Yeni Mecmua 1-45

T.C.
NDE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI
YEN TRK EDEBYATI BLM DALI
YEN MECMUA ZERNE BR NCELEME
(1- 45. Saylar)

(12 Temmuz 1917- 23 Mays 1918)
Yksek Lisans Tezi
Hazrlayan
Erdal BARAN
Danman
Prof. Dr. Nzm Hikmet POLAT
2009 - NDE
ZET
Son dnem 20. yy Trk fikir hayatnn en nemli ismi olan Ziya Gkalpn
nclnde kartlan Yeni Mecmuay (145. Saylar) bu almada inceleme
konusu yaptk. Yeni Mecmuann sz konusu saylarnda ok zengin fikir sanat ve
edebiyat mahsul eserlere rastladk. Bu tez inceleme , tahlili fihrist ve seilmi
metinler adl blmden olumaktadr. nceleme ksmnda Yeni Mecmua
dergisinin ekil ve muhteva zellikleri zerinde durulmu ve dergide bulunan yazl
ve grsel btn malzemenin bir fihristi karlmtr. kinci blmde yazl ve grsel
malzemenin sistematik olarak bir tahlili fihristi yaplmtr. nc blm seilmi
metinlerden olumaktadr. Bu blmde gnmz aratrmaclar iin faydal olacana
inandmz metinler seilerek gnmz harflerine aktarlmtr. Ayrca almamzn
daha kolay faydalanlmas amacyla almamzn sonuna bir zel adlar dizini
konulmutur.
I
ABSTRACT
In this study, Yeni Mecmua, (New Magazine from 1. to 45. issue), which was
published with the leadership of Ziya GKALP who was the most significant name
of the last period of 20. century Turkish idea life was examined.
A lot of idea, art and literature works that are rich have been encountered.
This thesis includes three sections, mainly, examination, analyse list and chosen
texts.
In the examination section, the shape and contents have been studied and a
list has been prepared for all the written and visual contents. In the second section, an
analyse list of all contents have been prepared systematically. The third section is
composed of chosen texts. Useful texts have been transcribed into our alphabet.
Private names list has been added to be used easily.
II
N SZ
Gazete ve dergiler, yaymland devrin siyas, tarih, edeb ve itima

hadiselerini yani bir milletin kltr ve medeniyetini haiz olup bunlar hem yazl hem
grsel bir ekilde ilgilisine sunan ve zamana kar muhafaza eden basn yayn
organlardr.
Nitekim Yeni Mecmuada yaymland devrin nde gelen bir basn-yayn

organ olarak, devrinin aynas olarak almamzn esasn oluturmaktadr. Yeni
Mecmuann yaym hayat 12 Temmuz 1917 ile balayp 20 Knun- evvel 1923
tarihine kadar devam etmi ve toplam 90 say olup ilk 45 says alma konumuz
olmutur.
almamz iki ana blme ayrp ilk blmde Yeni Mecmuann ekil ve
muhteva zelliklerine deinip dergiyi tantmaya altk. Derginin ne gibi konular
ihtiva ettiini aleni bir ekilde gstermek zere resim ve fotoraflardan istifade ettik.
Tahlil fihrist ksmn bir karkla mahal vermemek iin mmkn

olduunca ayrntl bir ekilde, yazar adna gre, konularna gre, trlerine gre
sraya koyup fotoraf ve reklm fihristlerini ayr madde balklar altnda verdik.
almamzn ikinci blmn, dergide yaymlanan nemli yazlar konu

eitliliini ve bu yazlarn daha nce herhangi bir yerde yaymlanp
yaymlanmadn gzeterek gnmz alfabesine aktardmz metinlerden
oluturduk. Semi olduumuz metinleri muhtevasna gre dokuz balk altnda
tasnifledik.
Aktarma metinlerde Arapa ve Farsa terkiplerin yazm hususunda Ferit

Develliolunun Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgatn esas aldk. Aktarma
esnasnda okumakta glk ektiimiz Arapa, Farsa, tbir ve deyimleri kopyalayp
ilgili ksma koyduk. Yabanc kelimeleri www.google.com.trden sorgulayarak
orijinal yazmlarna dikkat ettik. Ayrca metinlerde kendimize ait ifadeleri keli
parantez [] iinde verdik.
III
Okuyucuya kolaylk salamas asndan almamzn sonuna bir zel
isimler dizini; bir de dergiyi daha iyi tantaca gayesiyle Yeni Mecmuann ilk
saysnn fotokopisini koyduk.
Bu almamda ve yksek lisans eitimim srecinde madd manev

yardmlarn grdm Yard. Do. Dr. Hikmet KORAa, Ar. Gr. Hakan
YAARa, Ar. Gr. Esat AKTAa, Okutman smet TRKMENe lisans ve yksek
lisans snf arkadam Erhan GRAYa, en zor gnlerimde bile beni destekleyen
aileme zellikle kz kardeim Melek BARANa, bu almamn ham malzemesinde
okuyamadm kelimerin okunmasnda ve eitli zamanlarda yardmn grdm
r. Gr. Ramis KARABULUTa minnetle teekkr ederim.
Ayrca bu almamn ham malzemesinin teminine kadar birok konuda bana

yardm eden, sanatkr mizacyla ve yaantsyla bilim adna srdrd cehd
arasnda bir terkip kuran Hocam Prof. Dr. Nzm Hikmet POLATa teekkr eder
ihtiram eylerim.
IV
NDEKLER
ZET ..................................................................................................................................................... I
N SZ............................................................................................................................................... III
NDEKLER ....................................................................................................................................V
KISALTMALAR ............................................................................................................................... IX
GR .....................................................................................................................................................1
A. BRNC DNYA SAVAI SONLARI VE MTAREKE YILLARINDA SYAS EHRE...... 1
B. BASIN HAYATI .......................................................................................................................... 6
BRNC BLM
NCELEME
A. DERGNN EKL ZELLKLER............................................................................................10
B. MUHTEVA ZELLKLER .......................................................................................................14
C. YAZAR KADROSU....................................................................................................................19
D.YEN MECMUA VE ZYA GKALP..........................................................................................28
E. YEN MECMUA (145. SAYILAR)NIN NDEKLER TABLOSU......................................31
KNC BLM
TAHLL FHRST
I. YAZILAR .....................................................................................................................................70
A. Yazar Adna Gre Yazlar .......................................................................................................70
B. Konularna Gre Yazlar.......................................................................................................109
1. Edeb yazlar.......................................................................................................................109
2. Gzel sanatlara dair yazlar ...............................................................................................130
3. Tarih ve tarih ahsiyet konulu yazlar ...............................................................................132
4. Felsef, sosyolojik ve fikr yazlar .......................................................................................137
5. Devrin (Mtareke yllar) siyas ve sosyal olaylarna dair yazlar.....................................144
6. Eitime dair yazlar ............................................................................................................146
7. Basn ve yayn hayatna dair yazlar ..................................................................................148
C. Trlerine Gre Yazlar..........................................................................................................149
1. Makaleler............................................................................................................................149
2. Roman ve Hikye ................................................................................................................167
3. iir ......................................................................................................................................172
4. Biyografi .............................................................................................................................182
5. Tenkit - Polemik..................................................................................................................185
6. Sohbet ve haber ..................................................................................................................187
7. Tantm................................................................................................................................190
8. Mektup ................................................................................................................................190
II. FOTORAFLAR ......................................................................................................................191
III. REKLMLAR .........................................................................................................................202
NC BLM
SELM METNLER
I. DL VE EDEBYATA DAR YAZILAR....................................................................................209
1.RUS EDEBYATININ SECYELER .......................................................................................209
2. RUS EDEBYATININ LK DEVRLER.................................................................................215
3. KARAMZNEE KADAR RUS EDEBYATI........................................................................221
4. KARAMZNE DEVR ........................................................................................................227
5. PUKN DEVRNN MUKADDMES..................................................................................233
V
6. PUKN DEVR.....................................................................................................................242
7. PUKN DEVR.....................................................................................................................249
8. HAFTA MUSAHABES..........................................................................................................260
9. HARSIMIZI KORUYALIM! ...................................................................................................263
10. HARP EDEBYATI ..............................................................................................................267
11. TEVFK FKRET .................................................................................................................269
12. HARSIMIZI KORUYALIM! .................................................................................................271
13. HARBAT............................................................................................................................273
14. BR MEKTUP MNASEBETYLE...................................................................................281
15. MEDNE ..............................................................................................................................288
16. HARNME...........................................................................................................................293
17. HAYAT VE EDEBYAT........................................................................................................301
18. BZDE MERSYE VE MERSYECLER...............................................................................307
19. BZDE MERSYE VE MERSYECLER...............................................................................315
20. ACEM EDEBYATINDA MERSYE.....................................................................................325
23. ARDE HSSYYET ............................................................................................................351
24. ARLK GURURU .............................................................................................................357
25. TEVFK FKRETE DAR HATIRA.....................................................................................364
26. TRKLERN ACEM EDEBYATINA TESRLER...............................................................368
27. KIRGIZLARIN ZDVA VE DN ADETLER.............................................................371
28. KIRGIZLARDA DN MERASM .................................................................................382
29. KAHVEYE DAR..................................................................................................................386
30. EDEBYATTA ENMUZELER............................................................................................387
31. ANADOLUYU GRDM ..................................................................................................395
33. EDEBYATTA ENMUZELER............................................................................................402
34. TRK KELMESNN MENE ETRAFINDA ....................................................................409
35. LSANA HRMET ...............................................................................................................414
36. LSANLARIN ESZL.....................................................................................................419
37. YAZIYA HRMET ...............................................................................................................426
38. MZAHTA EHLYET............................................................................................................429
39. LSAN NASIL DER?.....................................................................................................432
40. KULLANDIIMIZ TRKE YAZININ MENE................................................................439
41. LKBAHAR ..........................................................................................................................445
42. BR HCV MNASEBETYLE ...........................................................................................449
43. LAFIZ LE MANA................................................................................................................451
II. FKR, FELSEF VE SOSYOLOJK YAZILAR.......................................................................458
1. FKR HTKRI ...................................................................................................................458
2. YANLI TELAKKLER ..........................................................................................................461
3. DN, FELSEFE, LM............................................................................................................465
4. HTSAS MI LAZIM, UMUM MALUMAT MI?....................................................................470
5. MEMLEKETMZDE BLM.......................................................................................475
6. FELSEFE NN LAZIM.......................................................................................................478
7. HALK TERBYES .................................................................................................................482
8. TRKLK NEDR? .........................................................................................................485
9. FKR LEMNDE REKLMCILIK......................................................................................488
10. ALE AHLAKI......................................................................................................................490
11. SANATIN KIYMET .............................................................................................................501
12. MEFKRE NASIL TEEKKL EDER ...............................................................................505
13. KADIN NEDR? ..................................................................................................................509
14. UMUM AHLAK, MESLEK AHLAK ..................................................................................515
15. TESANTLK SOLDARZM ....................................................................................520
16. CHAN HARBNDE AVRUPA MUHARRRLER ...............................................................525
17. DI VE TMA THAT..................................................................................................528
18. MLLETLERN HUKUKU...................................................................................................534
19. HAYAT MCADELESNDE KADIN...................................................................................537
VI
20. MAL TRKLERNDE TRKLK VE TATARCILIK .................................................544
21. MAL TRKLERNDE TRKLK VE TATARCILIK .................................................551
22. YANGELDZM.....................................................................................................................556
23. RUSYADA ALE VE KADIN HAYATI ................................................................................559
24. HARP ZENGN ..................................................................................................................564
25. HARP ZENGNLER MESELES ........................................................................................568
26. SNEMA DERD ..................................................................................................................573
27. MUAVENET- UMUMYE ..................................................................................................577
28. GAZETECLKTE NOKSANLARIMIZ ................................................................................583
29. KONDORSE ........................................................................................................................586
30. TESANTLK ...............................................................................................................590
III. TARHE DAR YAZILAR.......................................................................................................594
1. HRRYET BAYRAMI...........................................................................................................594
2. DENZCLK .........................................................................................................................598
3. KURT BALI SANCAK..........................................................................................................601
4. SLMYETTEN EVVEL VE SONRA ZDVA...................................................................605
5. SLMYETTEN EVVEL VE SONRA ZDVA...................................................................611
6. KAREDENZ BOAZLAR MESELES...............................................................................618
7. KARADENZ BOAZLAR MESELES...............................................................................621
9. KAFKAS ETEKLER TRK TCARET YOLLARI .................................................................632
IV. GZEL SANATLARA DAR YAZILAR ...............................................................................639
1. SANAY- NEFSE .................................................................................................................639
2. EHRLERDE YYECE TEMN EDECEK MESSEST .................................................644
3. STANBUL EHRNDE MUVASALA TEMN......................................................................649
4. LK OPERA ...........................................................................................................................652
5. SANAT LEM.......................................................................................................................657
6. RODN VE SANAT ................................................................................................................662
7. OPERADAN EVVEL TYATRODA MUSK .........................................................................671
8. FADE- MTERCM ...........................................................................................................676
9. MUKADDME .......................................................................................................................678
10. SANATTA HAKKAT-PERESTLK......................................................................................684
V. TENKT TARTIMA KONULU YAZILAR ............................................................................690
1. BZDE MLL TARH YAZILABLR M? .............................................................................690
2. MKFAT VE MCAZAT HAKKINDA ...............................................................................695
3. TRK TARHNE DAR ........................................................................................................701
4. FRANSADA YEN ZENGNLER ..........................................................................................705
5. OSMANLI MELLFLER ....................................................................................................707
6. NHTAT SLM HAKKINDA BR TECRBE- KALEM.....................................................712
VI. BYOGRAFK YAZILAR .......................................................................................................723
1. MVERRH SELNK MUSTAFA EFEND .......................................................................723
2. DEL BRADER .....................................................................................................................731
3. LTTR NASIL ALIIRMI?...............................................................................................740
4. EDEBYAT TARH ...............................................................................................................743
VII. ETMLE LGL YAZILAR ...............................................................................................748
1. MLLET TERBYES, DEVLET TERBYES .........................................................................748
2. AVRUPADA TAHSL ...........................................................................................................751
3. ALMANYAYA GDEN TALEBE ...........................................................................................754
4. MAARF ISLAHATINDA TBA NAZARYES .................................................................758
5. VATAN TERBYES ...............................................................................................................761
VIII. HABER VE DUYURULAR ..................................................................................................765
1. MATBUAT LEMNDE.........................................................................................................765
2. BR ZAH ...............................................................................................................................767
3. YETMLERMZ ....................................................................................................................768
4. SULH MJDES....................................................................................................................771
5. DRL-FNN TEKLATI ..............................................................................................774
6. K TMA............................................................................................................................780
7. UN.....................................................................................................................................783
VII
8. RTCA ALEYHNE............................................................................................................787
9. UN.....................................................................................................................................790
10. UN...................................................................................................................................794
11. BOLEVK TEHLKES .....................................................................................................798
12. UN...................................................................................................................................801
13. UN...................................................................................................................................805
14. UN...................................................................................................................................808
15. YEN KTAPLAR .................................................................................................................812
16. UN...................................................................................................................................814
IX. ETL YAZILAR.................................................................................................................818
1. HARPTE ANALAR.................................................................................................................818
2. FRANSIZ EDEBYATINDAN BR MEKTUP ........................................................................821
SONU...............................................................................................................................................822
DZN .................................................................................................................................................823
KAYNAKA .....................................................................................................................................844
ZGEM.......................................................................................................................................845
EKLER
VIII
KISALTMALAR
age: Ad Geen Eser:
Ar.: Aralk
Ank.: Ankara
st: stanbul
bs: Bask / basm
Bk.: Baknz
C.: Cilt
Prof: Profesr
Do: Doent
Dr.: Doktor
Ey.: Eyll
My.: Mays
Ns.: Nisan
A.: Austos
Tm.: Temmuz
TE: Terin-i evvel
TS: Terin-i sni
KE: Knun- evvel
KS: Knun- sni
Vd.: ve dierleri
Arka K.: Arka kapak
s.: sayfa
Rs.: Resim
IX
Ft.: Fotoraf
Mytr.: Minyatr
Tb.: Tablo
Rk.: Reklm
X
GR
A. BRNC DNYA SAVAI SONLARI VE MTAREKE YILLARINDA

SYAS EHRE
I. Dnya Sava sonlarnda yani Mtareke yllarnda Trkiye, sosyal, siyasi

ve kltrel sahada birok deiiklie tank olmu, bu buhran bizzat yaamtr.
Zor gnlerle birlikte Mtareke yllarnda deien Osmanl Hkmetlerini

Sadrazamn adn ve kabinenin sresini u ekilde sralayabiliriz:
Ahmet zzet Paa (14 Ekim - 11 Kasm1918).
II. Ahmet Tevfik Paa (11Kasm 1918 12 Ocak 1919).
III. Ahmet Tevfik Paa (13 Ocak 1919 23 ubat 1919).
IV. Ahmet Tevfik Paa (24 ubat - 3 Mart 1919).
I. Damat Ferit Paa (4 Mart 1919 15 / 16 Mays 1919).
II. Damat Ferit Paa (19 Mays 20 Temmuz 1919).
III. Damat Ferit Paa (21 Temmuz 1 Ekim 1919).
Ali Rza Paa (2 Ekim 1919 3 Mart 1920).
Salih Hulusi Paa (8 Mart 2 Nisan 1920).
IV. Damat Ferit Paa (5 Nisan- 30 Temmuz 1920).
V. Damat Ferit Paa (31 Temmuz- 17 Ekim1920).
V. Ahmet Tevfik Paa (20 Ekim 1920- 4 Kasm 1922).1
Sava yllarnda Osmanl ordusu Kafkas Cephesi, Kanal Cephesi, anakkale

Cephesi, Irak Cephesi ve Filistin Cephesinde savamt.2
1
Mete Tunay, Cemil Koak, Sina Akin, Trkiye Tarihi -4 ada Trkiye 1908- 1980, Cem
Yay. st. 1992 s.59
1
Sultan Reatn lm zerine (3 Temmuz 1918) son Osmanl padiah
olacak VI. Mehmet Vahdettin (19181922), siyasi ve sosyal sahann ok karmak
olduu bir dnemde tahta kt.
Irak, Filistin, Suriye cepheleri km Kuds, am, Halep, ngilizlerin;

Beyrut, skenderun Franszlarn eline gemi idari ve ekonomi kmeye yz
tutmutu.
Bulgarlarn savatan ekilmesi (29 Eyll 1918) Makedonya cephesinin

kmesine, Osmanlnn Avusturya ve Almanlarla balantlarnn fiilen kesilmesine
sebep olmutu.
Bulgarlarn savatan ekilmesi ileri daha da g duruma sokmu,

ynetimdeki Talat Paa istifa etmi yerine Ahmet zzet Hkmeti kurulmu ve ilk i
olarak esir ngiliz Generali Towsendin aracl ile 20 Ekim 1918de mtareke
teklifinde bulunmutu. 30 Ekim 1918de de Mondros Koyunda Mondros Mtarekesi
imzalanmt.3
Liman von Sanders, kumandan olduu Yldrm Ordular Grubunu,

anakkale Savanda ismini duyuran, Dou'da Ruslara kar zafer kazanan, harbin
gidiatn yakndan takip etmi bulunan Mustafa Kemal Paa'ya teslim ederek ayrlr.
Mustafa Kemal Paa, ar mtareke hkmlerine kar ilk ak tepkilerini dile getirir
ve Sadrazam zzet Paa'y bu ynde uyarr.
stanbul Hkmeti, Mustafa Kemal Paann ac tenkit ve sert ikazlar

karsnda, kendisinden kurtulmak iin Yldrm Ordular grubu ile 7. Ordu
Kararghn kaldrd ve bylece Mustafa Kemal Paay da Harbiye Nezaretinin
emrine ald.
Ermenilerin, Kars' (19 Nisan 1919); talyanlarn, Antalya (29 Nisan 1919) ve
Kuadas'n (13 Mays); Yunanllarn, Fethiye'yi (11 Nisan) igallerini, Urfa, Antep
ve Adana blgesindeki Fransz ve ngiliz igalleri izledi. 15 Mays 1919'da zmir'in
Yunan igaline uramas ve Bat Anadolu'ya ynelik Yunan tecavz, byk bir
mill uurun uyanmasna yol at. Dman igaline urayan veya byle bir tehlike ile
2
Hamza Erolu, Trk nklap Tarihi, st. 1982, s. 76
3
Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih, stanbul, 1944, s. 476
2
kar karya kalan Anadolu ve Rumeli'deki eitli blgelerde, mahall "Mdaf-y
Hukuk" cemiyetleri kurulmasna giriildi.
Anadolu'daki mill uyan, Samsun, Sivas, Erzurum ve Trabzon blgeleriyle,

buralara komu yerlerde mutlak bir otorite saland.
Galip devletlerin bu blgelerdeki ikyetlerine yol aan asayisizliklere bir

son verilmesi, ordu tekilatnn datlmas ve silahlarn toplanmas gibi hizmetlerin
yerine getirilmesiyle grevlendirilerek "Ordu Mfettiliine tayin edilen Mustafa
Kemal Paa'nn Samsun'a kyla (19 Mays 1919), mill uyan, dzenli bir
direnie dnme ansna kavutu. Mustafa Kemal'in icraat, bir mddet sonra, tilaf
devletlerinin tedirginliine yol aarak, kendisinin geri arlmas iin, Babliyi
harekete geirdi. stanbul'dan yaplan basklar neticesinde askerlikten istifa eden
Mustafa Kemal Paa, "sne-i millete" dndn bildirerek, Anadolu'daki mill
direnii dzenlemeye devam etti. Erzurum (23 Temmuz 1919) ve Sivas (4 Eyll
1919) kongreleri tertiplendi.4
Anadolu cenahnda bu gelimeler olurken ngilizler, sava ve kym

sorumlular olarak (Sait Halim Paa gibi devlet adamlarndan Ziya Gkalp gibi
dnrlere ve Ahmet Emin Yalman gibi gazetecilere kadar) tutabildikleri belli bal
ttihatlar 1920nin balarnda birka grup halinde- Maltaya srmlerdir. 1919
ylnn ou boyunca iktidar elinde tutan ibirliki Damat Ferit Hkmeti ise, bu
dnemde, ttihatlarn son yllarda gerekletirdikleri dzeltimleri birer birer
deitirmeye ve eski duruma getirmeye koyulmutur.5
Anadolu'da gelien mill hareket, galip devletlerin kontrolndeki stanbul

hkmetinin sevkiyle sahneye kartlan Anzavur Paa kumandasndaki Kuv-yi
nzibatye adl kuvvetlerle ezilmek istendi. Ancak bu giriim baarszlkla
sonulannca Damat Ferit Hkmetinin istifasyla Ali Rza Paa Hkmeti
kurulmutur (2 Ekim 1919).
4
Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt 1, s. 124135
5
Mete Tunay, Cemil Koak, Sina Akin vd., Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908- 1980 Cem
Yay. st. 1992 s.58
3
Anadoluda ise Sivasta yaplan kongre sonras mill hareketin sevk ve
idaresini yrten Heyet-i Temsiliye'nin, bundan byle Ankara'da faaliyet
gstermesine karar verildi (29 Kasm 1919).
Bu kararn ardndan mill snrlar belirleyen Misak- Mill hazrlanarak ilan

edilmi, batda Yunan kuvvetleri taarruza geerek igal blgelerini geniletmeye,
douda Ermeniler, kanl tecavzlerini arttrmaya balam, stanbul'daki igal
kuvvetleriyse, resm dairelere zorla girerek, ehre bir daha el koymulardr (16 Mart
1920).
Mtareke yllarnda, Hsn Himmetolunun nazarndan stanbulun tasviri

yleydi:
ttifak kuvvetleri stanbulu igal ettikleri zaman halk yalnz yoksulluk

iinde deil, ayn zamanda her ev savata akraba, ahbap ve dostlarndan birini
kaybetmi, onun acs ve elemiyle strap iinde kvranyordu. stanbulda hibir ev
yok ki bacasndan matem duman ttmesin. lm ve yoksulluk gibi bir de
stanbulun dman tarafndan igali halk sersemletmi, makul ve mantki
dncelerini zayflatm, karar verme ve tatbik yoluna gitme duygularn,
hareketlerini ksm ve perma perian bir hale getirmiti.
Mtarekeden sonra ordunun terhis edilmesi, subay er ve ordu mensuplarnn

birounun stanbula gelmeleri esasen skk durumda olan ve devam eden iae
vaziyetini bir kat daha gletirmitir.
stanbul Hkmeti paraszlk yznden maa sahiplerine alacakllara iki

ayda bir maa verebiliyor i ve dtan istikraz yaplmasna kredi temin edilmesine
imkn bulamyor, insan adedi oalm, i sahas daralm, igal kuvvetlerinin para
bakmndan olan varlklar pahall artrm, geimi zorlatrm, kimsenin kimseye
yapacak maddi yardm kalmam, hatta durum harp gnlerini aratacak vaziyete
ermiti.6
Osmanl delegeleri tarafndan imzalanmasna (10 Austos 1920, Paris/Sevr

Antlamas) raz olundu. Ancak padiah tarafndan onaylanmad. Antlamay, sadece
6
Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, c. 2, s.247
4
Yunanistan parlamentosu tasdik etti. Bar antlamasna ramen Yunanllar, Bat
Anadolu'daki ileri harekt ve igallerine kanl bir ekilde devam ettiler.
23 Nisan 1920'de Ankara'da alan Byk Millet Meclisi, 19 Austos'taki

tarih toplantsnda, Sevr Antlamasn kabul eden Saltanat rs zalarn ve
antlamaya imza koyan delegeleri "vatan haini" olarak ilan etti ve antlamay
tanmadn bildirdi.
Dou cephesinde, Trk ordusu 18 Eyll 1920 gn Danak Ermenistana

kar saldrya geerek Kars, Sarkm, Gmr (Leninakan) ehirlerini alm ve 3
Aralk 1920de Ermenilerle Gmr Antlamas yaplmtr. Bundan sonra doudaki
Trk kuvvetleri Batya kaydrlm bu gelimelere bal olarak Trk Milleti Mustafa
Kemal Atatrk nderliinde bir btn olarak bir btn olarak kurtulu mcadelesine
girmi ve bu mcadelesinden tm dnyaya rnek olacak nitelikte alnnn akyla
kmtr.
5
B. BASIN HAYATI
30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesine kadar asrlar boyunca varln

srdrm olan Osmanl Devleti I.Dnya Savandan malup bir ekilde ayrlm ve
ykmn eiinde sosyal, kltrel, iktisad ve dnsel bir buhran ierisine girmitir.
Mondros Mtarekesinin 30 Ekim 1918 ylnda imzalanmasndan sonra,

stanbul Basn iindeki kamplama artm lke sorunlar yerine ahsi
hesaplamalarn peinde koulmutur. ttihat ve Terakki Frkasnn basn zerindeki
etkinlii azalrken, muhalifleri daha ok etkili olmaya balamlardr.
I. Dnya Sava esnasnda sk bir kontrole tabi tutulan basn Osmanl Devleti
savaa girdiinde 73 gazete ve dergi karken 1915 ylnda bu say 6, 1916 da 8,
1917de 15 kadard.7
3 Temmuz 1918de Sultan Reat lm, 17 Temmuz 1918de M.

Vahdettinin tahta kndan sonra stanbul basn ikiye ayrlmtr.
a) II. Merutiyetin ncs, ttihat ve Terakki Frkas iktidar yanls

gazeteler.
b) Birinci Dnya Sava yenilgisiyle iktidardan den ttihat iktidara kar

saray yanls gazeteler.
Daha sonraki aylarda ttihat ve Terakkicilere dman kesilen Vahdettin,

stibdat dnemindeki sansrl basn hayatn unutmuasna 5 ubat 1919da basnn
dikkatine bir kararname yaynlamtr.
Buna gre gazeteler hakknda karma ve kontrol; kitaplar hakknda da

nceden msaade ve msvedde verme artlar getirilmitir. Kurulan sansr
heyetlerinden n msaade alnmadan hibir yayn yaplmayacaktr.
18 Mart 1920de stanbul, tilaf kuvvetleri tarafndan igal edilince bu

basklara bir de igal kuvvetleri sansr eklenmitir.
7
zzet ztoprak, Trk ve Bat Kamuoyunda Ulusal Mcadele, s.7
6
Anadoluda Mill Mcadeleden nce yaymlanan gazete ve dergiler
umumiyetle Mill Mcadeleyi desteklemilerdir. Yurdun eitli yerlerinde kp
Mill Mcadelenin tekilatlanmasnda halka anlatlmasnda yer alan gazeteler
arasnda:
stikbl (Aralk 1918, Faik Ahmet Barutu tarafndan yaymlanm);
Yeni Adana (Aralk 1918, Ahmet Remzi Yreir tarafndan yaymlanm,

Franszlar yasaklaynca Pozantda bir vagon iinde yaymn srdrmtr.);
Aksz (Haziran 1919, Kastamonu, Ahmet Hamdi ve Hsn Aksz

tarafndan yaymland.);
zmire Doru (Mustafa Necati, Vasf ve Esat nar tarafndan Kasm

1919da Balkesirde yaymlanmaya balam, Balkesirin Yunanllar tarafndan
igali zerine kapanmtr.).
Yine ayn gayeye ynelik yurdun eitli blgelerinde yaymlanm baz

gazete ve dergileri u ekilde sralamak mmkn: ntibah, Hakikat, Arkada, Doru
Sz (Bursa), Ses (Balkesir) Mcadele-i Milliye, Gaye-i Milliye (Sivas) Emel
(Amasya), Emek, arkn Sesi (Ankara), Aksised, Ahali (Samsun), Anadolu
(Antalya), Dertli, Trk Olu (Bolu), Yeil Yuva (Artvin), Ik, Yeni Giresun
(Giresun) Adalet, (Bandrma), Gne, Ordu Bucak (Ordu), Varlk (Sarkam).
Bununla birlikte 1918 sonu 1919un balarnda stanbuldaki basn

kurulularnn Trk kurtuluu iin gsterdikleri kar yollar yledir:
Vakit: 27 Ekim 1917 tarihinden itibaren Hakk Tark Us ve Mehmet Asm Us

kardeler tarafndan karlan gazetenin bayazar; Ahmet Emin Yalman idi. Bu
gazete kuvvetli bir yazar kadrosuna sahip idi.
stikll: Amerikan mandas istiyor.
Tasvir- Efkr: Amerikan mandas istiyor.
Tarik: Amerikan mzahereti istiyor.
Yeni Gazete: Amerikan mzahereti istiyor.
7
kdam: Trk basnnn uzun mrl ve etkili gnlklerinden biri olan
kdam 1894te yaymlanmaya balanm ve Latin Harflerinin kabulne yani 1928
ylna kadar varln srdrm bir gazete olarak mtareke yllarndaki politikas
Amerikan mzaheretidir.
Memleket: Ne Amerikan mandas isteriz, ne de Avrupa. Yalnz unu biliriz

ki; kul olmak iin, ellere i grmek iin domadk.8 Diyerek mill mcadeleyi tm
varlyla destekleyen bir yayn organ.
leri: 1919 ylnda Celal Nuri leri ve kardei Suphi leri tarafndan
yaynlanmaya balamtr. ttihatlar ve Osmanl Hkmetini eletirmi, ulusal
mcadelenin adeta stanbuldaki szcs olmutur. 1924 ylna kadar yaynn
srdrmtr
Akam: 9 Mays 1918de Falih Rfk Atay ve Necmettin Sadk [SADAK]

tarafndan kurulmutur. Ulusal Mcadeleyi desteklemi ve Ankaraya muhabir
gndererek Mill Mcadeleyi yakndan takip etmeye alm bir yayn organdr9.
Grld zere I. Dnya Sava sonlar ve Mtareke yllarnda basn hayat
iin II. Merutiyet sonrasndaki gibi bir hareketlilik bir zenginlik sz konusu deildir.
Ama nitelik itibariyle Yeni Mecmua gibi sava yllar ve sonrasn, kltr ve
medeniyetimizi en iyi yanstan dergi ve gazeteler de, yukarda grld zere, yok
deildir.
8
Bu bilgiler F. Sreyya ORALn Trk Basn Tarihi (Ank.1968) adl eserinden zetlenerek
alnmtr.
9
Nuri nuur, Basn ve Yayn Tarihi, stanbul, alayan Matbaas, 1982, s. 338.
8
Birinci Blm
NCELEME
9
A. DERGNN EKL ZELLKLER
Yeni Mecmuann sorumlu olduumuz saylarnn (1- 45) 12 Temmuz 1917

ile 23 Mays 1918 tarihleri arasnda neredildiini grmekteyiz.
Ft. 1 lk saynn kapak kliesi.
Mtareke yllarnn ilim, sanat ve ahlaka dair haftalk mecmuas olarak yayn
hayatna balayan Yeni Mecmuann fiyat 100 para, abonelii Osmanl memleketleri
iin senelii 120 kuru, ecnebi memleketler iin senelii 30 mark, 35 franktr.
Mdr Mehmet Talat [MUKARA],10 idare han muvakkaten Hilal

Matbaas olup tevzi-i mahali Kanaat Ktphanesidir.
Yukardaki kapak fotorafnda da grlecei zere derginin mndericat

[indekileri] dnemin gazete ve dergilerine nazaran sra d bir nizamda olup
okuyucuyu derginin iinde karlaaca yazlara hazrlayc niteliktedir. Ayrca bu
fihrist cilt esasna gre numaralandrlmtr. Yani 27. saydan itibaren sayfa
10
Sebahattin Kk, Yeni Mecmua (4690 Saylar zerinde Bir Aratrma.) nceleme ve Seilmi
Metinler, Sivas 1992, s. 19 (Yaymlanmam yksek lisans tezi.).
10
numaralar tekrar 1 den balatlarak devam edilmi, ilk cilt 26 saydan mteekkil
klnmtr. 27. saydan itibaren dergi kapann sol st kesine : Birinci Sene
kinci Cilt ibaresi konulmutur. n kapakta bunlar belirtilmekle birlikte arka
kapakta, 16. saydan itibaren, birok reklma yer verilmitir. Bu reklmlar, dergi,
okuyucu saysn artrdka yani bask says artrdka daha da oalmtr. Dergiye
hemen her sayda ayn reklmlar verildii iin bazlarn u ekilde sralamak
mmkn: Osmanl tibar- Mill Bankas, Suzan Lokantas ve Gazinosu, Mefruat
irketler
Dergi iersinde yazlan yazlarn trne gre, konusuna uyumlu olacak

nitelikte fotoraf ve karikatrler bol bol kullanlmtr.11
Ft. 2 Ahmet Refik tarafndan yazlan yaznn sonundaki figr.
Derginin ilk 45 saysnda eit kapak kliesi kullanlmtr. Bu da Yeni

Mecmuann kendini srekli bir yenileme gayreti iersinde olduunu gstermektedir.
(Kapak klieleri iin bk. Ft. 1, 3, 4)
11
Yeni Mecmua, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 244
11
Ft. 3, 10. saydan itibaren kullanlan kapak kliesi.
Ft. 4, 32. saydan itibaren kullanlan kapak kliesi
Yeni Mecmua, 31. sayya kadar, her say 20 sayfadan ibret ve her sayfa iki
stun halinde blnmken 31. saydan sonra dergi sayfalar, yaz puntolar
12
kltlerek her sayfa stun halinde baslmaya balamtr. Haliyle dergide daha
ok yaz ve edebi ahsiyetin isimlerine rastlyoruz.
Yeni Mecmuada yazlar trlerine ve umumi bir ekilde, sz konusu yazlar
timaiyat, Felsefe, Tenkit, Tarihi, Bedi Sanatlar, Musiki balklar altnda kaleme
alnmtr.
Yeni Mecmuada yazlan yazlar umumiyetle bilimsel, teorik olmakla birlikte
bu yazlarda eitli iddialar da sunulmu ve bu iddialar kaynaklarla destelenmitir ki
kaynaklar hem makalenin iinde verilmi hem de dipnotlar dlerek okuyucuyu
baka kaynaklara sevk etmitir. Dipnotlar sayfalar dikkate alnarak deil yaz
stununun hemen altna dlerek karklklara mahal verilmemitir.
13
B. MUHTEVA ZELLKLER
Yeni Mecmua, yaynland dnem itibaryla Trk kltr tarihine ait ieriiyle
gerek edebiyat dnyasn, gerek tarihi olay ve karakterleri ve gerekse itima sahay
yanstmas bakmndan Trk Basn Tarihi iin mhim bir yere sahiptir.
Nitekim Tanpnar Yeni Mecmua iin: Srasyla Servet-i Fnn, Gen

Kalemler, Trk Yurdu mecmualarndan sonra edebiyatmzda byk tesir brakan
organlardan biri de hemen hemen o devir Trk elitini toparlayan ve Ziya Beyin
bayazlar dnda hibir ideolojik gaye gder grnmeyen bu mecmuadr.12 der.
lim, sanat ve ahlaka dair haftalk mecmua olan Yeni Mecmua ttihat ve
Terakki Merkez-i Umumisinin sermayesi ile km olup ttihat ve Terakki
gdmnde bir Trklk neriyat yapm ve Ziya Gkalpn ynlendirdii
milliyetilik dncesi gelitirilmitir. Umumiyetle timaiyat bal altda yazlar
yazan Z. Gkalp, Halklk kavramn ilk nce bu dergide kullanmtr.13 Derginin
yayn politikasnn aadaki metinle daha iyi anlalacan dndk:
Vapurda, imendiferde, tramvayda kahvede, caddede kafa kafaya vermi iki

adam grrseniz hi korkmadan hkmediniz:
Mutlaka ihtikrdan bahsediyorlar
Emin olunuz ki hibir ey bu basit kefinizi tekzb edemez. Bu nasihati biraz

tavlil-mlk enisinde buluyorsanz, terbiyeye pek muvaffak olmamakla beraber
yle hafiften kulanz kabartnz: iteceiniz ey kahve ihtikrndan, basma
ihtikrndan, bulgur ihtikrndan, kabak patlcan ihtikrndan, ibarettir. Teklifsizlii
laubalilii ele alacak olursanz hemen yannzdaki musahabeye siz de atlverin:
Adalarn en khne vapuruna bile binmi olsanz yolun uzunluunu hi hissetmeden
kendinizi hrltl ddk sesleri arasnda iskelede bulursunuz. Yalnz unutmamal ki
ihtikar leminden byle ateli ateli musahabeler karabilmek iin vapurda evvela
yer bulmak lazmdr. Yoksa iki saat ayakta durmay gz nne getirince insan yalnz
12
A. H. Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, Dergh Yay. s. 111, st. 2000
13
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c. 8, s. 584-585, Dergh Yay.. st. 1998.
14
alr kapanr iskemleleri bir anda ortadan kaldrarak grnmez yerlere saklayan
vapur ihtikrclarndan bakasn dnmyor. Bundan tabi ne olabilir: Evvela
oturacak yer, sonra lakrd Ayakstnde al enelik etmek adeta bir istisnadr.
Zaten baksanza, her trl musahabenin ayr bir oturmu ekli yok mu? Mesela
mahalle dedikodusu peykede bada kurarak oturmadan yaplabilir mi?
htikrclar aleyhinde her bulunduu yerde konferans vermeyi kendine meslek

yapm geveze bir arkadaa geen gn her naslsa tesadf ettim. Mevzuunu pekiyi
bildiim o bitmez tkenmez konferanslardan birini daha dinlemek iin hemen
hiddetle sze baladm:
Ticaret lemindeki ihtikrclar az dolusu zam edersin, fikir

lemindekilere kar neye susuyorsun? Yoksa sen de onlardan msn?
Daha son cmleyi bitirmeye kalmadan arkadam akn akn kalabalk

arasna kart, gitti. Fakat srf bir gevezeyi ayakst dinlememek iin birdenbire
azmdan kan szn manasn, o vakit dnmeye baladm:
Hakikaten memleketteki fikir ihtikrclar, sanat ihtikrclar, ticaret

lemindekilerden daha az myd? Aradaki fark kahve ve patiska ihtikrclarn
yakalayan bir komisyon olduu halde, fikir lemindeki ihtikrn serbest serbest
yaplabilmesinden ibaret deil miydi? O vakit patlcana kabaa bakmak iin niin
bir komisyon daha yaplmadna hiddetlenen arkadama kar gyaben de ben
kprdm:
Vaay Demek bizim mtefekkir dediimiz snf patlcana, kabaa,

bamyaya, fikirden ok ehemmiyet veriyor ha! Eer onlarca fikrin kymeti olsayd, hi
olmazsa gazetelerin birinde fikir ihtikrclar aleyhinde de tedbirler yaplmasn
isteyen bir tek satra tesadf ederdik
Fikir ve ilim ticareti ok eski zamanlardan beri arkta da Garpta da makbul

yi bir eydir. Fakat bizim memlekette bu ticaretin borsas yani salhiyeti, herkese
tannm mtehasss zmreleri bulunmad cihetle ok defa ihtikr mahiyeti alyor.
Bu ihtikrn ekilleri ok kark ok dolambal
Onun iin fikir leminin her tabakasna girip km olmayanlar hakiki bir
fikir adamyla bir fikir ihtikrcsn kolayca ayramazlar. Bizde imdiye kadar hakiki
15
bir tenkit tesis etmi olsayd bu ihtikr komisyonunun ticaret lemindeki tesirini belki
daha kutlu olarak fikir sahasnda da yapard. O vakit Darvinizm ile
Lamarkizmin farkn bir sultan akirdi kadar bilmeyenler Darvinizmi
anlatyorum diye Lamarkn mesleini yazarken bir mnekkit kar ilmin btn
tevazusuyla:
Yanlyorsunuz efendi! Bari bilmediiniz eylerden bahsetmeyiniz derdi.

Bilmedii eylerden bahsetmek mi? O halde yetmi iki lemden bahsedenler, her
leme dair kelimt yazanlar her bahse mutlaka karmay meslek yapanlar isiz mi
kalsnlar? lim mnekkidi bu sualimize cevap vermek mecburiyetinde deildir. Eer
Onu biraz sktrrsanz omuzlarn silkeleyerek der ki:
Asrmz ihtiras asrdr. Bu devrin insanlar bundan iki yz sene evvel olduu
gibi yeryznde ne var ne yok bilmeye mecbur deiller. Btn hayatnda bir ilimin
bir ubesini ihtaya muvaffak olanlara ne mutlu. nndeki ansiklopediye bakarak
bilmedii ve anlamad her eyden bahsedenlere fikir ihtikrcs derler. stikbalin
tarihini yazmakla maks karmak arasnda ne fark var?
Bu ok ksa fakat ok doru cevaba kar akl banda bir adam her halde bir
ey diyemez. Fikir leminde uzun senelerden beri dehetli tahribat yapan bir ihtikra
kar yaplacak tedbir mi aryorsunuz? Pek kolay. Ticaret ihtikrclar aleyhinde
nasl kanuni takibatta bulunuluyorsa fikir ihtikrclarna kar da hars takibatta
bulunulmak suretiyle14
Yukarda Yeni Mecmuann 1. saysndan alm olduumuz metin Fikir

htikr15 imzasz ancak kanaatimizce bu yaz Yeni Mecmuann yaymlanaca
srete takip edecei yaym politikasn ihtiva etmektedir. Nasl ki esnaflar arasnda
bulgur, baklagil, sebze ihtikrn denetleyecek birtakm messeseler varsa Yeni
Mecmua da kendisini fikir, ilim sanat, edebiyat sahasndaki ihtikr denetleyecek bir
messese olarak gryor.
14
Yeni Mecmua, nr: 1, 12 Temmuz 1917, Hafta Musahabesi, s.1
15
htikr: Halkn yiyecek iecek gibi zaruri ihtiyalarn ucuz ucuz toplayp frsat bulunca pahal
pahal satma, vurgunculuk, bountu, madrabazlk.
16
Derginin umumisinde Mill Edebiyat cereyan olarak telakki edeceimiz dil
meseleleri gerek Harsmz Koruyalm balklar altnda gerekse mstakil Zavall
Trke gibi balklar altnda srarla ilenmitir.
Yeni Mecmuada birok konu dile getirilmekle birlikte hitap ettii kitlenin
gerei ki aydn kitleye hitap etmektedir, bir st dil kullanlmtr diyebiliriz. Bir st
dil dediysek Fecr-i Aticiler gibi adal, ssl bir dil deil de sz konusu bilgiyi
anlalr klacak nitelikte bir dil kullanld grlmektedir.
Yeni Mecmuada, genel olarak dnemin siyasi yapsnn, savalarn sebep

olduu itima kntye ahlaki normlarla ykl zmler retmeye ynelik yazlar
yazlmtr. 16
Yeni Mecmua, bnyesinde sadece ilme, felsefeye, ahlaka dair yazlar

bulundurmam ayn zamanda iirlere de yer vermi ve bu iirler derginin o haftaki
arlkl konular ile uyumlu bir ekilde seilmi ve neredilmitir. iirler
yaymlanrken dnemin ilm-i siyasetine yorduumuz bir ayrcalk da mevcuttur.
eviri iirlerde genelde Alman edebiyatndan numunelere rastlyoruz ki bunu da
sava yllarnda Almanlarn mttefikimiz olmasna balyoruz.
Yeni Mecmua, Trk Oca yaym organ olmas hasebiyle Mtareke yllarnda
gerek itima sahada gerekse ilm, edeb sahada gelien olaylar yanstmakla
kalmam toplumu ynlendirecek, fertler arasnda mill bilinci gelitirerek onlar
dayanmaya sevk edecek nitelikte yazlar neredilmitir.17 Bu yazlarn birounu da
Ziya Gkalp yazmtr. Derginin bayazar olarak birikimini en iyi ekilde icra eden
yazarlardan biri olan Ziya Gkalp, makalelerinde zaman zaman tarihe dnerek
Trke mill kimliini hatrlatmak maksadyla makaleler de yazmtr.18
Derginin sosyolojiye dair yazlarn, fikir ve ahlaka dair yazlarnn hemen

hepsini Ziya Gkalp yazmtr. Gkalpn bu erevede yaymlad yazlardan
bazlar : htilat ve tima, nr: 2; timai Mezhepler ve timaiyat, nr: 26; Halklk,
nr: 32; En Eski Trk Devleti, nr: 33, 34, 35, 39.
16
Bk. Yeni Mecmua, Terbiye Meselesi, Aile Ahlak balklar altndaki yazlar.
17
Ziya Gkalp, Rusyadaki Trkler Ne Yapmal?, Yeni Mecmua, nr:38, 4 Ns. 1918, s. 233235
18
Bk. Trklerin lk Kahraman; En Eski Trk Devleti, Yeni Mecmua, nr: 34, 7 Mart 1918, s.153
155; 35, 14 Mart 1918, s. 173175.
17
Ziya Gkalpn dnda Yeni Mecmuann kendisine en ok yer verilen
yazarlardan biri de M.F. Kprldr. Kprl ilk krk be sayda toplam otuz
makale yazm ve bunlarn birounda edebiyatmz, edebiyat tarihimizle ilgili
konulara yer vermitir. Bunun yan sra yerli yabanc sanat ve tarihileri tantan
makaleler, biyografi almalar yaymlamtr.19
Kprl ayn zamanda Hayat ve Edebiyata dair grlerini, 16. saydan

itibaren Bizde Mersiye ve Mersiyeciler adl incelemelerini bir yaz dizisi halinde
bu dergide yaymlamtr.20
Yine Kprl, Trk Edebiyat Tarihinin yazlmas hususundaki grlerini,

Bizde Mill Tarih Yazlabilir mi? sorusuna cevap arayacak nitelikte eletirilerini
bir tenkit kesinde beyan etmitir.21
Yeni Mecmua yaz stunlarnn sonunda imzasna en ok tesadf ettiimiz

yazarlardan biri de Ahmet Refik [ALTINAY]dr. Ahmet Refik tarihi kimliinin
hakkn vermek istercesine Yeni Mecmuada, ilk krk be say iin, toplam 33 makale
yaymlamtr. Bunlar umumiyetle Osmanl tarihine dair olmakla birlikte tarihten
aina simalara dair biyografi almalar da vardr.22
Yeni Mecmuann sayfalar arasnda yine Ahmet Refikin kaleminden km

birok tarihi yer ve meknn tantmna da yer verilmi. Yeni Cmi, Badat Kk,
Mimar Sinan ve eserlerini, Byk Aday, nc Ahmetin yaptrd emelerin
hepsini Ahmet Refikin kaleminden km bir ekilde Yeni Mecmuada bulmak
mmkndr.
Yeni Mecmu da deinmek istediimiz bir baka husus, yabanc tarihi ve

sanatlara ayrlan biyografi keleridir. Bu kelerde Kprl, Ahmet Refik, Ali
Canip, Zekeriya [SERTEL], Necmettin Sadk [SADAK] gibi yazarlarn imzalarn
buluyoruz. Bu kelerde umumiyetle Alman mverrihleri, felsefecileri tantlmtr.23
19
Bk. Yeni Mecmua, nr: 6, s. 105108; 13, s. 253256; 15, s. 285288; 24, s. 464468
20
Bk. Yeni Mecmua, nr: 16, s. 305308; 17, s. 324328; 18, s. 344348; 19, s. 364367
21
Bk. Yeni Mecmua, nr: 22, 6 Knn- Evvel 1917, s. 427428
22
Bk. Yeni Mecmua, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 149153; 38, 4 Ns. 1918, s. 229232; 39, 11 Ns. 1918,
s. 243244
23
Yeni Mecmua, nr: 21, 29 Terin-i Sani 1917, s. 401403; 13, 4 Terin-i Evvel 1917, s. 258259
18
Bunun yan sra Alman ve Rus edebiyatndan eviriler yaplm, Mtareke
dneminin artlarl gerei olsa gerek mtercimi belirtilmemitir.
C. YAZAR KADROSU
Yeni Mecmuann yazlarndaki eitlilii yazar kadrosunun okluuna

balamak pek tabidir. Ayrca derginin hemen her saysnda, Z. Gkalp,
Kprlzde, A. Refik [ALTINAY], . Seyfettin, F. Rfk, H. Edip Advar, Refik
Halit [KARAY], Ahmet Aaolu gibi belirli isimleri grmek istikrarl bir yazar
kadrosunun olduunu gstermektedir.
Yeni Mecmuada ounlukla felsef sosyolojik yazlarda Z. Gkalpn,

edebiyat, edebiyat tarihi yazlarnda M. F. Kprlzdenin, tarih yazlarnda
A.Refik [ALTINAY]n imzalarn gryoruz.
Ahmet Refik [ALTINAY] (18811937)
Tarihi, yazar, air, Darlfnun Tarih Mderrisi ve yzbadr. Kethda

rgpl Ahmed Aa'nn oludur. lkrenimini Vinezade lkokulunda, orta
renimini Beikta Askeri Ortaokulunda ve Kuleli Askeri Lisesinde grd.1898
ylnda Harp Okulundan piyade birincisi olarak mezun oldu. Topta ve Soukeme
asker ortaokullarnda 4 yl sre ile corafya retmenlii yapt. 1902 ylnda Harp
Okuluna Franszca, 1908 ylnda tarih retmeni oldu. Tercman- Hakikat ve Millet
gazetelerinde bayazarlk yapt. 1909 ylnda Genelkurmay Bakanl Yayn
ubesinde alrken Asker Mecmuay ynetti.
Fransa'ya tarihi aratrmalar iin bir kurulla birlikte gitti. 1912 ylnda Balkan
Savanda Askeri Sansr Mfettii oldu. 1918 ylnda stanbul Darlfnun Osmanl
Tarihi retmenliine, 1919 ylnda Trkiye Tarihi Mderrisliine atand. Trk
Tarih Encmeninde grev ald. 1924- 1927 yllar arasnda bu encmenin
bakanln yapt.1932 ylnda I.Tarih Kongresine katld.
19
ttihat kart olduu iin, devlet ona her zaman souk bakmtr. Trk Tarih
Tezi'ni desteklemedii iin Cumhuriyete de yaranamad. lk defa Hazine-i Evraka
(ariv) girerek Osmanl belgelerini inceleyen Altnay, 1915'ten balayarak, deerli
belgeler ieren Memalik-i Osmaniye'de Demirba arl (1916), stanbul Hayat
(19171932, 4 cilt), Trkiye'de Mlteciler Meselesi (1926) gibi yaptlarn
yaymlad. Birou bestelenmi olan iirlerini Gnl (1932) adl kitapta toplad.24
Tercman- Hakikat ve Millet Gazetesi bayazarl yapm olan Ahmet Refik Yeni
Mecmuada da 33 imzal yazsyla Ziya Gkalptan sonra en ok yaz yaymlayan
yazarlar arasndadr. Yazlar arasnda gerek tarihin dnm noktalarnda aktif rol
oynayan kimselere gerekse tarihi hadiselerden tutun da devletlerin kurulup
ykldklar corafi blgenin kltr ve medeniyetine dair yazlara yer vermitir.
Aaolu Ahmet (1869- 1939)
Azerbaycann ua ehrinde domu, niversite profesrl, gazetecilik

mebusluk ve siyasi faaliyetleriyle itima hayatmzda byk rol oynam bir
ahsiyettir. Aaolu, 1894te yksek renimini tamamlam Azerbaycana dnm
ua ve Bakde retmenlik, yazarlk faaliyetlerine balamtr. Rusa Kapsi,
Trke ark Rus, Ekinci Ziy-y Kafkasya Kekl smail Gaspralnn
Tecman gazetelerinde ve Hayatta yazlar yazdktan sonra rat ve Terakki
gazetelerini kard.25
1909da Trkiyeye gelmi ehbenderzdenin Hikmet Gazetesi ile Seblr-

redda yazlar yazmaya balamtr. Ksa bir sre sonra Tercman- Hakikatn
bayazar olu ve yine ayn yl kmaya balayacak olan Trk Yurdunun yazarlar
arasnda yer almaya balam Trk Ocann almasyla da bu sahada da etkili
admlar atm, gelimeler kaydetmitir. Bolevik htilalini takip eden gnlerde
Azerbaycann bamszl iin giden Trk ordularyla Aaolu da mavir olarak
24
M.Orhan Bayrak, Osmanl Tarihi Yazarlar, stanbul 1982
25
Sebahattin Kk, Yeni Mecmua 46-90. saylar zerinde Bir Aratrma nceleme ve Seilmi
Metinler, (Yaymlanmam Y. Lisans tezi..), Sivas 1992, s.48
20
bu orduya katlm bir sre Azerbaycanda kaldktan sonra tekrar Trkiyeye gelerek
gazetecilik faaliyetlerini srdrrken 1919 Maltaya srlmtr.26
1921de srgnden Ankaraya dnm ve Matbuat Umum Mdrl ve

Hkimiyet-i Milliyede bayazarlk yapmtr. Dumlupnar zaferinden sonra mebus
seildi, ayn zamanda Ankara Hukuk Fakltesine profesr olarak tayin edildi. nn
ile arasnn almasndan sonra stanbul niversitesi Hukuk profesrlne geti.
Bizim burada asl deinmek istediimiz Aaolunun Yeni Mecmuadaki

roldr. Aaolu Yeni Mecmuada toplam sekiz makale yazm ve hemen hepsi de
Rus Edebiyat ve Tarihi zerinedir.
Falih Rfk [ATAY] (1894- 20 Mart 1971)
Cumhuriyet devri yazarlarmzdandr ve yazarla Tanin gazetesinde bala-

mtr. lk hretini Ate ve Gne isimli eseriyle kazanan Falih Rfk nesir
lisanmzn tekmlnde ve bilhassa Cumhuriyetten sonraki Trk seyahat
edebiyatnn inkiafnda inkr edilmez bir yere sahiptir.27 20 Eyll 1918'de
arkadalaryla kard Akam gazetesinde Mill Mcadeleyi desteklemitir. Bolu
ve Ankara milletvekillii; Hkimiyet-i Milliye, Milliyet, Ulus gazeteleri ve Yeni
Mecmua bayazarl yapmtr.
Ahmet Cevat [EMRE] (18871961)
Dilci Yazarlarmzdandr. Harbiye'de okurken arkadalar ile birlikte

Merutiyet'i savunduu gerekesi ile Fizan'a srld. Orada "Hatra" gazetesini
kard (1897). Fransa'da Jn Trklere katld. Merutiyetin ilanndan sonra,
niversitede Trk Dili ve Edebiyat okuttu. Cumhuriyetin ilnndan sonra T.D.K.'da
Alfabe Komisyonu grevinde bulundu (1928). (192832) yllarnda "Muhit" isimli
sanat-edebiyat dergisini kard.
26
Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yay. st. 1992, s.408
27
Nihat Sami Banarl, Resimli T.E.T. C. II s. 1240
21
Ahmet Cevat, Yeni Mecmuada itimai sahada dilin rolne, ive ve lehelere,
dillerin birbirleri arasndaki rabtalara ve de kendilerine mahsus hususiyetlere
deinen makaleler yazmtr.
Orhan Seyfi [ORHON] (18901972)
Bir subayn olu olarak dnyaya gelen Orhan Seyfi Orhon, Mercan dadisi'ni
ve Hukuk Mektebi'ni bitirdikten sonra gazetecilik ve yaynclk hayatna atld.
Hyban, Akbaba, Papaan, Resimli Dnya, Gne, Edebiyat Dergisi, Ayda Bir,
naralt dergilerini kard. 1941'de balad edebiyat retmenliinden yl
sonra ayrlarak 19461950 aras CHP, 19651969 aras A.P.'nin milletvekili olarak
parlamentoya girdi.
Aruz lsyle yazd ilk iirleri Hyaban dergisinde yaynlanan Orhan Seyfi
Orhon, daha sonra ulusalc bir anlay benimseyen Mill Edebiyat akmnn etkisinde
kalarak Be Hececiler olarak anlan gruba katld. Bu dnemde yazd iirlerde hece
ls ve yaln bir dil kulland. Orhan Seyfi'nin iirde hece lsn kullanan ilk
yazarlar arasnda yer almas, edebiyatmz asndan nemli bir rol yklenmesine de
neden olmutur.
Yeni Mecmuada da Mill Edebiyat cereyanyla ilerde Hecenin Be airinden

biri olmasna vesile olacak nitelikte iirler yazmtr.
Sat Bey (1880-1968)
Arap eitimci ve dnr kimliiyle tannan Sat Bey, Osmanl Devletinin

eitim sisteminin adalamas iin alm ve daha sonra Arap milliyetiliini
benimseyerek etkinliklerini bu dorultuda srdrmtr. zel derslerle Franszca
renmi, stanbulda Mekteb-i Mlkiyeyi bitirmi (1900), II. Merutiyetin
ilanndan sonra Envar- Ulum adl dergiyi karmtr. 1909da stanbulda Drl-
muallimn mdrlne getirildikten sonra Tedrisat- ptidaiye Mecmuasn ve
Tedrisat Mecmuasn kard.
22
Mondros Mtarekesinden sonra ama daha sonra eitli vesilelerle talya,
Irak ve Kahireye gitmi El-Ezher niversitesinde dersler vermitir.
Sat Beyin Yeni Mecmuada Mkfat ve Mcazat Hakknda balklar

altnda eitime dair makaleleri yaymlanmtr. Bu makalelerde Ziya Gkalp ile baz
konularda fikir ayrl olmas mnasebetiyle Ziya Gkalp, Sat Beyin yazlarna
cevap niteliinde yazlar yazmtr28.
Moiz [K0HEN] (18831961)
Asl ad Moise Cohen'dir. Tekin Alp imzasyla yazlar neretmitir.

Trklk almalarnda iktisdi yazlaryla Gkalp'a yardm etmitir. lk eserini
1912'de Trkler Mill Ruh Aryorlar adyla Franszca ve Trke olarak
yaynlanmtr. kincisi Turkisme et Panturkisme ismiyle 1914'de Franszca ve
Almanca olarak kt. Yeni Mecmua'da Memleketimizde Blm ,
Tesantlk , tima Duygu "Demokrasinin Gayesi" , "Harp ve ktisat"
balklaryla makaleler yazmtr. Tekin Alp son kitaplar olan; 1938'de Franszca,
Trke olarak kan "Kemalizmi ve 1944de yaynlanan Trk Ruhunu Atatrk
devrine tahsis etmitir.
Avram Galanti (1873, Bodrum - 1961, stanbul)
Trk eitimci, siyaset adam ve Trk milliyetisi bir ahsiyettir. Soyad

Kanunu ile Bodrumlu soyadn almtr.
1915 ile 1933 yllar arasnda Darlfnun'da eitimci ve profesr olarak

alt. 1939 ylnda Cumhuriyet Halk Partisi listesinden Nide milletvekili seildi. T.
B. M. M. 7. Dnem'de (19431946) Atatrk'n aznlklar iin Mecliste ayrma karar
ald kontenjandan bamsz Ankara milletvekillii yapm, Cumhuriyet dneminde
milletvekillii, Kurucu Meclis yelii veya senatrlk yapm 20 aznlklar mensubu
parlamenterden biridir.
28
Bk. Yeni Mecmua, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 143
23
Rodos Rdiyesi ve zmir Sultani dadisi'nden mezun oldu. Rodos'ta
retmenlik ve adalardaki Yahudi ve Trk okullarnda maarif mfettilii yapt.
Daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katld ve cemiyetin aktif ve ileri gelen
elemanlarndan biri oldu. Akademisyenlik yapt. Cumhuriyetle birlikte kltrel
devamll savunduu ve Harf ve Dil Devrimlerine kar kt iin niversite
kadrosunun dnda kald. 1943 ylnda Ankara'dan 7. dnem milletvekili seildi.
1961 ylnda lmtr.
Galanti, ayn zamanda yabanc dilde eitime kar kanlarn da ncsdr.

Galanti, bu konuda yazdklar balamnda yabanc dilde eitimi ilk eletiren ve kar
kan kii olarak bilinir.
Dneminde nemli fikir ayrlklarndan biri de Latin harflerine muhalif

olmalsdr.
Yeni Mecmuada da bu gr ve anlayn yanstarak fikirlerini beyan etmi

olan Avram Galanti, Trk kelimesinin meneine dair yazlaryla fahurdur.
Hseyin Dani [PEDRAM] (1870-1940)
stanbula yerlemi sfahanl bir tccar ailenin ocuu olarak dnyaya gelmi
olan H. Dani, Rtiyede, Mlkiye Mektebinde Beyolundaki nsttitution
Franaisede okumu, zel olarak ngilizce dersleri alalmtr. Arapa ve Farsasn
ilerletmek iin bir dnem randa bulunmu ve Prens Sebahattin Ltfullah Beylerin
hocaln yapmtr. Avrupaya gitmip Fransa, ngiltere, svire ve talyada
bulunmu dnnde Duyun- Umumiyeye girmi ve burada 23 sene almtr.
Galatasaray Lisesi ve Drl-fnnda Farsa ve ran Edebiyat Tarihi okuttu.
1910da ran Mill Meclisine Tebrizliler tarafndan Azerbaycan mebusu seildiyse
de oraya gidemedi. Aka Mirza Ali Ekber Han ile stanbulda Sru Gazetesini
karm daha sonra Osmanl Bankasnda almtr. stanbul igal altndayken,
niversite rencilerinin ayaklanarak Drlfnndan karlmasn istedikleri
hocalar arasnda yer almtr. Trk milletini medeniyet yoksunu barbar bir toplum
24
olarak gstermi ve bu hususta da Yahya Kemal tarafndan kendisine cevaplar
verilmitir.29
Nitekim Yeni Mecmuada da Kprl tarafndan H. Dani Beyin ran

edebiyat tarihine ait grlerindeki tutarszlklara dair muhalefet mahiyetinde
makaleler yazlmtr.
Mimar Kemalettin (18701927)
Mimar Sinan'dan sonra yaptlar toplum tarafndan en ok tannan ve sayg

duyulan mimarlarmzdan biri olan Kemalettin Bey 1870 ylnda stanbul'un
Acbadem Semtinde orta halli bir Osmanl ailesinin tek ocuu olarak dnyaya
geldi.
lkretimine 1875 ylnda brahim Aa ptidai Mektebinde balad.

Ortaretimine ise 1881'de Girit'te balayan Kemalettin Bey, 1882 ylnda stanbul'a
geri dnd. Yksek renimini 18871891 yllar arasnda (1884 ylnda
mparatorluk Kara Mhendishanesi "Mhendishane-i Berri Humayn- bnyesinde
alan) Hendese-i Mlkiye'de (Mhendis Mektebi- gnmzn Teknik niversitesi)
tamamlad. Burada Alman Kos, Avusturyal Forcheimer ve Alman Jachmund'un
rencisi oldu. (Osmanl mimarisini incelemek iin Alman hkmetince stanbul'a
gnderilen Jachmund, Kemalettin Bey'in rencisi olduu yllarda Sirkeci Garnn
(1889 1890) tasarm ile grevlendirilmiti.) renim dneminde, sanata yatknl
nedeni ile daha ok resim ve mimarlk derslerine nem verdi ve mezuniyetinden
sonra hibir zaman mhendislikle uramad. reniminin tamamlanmasndan
hemen sonra Prof. Jachmund'a asistan olarak atand. Asistanl dneminde Prof.
Jachmund'dan ve Profesrn zerinde alt Sirkeci Gar tasarmndan ok
etkilenmitir. leri yllarda tasarlad Evkaf- Hmayun Nezareti ve Edirne Gar gibi
yaplarnda bu etkilenmenin izleri grlmektedir.30
Asistanl yannda okul dnda zel brosunu aarak ilk yaptlarn

tasarlamaya balad. Bu dnemde Rumelihisarnn tepelerinde, Galip Bey iin
29
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi c.7, Dergh Yay., stanbul 1986, s. 239
30
www.mimarlarodasi.org.tr
25
yapt iki kk, stanbul'un eitli yerlerinde gerekletirdii kk ve konutlar
izlemitir. Yine ayn dnemde ou ahap olan bu ilk konutlardan baka
Niantanda Halil Paa ve smail Paa Konaklar ile Ortaky'de Koru iinde Sultan
Reat Kk'n tasarlamtr.
Yeni Mecmuada yazm olduu makalelerde umumiyetle Mimar Sinan

eserleri zerine yapm olduu incelemelerin yan sra Trkiyede eitli yrelerdeki
medrese ve cami yapmlarn ve bunlardaki tezyinat fotoraflar eliinde
neretmitir.
Rauf Yekta (18711935)
Klasik Trk mziinde Batl anlay ve yntemlerle ilk mzikbilim

almalarn yapan besteci ve mzikbilimci Rauf Yekta Bey 8 Ocakta stanbul' da
ld.
Asl ad Mehmet Rauf olan Rauf Yekta Bey 1871'de stanbul'da dodu. Lisan
Mekteb-i lisinin Franszca blmn bitirdikten sonra Sadaret Dairesi'nde grev
ald ve Divan- Hmayun beyliki muavinliine kadar ykseldi. 1922de bu
grevden emekliye ayrldktan sonra Darl-elhan'da Trk mzii tarihi ve kuram
dersleri vermeye balad. 1926da bu okulun Trk mzii blm kapatlnca ayn
okul bnyesindeki Tarihi Trk Musikisi Eserleri Tespit ve Tasnif Heyeti'nin bana
getirildi. lmne dein grev yapt bu kurulda, din d klasik yaptlarn yan sra
din mziin en nemli yaptlarnn da notaya alnp yaymlanmasn salad.
1922'de Fransa' da Albert Lavignac ynetiminde bir kurulca yaymlanan

Encyclopedie de la Musiquee yazd La Musique Turque adl uzun makalesi,
uluslararas Trk mzii almalarnda birinci derecede bir bavuru kayna olma
zelliini sonraki yllarda da korudu. Bu eseri 1986da Trk Musikisi adyla
Trkeye evrilerek yaymland. 1932'deki Kahire Mzik Kongresi'nde Mesut Cemil
Bey'le Trkiye'yi temsil eden Rauf Yekta Bey kongrenin makam, ika, bestekrlk
komisyonu bakan seilmiti. Rauf Yekta Bey mzie gen yata Zeki Dede Efendi
ile Bolahenk Nuri Bey' den mek ederek balad, Celalettin Dede' den tambur dersleri
ald. Cemal Efendi ile Aziz Dede' den de ney almay renen Rauf Yekta, Yenikap
26
Mevlevihanesi' nde zaman zaman neyzenbalk yapt. Fiziki Salih Murat Uzdilek'
ten akustik dersleri ald; mzik kuramna ilikin Franszca, Arapa ve Farsa
kaynaklar tarad. Bu almalar sonunda Ataullah Dede, Celalettin Dede ve Hseyin
Fahrettin Dedeyle ilk kez Trk mzii ses sistemini akustik adan aklamaya
alt. Trk mziinin Bat notasyla yazlabilmesi iin zel yntemler belirledi.
Darl-elhan'n yaymlad tm notalarda onun belirledii Rauf Yekta Sistemi ad
verilen yn kullanld. Rauf Yekta Sistemi, daha sonra aadettin Arel ve Suphi
Ezgi'nin belirledii Arel-Ezgi Sisteminin temelini oluturdu. Trkiye' de gerek
anlamda mzikbilim yaymclnn ncs olan Rauf Yekta Yegh Mevlevi
Ayini, Mahur Perev, Bayatiaraban Saz Semaisi bata olmak zere geleneksel
slupta besteledii yaptlar, trnn baarl rnekleri kabul edilir. Mzik statlar
dizisini oluturan Hoca Zeki Efendi (1900), Hoca Abdlkadir Merak (1902) ve
Dede Efendi (1925) balca yaptlarndan birkadr. ark Musikisi Tarihi (1925) ve
Trk Musikisi Nazariyat (19241929) adl yaptlar Trk Mzik Tarihi ve kuram
asndan nemli bir kaynak oluturmakla birlikte basm tamamlanamamtr.31
Rauf Yekta, Yeni Mecmuada pek fazla yaz yaymlamasa da Trk musiki
tarihimizde nemli bir ahsiyettir.
31
www.ata.boun.edu.tr
27
D.YEN MECMUA ve ZYA GKALP
Yeni Mecmua I. Dnya sava sonlarnda 12 Tm. 1917 tarihinde ilk saysyla
Trk basn tarihinde yerini alm bir mecmuadr. Ziya Gkalpn nclnde kan
Yeni Mecmuann sahibi Mehmet Talat [Mukara] olsa da yazlar umumiyetle
Gkalpn isteiyle, onayyla yaymlanmtr. Nitekim Kzm Nami Duru bizim
ifademizi u ekilde beyan etmitir:
Yeni Mecmuay agzllkle okuyordum. Bunda beni en ok ilgilendiren

Ziyann yazlaryd. O, orada geni bir alan bulmu zeksnn atn ahlandra
ahlandra koturuyordu. Yazlar o kadar yeni bulular o kadar kendine greydi ki
okumaya, okuduunu anlamaya alm olanlar iin bu yazlarn her birinden deil
her satrndan uzun uzun yararlanmak iten deildi.
Yeni Mecmua Trk fikir dnyas iin deer biilmez bir okuma dnme,
renme duyma alan oldu. Ziya Gkalp Trk kltrne hizmeti dokunacak
adamlarn, siyasi inanlar ne olursa olsun orada almasn istiyordu. Refik Haliti
Sinop zindanndan kurtararak stanbula getirtti; Yeni Mecmuada ona bir yer verdi.
lk urunda hogrln en yksek bir niteliini gsterdi32.
Gkalp, Yeni Mecmuann iktisat, eitim, sosyoloji kelerinde ilm

yazlaryla karmza kmakta ve her bir yazs en az iki sayfadr. Yazlarnn uzun
soluklu olmas ele ald konunun dnem itibariyle ehemmiyet arz etmesinden ileri
gelmektedir.
Bununla birlikte incelememiz arasnda da greceiniz zere Ziya Gkalp

Yeni Mecmuann sorumlu olduumuz 1- 45 saylarnn hepsinde kh sosyolojiye,
kh iktisada dair makaleler kimi saylarda (1,4,5) iki makale birden yaymlamtr.
Ziya Gkalp makalelerinde umumiyetle milliyetilik dncesini gelitirilip,

hitap edilen kitlede mill uuru uyandrmay gaye edinmitir.33 Derginin kt
32
Kzm Nami Duru, Ziya Gkalp, Mill Eitim Basmevi, st. 1965, s. 14
33
Sz konusu yazlar iin bk. Yeni Mecmua, nr: 40, s. 262; Yeni Mecmua, nr: 6, s. 113
28
yllarn Mtareke dnemine tekabl etmesi bu gayeyi bir lkye dntrmtr.
Nitekim Yahya Kemal bunu u ekilde ifade etmitir:
Ziya Beyin maddi hayata ne derece bigne olduunu Yeni Mecmuay

karmak istediimiz zaman taraftar olduu fikir iyi anlatr. Adadaki [Byk Ada]
muhitimizde yava yava bir mecmua karmak arzusu domutu. Ziya Bey
mecmuann ismini benden istemiti. Ssl, manal ve gzel isimlerden kanarak
sadece Mecmua demeyi teklif etmitim. O da nce bu tesmiyeyi beenmi lakin
son dakikada bir Yeni sfatyla sslemeyi lzum grmt. Yeni Mecmuay
karmak iin Paramz yoktu, hkmet parasnn bulamayaca hr bir mecmua
karmak istiyorduk. Bu iki ucu bir araya getirmek imknszd. Ziya Bey o zaman
kesemizden beer kt lira sermaye vererek mecmuay karmak kabil olacanda
srar ediyordu. Kprlzade Fuat ve Ahmet refik gibi tabi ilerine vakf Arkadalar
Ziya Beyin bu srarna glyorlard. Lakin O, o kadar srar etti ki Yeni Mecmuay
kardk. Ziya Bey her trl siyaset tesirlerinden azade, hr, mstani bir mecmuay
idame edebileceimiz kanaatinde hala musirdi. Lakin maddi imknszlk daha ilk
nshalarda ba gsterdi o aralk merkez-i umumi azasndan Talat Bey mdahale etti.
Mecmuann maddi ilerini der-uhde ederek yaz ve fikir cihetinde bizi tamamyla
mstakil brakmak teklifinde bulundu. Yeni Mecmuann idaresini eline ald. Bizim
ilk itihadmzn zddna olarak, hkmetin muaveneti ile mecmuay karmaya
balad, bytt, gzelletirdi bu suretle Trk edebiyatna hizmet etti. Lakin biz de
hars ve irfan bahislerine siyaset kartrmayalm derken, Yeni Mecmuann merkez-i
umumi altndaki idarehanesinde bulumaya baladk.
Yeni Mecmua, kati bir rengi ve farikas olan bir mecmua olduu iin
memleketin en taze ve en yeni edebiyatn toplad iin muntazam ve iyi kt iin
muvaffakiyet kazanmt. Gerek ahsn gerek de eserini sevdiim Hseyin Rahmi
Beyi temin ederim ki Yeni Mecmuann bir para selsebili olduuna dair nerettii
telakki doru deildir. En iyi nesirlere en iyi iirlere kt lira genlerin en gzel
eserlerine bir buuk kt lira verildiini imdi o ihtirazlarn sustuu bu zamanda
tahkik edebilir. Mtareke Yeni Mecmuay sndrd. Vatan atr atr yklrken Ziya
29
Bey muzdaripti lakin o en fena gnlerinde bile kurtulacamzdan mit var olduunu
sylyordu.34
Grld zere Gkalp Yeni Mecmuay o yllarda kaplm olduu dilde

sadeleme ve mill bilinci uyandrma lksn yaymak iin en iyi yaym organ
olarak grm ve zerine deni, dergide gerek siyas gerek itima ve de tarihe dair
yazlaryla icra etmeye almtr.
Gkalpn tahakkm sadece Yeni Mecmua ile snrl kalmam o yllarda

Halim Sabite slam Mecmuasn, Tekin Alpe de ktisadiyat Mecmuasn
karttrmtr.
Ziya Gkalpn kltr hayatmzdaki bu tr faaliyetleri birilerini rahatsz

etmi olacak ki stanbulun igali zerine 26 Te. 1918de Maltaya srlmtr. Ziya
Gkalpn Yeni Mecmuadaki rol burada aa km, kendisinin srgne
gnderilmesiyle birlikte dergi de kapanmtr.
Yeni Mecmua, 1923e kadar Tanin matbaasnda baslm, Mehmet Talat

mdrl Falih Rfkya devredince bundan sonraki basmlar Ahmet hsan
Matbaasnda devam etmitir.
34
Yahya Kemal, Siyasi ve Edebi Portreler, st. 1968, s. 194
30
E. YEN MECMUA (145. SYILAR)NIN NDEKLER TABLOSU
No Tarih Sayfa Yazar Ad Yaz Ad Tr

12 Tm.
1 12 mzasz Fikir htikr Sohbet
1917
23 Ziya Gkalp Ferdiyet ve ahsiyet Makale
3 Ziya Gkalp Anadolunun Sesi iir

Fazl Ahmet
34 Yazn iir
[AYKA]
4 Ali Canip [Yntem] Gnahkr iir
O[rhan] Seyfi
4 Gzlerde Seyahat iir
[ORHON]
47 Kprlzde M. Fuat Mill Edebiyat Sohbet
Ahmet Refik Lehistanda Osmanl
78 Tarih
[ALTINAY] Nfuzu
Damat Nevehirli brahim
9 Fotoraf
Paann Resmi
Nevehirli brahim Paa ve
912 Rauf Yekta Mzik
Musiki
Rus Edebiyatnn Umum
13 -15 Aaolu Ahmet Makale
Seciyeleri
Necmettin Sadk
1516 Gen Kzlarn Terbiyesi Makale
[SADAK]
1618 mzasz Konferanslar Makale
1820 mer Seyfettin Sivri Sinek Hikye

19 Tm.
2 2122 mzasz Zavall Trke Makale
1917
2225 Ziya Gkalp htilt ve tima Makale
Ali Canip
24 Eylln Denizi iir
[YNTEM]
O[rhan] Seyfi
24 Niantalya Mektup iir
[ORHON]
2528 Kprlzde M. Fuat Edebiyatta ahsiyet Makale
Konyada Sultan Alaaddin Fotoraf
29
Sarayndan Kalan Harabe
Karatay Kebir Fotoraf
29 Medresesinin Kap ve
Kubbesi
31
Konyada Karatay Fotoraf
30
Medresesi
Konyada Karatay Fotoraf
30
Medresesi
Konyada Alaaddin Saray
2931 Kemlettin Makale
Asr- Bakiyesi Karatay
II. Sultan Selimin Temsili
32 Fotoraf
Resmi
3134 Tarih
[ALTINAY] Nfuzu
Selim Srr Trklerde dman ve
3436 Makale
[TARCAN] Riyazt
3638 mzasz Yanl Telakkiler Makale
3840 mer Seyfettin Falaka Hikye

26 Tm.
3 4142 mzasz Hrriyet Bayram Makale
1917
Mehmet Emin
4245 Din, Felsefe, lim Makale
[ERRGL]
44 mer Seyfettin Blbln lm iir
44 Ali Canip[YNTEM] Gurup iir
4548 Kprlzde M. Fuat Edebiyatta Marazilik Makale

O[rhan] Seyfi
48 Yolculuk iir
[ORHON]
49 Kprl Mehmet Paa Fotoraf
Ahmet Refik Tarhan Sultan ve
4950 Tarih
[ALTINAY] anakkale
5154 Tarih
[ALTINAY] Nfuzu
Trk Muktesitleri / Namk
5458 Galip Haldun Syleyii
Kemal Muktesit
Necmettin Sadk Millet Terbiyesi Devlet
5859 Makale
[SADAK] Terbiyesi
htisas m Lazm Umumi
5960 mzasz Makale
Malumat m?
2 A.
4 6162 mzasz Avrupada Tahsil Sohbet
1917
6264 Ziya Gkalp Taife ve Zmre Makale
Bir Medeniyet Zmresine
6568 Kprlzde M. Fuat Mensup Edebiyatlarda Makale
Mterek Kymetler
32
69 Sultan Murat- Slis Fotoraf
Ahmet Refik Sultan Murat Slis ve
6971 Tarih
[ALTINAY] Kralie Elizabet
70 Ecnebi Sefirlere Ziyafet Fotoraf
7172 Mimar: Kemlettin Trk Mimarisine Dair Makale

Ali Canip
72 Kurumu eme iir
[YNTEM]
73 Ziya Gkalp Deli Dumrul iir
O[rhan] Seyfi
73 iekler Aarken iir
[ORHON]
7475 Rfat Meden htiyalar Makale
7576 mzasz Fikir Hayat Makale
76 -78 mzasz Matbuat leminde Makale
78 -80 mer Seyfettin Hrriyet Gecesi Hikye

9 A.
5 8182 mzasz Harp Edebiyat Makale
1917
Zmreler Arasnda htilat
8283 Ziya Gkalp Makale
ve tima
Bir Medeniyet Zmresine
8486 Kprlzde M. Fuat Mensup Edebiyatlarda Makale
Mterek Kymetler
Rus Edebiyatnn lk
8788 Aaolu Ahmet Makale
Devirleri
Ahmet Refik Mverrih Selnik Mustafa
8992 Tarih
[ALTINAY] Efendi
Budinin fethinden sonra
Kanuni Sultan Sleymann
89 Erdel Kral ile validesinin Fotoraf
huzuruna kabul etmesini
gsteren bir resim.
Kanuni Sultan Sleymann
90 Zigetvar muhasarasn Fotoraf
gsteren bir minyatr.
Zigetvar Seferinde Kanuni
91 Fotoraf
Sultan Sleyman
Osmanl idaresindeki
92 Fotoraf
Belgrat
Dede Korkut Manzum
9397 Ziya Gkalp
Masallarndan: Tepegz Hikye
33
O[rhan] Seyfi
97 Aktan Sonra iir
[ORHON]
Maruf Islahatnda Tuba
9798 mzasz Makale
Nazariyesi
98100 mer Seyfettin Eleimsama Hikye
16 A.
6 101102 mzasz Denizcilik Makale
1917
ahsiyetin Muhtelif
ekiller
Mverrih Selanik Mustafa
105108 Kprlzde M. Fuat Biyografi
Efendi
109 ncili Kk Fotoraf
110 Edirne Kap Fotoraf

Davut Paa Ordugh ve
111 Fotoraf
Ota- Hmayun
Yaratl / Trk Manzum
113114 Ziya Gkalp
Kozmognisi Tahkiye
114 M. F. Aknc Trkleri iir
O[rhan] Seyfi
114 Bahar Sabahnda iir
[ORHON]
Harbin ocuklar
114116 Necmettin Sadak Makale
zerindeki Tesirleri
Tekin Alp [MOZ
117118 Memleketimizde Blm Makale
KOHEN]
118119 mzasz Harsmz Koruyalm Makale
119120 mer Seyfettin anakkaleden Sonra Hikye

23 A.
7 121 mzasz Tevfik Fikret Makale
1917
122124 Ziya Gkalp Ahlak Buhran Makale
Ahmet Refik Alman Mverrihleri:
124127 Biyografi
[ALTINAY] Trayke
Dede Korkut
Manzum
127128 Ziya Gkalp Masallarndan: Boa ile
Hikye
Boga
Trk Mimarisinde Renge
129113 Mimar Kemlettin Makale
Verilen Ehemmiyet
129 Konyada Sral Medrese Fotoraf
34
Sral Medresenin
dershane cephesindeki ini
129 Fotoraf
sanayisinin en masnu
numunesi
130 Bursada Yeil Trbe Fotoraf
Konyada nce Minare
131 Fotoraf
Medrese ve Camii
Osmanl devrinde
kullanlan iekli ver renkli
131 Fotoraf
ini tezyinatn gsteren iki
resim
Konyada Sahib-i Ata
132 Fotoraf
Binas
Fazl Ahmet
133 K Gelmeden iir
[AYKA]
Halit Fahri
133 Anadolu Akam iir
[OZANSOY]
Makale
134135 mzasz Felsefe Niin Lazm
135136 mzasz Harsmz Koruyalm Makale
136140 mer Seyfettin Ferman Hikye

30 A.
8 141142 mzasz Halk Terbiyesi Makale
1917
142147 Ziya Gkalp ahsi Ahlak Makale
147148 Rfat Kulpler Gazinolar Makale
149 Beikta-Hikmet Bey Fotoraf

Byk Ata-all brahim
150 Fotoraf
Bey
150 Camii Kaps-evket Bey Fotoraf
Lale Devri-Namk smail
150 Fotoraf
Bey
Tefekkr-Namk smail
151 Fotoraf
Bey
151 Mihrap-evket Bey Fotoraf
152 Tasvir-Fihman brahim Bey Fotoraf

Nazmi Ziya
149152 Sanayi-iNefise Makale
[GRAN]
M [ehmet]F[uat] Peri Masallar / Akpnar Manzum
152
[KPRL] Perileri Masallar
35
Ahmet Refik Alman Mverrihleri:
153156 Tarih
[ALTINAY] Trayke
156 Ziya Gkalp Orta iir
O[rhan] Seyfi
156 Yazk iir
[ORHON]
Halit Fahri
156 tiraf iir
[OZANSOY]
156157 mzasz Trklk Nedir? Makale
157160 mer Seyfettin Nasihat Hikye

6 Ey. Fikir leminde
9 161 mzasz Makale
1917 Reklmclk
162168 Ziya Gkalp Cins Ahlak Makale
Osmanl Medeniyeti /
Ahmet Refik
169173 Bizde ehnamecilik ve Tarih
[ALTINAY]
Halefleri
Sultan Sleyman- Kanuni
169 Fotoraf
zamannda At Meydan
Vezir-i zam Makbul
brahim Paann geceleyin
171 Fotoraf
nann Galataya
geirilmesi
Kanuni Sulatan Sleyman
Avdayken Bir Kadnn
172 Fotoraf
Padiaha Bir Sepet Nar
Takdim Etmesi.
173175 Kprlzde M. Fuat Ozan Makale
175 M.F. Deli Ozan iir

Halit Fahri
175176 Bayram Mektubu iir
[OZANSOY]
176178 M. emsettin Kurt Bal Sancak Menkbe
178180 mer Seyfettin Ka Ylnda Hikye

13 Ey
10 181186 Ziya Gkalp Aile Ahlak Makale
1917
186188 Kprlzde M.Fuat Harabat Makale
On birinci Asr- Hicride
189 Fotoraf
Yeni Cmi
On ikinci Asr- Hicride
189 Fotoraf
Yeni Cmi
36
Osmanl Medeniyeti /
Ahmet Refik
189192 Valide Camileri: Yeni Makale
[ALTINAY]
Cmi
Yeni Cmide Sultanlara
190 Fotoraf
mahsus bir daire.
Yeni Cmide Pencere ve
191 Fotoraf
Duvar Tezyinatn
ehirlerde Yiyecei Temin
Edecek Messesat
Nazmi Ziya Meden htiyalar / Sanatn
194195 Makale
[GRAN] Kymeti
Selim Srr Trklerde dman ve
195198 Makale
[TARCAN] Riyazet
Halide Edip Mevut Hkm / Kasm Roman
199200
[ADIVAR] inasi Tefrikas
20 Ey
1917
204 M.F. Yamalarda Kaval iir
brahim Aleddin
204 Sulh ve Harp iir
[GVSA]
Necmettin Sadk Byk Bir Tehlike: ocuk
206208 Makale
[SADAK] Vefaat
209 nc Sultan Ahmet Fotoraf
210 Lale Devrinde Sdabd Fotoraf

On ikinci asr- hicride
211 Fotoraf
Sdabd
Ahmet Refik
209212 Sdabat Tarih
[ALTINAY]
Halit Fahri
212 Onlara iir
[OZANSOY]
212 Turgut Nbet Yerinde iir
213217 Kprlzde M. Fuat Mill Vezin Makale

Garp Edebiyat /
217218 Aaolu Ahmet Karamzine Kadar Rus Makale
Edebiyat
Halide Edip Roman
219220 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
27 Ey
1917
224226 Kprlzde M.Fuat Bir Mektup Mnasebetiyle Sohbet
227228 Falih Rfk [ATAY] Medine Mensure
37
Ahmet Refik Fransz Mverrihleri: Joule
229233 Tarih
[ALTINAY] Misle
129 Joul Misle Fotoraf
130 Mislenin 22 Yanda Fotoraf
130 Mislenin Kabul Salonunu Fotoraf
131 Madam Misle Fotoraf
131 Mislenin Yemek Salonunu Fotoraf
132 Mislenin Paristeki Evi Fotoraf
132 Mislenin Mezarn Fotoraf
234 N.F. Altn Sal iir

Halit Fahri
234 Eski Dmana iir
[OZANSOY]
234238 mer Seyfettin Ktk Hikye
Rus Edebiyat /
Karamzine Devri
Halide Edip Roman
240 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
4 TE.
13 241245 Ziya Gkalp Aile Ahlak -3- Makale
1917
Rus Edebiyat / Pukin
Devri nin Mukaddimesi
Halit Fahri
248 anakkale iir
[OZANSOY]
Ahmet Refik
249252 Mimar Sinan ve Asri Tarih
[ALTINAY]
249 Sleymaniye Cmii Fotoraf
Tahta Kaledeki Rstem
250 Fotoraf
Paa Cmii nin Mihrab
Tahta Kaledeki Rstem
251 Fotoraf
Paa Cminin ii
253256 Kprlzde M.Fuat Harnme Makale
256258 Falih Rfk [ATAY] Medine -2- Mensure
258259 N. S. Littr Nasl alrm Sohbet
259 M.F. Kurblar iir

Halide Edip Roman
260 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
38
14 TE.
1917
266268 Kprlzde M.Fuat Hayat ve Edebiyat Makale
Ahmet Refik Mimar Sinan Hayat ve
269274 Biyografi
[ALTINAY] Asar
270 Sultan Selim-i Sni Cmisi Fotoraf
Sultan Selim-i Sninin
270 Fotoraf
trbesi
Sleymaniyede Mimar
270 Fotoraf
Sinan Trbesi
Halit Fahri
274 Ay Dinledi iir
[OZANSOY]
275278 mer Seyfettin Vire Hikye
Halide Edip Roman
279280 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
18
TE.1917
285288 Kprlzde M.Fuat Deli Birader Biyografi
Ahmet Refik
289292 Badat Kk Tarih
[ALTINAY]
289 Badat Kk Fotoraf
Badat Kknde Mermer
290 Fotoraf
Havuz
Badat Kknn
291 Mermerlik Cihetindeki Fotoraf
Kap
Badat Kknn
291 Giriinde Sa Taraftaki Fotoraf
sedir ve mine
brahim Aleddin
292 anakkale zleri iir
[GVSA]
292 M.F. Hakan iir
293295 Aaolu Ahmet Pukin Devri Makale
295297 mer Seyfettin Binecek ey Hikye
297298 . B. Edebiyat Tarihi Makale

Halide Edip Roman
299300 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
39
25
16 301304 Ziya Gkalp Aile Ahlak 6 Makale
TE.1917
Bizde Mersiye ve
305308 Kprlzde M.Fuat Makale
Mersiyeciler
Musiki / Selim-i Slis
309312 Rauf Yekta Makale
Musiki-inas
309 3.Selim Fotoraf
312 mer Seyfettin Doduum Yer iir

Necmettin Sadk Mefkre Nasl Teekkl
313314 Makale
[SADAK] Eder?
Halit Fahri
314 Derviin Sz iir
[OZANSOY]
315317 mer Seyfettin Teselli Hikye
317318 . B. Nergisi Makale

Halide Edip Roman
319320 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Osmanl tibar- mill
Arka K. Rekm
Bankas
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Mefruat irketi Reklm
Mill thalat Kantariye
Arka K. Reklm
irket
Arka K. Karlman Reklm
Suzan Lokantas ve
Arka K. Reklm
Gazinosu
1 TS.
1917
Bizde Mersiye ve
324328 Kprlzde M. Fuat Makale
Mersiyeciler
Ahmet Refik Kariye Cmi ve
329332 Tarih
[ALTINAY] Mozaikleri
329 Kariye Cmii Fotoraf
330 Kariye Cminin iini Fotoraf

Kariye Cminin Kap
332 Fotoraf
Kemeri
333337 mer Seyfettin Pembe ncili Kaftan Hikye
40
334 M.F. Aknc Trkleri iir
Halit Fahri
334 Ceylana k iir
[OZANSOY]
337338 . B. Nergisi Makale
Halide Edip Roman
339340 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Osmanl tibar- mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
irketi
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Ey-y Askeriye Anonim
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
8
18 341343 Ziya Gkalp Aile Ahlak 8 Makale
TS.1917
Bizde Mersiye ve
344348 Kprlzde M.Fuat Makale
Mersiyeciler -3-
Halit Fahri
348 Gurbette lk Bayram iir
[OZANSOY]
Ahmet Refik Kariye Cmi ve
349352 Tarih
[ALTINAY] Mozaikleri
349 Hazret-i Meryem Fotoraf
350 Ktrmlerin Tedavisi Fotoraf

Hz. s ve Ben srail
351 Fotoraf
eyhleri
352 mer Seyfettin Ak iir
O[rhan] Seyfi
352 Gl ile Blbl Efsanesi iir
[ORHON]
Ali Canip
353354 Bedi Haz Makale
[YNTEM]
Necmettin Sadk
354356 Vatan Terbiyesi Makale
[SADAK]
stanbul ehrinde Muvasala
Temini
357358 . B. Edebiyat Tarihi / Nergisi Makale
Halide Edip Roman
359360 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
irketi
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
41
15 Aile Ahlak ovalye Ak
19 361364 Ziya Gkalp Makale
TS.1917 ve Feminizm
Bizde Mersiye ve
364367 Kprlzde M. Fuat Mersiyeciler. Acem Makale
Edebiyatnda Mersiye
Ali Canip
367368 Bedi Haz Makale
[YNTEM]
brahim Alaaddin
368 nsanlk Ak iir
[GVSA]
Anadoluda Seluk
369374 Vahit Makale
Abideleri
Konyada Alaaddin Kk
370 Fotoraf
nhidamdan Sonraki Hali
370 Konyada Aliyye Camii Fotoraf
371 Konyada Alaaddin Kk Fotoraf
372 Ahmet ahinin Mezar Ta Fotoraf

Aliyye Camiinin Byk
372 Fotoraf
Kaps
Mermer Tezgh / Yarm
37477 mer Seyfettin Hikye
Mizah
377378 . B. Nergis Makale
Halide Edip Roman
379380 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
22
TS.1917
Acem Edebiyatnda
384386 Kprlzde M. Fuat Makale
Mersiye
386388 Musa Sreyya lk Opera Makale
brahim Alaaddin Siperden Mektup /
388 iir
[GVSA] anakkale zleri
Tarih Sanat/ Anadoluda
389391 Vahit Makale
Seluk Abideleri
389 Konya Karatay Medresesi Fotoraf
390 Konyada Sral Medrese Fotoraf

Konyada Bir Kubbenin
390 Fotoraf
Teferruat
392 Mverrih Ranke Fotoraf
42
Ahmet Refik
392395 Alman Mverrihleri: Ranke Makale
[ALTINAY]
395398 mer Seyfettin Ban Vermeyen ehit Hikye
Halide Edip Roman
399400 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Bank- Osman Reklm
Arka K. Selanik Bankas Reklm

Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Mayer Reklm
Arka K. Ktphane-i Sdi Reklm
Arka K. Duye Bank Reklm

Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. ripidi ve Kumpanyas Reklm
Arka K. itayen Reklm

29
21 401403 Ziya Gkalp Aile Ahlak Dn Adetleri Makale
TS.1917
Ahmet Refik
403406 Alman Mverrihleri: Ranke Biyografi
[ALTINAY]
Ali Canip
406408 Bedi Haz 3 Makale
[YNTEM]
Anadoluda Seluk
409415 Vahit Makale
Abideleri
Konyada nce Minareli
409 Fotoraf
Cmi
Konyada nce Minareli
409 Fotoraf
Cminin Kaps
Sultan Hann Byk
410 Fotoraf
Kaps
Sivas ifte Minareli
411 Fotoraf
Caminin Kaps
Sivas Buruciye
411 Medresesinin Byk Fotoraf
Kaps
Sivas Gk Medresenin
412 Fotoraf
Kaps
43
Divrii Camiinin Byk
412 Fotoraf
Kaps
415417 Fatma Aliye Kadn Nedir Makale
418420 mer Seyfettin Kzl Elma Neresi? Hikye

brahim Alaaddin anakkale zleri / Ordu
420 iir
[GVSA] Geidi
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Sinema Palas Vaynburg Reklm

Macar Bank ve Ticaret
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Ermeni Komitelerinin
Arka K. mal ve Harekt- Reklm
htilaliyesi
Arka K. Mafsal Cep Takvimi Reklm

6 KE.
1917
Halit Fahri
424426 airde Hissiyat Makale
[OZANSOY]
Bizde Mill Tarih
427428 Kplzde M. Fuat Tenkit
Yazlabilir mi?
Ahmet Refik Bizansllar Devrinde Byk
429434 Tarih
[ALTINAY] Ada
429 6. Asrda Bizans Kadnlar Fotoraf
Bizans
430 mparatorielerinden Fotoraf
Teodara
Bizans Saraynda imparator
431 Fotoraf
Teomilos
Byk Adada Kadnlar
432 Fotoraf
Manastr
434436 mer Seyfettin Byc Hikye
Mtercimi:
Terkip ve Tahlilin Kuvveti
436438 Necmettin Sadk Tahkiye
/ Bir Kimyagerin Hlyalar
[SADAK]
44
anakkale zleri /
brahim Alaaddin
437 Sleyman Paann iir
[GVSA]
Kabrinde
Halit Fahri
437 Marmara Geceleri iir
[OZANSOY]
Halide Edip Roman
439440 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Victoria Dublin Reklm
htilaliyesi
Renber Ticaret ve Sanayi
Arka K. Reklm
Osmanl Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Milli naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi

13 KE.
23 441444 Ziya Gkalp Trk Ailesinin Bnyesi Makale
1917
444446 mzasz Sanat lemi Makale
Necmettin Sadk
447453 Telkin ve Tenvim Makale
[SADAK]
Ahmet Refik Sultan Selim-i Sliste Halk
449452 Tarih
[ALTINAY] ve Milliyet Muhabbeti
449 Sultan Selim-i Salis Fotoraf
Topkap Saraynda Sultan
450 Selim-i Salisin Yatak Fotoraf
Odas
451 Selim-i Slisin Yatak Fotoraf
Mahali
slmiyetten Evvel ve
453456 Halim Sbit [BAY] Makale
Sonra zdiva
brahim Alaaddin
454 Gurbet Denizi iir
[GVSA]
45
Halit Fahri
454 Nee mi Elem mi? iir
[OZANSOY]
456458 mer Seyfettin Teke Tek Hikye
Halide Edip Roman
459460 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi

Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Milli Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Victoria Dobrlin Reklm
Mill thalat- Kantariye
Arka K. Reklm
irketi
htilaliyesi
Renper Ticaret ve Sanayi
Arka K. Reklm
Osmanl Anonim irket
20 K. Aile Tarihi slamiyetten
24 461464 Halim Sabit [BAY] Makale
E.1917 Evvel ve Sonra
464468 Kprlzde M. Fuat Rodin ve Sanat Makale
brahim Alaaddin
468 Yalnzlk iir
[GVSA]
Ahmet Refik Sultan Selim-i Sliste Halk
469472 Tarih
[ALTINAY] ve Milliyet Musahabeleri
469 Fotoraf
Selim-i Slisin odas
Necmettin Sadk
473474 Spor Tehlikesi Makale
[SADAK]
Yakup Kadri
474480 Merhamet Hikye
Karaosmanolu
Bekirzde Hac Emirhan
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
27
25 KE.191 481485 Ziya Gkalp Trklk Nedir? Makale
7
46
485489 Kprlzde M. Fuat Bir stimza Mnasebetiyle Makale
Ahmet Refik
489492 Budinde Osmanllar Tarih
[ALTINAY]
Budin Beyler Beyi Abdi
489 Fotoraf
Paa
Ali Ekrem
492 Dadcm iir
[BOLAYIR]
494496 mer Seyfettin Topuz Hikye
Necmettin Sadk Umumi Ahlak Meslek
496498 Makale
[SADAK] Ahlak
498 N. S. [sat] Bir zah Duyuru
Halide Edip Roman
499500 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Milli naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Ktphne-i Sdi Reklm

3 KS. timai Mezhepler ve
26 501503 Ziya Gkalp Makale
1917 timaiyat
Halit Fahri
503505 airlik Gururu Makale
[OZANSOY]
Ali Canip Hazzn Bedi Hayatta
505507 Makale
[YNTEM] Mevki
O[rhan] Seyfi
508 Btn Gzellere iir
[ORHON]
508 hsan Mukbil Akn lm iir
Necmettin Sadk
509512 Emil Durkheim Makale
[SADAK]
509 Emile Durkheim Fotoraf
Emile Durkheim
510 Fotoraf
Krssnde
Emile Durkheim
510 Fotoraf
Sorbonda
47
Muaer-i Vicdan, Cinayet
512 mzasz Makale
ve Ceza
513517 mer Seyfettin Fon Sadritaynn Kars Hikye
Tekin Alp [MOZ tima Siyaset Tesant-
517519 Makale
KOHEN] Solidarizm
Halide Edip Roman
519520 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Tarih ve Mverrihler Reklm
Arka K. Trke Lgat Reklm

Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Milli naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi

Arka K. Reklm
Ticarethanesi
10
27 13 Ziya Gkalp Trklk Nedir? Makale
KS.1918
Ahmet Refik Damat brahim Paa
38 Biyografi
[ALTINAY] Hakknda
Halit Fahri
8 Annemi Anarken iir
[OZANSOY]
Ahmet Refik Sultan Ahmet-i Slis
912 Tarih
[ALTINAY] emeleri
9 Tophane emesi Fotoraf
skdarda Sultan Ahmet-i
10 Fotoraf
Slis emesi
Bb- Hmyun nnde
11 Sultan Ahmet-i Slis Fotoraf
emesi
Ali Ekrem
12 Baba Hindi iir
[BOLAYIR]
12 hsan Mukbil Sana Cevap iir
slmiyetten Evvel ve
1315 Halim Sabit [BAY] Makale
Sonra zdiva
1619 mer Seyfettin Diyet Hikye
48
Halide Edip
20 Mevut Hkm Roman
[ADIVAR]
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Reklm
Arka K. Reklm
irketi
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Kanun- Ceza Reklm

Arka K. Reklm
Ticarethanesi
17
28 2123 Tekin Alp tima Siyaset Makale
KS.1918
Ali Canip Garp Edebiyat / Leh
2327 Makale
[YNTEM] Edebiyat
2732 Mehmet Ziya Tevfik Fikrete Dair Hatra Hatra
Reit Saffet Anadolu ve Rumeli
2933 Tarih
[ATABNEN] Hisarlar
Anadolu ve Rumeli
29 Hisarlarnn manzara i Fotoraf
kadimesi
Ali Ekrem
32 Salncak iir
[BOLAYIR]
Operadan Evvel Tiyatroda
3336 Musa Sreyya Makale
Musiki
34 M.F. Orta Yolcular iir
Halit Fahri
34 K Gecesi iir
[OZANSOY]
3640 mer Seyfettin Dnme Zaman Hikye
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Renper Ticaret ve Sanayi Reklm
49

Arka K. Reklm
irketi
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Anonim irketi

Arka K. Reklm
Ticarethanesi
24
29 4144 Ziya Gkalp Trklk Nedir? Makale
KS.1918
4448 Ahmet Aaolu Pukin Devri Makale
slamiyetten Evvel ve
Sonra zdiva
49 V. fade-i Mtercim Mensure
5052 Vahit Mukaddime Mensure

Muhtera [cat edilmi
5458 mer Seyfettin Hikye
uydurulmu]
5859 Necmettin Sadak Alman Hayat- rfan Mensure
Halide Edip
60 Mevut Hkm Roman
[ADIVAR]
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Erturul Ticarethanesi Reklm
Arka K. Reklm
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Anadoluda Tanin Reklm

Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
50
Arka K. Talim ve Terbiye Reklm
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
31 Tekin Alp [MOZ
30 6163 timai Siyaset Makale
KS.1918 KOHEN]
6367 Kprlzde M.Fuat ran Tarih-i Edebiyat Makale
Refik Halit
6773 aka Hikye
[KARAY]
6972 Mehmet Ziya Haski Sultan Hamam Tarih
Bahekap Haski Sultan
70 Hamamnn Manzara i Fotoraf
hariciyesi
72 Ziya Gkalp Meslek Kadn iir
Halit Fahri
72 airin lm iir
[OZANSOY]
Ali Canip
7376 Zbeyde Ftnat Hanm Biyografi
[YNTEM]
7680 mer Seyfettin Fon Sadritaynn Olu Hikye
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Reklm
Arka K. Reklm
irketi
Milli naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
8 b.
31 81 Necmettin Yetimlerimiz Makale
1918
8284 Ziya Gkalp timaiyat Turan Nedir? Makale
Halit Fahri
84 Kbus iir
[OZANSOY]
84 Akil Koyuncu ehir Nianls iir
8586 Kprlzde M. Fuat Harabat Erenleri / Melihi Biyografi
51
brahim Aleddin
8688 Tembel ocuklar Makale
[GVSA]
Trklerin Acem
88 mzasz Makale
Edebiyatna Tesiri
Mtercimi: Ali Krgzlarn zdiva ve
8992 Makale
Haydar Dn Adetleri
89 Krgz Kzlar Fotoraf
91 Krgz Kadnlar Fotoraf
86 mzasz Kahveye Dair Hatra
9395 mer Seyfettin Cesaret Hikye

Ahmet Refik Cihan Harbinde Avrupa
95 Makale
[ALTINAY] Muharrirleri
Halk Edebiyatndan
96 mzasz Sylei
Numuneler/ Varsa
Kzm inasi
9697 Tedrisat- ptidaiye Dair Makale
[DERSAN]
98 mzasz Siyasi Frkralar ve Reisleri Makale
Halide Edip Roman
99100 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Reklm
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Arka K. Ktphane-i Sdi Reklm
Arka K. Divane-i Fazl Reklm

14 b.
32 101 Necmettin Sulh Mjdesi Makale
1918
102104 Ziya Gkalp Halklk Makale
102 Bursal Ahmet Paa Gazel iir
103 Bursal Ahmet Paa Gazel iir

Faruk Nafiz
104 Mnzevi iir
[AMLIBEL]
52
104106 Falih Rfk [ATAY] Bdiyeden Gelen eyh Makale
106107 Kprlzde M. Fuat Harabat Erenleri / Hveri Biyografi
107108 smail Hakk D ve timai tihat Makale
108 mzasz Alman iirleri / Eski Ev iir

Ahmet Refik Hrrem Sultann Son
109111 Tarih
[ALTINAY] Seneleri
109 Hrrem Sultan Fotoraf
110 Kanuni Sultan Sleyman Fotoraf

Hrrem Sultan zamannda
110 Fotoraf
stanbul
111 Hrrem Sultann Trbesi Fotoraf
Halk Edebiyatndan
111 mzasz Numuneler / Eski Halk iir
Trkleri
Mtercimi: Ali Krgzlarda Dn
112113 Makale
Haydar Merasimi
Terbiye Meselesi/
113114 Ziya Gkalp Mekteplerde Mkfat ve Makale
Mcazt
Refik Halit
114116 Sar Bal Hikye
[KARAY]
117 mzasz Konferanslar Sylei
Kzm inasi
117118 un Haber
[DERSAN]
119 mzasz Siyasi Frkalar ve Reisleri Makale
Halide Edip Roman
120 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Reklm
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
53
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Mayer Reklm
2128
Necmettin Sadk
33 b. 121 ki tima Makale
[SADAK]
1918
122123 Ziya Gkalp Mltecilik Makale
122 Bk Unutulmu Sayfalar Gazel
123 Bk Unutulmu Sayfalar Gazel

Halit Fahri
124 Melikeye iir
[OZANSOY]
124126 Ayas Edebiyatta Enmuzeler Makale
En Eski Trk Devleti/
126128 Ziya Gkalp Tarih
Balang
129131 mzasz Sanatta Hakikat-perestlik Makale
Rodinin eserlerinden Son
130 Fotoraf
Feryat
Halk Edebiyatndan
131 mzasz Numuneler / Eski Halk iir
Trkleri
132135 Ernest Lavis Mill Terbiyeye Dair Makale
Alman iirleri / Kk
133 Avhland iir
Mabut
135 mzasz Mecmualar Tantm
135 mzasz Konferanslar Sylei

Refik Halit
136137 Yatr Hikye
[KARAY]
138 Kazm inasi un HABER
Rus htilali / Siyasi Frkalar
139 mzasz Makale
ve Reisleri
Halide Edip Roman
140 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
54
Arka K. Divane-i Fazl Reklm
Arka K. Talim ve Terbiye Reklm

Arka K. Reklm
Ticarethanesi
7 Mr. Necmettin Sadk
34 141 rtica Aleyhine Makale
1918 [SADAK]
Mkfat ve Mczat
142 Sat Makale
Meselesi
142 Nedim Sadabad arks iir
143 Nedim Sadabad arks iir

Mkfat ve Mlahazat
Meselesine Dair Birka Sz
Refik Halit
144 Anadoluyu Grdm Mensure
[KARAY]
145 hsan Mukbil Kadn Yemini iir
Dede Korkut Mensur
145 Yeni Ozan
Masallarndan iir
145 mzasz Harpte Analar Makale
146147 Kprlzde M. Fuat Sadabad arklar Makale
148 mzasz Lirik Japon Dram Mensure

Halk Edebiyat
148 mzasz Numuneleri/ Eski Halk iir
Trkleri
Ahmet Refik Sultan Ahmet-i Slis ve
149153 Tarih
[ALTINAY] Damad
150 Bebekte Hmyun- bd Fotoraf
151 Eyp Sultan Saraynn ii Fotoraf
153155 Ziya Gkalp Trklerin lk Kahraman Makale

Unutulmu Sayfalar /
155 Nedim Kaside
Sadabat Kasidesi
156157 mer Seyfettin Hafiften Bir Sada... Hikye
157 Gurras htiyar algc iir

Kzm inasi
158 un Haber
[DERSAN]
55
Rus htilali / Siyas Frkalar
159 mzasz Makale
ve Reisleri
Halide Edip Roman
160 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Mayer Reklm
35 161 Milletlerin Hukuku Makale
1918 [SADAK]
Milliyetilik ve
Beynelmilelcilik
162163 Nedim ark iir
Halit Fahri
164165 Bulutlara Kar iir
[OZANSOY]
165167 Kprlzde M. Fuat Hseyin Dani Beye Sohbet
slamiyetten Evvel ve
Sonra zdiva
Ahmet Refik Pasarofa Mshas
169172 Tarih
[ALTINAY] Akdedilirken
170 Balkanlarda Osmanllar Fotoraf
171 Sultan Ahmet Meydan Fotoraf
173175 Ziya Gkalp En Eski Trk Devleti Makale

Yahya Kemal
173 eref-bad iir
[BEYATLI]
175 mzasz Sevgiliye iir
Refik Halit
175177 Vehbi Efendinin phesi Hikye
[KARAY]
Kitab- Mukaddesin
177178 Avram Galanti Makale
Trkeye Tercmeleri
56
Kzm inasi
178179 un Haber
[DERSAN]
Rus htilali / Siyasi Frkalar
179 mzasz Makale
ve Reisleri
Halide Edip
180 Mevut Hkm Roman
[ADIVAR]
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Mavere-i Tabiye ve
Arka K. Reklm
Cerrahiye
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Mayer Reklm
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
21 Mr.
36 181 Ziya Gkalp ki Tehlike Makale
1918
Mkfat ve Mcazat
182183 Sat Makale
Hakknda
Mkfat ve Mczat
Meselesine Dair Birka Sz
Faruk Nafiz
185 Filistinden Geerken iir
[AMLIBEL]
anakkale Hatralar /
185186 Kprlzde M. Fuat Hatra
Asrlar Arasnda
186188 Kprlzde M. Fuat Hseyin Dani Beye Sylei
Kars, Ardahan, Batum
189192 Faik Sabri [DURAN] Tarih
Hakknda
Kars ehrinin Umum
189 Fotoraf
Manzaras
Karadeniz - Boazlar
192 mzasz Tarih
Meselesi
193194 M. N. G. (Gayn) Maziye rc-y Nazar Tarih
194195 Mderris erafettin Trk Tarihine Dair Tenkit
195 V. Muller Breslavn an Dvcs Tahkiye
196 mer Seyfettin Mjde Hikye
57
Halk Edebiyat Numuneleri
197 mzasz iir
/ Kahramanlk Trkleri
197 .. anakkale ehitlerine iir
Kzm inasi
198 un Haber
[DERSAN]
Rus htilali Siyasi Frkalar
199 mzasz Makale
ve Reisleri
Halide Edip Roman
200 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
37 201 Bolevik Tehlikesi Makale
1918 [SADAK]
202 Ziya Gkalp Milletilik ve Cemaatilik Makale
202204 Ayas Don Kiot Makale

Halit Fahri
204205 Sulh Gecesi iir
[OZANSOY]
205 Akil Koyuncu Bir Gezinti iir
Hakk Sha
205 Son Gece iir
[GEZGN]
Tekin Alp [MOZ
205207 Yeni stikamet Makale
KOHEN]
206 Mtercim Halil Nihat Victor Hugodan Terennm iir
206 hsan Mukbil Sevgilim iir

Trk Kelimesinin Mene
Etrafnda
Ahmet Refik Pasarofa Sulhnden Sonra
209213 Tarih
[ALTINAY] stanbul
58
Gksu da stanbul
210 Fotoraf
Hanmlar
Osmanl Eski
211 Fotoraf
Kahvehaneleri
brahim Alaaddin Terbiye Meselesi / Tembel
213215 Makale
[GVSA] ocuklar
215 Smi Sadabat arks iir
215216 mer Seyfettin Terakki Hikye

Halk Edebiyatndan
216 mzasz Numuneler/ Bir Gemici iir
Trks
216 mer Seyfettin Beyaz Ay iir
Kzm inasi
217 un Haber
[DERSAN]
218219 mzasz Makale
ve Reisleri
Halide Edip Roman
220 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mavere-i Tbbiye ve
Arka K. Reklm
Cerrahiye
Milli Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
4 Ns. Refik Halit
38 221222 Lisana Hrmet Makale
1918 [KARAY]
Mkfat ve Mcazat
Meselesine Dair
Karaosmanolu Mensur
225226 Erenlerin Bandan
Yakup Kadri iir
226 hsan Mukbil Her itiraftan Sonra iir
226 Hakk Sha Yldzlar nnde iir
59
Ahmet Cevat
226228 Lisanlarn Esizlii Makale
[EMRE]
Harp Dedikodular /
228 S. [Sin] Magazin
Fransada Yeni Zenginler
Ahmet Refik Sultan Ahmet-i Slisin
229232 Biyografi
[ALTINAY] Hayatna Dair
229 Sultan Ahmet-i Slis Fotoraf
230 Anadolu hayat Fotoraf

Manisa nlerinden Geen
231 Fotoraf
Bir Kervan
Sultan Ahmet-i Slis
232 Smi Vasfnda Bir Kaside Kaside
Girizgh
Rusyadaki Trkler Ne
Yapmal?
Refik Halit
235237 Koca kz Hikye
[KARAY]
237238 Kazm inasi un Haber
238239 mzasz Makale
ve Reisleri
Halide Edip
240 Mevut Hkm Roman
[ADIVAR]
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Mayer Reklm
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Milli Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Hanmlara Mahsus Eya
Arka K. Reklm
Pazar
11 Ns. Refik Halit
39 241 Yazya Hrmet Makale
1918 [KARAY]
Hseyin Ragp Hayat Mcadelesinde
242243 Makale
[BOYDUR] Kadn
60
Ahmet Refik Tarihi Menkbeler / Gazi
243244 Tahkiye
[ALTINAY] Zeynel Bey
Karaosmanolu Mensur
Yakup Kadri iir
Halit Fahri
245 K Gecesi iir
[OZANSOY]
245 hsan Mukbil Akn Duas iir
Hakk Sha
245246 Tuna iir
[GEZGN]
Mustafa Namk
246247 Osmanl Mellifleri Mensure
[ANKI]
247248 mzasz htilale Kadar Rusya Tarih
249252 Kprlzde M. Fuat Nigar Hanm Biyografi
249 Nigar Hanm Fotoraf
253254 Ziya Gkalp En Eski Trk Devleti Tarih

Karadeniz Boazlar
254256 M. N. H. Tarih
Meselesi
256258 mer Seyfettin Dama Talar Hikye
258 Ziya Gkalp Bir izah Duyuru

Kzm inasi
259 un Haber
[DERSAN]
Halide Edip
259260 Mevut Hkm Roman
[ADIVAR]
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mill Ekmeki Anonim
Arka K. Reklm
irketi
Hanmlara Mahsus Eya
Arka K. Reklm
Pazar
Arka K. Mayer Reklm
18 Ns. Refik Halit
40 261 Mizahta Ehliyet Makale
1918 [KARAY]
61
262263 Ziya Gkalp Trklk Nasl Dodu Makale
Tekin Alp [MOZ ktisadiyat / Yeni
263264 Makale
KOHEN] stikamet
Karaosmanolu Mensur
Yakup Kadri iir
266 mer Seyfettin Ayn Takriri Tahkiye
Faruk Nafiz
266 Kr Trks iir
[AMLIBEL]
267268 Halim Sabit [BAY] Trklk ve Tatarclk Makale
Ahmet Refik stanbulda Ecnebi
269272 Makale
[ALTINAY] Ressamlar:
268 Sakzda Osmanl Hayat Fotoraf
271 Kervansaray Fotoraf

Ali Paa Vasfnda Bir
272 Smi Kaside
Kaside
Ahmet Cevat
273274 Lisan Nasl Deiir Makale
[EMRE]
nhitat slam Hakknda Bir
275277 Mehmet Tenkit
Tecrbe-i Kalem
Almanlarda Harp Edebiyat
278279 Karl Montezer Hikye
/ ki Dman Karde
Kzm inasi
279 un Haber
[DERSAN]
Halide Edip Roman
280 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Kanaat Ktphanesi Reklm

Arka K. Reklm
Ticarethanesi
25 Ns. Refik Halit
41 281 Yangeldizm Makale
1918 [KARAY]
282283 Ziya Gkalp Para ve Tesant Makale
Kullandmz Trke
Yaznn Menei
brahim Alaaddin
285 Nbeti iir
[GVSA]
285 Akil Koyuncu Kendi Kendime iir
62
O[rhan] Seyfi
285 Geme! iir
[ORHON]
Halit Fahri
285 Baharda Mehtaba Kar iir
[OZANSOY]
285 hsan Mukbil Yalan iir
Devlet-i Aliye-Rusya
285288 M. N. H. Tarih
Siyasi Mnasebeti
Yahya Kemal
288 Nazar iir
[BEYATLI]
289293 Kprlzde M. Fuat Baki: Hayat ve Tabiat Biyografi
Eb Sud Efendi, Baki,
290 Fotoraf
Nefi
291 air Abdi Fotoraf
293 Bki Unutulmu Sayfalar Gazel

imal Trklerinde
Trklk ve Tatarclk
294295 Necmettin htilalden Evvel Rusya Tarih
269297 mer Seyfettin Yalnz Efe Hikye

Halk Edebiyat Numuneleri
297 mzasz iir
/ Halk Trkleri
Kzm inasi
298 un Haber
[DERSAN]
Halide Edip Roman
299300 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Macit Mehmet Karaka
Arka K. Reklm
Byk Tuhafiye Maazas
Arka K. Trkiye Mill Sigortairketi Reklm

Mavere-i Tbbiye ve
Arka K. Reklm
Cerrahiye
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Mayer Reklm
Hanmlara Mahsus Eya
Arka K. Reklm
Pazar
2 My. Refik Halit
42 301302 Harp Zengini Makale
1918 [KARAY]
63
Eski Trklk, Yeni
Trklk
Yahya Kemal
304 arklar iir
[BEYATLI]
304 Akil Koyuncu Kendi Kendime iir
Faruk Nafiz
304 Terk Olunmu iir
[AMLIBEL]
304 hsan Mukbil Tahassr iir
Mkfat ve Mcazat
305307 Sat Makale
Hakknda
Mnteir ve Mteazz
Meyyideler
Jean Jacques
308 Bir Mektup Mektup
Rousseau
Kzm inasi On nc Asrda stikrz
309312 Makale
[DERSAN] leri
Selim-i Slis Zamannda
310 Fotoraf
ehzadeba
Beyolunda
311 Fotoraf
Tepebandaki Kabristan
Kafkasyada Osmanl
312 mzasz iir
tiyak Irak
Tekin Alp [MOZ
313314 Tesantlk Makale
KOHEN]
Devlet-i Aliyye - Rusya
314316 M. H. N. Tarih
Siyasi Mnasebeti
Necmettin Sadk
316317 Karl Marks Makale
[SADAK]
318 .. Adalet Makale
Yeni Kitaplar / Beyrut
318 mzasz Tantm
Vilayeti
Halide Edip Roman
319320 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Macit Mehmet Karaka
Arka K. Reklm
Byk Tuhafiye Maazas
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Mavere-i Tbbiye ve
Arka K. Reklm
Cerrahiye
Arka K. Reklm
Ticarethanesi
Arka K. Mill naat- Bahriye Reklm
64
Anonim irketi

Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Hanmlara Mahsus Eya
Arka K. Reklm
Pazar
Arka K. Mayer Reklm
9 My. Refik Halit
43 321322 Sinema Derdi Makale
1918 [KARAY]
322323 Ziya Gkalp ktisadi Vatanperverlik Makale
323 Bki Unutulmu Sayfalar iir

Rus nklbnn En Mhim
Amili
brahim Alaaddin
324 Atide anakkale iir
[GVSA]
324 Akil Koyuncu Ak iir
Halit Fahri
324325 lk Buse iir
[OZANSOY]
325 hsan Mukbil lmlere Kadar iir
Reit Saffet
325- 327 Trk Ticaret Yollar Makale
[ATABNEN]
Kafkasyada Osmanl Mensur
327 mzasz
tiyak iir
Kars, Osmanl stilasna
327328 erafettin Tarih
Kadar
329331 Kprlzde M. Fuat Bki: Hayat ve Tabiat Biyografi
330 air mer Fotoraf
331 air Hayal Fotoraf

Necmettin Sadk
332 Adalet ve hsan Makale
[SADAK]
Karadeniz Boazlar
33335 M. H. N. Tarih
Meselesi
Tekin Alp [MOZ
KOHEN]
337338 A. N. Karde Kmei Tantm
Halide Edip Roman
339340 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Macit Mehmet Karaka
Arka K. Reklm
Byk Tuhafiye Maazas
65
Arka K. Trkiye Mill Sigortairketi Reklm

Mavere-i Tbbiye ve
Arka K. Reklm
Cerrahiye
Arka K. Trkmen Airetleri Reklm
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Arka K. Mayer Reklm
Hanmlara Mahsus Eya
Arka K. Reklm
Pazar
16 My. Refik Halit
44 341342 lkbahar Makale
1918 [KARAY]
343 mzasz Muavenet-i Umumiye Makale
brahim Alaaddin
344 Trk Askerleri iir
[GVSA]
344 Akil Koyuncu Denize Kar iir
Halit Fahri
344 Lanet iir
[OZANSOY]
O[rhan] Seyfi
344 lk araf iir
[ORHON]
344 hsan Mukbil Marmaraya Kar iir
345346 Kprlzde M. Fuat Hseyin Dani Beye Makale
346347 M. F. Bir Hiciv Mnasebetiyle Hatra

Ahmet Cevat
347348 iveler, Leheler Makale
[EMRE]
349353 Faik Sabri [DURAN] Krm Hakknda Tarih
Bahesarayda Krm
350 Fotoraf
Hanna Ait Saray
Karadenizin En Eski
350 Fotoraf
skelesini Yani Odesa
Krm Limanlarndan
351 Fotoraf
Sivastopol
351 Yalta Fotoraf
66
Krmda Yetien Trk
353355 erafettin Biyografi
limleri
Halk Edebiyatnda
356 mzasz iir
Numuneler / Birka Trk
Aile Hukuku/ Nikh
Akdinde
Tekin Alp [MOZ
358 nklbn Son Perdesi Makale
KOHEN]
Halide Edip Roman
359360 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Macit Mehmet Karaka
Arka K. Reklm
Byk Tuhafiye Maazas
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Mavere-i Tbbiye ve
Arka K. Reklm
Cerrahiye
Hanmlara Mahsus Eya
Arka K. Reklm
Pazar
Milli naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Osmanl tibar- Mill
Arka K. Reklm
Bankas
23 My. Refik Halit Gazetecilikte
45 361 Makale
1918 [KARAY] Noksanlarmz
362 Zekeriya [SERTEL] Kondorse Makale
Tekin Alp [MOZ
KOHEN]
Hfz Tevfik
364 Veda iir
[GNENSAY]
Hakk Sha
364 Salarn iir
[GEZGN]
364 Sleyman Selami Sensiz iir
364 Mehmet hsan Seba Mekkesine iir
365367 mzasz lyada / Salgn-Gazap Destan
368 N. S. un Haber
Drdnc Torfan Alman
369372 Fon Lokok Tarih
Heyeti Medhal
67
lk ayboaznn sa
369 Fotoraf
sahilinde mabet silsileleri
Musiki-inaslar Musavver
370 Fotoraf
Duvar Levhas
Bir Mabedin Kubbesinde
370 Fotoraf
Bir Levha
Ta resim: Babayaa
371 Fotoraf
Cenub Rusyadan
Suba Lanker: Nehrin Sol
371 Fotoraf
sahilindeki Stube
Osmanl Sancann
373374 Avram Galanti Tarih
Menei Etrafnda
Ahmet Cevat
375376 Lafz le Mana Makale
[EMRE]
377378 Maksim Gorki ahin Trks Hikye
378 Baron Ayendrof Olumun lm zerine iir

Halide Edip Roman
379380 Mevut Hkm
[ADIVAR] Tefrikas
Arka K. Yeni Hayat Reklm
Trkiye Mill Sigorta
Arka K. Reklm
irketi
Arka K. Reklm
Ticaret irketi
Macit Mehmet Karaka
Arka K. Reklm
Byk Tuhafiye Maazas
Mill naat- Bahriye
Arka K. Reklm
Anonim irketi
Hanmlara Mahsus Eya
Arka K. Reklm
Pazar
68
kinci Blm
TAHLL FHRST
69
I. YAZILAR
A. Yazar Adna Gre Yazlar
A. N.: Yeni Kitaplar / Karde Kmei, nr: 43, 9 My. 1918, s. 337-338 (Karde
Kmei adl kitaba dair tantm yazs.).
[ADIVAR], Halide Edip, bk. Halide Edip.
[ADIVAR], Halide Edip: Mevut Hkm, nr:10, 13 Ey. 1917, s.199200; nr: 11, 20
Ey. 1917, s. 219220; nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 240; nr: 13, 4 Terin-i evvel
1917, s. 260; nr: 14, 14 Terin-i evvel 1917, s. 279280; nr:15, 18 Terin-i
evvel 1917, s. 299300; nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 319320; nr: 17, 1
Terin-i sni 1917, s. 339340; nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 359360; nr:
19, 15 Tern-i evvel 1917, s. 379380; nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. 399
400; nr: 22, 6 Knun- evvel 1917 s. 439440; nr: 23, 13 Knun- evvel 1917,
s. 459460; nr: 25, 27 Knun- evvel 1917, s. 499500; nr: 26, 3 Knun- sni
1917, s. 519520; nr: 27, 10 Knun- sni 1918, s. 20; nr: 29, 24 Knun- sn
1918 s. 60; nr: 31, 8 ubat 1918, s. 99100; nr: 32, 14 ubat 1918, s.120; nr:
33, 2128 ubat 1918, s. 140; nr: 34, 7 Mart 1918, s. 160; nr: 35, 14 Mart
1918, s.180; nr: 36, 21 Mart 1918, s.200; nr: 37, 28 Mart 1918, s. 220; nr: 38,
4 Ns. 1918, s. 240; nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 259260; nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
280; nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 299300; nr: 42, 2 My. 1918, s. 319320; nr: 43,
9 My. 1918, s. 339340; nr: 44, 16 My. 1918, s. 359360; nr: 45, 23 My.
1918, s. 379380; (Emile Zolann ruhuna ithafen roman tefrikas.).
Aaolu Ahmet: Garp Edebiyat / Karamzinee Kadar Rus Edebiyat, nr: 11, 20 Ey.
1917, s. 217218 (Rus edebiyat tarihine dair bir makale.).
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Pukin Devri, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 293
295 (Pukin ve Rus edebiyat tarihine dair bir makale.).
70
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Pukin Devri, nr: 29, 24 Knun- sn 1918 s. 4448
(Rus edebiyat tarihine dair bir makale.).
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Pukin Devrinin Mukaddimesi, nr: 13, 4 Terin-i
evvel 1917, s. 245248 (Rus edebiyat tarihine dair bir makale.).
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyatnn lk Devirleri, nr: 5, 9 A. 1917, s. 8788 (Rus

edebiyat tarihine dair bir makale.).
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyatnn Umum Seciyeleri, nr: 1, 12 Tm. 1917, s.1315
(Rus edebiyatn eitli evrelere ayrarak inceleyen bir makale.).
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Karamzin Devri, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 238239
Aaolu Ahmet: Rus nklbnn En Mhim Amili, nr: 43, 9 My. 1918, s. 323324
(Rusyada inklp evrelerine dair bir makale.).
Akil Koyuncu: Ak, nr: 43, 9 My. 1918, s. 324 (Hece vezniyle yazlm iir.).
Akil Koyuncu: Bir Gezinti, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 205, (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Akil Koyuncu: Denize Kar, nr: 44, 16 My. 1918, s. 344 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Akil Koyuncu: Kendi Kendime, nr: 33, 21-28 ubat 1918, s. 124 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
Akil Koyuncu: Kendi Kendime, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 285 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Akil Koyuncu: Kendi Kendime, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Akil Koyuncu: ehir Nianls, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 84 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Ali Haydar (Mtercimi): Krgzlarda Dn Merasimi, nr: 32, 14 ubat 1918, s.

112113 (Krgzlarda evlilik ve dn merasimine dair bir yaz.).
71
Ali Haydar (Mtercimi): Tarih/ Krgzlarn zdiva ve Dn Adetleri, nr: 31, 8
ubat 1918, s. 8992 (Krgzlarda evlilik ve dn merasimine dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: bk. Ahmet Refik.
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Alman Mverrihleri: Trayke, nr: 7, 23 A. 1917,

s. 124127 (Biyografi almas.).

s.153156 (Biyografi almas.).
[ALTINAY], Ahmet Refik Kariye Cmi ve Mozaikleri, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917,
s.329332 (Tarihi camiye dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik, bk. Ahmet Refik.
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slis emeleri, nr: 27, 10 Knn- sni
1918, s. 9--12 (nc Ahmetin yaptrm olduu emelere dair bir
makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Bizansllar Devrinde Byk Ada, nr: 22, 6 Knun-
evvel 1917 s. 429434 (Byk Adann tarihine dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Cihan Harbinde Avrupa Muharrirleri, nr: 31, 8 ubat
1918, s. 95 (Savan yazarlar nasl etkilediine dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Fikir Hayat / Damat brahim Paa Hakknda, nr: 27, 10
Knun- sni 1918, s. 38 (Damat brahim Paaya ve devrine ait bilgilerin
sunulduu bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Hrrem Sultann Son Seneleri, nr: 32, 14 ubat 1918, s.
109111 (Hrrem Sultan ile ilgili bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: stanbulda Ecnebi Ressamlar: , nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
269272 (stanbulda yabanc ressamlar ve icra ettikleri sanat numunelerine
dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 51

54 (Osmanl Tarihi ile ilgili makale.).
72
[ALTINAY], Ahmet Refik: Mimar Sinan Hayat ve Asar, nr: 14, 14 Terin-i evvel
1917, s. 269274 (Mimar Sinann eserleri ve hayatna dair makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Mverrih Selnik Mustafa Efendi, nr: 5, 9 A. 1917, s.

8992 (Biyografi almas.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Osmanl Medeniyeti / Bizde ehnamecilik, Seyit

Lokman ve Halefleri, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 169173 (Osmanl kltr ve
medeniyetiyle birlikte ehnamecilik geleneine dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Osmanl Medeniyeti / Valide Camileri: Yeni Cmi,

nr:10, 13 Ey 1917, s.189192 (Osmanl kltr medeniyetine dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Pasarofa Sulhnden Sonra stanbul, nr: 37, 28 Mart
1918, s. 209213 (Osmanl tarihine dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sdabat, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 209212 (Osmanl
tarihine dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slis ve Damad, nr: 34, 7 Mart 1918,
s.149153 (nc Ahmet zamannda saray ve ahvaline dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slisin Hayatna Dair, nr: 38, 4 Ns.
1918, s. 229232 (nc Ahmetin Hayatna dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Murat Slis ve Kralie Elizabet, nr: 4, 2 A.

1917, s. 697071 (Osmanl Tarihi ile ilgili bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Badat Kk, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s.
289292 (Osmanl himayesindeki kklerden Badat Kkne dair bir
yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Kariye Cmi ve Mozaikleri, nr: 18, 8 Terin-i
sni 1917, s. 349352 (Tarihi camiye dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr: 2, 19 Tm. 1917,
s. 3134 (Osmanl tarihine dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr:1,12 Tm. 1917,
s.7 8 (Osmanl tarihine dair bir makale.).
73
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Mimar Sinan ve Asri, nr: 13, 4 Terin-i evvel
1917, s. 249252 (Mimar Sinann eserlerine ve ahsiyetine dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Pasarofa Mslhas Aktedilirken, nr: 35, 14

Mart 1918, s.169172 (Osmanl tarihiyle ilgili belgelerinde yer ald bir
makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Sultan Selim-i Sliste Halk ve Milliyet

Muhabbeti, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s. 449452 (nc selimin
ahaliye yaklam ve onlarla olan diyalogunun boyutuna dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Tarhan Sultan ve anakkale, nr: 3, 26 Tm. 1917,
s. 4950 (anakkale tarihiyle ilgili makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/ Alman Mverrihleri: Ranke, nr: 20, 22 Terin-i
sni 1917, s. 392395 (Rankenin biyografisi.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/ Budinde Osmanllar, nr: 25, 27 Knun- evvel
1917, s. 489492 (Osmanl tarihine dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/ Sultan Selim-i Sliste Halk ve Milliyet

Musahabeleri, nr: 24, 20 Knn- evvel 1917, s. 469472 (nc Selimin
izledii devlet politikalarna dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/Fransz Mverrihleri Joule Mile, nr: 12, 27 Ey.
1917, s. 229233 (Milenin edebi ahsiyetine dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarihi Menkbeler / Gazi Zeynel Bey, nr: 39, 11 Ns.
1918, s. 243244 (Osmanl serhatlarndan gazi kan Zeynel Beyin
gzlemleri, Tarih-i Reit c. 1 s. 167 ibaresi iktibas olduunu gsteriyor.).
[ATABNEN], Reit Saffet, bk. Reit Saffet.
[ATABNEN], Reit Saffet: Kafkas Etekleri / Trk Ticaret Yollar, nr: 43, 9 My.
1918, s. 325-327 (Ticaret yollarnn ehemmiyeti ve ne derece istifade
edildiine dair bir makale.).
74
[ATABNEN], Reit Safvet: Tarih /Anadolu ve Rumeli Hisarlar, nr: 28, 17 Knun-
sni 1918, s. 2933 (Hisarlarn yapmna dair tarihi bilgiler ieren makale.).
[ATAY], Falih Rfk, bk. Falih Rfk.
[ATAY], Falih Rfk: Badiyeden Gelen eyh, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 104106
(Suriyeye giden bir kervan ve kervann karlat bir eyhe dair tahkiye.).
[ATAY], Falih Rfk: Medine -2-, nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s. 256258 (Medine
llerine dair bir mensure.).
[ATAY], Falih Rfk: Medine, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 227228 (Medine llerine dair
bir mensure.).
Avhland: Alman iirleri / Kk Mabut, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 133
(Mtercimi belli olmayan bir iir.).
Avram Galanti: Kitab- Mukaddesin Trkeye Tercmeleri, nr: 35, 14 Mart 1918,
s.177178 (Kitab- Mukaddesin Trkeye ilk tercmelerine dair bir yaz.).
Avram Galanti: Kullandmz Trke Yaznn Menei, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 283
284 (Bat, Cenubi dillerine ve Trkenin bu diller arasndaki mevkiine dair
bir makale.).
Avram Galanti: Osmanl Sancann Menei Etrafnda, nr: 45, 23 My. 1918, s. 373
374 (nc Selim zamannda baslm bir eserden hareketle Osmanl
sancan meneine dair bir makale.).
Avram Galanti: Trk Kelimesinin Mene Etrafnda, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 207208
(Trk kelimesinin menei ve buna dair eitli grler.).
Ayas: Edebiyat Musahabeleri / Don Kiot, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 202204 (Ad
geen eserin ieriine ve ehemmiyetine dair bir makale.).
Ayas: Edebiyat Musahabeleri / Edebiyatta Enmzeler, nr: 33, 2128 ubat 1918, s.
124126 (Edebi ahsiyetlerin sra dlklarna dair bir makale.).
[AYKA], Fazl Ahmet: K Gelmeden, nr: 7, 23 A. 1917, s. 133 (Hece vezniyle

yazlm iir.).
75
[AYKA], Fazl Ahmet: Yazn, nr: 1,12 Tm. 1917, s.3 4 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Bk: Unutulmu Sayfalar, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 122 (Aruzla iir.).
Bki: Unutulmu Sayfalar, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 293 (Aruzla yazlm iir.).
Bk: Unutulmu Sayfalar, nr: 43, 9 My. 1918, s. 323 (Aruzla iir.).
Baron Ayendrof: Alman iirleri / Olumun lm zerine, nr: 45, 23 My.1918, s.

378 (Mtercimi bilinmeyen mensur iir.).
[BAYDUR], Hseyin Ragp: Hayat Mcadelesinde Kadn, nr: 39, 11 Ns. 1918, s.
242243 (Kadnn toplumsal alandaki mevkiine dair bir makale.).
[BEYATLI], Yahya Kemal: Nazar, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 288 (1912 tarihli bir iir.).
[BEYATLI], Yahya Kemal: arklar, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Sylei havasnda
bir iir.).
[BEYATLI], Yahya Kemal: eref-bad, nr: 35, 14 Mart 1918, s.173 (Aruzla iir.).
[BOLAYIR], Ali Ekrem, bk. Ali Ekrem.
[BOLAYIR], Ali Ekrem: Baba Hindi, nr: 27, 10 Knun- sni 1918, s. 12
(Drtllklerden mteekkil, hece vezniyle yazlm bir iir.).
[BOLAYIR], Ali Ekrem: Dadcm, nr: 25, 27 Knun- evvel 1917, s. 492
(Karlkl konuma esasna gre dzenlenmi iir.).
[BOLAYIR], Ali Ekrem: Salncak, nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s.32 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
Bursal Ahmet Paa: Gazel, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 102 (Aruzla iir.).
[AMLIBEL], Faruk Nafiz]: Kr Trks, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 266 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[AMLIBEL], Faruk Nafz: Terk Olunmu, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Hece
vezniyle yazlm iir.).
76
[AMLIBEL], Faruk Nafiz, bk. Faruk Nafiz.
[AMLIBEL], Faruk Nafiz: Filistinden Geerken, nr: 36, 21 Mart 1918, s.185
(Hece vezniyle yazlm iir.).
[AMLIBEL], Faruk Nafiz: Mnzevi, nr: 32, 14 ubat 1918, s.104 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[ANKI], Mustafa Namk: Osmanl Mellifleri, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 246247
(Osmanl Mellifleri adl kitabn tantm.).
[DERSAN], Kzm inasi: bk. Kzm inasi.
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 138 (Feminizme dair
haberler.).
[DERSAN], Kzm inasi: On nc Asrda stikrz leri, nr: 42, 2 My. 1918, s.
309312 (Osmanl Devletinde alnan bor paralara dair bir yaz.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 117118 (Merutiyet
sonras drl-fnnla ilgili bir yaz.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 158 (Gndem haberleri
arasnda drl-fnn derslerine katlan kadn ve erkeklerin bir arada ders
grmelerinin ahali arasnda tartmaya vesile olduuna dair bir yaz.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 178179 (Milletlerde
zuhur eden harp edebiyatndan tutun da Yeni Mecmuaya gnderilen bir
mektubun da yer ald yaz.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 36, 21 Mart 1918, s.198 (Mazideki anakkale,
Bir ki Hatra, Bir Mezar alt balklaryla gndeme dair yazlar.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 37, 28 Mart 1918, s.217 (Krm ve oradaki
siyasi olaylara dair haber niteliinde bir yaz.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 237238 (Millet meclisinin
kapanmas ve izdiva ilanlar gibi haberlerin yer ald bir yaz.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 259 (Dhili stikrah, Mell
Gazilerimiz, Hilal-i Ahmer Takvimi gibi haberlerin yer ald bir yaz.).
77
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 279 (Gndemdeki savala
birlikte Batumun durumuna dair haberler.)
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 298 (ae ileri ve harp
zenginlerine dair haberler.).
[DERSAN], Kzm inasi: Tedrisat- ptidaiye Dair, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 9697
(Eitim sahasnda gelimelere dair gndemle ilgili bir yaz.).
DOLL, Lkont: lyada / Salgn-Gazap, nr: 45, 23 My. 1918, s. 365367 (Tercme
destan.).
[DURAN], Faik Sabri, bk. Faik Sabri.
DURAN], Faik Sabri: Kars, Ardahan, Batum Hakknda, nr: 36, 21 Mart 1918, s.
189192 (Ad geen ehirlerin jeopolitik konumlar ve ehemmiyetlerine dair
bir yaz.).
[DURAN], Faik Sabri: Krm Hakknda, nr: 44, 16 My. 1918, s. 349353 (Krm
her ynyle tantmaya alan bir yaz.).
[EMRE], Ahmet Cevat, bk. Ahmet Cevat.
[EMRE], Ahmet Cevat: Lafz le Mana, nr: 45, 23 My. 1918, s. 375376 (Kelime ve
mana arsndaki ilikiye dair bir makale.).
[EMRE], Ahmet Cevat: Lisan Meselesi / Lisanlarn Esizlii, nr: 38, 4 Ns. 1918, s.
226228 (Lisanlarn kendine zg bir yapy haiz olduklarn beyan eden bir
makale.).
[EMRE], Ahmet Cevat: Lisan Nasl Deiir, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 273274 (bireyin
dili kavray ona tahakkm ve dilin zamana ve mekna bal olarak
deiimine dair bir makale.).
[EMRE], Ahmet Cevat: iveler, Leheler, nr: 44, 16 My. 1918, s. 347348 (Dildeki
deiimlere ve gramer hususiyetlerine dair bir makale.).
[ERRGL], Mehmet Emin: Felsefe / Din, Felsefe, lim, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 42
45 (Memleketimizde din, felsefe, ilim gibi konulara dair bir makale.).
78
Fatma Aliye: Ak Stunlar / Kadn Nedir, nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s.415417
(Kadnn itima hayattaki yerine dair makale.).
Fon Lokok: Drdnc Torfan Alman Heyeti Medhal, nr: 45, 23 My. 1918, s. 369
372 (Eski Trk medeniyetlerinin tetkikine dair bir yaz.).
Galip Haldun: Trk Muktesitleri / Namk Kemal Muktesit, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 54
58 (Namk Kemalin fikirlerine dair makale.).
[GEZGN], Hakk Sha, bk. Hakk Sha.
[GEZGN], Hakk Sha: Salarn, nr: 45, 23 My. 1918, s. 364 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[GEZGN], Hakk Sha: Son Gece, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 205 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[GEZGN], Hakk Sha: Tuna, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 245246 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[GEZGN], Hakk Sha: Yldzlar nnde, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 226 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
Gobllo: Felsefe / Adalet, nr: 42, 2 My. 1918, s. 318 (Kavram olarak ele alnan adalet
ve taraftarlarna dair bir yaz.).
GORK Maksim: ahin Trks, nr: 45, 23 My. 1918, s. 377378 (Mtercimi
bilinmeyen bir hikye.).
[GNENSAY], Hfz Tevfik: Veda, nr: 45, 23 My. 1918, s. 364 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: anakkale zleri / Sleyman Paann Kabrinde, nr:

22, 6 Knn- evvel 1917 s. 437 (Hece vezniyle yazlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin, bk. brahim Alaaddin.
[GVSA], brahim Alaaddin: Atide anakkale, nr: 43, 9 My. 1918, s. 324 (Hece
[GVSA], brahim Alaaddin: anakkale zleri / nsanlk Ak, nr: 19, 15 Tern-i
evvel 1917, s. 368 (Hece lsyle yazlm bir iir.).
79
[GVSA], brahim Alaaddin: anakkale zleri / Ordu Geidi, nr: 21, 29 Terin-i sni
1917, s.420 (Hece vezniyle yazlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Gurbet Denizi, nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. 454
(Hece vezniyle yazlm bir iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Nbeti, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 285 (Hece vezniyle
yazlm bir ir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Siperden Mektup / anakkale zleri, nr: 20, 22 Terin-
i sni 1917, s. 388 Hece vezniyle yzlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Terbiye Meselesi / Tembel ocuklar, nr: 37, 28 Mart
1918, s. 213215 (ocuklara Dair Son Fikirler adl kitabn eletirisi ve
eitime dair bir makale.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Trk Askerleri, nr: 44, 16 My. 1918, s. 344 (Hece
[GVSA], brahim Alaaddin: Yalnzlk, nr: 24, 20 Knun- evvel 1917, s.468 (Hece
[GVSA], brahim Aleddin: anakkale zleri, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 292
[GVSA], brahim Aleddin: Sulh ve Harp, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 204 (anakkale
erenlerine ithafen yazlm bir iir.).
[GVSA], brahim Aleddin: Terbiye Meselesi / Tembel ocuklar, nr: 31, 8 ubat
1918, s. 8688 (ocuk eitimi ve psikolojisine dair bir makale.).
Gurras: htiyar algc / Alman iiri, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 157 (Mtercimi belli
olmayan bir iir.).
[GRAN], Nazmi Ziya: Meden htiyalar / Sanatn Kymeti, nr:10, 13 Ey. 1917,
s.194195 (Sanatn lzumuna dair bir makale.).
[GRAN], Nazmi Ziya: Sanayi-i Nefise, nr: 8, 30 A. 1917, s. 149152 (Gzel

sanatlara dair bir makale.).
80
HABEL: Alman iirleri / Eski Ev, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 108 (Mtercimi belli
olmayan mensur iir.).
hsan Mukbil. Marmaraya Kar, nr: 44, 16 My. 1918, s. 344 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
hsan Mukbil: Akn Duas, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 245 (Hece vezniyle yazlm iir.).
hsan Mukbil: Akn lm, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 508 (Bir htiyarn
Defterinden notuyla hece vezninde yazlm bir iir.).
hsan Mukbil: Her itiraftan Sonra, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 226 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
hsan Mukbil: Kadn Yemini, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 145 (Hece vezniyle yazlm bir
iir.).
hsan Mukbil: lmlere Kadar, nr: 43, 9 My. 1918, s. 325 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
hsan Mukbil: Sana Cevap, nr: 27, 10 Knun- sni 1918, s. 12 (Hece vezniyle
yazlm bir iir.).
hsan Mukbil: Sevgilim, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 206 (Hece vezniyle yazlm iir.).
hsan Mukbil: Tahassr, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
hsan Mukbil: Yalan, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 285 (Hece vezniyle yazlm iir.).
mzasz: Fikir Hayat / Felsefe Niin Lazm, nr: 7, 23 A. 1917, s. 134135

(Felsefenin lzumu ve fonksiyonuna dair bir makale.).
mzasz: Fikir Hayat / htisas m Lazm Umumi Malumat m?, nr: 3, 26 Tm. 1917, s.
59-60 (timai hayata dair sosyolojik bir makale.).
mzasz: Fikir Hayat / Konferanslar, nr: 1, 12 Tm. 1917, s.1618 (Besim mer
tarafndan sunulan konferansa dair bir yaz.).
mzasz: Fikir Hayat / Maarif Islahatnda Tuba Nazariyesi, nr: 5, 9 A. 1917, s. 97-
98 (Memleketimizde medeniyetimize bal ilmi almalara dair bir yaz.).
81
mzasz: Fikir Hayat / Trklk Nedir?, nr: 8, 30 A. 1917, s. 156-157 (Trkle
dair bir makale.).
mzasz: Fikir Hayat / Yanl Telakkiler, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 3638 (Genlerin
hangi ilmi alna ynelmesi gerektiinin tartld bir makale.).
mzasz: Fikir Hayat, nr: 4, 2 A. 1917, s. 7576 (Avrupaya gnderilen renciler

ve eitimle ilgili yaz.).
mzasz: Hafta Muhasebesi / Denizcilik, nr: 6, 16 A. 1917, s. 101102 (Denizcilik

ve Trk denizcilik Tarihine dair bir yaz.).
mzasz: Hafta Muhasebesi / Halk Terbiyesi, nr: 8, 30 A. 1917, s.141142

(Toplumsal eitime dair bir yaz.).
mzasz: Hafta Muhasebesi / Tevfik Fikret, nr: 7, 23 A. 1917, s. 121 (Tevfik

Fikretin edebi ahsiyetine dair bir yaz.).
mzasz: Hafta Musahabesi / Avrupada Tahsil, nr: 4, 2 A. 1917, s. 6162

(Avrupada renim grme hususunda bir yaz.).
mzasz: Hafta Musahabesi / Fikir Aleminde Reklamclk, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 161
(nsanlarn fikirlerini beyanna dair bir yaz.).
mzasz: Hafta Musahabesi / Fikir htikr, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 1 2 (Fikir

konusunda drst olmak gerektii dncesini ileyen bir sohbet yazs.).
mzasz: Hafta Musahabesi / Harp Edebiyat, nr: 5, 9 A. 1917, s. 8282 (Mtareke

yllarnn edebiyata yansmasna dair bir yaz.).
mzasz: Hafta Musahabesi / Hrriyet Bayram, nr:3, 26 Tm.. 1917, s. 4142 (Trk
Milletinin tarihine ksa bir gz atarak mill kimliimize dair bir yaz.).
mzasz: Hafta Musahabesi / Zavall Trke, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 2122 (Trkede
kullanlan argoya dair bir sohbet yazs.).
mzasz: Halk Edebiyat Numuneleri / Halk Trkleri, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 297
(Halk trklerinden semeler.).
mzasz: Halk Edebiyat Numuneleri / Kahramanlk Trkleri, nr: 36, 21 Mart 1918,
s.197 (Seilmi kahramanlk ve ak trkleri.).
82
mzasz: Halk Edebiyat Numuneleri/ Eski Halk Trkleri, nr: 34, 7 Mart 1918, s.
148. (Nedimin hece vezniyle yazd bir arks da mevcut.).
mzasz: Halk Edebiyatndan Numuneler / Birka Trk, nr: 44, 16 My. 1918, s. 356
(Seilmi trkler.).
mzasz: Halk Edebiyatndan Numuneler / Eski Halk Trkleri, nr: 32, 14 ubat
1918, s. 111 (Seilmi halk trkleri.).
mzasz: Halk Edebiyatndan Numuneler / Eski Halk Trkleri, nr: 33, 21-28 ubat
1918, s. 131(Hak bana bir dilber verse; Kimseden bilmezim ben bu
halleri diye balayan seilmi trkler.).
mzasz: Halk Edebiyatndan Numuneler/ Bir Gemici Trks, nr: 37, 28 Mart 1918,
s.216 (Aadan gelir gemiler diye balayan bir trk.).
mzasz: Halk Edebiyatndan Numuneler/ Varsa, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 96

(Seilmi varsa rnekleri.).
mzasz: Harp Edebiyat / Harpte Analar, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 145 (Sava sonras
ehit annelerinin haline dikkat eken bir yaz.).
mzasz: Harsmz Koruyalm, nr: 6, 16 A. 1917, s. 118119 (Mill kltrmze

dair bir yaz.).
mzasz: Harsmz Koruyalm, nr: 7, 23 A. 1917, s. 135136 (Edebi ahsiyetlerin

edebiyatmzdaki nemine deinen bir yaz.).
mzasz: timaiyat / Muavenet-i Umumiye, nr: 44, 16 My. 1918, s. 343 (ktisadi ve
itima olumsuzluklarn msebbibine dair felsef grlerin de yer ald bir
makale.).
mzasz: htilale Kadar Rusya, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 247248 (Bolevik htilaline
kadar Rusyadaki aydn kesimin kltrel etkinliklerine dair bir makale.).
mzasz: Kafkasyada Osmanl tiyak Irak, nr: 42, 2 My. 1918, s. 312 (Kafkasyada
yaymlanan Koma adl iir dergisinden iktibas edilen, milliyetperver bir
Trke ait iir.).
83
mzasz: Kafkasyada Osmanl tiyak, nr: 43, 9 My. 1918, s. 327 (Kafkasyada
Trke ait iir.).
mzasz: Kahveye Dair, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 86 (airlerin nezdinde kahveye dair
bir anekdot).
mzasz: Konferanslar, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 117 (Hseyin Ragp Beyin
nazarnda kadn ve hukukuna dair sylei.).
mzasz: Konferanslar, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 135 (Sosyalizm hakknda bir
sylei.).
mzasz: Lirik Japon Dram N, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 148 (Bu Japon dramnn
edebi deerine dair bir yaz.).
mzasz: Matbuat leminde, nr: 4, 2 A. 1917, s. 7678 (Donanma Mecmuasnn

kacana dair bir haber.).
mzasz: Mecmualar, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 135 (Terbiye Mecmuasnn
ieriine dair bir yaz.).
mzasz: Muaer-i Vicdan, Cinayet ve Ceza, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 512
(Psikolojik unsurlarla ve ahlaki deerlerle ilgili bir yaz.).
mzasz: Nefis Sanatlar / Sanatta Hakikat-perestlik, nr: 33, 2128 ubat 1918, s.
129131 (gzel sanatlarda gerekilie dair bir makale.).
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 139
(Rus hkmeti ve siyasi partilerine dair bir yaz.).
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 159 (Rus
hkmeti ve siyasi partilerine dair bir yaz.).
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 218219
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 238239 (Rus
84
mzasz: Rus htilali Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 36, 21 Mart 1918, s.199 (Rus
mzasz: Rus htilali/ Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 35, 14 Mart 1918, s.179 (Rus
mzasz: Sanat lemi, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s. 444446 (Heykeltra
Rodinin biyografisi ve sanat kiiliini anlatan bir yaz.).
mzasz: Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 98 (Franszcadan

tercme olarak yazlan makale Bolevik htilalinden sonra zuhur eden parti
ve reislerine dair bilgiler ierir.).
mzasz: Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 119 (Rus hkmeti ve
siyasi partilerine dair bir yaz.).
mzasz: Trklerin Acem Edebiyatna Tesiri, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 88 (Edebiyat
tarihiyle ilgili bir makale.).
mzasz: Yeni Kitaplar / Beyrut Vilayeti, nr: 42, 2 My. 1918, s. 318 (Beyrut
Vilayetini tantan kitaba ynelik eletiri.).
smail Hakk: D ve timai tihat, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 107108 (Toplumsal
hayattaki eitli buhranlarn dile getirildii bir yaz.).
Karaosmanolu Yakup Kadri: Erenlerin Bandan, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 225226
(Mensur iir.).
(Mensur iir.).
(Mensur iir.).
Karaosmanolu Yakup Kadri: Merhamet, nr: 24, 20 Knun- evvel 1917, s. 474480
(Yakup K. Karaosmanoluna ait bir hikye.).
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / Harp Zengini, nr: 42, 2 My. 1918, s.
301302 (Savaa dair ve sava frsat bilenlere dair bir makale.).
85
[KARAY], Refik Halit: Anadoluyu Grdm, nr: 34, 7 Mart 1918, s.144 (Yazarn
Anadoluda grdklerini edebi bir slupla anlatt mensure.).
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / Gazetecilikte Noksanlarmz, nr: 45, 23

My. 1918, s.361 (Matbuat alemine dair bir yaz.).
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / lkbahar, nr: 44, 16 My. 1918, s. 341
342 (lkbaharn yazardaki intibalarna dair bir yaz.).
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / Lisana Hrmet, nr: 38, 4 Ns. 1918, s.
221222 (Dilimizi kullanrken daha dikkatli olmamz gerektiini beyan eden
bir makale.).
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / Mizahta Ehliyet, nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
261 (Mizaha dair kural ve kaidelerin yazarca gsterildii bir makale.).
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / Sinema Derdi, nr: 43, 9 My. 1918, s.
321322 (O dnemde lkemizde yaygnlamaya balayan sinemalara ynelik
eletiri.).
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / Yangeldizm, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 281
(Miskin insanlar eletiren bir yaz.)
[KARAY], Refik Halit: Hafta Musahabesi / Yazya Hrmet, nr: 39, 11 Ns. 1918, s.
241 (Osmanlca harflerin yazm hususunda dikkat edilmesi gereken
hususiyetleri dile getiren bir yaz.).
[KARAY], Refik Halit: Koca kz, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 235237 (Hikye
tefrikas).
[KARAY], Refik Halit: Sar Bal, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 114116 (Kk hikye.).
[KARAY], Refik Halit: aka, nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. 6773 (Kk
hikye.).
[KARAY], Refik Halit: Vehbi Efendinin phesi, nr: 35, 14 Mart 1918, s.175177
(Hikye tefrikas.)
[KARAY], Refik Halit: Yatr, nr: 33, 2128 ubat 1918, s.136137 (Kk hikye.).
86
Kemlettin: Mimari / Konyada Alaattin Saray sar- Bakiyesi Karatay, nr: 2, 19
Tm. 1917, s. 2931 (Konyadaki medresenin mimarisi ile ilgili bir makale)
[KORYREK], Enis Behi: Unutulmu Sayfalar / anakkale ehitlerine, nr: 36, 21

Mart 1918, s.197 (Hece vezniyle yazlm iir.).
Kprlzde M. Fuat: Bki: Hayat ve Tabiat, nr: 43, 9 My. 1918, s. 329331
(Bkinin biyografisi.).
Kprlzde M. Fuat: Bir Medeniyet Zmresine Mensup Edebiyatlarda Mterek

Kymetler, nr: 4, 2 A. 1917, s. 6568 (Edebiyatta ekil, biim hususuna dair
bir makale.).

Kymetler: Esas, nr: 5, 9 A. 1917, s. 8486 (Edebiyatta eski ekillere yeni
konular sokma hususunda bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: anakkale Hatralar / Asrlar Arasnda, nr: 36, 21 Mart 1918,
s.185186 (anakkale Destanna dair bir yaz.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Bizde Mersiye ve Mersiyeciler, nr:

17, 1 Terin-i sni 1917, s. 324328 (Eski Trk edebiyatna dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Hseyin Dani Beye, nr: 36, 21 Mart
1918, s.186188 (ran edebiyat konulu polemik.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / ran Tarih-i Edebiyat, nr: 30, 31

Knn- sni 1918, s. 6367 (ran edebiyat tarihine dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Ozan, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 173175

(Ozan ve air ayrmna dair bir makale.)
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Bir stimza Mnasebetiyle, nr: 25,

27 Knn- Evvel 1917, s. 485489 (Tevfik Fikretin edebiyatmza getirisi
ve eski nevilere dair bir yaz.).
Kprlzade M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Mill Edebiyat, nr: 1. 12 Tm. 1917,

s. 4 7 (Dnemin Tartma konusu olarak Mill Edebiyata dair makale.).
87
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Acem Edebiyatnda Mersiye, nr: 20,
22 Terin-i sni 1917, s. 384386 (ran edebiyatnda mersiye ve mersiyecilere
dair bir makale.).

16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 305308 8 Eski Trk edebiyatna dair bir
makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Bizde Mersiye ve Mersiyeciler -3-,

nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 344348 (Eski Trk edebiyatna dair bir
makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Bizde Mersiye ve Mersiyeciler.

Acem Edebiyatnda Mersiye, nr: 19, 15 Tern-i Evvel 1917, s. 364367
(Eski Trk edebiyatna dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Edebiyatta Marazilik, nr: 3, 26 Tm.

1917, s. 4548 (Milli Edebiyatta marazi ahsiyetin zuhuruna dair bir
makale.).
Kprlzade M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Edebiyatta ahsiyet, nr: 2, 19 Tm.

1917, s. 2528 (Edebiyatta ahsiyet nedir ve nasl teekkl eder konusuna
dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Harnme, nr: 13, 4 Terin-i evvel

1917, s. 253256 (eyhinin edebi ahsiyeti ve eseri Harnmeye dair bir
makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Hayat ve Edebiyat, nr: 14, 14 Terin-

i evvel 1917, s. 266268 (Hayat ve edebiyata dair fikri beyanat.).
Kprlzade M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Hseyin Dani Beye, nr: 44, 16 My.
1918, s. 345346 (Kprlzde ve Hseyin Dani Bey arasndaki polemie
dair yaz.).
1918, s. 165167 (Kprlzde ve Hseyin Dani Bey arasndaki ehname
geleneiyle ilgili polemik.).
88
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Mill Vezin, nr: 11, 20 Ey. 1917, s.
213217 (Aruzla hece veznine dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Rodin ve Sanat, nr: 24, 20 Knn-

evvel 1917, s. 464468 (Rodin ve edebi ahsiyetine dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri /Bir Mektup Mnasebetiyle, nr: 12, 27

Ey. 1917, s. 224226 Trk edebiyat tarihine dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri/ Harabat, nr:10, 13 Ey. 1917, s.186

187188 (Harabat erenlerine dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Tarihi / Bki: Hayat ve Tabiat, nr: 41, 25 Ns. 1918,
s. 289293 (Bknin biyografisi.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Tarihi / Sadbd arklar, nr: 34, 7 Mart 1918,
s.146147 (stanbulun tarihi dokusunu ve saraylardaki edebi zevke deinen
bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Harabat Erenleri / Haveri, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 106107
(Haverinin biyografisi.).
Kprlzde M. Fuat: Harabat Erenleri / Melihi, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 8586 (Eski
Trk edebiyat airlerinden Melihinin biyografisi.).
Kprlzde M. Fuat: Mverrih Selnik Mustafa Efendi, nr: 6, 16 A. 1917, s. 105-

108 (Selaniki Mustafa Efendi diye bilinen bir tarihinin biyografisi.).
Kprlzade M. Fuat: Nigar Hanm, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 279252 (Nigar
Hanmn edebi ahsiyetine dair bir makale.).
Kprlzde M.Fuat: Harabat Erenleri / Deli Birader, nr: 15, 18 Terin-i evvel 1917,
Kplzde M. Fuat: Tenkit / Bizde Mill Tarih Yazlabilir mi?, nr: 22, 6 Knn-
evvel 1917 s. 427-428 (Milli tarihimizin yazlp yazlmayacan sorgulayan
bir makale.).
89
[LAVSSE], Ernest: Fikir Hayat / Mill Terbiyeye Dair, nr: 33, 2128 ubat 1918,
s.132135 (Eitimi sava ncesi ve sonras olarak ele alan, hoca renci
ilikisine deinen bir makale.).
M. F. Hakan, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 292 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
M. F.: Aknc Trkleri, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 334 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
M. F.: Aknc Trkleri, nr: 6, 16 A. 1917, s.114 (Hece vezniyle yazlm iir.).
M. F.: Bir Hiciv Mnasebetiyle, nr: 44, 16 My. 1918, s. 346-347 (Edip olur kii
sermaye-i hayas kadar szyle balanm bir tahkiye.).
M. F.: Kurblar, nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s. 259 (Heceyle yazlm alt bentlik
iir.).
M. F.: Orta Yolcular, nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. 34 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
M. F.: Peri Masallar / Akpnar Perileri, nr: 8, 30 A. 1917, s. 152 (Mniye benze
nitelikte iir.).
M. F.: Yamalarda Kaval, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 204 (Hece vezniyle yazlm bir
iir.).
M. F.: Yamalarda Kaval, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 314 (Hece vezniyle
yazlm bir iir.).
M. F.:Yamalarda Kaval, nr: 14, 14 Terin-i evvel 1917, s. 274 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
M. F: Deli Ozan, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 175 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
M. H[ha]. N[nun]: Devlet-i Aliyye - Rusya Siyasi Mnasebeti, nr: 42, 2 My. 1918, s.
314-316 (Osmanl Devleti ve Rusya arasnda siyasi ilikilere dair bir
makale.).
M. H[ha]. N[nun].: Karadeniz Boazlar Meselesi, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 254-256
(Tarihte Karadeniz ve boazlara hkimiyeti sz konusu olan devletlere dair
bir makale.).
90
M. H[ha]. N[nun].: Karadeniz Boazlar Meselesi, nr: 43, 9 My. 1918, s. 33-35
(Sava sonras gndemde olan Karadeniz ve boazlar meselesine dair bir
yaz.).
M. N[nun]. G. (gayn): Karadeniz - Boazlar Meselesi, nr: 36, 21 Mart 1918, s.192
yaz.).
M. N. H. : Tarih / Devlet-i Aliye-Rusya Siyasi Mnasebeti, nr: 41, 25 Ns. 1918, s.

285288 (Osmanl Devleti ve Rusya arsnda siyasi ilikilere dair bir makale.).
M. emsettin: Tarihi Menkbeler / Kurt Bal Sancak, nr: 9, 6 Ey. 1917, s.176178
(Kurt bal sancan zuhuruna dair bir menkbe.).
Mehmet hsan: Seba Melikesine, nr: 45, 23 My. 1918, s. 364 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
Mehmet Ziya: Edebiyat Musahabeleri / Tevfik Fikrete Dair Hatra, nr: 28, 17
Knn- sni 1918, s. 2732 (Tevfik Fikrete dair hatra.).
Mehmet Ziya: Tarih / Haski Sultan Hamam, nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. 6972
(stanbul Bahekapdaki hamama dair bir yaz.).
Mehmet: Tenkit / nhitat slam Hakknda Bir Tecrbe-i Kalem, nr: 40, 18 Ns. 1918,
s. 275277 (nhitat slam Hakknda Bir Tecrbe-i Kalem adl kitaba
ynelik eletiri).
Mimar Kemlettin: stanbul ehrinde Muvasala Temini, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917,
s. 356357 (stanbul un yerlekesine dair bir makale.).
Mimar Kemlettin: ehirlerde Yiyecei Temin Edecek Messesat, nr: 10, 13 Ey.
1917, s.192194 (ehir yerlekesine dair bir makale.).
Mimar Kemlettin: Trk Mimarisinde Renge Verilen Ehemmiyet, nr: 7, 23 A. 1917,

s. 129133 (Trk mimarisine dair bir makale.).
Mimar Kemlettin: Trk Mimarisine Dair, nr: 4, 2 A. 1917, s. 7172 (Trk

mimarisinin konumuna dair bir makale.).
91
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: tima Siyaset / Solidarizm, nr: 26, 3 Knun- sni
1917, s. 517519 (timai sahada mill uyana dair bir makale.).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: timaiyat / timai Siyaset, nr: 30, 31 Knn- sni
1918, s. 6163 (timai siyasetin mili maksat ve gayesi nedir? sorusuna
cevap aranan bir makale.).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: ktisadiyat / nklbn Son Perdesi, nr: 44, 16 My.
1918, s. 358 (Trk toplumunun girmi olduu inklp srecine dair bir yaz.).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: ktisadiyat / Memleketimizde Blm, nr: 6, 16 A.

1917, s. 117118 (Toplumsal alanda i blmne dair bir makale.).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: ktisadiyat / Tesantlk, nr: 42, 2 My. 1918, s. 313
314 (Harp zenginlerini merkeze alan ve dayanmaya dair bir makale.).
337 (Sosyal alanda dayanmaya dair bir makale.).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: ktisadiyat / Tesantlk, nr: 45, 23 My. 1918, s.
363364 (Toplumdaki eitli messeseler ve bunlarn itima siyasetteki
rolne dair bir makale.).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: ktisadiyat / Yeni stikamet stikraz, nr: 40, 18 Ns.
1918, s. 263264 (ala birlikte deien yaam tarznn toplumsal alandaki
etkilerine dair bir makale.).
[MOZ KOHEN],Tekin Alp: timaiyat / tima Siyaset, nr: 28, 17 Knun- sni
1918, s. 2123 (Sosyal yap ve siyasete dair bir makale.).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: ktisadiyat/ Yeni stikamet, nr: 37, 28 Mart 1918, s.
205-206-207 (Hece vezniyle yazlm iir.).
MONTAZER, Karl: Almanlarda Harp Edebiyat / ki Dman Karde, nr: 40, 18 Ns.
1918, s. 278279 (Mtercimi belli olmayan bir hikye.).
Musa Sreyya: lk Opera, nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. 386388 (Bat
medeniyetinde ilk opera ve operann ieriine dair bir makale.).
92
Musa Sreyya: Musiki / Operadan Evvel Tiyatroda Musiki, nr: 28, 17 Knun- sni
1918, s. 3336 (Musikinin edebi trlerde kullanmna dair bir makale.).
Mderris: erafettin: Tenkit / Trk Tarihine Dair, nr: 36, 21 Mart 1918, s. 194195
(kdam yazarlarndan Amasyal Hseyin Hsamettin Beyin bir yazsndaki
Arpa yazmlar hususundaki dzeltmelere dair bir yaz.).
N(nun). S(sat).: Byk Adamlarn Hayat / Littre Nasl alrm, nr: 13, 4 Terin-i
evvel 1917, s. 258-259 (Littrenin biyografisine dair bir yaz.).
N.F.: Altn Sal, nr: 12, 27 Ey 1917, s. 234 (Hece vezniyle yazlm iir.).
N[nun]. S[sat]. Bir zah, nr: 25, 27 Knun- evvel 1917, s. 498 (Bir nceki saydaki
yazlarla ilgili dzelmeye dair beyanat.).
N[nun]. S[sat].: un, nr: 45, 23 My. 1918, s. 368 (Dnemin gnlk olaylarna dair
ksa ksa haber mahiyetinde yazlar.).
Necmettin: htilalden evvel Rusya, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 294295 (Rusyann aile
yapsna be itima hayatna dair bir makale.).
Nedim: Sadbd arks, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 142 (Aruzla iir.).
Nedim: Unutulmu Sayfalar / Sadbd Kasidesi, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 155 (Aruzla
iir.).
Nedim: Unutulmu Sayfalar/ ark, nr: 35, 14 Mart 1918, s.162163 (Aruzla iir.).
[ORHON] , O[rhan] Seyfi: Yazk, nr: 8, 30 A. 1917, s. 156 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Aktan Sonra, nr: 5, 9 A. 1917, s. 97 (Hece vezniyle

yazlm iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Bahar Sabahnda, nr: 6, 16 A. 1917, s. 114 (Hece

[ORHON], O[rhan] Seyfi: Btn Gzellere, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 508
93
[ORHON], O[rhan] Seyfi: iekler Aarken, nr: 4, 2 A. 1917, s. 73 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Geme! , nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 285 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Gzlerde Seyahat, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 4 (iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Gl ile Blbl Efsanesi, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s.
352 (Hece vezniyle yazlm iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: lk araf, nr: 44, 16 My. 1918, s. 344 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Niantalya Mektup, nr: 2, 19 Tm. 1917, s.24 (Hece
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Yolculuk, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 48 (Aruzla yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri, bk. Halit Fahri.
[OZANSOY], Halit Fahri: Anadolu Akam, nr: 7, 23 A. 1917, s. 133 (Bir mektup
paras ithafl bir iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Annemi Anarken, nr: 27, 10 Knun- sni 1918, s. 8
[OZANSOY], Halit Fahri: Ay Dinledi, nr: 14, 14 Terin-i evvel 1917, s. 274 (Hece
[OZANSOY], Halit Fahri: Baharda Mehtaba Kar, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 285 (Hece
[OZANSOY], Halit Fahri: Bayram Mektubu, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 175176 (Hece
vezniyle yazlm bir iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Bulutlara Kar, nr: 35, 14 Mart 1918, s.164165 (Mensur
iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Ceylana k, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 334 (Hece
94
[OZANSOY], Halit Fahri: anakkale, nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s. 248 (Hece
[OZANSOY], Halit Fahri: Derviin Sz, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 314
[OZANSOY], Halit Fahri: Edebiyat Musahabeleri / airde Hissiyat, nr: 22, 6 Knn-
evvel 1917 s. 424426 (airlere ve iire dair bir yaz.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Edebiyat Musahabeleri / airlik Gururu, nr: 26, 3 Knn-
sni 1917, s. 503505 (airlerin mizacna dair bir makale.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Eski Dmana, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 234 (Hece vezniyle
yazlm bir iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Gurbette lk Bayram, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 348
[OZANSOY], Halit Fahri: lk Buse, nr: 43, 9 My. 1918, s. 324325 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: tiraf, nr: 8, 30 A.1917, s.156 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Kbus, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 84 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: K Gecesi, nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. 34 (Hece
[OZANSOY], Halit Fahri: K Gecesi, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 245 (Bentlerden
mteekkil iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Lanet, nr: 44, 16 My. 1918, s. 344 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Marmara Geceleri, nr: 22, 6 Knun- evvel 1917 s. 437
[OZANSOY], Halit Fahri: Melikeye, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 124 (Hece
95
[OZANSOY], Halit Fahri: Nee mi Elem mi?, nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. 454
[OZANSOY], Halit Fahri: Onlara, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 212 (Hece vezniyle
yazlm bir iir)
[OZANSOY], Halit Fahri: Sulh Gecesi, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 204205 (Hece
[OZANSOY], Halit Fahri: airin lm, nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. 72 (Hece
mer Seyfettin: Ak, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 352 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
mer Seyfettin: Ayn Takriri, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 266 (Kk hikye.).
mer Seyfettin: Ban Vermeyen ehit, nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. 395398
(mer Seyfettine ait hikye.).
mer Seyfettin: Beyaz Ay, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 216 (Hece vezniyle yazlm bir
iir.).
mer Seyfettin: Binecek ey, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 295297 (mer
Seyfettine ait hikye.).
mer Seyfettin: Blbln lm, nr: 3, 26 Tmz. 1917, s. 44 (Alt bent be

nakaratlardan oluan iir.).
mer Seyfettin: Byc, nr: 22, 6 Knun- evvel 1917 s. 434436 (mer Seyfettine
ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Cesaret, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 9395 (Kk hikye.).
mer Seyfettin: anakkaleden Sonra, nr: 6, 16 A. 1917, s. 119120 (mer

Seyfettine ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Dama Talar, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 256258 (Kk hikye.).
mer Seyfettin: Diyet, nr: 27, 10 Knun- sni 1918, s. 1619 (mer Seyfettine ait
bir hikye.).
96
mer Seyfettin: Doduum Yer, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 312 (Hece
mer Seyfettin: Dnme Zaman, nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s. 3640 (mer
mer Seyfettin: Eleimsama, nr: 5, 9 A. 1917, s. 98100 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
mer Seyfettin: Eski Kahramanlar/Ferman, nr: 7, 23 A. 1917, s. 136140 (mer

mer Seyfettin: Fon Sadritaynn Kars, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 513517
(mer Seyfettine ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Fon Sadritaynn Olu, nr: 30, 31 Knn- sni 1918, s. 7680
(Kk hikye.).
mer Seyfettin: Hafiften Bir Sada, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 156-157 (Kk Hikye.).
mer Seyfettin: Hikye / Falaka, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 38--40 (mer Seyfettine ait
hikye.).
mer Seyfettin: Hrriyet Gecesi, nr: 4, 2 A. 1917, s.7880 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
mer Seyfettin: Ka Ylnda, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 178180 (mer Seyfettine ait bir
hikye.)
mer Seyfettin: Kzl Elma Neresi ?, nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 418-420 (mer
mer Seyfettin: Ktk, nr: 12, 27 Ey 1917, s. 234238 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
mer Seyfettin: Mermer Tezgh / Yarm Mizah, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s.
374377 (mer Seyfettine ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Muhtera [cat edilmi uydurulmu], nr: 29, 24 Knun- sn 1918 s.
mer Seyfettin: Mjde, nr: 36, 21 Mart 1918, s.196 (Kk hikye.).
97
mer Seyfettin: Pembe ncili Kaftan, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 333337 (mer
mer Seyfettin: Sivri Sinek, nr:1,12 Tm. 1917, s.1820 (mer Seyfettine ait
hikye.).
mer Seyfettin: Teke Tek, nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. 456458 (mer
mer Seyfettin: Terakki, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 215216 (Kk hikye.).
mer Seyfettin: Teselli, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 315317 (mer Seyfettine
ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Topuz, nr: 25, 27 Knun- evvel 1917, s. 494496 (mer Seyfettine
ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Nasihat, nr: 8, 30 A.1917, s.157160 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
mer Seyfettin: Vire, nr: 14, 14 Terin-i evvel 1917, s. 275278 (mer Seyfettine
ait hikye.).
mer Seyfettin: Yalnz Efe, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 269297 (Hikye tefrikas.).
Rauf Yekta: Musiki / Nevehirli brahim Paa ve Musiki, nr:1, 12 Tm. 1917, s. 9-12
(eitli notalarn da gsterildii musikiye dair makale.).
Rauf Yekta: Musiki / Selim-i Slis Musikiinas, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s.
309312 (3. Selimin musikiye olan ilgisine dair bir yaz.).
Rfat: Meden htiyalar / Kulpler Gazinolar, nr: 8, 30 A. 1917, s. 147148

(Gnlk hayattaki ihtiyalarmzdan bazlarna dair bir yaz.).
Rfat: Meden htiyalar, nr: 4, 2 A. 1917, s.7475 (Mill ve meden ihtiyalarmza

dair bir makale.).
ROUSSEAU, Jean Jacques: Bir Mektup, nr: 42, 2 My. 1918, s. 308 (Mtercimi belli
olmayan bir mektup.).
98
S. [Sin] : Harp Dedikodular / Fransada Yeni Zenginler, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 228
(Mterciminin mer Seyfettin olduunu sandmz yaz, haksz kazan elde
edenleri yermek maksadndadr.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Adalet ve hsan, nr: 43, 9 My. 1918, s. 332 (Adalet ve
ihsann felsef olarak ele alnd bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Alman Hayat- rfan, nr: 29, 24 Knun- sni 1918 s.
5859 (Almanyann siyasi ve itima intibahna dair bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Emile Durkheim, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 509
510511512 (Durkheimin biyografisi.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / Milletlerin Hukuku, nr: 35, 14 Mart
1918, s.161 (lkeler ars ilikilerde sava bara dair bir yaz.).
[SADAK], Necmettin Sadk Mtercimi: Terkip ve Tahlilin Kuvveti / Bir Kimyagerin

Hlyalar, nr: 22, 6 Knun- evvel 1917 s. 436438 (Kimyager Berthelotun
nutuu; Necmettin Sadk tarafndan tercme edilmitir.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / Sulh Mjdesi, nr: 32, 14 ubat
1918, s. 101 (Birinci Dnya Sava sonras gelimelere dair bir yaz.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / Bolevik Tehlikesi, nr: 37, 28 Mart
1918, s. 201 (Bolevik htilalinin sirayetinden duyulan endieye dair bir
yaz.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / ki tima, nr: 33, 2128 ubat
1918, s.121 (Matbuat ve muallimler camiasn ilgilendiren kongrelere dair
haberler.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / rtica Aleyhine, nr: 34, 7 Mart
1918, s. 141 (Dnemin gazete cemiyeti ile ilgili bir yaz.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / Yetimlerimiz, nr: 31, 8 ubat 1918,
s. 81 (Yetimhanelerin yapmna dair Haber nitelikli bir yaz.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Karl Marks, nr: 42, 2 My. 1918, s. 316317 (Karl
Marksn biyografisi.).
99
[SADAK], Necmettin Sadk: Mefkre Nasl Teekkl Eder ?, nr: 16, 25 Terin-i
evvel 1917, s. 313-314 (dealin douu ve ferdin duygularna dair bir
makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Nfus Meselesi / Byk Bir Tehlike: ocuk Vefaat,
nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 206208 (Nfusa ve ocuk lmlerine dikkati eken
bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi / Harbin ocuklar zerindeki

Tesirleri, nr: 6, 16 A. 1917, s. 114116 (Sava yllarnda ocuklarn
eitimine dair bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi / Millet Terbiyesi Devlet Terbiyesi,

nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 5859 (Sosyal hayatta eitime dair bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi / Spor Tehlikesi, nr: 24, 20 Knn-
evvel 1917, s. 473474 (Bedeni ihtiyalarmz arasnda sporum mahiyetine
dikkat eken bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi / Gen Kzlarn Terbiyesi, nr:1, 12

Tm. 1917, s. 1516 (Gen kzlarn dnemin ahlaki deerlerine uygun
yetitirilmelerine dair bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi / Telkin ve Tenvim, nr: 23, 13

Knun- evvel 1917, s. 447453 (Ferdin doumuyla hayattaki srecine dair
bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi/ Vatan Terbiyesi, nr: 18, 8 Terin-i
sni 1917, s. 354356 (Bireyde vatan bilincini gelitirmeye ynelik eitimle
ilgili bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Umumi Ahlak Meslek Ahlak, nr: 25, 27 Knun- evvel
1917, s. 496498 (Ahlaki deerlerin nerde nasl zuhur ettiine dair bir
makale.).
Sm: Sadbd arks, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 215 (Aruzla iir.).
Smi: Unutulmu Sayfalar / Ali Paa Vasfnda Bir Kaside, nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
272 (Aruzla iir.).
100
Smi: Unutulmu Sayfalar / Sultan Ahmet-i Slis Vasfnda Bir Kaside Girizgh, nr:
38, 4 Ns. 1918, s. 232 (Aruzla iir.).
Sat: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mcazat Hakknda, nr: 36, 21 Mart 1918, s.182
183 (Z. Gkalpa cevap mahiyetinde bir yaz.).
Sat: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mcazat Hakknda, nr: 42, 2 My. 1918, s. 305
307 (Okullardaki eitme dair bir makale.).
Sat: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mczat Meselesi, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 142
(Eitim hususunda yabanc felsefecilerinde grlerine yer verilen bir
makale.).
[SCHNEIDER], Rudolf Alexander: Yeni Alman iirleri / Sevgiliye, nr: 35, 14 Mart
1918, s.175 (Mtercimi belli olmayan bir iir.).
[SERTEL], Zekeriya: timaiyat / Kondorse, nr: 45, 23 My. 1918, s. 362 (Sosyolog
Kondorse ve grlerine dair bir yaz.).
Sleyman Selami: Sensiz, nr: 45, 23 My. 1918, s. 364 (Hece vezniyle yazlm iir.).
. B. :Edebiyat Tarihi / Nergis, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s. 377378 (Nergis
ve eserlerine dair bir yaz.).
. B.: Edebiyat Tarihi / Nergisi, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 317-318 (Divan
edebiyat airlerinden Nergisiye dair bir yaz.).
. B.: Edebiyat Tarihi / Nergisi, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 337-338 (Divan
. B.: Edebiyat Tarihi / Nergisi, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 357-358 (Divan
. B.: Edebiyat Tarihi, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 297-298 (Divan edebiyat
airlerinden Nergisiye dair bir yaz.).
erafettin: Kars, Osmanl stilasna Kadar, nr: 43, 9 My. 1918, s. 327328 (Osmanl
Devletinden nce Karsa haki olan devlet ve medeniyetlere dair bir makale.).
erafettin: Krmda Yetien Trk limleri, nr: 44, 16 My. 1918, s. 353355
(Ziyaettin Krm, Rknettin Krm, Necmettin Krm, erafettin Krm,
101
brahim Efendi Gibi ahsiyetlere dair anektot mahiyetinde bilgilerin yer
ald bir yaz.).
[BAY], Halim Sabit: Aile Hukuku / slamiyetten Evvel ve Sonra zdiva, nr: 35,
14 Mart 1918, s. 167168 (Evlilikle ilgili rf ve adetlere dair bir makale.).
[BAY], Halim Sabit: Aile Hukuku/ Nikh Akdinde, nr: 44, 16 My. 1918, s. 357
358 (Evlilik ya, akdi gibi konulara deinen bir yaz.).
[BAY], Halim Sabit: Aile Tarihi / slamiyetten Evvel ve Sonra zdiva, nr: 23, 13
Knun- evvel 1917, s. 453456 (slamiyetten nce ve sonra evlilie ve
ananelere dair bir makale.).
[BAY], Halim Sabit: timaiyat / Aile Tarihi slamiyetten Evvel ve Sonra, nr: 24,
20 Knun- evvel 1917, s. 461-464 (slamiyetten nce ve sonra kltr ve
medeniyete dair bir makale.).
[BAY], Halim Sabit: slamiyetten Evvel ve Sonra zdiva, nr: 27, 10 Knn- sni
1918, s. 13115 (zdivacn kutsiyeti ayetlerle desteklenerek yazlm bir
makale.).
[BAY], Halim Sabit: slamiyetten Evvel ve Sonra zdiva, nr: 29, 24 Knn- sn
1918 s. 4854 (zdivacn kutsiyeti ayetlerle desteklenerek yazlm bir
makale.).
[BAY], Halim Sabit: imal Trklerinde Trklk ve Tatarclk, nr: 41, 25 Ns.
1918, s. 293294 (Tatarlara Trk kimliklerini unutturmaya alan Rus
politikalarna dair bir makale.).
[BAY], Halim Sabit: Trklk ve Tatarclk, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 267268
(Tatarlara Trk kimliklerini unutturmaya alan Rus politikalarna dair bir
makale.).
[TARCAN], Selim Srr: bk. Selim Srr.
[TARCAN], Selim Srr: Spor Hayat / Trklerde dman ve Riyazat, nr: 10, 13 Ey.
1917, s. 195198 (Dnemin spor etkinliklerine dair bir yaz.).
102
[TARCAN], Selim Srr: Trklerde dman ve Riyazat, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 3435-
36 (Dneme ait spor etkinlii hakknda bir yaz.).
Turgut: Nbet Yerinde, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 212 (Ky hatrlay diye balayan bir
iir.).
V. Muller: Alman iirleri / Breslavn an Dvcs, nr: 36, 21 Mart 1918, s.195
(Mtercimi belli olmayan bir tahkiye.).
V.: Sanat / fade-i Mtercim, nr: 29, 24 Knn- sn 1918 s. 49 (Bat edebiyatnda
edebi ahsiyetler ve sanatla alakalarna dair bir makale.).
Vahit: Anadoluda Seluk Abideleri, nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 409415
(Anadoluda Seluklu mimarisi ve Seluklu izlerine dair bir makale.).
Vahit: Mukaddime, nr: 29, 24 Knun- sn 1918 s. 5052 (Rodinin ikmet ettii
mevki ve Rodinin sanat anlayn edebi bir slupla anlatan bir yaz.).
Vahit: Tarih Sanat / Anadoluda Seluk Abideleri, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s.
369-374 (Anadoluda Seluklu mimarisi ve Seluklu izlerine dair bir
makale.).
Vahit: Tarih Sanat/ Anadoluda Seluk Abideleri, nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s.
389391 (Anadoluda Seluklu mimarisi ve Seluklu izlerine dair bir
makale.).
Victor Hugodan / Terennm, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 206 (Halil Nihat tarafndan
tercme edilmi bir iir.).
Yeni Ozan: Kantural / Dede Korkut Masallarndan, nr: 34, 7 Mart 1918, s.145
(Mensur iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Bedi Haz, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 353354 (Estetik
anlayyla ilgili bir makale.).
[YNTEM], Ali Canip: bk. Ali Canip.
[YNTEM], Ali Canip: Bedi Haz 3, nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 406408
(Edebi ahsiyetlerde bedi haza dair makale.).
103
[YNTEM], Ali Canip: Bedi Haz, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s. 367368
(Estetik zevki haiz kimselere dair ve estetik anlayyla ilgili bir makale.).
[YNTEM], Ali Canip: Edebiyat Tarihi / Zbeyde Ftnat Hanm, nr: 30, 31 Knun-
sni 1918, s. 7376 (Ftnat Hanmn biyografisi ve eserlerinden rnekler.).
[YNTEM], Ali Canip: Eylln Denizi, nr:2, 19 Tm. 1917, s. 24 (iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Garp Edebiyat / Leh Edebiyat, nr: 28, 17 Knun- sni
1918, s. 2327 (Bat edebiyat kapsamnda Leh edebiyatna dair bir makale.).
[YNTEM], Ali Canip: Grup nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 44 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Gnahkr, nr:1,12 Tm. 1917, s. 4 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Hazzn Bedi Hayatta Mevki, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s.
505507 (Bedi hazza dair bir makale.).
[YNTEM], Ali Canip: Kurumu eme, nr: 4, 2 A. 1917, s.72 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
Ziya Gkalp: Anadolunun Sesi, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 3 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Ziya Gkalp: Bir izah, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 258 (Daha nce yazm olduu
makalelerden birinin yanl anlalmas zerine yazlan aklama.).
Ziya Gkalp: Dede Korkut Masallarndan: Boa ile Boga, nr: 7, 23 A. 1917, s.
127128 (Manzum Hikye.).
Ziya Gkalp: Dede Korkut Masallarndan: Tepegz, nr: 5, 9 A. 1917, s. 9397

(Manzum hikye.).
Ziya Gkalp: Deli Dumrul, nr: 4, 2 A. 1917, s.73, (Manzum iir.).
Ziya Gkalp: En Eski Trk Devleti, nr: 35, 14 Mart 1918, s.173175 (Trk devletleri
ve Tarih iersinde aktiviteleri.).
Ziya Gkalp: En Eski Trk Devleti, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 253254 (Trk camiasna
dair bir makale.).
104
Ziya Gkalp: En Eski Trk Devleti/ Balang, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 126
127128 (Trk camiasna dair bir makale.).
Ziya Gkalp: Eski Trk Devleti / Trklerin lk Kahraman, nr: 34, 7 Mart 1918, s.
153-154-155 (Trk devletleri ve Trk kahramanlar, Teoman, Mete,
deinen bir makale.).
Ziya Gkalp: Eski Trklk, Yeni Trklk, nr: 42, 2 My. 1918, s. 302304
(Trklk cereyan ve Ferdi ruh ve itima ruha dair bir makale.).
Ziya Gkalp: Hafta Musahabesi / ki Tehlike, nr: 36, 21 Mart 1918, s.181 (Tehlike
iersinde olan lkenin byk devletlere kar gelitirilmesi gereken
politikalara dair bir yaz.).
Ziya Gkalp: timai Mezhepler ve timaiyat, nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. 501-
502-503 (timai sahada mevcut mezheplere, doktrinlere dair bir yaz.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak ovalye Ak ve Feminizm, nr: 19, 15 Tern-i
evvel 1917, s. 361364 (Toplumsal hayatta kadn erkek ilikilerine dair bir
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Ahlak Buhran, nr: 7, 23 A. 1917, s. 122124 (Sosyal

hayatta ahlaka dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak -3-, nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s. 241245
(Medeniyet tarihinin ilk evrelerinde aile iersinde fertlerin rolne dair bir
makale.).
makale.).
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak 6, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 301304
makale.).
105
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak -7-, nr:17, 1 Terin-i sni 1917, s. 321-324
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak 8, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 341343
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 201206 (Kurum
olarak ele alnan aileye dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Cinsi Ahlak, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 162168 (Kadn ve
erkee gre ahlaki kural ve kaideler hakknda bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Ferdiyet ve ahsiyet nr:1, 12 Tm. 1917, s. 2-3 (Kiinin fert
ve ahsiyet olarak karlatrlmasna dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / htilt ve tima, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 2225 (Toplumsal
yaam ve bireye dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / ktisadi Vatanperverlik, nr: 43, 9 My. 1918, s. 322323
(ktisadi sahada da vatanperver bir usl gelitirilmesine dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Mltecilik, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 122123
(Halklk ve milliyetilik zerine bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Para ve Tesant, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 282283 (timai
alanda dayanma ve parann ehemmiyetine dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / ahsi Ahlak, nr: 8, 30 A. 1917, s. 142147 (Bireysel

davranlara dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Trk Ailesinin Bnyesi, nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s.
441444 (Trk ailesinin yapsna dair bir yaz.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Trklk Nasl Dodu, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 262263
(Bir ideal olarak Trkln douuna dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Trklk Nedir ?, nr: 29, 24 Knn- sn 1918 s. 41-44
(Trkle ve kltrmze dair bir makale.).
106
Ziya Gkalp: timaiyat / Trklk Nedir?, nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. 1-2-3
(Trkle ve harsmza dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Zmreler Arasnda htilat ve tima, nr: 5, 9 A. 1917, s.

8283 (Sosyal hayata dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat /Aile Ahlak, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 221223 (Medeniyet
tarihinin ilk evrelerinde aile iersinde fertlerin mevkiine dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat Turan Nedir?, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 82-84 (Turan
kelimesinin menei ve Trk dnyasna dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/ Aile Ahlak Dn Adetleri, nr: 21, 29 Terin-i sni 1917,
s. 401403 (Geleneksel dn adetlerine dair bir yaz.).
Ziya Gkalp: timaiyat/ Aile Ahlak, nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. 381383
(lkemizin medeniyetiyle ve Avrupann medeniyeti karlatrmal olarak
ele alnm.).
Ziya Gkalp: timaiyat/ Halklk, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 102104 (Birinci Dnya
Savann etkilerinden mlhem Trk tresinde halkn mahiyetine dair bir
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/ Milletilik ve Cemaatilik, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 202
(Milliyetilik ve cemaatilie dair sosyolojik bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/ Milliyetilik ve Beynelmilelcilik, nr: 35, 14 Mart 1918,

s.162164 (Halklk, milliyetilik ve mstemleke lkelere dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/ ahsiyetin Muhtelif ekilleri, nr: 6, 16 A. 1917, s. 102

105 (Toplumsal hayatta bireye dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/ Trklk Nedir?, nr: 25, 27 Knn- evvel 1917, s. 481-
485 (Trkln yan sra siyasi ve itima hayata dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/Aile Ahlak, nr:10, 13 Ey. 1917, s. 181186 (Makale)
Ziya Gkalp: timaiyat/Taife ve Zmre, nr: 4, 2 A.1917, s. 6264 (Toplumsal

hayata dair bir makale.).
107
Ziya Gkalp: ktisdiyat /Aile Ahlak, nr: 22, 6 Knun- evvel 1917 s. 421424 (Aile
ahlakna dair eitli felsefecilerin yaklamlar.).
Ziya Gkalp: Meslek Kadn, nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. 72 (Didaktik, hece
Ziya Gkalp: Mkfat ve Mcazat Meselesine Dair Birka Sz, nr: 36, 21 Mart
1918, s.183185 (Sat Beye cevap niteliinde bir yaz.).
Ziya Gkalp: Mkfat ve Mlahazat Meselesine Dair Birka Sz, nr: 34, 7 Mart
1918, s. 143144 (Sat Beyin bir yazsna cevap niteliinde bir yaz.).
Ziya Gkalp: Mnteir ve Mteazz Meyyideler, nr: 42, 2 My. 1918, s. 307308
(Eitim psikolojisine dair grleri yazarn kendi ocukluk yllarn rnek
gstererek destekledii bir makale.).
Ziya Gkalp: Orta, nr: 8, 30 A. 1917, s.156 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
Ziya Gkalp: Rusyadaki Trkler Ne Yapmal? , nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 233235
(Bolevik htilali yaayan Rusyadaki Kardelerimizi bamszla sevk
etmek zere yazlm bir makale.).
Ziya Gkalp: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mcazat Meselesine Dair, nr: 38, 4 Ns.
1918, s. 222225 (Batl felsefecilerin eitime dair yaklamlar, kii tavr ve
davranlarna dair bir makale.).
Ziya Gkalp: Terbiye Meselesi/ Mekteplerde Mkfat ve Mcazt, nr: 32, 14 ubat
1918, s. 113114 (Eitim retim etkinliklerine dair bir yaz.).
Ziya Gkalp: Yaratl / Trk Kozmognisi, nr: 6, 16 A. 1917, s. 113114 (Manzum

Tahkiye.).
108
B. Konularna Gre Yazlar
1. Edeb yazlar:
[ADIVAR], Halide Edip: Mevut Hkm, nr:10, 13 Ey. 1917, s. 199200; nr: 11, 20
4 Ns. 1918, s. 240; nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 259260; nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
280; nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 299300; nr: 42, 2 My. 1918, s. 319320; nr: 43,
9 My. 1918, s. 339340; nr: 44, 16 My. 1918, s. 359360; nr: 45, 23 My.
Aaolu Ahmet: Garp Edebiyat / Karamzine Kadar Rus Edebiyat, nr: 11, 20 Ey.
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Pukin Devri, nr: 15, 18 Terin-i evvel 1917, s.
293295 (Pukin ve Rus edebiyat tarihine dair bir makale.).

109
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyatnn Umum Seciyeleri, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 1315
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyet / Karamzin Devri, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 238239
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Pukin Devri, nr: 29, 24 Knun- sni 1918 s. 4448
iir.).
iir.).
Akil Koyuncu: Kendi Kendime, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 124 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
iir.).
iir.).
iir.).

Ali Haydar (Mtercimi):Tarih / Krgzlarn zdiva ve Dn Adetleri, nr: 31, 8

[ATABNEN], Reit Saffet: Kafkas Etekleri / Trk Ticaret Yollar, nr: 43, 9 My.
1918, s. 325327 (Ticaret yollarnn ehemmiyeti ve ne derece istifade
110
(Suriye giden bir kervan ve kervann karlat bir eyhe dair tahkiye.).
[ATAY], Falih Rfk: Medine, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 227228 (Medine llerine
dair bir mensure.).

yazlm iir.).
[AYKA], Fazl Ahmet: Yazn, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 3 4 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Bk: Unutulmu Sayfalar, nr: 43, 9 My. 1918, s. 323 (Aruzla iir.).
Baron Ayendrof: Alman iirleri / Olumun lm zerine, nr: 45, 23 My. 1918, s.
[BEYATLI], Yahya Kemal: arklar, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Sylei havasnda
bir iir.).
[BEYATLI], Yahya Kemal: eref-bad, nr: 35, 14 Mart 1918, s.173 (Aruzla iir.).
111
[BOLAYIR], Ali Ekrem: Salncak, nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s. 32 (Hece
[AMLIBEL], Faruk Nafiz: Terk Olunmu, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Hece
[AMLIBEL], Faruk Nafiz: Kr Trks, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 266 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[AMLIBEL], Faruk Nafiz: Mnzevi, nr: 32, 14 ubat 1918, s.104 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
destan.).
[EMRE], Ahmet Cevat: Lafz le Mana, nr: 45, 23 My. 1918, s. 375376 (Kelime ve
makale.).
[EMRE], Ahmet Cevat: Lisan Nasl Deiir, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 273274 (Bireyin
112
Fatma Aliye: Ak Stunlar / Kadn Nedir, nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s.415417
yazlm iir.).
yazlm iir.).
yazlm iir.).
yazlm iir.).
GORK, Maksim: ahin Trks, nr: 45, 23 My. 1918, s. 377378 (Mtercimi
bilinmeyen bir hikye.).
yazlm iir.).

22, 6 Knun- evvel 1917 s. 437 (Hece vezniyle yazlm iir.).
1917, s.420 (Hece vezniyle yazlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Gurbet Denizi, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s. 454
yazlm bir iir.).
113
i sni 1917, s. 388 Hece vezniyle yazlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Yalnzlk, nr: 24, 20 Knun- evvel 1917, s. 468 (Hece
[GVSA], brahim Aleddin: Sulh ve Harp, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 204 (anakkale
olmayan bir iir.).
Habel: Alman iirleri / Eski Ev, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 108 (Mtercimi belli
yazlm iir.).
hsan Mukbil: Akn Duas, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 245 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
iir.).
iir.).
114
iir.).
yazlm bir iir.).
hsan Mukbil: Tahassr, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).


(Seilmi trkler.).
115
mzasz: Harsmz Koruyalm, nr: 6, 16 A. 1917, s. 118119 (Milli kltrmze

dair bir yaz.).

bir anekdot.).
mzasz: Lirik Japon Dram N, nr: 34, 7 Mart 1918, s.148 (Bu Japon dramnn edebi
deerine dair bir yaz..).
(Mensur iir.).
(Mensur iir.).
(Mensur iir.).
Karaosmanolu Yakup Kadri: Merhamet, nr: 24, 20 Knn- evvel 1917, s. 474480
[KARAY], Refik Halit: Anadoluyu Grdm, nr: 34, 7 Mart 1918, s.144 (Yazarn

116
bir makale.).
eletiri.).
241(Osmanlca harflerin yazm hususunda dikkat edilmesi gereken
tefrikas).
[KARAY], Refik Halit: Sar Bal, nr: 32, 14 ubat 1918, s.114116 (Kk hikye.).
hikye.).
[KARAY], Refik Halit: Vehbi Efendinin phesi, nr: 35, 14 Mart 1918, s.175177
(Hikye tefrikas.)
[KARAY], Refik Halit: Yatr, nr: 33, 2128 ubat 1918, s.136137 (Kk hikye.).

117
bir makale.).


Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Hseyin Dani Beye, nr: 36, 21

Mart 1918, s. 186188 (ran edebiyat konulu polemik.).

Knn- Sni 1918, s. 6367 (ran edebiyat tarihine dair bir makale.).


27 Knn- evvel 1917, s. 485489 (Tevfik Fikretin edebiyatmza getirisi ve
eski nevilere dair bir yaz.).
Kprlzade M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Mill Edebiyat, nr:1, 12 Tm. 1917, s.

4 7 (Dnemin Tartma konusu olarak Mill Edebiyata dair makale.).

dair bir makale.).

makale.).
118
makale.).

Acem Edebiyatnda Mersiye, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s. 364367 (Eski
Trk edebiyatna dair bir makale.).

1917, s. 45--48 (Mill edebiyatta marazi ahsiyetin zuhuruna dair bir
makale.).
Kprlzade M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Edebiyatta ahsiyet, nr:2, 19 Tm.

1917, s. 25-28 (Edebiyatta ahsiyet nedir ve nasl teekkl eder konusuna dair
bir makale.).

makale.).

i evvel 1917, s.266268 (Hayat ve edebiyata dair fikri beyanat.).
dair yaz.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri /Bir Mektup Mnasebetiyle, nr: 12, 27

Ey 1917, s. 224226 Trk edebiyat tarihine dair bir makale.).

119
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Tarihi / Baki: Hayat ve Tabiat, nr: 41, 25 Ns. 1918,
s. 289293 (Bkinin biyografisi.).
bir makale.).
(Haverinin biyografisi.).
Kprlzde M. Fuat: Mverrih Selnik Mustafa Efendi, nr: 6, 16 A. 1917, s. 105

108 (Selnik Mustafa Efendi diye bilinen bir tarihinin biyografisi.).
Kprlzade M. Fuat: Nigr Hanm, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 249252 (Nigr
Kprlzde M. Fuat: Harabat Erenleri / Deli Birader, nr: 15, 18 Terin-i evvel 1917,
evvel 1917 s. 427-428 (Mill tarihimizin yazlp yazlmayacan sorgulayan
bir makale.).
M. F.: Aknc Trkleri, nr: 6, 16 A. 1917, s. 114 (Hece vezniyle yazlm iir.).
M. F.: Bir Hiciv Mnasebetiyle, nr: 44, 16 My. 1918, s. 346-347 (Edip olur kii
sermaye-i hayas kadar szyle balanm bir tahkiye.).
M. F.: Peri Masallar / Akpnar Perileri, nr: 8, 30 A. 1917, s. 152 (Maniye benze
nitelikte iir.).
M. emsettin: Tarihi Menkbeler / Kurt Bal Sancak, nr: 9, 6 Ey. 1917, s.176178
M.F. Hakan, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 292 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
M.F.: Aknc Trkleri, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 334 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
120
M.F.: Kurblar, nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s. 259 (Heceyle yazlm alt bentlik
iir.).
M.F.: Orta Yolcular, nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. 34 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
M.F.: Yamalarda Kaval, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 204 (Hece vezniyle yazlm bir
iir.).
M.F.:Yamalarda Kaval, nr: 14, 14 Terin-i evvel 1917, s. 274 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
M.F: Deli Ozan, nr: 9, 6 Ey1917, s. 175 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
M.F: Yamalarda Kaval, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 314 (Hece vezniyle
yazlm bir iir.).
Mehmet hsan: Seba Mekkesine, nr: 45, 23 My. 1918, s. 364 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
Mehmet Ziya: Edebiyat Musahabeleri / Tevfik Fikrete Dair Hatra, nr: 28, 17 knn-
Sni 1918, s. 2732 (Tevfik Fikrete dair hatra.).
MONTAZER, Karl: Almanlarda Harp Edebiyat / ki Dman Karde, nr: 40, 18

Ns. 1918, s. 278279 (Mtercimi belli olmayan bir hikye.).
N.F: Altn Sal, nr: 12, 27 Ey 1917, s. 234 (Hece vezniyle yazlm iir.).
Nedim: Unutulmu Sayfalar / Sadbd Kasidesi, nr: 34, 7 Mart 1918, s.155 (Aruzla
iir.).
Nedim: Unutulmu Sayfalar/ ark, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 162163 (Aruzla iir.).

yazlm iir.).

121

yazlm iir.).
yazlm iir.).
yazlm iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Niantalya Mektup, nr: 2, 19 Tm. 1917, s.24 (Hece
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Yazk, nr: 8, 30 A. 1917, s. 156 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
[OZANSOY, ] Halit Fahri: Melikeye, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 124 (Hece
[OZANSOY], Halit Fahri: Baharda Mehtaba Kar, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 285 (Hece
122
[OZANSOY], Halit Fahri: Bulutlara Kar, nr: 35, 14 Mart 1918, s.164165 (Mensur
iir.).
evvel 1917 s. 424-426 (airlere ve iire dair bir yaz.).
yazlm bir iir.).
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: tiraf, nr: 8, 30 A. 1917, s.156 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: K Gecesi, nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. 34 (Hece
mteekkil iir.).
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Marmara Geceleri, nr: 22, 6 Knn- evvel 1917 s. 437
123
[OZANSOY], Halit Fahri: Nee mi Elem mi?, nr: 23, 13 Knn- evvel 1917, s. 454
yazlm bir iir)
vezniyle yazlm ir.).
[OZANSOY],Halit Fahri: Gurbette lk Bayram, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 348
iir.).
iir.).
mer Seyfettin: Blbln lm, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 44 (Alt bent be

ait bir hikye.).

124
mer Seyfettin: Diyet, nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. 1619 (mer Seyfettine ait
bir hikye.).
hikye.).

mer Seyfettin: Fon Sadritaynn Kars, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 513517
mer Seyfettin: Fon Sadritaynn Olu, nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. 7680
(Kk hikye.).
mer Seyfettin: Hafiften Bir Sada.., nr: 34, 7 Mart 1918, s. 156-157 (Kk
Hikye.).
mer Seyfettin: Hikye / Falaka, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 3840 (mer Seyfettine ait
hikye.).
mer Seyfettin: Hrriyet Gecesi, nr: 4, 2 A. 1917, s.7880 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
hikye.)
mer Seyfettin: Ktk, nr: 12, 27 Ey 1917, s. 234238 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
125
mer Seyfettin: Muhtera [cat edilmi uydurulmu], nr: 29, 24 Knn- sn 1918 s.
mer Seyfettin: Sivri Sinek, nr:1,12 Tm. 1917, s. 18-20 (mer Seyfettine ait
hikye.).
mer Seyfettin: Teke Tek, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s. 456458 (mer
ait bir hikye.).
ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Nasihat, nr: 8, 30 A. 1917, s. 157160 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
ait hikye.).
Reit Safvet: Tarih /Anadolu ve Rumeli Hisarlar, nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s.
2933 (Hisarlarn yapmna dair tarihi bilgiler ieren makale.).
Rfat: Meden htiyaclar / Klupler Gazinolar, nr: 8, 30 A. 1917, s. 147148 (Gnlk

hayattaki ihtiyalarmzdan bazlarna dair bir yaz.).
Rfat: Meden htiyalar, nr: 4, 2 A. 1917, s. 7475 (Mill ve meden ihtiyalarmza

dair bir makale.).
ROUSSEAU, Jean Jacques: Bir Mektup, nr: 42, 2 My. 1918, s.308 (Mtercimi belli
126
Sm: Sadbd arks, nr: 37, 28 Mart 1918, s.215 (Aruzla iir.).
Sami: Unutulmu Sayfalar / Ali Paa Vasfnda Bir Kaside, nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
272 (Aruzla iir.).
38, 4 Ns. 1918, s. 232 (Aruzla iir.)
Sat: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mcazat Hakknda, nr: 36, 21 Mart 1918, s.
1918, s.175 (Mtercimi belli olmayan bir iir.).
. B. :Edebiyat Tarihi / Nergis, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s. 377378 (Nergisi
. B.: Edebiyat Tarihi / Nergis, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 317-318 (Divan
edebiyat airlerinden Nergisye dair bir yaz.).
. B.: Edebiyat Tarihi / Nergis, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 337-338 (Divan
airlerinden Nergisye dair bir yaz.).
127
brahim Efendi Gibi ahsiyetlere dair anekdot mahiyetinde bilgilerin yer
ald bir yaz.).
iir.).
V: Sanat / fade-i Mtercim, nr: 29, 24 Knn- sn 1918 s. 49 (Bat edebiyatnda

(Mensur iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Bedi Haz, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 353354 (Estetik
[YNTEM], Ali Canip: Edebiyat Tarihi / Zbeyde Ftnat Hanm, nr: 30, 31 Knn-
[YNTEM], Ali Canip: Eylln Denizi, nr:2, 19 Tm. 1917, s. 24 (iir.).
128
iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Gnahkr, nr:1,12 Tm. 1917, s. 4 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Hazzn Bedi Hayatta Mevki, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s.
[YNTEM], Ali Canip: Kurumu eme, nr: 4, 2 A. 1917, s. 72 (Hece vezniyle

yazlm iir.).
iir.).
127128 (Manzum hikye.).

(Manzum hikye.).
Ziya Gkalp: Deli Dumrul, nr: 4, 2 A. 1917, s.73, (Manzum iir.).
Ziya Gkalp: Orta, nr: 8, 30 A.1917, s.156 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).

Tahkiye.).
129
2. Gzel sanatlara dair yazlar:
[GRAN], Nazmi Ziya: Meden htiyalar / Sanatn Kymeti, nr: 10, 13 Ey. 1917,
[GRAN], Nazmi Ziya: Sanayi-i Nefisiye, nr: 8, 30 A. 1917, s. 149152 (Gzel

mzasz: Nefis Sanatlar / Sanatta Hakikat-perestlik, nr: 33, 2128 ubat 1918, s.
129131 (Gzel sanatlarda gerekilie dair bir makale.).
Kemlettin: Mimari / Konyada Alaattin Saray Asr- Bakiyesi Karatay, nr:2, 19


Mehmet Ziya: Tarih / Haski Sultan Hamam, nr: 30, 31 Knn- sni 1918, s. 69
7072 (stanbul Bahekapdaki hamama dair bir yaz.).
Mimar Kemlettin: stanbul ehrinde Muvsala Temini, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917,
Mimar Kemlettin: ehirlerde Yiyecei Temin Edecek Messesat, nr: 10, 13 Ey.
1917, s.192-194 (ehir yerlekesine dair bir makale.).


Musa Sreyya: lk Opera, nr: 20, 22 Terin-i Sni 1917, s. 386388 (Bat
Musa Sreyya: Musik / Operadan Evvel Tiyatroda Musik, nr: 28, 17 Knn- sni
130
Rauf Yekta: Musiki / Nevehirli brahim Paa ve Musiki, nr:1, 12 Tm. 1917, s.912
Rauf Yekta: Musiki / Selim-i slis Musiki-inas, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s.
Vahit: Mukaddime, nr: 29, 24 Knun- sni 1918 s. 5052 (Rodinin ikmet ettii
makale.).
makale.).
131
3. Tarih ve tarih ahsiyet konulu yazlar:
[ALTINAY] Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slisin Hayatna Dair, nr: 38, 4 Ns.
[ALTINAY], Ahmet Refik Tarih: / Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr: 2, 19 Tm. 1917,
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slis emeleri, nr: 27, 10 Knun- sni
1918, s. 912 (nc Ahmetin yaptrm olduu emelere dair bir
makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Bizansllar Devrinde Byk Ada, nr: 22, 6 Knun-
evvel 1917 s. 429434 (Byk Adann tarihine dair bir yaz.).
Knun- Sni 1918, s. 38 (Damat brahim Paaya ve devrine ait bilgilerin
109111 (Hrrem Sultan ile ilgili bir yaz.).
dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Kariye Cmi ve Mozaikleri, nr: 17, 1 Terin-i sni
1917, s.329332 (Tarihi camiye dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 51-
132
[ALTINAY], Ahmet Refik: Mverrih Selanik Mustafa Efendi, nr: 5, 9 A. 1917, s.

Lokman ve Halefleri, nr: 9, 6 Ey1917, s. 169173 (Osmanl kltr ve

[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i slis ve Damad, nr: 34, 7 Mart 1918, s.
149153 (nc Ahmet zamannda saray ve ahvaline dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Mura- slis ve Kralie Elizabet, nr: 4, 2 A.

1917, s. 6971 (Osmanl Tarihi ile ilgili bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Alman Mverrihleri: Ranke, nr: 21, 29 Terin-i


s.153156 (Biyografi almas.).
yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Fransz Mverrihleri Joule Mile, nr: 12, 27 Ey.
133
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr:1, 12 Tm. 1917,
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Mimar Sinan ve Asr, nr: 13, 4 Terin-i evvel
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Pasarofa Mshas Akt edilirken, nr: 35, 14
Mart 1918, s.169172 (Osmanl tarihiyle ilgili belgelerinde yer ald bir
makale.).

Muhabbeti, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s. 449452 (nc selimin
Sni 1917, s. 392395 (Rankenin biyografisi.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/ Budinde Osmanllar, nr: 25, 27 Knun- evvel
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/ Sultan Selim-i Saliste Halk ve Milliyet

Musahabeleri, nr: 24, 20 Knn- evvel 1917, s. 469472 (c Selimin
[ANKI]: Mustafa Namk: Osmanl Mellifleri, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 246247
134
[DURAN], Faik Sabri: Kars, Ardahan, Batum Hakknda, nr: 36, 21 Mart 1918, s.
bir yaz.).

mzasz: Hafta Musahabesi / Hrriyet Bayram, nr:3, 26 Tm. 1917, s. 4142 (Trk
Trke ait iir.).
mzasz: Kafkasyada Osmanl tiyak, nr: 43, 9 My. 1918, s. 327(Kafkasyada

Trke ait iir.).
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 159 (Rus
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 218219
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 238239 (Rus
mzasz: Rus htilali Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 36, 21 Mart 1918, s. 199 (Rus
135
mzasz: Rus htilali/ Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 179 (Rus

M. H[ha]. N[nun]: Devlet-i Aliyye - Rusya Siyasi Mnasebeti, nr: 42, 2 My. 1918, s.
314-315-316 (Osmanl Devleti ve Rusya arasnda siyasi ilikilere dair bir
makale.).
(Tarihte Karadeniz ve boazlara hakimiyeti sz konusu olan devletlere dair
bir makale.).
M. H[ha]. N[nun]: Karadeniz Boazlar Meselesi, nr: 43, 9 My. 1918, s. 333-335
yaz.).

M. N[nun]. G. (gayn): Karadeniz - Boazlar Meselesi, nr: 36, 21 Mart 1918, s. 192
yaz.).
Mderris erafettin: Tenkit / Trk Tarihine Dair, nr: 36, 21 Mart 1918, s.194195
N(nun). S(sat).: Byk Adamlarn Hayat / Littre Nasl alrm, nr: 13, 4 Terin-i
evvel 1917, s. 258-259 (Littrenin biyografisine dair bir yaz.).
136
Ziya Gkalp: En Eski Trk Devleti, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 173175 (Trk
devletleri ve Tarih iersinde aktiviteleri.).
dair bir makale.).
127128 (Trk camiasna dair bir makale.).
153-155 (Trk devletleri ve Trk kahramanlar, Teoman, Mete, deinen bir
makale.).
4. Felsef, sosyolojik ve fikr yazlar:
[ERRGL], Mehmet Emin: Felsefe / Din, Felsefe, lim, nr: 3, 26 Tm. 1917, s.42

mzasz: Fikir Hayat / Trklk Nedir?, nr: 8, 30 A. 1917, s. 156-157 (Trkle

dair bir makale.).
137
mzasz: Hafta Musahabesi / Fikir Aleminde Reklamclk, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 161
mzasz: Hafta Musahabesi / Fikir htikr, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 1 2 (Fikir

makale.).
mzasz: Konferanslar, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 117 (Hseyin Ragp beyin
nazarnda kadn ve hukukuna dair sylei.).
mzasz: Konferanslar, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 135 (Sosyalizm hakknda bir
sylei.).
mzasz: Muaer-i Vicdan, Cinayet ve Ceza, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 512
ynelik eletiri).
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: tima Siyaset / Solidarizm, nr: 26, 3 Knn- sni

138
314 (Harp zenginlerini merkeze alan ve dayanmaya dair bir makale.)
[MOZ KOHEN],Tekin Alp: timaiyat / tima Siyaset, nr: 28, 17 Knun- sni
Necmettin: htilalden Evvel Rusya, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 294295 (Rusyann aile

Hlyalar, nr: 22, 6 Knun- evvel 1917 s. 436438 (Kimyager Berthelotun
[SADAK], Necmettin Sadk: Alman Hayat- rfan, nr: 29, 24 Knun- sn 1918 s.
1918, s.161 (lkeleraras ilikilerde sava ve bara dair bir yaz.).
139
[SADAK], Necmettin Sadk: Mefkre Nasl Teekkl Eder? nr: 16, 25 Terin-i evvel
1917, s. 313314 (dealin douu ve ferdin duygularna dair bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Nfus Meselesi / Byk Bir Tehlike: ocuk Vefaat,
nr: 11, 20 Ey. 1917, s.206208 (Nfusa ve ocuk lmlerine dikkati eken bir
makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Umumi Ahlak Meslek Ahlak, nr: 25, 27 Knn- evvel
makale.).
[BAY], Halim Sbit: Aile Tarihi / slamiyetten Evvel ve Sonra zdiva, nr: 23, 13
Kann- evvel 1917, s. 453456 (slamiyetten nce ve sonra evlilie ve
20 Knun- evvel 1917, s. 461464 (slamiyetten nce ve sonra kltr ve
1918, s. 1315 (zdivacn kutsiyeti ayetlerle desteklenerek yazlm bir
makale.).
makale.).
140
[BAY], Halim Sabit: Trklk ve Tatarclk, nr: 40, 18 Ns. 1918, s.267268
makale.).
Ziya Gkalp: Hafta Musahabesi / ki Tehlike, nr: 36, 21 Mart 1918, s. 181 (Tehlike
Ziya Gkalp: timai Mezhepler ve timaiyat, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 501
502503 (timai sahada mevcut mezheplere, doktrinlere dair bir yaz.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak ovalye Ak ve Feminizm, nr: 19, 15 Terin-i
Evvel 1917, s. 361364 (Toplumsal hayatta kadn erkek ilikilerine dair bir
makale.).

makale.).
makale.).
makale.).
makale.).
141
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak -7-, nr:17, 1 Terin-i sni 1917, s. 321324
makale.).
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Ferdiyet ve ahsiyet nr:1,12 Tm. 1917, s. 23 (Kiinin fert
(ktisadi sahada da vatanperver bir usl gelitirilmesine dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / ahsi Ahlak, nr: 8, 30 A. 1917, s. 142147 (Bireysel

Ziya Gkalp: timaiyat / Trk Ailesinin Bnyesi, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s.
Ziya Gkalp: timaiyat / Trklk Nedir ?, nr: 29, 24 Knn- sni 1918 s. 41-44
142
Ziya Gkalp: timaiyat / Trklk Nedir?, nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. 1-3

ele alnm.).
makale.).


482-485 (Trkln yan sra siyasi ve itima hayata dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/Aile Ahlak, nr:10, 13 Ey. 1917, s. 181-186 (Makale)
Ziya Gkalp: timaiyat/Taife ve Zmre, nr: 4, 2 A. 1917, s. 6264 (Toplumsal

143
5. Devrin (Mtareke yllar) siyas ve sosyal olaylarna dair yazlar:
haberler.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 35, 14 Mart 1918, s.178179 (Milletlerde zuhur
eden harp edebiyatndan tutun da Yeni Mecmuaya gnderilen bir mektubun
da yer ald yaz.).
144
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 37, 28 Mart 1918, s.217 (Krm ve oradaki
[DERSAN], Kzm inasi: Tedrisat- ptidaiye Dair, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 96-97
N[nun]. S[sat].: Bir zah, nr: 25, 27 Knn- evvel 1917, s. 498 (Bir nceki saydaki
yazlarla ilgili dzeltmeye dair beyanat.).
N[nun]. S[sat].: un, nr: 45, 23 My. 1918, s. 368 (Dnemin gnlk olaylarna dair
ksa ksa haber mahiyetinde yazlar.).
yaz.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / ki tima, nr: 33, 21-28 ubat
haberler.).
145
[TARCAN], Selim Srr: Spor Hayat / Trklerde dman ve Riyazat, nr:10, 13 Ey.
1917, s.195198 (Dnemin spor etkinliklerine dair bir yaz.).
[TARCAN], Selim Srr: Trklerde dman ve Riyazat, nr:2, 19 Tm. 1917, s. 3436
(Dneme ait spor etkinlii hakknda bir yaz.).
6. Eitime dair yazlar:
mzasz: Fikir Hayat / Konferanslar, nr: 1, 12 Tm. 1917, s.16-18 (Besim mer
mzasz: Fikir Hayat / Maarif Islahatnda Tuba Nazariyesi, nr: 5, 9 A. 1917, s. 97-
mzasz: Fikir Hayat / Yanl Telakkiler, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 36-38 (Genlerin
mzasz: Fikir Hayat, nr: 4, 2 A. 1917, s. 7576 (Avrupaya gnderilen renciler

mzasz: Hafta Muhasebesi / Halk Terbiyesi, nr: 8, 30 A. 1917, s. 141142



Tesirleri, nr: 6, 16 A. 1917, s. 114116 (Sava yllarnda ocuklarn
146
nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 5859 (Sosyal hayatta eitime dair bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi / Gen Kzlarn Terbiyesi, nr:1,12

Tm. 1917, s. 1516 (Gen kzlarn dnemin ahlaki deerlerine uygun

Kann- Evvel 1917, s. 447453 (Ferdin doumuyla hayattaki srecine dair
bir makale.).
Sat: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mczat Meselesi, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 142
makale.).
Ziya Gkalp: Mkfat ve Mczat Meselesine Dair Birka Sz, nr: 36, 21 Mart
147
7. Basn ve yayn hayatna dair yazlar:
A. N.: Yeni Kitaplar / Karde Kmei, nr: 43, 9 My. 1918, s. 337-338 (Karde

mzasz: Yeni Kitaplar / Beyrut Vilayeti, nr: 42, 2 My. 1918, s. 318 ;(Beyrut
148
C. Trlerine Gre Yazlar
1. Makaleler
Aaolu Ahmet: Garp Edebiyat / Karamzine Kadar Rus Edebiyat, nr: 11, 20 Ey
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Pukin Devri, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s.
293-295 (Pukin ve Rus edebiyat tarihine dair bir makale.).

Aaolu Ahmet: Rus Edebiyatnn Umum Seciyeleri, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 1315
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyet / Karamzin Devri, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 238239
Aaolu Ahmet: Rus Edebiyat / Pukin Devri, nr: 29, 24 Knun- sni 1918 s. 4448

Ali Haydar (Mtercimi): Tarih/ Krgzlarn zdiva ve Dn Adetleri, nr: 31, 8

[ALTINAY], Ahmet Refik Bizansllar Devrinde Byk Ada, nr: 22, 6 Knun- evvel
1917 s. 429434 (Byk Adann tarihine dair bir makale.).
149
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slis emeleri, nr: 27, 10 Knn- sni
1918, s. 912 (nc Ahmetin yaptrm olduu emelere dair bir
makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Kariye Cmi ve Mozaikleri, nr: 17, 1 Terin-i sni
1917, s. 329332 (Tarihi camiye dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 51


Lokman ve Halefleri, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 169173 (Osmanl kltr ve

[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr: 2, 19 Tm. 1917,
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Lehistanda Osmanl Nfuzu, nr:1,12 Tm. 1917,
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Pasarofa Mshas Akt edilirken, nr: 35, 14
Mart 1918, s. 169172 (Osmanl tarihiyle ilgili belgelerinde yer ald bir
makale.).

Muhabbeti, nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. 449452 (nc Selimin
150
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/ Budinde Osmanllar, nr: 25, 27 Knn- evvel
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/ Sultan Selim-i Saliste Halk ve Milliyet

Musahabeleri, nr: 24, 20 Knn- evvel 1917, s. 469472 (nc Selimin
[ATABNEN], Reit Saffet: Kafkas Etikleri / Trk Ticaret Yollar, nr: 43, 9 My.
1918, s. 325327 (Ticaret yollarnn ehemmiyeti ve ne derece istifade
Avram Galanti: Kitab- Mukaddesin Trkeye Tercmeleri, nr: 35, 14 Mart 1918,
s.177178 (Kitab- Mukaddesin Trkeye ilk tercmelerine dair bir yaz.).
Avram Galanti: Kullandmz Trke Yaznn Menei, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 283
284 (Bat, Cenubi dillerine ve Trkenin bu diller arasndaki mevkiine dair
bir makle.).
151
[DURAN], Faik Sabri: Kars, Ardahan, Batum Hakknda, nr: 36, 21 Mart 1918, s.
bir yaz.).
[EMRE], Ahmet Cevat: Lafz le Mana, nr: 45, 23 My. 1918, s. 375376 (kelime ve
makale.).
[EMRE], Ahmet Cevat: Lisan Nasl Deiir, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 273274 (bireyin
[ERRGL], Mehmet Emin, bk. Mehmet Emin.
[ERRGL], Mehmet Emin: Felsefe / Din, Felsefe, lim, nr: 3, 26 Tm. 1917, s.42
Fatma Aliye: Ak Stunlar / Kadn Nedir, nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 415417
152
[GRAN], Nazmi Ziya: Meden htiyalar / Sanatn Kymeti, nr:10, 13 Ey. 1917,
[GRAN], Nazmi Ziya: Sanayi-i Nefsiye, nr: 8, 30 A. 1917, s. 149152 (Gzel


mzasz: Fikir Hayat / Konferanslar, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 16-17-18 (Besim mer
mzasz: Fikir Hayat / Maarif Islahatnda Tuba Nazariyesi, nr: 5, 9 A. 1917, s. 97

mzasz: Fikir Hayat / Trklk Nedir?, nr: 8, 30 A.1917, s. 156-157 (Trkle

dair bir makale.).
mzasz: Fikir Hayat / Yanl Telakkiler, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 3638 (Genlerin
mzasz: Fikir Hayat, nr: 4, 2 A. 1917, s. 75-76 (Avrupaya gnderilen renciler


153
mzasz: Hafta Muhasebesi / Halk Terbiyesi, nr: 8, 30 A. 1917, s. 141142
mzasz: Harsmz Koruyalm, nr: 6, 16 A. 1917, s. 118119 (Mill kltrmze

dair bir yaz.).

makale.).
bir anekdot.).
mzasz: Lirik Japon Dram N, nr: 34, 7 Mart 1918, s.148 (Bu Japon dramnn edebi
deerine dair bir yaz.).
mzasz: Muaer-i Vicdan, Cinayet ve Ceza, nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. 512
mzasz: Nefis Sanatlar / Sanatta Hakikat-perestlik, nr: 33, 2128 ubat 1918, s.129
131 (gzel sanatlarda gerekilie dair bir makale.).
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 34, 7 Mart 1918, s.159 (Rus
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 37, 28 Mart 1918, s.218219
mzasz: Rus htilali / Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 38, 4 Ns. 1918, s. 238239
154
mzasz: Rus htilali Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 36, 21 Mart 1918, s.199 (Rus
mzasz: Rus htilali/ Siyasi Frkalar ve Reisleri, nr: 35, 14 Mart 1918, s.179 (Rus

241(Osmanlca harflerin yazm hususunda dikkat edilmesi gereken
bir makale.).
Kemlettin: Mimari / Konyada Alaattin Saray Asr- Bakiyesi Karatay, nr:2, 19

155
bir makale.).



Knn- sni 1918, s. 6367 (ran edebiyat tarihine dair bir makale.).


27 Knn- evvel 1917, s. 485489 (Tevfik Fikretin edebiyatmza getirisi ve
eski nevilere dair bir yaz.).
Kprlzade M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Mill Edebiyat, nr:1, 12 Tm. 1917,

s.4 7 (Dnemin Tartma konusu olarak Mill Edebiyata dair makale.).

dair bir makale.).
Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Bir Mektup Mnasebetiyle, nr: 12,

27 Ey 1917, s. 224226 (Trk edebiyat tarihine dair bir makale.).

makale.).
156
makale.).

Acem Edebiyatnda Mersiye, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s. 364367 (Eski
Trk edebiyatna dair bir makale.).

1917, s. 45-48 (Milli edebiyatta marazi ahsiyetin zuhuruna dair bir makale.).
Kprlzade M. Fuat: Edebiyat Musahabeleri / Edebiyatta ahsiyet, nr: 2, 19 Tm.

1917, s. 25-28 (Edebiyatta ahsiyet nedir ve nasl teekkl eder konusuna dair
bir makale.).

makale.).

i evvel 1917, s.266268 (Hayat ve edebiyata dair fikri beyanat.).

bir makale.).
evvel 1917 s. 427-428 (Mill tarihimizin yazlp yazlmayacan sorgulayan
bir makale.).
157
M. H[ha]. N[nun].: Devlet-i Aliyye - Rusya Siyasi Mnasebeti, nr: 42, 2 My. 1918, s.
314--316 (Osmanl Devleti ve Rusya arasnda siyasi ilikilere dair bir
makale.).
(Tarihte Karadeniz ve boazlara hakimiyeti sz konusu olan devletlere dair
bir makale.).
M. H[ha]. N[nun]: Karadeniz Boazlar Meselesi, nr: 43, 9 My. 1918, s. 33-335
yaz.).

M. N[nun]. G. (gayn): Karadeniz - Boazlar Meselesi, nr: 36, 21 Mart 1918, s.192
yaz.).
Mehmet Ziya: Edebiyat Musahabeleri / Tevfik Fikrete Dair Hatra, nr: 28, 17
Knn- sni 1918, s. 2732 (Tevfik Fikrete dair hatra.).
Mehmet Ziya: Tarih / Haski Sultan Hamam, nr: 30, 31 Knn- sni 1918, s. 6972
(stanbul Bahekapdaki hamama dair bir yaz.).
Mimar Kemlettin: stanbul ehrinde Muvsala Temini, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917,
Mimar Kemlettin: ehirlerde Yiyecei Temin Edecek Messesat, nr:10, 13 Ey.

1917, s.192-193-194 (ehir yerlekesine dair bir makale.).


[MOZ KOHEN], Tekin Alp: tima Siyaset / Solidarizm, nr: 26, 3 Knun- sni
158
[MOZ KOHEN], Tekin Alp: timaiyat / tima Siyaset, nr: 28, 17 Knun- sni

314 (Harp zenginlerini merkeze alan ve dayanmaya dair bir makale.).
Musa Sreyya: lk Opera, nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. 386388 (Bat
Musa Sreyya: Musik / Operadan Evvel Tiyatroda Musik, nr: 28, 17 Knn- sni
Necmettin: htilalden Evvel Rusya, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 294295 (Rusyann aile
159
evvel 1917 s. 424426 (airlere ve iire dair bir yaz.).
Rauf Yekta: Musiki / Nevehirli brahim Paa ve Musiki, nr:1, 12 Tm. 1917, s.912
Rauf Yekta: Musiki / Selim-i slis Musiki-inas, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s.
Reit Safvet: Tarih /Anadolu ve Rumeli Hisarlar, nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s.
2933 (Hisarlarn yapmna dair tarihi bilgiler ieren makale.).
Rfat: Meden htiyalar, nr: 4, 2 A. 1917, s.7475 (Milli ve meden ihtiyalarmza

dair bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Alman Hayat- rfan, nr: 29, 24 Knn- sn 1918 s.
[SADAK], Necmettin Sadk: Mefkure Nasl Teekkl Eder ?, nr: 16, 25 Terin-i
evvel 1917, s. 313-314 (dealin douu ve ferdin duygularna dair bir
makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Nfus Meselesi / Byk Bir Tehlike: ocuk Vefat, nr:
11, 20 Ey 1917, s. 206208 (Nfusa ve ocuk lmlerine dikkati eken bir
makale.).

Tesirleri, nr: 6, 16 A. 1917, s. 114-116 (Sava yllarnda ocuklarn

nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 58-59 (Sosyal hayatta eitime dair bir makale.).
160
[SADAK], Necmettin Sadk: Terbiye Meselesi / Gen Kzlarn Terbiyesi, nr:1,12

Tm. 1917, s.1516 (Gen kzlarn dnemin ahlaki deerlerine uygun

Kann- evvel 1917, s. 447453 (Ferdin doumuyla hayattaki srecine dair
bir makale.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Umumi Ahlak Meslek Ahlak, nr: 25, 27 Knn- evvel
makale.).
Sat: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mcazat Meselesi, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 142
makale.).
161
[BAY], Halim Sbit: Aile Tarihi / slamiyetten Evvel ve Sonra zdiva, nr: 23, 13
Kann- evvel 1917, s. 453456 (slamiyetten nce ve sonra evlilie ve
20 Knn- evvel 1917, s. 461464 (slamiyetten nce ve sonra kltr ve
1918, s.1315 (zdivacn kutsiyeti ayetlerle desteklenerek yazlm bir
makale.).
makale.).
[BAY], Halim Sabit: Trklk ve Tatarclk, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 267268
makale.).
V.: Sanat / fade-i Mtercim, nr: 29, 24 Knn- sn 1918 s. 49 (Bat edebiyatnda
makale.).
makale.).
162
[YNTEM] , Ali Canip: Bedi Haz, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 353354 (Estetik
[YNTEM], Ali Canip: Hazzn Bedi Hayatta Mevki, nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s.
Ziya Gkalp: En Eski Trk Devleti, nr: 35, 14 Mart 1918, s.173175 (Trk devletleri
ve Tarih iersinde aktiviteleri.).
dair bir makale.).
(Trk camiasna dair bir makale.).
153-155 (Trk devletleri ve Trk kahramanlar, Teoman, Mete, deinen bir
makale.).
Ziya Gkalp: Hafta Musahabesi / ki Tehlike, nr: 36, 21 Mart 1918, s.181 (Tehlike
Ziya Gkalp: timai Mezhepler ve timaiyat, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 501
503 (timai sahada mevcut mezheplere, doktrinlere dair bir yaz.).
163
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak ovalye Ak ve Feminizm, nr: 19, 15 Tern-i
evvel 1917, s.361364 (Toplumsal hayatta kadn erkek ilikilerine dair bir
makale.).

makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak -4-, nr: 14, 14 Terin-i evvel 1917, s. 261-265
makale.).
makale.).
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Aile Ahlak -7-, nr:17, 1 Terin-i sni 1917, s. 321324
makale.).
makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / Ferdiyet ve ahsiyet nr:1, 12 Tm. 1917, s. 23 (Kiinin fert
164
(ktisad sahada da vatanperver bir usl gelitirilmesine dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat / ahsi Ahlak, nr: 8, 30 A.1917, s. 142147 (Bireysel

Ziya Gkalp: timaiyat / Trk Ailesinin Bnyesi, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s.
Ziya Gkalp: timaiyat / Trklk Nedir ?, nr: 29, 24 Knn- sn 1918 s. 41-44
Ziya Gkalp: timaiyat / Trklk Nedir?, nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. 1-3

165
ele alnm.).
makale.).


485 (Trkln yan sra siyasi ve itima hayata dair bir makale.).
Ziya Gkalp: timaiyat/Aile Ahlak, nr:10, 13 Ey. 1917, s. 181186 (Makale)
Ziya Gkalp: timaiyat/Taife ve Zmre, nr: 4, 2 A. 1917, s. 6264 (Toplumsal

Ziya Gkalp: Orta, nr: 8, 30 A.1917, s.156 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
166

Tahkiye.).
2. Roman ve Hikye
[ADIVAR], Halide Edip: Mevut Hkm, nr:10, 13 Ey. 1917, s. 199200; nr: 11, 20
4 Ns. 1918, s. 240; nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 259260; nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
280; nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 299300; nr: 42, 2 My. 1918, s. 319320; nr: 43,
9 My. 1918, s. 339340; nr: 44, 16 My. 1918, s. 359360; nr: 45, 23 My.
(Suriye giden bir kervan ve kervann karlat bir eyhe dair tahkiye.).
167
[ATAY], Falih Rfk: Medine, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 227228 (Medine llerine dair
bir mensure.).
destan.).
GORK, Maksim: ahin Trks, nr: 45, 23 My. 1918, s. 377378 (Mtercimi
bilinmeyen bir hikye.)
Karaosmanolu Yakup Kadri: Merhamet, nr: 24, 20 Knun- evvel 1917, s. 474480
[KARAY], Refik Halit: Anadoluyu Grdm, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 144 (Yazarn
tefrikas).
[KARAY], Refik Halit: Sar Bal, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 114116 (Kk hikye.).
hikye.).
[KARAY], Refik Halit: Vehbi Efendinin phesi, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 175177
(Hikye tefrikas.)
[KARAY], Refik Halit: Yatr, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 136137 (Kk
hikye.).
M. F: Bir Hiciv Mnasebetiyle, nr: 44, 16 My. 1918, s. 346347 (Edip olur kii
sermaye-i hays kadar szyle balanm bir tahkiye.).
M. emsettin: Tarihi Menkbeler / Kurt Bal Sancak, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 176178
MONTAZER, Karl: Almanlarda Harp Edebiyat / ki Dman Karde, nr: 40, 18

Ns. 1918, s. 278279 (Mtercimi belli olmayan bir hikye.).
168
mer Seyfettin: Blbln lm, nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 44 (Alt bent be

ait bir hikye.).

mer Seyfettin: Diyet, nr: 27, 10 Knun- sni 1918, s. 1619 (mer Seyfettine ait
bir hikye.).
hikye.).

mer Seyfettin: Fon Sadritaynn Kars, nr: 26, 3 Knun- sni 1917, s. 513-517
mer Seyfettin: Fon Sadritaynn Olu, nr: 30, 31 Knn- sni 1918, s. 7680
(Kk hikye.).
mer Seyfettin: Hafiften Bir Sada, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 156-157 (Kk Hikye.).
mer Seyfettin: Hikye / Falaka, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 38-40 (mer Seyfettine ait
hikye.).
169
mer Seyfettin: Hrriyet Gecesi, nr: 4, 2 A. 1917, s. 7880 (mer Seyfettine ait
bir hikye.).
hikye.)
mer Seyfettin: Ktk, nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 234238 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
mer Seyfettin: Muhtera [cat edilmi uydurulmu], nr: 29, 24 Knun- sni 1918 s.
mer Seyfettin: Sivri Sinek, nr:1,12 Tm. 1917, s. 1820 (mer Seyfettine ait
hikye.).
mer Seyfettin: Teke Tek, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s.456458 (mer
ait bir hikye.).
ait bir hikye.).
mer Seyfettin: Nasihat, nr: 8, 30 A. 1917, s. 157160 (mer Seyfettine ait bir
hikye.).
ait hikye.).
170
127128 (Manzum Hikye.).

(Manzum hikye.).
171
3. iir
iir.).
iir.).
Akil Koyuncu: Kendi Kendime, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 124 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
iir.).
iir.).
iir.).
Avhland: Alman iirleri / Kk Mabut, nr: 33, 2128 ubat 1918, s.133
(Mtercimi belli olmayan bir iir.).

yazlm iir.).
[AYKA], Fazl Ahmet: Yazn, nr: 1,12 Tm. 1917, s.3 4 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
Bki: Unutulmu Sayfalar, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 122 (Aruzla iir.).
Bki: Unutulmu Sayfalar, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 123 (Aruzla iir.).
Bki: Unutulmu Sayfalar, nr: 43, 9 My. 1918, s. 323 (Aruzla iir.).
Baron Ayendrof: Alman iirleri / Olumun lm zerine, nr: 45, 23 My. 1918, s.
172
[BEYATLI] Yahya Kemal: bk. Yahya Kemal.
[BEYATLI] Yahya Kemal: eref-bad, nr: 35, 14 Mart 1918, s.173 (Aruzla iir.).
[BEYATLI],Yahya Kemal: arklar, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Sylei havasnda
bir iir.).
[BOLAYIR], Ali Ekrem: Salncak, nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s.32 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[AMLIBEL] Faruk Nafiz: Mnzevi, nr: 32, 14 ubat 1918, s.104 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
[AMLIBEL], Faruk Nafz: Terk Olunmu, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Hece
[AMLIBEL], Faruk Nafiz: Kr Trks, nr: 40, 18 Ns. 1918, s. 266 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
yazlm iir.).
yazlm iir.).
yazlm iir.).
173
yazlm iir.).
yazlm iir.).

22, 6 Knun- evvel 1917 s. 437 (Hece vezniyle yazlm iir.).
1917, s. 420 (Hece vezniyle yazlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Gurbet Denizi, nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s. 454
yazlm bir ir.).
i sni 1917, s. 388 Hece vezniyle yazlm iir.).
[GVSA], brahim Alaaddin: Yalnzlk, nr: 24, 20 Knun- evvel 1917, s.468 (Hece
[GVSA], brahim Aleddin: Sulh ve Harp, nr: 11, 20 Ey 1917, s. 204 (anakkale
olmayan bir iir.).
174
Habel: Alman iirleri / Eski Ev, nr: 32, 14 ubat 1918, s. 108 (Mtercimi belli
yazlm iir.).
hsan Mukbil: Akn Duas, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 245 (Hece vezniyle yazlm iir.).
iir.).
iir.).
iir.).
yazlm bir iir.).
hsan Mukbil: Tahassr, nr: 42, 2 My. 1918, s. 304 (Hece vezniyle yazlm bir
iir.).
(Seilmi trkler.).
175

Trke ait iir.).
mzasz: Kafkasyada Osmanl tiyak, nr: 43, 9 My. 1918, s.327(Kafkasyada

Trke ait iir.).
(Mensur iir.).
(Mensur iir.).
(Mensur iir.).

M. F.: Aknc Trkleri, nr: 6, 16 A. 1917, s. 114 (Hece vezniyle yazlm iir.).
M. F.: Peri Masallar / Akpnar Perileri, nr: 8, 30 A. 1917, s. 152 (Mniye benze
nitelikte iir.).
M.F. Hakan, nr:15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 292 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
176
M.F.: Aknc Trkleri, nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 334 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
M.F.: Kurblar, nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s. 259 (Heceyele yazlm alt bentlik
iir.).
M.F.: Orta Yolcular, nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. 34 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
M.F.: Yamalarda Kaval, nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 204 (Hece vezniyle yazlm bir
iir.).
M.F.: Yamalarda Kaval, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 314 (Hece vezniyle
yazlm bir iir.).
M.F.:Yamalarda Kaval, nr: 14, 14 Terin-i evvel 1917, s. 274 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
M.F: Deli Ozan, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 175 (Hece vezniyle yazlm bir iir.).
Mehmet hsan: Seba Mekkesine, nr: 45, 23 My. 1918, s. 364 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
N.F.: Altn Sal, nr: 12, 27 Ey 1917, s. 234 (Hece vezniyle yazlm iir.).
Nedim: Sadbd arks, nr: 34, 7 Mart 1918, s.143 (Aruzla iir.).
Nedim: Unutulmu Sayfalar / Sadbd Kasidesi, nr: 34, 7 Mart 1918, s. 155 (Aruzla
iir.).
Nedim: Unutulmu Sayfalar/ ark, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 162163 (Aruzla iir.).

yazlm iir.).

177
yazlm iir.).
yazlm iir.).
yazlm iir.).
[ORHON], O[rhan] Seyfi: Niantalya Mektup, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 24 (Hece

[ORHON], O[rhan] Seyfi: Yazk, nr: 8, 30 A.1917, s. 156 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Baharda Mehtaba Kar, nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 285
[OZANSOY], Halit Fahri: Bulutlara Kar, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 164165
(Mensur iir.).
178
yazlm bir iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Gurbette lk Bayram, nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 348
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: tiraf, nr: 8, 30 A. 1917, s. 156 (Hece vezniyle yazlm
bir iir.).
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: K Gecesi, nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s. 34 (Hece
mteekkil iir.).
yazlm iir.).
[OZANSOY], Halit Fahri: Melikeye, nr: 33, 2128 ubat 1918, s. 124 (Hece
[OZANSOY], Halit Fahri: Nee mi Elem mi?, nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. 454
(Hece vezniyle yzlm bir iir.).
yazlm bir iir)
vezniyle yazlm ir.).
179
[OZANSOY]Halit Fahri: Marmara Geceleri, nr: 22, 6 Knun- evvel 1917 s. 437
iir.).
iir.).
Sm: Sadbd arks, nr: 37, 28 Mart 1918, s.215 (Aruzla iir.).
Sami: Unutulmu Sayfalar / Ali Paa Vasfnda Bir Kaside, nr: 40, 18 Ns. 1918, s.
272 (Aruzla iir.).
38, 4 Ns. 1918, s. 232 (Aruzla iir.)
1918, s. 175 (Mtercimi belli olmayan bir iir.).
iir.).
(Mensur iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Eylln Denizi, nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 24 (iir.).
iir.).
180
[YNTEM], Ali Canip: Gnahkr, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 4 (Hece vezniyle yazlm
iir.).
[YNTEM], Ali Canip: Kurumu eme, nr: 4, 2 A. 1917, s.72 (Hece vezniyle
yazlm iir.).
iir.).
Ziya Gkalp: Deli Dumrul, nr: 4, 2 A. 1917, s. 73, (Manzum iir.).
181
4. Biyografi
109111 (Hrr em Sultan ile ilgili bir yaz.).
Knun- Sni 1918, s. 38 (Damat brahim Paaya ve devrine ait bilgilerin
dair bir makale.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slis ve Damad, nr: 34, 7 Mart 1918, s.
149153 (nc Ahmet zamannda saray ve ahvaline dair bir yaz.).
[ALTINAY], Ahmet Refik: Sultan Ahmet-i Slisin Hayatna Dair, nr: 38, 4 Ns.
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih / Mimar Sinan ve Asri, nr: 13, 4 Terin-i evvel
[ALTINAY], Ahmet Refik: Tarih/Fransz Mverrihleri Joule Mile, nr: 12, 27 Ey.
[ALTINAY]: Ahmet Refik: Mverrih Selanik Mustafa Efendi, nr: 5, 9 A. 1917, s.

[ALTINAY]: Ahmet Refik Sultan Murat Slis ve Kralie Elizabet, nr: 4, 2 A. 1917,
s. 6971 (Osmanl Tarihi ile ilgili bir makale.).
182
[ALTINAY]: Ahmet Refik: Tarih / Alman Mverrihleri: Trayke, nr: 8, 30 A.
1917, s. 153156 (Biyografi almas.).
[ALTINAY]:Ahmet Refik: Tarih / Alman Mverrihleri: Trayke, nr: 7, 23 A. 1917,


Kprlzde M. Fuat: Edebiyat Tarihi / Baki: Hayat ve Tabiat, nr: 41, 25 Ns. 1918,
s. 289293 (Bknin biyografisi.).
(Havernin biyografisi.).
Kprlzde M. Fuat: Mverrih Selanik Mustafa Efendi, nr: 6, 16 A. 1917, s. 105

108 (Selaniki Mustafa Efendi diye bilinen bir tarihinin biyografisi.).
Kprlzade M. Fuat: Nigr Hanm, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 279252 (Nigr
Kprlzde M.Fuat: Harabat Erenleri / Deli Brader, nr: 15, 18 Terin-i evvel 1917,
N(nun). S(sat): Byk Adamlarn Hayat / Liyttre Nasl alrm, nr: 13, 4 Terin-i
evvel 1917, s. 258-259 (Liyttrenin biyografisine dair bir yaz.).
. B.: Edebiyat Tarihi / Nergisi, nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s. 377378 (Nergis
183
. B.: Edebiyat Tarihi / Nergis, nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 317-318 (Divan
airlerinden Nergisye dair bir yaz.).
brahim Efendi Gibi ahsiyetlere dair anektot mahiyetinde bilgilerin yer
ald bir yaz.).
Vahit: Mukaddime, nr: 29, 24 Knun- sn 1918 s. 5052 (Rodinin ikamet ettii
[YNTEM], Ali Canip: Edebiyat Tarihi / Zbeyde Ftnat Hanm, nr: 30, 31 Knun-
184
5. Tenkit - Polemik
mzasz: Yeni Kitaplar / Beyrut Vilayeti, nr: 42, 2 My. 1918, s. 318 ;(Beyrut
1918, s.186188 (ran edebiyat konulu polemik.).
dair yaz.).
ynelik eletiri).
Mderris: erafettin: Tenkit / Trk Tarihine Dair, nr: 36, 21 Mart 1918, s. 194195
Sat: Terbiye Meselesi / Mkfat ve Mcazat Hakknda, nr: 36, 21 Mart 1918, s.182
Ziya Gkalp: Mkfat ve Mczat Meselesine Dair Birka Sz, nr: 36, 21 Mart
185
186
6. Sohbet ve haber:
haberler.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 35, 14 Mart 1918, s. 178179 (Milletlerde
zuhur eden harp edebiyatndan tutun da Yeni Mecmuaya gnderilen bir
mektubun da yer ald yaz.).
[DERSAN], Kzm inasi: un, nr: 37, 28 Mart 1918, s. 217 (Krm ve oradaki
[DERSAN], Kzm inasi: Tedrisat- ptidaiye Dair, nr: 31, 8 ubat 1918, s. 9697

187
mzasz: Hafta Musahabesi / Fikir leminde Reklamclk, nr: 9, 6 Ey. 1917, s. 161
mzasz: Hafta Musahabesi / Fikir htikr, nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 12 (Fikir


mzasz: Hafta Musahabesi / Hrriyet Bayram, nr:3, 26 Tm. 1917, s.4142 (Trk


eletiri.).
188
N[nun]. S[sad].: Bir zah, nr: 25, 27 Knn- evvel 1917, s. 498 (Bir nceki saydaki
yazlarla ilgili dzelmeye dair beyanat tashih.).
Rfat: Meden htiyalar / Kulpler Gazinolar, nr: 8, 30 A.1917, s.147148 (Gnlk

hayattaki ihtiyalarmzdan bazlarna dair bir yaz.).

Hlyalar, nr: 22, 6 Knn- evvel 1917 s. 436438 (Kimyager Berthelotun
yaz.).
[SADAK], Necmettin Sadk: Hafta Musahabesi / ki tima, nr: 33, 2128 ubat
haberler.).
1918, s.161 (lkeler aras ilikilerde sava bara dair bir yaz.).
[TARCAN], Selim Srr: Spor Hayat / Trklerde dman ve Riyazat, nr:10, 13 Ey.
1917, s.195198 (Dnemin spor etkinliklerine dair bir yaz.).
[TARCAN], Selim Srr: Trklerde dman ve Riyazat, nr:2, 19 Tm. 1917, s. 3436
(Dneme ait spor etkinlii hakknda bir yaz.).
189
7. Tantm
A. N: Yeni Kitaplar / Karde Kmei, nr: 43, 9 My. 1918, s. 337338 (Karde
yaz.).
[ANKI], Mustafa Namk: Osmanl Mellifleri, nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 246247
8. Mektup:
Jean Jacques Rousseau: Bir Mektup, nr: 42, 2 My. 1918, s.308 (Mtercimi belli
190
II. FOTORAFLAR
Ahmet ahinin Mezar Ta: Ft., nr: 19, 15 Terin-i sni 1917, s. 372 (Altnda
Ahmet ahinin mezar ta yazyor.).
Aliyye Camii: Ft., nr: 19, 15 Terin-i sni 1917, s. 372 (Aliyye Camiini duvarla
msdevid olan byk kapsn gsteren bir fotoraf.).
Altnc Asrda Bizans Kadnlar: Rs., nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. 429 (6.asrda
Bizans kadnlarn gsteren bir resim.).
Anadolu Hayat: Rs., nr: 38, 04 Ns. 1918, s. 230 (Altnda Anadolu
hayat:Nilferden geerken yazyor.).
Anadolu ve Rumeli Hisarlar: Rs., nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. 29 (Anadolu ve
Rumeli Hisarlarnn manzara-i kadimesine dair bir resim.).
Bb- Hmyun nnde Sultan Ahmet-i Slis emesi: Rs., nr: 27, 10 Knn- sni
1918, s. 11 (Bb- Hmyun nnde Sultan Ahmet-i Slis emesini
gsteren bir resim.).
Badat Kk: Ft., nr: 15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 289 (Badat Kknn
dardan grnne dair bir fotoraf .).
Badat Kk: Ft., nr: 15, 18 Terin-i evvel 1917, s. 290 (Altnda Badat
Kknn mermerlik cihetindeki kap yazyor.).
Kknn arkasnda mermer havuzyazyor.).
Kknn giriinde sa taraftaki sedir ve mine yazyor .).
Bahekap Haski Sultan Hamam: Ft., nr: 30, 31 Knn- sni 1918, s. 70 (Bahekap
Haski Sultan Hamamnn manzarai hariciyesine dair bir fotoraf.).
Bahesarayda Krm Hanna Ait Saray: Ft., nr: 44, 16 My. 1918, s. 350
(Bahesarayda Krm Hanna ait saray gsteren bir fotoraf.).
191
Balkanlarda Osmanllar: Rs., nr: 35, 14 Mart 1918, s. 170 (Balkanlarda Osmanllar
Bebekte Hmyun- bd: Rs., nr: 34, 07 Mart 1918, s. 150 (Bebekte Hmyun-
bd gsteren bir resim.).
Belgrat: Rs., nr: 5, 9 A. 1917, s. 92 (Osmanl idaresindeki Belgrat gsteren bir

resim.).
Beikta: Tb., nr: 8, 30 A. 1917, s.149 (Altnda Beikta-Hikmet Bey yazl bir
tablo.).
Beyolunda Tepebandaki Kabristan: Rs., nr: 42, 02 My. 1918, s. 311

(Beyolunda Tepebandaki Kabristan gsteren bir resim.).
Bizans mparatoriilerinden Teodara: Rs., nr: 22, 6 Knun- evvel 1917, s. 430
(Bizans mparatoriilerinden Teodaray gsteren bir resim.).
Budin Beyler Beyi Abdi Paa: Rs., nr: 25, 27 Knn- evvel 1917, s. 489 (Budin
Beyler Beyi Abdi Paay gsteren bir resim)
Bursada Yeil Trbe diye maruf elebi Mehmet trbesi: Ft., nr: 7, 23 A. 1917, s.
130 (Bursada Yeil Trbe diye maruf elebi Mehmet trbesinin mihrabn
gsteren bir fotoraf.).
Byk Ada: Rs., nr: 8, 30 A. 1917, s.150 (Altnda Byk Ada-all brahim Bey
yazan bir resim.).
Byk Adada Kadnlar Manastr: Ft., nr: 22, 6 Knun- evvel 1917, s. 432 (Byk
Adada Kadnlar Manastrn gsteren bir fotoraf.).
Camii Kaps: Rs., nr: 8, 30 Aust. 1917, s. 150 (Altnda Camii Kaps-evket Bey
yazan bir resim.).
iekli ve renkli ini tezyinat]: Rs., nr: 7, 23 A. 1917, s. 131 (Osmanl devrinde
kullanlan iekli ve renkli ini tezyinatn gsteren iki resim.).
Damat Nevehirli brahim Paa: Rs., nr: 1, 12 Tm. 1917, s. 9 (Damat Nevehirli
brahim Paann Resmi.).
192
Davut Paa Ordugh ve Ota- Hmayun: Rs., nr: 6, 16 A. 1917, s. 111 (Davut
Paa Ordugh ve Ota- Hmayunu gsteren bir resim.).
Divrii Cmiinin Byk Kaps: Ft., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 412 (Divrii
Cmiinin Byk Kapsn gsteren bir fotoraf.).
[Duvar Levhas]: Rs., nr: 45, 23 My. 1918, s.370 (Altnda Musiki-inaslar
musavver duvar levhas yazan bir resim.).
Eb Sud Efendi, Bki, Nevi: Myntr., nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 290 (Altnda Eb
Sud Efendi, Baki, Nevi. Asl Ali Emiri Efendi
Ktphanesindedir.yazyor.).
Edirne Kaps: Rs., nr: 6, 16 A. 1917, s. 110 (Edirne Kapsnn eski halini gsteren
bir resim.).
Emile Durkheim: Ft., nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. 509 (Emile Durkheimi gsteren
bir fotoraf.).
Emile Durkheim: Ft., nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. 510 (Emile Durkheimi
krssnde gsteren bir fotoraf)
Emile Durkheimi Sorbonda Ders Verirken: Ft., nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. 510
(Emile Durkheimi Sorbonda ders verirken gsteren bir fotoraf.).
[Eski Kahvehaneler]: Rs., nr: 37, 28 Mart 1918, s.211 (Osmanl eski kahvehanelerini
[Eski Osmanl merasimleri]: Rs., nr: 4, 9 A. 1917, s.70 (Eski Osmanl merasimlerini
temsilen gsteren bir resim. Altnda Ecnebi sefirlere ziyafet yazyor.)
Eyp Sultan Saraynn i: Rs., nr: 34, 07 Mart 1918, s.151 (Eyp Sultan Saraynn
iini gsteren bir resim.).
Gksuda stanbul Hanmlar: Rs., nr: 37, 28 Mart 1918, s. 210 (Gksuda stanbul
hanmlarn gsteren bir resim.).
Hazret-i Meryem: Rs., nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 349 (Hazret-i Meryemi
temsilen bir resim.).
193
Hrrem Sultan zamannda stanbul: Mytr. nr: 32, 15 ubat 1918, s. 110 (Hrrem
Sultan zamannda stanbulu gsteren bir minyatr.).
Hrrem Sultan: Rs., nr: 32, 15 ubat1918, s.109 (Altnda Ardk Ferdinandn
koleksiyonundan alnm bu resim Avrupa ressamlarnn nazarnda Hrrem
Sultan yazyor.).
Hrrem Sultann Trbesi: Ft., nr: 32, 15 ubat 1918, s. 111 (Hrrem Sultann
trbesini gsteren bir fotoraf.).
Hz. s ve Ben srail eyhleri: Rs., nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 351 (Hz.s ve
Ben srail eyhlerini temsilen bir resim.).
kinci Sultan Selim: Rs., nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 32 (II. Sultan Selimin temsili resmi.).
ncili Kk: Rs., nr: 6, 16 A.1917, s. 109 (Sinan Paann yaptrd ncili Kk
Joul Mile: Ft., nr: 12, 20 Ey. 1917, s. 229 (Altnda Joul Mileyazan bir fotoraf.).
Joul Mile: Ft., nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 230 (Milenin 22 yanda olduunu gsteren
bir fotoraf .).
Kariye Cmii: Ft., nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 329 (Kariye Cmiinin uzaktan
ekilmi bir fotoraf)
Kariye Cmiinin i: Ft., nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 330 (Kariye Cmiinin
iini gsteren bir fotoraf .).
Kariye Cmiinin kap kemeri: Ft., nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. 332 (Kariye
Cmiinin kap kemerini gsteren bir fotoraf.).
Kanuni Sulatan Sleyman: Mytr., nr: 9, 6 Ey. 1917, s.172 (Kanuni Sulatan Sleyman
avda iken bir kadnn padiaha bir sepet nar takdim etmesini gsteren bir
minyatr.).
Kanuni Sultan Sleyman: Rs., nr: 32, 15 ubat 1918, s. 110 (Kanuni Sultan
Sleyman gsteren bir resim.).
Kanuni Sultan Sleyman: Rs., nr: 5, 9 A. 1917, s. 91 (Zigetvar Seferinde Kanuni

Sultan Sleymann hastalanmasn gsteren bir resim.).
194
Kanuni Sultan Sleyman: Rs., nr: 5, 9 A. 1917, s. 89 (Budinin fethinden sonra
Kanuni Sultan Sleymann Erdel Kral ile validesini huzuruna kabul
etmesini gsteren bir resim.)
Kanuni Sultan Sleymann Zigetvar muhasaras: Mytr., nr: 5, 9 A. 1917, s. 90

(Kanuni Sultan Sleymann Zigetvar muhasarasn gsteren bir minyatr.).
[Karatay Kebir Medresesi]: Ft., nr: 2, 19 Tm. 1917, s. 29 (Altnda Karatay Kebir
Medresesinin kalan aksam, kap ve kubbe yazyor.).
Karatay Medresesi, Alaaddin Saraynda kalan alt kat duvarlar ve Alaaddin Camii:
Ft., nr: 2, 19 Tm. 1917, s.30 (Mimar Kemalettin tarafndan ekilen Karatay
Medresesi, Alaaddin Saraynda kalan alt kat duvarlar ve Alaaddin Camiini
Kars ehri: Ft., nr: 36, 21 Mart 1918, s. 189 (Kars ehrinin Umumi manzarasn
[Kervan]: Rs., nr: 38, 04 Ns. 1918, s. 231 (Altnda Anadolu hayat:Manisa
nlerinden geen bir kervanyazyor.).
Kervansaray: Rs., nr: 40, 17 Ns. 1918, s. 271 (Kervansaray resmi.).
Krgz Kadnlar: Ft., nr: 31, 8 ubat 1918, s. 91 (Krgz Kadnlarn gsteren bir
fotoraf.)
Krgz Kzlar: Ft., nr: 31, 8 ubat 1918, s. 89 (Krgz kzlarn gsteren bir fotoraf)
Konya Karatay Medresesinin Kaps: Ft., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s.389
(Konya Karatay Medresesinin Kapsn gsteren bir fotoraf.).
Konyada Alaaddin Kk: Ft., nr: 19, 15 Terin-i sni 1917, s. 370 (Konyada
Alaaddin Kknn inhidamdan sonraki halini gsteren bir fotoraf .).
Konyada Alaaddin Kk: Ft., nr: 19, 15 Terin-i sni 1917, s. 371 (Konyada
Alaaddin Kkn gsteren bir fotoraf.).
Konyada Aliyye Camii: Ft., nr: 19, 15 Terin-i sni 1917, s. 370 (Konyada
Aliyye Camiini gsteren bir fotoraf.).
195
Konyada nce Minare Medrese ve Cami: Ft., nr: 7, 23 A. 1917, s. 131 (Konyada
nce Minare Medrese ve Camiinin minaresinin yarsnn yldrm yktktan
sonraki hali. yazyor.).
Konyada nce Minareli Cmi: Ft., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 409 (Konyada
nce Minareli Cmii gsteren bir fotoraf.).
Konyada nce Minareli Cminin Kaps: Ft., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 409
(Konyada nce Minareli Cminin Kapsn gsteren bir fotoraf.).
Konyada Karatay Medresesi kubbesinin dhili tezyinat: Ft., nr: 2, 19 Tm. 1917,
s.30 (Konyada Karatay Medresesi kubbesinin dhili tezyinatn gsteren
mozaik fotoraf.).
Konyada Sahib-i Ata Binas: Ft., nr: 7, 23 A. 1917, s.132 (Konyada Sahib-i Ata
Binasnn dier bir trbe cephesini gsteren bir fotoraf.).
Konyada Sral Medrese: Ft., nr: 7, 23 A. 1917, s. 129 (Konyada Sral

Medresenin muntazam ta mimarisini gsteren bir fotoraf.).
Konyada Sral Medresenin Byk Kaps: Ft., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s.390
(Konyada Sral Medresenin Byk Kapsn gsteren bir fotoraf)
[Konyada Sultan Alaaddin Saraynn Harabesi.]: Ft., nr: 2, 19 Tm. 1917, s.29
(Altnda Konyada Sultan Alaaddin Sarayndan kalan gzel harabenin 17
sene evvelki hali yazyor.).
Kprl Mehmet Paa: Rs., nr: 3, 26 Tm. 1917, s. 49 (Kprl Mehmet Paann bir
resmi.).
Ktrmlerin Tedavisi: Mytr. nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. 350 (Ktrmlerin
tedavisini gsteren bir minyatr.).
[Kubbe Levhas]: Rs., nr: 45, 23 My. 1918, s. 370 (Bir mabedin Kubbesinde bir
levha.).
[Kubbe]: Ft., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. 390 (Konyada bir kubbenin
tefferruatn gsteren bir fotoraf.).
196
Lale Devri: Rs. nr: 8, 30 A. 1917, s.150 (Altnda Lale Devri-Namk smail Bey
yazan bir resim.).
Lale Devrinde Sdabd: Rs., nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 210 (Lale Devrinde Sdabd
Maabet Silsileleri: Ft., nr: 45, 23 My. 1918, s. 369 (lk ayboaznn sa sahilinde
maabet silsilelerini gsteren bir fotoraf.).
Madam Mile: nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 231 (Madam Mileye ait bir fotoraf)
Makbul brahim Paa: Mytr., nr: 9, 6 Ey. 1917, s.171 (Altnda Vezir-i zam Makbul
brahim Paann geceleyin nann Galataya geirilmesi yazyor.).
Mihrap: Rs., nr: 8, 30 A. 1917, s. 151 (Altnda Mihrap-evket Bey yazan bir
resim.).
Milenin Kabul Salonu: Ft., nr:12, 27 Ey. 1917, s. 230 (Milenin Kabul Salonunu
gsteren bir fotoraf .).
Milenin Mezar: Ft., nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 232 (Milenin mezarn gsteren bir
fotoraf .).
Milenin Paristeki Evi: Ft., nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 232 (Milenin Paristeki evini
Milenin Yemek Salonu: Ft., nr: 12, 27 Ey. 1917, s. 231 (Milenin yemek salonunu
Mverrih Ranke: Rs., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. 392 (Mverrih Rankenin bir
portresi).
Nigr Hanm: Ft., nr: 39, 11 Ns. 1918, s. 249 (Nigar Hanmn bir fotoraf.).
Odesa: Ft., nr: 44, 16 My. 1918, s. 350 (Karadenizin en eski iskelesini yani Odesay
On ikinci Asr- hicride Sdabd: Rs., nr: 11, 20 Ey. 1917, s.211 (On ikinci asr-
hicride Sdabd gsteren bir resim .).
197
Rstem Paa Cmii: Ft., nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s.250 (Mimar Sinann
eserlerinden Tahta Kaledeki Rstem Paa Cmiinin mihrabn gsteren
fotoraf .).
Rstem Paa Cmiinin i: Ft., nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s.251 (Mimar Sinann
eserlerinden Tahta Kaledeki Rstem Paa Cmiinin iini gsteren bir
fotoraf .).
Sakzda Osmanl Hayat: Rs., nr: 40, 17 Ns. 1918, s. 268 (Sakzda Osmanl
Hayatn gsteren bir resim. Sol alt kede Hilerin Tablosundan yazyor.).
[Seyr seferde drt kii]: Rs., nr: 38, 04 Ns. 1918, s. 229 (Altnda Sultan Ahmet-i
slisin clusundan 5 sene sonrayazyor.).
[Sral Medrese]: Ft., nr: 7, 23 A. 1917, s. 129 (Altnda Konyada Sral

Medresenin dershane cephesindeki ini sanayisinin en masnu numunesi
yazyor.).
Sivas Buruciye Medresesinin Byk Kaps: Ft., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s.411
(Sivas Buriciye Medresesinin Byk Kapsn gsteren bir fotoraf.).
Sivas ifte Minareli Camiinin Kaps: Ft., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. 411
(Sivas ifte Minareli Camiinin Kapsn gsteren bir fotoraf.).
Sivas Gk Medresenin Kaps: Ft., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s.412 (Sivas Gk
Medresenin Kapsn gsteren bir fotoraf.).
Sivastopol: Ft., nr: 44, 16 My. 1918, s. 351 (Krm Limanlarndan Sivastopolu
Son Feryad: Ft., nr: 33, 22 ubat 1918, s. 130 (Rodinin eserlerinden Son Feryadn
fotoraf.).
Suba Lanker: Ft., nr: 45, 23 My. 1918, s. 371 (Altnda Suba Lanker: Nehrin sol
sahilindeki Stube yazan bir fotoraf.).
Sultan Ahmet Meydan: Rs., nr: 35, 14 Mart 1918, s. 171 (Sultan Ahmet Meydann
198
Sultan Hann Byk Kaps: Ft., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s.410 (Sultan Hann
Byk Kapsn gsteren bir fotoraf .).
Sultan Murad- salis: Rs., nr: 4, 2 A. 1917, s. 69 (Sultan Murat- Salisi gsteren bir
resim.).
Sultan Selim-i salis: Rs., nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s.449 (Sultan Selim-i Salisi
Sultan Selim-i salisin odas: Ft., nr: 24, 20 Knn- evvel 1917, s.469 (Topkap
Saraynda Sultan Selim-i salisin odasn gsteren bir fotoraf.).
Sultan Selim-i salisin Yatak Mahali: Ft., nr: 23, 13 Knn- evvel 1917, s.451
(Topkap Saraynda Sultan Selim-i salisin yatak mahalini gsteren bir
fotoraf.).
Sultan Selim-i salisin Yatak Odas: Ft., nr: 23, 13 Knun- evvel 1917, s.450
(Topkap Saraynda Sultan Selim-i salisin yatak odasn gsteren bir
fotoraf.).
Sultan Selim-i sni Cmii: Ft., nr: 14, 11 Terin-i evvel 1917, s. 270 (Mimar Sinann
eserlerinden Sultan Selim-i Sni Cmisini gsteren bir fotoraf .).
Sultan Selim-i sninin Trbesi: Ft., nr: 14, 11 Terin-i evvel 1917, s. 270 (Mimar
Sinann eserlerinden Sultan Selim-i Sninin trbesini gsteren bir fotoraf)
Sultan Sleyman- Kanuni Zamannda At Meydan: Mytr., nr: 9, 6 Ey. 1917, s.169
(Sultan Sleyman- Kanuni zamannda At Meydann gsteren bir
minyatr.).
Sleymaniye Cmii: Rs., nr: 13, 4 Terin-i evvel 1917, s. 249 (Kanuni Sultan
Sleyman zamannda Sleymaniye Cmiini gsteren bir resim.).
Sleymaniyede Mimar Sinan Trbesi: Ft., nr: 14, 11 Terin-i evvel 1917, s.270
(Sleymaniyede Mimar Sinan Trbesini gsteren bir fotoraf .).
air Hayal: Mytr., nr: 43, 09 My. 1918, s. 331 (air Hayalyi gsteren bir
minyatr.).
199
air mer: Mytr., nr: 43, 09 My. 1918, s. 330 (air meriyi gsteren bir
minyatr.).
air Ubeyd: Mytr. nr: 41, 25 Ns. 1918, s. 291 (air Ubeydyi gsteren bir
minyatr.).
ehzadeba: Rs., nr: 42, 02 My. 1918, s.310 (Selim-i slis zamannda
ehzadeban gsteren bir resim.).
Tasvir: Rs., nr: 8, 30 A. 1917, s.152 (Altnda Tasvir-Fihman brahim Bey yazan
bir resim.).
Ta Resim: Ft., nr: 45, 23 My. 1918, s. 371 (Altnda Ta resim: Babayaa Cenbi
Rusyadan yazan bir fotoraf.).
Tefekkr: Rs., nr: 8, 30 A. 1917, s. 151 (Altnda Tefekkr-Namk smail Bey

yazan bir resim.).
Tophane emesi: Rs., nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. 9 (Tophane emesini
nc Selim: Rs., nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. 309 (3.Selimin bir resmi)
nc Sultan Ahmet: Rs., nr: 11, 20 Ey. 1917, s. 209 (nc Sultan Ahmeti
skdarda Sultan Ahmed-i Slis emesi: Rs., nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. 10
(skdarda Sultan Ahmed-i Slis emesini gsteren bir resim.).
Yalta: Ft., nr: 44, 16 My. 1918, s. 351 (Cenub Krm Sahilinin en gzel ehirlerinden
Yaltay gsteren bir fotoraf.).
Yeni Cmi: Ft., nr: 10, 13 Ey. 1917, s. 190 (Yeni Cmide Sultanlara mahsus bir
daireyi gsteren fotoraf.).
Yeni Cmide Pencere ve Duvar Tezyinatn: Ft., nr: 10, 13 Ey. 1917, s.191 (Yeni
Cmide pencere ve duvar tezyinatn gsteren bir fotoraf.).
Yeni Cmi: Ft., nr: 10, 13 Ey. 1917, s. 189 (On ikinci asr- hicride Yeni Cmii
200
Yeni Cmi: Rs., nr: 10, 13 Ey. 1917, s. 189 (On birinci asr- hicride Yeni Cmii
gsteren bir resim .)
[Zevce seen Teomilos]: Rs., nr: 22, 6 Knun- evvel 1917, s. 431 (Bizans saraynda
imparator Teomilosun Bizans gzelleri iinden kendisine zevce intihb
etmesini gsteren bir resim.).
201
III. REKLMLAR
Anadoluda Tanin: Rk., nr: 29, 24 Knun- sn 1918, s. Arka kapak (Anadoluda
Tanin adl Ahmet erif Beye ait bir eserin reklm.).
Bank- Osman: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak (Bank- Osmanye
ait Alman hazine tahvilt sat muamelesini gsteren bir reklm.).
Bekirzde Hac Emirhan Ticarethanesi: Rk., nr: 24, 20 Knn- evvel 1917, s. Arka
kapak; nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. Arka kapak; nr: 27, 10 Knn- sni
1918, s. Arka kapak; nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s. Arka kapak; nr: 29, 24
Knun- sn 1918, s. Arka kapak; nr: 31, 8 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 32,
14 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 33, 2128 ubat 1918, s. Arka kapak; nr:
34, 7 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 35, 14 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 36,
21 Mart 1918, Arka kapak; nr: 37, 28 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 38, 4 Ns.
1918, s. Arka kapak; nr: 39, 11 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 40, 18 Ns. 1918,
s. Arka kapak; nr: 42, 2 My. 1918, s. Arka kapak (Bekirzde Hac Emirhan
Ticarethanesi balkl bir ayakkab maazasnn reklm.).
Divane-i Fazl: Rk., nr: 31, 8 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 33, 2128 ubat 1918,
s. Arka kapak (Divane-i Fazl adl Fazl Ahmet Beyin eserinin reklm.).
Duye Bank: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak ; nr: 29, 24 Knun-
sn 1918, s. Arka kapak; nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. Arka kapak; nr: 31,
8 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 33, 2128 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 34,
7 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 35, 14 Mart 1918, s. Arka kapak; ., nr: 36, 21
Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 36, 21 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 37, 28
Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 38, 4 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 39, 11 Ns.
1918, s. Arka kapak; nr: 40, 18 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 44, 16 My. 1918,
s. Arka kapak (Duye Bank balkl banka reklm.).
Ermeni Komitelerinin mal ve Harekt- htilaliyesi: Rk., nr: 21, 29 Terin-i sni
1917, s. Arka kapak; nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 23, 13
Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 29, 24 Knun- sn 1918, s. Arka
kapak (Ermeni Komitelerinin mal ve Harekt- htilaliyesi isimli bir
kitabn reklm.).
202
Erturul Ticarethanesi: Rk., nr: 30, 31 Knun- sni 1918, Arka kapak; nr: 31, 8
ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 32, 14 ubat 1918, s. Arka kapak (Erturul
Ticarethanesine ait bir reklm.).
Ey-y Askeriye Anonim Ticaret irketi: Rk. ,nr: 44, 16 My. 1918, s. Arka kapak;
nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 19, 15 Tern-i evvel 1917, s.
Arka kapak; nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 21, 29 Terin-i
sni 1917, s. Arka kapak; nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 23,
13 Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 25, 27 Knn- evvel 1917, s. Arka
1918, s. Arka kapak; nr: 28, 17 Knun- sni 1918, s. Arka kapak; nr: 29, 24
Knun- sn 1918, s. Arka kapak; nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. Arka
kapak; nr: 31, 8 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 32, 14 ubat 1918, s. Arka
kapak; nr: 34, 7 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 35, 14 Mart 1918, s. Arka
kapak; nr: 38, 4 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 41, 25 Ns. 1918, s. Arka kapak;
nr: 42, 2 My. 1918, s. Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918, s. Arka kapak; nr: 45,
23 My. 1918, s. Arka kapak (Ey-y Askeriye Anonim Ticaret irketi
balkl bir reklm.).
Hanmlara Mahsus Eya Pazar: Rk., nr: 38, 4 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 39, 11 Ns.
s. Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918, s. Arka kapak; nr: 44, 16 My. 1918, s.
Arka kapak; nr: 45, 23 My. 1918, s. Arka kapak (Hanmlara Mahsus Eya
Pazar balkl maaza reklm.).
Kanaat Ktphanesi: Rk., nr: 40, 18 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 41, 25 Ns. 1918, s.
Arka kapak; nr: 42, 2 My. 1918, s. Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918, s. Arka
kapak (Kanaat Ktphanesine ait bir reklm.).
Kanun- Ceza: Rk. nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. Arka kapak (Tevfik Tark Bey
tarafndan hazrlanan Kanun- Ceza adl almann reklm.).
Karlman: Rk., nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 21, 29 Terin-i sni
203
Knn- sni 1917, s. Arka kapak; nr: 27, 10 Knn- sni 1918, s. Arka
kapak; nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. Arka kapak (Karlman balkl bir
maaza reklm.).
Ktphne-i Sdi: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 25, 27
Knn- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 29, 24 Knun- sn 1918, s. Arka
kapak; nr: 31, 8 ubat 1918, Arka kapak; nr: 33, 2128 ubat 1918, Arka
kapak (Ktphne-i Sdi balkl sahaf reklm.).
Macar Bank ve Ticaret Anonim irketi: Rk., nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. Arka
1918, s. Arka kapak; nr: 32, 14 ubat 1918, Arka kapak; nr: 34, 7 Mart 1918,
Arka kapak; nr: 35, 14 Mart 1918, Arka kapak; nr: 36, 21 Mart 1918, Arka
kapak; nr: 37, 28 Mart 1918, Arka kapak; nr: 38, 4 Ns. 1918, Arka kapak; nr:
39, 11 Ns. 1918, Arka kapak; nr: 44, 16 My. 1918, Arka kapak; nr: 41, 25 Ns.
1918, Arka kapak; nr: 42, 2 My. 1918, Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918, Arka
kapak; nr: 44, 16 My. 1918, Arka kapak; nr: 45, 23 My. 1918, Arka kapak
(Macit Mehmet Karaka Byk Tuhafiye Maazas balkl maaza
reklm.).
Mafsal cep takvimi reklm: Rk., nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 23,
13 Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 21, 29 Terin-i sni 1917, s. Arka
kapak (Mafsal cep takvimi reklm.).
Mayer: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 32, 14 ubat 1918, Arka
kapak; nr: 34, 7 Mart 1918, Arka kapak; nr: 35, 14 Mart 1918, Arka kapak;
nr: 38, 4 Ns. 1918, Arka kapak; nr: 39, 11 Ns. 1918, Arka kapak; nr: 41, 25
Ns. 1918, Arka kapak; nr: 42, 2 My. 1918, Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918,
Arka kapak (Mayer balkl maaza reklm.).
Mefruat irketi: Rk., nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. Arka kapak (Mefruat
irketine ait mobilya reklm.).
Mill Ekmeki Anonim irketi: Rk., nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. Arka kapak;
nr: 17, 1 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s.
Arka kapak; nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 22, 6 Knn-
204
evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr:
29, 24 Knun- sn 1918, s. Arka kapak; nr: 32, 14 ubat 1918, s. Arka
kapak; nr: 38, 4 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 39, 11 Ns. 1918, s. Arka kapak
(Mill Ekmeki Anonim irketi balkl bir reklm.).
Mill naat- Bahriye Anonim irketi: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka
kapak; nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 23, 13 Kann- evvel
kapak; nr: 28, 17 knn- sni 1918, s. Arka kapak; nr: 30, 31 Knun- sni
1918, s. Arka kapak; nr: 32, 14 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 34, 7 Mart
s. Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918, s. Arka kapak; nr: 44, 16 My. 1918, s.
Arka kapak; nr: 45, 23 My. 1918, s. Arka kapak (Milli naat- Bahriye
Anonim irketi balkl inaat firmasna ait bir reklm.).
Mill thalat Kantariye irketi: Rk., nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. Arka kapak; nr:
17, 1 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 18, 8 Terin-i sni 1917, s. Arka
kapak; nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 27, 10 Knn- sni
1918, s. Arka kapak; nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. Arka kapak; nr: 29, 24
Knun- sn 1918, s. Arka kapak; nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. Arka
kapak (Mill thalat- Kantariye irketi balkl bir reklm.).
Mavere-i Tabiye ve Cerrahiye: Rk., nr: 35, 14 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 37, 28
Mart 1918, Arka kapak; nr: 41, 25 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 42, 2 My.
1918, s. Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918, s. Arka kapak; nr: 44, 16 My. 1918,
s. Arka kapak; (Mavere-i Tbbiye ve Cerrahiye adl tercme eserin
reklm.).
Osmanl tibar- Mill Bankas: Rk., nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. Arka kapak; nr:
17, 1 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 30, 31 Knun- sni 1918, s. Arka
kapak; nr: 32, 14 ubat 1918, s. Arka kapak; nr: 34, 7 Mart 1918, s. Arka
205
kapak; nr: 37, 28 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 38, 4 Ns. 1918, Arka kapak;
nr: 39, 11 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 43, 9 My. 1918, s. Arka kapak; nr: 44,
16 My. 1918, s. Arka kapak (Osmanl tibar- Mill Bankasna ait bir
reklm.).
ripidi ve Kumpanyas: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 21, 29
Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. Arka
kapak; nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. Arka kapak nr: 25, 27 Knn- evvel
1917, s. Arka kapak (ripidi ve Kumpanyas balkl tiyatro reklm.).
Renper Ticaret ve Sanayi Osmanl Anonim irketi: Rk., nr: 22, 6 Knn- evvel
1917, s. Arka kapak nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 27, 10
kapak; nr: 29, 24 Knun- sn 1918, s. Arka kapak; nr: 30, 31 Knun- sni
1918, Arka kapak; nr: 31, 8 ubat 1918, Arka kapak; nr: 32, 14 ubat 1918,
Arka kapak (Renber Ticaret ve Sanayi Osmanl Anonim irketi balkl
bir reklm.).
Selanik Bankas: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 27, 10 Knn-
sni 1918, s. Arka kapak; nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. Arka kapak
(Selanik Bankas balkl bir banka reklm.).
Sinema Palas Vaynburg : Rk., nr: 25, 27 Knn- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 21,
29 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. Arka
kapak; nr: 23, 13 Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 26, 3 Knn- sni
1917, s. Arka kapak (Sinema Palas Vaynburg isimli sinemann haftalk
programna dair bir reklm.).
Suzan Lokantas ve Gazinosu: Rk., nr: 16, 25 Terin-i evvel 1917, s. Arka kapak
(Suzan Lokantas ve Gazinosu balkl lokanta reklm.).
itayen: Rk., nr: 20, 22 Terin-i sni 1917, s. Arka kapak; nr: 21, 29 Terin-i sni
Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 25, 27 Knn- evvel 1917, s. Arka
206
1918, s. Arka kapak; nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. Arka kapak; nr: 29, 24
Knun- sn 1918, s. Arka kapak; nr: 31, 8 ubat 1918, Arka kapak; nr: 32,
14 ubat 1918, Arka kapak (itayen balkl bir maaza reklm.).
Talim ve Terbiye: Rk., nr: 29, 24 Knun- sn 1918, s. Arka kapak; nr: 33, 2128
ubat 1918, Arka kapak; nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. Arka kapak; nr: 26, 3
Knn- sni 1917, s. Arka kapak (Talim ve Terbiye adl Halide Hanma
ait bir eserin reklm.).
Tarih ve Mverrihler: Rk., (Tarih ve Mverrihler balkl Suphi Ethemin karm

olduu bir eserin reklmdr.).
Trkiye Mill Sigorta irketi: Rk., nr: 42, 2 My. 1918, s. Arka kapak (Mal Cann
Yongasdr balkl Trkiye Mill Sigorta irketine ait bir sigorta irketi
reklm.).
Trkiye Mill Sigortairketi: Rk., nr: 36, 21 Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 37, 28
Mart 1918, s. Arka kapak; nr: 38, 4 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 39, 11 Ns.
s. Arka kapak; nr: 41, 25 Ns. 1918, s. Arka kapak; nr: 44, 16 My. 1918, s.
Arka kapak; nr: 45, 23 My. 1918, s. Arka kapak (Trkiye Mill
Sigortairketine ait bir reklm.).
Trkmen Airetleri: Rk., nr: 43, 9 My. 1918, Arka kapak (Trkmen Airetleri adl
kitabn reklm.).
Victoria Dobrlin: Rk., nr: 22, 6 Knn- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 23, 13
Kann- evvel 1917, s. Arka kapak; nr: 26, 3 Knn- sni 1917, s. Arka
kapak; nr: 28, 17 Knn- sni 1918, s. Arka kapak (Victoria Dobrlin
balkl bir sigorta irketinin reklm.).
Yeni Hayat: Rk., nr: 45, 23 My. 1918, Arka kapak (Yeni Hayat adl Ziya
Gkalpn kitabna ait reklm.).
207
nc Blm
SELM METNLER
208
I. DL VE EDEBYATA DAR YAZILAR
Garp Edebiyat
1.RUS EDEBYATININ SECYELER
Mevcudiyetinin daha bir asrn idrk etmeyen Rus edebiyat bugn

cihanmul bir ehemmiyet ve kymet ihraz eylemitir: Mehur Rus ediplerinin
hemen kffesi Avrupa ve Amerika lisanlarna tercme edilmitir. Bunlardan Tolstoy,
Dostoyevski, Gorki, gibiler mektep yapmlar, Avrupada Amerikada peyrevler
bulmulardr. Tolstoy hakknda ecnebi lisanlarnda yazlm eserler byk bir
ktphane tekil eder. Hlasa Rus Edebiyat beynelmilel manevi bir amili mahiyeti
ihraz etmi ve Rusluk namna beer bir paye temin eylemitir.
Rusyann kendine gelince bugn Rusyada cereyan eden ve fevkalde beeri

ehemmiyeti inkr olunamayan vakalarda- aada greceimiz vech ile - edebiyatn
tesiri neticesidir. Rus Edebiyatna bunca ehemmiyet ve kymeti baheden hususiyet
neden ibaret olabilir?
Hibir millette edebiyat Ruslarda olduu kadar hayatla muvz bir surette
yrmemitir. Edebiyatn u istikameti Rus zihniyetine o kadar uygun gelmitir ki,
Rus edebiyat nazariyecileri edebiyat tarif ederken umumiyetle onu Hayatn ve
muhitin makesi diye tavsif etmilerdir. Ve hakikatte Rus Edebiyat Tarihi, Rus
medeniyeti tarihidir. Zamann btn cereyanlar, muhitin levhalar edebiyatta aks
eylemitir: Siyas, itima, felsef, bedi, fikr ve hiss cereyanlar edeb eserlerde
takip etmek kabildir. Muhitin irae ettii levhalar, Rus sahralar, kyleri kylleri,
amelesi, kyl ve amelenin hayat Rus burjuvas ehirleri atolar, ato ve saray
hayat hep o eserlerde yer bulmutur.
Bu sayede Rus edebiyat Rus mill vicdannn tekili amilleri arasnda en

birinci srada gelir. Rus Edebiyat Tarihini mtalaa ederken Rus mill vicdannn
tedricen teekkln maddeten grmek imkn hsl oluyor. Pukinin kahramanlar
ile Gorkinin kahramanlar arasndaki mesafe bu mill vicdann Lermantoflardan
209
Gogollardan Tchernichevskylerden Dobrolubofflardan, Tourkeinefflerden
Tolstoylardan geerek tay ettii merhaleleri gsteriyor.
Rus Edebiyatnn u hususiyetidir ki Rus edeb mnekkitlerini her eyden

evvel edipten itima unsurun Element Social mevcudiyetini talep ettiriyor. timai
unsuru haiz olmayan eserler ile mnekkit ve mverrihler pek az itigal ediyorlar.
Bunlar btn dikkatlerini, btn takdir veyahut muahezelerini, o unsuru haiz olan ve
muhit ile muasrlar aksettiren eserlere hasrediyorlar.
Yine Rus Edebiyatnn u hususiyetidir ki, Rus mnekkitlerini taklitilii

merhametsiz bir tarzda muaheze etmeye sevk ediyor. Bunun sebeplerini Rus
mnekkitlerinden mehur Savodnik yle beyan ediyor : Bedihdir ki bir taklit- ekil
itibariyle mkemmel olsa da asl kadar ehemmiyet ve kymeti haiz olamaz.
Herhangi bir milletin edebiyat yalnz mstakil ve ahs olduu halde dier
edebiyattaki eserler kadar kymetli ve ehemmiyetli eserler vcuda getirebilir.
Bununla beraber Mill Edebiyat millete has olan ahsiyete, ruh hallere makes
olduu zaman umum edebiyat yeni bir amil ve unsurla zenginletirmi ve ona yeni
bir mevzu vermi olur. Binaenaleyh herhangi bir milletin edebiyat yalnz mstakil
olarak milletin tad ruh hallerle mefkresini aksettirecek kadar ykselmi olduu
zaman cihanmul ve beynelmilel bir kymet ihraz edebilir.
**
tima ve muhit unsur Rus edebiyatnn esasi hassalarndan olduu iin

mezkr edebiyat tabiat ile en Realiste ve tasviri Descriptivedir. Yukarda
zikrettiimiz vech ile Rus Edebiyat Rus ruhu ile Rus muhitinin hakikaten bir
aynasdr. T Pukinden balayarak, Rus edipleri, Ruslar, Rusyay olduu gibi
tasvir ede gelmitir. Hayatn ve muhitin btn tezahrleri bunlarda aksedilmitir. En
irkin en muzlim cihetler bile karlmamtr. Fakat bu hususta Ruslar garip bir
hususiyet ibraz eylemiler, ifrat ve tefrite sapmamlar, hayret-bah bir muvzeneti
muhafaza ede gelmilerdir; mellif tasvir ettii levhaya kar bir nefret, bir hiddet,
bir hakaret hissettiini telkin etmiyor. Bilakis okuyanlar mellifin derin bir terhm,
ac bir keder duyduunu hissediyor ve kendisi de o his ile mtehhis oluyor. Vaka bu
210
his beyan edilmiyor. Fakat slup ifadenin cereyan onu efhm ediyor. Mesela Rus
Mujikin o mthi cehaleti, pislii, vaheti tasvir olunurken okuyanlar zerinde,
mellif bilmem ki hangi bir mucize ile nefret yerine hrmet hissi, hiddet yerine
muavenet ak tevlit ediyor. Halka kar bu merhamet ve muhabbet hissi Rus
edebiyatnn dier bir hassasdr.
**
Muhiti tasvir hassas Rus Edebiyatn dier taraftan tabiat yapmtr. Bu

husus yani Naturalizme Rus Edebiyatnn mmtaz bir saffetidir. Tabiatn saf ve
muhteem gzellikleri nnde Rus edipleri gay ve istiraka kadar varyorlar.
Lermontovun, Gogolun, Turgenyevin aheserleri tabiattan alnm levhalardr. Rus
sahralar, Rus nehirleri, Rus ormanlar Rus mevsimlerinin irae ettii muhtelif renk ve
ekiller Rus edebiyatnda canlanp yayor. Hibir Rus mekteplisi yoktur ki bu
levhalardan birkan hatrasnda tutmasn. Sras gelince derin bir heyecan ve
tahsisle ind eylemesin! Lermontov kadar ykselen mehb ahikalarn Krmn
nermin sahillerini terennm etmilerdir. Bu mahkm ve hazin memleketlerin eski
enkaz altnda kalm efsaneleri bulup Esir, Bahesaray emesi gibi lyemut
eserlerinde yaattrmlardr.
Tabiat sevgisi Rus mnevver ksmnn umumi ve mterek saffetidir. Ky

hayat ise Rus ediplerinin bilhassa tercih ettikleri bir mevzudur. Tolstoy gibi birok
Rus mehirinin bil-hire kye ekilerek kyller ve tabiat iinde yaamay ihtiyar
etmeleri de ayn ruh temaylden doan bir hadisedir.
**
imdi btn bu hususiyetlere bir de herkese malum ve Rus edebiyatna

umumiyetle hkim olan mefkrecilii de ilave edersek mezkr edebiyatn btini
hassalarn tadad etmi bulunuruz. Hayat ne kadar irkin ve muzlim olsa da Rus
edibi onun iinde bir ua, bir nur, bir teselli noktas buluyor; karinin nazarn oraya
celp ediyor. Ve iinde bulunduu muhite kar nefret, uzaklamak hissi deil bilakis
ona karp, o zulmeti o pislii bertaraf eylemek, o parlayan a daha vsi bir
211
menfez, mahrec bulmak hissini telkin ediyor. Mefkrecilii, nikbinlii hayatn en
yeis-ver cihetleri ile mezc eylemek, eni bir mevzua mefkrev bir mahiyet vermek
iktidar itibaryla hibir edebiyat Rus edebiyat derecesine varamamtr
zannediyoruz. Rus edebiyatnn u cihetidir ki ona bir nevi mistisizm rengi vermitir.
Rus edipleri en aa dm insan da bile ilahi bir ulenin parlamakta olduunu
gryorlar ve bu hissi karilerine telkin ediyorlar. Bu cihet Pukin ve Tolstoyun
asilzade ve kibar ailelerini tasvir eden eserlerinden balayarak Gorkinin Sabk
Admlar Ex-Hommes Dip Le bas-fond namlarnda artk sktun btn
derecelerini gemi serseriler hayatn tasvir eden eserlerine kadar hkimdir.
**
Burada Rus edebiyatnn kadnlk hakknda alm olduu vaziyeti bilhassa

kaydetmek isteriz. Daha on sekizinci asrda Teremlerin kapal mnfesih havas
iinde boulan cahil, mehcur ve mestur Rus kadnlnn, yalnz iki batn sonra
isimleri Avrupada bile hrmetle yd olunan limler, muharrirler, edipler ve
inklplar yetitirebilmesi hakikaten emsali tarihte az grlm bir hadisedir. Rus
kadnlnn bu muvaffakiyetini tamamen Rus edebiyatnn tesirine ithaf edersek
yanl bir fikir beyan etmi olmayz zannndayz; Rus edipleri t iptidadan kadnln
itima ehemmiyetini bi-hakkn takdir ederek onu ykseltmek yolunda hayret veren
bir azm sebat gstermilerdir. Eserlerinde ideal bir kadn karmak her Rus
muharririnin endiesi olmutur. Kadnl idealize ederken Rus muharrirleri belki
kadn kahramanlarna sun hakikatte mevcut olmayan baz ahlak verici sfatlar ithaf
etmilerdir, fakat bu tekrar ede ede Rus mefkresinde bir kadn ideali tekil etmi,
btn terbiye tlim ve arzular bu ideale doru yrtlm ve bil-ahire ideal husle
gelmitir. Pukinin Tatianas Griboyedov [Aleksandr Sergeyevi]in Sophias
Turgenyevin Sonias Tolstoyun Anna Karaninesi ilh Her Rus dimanda yer
tutmutur. Bunlar bir tip mahiyeti kesp ederek birer mefkreye ilim olmulardr. Bu
tipler clz isterik, hlyann maverasnda hasta bir ak arzusuna mptela, ngiliz ve
Fransz salon hayat hars ile hayat zehirlenmi, baylgan, hayattan korkan cansz
heyulalar deildir. Hayr! Bunlar canl, en ve atr, hayatn btn tezahrlerinden
zevk alan, mbarezenin btn tezahrlerine gs geren, ahtnda vefal, szne
212
sadk, nefsini vazifesine kurban eden, sras gelince bir kura tesadf icab olarak bu
menba tereddtsz eline alan ve mstebitlerin hayatna kast eyleyen sevgili
zevcinden ayrlmak iin dnyann her nevi nimet ve nazn terk ederek Sibiryann t
teki kesine kadar gitmeye mheyya bulunan, hislerinde, duygularnda samimi
vecdi yaayan insanlardr. te bu kadnlar ki bugn erkeklerin yan banda
Rusyann mukadderatn tayin ediyorlar. Rusya kadnl bu mevkiini tamamen Rus
edebiyatna borludur. Binaenaleyh Rus edebiyatna feminist vasfn ilave edersek,
mezkr edebiyatn bir hassasn daha beyan etmi oluruz.
**
Mthi kskan ve mutaassp bir istibdadn altnda domu ve bym olan

Rus edebiyat bu eklinin dehas ile yolunu bulduu gnden itibaren daima muhalefet
rengini tamtr. Burada bir hususiyet zerine dikkati celp etmek isteriz: T son
zamanlara kadar en byk edipler ve airler bilhassa asilzde snfndan kmtr.
Fakat buna ve edipleri hkmete, istibdada rabt eden btn maddi alakalara ramen
Rus ediplerin sanclarn, mevzularn daima istibdat altnda ezilen halkta
aramlardr. Halklk, halka doru gidi ilk zamandan beri Rus edebiyatnn
mahiyetini tekil etmitir.
Rus edebiyatn taklitilik esaretinden kurtararak nesir ve nazmda ona

mstakil bir istikamet vermi olan Pukin lisann, mevzusunu halk lisanndan halk
hayatndan ald gibi, ahenk vezin kaidelerini Rus lisannn kendi mahiyetinden
karmtr. O gnden itibaren Rus edebiyat halkl kendisi iin bir meslek ittihaz
etmitir. Bu da Rus edebiyatna o garip mistisizm rengini veren ikinci bir amildir.
ster Tolstoy gibi bilhassa kibar ve asilzde lemini tasvir eden, ister Ostrovfsky gibi
burjuva hayatn mevzu ithaz etmi bulunan, ister Gorki gibi melcei ve mevaszlar
terennm eyleyen edipler hep o suni zahiren parlak fakat hakikatte bo, her trl
saffet ve samimiyetten ar, yapma resmiyetlerin esiri olan kibar lemine, daima Rus
kylsnn, Rus iisinin saffet ve samimiyetini, deruni imann batini dolgunluunu
kar koymulardr. Temayl ve muhabbetlerini bu ikincilerde hasrede gelmilerdir.
Rus ediplerinin telakkisince Rus kitlesi meknuz ve gayr-i mekuf btn defineleri
213
haizdir. Hakiki doruyu, gzellii, iyilii onda ve yalnz onda bulmak kabildir.
Binaenaleyh bu kitleyi ezen zincirleri altnda inlettiren kuvvet Rus ediplerinin tabi
dmandr. Mefkre bu zinciri krmak Rus kitlesine kendini ne olduunu bildirmek
ve serbest inkiafn temin eylemekten ibarettir. te bu sayededir ki Rus edebiyat
Rusyada vki olan teceddt, terakki ve slahat cereyanlarnn mnai ve mbteidir.
lk evvel fikirler ve hisler burada douyor, sonra eserler vastas ile muhtelif
muhitlere sirayet ederek bil-ahire kendisini kabul ettiriyor. Esaretin Servage can
yakc levhalarn kanunsuzluun keyfi ve airler romanlarnda, hikyelerinde,
iirlerinde szl bir lisanla tasvir eylemilerdir. lk evvel kyl kleleri
snfdalarnn btn hcum ve itirazlarna ramen edipler ve airler zat
eylemilerdir. Onlara toprak ve serbesti vermilerdir. Binaenaleyh Rusyada edebiyat
ile hkmet iki muhalif ve mtezdd mefhum olmas gayet tabidir. Edebiyat,
istibdt kendisi iin dman telakki ettii gibi istibdad da edebiyat ayn tarzda kabul
eylemitir. Yine Pukin, Lermontov, Gogoldan balayarak ta muasrmz olan Gorki,
Andreef Tchekhoff kadar mehur Rus ediplerinden-son Panistlavistler istisna
edilmek zere-tek bir tanesi yoktur ki Rus istibdadnn kahrna uramam, Rus
Kazaknn krbac Rus jandarmasnn zindann tatmam olsun. Mamafih Rus
edebiyat istikametini armayarak byk bir azm sebat ile yoluna devam eylemi,
kse-lslik ve mdahane levslerinden daima uzak durmu halk domu kalmtr.
Bu sayede Rus edebiyat ile Rus ahalisi arasnda baka hibir yerde emsali
grlmeyen manevi bir rabta tesis etmitir. Rus genlii Rus mnevverleri aire,
ediplere tapyorlar. Onlara kutsi kymetler atfediyorlar. Onlar doruluk, iyilik ve
gzellik peygamberleri mehdileri addediyorlar. Bu cihetle Rus edebiyatna bir de
mcahedeci vasf izafi olunabilir. imdi yukardan beri serd ettiklerimizi hlasa
ederek bir cmle ile Rus edebiyatn tarif etmek istersek diyebiliriz ki Rus edebiyat
umumiyeti itibari ile mefkreci (idealiste), (eniyeti) tabiat, (naturaliste) feminist
ve mchedecidir.
Aaolu Ahmet
(nu: 1, 12 Temmuz 1917, s.13)
214
Garp Edebiyat
2. RUS EDEBYATININ LK DEVRLER
Rus mnekkitleri ve edebiyat tarihileri Rus edebiyat tarihinin byk

devreye ayrmlardr.
Birinci devir- Ruslarn Hristiyanl ve Hristiyanlkla beraber ilk yazy

kabul ettikleri zamana kadar yani onuncu asr- miladiye kadar.- devam ediyor.
kinci devir: Onuncu asrdan on dokuzuncu asrn iptidalarna yani Pukinin

zuhuruna kadar devam ediyor.
nc devir de: Pukin den zamanmza kadar devam ediyor.
lk iki devir hakknda uzun tafsilata girmeyeceiz. Zira bu devirler on

sekizinci asr istisna olunmak zere Rus inkiaf- edebisi nokta-i nazarndan pek
fakir olduu gibi bizim mevzuumuz itibar ile de ehemmiyete haiz deildir. Biz bu
iki devrin yalnz esas hatlarn kaydederek ve istihzar olan on sekizinci asr
edebiyatlarnn takip etmi olduklar yollar zerinde biraz ziyade tevkif ettikten sonra
asl mevzuumuzu tekil eden ve hakikatte Rus edebiyat mefhumunun ihtiva eyleyen
nc devri mtalaa etmeye alacaz.
***
Birinci Devir Rus mverrihlerinden bazlar bir iki slm menbana

istinaden bu devirde bile Ruslarn hususi bir yazlar olduunu iddia ediyorlarsa da
bu iddia imdiye kadar kavl-i mcerret halinde kalmtr ve hibir tarihi vesika ile
teyit olunmamtr. Binaenaleyh bu devirde tahriri eserlerden bahsolunmaz. Btn
eserler halk edebiyatna aittir ve umumiyetle efsanelerden ve destanlardan ibarettir.
Bilini nam tayan bu efsaneler on sekizinci asrda muhtelif mdekkikler tarafndan
toplanmtr ki birinci devirde ifah halk edebiyatnn pek zengin olduunu ispat
ediyor.
Batndan batna ifah tarikle nakil olunan ve bilhire yaz ile tespit edilmi
bulunan bu eserler bu kadar uzun bir mesafeyi tayyederken tabiat ile birok tesirlere
215
maruz kalmlardr. Bizce kaydolunacak bir noktadr ki Alman sklar zerine Hun
efsaneleri ne kadar derin bir tesir icra etmi ise tatar efsaneleri de Rus bilinileri
zerine o derece tesir etmitir. Hatta Rus edebiyatlarndaki kahramanlara Bogatir,
Bahadr nam verilmesi bu tesirin ne kadar mull olduunu ispat ediyor. Stassof,
[Vladimir Olgiovitch] Potanine, ve Muller gibi Rus mdekkikleri btn Rus
destanlarnn tatarlarda n iktibas edilmi olduunu iddia etmilerdir. Fakat bu iddia
Pipine gibi mnekkitler ve edebiyat limleri tarafndan cerh olunmutur. Bunlar
Tatar tesirini inkr etmemekle beraber- Rus destanlarn esas itibaryla mstakil
olduunu ispata almlardr.
Bu devre ait Rus destanlar arasnda bilhassa zikre ayan olan Rus edebiyat
tarihi miyanna girerek Rus mekteplerinde numune olmak zere tedris olunan
gorun Alay Hakknda Sz kaydolunmaldr. Bu manzum destan hakknda byk
bir ktphane tekil edecek kadar ilmi eserler yazlmtr. Srf halkn dehasnda
domu olan bu eser daha o zaman Rus edebiyatn bil-ahire temyiz eleyecei btn
sfatlar iptida bir halde tayor.
kinci devri- on birinci asrdan evvel on dokuzuncu asra kadar devam eden bu
devir- Rus muharrirlerin slahnca- bu yaz devri fasla ayrlmtr. Birinci fasl-
keyif fasldr ki tatar istilasna kadar yani on nc asra kadar devam ediyor. kinci
fasl Moskof fasldr ki tatarlarn sktuna kadar devam ediyor. nc fasl da
teceddt ve intibah devridir ki on yedinci asrdan Pukin zamanna kadar devam
ediyor.
Kiev Fasl- Ruslarn Bizanstan Hristiyanln tesiri ile Kiev Dkalna

yaznn duhl ile balyor. Bu faslda tabiat ile Hristiyanlk tesiri hkimdir.
Mevzusu ve ilham itibaryla pek mahdut olan tahriri eserler hep din etrafnda
dolayor ki iptida ilahilerden, mevizelerden, hutbelerden ibarettir. Filhakika halk
edebiyatnda eski putperestlik devrinin tesirleri bir mddet daha devam ediyor,
halkn hayalinde yeni zlaryla eski ilahlar karyor. Hristiyan hikyeleri
putperestlik efsaneler ile birlikte yayorlar. Fakat git gide Hristiyanlkn tesiri
eski izleri tamamen siliyor, kaldryor. Yine Hristiyanln tesiri iledir ki bu faslda
biz ilk defa olarak vakanvislie tesadf ediyoruz. Manastrlarda ba- kenis
tercme-i hallerini yazmak sevap addolunduundan yava yava bu tercmeyi hallere
216
srf dnyevi hadiseler ve vakalar da kartrlmaya balyor ve bil ahire manastrlar
vakanvislik menba oluyor. Zamanmza kadar hfz edilerek Rus mverrihleri iin
tkenmez bir menba tekil eden bu gibi eserler miyannda bilhassa Kiev
manastrnda Nestor naml rahip tarafndan tertip olunan vakayiname yan- tez-
krdr. Mellif baka milletlerde olduu gibi vakayinamesine Nuh Peygamberden
balyor ve yaad on nc asra kadar getirerek ve bittabi Hristiyanlktan evvelki
Rusyadan Rus kinez Princelerinden bahsediyor.
Keza bu fasl seyahat nameler ile de zengindir. Dindar rahipler stanbulu

Beytl- mukaddesi ziyaret etmeyi din bir vecibe gibi telakki ediyorlard. Buna o
zaman gidi Khojdenie denilirdi. Bu gidiler esnasnda rahipler stanbulda
Anadolu ve Arz- mukaddeste grdklerini iittiklerini kaydederlerdi. Bu gibi
gidiler miyannda en kymetlisi rahip Daniel tarafndan on ikinci asrda ve yine
ayn asrda rahip Antony tarafndan icra edilmi olanlardr. Hi phe yoktur ki
tam ehl-i slip harplerinin balangcna tesadf eden bu eserlerden Trk
mdekkikleri o zamanki Selukler hakknda birok kymettar malumat alabilirler.
***
On dokuzuncu asrdan on yedinci asra kadar devam eden Moskof fasl Rus
halk ve tahriri edebiyatnda uzun bir durgunluk zamandr. Tatar istilasna marz
kalm olan ahali din ve kilisede teselli aryor, fakat bunlar da ona derin ve yksek
ilhamlar telkin edemiyor. Altn Ordu hanlar memleketin dhili idaresini yine eski
Rus kinezlerine Princes tefvz etmilerdir. Bunlar yine eskisi gibi kendi aralarnda
niza ve ihtilafa devam ve byk hana sadakat ve ubudiyet ibraznda yek-dierleri
ile rekabet ediyorlar. Bu miyanda bilhassa Moskof kinezlerin temyiz ediyorlar.
Bunlar mdahneleri klelikte sebkatleri sayesinde byk hann mahmilleri
kesiliyorlar. Byk han himayesi sayesinde yava yava dier Rus kinezlerine tefvik
eyliyorlar, Rus topran yeniden toplamaya balyorlar. Byk han gibi bunlar da
byk kinez vekili kinez oluyorlar. Bununla byk hanlar kendi temellerini rtm
oluyorlar. Bil-hire byk kinez byk han tanmayacak ve hatta sras geldii
zaman onu btn btn atacakt. Fakat ayn zamanda Rusya da eski mttehidiler,
Confederation, eski muhtariyetler yerine mthi bir merkeziyet usln muhb bir
217
istibdat tesis eyleyecektir. ayn- dikkattir ki Rus istibdat ve merkeziyet uslnn
nazariyat ite bu tatar hkimiyeti zamannda tertip ve tatbik edilmitir.
Gariptir ki bu istibdat ve merkeziyet usl nazariyesinin mertebeleri kilise

reisleridir. Tatar istilas- yukarda zikrettiimiz vech ile halk kilisenin kucana
atmtr. Meyus halk btn midini gklerin mucizesine, muaveniyetine atfetmiti.
Bu mucizenin bu muaveniyetin zuhuru iin dinin ahkmna riayet, dinin emirlerine
itaat lazmd. Byk hann himayesi sayesinde her gn kuvvet ve satvetle bymekte
olan Moskof kinezlerinin etrafnda kilise, din ve halkn toplanmasnda gryorlard.
Byk Moskof kinezi de her eye hkim olacaktr. O adeta bu vazife ile mkellef
olan bir nm-ilahtr. O yeryznde kiliseyi ve dini himaye edecek ilahn bir
timsalidir. O zllullahtr, meyyid-men tarafullahtr. Onun nnde- her ey
eilmelidir. Her ey hatta kilise reisleri ona itaat etmelidir. Allahn yeryznde
temeli olan byk kinezden iyi ve doru kim Allahn iradesini emirlerini anlar.
Binaenaleyh byk kinez hatta ahkm ilahide bile tasrif hakkna hkimdir.
te Rus kilise babalarnn daha on altnc asrda tertip etmi olduklar bu gn

ahidi olduunuz Rus inklbna kadar devam eden o mthi arizm nazariyesi! Bu
nazariyeyi teyit iin hatta stanbul ve talyada tahsil etmi ve mehur
Savonarollann akirtlerinden bulunan Maksim Greck namnda birisi Moskovaya
davet olundu.
Filhakika bu mthi nazariyeye kar Volgann te tarafnda tesis etmi olan

bir mezhep zuhur etti. Bu mezhebin banda Nil namnda birisi ile onun akirtleri
Vassian ve Artemi bulunuyorlard. Bunlar din velayetle dnyevi velayetlerin yek-
dierinden ayrlmasn birbirine mdahale etmelerini nsn tevsirinde herkesin bir
olmasn talep ediyorlard. Birok mnakaadan sonra bu gibi mezhepler peyrevleri
zllinde ilan edilerek iddetle takip olundular.
Bu sayede birlemi ve arizmi yeryznde Allahn temsili gibi telakki eden

kilise ile hkmdarlk mevkii artk her eye hkim idiler. En ufak bir mukavemet
sesini derhal bastrmakta mttefiktiler.
Moskof devrine ait en clib-i dikkat eserler ite bu arizm nazariyelerini

ihtiva eden ve kilise babalar tarafndan yazlm olan eserlerdir. Prosvetitel, Minei,
218
Stephennaa, Kniga, Domostroy, Stoglave btn bu eserler taassub ve istibdat
fikirlerinden mlhem olarak hayatn btn unlarn devlet, cemaat kilise ve aile
hayatlarn ayn tarzda bazlarnn hkimiyet ve istidad ve dierlerinin mahkmiyet
ve mazlumiyeti esaslar zerine tanzim ediyorlar. Mthi van le Terrible bu eserler
tarafndan yrtlen nazariyenin uurlu bir mmessilidir. Bu mthi hkmdarn
zamannda Litvanyaya kam olan kinez Kourbsky Rusyada son defa ecaatin
parlamasn temsil ediyor. Lehistan da bulunmu Avrupa hakknda malumat edinmi
olan bu adam vana mektuplar yazyor ve onu insafa hakka davet ediyor. Bu
mnasebetle Onunla van arasnda bir mektibe vaka oluyor ki mtalaa ettiimiz
devrin en kymetli eserlerinden birisini de bu mektibe tekil ediyor. Biz burada
vann mektuplar muhteviyatn bugn Rus inkilbnda byk bir rol oynayan ve
daha yaknda Rus hariciye nazr olan Profesr Milikofun bir eserinden iktibasen
nakletmeyi faydasz addetmiyoruz. vann mektuplar- Ruslarn bizimle iki yz
seneden beri peneleimlerinin ruhu sebebini meydana ak bir tarzda koyduundan
bedihidir ki ne mertebe hususu bir kymete haizdir.
van mektuplarnda diyor ki: Moskova- nc Romadr. Birinci Roma asl

ve hakiki dine hyanet etti. Ona gre Allah tarafndan telin edilmitir. kinci Romada
stanbuldur. Orada hakiki din yek-dierinden dodu. Fakat stanbul din
dmanlarnn eline gemitir. stanbulun varisi ve btn Rusya ile Hristiyanln
mukaddes hkmdar olan arn payitaht Moskova nc Romadr. Drdnc
Roma olmayacaktr zira evvela irade-i azliye Moskova arn ebediyen btn
cihann hkmdar ve btn Hristiyanln hkimi tayin eylediinden bu gn o
Ortodoks kilisesinin yegne hamisidir. Saniyen stanbulun sktundan sonra onun
vazifesi Moskovaya intikal eylemitir. Salisen Sophia Paleologue vastasyla Rus
arlar dorudan doruya stanbul imparatorluunun varisi olmulardr. Veraseten
Rus arlar Rurik Ailesine mensup olduklarndan dorudan doruya Sezar Oktavia
Augustun varisleridir. Dnyann yegne hkmdar olan Moskof arlar gayr
mahdut velayet-i tameyi haizdirler. Onlarn iradeleri kanundur. Onlar tarafndan
tertip eden ceza bile mahiyeti itibaryla mukaddestir. Ve kran ve minnettarlkla
kabul olunmaldr. Onlara yalnz adam itaat deil hatta onlara muhtelif muhalefet
etmek azim bir gnah ve cinayettir. Zira ar daima Allahn iradesini izhar eder.
219
saya mensup kilise bile ona itaat etmelidir. Buna mukabil o da kiliseyi mdafaa ve
muhafaza etmekle mkelleftir. Bunun iin ar her nevi ihtilaflar, her nevi ahsi
fikirleri t kknden kazmaldr. Zira ahsi fikir hususi akide her nevi hrslarn
menba olarak beer iin ikinci bir skttur. Kilise tarafndan icra olunan mevizalar
tesir-i bah olmad halde mukaddes ar istediini mahvetmekle mkelleftir.
Mthi van serd ettii nazariyeleri harfi harfine tatbik etti. Allah ve kilise
namna etrafn yakt kavurdu. ahs fikirler perverde etmek cesaretinde bulunan
herkesi kaza akt.
Filhakika vandan sonra Rusyada eski mttehideye confederationsa

doru byk bir akslamel vaka oldu. Fakat Rus tarihinde fetret namn tayan bu
hareket ok devam etmedi. Lehlilerin ifrat Rusya da byk mill cereyann uslne
sebep oldu. Ve fetret devrini nihayet veren bin alt yz on iki senesindeki Zeski-
sayr assembly nationale Romanov ailesini hkmdarlk mevkiine getirmekle
vann perverde ettii btn ananeleri btn nazariyeleri yeniden ihya etti.
Lakin Rnesans devri artk Avrupada bitmiti. Yeni Avrupa medeniyeti

tekml etmiti. Onun dalgalar Lehistan ve sve vastas ile Rusyaya kadar
geliyordu. Rusya bu umumi cereyann haricinde kalamazd.
Aaolu Ahmet
(nu:5, 9 Austos 1917, s.87)
220
3. KARAMZNEE KADAR RUS EDEBYATI
Rus edebiyatnn nc devri, on yedinci asrn nsfndan balayarak t

Pukinin zamanna kadar devam ediyor. Bu devir kendisi tli ksma ayrlabilir.
Birinci ksm Yeni Kiev, ikinci ksm [Mikhail Vasilyevich] Lomonosov, nc
ksm ise [Nikola Mikhalovitch] Karamzine namn tayorlar. Bu ksm yek-
dierine rapteden ve onlara bir devir mahiyeti veren hususiyet evvela: Avrupa
edebiyatn taklit ve saniyen: Tedrice Avrupa medeniyetinin usl ve millerini
iktisbdan ibarettir.
Yeni Kiev Ksm
Bu devrin nam bile bu devre ait edebi cereyann banda cenubi Rusyada
kin Kiev ehrinin bulunduunu gsteriyor. Her ne kadar siyasi merkez asrlardan
beri Kiyeften Moskovaya intikal etmi ise de ilk Rus intibah devrinin merkezi Kiev
olmutur. Bununda sebebi bir taraftan Kiev ehrinin Ruslardan daha mterakki olan
ve Avrupa ile daha sk bir alakada bulunan Lehliler ve Rotenlerin taht tesirinde
bulunmas ve dier taraftan da Katolik propagandasnn idare ettii tehlike ve bu
tehlike ile mcadele lzumudur. Katolik Lehistanla Litvanyann yaknlndan ve
hatta bazen siyasi hkimiyetlerinden mteessir olan cenbi Ruslar yine Lehistandan
gelen Katolik propagandasna kar Ortodoks kilisesini muhafaza ve mdfaa etmek
iin kendi aralarnda cemiyetler ve kardelikler tesis ederek mektepler, medreseler
vcuda getirmek lzumunu idrak ettiler. Bu mektep ve medreselerde eski Yunanca,
Latince lisanlar ile beraber Yunan ve Latin edebiyat da tedris olunuyordu. Ayn
zamanda mcadelenin cbtndan olarak kitaplar, risaleler neretmek iin matbaalar
kraathaneler tesis olundu. Bu sayede Kiev ehri yeni balayan bir Rus intibahnn
oca oldu.
Hlbuki bu meyanda imalde, Moskovada edit din mcadeleler cereyan

ediyordu. Bu mcadelelerin zemini Tevrat ve ncil in tercmelerindeki hatalar,
cahil mesutlar tarafndan tespit edilen u tercmelerin ihtiva ettii sehivleri tekil
221
ediyordu. Kendini Katolik tehlikesinden kurtarmak iin imal Rusyann siyasi
kuvvetine istinat eden cenub Rusya tabiat ile bu mcadeleden haberdar idi. Ve
mcadeleyi halletmek iin ilm salhiyeti haiz birok adamlar yetitirmiti. Bunlar
Latince ve Yunancay renmi, Islav lisanndaki ncil ve Tevrat tercmelerini
asllar ile mukabele edecek ve vaki olan hatalar tashih eyleyecek mevkide idiler.
Binaenaleyh bunlardan bazlar Moskovaya azmet ederek mcadeleye kartlar ve
az bir zaman iinde Moskova zerine manevi tesirler icra etmeye baladlar.
Kievden Moskovaya bu suretle muhaceret etmi ve oraya garp medeniyetinin
unsurlarn ithal ederek imali Rusyada dahi yeni bir intibah devrini am olanlar
meyannda bilhassa zikre ayan olanlar bunlardr: Slavnitsky, Simon Polotsky,
Silvestre, Jury Kryzrusky, Stefan Jovoresky ve Thophan Proqopovitch. Filhakika
btn bunlar bilhassa din bir zemin zerinde alyorlar. Fakat ayn zamanda da
Moskovada mektepler tesis, Latin ve Yunancay talim, tarih ve mantk, dinyat ve
edebiyat tedris ediyorlar. Bazlar mesela Polotsky Rus lisannda gayr- din mevzlar
zerine iirler yazyor ve ilk kere olarak Lehlileri taklden seylb veznini Rus
lisanna dhil ediyor. Bu sayede Kiev ve Kiev muhcirleri imal Rusya ile Avrupa
arasnda bir nevi tavst vazifesini icra ediyor ve Byk Petronun zuhru iin zemin
hazrlyor.
Lomonosov Ksm
Bu devir ve onu takip eden Karamzin devri artk byk Petronun ve onun
varisleri miyannda cereyan ediyor. Petro zuhr etmi, dini, itima, siyasi ve hatta
itiyad inklplarn yapm, Rus hayatn altst etmi, eski ruhla, eski zihniyet ve
anane ile mali olan nc Romay yani Moskovay terk etmi, Petersburgu bina
ederek Avrupa ya kendi slahnca byk ve vasi bir pencere amt. Bundan sonra
Petersburg siyasi merkez olduu gibi manevi ve edebi merkez vazifesini de icra
eyleyecek, Rusyann vahdetini temin ederek sk bir merkeziyet usln iltizam
eden Petronun sayesinde Petersburg btn Rus hayatnn merkezi olacaktr. Petro
Petersburga birok Avrupal statlar davet etmi Petersburgun plann tanzim ve
tertip etmi, muhtelif ve mteaddit mektepler tesis eylemi, akademinin esasn vaz
eylemitir.
222
Petronun vrisleri ve bilhassa iki kadn hkmdar Elisabethe, Catalina
mrn-ileyh teceddt teebbsn tevsi ve idme ettiriyorlar. kinci Katerin
Avrupa mahiri ile mesela Voltaire ve Layipnil ile mektebeye giriiyor. Onlar
Petersburga davet ediyor. Rusyann teceddt hakknda reylerine mracaat ediyor.
Dhilinde muhtelif derece i mekteplerin adedini teksir ettii gibi Rus asilzadelerine
mensup genleri de Avrupann muhtelif merkezlerine gnderiyor. Bunlar burada
Avrupa tekniini iktisap etmekle beraber Avrupa lisanlarn lm ve felsefesini
edebiyatn da mtalaa ve tetkik ediyorlar.
Avrupa ile bu kadar sk bir rabta ve Avrupadan alnan mktesebat tabiat ile
Rus edebiyatn Rus zevk, sanat ve malumatnn inkiaf iin byk ve mhim bir
mil oluyor: Filhakika Petersburg akademisinin tesisi ile yani 1726 senesinden
balayarak 1791 senesine kadar devam eden Lomonosov Devri eski devir gibi taklit
devridir. Bu devirde yetien btn muharrirler, edipler ve mtefekkirler Avrupay
taklitten baka bir ey yapmyorlar. FonVisinin Ceneresil naml eseri istisna
edilmek zere bu devre ait bir tek orijinal eser gsterilemez.
Mamafih bu devir Rus Edebiyat Tarihinin mhim ve gayet velut bir istihzar
zamandr. Bilhassa tercme edebiyat ile temyiz ediyor. Akademinin say ve teviki
sayesinde Latin ve Yunan edebiyatndaki btn aheserler bu devirde Rus lisanna
tercme olunuyor. Ayn gayret yeni Avrupa edebiyat hakknda ibzal olunuyor. Bu
devrin bu sayede vcuda getirmi olduu tercme edebiyatn vsati hakikaten
hayret-bahtr. Nim-barbar Rus muhiti Yunan, Latin ve Avrupa klasiklerinin bu
istilasndan bittabi ziyadesi ile mteessir oluyor. Tarz- tefekkr ve tehesss, usl-i
mesi uzun, mhim bir inklp devri geiriyor ve Pukinle balayan mstakil ve
orijinal klasik Rus Edebiyatnn zuhru iin metin bir zemin hazrlyor.
Bu devrin banda devrin tesmiyesi de dellet ettii gibi Lomonosov

duruyor. Lomonosovun etrafnda Kantemur, Tretiokofsky, Soumarokoff akademi
azasndan Alman Schltzer ve Muller vesair ikinci derecede pek ok muharrir ve
edipler bulunuyor. Bu muharrir ve airler hem Latince ve Yunancadan, hem de
muhtelif Avrupa lisanlarndan tercme ediyorlar, hem de mstakil eserler yazyorlar.
223
Mstakil eserler sanat itibariyle pek nakstr. Tercih olunan ekil kaside,
ode, trajedi ve destan, epopedir. Avrupay noktas noktasna taklit eden bu devrin
adamlar mevzularn klasik edebiyattan aldklar gibi pesodo klasizmin ekle ait
kabul etmi olduu Bovalonun o maht drt vahdet-i kaidesine kuts bir destr gibi
riayet ediyorlard. Sanat nokta-i nazarndan bu devrin tercme faaliyeti elbette ki
orijinal eserler yazmak tecrbelerinden daha kymetlidir. te bunun iindir ki Rus
edebiyat tarihileri bu devreyi ve hatta onu takip eden Karamzin devrini mill
edebiyat srasna sokuyorlar.
Fakat yukarda da zikrettiimiz gibi bu devir istihzar nokta-i nazarndan pek

mhimdir. Zira evvela bu devir edebiyat dinin nfuzundan tamamen kurtard.
Edebiyata mstakil ve layk bir istikamet verdi. Saniyen nesir ve nazma baka bir
ekil vererek edebiyat iin yeni ve vasi yollar at. Nazmda o zamana kadar hkim
olan vezin roman edebiyatndan iktisap edilmi silap vezni idi. Hlbuki bu vezin
Rus lisannn mahiyet ve ruhuna tamamen muhalifti. lk evvel u hakikati
Tretiakovski kefederek silap vezni yerine Alman lisanndan alm olduu ve Rus
lisanna daha uygun olan Tunik veznini kulland ve Lomonosov vsi nfzu ve
salbeti sayesinde bu yeni vezni tespit etti.
Sonra nesirde mhim bir inklp yapld. O zamana kadar nesirde kullanlan
eski suni, lm, yalnz din kitaplarda yaayan Islav lisanyd. Mrur- zamanla
bu lisana konuulan lisandan birok kelimeler ve terkiplerde girmiti. Avrupa ve
Avrupa lisanlar ile rabta tesisinden sonra da bir de Nemseceden, Hollancadan,
Faranszcadan ve sve lisanlarndan alnm birok kelimeler dhil olmutu. Bu
suretle o zamana kadar nesir lisan suni, ahenksiz, karma kark bir halitadan
ibaretti. Lomonosov ve peyrevleri nesir lisann bu illetten kurtarmak, Moskovada
konuulan ahali lisann kabul ederek ve bu vech ile yaz lisan ile canl lisan
arasndaki uurumu kapatmak iin ok altlar. Yine Lomonosov devrine ait olmak
zere Petersburgda ve btn Rusya da ilk defa olarak Volcoff namnda bir muharrir
tarafndan Petersburgda ilk daimi tiyatro tesis olunuyor.
Pek uzun devam eden kinci Katerinin saltanat esnasnda, Lomonosov

mektebini idame ettiren velkin fikr ve sanat itibariyle Lomonosovla arkadalarnn
fevkine gemi olanlar arasnda bilhassa komedi-nivs, Fon-Visine ve kasideci
224
Derjavivle mtefekkir [Sergei Petrovich] Novikov ve Raditsciaffyi ve ilk evvel Rus
edebiyatna pastoral eklini sokan Bogdanovich ve kezalik ilk kere olarak Rus
lisannda efsane eklini tecrbe eden Khemmitseryi zikretmek lazmdr.
Bu zmrenin ehemmiyeti Rus edebiyatna tenkitilik, bil-hire Rus

Edebiyatnn esasn tekil eden mefkrecilikle muhalefet mahiyeti vermesinden
ibarettir.
O zamana kadar mevzularn eski lemden alan ve bilhassa meddahlkta,

kaside-nvistlikte hret arayan Rus edipleri bu kere mevzularn mill hayattan
almakla beraber bu hayatn ire ettii hadiseleri birer birer tahlil, terih ve tenkit
etmeye balyorlar.
Rus edebiyatnn bu istikameti zerine hi phe yoktur ki o zaman

Avrupay altst eden ansiklopedistler ile Fransz byk inklb tesir icra etmitir.
Ansiklopedistlerden aldklar hrriyet ve insaniyet fikirlerini Rus muharrirleri kendi
muhitlerine tatbik etmek istiyorlar ve bu sayede imdiye kadar mdafaa kesildikleri
hkmetle arpmak, Rus cemaatinin hukukunu mdafaa eylemek ve hkim
muhaliflik noksanlarn gstermek yolunu tutuyorlar.
Fon-Visine, Nedarestlen komedisinde o zaman ki Rus asilzadeleri ile memur

muhitlerini mthi cehaletlerini ve bu cehaletle beraber gln gurur ve tekbirlerini
ldrc bir istihza ile meydana vaz ediyor. Ayn zamanda Novikov, Raditsciaff
esareti muhakemedeki adaletsizlii rvet-horluu, Rus cemaatini istila etmi olan
vahet ve kabal birer birer terih ediyorlar.
Hlsa Lomonosov devrinin son mmessilleri- Rus edebiyatna baka, ciddi

vkur ve muhterem bir r ayorlar.
Filhakika bunlar ekil itibariyle yine takliti, yine Avrupann, Avrupada

hkim kaidelerin esiridirler. Fakat fikir, mevzu ve lisan itibariyle feyz-nk bir yol
almtr. Bu yolu takip ederek Rus Edebiyat dehasn Pukin de bulacak ve artk
o ekil esaretinde kendini tamamen kurtaracaktr. Lkin Pukine varmak iin
Karamzin devrini geirmek lazmdr. Fakat Karamzin devri pek velt ve bizim el-
225
yevm geirmekte olduumuz edeb buhran devri ile birok mterek cihetleri havi
olduundan bu devir hakknda ayrca ve mufassal bir bent yazmay dnyoruz.
Aaolu Ahmet
(nu:11, 20 Eyll 1917, s.217)
226
4. KARAMZNE DEVR
Bu devir 1791den yani Karamzinin aheserlerinden addolunan Prusya

Hannn Mektuplar neredilmeye balad seneden 1821 senesine kadar yani
Pukinin Russlan et Ludmlla naml eseri kt seneye kadar devam etmitir.
Aslen Tatar olan vecd-i ils Kara Mirza namn tayan Karamzinin ahsiyeti
btn bu krk senelik edebi devre hkim olmutur.
Karamzinin Rus Edebiyat Tarihindeki mevkii mhim inklpla tayin

etmitir. Bu inklplardan birisi Karamzin sayesinde santimantalizm tarznn Rusya
da o zamana kadar hakm olan pesodo klasizmi tamamen modadan karmasndan
ibarettir.
Filhakika santimantalizm mektebi Karamzinden evvel Rusyaya dhil

olmaya balamt. O zaman Avrupada santimantalizm tarz- edebisinin banda
bulunan Richardson, Sterne, Goldsmith, Roussean, Goethenin aheserleri Rusaya
tercme edilmi ve Rus edipleri arasnda mukallit bulmutu. Ve keza Fransz
santimantalistlerinden burjuva veyahut alar komedi Comdie Larmoyante
yazan Didero, Marivo bu marlarn eserlerini de tercme edip Rus cemiyeti arasnda
muvaffakiyete nail olmutu.
Mamafih umumiyet itibar ile Rus seyyahnn mektuplar neredilinceye

kadar eski Pesodo Klasizim tariki hkimdi: Yalnz bu mektuplarn neri eski mektebi
son bir darbe ile meydandan karyor.
Karamzin, o zamanki Avrupa hakknda hakiki bir fikir edinmek iin

Almanyay, svireyi, Fransay ve ngiltereyi dolayor, muasrs olan btn
mahirleri ile mesela Kant, Herder, Willand vesaire ile uzun uzadya gryor.
Bil-hire alm olduu intibalarn mektuplar tarznda nerediyor.
Bu mektuplarn tarz- ifadesi ile ihtiva ettii fikir ve ihtisaslardan

Karamzinin bilhassa Rousseau ile Sternenin taht tesirinde bulunduu anlalyor.
Rousseaunun Nouvella Eloisei ile Sternenin Fransa ve talyada Hissi Bir
Seyahat Sentimentale en France et en talie Voyage hkimdir. Karamzin tabiat
227
Rousseaunun gz ile gryor ve onun kadar tabiata meftundur. Sterne gibi
Karamzin de grd insanlarn bilhassa i taraf ile ruh zevki ihtisaslar ile
alakadardr.
stat ve mahir bir kalemle yazlm bu mektuplar Rus karileri zerinde

derin tesir icra etti. Ve santimantalizm mesleinin tefvkini temin etti: Bil-hire
Karamzin yeni mektebi srf edebi eserlerine naklederek klasizim devrine tamamen
nihayet verdi: Karamzinin Zavall Lizas Pauvre Lise uzun senelerden beri ok
gen kzlar ve gen delikanllarna anlatmtr!
Hakikatte Karamzin iin bu muvaffakiyeti temin etmek, garp muhitlerinde

olduu kadar mkl deildir. lk makalemizde Rus edebiyatmz seciyelerini teri
hederken halklkla tabiatlk Rus edeb ve fikr zihniyetinin esas olduunu iaret
etmitik. Pesodo Klasizme kar km olan santimantalizm ise bu Rus
zihniyetine daha uygundu. Mevzularn ekseriyet itibaryla bahadrlk devrinden,
hariten alan, ekli ve tarz ifadesi ile bilhassa Aristokratlk olan Pesodo Klasizm Rus
ruhuna yabanc idi. Bunun iindir ki Pesodo Klasizm Devri Rus Edebiyat Tarihinde
snk gemitir, hibir yaayan eser brakmamtr. Bilakis mevzuunu muhitten alan
tabiat terennm eden efsanevi kahramanlar yerine vazi burjuva ile hayatn tercih
eden santimantalizm mektebi Rus zihniyetine daha uygundu. Mezkr mektebin bu
gn bile itina ile okunan eserler brakabilmesi ite bu sebebe mebnidir.
Karamzinin temsil ettii santimantalizm mektebi etrafnda pek ok

muktedir muharrirler topland. Bunlarn arasnda Balladlar, Elgieleri ile Romanslar
ve dilleleri bugn bile Rus mekteplerinde tedris olunan ve edebiyatla itigal
edenlerin aznda dolaan Zoukovsky zikredeceiz: Zoukovskynin Rus
Cengverleri Arasnda air naml eserini her Rus bugn bile ezberden biliyor. Bu
eserden aadaki paray numune olmak zere nesir ile tercme ediyoruz:
Bu kadehten vatan erefine arkadalar!
Varln ilk zevkini tattmz yerler
Krlar, z tepeler
Kendi gmzn sevgili evki
228
Munis sular
lk senelerin altn oyunlar
Ah ne kadar gzel ve munissiniz
Mukaddes vatan!
Seni takdis ederken
Hangi kalp titremez?
Fakat Zoukovsky bilhassa tercmeleri ile mehurdur. Odisse tamamen

tercme etti ve lliadann da tercmesine balad; lakin mr vefa etmedi. Hint
efsanelerinden Nal ve Damayaneti den mhim bir paray, ehnameden Rstem
ve Zehrap ksmn, Goetheden Schillerden Byrondan birok paralar ve eserleri
Rus lisanna naklederek Rus edebiyatn ark ve garp edebiyatnn aheserleri ile
zenginletirdi.
Karamzinnin yapm olduu ikinci mhim inklp lisana aittir. Lisan

meselesi t Lomonosov zamanndan beri Rus ediplerine megul etmekteydi. Ak
dimal ve ihatal dnen mtefekkirler eski suni ve gayr- mtecanis lisann
slaha muhta olduunu idrak etmilerdi. Hatta Lomonosov ve arkadalar bu yolda
mhim hatveler atarak tahriri lisan canl ve konuulan lisana takrip ettirmeye gayret
eylemilerdi. Lakin bu gayretler lisann slah iin mhim bir yol amakla beraber
onu eski noksanlardan hals edememiti. Bu hususta kati bir inklp yapmak erefi
Karamzine ksmet oldu.
Seleflerinin btn gayretlerine ramen Karamzine kadar Rus lisan garip bir
mozaik ire ediyordu. Bu mozaiin esas hayatta lm ve yalnz din kitaplarnda
yaayan Slavyan lisan idi. Bu esas zerine birok yekdieri ile asla imtiza
edemeyen ilaveler toplanmt. Canl lisandan alnm kelimeler ve terkipler, Latin ve
Alman lisanlarndan iktisap edilmi Rus lisansnn ruhu ve mahiyeti ile imtiza
edemeyen bir slup te o Slavyan esas zerine toplanm ilavelerle yani byle
kark, ahenksiz, istimal mkl bir aletle Rus Edebiyatnn Rusyada ilim ve
fennin terakki ve inkiaf edemeyecei aikrd. Bilhassa uzun seneler mrn
mektep sralar zerinde rtm olan birisi bu lisandan hibir ey anlayamazd.
229
Lisan, edebi eserlerin ve lm u fennin intiarna vasta olmak yerine bilakis azim bir
mana tekil ediyordu. Bu hakikat meydanda iken bazlar srf inadn telkin ettii
hrsla dierleri ilim, fen ve edebiyat mahdut bir zmreye mahsus bir imtiyaz gibi
telakki ve daha bakalar ananeye, maziye merbutiyetleri ve her nevi slahat ve
inklptan tevahhular, eski lisann idamesinde srar ediyorlard. Bunun iindir ki
Karamzinin Avrupada Bir Seyahat Mektuplar nerolunmaya balar balamaz
Rus muhiti zerinde bir yldrm tesiri icra etti.
Bu mektuplar, tahrir lisan canl lisana takrip hususunda mkemmel bir

rnektir. Karamzin mektuplarnda btn eski Slavyan kelimelerini Latin Alman
terkiplerini Arkaizmleri terk ediyor. Okuyucular ilk kere olarak tasvirlerini,
hikyelerini canl konuulan lisanda okuyorlar. Bu canl konuulan lisan
Moskovann mutavasst mnevver ksm arasnda istiml olunan lisand. lk mektup
bile Rus edebiyatlarn iki muhasm ksma ayrd: Bir ksm Karamzini hrmet ve
muhabbetle alklyor, dier ksm ise hiddetler, kfrler pskryordu.
Tarih ne kadar tekrir ediyor!. Eskiciler derhal Rus edebiyatnn muhitleri

Lubiteli Russkoy Slovesnotti nam ile Rus Edebiyatnda hibir canl eser
brakmam olan Chickhkin riyaseti altnda bir cemiyet tekil ediyorlar. Bu cemiyet
yeni lisan, avam ve sokak lisan, adi, edebiyata yksek fikirlere, yksek hislere
tercman olmak liyakatinden mahrum olmakla tavsf ediyor. Fakat btn gen canl
muktedir edipler ve mtefekkirlerde, Karamzinin etrafna toplanarak eskiciler ile
mcadele iin Arzamas namnda bir cemiyet tekil ediyorlar. O gnden itibaren bu
iki cereyan arasnda Rus Edebiyat Tarihinde mhim bir iz brakm olan mcadele
balad. Galebenin hangi tarafta kalaca t iptidadan belli idi. Karamzinin
etrafnda, daha o zaman pek gen olan Pukin, La Fontaine mtercimin Dimitriev,
mehur air Prens Viazemsky, lyadann mtercimi Gndich, Rus jurnalizminin
messisi Macaroff, yukarda hakknda malumat verdiimiz Zoukovsky Ruslarn La
Fontainei olan mehur efsane-nvis Kriloff ve Rus Edebiyatnda yn- dikkat
eserler brakm sair edipler toplanmlard. Zaten mcadelenin mahiyeti de yeni
cereyann galebesini temin ediyordu. Maziye saplanp kalanlar, hayat ihmal edenler
ilhamlarn, mefkrelerini lm ananelerden, messeselerden alanlar hibir zaman
yaayamazlar! Bu mcadele Pukinin edebiyat zerinde hakimiyeti zamanna kadar
230
devam edecek ve nihayet bu Rus dehasnn neben ile yeni cereyann kati
galebesini temin eyleyecektir.
Karamzinin lisan hususunda icra ettii slahatn mahiyetine gelince: Mezkr

slahat iki nevidir. Karamzin evvela lisan terkip eden kelimelere hasr- dikkat etti.
Bunlar arasndaki ahenk ve tecans temine alt. Bunun iin de eski Slavyan ve
Almancadan ve sair lisanlardan aynen alnm kelimeleri lisandan kard. Bunlarn
birine ya canl lisandan kelimeler ald ve yahut Rus cezirlerinden kelimeler uydurdu
veyahut ecnebi lisanlarndan kelimeler alarak Ruslatrd. Karamzinin bu
mnasebetle Rus lisanna sokmu olduu pek ok kelimeler hl da yaamakta ve
umumiyetle istimal olunmaktadr.
kinci nev-i slahat: slba, tarz- ifadeye aitti. Karamzine kadar Rus
edipleri Slavyanca ve Almancay takliden uzun yazyorlar, mutantan, debdebeli
terkipler kullanyorlard. Hlbuki bu tarz ifade slupta arl, karkl mucip
olduu gibi Rus lisannn ruhuna da muhalifti. Karamzin slubu sadeletirdi, yani
ufak cmleler kullanarak menus ve mstemil kelimeler istimal etti ve bu sayede Rus
ediplerine o zamana kadar yabanc olan tasvir tarzna da vasi bir meydan ald. Bil-
hire Rus Edebiyat bu hususta harikalar ibraz edecektir.
Karamzinin icra etmi olduu nc inklp tarihe aittir. Karamzine

kadar tarih bir ilim olarak Rusyada mevcut deildi. lk evvel tarih, ilim diye telakki
eden ve bu telakkiyi kabul ettiren karamzindir. Tarih hakknda nazariyelerini,
Karamzin Rus Devletinin Tarihi naml eserinin mukaddimesinde serd eylemitir.
On iki ciltten ibaret olan bu eser byk bir abidedir. Dokuzuncu asrdan t on yedinci
asra kadar Rus siyasi ve itima hayatn tasvir eden bu eser, ilk kere olarak vesikalar
zerine mstenit ve mrettep bir usle istinaden yazlm bir Rus tarihidir. Ruslar
imdiye kadar Karamzinin bu eseri ile iftihar ediyorlar ve onu Rus mealesi diye
telakki ediyorlar. Hakikaten Karamzine bu eserinde Rus mazisini canlandrm,
yaatmtr. Mellif kendisi, u eseri yazarken ne gibi endielere tabi olduunu
eserin mukaddimesinde izah ediyor. Karamzine mverrihten ilim ve hakikat
endiesinden baka vatan-perverlik moralistlik, muallimlik ve sanatkrlk hassalarn
da talep ediyor.
231
Mverrih yalnz hakikati sylemekle mkellef deildir. Hakikatte riayetle
gzel de yazlmaldr, okuyanlarda vatana kar vazife ve muhabbet hissini tenmiye
ettirmelidir. Karamzin kendisi eserlerini bu hislere tbien yazmtr. Gariptir ki lisan
ve edebiyat hususunda pek liberal olan Karamzin tarihe ait nazariyelerinde
muhafazakrdr. Karamzin ikinci makalemizde beyan ettiimiz mthi vann
nazariyelerini daha ilm bir surette ihya ediyor. Karamzine de Rusya iin felah ve
necat maziye merbutiyette, ananeye sadakatte aryor. An inklplarn ve mferrit
cereyanlarn aleyhtardr. te bunun iindir ki byk Petronun birok icraatn tenkit
ediyor, muasr ve yakn dostu olan Birinci Alexsandrenin slahatn beenmiyor.
mparatorun yzne kar o slahat hakkndaki fikirlerini beyan ve bununla bil-hire
hsl olacak irtica zemini hazrlyor. Fransz inklbna kar da menfi bir vaziyet
alyor; inklb Fransa iin felaket addediyor. Karamzine bu nazariyeleri ile Rusya da
siyasi Panislavizmin messisi deilse de mbeiri addolunabilir. Panislavistler esasi
fikirlerini Karamzinden iktisap edeceklerdir.
Gayet velt ve zengin olan Karamzine devrine mensup edipler arasnda

bilhassa Krilloff, Griboyedovu zikretmek icap ederdi; fakat bu iki byk muharrir
ayn zamanda Pukin devrine de mensup olduklarndan o devri aanlar miynnda ve
ayrca mtalaa edeceiz.
Aaolu Ahmet
(nu:12, 27 Eyll 1917, s. 238)
232
5. PUKN DEVRNN MUKADDMES
Karamzin ve muhasrlar Rus lisann, Rus mefkresini yeni ve mstakil bir

istikamete doru sevk etmek hususunda byk bir hizmet ifa etmilerse de srf
edebiyat sahasnda daha Avrupay taklitten kendilerini kurtaramamlard. Bunlar
ekil ve mevzu itibaryla henz ahsiyetlerini bulamamlard. Eserlerinin ksm-
azam, ecnebi rnekleri zerine yazlmtr, Rus hayat, Rus hakikati ile
mnasebetleri pek azdr.
Vaka byle bir istihale devrini geirmek Rus edebiyat iin elzemdi.
Edebiyat hayatn muhtelif tecellilerinden birisidir. Rus hayat ise o zaman mhim
bir buhran geirmekte idi. Eski, srf arki olan hayatn esaslar Petro ile halklarnn
darbeleri teceddtkrane mesaileri tesiri ile alt st olmutu. Btn eski messeseler
yklm eski ananeler / 246.s. krlm, kymetler dm ller deimi: Rus ruhu,
Rus mefkresi bu inikslar arasnda dolayor; o da muvzenetini ahengini
kaybetmitir. Nereye tutunacan tayin edemiyor. Yeni messeseler kuruluncaya,
yeni duygular tayin edilinceye, yeni muvazenet hsl oluncaya kadar Rus ruhunun
serseriyne teye beriye atlmas, her rzgrn karsnda istikametini deitirmesi
pek tabi idi.
Bugn bizde olduu gibi o zaman Rus hayatnda iki ameliye yklm ve l
ameliyeleri mtevzien olarak yryordu. Bir taraftan bir lim btn duygular,
btn kymetleri ile beraber yklyor. Dier taraftan yeni bir lim yeni duygular
yeni kymetleri ile onun yerine kaim oluyor.
Fakat bu ikinci ameliye bat olduu iin birinci kadar his ve idrak
edilemez binaenaleyh muasrlarda ekseriyet itibaryla bu iki ameliye arasndaki
ahenk ve mnasebeti duyamazlar. Hakikat halde ykl ve l ayn ameliyedir,
ayn kuvvetin muhtelif tecellileridir. nikslardan oklar tadklar canl ruh
sayesinde yeni mil ve unsurlar ile imtiza ederek yeniden hayatn esaslarn
tekil edeceklerdir; fakat bu batini istihaleyi grebilmek yalnz dehlra hastr.
Buhranlar esnasnda muasrlar ekseriyet itibaryla o iki ameliyeyi ayr ayr
zannederek iki byk ksma ayrlrlar. Bir ksm mziye saplanp kalr ve
233
muvzenetini, ahengini, hls o mazide gryor. Dier ksm ise necat ve hls
ykmakta arar. Ve binaenaleyh mevcudu, maziyi ykan amillere sarlp kalr.
Avrupadan gelen rzgr ykcdr. Mziden ykselen sadlar ise

muhafazakrdr. Binaenaleyh - mcedditler iin Avrupadan esen herhangi
cereyan mbeccel ve mukaddes olduu gibi muhafazakrlar iin de maziden gelen
sadlar mbarektir. Her iki tarafta iinde bulunduu muhitte muvzenet ve ahenk
millerini bulamadklarndan o ahenk ve muvzeneti taklitilikte aryorlar. ster
Avrupay ister maziyi taklit olsun.
Fakat hayat bir gl tamdr. kiye blnmez. Ann tecelliyt ayn menbadan
geldii gibi ayn mahiyeti haizdir. Yenilik eskilik yoktur. Yalnz herhangi zamanda
muasrlamak vardr. Muasrlamak ise mazinin hl ile imtiza etmesinden
ibarettir.
Bu imtiza canl yaayan bir muhitte kendi kendine yaplyor. ahsiyetli

fertler ise bu ameliyenin aletleridir. Birok yeni alnan eyler yaamadklar gibi
birok mziden kalm olanlar da mferrit taklitilerin mesailerine ramen
yayorlar. Bu mtekabil tesirler sayesinde bil-hire imtiza husle geliyor, muhit
ve hayat kendiliini ve onunla beraber ahenk ve imtizacn buluyor. te o zaman
hayatn tecellisi olan edebiyatta yolunu istikametini bularak taklitilikten kurtaryor.
Bu kaidenin suret-i cereyann Rus edebiyat tarihinde maddi bir surette mahede
etmek kabildir.
kinci makalemizde terih ettiimiz gibi Kiev devri ile balam olan Rusya
ile Avrupa arasndaki takrip Rus itima bnyesini sarm ve muasrlamak ameliyesi
balamtr. Rus uzviyeti ya yeni artlara tetbuk edecek ve bu sayede kendisini
kurtaracak ve yahut Avrupa ile temas sayesinde inhilale urayacaktr. Batini ve
mtekabil hulul-i ameliyesi balyor. Bu ameliyenin tesirlerini fikr ve hiss
cereyanlarda, din telakkilerde, messeselerin yava yava aldklar ekillerde takip
etmek kabildir. Petro ve halklar bu batini ameliyenin taharri amelileridir. Onlarn
zuhuru ile muasrlamak tetabuk ameliyesi muayyen kat-i ve maddi bir ekil alyor:
bunlar maziyi t kknden t esasndan baltalamaya koyuluyor. Bunlarn muasrlar
muharrirler ve ediplerde edebiyat sahasnda ayn eyi yapyorlar. Mazi ile her bir
234
alakay kesip Avrupay olduu gibi kr krne taklit ediyorlar: Hatta slupta
ivede tarz- ifade ve tefekkrde bile birer mukallit kesiliyorlar: Bu muasrlamak
galebesinin mferrit tezahrat idi.
Fakat ne Petronun makas ve baltas ve ne de Lomonossov, Derjavann

kasideleri, odeleri, klasik rnekleri taklit ile kullandklar ar slup, mazinin canl
messeselerini Rus ahval-i ruhiyesinin hayatnn ve lisannn hususiyetlerini bertaraf
edebildi. Mazi o canl messeseleri ile hl yaayan amilleri ile btn bu ifratlara
kar kyor, Rus mefkresi bu sayede yava yava ciddileiyor, tenkit yolu alyor.
Bklmak ve unutulmak istenilen eylerin kffesi bu tala mstahak mdrlar, alnan
eylerin kffesi iddia edildii gibi doru, gzel ve naks mdr? Mazinin ykseldii
bu gibi sadalar daha Petro zamannda tesadf edilebilir. Petronun hemiresi Sofiya,
Petronun dinde icra ettii mferrit tebdillere kar km olan Mutezile bu
sadnn gayr- ur akisleridir. Karamzin ve muasr mtefekkirler ise onu daha
uurlu, muayyen ve vazh bir surette ifade ediyorlar. Bunlar reformann, slahatn,
muasrlamann lzumunu itiraf ediyorlar: Fakat ykp skp atmak taraftar da
deildirler. Canl messeselere, ananelere lisann, Rus hayatnn hususiyetlerine
hrmet ve riayet olunmasn talep ediyorlar. Bunlar bizde Tanzimat devrinin
ifratlarna kar km olan mesela Cevdet Paalarn roln Rusyada oynuyorlar.
te mazinin bu aks-l-ameli sayesindedir ki yukarda zikrettiimiz imtiza, ahenk ve
muvzenet devri balyor. Bundan sonra Ruslarn yava yava Avrupal kafas ile
Rus gibi dnp hissetmekle balayacaklardr.
Ruslar Avrupa medeniyet zmresine girmi olacaklardr; fakat Rusluklarn

muhafaza etmi olacaklardr.
te bu yeni, cereyan edebiyatta Karamzin devrini takip etmi ve o devir ile

Pukin devri arasnda mterek fasla tekil eden iki muharrir edip kendi ahslarnda
temsil ediyorlar.
Bu edipler Kriloff, Gribeyodovdan ibarettir.
Kriloff komedya ve efsane-nvisidir. Gribeyodov ise yegne ve lakin imdiye

kadar bile Rus sahnelerini tezyin eden bir aheserin mellifidir.
235
Rus mnekkitleri bu iki muharrirden bahsederken Rus edebiyatnda mill
istikametin rehberi diye tarif ederler. Bunlarn eserinde Avrupa taklitilii asgari
dereceye inmi, Rus mefkresi kendi istiklalini vazh bir surette bulmaya balamtr.
Mezkr eserler mevzu itibaryla olduu gibi eda itibaryla da muasrlarnnkinden
ayrlyor. Mevzu itibar ile Rus hayatna, Rus hakikatine daha ziyade yaklayorlar.
Bunlar daha sade, mull ve tezyinatsz tasvir ediyorlar. Edaya gelince Rus mill
hususiyetleri briz bir surette tecelli etmeye balyor. Bu cihet yalnz fikir ve his
sahalarnda kalmyor, lisan sahasnda sirayet ediyor ve bu iki edibin kullandklar
lisan her nevi sunilikten ari olan canl lisan ivesini andryor.
Kriloff kendi dehasn bulmadan evvel baka vadilere sapt: Komedi, trajedi
yazd. Gazetecilii tecrbe etti. Fakat yalnz / 247. s. 1806 senesinde nerettii
Palamutuup efsanesi ile dehasnn yolunu buldu. Bu efsaneyi Kriloff La
Fontaineden tercme etmitir. Fakat tercme o kadar mkemmel Rus ivesine o
derece uygun idi ki Kriloffu tetkik eden Pleteneff naml mellif hakl olarak diyor
ki: Rusya iin Kriloff yalnz u eserin neri gn domutur.
Ertesi sene Kriloff on yedi efsaneyi havi mecmua neretti: O gnden

itibaren Kriloff un hreti btn Rusyay istila ediyor ve Baba Kriloff lakab ile
her eve giriyor. Kriloff cemen iki yz kadar efsane yazmtr. Bunlardan yalnz
yetmii tercmedir. Fakat bu tercmelerde Rus hayatn Rus lisannn ivesine o
derece tetbuk ettirilmitir ki orijinal denilebilecek kadar mkemmeldir.
Tercmelerini Kriloff ksmen La Fontaineden ksmen Ezoptan ve ksmen de

Hindu, ran efsanelerinden almtr. Orijinal efsanelere gelince bunlardan bazlarn
Rus folklorundan iktisap etmi bazlarn da o folkloru taklit ederek kendi dehasndan
yaratmtr. Kriloff un efsaneleri umumiyet itibaryla iki byk ksma ayrlabilir:
Terbiyevi, Didactique ve hicvi, Satirique. Fakat mellifin dehasnda hkim olan
unsur hicivdir. Mamafih Kriloff hicve hibir zaman ahsiyet kartrmyor,
iddet ve hain bir ekil vermiyor, tarz- ifadesi sakin, istihzas mlayim ve ince bir
istihza, ronie tarzndadr.
Hicv efsanelerin bir ksm ummi ve beer noksanlara, bir ksm yerli Rus
noksanlarna ve nc ksm tarih hadiselere aittir.
236
Umum beer noksanlar arasnda Kriloff bilhassa hodbinlik, hamakat, hod-
perestlik, gurur, dalkavukluk, yalan, tembellik hafet dima, aldatmak, kendini meth
etmek gibi noksanlar ile istihza ediyor. Yerli Rus noksanlar arasnda Kriloff bilhassa
irtikp ve irat, krtasiye muamelesi, adaletsizlik taklitilik ve terbiye noksanlar ile
mcadele ediyor. Numune olarak burada bu gibi efsanelerden birisinin mazmununu
naklediyoruz: Kyl tilkiye iki tavuunun geceleyin kmesten alnm olmasndan
ikyet ediyor: Tilki ikyeti Kemal-i dikkat ve itina ile dinledikten sonra yle
bir hkm veriyor: Tavuklar kmeste onlar ile beraber bulunan kuzu yemitir.
Binaenaleyh kuzu idam edilip eti hkime derisi de mddeaya verilmelidir diyor.
Efsane o zaman Rus mahkemelerinde kullanlan lisan ve ive ile yazlm

mahkemelerde riayet olunan muameleler kaydolunmutur. Hlasa tilki lisan ive ve
muamelesi ile o zamanki Rus hkimini temsil ediyor: Fakat selis bir ive ile yazlm
ve halk lisanndan alnan istiareleri ile canlanm olan bu manzumeyi hkim kendisi
okurken glmekten baylyordu.
Kriloffun tarihi efsaneleri hakknda fikir vermek iin mesela (Aslann

Terbiyesi) naml efsanesinin manzumunu naklediyoruz. Arslan Kriloffun muasr
olan imparator Birinci Alexsandredir. mparator veliaht iken talim ve terbiyesi
svireli Lakarp namnda birisine tevdi olunmutu. Bu ecnebi akirdine her eyi
retiyor. Yalnz Rusyay, Rus hayatn, Rus ahalisini unutuyor: Arslan yavrusunun
da terbiyesi bir rdee tevsi olunuyor: rdek aslana suda yaamak, yzmek retiyor
aslan byyp babasnn yerine geince btn tebasn da suda yaattrmaya
kalkyor. Bittabi kendisi ve tebas felakete dar oluyorlar. Bu gn bile Kriloff
kadar Rusyada hibir muharrir maruf ve umumun mahbubu deildir. Kriloff
Ruslarn Hoca Nasrettinidir. Rusyada bir tek kulbe yoktur ki Kriloff oraya
girmemi olsun. Btn iptida ve rtiye mekteplerinde Kriloff batan aa kadar
ezberden retiliyor. Bu kadar hretin esbabn bittabi Kriloffun eserinde
aramaldr. Bu eser sfatla mtemayizdir: Halklk, hakikatilik ve sanat.
Kriloff tamamyla bir Rus gibi gryor, hissediyor: Kriloffu Rusyada her
snf- ahali anlyor, ondan zevk alyor: nk O Rus gibi duyuyor, Rus gibi
dnyor. Lisan da lisann ivesi de tamamen Rus lisan, Rus ivesidir. Kriloff
kadar hibir muharrir halk lisanna mracaat ederek ondan Kriloff kadar istifade
237
etmemilerdir. Kriloff ilk muharrirdir ki edebiyata canl halk lisann ithal ediyor ve o
lisann insicamn, ivesini olduu gibi muhafaza etmeye Muaffak oluyor. Canl
lisandan alnm terkipler, istiareler, tebihler ve hatta darb- meseller Kriloffun
tahriri lisanna baka bir ciddilik tazelik canllk verdi. Btn Rusya bu lisan anlad.
Onun meftunu oldu: Artk Rus mnevver ksm ile ahali arasndaki uurum
kapanmt. Mill edebiyat lisan teekkl etmiti.
Kriloffun ikinci sfat: Hakikiciliktir. Efsanelerindeki hayvanlar birer canl

tiplerin timsalidir. Bunlarn ahval-i ruhiyelerini hayatlarn tasvir ederken Kriloff
ifrat ve tefrite dmyor. Hakikati olduu gibi canlandryor. te bunun iindir ki
Kriloff Rus edebiyatnda Realizmin hakiki messisi addolunur.
Kriloffun nc mmtaz sfat sanatkrldr. Bu noktay nazardan Kriloff

yalnz La Fontaine ile mukayese edilebilir. Bu iki efsane-nvis kadar efsaneciler
yalnz efsaneden karlacak ahlak gayrete dikkat ve itina ederlerdi. Kriloff ise
hikyenin kendisine o nispette dikkat ediyor. Kffesi manzum olan efsanelerin
hikye ksm gayet canl, sade ve tabidir. Havler olmad gibi noksanlar da yoktur.
Her hikye tam ve ahenktar bir levhadr. Bu levha iinde hareket eden hayvanlarn
ahsiyetleri tamamen ve canl bir surette tasvir edilmitir. Tilkinin, aynn, kurdun,
kargann, aslann ve bil-hire efsane kahramanlarnn tabiatlar hususiyetleri bir iki
kuvvetli ve halk lisanndan alnm nkte ile iziliyor ve tayin ediliyor. Sonra hikye
yine o sakin istihza ile mal tarikini takip ediyor. Muhit birka izgi ile canlanyor ve
nihayet hikye kendi kendine mellifin evvelce dnm olduu neticeyi buluyor.
Kriloffun bu hususiyetleri sayesindedir ki bu gn bile eserleri muasr

melliflerin eserleri gibi yayor ve iptida Rus talim ve terbiyesinin kavi
esaslarndan birisini tekil etmekle beraber her gnk mkmelelere de karyor.
Gribeyedov yalnz bir tek eser yazmtr. Lakin (Akln Belas) Goreotorma
unvann tayan bu komedi Rus tiyatro ve sanat zerine derin bir tesir icra etmitir
ve bu gnde yayor.
Bu eser Rusyada ilk kere olarak Pesodo Klasik mektebi tarafndan vaz
edilmi kaidelere riayet olunmayarak serbest yazlm manzum bir komedidir.
Mellifin u cesareti o zaman kaide ve mektep desturlarnn esiri olan
238
mnekkitlerin iddetli hcumlarn mucip oldu. Fakat Gribeyedov sanatta serbesti
esasn muvaffakiyetle mdafaa etti. Rusyada bu esas tespit etti.
Mevzu itibariyle de eser tamamen yeni bir hadise idi. (Akln belas) o
zamana kadar yazlan komediler gibi mellifin dimandan karlm sun, gayr-i
tabi bir eser deildi. Bunun aksine olarak Gribeyedov /248.s. mevzuunu canl
hayattan alm ve eserin de iinde doup byd Moskova cemiyetini tasvir etmek
istemitir.
Moskova Rusyann maziye merbut anane-perver bir merkezidir. Fakat

Rusya tarihinin sevki ile Avrupa ile yz seneden beri temasa gelmiti. Birok eyler
iktibas etmiti. Bu temas, bu iktibaslar adetler ve zihniyetler zerine tesirler icra
etmiti. Birok gayr-i tabi gln bazen feci haller zuhur etmiti. Gribeyedov ite bu
tahavvlleri uzun seneler mahede ederek dehasnn kuvveti ile bunlarn arasndaki
alakalar gln ve feci taraflar kaydetmitir.
Komedyann kahramanlar birer hakiki tiplerdir. Bunlar bu gn bile Rus

lisannda itima terkipleri ifade eden mefhumlara ilim olmulardr. Mesela:
Komosof denildi mi memuriyette muvaffakiyetten, amirine ho grnmeye
almaktan, yksek mevkileri ihraz etmekten baka insanda bir eref ve meziyet
grmeyen, her yenilie kar isyan eden, Avrupadan gelen cereyanlar hakknda
derin bir nefret besleyen ve mamafih kzlarnn terbiyesini kendisi bile sokak
sprnts diye tarif ettii Fransz mrebbiyelerine teslim eden her modaya abuk
alan btn balolara, resm kabullere herkesten evvel giden, memuriyete kar srf
resmi bir vaziyet alarak desturu abucak ktlar imza ederek yk zerinden
atmaktan ibaret olan bir byk memur hatra gelir. Keza Malcali denildi mi
kk desturu takip ettii itima ve ahlaki kaidelerin kffesi aadaki satrlara
mndemi olan memurun ahsiyeti gzne geliyor:
Herkese bela istisna ho grnmek:
inde yaayacam o sahne,
Kendisine tabi olacam amire,
Onun elbisesini temizleyen hizmetisine,
239
Her nevi fenal bertaraf etmek iin kapcya,
Havlatmamak iin kapcnn kpeine
te benim destur- hayatm!
Sonra o zamanki Rus askerliini temsil eden skalazub geliyor: Bu adamn

da yegne dncesi silsile-i meratibede abuk son merhaleye vasl olmaktr. Belki
ilim ve fenne gelince yegne fikri,
Btn kitaplar yakmak
ine necat!ten ibarettir.
Avrupadan iktibas edilmi idari ve askeri tekilat u menfi neticeleri

vermitir. Avrupann kabahati var mdr?
Sanki buna cevap olarak mellif Avrupay grp anlam hakiki bir
Avrupal gibi dnen dier bir tip karyor. Bu tip aliskidir. Bu gen ilim, fen,
sanat, doruluk, mertlik akdr. Zillet ve meskenetin mdhne ve esaretin
dmandr. Bulunduu Moskova muhiti bittabi bunu tatmin etmiyor: O muhiti
yle tasvir ediyor:
Moskova bana hangi yenilii gsterecektir?
Dn bir balo vardr, yarn da dieri olacaktr.
Falan kz istemi muvaffak olmu dieri olamam.
Hep ayn dedikodu ve hep ayn iirler ayn htra kitaplarnda.
**
Hkimler kimdir? Serbest hayata nefret duyanlar.
Fikirleri Krm muharebesi zamanndan kalm.
Eski gazetecilerden iktisap edenler.
aliski eski kafalara her nevi yksek kayglara bigne kalan, adi ve yeknesak
bir hayat geiren Moskova cemaatinden nefret ettii kadar Avrupay kr krne
taklit edenlerden de holanmyor:
240
Fakat idealist tipinde byk bir noksan vardr ki btn Rus mnevverlerinde
mterektir. O noksanla hayal-perver olmaktan, mkller ile mcadele etmek
iktidarndan mahrumiyetten ibarettir. aliski fenala kar mcadele edecek
yerde ondan kayor: Yalnz kendini kurtarmaya alyor, fakat muhit o halde iken
ahsi kurtulmak imkn haricinde kalyor.
Hkmet eserin tabn ve oynatlmasn men etti. Hatta Tahranda sefir iken
Tahran ahalisinin bir galeyan esnasnda ldrlm olan mellif eserini sahnede
gremedi. Yalnz birka sene sonra eser tab olundu ve oynatld. Bu gne kadar
sahneden dmedii gibi Rus tali mekteplerinde de edebiyat numunesi olarak tedris
edilmektedir.
Lisan nokta-i nazarndan eserin ehemmiyeti byktr. Gribeyedov

komedyaya Kriloffun lisann soktu. Hatta selaset itibaryla Kriloffu geti.
Komedyann ihtiva ettii birok cmleler bu gn Rus lisannda durub- emsal yerine
gemitir.
Aaolu Ahmet
(nu: 13, 4 Terin-i evvel 1917 s.245)
241
6. PUKN DEVR
Rus edebiyat tarihileri mill edebiyatn tarihini Pukinden itibar ediyorlar.

Filhakika Pukinle Rus edebiyat tamamyla millileerek istiklalini buluyor. Vaka
bundan sonra da Avrupada hsl olacak btn fikr, bedi ve edeb cereyanlar
Rusyaya aks eyleyecektir. Fakat Ruslar artk o cereyanlarn ahsiyetsiz, renksiz bir
mukallidi olmayacaklardr. Bilakis Rus Edebiyat ahsileerek o cereyanlara bir Rus
kaesi bir Rus renk ve mahiyeti verecek kadar ykselmi bulunacaktr. Artk
Ruslar Avrupa medeniyeti zmresinde mstakil ve messir bir Amil sfatn alarak
ocukluk halinden kacaklar ve Avrupadan aldklar kadar Avrupaya ide etmeye
de alacaklardr.
Pukin eski, tarih, asil bir aileye mensuptu. Annesi tarafndan ceddi Rus
Tarihinde Byk Petronun Arap diye mehur bir Afrikaldr. Bu Afrikal Arap
Petro, Felemenkten getirmi, birok nimetlere rtbelere nail ettikten ve Moskova
vilyetinde vsi malikneler bah eyledikten maada Rus kibar ailelerinden birisi
shriyete de mazhar kldrmt. te Pukinin annesi bu izdivatan tevlit etti. Olu
annesinden ehresinin rengi ve salarnn kvrckl ile takn bir muhayyile tevars
etti.
Kibar lemine mensup olan ebeveyni, salon hayatna ve salon elencelerine

dalm olduklarndan ocuun terbiyesini ihmal ettiler. Pukin t bir yandan
itibaren Fransz ve Alman mrebbiye ve mrebbilerin ellerine braklmt. On iki
yana kadar Pukinin terbiyesi ve talimi bunlara tevdi olundu: Binaenaleyh Pukin
Franszca ve Almancay kendi mill lisan kadar biliyordu.
Pukin Rusay dads Arina Radiinefften rendi. Bu kyl Rus kadn,

Pukin zerinde derin bir tesir icra etmitir. Pukin btn hayatnda dadsn
muhabbet ve hrmetle tahattur ediyor ve birok eserlerinde hatrasn terennm
eyliyor.
Pukin, Radiinefften Rus Folklorunu, Rus halk arklarn, masallarn,

hikyelerini t ilk yalarndan rendi ve sevdi. On iki yanda iken mparator
Birinci Alexander tarafndan arskoye Seloda otuz kibar ocuu iin tesis edilmi
liseye alnd. Bu lise imparator saraynn bir ksmnda tesis edilmiti; ocuklar burada
242
ahane bir hayat geiriyorlard. Fransadan Almanyadan celp edilmi mehur
muallim ve mrebbiler bunlarn talim ve terbiyeleri ile megul idiler. Pukin mspet
ilimlere pek az temayl gsterdi: Fakat lisede byk bir ehemmiyetle talim olunan
edebiyata aten bir akla sarld. O zaman Voltaire, Virjil [Vergilius], Moliere,
Rousseau, Kriloff, La Fontaine ve Karamzine Pukinin sevdii muharrirlerdi.
Lisede her sene tertip olunan tevzi-i mkfat esnasnda henz on be

yandaki Pukin kendi iirleri ind etmekle temayz ediyordu. Bu suretle Pukin
henz mektepte iken kendisini en mehur ediplere tantmt. Pukin mektebi
bitirdikten sonra btn dier arkadalar gibi yksek memuriyete tayin olunacakt.
Fakat airin tabiat memur olmak iin yorulmamt. O zaman Rusyada btn
yksek ve mnevver zmreler inklp cereyanna kaplm idi. Pukinin birok
dostlar ve arkadalar hafi baz cemiyetlere dhil olmulard. Pukin bu gibi
cemiyetlere dhil olmad; fakat kalemi rahat durmuyordu. Henz yirmi yanda
yazm olduu manzumede diyor ki:
zerimizdeki zincirin krldn grecek miyiz, arkadalar?
arn emri ile esaret kalkacak mdr?
Vatan ufkundan mnevver bir hrriyetin gnei
Hayat airlerini samaya balayacak mdr?...
Pukin bu gibi manzumelerle beraber, o zaman Rusyay soyup kavuran

Arakcheff gibi baz mery da hicvediyordu. Bittabi Pukinin bu faaliyeti
hkmete ho grnmedi ve o gnden itibaren Pukin mevkiinin temin ettii
himayelere ramen- hkmet tarafndan takip olunarak vasi Rusyann bir ucundan
dier ucuna kadar serseriyne gezmek mecburiyetinde kald. Gh Basarabyaya gh
Kafkasyaya, gh Moskovaya ve gh maliknesi olan kye tard olunuyordu. Nihayet
birgn Birinci Nikolayn ltfuna nail oldu. Fakat bu da uzun mddet devan etmedi.
Bil-hire aile hayatnn aguunda rahat ve sknet aradysa da zevcesinin salon ve
elence dknl bu son midini de krd ve henz otuz sekiz yanda iken
zevcesine kur yapan Hollanda sefrinin evlatl ile yapm olduu bir delloda vefat
etti.(1829)
243
Pukinin edeb hayatn iki mhim ve yekdierinden ayr devre taksim etmek
icap eder: Birinci devir yine taklitilik devridir. Bu devir Ruslan Ludmilla naml
eserle balyor. Bu eser o zaman modaya henz girmi olan romantizm cereyannn
tesiri ile yazlm bir destandr. Her ne kadar destann mevzuu mill Rus
ananesinden alnm ise de, ekil itibariyle Pukin talyan airi Aristonun (k
Rulan ve Kudurmu Rulan) naml eserleri ile Alman airi Vilandenin (Obron) naml
eserini ve Voltairein (Orlean Bakiresi)ni rnek ittihaz ederek taklit etmitir.
Muasrlar bu eseri byk bir heyecan ve hrmetle istikbal ettiler ve Pukinin hreti
bu eserle balad. Mamafih Ruslan ve Ludmila Pukinin en zayf eserlerinden
birisidir. Eserin birok yerleri suni ve gayr- tabidir. Fakat lisan nokta-i nazarndan
eser mkemmeldir. slup sade ve gzel, nazm tannan, tasvirler canl ve parlaktr.
Ruslan ve Ludmiladan sonra Pukin daha destan yazd: Kafkas Esiri ,
Bahesaray emesi ve ingene . Bu destan Pukin, Byronun ve bazen
atobriyann tesiri ile yazmtr ve eserler Byronizm denilen illetle aldedir.
Byronun romantizm cereyanna vermi olduu istikamet malumdur.

Romantizm cereyann nazariyat itibaryla aan malum olduu vech ile-
Rousseaudur. Rousseau tabiat medeniyetin suniliine kar koyarak gzellii
doruluu tabiatta buluyor. Ve binaenaleyh iptida, tabi hli, barbarlk devrini suni
hle, medeniyet devrine tercih ediyor. Rousseau btn eserlerinde bu esasi fikrin
mdfiydi. Medeniyeti Bozucu addettiinden dolay insanlar eski tabi hle rca
davet ediyordu. Bu nazariye Alman zemini zerine geince baka bir istikamet ald.
Napolyonun ve Franszlarn tazziki ve ifratlar tesiri ile kabarm olan Almanlk
hissini Almanlarn eski zamanlarna evirdi. Btn beeri faziletleri eski Almanlkta
aratmaya balad. O eski Alman hayat, o hayatn tevlit olmu olduu folklor, kurn-
vustada terennm olunan sakalar, Meaning Zing arklar birer ilham /294.s. menba
oldu. Alman Romantizmi dodu, tat ve btn Avrupay istila etti. Fakat bu cereyan
ngiliz muhitine girerek Byronun ruhundan geerek baka, daha zarif, ince ve fakat
hasta bir ekil ald. Zaten o zaman ruhlarda hsl olmu infialler, yeisler, bu hasta
cereyan kabul etmeye mheyya idi. Daha dorusu o hastaln bir tercman oldu.
Byk Fransz nklbnn Avrupa hayat zerinde ka etmi olduu azim ve uzun
sarsntlar bu inklptan beklenilen necat ve felah mitlerinin boa gitmesi, btn
244
ruhlarda yeis, mitsizlik, ftur husle getirmiti. Byronizim de bu ruhi hallerin
nebenndan baka bir ey deildi. Malum olduu vech ile Byronizm iki trl
hususiyetle temayz eder: Birisi yeis ve fturdur. Meden hayatn suniliinden
husle gelmi yorgunluk, ferdiyetlerin ezilmesi manen ve ahlaken dknl
yksek hamlelere (Elan) istidadszl Byron ale-l-umm meden beeriyete kar
bir nefret hissi telkin ediyor; meden beeriyeti acz meskenete, esaret ve denaete
mahkm gryor.
kinci hususiyet: ahsiyete kar perestitir. Medeniyetin suni kaidelerini

tanmayan, meden hayatn fertler zerine vaz ettii maddi ve manevi zincirleri
paralayp kran ahsiyetler, Byronun kahramanlardr. Bunlar kuvvetli iradeye
mlik, nlerine kan her mniay ykp atan kendi ferdi hrriyetlerini takdis ederek
her nevi itima art ve hudutlarn fevkine kan insanlardr. Bunlar kendilerine
peresti ettiklerinden tabiatyla etraflarna, etrafnda bulunanlara hakaret ve nefretle
bakyorlar.
Pukin ilk evvel Byron ile Kafkasyaya tard olunurken, yolda ana olmaya
balamt. Pukinin o zaman tad ahval-i ruhiye, infial ve ibirar, Byronun
kahramanlarna has olan ahvl-i ruhiyeye tevafuk ediyordu. Gen air ngiliz
dhisinin meftunu oldu ve hatta Byronu aslndan okuyabilmek iin byk bir evk
ve azimle ngilizceyi renmeye koyuldu.
te yukarda isimlerini zikrettiimiz byk destan, Byronizmin bu suretle

Pukin zerine icra etmi olduu tesirin telkini ile yazlmtr. Byron gibi Pukin de
kahramanlarn meden hayatn her nevi zevkini tatm anlardan bkm,
medeniyetin zayflna, fertler zerine icra ettii tahriplere kar nefret duymu ve
medeniyetten kaarak iptida hayatta, vahiler ve tabiat iinde yeni ihtisaslar arayan
insanlar arasndan karyor. O zaman Kafkasya ve krm henz fethedilmek zere
idi. Nm-barbar Kafkasya ve Krm ahalisi kendi hrriyetleri ve istiklalleri iin azim-i
varlklar gsteriyorlard:
Hayat istihkr eden u dallar fedakrln, ahsi kahramanln, sebat ve

azmin, ferdi haslet ve faziletin temsili idiler. Pukin de meden hayata kar nefret
duyan kahramanlarn bu muhite gnderiyor, onun iinde dolatryor,
245
barbarlatryor. Kafkas Esiri , Bahesaray emesi naml destanlar o zamanki
Kafkas ve Krm hayatndan, ananelerinden alnmtr. Pukin bu lmez eserlerinde
Kafkasya ile Krmn tabi gzelliklerinden ebedi abideler yapt. Hibir Kafkasyal
ve Krml gzleri yaarmakszn, kalbi szlamakszn Pukinin eserlerini okuyamaz.
Bunlarda Kafkasya btn o muhip ahikalar, o dil-firip vadileri, o kahramanlk ve
azametle mli ananeleri, masallar ile canlanp kariin gz nnde sanki bir geit
yapyor.
Pukin kahramanlarn medeniyetten iptida muhitlere sevk eden ruh

sebepleri Kafkas Esirinde yle tasvir ediyor:
O hayat ve insanlar grm,
Kymetlerini anlam,
Dostlar kalbinde ihanet bulmu,
Akn hlyasnda sersem bir rya duymu;
imdi cemiyetten kam, tabiata meftun,
Terk-i vatan ve diyar ediyor;
Ve medeniyetten uzak yerlere,
Hakiki hrriyetin arkasndan kouyor
Maakas olan vahi kz, terk etii muhiti nedametle tahattur edip
etmediini sorunca yle bir cevap veriyor:
Niin hasret idim? Sen ehirlerin
O esaret-ld pisliklerini tasavvur edemezsin!
Orada insan kmeleri itler arkasnda
Sabahn bu hayat-bah temiz havas ile teneffs etmezler
Ve bu krlarn sihirkr kokularndan mahrumdurlar.
Aktan utanr, serbest fikirden kanrlar,
Kendi hayatlaryla ticaret ederler.
246
Bykler nnde balarn eerler;
Ve para, zincir talep ederler!...
Medeniyetin u pisliklerine kar iptida hayatn ire ettii gzellikleri yle

tasvir ediyor:
Sakin hayat iinde ingne
Nz neam temennasn tanmaz
Fen ve ilmin mutantan hiliini duymaz.
Fakat o, gailesiz, serbest ve salamdr.
Suni ihtiyalara yabancdr.
Kendi tliine kanidir.
Beyhude telalardan zdedir.
Mamafih Pukinin u Byronizm illeti bizzat suni idi. Byronizm Rusyada,

Moskova mujii zerine atlm bir ngiliz torque benziyordu. Rus mnekkitlerinden
birisi Rusyada bu geici Byronizmden bahsederken diyor ki: ngiltere ve
Avrupann baka yerlerinde Byronizm tabi ve uzvi bir hadise gibi telakki edilebilir.
Zira ngiltere ve Avrupa meden hayat yaam, medeniyetin btn zevklerini tatm
artk onlardan bkmt. Rusya ise henz hayata atlm temas etmekte idi. Ruslar,
bizzat nm-barbar bir halde idiler. Binaenaleyh medeniyetin zevklerinden gna ve
yorgunluk hsl olmazd. Byronizm Rusyada hayat bir hadise deil, taklitiliin
getirmi olduu dima, sun yapma bir gsteriti. Rus edebiyatnda uzun mddet
yaamas gayri kabildi. Ruslar gen salam henz hayata atlm hayattan hazlarn
almam bir milletti. Romantizm devri bunlar arasnda, cereyanlar arasnda takip
ettii istikameti almak mecburiyetinde idi.
Filhakika Pukin o aklselimi, o muazenetli dehas ile suni bir i yapmakta

olduunu idrakte gecikmedi. Byronizm hastal ile mell son destan olan
ingenenin sonunda ihtiyar bir ingenenin azndan destann medeniyetten kaan
kahramann hitaben u szleri syletiyor:
247
Sen vahi hayat iin yaratlm deilsin;
Sen yalnz kendin iin hrriyet aryorsun.
Senin sesin bize dehet ilga ediyor
Biz mtevaziyiz, ruhumuz iyilik ile doludur.
Sen fenasn, cretlisin, bizi terk et marur adam!
Pukinde hsl olan bu intibah, Byronizm illetinin hod-perestlikten

mtevellit olduu kanaatini veriyor. Byronun kahramanlar, medeniyetten kaarken
umumun nefini dnmekten ziyade kendi ahsi arzularnn hrslarnn esiri
olmulardr. Onlar anslarn her eyin fevkine kartmak muhite tahakkm etmek
istemilerdir. Pukin bil-hire Byronu gurur airi diye tarif ediyor.
te bu intibahtan sonra romantizmin Pukinin eserlerinde baka bir ekil ve

mahiyet iktizab etti: air Rus hayatna, Rus tarihine sarld. Mevzularn oradan
ald gibi ilhamlarn da orada arad ve buldu.
Aaolu Ahmet
(nu: 15, 18 Terin-i Evvel 1917, s.293)
248
7. PUKN DEVR
-9-
Bu ikinci devirde yazlm olan aheserler arasnda bilhassa Equeni

Anequine naml manzum roman Kapitasnka Dotebe naml hikye ile Medny
Vsadnik naml destan ve Boris Godinov naml tarihi bir eseri zerinde tevkif
edeceiz.
Equeni Anequinede Pukin muasr olan Rus cemaatinin hayatn tasvir

etmitir. Btn roman kahramann etrafnda dolayor: Evqueni Anequine,
Lenski ve Tatiana.
Equeni Anequine: Marur ve mtekebbir, muhitine kar nefret duyan

bkknlk, yorgunluk taknm, hakikat halde bo, hodperest, mahdut bir gentir.
Equeninin ahval-i ruhiyesini Pukin byle tarif ediyor:
Bu, melal-averdir. O, hezeyan
Berikinde vicdan yok, tekinde akl
Herkes bir aletle malul
Mazi eskimi
Yeni ise mazi ile sersemlenmi!
Kitaplarn maukalar gibi terk etmi,
Tozlu raflar zerine bir matem rts rtm,
Mamafih Evqueni cretkr ve kstahtr:
Sohbet esnasnda kaytsz
Her eyden bahseder telasz
Kendine lim ss verir.
Mhim bahislerde limler gibi skt eder.
Kadnlarn tebessmn
249
Maharetli cinaslaryla celp eyler,
Pukin bu halet-i ruhiyeyi tevlit eden esbab da izah ediyor:
Equeni, Avrupa medeniyetinin yalnz zuhuru ile temasta bulunmu bir

gentir. Esasl, fenn bir talim ve terbiyeden mahrum olan bu gen Avrupadan yalnz
boyun ba, k potinler, mkemmel elbiseler giyinmeyi ve modada olan kelimeleri,
cmleleri ve bazen de bahisleri renmitir. Equeninin zahiri cilasna ramen kalbi
ve dima botur.
Equeniyi kalbinin samimiyet ve bekreti ile seven Tatiyana onun ahsiyetini

tahlil ederken diyor ki:
O nedir? Taklidin tevlit ettii bir hi midir?
Yahut ngiliz tokasna brnm bir Moskof eli midir?
Ecnebi garabetinin mmessili
Sevda kelimelerini cami bir lgat midir?
Hlasa hezeyan mdr (Parodie) midir?
Fakat Rus genlii arasnda bu menfi tipe kar, ikinci daha ciddi, daha
mspet ve daha idealist bir tip de tenmu etmeye balamtr. Bu tip: Lanskidir.
Lanski, Almanya mekteplerinde talim ve terbiye edilmi, Almanyadan Pukinin
stlahnca Goethenin ruhu ile avdet elemitir. O zaman ki Alman genliini terfi
eden fikir ve hisler ile mebu olmutur.
Kantin perestikr ve air
lim meyveler getirmi:
Hrandi hlyalar
Hassas bir ruh
Mteheyyi ilim mbahisleri
Ve uzun dalgal salar.
250
Pukinin doksan sene evvel tasvir ettii bu Rus drl-fnn gencinin zahiri
ve batini hala deimemitir. Hala da o uzun dalgal salar o mistik hlyaperver ruh,
hassas, mteheyyit kalp, o tkenmez ilmi, o her itima mesele zerinde gnlerce
mnazaa, mcadele edip yorulmaz gen. Bu idealist hrriyet, ilim, hakikat ak Rus
gencinin bir illeti vardr. radesizlik! Pukinin bu ciheti de kaydederek diyor ki:
Sana tabiat pek yksek
Hamleler istidad vermitir!
Fakat eyvah ki o mahleleri icra eylemek hassasn vermemitir!
Lakin bugn Rusyada cereyan eden ve bir asrdan beri misli grlmemi
hadiseler Rus genliinin bu illetten de kurtulmu olduunu ispat etmiyor mu?
Rusyada el-yevm cereyan eden vaveylay ika ve idare eden genlik-i azim
bir irade sahibi olduunu ispat etmiyor mu?
Bu iradenin tenmiye ve terbiyesinde Rus ediplerinin de byk bir hass

vardr. Bunlar, hibir zaman bu illeti Rus genliinin /45.s. yzne barmaktan hali
kalmamlardr: Mesela yine Pukin genlie hitaben diyor ki:
Biz hepimiz birer Napolyon olmak arzusundayz.
Milyonlarca iki ayakl mahlklara
Bizim altmz olmak zere bakyoruz,
Onlar sevmek, vazifelerimizi ifa etmek ise
Bize gln ve vahi bir fikir gibi geliyor!
Ayn zamanda Pukin menfi, mukallit ve bo

ile mspet idealist
ve lakin iradesiz Lanskiye numune olarak vazifesini bilir, irade sahibi, bakir ve saf
bir kalple, yksek bir ruha malik bir kadn tipi gsteriyor. Bu tip de Tatianadr.
Tatiana srf Rus muhitinde, Rus kynde bymtr. Filhakika asilzade bir
aileye mensup olduundan bu kz da Franszca renmi, roman okuyor.
251
Kklnden romanlara meftun olmu
Onlarla btn vaktini geiriyor
Ricardsonla Rousseaunun hlyalarna derin bir kalple k olmu.
Fakat Rus muhitinden ayrlm olan bu kz Rus ruhunu tayor, Rus hisleriyle
mtehessisdir. Saffet ve samimiyet, vefa, doruluk, vazife inaslk bu ruhun
Pukince esaslarn tekil ediyor.
Bu safa ve masum kz yorgunluk taknm, her eye mtearrz, her eyden

kstah bir cretle bahseden k Equeniyi grr grmez romanlarda okumu ve
sevmi olduu kahramanlarn canl bir misalini tesadf ettiini zannederek ona k
oluyor ve bu akn anlatmak iin Equeniye saf ve masumane bir lisanla bir
mektup yazyor.
Ben sana yazyorum! Artk ne istiyorsun!
Msra ile balayan bu mektup Rus edebiyatnda misali ender olan bir
paradr. Fakat Byronizm illeti ile mell olan Equeni Natalyann bu masum
heyecann takdir etmiyor. Kzn hissiyat ile istihza ediyor, cevaben yazm olduu
barid bir mektupta yine o sun yorgunluu taknarak kalbini muhabbete, aka
kapal olduunu, sevmek ve sevdirmek iin yaratlm bulunduunu ve binaenaleyh
Tatiana iin bakasndan saadet aramak lazm geldiini beyan ediyor. Bu mektup,
Tatianann kalbine bir ok gibi saplanyor; fakat masumiyeti kadar izzet-i nefis sahibi
olan Tatiana srar etmiyor. Birok seneler geiyor Tatianann ebeveyni kz iin bir
(menfaat) izdivac dnyorlar. Onu zengin ve byk rtbeli ve lakin ihtiyar bir
generale veriyorlar. Tatiana bu kere Petersburg salonunda Grand Dam olarak zuhur
ediyor.
te Equeni ikinci defa onunla bu salonda gryor. Tatianann gzellii,

ihtiam ve mevkii bu bo ve sergzeti gencin heveslerini uyandryor. Bir frsat
bularak Tatianaya akndan, muhabbetinden bahsediyor; evvelce onu takdir
252
etmediinden nadim olduunu sylyor. Hakikat halde onun yegne arzusu bu
salonlar ziyneti olan yksek mevkili kadn elde ederek onunla iftihar etmektir.
Tatiana Equeniyi eskisi gibi seviyor fakat onun ruhuna hulul ettiinden yle cevap
veriyor:
Neden birden bire beni sevdiniz?
Deil mi? Yksek mahfilde dolatm iin
Zengin ve tannm olduum iin
Zevcemin muharebelerde ald paralar dolaysyla
Saraydan grdnz taltifler iin
Veyahut benim arszlm
Herkese malum olacandan
Sizin iin moda salonlarnda
Cazip pr-hret sermayesi olabileceinden mi?.
Tatianann Evqueniden ahlak fikir ve itibaryla ne kadar yksek olduunu

atideki msralar gsteriyor. Tatiana diyor ki:
Ben bu maskarat paavralarn
Bu parlakl, bu hay u huyu, bu mtefessih havay
O kitap- rafma, o eski bahemize
O vazh ky evine
O seni ilk kere grdm yerlere
O zavall dadmn zerinde
Ykselen haa, aa dallarna
Tereddt etmeksizin deitirdim, Equeni!
253
Fakat Equeni Tatianann ayaklarna kapanarak, sun bir k roln oynamak
ve kalbinde gya yanan akndan bahsetmek istiyor: Tatiana kati bir hareketle ayaa
kalkyor, Equeniye hitaben:
Evqueni neden saklayaym: Seni yine seviyorum
Fakat ben bakasna verilmi ve ona lnceye kadar
Sadk ve vefakr kalacam
Deyip salondan frlyor! te bu Tatianadr ki Rus edebiyatnda ve edebiyatn

tesiri ile Rus cemaatinde ykselen ve derinleen Rus kadnlnn asldr!
u merkezi tipler etrafnda Pukin birok ikinci derecede ahsiyetler

toplayarak muasr olan ky ve ehir hayatn o kadar canl bir surette tasvir etmitir
ki Equeni Anequine roman hakikat halde bir epope mahiyetini kesb etmitir. /46.s.
Btn Rus lisannda Equeni, Lanski, Tatiana, isim-i m olmutur.
Pukin (Poltava Muharebesi) ve (Timur Svari) unvan ile iki destan daha
yazd. Bunlar romantizm uslne tabien yazlmtr. Lakin Byronizm kaesini
tamyorlar. Mevzuu mill ve tarihidir. kisi de byk Petronun faaliyetinden
mlhem olmutur.
Poltava Muharebesinde Petronun Poltavada sve kral Timurba arl ile

yapt mehur muharebe tasvir olunmutur. Btn destan iki ahsiyetin etrafnda
dolayor: Ferdiyeti temsil eden Mazapa ile devlet fikrini temsil eyleyen Petronun!
Petro tarafndan bir hyanet esnasnda tahkir edilmi olan Ukrayna Kazaklar Reisi
Mazapa, Petrodan intikam almak iin ona hyanet ediyor. Ve Rusyann dman
olan arl ile terik-i mesai eyliyor: Pukin Mazapann ahval-i ruhuyesini yle tasvir
ediyor:
Ukrayna gecesi bir skndur
Sema saf ve yldzlar parlyor
Hava uyuklamaktan kendini alamyor
254
Grgenlerin gm yapraklar
Hareketsiz gibi duruyorlar
Fakat Mazapann ruhunu
Garip fikirler eziyor.
Gecenin parlak yldzlar
tham ettike gzler gibi
Mstehziyane bakyorlar
Saf balam grgenler
Hkimler gibi aralarnda konuuyorlar
Ve yazn scak gecesi
Karanlk mahbes gibi skntldr!
Petroyu ise yle tarif ediyor:
Petro adrdan kyor!
Etrafnda bir sr muhipler!
Gzleri atele parlyor
Sesi dehet ilka ediyor
Hareketleri seraetle malidir
O muazzamdr, o ilahidir
Ey kaderin byk hkimi!
Rusyann uurumlar kenarnda
Yollarn mukadder ellerinle
Bylterek vatann kurtardn ve byttn!
255
Petro galip geliyor, Mazpara cezaya uruyor, Rusya byyor: Pukin
vatanperverane bir heyecanla maziye hitaben:
Yz sene geti: Ne kald?
O muzr ve kuvvetli adamlardan?
O ihtiraslarna boa kaplm olanlardan?
O batnlar geti, onlar ile beraber akan kanlarn, Sarf olunan sebeplerin izi
kalmad;
imal devletinin harpte hrriyeti yorulup gitti.
Yalnz sen, ey (Poltava) kahraman!
Kendine ebed ve lyemut bir abide diktin!
Fakat bu gn Ukraynada cereyan eden vakay Pukinin aldanm olduunu

ve Mazpara ruhunun Ukraynallarda lm deil pek feyiznk bir surette yaadn
ispat ediyor. (Timur Svari) ayn tarzda yazlm ve Petroya ait tarihi hatralardan
alnmtr.
Alelumum Pukin kendini Byronizmin tesirinden kurtard andan itibaren

btn tarihi mevzularn srf lirik eserlere istisna edilmek zere mill tarihinden
alyor ve tarihi canlandrp yaattryor, sevdiriyor.
Pukinin ner ile yazm olduu (Petronun ) (bir kaptan kz),
(Belgninin Hikyeleri) naml eserleri hep tarihi mevzular zerine yazlm roman
ve hikyelerdir. Kaptan Kz btn garp lisanlarna tercme edilmitir.
Bu romanda Rus tarihinde byk bir hadise tekil eden Pugaev syan
tasvir edilmi olduu gibi ve romann kahraman olan Maria Azmda sebat, saffet ve
fedakrln bir misali olarak gsterilmitir.
Bundan maada Pukin birok ikinci dereceden epik eserler, mesela ballatlar,
arklar, masallar yazmtr. Bu nevi yazlar arasnda bilhassa ahali mahsullerini
takliden yazlm olduu eserler ayan- dikkattir. Bu sahada Pukin zerine yukarda
256
ismini zikrettiimiz dads byk bir tesir icra etmitir. Pukin halk edebiyatn o
kadar sevmiti ki, birok kereler kyl yahut amele elbisesini giyerek halk iine
girer, halkn canl lisann dinlerdi; halk masalarn, arklarn, hatra defterine
geirirdi: te bunun iindir ki Pukin bu nevi eserlerine, halk rengini vermek
iktidarnda hakikaten mucizeler gsterebilmitir. Bu gibi eserleri arasnda Rus
edebiyatnda rnek olanlar unlardr:
Nianl, Balk ve Balk, Carsaltan, Nevli Cariye naml masallar ile cinler,
Boulup len Hussar ve Su Perileri naml ballatlard.
Bu son ballat, bil-hire bir operaya mevzu olmutur.
Pukin tiyatroya da yabanc kalmad. Bu sayede Boris Godinov unvanl

yegne velkin bir aheser /47.s. brakt. Pukin kendisi bu aheserini hangi tesirler
altnda yazdn izah ederek diyor ki:
Shakespeare, Karamzinein Rus Tarihini ve eski Rus tarihi metinlerini uzun

uzadya tetkik ve mtalaa ederek Rus tarihinin en heyecanl ve feci devrini facia
eklinde tasvir etmek istedim. Shekspare i, karakterleri geni ve derin bir tarzda
tasvir ettiim devrin halet-i ruhuyesini, tarz- ifade ve tefekkrn anlamakta, taklit
ettim.) Pukin Shakespearele ilk temas da bile onu o zaman btn mefkrelere
hkim olan Fransz klasiklerine tercih ediyor, Shakespearei (romantik facia-nvist)
diye tarif ediyor. Ve ite Shakespearei takliden, klasik mektep tarafndan facialar
hakknda vaz edilmi olan btn kaideleri kaldrp atyor. O mahut zaman ve mekn
vahdetine riayet etmiyor; klasik mektebin talep ettii k perde ve Alexandrn vezin
yerine perde addini teksir ediyor, mill vezin kullanyor. Keza klasik mektebinin
iddetle reddettii halk sahneye karyor, faciann bir amili olarak gsteriyor.
Faciann teknik ksmnda bu inklb yapm olan Pukin, onun i tarafnda da

bilhassa karakterleri tasvirde de derin bir tahavvl husle getiriyor. Malum olduu
vech ile klasik mektebi, her kahraman bir ihtirasn mahhass olarak tasvir
ediyordu. Pukin ahsiyetin byle tahdit olunmasnn gayr- tabi olduunu, beer
ruhunun pek ivicacl, pek mrekkep ve pek ok ihtiraslara, hislere ayn zamanda
cevalangah olabileceini taktir ediyor. Mesela ikbal-perest birisini ayn zamanda
sevimli bir aile pederi, rakik bir zevc, ahaliyi dnen bir hkmdar olabilmesini
257
idrak ediyordu. Ve kahramanlar bu muhtelif cihetlerden tasvir ederek onun btn
maddi ve ruhi ahsiyetini meydana koymakla faciann fecaatini bir kat daha tedid
ediyor. Bu suretle Pukin romanlarnda, hikyelerinde olduu gibi, facia-nvisliinde
de Rusyada Realizmin ilk messisidir!
Mevzu itibaryla da Pukin Rus facia sahnesine tamamen baka bir istikamet
veriyor. Bu sahneyi Rus tarihinin ve tarihi ahsiyetlerinin, cevalangah yapyor ve bu
sayede Rus vicdan- milliyesinin teekkl esasn muayyen temeller zerine vaz
eyliyor. Pukin Rus tarihi ve tarihi ahsiyetlerini canlandrmak ve karilerinin
ruhlarnda yaattrmak iin onlarn zihninden, dimandan karp uydurmuyor, tarih
menmalarna dalyor ve o menbalar taharri ve tetkik ettikten sonra, alm olduu
unsurlar sanat ve muhayyilesinin kuvveti ile canl, yaayan bir surette irae ediyor.
Boris Godinovda Pukin tarihin en feci en buhranl ve fetret nam ile mehur
olan bir devrini tasvir ediyor. Hadisenin zuhuru, amilin tesadf neticesidir. Bu
amil, Boris Godinov, Rus Boyarlar ve Lehlilerdir.
Aslen Tatar olan Boris Godinov, ar Teodorun gzdesi byk bir

Boyarindir. Zeki, mdebbir, ihtiyatkr Godinoff arn zaafndan bil- istifade btn
umr- devleti eline geiriyor. Bil-hire saltanat fikrini kurarak, bu yolda kendisine
yegne mani olacak arn henz kk olan olu Dimitryyi araltan kaldrmak
istiyor. Gnderdii katiller filhakika Dimitryyi ldryorlar ve ar ldkten sonra
onun eski hanedanndan varis kalmad iin halk ve Boyarlar bu reisi makam-
saltanata intihab ediyorlar. Fakat zeki ve mdebbir Boris rahat deildir. Ahalinin
refah ve saadeti iin almakla, Avrupadan muallimler davet ederek baz slahat
icra etmekle, muazzaplara kar mcadele amakla beraber o bir trl hayatn
unutamyor, Dimitrynin glgesi onu takip ediyor. Monologlarndan birisinde kendi
halet-i ruhuyesini byle tasvir ediyor:
Khinler bana uzun gnler, satirih bir saltanat vaat ediyorlar
Fakat heyhat! Btn bunlar abes!
Ne hayat, ne hkmet beni msterih ediyor!
Gkten yldrm ve felaket bekliyorum
258
Bana sadet yoktur!
Zavall, olunun atideki saadeti ile teselli-yb olmak istiyor:
Byk Rabbim! Ruhum nedametle temizlenmeden
Huzuruna nasl kacam!
Fakat olum? Ah o bana
Benim kendi halasmdan da azizdir!
Artk varisim o mesut olsun!
Ahali de msterih deildir. O da bu reisi tahta intihapla muazzaptr:
Kara gnler, byk felaketler!
Gnah iledik, Allah gazaplandrdk
Padiahzade katilini
Kendimize padiah intihap ettik!
Deyip duruyor. Ahalinin ahval-i ruhiyesinden bir taraftan bu yaralar ve dier

taraftan Lehliler istifade ederler. Bu reis Godinovu ykmak isteyen Boyarlarn bir
ksm Lehliler ile birleiyorlar ve birbirini mteakip yalanc Dimitry zuhur
ederek Lehlilerin /48.s. ve Boyarlarn yardm ile saltanat iddiasnda bulunuyorlar.
Lehliler t Moskovaya kadar geliyorlar, nc Dimitry ar oluyor. Fakat bu
adamn da yalanc bir Katolik olduu tezahr ahali azim bir heyecanla Lehlilere
kar bkarak ecnebi boyunduruunu def ediyor.
Pukin tarihi vakalara sadk olmakla beraber tasvir ettii devri adeta
canlandryor, yaattryor. Zamann saray hayat, Boyarlarn det ve zihniyetleri,
ahalinin akide ve mefkreleri, kilise ve manastr hayat canl levhalar ile irae
ediliyor: Mazi canlanp yayor.
Aaolu Ahmet
(nu:29, 24 Knun- Sani 1918, s. 44)
259
8. HAFTA MUSAHABES
Zavall Trke
Bizim memlekette en az bilinen, en fena ve en yanl yazlan, sarf u nahv her

gn hrpalanan bir lisan varsa, Trkedir. Belki ince, Hinte stanbulda
Trkeden daha doru yazlp okunur Bunu mbalaa m zannediyorsunuz? O
halde biraz etrafnza gz gezdiriniz. Maazalarnn yekpare iri camlar stndeki
yaldzl satrlara, duvarlara yaptrlm sar, mor, pembe ktl ilanlarn kocaman
harflerine Tringin Etayenin Beyolundaki kibar moda maazalarnn ucuzluk
ilanlarna baknz: Baz lisan merakllarnn ryasna ar bir kbus eklinde ken
mahud keleprlerden balayarak Trkemden baka her eye benzeyen birok eci
bclere, manasn yle kolay kolay karamayacanz cmlelere tesadf
edeceksiniz. Lisana kar irtikp edilen bu crmleri en byk cinayet addettii iin
duvar ilanlarn, maaza levhalarn hi gzden karmayan merakl bir arkada,
birgn bu mesele hakknda ok doru bir mtalaa frlatt:
Beyolundaki Trke, lisaniyat limlerinin imdiye kadar bildikleri Trk

lehelerinden hibirine benzemiyor. Kelimeler Trke, Arapa, Acemcemdir. Fakat
Rumcann telaffuzundan hi uzak dmez. Cmle tertibat baz Rumcay ok defada
Latin Franszcasn hatrlatr. yle iken yine bunlara Trke derler, evet, Trke!
Fakat yle bir Trke ki, Trklerden baka herkes anlayabilir
***
Trkenin Osmanl memleketinde resmi lisan olduunu, hele kprnn kar

tarafndakilere, sk sk hatrlatmak icap eder. Bir aralk lisanlarn seven baz
genlerin kuvvetli srarlar zerine sinemalarda eritlere Trke yazdrmaya
balamlard. Bilmem hl devam ediyor mu? Galiba biraz sonra da ehremaneti
ilanlarn herhalde Trke olarak da yazlmasn emretmiti. Bu ok iyi dnlm
tedbirin devam ettiini ise her gn gryoruz.
Fakat!
Her fena eyin mutlaka iyi bir taraf vardr derler. yle grnyor ki her iyi
eyin de mutlaka fena bir taraf olacak. te yukar ki ok iyi ve ok mantki
260
cereyann neticesi olarak, bizim bildiimiz grtmz, yazdmz Trke
Beyolunda yaplacak yerde, bilmediimiz, grmediimiz, yazmadmz yeni bir
Trke, yeni bir sinema ve ilan Trkesi kt. Eminnnden Sirkeciden
balayarak yaknda Fatihe Aksaraya kadar tramvay yolundan iki yanna sirayet
edecek
Dnyann hibir yerinde grlmeyecek kadar garip, gln lakin ayn

derecede de feci olan bu hale mmkn deil bir ecnebiyi, bir Alman, bir Fransz
inandramazsnz.
Nasl olur, mesela Berlinin caddelerinde Almanlarn bilmedii

grmedii, yazmad bir Almancaya tesadf edilsin! Lisan, onun sahibi olan
millet iin en aziz, en kymetli bir varlktr. Lisann saffetini bozdurmamak ve
vatann hudutlarn dmanlara inetmemekle msavidir
**
Zavall Trke! Trklerin bilmedii, grmedii, anlamad bu yeni sinema

Trkesi kmadan evvel acaba kendi kendisine sahip mi idi? Acaba Trkler kendi
byk airlerinin, nsirlerinin yazd Trke ile gryorlar m, onu anlyorlar m?
Ne gezer! :
Bu gnk byk muharrirlerimiz, hl eski msr rahipleri gibi yazdklarn

be on kiinin anlamasyla iftihar edecek kadar basit dnyorlar. Biz avam
derecesine inemeyiz. O bize kadar ykselsin! diyorlar. Mesela N-huda-y huda-
n-inas terkibi avamn anlayamayaca kadar yksek bir mefhumu havi imi
Allahtan korkmaz gemici szn hatta kayklar kahvesinde bile anlalacak
kadar adi bir laftan ibaret olduunu artk nasl anlatabilirizNasl ispat edebilirsiniz
ki Fuzlinin Leyla v Mecnundaki sade gazelleri efiknmeye yahut Koca
Sekban Bann slubu Hamse-i Nergisi lisanna faiktir!..
Bu asr sanatkrnn, eski divan efendisi gibi, bir elde kamus, bir elde ferheng
tamas lazm geldiini zanneden belagat ve fesahat imamlar iin mesela en yksek
msra nasl olabilir?
261
Ne kadar dnsem bu sualin cevabn mmkn deil veremeyecektim.
Bereket versin birden bire aklma nerde okuduumu hatrlayamadm bir msra
geldi: Srr ki magz- nedret aata karpuza bak.
Mademki merhum Feyzi Efendinin Muhtasr Zeban- Farisisini okumam

olanlar bunun manasn anlayamazlar. O halde vam- nsn seviye-i pest-i b-
idrakine mt-zen tahkir olacak bundan daha yksek bir msra tasvir edilebilir mi?
Zavall Trkem!
Demek Trklerin bilmedii, konumad, anlamad argolar yalnz

Beyolunun sinema ve reklm argosu deilmi
mzasz
(nu: 2, 19 Temmuz 1917, s.21)
262
9. HARSIMIZI KORUYALIM!
Kelimelerin Fasih ekillerini Aramak
Bizde, evvelce yalnz Arapay ve Acemceyi iyi bilenlerin fashatcl

vard. Bunlar galatt kitaplar yazarak erevenin fasih ekli (areviye), merdivenin
fasih ekli (nerdban), sokan fasih ekli (zakak) olduunu gsterirler ve herkesin
bu tabirleri usl ekillerinde yazmasn ve sylemesini tavsiye ederlerdi. Bereket
versin ki seleflerimiz (Galat- mehur lgat- fasihten evladr.) diyerek bu yanl
tavsiyelere set ekmiler. Yoksa lisanmz kendi zevkini hibir zaman bulamayacak
baka lisanlara ait zevklerin esiri kalacakt.
Her lisann kendine mahsus bir gzellik tarz vardr. phesiz Farisi bir cmle
iinde nerduban kelimesi daha gzeldi. Fakat Trke bir fkra arasnda (merduban)
tabiri daha sevilmelidir.
Osmanl Trkesinin Arapa ve Acemcenin esiri olmad kendi tesriflerinde

hr ve mstakil olduunu Muallim Naci gibi, bu iki lisan en byk bir vakf
mzevvici kabul edince artk, bu eski haksz dava halledilmi saylyordu. Hlbuki
son zamanlarda, bu mesele bala lisanlar iin, yeniden zuhur etmeye balad. Bir
taraftan kavim Trkleri (Trkler, kavim Trkleri ve millet Trkleri diye iki
ksma ayrlabilir.) (Ulu) kelimesi (ulu) kelimesinden galattr, o halde artk bu
mevkide ulu demeliyiz davasyla ortaya atlarak bugnk canl Trkeler yerine
eski metruk ekillerini ikameye baladlar. Dier taraftan ecnebi lisanlarn
fasahatlar Kayseri (aser) , Loreni (Loterniken), (Beckhon ve Byron)
kelimelerini (Bkn, Bayrn) eklinde yazmaya baladlar. Evvelleri (kulp)
kelimesinin ngilizler gibi telaffuz edilmesinden garaya (sigara) edas
verilmesinden mteki iken son zamanlarda gndelik gazetelerde bile en mens
kelimelerin en gayr- mens ekillere brndn grmeye baladk.
Mill bir cmle ile kapitlasyonlar attmz bu devrede, ecnebi lisanlara ait
(Savtiyt Phonetique)ler lisanmzn savtiyat zerinde bir faikiyet rchnn kabul
etmek, kendi lisan zevkimizin aleyhine olarak baka lisanlara ait zevklere imtiyazlar
bahetmek acaba doru olabilir mi? Lisanlarn mstehsatlar kelimelerin eski
ekillerini arayp bulsunlar. Bu keifleri, Filoloji nam altnda okuyarak hepimiz
263
mstefit oluruz. Fakat bir canl lisan istikamet verecek olanlar mstehasatlar deil
gariziyatlardr. Bir mstehasat (Paa) kelimesinin asl (Ba aa) olduunu
meydana koyduu zaman, bir gariziyatc da bugn iin Paa kelimesinin normal
olduunu, (ba aa) kelimesinin artk mstehaseler lemine intikal ettiini syler.
Telbs sahasnda, eski serpularmz olan kavuk yahut brk giymeye kalkmadz
gibi lisanda da artk mstehsatlk edemeyiz. Bu hareketi ne kendi lisanmz
hakknda ne Arapa ve acemce iin ve nede ecnebi lisanlar iin yapamayz. Menus
ve messes kelimeler milldir. Fasih lgatleri bozarak bunlardan galat- mehurlar
karan mill zevkimizdir. Ecnebi kelimeleri de vakti ile talyan, Fansz lisanlar tarik
ile almsak ne yapalm? Bu da artk olmu bitmi bir itir. Aldmz kelimeler tesis
etmi, zevkimiz iin menus, hatta munis bir mahiyet almtr. Bu gibi kelimeleri
deitirmeye kalkmak lisanmz altst etmekten, zevkimizi bozmaktan baka bir
netice hsl etmez.
Mamafih mill istimallerden maksadmz bugnk istimallerdir, yoksa

dedelerimiz byle kullanm diye Avusturya yerine Nemse yahut Macar yerine
(Engrs) kelimelerinin ikame edilmesinde hibir zaman taraftar deiliz. Mill
kelimeler, yalnz milletin tasarruf ettii ekiller deil bugn kulland ekillerdir.
**
Zdegnlk Usl.
Memleketimizde mevcut taklitilik hastalnn bir tecellisi de bir iki

muharririmizin teden beri ileri srd atideki fikirdir: Rusyada ardan baka,
onu tutan bir arlk yani zdegn snf vardr. Bizde saltanat kuvvetlendirmek iin
byle bir snf icat etmeliyiz.
Bu fikir itima bnyemize ve mill harsmza muhalif bir tekilat sun olarak
meydana getirmeyi teklif ediyor. Evvela zadegn snf feodalizm devrinden kalm
bir (Peszende Survivarce)den ibarettir. Asri cemiyetler feodal tekilatlardan
kurtularak gittike daha demokrat bir ekil almakta olan cemiyetlerdir. Trkler, tarihi
tekmllerinin talili bir neticesi olarak bugn demokratik bir itima bnyeye malik
264
olmusalar, bundan dolay onlar tebrik etmek iktiza eder. Yoksa baka milletlerde
kurn- vustadan bakiyeler vardr diyerek bizi yeniden kurn- vusta tekilatlara
gark neden icap etsin!
Saniyen bizde saltanat, btn milletin vicdanna istinat ettii iin istinatghn
suni bir snfta aramaya hi de muhta deildir. Bu gn Anadolu kyls padiaha
(baba) diyor ve onunla kendi arasnda ikinci ve nc derecede matbu olarak bir
bey, bir aa tanmyor. arla istinat eden Rus arn nasl ufak bir darbe ile
ykldn grdk:
Hlbuki hi kimse inkr edemez ki Trkiyede en payidar, en ebed bir akide

ancak Osmanl hanedanna olan sadakat ve hrmettir. Osmanllk kurulduu gnden
beri demokratik bir monaridir. Abdlhamit demokrasiye muhalefet ederek, suni bir
zadegn snf yaratmaya kyam etmiti.
Mekteplerde zadegn snflar tesis etmek air mektepleri air alaylar tesis
etmek Arnavut, Krt, Arap feodalizmlerine kuvvet ve kymet vermek hep bu
nazariyenin tatbikleriydi. Fakat bil-tecrbe grdk ki bu yeni tekilatlar her yerde
Abdlhamit aleyhinde cereyanlar husle getirdi. Nihayet demokratlk usl kati bir
surette bu hatal cereyana galebe ald. Bir millette, itima bnyesine, mill harsna
muhalif usller, kaideler ithal etmek muzrdr, bilhassa bu kaideler bu usller irtikai
olmayp da irtica olduu takdirde muzrrat birka kat ziyade olur.
Demokratlk herkesin Aristokrat olmas demektir. Trkiyede her erkek

beydir, her kadn hanmdr.
Trk kyls kimsenin renperi olamaz, kendi tarlasn kendi ifti ile srer.
Trkiyede eskiden beri memleketi gzideler idare eder. Zdeler idare etmez. Zdeler
kabiliyetsiz iktidarsz, zeksz, ahlaksz olabilirler, hlbuki gzideler rs bir
imtiyazlar olamad iin ancak kabiliyetleri, ahlaklar, zek ve iktidarlar sayesinde
ykselebilmilerdir.
Asri milletlerin kffesi zadegn usln terk ederek gzideler usln kabul
ediyor. te bize numune olarak gsterilen Rusyann da nihayet bizim uslmz
kabul ettiini gryoruz. Ya daha evvel biz onlarn usln kabul etmi olsaydk
265
bugn ne yapacaktk. Tekrar Sadan geri! kumandasn vermek ayp olmayacak
myd?
leri, daima ileri! Necat geride deil, ileridedir.
***
mzasz
(nu: 2, 19 Temmuz 1917, s.37)
266
10. HARP EDEBYATI
Geenlerde Tanin harp edebiyat hakknda ufak lakin ok mhim bir

makale neretti. Almanlarla Franszlarn memleketlerindeki fedakrlk kahramanlk
hislerini uyandrmak gergin sinirleri daima mteyakkz bulundurmak iin boyuna
nerettikleri bitmez tkenmez eserleri svire kitaplarnn cameknlarnda adeta
istila ordular eklinde gren muharrir pek tabi ve hakl bir infial ile bizim neye
byle eserler vcuda getirmediimizi soruyor. Ve btn mtefekkirleri, muharrirleri,
airleri bundan mesul tutuyor.
ok doru bir infial pek meydanda bir mesuliyet karsnda Avrupann btn
muharip milletlerini yalnz harp sahnelerinde deil fikir ve sanat vadilerinde de
gergin bir faaliyette gryoruz. Silhaltndaki ordu karnca yollarna benzeyen
siperlerde yksek karl dalarda arprken cephe gerisinde maddi manevi ne kadar
kuvvet varsa hepsi toplanm muayyen bir hedefe doru ilerlemekte gryoruz. air
manzumeleriyle, romanc hikyeleriyle temaa muharriri piyesleri ile ressam
frasyla, bestekr nameleriyle milletin heyecann duyuyor duyuruyor. Elemli
kalpleri teselli, yorgunlara mit ve kuvvet, mitsizlere ak ve heyecan veriyor. Hasta
ruhlar dinlendiriyor, yorgun sinirleri teskin ediyor, ak sal bir ninenin ulvi matemi
hibir eyde haberi olmayan kk bir yetimin l-kayd bir gln siyahlar giymi
bir zevcenin gzlerindeki tevekkl ufak bir veda taze bir mezara konulan iein
demetleri Hlasa daha bunlar gibi yzlerce, binlerce kck eyler baz bir beste,
baz bir manzume yahut bir hikye, baz ufak bir levha halinde btn kalplere
giriyor. Ruhlarda ki yaknl eritiyor. Hayatn hibir hadisesi yok ki dostlarmz
yahut dmanlarmz ondan kendileri iin manevi bir gda karmasnlar. Milletin
heyecann ykseltmek kahramanlk ve fedakrlk hislerini en son derecesine
kartmak iin ondan istifade etmesinler
Halbuki bizde ?..
Bu o kadar feci bir sual ki bunun karsnda mtefekkirlerimiz, airlerimiz,

sanatkrlarmz balarn emeden fazla bir harekette bulunmazlar. Evet kahraman
askerlerimiz Kafkas hudutlarnda Sina ve Irak llerinde, anakkale de nihayetsiz bir
iman ve heyecan ile mtemadi arprken o insanln fevkine ykselen kahramanlk
267
o kalpteki sesleri zapt edebildi. Hangi fra onlar tespite muvaffak oldu? Hi hi
deil mi! Belki birka soluk manzume bir iki ahenksiz beste drt basit levha
vcuda geldi. Fakat insaf etmeli: milletin asl ruhundan deruni heyecanndan kopmu
olsayd bu eserler bu kadar mahdut bilhassa bu kadar az kymetli mi olacakt?
Bunun sebeplerini uzun uzun aramak milletin en yksek snfn asl milletten
bu kadar uzaklatran ona bigane brakan amilleri ortadan kaldrmak phe yok ki
kolay bir i deildir. Yalnz memleketin mtefekkirlerinde airlerinde,
sanatkrlarnda gze arpan bu hastal hi olmaza imdiden tehis etmek bile
byk bir istifadedir. Bu zavall memleketin bana her ne geliyorsa ite bundan
mtefekkirlerinin gzideler snfnn mill olmasndan ileri geliyor. Milletle yksek
snf arasnda srlardan beri devam edip duran bu ayrlk, bu alakaszlk devam
ettike biz de yalnz harp edebiyat deil hibir ey olamayacana iman etmeliyiz.
Bir millet tasavvur ediniz ki onun bykleri milletin lisann, zevkini, ahlakn,
tabiatlarn tamasn. Bilakis mill olan her eye kar bilerek bilmeyerek- bir nefret
gstermesin. Yabanc dillerle konumay halkn bilmeyecei bir lisanla yazmay
onunla temastan kanmay kendisine marifet bilsin! Demokrasinin her gn biraz
daha mevki kazand, kuvvetlendii bir asrda, bunun ne kadar gayr-i tabi olduunu
sylemeye bilmem hacet var m?
Hayatn tuhaf tecellileri var: Bizim gibi kalbinde felaket asrlarnn

sndremedii kahramanlk ateleri parlayan bir millet kendi destann haykracak
yksek bir ruha malik olamyor da bir tarafta talyanlar gibi her gn rezaletle malup
olmak iin yaratlm korkak ve gln bir milleti Da Vinci kadar heyecanl
destanclar yetiiyor.
***
mzasz
(nu: 5, 9Austos 1917, s.81)
268
11. TEVFK FKRET
Bu hafta btn matbuat hznl bir gn hatrlatt. Btn gazetelerde

matemli fakat ulvi hatralar yer buldu. Btn gazetelerde derin ve samimi tesirler
dolat: Geen sene bu zamanlar ngihan bir lm byk Fikreti bizden hemen
habersizce ayrmt. O zaman btn bir genlik btn bir iir ve sanat limi ksz
gibi kald. imdi onun zerinden seneler getike byk airin itiyak artyor, o
nezih ruh yokluunu git gide daha fazla bir hasretle hissediyor
Fikret hi phesiz byk bir ahsiyetti. Fakat Onda en byk ahsiyetlerin

bile sahip olmad bir icaz kudreti adeta sihr bir telkin kuvveti vard. Onunla bir
kere konuanlarn bu mknats kuvvetten kurtulmasna imkn yoktu. Ve her
defasnda, her temasta bu kuvvet artar, btn ruhlara adeta temellk ederdi. Onun
hareminde yle saf, necip bir muhabbet esiri olurdu ki insan her gnk hayatn
ihtiraslarndan, endielerinden pek ykseklere kaldrr, en lkayd ruhlara bile ulviyet
ilham ederdi. Sonra o ince hassasiyetin, rakik sanatkr ruhunun istind ettii yle
metin ve vakur bir ahlak hissi vard ki en kavi demir peneler nnde bile eilmesini
bilmezdi
Fikret bu memlekete btn klasik edebiyat paralayan, ruhumuzun en

derin ve en ahsi duygularn kendi lisanmzla terennm eden yeni iirleriyle beraber
bir hassasiyet getirdi. Bu yeni hassasiyetiyle etrafna mtemadiyen iir, sanat,
mefkre sat.
iir ve edebiyatta ihtilalci olan Fikret ahlak sahasnda da byk bir mtehit
oldu. Kendisinin yazlarnn, szlerinin girdii muhitlerde bizim iin yeni ve yenilii
ile beraber kuvvetli bir ahlak mefkresi uyandrd.
Fikreti Namk Kemal ile beraber en byk mill dehamz yapan hi phe
yok ki bu ahlaki tesiridir. Hibir azda vatan kelimesi bile henz yok iken bu
memlekete itima ahsiyeti takdis demek olan vatan duygusu, vatan ahlak
mefhumunu sokan Namk Kemal ne yaptysa ferdi ahsiyete kutsiyet vermeyen bu
muhitlere ahsi ahlak mefkresini nereden byk Fikret de onu yapmtr. Fikret bu
milletin byk bir mridi, genlie mill ahsiyet gibi ferdi ahsiyetin de mukaddes
269
olduunu tantan bir ahlak mrebbisi olmutur. O mcerret nazariyat bir ahlak
limi moraliste olmaktan ziyade bir ahlak mnisi moralisatenr idi. Fikretin girdii
yere vakur ve asil; nafiz ve shir ahsiyetiyle beraber nezih zevki ve slim ahlak da
girmitir. Onun btn bir genlie bu kadar kuvvetle temellk ahlk nfuzu ve
bedi icaz sayesindedir.
ocuklarmza okutulacak aruz ve hece vezinleriyle yazlm iki para

terbiyev iiri nasl ancak Fikrette bulabiliyorsak mstakbel nesle yksek bir ahlak
enmzeci gstermek istediimiz zaman yine henz Fikreti alabiliyoruz.
Fazla bir asabiyetle daima incinmeye meyyal rakik hassasiyeti sanatkr ruhu
ve btn bunlar kuvvetle ihata eden salam ahlakiyat ile Fikret Trk Milletinin
yetitirebilecei en yksek deha enmuzelerindendir. Onun henz pek oklarnca
mehul olan edeb ve ahlki ahsiyeti tahlil edildike O nazarmzda ykselecek ve
byyecektir. Btn kalplerde yklmaz ahengin bir abide vcuda getiren Onun
bedi hassasiyet ve kudretiyle nezahet ve kuvvetidir. Milliyet Onun ulvi ve muazzez
hatrasn daima tebcil ettike sanat ve ahlak mefkrelerine kar olan tebcilkr
muhabbetini gstermi olacaktr.
***
mzasz
(nu:7, 23 Austos 1917, s.121)
270
12. HARSIMIZI KORUYALIM!
Byk Adamlarmz Tebcl Edelim.
Tevfik Fikretin vefat gn mnasebeti ile her tarafta gsterilen hrmet ve

tazim hisleri bu byk ve necip airin milletin ruhundan ne derin izler braktn ve
Mill dehalarn hibir zaman unutulmayacan gsteriyor.
Hi phe yok ki Fikret gibi, Kemal gibi birka asr zarfnda pek nadiren
yetien dehalar milletimizin en kymettar fikri servetleri ve mahhas mefkreleridir.
Binaenaleyh onlarn ulv hatralar genlik iin ebedi bir mefkre dersi tekil eder.
Maziye, mazinin byk kahramanlarnn hrmet dorudan doruya millete hrmet
demektir. nk bu byk ahsiyetlerin millet dourmutur.
Tabidir ki bir Milletin bykleri, dhileri ancak eserlerini ikmal ederek

iimizden ekilip gittikten sonra hafzamzda silinmez bir mevkii igal eder. Btn
alklarmz tebcil ve takdirlerimiz kendisinin huzurunda olmazsa btn kuvvetini,
btn samimiyetini muhafaza eder esasen bu gibi alklardan hayatnda hibir haz
duymayan hatta meth senadan bile sklan hakiki byk adamlar, eserlerini btn
azimet ve kudretini kendilerinde hissedenler ve hariten hibir ey beklemeyenlerdir.
Bir mtefekkiri, bir sanatkr hayatnda meth sena ne kadar kolaysa tenkit ve
muaheze de o kadar gtr. Binaenaleyh yaayanlara kar gsterilen fart- takdirin,
ibzl edilen alklarn samimiyetinden phe edilebilir. Esasen hayattan ekilmemi
bir adamn henz ikmal edilmemi eserlerinin takdir ve tahminde pek az isabet edilir.
Byk bir eser ancak bir abide olduktan sonra alklanr. Bunun iinde eserin sonunu
beklemek lazmdr.
Bir adam yzne kar methetmek gurura yol amaktr, gurur ve temeddh
ise ilim sanat sahas haricindedir.
Tevfik Fikret iirde azim bir ihtilal yaparak metin bir ahlakn esaslarn
kurmak zere iken aramzdan gitti. Burada Fikretin Edebiyat, Ahlak, Sanat
Sahalarnda yapt inklplar teceddtleri mnakaa edecek deiliz. Bunlara ait
hkmler derin tetkikler ve tetebbulardan sonra verilmelidir.
271
Bu husustan telakkiler, fikirler ayrlabilir. Fakat iirde imdiye kadar
yetiememi inklplar yapan bu byk Mill airimizin hassasiyetindeki yenilii,
sanat duygularndaki incelii ve ulviyeti, Ahlaki telakkilerindeki necabet ve
metaneti, kendisini Namk Kemal ile birlikte en byk dehalarmz srasna
koymutur.
Yalnz Fikretin hatrasn tecdit ve tebcil ederken unu unutmamaldr ki o

btn bir Milletin maldr. Fikret i anlayan Fikret i duyan yalnz onun etrafndaki bir
zmre deil btn bir millettir. nk o bir ferdiyet deil ahsiyetti. Fikretin
etrafnda dierleri iin geilmez bir nevi hudut ayrmak iilie benzer bir nevi
Fikretilik ihdas etmek Fikretin ahsiyetine muzrdr.
Fikreti bytmek, millet nazarnda kendisini iyi tanmayanlar nazarnda daha

ziyade itil ettirmek ferd muhabbetlerden zmrev mensubiyetlerden ziyade onun
her sahadaki ulviyetini, bykln gstermekle olur. Fikretin sanattaki rkik
duygularn, hassasiyetindeki incelii, maneviyatndaki ykseklii muarzlarnda-
ispat iin en iyi vasta edebiyatta, iir ve sanatta ahlakta yapt byk rollerin ciddi
tetkiklerle meydana karmaktr.
Yeni Mecmua, mazimizin byk kahramanlarn, dhilerini tebcil etmeyi ve

onlar hakknda ilm edeb tetkikler yapmay kendisine bir gaye ittihaz etmitir.
***
mzasz
(nu:7, 23 austos 1917, s.135)
272
13. HARBAT
Bu bir tek kelime bizimle rann yzlerce senelik edebiyat tarihimizi,

nihayetsiz bir belagatla anlatmaya kfidir. Yalnz rann rint ve dery-dil airlerini
deil Ziya Paaya kadar gelen bizim uara kafilesini de hi istisnasz harabat
erenleri sayabiliriz. rann ve bizim asrlarca sren edebi faaliyetimiz ne tuhaf bir
tecellidir ki harabatn mey ve mahbup ile dolan mskir, zehirli havas iinde
uyuup kald. Ve birbiri ardnca yetien byk kk binlerce sanatkr daima ayn
nameleri sana bana yahut zlf ve hal-i ruh tekerlemelerini sylemekten
kurtulamadlar. Eski hayatn, eski medeniyetin pek tabi bir kesi olan bu harbat
zevki ruhlarmza ne derin gmlm ki edebiyatn Garptaki yksek eklini
grdkten sonra bile yine o eski leme dnmek ve yklan harabat yeni gazellerle
tekrar kurmak isteyenler var. Edebiyatn hayat ile alakasn ve bugnk hayatn yeni
ihtiyalarn anlamayanlar kesme billur nargilelerini alarak iraza Hafzn gl
baheleri ortasndaki mezarna gidip zamandan ikyet etsinler. Gm tepsileri
stnde narin endamlaryla eski erkez halayklar hatrlatan nargileleri eski
divanlarla mzelere kaldrdk. Onlar en lgn bir sanat perestikr gibi nihayetsiz
bir akla seviyoruz. Fakat bugn dnden, yani hayat tarihten tamamyla ayrmak
artyla
slmn eski zht ve takva devirlerinde sanatn btn tecellileri irkin ve

dince mezmm grnyordu. Fikrin geni ve yksek mntkalarda dolamas nasl
caiz deilse, insanln gzellie kar duyduu en samimi hisleri terennm etmesi de
men edilmiti. te o vakit bir taraftan mutasavvflar dier taraftan airler halkn
vicdanna tercman olarak zahitlere kar isyan ettiler. Ruhun galeyanlarn zorla
susturmak kabil olmayacan gstererek pervaszca bardlar, bardlar arkn
slm edebiyatlar batanbaa bu isyan sesleriyle doludur. Halkn tasvibine mazhar
olduu iin airlerin zahitler aleyhindeki bu hcumlar asrlarca devam edip durdu. O
kadar ki mesela bizde Yahya Efendi gibi birok rint eyhl- islmlar, Bki gibi
kazaskerler [kazaskerler] bile zht perdesi altnda saklananlara kar hcumdan
ekinmemilerdi
273
Zht ve takvaya kar isyan eden ilk Arap ve Acem airleri ok geni
dnceli ve ok cretli adamlard. Eb-l-l ahalinin hatrlarna getirmekten
titredikleri fikirleri serbeste sylerken; Hayyam da bu geici hayatn mahdut
saatlerinden zevk almak iin arap kadehleri ile gl yzl dilberler arasnda yaamak
lazm geldiini baryordu ark ve Garp mttebilerinden birou Hayyamdaki
arap, dilber gibi kelimelere tamamen meczi ve tasavvufi bir mana vermeye
kalkarak Onun btn ark edebiyatlarnda emsalsiz olan rubailerini bu yolda erh ve
izah ediyorlar. ok yanl bir hareket! Denilebilir ki Hayyam anlamamak iin
bundan daha iyi bir usl yoktur. Rubiytta btini manalar aratrmak onun zhiri
manasndaki ykseklii anlamamaktan ileri gelir. Hayatn nihayetsiz bir deimeden
ibaret olduunu ac bir surette duyan bu air, yeryznde uyuyanlarla toprak altnda
ryenleri dem sahrasna gidenlerle oradan gelecekleri hep birden dnyordu.
Onun gznde btn bu didinmeler, btn bu tantanalar, debdebeler tekmil botu:
Tavus kalesi zerinde grd ufack bir ku, Ona en byk saltanatlarn bile
hayatn daima esen rzgrna kar nasl malup olduunu duyuruyordu. te
Hayyam bu gaml dnceler neticesinde arap ksesiyle dilberlerin krmz
dudaklardan baka bir eye kymet vermemek lzumuna inand ve harabata
kapand. Kaps yalnz sanatkrlara ak olan bu meyhane, bir sanat menba, bir vecd
ve galeyan yata demekti: Selvi boylu, badem gzl sakiler, arap testilerinden
doldurduklar krmz kadehleri, sedirlere bada kurmu airlere bin naz ve ive ile
datrlard. Her dnen kadeh yeni bir beyitin snhuna vesile olur, nkteler frlatlr,
rakslar ve terennmlerle harbatn kubbesi inlerdi Onlarn dnne gre,
hayatn asl manas bu mestlikten ibaretti: Kulaklarnda ney ve rbabn iniltileri,
ellerinde iri billur kadehler, arap kpnn dibinde sabahlayan bu adamlar, ldkleri
zaman topraklarndan arap testisi yaplmasn temenni ediyorlar; mezarlarndan
arap kokusu gelmesini en yksek gaye biliyorlard. Acem ve Trk airlerinin tekml
divanlarn birer birer kartrnz: Her sayfay birer arabiye addetmemek iin
insan mutlaka akn olmal. Menuehrnin mehur kasidesiyle Nefnin
Merhaba ey cm- mn-y mey ykut- renkinden balayarak Namk Kemalin
arabiyesine varncaya kadar rann ve bizim btn edebiyatmz harbat
mahsuldr. biz ehl-i harbattanz mest-i elestiz diyen Trk airiyle
274

"#$
,"$* ' + %#&' ()#
0 2 -./ "'
Diyen Hayyam yahut:
" )(#$ 4 5
" 4 7 .)' 9
Hitabnda bulunan ah hep ayn derghn erenlerinden saylmaz m? Zaten

ka asrdr yetien airlerimiz iinde bu derghn prinden el almayan pr-i mugan a
samimi bir mrit yazlmayan yok ki! Galiba ayn dergha mensubiyetlerinden olacak
bu binlerce sanatkrn virtleri, zikirleri de hep birbirinden farksz: arab, skiyi,
llin kadehleri, zahitleri tavsf iin hepsi ayn kelimeleri ayn tebihleri, ayn
istiareleri kullanyorlar. Bunlar ilk defa kullanan eski erenler, ayn harbatn asl
temelini kuranlar oktan toprak altndaki inzivghlarna ekilmiler. Fakat nedense
harabatn kubbesi altnda daima, daima onlarn sesi ykselmi.
Harabat bezminin son erenlerinden Koca Ragp : Harabat grenler her

biri haletin syler diyor. Kim bilir ne gibi sebepleri var ki airler bu haletlerden
ancak pek azn syleyebilmiler; onu da eskiler sylemi. Melmet talarna hedef
olmaktan ekinmeyen bu eskiler, herkesi arap kadehiyle gzeller meclisinin
cennetine aryorlar, topraa girmeden evvel alnan ateli bir buseyle bir yudum
arabn cazibesini terennm ediyorlard: Beri gel gafil, herkesin dedikodusuna
kulak kabartmaktan vazge. Cihann mal ve mlk bir arap damlasna demez. u
grdn arap kpnn kapan Keyhsrevin tacna deime. Brak u mri
zahitleri istedikleri kadar tvbe ededursunlar. Sen bir arap testisini kracana yz
bin tvbe zinciri kr daha iyi! u yeil imenler stnde gzellerle cem sohbeti et;
kim bilir belki yarn o yeilliklerin altnda yatacaksn! Harbatn ka yz yllk
terennmlerinden kan mana ite bu kadar basit ve sadedir. Yksek sanatkrlarda
hayatn boluunu dolduramamaktan ileri gelen bu zahiren zevk-perest ve l-kayd
275
fakat hakikatte bedbn ve karanlk dnce, basit kafalarda baya bir zevk zevk-
perestlik eklini alyor ve o vakit gnahkr lakin mnkad bir tevekklle mterafk
bulunuyordu. rann ve bizim yetitirdiimiz airlerin yzde doksan dokuzunda bu
hle tesadf edebiliriz. Cihan efsanedir aldanma Bki, gam u d hayal hevba
benzer diyen byk airimiz bile harbat leminin bu ikinci ksm rintlerindendi:
Tpk Acemlerin Hafz gibi.
ark edebiyatlarnn ruhuna nfz edemeyenler, alelde airlerin harbat ile

mutasavvflarn harbatn her vakit birbirine kartrrlar. Hlbuki ayn isim ile
ifade edilen bu iki ey birbirinden tamamyla ayrdr airle mutasavvf zhide kar
isyan ettii vakit, er ikisi de birer harbat kurdular. airin harbat yukarda
anlattmz gibi, hayatn hiliine kar bir zevk ilticghndan ibretti. Hlbuki
hayattaki glgelerin arkasnda asl by hakikatin bulunduunu bilen ve kendisinin
ondan ayr bir varlk olmadna inanan mutasavvf iin harbatn bsbtn baka
bir manas vard; ummana karan katre gibi, mutasavvf da fanilikten geerek Hak
ile Hak olmutu. te herkes bu ayrln farkna varmad iin zahide kar isyanda
mterek olan airle mutasavvfn harbat her vakit birbirine kartrlyor. Hlbuki
Glen-i Rz tasavvuf lemindeki Harbat pekiyi izah etmitir:
" 9$ 9 "#$

""9$> >?9$
"B # "4C" #$
"# D E"&" &"
E"C "* G "#$
E")D *"G "#$
te bu ufak para pek sarih gsteriyor ki mutasavvflarn harabat mahv u

fen mertebesine ykselmi klarn makamdr. Oradakiler de herksin melmet
talarna, zahitlerin telin ve tekfirlerine ehemmiyet vermezler; fakat itikleri arap
vahdet arabdr. Kalplerinde yanan ak, ilahi aktr. Onlar nihayetsiz bir vecd iinde
dinin ekl ayinlerinden, zht ve takvdan ayrlmlar, uzaklamlardr. nk ak
atei takvay derhal yakp mahveder. Bu mertebeye ykselenler iin Kbe ile put
hane, mescit ile meyhane msavidir. Zahitlere kar " E"K# #J ' * HI
276
E"# E"K# #J MNE H&*MN "diyenler Hac yoluna giden sfilere ?Q &
9"# 9"# "CE9&J S9"C> 9"C> tarznda feryat edenler hep bunlardr. airlerin
harabatndaki sz ve saz bunlarda yoktur. Bu harbt Hl ehli olanlara mahsustur,
yoksa Kl ehli olanlara deil. Burada da birok nameler terennm edilir; fakat
Sultan Veledin pek gzel ayrd vechle bunlar k nameleridir ki vahdet
arabnn verdii mestlik neticesidir. Hlbuki airlerin harbtnda dnen gfteler
varlk mahsuldr. Mutasavvflarn harbtndaki hsn, btn kinatta tecelli eden
lahi hsndr. Yoksa maddi ve zahiri gzellikler deil. Byk bir mutasavvfa :
Sen kendini harbtta bir rint sanyorsun. Harbtlik nerede, sen nerede! itbn
frlatan adam, anlalyor ki airlerin harbtna mensup iken mutasavvflarn
harbatna da girmeye alm! Zevk-perestlik bu mutasavvflar harbtnda da
vardr; fakat hayatn maddi lezzetlerini srmekten ileri gelen bir zevk deil, vahdet
imanna karmak neticesinde duyulan ruhni, nihayetsiz bir zevk! Hayatn
boluuna kar bir teselli bulmak iin msikiden, iirden, aktan, araptan kurulan
airler harbt ile mahv u fen mertebesine ykselmi mutasavvflarn harbtn
birbirine kartrmak artk nasl mmkn olabilir?... Hayyama gre insan, yarn
mlekinin eline gemeye mahkm bir toprak ynndan ibarettir. Bu bedbn
telakki ile mesela Glibin hi de tam mutasavvf olmamakla beraber- hakiki bir
tasavvuf nevesiyle syledii u:
Ey dil, ey dil neye bu mertebe pr gamsn sen
Geri virane isen gen mutalsmsn sen
Gpta-i ferm-y mlk-i zt mkerremsin sen
Ruhsun nefha-i Cibril ile tevemsin sen
Hoa bak ztna kim zbde-i lemsin sen
Merdm-i dde-i ekvan olan demsin sen
Parasndaki telakki arasnda ne derin farklar var!
airlerin harbatyla mutasavvflarn harbat arasndaki byk farklarn

imdiye kadar laykyla anlalamamas, trl trl sebeplerden ileri geliyor. Bir defa
mutasavvflarla airler yazdklar eserlerde ekseriya ayn tabirleri, ayn kelimeleri
277
kullanmlar. Hlbuki airlerin o kelimelere verdikleri mana umum, zhiri olduu
halde mutasavvflarn kullandklar mana tamamen kendilerine has ve stlhdir.
Tasavvuf stlahlar hakknda yazlm eski eserlerde bunlarn tafsiltna tesadf
olunur. Halk birok defa airlerin eserlerini tasavvuf lgateleriyle halletmi olduu
iin zavall sanatkrlara hibir zaman tasavvur etmedikleri birtakm fikirler atfndan
geri durmam. Bu suretle meyhanedeki araptan bahsedildii vakit onu vahdet arab
zannetmiler; air sevgilisinin gzelliinden bahsedecek olmu, onu hsn-i ilahi
eklinde tevle almlar; hatta bizzat airler bile tekfir belasnda kurtulmak iin bu
tarzda kaamakl mdafaa yollarna sapmlar. Asl tasavvufla hibir alakas olmayan
Hfzn divanndan tefel edilecek derecede bir veli ekline konulmas, ite hep bu
sebeplerden ileri gelmitir. Eer bugn Trk ve Acem divanlarn, her msrada rast
geleceimiz kelimeleri tasavvuf stlah gibi telakki edip okuyacak olursak ok
gln bir ey olur ve bu hareketimizle bu edebiyatlarn mahiyetini anlamadmz
ispat etmi oluruz.
Mutasavvflar ile airler arasnda iir telakkisi hususunda byk farklar

vardr. Yalnz bana bu fark bile mutasavvflarn harabatyla airlerin harbat
arasndaki derin ayrl gstermeye kfidir. iir ve sanat terakki ederek bu
husustaki eski memnuiyetler unutulduu zamanlar, birok belgat ve edebiyat
kitaplar yazlmt. Bu kitaplarn mellifleri, iirin ve airliin kadrini ykseltmek
iin kitap ve senette ne kadar mdafaa delilleri varsa hepsi hepsini toplamlarsa da
mmkn deil, davlarn mdafaa edememilerdir. Bunlar biraz tetkik etmi
olanlar din ahkmn ne kadar sarih bir surette iir ve sanat aleyhinde bulunduunu
pekiyi bilirler. slmiyetten evvel Araplarda dman kabilelerin airleri birbirleri
aleyhinde heclar tanzim ederek bu suretle o kabileye sihir tarikiyle fenalk etmeye
alrlar ve kabileler arasndaki mcadelelerde tpk bir muharip gibi ganimetten pay
alrlard. slmiyetten sonra da Mslman Arap airlerinin Peygamberimizin emriyle
bu tarzdaki heclar yazdklarn biliyoruz; hatta Ka'b bni Mlik bir defa,
Kuranda airler zemm edildii halde bize artk kfirleri hicvetmek ciz olur mu?
diye sormu ve Kfirleri hicvetmek onlara lisanla ok samak demek olduu cihetle
hak yolunda cihat hkmndedir cevabn almt. iir ve airler lehinde bir netice
karmak iin btn bu gibi delilleri toplayanlar bile hikmet, mevize, naat,
278
mnacat gibi iirlerden maada edebiyat ekillerinin kabih ve mazmun olduunu
itirafa mecbur olmulardr. Bu itibar ile ruhun en samimi ve en insani ihtiyalarn
ifade eden asl iirin, zahitlerin nazarlarnda, menhiyat mertebesinden ykselmedii
grlyor. mam afi mehur bir beytinde iir limler iin ayp olmasa Lebid [Bin
Rebia] den daha byk bir air olacan syleyerek, airliin mteerriler
nazarnda ne derece aa olduunu anlatmaktadr. Filhakika umumi hayatta din
telakki byk bir tesir yapyor, saraylarda ve halk arasnda airlerin mevkii her gn
daha ykseliyordu. Mutasavvflar bile KG J * "* 9E# " >
" diyecek kadar msahamakr davranmakta idiler. Ancak dinin ve zahitlerin
iir hakkndaki bu fena nazarlar bsbtn tesirsiz kalmyordu. Ve ite bundan dolay
mutasavvflar, iir yazmakla beraber kendilerini air addetmiyordular. Mevlana
Celalettin Rumi harezm illerinde kalm olsayd ilim ile lfet edeceini, fakat
Konyada srf halkn iir ve sanata rabetinden dolay manzum eserler yazmaya
mecbur olduunu sylyor; fakat ne olu Sultan Veled ne de ondan bahseden
teracim muharrirleri Mevlanaya air sfatn vermeye bir trl cesaret
edememilerdir. nk byle bir isnat umumi telakkiye gre bir hadd-n-inslk
olacakt. Bu dncenin hemen zamanmza kadar geldiini Ziya Paann air
demek yle ehl-i hale* rs- naksadr kemle beytinden pek kolay anlyoruz.
Mutasavvflara air sfatnn verilememesi o kadar umumidir ki btn
tezkirecilerimiz mesela k Paadan bahsederken bile, onu airler srasnda
saymamlardr. Sinan Paa Tazarrunmesinde mutasavvfla air arasndaki bu
fark gayet vazh bir surette gstererek, mutasavvflarn harabatna airlerin
giremeyeceini kati olarak anlatyor. te rann ve bizim ka asrlk edeb
faaliyetimizi mahdut duvarlar arasnda hapsederek bize hayatn ve tabiatn sesini
duyurmayan khne harabat!
***
Avrupa medeniyetinin edebiyatmz zerinde inasi ile balayan tesirleri az

zaman iinde ka asrlk khne harabat ykt, bitirdi. Birok nesillerin zeksnn
heyecann faaliyetini kendisine hasrederek nihayetsiz sslerle bezenen bu eski
harabat sevenler, onun zevkini hibir eye feda etmeyenler yok deildi. Bur derya-
dil adamlar: Leskofallar, Avni Beyler, Arif Hikmetler, Kazm Paalar, harabatn
279
erilmi duvarlarna destekler koymaya altlar. Ziya Paa Harabat ile bu eski
lemi ihya etmek istedi. Fakat nafile! Hayatn daima cereyan btn bu kalabalktan
yz kere, bin kere daha kuvvetliydi. Onlarn hepsini frtnaya tutulmu yapraklar gibi
dndre dndre srd gtrd Biraz sonra Muallim Naci merhum, etrafnda
harabatn son mtaklar olduu halde mesut harabati namn taknarak o eski
bezmi yeniden yaatmaya urat. Lakin pek tabi olarak o da hayatn cereyanna
dayanamad, yuvarland gitti Bu gnk neslin gzleri nnde, bu asrlar grp
geirmi harabatn hatta son bakiyeleri bile bulunmuyor ve onu ancak, ihtiyar
tarihin tozlu yapraklar arasnda grebiliyoruz
Kprlzade Mehmet Fuat
(nu:10, 13 Eyll 1917, S. 186)
280
14. BR MEKTUP MNASEBETYLE
Edebiyat tarihimizin imdiye kadar hatta edebiyatla en ok megul olanlar

arasnda tamamyla mehul kalmas arada srada ortaya yalan yanl birtakm
nazariyeler frlatlmasna imkn veriyor. Tarihin en basit mtearifelerine kar gz
yumularak Numne-i Edebiyat ve Harabat gibi ok yanl ve ok iptida
kitaplardan edinilmi miyane malmat ile vcuda getirilen bu nazriyeler ciddi bir
tenkit nnde hatta bir dakika bile ayakta duramaz. Tarihi kendi hissi kanaatlerine
yalanc ahit yapmak isteyenler sahte bir ilim kisvesi altnda sokaklar bu esassz ve
iptida mddelarn ok zaman yaayamayacandan emin olmaldr. Hibir ciddi
tetkike istinat etmeyen bu ind nazariyelere bir numune isterseniz bir iki gn evvel
aldm u mektubu dikkatle okuyunuz:
Efendim,
Geenlerde edebiyatmza dair verilen bir konferansta bulundum. Konferansn

esas undan ibaretti: Osmanlln teekklnden evvel bir Trk medeniyeti, Trk
edebiyat yoktur. Trk edebiyat ancak Osmanl devletinin tesisinden sonra ve Acem
tesiri altnda teekkl etmitir. T Tevfik Fikrete kadar gelen byk ve mesut tesir
olmasayd edebiyat namna bir eye malik olmayacaktk. Bu gn edebiyatmzda ne
kadar gzellikler incelikler varsa hep randan gelmitir. Bu tesr eer devam
etmeyecek olursa edebiyatmz iflasa mahkmdur. Edebiyata dair bizde her ne
yazlmsa takip etmek mutadmdr. Binaenaleyh gzde bir heyet-i smin
tarafndan ehemmiyetle dinlenilen bu konferansn esas mddesyla Yeni
Mecmuadaki edebiyat musahabelerimizde ileri srlen fikirleri birbirine tamamen
zt buldum. Eer Trk edebiyat srf Osmanl edebiyatndan ibaretse ve eer bundan
srf ran tesri altnda vcuda gelmise, o halde edebiyatmz hakkndaki btn
mtalalarnz ehemmiyetten skt oluyor. Mill edebiyat cereyannn en byk
kuvveti imdiye kadar nazariyelerini ilme, tarihe, istinat ettirmesinde idi. Ayn
avmil messirt altnda vcuda gelen ve esas itibaryla birbirinden hemen farksz
olan umum bir Trk edebiyat telkkisi geni Trklk fikrinin en esasl
istinatghlarndan oluyordu. Btn bu mtalaat ve mddeayt red ve cerh eden bu
281
konferans, bu mhim istinatgh yine tarihe istinaden ykmak maksadn takip ediyor.
Yalnz beni deil benim gibi biroklarn da artan bu mtenakz mddeaytn
hakikatini yukarda arz ettiim bu yeni mddeaya kar mdafatta bulunup
bulunamayacanz sormak cretinde bulunduundan dolay beni mazr
greceinizi mit eder ve taktim-i ihtirmat eylerim
Yeni Mecmua Karilerinden Biri imzasyla gelen bu mektupta hlasa edilen

bu yeni nazariyenin, nasl ve ne surette terih ve mdafaa edildiini maa-t- teessf
bilmiyoruz. Yalnz edebiyat tarihimiz hakkndaki en basit ve iptida malumattan
tamamyla tegafl edilerek ileri srlen bu indi mddenn batanbaa yanl
olduunu ok muhtasar bir surette izah etmek istiyoruz.
Trklerle ranllar arasndaki mnasebetler pek eskidir: rann mill

edebiyatn dier milletleri hi kale almayarak kendisine layk kahraman bir dman
olmak zere yalnz turan tanyor. Bilhassa Ssniler zamannda Trklerin ranla
mnasebeti hakknda tarihi malumata malikiz. Ancak btn bu temaslar Trkleri ran
medeniyeti dairesine sokmaya bir trl kfi gelmiyor. in, Hint, ran hatta biraz da
Hristiyan tesirleri altnda bulunan o zamanki Trkler, bir l yani bir Kavim
hayat geirdikleri iin btn kinat kendilerinden ibaret gryorlar. Onlarn tanrs
bile yalnz Trke mahsus bir tanrdr. Binaenaleyh btn bu tesirler ok harici, sathi
kalyor ve Trkn ruhu, tekilat, edebiyat bundan pek mteessir olamyor. rann
Trkler zerindeki tesrini asl slmiyetin rana girmesinden sonra gryoruz.
lden gelen bu yeni ruhu, kendi asr-dde ahsiyetine katarak tekrar canlanan
Mslman ran yava yava Trklerin nfzu dairesine cezbe muvaffak oluyor:
Trklerin nasl ve ne gibi tesrt altnda takm takm slmiyeti kabul ettikleri ve o
medeniyet dairesine girdikten sonra nasl ona intibaka muvaffak olduklar tarihin
mterefelerinden biridir: ran edebiyat kmilen Trk hkmdarlarnn saraylarnda
canlanyor. slm ilmi ve felsefesi Trklerle birok byk ahsiyetler kazanyor.
Trklerin rken kabiliyetsizliini medeniyet dmanln iddia cehaletinde
bulunanlara kar bunlar en kati birer cevaptr: Mesela slm ran mimarsi tekmil
Trk hkmdarlarnn himayesi sayesinde vcuda geldii gibi ran minyatrcl
ran Edebiyat da kmilen o himayenin mahsuldr. Uvfinin Lebbl-lebb ile
Devletahn mehur tezkiresini yle biraz kartranlar Acem divanlarnn
282
batanbaa Trk hkmdarlarnn methiyeleriyle dolu olduunu ve o hkmdarlarn
ne kadar meden ve muarrif-perver bulunduklarn derhal anlayabilirler. te yine bu
sayededir ki eski Trk saraylarnn detlerini, merasimini anlamak hususunda acem
divanlar pek mhim bir vazife grebiliyor. Bazlar tarihin bu bedahetlerini baka
trl tefsir ederek ran edebiyatn Trkler hesabna kaydetmek istiyorlar. Hlbuki
Trklerin rken kabiliyetsiz ve gayr- meden olduunu iddia edenlerinki nasl bir
cehalet eseri ise buda yle bir cehalettir. Trk dehas asrlarca ran hesabna alm
ve bundan yalnz slmi ran medeniyeti mstefit olmutur.
Trkler slmiyeti yani ran nfuzu dairesine yava yava uzun faslalarla
girdiler ve ite bu sayede kendi lisanlarn halk edebiyatlarn eski treden kalm
birok rf ve adetleri muhafazaya muvaffak oldular. Devlet tekilat itibaryla eski
Trk devletinin slmi bir saltanat ekli almas ancak Nizml- Mlkn vzrt
zamanndadr. Hlbuki o devirden epey sonra Anadolu Seluklularnn tekil
ettikleri devlette eski kavmi tekilatn byk izlerine tesadf olunabilir. Nitekim
Osmanl Trkleri, Seluk devletinden miras kalan bu kavmi izleri devlet
tekilatndan kardklar halde Akkoyunlularda Karakoyunlularda Timur
ahfadnda, Safevlerde eski kavm izlere vasi bir nispette rast geliyoruz. (Bu mesele
hakknda Mill Tetebbularn beinci saysnda Seluklular zamannda Anadoluda
Trk medeniyeti nvnl makalemize baknz.) te bu suretle slmiyet tesirleri
ran bir ekilde yava yava Trklere geiyor, yksek snf manen Trklkten
uzaklayor, Arap ilmi ve Acem edebiyat mtemadi bir surette yaylyordu.
Halkn kendi komalar, destanlar, mersiyeleriyle megul olduu,

kopuzcularn, ozanlarn yaad bu devirlerde Acem zevki ile sermest olan yksek
snf kendi milliyetini, lisanna merbutiyetini bsbtn unutmad ve ran taklidi
yksek bir edebiyat vcuda getirmek iin var kuvveti ile alt. Beinci, altnc,
yedinci asrlarda Trk leminin muhtelif kelerinde vcuda gelen ve bize ancak pek
mahdut numuneleri intikal edebilen eserler tetkik edilecek olursa bu gayretin vsati
anlalabilir. Kutadgu Bilig , Hbbetl- Hakayk , Yusuf u Zleyha gibi 56
nc asrlara ait olan eserler, lisan, vezin, nazm ekli, hatta mevzu itibariyle, Acem
edebiyatnn vcuda getirdii numunelere gre tertip olunmutur. Bunlardan sonra
Anadoluda Seluklular zamannda yazlan eserlere gelince, Sultan Veledin,
283
Glehrinin ve daha o zamanlara ait birtakm airlerin edeb mahsulleri tamamyla
ran Edebiyatnn akisleri addolunabilir. Yine ayn zamanda Msrdaki Trk
hkmdarlarnn saraylarnda vcuda gelen eserlerde ayn tesrt altnda yazlmtr.
Ksa bir makalenin ml dairesine giremeyecek tafsilat ve numunelerle
karilerimizi izc etmek iin bu zikrettiimiz eserlerle onlarn acemce numuneleri
arasndaki sarih ve kati mabehetleri birer birer gstermekten vazgeiyoruz. Fakat
icap ederse bu cihetleri btn ilim lemince maruf olan vesikalaryla derhal meydana
koyabiliriz.
te btn bu tafsilattan anlalyor ki Trkler pek geni bir coraf sahaya

yaylmakla beraber daima ayn medeniyet dairesinin mthi ve ezici tesrleri altnda
kaldklar cihetle vcuda getirdikleri yksek edebiyat her yerde hemen ayn ekilde
ayn mahiyette tecelli etmi, yani her yerde rann byk sanatkrlar ve byk sanat
eserleri taklit edilmitir. Baz eserlerde bu tesirin az bazlarnda da daha ok olmas,
mahalli bir hususiyetten ziyade zamana atfolunmaldr: Zaman getike ran
edebiyatnn nfuzu bizim edebiyatmz zerinde bir kat daha ezici bir ekil almtr.
Seluklular zamannda Anadoluda vcuda gelen edebiyatta hibir suretle umumi
tekmlden hari addolunamaz: ran her manasyla taklitten ibaret olan bu edebiyat
mahsulleri, mesela Kgr, Msrda vcuda gelen eserlerden hibir suretle farkl
deildi. Osmanl devleti teekkl ettii zaman, gerek Anadoluda gerek dier Trk
memleketlerindeki edebiyat, nndeki ran numunelerini kr krne takip eden
onun veznini, kelimelerini, tehesss ve tefekkr tarzn her gn biraz daha iyi taklide
alan bir edebiyatt. Nizam, Attar, Firdevsi, Sdi gibi byk sanatkrlar zevkler
zerinde btn manasyla tahakkm ediyordu. Osmanl devletinin teekkl yani
Anadolu Trklerinin tekrar siyasi bir merkeziyet vcuda getirmeleri, bu edebiyatn
daha sratle tekmlne hizmet etmekle beraber umum tekmln mecrasn hi
deitirmedi.
Osman Gaziden Fatih Sultan Mehmet zamanna kadar gelen airleri birer
birer tetkik edecek olursak, eski mecrann takip olunduunu ve bu Osmanl devri
mahsullerinin pek tabi, esasi hatlar itibaryla dier Trk memleketlerindeki
mahsullerden hemen tamamyla farksz bulunduunu grrz. Bir taraftan Garp
Trklerinin edebiyat ran tesiri altnda eski mecray takiben ilerlerken dier taraftan
284
ark Trlerinin edebiyat da yine ayn tesirler altnda, tabi ayn mecray takip
ediyordu: Cengizler zamanndan Hseyin Baykara devrine kadar ark
Trklerinin edebiyatna ise Selukler devrinden Fatih asrna kadar Arap
Trklerinin edebiyat da ayn eydir. Nitekim Msrda da Trk Edebiyat bu kadar
kuvvetli ve zengin olmamakla beraber, Sultan Selimin muzafferiyetine kadar ayn
halde devam etmiti. Ayn zamanda Azerbaycanda Kad Burhnettini , Hatyi
mahlasl ah smail Safevyi ve nihayet Fuzlyi yetitiren bir edebiyat vard ki
oda hemen ayn mecray takip ediyordu. te bu eserleri sathi bir surette tetkik etmi
olanlar bile bunlar arasnda Lehe farklarndan baka pek az mahalli farklar
grebilirler ve hepsinin ayn esasi seciyeleri yani ran edebiyatnn verdii
mterek bir simay muhtevi olduunu itirafa mecbur olurlar. Cmlenin ekli
msralarn bnyesi, hayat ve kinatn hakkndaki telakkiler, tefekkr ve tehesss
tarz, mecazlar hemen hemen birbirinin ayndr. Artk bu kadar basit bedahetler
karsnda Osmanllardan evvel Trklerin edebiyat yoktur demek yahut Bu
edebiyat dier Trklerin edebiyatndan esasi seciyeleri itibaryla farkldr, iddiasnda
bulunmak riyaziyatn bedahetlerini inkr etmekle msavidir. Edebiyat tarihinin bu en
basit umumi meselelerini bilmeyenlerin bu kadar geni nazariyeler serdine
kalkmalar, daha cem-i ve tarh ameliyelerini renmeyenlerin iki dereceli muadele
haline nispet etmeleri gibidir. Fatih devrinin stanbulda yaayan airleriyle
Hseyin Baykarann Horasandaki saraynda yetien airlerin divanlarn
karlatrmak, edebi tekmln ark ve Garp Trklerinde nasl ayn suretle tecelli
ettiini ispata kfidir: Nevi ile Bursal Ahmet Paa arasnda lehe ve ahsiyet
farklarndan baka bir ayrlk yok gibidir.
Osmanl edebiyatnda tamamen ran edebiyatndan mnakis sayabileceimiz

bu yksek edebiyattan baka eski Trk folklorunun slm-Acem tesirleriyle
karmasndan vcuda gelen hecai bir Tekke Edebiyat varsa da bu hibir zaman
Osmanllar zamannda hatta Selukler zamannda tesis etmi bir ey addolunamaz.
Manevi ran istilas altnda ezilmi olan eski kavm Trk Edebiyat, slmiyetten
sonra zhd bir ekil almtr ki bunu ilk defa Orta Asyann byk sfsi Hoca
Ahmet Yesevnin Divan- Hikmetinde gryoruz. Hece vezni ile halk lisanyla
vcuda gelen bu hususi edebiyat ark Trlerinde de Arap Trklerinde de ayn suretle
285
tecelli etmitir: Yunus Emre Kaygusuz Abdal eyyat Hamza Bayram Veli
ve mukabillerini yetitiren cereyan tamamyla Orta Asyadan gelmitir. (Bilgi
mecmuasnda mnderi Hoca Ahmet Yesevi unvanl makalemizde bu hususa dair
uzun ve kati deliller vardr.) Bizim bu tekke edebiyatnn ark Trlerinde de dier
bir tecellisini grrken bunu da yalnz Osmanlla has bir mahsul addedemeyiz.
Anadolu Trklerinde muahharen vcuda gelen ve saz iiri dediimiz hususi bir tarz
varsa da buda yalnz kendimize mnhasr saylamaz: ark Trklerinde ve Azeri
dairesinde de bu saz iiri bizdekinden pek az farkla mevcuttur. Trlerin saz iiri
hakknda vaktiyile icra etmi olduumuz tetkikat bizde bu kanaat kati bir surette
tevlit etmitir. Vamberinin aatay Lisan ve Edebiyat unvanl ufak ve
ehemmiyetsiz eserindeki aatayca saz iirlerini ylece gzden geirmi olanlar
bile derhal bu kanaate itirak ederler. Kezalik Gronern Kagar Trkleri hakkndaki
Trkistan ve Tibet unvanl eserleri ile Lecoken Turfan ve Civar arklar
hakkndaki eseri Berezinin aatay Mntahabat ve daha sair bu gibi birok
neriyatta muhtelif sahalardaki Trklerin halk edebiyat arasndaki byk mahebeti
gsterebilir. Muarzlarmz isterlerse Asyann geni sahalarn kaplayan ve muhtelif
tesirlere marz kalan Trk kitlelerindeki edeb zevkin ayn menbalardan geldiini
ve Osmanllkn pek tabi hususi bir sima arz etmekle beraber hibir zaman bu
umumi heyetten hari, mnferit bir edeb varlk ire etmediini numuneleri ile
ispat edebiliriz.
Burada izahna girimeyeceimiz birok sebeplerden dolay Trklerin dier

ubelerindeki edebiyat inhitata urad mesela on nc asrdan sonra ark
Trklerinin edebiyat mthi bir skta mruz kald halde Osmanl Trklerinin
edebiyat uzun ve feyizli bir hayat geirdi ve nihayet Osmanl Trkleri eski slm
medeniyeti dairesinde hayat ve istiklallerini muhafaza edemeyeceklerini anlayarak
kati bir surette garp medeniyeti dairesine girdikten sonra Osmanl edebiyat da eski
ark zihniyetinin ran tesirini atarak yeni hayatn yeni telakkilerini almaya almt.
inasi ile balayarak Tevfik Fikretle biten edebi devir eski ran tesirine kar
vcuda getirilmi byk bir aks-l-ameldir. Eer bu aks-l-amel olmasayd Garp
Trklerinin edebiyat da oktan ark Trklerinin edebiyat gibi ark ve gazel girdab
iinde mahvolup gidecekti Fikretin edebiyatmzdaki mukaddes vazifesini idrak
286
edemeyerek o ismi yalnz bir grlt bayra gibi ellerinde kullanmak isteyenler,
onun asl ran tesrlerini edebiyattan kaldrmak suretiyle namn ebediletirdiini
anlasalar yapmak istedikleri gazel ve ark irticnn Rubb- ikesteden sonra artk
imknsz olduunu belki hissederlerdi! .
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu: 12, 27 Eyll 1917, S.224)
287
15. MEDNE
-1-
Bir memur:
Medine dedi.
Birinci hurmann ksa glgesini getik. Ben son vagonun geri kapsnda le
kar idim. Kum stnde iki mcella ray treninin drd bir ey gibiydi ve
uzadka eriyordu. manla Medine arasnda hi memresiz beyaban var; bahar
olmu ufuk izgisi ve l, geceye kadar hi deimez. Yalnz ara sra siyah, sar veya
krmz da paralar bu izgiye devamsz birka inhina verir.
lde iken itiyakmda ne kadar sade idim! Ne renk, ne kr, ne gl

istiyordum. Bir mddet ufuk mesafesini ksaltan plak bir da diken banda bir
hecin beni saatlerce mesut ederdi.
Tebkten bilhassa Medain-i Salihten sonra tepeler daha ziyade bakr rengi
ve sivri l, ak siyaht. Sanki bizimle bir geni fabrika civar geliyordu. Sar ve
yumuak Sinay hicranla andm: Orada ceylan grmtm ve Medine lnde
hacirden silmi kuru ihtiyar, sar bir zdrap susuyordu.
Medineye doru en son dalar topraklam kum zerinde tane tane idiler.
Zannedilir ki Hicaz llerinde irtifalara kar kskan, ittisalleri ve yokular eriten,
onun mesafelerini ayran bir saanak gizli: btn l irtifalar ar ar stun ekline
doru inceliyorlar. te bir gr ki iinde ne tabakt ne eya derslerinden malmt
var. Fakat ben byle anlamay seviyorum ve lde bir dan on asr kalacan
bildiren u Ahd Tepesinde nefret ediyorum. Kendi kendine bir l hendeseden uzak
hatsz ve ekilsiz bsbtn l, ite asil olan ey! Bir l ki havasndan alnan nefes
gs tkar ve hanereyi geerken kendini hissettirir. Kat ve yuvarlak bir nefestir.
Onun geceleri gne az bir k gnnden daha parlak olur. Ayn ufuk geri ekiliyor
gibi devam eden sar fersahlarda gnlerce su, aylarca bedevi, senelerce yeil ey
grlmez.
stasyonda karmza Medinenin renk iinde ahalisi kt. Bu halk btn

mevsimlerin lezzetini geirmi bir bahe kadar reng--reng, gnein sar bir vahdet
288
iinde toplad hicaz insanlar hissolunmak iin renkli olmaya lzum gryorlar.
Scak yerlerin tabiatyla insana ve insann yapt eyler arasnda daima bu tezat var:
llerden arazi ne kadar serbest, ufuklar uzun, gkler yksek ise, ehirler o kadar
skk, sokaklar dar ve binalar ksa idi.
Tren yollar en ziyade iy krmz, siyah ve yeil ve btn bu daire zerinde

kabile bayraklarnn keskin renkleri sarkyordu. Keif peeleri gzler iin iki delik
braktktan sonra burun hizasnda bir iple baa balanan Medine kadnlar yolun iki
yanna toplanmlard. Gardan knca etrafmz bir ses dalgas evirdi:
L l l l
Bu ihtizazlar muntazam, aa doru aktka daha genileyen ve umumleen

bir sesti. Bir ses ki ancak inhinasz ve Arabistan kasidelerinin yumuak kelimelerini
teganniye alkn hanerelerden karabilir.
Medineyi taksim edilmemi dar bir zaman arasnda gezdim. Mekke ile buras
Hicazn ssz sahrasna memrelere nasip olmayan bir hret kazandrd. Carada
kyne saat uzak kyn ismin bilmeyen bir insan Medineyi tanr ve on
asrdan beri denizleri ap gelen binlerce insan akn Medineye btn dnyay
tanttrmtr.
ubata ramen Medinede stanbul temmuzunun en rzgrsz ve ar

lelerinden fazla scak vard. Her admda bir eye batyor ve bir eyden syrlyor
gibi mklat iinde yrdk.
stasyondan sonra bizi arabalara bindirdiler. Bu, st ve etraf astarla

perdelenmi, raftan kenarl, eski belediye arabalarn andran bir eydi ve bunu n
tarafta ba dk stnde kemikten baka ne varsa hep kurumu ve kaybolmu bir
katr ekiyordu. Yan tahtaya yapk, mcella kuru pikeye oturduk. Arabacmz
entarisinin yrtmac altnda daha fazla mmkn olmad iin ancak kemiklerine
kadar zayflayan bir bedeviydi. Katrn zerine kt otel yolunun skk talar
zerinde sendeledi.
u araba bile Medine yolcusunu otel caddesinden baka beldenin hibir

tarafndan dolatramaz. Medine sokaklarnn yle darlar var ki yaya insanlar bile
g geer. Halepten buraya kadar btn Suriye ve Filistin ehirlerinde gnee kar
289
kemerlenen birbirine geirilen sokaklar Medinede bsbtn kapanmt. Kemersiz
Medine sokaklarnn adm adm gneten canl bir ey gibi firarlarn grdm.
Sokaklar takip eden gne nnde mtemadiyen sapyorlar, skyorlar ve
dnyorlar. Medinenin havaya almak ve gnee kapanmak endiesi arasnda
alan garip bir mimarisi vard: evler kerpilerle kafestendi. Btn cephe kafesten
eh-niinler, kafesten pervazlarla dolu Ve kafeslerin stnde tekrar tahta siperler
var. Zengin konaklar ilk katlar btn mahallenin zerine bakan daha ok daha geni
daha yksek kafesli evlerdir. Kafeslerini kapayan Medine odalar elenmi ziya ve
hafiflemi scak iinde gnlerini uyuuk geirir. Sokak daima kzgn durur ve
bahelerde memreler hatras diye kerpi duvarlar arkasnda birer kerpi stuna
benzeyen kna renkli kuru hurma gvdeleri sivrilip uzar.
Garip seyyah adetlerinden biri, her ehri, bir avu hatralar zerinde dnd
yerlere tamaktr. Medine arsna bu sebeple gittik. Dkknlar birbirine kar iki
sokak duvarlarnn yerden bir metre yksek yerinde alm birer oyuktu. Bu kremsi
oyuklarn her birine msr arsnn eski bir kasasyla zavall bir insan atlmt. Bu
dikenler iinde eyasna basm bedeviler grlr ki ayak parmaklarnn arasndan
zencefiller taar. arda en ziyade gm yzkler yapyorlar. Bu bir halkadr veya
iki halkadr veya on halkadr. kinci deil yeni bir ekil satmaz. Belki nebata benzer
hayvan kabartmas oyan mamut muasrlar bunlardan daha sanatkrd. Medine
dkknnda oturan sadece bir adamdr. Belki bir ifti idi. Belki bsbtn baka bir
eydi. Tlii bir gn onu beyaz Medinenin stnde bir zdrap gibi yalnz ve
yardmsz brakt. te yirmi dirhem gm sermaye o zdrap bu dkkndadr.
Gm uzatabilmek, ksaltabilmek, arz, irtifa, tl ve umk gibi hendesenin drt
tabiri arasnda klelikten karmak te sanat! Tevsi edilmi daralm, uzanm
gm baka baka birer eydir. Yzk veya saat ucuna taklabilecek bir basit daire
veya kadn boynuna geirilebilecek birtakm delikler olur. Satan ne olacan bilmez.
Bu gmler haclarn eyas arasndan alnp Medine gm diye sandklarda
hcrelere gizlenir. Mekkenin suyu ve Medinenin gm en eski evlerin en eski
sandklarnn insana bir nevi asr kokusu veren diplerinde bulunur.
Dkknlarda le uzak Medineli hatta Arap olmayan insanlar bulunur.

Kasabalarn Medinesi yannda feci ve kvranan bir Medine var. Bu Medine
290
yabanclarla ak havada tesis etmitir. Yabanc ile Medinenin iki saat tesini
Cavadan, Hintten ve Kagardan ayrmyorum. kinci Medine btn dnya ve
btn slm insanlarn zdraplar stnde durur. Yaamak iin iki hurma kfi iken
onu bulamayp Medineye koan bedeviler paraszlktan, himayesizlikten,
hissolunamazlktan memleketlerine dnemeyenler Hintliler, Habeliler, Cavallar,
balarn dar at glgesine gmm derilerini gnee sermi yatyorlar. Alktan ve
yeisten kapanm gz kapaklar zerinde bir glge kararr kararmaz parmaklarnn
siyah kemiklerini ve renilmi bir duann g bulunan kelimeleriyle atlak
dudaklarn oynatyorlar.
Bunlardan biri sergzetini anlatsn: nsann ac uzun, korkun,

sergzetlerinden biri doar. Yabanclar Medinede yzler ve binlerle saylabilir.
Bunlar Ganjn mphem, derin ve ketum dindarlarn hatrlatyor ve hi birinde
zdrap yok gibi. Yalnz ben bu zdrab bir ufak buhara ocuunda hissettim: Ufak
Buhara ocuu o sessiz ruhlarn mterek matemlerinden alnm bir kaside idi.
Buna otelin kapsnda cesaretsiz gzlere bize bakarken rast gelmitik. Elinde
muhtelif renklerle yaplm buhara klahlar vard. Geni ehreli, beyaz dili, ksa
burunlu, konumaya mtak bir ocuktu. Satlk klahlar elinden decek kadar bize
dalmt. Btn bu niformalar, kllar kendi renginde ve biraz kendi dilinde
insanlar onu sarho etmi idi. Siyah olmu yanaklarn okadm. Bu ona merdivenleri
kmak iin cesaret verdi. drt arkada onu dizlerimiz arasna aldk ve elindekileri
sorduk:
Hac klahlar, dedi
Bunlar kimin yaptn anlamak istedik:
Medineli usta, cevabn verdi. Ve konumaya devam ettik:
Sattn eylerden sana ne verir? Kk gsnn ve btn nefesini

boaltan uzun bir hi ile boynunu bkt:
Sade ekmek alrm ve entri giyerim, dedi
Annen nerede, baban kim?
291
Annesi Mekkede, babas Medinede lmt. Memleketini sorduk temiz
ruhunun bir kesini yrtmtk. Cevap veremedi. Yalnz:
Scak deil, iinden su geer, dedi.
Sonra kat. Otelin sokak kadar kalabalk sofasnda uzun Medine entarileri
arasnda kayboldu. Btn Medinede ve Medineden uzakta hep Buharann bu scak
olmayan ve su geen kyn dnyor ve o kyn zavall bedbaht ocuunu
hatrlyordu
Falih Rfk [ATAY]
(nu: 12, 27 Eyll 1917 S. 227)
292
16. HARNME
Edebiyatmzda eyh mahlasyla hret kazanan Germiyanl Hekim

Sinan elebi Sultan Mehmetle olu kinci Murat devrinin en byk airi
saylr: T eski tezkirecilerden balayarak bugnk edebiyat mtevaggllarna kadar
herkes bu hususta mttefiktir. Eskiler mutad bir zerfetle verdikleri eyhl-uara
unvn dillerde Divan ile Hsrev- irini drt yz yldr ellerde gezen bu airin
biraz hsran ve biraz sefaletle geen hayat tezkire-i uaralarmzn manasz satrlar
arasndan bile az ok vuzuhla seilebilir. Genliinde tahsil maksadyla
Anadolunun, rann birok yerlerini gezdikten sonra memleketine dnerek o vakit
imdiki eczaneler makamnda olan bir attar dkkn aan ve vaktini gh orada
hekimlikle gh Germiyan Beyleriyle Osmanl sultanlarnn saraylarnda kasidecilikle
geiren zeki ve sanatkr bir ruhun hikyesi Lzumsuz secler ve ksa satrlar
arasnda pek hissedilmeden geen bu bedbaht ve serseri sefalet hikyesi az ok btn
harabat erenlerinin sergzeti demektir. Sanatyla btn muasrlarna faik olduu
halde sefaletlerini kk bir dkknn raflar arasnda yalnz iirin ve arabn ilahi
nevesi ile uyutan bu yksek ruh o devrin sair birok serbest kafalar gibi Hac
Bayram Veliden el almt. Fakat eserlerinde sfiyne namelerden ziyade zhde
kar isyan eden geni ve serbest bir hayat arzusu duyulur. Nizamnin ka asrlk
mevzuuna yeni bir heyecan nefh eden eyhi gazellerinde arab gzellii, iiri,
musikiyi o biraz kaba biraz yapma lisanyla o kadar samimi terennm eder ki hayata
olan bu meclbiyeti tabi bir surette onu ebediyet ve vahdet telakkisine kadar
ykseltmitir: Hsrev irindeki mehur terci-i bent, ran edebiyatndaki
numunelerinden aa saymamakta btn sanatkrlar mttefiktir. Arap ilmi ile Acem
Edebiyatndaki devrin bilgisi onu sair biroklar gibi baya, ruhsuz bir mukallit,
tatsz bir belagat mtebahr ekline sokmam, sanatla ruhu arasndaki ezeli rabtay
kramamt. Tabiatn nihayetsiz gzelliklerini ancak bir Acem nakka gibi bir
planda ve hareketten mahrum grmekle beraber, renklerinin okluu ve parlakl
itibaryla Hsrev irin airine bir kusur bulunamaz: Byk eserin bezm-i cemler
tasvir eden paralar vardr ki utlarn, mizmar, kopuzlarn gay eden besteleri
293
arasnda, dnen kadehlerin billur seslerini duyurur. plak vcuduyla effaf sular
stndeki masum nilferleri andran iirinin maddi ve manevi simas, manzumenin
muhtelif yerlerinde tersim edilmitir. Bu sima hayattan ve heyecandan bsbtn
mahrum saylamazsa da maa-t-teessf bir minyatr gibi derinlikten mahrumdur.
Yalnz bu kusurun eyhye deil bizim ve rann btn edebiyatmza ait
olduunu da unutmamalyz.
Tekmil o eski devir airleri gibi eyhnin sanat hayatnda da kasidecilik

byk bir mevki tutar. ark ruhu zillete ve tekpuya kar hl pek mfik, pek
hassastr. Hl eski zamanlarda maddi kuvvetin, zulmn nnde eilmeye
katlanmayan vicdanlar yaamak hakkn kaybetmeye mahkm edilir. Her air
yaayabilmek iin eserini hkmdarlara takdim eder. Her trl vesilelerden istifade
ederek uzun, mutantan kasideler yazard. Yksek mevkilere kabilmek iin bir tek
yol vard: Saray dalkavukluu elfiye ve elfiye gibi yorgun ihtiyar
hkmdarlarn maddi zevklerini ikaz maksadyla yazlm eserlerin muharrirlerine
mnevverlerin vicdan hekim namn vermekte hibir beis grmyordu. te o
zamanlardan beridir ki arkta yetien mnevver snf hl hi hissetmeden
vicdannda bir arlk duymadan eilir. Hele bundan drt be yz yl evvel yani
eyhnin zamannda sarayn karsnda eilmek ok tabi bir vazife idi.
Germiyanl Hekim Sinan devrinin icbtna uyarak, Germiyan Beylerine, Osmanl
padiahlarna tantanal kasideler yazd. kinci Sultan Murat namna Hsrev
irini telife balad fakat bir padiah nedimi olmak iin lazm gelen btn
hasletlere mlik olmad halde bir trl dkknn drt duvar arasndan frlayp
kamad. Acem zevkine kabil deil snamayan cahil Germiyan Beyi, ozanlarn
destanlarn eyhnin kasidelerine ok tercih ediyordu. elebi Sultan Mehmetin
ve Sultan Murat etrafndaki adamlar ise bu zeki ve sanatkr airi padiahn yanna
sokmamak iin btn kuvvetlerini sarf etmekte idiler. Bu iki byk mani karsnda
zavall eyhi hayatnn sonuna kadar dkknn raflarn beklemeye mecbur oldu.
Hele bir defa padiahn ltfne mazhar olarak birok ihsanlar, atiyyelerle
memleketine dnerken rakiplerinin tevik sebebi ile yolda haramilerin basknna
uram /254.s. ve padiahtan yeni aldklarn deil eskiden beri elinde olan eyleri
de onlara brakmaya mecbur olmutu
294
*
te edebiyat tarihimizde bal bana bir mevki olan Hrnme bu garip

hadisenin neticesidir. Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olan zavall air
bu darbenin kendisine nerden geldiini pekiyi anlad ve arkta emsaline pek az
tesadf edilen nezih bir zarfetle bunun intikamn almak isteyerek Hrnmeyi
yazp padiaha takdim etti. Eski tezkireciler bunun icap eden tesiri yaptn ve
padiahn msebbipleri cezalandrdktan baka ayrca btn zararlar da fazlasyla
tazmin ettiini yazarlar; hatta bununla da iktifa etmeyerek bu eserin baz paralarn
da naklederler. Yine ayn airin mesela Neynmesi tezkireciler tarafndan
zikredilmek sadetine bile nail olamad halde Hrnmenin bu kadar ehemmiyetle
telakki olunmas herhalde dikkate ayandr. Edebiyatmz bu ekil ve mahiyette
baka bir eser vcuda getirmedii iin olacak ki u son zamanlarda yazlan eylerden
bile daima Hrnmeden bahsolunur ve Latifi ile Sehi ve k elebi
tezkirelerindeki mahdut paralar daima tekrar edilir. Ancak eski fena bir itiyat
neticesi olarak Harnmeden bahsedenlerin hibirisi bu eseri grmediini itiraf
cesaretinde bulunmamtr Hakikat u ki Hrnme edebiyat merakllarnn
btn taharrilerine ramen hibir tarafta meydana kmam edebiyat tarihimizde bu
kadar ehemmiyet kazanan bir eserin neden ibaret olduu bir trl anlalamamt.
Eer birka sene evvel ktphanelerimizin tozlu raflarndan birinde tesadfen
elimize gememi olsayd bu mehliyet kim bilir daha ne kadar devam edip
gidecekti. Srf tesadfe borlu olduumuz bu edeb kefi manasz bir hodbinlikle
yalnz kendimize hasretmek istemediimiz iin bu ufak makaleyi eyhinin o tek ve
muhallid eserinin tahliline hasrediyoruz.
Hrnme imdiye kadar zannolunduu gibi muhtelif baplara, fasllara

ayrlm uzun bir manzume deildir. Topu topu yz yirmi drt beyitten ibaret ufak ve
ok sade bir hikyecik! Tertip ve izah itibaryla eseri hemen hemen kusursuz
diyebiliriz: air, sair birok arkadalar gibi lzumsuz tafsilat ile sayfalar dolduraca
yerde muntazam bir nispet dairesinde hikyenin btn aksamn ufaltyor ve yalnz
en canl en manal hatlar izmekle iktifa ediyor. Bu kck hikye tertibi itibar ile
hamseleri tekil eden hikyelerden farkszdr: ptida on iki beyitten ibaret bir tahmd
ve naat; bunu yirmi drt beyitlik bir du-y devletah takip ediyor. air, mmasil
295
dualardan hibir ayrl olmayan ufak bir paradan sonra: Cihann zevk ve sefada
bulunduu u srada kendisinin o eski muhit ve beladan kurtulamadn rahat
umduka zahmet grdn devlet istedike mihnet bulduunu tesirle dnyor ve
bunun sebebini ararken aklna bir hikye geliyor. te Aazdestan unvn altndaki
bu ksm, hikyenin asl kendisidir. Grlr ki eyhi bu eserinde airlerimize
mahsus uzun mukaddimelerden kam ve akl- selimine uyarak teklifsizce maksada
girivermitir. Eski bir lisan ile yazlm olduu iin birok karilerin zahmetle
okuyacaklarn dnerek metinden pek az iktibas etmekle beraber airin ifadesini
hemen aynen aldmz bu hikyenin mevzuu undan ibaret: Her gn yk
ekmekten, suya oduna gitmekten bkm, zayf, hasta bir eek var. Tende bir ty bile
kalmam. Yalnz bir etle bir deriden ibret. Arkasna sinek konsa yorulur. O kadar
a ki bir avu saman grnce teni arpa arpa doranyor. Kulanda kargalar dernek
kurmu gznn ii sinekler yuvas Arkasndan palan alnsa kalan it artndan
farksz olacak. Sahibi gnn birinde naslsa buna acyor, palann alarak otlaa
salyor. O vakit eek, hi grmedii muhteem bir manzara karsnda hayrandr:
Grd otlakta yrr kzler
O deli gzler ve gerili gsler
Somurup yle yerler otla
Ki ekecek kln damar (damlar) ya
Boynuzu bazsnn ay gibi
Kiminin halka halka yay gibi
Brp un verirler avaze
Yangulanrd da ve dervaze
Har- miskin klar iken seyran
Kald grp srlar seyran
Ki yrrler feragat ve ho-dil
Gh yaylak ve kla ki menzil
Ne yular derdi ne gam palan
296
Ne yk altnda hasta ve naln
Ucbe kalr ve tefekkr eder
Kendi ahvalini tasavvur eder
Ki: biraz bunlar ile hilkatte
Elde ayakta ekil ve surette
Bunlarn balarna ta neden
Bize bu fakr u ihtiya neden /255.s.
Bizi gr arpa ok yay etti
Bunlarn boynuzun kim ay etti?
ri, mutaazzam kzler karsnda hasta eek bu gr ve bu msavat-perver

dncesi, cidden hrk-l-de denecek kadar sanatkranedir. Yukarda, eein acz
zf gzel tasvir olunmusa da bu ikinci safha yedi sekiz beyit iinde inanlmayacak
bir tasvir kudreti gsteriyor. Hayat ve tabiat hi grmeyen eski airlerimiz de deil
hatta bugnk nsir ve nazmlarmz arasnda bile byle birka izgi ile bu kadar
canl ve manal bir levha yaatabilecek kimse yoktur diyebiliriz. Bu felsef
dncelerini bir trl halledemeyen eek Acaba kime bavursam! diye merak
iinde kalyor. Nihayet nice gnler grp geirmi eski, ihtiyar hekim bir eek
mracaata karar veriyor. eyhinin bu eei mhim bir ahsiyet addettiini kolayca
anlyoruz: Bu eek ok dirayetli idi; kuyruunu uzatarak eytan gizlice Nuhun
gemisine alan bu idi. Hatta dirayet ve fesahatinden dolay Mesihin eei bile buna
fevkalade hrmet ederdi. Kurtlar, arslanlar hepsi ondan korkarlard. Bizim zayf
eek, byk bir hrmetle onun yanna giderek derdini anlatt:
Sen eekler iinde kmilsin
kil eyh ehil fzlsn
Anda ki slah ede tapn er er
Har- deccale diyeler

Menzil-i mminine rehbersin
297
Merkeb-i salihine mazharsn
Nesebndr mesel hatiplere
Nefesin ho gelir ediplere
Sen eseksin ne ek hekim-i ecel
Mkilim var keremden etgil hal
Bu gn otlakta grdm kzler
Gerben (gererek) otlakta yrr idi gsler
Her birisi semiz kuvvetl
i v t yaglu v etl
Bunlara nin oldu erzani
Bize bildr u tac- sultan
Yok mudur gkte bizim eylediimiz yldz
Ki olmad yeryznde boynuzumuz
Her srdan eek nite ola kem
n meseldr ki der beni dem
Har eger hr bi-temiz oldu
nk yk tartar ol aziz oldu
Barkelikde ok bizz faik
Boynuza nin olmadk layk
htiyar eek, ikyete benzeyen bu suali dinledikten sonra u hekimne cevab

veriyor: Hay akn hay bu iin sebebi pek basittir: Cenb- hak bunlar yaratt
vakit arpa buday ilemeyi kendilerine nasip etti; balarna devlet tac konmas,
ilerinin dlarnn et ve yayla dolmas bundandr. Hlbuki bizim en byk iimiz
odundur. Bunu dnrsek bize kulakla kuyruun bile fazla olduunu anlarsn.
Miskin eek, yeis arttran bu cevabn arl altnda oradan ayrlrken, birden bire
zihninde bir imek arpt: Artk o baka eekler gibi odun ve ot yemeyecek, kzleri
298
yalandran aya benzer boynuzlar karan mukaddes budaydan ayrlmayacakt.
Zavall bu hrik-l-de buluun neesi ile iyice dolatktan sonra, nihayet kprm
bir ekin tarlas buldu. Ya ve boynuz akyla yeil ekinlere yle saldrd ki birka
dakika iinde o kpren tarlann yerinde kara topraktan baka bir ey kalmamt
imdi doymu eein halini gryoruz: Tarlann kenarnda yuvarlanp oynadktan
sonra, ak couyor, eski zamanlarn hatrlayp imdiki saadetinden dolay
terennme balyor. Fakat bu saadet terennm, zavall eek iin bir felaket
balangcdr. Onun tiz perdeden anrmasn iiten tarla sahibi, birden bire koup
geliyor ve tarlann yerinde bir yn kara toprak grnce elindeki sopasyla eei
dvyor, dvyor Bununla da hrsn alamayarak hemen ban karyor ve
boynuz arkasndan koan bi-re hayvann kulayla kuyruunu da kesiyor Artk
kuyruksuz ve kulaksz eek, ihtiyar eein nasihatlerini hatrlayarak kayor ve yolda
kendisine halini soran bir arkadana hrs yznden urad bu felaketi nihayetsiz
bir teessrle anlatyor. eyh bu neticeyi birka beyit iinde ksa ve sanatkrane bir
surette tarif ederken zarif ve nezih bir eda ile birden bire kendisine geiyor ve ksa
bir dua ile hikyeyi bitiriyor:
Btl istey Haktan ayrldm
Boynuz umdum, kulaktan ayrldm
Benim ol gam ykndeki har- leng
Gussalar balnda vlih deng
Ne ykm bir nefes giderici var
Ne biraz ekmegine yarc var
Har- geda iken arpaya muhta
Gzetirim ki rle baa ta
ster iken halaldan rz
Varn ettim haramiler rz
Ger domuzlara olmaya buyruk
Ah gitti kulayla kuyruk/256.s.
299
Bu ufack tahlilden pekiyi anlalabilir ki, Harnme tahkiye itibar ile ok
kusursuz bir sanat eseridir. Trk ve ran edebiyatlarnda aksam arasndaki nispeti
muhafaza etmek ve tahkiyedeki vuzuhu, serbest cereyan kaybetmeyerek batan sona
kadar muayyen bir plan takip eylemek hemen hi dnlemez. te bu noktadan
dnecek olursak bu kk manzumenin tahkiye itibar ile hatta Hsrev irine
ok fik olduunu derhal kabul ederiz. Lisan ve nazm itibar ile gze arpan
kusurlara gelince, bunlar eyhye ykletmektense be yz sene evvelki Osmanl
edebiyatnn o zamanki iptidaliine atfetmek herhalde daha dorudur. Yoksa
eyh gerek lisann pervaszl, gerek nazmdaki mahareti itibar ile o devir
airlerinin hepsine fik addolunuyordu.
Harnmenin en byk kymeti ne lisannda ne airin tahkiyedeki

maharetindedir. Onu ka yz senelik Osmanl edebiyatnda emsalsiz bir aheser
addettiren ey asl yegne hicv bir eser olmasndan ibarettir. Yoksa daha
ehnmeden balayarak ran edebiyatnda ve edebiyatmzda bu gibi hikyelere pek
ok tesadf olunabilir. Bizde ve randa asl ndir olan tesadf edilemeyen ey
hicivde zerfet ve nezhettir. Harnmeyi bir tarafa karacak olursak hiciv namna
gstereceimiz dier mahsuller yine ehnme sahibinin Mahmut Gaznev
hakkndaki mehur hicviyesinden Nefnin Sihm- Kazasna ve Erefin
klliyatna kadar batanbaa galiz ve yabani birtakm skntlerden ibarettir. Ziya
Paann , Ali Paa hakkndaki Zafernmesiyle Namk Kemaln Mahmut Nedim
Paann hakkndaki mehur Harnmesi ok muahhar devirlerin mahsul olduu
halde yine Harnme kuvvetinde saylamaz. Herhalde eyh bizim edebiyat
tarihimizde, divanndan Hsrev irininden ziyade bu ufak basit eek hikyesi
ile ahsiyetini tespit etmitir. Esasen bu hikyede mevzuu itibaryla o kadar gzel
ve o kadar her muhite her devire tatbik kabiliyetinde ki, yeryznde her zaman a
eekler ve doymu kzler bulunduka onun lezzetle okunacan tahmin etmek
byk bir keif saylamaz
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu: 13, 4 Terin-i Evvel 1917, s.253)
300
17. HAYAT VE EDEBYAT
Hayatn en byk esas samimiliidir. Bu itibar ile hayat ile rabtas olan
edebiyat mutlak samimi bir edebiyattr denilebilir. Hayat en gizli en kark
kelerine kadar gstermeyen ruhlarmzn ykselme hamlelerini anlatmayan,
duygularmz tpk hayatta olduu gibi saf ve derin bir surette duyurmayan
elemlerimizi, felaketlerimizi ahlak yaralarmz ak ak aksettirmeyen bir edebiyat,
hayat ile rabtasz ve sahte bir edebiyattr. yle bir edebiyat kelimeleri dizip ilemek
hususunda belki pek mahir kuyumcular karabilir; belki onlar ok ssl ok gze
arpan eyler yapabilirler. Fakat ne kadar yazk ki btn bu sahte mahsuller
muntazam k bahelerinde yetien iri yaprakl parlak renkli ieklere benzer.
Uzaklndan dolay bize ok cazibeli ok hrik-l-de grnen o mehul ve scak
iklimlerin bu gz kamatran mahsulleri nasl ak bir havaya sert bir rzgra
dayanamazsa hayat ile alakas olmayan byle bir edebiyat da zamann nihayetsiz
kasrgalar nnde sprlp gitmeye yahut limonluun dar, sahte havas iinde
yaamaya mahkmdur. Hlbuki bedi his, hislerimizin en ilahi ve en derunsi, yani en
samimisidir: akam rzgryla inleyen bir am ormannn karanlk hltlar ne kadar
tabi ise ruhun gzellik karsnda duyduu hislerde hayatn en derin ve anlalmaz
kelerinde birden bire krlp kt iin her eyden ok samimidir. te bunun gibi
cemiyetler milletler iin de gzel ve iyi telakkilerinden daha mill bir ey yoktur:
Bir cemiyeti bakalarndan ayrmak isterseniz onun din ve ahlak hakkndaki gzellik
hakkndaki samimi duygularn araynz. nk bunlar dorudan doruya ruhundan
koptuu iin hayatnn en samimi ve en ok kendi olan cihetleridir.
Bizim daha slmiyet dairesine girmeden evvelki edebiyatmz, musikimiz,

iptida olmakla beraber cemiyetin sinesinden kopan ve ondan dolay iitildii zaman
gsleri heyecanla kabartabilen basit bir da edebiyat, bir da havasyd. Yiitlik
hatralar btn halkn ruhunda yaayan eski kahramanlarn destanlar okunduka
altn direkli otandaki Hakandan ksrak st saan kadnlara kadar btn Trk ili
ruhlarndaki ayn dalgann kabardn duyarlard. Dadan daa orman perileri gibi
keskin slklarla seslenen beyaz gocuklu obanlar kam ddklerle aldklar o
havalar Teginlerin Hint ve ran eyasyla sslenmi yurtlarnda da ayn ilahi tesiri
yapard. Yani o zamanki edebiyat btn ruhlar bir noktaya toplayabilen hepsine ayn
301
heyecan vereni onlara mterek bir zevk hayat yaatan salam bir edebiyatt. Kr
iekleri kadar basit da havalar kadar vahi olmakla beraber dorudan doruya
Trk ilinin ruhundan kopan saf, samimi bir edebiyat!.. Bunda bitip tkenmez belagat
kaideleri muayyen ve mazbut ekiller ok kullanlmaktan artk kalp haline gelmi
istiareler, diman uzun uzun dnerek bulduu iitilmemi tebihler yoktu. Ozanlar
nlerinde numuneler saklayan kitapl ktphaneli adamlar deildi. Bozkrlarn gl
rengi gkler altnda esen rzgrlardan bir ses, akan sulardan bir ahenk, da
ieklerinden bir renk ve koku alan bu iptida sanatkrlar belki srtnda kotuklar
ksraklardan daha babo daha kendi temayllerine tabi yayorlardr. Bunun iin
ruhlarnda biriken tahsisleri terennm ettikleri zaman dar kaidelere esir olmayacak
kadar serbest idiler. Sanatn btn unsurlarn lisann, veznini, mevzularn daima
halktan aldndan dolay ozann basit ezgileri Trk elinin nihayetsiz ovalarnda
karl dalarn tepelerinde karanlk ormanlarda yllarca yaad ve hl da yayor
Hakikaten yabanclarn gsnden kopan seslere daima l-kayd kalan halk, kendi
ruhunun namelerini ok iyi bildii iin onu duyar duymaz derhal yrei kabarr ve
ak kalbinin btn saffet ve samimiyeti ile o namelerin geldii tarafa koar.
Bediytlarn uzun tahlilleri ile pek ekil bulabilecekleri bir hakikati halk ok defa
ftr bir inalkla derhal duyabilmitir!
ran numunelerini taklit ederek saraylarda ve medreselerde vcuda

getirdiimiz eski edebiyat gazel ve kaside edebiyat bu ilk devirlerin tamamen ztt
saylabilecek bir mahiyeti haizdir. Bozkrlarn dalarn vahi tasannusuz seslerini
kaval ve kopuzla inleyen edebiyat nasl dorudan doruya hayattan domusa bu
gazel ve kaside edebiyat da o kadar hayattan uzaktr. Bir defa lisan halkn lisanndan
bambaka olduu gibi vezin ve mevzuda halk ile hi temas etmeyecek kadar ayrdr.
Zevklerini medrese ve saraylarda Acem airlerinin divanlaryla terbiye eden eski
airlerimiz halktan her suretle ayrlmay kendilerini byk bir eref biliyorlard.
Halkn syledii bir lisan ve ahengi duyduu bir vezinle /267.s. yaz yazmak, onlar
iin barbarlktan baka bir ey saylmazd. te vam hevmma benzettikleri iin
eski airler mtemadiyen hayattan uzaklatlar. Milletin ruhundan kopan sesleri
duymak maksadyla kulaklarn tkadlar. Dardaki limi grmemek iin gzlerini
kapadlar ve nihayet kr sar bir halde eski Acem divanlarnda grdkleri masnu
302
sahte lemi kendi hakiki muhitleri addederek onun glleri, blblleri, cybrlar,
pervaneleri arasnda l-kayd terennmlere daldlar. Gazelleri kasideleri arklar
skinmeleri, terkip ve terc bentleriyle btn eski edebiyatmz kk havada tuba
aacna benzer. airler iinde yaadklar muhit ile mensup olduklar milletle o
kadar az alakadardrlar ki divanlar dolduran ince ve masnu beyitler arasnda uzun
uzun aratrdktan sonra belki mahalli bir renge mill bir hususiyete tesadf
olunabilir. nk onlar hayat denince etraflarndaki lemi deil acem divanlarnda
ve kendi kafalarnda yaayan muhayyel bir kinat gryorlar, onun seslerini
terennm ediyorlard. lk ran statlarnn renkli fralaryla canlanan bu lemi
anlatmak o kadar mkl saylamaz: Elimizdeki binlerce divanlarn her sayfasnda
bunu grmek ve gstermek mmkndr.
Ktphanelerimizdeki mteaddit resimli kitaplarn birinde mesela ya eski bir

ahnme yahut eski bir hamse nshasnda birka kymetli Acem minyatr
grmsnzdr. te eski airlerimiz hayalinde yaayan kinat onlardan tamamyla
farkszdr. Hakiki hayatta hi olmayan ok koyu yahut ok ak mahdut renkler,
dallarn, yapraklarn, kostmlerin en ince teferruatna kadar gsteren dikkatli ve
yorucu bir itin, uzun selviler, selvilerin zerinde reng-renk kular, yerde btn
naklar en kusursuz bir surette gsterilmi parlak hallar En sabrl bir adam
ldrtmaya kfi gelebilecek bu inanlmaz dikkat ve itin, teferruat itibaryla ok
nefis ve ok hrik-l-de eyler vcuda getirebildii halde ne kadar yazk ki eserin
ummi heyetine hakiki bir gzellik verememektedir. nk hayattan ve hareketten
kelimenin en geni mansyla mahrumdur. Menzr kaidelerinin
mevcudiyetinden tamamen gaflet edilerek yaplan bu resimler, birbiriyle arpm
iki sath arasnda ezilen, yasslan eylere benzer: At zerine binmi bir cengver
grrsnz ki ne atnda ne de kendisinde hibir hayat eseri yoktur. Uan kular, akan
dereler, alm iekler kmilen cansz, yapmadr. Mesela nispetsizlik o kadar
hayret-bahtr ki, dadan byk atlara, selvilerden boylu hthtlere, insanlardan
yksek kulara tesadf ihtimalini hi hatrdan karmamaldr. Byle bir sanat kim ne
derse desin, nihayet tezyini bir sanat addolunabilir; tezyini sanat ise hibir zaman
sanatn en yksek ekli deildir. Yksek ve hakiki sanat, asl ona derler ki hayat
303
btn genilii ve btn samimilii ile karie duyurabilsin! Ancak tasannuun bittii
yerde sanatn balayabileceini nedense hl anlayamadk.
Eski rann asrlar arsnda daima feodal bir hayat geirmesinden midir
nedir, slm ran Edebiyatnn balca seciyelerinden biri halkav olmasdr. Yani
tabi ki o Acem minyatrlerinde olduu gibi herhangi edeb bir eser birbiriyle
alakasz muhtelif paralarn yan yana bazen zorla- eklenmesiyle vcuda gelir.
Byk sanatkrlarn bu ayr ksmlar zerinde uraa uraa para para gzellikler
yarattklar ok defa gze arpabilir. Baz yle bir beyit grrsnz ki eski mehur
tabirle Pirin zerine Fatiha yazmak kabilinden bir incelii bir derinlii ihtiva
eder. ki ksa msra ile bu kadar geni bir levha izebilen sanatkrn sayna ve
kudretine hayrette kalrsnz! Fakat ite bu kadar Onu takip eden ksmn yukardaki
gzellie manevi bir mabeheti deil hatta mantki bir alakas bile yoktur. Halkav
hayvanlar nasl paralandklar vakit yaayabilirlerse bizim eski edebiyat da beyitlere
hatta bazen msralara ayrld vakit hakiki bir hayat srebilir. Eski edebiyatta ayn
redifi takip ettii halde bile manevi bir vahdet temin etmi gazel hemen hemen yok
gibidir. Pirne dt ol kadr-i esat ki bu gazel* Msralarn biri birine itks var
diyerek mevzuada vahdet lzumunu anlayan pek ndir airlerimiz bile nedense
beyitleri arasnda mantki bir insicam bulunan gazeller yazamamlardr. lk
beyitinde uzun bir hicrnn titrek ikyetlerini tayan bir gazele tesadf edersiniz ki
size daha derin bir feryat iittirecei zannn vermiken birdenbire sfiyne bir
hakikatin izahna balar ve nc beyitte onu da yarm brakarak en ak bir
bozahne leminde sarf olunacak apkn bir cinastan sonra birka evliya menkbesini
im ile maktaa kadar gelir. Reng--renk kuma paralarndan yaplm palyao
kostmlerini hatrlatan bu gazel ve kasidelerin, bu skinmelerin herhalde ok
yksek bir sanat eseri saylamayaca, yani bunlarn asl hayat ile hayatn yksek
hamleleri ve geni heyecanlaryla rabtas olmadn unutmamalyz. /268.s.
Hayat ile rabtasn keserek yalnz nndeki eski rnekleri taklit ile uraan
bu eski edebiyatta belgat kaideleri takrir etmi, ekiller hatta kemikleecek kadar
mutlakyet kazanm, cinaslar, tebihler, istiareler, birer birer saylacak derecede
tavzh eylemiti. Bu edebiyat ruhun derinliinden tabiatyla kopan samimi bir ses
ilahi bir name deil deimez kaidelere tbi bir zanatt. O kaideleri kim daha iyi
304
bilirse ona Byk air diyorlard. Vehbnin Sret-i ahsen vech-i ebehi
bilmeyecek * Neye tebih olunur vech-i dil-r-y shan diye barmas srf bu
telakkiden ileri gelmiti Hakikaten o devir airleri iin neyin neye benzetileceini
bilmek byk bir maarifetti: By diyince hatra mutlaka serv arar , ka
diyince yay kirpik diyince ok, siyah sa diyince ylan gelecekti. Nihayet
birka yze varan bu silsileyi renmeden hi kimse air olamyordu. ahsi
grlerini Acem divanlarnn sayfalar arasna gmerek mensup olduklar milletin
ruhuyla alakalarn kesen onun gzel irkin telakilerinde mmkn olduu kadar
fazla uzaklaan eski airlerimizin divanlar ite bunun iin hep birbirinin ayndr. Ve
ite Nazirecilik denilen mem illet hep hayattan ve samimilikten bu
uzaklamann neticesidir.
inasi ve Kemal ile edebiyatmz ran yaylalarndan kurtularak milletin

hayatyla az ok alakadar olmaya balad. ran manen ve maddeten rten o mey
mahbup edebiyata bizde asrlarca yksek snflar zerinde hkmran olduktan sonra
bir trl halk arasna sokulamad iin nihayet hayatn sert rzgrlaryla yklp
gitmiti. Onun yerine tesis eden edebiyat o dar ve sahte lemden frlayp knca
hayat- tabi yeni bir inkiafa mazhar olacak, dnmek ve duymak tarz deiecek,
edebiyat git gide samimileecekti. Hrriyet ve terakki medlullerini halk arasna
olduka geni bir nispette yaylmas ite bu sayede kabil oldu ve Namk Kemal
samimi ve atein hitaplaryla uyuyan bir genliin ruhunu sarsmak muvaffakiyetini
ite bu suretle kazand. Ancak istibdat devrinin icbt hayat ile edebiyat arasndaki
eski uurumu byle yava yava dolmaya balamasn hite iyi bir gzle
grmyordu. O istiyordu ki edebiyat yine eskiden olduu gibi mill hayata kar
gzlerini kapam bir halde kalsn; fenalklar, yaralar grmesin! te Abdlhamit
sansrnn insafsz kalemi ve her eyden mana karan gzleri nnde teekkl eden
Tevfik Fikret Halit Ziya zmresi ister istemez bu zaruret muvacehesinde
bulundular ve pek zaruri olarak yalnz kendi ruhlarn, kendi aklarn, kendi
elemlerinin terennmle vakit geirdiler. Vatann btn hudutlarnda kanl dman
sngleri parldarken memleketin btn sefalet ve harabisi karsnda l-kayd kalarak
yalnz ahsi zevklerini, ihtiraslarn ifadeye mezun olan bu sanatkrlar hayat ile
aralarnda alan uurum karsnda byk ve canl bir ey yapamazlard ve nitekim
305
yapamadlar da lerinde Fikret gibi ok kuvvetli ve ok ahlaki bir ahsiyet
sahibi olanlar samimi ifadelerle zamana kar duyduklar isyan hislerini anlatmaya
alyorken dier biroklar l-kayd ve mtevekkil hayatn bu zaruretlerine boyun
bkmekle iktifa ediyorlard. Bu devirde yazlan btn iirlerin, romanlarn,
hikyelerin siyah ve ldrc bir bedbinlik havas neretmesi ite bundan dolaydr.
lmi muayyeniyetle Fatalizmi birbirine kartran bu nesil zamanlarnn icab
olarak hasta bir ruha zayf bir dimaa malik ve her manasyla iradesiz bir nesildi.
Ondan evvelki inasi Kemal neslini canlandran btn manalara, felaketlere
kar onlara kuvvetli bir mukavemet, krlmaz bir mit telkin eden yksek ruh, ne
Mai ve Siyahta ne de Rbb- ikestede vardr. Kemal ve arkadalar belki
Fikret ve Halit Ziyadan daha az sanatkr idiler. Fakat milletin hayatyla temasta
bulunduklar iin o ilahi kuvvet menbandan yksek hamleler istidat alyorlard.
inasi Kemal devri edebiyatn, btn iptidalii ile beraber genlik iin doru
bir mrebbi addedebilmek kabil olduu halde Fikret Halit Ziya edebiyatn
yksek heyecanlar boan, mit ve itimad ldren, ruhlara bedbinlik yahut zevk-
perestlik zehirleri dken bir edebiyat gibi telakki etmemiz ite bundan dolaydr ve
memleketi bu gn her tarafndan sarsan ahlak buhrannda bu edebiyatn geni bir
mesuliyet hassas vardr. Artk bu ksa izahlardan sonra memleketin yarnki hayat
iin bu gnn edebiyatna nasl bir mecra vermek lazm geldiini kendi kendine
anlalabilir midindeyiz.
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu: 14, 11 Terin-i Evvel 1917, s. 266)
306
18. BZDE MERSYE VE MERSYECLER
Bizim edebiyatmzdaki mersiye kelimesinin ifade ettii mana ile Garp

edebiyatlarndaki Elgie kelimesinin medlulu arasnda epeyce mhim farklar
vardr. T eski Yunan edebiyatndan balayarak Avrupann en yeni airlerine kadar
devam eden bu iir tarz Garpta ne kadar geni bir manaya malikse bizdeki mersiye
de bilakis o kadar dar ve mahdut bir daireye mahsustur: Kerbel faciasn slm
lemine unutturmamak maksadyla yazlan iirlerle herhangi bir ahsn vefatndan
dolan teessr ifade ve hatrasn teziz iin tertip edilen manzumelere biz bu ismi
veriyoruz. Hlbuki Garp edebiyatlarnda bugnk Elgie dairesi, eski Yunan
airlerinden mesela Lamartinee Samene, Salleye kadar ok deimekle, ok
genilemekle beraber, daha ilk safhalarnda bile yine bizdeki mersiyeden ayr ve
daha genitir. Yunan edebiyat mverrihlerinin verdikleri malumata gre bu isim ilk
defa musikiinas Cloasla meydana km ve ak, net, kahramanl terennm
eden eserlere ilim olmutur. Bu tarzn iptida ller iin yazlan iirlerle balayp
balamad hakknda kati bir hkm verilemiyor; nk bu cihet henz mehuldur.
Mtehassslarn dediklerine gre ilk evvel vcuda gelen bu tarz muhtelif eserlerde
mterek olan cihet, onlarn kahramanlk hikyelerine has olan Homeros
heksametrelerinin zddna ahsi hisleri ve fikirleri muhtevi olmalardr. Yunan
edebiyatnn ilk mahsulleri arasnda kahramanla, ahlaka, vatanperverlie ait birok
Elgieler vardr ki onlar epik iirle lirik iirler arasnda mutavasst bir tarz
yahut baz noktalardan epik iirle hitabet nesri ortasnda bir ey addedilir. te
milattan evvel sekizinci asrn son senelerinde yaayan Efesli Calliuosdan
Albarsamana kadar ok geni bir dairede devam edip gelen bu tarzn bizdeki
tecellilerini gstermek maksad ile yazlan bu makalelerde, muayyen bir ekil,
forme gibi telakki edilen eski mersiyenin tarihesini deil, Garpta olduu gibi geni
manasyla yani bir nevi, genre yahut daha doru bir tabir ile tli nevi, sous
genre olarak telakki ettiimiz mersiyenin muhtelif safhlrn, ekillerini ksa ve
basit bir surette anlatmaya alacaz.
Yunan edebiyat tarihi musiki ile mterafk muayyen bir ekil olarak
gsterdii mersiyenin iptida ller iin yazlan iirlerle balayp balamadn
bildiremiyor. Fakat Etnorafi ile dier edebiyat tarihlerinin bu hususta verdii
307
izahat meseleyi tenvire kfidir: Mersiye tarz iptida ller iin yazlan iirlerle
balam ve yava yava tevsi ve inkiaf eylemitir. Edebiyatlarn umumi
tekmlne baklacak olursa mersiyelerin ne gibi safhalardan getii pek kolay
anlalabilir. Bedi hisin din histen ayrlmad ilk devirlerde l iin mersiye
sylemek srf din bir mahiyeti haizdir. ptidai dinlerin muhtelif safhalarna gre
lye mersiye sylemek vazifesiyle mkellef olanlar deiir. Herhalde bu vazifeyi
ifa etmeye mecbur olanlar, ya ruhaniler yahut mesela ayn mabuda malik olmak gibi,
dince ona en yakn addedilebilenlerdir.
Grus avc kavimlerin lirik iirlerinde hodbinne olmayan paralara hemen hi

tesadf edilmediini syledikten sonra Avustralyada buna muhalif olarak bulunan
yegne mahsulleri mersiyelerden ibaret olduunu ve bunun da ancak en yakn akraba
yahut kabile azas hakknda sylendiini anlatyor. Yine ayn eserde Grayn
Avustralyada mersiyelerini numune olmak zere zikrettii basit bir parada
mukayyettir. (Grus, sanatn balanglar, s.1802, 1806). Grusun bu ifadesi iptida
kavimlerde mersiye sylemenin tamamyla din bir vazife olup henz bedi bir
mahiyeti haiz bulunmadn teyit etmektedir.
Eski Yunan hayatnda matem merasimi tamamyla mazbut ve muayyendi.

Homeros kahraman Patrukl lnce Ail tarafndan tertip edilen matem
ayinini btn teferruatyla tasvir ediyor. Merasime baknca mersiyenin orada bir
mevki ihraz etmesi gayet tabidir. Fakat mevzumuza dorudan doruya temas
olmayan bu meseleyi mtehassslarna terk ile mersiyenin ve mersiyecilik en eski
Trk hayatndaki mevkiini tetkik ve tavzih edecek olursak, bu tarzn ilk tekml
safhlr hakknda da az ok umumi bir fikir edinebilmek kabil olur.
Eski Yunan hayatnda oluu gibi eski Trk hayatnda da matem ayinlerinin
byk bir ehemmiyeti laykyla tekrar etmi kaideleri, ekilleri /306.s. vard. Tarihin
etnorafinin bize verdii malumata gre daha miladn altnc asrndan balayarak t
bu gne kadar Trk leminin muhtelif kelerinde bu ayinlere tesadf ediyoruz:
mesela miladi altnc asrda Trk hkmdar Trgi o aralk yannda bulunan
Roma sefirlerini len babasnn matemini tutmaya mecbur etmi, onlar zorla av
ayinine itirak ettirmiti. Bu ayin hakknda Manadarn verdii tafsilat, in
mverrihlerinin ifadeleriyle tetabuk ettii gibi bundan takriben iki asr kadar sonra
308
Orhun Kitabelerinde tafsilatn grdmz Yu: Matem ayinleri de bununla ayn
mahiyettedir. Onlardan anlaldna gre byklerden biri ld zaman matem
merasimine itirak iin etrafndaki memleketlerden Yucu ve Stlar yani
mateme itirak edecek adamlar gelirdi. Hakann maiyetinde bulunan ufak
hkmdarlarla sair komu devletlerin adeta resmi surette bu ayine itirakleri
zaruriydi. Yua gelenler altn, gm, yaklacak aalar, misk, triyat, kurbanlk
hayvan getirirler, salarn keserler, yzlerini ve kulaklarn izerlerdi; matem ayinin
sevk ve idare iin hakan bir Balbal dier yani bu erefli ii kendisiyle ayn
mevkide birine tevdi ederdi. Huyug-nularda ve Tu-kiyularda yani eski Trklerde
mevcut matem ayinlerinin tafsilat bunun yalnz hkmdarlara ve prenslere deil
btn halka amil olduunu gsteriyor. Yalnz byklerden biri ld zaman
mezarn stne bir bina yaparak iine lnn resmini koyarlar, hayatndaki cenkleri
duvarlara tersim ederler, hatta byk bir ihtimal ile duvarlara o resimlerle beraber
yine o sahneleri yaatan birtakm iir paralar da yazlrd.
Etnograflarn bugnk Trkistan ini Trklerindeki matem merasimi

hakknda verdikleri malumat bu Yu merasiminin asrlar arasnda hemen pek az
tahavvllere urayarak devam ettiini ispat etmektedir: Yakn akrabasndan birini
kaybedenler tpk Araplarda olduu gibi salarn tra ediyorlar, yzlerini
trnaklaryla yrtyorlard. anglarn annualinden karlan malumata gre kara
ehirde yedinci ayn yedinci gnnde birtakm mazlumlar ecdadn ruhu iin kurban
ediliyordu. Aradan asrlar getii halde bile slmiyet hl bu adetleri tamamyla
kaldramamtr. Trkistan inide birisi ld m slm deti mevcubunca ykanp
kefenlendikten sonra uzaktaki akrabann cenaze merasimi istihzaratna
yetiebilmeleri iin evde bir iki veya gn bekletilir; erkek tarafndan olan akraba
ellerinde birer denek bellerinde birer beyaz kemer, balarnda beyaz birer takke
olduu halde, cenazeyi mezarla kadar gtrrler. Kadnlar yine beyaz matem
alametleri giyinerek ve alayp szlayarak yakndaki camiye kadar giderler. lnn
evinde gn mtemadiyen hibir ey piirilmez. nk eski adetlerine gre ev
kirlenmitir. Hatta alt ay Trkleri l kan evleri tathr iin mutlaka bir aman
arrlar. Trkistanda akraba nc gn toplanarak lnn erefine ziyafet
ekerler. Bu yemeklerin eski dinlerdeki ehemmiyeti pek malumdur. nk hakiki bir
309
ibadettir. Yemekte yalnz akrabann bulunmasna gelince bu lnn akrabasndan
bakalar tarafndan yaplacak takaddmleri kabul etmemesinden dolaydr. Haftann
mteakip gnlerinde akraba mezarlkta toplanarak nevhagerlik ederler ve yedinci gn
tekrar aralarnda bir ziyafet yaparlar. (Grunar, Trkistan ve Tibet, s.242)
Cengizilerde, Timurlarda, Osmanllarda mevcut mtem merasimi hakknda tarihin
verdii tafsilat ile Trkmenlerde Altayllarda, Krgz Kazaklarda hl yaayan
matem ayinlerine dair etnorafinin meydana kard malumat Trk Edebiyat
Tarihine Medhal unvanl eserlerimizde mufassalan mevcut olduu cihetle burada
onlar bir daha tekrara hacet grmyoruz. Yalnz u verilen muhtasar malumat bile
bize bu ayinlerden mersiyenin nasl doduunu izaha kfidir: lk zamanlarda ruhani
bir mahiyeti haiz olan Ozan lnn defni iin mnasip zaman intihap ediyor
kopuzuyla ald birtakm esrarl nameleri tesiriyle onun ruhuna istirahat veriyor
tanzim ettii gfte ve bestelerle matem merasimini canlandryordu. Bu zamanlarda
vcuda gelen mersiyeler bedi bir mahsul olmaktan ziyade din mahiyete haiz birer
eser saylabilir. airin ruhan bir vazife ifa ettii zamanlar geip bedi his az ok
istiklal peyda edince matem ayinlerinde lnn sevgili hatrasn yaatacak iirler
meydana gelmeye balad: Onun cenkleri, kahramanlklar heyecanl bir eda ile
terennm ediliyor; menkbeleri kopuzun mrafakat ile mteessir, mteheyic bir
kitleye kar inaat olunuyordu. Bizim halk edebiyatndaki kahramanlk mevzularn,
destanlarn byk bir ksm bu matem ayinlerinin bir bakiyesi saylabilir. Elimizdeki
tarihi vesikalardan anlaldna gre len hkmdarlar yahut hkmdar ailesine
mensup kahramanlar hakknda mersiyeler tanzimi matem ayinlerinin levazmndan
idi.
Eski Trk edebiyatnda Sagu nam verilen mersiyelerden yedi sekiz tanesi
naslsa bize kadar intikal edebildii cihetle /307.s. onlardan istidllen en eski Trk
mersiyeleri hakknda baz malumat verebiliriz: Byk kahramanlar hakknda tanzim
edilen mersiyeler umumiyetle uzun olur. lnn faziletleri, cenklerinin muhtelif
safhlr, kahramanl, dmanlara nasl saldrd cenklerin nerede olduu,
kahramann nasl ld len iin btn milletin hatta btn tabiatn ne kadar ok
mteessir olduu birer birer tasvir edilir. Bunlarda Sagucu mersiyeyi ya kendi
azndan syler yahut lnn azndan nakleder. Bu eserler ne kadar iptida olursa
310
olsun btn bir cemaati teheyyc maksadyla sylendii iin bedi bir kymeti haiz
ve umumiyetle ok galeyanldr. Yularda yahut llerin sene-i devriyelerinde veya
umumi itimalerde ilk zamanlarda srf din ve muahhar devirlerde az ok bedi bir
mahiyet gzetilerek kopuzlarn refakati ile terennm olunan bu mill namelerde air
daima coar; lnn mkerrem ve mnim olduunu, alicenapln, nihayet felein
okuna nasl hedef olduunu anlatrken kendi de tabiatyla beraber alar; dalar
bulutlar gne lemine terik eder. Mecazlar, basit ve iptida olmakla beraber
samimi, doru ve renklidir. Trk airi, istar ifadeden pek holanr: Mersiyede
mnasebet getirerek yazla k canl bir ahsiyet eklinde karlatrr. Muahhar
devirlerdeki klasik airlerimiz, kaside ve mersiyelerinde nasl tabiatn gzelliklerini
girizgh ittihaz ederlerse, eski Trk airleri de mersiyelerde tabiatn hadiselerini
terennmden geri durmazlar. Yazl eserin krlarda ovalarda krmz, yeil, sar
renkler birbiriyle kart, trl trl iekler at zaman meralarda koyunlar otlar,
ksraklar kiner; o vakit Trk beyleri, Alpleri atlarna binerek dman illerine
saldrlar. Nerede harp olduysa yani kahraman nerede ldyse sagucu oray anlatr.
Falan veya filan ahsn deil btn bir milletin mterek hissiyatna makes
olduu iin bu mersiyeler adeta destan bir mahiyet arz eder. Onda ifade edilen
keder, aire, btn cemiyete aittir. air, kahramann menkbelerini inaad eylerken
kendi tahayylatndan ziyade halkn mterek ve umumi hislerini nakleder. Adeta
denilebilir ki, milli, umumi zevk onda kendisine bir tercman, bir mmessil
bulmutur. Destan bir mahiyeti haiz olan bu mersiyelerde asl esatiri destanlarda
olduu gibi kark vakalar, mabutlarn mdahaleleri yahut harika-miz hadiseler
yoktur. Bilakis iptida dinin henz hkmran olduu zamanlarda vcuda gelen din
sihirbazne ilahilerde, efsunlarda olduu gibi Lirizm unsuru kuvvetle kendini
hissettirir. Eer elimizde o iptida devirlere ait eserler bulunsa idi, ilah mahiyetine
haiz olan mersiyelerde yine destn unsurun Lirizm ile memzu bulunduunu
grecektik. Hlbuki imdi elimizde olan numuneler muahhar devirlere ait olduu iin
din mahiyeti kaybetmi ve Lirizm destan unsurla, eskisinden baka bir tarzda
imtiza etmitir. Herhalde bu eski mersiyelerde destan unsurun pek mhim bir
mevkii igal ettii muhakkaktr.
311
Asyann geni gsnde yzlerce sene cenk ve cidal hayat geiren Trk
milleti iin kahramanlk, yiitlik hissi en hkim bir his olduu cihetle ruhundan
kopan bedi mahsullerde de bu his pek hususi bir tarzda tezahr etmitir. O
sahnelerini kahramanlk menkbelerini derin bir heyecan ile ifade eden bu destan
mersiyelerde beeriyetin imdiye kadar vcuda getirdii btn destanlarda olduu
gibi ata da pek byk bir mevki verilmitir. At kahramannn yardmcs silah
arkada muavini, bir kelime ile adeta onun mtememmidir. Hazret-i Hamzann
Akar Hazreti Alinin Dldl Zalolu Rstemin Rah ne ise, Trk
kahramannn at da odur. At gelecek felaketi hisseder, pusuda gizlenen dmanlar
duyar, dostlar bilir adeta oda ismi unutulamayacak bir kahramandr. T Orhun
Abidelerinden beri ehemmiyetini grdmz at o eski destan mersiyelerde daima
ilk planda bulunur. Mesela air kahramann Afila: Sratli cins atn meth ederken,
adeta onu da kahraman mevkiine karr, o evsafn mbalaal fakat samimi bir
surette anlatr. Radlofun nerettii mehur Kara Krgz destannda kahramann
at hemen kahraman derecesinde kuvvetli bir ahsiyete malik olarak grnmektedir.
Hkim bir milletin iptida ve samimi iirlerinde ata bu kadar byk bir mevki
verilmesi ok tabidir. Biz bu tesiri yalnz slm medeniyeti dairesine girmeden
evvelki kavm edebiyatmzda deil ran taklidi klasik edebiyatmzda da asrlarca
greceiz.
Bu gn elimizde bulunan mersiyeler slmiyet devrinin mahsulleri olduu

iin Mslman Trklerin hatta slm olmayan Trkler hakknda bile nasl
cenkcyane hisler beslediini onlardaki kahramanca paralarla anlyoruz. Mesela
Gazi Arslan Tekin kumandasnda cenk eden smil Trklerinin vasfnda yazlm
iir paralar cidden pek kuvvetli ve canldr. slm /308.s. akidelerini sadakatle
kabul eden Trk, kendi cinsinden olan Uygur kfirleri hakknda o kadar mthi bir
nefret besliyor ki onlar bulur bulmaz kesip doramay vcudunun paralarn
kurtlara, kulara vermeyi gayet tabi buluyor. Gayr- Mslim Uygurlarla Mslman
Trkler arasndaki mcadele ve mnakaalarn hikyesini havi birok mersiye
paralarnda bu basit fakat ok tabi hislere daima rast geliriz. Mslman Trk airi,
Uygurlar zerine akn edip puthneleri nasl yktklarn sanemleri nasl berbat
eylediklerini syler; atlara binerek Uygur kpekleri zerine nasl kular gibi
312
saldrdklarn meru bir tefahrle anlatr. Uygurlar aleyhindeki bir muharebenin
hikyesini muhtevi bir mersiyede mefruz olan bu mersiye paralarndan Trk, btn
cengver ve kahraman ruhuyla grnyor. Bu ruh sair milletlerin en yksek
kahramanlk ruhundan hi aa deildir: Hiddetlendii zaman kendini arslana
benzeten Trk kahraman btn dmanlarna erkekesine meydan okumaktan
ekinmez: fkelendim, arslan gibi kkreyerek dar ktm, kahramanlarn
kafalarn doradm; artk kim bana kar kabilir? diye barr. Yahut kalkanlarla,
snglerle dmana nasl hcum ettiini syler. te eski Trk ozanlar, mill
kahramanlarn hatralarn terennm eden bu mersiyelerde onlar bir kat daha
ykseltiyorlar, ikmal ediyorlar ve mstakil nesillerin hafzasna hakikatte kendinden
ok daha parlak bir ziya altnda nakediyorlard.
Bu en eski Trk mersiyelerinde eski Trk airleri yalnz kahramanlk

menkbelerini cenk namelerini deil hayatn sair her trl hadiselerini de terennm
eylemilerdir. Mersiyelerinde tabiatn en ve mesut tezahrlerine kar derin bir vecd
ve istirak duymaktan hali kalmayan bu iptida sanatkrlar, hayata, tabiata, aka
samimi bir rabta ile baldrlar:
Yaz gelince karlarn eriyerek blbllerin teceini, mesut iftlerin

sevieceini syleyerek hayatn zevkini duyan sagucu, gzel bir cariye grd
zaman yzn aya, boynunu ard aacna benzetiverir. Btn klar gibi
sevgilisinin gzelliinden, cefasndan, sihirkr gzlerinden bahseder, alar. Krlarn
ovalarn gzelliini ayaz geceleri vahi bozkrlar, dumanl tepeleri, buzlu nehirleri
terennm eden Trk airi kulara, rdeklere, kazlara, kk su kularna kar
samimi bir muhabbet besler; mecazlarn tekil iin bulutlara, yldzlara, aya, gnee
mracaat eder. Fakat bu hususta ona en byk mevzu terennm iin en gzel vesile,
baharn gelmesidir. Mebzul ganimetlerle tetvi edecek akn gnlerini dnerek
yaylaklara karken Trkn asl ruhundan kopup gelen nameler cidden bediidir: Her
tarafta trl trl iekler at, sanki yerlere bir kralie serilmi.. Yeryz tpk
cennete benziyor. Artk k hi, hi gelmeyecek! btn bu izahat bize eski Trk
mersiyelerinin, sair kavimlerin ilk mersiyeleri gibi geni bir dairede olduunu;
kahramanla, ahlaka, vatan perverlie, tabiatn gzelliklerine, aka dair birok
eylerin bu daireye girdiini anlatyor. Tabiki ilk Yunan Elgielerinde olduu gibi bu
313
eski Trk sgularnn da muayyen bir ekli vardr: Bunlar hece tarznn altl, yedili
veya sekizlisi gibi ksa bir vezin ile ve drt msradan mrekkep ktalarla yazlr. Her
ktann ilk msra kendi kendisine dier ktalardan mstakil olarak mukaffadr;
yalnz her ktann drdnc msralar kafiyede mttehittir. Elimizdeki mersiyeler tam
olmadklar halde bile yine bunlarn iinde otuz iki ktadan mrekkep olanlar vardr.
Bundan mersiyelerin uzunluunu istidlal edebiliriz.
te bu ksa izahat Trklerin slmiyetten evvelki mill edebiyatlarnda

Mersiyenin nasl ve ne ekilde baladn ne gibi safhalardan getiini
gsterebilir. Trklerin bu gnk halk edebiyatlar ve halk adetleri tetkik edilecek
olursa bu eski ayinin bakiyelerine kolaylkla tesadf olunur. Yularda nevha-gerlik
deti Krgz Kazaklarda, Trkmenlerde, Trkistan ini Trklerinde Kafkasya ve
Anadoluda hemen hemen ayn ekilde asrlardan beri devam etmektedir ve Trkler
arasnda umumi bir hret kazanm kahramanlar hakkndaki mersiyelerin halk
edebiyatmzda hl geni bir saha igal etmesi ite bundan dolaydr.
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu: 16, 25 Terin-i Evvel 1917 s.305)
314
19. BZDE MERSYE VE MERSYECLER
Geen makalemizde, Trklerin daha slm medeniyeti tesiri altnda kalmadan

evvel vcuda getirdikleri mersiyelerden bahsetmitik. Trkler arasnda bu
slmiyetten evvelki kavmi edebiyatn devam demek olan halk edebiyatyla bunun
fevkindeki snflara mahsus olan k Edebiyatnda mersiyenin ve mersiyeciliin ne
ekilde devam ve inkiaf ettiini anlatabilmek iin evvela klasik edebiyatmzdaki
mersiyeler hakknda biraz malumat vermek icap eder. nk k edebiyatndaki
mersiyeler zerinde ran edebiyatnn ve bizim ran taklidi klasik edebiyatmzn
byk bir tesiri olmutur; bilhassa mersiyenin Kerbel hadisesine ait bir ksm
vardr ki tamamyla slmi ran amillerin nfuzu altnda teekkl etmi ve klasik
edebiyatmzdan vam k edebiyatna kadar szlp inmi demektir. Binaenaleyh
bu izahata gre, mantk bir sra takip edebilmek iin, evvela slmiyet dairesine
girdikten sonra Arap ve Acem edebiyatlarnn tesiri altnda vcuda gelen klasik
edebiyatmzdaki mersiyenin nasl ve ne ekilde tecelli ettiini anlatmaya mecburuz
ki bunu laykyla yapabilmek iin de iptida Arap edebiyatndaki mersiyeyi ve bunun
Acemlere geince ne gibi tahavvllere uradn ksaca izah zaruretindeyiz.
Arap Edebiyatnda Mersiye
imdiye kadar elde edilen edebi vesikalar sayesinde slmiyetten evvelki

Arap hayat ve edebiyat az ok vuzuh ile anlalabilmektedir. Cahiliyet devri iirleri
ecnebi tesirlerden azami derecede masun kald gibi dorudan doruya da milletin
hayatyla alakadar olduundan tarih noktasndan cidden emsalsiz addolunabilir.
Filhakika badiyenin btn hususiyetlerini kendisinde toplayan bu edebiyat sayesinde
slmiyetten evvelki Arap hayatn tetkik imkn hsl olmu o zaman ki Araplarn
din ayinleri dn ve matem merasimi ziyafetleri adet ve tabiatlar ancak bu suretle
renilmitir. bn-i Ktibenin Kitabl-uaras Cahitin Kitabl-Hayvan
Ebu-Hanife-i Dinrinin Kitabl- Nebat ancak cahiliye iirlerinin inceden
inceye tetkikiyle meydana kabilen eserlerdendir.
315
te bu tetkikattan anlaldna gre eski Arap hayatnda Araplarn o
zamanki dinine ve aile tekilatna gre muayyen matem ayinleri vard. Goldziher
ve Robertson Smith gibi Avrupa limleri tarafndan tetkik edilen bu ayinlerde
bilhassa kadna mersiyecilik vazifesi dyordu. Eski Arap hayatnda mersiyenin
ehemmiyetini gsterecek birok menkbeler varsa da tedavlden ihtirzen yalnz bir
tanesini zikrediyoruz: Eski Araplarca Hame yani Bayku mem bir hayvand.
Halkn itikatna gre bir maktln katlinden intikam alnamazsa onun ruhu bayku
ekline girerek kabri zerine konar ve &"09* E
& E
&:Katilimin kanndan bana
su verip susuzluumu giderin! diye bararak ancak intikam alnnca uup giderdi.
Lebidin Zevalermenin ve daha sair birtakm airlerin iirlerinde bu umum
itikat gsteren paralara tesadf olunabilir. Hazret-i Peygamber slmiyetten sonra
bu batl itikatlarn hl devam etmesini ok grmedii iin "D
?Dhadis-i
erifiyle baykuun eametine inanlmasn men etmiti. te bu tafsilata gre /325.s.
Araplarda mersiyenin iptida llere alamak suretinde balad ve bunun ilk
zamanlarda srf din ve daha muahhar zamanlarda ise din bedi bir mahiyeti haiz
olduu kendi kendine tezahr eder. Esasen Mersiye kelimesinin itikak da bunu
sarih bir surette gsteriyor: Res lnn muhassinini yd ederek alamak
manasnadr. slmiyetten evvelki Arap edebiyatnn birok mahsulleri tabiatyla
zapt u hfz edilemedii cihetle din mahiyeti haiz eski mersiye numunelerine malik
deiliz, yalnz mersiye daha ziyade bedi bir ekil aldktan sonra vcuda gelen
mhim ve en eski bir numne vardr ki, o da, en byk Arap airesi saylan
Hunsann mehur mersiyesidir. Suhr ve Muaviye adl iki kardeinin bir kabile
kavgasnda vefat zerine yazd $H U.
.W E msrayla balayan bu
mersiye btn edebiyat ve muhzart kitaplarnda en gzel bir numune olmak zere
zikredilir. Esasen Hunsa asl mersiyeci olma sfatyla hret kazanmtr. Kadn
olmas ve o zamanki aile tekilatna nazaran erkek kardeleri matemine zevceler
kadar kz kardelerinde itirak mecburiyetinde bulunmas , Hunsann
mersiyelerindeki samimilie byk bir tesir icra ediyordu. O zamanki Arap aireleri
arasnda, felaket msabakasna kmak ve bunu bir mfhare vesilesi yapmak deti
de vard: Mehur Hind Bin Utbe bu byk airenin kendisini Araplarn en byk
felaketlisi diye ilan ettiini duyunca Ukaz panayrnda devesini Hunsann devesi
yannda durdurtmu ve kendinin de babasn, amcasn, kardeini kaybettiini
316
syleyerek bu erefin kendisine ait olduunu iddia etmiti. Kitabl-Gani bunun
zerine bu iki aire arasnda manzum bir mefhire cereyan ettiini sylyor.
Bu cahiliyet devri mersiyelerinin tertip tarz yani emas hemen hemen

deimez: air evvela duyduu derin elemi uzun uzun anlattktan sonra lnn
bykln, kahramanlklarn licenapln, en mbalaal bir ekilde terennm
eder ve nihayet onun intikamn almak dinen kimlere terkip ediyorsa onlar intikama
davetle eserine nihayet verir. Mesela Hunsa mersiyesine gnein tuluuyla
balayarak, bu manzarann an ve erefte gnee benzeyen kardeini hatrlattn
sylyor. Sonra birden bire kardeinin hatrasna hitap ederek: rtl kabrim
ziyaret edilinceye kadar seni unutmam! diye feryada balyor. Bunu mteakip gelen
paralar eleminin byklne ve lnn mefahirine aittir: Eer etrafnda dostlarna
alayanlar bu kadar ok olmasa kendimi mutlaka ldrrd evet, geri onlarn
hibiri benim kardeimle ayn kymette deildirler. Lakin ekseriyetin bu elemi, beni,
kardeimin ebedi firakna kar sabrl yapyor. te btn bu vakalar hatta bizzat bu
mersiyenin delalet ettii vakalar bize eski Arap hayatnda mersiyenin ve
mersiyeciliin nasl baladn ve ne kadar umumi olduunu izah ve ispat edebilir.
Badiye ocuklar, hatta slmiyetten sonra da bu mersiyecilii brakmadlar; en adi,
en ehemmiyetsiz bir adam lse bile onun akrabas mutlaka tantanal mersiyeler
sylemekten vazgemiyorlard. Lisan ve edebiyat limlerinden Asmanin bir
hikyesi bu itibar ile pek mhimdir: Asma Badiyeden geerken bir kabir
kenarnda bir kadnn oturup aladn ve muhteem bir mersiye okuduunu duyar,
dinlemek maksadyla yanna gider. Mersiye u mealde imi: gzel ve kerim
ahlakyla Araplar iinde yegne olan Eb Mlik ld dediler. Dndm bunun
byle ltuf ve kerem dilenmek, byk ilerde yardm istemek, pusudaki dmanlara
mukabele etmek iin halk kime gidecek? Bunlar yapan artk toprak altnda! Diye
acdm ve aladm. Bu evsafa gre lnn mutlaka byk bir adam olacan
tahmin eden Asma onun kim olduunu kadna sorar; bir ulhann damad
olduunu anlaynca hayret ve hiddetle oradan uzaklar Mersiyenin ve
mersiyecilik eski Arap hayatnda ne kadar umumi ve mhim olduunu gsterecek
daha bu gibi yzlerce misal saylabilir.
317
slmiyet eski cahiliyet itikatlarn yktktan sonra tabi mersiyelerin eski din
mahiyetleri kalmad. Fakat bu hl mersiyeciliin devamnda bir mani tekil edemedi.
Esasen daha muallka sahiplerinin zamannda bile din olmaktan ziyade bedi bir
mahiyet kazanm olan mersiyeler ve mersiyecilik, artk halkn ruhuna, zevkine
tamamyla girmemiti; binaenaleyh hazreti Peygamberin irtihallerinde ashaptan
birou mersiyeler tanzim ettiler. Mstatraf tercmesinde Hazret-i Eb Bekirin
Eb Sfyann ve Hazret-i Safiyenin mersiyeleri zikredilmektedir; kezalik
Hazreti Ebu Bekirin irtihalinde Hazret-i merin mersiye syledii de mervdir.
Mersiyelerin slmiyet devrinde de ne kadar mhim ve messir olduunu gsterecek
ufak fakat manidar bir vaka vardr: Birgn gen bir kz huzur- nebeviye gelerek,
amir-i nebevi ile idam edilen babas iin syledii bir mersiyeyi okudu. /326.s. Y# "
Z[ , D *msrayla balayan bu mersiye o kadar samimi ve gzeldi ki Hazret-i
Peygamber ok mteessir oldu Filhakika mersiyenin bu tesiri sonralar da byk
bir kuvvetle devam etti. Mersiyenin dinen de men edilmi olmas devam ve
inkiafna tabi tesir etti: Emeviye saltanat teekkl ettikten sonra artk airlerin bir
ksm saraylarda yaamaya hkmdarlardan byk ihsanlar almaya, valilerin yannda
mevki kazanmaya balamlard. Bunun zaruri bir neticesi olarak artk airler len
hkmdarlara yahut vezirlere uzun mersiyeler yazdlar ve bu hl tabiatyla Abbasiler
ve daha sair slm hkmetleri zamannda da devam etti. Eski edebiyat kitaplarnda
bu devirlerde yazlm birok maruf mersiyelere tesadf olunabilir: bnl
Mukaffan Yahya Bin Ziyata bnl- Mukaffann bn-i Habireye Hasan Bin
Mutrasdnn Mezzin Zaite Mukatil Bin Etiyenin Nizaml Mlke Ebul Hasan Ali
Bin Mehmetl- Niyazinin Nasir-d-devleye yazdklar mersiyeler gibi. Btn o
devirlerde yaayan airleri divanlar tetkik edilecek olursa, bu kabilden binlerce
mersiye daha elde edilebilir. Byle bakalar hakknda mersiye sylemek, bir
dereceye kadar Taziye addolunabilecei cihetle eriaten de caiz hatta
mstehabbdr; Mstatraf sahibi birok hadis ve siyer kitaplarndan naklen
taziyenin slmiyetteki mahiyetini uzun uzadya anlatyor. Fakat airlerin
hkmdarlar yahut valilere, vezirlere mersiye yazmalar, eriatn icbtna riayet
arzusundan deil, daha ziyade caize itiyakndan ileri geliyordu. Saray airleri len
velinimetlerine kar kadirinaslklarn gstermek suretiyle yeni hkmdarlara
yaranmak arzusundan, pek tabi kurtulamazlard. slm saltanatlar zamannda
318
mersiyenin bu ekli ok tevsi inkiaf etmekle beraber, cahiliye zamanndan kalan
eski samimi mersiyecilik airlerin babalar, kardeleri iin mersiye sylemeleri deti
de devamdan geri kalmad. Mamafih btn devirlerde mesela Hunsa gibi srf
mersiyecilikle mehur bir aire tesadf ihtimali yoktur. Mersiye dairesi slmiyetten
sonra ne kadar inkiaf etmi, genilemi olursa olsun hibir zaman cahiliyet ve
vaktindeki kuvvetini, ehemmiyetini samimiliini alamamtr; nk bu edebi nevi o
vakit dorudan doruya halkn dininden itikat ve adetlerinden hlasa ruhunun en
samimi kesinden kopuyordu. Mersiyecilii din ve kavm bir vazife gibi telakki
eden devrin mersiyecilerine yetimek slmiyetten sonraki airler iin kabil
olamazd. Artk edebiyat yeni hayatn icbtna gre yeni mecralara girmek
mecburiyetinde idi.
***
Arap Edebiyatnn en eski ve tarihe malum devresi muallka airlerinin

iptida l ve sabrl develeri terennm ettikleri zamandr. Onlardan evvelki eserler
hemen hemen ele gemedii ve ele geen baz mahdut paralarla kfi bir fikir
edinilemedii iin, Arap edebiyatnn malum eserlere mstenit ilk mspet devresi
muallakt ile balyor. te Arap iirinin bu devirde alm olduu balca muayyen
ekil, Kaside den ibarettir: Btn muallakt bu muayyen ekil dairesinde yazlm
hibir air onun dna kmak cesaretini gsterememiti. Demek oluyor ki
slmiyetten bir buuk iki asr evvel Arap edebiyatnda hemen yegne tarz olarak,
balca, Kasideyi buluyoruz.
Acaba o zamanki telakkiye gre Kaside ne idi, ne surette teekkl

edebilmiti. Bu meselelerden birincisinin cevab muallakt elimizde bulunmak
hesabyla pek kolaydr:
Kaside evvel bir kabilenin konup gm olduu ssz yurtlarn vasfyla

balar: Eskiden sevgilisinin mensup olduu kabilenin yaad bu yer, airde birok
hatralar uyandrr; mteessir olan air arkadalarna biraz durmalarn rica eder ve
buna mteakip tegazzlle yani sevgilisine kar duyduu atein itiyk, derin
tehessrle anlatmaya koyulur. Artk herkesin dikkati airin ahsiyeti zerine
evrilmitir. air bunun zerine kendi sergzetlerini, Badiyedeki zahmetli hayatn
319
szile anlattktan sonra, kasideyi kime takdim ediyorsa onun byklklerini, kerem
ve sehavetini meth ile eserine nihayet verir. te bn-i Ktibenin verdii malumata
ve bizzat malumattan istibat edilebildiine gre, Arap kasidesinin mahiyeti budur.
bn-i Haldun da mehur mukaddimesinde bunu teyit etmektedir: iir Arab vezinde
msavi ve harf-i ahirde mteahhit ktalara mnhal olan kelam olup bu ktalardan her
birine beyit ve mteahhit olduklar harf-i ahire revi ve kafiye ve evvelinden ahirine
kadar mecmua kelma kaside tesmiye olunur. Her beyit kendi ifade-i terkibiyesinde
mnferit ve mstakil olup yle ki mukabillinden ve mabudundan tefrik ve ifrat
olunsa meth veya tegazzl veya mersiye bblarndan herhangisine dair ise kendi
babnda bir kelam tam olur. Binen l-zlik air evvel beyiti kelam tam ve mstakil
olarak tanzim etmeye alr. Bade dier beyiti dahi bu vech ile /327.s. baka kelam
olmak zere irat eyler. Bu fenden fen-i ahire ve bir maksuttan maksud- diere
huruc- intikalde evvelki ikinciye mnasip ve kelam- tenafrden baid olacak vech ile
mnasebet gzetir. Nitekim tegazzlden methe ve sahra ile ,.W yani viranelerde ,.W
denilen temessl-i bakiye ve eserleri vasfndan rikb ve esb tayf vasfn ve
memduhun vasfndan tmnn ve askirinin vasfna ve mersiyede izhr- hzn ve
kederden mteveffann methine istitrt ve intikal eyledii gibi Arap zevkini
slmiyet dairesine giren sir kavimlerin zevklerinden tamamyla mstakil
bulundurmak gayesini mutasbne takip eden bn-i Haldun bunlardan hepsinin
muayyen bir tarz ve slbu olduunu ve onlardan asla ayrlmamak lzumunu da
sylyor: Fnn- kelmdan her fennin aslib-i mahssas vardr ki aslib-i mezkure
ol fende ahvl u inha-i muhtelife zere bulunur. Nitekim iirde sual-i tull, tulle
hitab ile olur yahut refiklerin tevkifini istid ile olur yahut tull zerine bana
eylemelerini rica ile olur yahut muhatap gayr- muayyenden istifham- cevap ile olur.
Ve nitekim tehiyyet-i talle selam vermek zere muhatap gayr- muayyene emir ile
olur; veya talln sakyine dua ile olur; yahut bir kadn tallun sakyini istid ile olur.
Ve nitekim mersiyede izhar hzn ve keder istid-y ban ile olur. Yahut hadise-i
istihzam ile olur veya mteveffann mefkd olmasndan nai ekvn hakknda
musibetin vukuu ve ihatasn imza ve tescil ile olur veyahut cemadattan mteveffa
iin keder etmeyenleri redd ve inkr ile olur veyahut mteveffann hasmna tehniyet
ve tebir-i rahatla olur. Sair envai ve fnn kelamnda dahi bunlarn emsal ve nezairi
kesirdir bn-i Haldunun kendisinden byk bir hrmetle bahsettii Kitab-
320
umde sahibi bn-i Reit de mehur bir manzumesinde yukariki mtalaalar
meyyit birok mlahazalar dermiyan ediyor. imdi, btn bu izahat laykyla terkip
edecek olursak, Kaside denilen tarzn, mersiye, methiye, fahriye, tegazzl gibi
birok muhtelif unsurlar toplam mrekkep bir Halita daha dorusu btn bu
unsurlar kasidede daima birbirinden ayr ve mstakil durduklar iin bir mecmua
olduuna hkmedebiliriz. Zaten Kaside kelimesi, itikaka gre, herhangi bir
kaside-i makrn olarak sylenen ey manasna gelir. Yoksa onun muahharen ald
ekle bakarak kasideyi methiye zannedenler, bu tarzn tarihteki mene ve inkiafnda
gafil bulunuyorlar demektir. Arap edebiyat limleri, kendi edebiyatlarnda Gazel,
Fahr, Meth, Heca, tap, tizr, Zht, Risa, Tehniyet, Vad, Tahzir, Hamset,
Zehriyt, Hameriyt, Muvaaz gibi muhtelif neviler bulunduunu syledikleri gibi
Eb Zeydl- Ensri Cumhuret Erl- Arab unvanl eserindeki cahiliye
kasidelerini muallakt, cumhurt, mantkiyat, mezhebt, merasi, mebt,
merhumt nam ile yediye ayryor. Kezalik bn-i Tamamn mehur Kitabl
Hamasesindeki on babdan biri de Bab-l Merasidir. Mebanln muharriri
Sleyman Paa Kasidenin makasad- adide zerine ina klnabileceini anlad
cihetle, onu eskilere itben Mnacat, naat, methiye, hicviye, mersiye, fahriye
unvanlaryla muhtelif ksmlara tefrik etmiti.
Kasidenin bal bana bir nevi deil, muhtelif unsurlar ayr ayr yani
birbirine karmayarak mstakilen yaayacak surette toplam bir Mecmua
olduu yukardaki izahat ile anlaldktan sonra bunun nasl vcuda geldii meselesi
kalyor. Kasidenin muallaktta grdmz ekli, kati olarak iddia edilebilir ki
muahhar bir devrenin mahsuldr. Esasen ananede bunu teyit ediyor: Rivayete gre
Araplarda ilk evvel kaside syleyen, miladi beinci asr ricalinden Mhelhildir;
eserlerinden pek az kalabilmi olan bu airden sonra kaside tarz Arap iirine
girmise de, El-iir ve-ur sahibine nazaran kasideye asl kati eklini veren,
onu uzatan, mtenevvi ve mnkeif bir hale getiren, alayan, ince ve zarif gazeller
vcuda getiren ilk air mrl Kaystr. Mhelhilden daha dorusu mrl Kays
tan evvel Arap edebiyatnn asl eski mahsulleri heceler risalar Saint Nilin
milad 400de rivayeti vech ile Sina Araplarnn uzun yolculuklardan sonra pnar
balarnda terennm ettikleri arklar Sazomne isminde miladi beinci asra
321
mensup bir Yunan mverrihinin haber verdii harp trkleri, basit ve iptida k
iirleri gibi eyler idi; ve bunlar ekseriyetle recez denilen iptida vezin ile
syleniyordu. Muahharen yava yava yetien birtakm airlerin vezinde icra ettikleri
tadilat ve slahat bu muhtelif tarzlarn inkiaf zerinde tesirler icra etti ve nihayet
mrl Kays yetiince, daha kendinden evvel bu muhtelif unsurlarn birbirleriyle
imtizacndan husle gelmeye balayan kaside eklini muayyen ve mazbut bir hale
sokarak tespite /328.s. muvaffak oldu. Daha Mhelhil zamanndan beri teekkle
uraan kaside tarznn mrl Kays gibi byk bir sanatkr elinde kati eklini
almas gayet tabidir.
Kaside nam altnda fakat bir lnn hatrasn terennm maksadyla yazlm
olan mersiyelerden yukarda bahsetmitik; burada kasidelerde hemen umumiyetle
bulunan mersiye unsuru hakknda biraz malumat vermek isteriz. Daha
Muallakattan balayarak umumiyetle Arap kasidesinin mahiyeti hakknda verilen
malumat, ondaki mersiye unsurunu pek sarih olarak gsteriyor: Kasidenin balangc,
hakknda mkemmel bir Elgiedir. Sevgilisinin vakti ile oturup sonra terk ettii
mahaldeki eski ocak yerlerini, siyahlanm talar, adrlarn etrafna alan ince
yamur arkn, adr kazklarnn oyuk yerlerini, eski saz dkntlerini gren ve
arkadalarn da kendisiyle beraber alamaya davet eden ilk air mrl Kaystr.
Ondan sonraki btn cahiliye airleri kendisine tabiyyet etmiler, mer Bin
Glsmden baka hepsi, kasidelerine bu suretle balamlardr. l airlerinin en
samimi ve en tabi bir surette syledikleri bu kaside balanglarnn ne gzel bir
mersiye saylabileceini gstermek iin, esasen Trkeye mtercim olan baz
paralar aynen naklediyoruz:
Bana tesliyet vermek iin bindikleri hayvanlar durdurarak, arkadalarmn

Hzn ve kedere malup olma, sabret, celadet gster! Dediklerini dndm. Ey
iki refikim, durun! Sevgilimi ve sevgilimin duhul ile humul ve tavzih ile
mukarret arasnda kumluun bitiindeki yurdunu anarak alayalm Mekik
dokuyan bir sanatkr gibi iki muhtelif taraftan vezn- imal ve cenup rzgrlar,
birinin rtt bakiye-i asar dieri at iin, henz o yerlerde sevgilimden kalan
ocak mahali ve saire gibi eyler mahv ve mnderis olmamtr. Benim derdimin
322
devas kalbimin ifas blbl gzyalardr. Fakat burada alatacak da bir hatra
kalmam ki(mrl Kays muallakasndan)
Havlenin thmet akllarnda brakt eski yurdun asr onun

dlerindeki dkme bakiyelerini andryor. Bana orada arkadalarm hayvanlarn
durdurarak bu kadar malubiyet gsterme, helak olacaksn, biraz mtecellit ol!
diyorlard. Sevgilimden ayrlrken, sabahleyin onu hamil olan krbann hrglerine
bakarken yek-dierinin arkasna dizilmi yelkenli gemilere benzettim (Tarfete
bn-i Abd muallakasndan)
Kaside balanglarnn ne kadar sade ve messir birer mersiye

addedilebileceini gstermek iin muallakadan aldmz u ufak numuneler, eski
rap iirinde Elgie unsurlarnn ne kadar mhim bir mevki tuttuunu ispata kfidir.
Andre Senienin Parninin, Lamartinin mersiye tarzndaki eserleri de tamamyla bu
yukardaki numunelerde yaayan ruh ile tecelli etmektedir. Sevgilisinin mezar
banda eski bahtiyar gnleri anarak alayan airle geen gzel hatralar derin ve
samimi bir tesirle inleyen sanatkr arasnda hibir fark bulunamaz ve ite mersiye
denilen nevi de, ne gibi muhtelif ekiller altnda tecelli ederse etsin, ayn mteessir
ruhun ifadesi, yani derun bir lemin hriciyelemesidir. Bu itibar ile dnecek
olursak, eski Arap kasidesinde cidden yksek bir mersiye unsuru bulmak kabil
deildir. Fakat slmiyetten sonra bu unsur kasidelerde hibir zaman cahiliyetteki
derecede yksek ve samimi bir tecelli gsterememitir: ller iin sylenen
mersiyelerde olduu gibi
***
Gerek ller iin tanzim edilen mersiyeler, gerek kasidelerin balangcndaki

mersiye unsurlar eski Arap hayatndan dorudan doruya dolmu bir mevcut
olduklar iin, slmiyet zamannda ve saltanat devirlerinde eskisi gibi
yaayamamaya mahkm idiler. Hakikaten de yle oldu; bu tarz eserler kemiyet
itibar ile oalmakla bile keyfiyet noktasndan mthi bir inhitata urad. Fakat
dier taraftan, yeni hayatn yeni ihtiyalarna gre yeni birtakm neviler douyor
yahut eski neviler ekil ve mahiyetlerini zamann icbtna gre deitiriyorlard. te
bu noktadan tetkik edecek olursak, kasidelerdeki eski Elgie unsurlarnn,
323
muahharen tasviri ve kahramanane bir mahiyet aldn grebiliriz: El-Huseyni
hicr 197de Badatn bana gelen felaketler hakknda uzun bir kaside yazm
[Taberi, nc cilt] ve onlar birer birer yeisli bir lisanla tasvir eylemitir.bnl
Mutez amcas Muteztn muzafferiytn uzun bir kaside ile tetvice almt.
Kezalik, Temam Bin Alkem, Yahya Bin Hkm, Ebu Talip gibi birok adamlarn
spanya Mslmanlar hakkndaki manzum eserleri de az ok bir mersiye mahiyetini
haizdi. te bu surete mersiye dairesi genilemi, ferdi felaketlere kar karlan bir
feryat mahiyetinden baka, mill matemlere kar da ac bir sayha eklini alm
oluyordu. Bunlardan Lirizm ile beraber destan unsur da geni bir nispette
bulunmaktadr. Bu ksa izahat, Arap mersiyesinin muhtelif tecellileri hakkndaki
btn malumat tabi ihtiva etmekle beraber, Acem ve Trk edebiyatlarnda
mersiyenin ne ekilde ve ne gibi amiller tahtnda doup inkiaf ettiini anlatabilmek
iin kfi bir methal tekil edebilir midindeyiz.
Kprlzde Mehmet FUAT
(nu: 17, 1 Terin-i Sni 1917, s.324)
324
20. ACEM EDEBYATINDA MERSYE
ran edebiyatnda mersiyenin ve mersiyeciliin daha slmiyetten evvelki

eklini anlamak iin elimizde hemen hibir vesika yok gibidir. Mamafih
Mazdeizmin lm hakkndaki ahkmyla slmiyetten evvelki ran Edebiyat
hakkndaki pek nadir baz malumat mezc ederek bu hususta az ok bir fikir
edinebilmek kabil olur. Kiyniyann ilk hkmdarlar zamannda randa
Mazdeizmin hkmran olup olmad tarihe muayyen deildir; yalnz Dr
zamanndan beri ranllarn Zerdt dininde olduklar Bstn Kitabesinde
Ahuramazdann tebcil ve takdis edilmesinden anlalyor. Bu dinin ahkmna gre,
lm fena ruhlarn bir galebesi demekti ve lye temas eden necs saylrd; bundan
dolay birisi lnce, birtakm din merasim icras zaruri idi: Birisi lr lmez fena
ruhlar def iin hemen birtakm dualar okunur, o evde kn dokuz ve yazn otuz gn
ate yaklmazd. Atein ve topran kirlenmemesi iin, ller yaklmaz ve
gmlmezdi; cesedi gnee kar yksek bir yere koyarlar, kpeklere yedirirler,
ondan eser kalmaynca o yksek zemini tesviye ederlerdi. Byle bir mezar tesviye
edenin btn gnahlar af olunurdu. Mamafih Keyhsrev ve Dr zamanlarnda
llerin bal mumuna sarlarak gmldn gryoruz: Mverrihlerin verdii
malumata gre skenderin maiyetindekiler Pasargat bahesinden Keyhsrevin
mezarn bulmulardr ki bu mezar el-yevm Mergap ehrindedir. Bir metre
yksekliinde bir kaps olan bu mezarn iinde altn ayakl bir yatak ve yatan
iinde altn kapakl bir tabut bulunuyordu. Tabutun yannda altndan bir iskemle,
kl, kpe, elbise vard; mezarn ii erguvani hallar ve pudelerle rtl idi. te bu
tafsilat bize eski ranllarn da sair kavimler gibi lleri hakknda birtakm ahkma
mlik olduklarn ve her ne ekilde olursa olsun onlarda da herhalde birtakm ayinin
mevcudiyetini gsterebilir. Fena ruhlar def iin lnn arkasnda dua okumak,
herhalde mersiyeciliin iptida ekillerinden biridir.
Sasaniler zamannda ran edebiyatn, velev mhim bir surette olsun

grebiliyoruz. Sasani hkmdar mehur Hsrev Pervin zamannda Kisralarn
saray Barbud denilen musikiinas airlerin besteledikleri Nev-y
hsrevanilerle elenirlerdi. ri stunlar ve kaln kemerler altnda, kisrann
muhvelinde sazla beraber terennm olunan bu namelerden bu gn hibir ey
325
kalmamsa da Afern Hsrevn ve Sekis gibi birtakm barbutlarn isimleri
muhafaza edilebilmitir. Kelile ve Dimmne Heft Vezin, Sinbatnme gibi
birtakm Hint mahsullerinin rana naklolduu bu sralarda muahharen bnl-
Mukaffan Hdaynmesine Dakikinin Firdevsinin eserlerine mevzu tekil eden
ve en nihayet ehnme yi vcuda getiren mill ran destan, halk arasnda kuvvetle
yayor. Behram Krn ve Hsrev Pervinin menkbeleri, Rstemin
kahramanlklar dihknlar vastasyla mtkip nesillere naklediliyordu. Sasaniler
zamannda bu muhtelif mill mevzularn yazld ve fakat slm istilas altnda
onlardan hibir iz kalmad adeta muhakkak saylabilir. te ehnameden de
pekiyi anlalaca vech ile Kisralar devrindeki rann mill edebiyatnda Mersiye
unsuru byk bir mevki tutuyor, kahramanlarn lm tabi ki en eski Trk
mersiyelerinde olduu gibi destan mersiyelerin zuhuruna sebep oluyordu. airin
terennm ettii elem kendisine deil btn bir kavme ait idi ve bu mersiyeler halk
arasnda btn iptida mersiyelerde olduu gibi hususi bestelerle terennm
oluyordu. Elimizde hibir tarih vesika bulunmasa bile, edebiyatlarn mukayeseli
tarihinden kan neticelere nazaran byle olmas icap eden bu cihet, her naslsa ele
geebilen pek kymetli bir vesika ile de teyit etmektedir. Faris lisanyla en eski ve en
mhim bir Buhara tarihi yazan Nersuhnin rivayetine gre Acem esatirinde
Trklerin hkmdar ve mmessili olarak gsterilen Afrasyapn damad ve
Keykavusun olu Siyavuun lm hakknda tanzim edilmi birtakm mersiyeler,
slmiyet zamannda bile buhara da ayi idi ve Kin Siyavu denilen bu mersiyelerin
ayr besteleri vard. Mecusilik devrine ait bu hatrann slmiyetin en kati ve en edit
mmanaatlarna ramen uzun mddet halk arasnda yaayp gitmesi, Sasaniler
devrindeki ran edebiyatnda ve mill ran destanlarnda mersiye unsurunun pek
mhim bir mevki igal ettiini ispata kfidir.
**
slm istilas eski Kisralarn rann, dini ile yazsyla, lisanyla ortadan
kaldrd; fakat bu eski medeniyetin varlna hibir suretle nihayet veremedi.
Dihknlarn himmeti ile daha /345.s. dorusu Asrlarn tesiri ile halk arasnda
eskiden beri yaayan mill destan Firdevsinin elinde son eklini alnca, Zerdtn
326
ran birden bire canland; manevi hayatn tekrar kuvvetle bu defa da slm
kisvesi altnda yaamaya balad. Samaniler zamanndan balayarak Sdi ve
Hafza kadar ark slm edebiyatnn ok zengin ve vezin, lisan, ekil itibaryla
Arap tesiri altnda kalmasna ramen ok ahsi ve hususi bir ubesini tekil eden bu
slm ran Edebiyat, ruhen Zerdt ran Edebiyatnn sarih bir devamdr.
slmiyetin btn tesirlerine ramen, hatta mutasavvf Acem airleri bile mill anane
ile tefahrden vazgememilerdir. Sasani saltanatnn inkrazna kar # ?
!* ?9 diye ruhundan baran Firdevsiden balayarak, +"H?# #' &
E
$ 9E'9E '9
*" ' * G9E diyen Nizamiye "BG *
)9
9 ")E
2&E'
C 99" 99# fahriyesini syleyen Urfye hatta Hafza kadar, mill
asabiyt Acem airlerinin ruhunda daima yaam ve bu his bazen en beli bir
mersiye mevzu olmutur. Byk air Hakan (Hicr 500 584)nin Mekkeden
Badata gelirken Medayindeki harabeleri grnce, Kisralarn zamann
hatrlayarak samimi ve derin bir tesirle yazd mehur manzume, tam manasyla mili
bir mersiyedir ki btn ran edebiyatnda kuvvet ve kymete bir misline daha
tesadf olunamaz:
*") >* E S99 *,9 "*

*9 EG *9 *
* * 9 , b9 )
** 9 "$ b9 9 99
* + b 99d 9 *"E7b 99$
*" ' 9)7 2 2 $ '
Msralaryla balayan bu mersiyenin bilhassa u paras pek messirdir:
9 " '"* 9 *"*

*" 9E , " f *" 9
* )g 9' 94 *" 9E
*9 9 9 . 9
"C 9K *
* B ,9 *$ * N" 9
* # QE
327
*") 9 f"$"# ) 99"# #
Hayyamn ve daha sair baz Acem airlerinin Kisralar devrini tesirle yd

eden birtakm rubileri, baz ufak paralar varsa da hi biri Hakannin bu mill
mersiyesine muadil saylamaz. Hatta Firdevsinin ehnamedeki birok mill
feryatlar bile cidden kuvvetli olmakla beraber bu iir derecesinde messir ve bu
nispette mersiye unsurunun muhtevi deildir.
Mazdeizm zamanndan yani Sasaniler devrinden kalm eski mersiye

unsurunu, bilhassa mill destandan mevzularn alan eserlerde aramak icap eder.
Firdevsinin abidesinden sonra bilhassa Nizami tarafndan yine mill destandan
iktibas edilen Hsrev irin gibi manzum hikyeler de mersiye unsuru daima baki
kalmtr. Vamk u Azra bsal ve Selaman Vise v Ramn Leyla v Mecnun
Yusuf u Zleyha gibi ksmen eski ran efsanelerinden ksmen de yine onlar
takliden Arap ananesinden veya din ananeden iktibas edilmi olan mesnevi
tarzndaki Acem hikyelerinde, ok gzel Elgie numunelerine kolaylkla tesadf
olunabilir: Sevgililerinden uzak kalan klarn yeisi, maukasnn mezar stnde
inleyen felaket zedelerin eninleri, ak yolunda ekilen mihnetler, felaketler,
hamselerin manzum hikyeleri byk bir ksmn igal eder. Misal bulmak iin l-
ale-t-tayn bunlardan herhangi birine el atmak kfidir.
**
Arap lisan ve edebiyat, mselmn ran zerinde az vakitte byk bir tesir
icra etmi, arz vezni ve Arap kelimeleri hatta Arap Edebiyatnn birok
hususiyetleri ran edebiyatna gemiti. slmi ran edebiyatnn balanglar
vesikalarn fkdanndan dolay, maa-t-teessf laykyla malum deildir; bunun iin
Arap edebiyatna iptida hangi airler zerinde ve ne zaman tesir icrasna baladn
bilmiyoruz. Yalnz mevcut vesikalar ve eserler delaleti ile anlalmaktadr ki
Firdevsi bir taraftan mill destan Arap tesirinden azami derecede uzak kalarak -
yazarken dier taraftan Rdegi, Esed, Unsur, Ferh, Menueh gibi airler
Araplarn kaside eklini kabul ederek Samanilere, Gaznevilere, Seluklere
methiyeler takdim etmekle megul bulunuyorlard. Esasen daha onlardan evvel
328
Abbas Meruz isminde bir airin halife Halife El- Memna Merv geldii
zaman bir kaside takdim ettiini biliyoruz ki Li-Bbil-el-Bb mellifine gre arz
vezni ile yazlan ilk eser bu imi. Uvfinin bu mtaalasna kati bir mahiyet isnad
doru olmamakla beraber, uras muhakkaktr ki Samaniler zamannda Acem
edebiyat zerinde Arap tesiri iddetle hissedilmeye balanm Kaside ekli kabul
edilmiti. /346.s.
Burada Acem kasidesinin mahiyeti ve tekml hakknda tafsilata

girimemekle beraber u ciheti syleyelim ki Acem kasidelerinin ekli, tertip tarz
yani emas Araplarnkinden hemen hi farkl deildir. Kaside Acemlerde de
tebb, tegazzl, methiye, fahriye gibi muhtelif unsurlarn karmasndan vcuda
gelmi bir mecmuadr. Samanilerin, Gaznevilerin, Selukilerin saraylarnda yaayan
ilk byk airlerin kasideleri tetkik edilecek olursa onlarn hemen umumiyetle bahar
tasvirleri ile balayarak ak, arab terennm ettikleri, bazen atlarn vasfna byk
bir mevki ayrdklar ve mutantan fahriyeleri, en mbalaal methiyeleri oraya
sktrdklar grlr. Hazan, k yahut bayram veya bir muzafferiyet gibi birok
vesilelerle yazlan sonralar daha baka baka tenevvler gstermekle beraber yine
umumi ve eski kadrodan ayrlamayan bu kasideler de acaba cahiliye kasideleri gibi
mersiye unsurunu muhtevi girizghlarla balayanlar yok mudur? Sonra bunlardan
mad, ller iin sylenen yahut umumi felaketler mnasebetiyle tanzim edilen
mersiyeler Acem edebiyatnda nasl ve ne nispette bir mevki igal eder?.. Acem
edebiyatnn mebzul mahsulleri iyi bir tetkikten geirildikten sonra bu suallere
kolaylkla cevap verilebilir.
Arap edebiyatnn ran zerindeki tesiri Mtenebb, Ebul l, Eb Nvas,

Ebl-tahiye gibi muahhar airler vastasyla olduu iin Acem edebiyatnda
dorudan doruya cahiliye airlerinin tesiri aramak abestir. Hlbuki geen
makalemizde izah edildii vech ile kaside girizghlarndaki mersiye unsuruna asl
muallka airlerinde tesadf olunur. Acem edebiyatnda dorudan doruya
muallakalardan mteessir olarak vcuda gelen ve binaenaleyh girizghlarnda
samimi bir mersiye unsuruna tesadf edilebilen kasideler, Muazzi-i Semerkand
nin *"9 9 'b *) ,' *"#" msrayla balayan kasidesiyle Menuehrnin
yine ayn vadideki mehur kasidesidir. ,E 9 * fE * ", ?$ )$" D
329
matlal bu Arap taklidi kasidenin girizghn Ser-medn- Suhan mellifi u
suretle hlasa ediyor: Bunda Menuehr sevgilisinden nasl mufarekat ettiini
maukasn alkoymaya pek ok alt halde bil-hire ikna ederek nasl elden
kardn ve mesken-i nigar olan kervansarayn etrafna baknca ne maukasndan,
ne insandan, ne vahiden, ne rakipten ve ne rcilden bir eser bulamadn ve o vadi-i
halide yalnz kendi devesini bir dev gibi eli aya selsel-bend bir halde grdn
ve o dakikada artk tevkife mecal grmediinden derhal deveye rakiben mukasn
hamil olan kafilenin gittii yola doru yrdn, devenin ayayla zemini mesaha
eden bir mhendis gibi kati mesaft ettiini, sonra bir le uradn ve bu le
giren bir daha kamayacak gibi souk ve sabl-mrr bir vahetbat olduunu,
rzgr zehr-i katil tesirini haiz olup edit bir vahet-i brudetinden kann damarlarda
donduunu, toprakta buz tutmu ve donmu olduundan yerlerde para para biriken
buzla mestur ukurlarn sar mlekler zerine konulan gm tabakalara
benzediini, sabahleyin gne tul edince buzlarn tedricen zlerek mesll admlar
gibi erimeye baladn, yerde hsl olan amurun tutkal gibi devenin ayana
yaptn, sahrada saatlerce kat-i merhil ettikten sonra arkasndan yetimek
istedii kervan nihayet uzakta tevkif etmi olduu halde mahede ettiini, kafilenin
durduu yerde zemine atlm olan sngler top top olmu buday demetleri gibi
grndn, n sesinin blbl vzesi gibi kulanda gzel tesirler braktn
anlatyor. Mesut Gaznevinin vezirlerinden birine takdim edilmi olan bu
kasidenin dorudan doruya cahiliye devrindeki Arap kasidesine benzetilmek
istenildii gayet sarihtir. Menuehrnin yine bu vadide yazm olduu -i "j?

9)?
9 *
# matlal dier bir kasidesi vardr ki Mecmul-
Fsah mellifi bile bunun Arap taklidi olduunu tasrih etmek lzumunu duyarak
kasidenin bana - f -
,.W
0

*9
k 9"
- ?"& 9
9
cmlesini yazyor. lk byk Acem airlerin arasnda Arap edebiyatnn
nfuzuna meczup olmakla berber mill ve ferdi ahsiyetini son derce muhafaza eden,
kasidelerinde ve musammatlarnda ak, bahar, arab terennm eyleyen
Menuehrnin bu balanlar, Arap taklidi olmakla beraber gzel ve muvaffak
birer mersiyedir. Muazzinin balangc da bunlardan ok farkl bir ey olmamakla
beraber, gzel ve samimidir. Sultan Muazzeddin Sleyman ah Bin Muhammet Bin
Melik ahn meddah Cevheri-i Zerger-i Buharinin :
330
*" "
$9
99 )* " "
*

9 *9 , )* *9 *
""$.$
b * *"4bU?& *
7 9
9 9 ?E U?E$ 9 9 0C
)"(G S 7 + 0"
9E 9 & " B"
79)
7 )

' 9
"4b 9 9
E b 9
b
"4b
09G 9
k
S9?"
W

9 S9

p
"C

9 > S9
,? "$ S

0"#

" *W>"*

> S S9
fE

b ?f
'"$ S9 S $ "9
0
9 '"*
331
Nesibiyle balayan kasidesi de, Menuehri ile nin eserleri
kymetinde ve onlar hretinde olmakla beraber, bu vadide unutulmayacak bir
mersiye saylabilir. Mamafih bu eserle cahiliye kasidelerinin balanglar arasndaki
derin fark en basit bir mukayese ile derhal gze arpmaktadr. Hkmdarlarn
saraylarnda, muntazam bahelerde, glistanlarda yaayan airin masnu ifadeler,
mcerret mecazlarla yaatmak istedii yeni l ve kervanla Badiyenin kzgn
332
kumlar arasnda yetien bedevi ocuunun ok samimi ve canl bir surette yaatt
l arasnda, ne derin farklar var! ln sinesinden kopan bedevi air, daima iinde
yaad, grd, duyduu bir eyi en tabi bir eda ile terennm ediyor.
Onun iin samimi ve basit bir hadisedir. Hlbuki artk adrda

yaamayan, yksek kubbeli, iri stunlu saraylarda terennm eden air iin kervandan,
sevgilisinin ln bir kenarnda brakt izleri bahsetmek, sahte olduu kadar abes
bir methiye bahanesinden baka bir ey olamaz. Bedevi Arap airi ldeki eylerden
bahsederken, zihni edalara kark mecazlara hi muhta deildir; hlbuki Acem airi
fikrindeki badiyeyi yaatabilmek iin, zihni ameliyelerle birtakm tebihler, istiareler
bulmaya mecburdur. te, mesela Cevhernin den Glden
Glistan dan Susen ve Erguvandan dan Merihten Nahitten ilh
Bahsetmesi hep bu boluu doldurmak iindir. Bu mtalay hatta ile

Mnuehrye de hemen ayn kuvvetle tevcih edebiliriz. Esasen Emeviler ve
Abbasiler devrinde yetien Arap airlerinin kasideleri bile cahiliye devri eserlerine
nispetle, byle bir itiraza hedef olabilirken, Acem airlerini daha fazla
hakkmz yoktur. ran airleri daha Rudegiden Esedden Unsur ve Ferhiden
itibaren kaside eklini hayatn yeni icbtna saray leminin zaruretlerine
uydurmular; hkmdarlarn en ufak hareketlerini en kk bir av hadisesinden en
byk muzafferiyetlere kadar kaside mevzu ittihaz etmiler; bir taraftan slm
ananesinden aldklar eyleri eski ran harsndan kalan eylerle birletirerek kasideye
masnu ekiller vermilerdi. Mesela ilk devir statlarndan Esed Ts kasidelerine
daima mnazaralarla balar: Zemin ile asumann, kebr ile mselmann, kavs ile
rumhun, gece ile gndzn mnazaralaryla balayan kasideleri sonraki airlere
asrlarca rnek olmutur. Sonra kalem, rzgr, ebru hakknda lgazlerle balayan
kasideler yazmakla maruf Abdl- Vasi-i Cebelnin eserleri tarznda eyler bir
cen: dn yahut bir ikrgh, bir ba yahut bir imaret vasfyla balayan
kasideler, zamandan ikyet veya muazzam bir fahriye tarikiyle memduhun vasfna
intikal eden eserler ran edebiyatnda nmtenhidir. Reit-i Vatvatn
ninkiler gibi , elifsiz yahut noktasz, leff-nerli, ift kafiyeli, ve
333
daha bu gibi birok tasannulu kasideler ise kelime oyuncaklnn Acem airleri
arasnda artk en son haddine geldiini gsteren birer inhitat numunesi gibi telakki
olunabilir. Bu hususta cahiliye iirleriyle en iyi bir mukayeseyi ad vasfndaki Acem
kasideleriyle muallakatta tesadf olunan ad tavsflerini hvi paralar arasnda
yapabiliriz: Envernin Cemal Isfahnnin Abdl- Vasi-i Cebelnin Reit-i
Vatvatn Menure-i Semerkandnin Menuehrnin Ebu'l-Ferec-i Rn at
vasfndaki nihayetsiz hatta mantksz mbalaalar yannda mesela mrl- Kaysn
bir at tavsfi ne kadar basit, canl fakat ne kadar gren bir adamn eseridir! te
bundan dolay cahiliye kasidelerinin balangcndaki basit ve samimi mersiye
unsurlarn Acem kasidelerinde bulamamaklmz gayet tabidir.
Bilhassa ilk devirlerde gelen byk Acem airlerinin en ok sevdikleri kaside

mukaddimesi, bahariyelerdir. Tabiatn sair muhtelif mevsimleri de bazen ok gzel
girizghlara mevzu tekil etmekle beraber Acem airinin ruhunu hibir ey /348.s.
baharn gelii kadar mteessir ve mtehessis etmiyor. Bunun iin ilk statlarn
hemen ekseriyetle bahariyeler yazdklarn ve onlarn son devirlere gelinceye kadar
birer rnek gibi telakki edildiini gryoruz. te bu bahariyeler iinde bazlar vardr
ki onlarda air dorudan doruya harici bir tasvir ile iktifa etmeyerek sevgilisinin
firakndan dolay btn o menzr karsnda duyduu derin ve ac elemi meyus bir
lisanla terennm eder. Renkler ve kokular arasnda hayatn topraktan fkrdn,
ihtiyar aalarn yeil ve gen dallar kararak tabiata gldn gren airin btn
gzellikler karsnda sevgilisinin hayalini dnerek inlemesi hakikaten samimi bir
mersiyedir. Buna bir numune olmak zere Harzemahlardan Atszn airi Belhli
Reit-i Vatvatn bir kaside balangc hatra gelebilir. air bir bahar gecesinin
tavsfiyle balyor:
334
Hadaikl-Sihr adl risalesiyle esasen bir belagat limi olduunu ispat eden
Reitin bu tasviri paras Katran Ferhinin Unsurinin Hakaninin buna mmasil
tasvirleriyle mukayese edilemeyecek kadar kymetsizdir. Bahar gecesini bu tarz
gr, sevgilisini hatrlayan bir airden ziyade, manzum yaz yazan bir felekiyat
limine yakr. Reit bu zihn tasvirden sonra iirin asl hissi ksmna yani mersiye
unsurunu hamil olan paraya geiyor; onun zlfn, kendisinin merbutiyetini yine
tamamen zihni ve mcerret bir ekilde yani iiriyetten tamamen ari olarak
anlattktan sonra Yrin firk her zaman mkildir; fakat bu zorluk bahar ve bahar
vakti daha artyor. O vakit tabiatn eli balara bahelere rengrenk kalieler serer;
335
ba kenarlar dara hazineleriyle, fez-y Rag- Karun defineleriyle dolar. Bu zamanda
gllerden ve gl yzllerden feragat deliliktir! diyor ve kendisinin halini anlatarak
u msralarla memduhun vasfna intikal ediyor:
Bilhassa atn berraka, dalardaki pelenge, Ceyhundaki timsahlara

benzeterek, ylanlarn ve eytanlarn makr olan yerlerde onlarn errinden tahaffuz
iin padiahn methini bir efsun gibi okuduunu syledii bu para rann inhitat
airleri nazarnda fevkalade bir girizgh saylsa bile, bugnk edebiyat telakkilerine
gre, bir tasannudan daha fazla bir ey deildir. Her halde bu kaside balangc
kymetli bir mersiye unsurunu havi olmakla beraber bize sair bu tarzdaki kasidelerin
336
mahiyeti ve tertip tarz hakknda kf bir fikir verebilmek itibaryla dikkate ayandr.
Bu tarzda ki eserler arasnda Ferhnin
matlal kasidesi Reitinki tarznda fakat ondan ok daha gzel bir mersiyedir.
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu: 18, 8 Terin-i Sni 1917, s.344)
337
Ferhnin bu kasidesinden baka, mdddevle-i Deyleminin medahi, matlal

kasidesi, sonra Mesut Sait Selman Cercaninin sevgilisine veda nesibiyle balayan
matlal maruf bir kasidesi, girizghlarnda az ok mersiye unsurunu hamil eserlerden

saylabilir. Tabien mersiyecilie mtemayil olan airlerin kaside girizghlarna tevdi
ettikleri bu hissi paralar, her zaman ve her airin eserinde ayn kymette
addedilemez. Bazlar iin bu alelade bir kaside balangcnda yani edebi ananeye
riayetten fazla bir ey deildir. Gaznev hanedannn meddahlar arasnda mesela
nasl fiil tavsifiyle kasideye balayanlar varsa sevgilisinin firakyla, hazann derin
matemlerini terennmle mey beng mnazarasyla balayanlar da vardr ki bunlarn
byk bir ksm iin bu girizghlarn kaside mukaddimesi olmaktan fazla bir
ehemmiyetleri yoktur. Binaenaleyh bahar girizghyla kasideyi yazmaya balad
vakit, baharn gzellikleri karsnda duyduu sadetleri anlatabilecei gibi bazen
mesela kafiyeye tbien, ayn gzellikleri sevgilisinin firkyla mteessir ruhu
zerinde hibir saadet izi brakmadn da syleyebiliriz. Bu itibar ile kaside
balanglarndaki mersiye unsurunun, Acem edebiyat gibi muayyen ekillerin ve
rneklerin esaretinden kurtulamayan bir edebiyat da ne kadar az samimi ve sanat
noktasndan niin ekseriyetle o kadar kymetsiz ve sahte olduu kolaylkla
anlalyor.
Acem edebiyatnda tarihin byk ve felaketli hadiseleri hakknda yazlm

mersiyelere yahut byk bir zelzele lm saan bir /365.s. ktlk gibi bir ehir, bir
kta ahalisinin maneviyat zerinde derin tesirler yapan vakalar musavver eserlere de
tesadf olunabilir. Hakannin muasr ve memduhu Cemal sfahannin Isfahan
Kaht hakkndaki mehur manzumesi ile Katran- Tebriznin Tebriz zelzelesi
hakkndaki iiri, Acem edebiyatnn bu hususta gsterebilecei en maruf iki
numunedir. Fakat ikisi de airin bu felaket karsnda duyduu elemi ifade edecek
hiss ve ahs birer mahsul olmaktan ziyade, o vakann belki biraz mbalaal fakat
338
canl ve samimi birer tasvirinden ibaret addolunabilir. Hele Cemal sfahannn
manzumesi daha kuvvetli ve hemen hemen gayr- ahsi bir tasvirdir. Hele:
paras bu felaketin en messir sahnelerini canl bir surette yaatabilen mkemmel

bir levha tekil ediyor. Kezlik Katranda, dnyada misli bulunmaz sanacak kadar
sevdii Tebrizin ve Tebriz ahalisinin ay u sefahatle, zevkle geen hayatn pek canl
bir surette anlattktan sonra zelzelenin ani tesirlerini birka beyit iinde o kadar
suhuletle yaatyor ki Cemalinki derecesinde olmamakla beraber Acem
edebiyatnda en basit ve en samimi tasvir numnelerinden olmak zere gsterilebilir.
te bunlar tasviri ve gayr- ahsi mahiyetleri itibaryla bir mersiye olabilmekten ne
kadar uzaksa Sdinin Badat hilafetinin Moollar tarafndan istilas zerine
kard feryatta bilakis o kadar deruni ve galeyanldr. Filhakika Sdi de burada o
hadiseyi tasvir ediyor; fakat kari, kendi ahsi hissini tamamyla saklayarak yalnz
grdn anlatan tersim eden bir hikyeci yahut bir ressam karsnda deil,
hkrklarn zapt edemeyen, gzyalarna serbest mecra veren bir felaketzede
nnde bulunduunu anlyor:
339
Mamafih Sadinin bu feryad ok samimi olmakla beraber mersiyede, tasvir
itibaryla hibir fevkaladelik yoktur. Esasen bunun kymeti Cemalin ve Katrann
eserlerinde olduu gibi tasviri mahiyetinden deil hissi ve samimi bir mersiye
olmasndan ileri geliyor. Hilafet-i mukr ve slm medeniyetinin merkezi olmak
itibaryla mselmanlar nazarnda adeta kutsileen bir ehrin Mool svarilerinin
yakan, ykan ayaklar altnda ezilmesi, dindar bir mselman airin kalbini elbette l-
kayd brakamazd. Sadi mersiyesiyle yalnz kendisinin deil btn bir mmetin
elemlerine tercman olmutur
340
rann gazeller ve kasideler, mesnevi tarznda hikyeler yazan yzlerce
airleri arasnda baz nadir simalar vardr ki, eserlerinden terh eden ilim katrelerine,
msralar arkasnda duyulan geni feryatlarna, samimi gzyalarna nazaran onlara
bilhassa mersiyeci unvann verebiliriz. Eserlerine harici ekillerine bakarak deil,
asl onlar vcuda getiren hiss saikalar dnerek iiri ve hakiki mahiyetlerine gre
tetkik ve tasnif edecek olursak, Hakanyi habsiyt sahibi bedbaht Mesut Suat
Selman Cercaniyi ve bir nokta-i nazardan da Nizam ile Hsrev Dehlevyi bu snfa
ithal mmkndr. Hakan btn hayatn matem ve felaketle geirmiti. Bir
marangoz olan babas gen yanda ldkten sonra amcasnn himayesi altnda biraz
tahsil grm ve fakat yedi senelik ksa bir istirahat devresini mteakip amcas da
lmt. irvan hkimi Hakan Kebir Menuehriye intisap ederek ona birok
kasideler syleyen ve hatta Hakan unvann alan bu air bir aralk Hakandan izinsiz
irvandan kalkp Bilkana gitmek istediyse de yolda yakalanarak aberan
kalesine hapsedildi ve orada birok messir iirler yazd. Nihayet oradan kurtulunca
Mekkeye gitti; dnte Badata urayarak Tebrizde /366.s. vefat etti. Hayatnda
byle birok felaketler gren, hatta birde gen evlat kaybeden bu byk airin
eserleri ite bundan dolay birok matemlerle doludur. Ser-medn- Shan
mellifi ondaki bu hususiyeti pek doru olarak kaydediyor: Ear geri pek makut
ve masnu ise de tahribat- mantk bir endaz zamana kar haykrd vakit kalpleri
titretecek kadar sesi hain ve edittir. iirlerinde bazen de fart- rikkatle adeta alar.
Dest-brd tabiata kar nefret ne nefretini hi kem edemez. Hususen gen bir olunun
ziyan grd iin yazdklarn dndklerini pek ounda bir nefha-i hzn ve
teellm getii hissolunur. Ve bunu iindir ki mersiyelerinde pek muvaffaktr.
Reit-i Vatvat, Mcir Bilkan gibi zamannn en maruf airlerinin istihfaf ile telakki
ederek Cemal sfahan ve Nizami gibi cidden byk birka airi beenmek suretiyle
kendisinde iir zevkinin yksekliini de ispat eden bu byk airin hatta tantanal
fahriyelerinde bile, zamana kar derin bir itika ile mtehessis olduu grlr.
Mahbus olduu srada syledii
341
Matlal ikyet-miz iirinde zamanndaki airler hakknda inad ettii u:
paras gibi en marur eserlerine kadar Hakanide yksek bir gurur ile mterafk
nihayetsiz bir yeis vardr. Medayin harabeleri hakkndaki mehur manzumesi ondaki
bu yeisi en beli surette tebli eden bir delildir.
Mesut Suat Selman Cercaniye gelince hayatnn ilk zamanlarnda Gaznevi

Devletinin en yksek meratibini igal ettikten sonra tarihin mem bir cilvesiyle
otuz iki sene Hsarnay adl bir kalede mahbus yaayan bu zavall bedbaht airin o
uzun felaket senelerinde yazd iirler tam manasyla birer mersiyedir. Habsiyt
unvanyla maruf olan ve tarz itibaryla Unsurnin eserlerine pek benzeyen bu
manzumeleri her manasyla samimi birer feryat addedebiliriz.
Bu airin kaside, gazel, rubai eklinde yazd eserlerin hemen hepsinde ayn
mersiye mahiyeti vardr: Mesut duar olduu bu byk ar felaket yk altnda
inlemekten baka bir ey yapmamtr: Mahbusiyetten kurtulmak maksadyla
padiaha, vezirlere takdim ettii kasidelerin hi birinde en ufak bir meserret nianesi
bulunamaz; her neyi girizgh ittihaz ederse etsin, daima kendi matemini, felaketini
messir ve mtevekkil bir lisanla inler. Mesela Seyfd-Devle hakkndaki u kaside
balangc:
342
343
Sonra yine bu esnada hasbhal maksadyla sylemi olduu
matlal bir manzumesi vardr ki felaketim en mem ve buhranl bir dakikasnda

airin kaleminden ezeli bir feryat gibi fkrd derhal hissolunuyor. Sair birok
manzumelerinde, felaketinin matemli namelerinden kaside girizgh yapmak
mecburiyetini duymakla beraber yine kurtulmak iin bir mit bekleyen bedbaht air,
burada o kadar couyor ki, gzlerini bir an evvel bu mem hayata kapamak,
faziletle dman olan bu rzgrdan ayrlmak ihtiyacn en tabi bir surette hissediyor.
Mesutun btn kasidelerindeki bu matem namelerini, ayn surette rubailerinde de
gryoruz: Bir rubaisinde, gndz snmak iin oduna, gece meskenini aydnlatmak
iin kandile ihtiyac olmadn, gnele ayn mahbeste kendisine bu iyilii ettiklerini
sylyor; dier birinde server sdet amili yle dursun, felaketini bile kimseye
takrir edemeyerek ruhunda saklamaya mecbur olduundan ikayet ediyor. Sonra
birok yerlerde de, gecelerin uzunluundan ve bu uzun, karanlk gecelerde yldz
saymakla vakit geirmeye altndan bahsediyor. Hakikaten hayat ve
eserlerindeki derin matem namesinin samimilii, bize bu /367.s. bedbaht airi ran
edebiyatnn en byk mersiyecilerinden biri olarak tanttrabilir. Nizami ile
Hsrev Dehleviye gelince hamselerinin baz paralaryla Hsrevin baz
gazelleri bu iki byk airin eserlerinde de mersiye addolunacak baz paralara
tesadf edilebileceini ispat eder.
-Bitmedi-
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu:19, 15 Terin-i Sani 1917,s.364)
344
ller iin sylenen mersiyeler Acem edebiyatnda eskiden beri geni bir
saha igal eder. Biz bu l mersiyelerini iptida Acemlerin mill destannda
ehnamede buluyoruz. Fakat mill kahramanlar vasfnda onlarn hatralarn taziz
iin yazlan bu mersiyelere daha ziyade Epik unsur galiptir ve air tpk eski Trk
mersiyelerinde olduu gibi maeri bir leme gayr-i ahs bir tercman
hkmndedir. te iptida ehnamede destn mahiyeti haiz grnen mersiyeler,
muahharen ehnameden karlan muhtelif mesnevi mevzularnda, daha ziyade
Lirik bir mahiyette olarak gze arpar. Acem airleri daha Rudegiden beri
akrabalar dostlar hakknda mersiyeler sylemilerdir. Rudeginin kendi
muasrlarndan air eyh ehidilhiye Hekim Muradiye sonra zamani vzerasndan
birinin oluna syledii mersiyeler zamanmza kadar intikal etmitir ki kaside
eklinde ve ksa birtakm iir paralardr. Samani ve Gaznevi airlerinin en
eskilerinde bu gibi mersiyelere tesadf olunur. Daha sonraki zamanlarda da tabi
bunun inkiafn gryoruz. Birbirleri hakknda derin hrmet ve muhabbet besleyen
baz sanatkrlarn ayn gzellik mihrab karsnda hayatn geiren arkadalar
hakknda syledikleri mersiyeler ekseriyetle samimi olduu gibi ayn zamanda o air
hakkndaki dncelerini gstermek itibaryla da manidardr. Mesel ihtiyar Nizm
pek sevdii Hakannin vefat mnasebetiyle yazd bir mersiyede Ben Hakaninin
bana mersiye syleyeceini zannediyordum, heyhat ki imdi ben ona mersiye huvvan
olmak felaketine uradm diye alyor; kezlik Sultan Sencerin airlerinden
gazelde Ferhi ve kaside de Unsur tarzn takip eden Muzi Semerkandi ld
zaman Hekim Sini Gaznevi :
345
feryadn karyor. Kemal sfehn babas ld zaman yazd uzun bir
mersiyede Efsus ki hner gne batt ve ben bu sahada acz teellmle glge gibi
kaldm. Bu felaketin gam, beni onun iirlerindeki manalar gibi inceltti diye hi
mbalaaya hmil edilemeyecek bir surette elemini anlattktan sonra, ryada
babasn grdn ve onun kendisine vaki olan hitaplarn tasvir ediyor. Bu gibi
kymetli ve samimi mersiyeler Acem edebiyatnda pek mebzul deildir.
emsettin Cveyn, yzi-i Serhasi gibi byle

dostlar, akrabalar iin mersiyeler yazan airler pek oksa da, bu gibi eserlerin byk
bir ksmnda sahtelik ve sanatszlk derhal gze arpar. Mesela Doan ah Bin
Alparslan Seluknin meddah yzi-i Serhasinin Ali Hseyin el-Bahrzinin
ehadeti mnasebetiyle yazd mersiye bu cmledendir. Hatta zevcesi iin ocuklar
iin samimi olmas icap eden mersiyeler tanzim etmi ne kadar air vardr ki, en
derin elemlerini muayyen klielerle ifade etmekten kurtulamamlardr.
Acem mersiyeciliinin byk bir ksm hkmdarlarn lm ve tahta yeni

bir padiahn clusu mnasebetiyle tertip edilen taziye ve mersiye klkl kasidelere
inhisar eder. Daha Samaniler den balayarak Asyada slm ran medeniyetinin
tesiri altnda kalm btn Trk hkmdarlarnn saraylarnda mersiyeciliin bu nm-
resmi ekline tesadf edeceiz. Filhakika Nasr Bin Ahmet Saman lp yerine Nuh
Bin Mahsur Saman getii zaman Fazl Bin Abbas Buharanin yeni hkmdara
takdim ettii taziye klkl mersiye yle balyordu: Gzel huylu hkmdar ld,
ve yerine ferahzaat bir padiah tahta calis oldu Artk bunun ne derece samimi
olduuna bu mtaladan pek ala hkmolunabilir. Kesasi-i Merz de yine Emir Nuh
Bin Mansur iin yazd mersiye tarznda bir ktada elemini yle anlatyor: Merv
ehri, gzyalarndan adeta tufan iindeydi; senin cenazen bu tufan iinde Nuhun
gemisine benziyordu. Bu bulu, sanat tasannu zannedenler nazarnda pek gzel
addolunsa bile bugnk telakkilerimize gre, deruni bir elemin samimi ifadesine hi
benzemiyor.
Belki de eski mill matem ayinlerinin uzak hatras sebebiyle Trk

hkmdarlarnn saraylarnda mersiyecilik pek mhim bir mevki tuttuunu ve bunun
hatta Timur torunlarnn zamanna kadar devam edip geldiini vazh surette
346
gryoruz. Bize kadar intikal edebilen baz vesikalar bu ciheti sarahatle ispat ediyor:
Keskin bir zekya kuvvetli bir ahsiyete malik olan Trk hkmdarlar Sultan
Sencer etrafna devrin en byk /385.s. Acem airlerini toplamt. Birgn aklna
tuhaf bir fikir geldi. Tekmil airleri arttktan sonra onlara dedi ki: Ben ldkten
sonra ne gibi mersiyeler takdim edeceinizi imdiden bilmek isterim, bakaym
hangisi daha gzel olacak. Bundan baka onun mkfatn da hayatmda vermek
isterim; kim bilir belki ben ldkten sonra mersiyecime istediim derecede mkfat
olunmaz Bu garip emir zerine airlerin hepsi ayr ayr mersiyeler yapp takdim
ettiler. Devletah sultann en ok beendii bir ktay tezkiresinde zikrediyor. Yine
Sultan Sencerin dier bir vakas daha mersiyecilik saraylardaki mevkiini ok iyi
tenvir edebilir: Ebu Tahir Htuninin Tarihl Selukunda yazdna gre Sultan
Sencer sevgili kz ve Sultan Mahmut Bin Mehmet Bin Melik ahn zevcesi Mah
Melik Htun ld zaman fevk-l-de mteessir olmu ve kzna mersiye
sylemek zere o zaman ihtiyar ve alil bulunan Amak- Buharyi Buharadan
artmt. Bu vaka hakknda
mersiyesini tanzim eden Amakn esasen mersiyecilikte hark-l de bir kudret

sahibi olduunu Devletah da itiraf ediyor. Esasen Trk tarihinin slmiyet tesiri
altnda kalan devirlerini tetkik edenler Trk saraylarnda matem ayinlerine ne kadar
mhim ve muayyen kaidelere tabi olduunu bilirler: T eski Huyung-Nu ve
Tukiyolardan balayarak bu matem adeti Osmanl saraylarna kadar girmiti.
Selukilerde Harezmlerde, Timurlerde, Osmanllarda hemen hemen birbirinin ayn
addedebileceimiz birtakm ayinler vard. Bir hkmdar yahut bir prens ld
zaman gn matem tutuluyor ve haftasnda lnn istirahat ruhu iin umumi bir
ziyafet yaplyordu ki buna Timurler Hafta a diyorlard. Hkmdar ailesinden
olmad halde air Ali ir Nevinin cenaze merasiminde gn umumi matem
tutulmutu. Kezlik Harezm Hkmdar l Arslan Metbui Sencerin vefatnda
347
gn yas tutulmasn emretmiti. Ayn hali Anadolu Seluklularnda da gryoruz: Bir
hkmdar lnce gn yas tutulur. Sultan matem alameti olarak ak atlas libas
giyer, beyler balarna makluk brkler giyip giysileri zerine ak giyeler
ekerlerdi. (Bunlarn tafsilat iin Mill Tetebbularn drdnc saysndaki
makalemize mracaat ediniz. s.4255). te bu tafsilattan sonra Trk saraylarnda
Acem mersiyeciliinin niin ve hangi ekilde inkiaf ettii kendi kendine tavzh eder
zannndayz.
Trk hkmdarlarndan bazlar iin byk Acem airleri tarafndan tanzim

olunmu baz mersiyeler vardr ki, cidden samimi birer feryat gibi telakki olunabilir.
Kendisini himaye eden, yetitiren, hayatn trl trl nimetlerinden mstefit eden
veli nimetlerine kar derin bir hrmet ve muhabbet besleyen birtakm samimi airler
onlarn lmnden mtehsl elemlerini cidden canl ve samimi bir surette tespite
muvaffak olmulardr. Emir Mezzi-i Semerkandinin Melikah ve Nizaml
Mlk haklarnda syledii mersiye kendisine Melikl-ura payesini veren bu iki
kymetli vcudun ufulne kar ne kadar derin bir elem duyduunu gsteriyor:
beyitleri ile balayan bu mehur mersiye, hibir suretle sahte bir dalkavukluk
tezahr addedilemez. Nizaml Mlkn ehdeti mnasebeti ile Enver de yazd
bir rubide Onun vefatyla nizam- lemin bozulduunu, cihandan saadetin
katln itiraf ediyordu ki hi de hakikate mugayyer ve mbalaal bir hkm
saylamaz. Tpk bunun gibi Sencerin Ouzlara kar malubiyetini ve Horasan ile
Mavera n Nehir harbisi zerine Hakannin sylemi olduu: An Msr memleket
ki tevdidi harap
348
beyitleriyle balayan mersiye-miz iirde byk bir hkmdarn sktuna kar
karlm hakiki bir feryattan baka bir ey deildi. Reit-i Vatvatn velinimeti
Atsz hakkndaki rubi eklindeki mersiyeleri Sultan Mehmet Hidabendeden sonra
tahta kan adaleti ile maruf Sultan Eb Saide Hoca Selmann sylemi
olduu
matlal mersiye
Baykara Mirza iin nin syledii rubi, sanatkr ve sanat-

perest Baysungur Mirza hakknda Emir ahinin maruf mersiyesi, hlasa daha bu
gibi birok mersiyeler varsa da ilerinde hakiki bir sanat eseri addedilebilecekler
tabi mahduttur. Mehur Sultan Avis, tezkirecilerin rivayetine gre lecei esnada
kendisi iin mersiye-miz bir gazel yazmt. Hayatnda nihayetsiz ltuflarn
grd bu gen ve sanatkr hkmdarn cenazesi arkasndan alaya alaya giden
/386.s. Hoca Sleyman bu mnasebetle
beyitleriyle balayan
mersiyesini in etti ki messir ve samimi bir eserdir.
l mersiyeleri eskiden beri muhtelif ekillerde yazlr. ehnamede ve

dier manzum hikyelerde mesnevi ekillerinde yazlan mersiyeler iin kaside, rubai,
kta ekilleri de kullanlmtr ki bilhassa rubai eklinin derin ve Samimi bir elemi
btn vsatiyle ifadeye kfi gelemeyecei muhakkaktr. l mersiyelerinin muahhar
inhitat devirlerinde ald berat ekillerden biri tarihlerdir. air bir msra yahut bir
beyiti bin trl mkilt iinde yahut bu hususta mmaresesi varsa suhuletletarih
349
drdkten sonra onun yukarsn doldurur ve bu suretle mersiye yerine en cali
hisleri muhtevi sahtelii adeta her tarafndan srtan berbat bir manzume kaim olur.
Bu gibi manzumelerde lnn mehasenine faziletlerine ait basmakalp tabirlerden
fazla bir ey aramak manaszdr. Herhalde Acem edebiyatndaki l mersiyeleri nadir
baz eserleri istisna edecek olursak hakiki mersiye unsurundan belki en ok mahrum,
sahte mbalaal mahsullerdir. Dnyay felaketinin dumanlaryla karartan
gzyalarndan cokun rmaklar aktan, gnee, aya, yldzlara snp krlmalarn
teklif eden, herkesi kendisiyle beraber lnceye kadar alamaya davet eden binlerce
kelime oyuncaklar arayp bulduu halde Mecnun gibi ldrdn syleyen bir
mersiyeci eer gln deilse, mutlaka karii sinirlendirebilecek bir kabiliyette
demektir. Acem edebiyatnn birok mersiyecilerini bu kadroya ithal etmek maa-t-
teessf zaruri bulunuyor
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu: 20, 22 Terin-i Sni 1917, s.384)
350
23. ARDE HSSYYET
Muhtelif milletlerin tarih-i edebiyat gzden geirildii esnada ayn fezil

veya fazyihin airlerde az ok mtereken mevcudiyeti meydana kar. Fazla mala
ve paraya tam hissi de rbbkrlarn ekseriyetle kadrini tenzil eden nekais
meydandadr. Bilhassa eski airler bu hissin pek ziyade taht- tesirinde kalmlar ve
peri-i ilahn namekr fsltlar kadar altnlarn sad-y madenisine de meclp
olmulardr. Forotier namnda bir Fransz airi refiki Menaja ithaf ettii
manzumelerinin birinde meslektalarn u suretle hicvediyor:
Menaj! Bilmem ki bu hicviyeyi yazmakla sana alanacak yahut glnecek

bir mevzu mu veriyorum? Kafiye perdazlarmzdan bahsederken onlarn felaketine
acmal mym, yoksa tabiatlarn tenkide mi girimeliyim? Ruhlarnn gayr-
mutekit harareti parnasn kutsiyetine ne kadar halel getiriyor ve bunda ne derece
ileriye gidiyorlar, bunu sen pekiyi bilirsin. lerinde en ahlakszlar eer ayn
zamanda bedbaht iseler, bu hararet ve iddet sayesinde adeta ilahlar derecesine
ykseliyor. cretli ve mbalaada ok zengin olan dilleri verilen atiyye nispetinde
szleri dzeltiyor ve ne faziletli ne de asaleti nazar- dikkate almakszn en cmert
kim ise onu en byk mertebeye karyor. Menfaatsiz hi kimseyi methetmiyorlar;
mesen olmak iin bu adamlara ihsan bol vermek kfidir. Bir Dokdanjenne
kadar fezil malik olursa olsun, atiyye vermezse onlardan kendi hakknda tek msra
bile koparamaz. /425.s.
Forotierin airler iin verdii bu iddetli hkm mbalaal bile olsa yine
herhalde az ok bir hakikattir.
Bu gn bile sanat para ve kadn temin etmedike kaydn dil ile yahut
kalple ikrar edenler acaba az mdr? Mazinin gittike uzaklaan esrarl dehlizlerinde
ise bu yarm cmle uzun aks-i sedalarla inletiyor. arkta da garpta da airlerin
ekserisi kafiyelerinin musikisi ile sarn maden paralarn sesini rikkatle yek-
dierinden tefrik etmek istemiyorlard. Mesela on yedinci asrda Fransz airleri ya
hkmdarn yahut prenslerin meddah, dolaysyla zarif birer kselisi idiler. Sanat o
zamanlar hayat baka trl taht- temine alamyor, sanatkra mreffeh bir varlk
351
yaratamyordu. Tabi garptan bahsediyorum. Yoksa bizde bugn bile sanatkrlar
eserleriyle yaayacak mesutlardan deildirler.
airler yalnz hkmdarlarn atiyyesini de kfi bulmuyorlard. La Fontaine

gibi pek ok kibar kadnlardan hamiyyelere malik olanlar da olduka mevcuttu.
Zaten byk ailelere mensup kadnlar arasnda mntehip bir airi himaye etmek
adeta bir eref belki de bir sst. arktaki harem aalar gibi
airler bundan memnundu nk ilerinde paray az seven nispeten mahdut

denecek bir derecede idi. Fransz airi apellin kazand fazla paraya ramen pek
muktesidne, adeta sefilne bir surette yayordu edhar- nkud etmek ona en byk
bir zevkti. Refiki Menaj air hakkndaki ihtisastnn bir yerinde, bir gn onu ziyarete
gittii zaman minenin derununda on sene evvel grm olduu odunlar tekrar
grdn yazyor. Mbalaann bu derecesi her ne kadar mbalaa-i acemneden
farkl deilse de yine ayan- dikkat bir hususiyete maliktir. Yine ayn apellin
iddetli yamur yap Saint Onore caddesinde selller akarken akademiye gitmek
iin ister istemez oradan geneye mecburmu. Fakat on para kymetinde bir maden
paras vererek bir hamaln srtnda kar kaldrma gemeyi israf addediyor ve
paalarn svayarak sularn iine dalyormu.
Mamafih airler iinde topladklar para ile kymetli bir ktphane tekil
edenler de yok deildir. Biz bu ve bunu takip edecek makalelerde en karanlk
asrlardan beri ruhlarda heyecanlar, ihtiraslar, raeler uyandran rubabkrlarn baz
umumi gnahlarn yazacaz. phesiz bu kk kabahatler yannda hem cinslerine
bahettikleri pek byk bir zevk-i manevi var ki yalnz bu her eyi affettiriyor.
airin fazla sahib-i hissiyet olmas bilhassa garba ait bir ey deildir. Bu
arkta belki daha fazlasyla mevcuttur. Acem airleri bykleri meth sen ve bu
suretle temin-i atiyye hususunda pek mbalaal eyler yazmlar, Arap airleri de
halifelerin methiyesiyle sayfalar doldurmulardr. Btn bu iirlerin son kafiyesi bir
kese akenin ruh-nevz musikisidir.
imdi kendi edebiyatmza avdet edelim: Asrlarca Acem ve Arap

edebiyatnn tesiri altnda kvranan kelimelerini, ekillerini, hatta mevzularn
onlardan alan edebiyatmz methiye ile cer-i nkd etmek hususunda da az geri
352
kalmamtr. airlerin cepleri ancak divanlarnda mnacat ve naatlardan sonra
balayan medyih sayesinde doluyordu. nk yaamak iin para lazmd ve paray
ancak ya padiahn ihsan yahut vezirlerin atiyyeleri temin edebiliyordu. Para, air
iin kadn kadar cazip bir eydi. Tezkire-i Latifi her ne kadar ehzade Ahmet elebi
isminde eski bir airin aada kaydettiimiz msralarn alp dermandelere medet-i
ruh ve krgh cihanda sebeb-i fetih ve ftuh olduu beyannda bu birka beyit onun
letaifindendir. diyorsa da msralardaki fazla hararet airin istihza maksadyla m
yoksa kalben mi ternesz olduunda phe brakmaktadr:
Barna bas yr, yrk badr,
Kuvvet-i kalp ve kuvvet-i cihan ake.
Nice havari aziz vakit eyler
Ol aziz cihan olan ake.
Niceler terk-i ser edip yoluna
ndirir nice ahsa kan ake.
Nice muht ise suya mhi
Adma yle der revan ake.
Tezkirelerde ekseriyetle tesadf olunan kudemadan Meddahlarndandr

cmlesi falan tarihinde domu filan tarihinde vefat eylemitir kayd kadar
ehemmiyeti haizdi! Zaten vakti ile tezkire-i uara vcuda getirenler yalnz airlerin
tarih ve muhal-i tevlidini, sene-i vefatn, kimin olu olduunu, ka eser yazdn ve
kimlerin meddah bulunduunu syleyerek bazen birka beyitini kaydetmekle byk
bir ii grdklerine inanyorlard. airi marazi mutasavvf yahut mstehzi filan
avmil-i ruhiyenin neler bulunduunu tetkik etmek hem borcu, mkil alayfa bir
vazife idi. Bunun iindir ki bizde hl yzmz aartacak bir tarih-i edebiyat
yoktur. nk tetkikat- ruhiyeyi dorudan doruya ilk defa olarak kendimiz yapmak
mecburiyetindeyiz. /426.s. Eski tezkireler bu hususta bir iskelet gibi sktidir. Onlar
sadece bir tercme-i hl varakasdr ve bu tercme-i hl iinde airin kimlere
353
meddahlk ettiini de bildirmek ekseriyetle bir byk ehemmiyeti haizdi. Bunu
yukarda syledik.
Eski uarada tamakrlk numuneleri gsterilmekle tkenmez. Mamafih pek

ziyade ayan- dikkat baz misaller iresi faydadan halli deildir. Bu suretle airleri
istid-y ihsan hususunda yalnz meth ile kalmayp maksatlarn dorudan doruya
tabir i mazur grlsn! dilenircesine izhar ettiklerini ispata daha iyi muvaffak
olabiliriz. Mesela bakn Bakinin u msralarn okuyalm:
Nasl ho deil mi?... yle ya airin hakk var! Hun Halill-Rahman

yemekle eksilir mi? : Ne olur ksemize ondan biraz aktmakla kyamet mi kopar?
Allah sana vermi, sende bana ver! te eski airlerin zihniyeti. Bu fikirde yksek ne
gibi bir hususiyet var?... Mfrit edebiyat- tika taraftarlar bilmem ki bunu da tevile
muvaffak olabilecekler mi?... airin atiyyelerle geinen tfl bir mahluk olarak
yaamas insanlk namna eref verici bir his deildir zannedelim. Mamafih ihtimal
bunu da bir suretle tevile yeltenirler. Zaten bizde en basit fikirleri ile tevil ile
bsbtn deitirmek eski adettir. Mesela Fuzlinin sevgilisi iin t gnlden kopan
feryatlar ak- ilahiden ileri gelmitir iddisna bugn bile hl inananlar yok mu?
Bu tevil ile beyaz siyah diye tevil etmek arasnda phesiz hibir fark aranmaz.
Abdlhamit zamanndaki clsiyeler, kitaplarn ilk sayfalarn dolduran

padiah bahr u berler hep bu mahiyettedir. Mesela Muallim Nacinin hami-i din
kinat- efruzu altnda mstetir hu ancak hami-i tehi destan! olabilir. Mamafih
yine ayn muallim efendi bazen de:
Bir kulun var ki kalbi tahirdir,
Kul ve faalinden sdk- zahirdir
354
Diyerek kendisini temize kardktan sonra:
Oldu sayende d- ailesi
Kalmad refetinle gailesi.
Ltfunun ermsryz ama
Yine arz eyleriz bir istid
Nere ayan grp cerincemizi
Behre dr ti eyle bizi.
Msralaryla karmak istedii risale iin msaade diliyor ve hi olmazsa

alnmn teri ile kazanaym demek istiyor. nk buna kendisi de mnen bir
mecburiyet hisseyliyor.
Mamafih garpta olduu gibi bizde de btn airler atiyye almak hususunda
ayn talihe mazhar olmamlardr; nasipleri yoktur! Ruhi-i Badad Deran- Vezir-i
Mkerrem Hasan Paa Badat behit-i bd iin yazd methiyesinin bir yerinde
talihinden ac ac ikyet ederek:
mit var terakki iken diriga kim
Elimdeki bile alnd, oldu gayre ita.
Ne vaka oldu, gnahm nedir acep bilsem
Riayet ola da gayre hakaret ola bana
Ayakta koyma beni, dest-gr ol, etme zelil
Gel olma rzkma mani, bu zulm grme reva.
ricasn savuruyor.
Hele zavall Fuzli Evkaftan dokuz ake vazifeye kanaat klp arz ald
halde zevaittir, husl bulmaz cevab ile reddolunan bu talihsiz dahi dierleri
arasnda bir mstesnadr ki hi olmazsa mtevelli-i evkaf ile airin hikyetleri
355
perian, ne sefdan onda eser var ve ne sdktan nian diye anlatt cem-i dam
hayala birka methiye yazp tasdik eylese idi o zamann felsefesince belki en doru
bir harekette bulunmu olur ve kesenin azn atrrd.
Meth olunmak daima hoa gider bir eydir. nsann mevkii itimasi ne kadar
ykselirse meth senaya olan meclbiyeti de o nispette artyor. Bu inkr kabul
etmez bir hakikat- ruhiyedir. airler kalplerin en can alacak damarn bulmulardr.
Nefnin Murad- Rbi iin irticalen syledii rivayet edilen mehur kasidesi o
derece memnuniyet-i ahaneyi mucip olmu ki emri zerine airin azn inci ve
mcevherle doldurmular. Eer bu bir hakikat ise Nefnin ruhu o dakikada boulup
lem-i fniye veda etmediine ihtimal hl mteessirdir. leride kafasn uuran bir
balta ile leceine, son nefesinde hi olmazsa mcevherli bir lm ile snerdi.
Demek ki szlerinin kymeti btn manasyla hayatnda yalnz bir gn anlalm!...
Biare ahenk airi Zaten..
Szmn her biri bir gevher z-kymettir.
Demiyor muydu?...
Halit Fahri
(nu: 22, 6 Knun- evvel 1917, s.424)
356
24. ARLK GURURU
airin gururu adeta bir darbmesel olmutur.
Her milletin edebiyatn ylece bir gzden geirirsek, bunun muhtelif pek
ok ekillerini buluyoruz. Her ne kadar bu asrda airin benlik davas eskisi kadar
kalmam, kendisini muhitinden bsbtn baka bir lim gibi uzaklatran halet-i
ruhiye az ok deimise de, edebiyatlarn mazisi buna lzumundan pek fazla reva
vermemi idi. Yunan ve Latin edebiyat, airlerin kendi ahslar iin yazlm
methiyelerle doludur. Fransz airleri de bu hususta pek geri kalmamlardr.
Yunan- kadimin ince ve zarif airlerinden Pendar kendisini iki defa bir
kartala benzetmi, Heziyut mevcudiyetini bizzat iir perilerinin vcuda getirdiini
iddia etmitir. Byk Latin airi Virjil [Virgilius], Yunan esatirinde kavalnn ilahi
namesi ile mehur olan ve name-i serrl-kadegi mahareti ile musiki, ilah
Apollona bile meydan okuyan Pan malub ettim diye mftehirdir. Bu gnk
Fransz lisann tanzimats addedilen Malerub ise ahsiyetini meth hususunda ileriye
gitmi ve iirlerinden birinde:
Malerub ne yazarsa ebeddir
Diye ebediyeti kazandn leme ilan ile bir hindi gibi gsn kabartmtr.
airlerin tefahr hakknda birka misal gsterdik. Her milletin

edebiyatndan ayn tefahrn muhtelif suretlerle ifade edilmi daha pek ok
numuneleri arz edilebilir. Fakat asl maksadmz umumi manasyla ecnebi
edebiyatlarn fahriyelerinden bahsetmek deildir. Bu tetkiki bilhassa kendi
edebiyatmzda yapacaz.
Eski Osmanl airleri marur mudur?
Buna hi tereddt etmeden evet diyebiliriz.
357
Mevcut divanlardan herhangi birisini aalm! Pek ok noktalarda bir
Bkiye, Nefye arkasndan airin kendisini meth ettiini gryoruz. Mesela
Nefyi okuyalm: Merhum vezir-i azam Murat Paa iin yazd methiyesinin
sonlarna doru air kendini methe balyor:
Hakka benim o nadire perver ki her szm
Bir bahr- pr- huru lli fean olur.
Her Gher nefiski andan zuhur eder
Arayi hraen gn ve mekn olur.
Kim cem ederse Gher-i mazmun hasm
Cemiyet-i cevahir ile kmran olur.
Tabiamla kimse bahsedemez kahraman gibi
Endie leminde cihan pehlivan olur.
Tuttu cihan debdebe-i gs hretin,
itmez an gi husudun giran olur.
Hatta sevgilisinin zerafet ve la-hsnn tebcil ederken bile kendisini

unutamyor ve bir gazeli:
Kimse tahkik edemez air midir, sahir midir,?
Bir bilen yok, Nef muciz beyan bilmi ol
Beyitiyle nihayetlendiriyor.
Mecmua bir yere toplansa kitaptan bir blbl kulesi ina edilebilecek kadar
mebzul olan divanlarn hepsinden fahriye /504.s. numuneleri toplamak lazm gelse
makale deil ciltlerce yazmak iktiza eder. Mamafih baz misaller daha irae edelim.
358
Geldi mi leme Vasf gibi erbab- shan,
Oku divann, airlere sor, sorma bana.
Hlbuki ayn air divannn dier bir kesinde:
Hibir elenecek ey bulamazsam Vasf,
Kemendi mecmua- earm ile elenirim.
Diyecek kadar garabet gstermitir.
Daha bitmedi, ite Sabri-i akir:
Defter-i iirime dense nola bahr- icaz,
Her varak anda sedef-i nokta ghardane-i feyz
Sabriya ahit mazmunla her beyitimdir.
Kiver-i lim endiede kane-i feyz
Hele eserlerini eref ve garibe asker olarak sevk etmesi kahkahalarla

glnecek bir mbalaa-i acemanedir:
ark garba ekilen leker-i srmdr.
Kalender merep Ruhi-i Badadyi sever misiniz?... te ondan da bir misal:
359
Yer r eylesek ayara Ruhiyi tercih
Kan nn gibi bir ir-i blend-er
Laitife-i ky, kade-i ry, ho sohbet eyhl slm Yahya Efendi kendi kendisine
aferiyanlar baryor:
Divanlar daha yeni taba mazhar olanlardan da bir iki misal gsterelim:
Baza Marur- dani olma edip-i halim isen diye ders-i nasihat veren
Hersekli Arif Hikmet Bey bile asrlarn bu miras- fahrndan kurtulamyor:
Ulvv-i tabm Hikmet cihan eyler teslim
Suhende safsata-i iddi nedir bilmem
Suhende safsata-i iddi nedir bilmem
msrayla evvelki msra arasndaki fikir tezadn acaba nasl tevil etmeli?
Daha divann balangcnda Leskofal Galib Bey:
Tecelli brak urur yer yer sevad- da canmdan
Cihan Tur- akm, nur akar her glistanmdan.
360
Diye sze balyor ve kasidesinin bir noktasnda:
Olur peyda sadber hame-i muciz beyanndan.
Beyitiyle daha ykseklere doru pervaz ediyor.
Muallim Naci Efendiye gelince
Seyreyle ser-i sebzimi gelsin de baharm,
Han- siyeh ire kalacak dane miyim ben.
Msralaryla lem-i edebiyata ahbal aan Muallim Naci, hem kendi kendisini
meth etmek, hem de Tercman- Hakikat stunlarnda bakalarn meth ettirmek
hususunda hakikaten ei bulunmaz bir nadire-i ftrat saylsa revadr.
Bundan ne kyor?...
Gryoruz ki hemen btn airler ahslarn meth sendan holanyorlar.

Fakat hangisi dierinden daha byktr? Bunu onlara sormayn! nk hepsi
hamern olmakta dierine faikiyet iddiasndadr. Bkiye sorsanz Bki kelam-
cmleden l eda eder. Dierleri de kaftan kendi vcutlarna uydurmak
iddiasndadr. Hsl bir hay u huy ki neticesi:
Baki kalan bu kubbede bir ho sada imi
361
Demekten baka bir eye mncer olamaz.
Fakat evvelce de sylediimiz gibi airlerin fahr ve gururu adeta darbmesel

hkmndedir. Fransadan Eski kamusa krmz klah geirdim diyen Victor Hugo
ile biz de:
Tarz- selefe takdim indim,
Bir baka lisan tekellm ettim.
Msralarn vcuda getiren eyh Galip arasnda halet-i ruhiye itibaryla hibir
fark yoktur. kisi de lisanda yaptklar tecedddn kendileri mdihidir. phesiz bu
teceddt bir hakikattir. Fakat ne are ki air, mnekkitlerin methiyesini bekleyecek
kadar sabrl deildir. te bu
Gurur- airane ahlak midir?... Buna cevap vermek iin biraz msamahakr
olmazsak ilk kararmz iddetli bir hkm haline tecelli eder. Meseleyi fazla eleyip
sk dokumak doru olamaz.
Niin?...
nk hayatta grdmz gururlarn belki en masumu hatta hoa gideni

gururu kimsede ho gremeyiz yine airin tefahr-i ahsisi olabilir. Biz buna
katlanmaya biraz mecburuz. Sebep meydandadr. Mademki air bize eserleri ile bir
zevk bahediyor ve buna mukabil hibir ey talep etmiyor; o halde tefahrn ho
grmekten baka are yoktur. /505.s.
Fakat Artk zaman deimitir. Bugn bize benliinden bahsedecek air,

yalnz ruhundaki ve dolaysyla ruh- beerdeki hisleri tahlil etmelidir. Fuzuli buna
bir numunedir. O pek oklar gibi kendisini methe tenezzl etmemi. Hatta meth eder
gibi grnd zanlarda bile urad hcumlara, ancak:
Eeri mflis pest mahkur dnem
Demdem yle hayl eylerem ki Karnem
362
msralaryla mukabele eylemitir.
Eski airler iin yalnz bir lem mevcuttu. O da kendileri idi. Muhitleri bir
boluk bir ademdi. Cemiyete ku bak bir nazarla bakyordu. Hlbuki air ne kadar
mtevaz olursa, aramzda ne kadar ok yaarsa biz onu o nispette fazla severiz.
nk o bizden ayr olamaz, bizimdir. Dertlerimizi, hicranlarmz, aklarmz,
neelerimizi terennm edebilmek iin bizim iimizde har ve ner olmas lazmdr.
Dehann altn tacn air kendi kazansa bile, onu insanla nakledecek el, milletin elidir.
airlerimizi yksek ahikalardan inmeye tenezzl etmeyen bir kartal

grmekten bktk, usandk. Onu imdi aramzda grmek, kalplerimizin arpntsn
birlikte dinlemek istiyoruz. Artk bize gururu deil, tevazuu ve samimiyeti hitap
etmelidir. Kknden ayr yaayan nebat olmad gibi muhitinden uzak yaayan
airler de olamaz.
Halit Fahri [OZANSOY]
(nu: 26, 3 Knun- Sni 1917, s.503)
363
25. TEVFK FKRETE DAR HATIRA
Fikrete ilk defa olarak tam on be sene evvel rast geldim. Henz Aiyan
yaptrmamt. Ale-l-umum kedilerde ve kularda tezahr eden tabiatn sevkiyle
olacak, bizde de inklplar birer birer dalara, mrtefi noktalara kmaya, hiddetli,
cevahirli devirlerini zirvelerde geirmeye balyorlard: O vaktin yksek tanlan
edebi simalar mrtefi mevkilerde oturuyorlard. En yksekte bulunmak ve efkr-
umumiye zerinde sanki hkimiyetini tersim etmek iin hisar tepesine trmanmak
emeli Fikrette de uyanyordu. Filhakika, deniz zerinde hamam gibi yaplm
yalsnn rutubetinden ikyet ettiini iitirdim.
Kendisi ile bir akam Hisara giderken vapurda, Recaizade Ekrem Bey
merhumun ltufkr vestetiyle grtm. Bil-tesadf elinde Revue des Revuesnin
Edebiyat- cedide hakknda yazdm bir makaleyi havi nshas bulunuyordu. O
zaman baz Fransz risalelerinde ve stanbul cihetine nispeten bir derece serbest olan
Galata Beyolu gazetelerinde gya mhim imi gibi birtakm edeb ve tarih
zevzeklikler yazardm. Bir dereceye kadar ben bunlara ehemmiyet vermemekle
beraber istifade iin deilse, merak ederek okuyan byk adamlara tesadf ettike,
hakkmdaki zihniyetini deitirmeye on be senedir urayorum. Hlbuki bugn
anlyorum ki on sekiz yirmi yalarnda bir gencin mahsul-i irfan ve zeksndan
istifade edilmek ihtimali yoktur. Bilmem Fikret makalemi okumu mu idi. Yoksa
mealini kendisine bakas m anlatmt. Her ne ise tenkidimi iddetle tenkide
koyuldu. Recaizade beni hasb-el nisaniye mdafaa ediyordu.
Fikret tynetinde adamlar ilk grte anlalyor. O gn kendisi hakknda

ettiim intiba deitiremedim. Fikreti o gn namuslu, cesur bir adam, temiz bir
air olarak tandm; Osmanl edebiyatnda tiraide yeni ekiller vcuda getirmi,
iirimizde ilk defa olarak Garp fikir taslaklaryla Osmanl hisleri vcuda getirmeye
muvaffakiyetle alm tok szl bir sanatkrdr. Ona fazla sfatlar takmak sfat-
asliyesine naksa getirmek ve lzumsuz yere mefkremizi kltmektir. Fikret byk
bir adam kadar byktr. Fakat mefkre derecesinde yksek olamaz. Meerki
mefkrelerimiz insan boyunda olsun. Fikret hibir zaman bizde una buna byk bir
cmertlikle bahedilen dhilie, filozoflua, hatta mtefekkirlie bile
364
yeltenmemitir. Fikret fikirlerini ilmi ile deil hissi ile derinletirirdi. Bununla
beraber ne yeni bir his, nede yeni bir fikir ibda etmi olmak iddiasnda bulunamazd.
Mebhus makalemde Edebiyat- cedide cereyannn, hissiyat, hayat ve nazariyat-
milliyemiz ile pek az mnasebeti olduunu; ruhunda kk olmayan lisan, his ve
fikirlerin pek az yaayabileceini, hi olmazsa bir anane zerine messes olan
edebiyat- atikann milletin herc merci ile mtecanis bulunduunu; bunu slah
etmek lazm ise, ilk nce lisan temizlemek, taramak mmkn mertebe ve ifrata
gitmeksizin Trkletirmek, sadeletirmek ve sonra edebiyatn esasn vaz etmek icap
ettiini ileri sryordum. Ve filhakika lisan meselesi halledilmi olmaynca ne yapsa
faydasz olacan, emekler bouna gideceini, bu gn bir idadi mezununun Hamit ve
Fikretin eserlerini tamamen man-y lagviyelerini anlamaktan aciz olduunu;
edebiyatmzda kelime grlts, parlts asl, mana fer olduunu Edebiyat-
cedidenin henz bundan kurtulamadn, his ve fikir itibaryla ise edebiyatmz
yaatt ahsiyetlerin Trk ahsiyetinden pek uzak bulunduunu Trke grr,
Fransz kuklalar oynattklarn; deil vilayetlerin Rum ili ile Anadolulularn
zihniyetini bile tefrik edemediklerini; mamafih Fransz taklitiliinden de bir fayda
melhuz olmadn fakat bunun bir terakki hadvesi olabileceini itiraf ile beraber o
kadar memnun kalacak bir netice olmadn iddia ediyordum.
O zaman Fikret genlik, mcadele devrinde idi; bir kere sarf edilmi olan fikri
mutlak mdafaa etmek mecburiyetinde olduunu zanneder idi. Kemal-i kanaatle
gerek kendi iirlerini gerek refikasnn eserlerinin, milletinin efkr ve vicdanna
makes olduunu ispata alt. Hakiki milletle pek az temasta bulunduunu serd ile
itiraz etmek istedim. Adeta hiddetlendi. Karlayoldan istimdat ettim. O zamanlar
Baconun marifetli akirdi Rza Tevfik koltuunun altnda koca koca kitaplar
gezdirirdi; onlarn birini Fikrette unutmu olacak! Fikret ok okumazd, hi
okumazd diyenler de vardr.
Fakat okuduklarnn esasn anlard. tirazma kati bir cevap olmak zere
Milletlerin edebiyat, onlara ayna olan eserler deil, onlara rnek olan eserlerdir.
Milletleri, edipler yapar; edipleri milletler karmaz dedi. Heroslar nazariye-i
itimayesi btn bu mesail gibi henz halledilmemi bir mesele olduundan ok
ileri gitmekten istinkf ile yalnz edebiyatn lisan zerine mebni, lisan ise milletlerin
365
halk ettikleri belki yegne bir ey olduunu, binaenaleyh edebiyatn milletlerin
dorudan doruya mahsul olmas lazm geleceini dermeyan ile iktifa ettim. Fakat
u ksa mbahasede anladm ki Fikret debann havarilik rolne kani idi ve bence
onda en ziyade temayz eden haslet-i edebiye ve fikriye de budur.
Fikret kendine ok inanrd ve iman derecesinde kanatla hareket eden her

insan gibi onunda bu sebepten dolay tesir ve nfuzu byktr.
Bizim memlekette kanaat- tama ile dnen, yazan pek az olduu iin,
Fikretin kymeti bu nedretten de neet ediyor. Bilhassa son senelerde, diyebilirim ki,
Fikret denyuyattan ekilmi, hissi iin yazar, fikri iin kavga ederdi.
Edebiyat srf bir cereyana intisap ile muvakkit bir Reclame suretinde telakki
eden baz refikasna nazaran, o efkr- hasiseden muarra temiz bir air kald.
Meydana konulmas faydal olan bu vaziyetle, Fikretin misal-i hayat belki

asarndan daha kymetlidir. Fikret asaryla, lisanyla deil fakat zihni ile ftratyla tam
bir Trk idi: Eilmemi bir ba; iki fikri yan yana sdramayan, fenal anlamayan
bir kafa; mnhasran bir fikrin kafas; zulme kar asi; uakla, dalkavuklua gayr-
mstenit, zihnen er, efendi fail bir Trk kafas.
Fikret kimsenin tilmizi deildi. O kendi bana bir r at. O hkim

Trkl mmessili idi, fakat yaad zaman Osmanlln deil. ahsi, ferdiyetin
Trkln zihniyetle gayr- kabil telif olmadna canl bir delil tekil eder. Onun
ahsnda, halinde, ahlaknda en gze arpan Trkle has olan sadelikte sadvet,
seharette saffettir.
Asarnda zenme emareleri grlr, hayatnda grlmez. Asarnda tesadf

edilen zentiler, lisann kendisi kadar ritimsiz olmamasndan ileri gelir. Bir adam
kendi bana lisan icat edemez. Fikret bulduu alet ile alt. Onunla bu kadar i
grebilirdi.
Fikretten kendi arzusundan fazla i beklemeyelim. Kendisi de bu dereceyi

mdrik, muterif idi; ilk mlakatmza bu suretle nihayet verdik.
366
Fikretle mnasebetimiz her vakit dost fakat hrmetkr muarz olmak zere
hariciye mesleine intisabma kadar devam etti. lan- merutiyetten sonra, taradan
yalnz asarn takip edebildim.
Reit Safvet [ATABNEN]
(nu: 28, 17 Knun- sni 1918, s.27)
367
26. TRKLERN ACEM EDEBYATINA TESRLER
Muharrilerimizden Kprlzade Fuat Bey geenlerde Trk Ocanda bu

mevzuya dair bir konferans vermitir. Fuat Bey Trklerin Acem edebiyat
zerindeki tesirlerinden bahsetmek dorudan Acem edebiyatnn tekmlnden
bahsetmek demek olduunu sylemi ve demitir ki:
Trkler, kabl-el slm ran medeniyeti ile byk mnasebetlerde

bulunmulardr. Bilhassa Sasanilerle Trk hakanlar arasnda pek sk temaslar vaki
olmutur. Trkler bazen Bizansllarla ittifak ederek Sasanilere kar ve bazen
Sasanilerle mttefik olarak Bizansllara kar mtemadi harpler amlar ve Sasani
hkmetinin zayf dmesine pek ok yardm etmilerdir. Sasanilerin az bir zamanda
ortadan kalkmasnn mverrihler Trklere atfediyorlar. Sasaniler zamannda
Trklerin Asya tarihinde oynadklar en byk rol, Asyann ortasnda Bizans, Hint,
in arasnda kuvvetli bir saltanat tesis ederek bu medeniyetler beyninde
mnasebetlerin tesis idamesine yardm etmeleridir. Trkler olmasa idi bu
medeniyetler arasnda mnasebet olmazd. Bu sayede Sasanilerin sar t Japonyaya
kadar gidebilmitir.
slmiyetten sonra Acem edebiyatnn inkiafnda Trklerin tesiri ikiye irca

olunabilir: evvela saltanatlar tesis ederek Acem edebiyatnn inkiafna yardm
etmeleri, saniyen Trk rkndan birok zevatn, Acem edebiyatnn tesiri altnda
dorudan doruya ran edebiyatnn terakkisine almalar ve Acemler derecesinde
muhlidt vcuda getirmeleridir. Acem medeniyeti kuvvetli ve eski bir medeniyet
olduu iin Trkler bunun tesiri altnda kalarak, birok Trk dehalar bu edebiyata
alet, amil olmutur. Bundan dolay birok airleri manen bizden addedemeyiz.
Yalnz, bu Trk airlerinin Acem edebiyatnda bu kadar byk eserler vcuda
getirmeleri Trk rknn istidatszl iddiasn tekzip eder.
Trklerin tesiri bilhassa, birtakm byk saltanatlar tesis ederek Acem

edebiyatnn inkiafna yardm etmelerindendir.
slmiyet rana girdii zaman eski din namna hemen her ey ortadan
kalkmt. slmiyet az zamanda her taraf istila etti. Mazdeizm bakayas ortadan
kalkt; eski tahrir lisan kayboldu; Pehlev yazs unutuldu; eski rana ait hatralar
368
eserler, mahv ve ifna edildi; ran slmiyetin tesiri altnda evvela kitapsz yazsz
kald. Mamafih rann eski ruhundan birok eyler ortadan kalkmad. Abbasi
saltanatnn tesisi bile ran tesirinin neticesidir. Bu raniliin Arapla kar
akslamelidir.
Abbasiler zamannda ran edebiyat bir ey gsteremedi. Arap lisan her

taraf kaplamt. Muhaberat- resmiye Arap lisan ile olurdu. ran edebiyat
Samaniler zamannda ve bilhassa, aslen Trk olan Gazneviler zamannda en byk
inkiafna mazhar oldu. Mahmut Gaznev airleri pek ziyade himaye ederdi. ran
edebiyatnn en byk abidesi olan ehnameyi de Mahmut Gaznev yazdrmtr. En
byk kasideciler hep bu devirde yetimilerdir. Mahmut Gaznev ran edebiyatnn
efsanevi bir ahsiyetidir.
Selukiler de bu edebiyat pek ok himaye ettiler. deba uara hep

hkmdarlara ithafen kasideler, mersiyeler yazarlar, hediyeler, atiyeler alrlard.
Mesnevi yazanlarda eserlerini hep hkmdarlara ithaf ederlerdi. Tavaif-i mlk,
Anadolu Selukileri de bu ananelere sadk kaldlar. ran edebiyat bil-hire
Cengizilerden de istifade etti. Camil Tevarih gibi byk tarihi eserler hep o
zamann asarndandr. En asl Trk olan Timur aile-i hkmdarisinden de birok
Acem airleri yetimitir.
Devlet ahn, Timur ahfadndan ve arkta gelen en mnevver, sanatkr ve

sanatperest hkmdarlardan Sultan Hseyin Baykara namna yazd mehur
tezkire-i uaras tetkik edilecek olursa, Timurilerin Acem airlerine kar ne byk
latifelerde, msadekrlklarda bulunduklar hatta onlarla dosta mnasebetler tesis
ettikleri tezahr eder. Timurun oullar ve torunlar terbiye-i zevkiyelerini hemen
umumiyetle devrin en byk Acem airlerinden almlardr. Mesela Baysungur
Mirza, Sultan Halil Mirza, skender Mirza, Babr Mirza bu meyanda birden bire
hatra gelebilir. Timuriler zamannda Trk lisan ve edebiyat o zamana kadar
kazanamad mevkiyi almaya balamsa da, yine Acemceye kar gsterilen
merbutiyet daha bykt. Mamafih esasen bu devir, hkmdarlarn btn gayret ve
ltuflarna ramen, Acem edebiyatnn bir inhitad devri saylabilir.
369
Fuat Bey hulasaten kaydettiimiz bu cihetleri teyiden uzun uzun birtakm
misaller getirdikten ve bunlarn teferruatna ait tafsilata giritikten sonra dedi ki:
Acem edebiyat avamdan, halktan ziyade havasa, amiraye hitap eden edebiyat
olduu iin yegne istinatgh hkmdarlar vezir idi. Binaenaleyh gerek Trk
hkmdarlar, hakanlar olmasayd ran edebiyat bu suretle inkiaf ve terakki
edemezdi. Ayn zamanda birok byk Trk airleri de Acemce yazarak bu
edebiyata hizmet etmilerdir.
Hatip, bade Trklerde ibda, milletin ruhundan doma bir edebiyatn vcut
bulamadn ve bunun esbabn izah etmi ve mamafih bu tesirler altnda halk
edebiyatnn, lisannn, vezninin kendi kendisini muhafz edebildii iin Trklerin
kuvvetli birer romantizm cereyan yapabileceklerini kaydetmitir.
mzasz
(nu:31, 8 ubat 1918, s. 88)
370
27. KIRGIZLARIN ZDVA VE DN ADETLER
Richard Karutz isminde bir Alman Trkistanda seyahat ederken btn

Trkmenlerin Manglak ube-i ceziresinden neet ettiklerine dair bir rivayet iitmi
ve bunlarn ana vatannda tetkikatta bulunmak emeliyle mezkr ube-i cezirede dahi
bir seyahat icrasna karar vermitir. Mumaileyh 1909 senesi yaznda bu plann
mevki-i tatbike koymutur. Seyyah burada Trkmenlerden ziyade Krgzlara tesadf
etmi ise de Krgzlar hakkndaki tetkikatn da ikmale bir vesile tekil ettiinden
dolay bu seyahatinden memnun olmutur.
Karutz, netice-i tetkikat ve mehedatn 1911 senesinde Krgzlar ve

Trkmenler Arasnda35 namyla bir kitapta neretmitir.
Bu kitapta Bahr- hazarn arknda bulunan Manglak Yarmadasn ahval-i

corafisinden, bu steplerde ikamet eden Krgzlar ile Trkmenlerden onlarn
meskenlerinden, ocuklarn veladeti esnasnda yaplan merasimden, devr-i
sebavetten, dnlerinden ve izdivalarndan, hastalk ve lm hakkndaki
itikatlarndan Krgz ve Tatarlarn arklarndan ve alet-i musikisinden
bahsolunmutur. Biz burada kitabn nikh ve izdivaca mutaalluk olan ksmn
tercme ediyoruz36:
Bundan mukaddim baz melliflerin eserlerinde Krgzlarn izdiva ve dn

adetleri hakknda malumat vermilerdir. Mesela Pallas: Rusya
imparator eyaletlerinde seyahat. Radlof: Sibirya. cilt, s.476. uartes:

Trkistan s.55. Landesdel: Asya-y merkezi-i Rus naml eserlerinde bundan
bahsetmilerdir. Mamafih bu adetleri muhtelif mahallerde muhtelif tezahrat
olduundan ve mrur- zaman ile baz tahavvlata duar olduklarndan mahedat ve
tetkikatm ayrca nere karar verdim.
Krgzlarn izdiva ve dn adetleri hakkndaki malumat Uras isminde bir

Krgzdan aldm. Muma-ileyh zeki ve msteid bir adam olup Manglak ube
ceziresinin mnteh-y garbnda kin Alexandrofsky Kalesinde satt kmznn
35
Unter Kirgisen und Turkmenen, Von Dr. R. Karutz Laipzig 1911
36
bu makale 1910 senesinde Globus Mecmuasnn 97. cildin 3. saysnda dahi czi tadilatla intiar
etmitir. Buradaki mnderi resimlerin bir ksm da Globus Mecmuasndan alnmtr.
371
nefaseti ile mehur olduu gibi Trkmenler ile Krgzlar ve bunlarn memleketleri
hakkndaki malumatyla da temeyyz etmektedir. Uras, bundan mukaddem Krgz
memleketlerinde seyahat eden birka Rus tabakt ve hayvanat limine delalet ettii
gibi seyahat hususunda bana da rehberlik etmitir. Bundan maada seyahat ederken iki
defa ksmen Krgz dnlerinde bulunmaya ve bunlarn baz fotoraflarn almaya
muvaffak oldum.
Kz grcleri olann pederi tarafndan gnderilir. Bu ie ekseriya erkenden

balanr. Yani ocuk 23 yanda iken hatta daha bir yanda iken grcler gelmeye
balar. Gelinlik kzn intihabnda pek sine baklmaz. Gelin ile gveyi birbirinden alt
ya hatta daha fazla gen veya yal olabilirler. Kzn intihabnda en ziyade mevki-i
itimaye ve derece-i servete baklr. Ama derece-i servete baklr demek, zengin bir
kz ile izdiva edipte zengin olmak demek deildir. Yalnz gelin ile gveyinin
servete akran olmasna baklr. nk olann pederi, kzn pederine kalm (kaln)
nam verilen bir arlk vermeye mecburdur. Olann pederi ne kadar zengin olursa o
kadar fazla arlk tediye eder. Kz evi de buna o nispette hediyelerle mukabelede
bulunur. Fakat herhalde kz evinin verdii nkut ve hediyeler olan tarafndan
verilen kalmdan dn olur. Binaenaleyh izdiva sayesinde bir olann zenginlemesi
mmkn deildir. Uslen bu byledir. Tabi bunun baz mstesnalar da olabilir.
Nadiren bir ailenin sayt ve hreti zenginlik yerine kaim olabilir. Mesela vaktiyle
zengin olup da bil-hire duar- fakr olmu, fakat eski kibarln muhafaza etmi
olan bir delikanl bir zengin kzna talip olur. Ve imdiki serveti nispetinde bir kalm
vererek onunla izdiva eder. Fakat umumiyet itibaryla herkes kfvn arar. Zira
zengin damadn verdii yksek arla yine yksek methiyelerle mukabelede
bulunmak lazmdr. Dier taraftan zengin kz babalarnn talep ettikleri kaln
tediyeye muktedir olmayan fakir delikanllar bunlarn kzlarna talip olmazlar.
Kandalk dahi izdivaca bir mani tekil eder. nk eski bir adeta tabien ayn
kabileye mensup bir kz ile izdiva etmek memnudur. Kandaln (mahremiyetin)
derece-i umul dahi pek vasidir. Bugn on batn ihtiva etmektedir.
El-yevm Manglakta yaayan Krgzlarn kffesi imalden, Uralsk

cihetinden hicret etmi (Adai) isminde bir adamn neslinden gelmiler imi. Adaiin
Kudaike ve Kelembede isminde iki olu var imi. Bu sonuncusundan onuncu
372
bahtnda benim rehberim olan Uras tevlit etmitir. Mm-ileyh Adaiin kk
olunun neslinden gelen bir kz ile izdiva edemez. Yalnz Adaiin byk olunun
ahfadndan biri ile izdiva edebilir. unu da ilave edeyim ki Adai ismini ilk ettiim
zaman bunun hazret adamdan galat olmas muhtemel olduunu ve silsile-i ben
demin bylece telhis edilmi olduunu zannettim. Lakin tahkikat- ahirem
neticesinde bu zannn doru olmadn ve bunun srf bu ailenin ecere-i ensab
olduu anlald.
Krgzlar, izdiva hususunda mill ananelerinin /90.s. icabtn eriat-

islmiyenin avamirinden tamamyla tefrik ederler. eriat- islmiyeye gre yalnz
birbirinin mahremi olanlar arasnda izdiva memnuadr. Hayat- hukukide avamir-i
kuraniyenin hkm cari olduundan mill adetlere yalnz esas itibaryla tbiyet
olunmaktadr. Fakat detin bir kuvve-i teyidiyesi olmadndan baz yerlerde bu
adetlere riayet olunmamaya baland grlr.
Olann pederi kzn pederine bir grc gnderip arlk olarak muayyen
miktarda para, hayvanat, hallar ve hilatler (cbbeler) teklif eder ve kz evinin ne
kadar kiit vereceini yani ne gibi hediyelerle mukabelede bulunacan sordurur.
Teklif edilen kalma gre uyuulmaya gayret olunur. Bazen de olan evi tarafndan
gelen mutavasst yalnz olan evinin teklifatn beyan ederek kz evinin ne ile
mukabelede bulunacan sormaz. Bu takdirde kz evi her ne ile mukabelede
bulunursa buna kar memnuniyet gstermek icap eder. Olan tarafnn intizar ettii
eyler verilmezse bunlarn ikyete hakk yoktur. Verilen izahattan anlalyor ki
Krgzlarda kzlarn satlmasndan bahse muhal yoktur. nk izdivata her iki taraf
dahi tediye eder. Gerek olan ve gerek kz evi iki gencin mddet-i hayatlarnda
kendilerine lazm olan eya ve cihaz [eyiz] tedarik ederler. Pederahi aile tekilat
mevcubunca bu cihaz olann pederinin yed-tasvirine geer. O da bu eyadan
beendiklerini olana ve geline terk eder. Olan evinin kz evinden fazla tediyatta
bulunmas ununla izah olunur: Badel-teehhl kz babasnn aln (kyn) terk
ettiinden ailesi onun say ve hizmetinden mahrum kalr. Olan ise babasnn
nezdinde kalp onun iin alr. ocuklarnzn kz m yoksa olan m olmasn arzu
edersiniz? Diye sorduumda kz evi fazla arlk ald halde olan isteriz cevabn
verdiler. nk kz kocaya gittikten sonra ailesi onun sayndan mahrum kalr.
373
Trkmenlerde bir darbmesel vardr ki: Kzlar beslemekten ise denize atmak daha
hayrldr mealindedir.
Krgzlar izdiva iin yedi dn yaparlar. Yani yedi defa merasim icra
olunur. Bu merasimden her birine dn denmezse de onlar byle derler. Dnlerin
birinci, drdnc ve altncs kzn alnde (kynde) ikinci, nc, beinci ve
birincisi olann kynde icra olunur.
Kalm ve kiit hakknda uzlaldktan sonra birinci dn yaplr. Gveyinin

resmen mmessili olan zt ki ekseriya byk biraderi, amcas veyahut yeeni veya
nadiren pederidir birka akrabasyla beraber atlara rakben kzn alne [Kyne]
gider oraya kz evinin akrabas ve dostlar da davet edilir. Olan evinin erknna
mahsus olmak zere ayrca bir adr kurulur, onlar dier misafirlerden ayr olarak bu
adr dhilinde iae ve ibate olunur. Olan evi misafirleri iin ina olunan keyitke
(adr, kulube)nin tam eiinin arkasna kadnlar dz bir sandk kazp zerini ulla
rterler. Misafirler ieriye girince bu ukurun iine yuvarlanrlar. Evvelce kapnn iki
tarafna saklanm olan kadnlar o esnada erkeklerin zerine hcum edip bunlarn
yzlerine un srerler. O zaman her taraftan meserret sadalar kopar. Erkekler
yzlerini temizledikten sonra keyitkenin kaps karsnda kendileri iin hazrlanm
olan mevki-i erife otururlar. adr iinde yenilir, iilir. Ve trl trl akalar ve
elenceler yaplr. Kadnlarn bazlar erkekleri ekmek paralar, cevizler vesaire ile
talarlar. Dierleri de i gryorlarm gibi misafirlerin etrafnda ve arkalarnda
dolarlar. Arka taraftaki sandklardan bir eyler alyorlarm veyahut adr
havalandrmak iin keeleri kaldryorlarm gibi gezinirler. Hakikatte ise erkeklerin
hilatlerini (cbbelerini) birbirine ve bunlar adrn bezlerine dikerler. Erkekler ayaa
kalkmak istedikleri zaman birbirlerine bal olduklarn grrler. O zaman yine bir
avaz- meserret kopar. Bu dikileri erkeklerin kendilerinin skmesi adaba
mugayirdir. Kurtulmak iin kadnlara yalvarmaya balarlar ve onlara para, cppe,
kuma vesaire verirler.
Yava yava dier misafirler dalmaya balarlar. Yalnz olan evinin

misafirleri, kalr. Kz evinde karabetin derecesine gre bunlara muhtelif hediyeler
verir. Bundan maada olan evinin adamlar evvelce takrir etmi olan kiiti yani (henz
374
tediye edilmemi olan) kalnn mukabilini alrlar. Kz evini de iade-i ziyarete davet
ettikten sonra bunlar da atlarna binip kylerine avdet ederler.
Artk ocuklarn bymesine intizar olunur. Bu mddet zarfnda kz vefat

edecek olursa alnan cihazn iadesi lazm gelir. Kzn pederi izdiva zamannn
geldiine mani olursa olann ailesine bir eli gnderip dne muvafakat edip
etmediklerini ve gveyinin gelini ilk ziyareti esnasnda ne gibi hediyeler vereceini
sordurur. Sonra da dem-i memnuniyeti mucip olmamak iin fade tesmiye olunan
bu hediyenin nevi ve miktar evvelce kararlatrlr. Gveyi hareket etmezden evvel
babasnn evinde bir nevi elveda merasimi yaplr (nc dn).
Bundan sonra damat en iyi brgirlerinden birisine yeni eer vurarak

dostlarndan veya akrabalarndan bir veya iki kiinin refakatinde olarak hediyesiyle
birlikte gelinin kyne gider. Orada drdnc dn iin byk hazrlklar yaplr:
birok kimseler daha evvelden davet olunur. Misafirleri yerletirmek iin dn
adrlar alnr. At kousu yaplaca ve kazananlara mkfatlar verilecei ilan olunur.
Erzak satn alnr. Kzartmak iin kuzular hazrlanr ilh.. En yakn akrabalar daha
bir gn evvel gelip adrlarn kurarlar, dnclere yardm ederler. Ertesi sabah
takm takm misafirler gelmeye balayp kyde parlak bir hayat balar.
Srtlarna ssl takmlar rlm ve n ayaklar akl yzlerce brgir kyde

toplanrlar. Bunlarn yeni kee rtleri, ilenmi mein yastklar ve oymal
kemiklerle mzeyyen eerleri kemal-i hayretle seyrolunur. Daha tede sra ile
dizilmi demir kazanlarn altnda yanan deve tezekleri keif dumanlar nerederler.
Pimi olan yemekler bir bo keyitke dhilinde porsiyonlara ayrlr. Fakat bu

mkl bir itir. nk misafirler, mterek tabakalardan hep birlikte yerler ise de
bunlardan her birinin sine ve derecesine gre parala ayrmak icap eder.
Akrabalardan bu ie vakf olan birisi bu vazifeyi der-uhde eder. Yemekler
kurtarldktan sonra misafirlerin sofrasna /91.s. tanr. Keyitkeler arasnda daimi bir
gidip gelme mahede olunur. Yeni gelenler selamlanrlar; birbirlerine havadisler
naklederler; yaplacak at kousu hakknda bahisler tutuurlar. Yeni bir misafir geldi
mi meserretle alklanr ve keyitkelerden birisi derununa sal olunur. Orada akalar,
375
elenceler, arklar, sazlar serin kmzlar ve l-yuad ay bardaklar kendisine intizar
ederler.
Damat bunlardan hi birine itirak etmez. Dn mahaline kadar

yaklanca tevakkuf eder. Yalnz bana veyahut bir refiki ile beraber bir tepeciin
veya srtn arkasnda ihtifa eder. Maiyetindeki dostlarndan birisi kye gidip
damadn vrudunu ihbar eder. Bu adam dier misafirler gibi keyitkelerden birisine
isal olunup izaz ve ikram olunur. Fakat bu esnada bir sr kadn ve kz damadn
gizlendii mahale doru koarlar. Kadnlar kzlar kendisine yaklaana gveyi ayaa
kalkp rka varr gibi bunlar sakit-ane defa selamladktan sonra birtakm
hediyeler mukabilinde kendisi iin bir adr kurmalarn rica eder. Hediyeleri almak
iin dostuna mracaat etmelerini tenbiye eder. Kadnlar damadn refiki zerine
hcum edip atrbaygas denilen vergiyi aldktan sonra ubuklardan ve keelerden
damada bir adr kurarlar. Veyahut son zamanlarda bazen tesadf edildii gibi bir
keyitke ina ederler. Damat bu adr dhilinde farksz saat-i vakit geirir. O ayn
zamanda kadnlarn elinde bir esirdir. Kadnlar onu kyden ve gelinden uzak
bulundururlar. Muhtelif akalarla onu taciz etmeye urarlar. Mamafih damadn her
trl esbab- istirahatn temin etmeyi de unutmazlar, ona dn yemeklerinden
getirirler. ay semaverini her vakit scak bulundururlar.
Gvey gibi gelin de dne itirak etmez. Mstakil zevcinin ky evine

geldiini haber alnca keyitkenin duvarna yaslanr. Alamet-i habab, matem ve havf
olmak zere yzn rter. Muhibbeleri onu yalnz brakmazlar, teselli ederler. Bu
teselliye ihtiya vardr. Zira kuzular kesilmeye baladn kk kzlar gelince haber
verirler. O zaman keyitkenin iinde azim bir feryat kopar. Mamafih kuzular da yle
bad-heva boazlanmazlar. Bu esnada bu ie itirak edenlere damadn vekili olan zat
mnasip hediyeler tezyi eder. le yemeinden sonra sra programn en mhim
noktalarndan birinin tatbikine gelir. At kousu iin 20 hatta 25 bir yol

tesviye olunmutur. Ekseriyet itibaryla ocuklardan ve genlerden ibaret olan
biniciler, kou yolunun meydana giderler. Btn dn halk nokta-i muvasalatta
toplanrlar. Ve yarlarn gelmesine intizar ederler. Uzaktan tozdan bir bulut peyda
olunca: Geliyorlar! Geliyorlar! nidalar ykselmeye balar. Herkes yolun iki
376
tarafna hcum eder. Binicileri tevik ederler. Muhalif taraftan olanlar kenara
atmaya bakarlar. lk geleni brgirin binicisine ipler atlp onlar kendi bargirlerinin
taze kuvveti ile ekerler. Kazanana onar rublelik birka bankonot verilir. Esasl
yartan sonra ikinci derecede koular olur. akadan muharebe oyunlar oynanr.
Bargir drtnal koarken mendil kapmak gibi hnerler gsterilir. Greler yaplr
vesaire. Bundan sonra herkes at ile tekrar kye dner. Gelinin bulunduu keyitkenin
etrafnda toplanrlar. adrn keeleri kaldrlarak brnm olan gelin kafeslerin
arkasndan grnr. O zaman geline, ailesine vesaireye dair irticalen arklar ve
methiyeler sylenir. Gelinin annesi kasidecilere bahiler tevzi eder.
htiyarlar iin artk merasim hitam bulduundan bunlar atlarna binerek

evlerine giderler. Gen erkekler ile kzlar kalrlar. Dn merasiminin baka bir
safhas iin yani mcadele iin hazrlanrlar. Damat hala adrnda mahpustur. Dn
gnnn akamn gelin ehibbadan birisinin keyitkesinde geirir. Keyitke sahibine
damadn kendisi veya vekili mnasip hediyeler verir. Bir kadn geline gelip
beraberce damadn yanna gitmeyi teklif eder. Gelin bu teklifi reddeder. Ricalar
tekrar eder, yine bir netice hsl olmaz. Bundan sonra mezbre kz kendisine teslim
etmeleri iin gelinin muhibbelerine yalvarmaya balar. Buna da redd ile cevap verilir.
O zaman kadn gelini muhibbelerinden ayrmak ve kendisine yardm etmek zere
dier kadnlar getirir. Bunlarn arasnda iddetli bir cidal balar. Mdafaa hiddetini
grenler bir elleriyle adrn direklerine tutunurlar, dier elleriyle de birbirlerini
tutarlar. Bunlarn arasndan skp kalm olan gelinin nnde bir kale duvar tekil
ederler. Bu cidal esnasnda ekseriya adrn ubuklar krlr fakat yine gelini
kurtarmak mmkn olmaz. Hcum vaziyetinde olanlar, gelini mdafaa eden kzlar
kollarndan ve omuzlarndan tutup ileri ekerek geline doru yol amak isterler.
Cidal gelin tarafnn galibiyeti ile nihayet bulur. Malup olan taraf kavgadan feragat
etmez. Ev sahibesi olan kadn, damattan hediyeler aldndan vadini yerine
getirmeye mecburdur. Bu kadn birtakm erkekleri de yardma arr. Ve onlara
damadn mutemedi vastasyla tevzih edilecek hediyeler vaat eder. Kadn ve
erkeklerin itirakiyle mcadele yeniden balar. Gelin tarafn iltizam edenlere de
yardmc sfatyla birtakm erkekler celp edecek olurlarsa, galip ve malup belli
olmakszn harp bir mddet daha devam edebilir. Lakin nihayet gelin tarafnn
377
malubiyeti mukadderdir. Gelini mdafaa eden muhibbeler birer birer keyitkeden
dar atlrlar. Kendini korumakta, feryat ve figan etmekte olan gelin bir seccadeye
sarlarak geceyi geirecei ailenin keyitkesine gtrlr. Burada tekrar mesrurane
arklar, yemekler, ikiler balar. Bu merasim esnasnda yalnz gelin sakit kalr.
Akamn on ikisinde gelin, zevcini ilk defa istikbal iin babasnn keyitkesine
avdete mecburdur. Fakat gelin yine meskeni terk etmek istemez. Yeniden bir
mcadele kopar. Lakin u farkla ki, bu defa leden sonraki mcadelede geline
aleyhtar olanlar onun lehtar kesilirler. Kendilerine misafiren tevdi olunan bir kz
yle kolayca teslim etmezler. Fakat /92.s. gelip de cebren kapacak olurlar ise o baka
mesele. Yine iki taraf mcadeleye balarlar. lk defada olduu gibi gelini almak
isteyenler galip gelir. Alayp szlamakta ve barmakta olan gelini bir seccadeye
sarp gtrrler. Yolda yine aleyhtarlara rast gelirler. Fakat birtakm hediyelerle
bunlar memnun etmek mmkn olur. Nihayet gelin babasnn keyitkesine isal olur.
Burada gelin yalnz kalr. Fakat keyitke denilen adrn yalnz bir odas olduundan
orta yerine bir rt gerilir. Burada gelin hanm mstakbel zevcini ilk defa olmak
zere selamlar. Akrabalardan bir kadn visatat rolun ifa eder. Mezbure damad
saklanm olduu mahalden karp keyitkenin hari duvarna kadar isal eder. Gvey
burada beklemeye mecburdur. Akrabadan olan kadn (yenge) ieri girip keyitkenin
parmaklar arasndan gelinin elini karp gveyinin eline tututurur. Bade gveyiyi
keyitkenin dhiline sokar.
Fakat orada daha birok kadnlar bulunduundan bunlar hediyelerle def

etmek lazmdr. Nihayet-n-nihaye vasta olan kadn (yenge) ite senin kocan
budur. Allah ve senin ebeveynin bunu istediler. Artk birbirinizle konuunuz
diyerek ve hediyesini alarak gider, iki genci yalnz brakr. Mamafih bu ihtiyar kadn,
def olup gitmez. eride cereyan eden vukuat istima eder. Gelin, zevcine hsn
muamele ediyor mu, etmiyor mu diye gizlice dinler. Gelin anne artk sana
ihtiyacmz yok deyinceye kadar yerinde bekler. Buda gelin hanmn kocasndan
memnun olduuna alamettir.
Ananat- kadimeye tabien dn merasiminin bu safhasnda gelin ile gveyi

arasnda bir mnasebet-i samimiye tesis edemez.
378
Gn domadan mukaddem gveyi, yine eski ihtifaghna avdet etmek
mecburiyetindedir. Burada yirmi drt saat daha kalr. Baz kere, fakat nadiren gelin,
geceleri gveyiyi adrnda ziyaret eder. nc gnn sabah erkenden damat
kendisine muavenet etmi olan kadnlara elveda eder.
Bundan sonra geen zaman zarfnda, olan, gelinin ebeveyni iin cbbeler,
koyunlar vesair hediyeler tedarik etmekle megul olur. Bu esnada olan kz ziyaret
edebilir. Fakat yine ananat- kadimeye tabien kz ile sade grmeye ve konumaya
mezundur. Damadn kynde beinci dn icra olunur. Bu da nc dn
gibidir. Yalnz u farkla ki bu defa dn masrafn akrabalar tesviye ederler. Bunun
akabinde altnc dn olur ki bu da drdncye benzer. Yine birok kimseler davet
olunup izaz ve ikram olunurlar. Misafirlere mahsus kurulan adrlardan maada gelin
iin bsbtn yeni bir keyitke ina olunur. Gveyi hediyelerle beraber gelinin alne
gelir. Yine ihtifaghnda intizarda bulunur. Kz, babasnn evinde cebren alnp
dostlarndan birisinin hanesine gtrlr. Burada gen olanlar ve kzlar arklar
sylerler, oynarlar ve akalarlar. Gece saat on ikide olan ve kz tarafnn btn
akrabalar bir araya gelirler. Nikhn akti iin molla davet olunur. Ehipbadan birisi
olann pederinin vekili, dier birisi de kzn pederinin vekili sfatyla kalm
hakknda grmeye balarlar. nsan bunu grnce kz istemeye balamlar
zanneder. Molla, iki ahit ile beraber vekilleri ayn keyitke dhilinde bulunan gelinin
nezdine gnderir. Falan olan ile izdivaca rza ve muvaffakiyeti olup olmad geline
sorulur. Gelin hanm, biraz nazlandktan sonra evet cevabn verir veyahut skt
eder. Sktu tasdik yerine geer. Veyahut muhibbelerinden birisi gelin namna evet
der. O esnada damat dahi ihtifaghndan kp keyitkenin haricine kadar gelir.
Vekiller ve ahitler, damada dahi bu kz ile izdivaca raz olup olmadn sorarlar.
Damat bittabi bila tereddt evet cevabn verir. Mollaya her iki taraftan alnan
cevaplar tebli olunur. Akd-i nikh iin kendisine ne cret verileceini damattan
sordurur. Ailenin derece-i servetine gre 510 ruble arasnda bir ey verilir. zeri
rtl bir anak su getirilip imamn nne konur. mam bir dua okuduktan sonra
sudan biraz ier anak evvela geline gtrlr. O itikten sonra harite bekleyen
damada gtrlr. O da itikten sonra anak tekrar ieri alnp sin srasyla keyitke
dhilinde bulunanlara sunulur.
379
Bundan sonra molla ve dier misafirler giderler. Damat tekrar ihtifagahna
dner. Kzlar ve kadnlar gelini kapmak iin tekrar mcadeleye balarlar. Cidal gelini
babasnn keyitkesine gtrmekle nihayetlenir.
Vakti ile gelin ve gveyiyi birbirine takdim etmi olan kadn (yenge) tekrar
ifa- vazifeye mbaeret eder. Muavenetleriyle beraber gelin ve gveyiyi yeni
keyitkeye sal edip mesuliyetlerini temenni ederek ayrlr. Bu kadar mihnetlerden ve
mkl imtihanlar geirdikten sonra nihayet gelin ile gveyi yalnz kalr. Mamafih
karlar yine bsbtn def olup gitmezler. Keyitkenin darsnda beklerler. Fakat
ierdekilerin istirahatn ihlal edemezler.
Evvelce kanl araf alp gelinin ebeveynine gtrmek ve kzlarn bakire

ktn tebir etmek bu kadnlarn vazifesinden madut idi. Netice-i tetkik menfi
karsa byk bir rezalet kopard. Mamafih bazen kuzu kanyla bu rezaleti setr
etmeyi de bilirlerdi. Bugn artk bu adeta tamamen riayet edilmemektedir. zdivatan
mukaddem kzlarn erkeklerle mnasebette bulunduklar anlalyor. Eer
mnasebetten bir netice hsl olursa baz kadnlar pedere sezdirmeden ve ekseriya
validenin malumat tahtnda ocuu drmeye yardm ederler. Bunun iin vcudu
tazyik veya darp usln tatbik ederler.
Zifafn sabahnda kaynpederi resmen damadn grr. Kaynpeder kzn ve

damadn kendi keyitkesine davet edip onlara hayrl dualar eder.
Takriben iki gn sonra kar ile koca ve gelinin validesi cihaz alarak damadn
kyne giderler. Burada kaynpeder yedinci dn icra eder. Bunda da misafirler
avdet ve itham olunurlar. Oyunlar ve at koular tertip olunur. Fakat gelini kapmak
ve karmak noktalar bittabi programdan hzf olunur. Bu esnada gelin bana
kadifeden yaplm yksek ve gm ilemeli bir balk giyer.
Gelinin cihaz tehir olunur. Olann pederi kzn validesine teekkr eder.
Merasimin tertibi hususunda hizmet-i sebakat etmi olan akrabalara cihazdan
mnasip hediyeler verilir. Bundan sonra herkes dalr. Cihaz [eyiz] kaynatann
mal olur. O da olann ve gelinin istedikleri ve sevdikleri eyleri kendilerine terk
eder.
380
Bu adetlerin mtalaasndan anlalyor ki bir zamanlar Krgzlar kendilerine
zevce olmak zere intihap ettikleri kzlar karmakta imiler.
(Mabad var)
Mtercimi Ali Haydar
(nu:31, 8 ubat 1918, s.89)
381
28. KIRGIZLARDA DN MERASM
(Geen Saydan Mabad ve Hitam)
Zamann terakkisiyle bu adet cali bir ekil almtr. Bu merasime nazaran

kadn zevc intihab hususunda asla hr deildir. Fakat bugn byle deildir. Her ne
kadar gelin rtnr, dne itirak etmeksizin keyitkenin bir kesinde oturur,
mcadele esnasnda abalanr ve nihayet bir mal- magsup gibi seccadeye sarlp
karlr ise de nikhn akdi esnasnda yine kendisinin rey ve muvaffakiyeti alnr. Bu
ayin her ne kadar zahiri ve suri ise de bundan mukaddem dahi kz, olandan
holand veya bakasn istedii takdirde tehilden feragat edebilir. Birtakm dostlar
araya girerek en byk mkili hallederler. Eer kz, drdnc dnden mukaddem
izdivatan vazgemek isterse pederi alm olduu kalnn iki mislini iade eder.
Bundan sonra vazgemek isterse kalm aynen geri verir. Seyahatim esnasnda bir
kzn nianlsn istemediinden nai ayrldklarn grdm. Sebep-i iftirak olann
dier kadnlarla mnasebat- samimanede bulunmas tekil ediyordu. Bu gn kadn
dahi hak- talaka maliktir. Zevcin iae hususundaki dem-i kifayeti, sadakatsizliini
veyahut zevcesine kar su-i muamelede bulunmas sebeb-i talak addolunur. Talak
iin tanzim olunan kt evvela zevc, sonra imam tarafndan imzalanr, bade pravetil
(kaza kaymakam olan Rus memuru) tarafndan tasdik olunur. Kadnn ne kendisi ne
de bir vekili imza eder. Kadnn istiklali daha o mertebeyi bulmamtr. Tatlik edilen
kadn ya babasnn evine avdet eder veyahut dier bir erkekle izdiva eder. Bu
takdirde molla tarafndan yalnz bir nikh akt olunur. Evvelki gibi dnler
yaplmaz. ocuklar daima pederin yannda kalrlar.
Krk yan mtecaviz bir erkek tekrar tehil etmek isterse yalnz kalm
hakknda bir mkleme cereyan eder. Bade nikh akt olunur. Eer zevc krkndan
gen ise bazen eskisi gibi dnler yaplr. Eer kadnn zevci vefat ederse, muma-
ileyh zevcinin biraderinin evine gider. (Eskiden bu mecburi idi) yahut onunla izdiva
eder veyahut baka birisine varr. Mddet-i adet alt ay veya bir sene devam eder.
Alamet-i matem bartsn baka bir ekilde balamaktan ibarettir. Miras, pederin
vefatnda babasnn evinde yaayan gayr- mtehil oullarna kalr. Eer oullarnn
382
cmlesi mtehil iseler, miras alelade babasnn yannda ikamet etmekte olan en
kk oluna intikal eder. Byk oullar daha pederlerinin salnda ayrlm
olduklarndan miras talep etmezler.
Krgzlar be karya kadar alabilirler. Fakat el-yevm Krgzlarn nsf yalnz

bir karldr. Nsf- dierlerin, ekseriyeti ise iki kadnla iktifa ederler. Trkmenlerin
ekseriyeti bir karldr. Fakat nadiren bunlarn iinde karya kadar alanlar da
bulunur.
Evvelleri, ilk kar aile iinde en ziyada haiz-i nfuz idi. imdi ise en sonraki
kar dahi haiz-i nfuzdur. Eer ilk zevce ihtiyarlar veya akr olursa kendisine yardm
dokunsun ve keyitkenin iinde ocuklar bulunsun diye bazen gidip kocasna gen bir
kar bulur. Bu byle olunca ailenin saadetine helal gelmez. Kars gen iken zevc bir
daha evlenirse karlar arasnda kskanlk ve kavga bittabi eksik olmaz. mkn
derecesinde karlardan her biri muhtelif keyitkelerde ikamet ederler. Eer karlar iyi
geinirlerse ve yer msait ise btn aile bir keyitke dhilinde toplanabilir.
Trkmenlerde en byk oul tehil edince idare-i beytiye inksama uramaz. Gelin
kaynanasnn yanna gelir. Ancak ikinci oul tehil edince birincisi babasndan ayrlp
kendine ayr bir keyitke ina eder. Eer pederin mteaddit zevceleri var ise bazen bu
olann validesi de olu ile beraber gider. Nadiren ve yalnz pek fakir olanlarda
birka aile birden bir keyitke dhilinde ikamet ederler. Krgzlarn ocuklar dahi
kesir olduundan o zaman keyitke kmldanacak yer kalmaz. Bilhassa kn
keyitkenin ii smsk dolar. Yazn ise efrad- ailenin ksm- azami darda yatmay
tercih ederler. O zaman keyitkenin etrafnda birok kee ve seccade yuvarlaklar
mahede olunur ki, dikkatlice baknca bunlarn harekt- teneffsiyesinden ilerine
insanlar sarlm olduu anlalr. Krgzlarda 1012 ocuklu karlar nadiratta madut
deildir. Hakikaten bir ky ocuklarnn koumalar ve bunlarn lklar yek ekil
ve yek ahenk istilalar esnasnda grlen ayan- hayret insan srlerinin nereden
ktklar bu suretle izah olunur. Biz ocuklarmzn binlerce leylekler tarafndan
getirildiini sylediimiz gibi Krgzlarda yeni doan ocuklar steplerde
bulduklarn sylerler. O zaman da stepler imdiki kadar vsi idi.
ocuklarn adedi ziyadeletike onlara kar izhar olunan muhabbet de artar.

Zevc, zevcesine kar esirgedii muhabbeti ocuklarna kar izhar eder. Zevcin
383
karsna kar olan muhabbeti pek mahsus olmaz. Ara sra zevcenin keyfinin nasl
olduu istifsar olunursa da bunu biz alamet-i muhabbet diye telakki etmemelidir.
Krgzn birisi: taat etmeyen bir kadna nasl muamelede bulunmaldr? diye
sordu. Fakat benim cevabm beklemeksizin yine kendisi: Onu dvmelidir.
Cevabn verdi. Yine ayn Krgza: Dnyada en gzel kadn hangisidir? diye
sorduumda zevcemdir! cevabn aldm. Fakat erkeklerin kadnlar zerindeki
hkimiyeti yle vahim bir ey arz etmez. Krgzlarda hrmet-i mtekabiliye mstenit
ahenktar /113.s. bir hayat- ailenin hkmran olduu ekseriyetle mahede olunur.
Kadnlar etaretle ve kemal-i serbesti ile mklemeye itirak ederler. Yalnz pek
kaba aka sylendii zaman bartlerinin bir ucuyla azlarn rtp glerler. Ekser
ahvalde kadnlar evin mdiresi gibi hareket ederler. Mesela zevclerinin gaybubeti
esnasnda gelen misafirleri kabul ile vazife-i misafirperveriyi ifa ederler.
Ben burada daima bugnk ahvalden bahsediyorum. Adetlerin iddetlerinin

zail olmakta olduunu ve baz ananelerin tedricen kaybolmakta bulunduunu velhasl
Krgzlarn bir devre-i intikaliyede bulunduklarn inkr mmkn deildir. Eskiden
kadnlar, ister erkek ister kadn olsun ihtiyarlar selamlamak iin bir dizlerini bkerek
yere kadar eilirlerdi. imdi ise kollar boy istikametinde kavuturarak hafife ne
doru eilmek resm-i tazimi ifaya kfi grlmektedir.
Hatta buna bile artk her yerde riayet edilmektedir. Birbirini samimne der-
agu ederek selamlayan kadnlara sk sk tesadf edilmektedir.
Evvelce ekmeklerini daima ayr yerlerde, imdi ise yine ayr olmakla beraber
zevcesi ile bir keyitke dhilinde yerler. Erkekler, keyitkenin orta yerinde veya bir
kenarnda kadnlar ise dier kenarnda veya duvar dibinde yerler. Trkmenler bu
kaideye daha ziyade riayetkrdrlar. Kocalar yemek yerken Trkmen kadnlar
yzlerini duvara doru tevcih ederler. Zevcinin verdii veya sahanda brakt
yemei muhterizane alp akil ederler. ay iilirken dahi ayn vaziyeti muhafaza
ederler. Bo bardaklar alrken ve dolularn takdim ederler biraz yana dnerler.
Mkameleye dahi bu vaziyette itirak ederler. Krlarda ise ay piiren kadn
dorudan doruya bizim yanmza gelip kmr ateinin nnde diz kp oturur, sa
elini bir dizine dayar bittabi gzlerini yere doru tevcih eder. Evin kzlar daima
yalnz yerler.
384
Krgzlarda kadnlarn esaretinden bahse muhl olmad gibi mesai
hususunda da bunlar birer yk hayvan derekesinde deildirler. Kadn ile erkek
srleri otlatr, kadn ise evi ve matbah idare eder. Hali zamanlarnda kee yaparlar,
iplik bker ve bez dokur. Byle bir i blmne nazaran kadnn uhdesine daha fazla
i dmesi erkein fenalndan veya tahakkmnden deildir. Belki l hayat bunu
icap ettirmitir. Zira steplerde yaayan erkekler iin iftilik, sanatlk ve tccarlk
gibi mkil ve ar iler yoktur. Bundan sonra hayat- iktisadye vukua gelecek
tahavvlatn hayat- itimayeye tesir edecei phesizdir.
Mtercimi Ali Haydar
(nu: 32, 14 ubat 1918, s.112)
385
29. KAHVEYE DAR
Kahve bizim eski airlere daima sevimli bir mevzu tekil etmitir: arap,
afyon, esrar kabilinden mikifat gibi. Bir taraftan medreselerde kahve haram mdr,
helal midir? meseleleri mnakaa olunurken airler ona kar derin bir muhabbet
gsterdiler; vasfnda iirler yazdlar. Hele imdi olduu gibi kahve pahaya kp
ta bu eski arkadatan mahrum kaldklar zaman, bu iftiraka dayanamayarak messir
manzumeler yazdlar. Onuncu asrda yetien yenieri airlerinden stanbullu
Beliinin kahve hakkndaki bir gazelini, kahvenin bugnk yokluundan mteessir
olan karilerimize bir teselli olsun diye aaya naklediyoruz. O zaman, Tahtakalenin
mehur byk kahvehanelerinde bu gazel kim bilir ne kadar hoa gitmitir
Kahvenin bade-i glgun gibi yoktur an
Iscaktr o kara yzlnn ama kan
Misli manendi mi var mteri kzdrmakta
Iscak yz grecek herkes ister onu
Pehtedir bade gibi grd iken ham deil
eyh ve abn ana bir para snd can
Msr ve am ve Halebi gezdi gelecek Ruma
Ayan ald arabn o cihan fettan
Syle ol r-siyehin bana keyfiyeti var
Ey Belii aktr ayana yaran
Nasl airin tiryakilii ak ak grlyor deil mi? Eer hl Belii gibi

tiryaki airler varsa arpa ve nohut hakknda kim bilir ne hicviyeler yazmlardr
mzasz
(nu: 31, 8 ubat 1918, s. 86)
386
30. EDEBYATTA ENMUZELER
HAMLET
Edebiyattaki mehur enmuzeler ekseriya hayata model olabilecek yksek,

ulv, ahlak numuneler deildirler. Vaka bunlar biraz herkesten baka biraz
fevkalade adamlardr. Fakat ounun seciyesi de seciyesizliktir. mmet devrimizin
yadigr olan klasik edebiyatmz marazi ve mcerret bir ekilde devam ede
geldiinden iinde canl enmuzeler bulmak imkn yoktur. Onun iin garp
edebiyatndan misal getireceiz; Hamlet, Makbet, Don Kiot, Tartuf, Figarro, Faust,
Tartaren, Dutaraskom, Madame Bovary, Bay Ganio ve ilh Hi birisi tabi hayata
model olamaz. Bu mehur enmuzelerin kimi hodkm ve ahlaksz ve kimi fena halde
ferdiyeti, kimi maskara ve hesap, kimi mefkreci ve ahsiyeti ama son derece
glntr.
Hayatta birok dahiler yetimitir. Fakat edebiyatta bir dahi enmzeci

yaratlmamtr. Edebiyattaki lyemut ve hayali mevcutlarn biraz mbalaa
etmemize msaade ediniz- hemen hepsi birbirinden berbattr. Garp klasiklerinin
eserlerinde yaayan tarihi ahsiyetlerin gayr- tabi azimetleri, ulviyetleri yannda
kklkleri de srtr. Birok muazenesizlikler gze arpar. Ksavye Domontenin
Put sun Dotrayn romanlarnda birok ahlak enmuzeler dolar. Ama bunlar o
kadar eniyetine muhalif, o kadar suni mahlklardr ki canl olmadklar iin
yaayamamlar. Sanat yolunda edebiyata, azliyete, lyemutlua gememilerdir.
Sonra trajedi iin de bal bana bir aheser olan lyemut nedir! Hakiki hayatta hatta
tarihte o ne irkin o ne iren bir enmuzetir. En mkemmel, en hiss, en ulv bir
valye gibi grnen Sirano Dberjeraka bakalm, air Rustanin tarihi hakikati o
kadar bozarak ykseltmek istedii bu enmuze ahlak ve itima kymetler karsnda
nedir? Hi! Kendi gururunun, kendi benliinin fevkinde yksek bir mefkreden
mahrum, daima ferdiyle byk burnuyla megul bakalarnn gzelliini kskanr bir
adam Akndan haberi olmayan bir kadn senelerce seven bir manyak! Her an
ruhunda ferd ve uzv irkinliinin acsn duyarak btn cemiyete hasm kalm bir
387
hayal-perver! Sonra btn bu marazi zdraplarn, ferd tefahrlerini fazilet sanan bir
gafil! Ve Nihayet bir zavall!
Vaka edebiyatta da belli bal enmuzeler yannda baz ahlaki kahramanlklar

da vardr. Fakat bunlar pek snktrler. Adi ve ehemmiyetsiz grnrler. Sunidirler.
Canl ve mehur enmuzeler srasna geip o nefis eserlerin ezel ve lmez hayatna
karamamlardr.
Biz bu makalemizde, garp edebiyatndaki en mehur enmuzeleri ahlak,

yani itima kymetler karsnda tahlil edeceiz. Fakat zannetmeyiniz ki fena ve
ferdiyeti bulduumuz enmuzelerin eser iindeki edeb kymetlerini hie sayacaz.
Eser iinde onlar pek gzel, pek bedidirler. Hlbuki hayatta?.. Hayr.
Bununla beraber bu ana kadar edebiyatta yaratlm mehur ve lyemut

enmuzelerin hayata model olamayacan gstermekle bir kanun karmaya da
kalkamayacaz. Hayatta gizli ve mahhas bir ahlak kuvveti her eyi gzel, iyi,
doruya gtrdne itibarmz var. Bu temayl edebiyatta da izlerini brakacak ve
bizim gibi mmet devresinden kmaya abalayan gen bir milletin sanatkrlar
muhitinin btn aalklarn, irkinliklerini, noksanlklarn, kabalklarn Bay
Ganio gibi tek bir enmzece ykletmeyecekler. Bugn onlarn vazifesi - bu ana
kadar misali bulunmasna ramen milletlerinin btn faziletlerini, yksekliklerini,
ahlakiyatn fevkalade bir ahsiyette biriktirip dehai bir enmuze yaratmaktr.
te ancak buna muvaffak olan sanatkr tebcil edeceiz.
**
Biz uzviyete birer hayvanz; ackmak, doymak, susamak, korkmak ve ilh

Gibi uzvi haz ve elemler duyarz, insan eklinde bizi hayvandan ayran yalnz
natkalmz deil, ahlakmzdr. Cemiyetin mefkresini duyup ona nce insan
oluruz. Uzv haz ve elemlerden baka birtakm ruh haz ve elemler de duymaya
balarz. Varlmzda hayvanlkla insanlk birbirine girift olarak yaar. Bu iki halden
birisinin kuvveti ve iddeti dierinin zaafn inta eder. Cemiyetin, mefkrenin iinde
fena bulan bir adam mmtaz ve mesut bir ahsiyet sahibi olur. O hi kendini
dnmez. Hayat idrak tarz ok vasi, ok mull, ok yksektir. O kadar yksektir
388
ki uzviyeti maddi varl, benlii adeta gzne grnmez. O artk ahlaki bir ahstr.
Sonra muhiti olan cemiyetin ibram ettii mefkre temayln kendi uzv temaylleri
kanalna aktarak btn zeknn varln nefis etrafnda toplayan adam ahlaksz bir
ferttir. Manevi bir krdr. Vaka tam bir hayvan deildir. Fakat ruhi haklar, uzvi
haklar derecesinde iddetle duyamaz. Mefkre karsnda l-kayddr. Uzviyeti
ruhiyetine galiptir. Ve adeta kendi benlii etrafnda marazi bir cihan yaratmtr. Her
eyin her duygunun btn kinatn merkezi kendi nefsidir. Ama bu hl tabi
olmadndan o ruhi elemleri uzvi elemlerden daha edit duyar. O kadar ki bu
elemler gayesini nefsine atfettii ferdi mefkresini bile bozar. /125.s.
Uzvi hatlarn da zehir eder. Nihayet avare kalr. Sinirleri hastalanr.

Muazenesizlikler balar. Perian ve bedbaht olur. nk ferdiyeti ne kadar
mefkreye ahlakiyata yabanc kalsa tamamyla hayvanla dnmesine imkn yoktur.
Daha ak syleyelim: Varlmzda hayvanlkla insanlk girift olarak yaar

demitik. Tamamyla, yani her trl alakadan mcerret bir halde insan olarak uzvi,
yani hayvani haz ve elemlerden kurtulmamz nasl imknszsa ahlaki insanlktan,
yani mefkreden ayrlarak tamamyla msterih bir hayvan olmamz da mmkn
deildir. Hayatta insanlkla hayvanlk arasnda gayet dehetli bir raf vardr. nsan
olamayan hayvanla dnemez. Fakat bu arafta kalr.
te Hamlet bu rafta kalan bir fertidir. Asrlardan beri hayat, rafta kalm
mefkresiz fertlerle insanla suut etmi ahslara sahnedir. ahslar faniliin
acln duymazlar. Mefkre, fazilet ve skn iinde mesut yaarlar. Fertiler her
eye maddi varlklarn merkez yaptklarndan onun er ge yklacan ve her eyin
onunla beraber biteceini dnerek mitsizlik iinde teselli kabul etmez straplar
ekerler. Hayat, dier kam bir ahs iin ezeli ve nihayetsiz bir mefkrenin
yaaydr. Hodkm fert iin lme giden ksa bir yol Bir uurum!
Hamlet mthi bir hodkmdr. Devletine namzet olduu taca, tahta vatannn
tebasnn haline istikbaline, sadet yahut felaketine dair hibir dncesi yoktur.
Hibir eye inanmaz. Yalnz kendisi iin yaar. Kendisinden gayr kendisinin
haricinde ve fevknde hibir ey onun iin mevcut deildir. Hamlet kendine de
inanmaz. Fakat bu inanmad kendine son derece merbuttur. nk mefkresizlik
389
onun muhitini karanlk bir leme evirmitir. Bu lemin iinde tutunacak bir ey
bulamaynca mecburiyet tahtnda kendine dner. Daima kendi fert ile urar. Daima
hayatta ki ferdi mevkiini gzetir ve asla itima vazifelerini aklna getiremez.
Ferdiyeti iinde yaad cemiyeti mefkresi ve ahlakiyat altnda, denizde

dmensiz kalm bir gemi gibi sendeler, bocalanr. Mana ve mahiyetini bir trl
anlayamad harici bir tazyik onu bunaltr. Aczini iradesizliini karaszln ac ac
duyar ve bir gn gelir ki kendine de bakalarna bakt o hakaret nazaryla bakmaya
balar. Hamletde bu hali pek bariz bir surette gryoruz: O her eyden phe ve
nefret ediyor; hatta baz anlar kendinden bile Daima kendisini tahlil ile zlyor.
Kendi zaafn, noksanlarn derin derin aryor, buluyor.
Fertilik ruhunda maraziyeti neticesi olarak nihayetsiz tezatlar vardr.

Hamletin szlerine etrafnda mantki mnasebetten ziyade birok tezatlar gzmze
arpyor. Mesela Hamletin kendine itimad yoktur. Zafiyetini bilir. Fakat ayn
zamanda yine bir tefahrcdr.
Ne istediinden haberi yoktur. Hayat gayesizdir. Fakat bu gayesiz manasz

emelsiz hayat yine son derece bir iddetle sever.
Her vakit hayatndan ikyetidir. Hayat usandrc, berbat, kymetsiz,

zdrapl bulur. Fakat bu ikyet ettii hayat asla feda edemez. Amcas tarafndan
ldrlen ve pekiyi pek kahraman pek vatanperver bir kral olan babasnn ona
intikama davet eden hayalini grmezden ok evvel intihar kurmutur. Ama daima bu
fikirden rker. nk tatsz, bo, adi grd hayat onca pek tatldr. Btn duyduu
zdraplara ramen yine kendini ldremez. Hi iradesi yoktur.
Ferdiyeti daima kendisi ile megul olduundan bu zihn ve maraz faaliyeti,

hali, tavr ona harici bir garabet verir. lk nazarda gayet mmtaz, gayet zeki, gayet
yksek, muhitine gayet faik grnr. Reyb olduu iin dimandaki intibalarda
daima bir med-cezir dalgalanr. Bir bir gelen fkrr. Hlbuki ahsn ruhunda ulvi
istirahat, bazen harici bir skn ile mterafktr. ahs bazen fert kadar gze arpmaz.
Snk gibi durur. Hlbuki Hamlet gayet cazibelidir. Kendisine iskelet kafalarn
gsteren mezarclarla konumasn hatrlaynz. Mehul kederin, solgun ehresi narin
endam, manal ve heyecanl hali, muammal nazarlar ne latiftir! Gayet k kadifeden
390
esvaplar, apkasz ty, zarif ve kibar edas, beli szleri ne gzeldir. Hep mtevaz
grnmek ister. Buna muvaffak olamaz. Muhitine, herkese, her eye faik olunmak
itikad, ne kadar saklarsa saklasn yine her halinden belli olur. Hlbuki kendi
acizlerin acizidir. yi, licenap, mert bir kral alaka ldrlnce, evlad intikamn
almaya mecburdur. Hatta bu mukaddes bir vazifedir. Bu vazife bir sam eklinde
Hamletin karsna kar. Hamlet bu vazifeyi icradan korkar. Ama hani o bazen ac
ac duyduu aczini itiraf edemez. Kendi kendisini aldatmak iin birok bahaneler
uydurur. Hayatn hakikatinden son derece emin iken yalanc bir phe icat eder ve
son derece kani iken, yine kanaat getirmeye kalkar. Birtakm egzantirik, sahnevi,
mtereddit tahkikata balar. Bu tahkikat uzatr, geniletir. Tuhaf bir diplomasi ile
kendi kendisini aldatr, vakit kazanmaya alr. Sanki sonra bir ey yapacakm
gibi Ve her admda dnr, tanr. Bizim bir ataszmz der ki: ok dnen
babasnn cn alamaz! Hamlet de babasn ldren amcasndan asla intikam
alamaz. Bu trajedinin iinde bu katilin lm srf bir tesadf, bir kaza neticesidir.
**
Fertilerden cemiyete hibir fayda gelmez. Hatta bunlar cemiyete muzrdrlar.

nk cemiyeti mefkreci gayesine doru srkleyemezler. Cemiyetteki ham bir
gayeyi kef ve teber ettiremez, kemaline erdiremezler. nk bizzat kendileri iin
bile muayyen bir gayeleri yoktur. Cemiyete, halka ehemmiyet vermezler, hakaretle
bakarlar. Kendileri gibi olmayan her ahs nazarlarnda, aptal, budala, hayvan,
ahmak, dogmatik, mahdut, fikirsiz ve ilhdir. Kendi gibi tefahrc fertleri de
beenmezler. nk samimi olduklar anlar kendilerini de beenmezler. Kendisine
hakaretle bakan bakasna hrmet edebilir mi? Hamlet tam byle bir fert
numunesidir: Cemiyet ve halk aleyhinde dehetli bir nefret duyar, dikkat edilirse
grlr ki bu nefretin sebebi onun demokrat olmamas, asil bulunmas deildir. Halk
onun nazarnda tiz, kaba, hayvan, tenezzle demez bir kitledir. Bu gibi
enmuzelerde ulviyete hi temayl yoktur. Bunlardan cemiyete manevi hibir
yadigr kalmaz. Bunlar yalnz garip ve marazi ferdiyetlerinin hatrasndan baka bir
ey brakmayarak zdrap ve elem iinde snp giderler. Cemiyeti sevmedikleri iin,
cemiyette onlar sevmez. Cemiyete inanmadklar iin cemiyette onlara inanmaz.
391
Ferti cemiyeti sevdii gibi, ayr ayr hi kimseyi de sevmez, hatta kadn da
sevemez. nk hodkmdr. Hodkm iin kendinden bakas esasen yok demektir.
Hodkm ferti sevmez ama k rol oynar. Sever grnr. Aldatr. Adeta bir k
aktrdr. Fakat yaptklar hep yalandr Hakikatte o ancak bir sefihtir. Sheakspare
ferdiyetinin bu halini byk bir sanatla gsterir. Trajedinin baz yerlerinde
mkemmel bir sefihe olduunu anladmz Hamlet Ofelyay sever gibi grnr. Ve
o derece bu yalanna kzcaz inandrr ki, nihayet felaketine sebep olur. Ofelyann
babas Bolonis bile bu yalana kanar. Onun delilik rolun kznn akndan sanr.
Annesi kralieye ve amcasna ikisinin birletirilmesini bir deva gibi tavsiye eder.
Sonra szde sevdii Ofelya Hamlete akndan bahsedince:
Buna inanmamak lazmd. Ben seni sevmedim cevabn alr. Trajedinin

zevkine varlr, ruhuna inilirse, Hamletin Ofelya iin tamamyla pek adi pek apkn,
pek irkin pek kelb olduu nazardan kamaz. Ak esnasnda Hamlet Ofelye ile
deil, her vakit ki gibi, yalnz kendisi ile meguldr.
Hamlet mnkirdir. Yalnz iyiyi deil fenay da mnkirdir. nkr ettii bir ey
urunda almak /126.s. ister. Fakat her reyb ferti gibi onun da iradesi yoktur.
rpnr, ileri atlamaz. Ayaklarn oynatr, yryemez. Yerinde sayar. O kadar feci
bir mevkidedir ki, ne ileri gidebilir ne de geri dnebilir. nk iyi ve fena bir hareket
iin mutlaka irade lazmdr. Onun iradesiyle dncesi hibir vakit birleip harekete
mnkalib olamaz. Hamlet drl-fnn tahsili grmtr. limden, sanattan anlar.
Her eyi ihata eder. Fakat sabit ve muayyen bir noktaya tevecch edemez. nk
bunun iin de iradeye ihtiya vardr. Mukaddesata hrmet yoktur. En byk ve
muhterem adamlara kfr basar. Adil deildir. Zalim ve mstebittir. Hatta vahidir:
ldrd Yuliniusun naana kar syledii szleri hatrlaynz.
Ferdiyetilerin bir mazhariyetleri vardr ki tahlil olunamazsa uzaktan gze bir

fazilet gibi grnr: Bu da bazen kazandklar dostluklardr. Ferti, mahdut fikirli,
kendinden aa, saf ve mez ruhlu bir adam buldu mu ona kar vefakr bir dostluk
gsterir. Onun muhabbetini celp eder. Onu fikrinin med ve cezirlerine uydurur. Onu
reybliinin mtahavvl intibatna bir ayna yapar. Rus edibi Turgenyev de
Horasyonun Hamlet hakkndaki muhebbetini, kendisinin mahdut fikirli ve sitist
olmasna atfediyor; Horasyo, kendi enmzecindeki adamlar arasnda bir istisna
392
nk mtevaz Kendi zaafn kifayetsizliini biliyor. Hamleti zekca ok yksek
gryor ve ona prens olduu iin deil kendinden ok yksek grd iin
balanyor. Hamlet Horasyou takdir ediyor. Niin? nk onun takdir ettii ey
bizzat kendi fikri kendi telkinidir. Denilebilir ki Horasyo bahanesiyle yine kendi
kendisini beeniyor.
te fertinin dostluu ve takdiri!
Hamlette hibir mefkre gibi din his, din heyecan da yok. Ve zaruri olarak
son derece mitsiz lyor lrken her eyin kendisi ile beraber bittiine kail!
lm karsnda klyor, gururu krlyor. Skn buluyor. Fakat yine marazi bir
skn
**
Shakspeare Hamleti ile bize mebbet bir ferti enmzeci izmi sanyoruz.
Hamlet hibir eye inanmyor, sevmiyor, takdir ve taksis etmiyor. Etrafna hakaretle
bakyor. Hep kendisi ile megul. Kendisinin haricindeki her ey nazarnda zerre
kadar ehemmiyetsiz Hayra itikad yok. Ama erre de taraftar deil. Ne istediini,
ne yaptn ne yapacan biliyor. Hayat batanbaa bir sinir frtnas Muhiti onu
deli sanyor. Hlbuki delilii de uydurma Muhabbeti de asabiyeti de yalan
Herkes gibi kendisini de aldatyor. ntikam alacam diye vakit geiriyor. Her isterik
gibi tuhaf, fevkalade, garip, cazibeli bir adam Hasta bir zavall! Fakat trajedinin
iinde ne bedii, canl, ne gzel, ne mkemmel. Sonra bu enmzece bir de hakiki
hayatta baknz. En kt en berbat en tahamml olunmaz cemiyete en muzr
tefahrc muazenesiz, hodkam bir fert.
Hamletin btn zdraplarn, elemlerini, nevroztanisini, mitsizliini,

cesaretsizliini, iradesizliini, vahetini Szde intikamn almak istedii cinayetin
hakikatine gayetle kani iken artk bilinmez neye kanaat getirmek iin tertip ettiini
o sahnevi tahkikat antaj lgn, tefahrcln bugn cemiyetin mefkresine
yabanc kalan, insanlkla hayvanlk arasndaki arafta dolaan her fertide az veya ok
bir miktarda grebiliriz. Bu fertilerin hemen hepsi kendi benliklerinin fevkindeki bir
mefkre evk ve heyecann deminden baka bir ey olmayan ruhi serseriliklerini
393
uzvi yahut asabi hastalklar sanrlar. Ve btn hayatlarnca birtakm tababet
edebiyats doktorlar kazandrrlar. Fakat Hamlet gibi ilerinden hi birisi iyi
olamaz.
Ayas
(nu: 33, 2128 ubat1918, s.124)
394
31. ANADOLUYU GRDM
Bazen, yurtlarndan ayrlp uzak diyarlara giden srtlar torbal, elleri asal,
yrekleri dml insanlara kararak; bazen, seyrek uzun kirpikli kara gzlerine
toplanm derin dertleri hrglerinden fazla gze arpan ar deve kafileleri ile
birleerek bazen de yklerinden kurtulunca boyunlarndaki ngraklarn velvelesi
iinde yollara yatp birer ufak toz bulutu arasnda esatir ilahlar gibi yar grnmez
olan kaygsz merkep srlerine katlarak yorgun, yal atlar, yaysz, iptidai arabalar
zerinde Anadoludan getim; ayaklar tutmaz olmu kprler oluklar susuz kalm
emeler, topraklar kerpi kesmi tarlalar atm. Anadoluyu kalbimde ayrldm
yerin sevgisi, gznde yarnn endiesi, byle orakl, gariplii, kimsesizlii
yreimi yakan yollarda gnlerce dolatm. Anadolu yollarn hep byle hazin, cli,
fakat kanma scak, sevimli grdm.
**
Bacalarnda leylekler, kavaklarnda baykular sesleen, ykk kaplarnda

kadid kpekler bekleen canlarda duvarlara yazl tarihleri, hatralar, destanlar taze
mein kokan heybeler arasnda, haha ya dolu toprak kandillerin isleri iinde
okudum; her defasnda bu sade, yank kitaplardan ufak ufak kvlcmlar gibi
derken snen hzn damlalarnn yreime dkldn duydum. Pencere nnde
durup kn uzaklarda, kar frtnalaryla hem avaz haykran a akallar; baharda
dalardan dklen sularn grlts stnde zevk mi, feryat m olduu anlalmayan
bir sesle baran kurbaalar; yazn orak krlarn yanm aalar tepesinde
neideler syleyen kaytsz bcekleri dinledim; tavan tahtalarndan balarn uzatp
zayf gzleriyle yolcular semeye alan yarasalarn kanatlar altnda o hamili
ryalarla uyudum; kurtlar, kular meskeni olan Anadolu hanlarn byle garip, hain,
fakat yreime yakn grdm.
**
395
Servsiz, kitabesiz mezarlklardan geerek aasz, glgesiz, toprak kylere
uradm; bataklklarda serinlenen mandalar, irkefler stnde gdalanan rdeklerle
birlikte byyen kyl ocuklarn; etekli, dar yelkenli, mtehat gzl kyl
kzlarn; gcrtl kanlar ardnda trk ararak onar yirmier gn yol giden
gzleri elemsiz, kalpleri hevessiz ky genlerini; mescidin duvarlarna srtlarn
dayayarak peri hikyeleri anlatan, esrarl seslerle maziyi anan, ellerinde kiraz
ubuklar, gslerinde alaca kllar melmi ky ihtiyarlarn tandm. Anadolu
kylerini byle kendi ilerinde mnzevi, fakat memnun grdm.
**
Kaba ekilli, iri sadal saat kollar etrafna snm kasabalarda ezanlar,
temcitler dinleyerek, kulaklarma tekkelerden ykselen zikir ve ayin, medreselerden
gelen Kuran sadalar dolarak, ibadetli ramazan geceleri geirdim. zerinde ikin
kazlar dolaan bulank dereler kenarnda, nargile ien isizler arasna katldm; yank
renkli, inci dili, oynak kalal kpt kzlarnn mest edici oyunlarn anlatan
delikanllar dinledim Emsalsiz bir itah ile odunlar, aalar, ormanlar yutan geni
ocalar karsnda canlanm dertleriyle ba baa hazin akamlar yaadm. Gh
peykeleri zerine bada kurmu fesleri Yemenli, sakal kenarlar perdahl haclardan,
hafzlardan al veri ederek, gh musluksuz eme balarnda tokmaklarla amar
ykayan megul kadnlardan yol sorarak, gh ah azametli, cihangir yryl
jandarma avularnn selamn alarak sokaklar dolatm; Anadolu kasabalarn
byle, hallerinden mahzz, talalarna hayran bir halk ile dopdolu, marur, mesut
grdm.
**
Anadolunun dallar yerlere sarkan mtevaz stlerle kametleri gkleri

delmek isteyen marur kavaklar altnda, sularnda keklikler ykanan, kenarlarnda
tavanlar oynaan beu, nameli dere ileri vardr; buralara yabani gller, asz
fideler arasndan afte edalarla kvrla kvrla dolaan glgeli, rayihal yollardan
inilir, erbet tatl pnarlara varlr. Aalara gml ssz deirmenlerin banda sazl
396
arklardan toplanarak gelen renksiz sular birden bire sabun kp beyazlyla olua
arpar, alkalanr, taar, damn zerine erevesi sudan, talar kpkten ilenmi her
zaman deien bir parltl ta koyar; darda suyun susturucu grlts, ieride
talarn uyku verici sesi vardr. Buday uvallar zerinde, kuytu ve karalt iinde
yamakl, semiz gvercinler tembel tembel dolarken kapnn nnde mavi gkten
birden bire dolan gzleri ve grup eden aydan bir kzl renk alm tenleri ile kk
kzlar bekleir. Sra sra deirmenlerin dnd Anadolunun bu sulak dere ilerini
minakr bir altn tepsi gibi her zaman yeil, mcella ve rengrenk grdm.
**
Ey byk rmak, Anadolunun erefi, hreti, bayra olan Kzlrmak! Senin

manzaran ise bana daima heybetli grnd. Ovalara inip yatana smayan bir feyiz
ve hevesle etrafa yayldn zaman, yaln kayal dalar arasna skp girdaplar
yaparak kprdn yerlerde de karnda bir damla su gibi naiz kaldm hissettim.
Beni sana stanbulun bu avare olunu Anadolunun bu namdar rmana balayan
nedir? Damarlarmda gezen kanda kzl sularndan bir madde mi var? Ecdadmla
karlam gibi manzaran bana hrmetler, hayretler veriyor; anlyorum ki byk
dedelerim zinde atlar stmde kim bilir ka defa sularn ejder gibi yararak
gemiler, sahillerinde ka defa ate yakp geceleyerek kavuklu balarnn
glgeleriyle etrafa, senin gibi, heybetler, hayetler vermilerdir Ben mecalsiz atn,
yorgun bamla kenarna her geliimde hayran kaldm.
Gariplii, sessizlii, kimsesizlii yreimi yakan yollardan Anadoluyu byle

kalbinde aldm yerin sevgisi, gzlerimde yarnn endiesi, avare bir halde dolatm;
Anadoluyu byle adm adm, uzun uzun kendi malm gibi grdm.
Anadoluyu bile bile tanya tanya yle sevdim.
Refik Halit [KARAY]
(nu: 34, 7 Mart 1918, s. 144)
397
32. KTAB-I MUKADDESN TRKEYE TERCMELER
Kitab- Mukaddesin Trkeye ilk tercmesi, Lehistandan stanbula

geldikten sonra ihtida ederek Ali Bey ismini alm bir Lehli tarafndan, miladn 1666
senesinde yaplmtr. O zaman stanbulda henz Trke kitap basan matbaa yoktu.
Binaenaleyh Kitab- mukaddesin tercmesi msvedde halinde kalmtr. Tercmesi
stanbulda yaplan Kitab- mukaddesin msveddesi, kim bilir ne suretle ve ne
mnasebetle, Layden drl-fnnu ktphanesi dolaplarnda bir buuk asr kadar
mahfuz kalmtr. On dokuzuncu asrn rebil-evvelinde msterik Bern Van Diez
Laydenin zengin ktphanesini ziyaret ettii srada msveddeyi kefederek tashihini
der-uhde etmitir. Fakat mumaileyh 1825te iini ikmal etmeden vefat etiinden Paris
drl-fnnu El-sine-i Samiye muallimi Kieffer tashihin mabadn takip ve ikmal
etmeye muvaffak olmutur. Kieffer tashihini Redhouse ve 1862de bu sonuncunun
tashihini Doktor Scheuffler ve Kezalik 1873-1878de mm-ileyhin tashihini Doktor
Riggs, Doktor Herrick, Doktor Weekly ve Kostantiyan Efendiden mrekkep bir
komisyon, gzden geirdi.1870 senesine gelinceye kadar, kitab- mukaddesin Arab
hurufiyle olan Trke tercmesi Pariste tab oluyordu. O tarihten beri stanbulda
tab olunmaktadr.
El-yevm Arab, Yunan ve Ermeni hurufuyla matbua Trke Kitab-

Mukaddesin tercmelerinin esas bir, yani yukarda zikri gecen komisyonun
musahhih tercmesinin ayndr. Kitab- mukaddesin Trke tercmesi ngiliz ve
Amerikan Bible irketleri tarafndan her sene ve mezamir, Eyp, emsali Sleyman
gibi Kitab- mukaddesin baz aksam da, senede birka defa tab olunmaktadr.
Kitab- mukaddesin bu Trke tercmesinden maada, bir de Kitab-

mezkrun en byk ksmn tekil eden Ahd-i atikin aatay-Tatarca tercmesi
vardr ki be kitaptan ibaret olan Tevrat ksm 1836da bran hurufuyla stanbulda
ve on dokuz kitaptan olan dier ksmlar 1841-1842de kezalik bran hurufuyla,
yine stanbulda baslmtr. Ahd-i atikin aatay Tatarca Trkesi, Krm Musevi
krain37hahamlar tarafndan yaplmtr.
37
Krain kelimesi, krai kelimesinin cemi olup krait kelimesinden mtekidir. branice de, Ahd-i
atike makre dahi denir. Krailer, yalnz Ahd-i atikin ahkmna riayet ederek mevcubunca (ve
bazen harfiyen) amel ederler. Krailerin mecmua yz bin kiiye bali deildir. Ekserisi Rusyann
398
Bu malumat verdikten sonra; ngiliz ve Amerikan Bible irketleri tarafndan
tab olunan kitab- mukaddesin hangi lisandan Trkeye nakledildiini tetkik edelim:
Bu irket tarafndan tab edilen kitaplarn ba tarafnda bran, Keldani38 ve Yunani
lisanlarndan tercme olunmutur. Fkrasna tesadf olunur.
Kitab- mukaddesin hangi lisanlardan tercme edildiini mutazammn bu son

cmlenin muhteviyat doru olmakla beraber, Ali Beyin tercmesini bu lisanlardan
yapldna katiyetle hkmolunamaz. Aslen Leh olup ihtida etmi Ali Beyin menei
hakknda, imdilik malumatmz yoktur. Leh olmak itibaryla, bu zt ya Musevi
yahut da Hristiyand. Musevi veya Hristiyan olmasna nazaran, Ali Beyin tercme
maksadyla mracaat ettii mehazlar deiebilir. Kitab- mukaddesin Trkeye ilk
mterciminin mracaat ettii eserlerin, hangi lisanlarda yazlm olduunu anlamak
iin, evvel emirde, mtercimin yaad zamana kadar Kitab- mukaddesin hangi
tarihlerde ve hangi lisanlara tercme edilmi olduunu bilmek lazm gelir.
Latince, eski Yunanca, Aramca, eski Ermenice ve buna mmasili eski

lisanlarn tercmelerinden maada Kitab- mukaddesin 1517de Luther zamannda
Almancaya, 1523te Franszcaya ve 1526da ngilizceye tercmelerinde balanm ve
bu tercmeler, muhtelif zamanlarda tahsisten geirilmitir. Rusa ve Leheye
tercmeleri daha muahhardr. Hristiyanlar tarafndan yaplan bu tercmeler mukabil
Yahudiler Ahd-i atiki balca Avrupa lisanlarna tercme etmekte kusur etmediler.
Bundan baka Yahudiler tarafndan yaplp olduka eski olan Ahd-i atik ile Tevratn
Arab ve Farisi tercmeleri vardr. Ahd-i atikin ilk Arab tercmesi, miladn 892-
942de yaam onun eseridir ki 1546da, brani hurufu ile stanbulda

Tevratt ilk Farisi tercmesi kezlik ayn tarihte, brani hurufuyla yine stanbulda
baslmtr.
muhtelif ehirlerinde bulunuyor. stanbulda ve Msrda birer cemiyetleri vardr. Sair Yahudiler
ise, aht- atikin ahkm ile beraber ahkm- mezkureyi tefsir eden telmoda riayet ve mucibince
amelederler.
38
Keldani lisan, Keldanisann lisan idi. Eski zamanda Keldanistan, Irakn cenubunda kain bir
memleket olup bil-hire Babilistana karmtr. Yakn zamana kadar Arab Aramca lehesine
Keldanice denir idi. Hlbuki Samiyat, bu tabirin yanl olduunu ispat etti. Keldanicenin Elif-
Bas yok, hlbuki Aramcann Elif-Bas vardr. Tarih kitaplarnda bu iki tabirin birbiriyle kart
vakidir.
399
Kitab- mukaddesin tercmelerine dair yukardaki malumat verdikten sonra
Ali Beyin beray [iin, maksadyla] tercme-i mracaat edebildii mehazlar bil-
muhakeme arayalm: eer Ali Beyin aslen Musevi ve braniceye vakf olduu farz
olunsa yukarda mevzuubahis olan Ahd-i atik ile Tevratn Arab ve Faris
tercmelerinden istifade ettii ve Trkenin Arap ve Acem lisanlarndan dahi
mrekkep olmasna nazaran, tercmesinde bu son iki lisann lav ve edeb ekline
tesadf edilecei muhakkaktr. ayet Ali Beyin aslen Hristiyan olduu ve
tercmesi, Avrupa tercmelerine atfen yapld farz olunsa tercmesinde, Arab ve
Faris lisanlarnn lav ve edeb ekline tesadf edilemeyecei bedihidir. Fakat Ali
Beyin aslen Hristiyan ve braniceye vakf olduu farz olunsa, Ahd-i atikin ve
Tevratn Arab ve Faris tercmelerinden istifade etmi olduuna phe yoktur.
Bu faraziyenin sathi, Ali Beyin tercme msveddesinin tetkik ve tahlili ile

tayin edilebileceinden ve el-yevm elimizde, bizi mukayeseli tahlile sevk edecek
vesait ve vesaik mevcut olduundan ilk mtercimin tercme mehazlar ve dolaysyla
bir dereceye kadar mezheb-i asliyesini renmek kolay deildir. Zaten bu cihet,
meselenin derece-i satiyesini tekil eder.
Bizim burada asl tayin etmek istediimiz ey Ali Beyin tercmesinin

slubudur. El-yevm mevcut tercmenin slubu sadedir. Acaba ilk mtercim
tercmesinde sade slubu mu istimal etti?
Blada esamisi zikrolunan ve kitab- mukaddesin tercmesini tashihten

geiren zevat miyannda, Redhousea msadif oluyoruz. Aslen ngiliz olan bu zt
stanbulda senelerce yaadktan sonra ihdida ederek Redhouse Mustafa namyla
hkmet memuriyetinde bulunmu ve biri Trke ngilizce dieri ngilizce
Trke olmak zere iki lgat kitab telif ve tab etmitir.
Redhousenin slubu, lgat kitaplarnn tetkikinden anlalaca zere sade ve

eserleri gayet deerlidir. Acaba bu ngiliz mhtedisi Leh mhtedisinin tercmesini
lisan cihetinde mi yoksa mana cihetinde mi tashih etti? Bu sual ayn tercmeyi
tashihten geiren ve isimleri yukarda geen komisyon azas hakknda da varittir.
Fakat dediimiz gibi bu suallere vesaiksiz cevap verilemeyeceinden bu bapta kati
400
bir hkm verilemez. Mamafih bunda muhakkak bir ey varsa oda Kitab-
Mukaddesin Trkeye tercmesinin lisan sade ve nesir lisan olduudur.
Avram Galanti
(nu: 35, 14 Mart 1918, s. 178)
401
33. EDEBYATTA ENMUZELER
Don Kiot
Byk aheserlerin hala lisanmza geirilmemesi edebiyatmz iin pek ackl

bir noksandr. Alt sene evvel dr--afaka ktphanesi tarafndan Don Kiotun
neredildiini grnce ne kadar sevinmitim. Yazk ki bu kitabn ikinci cildi
kamad. Tercme yine yarm kald nk birinci cilt satlmamt. Tab nefisti.
Fiyat cildine, kdn gzelliine nispeten pek ehvemdi. Fakat isimlerini saklayan
mtercimler en adi, en baya, en khne bir kitap lisan kullanmlard.
Vaka bu lisan ok mulk deildi. Fakat hydeydi. Eserin canllyla taban

tabana ztt. Zannederim bu tatsz lisan iin Don Kiot tercmesi rabet grmedi.
Vaka her eser, tercmesinde aslnn gzelliini kaybeder. Bu bir hakikattir. Lakin
her lisann bir canll bir tabilii vardr. Bu tabilii bozmaya alsak asln en
esasl gzelliklerini kaybetmeyebiliriz. Kitap lisan dediim Arapa, Acemce
kaideleriyle yaplm basmakalp terkiplerle dolu suni bir ifadedir. Bu ifadeyi
kullanan hibir sz tabi syleyemez. Mutlaka zihninde bir klie bulur. Onunla
fikrini iddia etmeye alr. te buna bir misal getirmek iin Don Kiot tercmesini
geliigzel ayorum. Yarm sayfada bakn ne kt klieler var:
Arkadana bo yere anlatmaya say etti.. Hayvan itira etmek bahanesiyle

Pederinin hanesine nzil oldular: Hane-i pedere avdet edince.. Muhabere ve
mektebeye balad Temaa ederek teskin-i hasret ederdi Lusindeyi grm
hsn bi-adiline hayran olmutu Kzn vasf- cemaliyle beraber mektuplarnda..
Kzn cazibe-i hsn nna malup olarak iftlikteki sevdasn oktan feramu
etmiti ve ilh
Kitap lisan kullananlar alt, satn ald, etti diyemezler. Say etti, itira
etti. Nazil oldu. derler. te bu hl canl lisan edebiyattan kovan bir vebadr. Hi
olmazsa doduu memleketlerin doduu asrlarn hudutlarn aarak bize kadar
gelmi olan byk aheserleri tercmeye kalkanlar bu vebadan kendilerini
kurtarmal. lmez aheserleri ldrmemeli
402
*
**
Cervantes yz sene evvel yaam bir spanyol muharriridir. Birok

komediler yazmtr. yz sene evvelki bir enmuze bugn muhakeme olunabilir
mi? yz sene hayat idrak tarz ne kadar deimitir! Deil mi? Fakat ruhumuzun
baz halleri vardr ki asrlardan beri ayn mahiyette durur. Eer Don Kiotun
zihniyetinden, hayat idrak tarzndan bugn bir iz bulunmasayd bu aheserin
yaamasna imkn yoktu Cervantesin tezi meydandadr: valye romanlarn tehzil
etmek Fakat hayalinde yaratt kahraman belki onun arzusunun hilafna olarak
canlanyor. Hakikatin elemli bir ehresi gibi yayor. Birinci ciltte garip, kak, bn,
saf grdnz Don Kiot ikinci ciltte nasihati, akil, olduka muazeneli bir adam
oluyor. Kitab bittikten sonra kahraman dnmeye balarsak onun halis bir idealist
olduundan phemiz kalmyor. Mhim bir hzn duyuyoruz. Hayalle hakikatin
arpmasndan kan gln grlt bir mddet bizi elendiriyor. Don Kiotun
hareketine bakarken ruhunu gremiyoruz. ansoyu bile anlayamyoruz. Evvel
zamann akrak farslar gzmz boyuyor. Don Kiotun ber-smlarna tpk
hanclar, kyller gibi glyoruz. imdi Cervantesin dehasyla soukluunu
giderdii mbalaalardan bir an uzaklaalm. Bu valyeciyi muhitinin hissizliinden
dar karalm. Ahlaki vaziyetini:
ahsiyetini,
Emelini,
Akn,
Tayine alalm. Enmuzelerin ruhuna hulul etmek iin onlar etraflarn

saran vakalardan, hadiselerden zihniyetlerden, muvakkaten ayrmal. Rivayete
baklrsa Servantez bu eserlerini Cezayir zindanlarnda yazmtr. Yaralanarak sakat
kalan, kurtulup vatanna dnmek midi pek zayf olan bir adamn ruhundaki hl
nedir? Yeis Krlan, snen bir hayalle kahramanla valyelie, fedakrla kar
bir itimatszlk te Cervantes hakiki bir kahramanken, hakiki bir fedakrken hi
phesiz o valye romanlarn da noktas noktasna vecd ile okumuken bu ruh
haletin altnda hrsn ald eylere hcum ediyor. Kahramanlk dier kmlk
403
mefkresini veren valye romanlarnn insan delirttiini, gln vaziyete
soktuunu anlatmak istiyor. Hibir hicivci tezi iin kahramanna Cervantes kadar
itisaf etmemitir. Zavall valye birinci ciltte her gn rast geldiinden dayak yer.
Halin onu deli yerine koyarak elenmeleri, akalar o kadar kaba, o kadar
insafszcasnadr ki glerken ayn zamanda acr, hiddetlenir gibi olursunuz. Fakat
Don Kiotun ruhunu bu hakaretlerin hi birisi sndremez. O Cervantese inat, o
kadar yksektir ki Yerdeki eniyeti grmez, belki grmeye tenezzl etmez.
**
Don Kiotta her eyden evvel iman vardr. Ezeli bir eye kendi ferdiyetinin
haricinde ulvi bir hakikate inanr. deal akn duymutur. Bu ideale erimek iin her
eyi hatta cann feda etmeye hazrdr. Zaten hayat onca ideal iinde yaamaktr.
deali: Dnyada hakikatle adaleti muzaffer etmektir. Don Kiot bu ideali nereden
buldu? valye romanlarndan, hurafelerden mi! diyeceksiniz. Ne olursa olsun
bunu aramaynz. Onun ahlaki dncesine baknz: Don Kiot kendi ferdiyetine
ahsiyetine hi ehemmiyet vermiyor. deali iinde tenha bulmutur. Ya elliye
yakn Zayf, kemikli, uzun boylu valyeli kitaplarn vecd ile okuyor. Nihayet
bu kitaplardan bir ktphane vcuda getiriyor. Bunun iin yegne serveti olanlarn
tarlalarn yarsndan ziyadesini satyor, kitaplar onu zapt ediyor. Faslasz
okumaktan uykusuzluktan dima kuruyor. Akln oynatyor Gryorsunuz ki
Don Kiot hasta ama ideali ruhunda sapsalam duruyor: Kendisi iin deil bakalar,
kardeleri iin almak, fenal dnya yznden kaldrmak, insana dman
kuvvetlerle devlerle sihirbazlarla dvmek! Ruhunda hodkmln glgesi bile
yok. Lakin cahil. Yksek bir tahsil grmemi ama btn messesata, dine, Allaha,
asilzadelie itikad, hrmeti var. Ayn zamanda kendi hrriyetini dnyor,
bakalarnn hrriyetini de ihmal etmiyor. Zaten uramas hep bakalarnn
hrriyetini temin etmek iin deil mi?
Btn ahsiyeti fedakrlktan, ihlstan ibaret!
404
Onun iin son derece cesur! Hi dnmez, tek bana yzlerce kiiye birden
hcum eder. Gzn ateten saknmaz. Korku bilmez. Malupluk hatrndan bile
gemez.
**
Gezginci valyeler gibi btn cihan dolaaym. Zayflarn, zulm grenlerin

imdadna yetielim! diyen Don Kiot ok byk ruhlu, ok mtevaz, ok
merhametli bir kalbin sahibidir. Tekhirci deildir. Yapaca byk ie vcudu,
shhati, kuvveti msait midir? Bunu hesap etmeye hacet grmez. Yalansz elikten
daha pek bir iradesi vardr. Emeli, sabit fikir halindedir. Emeline erimek iin koar.
Etrafna bakmaz. Deli gibidir. En bariz, en aa hakikatler vecdinin ateiyle eriyor.
Yel deirmenlerini, koyun srlerini dev, dman kmeleri halinde grr. Mzran
eker, saldrr. Emeli o kadar kuvvetlidir ki Hi baka bir ey dnmez,
dnemez. En kaba tecavzlere maruz kald zaman sanki yine hakikatten haberi
yoktur. Ulvidir. Laf, tavr, hareketi hep yksektir. Ahlak kuvveti bir an zayflamaz.
Emelinden baka eye kar kaytszl pek samimi, pek tabidir. Geirdii badireleri
aklnda tutamaz. Bir saat sonra unutur. Akln, hatrasn dolduran mefkresinin
ahslardr. Tasavvuru: Evvel zaman valyeleri gibi rast geldii fenalklar ortadan
kaldrmak hakszlklara mani olmak, macera peinde dolamaktr. Yava yava
snen gezginci valyeler messesesini uyandrmak vatan iin faydal bir ey
olamayacana kaildir. Ahirde ihtiyar zayf anna bakarken skenderin Busefaln
hatrlar. Daha macera aramaya kmadan ona Rusinanet adn kor. Sonra kendisine
bir ad lazm! Bu ad bir hafta arar, nihayet bulur: Don Kiot Fakat o yalnz kendi
eref kazanmasna raz deildir. Nazarnda kendisinin ehemmiyeti yoktur. Hemen
okuduu eyleri hatrna getirir. valye Amadis adna vatann nam olan (gul)
kelimesini ilave etmemi miydi? leride, byk muvaffakiyetler kazandktan sonra
bu erefin yalnz kendisine ait olmasna raz deildir. Bu eref memleketine ait
olmal Kendi adn Don Kiot Dolaman kor. Maksad ulvidir. Tedarikini
405
tamamlaynca duramaz. Durursa dnya yznde vaki olacak fenalklardan kendisi
mesul kalacana emindir.
Don Kiotta imandan sonra en bariz bir surette gze arpan haslet vazife
hissidir. Yksek bir emrin, bir vazife emrinin icrasna alr. Bu emri yerine
getirmek iin her trl sefaletlere katlanr. Mukabilinde hi ahs bir menfaat
dnmez. st ba periandr. Tolgasnn yars mukavvadandr. Sefildir. Hatta
atr. Fakat bunlardan hi birisinin farknda deildir. ok fakirdir. Acizdir.
htiyarcadr. Bununla beraber btn dnyann zulm grenlerini kurtaracak bir
kuvveti kendinde bulur. Kendinden hi phesi yoktur. teye beriye hcumlarnda
neticeyi, fayday, teferruat dnmez. nk maksadnn esas fedakrlktr.
Hlbuki hibir fedakr hareketinden sonraki neticeyi hesap edemez. Hesap ederse
yaptna fedakrlk denmez.
Don Kiotun sevgilisi de tamamyla bir hayaldir. Fakat kuvvetli iman

sayesinde onun vcudundan, varlndan bir an phelenmez. Talihi birgn yardm
eder de bir deve rast gelirse Tabi onu iki para edecek. Yahut dev ona teslim
olacak. O vakit deve: Git sevgilime teslim ol! diyecek. Genliinde Kisada yahut
Kiksada nam altnda ovalarda dolarken gzel bir kyl kzn sevmitir. Bu kz
onun muhabbetini hi duymam yahut ehemmiyet vermemitir. Fakat daima
kalbinin hkimidir; ismi: Aldoneza Lorenzo Don Kiotla ayn kyde oturuyor.
Ama Don Kiot bu ismi yksek grmyor. Uzun mddet dnyor. Ona da bir isim
buluyor: Dolsine Dutebozo artk hep onun gzellii, an, erefi iin yayor.
Mektubunu gtren ansonun sevgilisine dair verdii hakiki tafsilat reddediyor.
Daima onu bir ulviyet halesi iinde gznn nne getiriyor. Ona iman o kadar
kuvvetli ki Urunda lmeye hazr! Hasm tarafndan yere serilince: Ey valye
beni ldr. Fakat benim zayflm Dolsinenin anna asla zarar iraz etmez. O, yine
dnyann en gzel kadndr der. Sevgilisini hakiki bir akla bir ideal gibi sever.
Dolsine kaba saba pis bir kyl kadn kyafetinde karsna knca gzlerine
inanamaz. Byclerin, sihirbazlarn onu bu hale koyduuna kail olur.
dealinin eniyet karsnda iflasna inanmayanlar hala yok mudur?
Ben hakikatten ihtiraz ederim
406
Diyen air bu eniyet karsnda ne kadar zdrap duymutur. eniyete
mugayyer bir ideale iman edenlerin nesilleri kesilse tarih kitaplar kapanr. Aramzda
daima olana deil kendilerince olmas icap edene koanlar vardr. te Don Kiotta
bunlardan biriydi. Fakat Cervantes eniyete taraftardr. eniyetle beraber ona zulm
ediyor. Maskaraya eviriyor. Ama Don kiot yine hi aldrmyor. Gayet iyi terbiye
grm, asil, kibar, civanmert bir adam gibi hareket ediyor. Tavrlar hep mmtaz,
hep ar bal Son derece nefsine hkim! En byk hakarete maruz kald zaman
bile soukkanlln kaybetmiyor. deali ile o kadar megul ki bazen izzet-i nefsini
bile unutuyor. Gitgide ahsna tevecch eden taarruzlara pek aldrmamaya alyor.
Bir sefer de: Ben asla barbar deilim. lmi, edebiyat sever, limler hrmet
beslerim. Diyor. nce harbin gayesi: Dnya nimetlerinin en birincisi olan sulh,
asayii insanlara vermektir. nce dnyada en byk vazife muharebedir.
Muharebeler dnyada en faydal bir vazifeyi icra edenlerdir. nk gayesi sulh,
skn olan harbi onlar yaparlar. Muharebelerle limleri mukayese ettii zaman
ulviyette ikisini bir tutmaz. Muharipleri daha yksee karr. limler iin der ki:
ok vakit ikenceye urarlar. Cehalet, gayz, haset onlar hrpalar. Bunu da itiraf
ederim ki zaruret saikasyla zenginlerin nnde eilirler. Minnettarlk gsterirler.
Bazen pek nadir olarak bir lim servete nail olursa eskiden ektii meakkatleri
hemen unutur. (Bir cahil gibi) o gnk saadetinden istifade eder.
Halbuki muharipler?... Ediplerin, limlerin nihayet 2000 rakibi vardr. Bir

muharibin karsna 30000 rakibi kar. Muhariplere mkfat nedir, nisyan Fakat
bunu bildikleri halde yine gayretlerine halel getirmezler.
**
Don Kiotun lm pek hznldr. Cervantes burada insafsz akalara

kalkmaz. Lakin bir uak yine rahat durmaz. Zavallya son nefesinde teselli vermek
ister. Yaknda yine yeni maceralar peinde dolaacaklarn syler fakat Don Kiot
inanmaz, herkesten af diler asl ismini syler. Ben artk Don Kiot deilim! der. Bu
eseri yz senedir okutturan Cervantesin mbalaal, iptidai, kaba akalar,
407
latifeleri deil, Don Kiotun ruhudur. Don Kiot daima vecd iinde yaayan, vecdi
iinde kendini kaybetmi olan bir adamdr. Etrafnda yaplan mnasebetsizliklere
yabancdr. Ulvi bir fikrin saltanat altnda kendi kendine uydurduu fakat bir btn
kuvvetiyle iman ettii hayali bir lemde yaar. Ulv bir fikrin mutaassp
hizmetkrdr. Fakat bu fikir hayata uymaz. Eski, cansz bir mazi hl iinde
yaamaya kalkarsa tabi gln olur. te Don Kiot mazi olmu, masala gemi bir
hayatn, valyelii yaatmak istedii iin halin taarruzuna uruyor. Barut devrinde
kl kahramanl iflas etmitir. O, bunu dnmyor. Her admda masal tarih
zannedenlerin, idealine eniyetin ibrame gre bir ekil veremeyenlerin hsranna
dyor.
Bununla beraber maddiyeti eniyetin altnda ezilirken ulvi ruhunun daima

yksekte kaldn gryoruz. Onu ok seviyoruz; gldkten sonra hakknda
merhamet, hrmet duyuyoruz. Geen neemizin izi derin bir hzn oluyor.
Ayas
(nu: 37, 28 Mart 1918, s. 202)
408
34. TRK KELMESNN MENE ETRAFINDA
Yeni Mecmuann otuz birinci saysnda Ziya Gkalp Beyin nerettii

Turan Nedir? unvanl makalenin ba taraf atideki satrlar muhtevidir:
Bugn Avrupallarn Trk lkesine Trkiye dedikleri gibi vakti ile ranler
de o zaman ki Trk httasna Turan namn verirler idi. Eski ve yeni Trk vatanlarnn
bu iki ismi eklen ecnebi olmakla beraber her ikisi de mill bir cevherden, yani Trk
isminden itikak etmitir.
Bu satrlar beni Trk kelimesinin menei etrafnda sylenilen szlere ilave

olmak zere, birka sz sylemeye sevk ediyor. Burada, bu mesele hakknda
yrteceim muhakemenin ve mtalaatn esasn eskiden beri Kitab- ibraniyede
Trkiya tabiri iin kullanlan Tugarma ve Trk tabiri iin istimal olunan
Tugar tabiratnda aramak lazm gelir.
Ahd-i atik, en eski branice eseri olduu iin evvel emirde ondan balayalm.
Aht- atikte Tugarma tabirine drt defa tesadf olunur.
Tekvin mahlkatta Tugarma tabiri, Sam, Ham ve Yafes nesillerinin

taksimatn gsteren cetvelde mnderitir. Bu cetvel mucibince, Togarma, Yafesin
oullarndan biri olan Gumurun oullarndan biridir. Tevarih-i evvel, tekvin
mahlkatn bir tekerrr olduu iin, ondaki Togarma tabiri, tekvin mahlkatnkinin
ayndr.
Hazkyln 27. babnda zikrolunan Tugarma hakkndaki fkra bir vecih-

zirdir: Ve Tugarma hanedanndan senin arular ki atlar ve svariler ve katrlar
getirirler idi Kezlik ayn kitabn 38. babnda zikrolunan Tugarma hakkndaki fkra
bir vecih-zirdir: Gumur ile btn cenub, Tugarma hanedan, aksa-y imal ile btn
cenub, akvam- mteaddide, senin yardmclarn olacaktr
Bu malumat verdikten sonra, Tugarma tabirinin bulunduu kitaplar,

fkralarn tahlil edelim:
Tekvin mahlkattaki insal cetveline nazaran, Tugarma dorudan doruya

Yafes yani el-yevm Hint Avrupai denilen nesle mensup deil ise de, Yafesin
oullarndan biri olan Gumurun evladndan biri olarak gsteriliyor. Hlbuki
409
Tugarma olduunu farz ettiimiz Trkn lisan- cihetinde, Sam, Ham ve Yafes lisan
zmrelerinden birine karabeti olmadn bugnk ilmi lisana ispat /208.s. ediyor.
Zaten tekvin mahlkattaki nesil cetvelinin baz aksam etnorafi olmaktan ziyade
corafi ve siyasidir. Mesela siyaseten Asur sitane ta olan Elamittler ve Lutlular,
cetvel-i mezkrun am- seceresi miynna ve kezalik Msr ile mnasebat olan
Kenaniler, Ham seceresi miyanna dhil edilmitir. Hlbuki Elamitler ile Lutlularn
ne yek-dieri ile ne de Asurler ile de karabetleri olmadndan akvam- samiyeden
madut deildir. braniler ile karametleri olan Kenaniler, hibir vakit hami bir kavim
deil idi.
imdi burada bir sual varit olabilir. Acaba Gumur hangi kavimdir? El-yevm,
Gumurun, eski Cappadocien, Cimmerien kavimlerinin reisi olduu deniyor39.
Cappadocia imdiki mamret-l-aziz ve Sivas vilayetleri olarak gsteriliyor ise de
Cimmer Karadeniz akvamndan biri olarak gsteriliyor40, acaba Cimmer Sumer ve
daha sahih bir telaffuz ile Schoumer denilen kavim midir? Schoumer kavmi Dicle
nehri civarnda eski Babistann sahipleri idi. Fikrime gre Schoumer, Gumurun
ayndr. Bu iki kelimenin telaffuzlar arasndaki fark ilk harflerden ibarettir. Ben
fikrimi, biri lgat dieri lisan zmresi nokta-i nazarndan atideki iki nokta zerine
tesis ediyorum.
Evvela, tekvin mahlkatn onuncu babnn ikinci fkrasnn nihayetinde

Tiras ismi zikrolunuyor. Miladn 1040 1105inde yaam Ahd-i atikin en
salhiyettar mfessiri olan Ra41 Tirasn Paras yani Fars tabir-i dierle ran
olduunu izah ve tefsir etti. Bu ikinci fkrada Acemistan, Yafesin evlad meynnda
tadat edilerek, bu suretle memleket-i mezkure dahi Hint-Avrupa zmresini tekil
eden Yafes seceresi meyannda bugnk gn ilmin kabul ettii bir surette, ithal
edilmi bulunuyor. mdi Tirasn Paras olduuna gre bu iki kelimenin balca
telaffuz farklar, ilk harflerinden ibarettir. Mtalaat- anifeye atfen denilebilir ki
Tiras nasl Paras olduysa Gumur dahi Schoumer olabilir.
39
La Bible Fransa hahambas Saduk Khin riyaseti altnda tercme olunan Ahd-i atikin Hazkyal
kitabna mracat. Gayet mkemmel olan bu tercme 1899-1906da Pariste tab olunmutur.
40
Die heilige Schrift des Alten Testemants, cilt 1, sayfa 932. Bu eser Almancaya tercme olunmu
tenkitli Ahd-i atiktir.
41
Rainin asl ismi Reyb elumu shakidir. Muma-ileyh Fransada yaam, elsine-i muhtelifeye
vakf byk bir alim idi.
410
Saniyen, ilm-y asriyeden bazlar Trkenin u mercee karabeti olduunu
iddia ediyorlar42. Binaenaleyh onuncu babn nc fkrasnda zikredilip
Tugarmann, Gumurun olu olduuna dair irae edilen kayt, Trkenin
Schoumerceye olan karabeti hakknda olan iddia ile teyit edilebilir.
Hazkyl43 kitabnda bulunup yukarda geen ve kendilerinde Togarma lafz

bulunan iki fkradan birincisi Sur ehrinin satvet ve annn sktuna dair yazlan
mersiyede mezkrdur. Bu mersiyede, ehir-i mezkr ile mnasebette bulunmu
muhtelif akvamdan bahsedildii srada Tugarma hakknda Togarma hanedanndan
senin arular ki atlar ve svariler ve katrlar getirirler idi demitir. Bu fkrann
muhteviyat tam bir Trk memleketinin tasviridir. Tarih, Trk ilinin at besleyen bir
memleket ve ahalisinin svari olduunu kaydediyor. Bundan baka bu fkra
Tugarmann Sur ile olan mnesabat- ticariyesinin nevini gsteriyor.
Hazkyl kitabnda bulunan ikinci Tugarmann tabiri Ecc Meccn istila

fikri ile etrafna cem edecei akvama dair yazlan nbvvette mezkrdur. Bu
nbvvette muhtelif akvamdan bahsedildii srada Tugarma hakknda: Gumur ile
btn cenubi, Tugarma hanedan, aks-y imal ile btn cenubi, akvam-
mteaddide, senin yardmclarn olacaktr demitir.
Ahd- atikten sonra yazlm Kitab- ibraniyenin bazlarnda Trk menei

hakknda malumat atiyeye msadif olunur.
alalet Yuhasin yani Silsilet-l-nesib nam brani eserde, devlet-i

Osmaninin messisi sultan Osmann brani tarihine gre, tahminen bundan krk alt
asr evvel yaam hazreti Nuha intisap ettii gsteriliyor. Bu kayt, Ahd- atikte
zikrolunan Tugarma tabirine nazaran drlmtr. nk Ahd- atik mucibince,
Tugarma Hazret-i Nuhun hafididir imdi, mademki Trk Togarmadan neet etmitir
o halde Trk olan Sultan Osman dahi hazreti Nuh ailesine mensup bulunmutur.
Ouz efsanesi, Kitab- ibraniyede atideki ekilde gsterilmitir:
Trklerin babas olup Togar (branicede Turg yazlyor.) yahut Turag

(branicede Turg yazlyor) (Yahudilerin Trk kavmini ifade etmek iin kullandklar
42
Ges chichte des, Fritz Hommel Ajten Morgenlandes sayfa 35.
43
Beni Hazkyl, Milattan tahminen 458 sene evvel yaamtr.
411
Togar ve Tugarma tabirleri bu kelimeden alnmtr.) Tesmiye olunan muteber bir
ztn alt olu var idi. Oullarn kra gnderdii gn krda bulduklar ok ile bir
yay babalarna getirdiler. Babalar yay krarak byk oluna verdi. Bunlar,
Bozok tesmiye olundular. kk oluna da oklar verdi. te bunun iindir ok
tesmiye olundular.
Balada, Tugr ve Turg tabirleri geti. Bu iki kelimenin harfleri bir fakat (Gr)
ve (Rg) hecelerini tekil eden harfler mukaddem ve muahhardr. Acaba bu takdim ve
tehirin sebebi ne olabilir? Fikrime gre bunun sebebini Ahd- atikin Septante44 yani
yetmiler tercmesinde aramak lazm gelir.
Yetmiler tercmesinde Tugarma, Thorgama suretinde gsterilmitir. mdi

bu kelimenin son harfi hzf olunursa Thorg kalr ki, o da Balada zikri geen
Turg kelimesinin ayn olur. Tasvitte, g ile (k) mahreleri bir olduu iin (g) yerine
(k) gelir ve binaenaleyh, Turg kelimesi Trk olmu olur. Bundan baa branice
de Tugarma, v ile yazld gibi (v) siz de yazlr. Ayn hl Trkede de vakidir.
Trk kelimesi hem (v) ile hem de (v) siz yazlabilir.
Tugarma tabiri hakknda serd olunan mtalaat laviye ve tarihiyeyi tetkik

ettikten sonra, bu defa Tugarma kavminin mevki-i corafisini teyidine alalm:
Dillmann tekvin-i mahlkatn insal cetveli hakknda yazd bir tetebbudan,
Togarmann mevkii corafisini Ermenistan olduunu gsteriyor. De Lagarde45
Dillmann fikrine itirak ediyor. Dellit zsch46 hat- meyhi ile yazlp, Togarman
olduunu iddia ettii mevkiini, Cappadociada Kain Toros Dann imalinde
gsteriyor. Til Garimmu tabiri, bu dada kin Kamano mevkii civarnda Sargun47
tarafndan zikrolunan bir kitapta mezkrdur. Halevy48 Til Garimmu mevkiini
Cappadociade kin Melitene yani Malatyada gsteriyor. Mtalaat- anifeden
msteban olduuna gre, Togarma memleketinin vaziyet-i corafiyesi, Asya-y
44
Milattan takriben 260 sene evvel yetmi mtercim Ahd-i atiki braniceden Yunancaya tercme
ettikleri iin bu tercme Yetmiler namyla maruftur.
45
Armenische Studien sayfa 257.
46
Wo lag das Paradies sayfa 246. Bu eserin ismi, Cennetin mekan nerede idi demektir. Bu
cennetten maksat Tevrata gre Hazret-i Ademin ikametgahna tahsis olunmu mahaldir.
47
Sargon Asuristan hkmdardr. Asuristan tarihinde biri milattan 2000 sene evvel dieri kabl-el
milat 722-705te yaam iki hkmdarn ismidir. Asya-y Sugraya kadar tevsi eden kinci
Sargondur.
48
Melanges de Critique sayfa 163.
412
sugrann vsat ve ark taraflarnda gsteriliyor. Trk tarihi ile itigal edenler iin
faydal olacan zannettiim bu mtalaat Yeni Mecmuada neretmeyi mnasip
grdm.
Avram Galanti
(nu:37, 28 Mart 1918, s. 207)
413
35. LSANA HRMET
Mezarlklarda serviler kesildi, yedi kulede burlar ykld, Fatihte bir eski
medrese kalkt diye gazeteler haykryor, halk syleniyor, hkmet tela ediyor,
kyametler kopuyor. Al. Memleketin gzellii namna yaplan bu hareketi
kymetli buluruz. Elbette nne gelenin baltay yakalayp asrlar grm aalar
devirmeye, eline bir kazma geirenin gelip maziyi canlandran kaleleri kaldrmaya,
krei kapann sanat ve zevk rneklerini eip rtmeye hakk yoktur. Peki ama
lisanmz servilerden, burlardan, medreselerden daha m kymetsizdir? steyen
sellemeh-es-selam iine girer, einir, tozar, baltasn aalarda, kazmasn duvarlarda,
kreini topraklarda dener, sonra kp gider yle mi? Elbette deil ama bugn
baz kalemler lisan keyiflerine alet ediyorlar; biz susuyoruz. Bir binann ykldna
l maddi ekiller ahadet edecekse bir harabede olduu gibi lisann etrafnda da
yonga, enkaz, moloz arayp bunlar bulduktan sonra ykldn anlayacaksak, bittabi
anlamak bize ksmet olmaz. Ortaya enkaz yerine biraz misal yarak kolayca kanaat
hsl etmemiz mmkndr.
Ben, tahribatn kasten yapldn zannediyorum. Biraz dndm ve bunun

bilgili grnmek okuyanlar artmak, nelerde biliyor, neler de renmi!
dedirtmek iin yapldna kani oldum. Daha ziyade marazi bir hal Esbab ne
olursa olsun biz zarara bakarz; bu tahribat yapan ister bir dman ister bir mecnun,
ister bir ocuk olsun. Kimsenin garip, lim, malumatl grnmek istemesine, bu
keyfine, hepimizin mterek mal olan lisan alet olamaz. Musahabemizi daha ziyade
aydnlatmak iin yle bir muharriri vazifesi banda alrken gz nne getirmemiz
lazmdr:
Kalem elinizde yarnki gazetenize yahut gazetelerinizden birine, ikisine,

ne hepsine yetitirebilecek tkenmez bir tahrir kudretiniz var ya? ba makale
yazlacak. Ne yazacaksnz? Hele bir serlevha bulalm, ona karileri artc bir ekil
verelim, fikir sonra kendiliinden gelir okuyanlar bir kelime ile avlamakta,
akna evirmektedir. Fakat ele alnan kalem ahrdan km bir kheylan gibidir;
uslu durmaz ki einir, kiner, hrnlanr, l sizinki gibi dnyalar nalnn altnda ram
gren bylesi olursa Seyisin gezdirdii gibi sizin de onu binme zamanna kadar
414
bahede avutmanz lazmdr. Tutar kdn bana birok izikler manasz kelimeler
dker. Bir bardak resim eder, bir gemi yapar, hepsinden fazla da, derin bir meftuniyet
duyduunuz isminizi, kendi isminizi, o hretli anl isminizi yazar, yazarsnz. Hala
bekliyorsunuz. O azgn ata maharet meydannda mahmuz vurup koturacak mnialar
atlatacak fikir, beyninizin o aal mermer merdivenlerinden l inememi, ayanda
izmeleri elinde kams, evik bir srayla eere atlayamamtr. Hi yoktansa
mesela serlevha yerine bir icmal-i ahval kondurursunuz. Fakat ne hyde tabir,
sittin senelik gazetecilerin aznda inene inene mahalle ocuklarnn sakzna
dnm. Hem bu her muharririn, Trk, Frenk, Amerikal, Japon her gazetecinin,
herkesin kulland, kullanaca bir serlevhadr. Hlbuki matlup olan karileri
artmak, maharetinize parmak srtmakt. Birden ey deha! Ne de yaman
fkrlarn vardr!.. ahvalin sini siler, yerine bir koyarsnz: cmal-i
ahval Parlak! Dnnz, telaffuzlar birde manalar ayr; okuyanlar naslda
aacak; evvela bunu bir mrettep yanl farz edecekler: , ahval-i ha ile yazlr m?
diyecekler. Yazlr ya cahil, oku da bak, muharririn sende ne kadar yksek akll ne
kadar zeki ve malumatl olduunu anlarsn Sen onun yannda kabaa nispetle bir
mercimeksin; o, o kadar byk, sen bu kadar kk!
Peki, ama ahval ne demektir, havln cemi Acaba yle mi? Kamusta
baka manaya geliyor mu? Adam sen de, biz de lgat ilmi ile ka kii megul,
hepimiz cahiliyiz; bakmaya lzum bile yok zaten vakitte dar. Muhtelif gazeteden
mrettip ra efendim, ba makale?... diye dizilmiler, bu feyiz, zek ihtira
emesine taslarn uzatmlar, bekliyorlar. Siz iinize devam ediniz; havl korku
ahval korkular, korkularn icmali l mademki serlevhaya korkular koyduk,
makaleyi de buna uydurmal Korku, korku, korku; kim korkar? Hah, tamam,
itilaflar; nerede korkarlar? ark cephesinde mi, Garpta m? Hindistandan,
Japonyadan, Amerikadan korkmazlar m? Korkarlar. O halde makalede tilaf
Devletlerinin btn korkularn icmal edersiniz. Hem msradaki Eblhevlden de
bahis imkn vardr; malumat-frulua mkemmel bir zemin! Artk kalem yrr,
koar, uar. Fakat dikkat etmeli, yle Hintten, Kanadadan, Japonya ile Amerikan
her mharrir gibi kitap veya gazete malumatyla bahsetmemeli; iine muharrir-i
415
acizin bizzat eman- basiret feanmla grdm, Bilhassa fem ruh-inas
uslyle tetkikatta bulunduum gibi cmleler ister.
Buraya kadar yaptklarnza benim karmamda mani yoktur; khyal

sevmem, ne edeyim, ne etsinler Arzu ettiiniz kadar halk artnz, malumatnza
kandrnz, atnz, tutunuz. Gazetenizin ismini siz kenara yerletiriniz yahut sonuna
getiriniz; ilanlarn i sayfalara yaznz, ba makaleleri hi bekletmeyin. Yerlere
oturtunuz, ne yaparsanz yapnz. Hani Nasrettin Hoca Karla ekmek yemesini ben
icat ettim ama kendim de beenmedim demi. yle farz ediyorum ki siz de
beenmiyorsunuz, fakat yapyorsunuz. nsanlarn, mevzu uslleri, kklemi zevkleri
o kadar kolaylkla deitirip yenilerini derhal beendiriverecekleri pheli bir
keyfiyettir. Ekseriya bu tebeddller sizinkiler gibi manasz, faydasz, irkin olur.
Her ne ise bize ne? Zevkinizin eriki, gazetenizin sermayedar deiliz.
Keyfiyetinizce gazetecilik ediniz! Fakat lisana ite buna ilimemeli, lisana da
gazetenizin ekilsizliini, dankln vermeye /222.s. uramamalsnz. Herkesin
yazd lisan yazmamak keyfi iin Trkemizi, Trkemizin eski slubunu da
yenisini de karma kark etmek cretkrlktr.
Mesela Kulaa kpe etmek Trke bir tabirdir. Ne kadar kudem-perest

olsanz bunu yine yle olduu gibi kullanmaya mecbursunuz. Bu kaideye
uyacaksnz. Niin? nk mal sizin deildir. Bir milletin, bir devrin, bir neslindir.
Tecrbelerinizi benim malmda yapmaya hakkmz olur mu? Siz kaideye riayet,
usle muvafakat, lisana hrmet meselelerini tnlk demesi kadar bile ehemmiyet
vermiyorsunuz. Her eli kalem tutan her gazete karan, kitap yazan, Trkeyi istedii
gibi kullanrsa, sonra Siz azane kpe diyorsunuz. Buna neden lzum
gryorsunuz? Kulaa kpe, manay iyi ifade edemiyor mu? ikyetten mi irkin?
Azane kpe daha munis mi geliyor? Bittabi hibiri deil. yle, keyif buya,
canmn istedii gibi te burada hakszsnz. Gmlek deitirmek de yle,
kamys- tebdil ne eski ne yenisine sar; byle demekle bir sanat yapm
olmuyorsunuz, bir zevk uyandrmyorsunuz. O halde herkesin bildii, syledii gibi
yazmak daha mantki daha muhakemeli bir hareket olamaz m?
Mesela bir serlevha: Nemek-ld bir memleket. bu da ne demek? Kari

aryor, acaba muharrir Kanadada Sibiryada, Amerikada, dnyann gidilmez
416
grlmez diyarlarnda rast geldii bir memleketten, tuz kuyular iinde bina edilmi
garip bir kasabadan m bahsedecek? Ne merak? Heyecanla makaleye atlyorsunuz,
aa, meerse nemek-ld hani adi bir tabir vardr. Tuzlu pahal demek, nemek-
ld bunun yerine kullanlm Dorusu muharrirlii sizden evvel kimse bundan
fazla suiistimal etmemitir. Bundan sonra da edemez.
Bir eski edebiyat, bir Servet-i Fnn Edebiyat, bir yeni edebiyat, bunlar hep
anlyoruz. Onlar ya bir snf- gzidenin, ya nispeten halkn lisandr. Kendilerine
mahsus kaideleri, rabtalar, uslleri vardr. Mensup olanlar mmkn mertebe
bunlara riayet ederler. Hamamda deli var! kabilinden lisann iine dalp lzumsuz,
sebepsiz igzarlk ho olmuyor.
Kara da yerine cebel-i esved Kara da tercme edilirse cebel-i esved

haline geleceini iptidai talebesi de bilir, fakat yapmaz Derhal yerine deran
neden? Lisanmz bu gayr- menus Acem kelimeleriyle zenginlemi mi oluyor?
Yarn daha sivri akll biri ortaya atlr da dervaktiha derse bir bakas da garabette
bunu bastrmak iin Franszcadan bil-tercme tarla zerinde, bir darbe de
manaszlklarn hemen, derhal yerine kullanrsa Kullansn m diyeceksiniz.
Evet, lisann bir zabta-i manas yoktur; maa-t-teessf Trkemizi tasrif hususunda
kanunen hrz, lakin bu hrriyet lisanmza allmam, lzumsuz tabirler, souk
terkipler, tatsz acemilikler sokmak iin kullanlmamal! Bunlarla Trkemiz
zenginlemez. Serbestiz diye meydana atlp bir lisan byle keyfimize gre
darmadank, karma kark alt st etmek aklmza evirmek mi lazmdr?
Olabilir ki siz kamusun hafz, lisanlarn vkf, bin bir dile aina, her ilim ve
fende dn bir zatsnz; fakat bize her yaznzda dimanzn knc dkkanlarndaki
gibi acayip otlarn dolu kavanozlarndan birer tutamlk malumat alp lzumlu
lzumsuz uraya buraya serpitirmeniz makalelerinizi ok enisiz ediyor. Bu zevk
ciheti, lisann madesi ise yaptnz kelime abur cuburluundan sanc ekiyor.
Mesela bir meseleden bahisle Biz bu ie cnib-dr deiliz! buyuruyorsunuz. ayet
bu meraknz artmakta devam ederse on seneye kalmaz yazdklarnz
anlayamayacaz. ok yaknda sadeleen lisanmz memleketimiz darsnda duran
rkdalarmz da kendisine kari edeceini mit ederken bunu beklerken siz stanbul
halkn da kaybetmek azmi ile alyor grnyorsunuz. Kendiniz yazp kendiniz
417
okumak ve kendiniz anlamak gayenizse hi neretmemekle buna daha masrafsz
muvaffak olabilirsiniz.
Mektep ocuklarna gc yettikleri kadar temiz, przsz, kolay bir lisan

hazrlamaya uraan yeni nesil, muharrirler ve muallimler, baz kalem sahiplerinin
Trkede yaptklar bu kabil laubaliliklerden mteessir oluyorlar, yreklerinin
szladn duyuyorlar. Bunda hakldrlar. Derslerini hazrlayan, mektep kitaplar
yazan lisana alan ve bunlarda memleketin akndan kuvvet bulan bir zmre, bir
ciddi heyet yle keyif-perestlikten zlmez olur mu? Kudretim olsa aklm olmasa da
ben gidip imdi mesela Ahmet-i salis emesinde banyo biiminde bir yalak yapsam,
Sleymaniyenin minarelerine emsiye eklinde birer ba taksam, Kariye caminin
mozaiklerini bir bir skp di matbah tulalar desem memlekete mill bir mimari
sokmaya alanlar elbette zlrler. Lisan meselesi ayn zamanda hars, medeniyet,
millet meselesidir. Ruhumuza gnllerini uzatan, temelini yreimize kuran byle
bir meselede, sanat harcnda, keyif iin lisan hovardal etmek muhakemeli
dimalarn kr deildir. Mehur olmak, kendinden bahsettirmek iin byle yapmak,
bu Bevval- zemzemle kundak Erostratn kridir.
Refik Halit [KARAY]
(nu: 38, 4 Nisan 1918, s. 221)
418
36. LSANLARIN ESZL
Baygn bir ovann ortasndan geen geni bir rman sakin, dz sathna
bakld vakit zihinde suyun hi akmad kenarlarnn yatann ta ezelden
deimedii vehmi hsl olur. Byk bir milletin konutuu lisan karsnda da insan
buna benzer bir hisle bunun daima ayn lisan olduuna, iptidas dnlmeyen bir
zamandan beri asla tebeddl etmeyerek devam ettiine sahip olur.
Bu deimezlik her vehmi her ey hakknda umumidir: Tetkikimizin sath bir

mahededen teye vardrmad zaman kendimizle beraber etrafmzdaki btn
hayvanlarn ve nebatlarn ta yaradlndan imdiye kadar ay hayvan ve nebat
nevileri olduuna inanmak isteriz. Fakat btn hadisatn mtemadiyen tahavvl ettii
en kadim zamanlardan beri mdekkik nazarlarndan kamamtr. Hr akliyet her
ey daimi bir cereyan halindedir, demiti. Ve ihtimal bu hakikat ondan evvelde
beeriyetin malumu idi. Bugn artk seyyaremizin yz binlerle hatta milyonlarca
senelerden beri mtemadiyen deien krnn zerinde, hayatn ilk zuhurundan
bugne kadar btn zi-hayat eylerin geirdii tahavvl safhalar ve bunlarn
hadvesine hkim olan kanunlar tabiat limlerinin yorulmak bilmeyen
ehemmiyetleriyle mehuliyetten deildir.
nsanlarn btn itima messeseleri edyan, ahlak, adat de tabi kanunlar

dhilinde mtemadiyen tahavvl ediyorlar. Tarihi tetebbu usln tatbik eden
itimaiyat, bu hadisatn cereyanna hkim olmak lazm gelen kanunlarn kefine
doru deve admlaryla yrmektedir.
Lisaniyatlar da lisann tahavvlatn tetebbu etmekten hali kalmyorlar. Ve

bu sahada sarf olunan azim-i mesaiden ulum- itimayenin en mhimlerinden biri
olan ilm-i lisan tevlit etmi bulunuyor.
Devr-i lem yapan bir seyyah yeryznde tesadf edecei acayip ve garaip
arasnda herhalde konuulduu iitecei lisanlarn byk miktar mhim bir mevki
igal edecektir: Bunlarn adedini 1500e karyorlar. Her birinin muhtelif ubeleri,
her kasabann hatta her kyn ve ehirlerde her snf halkn kendine mahsus az da
bu hesabn haricinde braklyor.
419
Lisanlarn bu ihtilaf pek barizdir. stanbullu bir Trk Sofyada Bulgarca,
Bkrete Romence, Petede Macarca Sylenilen szleri o lisanlar evvelden
tahsil etmi olmadka anlayamaz. Her tarafta insanlar bizim gibi lakrd sylyor,
fakat kullandklar kelimeler bizimkilere benzemiyor. Suya Bulgarlar (eau)49 /227
Almanlar (vaser) , Franszlar , (eau), Acemler (b). Araplar (m) diyor; bu
lisanlardan yalnz birini bilen insan dier lisanlarn herhangi birinde suya ekmee
veya dier bir eye ne denildiini kefetmesi mutasavvur bile deildir.
Muhtelif lisanlar birbirlerine o derece benzerler ki bir millet kmilen mantik

olsa ve yeryznde lisann bilen kimse bulunmasa artk ondan kalacak olan yazlar
okumak tamamyla muhal olur. talyann Toskana eyaletinde milattan 1500 sene
evvel Yunanilerden muktebes yksek bir medeniyet iinde yaayan Etrsklerin
brakt kitaplar okumak iin bugne kadar hibir miftah bulunamamtr.
Lisanlarn bu bariz tahalfleri arasnda birok mabehetlere de tesadf

olunur ki ok dil bilen zeki insanlar bunlarn suhuletle farkna varrlar. Hakikaten az
ok tahsil grm bir Trk Almaca, ngilizce, talyanca veya Rumca renmeye
balam olsa daha ilk gnlerde Farisinin peder, mader, birader, duhter gibi
lisanmzda mstamel kelimeleri ile Avrupa-i saylan dier lisanlarda tesadf olunan
mukabilleri arasndaki mabehetin gzne arpmamas mmkn deildir. Bil-
tereddt: Peder, father, fazer, fadre, patir; mader, muter, mazer, madre, mitir
Kelimelerinin biri birine benzediini herkes tastik eder. Baz lisanlar arasnda
grlen bu benzeyi mnferit birka kelimeye mnhasr deildir. Amik bir tetebbu
ile srf eklinin birounda ve cevherlerin ekserisinde dahi mahade olunur. Bu
mahabehet bazen o derece bariz bir manzara irae eder ki o lisanlardan birini bilen
dier biriyle sylenen szleri anlayabiliyor. Zeki bir talyan spanyada, stanbullu
bir Trk Kazan veya Kagarda, bir Srpta Moskovada bakalarnn sylediini
anlamaya hatta kendi meramn da ksa bir mddet zarfnda anlatmaya muvaffak
olur.
Hiyeroglif yazlarnn okunup anlalabilmesi eski Msr lisannn hala

Msrdaki Kabt felahlarnn lisanna mabeheti sayesinde mmkn olduu gibi;
Dara kitabelerinin de mndericat, yazlm olduklar lisann Zend ve Sanskrit
49
Franszca muadilidir.
420
lisanlarna benzemesiyle anlalabilmitir. Orhun Trklerinin mabedne Elif- bas
Thomsn ile Radlofun hl ve Moolistan kitabelerinin batanbaa kraat
edebilmesinde Gktrkenin bu gnk Trk lehelerine olan fevkalade karabetin
yardm etmitir.
O halde iki tezahr karsnda bulunuyoruz: Bir taraftan lisanlarn suret-i

umumiyede tehalf, dier taraftan baz lisanlarn biri birine mahabeti.
Umumi tehalfn mahiyeti nedir? Hususi mabehet neden ileri gelir?
Lisan zihindeki tasavvurlara ve mevhumlara mtekabil eden iaretlerin heyet-

i mecmuasdr. Bu iaretler ya ehrenin ellerin vesair baz azann taklidi (mimique)
ve teblii hareketler (gests)inden veya cihaz- savt vastasyla karlan elfazdan
ibarettir. Tabi bizim burada tasavvur ettiimiz lisan konuulan lisandr, iaretle ifade
edilen lisan deildir.
Lisan terkip eden szler birer tasavvur ve mevhume iaret ise de szlerle
zihindeki tasavvur mevhumlar arasnda ancak vaki bir mnasebet mevcuttur, tabi
ve zaruri hibir mnasebet yoktur. Burada lisanlarn menei ile temasa gelmi
oluyoruz. Buna dair olan nazariyelerden bu makalede bahsedilecek deildir. Yalnz
(Onumantope) denilen taklidi kelimeleri bu mene ile herhalde mhim bir alakay
haiz olduu hatra getirilecektir. te bu taklidi kelimelerin bile her lisanda biri birine
benzediine dikkat olunmaldr. Mesela slk kelimesi Arapann safirinden,
Franszcann (seyfle)sinden gayet farkl olduu gibi Almancann (pifayife) ile de
hibir mabeheti haiz deildir. Taklidi kelimelerin istidlal tarikiyle manalarn
kefetmek de muhaldir. Rusa (Sosytet50) kelimesini iittiimiz zaman manasnn
slk almak olacan veya Franszca (Gorande) kelimesinin grlemek,
homurdanmak manalarna delalet ettiini baka taraftan renmeden
kendiliimizden anlamamza imkn yoktur. Bundan u neticeyi karabiliriz:
Lisanlar muhtelif muhitlerde ayr ayr inkiaf ve tekmle mazhar olmular;

bu suretle her lisan tamamyla esizdir; ferd ve ahs bir hayata maliktir, zeval
bulduktan sonra bir daha ihyasna imkn yoktur.
50
Noktasz di cezm iareti makamndadr.
421
Lisanlar bir kere vcut bulduktan sonra hibir tebeddle tabi olmayaydlar,
onlar konuan kavimler muhitlerini asla deitirmeye idiler, daima ayn o lisanlar
kalacak, ilerinde hibirinin dierlerine mabeheti olmayacakt. Hlbuki lisanlar
birok sebeplerden dolay mtemadiyen tahavvl ediyor. Daima bir tekml ve
inhitata tabi bulunuyor. Kavimler ve milletler muhaceret ve istila tarikleriyle sk sk
muhitlerini, bazen de lisanlarn deitiriyor. yle ki, sekenesinin rk ve milleti
birka defa deitirmi hibir memleket yoktur.
Gebe bir kavmi tekil eden airetler muhaceret-i umumiye veya

muharebe sebebiyle muhtelif ksmlara ayrlarak biri birinden uzak muhtelif
muhitlerde yerlemi olsun. Artk o andan itibaren o airetler biri biriyle her alaka ve
temas keserek. Her biri tamamyla ayr erait dhilinde yaamaya ve tekml etmeye
balar; lisan da ayr bir cereyana tutarak daimi inkiafna devam eder. Asrlar
getike o airetlerin evvelce bir olan lisanlar biri birinden farkl olur ve on
binlerle senelerden sonra her biri dierlerinden tamamyla ayr bir lisan halini alr
fakat bu yeni lisanlarn cmlesi aslen ve mahiyeten eski ana lisannn kendisidir,
ancak muhtelif tarzlarda tekml etmitir.
uras da asla unutulmamal ki o lisanlarn hibiri muhitini deitirmeyen

airetinki dahi eski halinde kalmaz, cmlesi deiir ve hibirinin tarz- inkiaf
dierlerinin inkiafna benzemez bu sebepten bir hayat- lisanlardan hibiri
dierlerine nispeten kadim, eski, dierleri hadis, yeni addedilemez. Eskilikte cmlesi
msavidir ve hibiri dierlerinin validesi, asl menei deildir. Onlar adeta
validelerinden tekik tarikiyle ayrlm, ikiz kardeler gibidir; valideleri ayn
zamanda hemireleridir. Bu hadise bir kk ekinin kardelenmesine benzetilebilir.
Bazen de karde lisanlardan biri yine muhaceret, istila gibi sebeplerle

muhtelif muhitlere intikal eder, oralarda baka baka inkiaflara mazhar olur; bu
inkiaflardan da yeni yeni lisanlar husle gelir.
Eski karde lisanlar bir aileye tebih edilirse yeni lisanlarda eski aile
efradndan birinin tevlit ettii dier bir aile olur.
Arz olunan izahtan lisanlarn zaruri tehalfyle bir tezat tekil edecek surette
baz lisanlar arasnda grlen mabehetin mahiyeti anlalm oluyor:
422
O lisanlar mutlaka ayn bir meneden neet etmitir. Yani eski bir lisan
muhtelif muhitlerde muhtelif surette inkiaf etmitir. Baka szlerle, eski lisann
kendisi fakat muhtelif tekmllere mazhar olmutur. Bunun iin iki lisan arasnda ya
mutlaka byle ikizlik derecesinde byk bir mabehet ve karabet vardr veya hibir
mabehet ve karabet yoktur.
Lisann tahavvlne hkim olan mteaddit sebepler ferd deil, zmrev

tahavvllere vcut verirler ki bu, asla unutulmamak icap eden bir keyfiyettir. Buna
dair iptidai bir fikir vermek iin bir misal alalm:
Farisi peder kelimesindeki samtn Rumca patir kelimesindeki samtla

karlatrld zaman (p) ile (r)nin her iki kelimede aynyla mevcut bulunduu
yalnz seni harfin Fariside infilak (d), Rumcada gayr- infilak (t) olduu
grlyor. Bu samtn asl ana dilinde ne olduklarn tabi bilemeyiz, fakat herhalde
ayn sebeplerle tahavvle duar olduka Fariside (p, d, r) ve Rumcada (p, t, r)
olmutur. Binaenaleyh Farisinin birok (d)li kelimesi Rumcann birok (t)li
kelimesiyle tekabl etmek zaruridir.
imdi bu misalin verdii fikri lisann btn tahavvllerine temil edelim:

Suhuletle tastik ederiz ki /228 karde ve akraba lisanlarda yalnz baz muhtelif
kelimeler birbirlerine benzemekle kalmaz o lisanlarn btn lgatlerinden srf ekil
ve siygalarnda, hatta nahv istimallerinde mhim ve bariz tetabuklar bulunmak
zaruridir.
Ancak lisan tahavvllere hkim olan sebepler o kadar mudil ve o kadar

oktur ki ekseriya bu tahavvllerin zmrev mahiyeti nazardan kaybolur; meydana
karlmas iin pek byk gayretler sarf etmek mrler tketmek lazm gelir.
imdiye kadar byle harikulade mesai ile ancak Hindu Avrupai Almanlara gre
Hindu Cermen denilen lisanlarn karabeti ispat edilmi, mukayeseli sarflar tedviz
olunabilmitir.
Eski Yunanler kadim ran ve Hint ile vasi nispette mnasebette

bulunmulard. Fakat eski barbar nam verdikleri btn ecnebilere daima hakaretle
bakm olduklarndan Hint ile Yunanistan arasndaki memleketlerde konuulan
lisanlara hi ehemmiyet vermemiler, bu lisanlarla kendi lisanlar beynindeki
423
mabehetler hakknda hibir tetebbu brakmamlardr. Bu byk noksan sebebi ile
Hindu Avrupai lisanlarn tarih-i tabisi ilelebet n-tamam kalacaktr. Bununla
beraber elde edilen neticelerin kymet-i ilmiyesi pek byktr: Btn bu lisanlarn
leheleri, sarflar tahavvlleri tetebbu edilmi karlatrlm; mahirane usllerle
lisan tahavvl kanunlar aranm; her cihete mhim tetabuklar kefolunmu ve
ancak bu sayede Hindu Avrupa zmresinin akrabal, yani ayn bir anadilinden
neet etmi olduu ilm hakikatler srasna geirilmitir.
Muhtelif lisanlarda sarf tesadf eseri olarak baz mnferit kelimeler biri birine
son derece mabih olabilir, hatta ayn manaya da delalet edebilir; fakat byle bir
mabehet hibir zaman o iki lisann akrabalna cihet gsterilemez; bilakis
zamanmzda yaayan muhtelif lisanlarda tastamam, biri birinin ayn iki kelimeye
rast gelindii zaman bunlarn mutlaka ayr menelerden itikak etmi olduklarna ve
birbiriyle hibir mnasebeti haiz olmadklarna hkmetmek lazm gelir. Mesela
Farisinin (bed) ve ngilizcenin (bad) kelimelerinin her ikisi fena manasna geldii ve
bu iki lisan Hindu Avrupai zmresine dhil olduu halde, asllarnn bir olmad
lisaniyat limlerince aikar bir hakikattir. nk Farisi ile ngilizcede bulunan
mteabih kelimelerde Farisinin (b, d) samtlar ngilizcenin (b ve d) samtlarna
Farisinin E - )H& saitini ngilizcenin mahdut halkasn saitine tekabl etmiyor.
Dier bir iki misal daha:
Almancann hazr manasna olan (berait) kelimesi Latincenin (Paratos)

kelimesi ile mabih manasna gelen (enlih) kelimesi de Rumcann (analegus)
kelimesiyle ngilizcenin davet etmek manasna olan (call) kelimesi Rumcann (kalu)
kelimesi ile karlatrlacak olursa ilk nazarda bunlarn biri biriyle meneice bir
irtibat olduunu tasdikte tereddt edilemez? Hlbuki bu lisanlar arasnda tetkikat
yaplnca bu lisanlar ayn zmreye mensup olmakla beraber bu kelimelerin
tamamyla ayr menelerden itikak ettii ve aralarnda hibir asli irtibat bulunmad
meydana kar.
Bir asr evveline kadar, lisaniyat ve saltiyat- mspet ilimler sahasna

girmeden srf bu gibi hazr yaplm mnferit kelimelerin lgat mahebeti ile btn
lisanlarn braniceden neet ettii, srailiytn tesiri altnda kalan zihinlerin tatmini
424
iin byk bir gayret ve hararetle mdafaa ediliyordu. Fakat lisaniyt ile savtiyt
fonetik tesis ettikten sonra etimoloji (hazr kelimecilik) adi arlatanlk derekesine
inmitir. Maa-t-teessf biz bu ilm hareketten bihaber yaadmzdan Avrupann bir
asrdan beri iinden kurtulmu olduu griveye doru gzmz bal olarak
ayrlyoruz. Gayet ciddi tavrlar taknan baz muharrirlerimiz sadece mnferit birka
kelimenin uzak yakn mabehetine istinat ederek lisanmz kendilerince byk bir
kymeti haiz olmak lazm gelen Hindu Avrupai zmresine ilhaka kemal-i keremi
ile sai oluyorlar Fakat eek kelimesinin (ezel), azinu, esb) kelimelerine, han
kelimesinin (knik) kelimesine mabeheti gibi delillerle bu gibi ilm davalara
kalkmak kadar gln bir ey olamayaca bizde de artk anlalmal ve ciddi
tetebbuta mstenit olmayan eyleri ortaya atmaktan ekinmelidir.
Ahmet Cevat [EMRE]
(nu.38, 4 Nisan 1918, s. 226)
425
37. YAZIYA HRMET
Geen gn iki defter grdm; sahtiyan kapl, altn izgili, yaldz srmeli
zarif birka defter Parmaklarm yumuak lk ciltlerine dokunmaktan haz duydu.
Gzel seilmi, kibar grnl, ciddi yzl defterlerdi. Yalnz biraz fazla pudra
kokuyor, ilerinden bir yazhane kesinde durmaktan ziyade tuvalet ayinelerin
nnde o sert Diviniyalar Akazinalarla yan yana, ba baa, i ie uzun mddet
yaadklar anlalyordu. Sabunlar bitmi kutularda lavantalar boalm ielerde
ykanm mendillerde daha sokulgan daha baygn birer koku kalr. Bu defterlerdeki
de hemen yleydi. Zaten mte gibi insann burnuna aynen sert, hain triyat
anlamam. Bu triyatlkta bir nevi spordur. Hokey, futbol oynar gibi arpan, actan,
sersemleten kokular Duymalyz. Rayiha m? Al! Diye yzmze tokat gibi
arpan madeni yaseminleri, menekeleri biraz daha geerse on misli kuvvetlendirip,
galiba, muharebede boucu gazlar yerine adam ldrmek iin kullanacaklar.
Yazya hrmet kalmam!
Geen hafta lisana hrmet isteyen ben bu hafta da yazya hrmet!

diyeceim Vaziyetimi garip bulmuyor deilim; gzmn nne kendim geliyor:
Ekmek ister gibi her bahis kapsnda: Bir lokma hrmet! diye yalvaran biri. Fakat
ne yapaym ki bu hrmetsizlik en ba kusurumuz. Hi salahiyetimiz ihtisasmz
olmayan meselelerde bize yer deitirmek, evirmek, eklemek, uzatmak, hlasa
keyfimize gre yapmak merak deildi. Ama bu lisan imi, imla imi, yaz imi
Nafada proje, maarifte slahat, ehremanetinde tekilat imi Fark yok. Herkes
yenilie merakl; bir yenilik yapalm da isterse hi bir eye benzemez, denizde
balklar gldrsn; ziyan yok, i Alinin yapt veliye benzememekte
Bazen bu tahrifleri, bu deitirmeleri belki fark etmeyerek ehemmiyet

vermeyerek yapyoruz. Yapmamak lazm geldiini ihtar edende pek ortalarda yok!
Harflerimizin belli bal birer yaz ekli vardr. Deil mi? Yazarken
mmkn olduu kadar mesela vav gre gre rendiimiz e cimi ry da
cee, ree benzetiriz. Aynn karnna yalnz nokta sacak kadar genilik
vermek gibi hendesi maarifetleri hepimiz beceremeyiz. Benim aynlarn karnna
bazen bir nokta ancak sar, bazen drt tanesi rahata, birinci mevkide gibi ferah
426
ferah yerleir. Ala ortada fe gzm aktr, ka m? Biraz tereddde dtmde
olur. Fakat tutup da dal harfi misal bu ya 8 eklinde yazamam; kann
kuyruunu uzatp ucuna bir de serguc takamam. Bu derecesine hakkm yoktur;
muhakemem mani olur. te benim dediim hrmetsizlik yazda bu eitleridir.
Hlbuki yukarda bahsi geen defterler hep bu kabil hatalarla dolu.
ounuz mimlerin bacan alt satr geecek kadar uzatyorsunuz. Aya

yorgana kadar uzatmak darb- meseli bu mim hakknda da kabul edilmelidir. Her
meselede olduu gibi taknlk yazda da ho olmuyor. Daha ileriye varanlarnz da
grdm: Mimin bacan sade uzatmyor, zerinde bir de bklm bklm, kvrm
kvrm, burgu gibi oyunlar yapyor. Kaflarn eklini benim bildiim, benim
yamdakilerin bildii ekli bsbtn deitirmisiniz. pek bcei de ancak kurt
haline trtl ve kelebek halinde gelince bu kadar deimi olur. Her nedense kaf
talebe hanmlarn heveslerini en fazla gs am; zavall tannmaz hale gelmi;
gzn, tecrbenin, ersi bilginin tantabilecei ey deil ki vavlara, kaf
sonundaki gibi bir engel ilavesi de hemen hemen kaide. Byk ler tufandan
evvel yaam bir acayip mahlkun kafatas gibi insana korku veriyor; tlar
ykselmi, aynlar korseli, karnlar sarkmyor, hlasa yazy hanm mekteplerinde
modaya tabi tutmular: harfler hep yksek keli, klu etekli, eli manonlu, eli
kuakl olmu
te byle olmamal yazya biraz kendimizden kendi hususiyetimizden

verebiliriz. Bu istemesek de yrymzde olduu gibi kendiliinden doar. Hani
firenklerin egzantirik dedikleri bir keyfiyet vardr, bakasna benzememek iin
yaplan kaide bozgunluklar; bunu ne yrymzde, ne yazmzda ne yazmzda
gstermemeliyiz. Orijinalite bakadr; bu doua ait bir hassadr; zorla orijinal
olunamaz. Yazda da mimin bacan uzatvermek kafn izgisini helezoni yapmak,
vav kafa benzetmek hibir zaman hususiyet, ahsiyet demek deildir. Kaideye
uygunluk iinde bir bakalk vardr ki kendiliinden olur, bir iek gibi iinden alr.
Asl anlatmadm cihet mekteplerde muallimlerin, muallimelerin bu yaz

kargaalna, bu hsn-i hat zevksizliine kar l-kayd kalmalar nsan talebesinin
yazs iin fikrini sylemek isterse hat muallimi olmamasn bahane edemez. Bu
427
evvela zevk meselesidir, sonra kaide riayetilii, daha sonra da ilim ilerinde
haddimizi bilmek meselesidir. Hlasa terbiye, ahlak meselesidir.
Yazy deitirmek salahiyetini nereden alyor (.) hayr, kaide dahilinde

rendiimiz gibi okuyabileceimiz gibi yazmaldr. Kardan arslan yapmak gibi
harflere istediimiz kalnlkta (.) gittii kadar boy keyfimiz geniliinde en
veremeyiz. Yaz, yazan iin deil yazlan iindir ve onun iindir ki eklini
korumaldr. Zaten dorusu bu mucitliklerde hi enili, yakkl, dm (...) baca
uzun, ba kvrk; karn kk (.) takn harfler hep sakat eyler; sanki huruf-
drl- acezesi; seyr-i ruh zyor.
Pek g yazlan, pek g renilen, pek g okunan yazmz bir de byle

hevesin (.) makasna urarsa Nasrettin Hocann (.) dnerse zarar grr.
Bugnk yazmz salam olan azasn paralayp onu (.) bacaklar, yapma kollar,
takma gzlerle hi (.)
Islah edilecei zamana kadar varsn kendi (.) kalsn!
Refik Halit [KARAY]
(nu: 39, 11 Nisan 1918,s. 241)
428
38. MZAHTA EHLYET
Gryorum ki matbuat mnakaalar gittike bir akalama halini alyor;

muharrirler imdi mnakaa meydanna atlrken mizah en keskin en amaz en
ileyici bir silah olarak seiyorlar, her hamlede bunu kullanmak istiyorlar. Kavuklu
ile Piekr gibi karlkl sz atp lakrd yutturmak merak dorusu- gazeteciliin
ciddiyetini bozuyor. Bunun da yeri, sras, derecesi vardr. Bu da bir meslek, ihtisas,
hatta ftrat meselesidir. Her muharrir nktedan, her gazeteci mizah-nvis olamaz.
Matbuat sade meslei aka, tarz mizah, dncesi tuhaf olan insanlarn mahfili
deildir. Mizahi yazlarn, hi phesiz ok tesirli ok ykc, rakibini artp
sersemletici bir kudreti vardr; fakat muvaffak olmak artyla Hlbuki dnyada her
eyin biraz fenas biraz kabas biraz bozuu ekilebilir, mizahn kusurlusu ekilemez.
Latife olgun bir meyve gibi kemale erdirilip yle ortaya konmak lazm gelir, mizah
Tercme-i Telamak gibi lgat kitaplarn kartrmaya hacet brakrsa derhal en fena
bir yaz derecesine der. Tahta siler gibi gacrtl, iniltili, uzun, mulk, yorucu
slupla da latife yaplamaz. ki Nasrettin Hoca fkras, davul, sprge, teneke gibi
tuhaf kelime bir araya getirilip biraz da zerine tecavz eklemekle ortaya mizahi bir
yaz karm olamayz. Mnakaa ettiimiz ahs bunlarla yklmaz, susturulmaz,
artlmaz. Hlasa mizah g bir itir.
Ben hi zarif, hi nktedan olmayan bir adamn kendisini ho-g zannetmesi

kadar dnyada feci bir hl tasavvur edemiyorum. Birinin elinde mkemmel bir alet,
bir hcum, galebe, hret aleti olan latife-gluk brnn elinde bir kutu boya olur,
her satr yaz kendi yzne bir ayr renk srer, gldrr, gln eder. Her ftrat miza
ve akaya msait deildir. Haber ile latife yaplamaz; kna skna meydana karlan
mizah kadar gazetecilikte can skc, ruh zc, zevk bozucu bir hadise ben tasavvur
etmiyorum. Ele alnca vcudunuzda rpermeler koturan galiz tuhaflklar, glme
deil reti veren kaba yazlar, tabi zaten bu bahisten hari tutuyorum. Daha yksek
seviyeli gazeteciliin mizacn tetkik ediyoruz; ben byle gazetelerin mizah su-i
istimal etmemesini istiyorum.
Evvela bilmemiz lazm gelen bir mesele vardr, en temelli, canl mesele:
Mizah her akln her zeknn dokuyaca bir kuma deildir. Benim kudretim nasl
429
bugn ruhiyat zerine yaz yazmaya eriemezse sizin hilkatiniz de mizaha mutalk
hoa lakrd maarifetleri yapmaya msait deildir. Ben cehlimi zorlamakla limane
makaleler belki yazarm, fakat zorbalkla ftratm paralayp ortaya hi istidadm
yokken zarif, nktedan bir muharrir eklinde kamam. Bu muhakkak O halde
her eli kalem tutan nktecilie kalkarsa karaca meta rk, kaba, kat bir ey
olur.
kincisi. Ftraten gln olanlar tam manasyla mizah yapamaz. Mizah gln
olmak deil gln olan grmek ve onu zarifane anlatmaktr. Kendi gln olann
evvela kendini grmesi, kendine glmesi, kendine gldrmesi lazm gelir ki byle
biri daha hibir diyarda kmad. Mizah muharriri uurlu muhakemeli bir adam
olmal; herhalde ipsiz sapsz fikirleriyle deli dolu hareketleriyle darma dank
meslekleriyle tannm insanlarn mizahi tuhaflk ve yavanlk derecesini gemez.
Kirli eylerle, murdarlk ve hastalklarla, macera ve mzahrefat ile hlasa mide
bulandran i donduran keyfiyetlerle yaplan mizahlardan muvaffakiyet beklemek bir
nevi izzet-i nefis fkdanidir; bekleyen iin de beklediin kimse iin de
Tecavzn, kabaln, am devirmenin bir ad da mizah mdr? yle

nktedanln lezzetini duymuyorum; keiboynuzu gibi bir dirhem tat almak iin bir
okka tahta inemeyi enili bulmuyorum. Her muharrir hicvi, mizahi,
mnakaalarnda hcum aleti olarak kullanmaya kalkmasa zannediyorum, kendi
hesabna kr kaydetmi olur. Bizde bir iki kalem sahibi var ki nktedanla ehil;
bunlar herhangi mbahase ve mnakaada mizah kullansalar bir kl gibi ona
keskin hamleler yaptrabiliyor. En ar bir bahis iin de mesela horozdan, tavuktan
dem vuruyorlar da ne latif bir galebe temin ediyorlar. Bunu ben, sen, onlar, herkes,
hepimiz yapamayz.
Herhalde mizah pespayeletirmemek iin onu ehlinin elinde kullanlr

grmeliyiz. Tilki derisinden manon gibi bizi tiksindirmemelidir. Bu yazmda
kimseyi kastetmiyorum, nafile sevinenler olmasn; nazik bir sanatn kabalatrlmas
gcme gidiyor da umumi bir nazarla fikrimi sylyorum. Adi tuhaflklarn ba
sedirde yer bulmas fikren henz ykselemediimize kuvvetli bir ahittir. Mizah
milletlerin zevkine muayyar olur. Glne bakarak ben bir adamn fikren
yksekliine hat izebilirim. Kabalklara saf nalede bile yer gstermek ok fazla
430
ikramdr. Fakat zarif nkteler, nasl mizah, her yere aile cemiyetlerinde drl-fnn
krslerine vkela meclislerine, ulema sohbetlerine kadar girer; girmelidir.
Mizah sprge sopas deildir, vurmak, dvmek, kaba kaba gldrmek iin
kullanlsn Bu bir fradr, dimamzn yorucu ilim ve hayat yollarnda toplad
tozlar alr; nazik, ince bir itir. Mizah haha ya gibi yutulmaz, hazm olmaz,
bulank, svak bir mayi de deildir, kirletmek, lekelemek iin kullanlsn Bu bir
uruptur, ar yemeklerin zerine nefis rayihasyla yudum yudum iilir, tadna
kanlmaz. Buruk bir mumula gibi yz ekittiren tuhaflklar, mestekre bir koku gibi
insan tkayan nktedanlklar ne zaman bir derece revatan geri kalrsa zevk
hususunda da bir adm ileri gitmi oluruz.
Hangi ilmin, hangi fennin, hangi sanatn ad anlnca altndan: Bende ondan
da var! diye frlayan simalarn azl matbuat iin ferahlktr. Mizahta da ehliyet,
kabiliyet arttr. Gazetecilikte hepimiz yerimizi bilsek muhakkak daha rahat eder,
daha iyi i grrz. Horozun blblle, kedinin tilkilie merak salmasn aklm
almyor.
Refik Halit [KARAY]
(nu:40, 18 Nisan 1918, s.261)
431
39. LSAN NASIL DER?
Pililerin yumurtadan kmasn grenler bilirler ki bu sevimli kk eyler

tyleri kurur kurumaz tp tp yrrler, analarnn peine koarlar, nlerine serpilen
yeme atlrlar, hafif bir cvlt iittirmekten de hali kalmazlar; hsl hayatlarnn ilk
saatlerinden itibaren mstakil birer fert olurlar. Kuzularn, olaklarn, taylarn, kedi..
kpek yavrularnn da tabiyet mddetleri pek azdr. Fakat ocuun, insan
yavrusunun hali byle midir? Emeklemesi, yrmesi iin geen uzun aylardan sarf
nazar iittii szleri anlamak, kendi de konuabilmek iin mtemadiyen ettii dikkat,
ceht, gayret ne kadar hayrete sezadr! Mini mini azndan kan ilk sesler btn
etrafndakilerin ne kadar gururuna sebep oluyor, bizim kullandmz kelimelerden
ise ne kadar uzaktr! Aylar geer insan yavrusu yine beiinin banda terennm
edilen ninnilerin sylenen sevimli szlerin krk dkk bir iki hecesini bile taklide
muvaffak olamaz. Peltek, slak, yumuak bir ive ile tamamyla uursuzca
tekrarlad baba ma ma gibi lafzlarn bir mana ile henz mnasebeti
yoktur. Yalnz anann, babann zihninde, gzlerini bryen iftihar duman arasnda,
bunlarn manal olduklar hakknda bir vehim husle gelir. Anne, teyze, hala ah
canm vallah baba diyor, anne diyor derler; bak, seni aryor diye
haykrrlar, bahtiyar yzleri sevin tebessmleri iinde kalr. Fakat hakikatte
yavrucuk henz papaandan fazla bir kabiliyet gstermi deildir. karabildii
sesler tam manal kelimeler olabilmek iin daha uzun zamanlar geecektir. ocuun
yannda, ayn sz, yzlerle defalar, ayn eyin karsnda sylenecek, zihninde her iki
tasavvur eyin ve szn tasavvuru beraber husle gelecek, beraber bulunacak; bu
arkadalkla biri birine sk skya balanacak; biri birinden asla ayrlmaz bir hle
gelecek o zaman ocuk bu tasavvurlardan birbiri karsnda dierini hatrlayacak. O
eyi grd zaman onunla beraber sylendiini iittii sz tahattur edecek, byk
bir dikkatle ve haiz olduu byk istidatla onu taklide alacak yahut o sz
iitecei zaman o eyi dnecek ve daha sonra o eyi tasavvur ederek, dnerek
ona refakat etmi olan sz az ok drst olarak syleyecek!
Lisan tekil eden btn kelimelerin tasavvurlar zihinle delalet ettikleri

eylerin tasavvurlaryla beraber ift ift bulunurlar. nsanlar doduklar zaman bu
tasavvur iftlerinin hi biri zihinlerinde mevcut deildir; herkes ayr ayr uzun uzun
432
alarak o tasavvurlar dimana nakeder. Demek ki lisan herkesin zihninde
kendine mahsus birer tasavvur iftleri manzumesi tekil eder. Ayn vakann ayn
muhite mensup muhtelif fertler tarafndan muhtelif tarzlarda ifade olunmas; kiminin
edip, air, hatip olup kiminin olamamas; bazlarnn gzel gzel hikyeler
anlatabilmesi, bakalarnn iki sz bir araya getirememesi hsl herkesin kendine
mahsus tbirt, ifadesi, slubu olmas. te bu ruhi mahiyetten ileri gelmektedir.
(slup insann kendisidir) sznn esas da budur.
Lisan zihinde mnakka bulunan bir tasavvurlar manzumesidir, demitik. Bu

tasavvurlara bir de hareketler refakat eder. Bu hareketler telaffuz edilen szleri
vcuda getirirler. Fertler telaffuz cihetinden de biri birinden gayet mhim farklar irae
ederler.
Dimada ihtisasa ve harekete mahsus merkezler vardr. Zihin tarafndan

hareket asabna verilen emirlerle vcudun btn hareketleri husle gelir. Szler savt
cihaznn tekil eden uzuvlarn akcierlerin, grtlan, boazn, kk dilin ve
dudaklarn- gayet nazik birtakm hareketleriyle iittirilir. Biz herhangi bir uzvumuzu
bir maksat dhilinde tahrik ettiimiz zaman bir dikkat sarfna mecburuz. Mesela
birka adm tede bulunan bir arkadamza elimizdeki topu attmz veya birka
yz metre tedeki hedefe tevfikimizle nian aldmz zaman ne kadar dikkat etmeye
lzum hissederiz; bununla beraber attmz eyi istediimiz noktaya pek az rast
getirmeye muvaffak oluruz. En mahir nianclar bile ayn daireye yz defa ate
ederler ve iki kurunu tam merkeze isabet ettiremezler. ocuk iin de her sz bir
hedeftir. Savt cihaznn gayet mafsal hareketlerini tanzim etmek hedefe nian almak
sz telaffuz etmek de ate etmek ilerine pek benzer. ocuk bu konuma
niancln kendi kendine renmeye iittii szleri kendi kendine telaffuz etmeye
mecburdur. Tabi bu mkl ie gayet glkle ve ancak takribi olarak muvaffak olur.
Kendimiz lisann bilmediimiz yabanc bir memlekete, mesela Msra

Romanya veya Macaristana gittiimiz zaman nasl bir hl karsnda kalacamz
tasavvur edelim: Kulaklarmz mtemadi birtakm grltler, harharalar, kalkalalar,
galgalalar, kark sesler duyar ve her trl itinamza ramen ilk gnler hatta haftalar
da muayyen surette kelimeleri semeye manalarn anlamaya veya kendilerini
laykyla telaffuz etmeye imkn bulamayz. te ancak o mukayese ile yeni doan
433
ocuun konuucu, velveleci, patrtc muhiti arasndaki hali hakknda kk bir fikir
edinebiliriz.
ocuun etrafndakiler: Ebeveyn, akraba, siyah dad, erkez kalfa, besleme,

stanne, hizmetli, uak Ayn sz, her biri baka perdeden, baka bir ive ile baka
bir tarzda syler. Shhate de hepsinin hali her gn bir olmaz: Nezle, boaz iltihab,
di ars veya eksiklii gibi arzalar sesi ne kadar deitirir. Adi ahvalde bile iki
kiinin telaffuzu birbirine tevafuk etmek yle dursun, iddia olunabilir ki ayn ahs
ayn sz tam biri birinin ayn olmak zere iki defa tekrar edemez. te ocuk bu
derece mtehavvil modeller, taklit ederek konumay reniyor ve ister istemez onun
da telaffuzu dierlerinin telaffuzundan farkl oluyor. Bu erait dhilinde lisann
asrdan asra az ok deimesine deil, nesilden nesile btn btn deimediine
hayret edilmelidir. Yunan hekimlerinden birinin lisan ikmal edilmi bir eser deil
daimi bir faaliyettir sz hakikaten pek dorudur.
Her ocuk konumaya baladka lisana yeni bir deime unsuru ilave
ediliyor demektir. Fakat herkesin lisana getirdii tahavvller payidar olmaz. ocuk
yava yava kendi konumasyla umumun lisan arasndaki farklar azaltr, mmkn
olduu kadar lisan hususunda dierlerine benzemeye alr ve ksa veya uzun bir
mddet sonra kimseden sarf nahv dersi, belagat fesahat dersi, ive dersi almadan
etrafndakilerden lisan en iyi konuanlar gibi lakrd etmeye muvaffak olur. (r)leri
(y)leri veya (l) gibi syleyen, (ayabann tekeylei kyld) veya (alabann tekellei
klld) diyen drt yandaki ocuk be alt yana gelince, bir gn bizim gibi
(arabann tekerlei krld) deyiverir. O zamana kadar ana baba bo yere aman,
ocuumuzun dili dzelmeyecek diye telaa dmlerdi. Mamafih ocuk peltek
kalsa bile syleyii bakalar tarafndan taklit edilmez. Bozuk iveler, yanl yani
umumun kabulne uymayan telaffuzlar sahiplerinden bakasna gemezler. yle ki
fertler arasnda grlen telaffuz farklar bir aacn yarklar veya ayn cins aalardan
mteekkil bir ormann binlerle aalar arasndaki farklardan byk deildir.
Lisan vasi bir messese olduu halde ftri bir mevhibe imi gibi umumi ve
yeknesak bir manzara irae eder. Lisan itima messeseleri en ziyade umumiyetle
kabul edileni, en ziyade umumun itinas ile muhafaza olunan, en az tahavvle duar
olandr. Hsl lisan ferd ve ruh bir mahiyeti haiz olmakla beraber son derece
434
itima bir eniyettir; umumun mterek maldr; yine umumun ehemmiyetiyle
muhafaza olunur. Her nevi keyfi teceddtler veya ferdi aczler umum tarafndan
istihza veya terehhm ile karlanr; sahiplerinin vefatyla beraber o keyfi teceddtler
veya kusurlu telaffuzlar da zail olur. Byle olmam /274.s. olsa lisan nesilden nesile
hatta fertten ferde deierek her cemaat mtemadi bir tefrika-i babil hayat yaard.
Yukardan beri arz ettiim eyleri hlasa edeyim: Lisan ruh mahiyeti ile
mtemadiyen ferdi tahriflere maruzdur; itima bir eniyet olmak itibaryla da
umumun mtemadi ehemmiyetiyle muhafaza olunmaktadr. Bu iki kuvvetin daimi
mcadelesi neticesi olarak lisann gayet tedrici tahavvl zuhura gelmektedir.
Lisanlarn uramakta olduu deimeler muhtelif nevilere ayrlabilir;

bunlardan biri anma namn verdiimiz tahavvldr. Bu gn dahi lisanmzda bu
neviden baz tahavvllerin husle gelmek zere olduunu grebilir: mazi-i naklilerin
muhatap mntehalarndaki (s) artk yalnz tahbirde kullanlyor, yoksa asl
stanbullular edebi lisanla lfeti olanlar bile bu harfi telaffuz etmeyerek:
Gelmiik, gelmiiniz diyorlar. Son zamanlarda nizama bile gemeye balayan bu
tahavvl, phesiz ferd ve gayr- kasti bir telaffuz inhirafnn umum tarafndan kabul
olunmasndan neet etmitir: Herkes gibi ilk messir de lisan olduu gibi
muhafazaya itina etmekte iken arzusuna, ceht ve gayretine ramen naslsa bir
dikkatsizlik veya beceriksizlik eseri olarak gelmisin, yerine gelmiik dedi. Ve bu
telaffuzu tabi olarak btn mazi-i nakli muhataplarndan istimal etti. lk messiri bu
telaffuz inhirafna sevk eden sebepler, hemen yan zamanda daha birok fertlerin de
telaffuzuna hkim oldu; bu telaffuz muhit tarafndan taklide layk grld ve ksa bir
zaman iinde umum stanbul dhilinde (sin siniz) lahikalar (s)siz kullanlmaya
balad.
Lahikalarn anmas her devirde ve her lisanda mahede olunabilen bir

tahavvldr. En eski Trke vesikas olan Orhun Abidelerinde grdmz r
maddesinin mazilerinde (r) sakit olarak (irti irmi) yerine (idi imi) kelimeleri
husle gelmitir. Yine eski Trkede baz lehelerde rast geldiimiz (lig, lug)
lahikalarn bugn (l, l) halinde kullanyoruz. Sarih mefuller lahikalar da (i, ga) ve
bunlarn hafifleri iken anma kuvvetiyle (i, a)dan ibaret kalmtr. Bu tahavvller o
kadar oktur ki buna dair ayr ve mafsal tetebbular yapmak icap eder.
435
Anma hadisesi yalnz lahikalara mahsus deil kelimelere de amildir. Sk
sk kullandmz efendim, hanm nine, kayn ana, on paralk szlerini efem,
haminne, kaynana, onpak tarznda telaffuz etmiyor muyuz? Getir maddesinin asl
geltir olduuna phe yoktur; Krgzcada bu kelime le ile kullanlmaktadr.
edik bldr = geen sene bilezik kelimelerinin aslen iedik = ieriden giyilen
pabu bir yldr ve bilekyzk olduu tahkik edilmitir.
Hala Anadoluda birde birden eklinde kullanlan edat da anarak (bile),

(ile), (ilen) ve sadece le len ekillerine girmitir. Bu gn stanbulda bu edat havi
olan kelimeler son derece dikkati calip bir kaynama misalini daha gstermektedir:
Benimle, seninle, onunla Hakkyla, szyle ve gittii birlen tabirleri yerine
bennen, sennen onnan hakknnan sznnen, gittiinnen Deniliyor.
Lisaniyat btn lahikalarn eskiden mstakil kelimeler olduunu ve kullanla

kullanla ana ana birer lahika birer harften ibaret kaldn, yani cevherlerle
kaynaarak ikisinin tek bir kelime tekil ettiini kabul ediyor. Mesela (m, z) fiili
zamirleri (men ben) (miz biz) zamirlerinin anmdr. Baz Trk lehelerinde
(m, z) yerine (men man. Mz) kullanlmaktadr. Anadoluda, eski kitaplarda ve baz
lehelerde de giderim, kesrin ekline msadif oluyoruz ki bu, (men ben)
zamirinin n, deil, m, be savt skt ederek tevlit etmitir. Eski kitaplarmzda
alcak, varcak ekline de tesadf ediyoruz. Manas ald, vard zamandr.
Bundan sarihen (cak) lahikasnn, zaman manasna olan (a ak) kelimesinden
doduu ve ahenk sevaitin hafifler de cek haline getii anlalmaktadr. Bu gn
artk, lisaniyatla itigal etmeyen bir kimse geleceim mstakbelinin gel al
men gibi kelimeden belki de aya tekabl etmek zere bir drdncsnden
mrekkep olduuna ihtimal veremez. Edat- haber nam verilen drn da
dururdan anm bir ekil olduunu anlamak iin yalnz mevlide bakmak kfidir.
htimal muzarilerimizin rsi, mazilerimizin dyi de bu ayn dur kelimesinin
enkazdr.
Lisann urad tahavvllerden biri de baz ekillerin kmilen terk

olunmasdr. Artk eski kitaplarda rast gelmediimiz gelben, aluban; alagl,
grgil; gelende, alanda ekilleri tarihimizin pek eski olmayan devresinde bir daha
istimal olunmak zere terk olunmulardr. Bugn istimalden dmek zere olan
436
ekiller de vardr: dek, dein yerine artk kadar; geldikte, gittikte yerine de
geldii zaman, gittii vakit eklini kullanmaya mail bulunuyoruz. Gelmegin,
olmala gibi zarif bir ekilde ancak resm muharreratn son cmlesine muhtass
kalm gibidir. Gelmedin, almadn, ekli de oktan (gelmeden, almadan) ekline
tahavvl eylemitir.
Dier taraftan ise eskiler de tesadf ettiimiz baz ekiller de muahhar bir
zamanda zuhur etmi bulunuyor. geliyor, okuyor eklinin hangi asrda
lisanmzda kullanlmaya balad ayan- tetkik bir hadisedir. Azericede keliyir,
okuyir eklinde kullanlan fiil bizim halimize tekabl ediyor. Herhalde bu lahika
dahi mstakil bir kelimenin anmndan ibarettir.
te anma hadisesi dediimiz tarik ile eskiden daha g ve daha uzun olan
ekiller daha kolay ve daha ksa ekillere tahavvl ediveriyor. Fakat bazen bir eklin
eskisinden daha uzun bir hale girdii de grlmektedir. Mesela eskiden gelesiz,
gelirsiz kullanlrken imdi gelesiniz, gelirsiniz ekli istimal olunuyor. Sizin
sinizde telaffuzca daha muhtasr ve daha kolay olduu aikrdr. Lisaniyat bu gibi
tahavvllere de bir sebep buluyor ve bunlar benzetme tarikiyle husle gelmi
addediyor. Hakikaten izafetlerde ve mazilerde pek eskiden beri kullanlmakta olan
niz lahikas siz lahikasn da bir ne ilavesi ile (siniz) haline geirmeye saik
olmutur. Fakat bu tahavvle de ihtiyari deil, tamamyla gayr- kasti ve gayr-
meru olarak meydana gelmitir.
Benzetme hadisesi lisan renmede gayet esasl bir vazife ifa ediyor. Yeni
konuan ocuk geldim, verdim Szlerini renmi olursa baka bir madenin de
mazisini kendiliinden, bunlara benzeterek, tekil eder ve hi kimseden renmeden
gittim, syledim gibi kelimeleri de tekil ve istimale muktedir olur. ocuklar
ok defa benzetme tarikiyle byklerin istikrabn celp eden yanllar yaparlar;
mesela ktsz, kalemsiz eklini bilen bir ocuk bakarak kelimesinin sarfta
hangi nevi kelimeye ait olduunu tabi tefrik etmeksizin bakmayarak yerine
bakaraksz eklini icat ediverir. Byklerin de farkna varmakszn kulland:
birka zaman, gn be gn, kat-bekat, i-gzar, emektar, metr, tahri gibi
tabirler hep benzetme tarikiyle husle getirilmi birer hatay ihtiva etmiyor mu?
437
Benzetme ile stanbul lisannda husle gelmekte olan bir tahavvl de miiz
lahikasnn miip, miik eklini iktisap etmesinden grlyor. Bu yeni tahavvle
phesiz eskiden beri mazilerde kullanlmakta olan dik, dk lahikalarndaki kef,
kaf savtlar saik olmutur. Baz Anadolu ivelerinde kullanlan gelirik, giderik
ekilleri de bu tarik ile tevlit etmitir. Mamafih anma benzetme sebepleri izah
mmkn olmayan tahavvllerde vardr. Mesela eskiden muzaaflarn meful sarih
lahikas makbili meksur bir neden ibaret iken imdi tekrar (n) ekline irca
edilmitir. Kezalik bugn, kullanlmakta olan btn ekillerin daha ksa ve daha
kolay olduu iddia olunamaz. Lisanda bir de kelimelerin eskimesi, ypranmas,
lmesi hadisesi iddetle hkm srmektedir ki daha birok tahavvllerin izahn
ancak bu tabi sebepte aramak lazmdr.
Ahmet Cevat [EMRE]
(nu:40, 18 Nisan 1918, s. 273)
438
40. KULLANDIIMIZ TRKE YAZININ MENE
El-yevm kullandmz Trke yaznn menei Kenanca yazlr. Bunu ispat

etmek iin hurf- Arabiye namyla maruf Trke harflerin meneini aramak lazm
gelir.
Arap lisannn beiinin Arabistan ube-i ceziresi olduu malumdur.

Arabistanda bahusus eski zamanlarda yaam Araplarn lisan bir olmayp farkl idi.
Bu fark, Arabistann cenup ve imal taraflarnsa bariz bir surette tezahr etmitir.
te bunun iindir ki elsine-i samiyye, Arabistann cenup ve imalinde teklim edilen
lisanlara gre Arapay cenubi ve imali Arapa namyla iki ksma ayrmtr.
Cenubi Arapa, Arabistan ube-i ceziresinin muayyen seba, hamir ve dier

baz cihetlerinde teklim edilerek, yazs ancak kitabeler maarifetiyle malum olmutur.
Cenubi Arapa Elif-b harflerinin ekserisi, Kenanca Elif-bnn harflerine

karabeti var ise de, birincilerin Kenancadan ktklar veya daha eski olup izleri
kalmam dier bir Elif-badan inkiaf ettikleri malum deildir. Cenubi Arapada (a)
(v), (y) harfleri saite olarak gsteriliyor; hlbuki imali Arapada yani el-yevm
teklim olunan Arapada, bu harf hem saite hem samitedir. Cenubi Arapann bu
uslnn (a, v, y saite olarak kullanlmas usl) bir bakiyesi, imali Arapann baz
kelimeleri ile ilal kavaidinde mahede olunuyor.
En eski imali Arapa kitabeler, imdiki Arapa yaz ile yazlmayp cenubi
Arapa yazya karabeti olan ve imdiye kadar tamamyla okunamayan bir Elif-b ile
yazlmtr. Bu gibi kitabeler vsati Arabistan ile Harran arasnda kin bir mahalde
bulunmutur. imal Arapa yaz ile yazlan kitabelerin en eskisi, miladn 328
senesinde Mre El Kyas bn-i mer yahut mr-l-Kays51 tesmiye olunan bir emirin
mezar zerinde hkk edilmi ve am- erifin cenub- arknda Kin n Nemare
nahiyesinde bulunmutur52 bu kitabeden gayri cahiliyet zamanna ait birka kitabe
vardr ki yazlar Arapa yaznn en eski nevini tekil eden hat- kufidir. Bu son hat
51
Mre, abd demektir; kays bir mabudun ismidir. mr-l- Kays namyla, zaman- cahiliyette
yaam bir airin ismi dahi vardr.
52
M. Lidzbarskim, Ephemeris frsemi tische Epigraphik cilt 2, sayfa 24.
439
hicretin ilk asrlarndan itibaren daha basit, yuvarlak ve ilek bir ekil almaya
balam ve bundan hatt- nesih meydana gelmitir.
Msrda hicretin birinci asrna ait hat nesihi ile yazlm mteaddit Arapa
papirs ktlar bulunmutur. Bu papirslerin bir ksm Arapa, Yunanca ve ksm-
azami Yunancadr. En ou hara makbuzlarndan ibaret olan bu vesaik, Msr
hkmet memurlar tarafndan yazlmtr. Araplar Msr igal ettikleri vakit, umr-
hkmeti idare eden Kpti memurlar yerlerinde ipka etmiler idi. Kpti memurlar,
umr- resmiyede Yunancay istimal ettikleri iin, Arapa tamim edinceye kadar,
Yunanca ile Arapay kullanmlardr. imdiki Arapa yaznn esas olan hat- kfi,
nbt53 yazsndan kmtr. Nabt yazsyla yazlm kitabelerin en eskisi kablelmilat
takriben krk senesine aittir. Bu kitabelerdeki isimlerin Arap olmasna nazaran
Nabtllarn Arap olduklar ve Aramcay ancak yaz lisan olarak istimal ettikleri
istidlal olunur.
Aramca yaz yeni ve eski olmak zere iki nev-idir. Nata yaznn, yeni
Aramca yazya mabeheti vardr. Yeni Aramca eski Aramcann inkiafndan husle
gelmitir. Eski Aramca yaz, eski branice ve eski Fenikeceye ve bu sonuncu
Kenanca yaznn en eski ekillerine mabihtir.54 Yukardaki mtalata atfen Arapa
harflerin menei Nbta, nbta yaznn menei, Aramca; Aramca yaznn menei,
branice ve Fenikece ve bu iki son yaznn menei Kenancadr. Binaenaleyh
mademki kullandmz Trke yaz Arapa yazdr o halde Trke yaznn menei
Kenancadr.
Balada, gayr- smi bir lisan olan Trke yazn, Sami bir lisan olan Arap
yazsna mnasebatn ve binaenaleyh Trke yaznn meneinin Arap yazs
olduunu gsterdik. imdi Trk lisannn Orhun ve Uygur lisanlar gibi ayn
zmreye55 mensup olmasna nazaran Trk yazsnn Orhun Uygur yazlar ile
mnasebeti olup olmadn arayalm.
53
Nbt memleketi imali Arabistana hkim olmu ve bazen hurane ve hatta am- erife kadar
imtidat etmi olan araziyi ihtiva eder. Payitaht Vadi-i Musa (Petra)dr.
54
M. Lidrzbarskil Handbuchder, Epigraphik nordsemitischen 2. cilt (levha ksm). Bu eserde yaz
ekillerinin karabet ve mnasebetlerini gsterir mkemel levhalar vardr.
55
Bu zmre Ural Altay lisanlar zmresidir. Trke, Orhunca, Uygurca, Fince, Macarca,
Tunguzca, Moolca bu zmreye dhildir denir. Fakat Ural Altay tabirinin ihtiva dairesinin o
440
Orhunca yaznn menei Aramca olduu deniyor. Orhunca yaz ile yazlp el-
yevm malum olan en eski kitabe miladn 731 senesine yani hicretin ikinci asrna
aittir. Orhun yazs kendisine mahsus bir husle maliktir. Mesela bu lisanda (v) ve (h)
harfleri yoktur. () ve (j) harflerinin telaffuzu bazen birbirine karr.
Uygurca yaz, Orhunca yazya nispeten daha yenidir. Uygur yazs

Sryaniceye karabeti olan ve Stronghillo56 tesmiye olunan yazdan neet etmitir.
Sryanice ise nbtadan kmtr. Stronghillo yazs, Sryaniceden ve Sryanice,
nbtadan kt gibi yukarda zikri geen Arap yazsnn en eski nevini tekil eden
hat- kufi dahi Nbtadan kmtr. Demek, imdiki kullandmz Trke yaz isterse
Arap yazsndan isterse Uygur yazsndan ksn yine netice birdir, yani Trke
yaznn en son menei Arap yazsnn meneinin takip ettii safhatta gsterildii vech
ile Kenancadr.
Bu mterek menee ramen Uygur elif-basnn baz hususiyet-i ahvale

maliktir ki Trke yaznn Uygurcadan alnmadna ve bilakis Arapa yazdan
alndna delalet eder. Mesela Uygur elif-bas on yedi iaretten yani harften
ibarettir. Bunlar miyannda bir iaret vardr ki (z), (s), (z), (sad),(z) yani telaffuzlar
diler ianesiyle icra edilen harflerin savtlarn ifade etmeye hizmet eder. Bundan
baka Uygurcada (v) harfi saitedir, samite deildir. (v) Franszca (vu) gibi telaffuz
olunamaz. Hlbuki eski Arapada yani 22 iaretten ibaret olan tertibini takip
57
eden Arapada (z, s, sad) harfleri iin ayr ayr /284 iaretler vardr. (V) harfi ise
hem saite hem samitedir.
imdi bir sual varit oluyor. Acaba Trkler ne vakit huruf- Arabiyeyi
kullanmaya balamlardr? Bu suale imdilik katiyet ile cevap verilemez. nk
Trkler muhtelif memleketlerde yaadklar iin hangi memleketin Trklerinin daha
evvel Arap yazsn kabul ettiklerini tayin etmek mkildir. u kadar var ki Trklerin
kadar geni olduu henz ilim ispat etmemitir. Mesela bu lisanlar miyanndaki Trke, Orhunca,
Uygurcann ayn zmreye mensup ve Fince ve Macarca ve belki Samoitenin karabet-i lisaniyeye
malik olduklar ilmen sabittrir. Hlbuki Trke, Tunguzca, Moolcann karabetleri ve Trkenin
Moolcaya byk mabehetine ramen bu son iki lisann karabet meselesi henz ilmen tayin
etmemitir.
56
Stronghillo Yunanca bir kelime olup yuvarlak demektir.
57
(zel, t) ve (z)y zikretmedik. Bu harf bilnesibe yenidir. (zel) harfi (dal)dan, (z) harfi (t)dan ve
(dat)dan inkiaf etmitir.
441
Araplar ile temasta bulunduklar ve Araplarn tesiri altnda kaldklar andan itibaren
Arapa yaznn Trkler arasnda taammm etmeye balam olmas varit hatrolabilir.
Araplarn Trkler ile muharebe etmeleri, takriben miladn 716 senesine doru tesadf
ediyor. htimal ki bu muharebeden sonra Trke yaz, Arapa yaznn tesiri altnda
kalmtr.58 Bundan baka dier bir sual varit oluyor Trkler ne vakit slmiyeti
kabul etmilerdir? Tarih, Trkistan Trklerinin miladn 900 senesine doru
slmiyeti kabul ettiklerini kaydediyor.
Yukarda Trke yaznn Arapa yazdan alnd sylenmitir. Bu defa Arap

elif-basn tekil eden harflerin inkiaf hakknda birka malumat verelim: Arapa,
sami bir lisan olduu iin bu lisanda kullanlan huruf da, sami olan Kenanca hurufun
tertibini takip etmitir. Bunun en byk delilini ebcet tertibinde aramal. Bu tertip
bir vech-zrdir. Ebcet hevez, hatt, kelemen,

safes, karaet, sehhaz, dazg. Garb Afrika Araplar bu son drt kelimeyi
tarznda yazarlar. Bu kelimelerin menei hakknda muhtelif

59
rivayetler vardr. Umumca kabul olunmu bir fikre gre ebcet tertibi tekil eden
kelimeler ecnebi olup ilk harfleri bir madde-i asliyedir. Eski Araplardan bazlar
Cumartesi gnne ebcet; Pazara, hevz; Pazartesi gnne hatti; Salya, kelmen;
arambaya, safs; Perembeye kret ve Cumaya urubet tesmiye ederler idi.60
Cumann urubet tabiriyle ifade edildii iin, evailde Arapa elif-bann 22 harften
teekkl ettiini bir lim istidlal etmek istiyor.61 nk perembe manasn ifade
eden kret kelimesi elif-bann son harflerini tekil ediyor, yani Cuma demek olan
gurubet62-i ifade etmek iin baka harfler kalmyor.
58
Uygurca yaz, hicretin 9. asrna kadar havaz lisan olarak yazlmaya devam olunmutur. (Necip
Asm beyin erh ve nakil ettii Ahmet Bin Mahmut Ebu Kenakinin eseri olan hep l hakaykn
birinci ksmnn balangcna mracaat oluna).
59
Tacl urus, (Msrda matbaa-i hayriyede ilk defa olarak hicretin 1306 senesinde baslmtr) Cz
1, sayfa 275
60
Ede. William Lane Arabic English Lexicon cilt 1, sayfa 4
61
De Sacy Grammaire arabe.
62
Fikrimize gre, urubet kelimesinin asl branicedir. Ereb okunan (arb) branice kelime akam ve
bahusus Cumartesi gnne tekaddm eden nevindendir ki o da Cuma demektir. Bu kelime Yahudi
bayramlarna tekaddm eden gnlere dahi tatbik olunuyor ki bu gibi gnler Cuma addolunuyor.
442
Ebcet usl tertibi Arapa ve Sryanice (Bugn branice Kenanca zmrenin
yegne mmessilidir.) Elif-bnn tertiplerinin ayndr. Bu iki lisann elif-blar 22
harften ibaret olup, baz harflerine ilave olunan noktalar vastasyla telaffuzlar
deiir. Mesela branice de b harfinin iine ve Suryanicede ayn harfinin stne bir
nokta konursa b, ve branicede (b) noktasz olur ve Sryanicede ayn harfinin altna
bir nokta konursa v gibi telaffuz olunur. Arapada buna mabih bir nokta usl
istimal olnmutur. Bu usln sebeb-i istimali, mrur- zaman ile harflerin daha
basit bir ekil almalarndan ve bu yzden birkann biri birine mabehet etmeye
balamalarndan ileri gelmitir. te bu basitletirmenin tesiri ile husle gelen
mabeheti def etmek iin bir vasta-i tefrik ve temyizin taharrisine lzum
grlmtr. Tedmrce63 ve nbtca yazlara imtisalen, Suryanicede ekilleri bir olan
de ve re harflerini birbirinden ayrmak iin denin altna bir nokta ve rnin
stne bir nokta konmutur. Arapada kabul olunan bu usl iktizasnca basitletirme
hesabyla birbirine benzemeye balayan eski harflerden yani 22 harften bazlarn ve
vakti ile yalnz bir iarete malik olan harflerin ekilleri muhtelif noktalar vastasyla
tefrik ve temyiz edilmitir. Birbirine benzemeye balayan harfler: b, t, y; r, z, f, k; ve
vaktiyle yalnz bir iarete malik olan ve baka harflere benzemeyen harfler: t, h, d, s,
t, adr. Yalnz bir iarete malik harflerin noktalar tadil veya yeniden nokta ilave
edilmekle, bu son alt harften, t, h, z, d, t, g meydana gelmitir ki bunlar iki kelimede
toplanlr ise olarak ebcet tertibinin nihayetine ilave edilen iki kelimeyi
tekil ederler. Bu alt harf, Arap elif-bsnn aslen mteekkil olduu 22 harfe
nispeten yenidir. Bunun byle olduunu harflerin ifade ettikleri kymet-i adediyyeleri
dahi meyyittir.64 Mlahazat- sabkadan anlalyor ki bir lisanda yeni harflerin icad
o lisanda hissedilen bir ihtiyacn neticesidir. Mesela Msr Arapasnda (v) harfi
Franszcada (vu) gibi telaffuz olunmayp ngilizce (w) gibi telaffuz olunur. Fakat
baz kelimelere Franszca (vu) telaffuzunu vermek iin (f) zerine iki nokta daha
ilave olundu. Mesela avukat kelimesi afukat (f) zerinde nokta vardr. eklinde
yazlr ve avocat okunur.
63
am- erifin ark- imalinde kin tedmr ehri lisandr. Tedmr, tarih-i milattan bede ile tedricen
kesp-i satvet ederek miladn 260 senesinden sonra btn Suriyeyi idaresi tahtna almtr.
64
Ebcet uslyle tertip olunmu son harf t olup kymet-i adediyesi 400dr. Hlbuki s, 500; h, 600;
z, 700; d, 800; t, 900; g, 1000 ifade eder.
443
Trke elif-bdaki (p, , j) harfleri Acemceden alnarak, uslleri (b, c, z,) idi.
Arapa elif-ba ne iin ebcet tertibini muhafaza etmemi ve ne zamandan beri imdiki
tertibe girmitir? Bu sualin birinci ksmn cevap verelim. Yukarda sylendii gibi
huruf- Arabiye birbirine benzemeye baladklar vakit benzeyen harfler bir araya
getirilerek bu suretle ebcet tertibine halel geldi. Sualin ikinci ksmna gelince, bu
bapta kati bir ey denemez. Fakat eski Arapa kamuslar, bu elif-ba tertibi hakknda
bize az ok bir fikir verirler. Mesela Kitabl-ayn65 namndaki en eski Arapa
kamusun tertibi imdiki elif-ba srasyla deil, belki huruf- arabiyenin mahreleri
itibar srasyla tanzim olunmutur. Bu tertip, elif ile balayacak yerde ayn ile
balayarak atideki sray takip ediyor: ayn ha, he, h, gayn, kaf, kef, cim, e, dat, sat,
zel, t, dal, te, z, ze, se, re, le, nun, vav, be, mim, elif, ye.
Tehsibl-fet66 kamusunda Kitab-l aynn tertibine riayet olunmutur.
Fakat Kitabl-Hayat67 ve 68
kamuslar, imdiki elif-b srasna
gre tertip olunmulardr.
Fakat bu son iki kamustan daha yeni olan kitabl- hkm ve el hayatl-
69
azimin tertibinde kitabl- aynn tertibi gzetilmitir.
Arap yazs ile elif-bsna dair imdiye kadar serd ettiimiz mtalaatn
kffesi Arap yazs ile elif-bsndan baka bir ey olmayan imdiki Trk yazs ile
elif-bs hakknda da varit olmakla sze nihayet verilmitir.
Avram Galanti
(nu: 41, 25 Nisan 1918, s. 283)
65
Bu kamusun telifi El Halil Bin Ahmete isnat olunuyor. Mumaileyh, hicretin 160 yahut 170
senelerinde vefat etmitir. Laden Ktphanesinde mahfuz bulunan kitab- fi mani l huruf
naml yazma kitap kezlik El Halile isnat olunuyor.
66
Alazharinin eseridir, mumaileyh hicretin 202 senesinde tevlit ve 270de vefat etmitir.
67
Mellifi Ebu Kasm Bin ibadl Sahip. Mumaileyh hicretin 326ta tevlit ve 385 vefat etmitir.
68
Mellifi Ebul Hseyin bn-i Farisdir ki hicretin 395 senesinde vefat etmitir.
69
Mellifi Ebul Hasan Ali Bin smail-l Mersi bn-i Seyyidadr ki hicretin 478 senesinde vefat
etmitir.
444
41. LKBAHAR
Bu yl ilkbahar srtnda slak abas banda karl klah tebdil gezen bir ah
gibi, kendini bildirmeden ksre hkra ka brl geldi ve birden zerindeki
matemli rty atp akllar alan aasyla her zamanki gibi rengrenk her zamanki
kadar ihtiaml, pr-znet karmzda glmsedi. Bakyorum da dnk yamurlu,
souk, plak tabiattan bugnk bulutsuz, lk iekli baharn kmasna ayorum.
Daha dn baheler sessiz, gnesiz, glgesizdi; bugn aydnlk iinde yanan
ieklerinin glgesinden bcekler sesleniyor, kuytu, lo, serin aa altlarnda
glgeler yatyor. Daha dn yamalarnda karlar, serviler de kargalar vard; bugn
karlarn yerine ekinler dalgalanyor, servilerde blbller tyor. Demek bahar? Bana
yle geliyordu ki bu sene iekler ve blbller mevsimi gelmeyecek, cihann
felaketine pek yakan karlar, yamurlar kesilmeyecek, artk bir daha bahar
topramz enlendirmeye cesaret etmeyecek
Bahar yine geldi! Keyfine szne dkn olan bu nmayii mevsim yine
kederlerimize l-kayd kald, yine yle ziynetlerine brnp gamsz, elemsiz geldi.
Baharn bu neesi, bu ss matemli evlerde enlik yaplyor gibi bana bedbaht
kremiz iin, mevsimsiz srasz, mnasebetsiz gibi grnyor. Tabiatn bu
insafszlna aryorum ve onun iin balkondan uzanp etrafa baktm zaman zevk
deil yeis, sevin deil keder duyuyorum.
Bahar sulha yarayor, ss genlie, gzellie yarat gibi Yerlere bir

taraftan iekler br taraftan kurunlar serpilmesi; bahelerde gller, insanlarda
yaralar almas; rayihalarn barut dumanyla karp sakin bahar havasnn feryat ile
sarslmas hi ho olmuyor.
stanbul nice bahar seyir iin kurulmu bir kk gibidir. stanbulun bahar
Bu, altn zerinde elmas, billur iinde arap, gzel gzlerde ihtiras gibidir; o kadar
birbirine yakr, birbirine kuvvet, mana, zevk verir. Ne yazk ki bahara en uygun bir
mahfaza olan bu beldeye ilk mjdeyi yourt satanlarn bed, girye sesleri getirir.
Zaten krlarda da byledir, tabiata ilk haberi duyuran kaba, kart sadal kurbaalardr.
Bu iki ses ehrin, krlarn mjdecisidir. stanbulun henz souk yamurlar altnda
hrpaland hznl akamlarnda perdeler kapanp lambalar yanarken, dertler,
445
kederler meskeni izbe, kuytu mahallelerini dolaan bu yourtu sesleri bana ne kadar
mell verir Konaca yeri bilmeyen iri bir bcek gibi uzaklaa yaknlaa dne
dolaa her soka her buca uzun uzun gele gide gezen bu uultular, mzic sesler
gnlm hznle doldurur; baharn mjdesi beni zer. Bir dellal gibi sokak sokak
dolaarak bu matem iline safal bahar beldelerinden selamlar, bu rutubet ve melal
lemine selamet ilahndan haberler getiren seslerin bu kadar bed ahenksiz oluu fena
bir tesadftr.
lkbaharn ilk gnlerinde ilk lk gneten ar uyanm, yar renklenmi

mtevazi krlardan ben etaret duyarm fakat her taraf iekle dolduktan, hava takn,
bayltc rayihalarla arlap bir havai kadn odas gibi sste, renkte, kokuda sefahat
ve israf baladktan sonra bana bir yorgunluk gelir. Havann yk omuzlarndan
basar, rayihann okluu yreimi skar, nmde serilip giden renkler gzlerimi
yorar. Klfetli msamerelerde aa ve grltden bunalm bir mptedi gibi beni
sersemlik, durgunluk, uyku basar. Baharda baz scak mays akamlar vardr ki
dnyaya buhurdanlar buram buram tten, gl-abdanlar bol bol dklen bir mabet
hali verir. Gk kubbe gibi alak, yldzlar kandil gibi snk hava triyatyla bir
mahfaza gibi doludur; ne serin bir rzgr ne etaretli bir ses; yalnz koku yalnz
gaye, vecde benzeyen bir sknet Byle bahar ruhumun ezasdr.
Bahar en sevmediim seyri kollar kucak kucak dallar, elleri demet demet
ieklerle dolu sahte neeli Hristiyan ailelerinin Pazar gezintilerinden dnleridir.
Bahar sade etaret deildir; baharn verdii tesir kahkaha ve lk olamaz, bahar
byle bir dal- leylak, bir demet papatya ile rutubet kokan apartmanlara giremez.
Byle neeler bu koparlm iek ve dallar bana bahara kar yaplm bir hakaret
gibi gelir. Zaten bahar gzden ziyade gnlle duyulur, needen ziyade hznle
seyredilirse kaba, adi olmaktan kurtulur; etaret, ehvet, kuvvet, hepsi ancak
yazdadr; yaz ksrksz, sinirsiz, hznsz bir mevsimdir. Baharda iekli tabutlar
hatrlatan bir hal, neticesiz kalm sevgilileri yd ettiren bir hayalilik vardr.
Mevsimler iinde ancak yazn bnyesi salamdr. Ancak yaz insan faaliyete, akta
ve ite cesarete sevk eder. Yaz hayal deil hakikattir. Zaten tabiat ilkbaharda
tabiatszlar; evi eya, sandklar mal ile dolu yeni bir zengin gibi maliknesini
birbirine uymayan rengrenk hallarla donatr, biimli biimsiz avani ile tka basa
446
doldurur, mevcudunu her tarafa fazla fazla lzumsuzca serper saar, yayar yar,
insana gsteri yapyor hissini verir.
Bence baharn aa halk iin timsali: Kthanenin stleri altnda

psklsz kara fesine bir mor salkm takp trk ara ara yourt yiyen bir gen
klhanbeyidir. stanbulun kyleri iin de bahar u ekilde tahayyl ederim: Badem
aalarndan ala toplamak iin yksek keleri zerinde uzanm rtleri
rzgrlarla havalanan bol malahl hanmlar
Baharn dekoru iinde ince elbiseler giymi, zarif ve munis kadnlar

olmamas ne byk bir noksan Yalnz tabiat ieklenmi aalar ve yeillenmi
tarlalar gnlmz teheyy etmiyor. Gurbet illerinin yeilliinden, ieinden,
rayihadan tam ne feyizli baharlarn grdm; bana cansz geldi. Baharn ruhu
kadn Fakat bulutlar gibi ufuklarnzdan izgi brakmadan izsiz, sessiz geen,
yksek eriilmez /342.s. dallardaki iekler gibi gznze daha gzel daha renkli
grnen uzak, yabanc, fakat munis kadnlar Baharn aas iinde kadnn ekli
dolamazsa tat duyulmuyor; denizde geen bir yelken gibi baharn gzelliini de
kadnn beyaz elbiseli zarif hayali tamamlyor.
Bahar duygusuna btn canllarn itirak etmesi beni bahardan soutur.

ayrlara balanan plak srtl atlardan, mesirelere yaylan gr kahkahal insanlara
ince hisli sanatkr adamlardan kaba dnceli maaza raklarna kadar herkes, her
canl, her ta ve her ot btn lem bahar duyar bahar sever baharn peinde pespaye
bir kafile tekil eder. Bahar birazda benim nazarmda eski divanlarmz eskitmi,
hrpalam hayideletirmitir. Blbl sesine, gle, erguvana, nergise beni garaz eden
Bkiler Yahyalar, Nacilerdir. Asl bahar gnlmn bahardr; gnl yle feyizli,
kudretli olmaldr ki istedii vakit kendinden, iinde baharlar yaratmal, baharlar
yaatmaldr. Bu, byk adamlarn kardr. Lakin her insan biraz gnlnn baharn
grmtr: nsanlarn asl bahar aktr. Akta bir bahar gibi iin iin uyanan
kendiliinden alan kocaman bir tabiat vardr. Sevenler iin dnya indi bir bahardr.
Onun iindir ki ben tabiatn baharnda da akta olduu gibi bir tatl eza, bir neeli
hzn duyarm.
447
Yukarda dediim gibi baharn ilk mjdesini krlara ve insanlara satclarla
kurbaalar getirir. Vakti ile midemizi de taze baharda bir koca bardak taze bira ile bir
iri para taze peynirle haberdar ederdik. imdi bir marul bu ii gryor. Tabiatn
yeilliine, ota iee verdii u feyiz iinde lemin urad ktlk ne ac bir tezat
Bahede diz boyu otlarn iinde yar rtl, itah ile yarnn kahtndan otlayan keiye
baktka, bende de bollua erimek, yarn unutmak arzusu artyor. Byle kuru bakla
ile bahar lezzetsiz oluyor; leylak ve gl zerinde boucu gaz l ve sac ecza
kokusu duymak insan rktyor; dnceden bunalm balarmzda bahar
anlayacak kuvvet, melale dalm gzlerimizde gzellii grecek fer kalmam
Dnya iin yine sylyorum asl bahar: Sulh; kurbaalarla yourtularn sesi gibi bu
hakiki bahar da gazetelerle siyasilerin az acaba daha ka bahar sonra bize
mjdeleyecek?
Refik Halit [KARAY]
(nu:44, 16 Mays 1918, s. 341)
448
42. BR HCV MNASEBETYLE
Galiba bundan iki sene kadar evvel tarih ve edebiyat meselelerinde

mtehasss addedilen bir zad Acaibl-letaif adl kk bir eser neretmiti. Mini
mini sayfadan ibaret bir mukaddime ile ufak bir seyahatname tercmesinden
ibaret olan bu eseri daha kar kmaz alp ehemmiyetle tetkik ettim ve Milli
Tetebbular mecmuasn beinci saysnda ona dair uzun bir tenkit yazdm. Bu
kk sayfalk mukaddimedeki yanllar tashih iin otuz byk sayfa doldurmak
icap etti. Hayrete ayan bir hadise olarak btn o mukaddime de bir tek doru cmle
bile yoktu. Sonra dikkatsizliin, basmakalp $( malumat nakletmenin en parlak
misallerine tesadf etmek mmknd: mesela muharrir ba tarafta bu
seyahatnamenin habibl-siyere nakletmi olduu Ktip elebiden naklen
syledii halde bir iki sayfa aada senelerden beri Farisi metnini arayp
bulamadn ve nihayet Trkesini ele geirdiini itiraftan ekinmiyordu. Hlbuki
ilk satrlardaki ifadesini unutmayp habibl-siyer sayfalarn biraz kartrmak
zahmetini ihtiyar etseydi matbu nshasnn (10 17)inci sayfalarnda bu
seyahatnmenin Farisi metnine aynen rast gelecek ve uzun seneler intizarda
kalmayacakt!.. Bu zatn ne derecede mdekkik olduunu gsteren daha bu gibi
birok yanllar, sonra elindeki metni bile bile tahrif etmesi nk ayn metin vakti
ile bizim elimize de gemiti bu tenkitte gayet sade ve ayn zamanda ok hrmetli
bir lisan ile ve btn delil ve vesaikiyle yazlmt. Biraz dikkatlice bir ocuun bile
yapmayaca bu kadar feci hatalar ve tahriflerden sonra, artk o zat tarih ve edebiyat
meselelerinde mtehasss addetmek yalnz benim iin deil daha biroklar iin de
kabil olamazd
Her ite derhal kaleme sarlp stun stun yazlar yazan o zat, tenkidin
intiarndan beri bir sene getii halde sktu tercih etti. Bir aralk altm ciltlik bir
Osmanl tarihi yazmaya da teebbs etmi! sayfalk mukaddimesini tashih iin
otuz sayfalk tenkide ihtiya grlen, bir sayfann sonuna geldii zaman ba tarafta
yazdn unutan bir zatn bu teebbs bana tuhaf grnd; demek o vakit alt yz
ciltlik bir de tenkitnme yazmak icap edecekti! Hi kendisinden bahsetmeksizin,
byle bir teebbsn kabil olmadn uzunca bir makale ile iddia etti.
449
Srf ilmin terakkisi namna, hatta hibir ahsi kelime sarf edilmeyerek yazlan
bu yazlar mma-ileyh pek kzdrm olacak ki mnhasran benim aleyhimde
bulunmak iin tarih ve edebiyat mecmuas nam altnda bir hiciv ve tum
mecmuas nerine balad. Vakti ile ikinci cildini yazacam iin zerine ismim
konulmu olan ahabettin Sleyman Beyin bir eserindeki tertip yanllarn, sonra
benim Trkeden daha gzel Faris iir yazan Selim-i evvel maddeten fethettii
ran manen malbuydu ve Faris lisanyla yazan Trk nesline mensup airler
manen bizden saylamaz mealinde iki cmlemi parmana dolayarak stun stun
tumlar sayyor. Akl banda adamlar iin manalar pek sarih ve ilmen de kati birer
hakikat olan bu cmlelerin mealini anlayamayanlarla szmz olamaz. Acaibl-
letaif mukaddimesi, bize senelerce kitaplar arasnda bulunmann insana ilim ve
fazilet vermediini gstermiti; bu eni ve mstekre tumlar ise kitaplarla
geirilemez bir hayatn ilim ve fazilet yle dursun hatta biraz edep ve hay bile
vermediini ispat etti. Trkl tahkirden ekinmedii halde okuduunu anlamayan
birini szlerini yakalayarak Selim ., Nefyi, Fuzliyi bizden saymayan
milliyetperverlere aklmz ermez diye iftiralara kalkan yardaklar tabi hesaba bile
katmayz. Levamil-hamidiye air Rekiki, galiz ve gln tumlarna istedii
kadar devam edebilir. Bizde ona kar derin bir terehhmle:
Edip olur kii sermaye-i hays kadar.
Msran okur ve omuzlarmz silker geeriz.
M. F. [Kprlzade]
(nu: 44, 16 Mays 1918, s. 346)
450
43. LAFIZ LE MANA
Her kelimede bir lafz bir de mana vardr; lafz manann.. Zihni tasavvurun
iaretidir. Fakat kelimenin lafz muayyen olduu halde manas yle deildir: te
kurun kalemimin iki hareketiyle izdiim mnhaniyi yandaki bir ocua
gsteriyor, Bu ne! diyorum; o da tereddtsz Kedi cevabn veriyor. O dakikada
karki atnn zerinde duran veya hareket eden sincabi lekeyi gstererek ne
olduunu soruyorum, yine kedi cevabn alyorum. Mangaln altnda uyuklayan
veya mutfakta miyavlayan Tekir de kedidir. Bir terih masasnn zerinde karn
deilen, ahas karlan, bir kanl pht haline konan cansz, hareketsiz ey de kedidir
ve bu hl her kelime hakknda yledir:
Adi bir izgiye, bir glgeye, bir karaltya, hareket eden veya etmeyen, ses
veren veya vermeyen bir ekle yahut havasmz ve aletlerimizle tecrbe ettiimiz bir
cisme ayn ismi veriyoruz.
Bir ormann iinde her nevi yaprakl, her nevi gvdeli dall Budakl her
boydan, her cesametten binlerle nebat gryoruz, bunlarn her biri zihnimizde ayr
bir hayal, bir tasavvur usle getiriyor; fakat bunlarn hepsine birden aa
kelimesini kfi buluyoruz. Bir ehrin iinde binlerle bina vardr: Bunlarn kimi ahap
kimi krgir; kimi eski kimi yeni; bazs bir kulbe kadar kk bazs bir saray kadar
byktr. Biz bu binalarn cmlesine birden delalet etmek zere hane kelimesini
kullanyoruz. Aa kelimesini eceri andran herhangi bir ekle, bir resme, bir
izgiye; hane kelimesini de eve benzeyen herhangi bir hayale temil ediyoruz.
nsan btn bu baka baka olan eylere ayr isimler vermek iktidarnda
deildir, fakat bu aczine zihninin tecrit denilen bir ameliyesiyle are-saz oluyor:
Zihin btn kedilerde mterek olan ve neden ibaret olduu sylenemeyen bir hl
kefediyor ve ite o hale, o kedilik haline kedi ismini veriyor. Bu kedilik hali o
kadar mcerret ve basit bir eydir ki kediyi andracak bir izgide bile mevcuttur.
Lisanda bu vasi zmreleri daha mahdut snflara tefrik edecek kelimeler de

vardr, lakin hi birinin manas kati ve muayyen deildir. Mesela sabit meskenlere
delalet etmek zere kulbe, , ev, konak, saray, otel, apartman gibi kelimeler
kullanmaktayz. Fakat ekilce, cesamete, renke, umumi manzaraca inasna hizmet
451
eden malzemece birbirine benzememek artyla binlerce kulbeler, evler, konaklar,
kkler, saraylar, oteller, apartmanlar olabilir. Bu muhtelif snflar arasndaki hudut
da kati deildir. Mesela bahe ortasndaki iki veya katl bir binaya ev mi, kk
m, konak m namn vermekte mtereddit kalrz. Mtevaz bir insann konak
yavrusu bir binaya bizim kulbe dedii halde azimet-fr bir dierinin daha kk
bir eve bizim kk veya yal dediini de unutmayalm. Fakat imdilik hissiyattan
sarf- nazr kelimelerle ayrlan eya zmrelerinden birinin nerede hitam bulup
dierinin nerede baladn kati olarak tayin etmede herkes aczini itiraf eder.
imdi eyaya isim verenin mahiyetini anlam bulunuyoruz: Zihnimiz,

kendiliinden karsndaki eyann tarifi gayr- mmkn hallerini tecrit ediyor; o
halleri ihtiva eden dier eylere yine kendiliinden tamim ve temil ediyor;
onlar zmre, snf suretinde grerek mterek bir kelime ile tevsim ediyor. O halde
kelime ancak miktar gayr- muayyen fertlerde mterek grlen ve neden ibaret
olduu tayin edilemeyen bir hale delalet eder. Bu gayr- muayyen olan iki eyin tayin
ve takdirinde ise herkesin genie bir serbesti sahas, meydan vardr. Bu sebepten
kelimelerin manas daima nisb olmaktan kurtulamyor ve gittike mrur zaman ile
daha mphem, daha gayr- muayyen oluyor; gittike kelimeler ilk manadan daha
uzak manalara delalet etmeye balyor. Yine bu sebepten dolay kelimeler, ok defa
birka zmreye.. Birka snfa birden ait oluyor. Yani bir kelime birka manaya
delalet ediyor. Mesela cerrah mesaneden kard donuk, przl cisme ta
namn verdii gibi kuyumcu da bir altn yz sylemek iin kulland parlak,
mcella, sert eye ta diyor. Duvarc da yaplarda kulland molozlara ayn ismi
veriyor. Yine mesela esrar kelimesinin bir tekke derviine veya bir afyon
tiryakisine gre manas baka, bir aa veya bir hariciye memuruna gre de
bsbtn bakadr. Tecrit ve tamim ameliyesi lisanda baka bir surette daha tecelli
eder. Bu surette zi-hayat mevcutlarn harici ve dhili uzuvlarna ait ba, gz, burun,
kulak kpe, kol, bacak, bilek bilezik; gaga, kanat, karn, beyin, gbek, kemik,
damar, dal, yaprak, kk gibi isimleri en czi bir mahebet ve mnasebetle cansz
mevcutlara temil etmektir. Masaya, iskemleye, koltua ayak, kol, arka; dolaba
ekmeceye, gz; havana el, kulaa meme, kuyuya bilezik, ieye boyun az;
pencereye Kapya kanat veriliyor ve hemen her eye bir ba isnat ediliyor: Suyun
452
ba, dan ba, szn ba, iin ba, bann ba - Harflerimizin bile muhtelif
azas vardr: Mimin.. Aynn ba, Fenin gz, Cimin karn, Sinin dii. denize
doru uzanm kara parasnda bir burun, iki kara arasndaki deniz parasnda bir
boaz, patatesin sathndaki girintilerden birer gz grrz; dalar, nehirleri kollara
ayrlm, meseleyi dallanm, budaklanm, tasavvur ederiz. Z-hayat mahlklarn
yalnz azas deil faalleri ve hassalar da cansz, hayatsz eylere veya dier canl
mevcutlara atfedilir: Soba ok kmr yer, rzgr inler, saat yrr, frsat kaar, beniz
uar; gne doar, su uyur, yalanc bir ey yumurtlar, dman kudurmu olur
Dier bir cihetten, btn fiiller, tabi ki isimler gibi muayyen ve ferdi deil,
zmrev hadiselere delalet ederler:
Ekmek kesildii gibi sz, ses, ate de kesilir; st, sabun, kesilir; (Selam
makamnda) boyun kesilir. Pirin tartld gibi sz, akl da tartlr. Maddi bir ey
gsterildii veya ekildii gibi metanet, gayret, adalet gsterilir; azap, zahmet, dert
ekilir; telgraf, ziyafet, peke ekilir; bir insann tavr, sz, muamelesi ekilir veya
ekilmez. Ta atld gibi laf, temel, adm da atlr. Fiillerin manas bazen o derece
tahavvl eder ki nasl bir mnasebetle iptidai ve asli manadan intikal edildiini
hayret olunur; mesela bamza zabt kesildi tabirindeki fiilin kesmekle ne alakas
olabilir? Maymuna dnd tabirindeki dnd ne mnasebetle benzedi yerine
kullanlyor? Ve nasl oluyor da bozuldu fiili ard, mahcup oldu manasna
geliyor?
Bundan da daha vasi zmrelere amil fiiller vardr; mesela buyurunuz fiili
gidiniz, iiniz ilh yerine kullanlyor. Hele etmek, olmak gibi iane fiillerinin
istimal dairesini tahdit etmek bile mmkn deildir. Manann mphemiyet ve gayr-
muayyeniyeti yalnz isim ve fiil nevinden kelimelere mnhasr deildir. Renklerin o
saysz antne mukabil ancak parmaklarmzn zerinde saylabilecek kadar
kelimemiz; ekilleri Kavramlar, cesametleri tatlar tayin etmek iin de bunlardan
daha az tabirimiz vardr. Onlarn da her birinin manas herhangi bir mnasebetle
maddi ve manevi muhtelif zmrelere temil ediliyor: ar ta, ar sz, ar tabiat,
ar insan, ar muamele, ar hediye, ar yry, ar syleyi Tatl bal, tatl
sz, tatl dil, tatl muamele, tatl uyku, tatl can, tatl bak, tatl meyil, tatl
453
musahabe Dehetli arslan, dehetli insan, dehetli sz, dehetli gzel, dehetli
resim yapyor deriz.
Kelimelerin en kati manalar olmak lazm gelen adetler bile mphemiyetten

kurtulamyor. Birok, biraz, bir takm, birka, bir eyyam gibi tabirler de
kullandmz birin manas vahitlikten ok uzaktr. Yani lakrdm var dediimiz
zaman da ikiden pek fazla sz syleyeceimizi biliriz. Biri hakknda bankada be on
kuruu var denildii vakitte nasl bir miktar kastedildii tayin edilemez. Alelade
konuulurken bir yere yz defa gittiimizden, krk yldan beri bir eyi bildiimizden,
seksen kere bir eyi sylemi, olduumuzdan, birinin veya bir eyin yz kat Bin
kat daha iyi veya daha fena olduundan bahsederiz. Dnyamza drt
bucak isnat eder, sathn yedi iklime ayrlm sayarz houmuza gidene hep krk bir
buuk maallah bahederiz.
Kelimelerin bu mphemiyet ve gayr- muayyeniyeti yalnz bizim lisanda

deil her lisanda vardr. Makalenin msaadesi olmadndan bu hususta bizim lisanla
Avrupa lisanlar arasnda mukayeseli bir tetebbu yapmasn baka bir frsata terk
ediyoruz.
Kelimelerin mphemiyet gayr- muayyeniyetini tezyide hizmet eden

amillerden biri de muhtelif hissiyat olmutur. Sevilen birine: Kardeim, hemirem,
babacm, anneciim, anacm hatta bir snf halk lisannda erkeklere kar bile
anam veya anam babam bazen de anam babam, kardeim denildii gibi
elmasm, glm, ekerim, canm, iki gzm, ruhum, cierim, cierimin paras,
canmn ii ilh deniliyor. Sevilmeyen bir insana da hamakat, cehaleti, kabal
Kastedilerek kz, eek, ay, bostan korkuluu, bo davul; zeks murat edildii
halde: eytan, eski kurt, tilki terbiyesizliinden kinaye olarak da it, katr,
hergele gibi ekseriya tarih-i tabiyeden iktibas olunmu unvanlar tevcih edilmiyor.
Birinin kurnazl beceriklilii ve bilmem daha neylii bir kp veya bir
hinolu hin ile ifade ediliyor; yayla mtenasip olmayacak hallerde bulunanlar
hakknda bebek, bebecik deniliyor. Bazen de vaz ve icat yoluna gidilerek ton
ton, dangal, dangalak, hmbl, mymnt gibi szler de sarf olunuyor. Klhan bey
aznda bir sra yemiler: Hyar, balkaba, armut, ahlt, ahmak budala gibi manalara
454
geliyor. Baz muhitlerde gzide bir terbiye ve tahsil sahibi muhitlerde ise btn
sevimli eyler eker btn sevimsizler de sinirdir; tabi ki kk ocuklarn cici
ve kakas gibi.
Nezaket hissi de birok kelimenin ikiletirmeye hizmet etmitir; irkin bir

kelimeyi azna almak iin herkes tereddtsz kaltak, sprge, mekkre, sermaye,
hadm, hlt gibi tabirleri istiml eder, dinleyenlerde kailin tam manasn anlar; ve
bunlar yprattka yenileri kullanlmaya balar.
Hissiyatn derect ayn manada mteaddit kelimenin istimlini icap

ettirmitir: Pederim, bey babam, bizim ihtiyar diyen gen ayn manay kast
eder, fakat bu tabirlerin her birinde mndemi olan hrmet veya hrmetsizlik baka
bakadr. Hissiyatlarn ifade iin tpk sanatkrlar gibi yeni tarzlar arayan klhan
beyler de moruk kelimesini bilmem neceden alp kullanmlardr.
Bir merkebe emendir, dldl, deh deh gibi isimler vermek de hep
hassasiyetin bir ihtiyac eseridir.
Bazen ayn kelime srf sese verilen, tavrn tesiriyle biri birine zt iki mana
ifade eder. herifte kafa var denildii zaman kafa akl, zek, manasna; n-kafa
tabirinde ise hamakat manasnda kullanlm oluyor.
Hissiyat ve ihtirastn lisanda oynad rol bundan da ibaret deildir:
Pek eskiden katun- kadn hakanlarn hanm da hanlarn zevcelerine tahsis

olunur; pek asillere verilen unvanlard. Bugnse asl emire manasna olan arvat
kelimesi yalnz Anadolunun baz yerlerinde ekseriya v harflerinin takdim ve
tehiriyle mstamel kalm; burada her kadn hanm ve her erkek bey olmutur.
Avam bu asalet terfiine mukabil havas da birbirlerine hanmefendi, beyefendi;
hanmefendi hazretleri, beyefendi hazretleri gibi tevcihlerde bulunuyor. Esasen
baba manasna olan aka-aga kelimesi de vaktiyle byk bir zabta verilen unvan
olmu iken, yenieriliin lavndan sonra mnhal kalan aalk, imdi beki babann,
Ermeni veya Karamanl bakkaln tesahup ettii mtevaz bir eref olarak kalmtr.
Asli manalarndan hayret verecek derecede uzaklam daha nice

kelimelerimiz vardr; ite fet kelimesi ki esasen Allahtan gnderilen bela
manasna gelirken, imdi erkeklerin arasnda yalnz iirde deil di mklemelerde
455
de gayet gzel bir kadn hakknda sylenir. Kaza kelimesinin artk hkm ve
kader manasnda kullanld yok gibidir; fakat- zmnen mukadder addolunan her
arza herkes kaza namn veriyor; bir kadnn dairesi teviliyle de mlki
taksimatmzdan birine bu nam veriliyor.
Kap kelimesinin hizmetilik, hizmet manasna gelmesi de bu

kabildendir. burnunu krmak tabirindeki burun da kibir ve gurur manasnda
kullanlmtr.
Manalarn bu tarik ile deitirmi, ilk manalarndan uzaklam o kadar

kelimelerimiz vardr ki birka misal daha gstermeden geemeyeceim:
Kadem (uur), inkisar (beddua), erbap (ehliyetli), iret (mskirat), medr

(are), sitem (serzeni), nispet (inat)
Bazen de hret sebebiyle mene ismi bir eyin ismine muadil oluyor: Midilli
(eek), dmska (bir nevi kuma) Gibi.
Bu sahada o derece ileri varlmtr ki bazen zihnimizdeki bir tasavvuru ondan

tamamyla ayr dier bir tasavvurun edasna hizmet eden bir sra kelimelerle ifade
ederiz. Mesela birine bir eyi unutmamasn iddetle ihzar etmek kastyla bal mumu
yaptr deriz. te bir sra kelimelerle hibirinin hakiki manasna itibar yoktur...
Birinin alelacele kalkp gitmek mecburiyetinde kaldn sylemek iin tas tara
toplad cmlesini sarf ederiz. te yine hamam stlahlaryla tekil edilen bu
cmlenin de hibir kelimesi hakiki manasnda kullanlm deildir; fakat iitenlerin
cmlesi ne kastettiimizi anlyor.
Bir de bu suretle, bu vech ile mlbesesiyle, cihetle, dolay, takdirde,

hakknda, mademki, ayet gibi birok kelimeler kullanyoruz ki cmlesinin istimali
hakiki manalarndan pek uzak mevkilerdedir. Bu kelimeler umumiyetle sarf ve nahve
ait baz mnasebetleri tesise hizmet eder. Aletler edatlar hkmndedir. Bunlardan
baka asrdan asra deien ism-i haslar, ilimleri de unutmamak icap eder; nk bu
snf kelimelerinde lafzlar ile manalar arasnda zaruri bir tekabl ve tetabuk mevcut
deildir.
456
Bu makalede lisann deimesine sebep olan manevi hadiseleri gstermek
iin getirdiimiz misaller hep halkn dilinden alnmtr. airlerin, ediplerin, mecaz
ve istiare vadisindeki tesirleri kasten hari braklmtr.
Ahmet Cevat [EMRE]
(nu: 45, 23 Mays 1918, s.376)
457
II. FKR, FELSEF VE SOSYOLOJK YAZILAR
1. FKR HTKRI
Vapurda, imendiferde, tramvayda kahvede, caddede kafa kafaya vermi iki

adam grrseniz hi korkmadan hkmediniz:
Mutlaka ihtikrdan bahsediyorlar
Emin olunuz ki hibir ey bu basit kefinizi tekzb edemez. Bu nasihati biraz

tavlil-mlk enisinde buluyorsanz, terbiyeye pek muvaffak olmamakla beraber
yle hafiften kulanz kabartnz: iteceiniz ey kahve ihtikrndan, basma
ihtikrndan, bulgur ihtikrndan, kabak patlcan ihtikrndan, ibarettir. Teklifsizlii
laubalilii ele alacak olursanz hemen yannzdaki musahabeye siz de atlverin:
Adalarn en khne vapuruna bile binmi olsanz yolun uzunluunu hi hissetmeden
kendinizi hrltl ddk sesleri arasnda iskelede bulursunuz. Yalnz unutmamal ki
ihtikar leminden byle ateli ateli musahabeler karabilmek iin vapurda evvela
yer bulmak lazmdr. Yoksa iki saat ayakta durmay gz nne getirince insan yalnz
alr kapanr iskemleleri bir anda ortadan kaldrarak grnmez yerlere saklayan
vapur ihtikrclarndan bakasn dnmyor. Bundan tabi ne olabilir: Evvela
oturacak yer, sonra lakrd Ayakstnde al enelik etmek adeta bir istisnadr.
Zaten baksanza, her trl musahabenin ayr bir oturmu ekli yok mu? Mesela
mahalle dedikodusu peykede bada kurarak oturmadan yaplabilir mi?
***
htikrclar aleyhinde her bulunduu yerde konferans vermeyi kendine

meslek yapm geveze bir arkadaa geen gn her naslsa tesadf ettim. Mevzuunu
pekiyi bildiim o bitmez tkenmez konferanslardan birini daha dinlemek iin hemen
hiddetle sze baladm:
458
Ticaret lemindeki ihtikrclar az dolusu zam edersin, fikir
lemindekilere kar neye susuyorsun? Yoksa sen de onlardan msn?
Daha son cmleyi bitirmeye kalmadan arkadam akn akn kalabalk

arasna kart, gitti. Fakat srf bir gevezeyi ayakst dinlememek iin birdenbire
azmdan kan szn manasn, o vakit dnmeye baladm:
Hakikaten memleketteki fikir ihtikrclar, sanat ihtikrclar, ticaret

lemindekilerden daha az myd? Aradaki fark kahve ve patiska ihtikrclarn
yakalayan bir komisyon olduu halde, fikir lemindeki ihtikrn serbest serbest
yaplabilmesinden ibaret deil miydi? O vakit patlcana kabaa bakmak iin niin bir
komisyon daha yaplmadna hiddetlenen arkadama kar gyaben de ben
kprdm:
Vaay Demek bizim mtefekkir dediimiz snf patlcana, kabaa,

bamyaya, fikirden ok ehemmiyet veriyor ha! Eer onlarca fikrin kymeti olsayd,
hi olmazsa gazetelerin birinde fikir ihtikrclar aleyhinde de tedbirler yaplmasn
isteyen bir tek satra tesadf ederdik
***
Fikir ve ilim ticareti ok eski zamanlardan beri arkta da Garpta da makbul

yi bir eydir. Fakat bizim memlekette bu ticaretin borsas yani salhiyeti, herkese
tannm mtehasss zmreleri bulunmad cihetle ok defa ihtikr mahiyeti alyor.
Bu ihtikrn ekilleri ok kark ok dolambal
Onun iin fikir leminin her tabakasna girip km olmayanlar hakiki bir
fikir adamyla bir fikir ihtikrcsn kolayca ayramazlar. Bizde imdiye kadar hakiki
bir tenkit tesis etmi olsayd bu ihtikr komisyonunun ticaret lemindeki tesirini belki
daha kutlu olarak fikir sahasnda da yapard. O vakit Darvinizm ile
Lamarkizmin farkn bir sultan akirdi kadar bilmeyenler Darvinizmi
anlatyorum diye Lamarkn mesleini yazarken bir mnekkit kar ilmin btn
tevazusuyla:
Yanlyorsunuz efendi! Bari bilmediiniz eylerden bahsetmeyiniz

Derdi. Bilmedii eylerden bahsetmek mi? O halde yetmi iki lemden bahsedenler,
her leme dair kelimt yazanlar her bahse mutlaka karmay meslek yapanlar isiz
459
mi kalsnlar? lim mnekkidi bu sualimize cevap vermek mecburiyetinde deildir.
Eer Onu biraz sktrrsanz omuzlarn silkeleyerek der ki:
Asrmz ihtiras asrdr. Bu devrin insanlar bundan iki yz sene evvel olduu
gibi yeryznde ne var ne yok bilmeye mecbur deiller. Btn hayatnda bir ilimin
bir ubesini ihataya muvaffak olanlara ne mutlu.. nndeki ansiklopediye bakarak
bilmedii ve anlamad her eyden bahsedenlere fikir ihtikrcs derler. stikbalin
tarihini yazmakla maks karmak arasnda ne fark var?
Bu ok ksa fakat ok doru cevaba kar akl banda bir adam her halde bir
ey diyemez. Fikir leminde uzun senelerden beri dehetli tahribat yapan bir ihtikra
kar yaplacak tedbir mi aryorsunuz? Pek kolay. Ticaret ihtikrclar aleyhinde nasl
kanuni takibatta bulunuluyorsa fikir ihtikrclarna kar da hars takibatta
bulunulmak suretiyle
mzasz
(nu:1,12 Temmuz 1917, s.1)
460
2. YANLI TELAKKLER
Muhtelif limlerden hangisine daha ziyade muhta olduumuza

memleketimiz de genlerin ne gibi mesleklere girmesi istikbal iin daha faydal
olduuna dair ortada birtakm fikirler var. Bu fikirler birbirine zt ve neticeleri
itibaryla gayet ehemmiyetli cereyanlar husle getiriyor. Memleketin bir
medeniyetten dier medeniyete intikal ettii u sralar da bu gibi fikir
cereyanlarndan hangisinin ayan kabul olduunu tetkik etmek lazmdr.
Talim ve tahsil nokta-i nazarndan hangi ilim ubelerinin tercihi lazm

gelecek fikrimize gre ehemmiyetli bir meseledir. Bazlar insaniyat Les humanites
denilen felsefe itimaiyat edebiyat ilh. Gibi ilimlerin imdilik bize lzumu
olmayacan ve her eyden evvel mspet ilimlere ve bunlarn tatbikat olan hrfet ve
sanatlara ehemmiyet atfedilmesi lazm geldiini ileri sryorlar. Geenlerde ikdam
Lozandan ald bir ba makalede bu nokta-i nazari mdafaa ediyor. Muharrir,
harpten sonra yeni birtakm hayat art zuhur edeceini syledikten sonra hl-i
hazrdaki maarifimizin, mekteplerimizin genleri bu hayata hazrlanmaya kfi
gelmediini, nk ilim ve fennin pek ziyade ihmal edildiini yazyor ve diyor ki:
Talebemiz fen tahsilinden ziyade edebiyat gibi hukuk gibi, lisaniyat gibi, itimaiyat
gibi bizim iin faydalar nc derecede bulunan eylere heves ediyor.
Programlar tanzim edenler Tarihten iirden, lisanlara ait asar asar- itikadan (!)
medet umdular. Fakat artk bu rk tahtalar mill binamzn iinden skp kuvvetli
malzeme ile istikbalimizi salamlatrmalyz. Ve Trklere iir ve edebiyat men
etikten sonra Maarif Nezareti bata drl-fnn olduu halde messest- hayalt
ve hidayetten kurtarp tarlada, destghta, ameliyat hanede alacak efrad
yetitirmek iktidarn haiz programlar, mektepler vcuda getirmelidir diyor.
Biz bu fikirleri kabul etmedikten maada tahsilde bu tarz telakkiyi memleketin

atisi iin muzr grrz. Hi bir millette terakki teceddt ne atlyeden, ne tarladan,
ne destghtan balar. Bilakis bizde hi mevcut olmayan felsefeden, edebiyattan,
iirden kar ve aaya doru iner. Bizde ilme, fenne ihtimam edilmeli Bunu
herkes tasdik eder tahsilde hkmeti, kimyay, riyaziyat ve bilhassa ilmi terbiyeyi
ihmal etmek katiyen tecviz edilemez. Fakat yenilemek ykselmek isteyen bir
461
milletin fertlerine felsefeyi, edebiyat, iiri menetmek btn ocuklar maneviyattan
mefkre ilimlerinden tecrit ederek atlye ye tarlaya sevk etmek tamiri gayr- kabil,
byk bir hata olur.
Memleketimizde felsefeye itimaiyata, edebiyata, tarihe maa-t-teessf

zannedildii kadar ehemmiyet verilmiyor. Umumi terbiye fikri ihzar messeseleri
olan sultanilerde bu gibi dersler pek az mevki tutar buna kani olmak iin programlara
gz gezdirmek kfidir. Bu mekteplerden mspet ilimlere vakf hatta bunlardan birine
ekseriya pek iyi vakf talebe kyor. Fakat kfi derecede felsef, edeb bir fikir
terbiyesi alm genler maa-t-teesf henz yetimiyor. O halde srf bu manevi insani
ilimleri ner ve taamm ile megul tek bir messesemiz var: Edebiyat Fakltesi.
Buna mukabil mspet ilimleri reten genleri sanatlara hrfetlere hazrlayan ka
messesimiz var? Birka tanesini sayalm: Fen Fakltesi, Riyaziyat Fakltesi, Tp
Fakltesi, Eczac Mektebi, Dii Mektebi, Sanayi Mektebi, Mhendis Mektebi, rak
Mektepleri ilh Demek oluyor ki memleketimizde zannedildii kadar hayalt ile
megul olunmuyor. Bu mekteplerde ilimlerin, liyat iyi tedris edilmesi, edebiyat
fakltesinin daha zengin daha muntazam bir programa malik olmas, felsefe ile iirin
Trklere menedilmesini neden icap etsin? lme ehemmiyet vermek iin vasta
edebiyat ile felsefeyi ortadan kaldrmak mdr? Hlbuki biz memleketimizde
insaniyt ilimlerine genlerin felsef ve edeb bir terbiye-i zihniye almalarna kfi
derecede ehemmiyet verilmedii ve maa-t-teessf genlerimizin daha ziyade
maddiyata meyil ettii fikrindeyiz. Bir milletin ykselmesi iin o milletin fertleri
mefkre sahibi olmaldr. Mefkre ise ancak felsef, edebi, tarihi terbiyeden
alnabilir. Biz isteriz ki, tababete, mhendislie, askerlie, amelilie Herhangi
mili meslee slk eden bir gen ihtisas tahsili grmeden evvel behemehl felsef
bir terbiye culture alsn ve bu sayede hayata bir mefkre ile atlsn. Memleketimiz
asl mefkre noksanndan mteellimdir. Felsef, edeb bir terbiye grmeyen
genlerimiz derhal maddiyata menfaat-perestlie sapyor. Hayatta kendi ahsi
menfaatinden baka bir ey dnmyor. Sonra bir kere dnmeli: Felsef bir
dnceye malik olmayan hayatnda edebi bir zevk duymam tarihi bir merbutiyet
hissetmemi adamlarn zihniyetinden daha yabis, daha barid bir ey tasvir olunabilir
mi? Bu zevki, bu terbiyeyi verecek dersleri de mi kaldrmak icap ediyor? Henz en
462
ufak felsefe, itimaiyat, edebiyat malumatndan bile bi-haber btn hareketimiz bunu
ispat etmiyor mu? Bu en ufak malumat vermek memleketimizde edebiyat, iir,
felsefe cereyanlar husle getirmek iin yksek messeselere uzun tetkiklere ihtiya
vardr. Memleketin henz ne edebiyat, ne iiri, hatta ne lisan bulunmam. Bunlar
darl-fnndan kmazda nereden kar? En ufak sanatlar en basit el ileri, daha
yksek ilimlerin tatbikatdr. lmin en yksek tecellisi ise felsefedir. Evvel-emirde
umumi manasyla felsef bir terbiye almam genler neyi ne iyi bir lim ne iyi bir
riyaz, ne iyi bir tabip, ne iyi bir mhendis hatta ne iyi bir amele olamaz.
Bir milletin terakkisi yalnz malumat ile yalnz amelelik, zirailik ile de
olamaz. lim ve feni bunlarn sanayi tatbikatn, vastalar, uslleri Avrupadan
olduu gibi alyoruz ve bu suretle Avrupa medeniyetine dhil bulunuyoruz. Hlbuki
bir millet evvela millet olma lazmdr. Her milletin ise, kendini dier milletlerden
ayran hususi bir hars bulunmaldr. Medeniyetsiz bir memleket olamayaca gibi
harssz bir millet de tasvir olunamaz. Hars, lisan, din, ahlak, hukuk, bediyat,
iktisadyat gibi eylerin mecmuadr. Bu milletin imdiye kadar grd zararlar
kendi harsn bulunamam olmasndan, lisannn, ahlaknn, hukukunun, bediyatnn,
iktisadiyatnn aranmamasndan ileri gelmitir. Bir milletin harsn yapan o milletin
mtefekkirleri, edipleri, airleri mverrihleridir. Bu mtefekkirler felsefeden
itimaiyattan, hukuktan, lisaniyattan, tarihten velhasl insaniyet dediimiz bu
ilimlerden yetiir.
Cihan harbinde gsterdii evket ve kudret ile herkesi hayrette brakan

Almanya bugn ki haline gelmek iin atlye den tarladan balam bu teceddt asl
filozoflar, mverrihleri, airleri hazrlamtr.
Esasen her ilin her sanat usle nazariyata tabidir. Bu usl ve nazariyat vazi
eden felsefedir.
Binaenaleyh insaniyt istihfaf etmek, bunlarn lzumunu bizim iin tahayyr

etmek yle dursun, bilakis mill terbiyemizin bir hicran geirdii u sralarda felsef,
edebi, itima tahsile daha ziyade ehemmiyet verilmesi lazmdr. Bugn biz de
maddiyat mefkreye galebe almaktadr. Herkes mill mefkrelerden ziyade ferdi
menfaatler peinde kouyor. Almanyaya tahsile giden yzlerce talebenin hep
463
makinecilik, mhendislik gibi amili snflar tercih ettiklerini esefle gryoruz. Bu
milletin daha ziyade maneviyat sahasnda, harsnda mucitlere ihtiyac vardr.
phe yok ki ilimlere, fenlere tatbiki sanatlara da bu asrn icat ettirdii

ehemmiyeti vermelidir. Fakat mefkreyi, ideali ortadan kaldrmak sureti ile deil.
Biz de Trk milletinin hner ve marifetle bekasn temin edebileceini tasdik
ediyoruz. Ancak bu hner ve marifet de mspet ilimlerle beraber itimayat, felsefe,
edebiyat, iir gibi insani ilimlere de fazla ehemmiyet verilmek, genlie maddiyat-
pereslikten ziyade mefkrecilik telkin etmek artyla. Bu gibi meselelerin halli
lazmdr. nk ilmi dnceye istinat ermeyen birtakm yanl telakkiler milletimiz
iin faydal olmayan neticeler verebilir. Bizim airimiz Avrupa medeniyetin de Trk
hars olmaldr. limlerle liyat, tekniklerle medeniyeti insaniyt ile de -ayn
ehemmiyetle- hars yapmaya almalyz. Genlerimize metin ve mill idealist bir
terbiye vermek iin ihtisas, meslek tahsilinden evvel herkesin felsef bir terbiye
almasna dikkat etmeliyiz. Bilhassa memleketimizle snf mdr felsef, edeb bir
terbiye-i zihniye alm olmaldr.
mzasz
(nu: 2, 19 Temmuz 1917, s. 36)
464
3. DN, FELSEFE, LM
Memleketimizde bir felsefe cereyan vcuda getirmeye alrken hedefimiz

felsefenin birka asrdan beri Avrupada geirdii muhtelif cereyan ve meslekleri
aynen nakil etmek deil, onun bu gnk hakiki istikametini bulmak olmaldr. Bu
istikameti bu gn mevcut olan felsefe mekteplerinin kabul ettikleri mterek
hakikatlerden karabiliriz. Asrn felsefesinin hakiki istikametini anlamaya lzum
grmeksizin Avrupada vakti ile vcuda gelmi olan nazariyeleri sadece memlekete
nakil ne neretmeye almak beyhude ve hatta muzr bir kuvvet sarf eylemektir. lmi
ve felsef fikirlerin terakkisinde birok inklp devreleri vardr. Her devrin kendine
mahsus mmeyyiz hassalar mevcuttur. On dokuzuncu asrn son rubundan sonra
felsefe Avrupann hemen her tarafnda mtekmil ve hakiki bir istikamet almtr.
Vaka mzide olduu gibi bugn de Pragmatizm, Rasyonalizm, Evelosyozmni,
dealizm. Gibi taaddd edilmesi kabil birok felsefe mesleklerin tefrik etmek
mmkndr. Bu muhtelif cereyanlara bakarak asrn felsefesinde muayyen hedefler
bulmak gayr- kabil olduuna hkmetmek bu mesleklerin hakikatine nfus etmemek
demektir. Bu kark fikr cereyanlarn mterek ve hakiki noktalar vardr ki onlar
toplayacak olursak bugnk felsefenin istikametini bulabiliriz. Asrn felsefe nslarn
mesela tarih bize gsterir ki kurun- kadimde ve kurn- vust hatta kurn- ahire
iptidalarnda din ile felsefe arasnda kat bir tebyn ve tezat farzedilmi, bu iki
zihniyet birok zaman mcadele etmitir. Bu cidali, felsefenin hakiki beii olan eski
Yunandan itibaren her yerde grrz. Bu yanl telakkinin Sokrat gibi hakiki
kurbanlarn her devirde bulabiliriz. slm leminin bn-i Reit , bn-i Sina gibi
byk mtefekkirlerinin urad telin ve tekfirler felsefe ile din arasnda grlen
tezadn neticesidir. Hlbuki zamann felsefesi mbayenet ve tezad din ile felsefe
arasnda deil bir zamanda ve bir memleketteki her hangi din bir fikirle felsef
fikirler arasnda gryor. Bu iki k arasnda ise ok fark vardr. nk ikinci hl bir
tekml noksan olduu halde birinci kk kabul etmek bu iki zihniyetini bir arada
yaamasna imkn grmemek demektir. Hlbuki felsefe dini tahripten ziyade onu
tesis ve takviyeye, vcut ve gayesinin sebebini tayine almak mecburiyetindedir.
Zaten ksmen mazide de bu tariki takip eylemi hatta bu yolda dine byk nef
465
dokunmutur. Dine felsefenin lzumu hatta dinin uzun mddet onsuz yaamas kabil
olmadn bizim slm leminde (kelam) n vcudu ispat eder.
Bu gnk felsefenin hakiki istikametin dinle kendi arasnda bir uurum

grmedii gibi din limleri de zaruri olarak dinin sebebini felsefe ile tenvir ve izah
eylemektedirler. Bu halde asrmzn felsefesi iin dine kar takip edilecek tarik adeta
izilmitir. Onun vcudunu icap eden sebebi izah, cemiyet iindeki hizmet ve
faydasn tyin ve tenvir eylemek. Bunun iindir ki dogmatik denilen dogmatik
dincilik felsef bir meslek olamayaca gibi dogmatik maddiyatlk da felsefenin
hakiki istikametine mutabk deildir.
**
On dokuzuncu asrda mspet ilimler sahasnda grlen terakki baz zihinlerde

felsefenin varl iin bir sebep brakmad zannn uyandrm, bu lzumsuz bu
hibir taraf tatmin etmeyen m-bad-et-tabiyyenin yaamak hakk nez edilmek
lazm geldii farz olunmutur. Bu zann vcuda getiren sebepler mtenevvidir.
Felsefe btn ilimlerin bir aralk ihtiva ederken yava yava ilimlerin ayrlarak
istiklal kesb eylemeleri felsefenin de ihlal ettii fikrini vermitir. Hlbuki ilimlerin
felsefe sinesinden ayrlmas bir ihlal deil bir inkiaf ve tekmldr. Bu tekml
sayesindedir ki felsefe hakiki mevzusuna sahip olabilmitir. Felsefe tarihine sathi bir
nazarla bakarsak her asrn filozoflar akliyyn, tedbiriyyun. lh gibi birtakm
isimler altnda toplanr. Her asrda ayn unvan altnda birok filozoflarn isimleri
gemekte olduuna baklrsa felsefe hibir taraf tatmin etmeyen birtakm meslekler
mecmua zannolunur. Fakat felsefe tarihini filozoflar ve meslekleri byle mtalaa
etmek pek mbtedler olmak demektir. Bu felsef sadece iftikryla mesleine
mensuptur diyerek anlatmaya almak nasl felsefede yabanc olmak demek ise
muhtelif asrlarda ayn meslein mntesibi iki filozof arasnda hakikate yaklamak
hususundaki tekml fark etmekte felsefeyi anlamak demektir.
Mspet ilimlerin inkiafndan sonra m-bad-et-tabiyyeye mahal kalmad

hakkndaki efkr, sadece felsefeye byle basit bir nazara bakmann neticesi deildir.
Eer yle olmu olsa idi birok hakiki mtefekkir ve limlerin byle dnmesi
466
lazm gelirdi. Hlbuki dier bir mil on dokuzuncu asrda bu nazariyenin uyanmasna
meydan vermitir:
Kendi kendine sahip olan kendi benliini idrak eden bir mucidin ilk fiili
yalnz kendisini dierlerinden ayrmaktan ibaret kalmyor, ayn zamanda gh
dierlerini kendi mevcudiyetini dhiline ithal ederek onlar temsil etmek isteyerek
gh dierlerinin varln inkr ederek kendinden maada hakiki bir vcut tanmamak,
btn baka hakikatlere muhalefet etmek oluyor. Bu bir kanundur ki on dokuzunu
asrda ilmin felsefeye yaamak hakk vermek istemeyiini kfi derecede izah
edebilir: Filhakika On dokuzuncu asrda ilim kendi benliine mevzu ve uslne kati
surette sahip olmaya balayp da bu yolda pek seri bir inkiafa mazhar olunca hem
dine kar arkasn evirmi hem de felsefenin vcudunu gah inkar gah ilimlerin
fariziyelerinin mecmuandan ibaret addederek felsefeye hakikati taharri etmek
vazifesini brakmamak istemitir.
Bu kanunun eserini en cel tarzda Auguste Comteun eserinden grrz.

Auguste Comte insann malumat iin dini m-bad-et-tabiyye, ilmi olarak
devir grdkten sonra bunlarn biri dieri yerine kaim olacak surette tekml
edeceini farz, bunun iin de felsefeyi ilme temsil ediyor. Fakat bunu byle yaparken
kendine pek korktuu metafizie dmeden kurtulamyor. Hlbuki din ilim ve felsefe
yekdierine msteniden ve mtekabilen tekml etmitir. Byle olmad zaman o
memleketlerde muazenet vcuda gelmemitir.
Bu gnk m-bad-et-tabiyye kurn- vustann hatta on altnc, on yedinci

asrn metafizii deildir. Fakat o metafizik tekml mahsuldr. limlerde
tekmlle bu gn ki ekli almtr. limlerde ki terakkiler, felsefeye yer brakmad
veya brakmayacan yahut felsefenin hi olmazsa nazariyeler kurmak suretiyle
tetkik ve hali kabil bir mevzu-u olamayacan zannetmek yalnz sadece nazariyeler
sahasnda deil ameliye ve ahlak itibaryla da yanl bir yolda yrnmesine sebep
olur. Son rub- asrn ilmi felsef cereyanlarnda artk bu tarzda ki telakki zail olmaya
balamtr.
Felsefe imdi mspet ilimlere istinatla taharrisinde devam etmek

mecburiyetinde olduu gibi dinle temas ettike onda kendinin hayat iin kabul ettii
467
gayeye hadim olarak mevcut bulunan fazilet noktasn bulmaya o fazileti vicdanlarda
mdr bir kuvvet yapmaya almaldr. Artk ilim ile felsefe taharriler arasnda tezat
bulunduu yolunda ki fikriler felsefe ve ilmin dini mstehase addederek
brakvermeleri lazm gelecei gibi nazariyeler son rub- asr felsefesinin gsterdii
istikamete nazaran atide tamamen zail olacaktr.
stikbalin felsefesi ilme istinat eden onu nazari tecesss sahasnda

tamamlad gibi hissiyatn ilim tarafndan tesisine imkn olmayan yksek gayesini
tayin eden nazariyelerden terkip edecektir. Son devrin gen gibi en vasi manada
iftikariyye mesleini temsil eden filozofundan Ceymis gibi tedrip meslei misaline
kadar hep byk filozoflarn felsefelerinde bu istikameti bulmak kabildir. Msy
Shypelli Franszca felsefe mecmualarnn birinde felsefenin istikbalde alaca
istikameti tayine alrken diyor ki : Almanyada, Fransada, Amerikada son rub-
asrn byk filozoflar felsefenin tide ilm itima, dini izah ve tenvir ve hayat ala
etmeye suretiyle ruhi kymetlerin vast-y inkiaf olacana kanidirler.
**
Bu gnk felsefenin bu istikametine ramen ilim ile felsefenin mtekabil

mevkiini tayin etmek gnn meselesi olmaktan kmamtr. Hl baz limler
felsefenin mevzu-unu herhangi bir ilme ithal etmekte yahut yle bir mevzu-u
grmemektedirler. Hakikat itibariyle birinci k pek tehlikelidir. nk bir ilmin
mahdut bir eniyetten kard bir kanun ile btn kinat, hayat izah edebilmesi
kabil deildir. nk byle bir izah mahiyetten ilmin hududunu amas demek
olaca gibi bizi yanl yola sevk eder. nk hayat ve kinat yalnz ey ve ksmi
tetkikatla deil, umumi ve hissi idrak ile hallolabilecek birer muammadr. Yalnz ilim
bir taraftan bunu kontrol edecei gibi filozof da hadisi, keif malzemesini ilimden
alr.
Hlbuki birtakm limler bu hakikati grmyorlar. Mesela hayatiyetiler ok

defa srf ey ve harici tetkikatla elde ettikleri uzviyet kanunlar ile btn hayat izah
edebileceklerini zannediyorlar. Hayatiyat ilmi Felix Lodenten Yirminci asrda
felsefenin ilimden maada bir manas yoktur diyor. Bir kere bu fikri kabul ederseniz
468
nazariyat ufku pek darlaaca gibi ameliye itibaryla da birok yanl fikirler
meydan alr. Bunun en byk delili On dokuzuncu asrda zuhur eden hayatiyete
mstenit ahlak nazariyeleridir. Baz hayatiyetiler ahlak, kanun ve esaslarn
hayatiyet kanunlarnn mul dhilinde gryorlar. Ahlakn, hayatiyetin bir fasl
gibi telakki ediyorlar. Bu yanl mukaddimenin tevlit ettii ahlak nazariyeleri hem
hakikatten uzak hem tehlikelidir. Mesela bu esas kabul eden melliflerden bazlar
Darvinin uzviyete has olan hayta iin cidal istifa kanunlarna istinat ile rkn
stfas iin itlaf hak gsteren yalnz kuvveti cemiyetin mevlit ve muhafz addeden
binaenaleyh en kuvvetlinin hakkn mdafaa suretiyle en vasi emperyalizme yol aan
ahlak nazariyeleri kurdular. Bunlar hrriyet, msavat, uhuvvet gibi ahlaki desturlar
yerine msavatszlk, stfa, iradesizlik gibi uzviyet kanunlarn ikame etmek
istediler.
Hep bu hatalar ilmin hududunu grmemek, hayatn, kinatn mahiyetini zihni

mihanikiyette aramaktan mtevellittir. Hakiki olmayan bu gibi fikirlerden
kurtulabilmek iin felsefe ve ilmin mtekabil mevkilerini tayin lazmdr.
Mehmet Emin [ERRGL]
(nu:3, 26 Temmuz 1917, S.42)
469
4. HTSAS MI LAZIM, UMUM MALUMAT MI?
Bu suale verilecek cevap ok mhimdir. nk genlerimizin ilmi

hayatlarnn mesleklerini, tetkik ve tetebbularna verecekleri istikameti tayin eder.
Bunlardan birinci veya ikincinin tercihi memleketimizin fikr hayatn batan aa
deitirir. Fakat buna cevap vermeden evvel ufak bir mukaddime yapalm. Bu
meseleyi daha ziyade tavzih eder.
Birok fertlerin bir araya toplanp bir cemiyet tekil etmeleri iin o fertleri
birbirine balayacak daima bir arada yaamaya icbar edecek rabtalar lazmdr.
nk insanlar bir araya geldikten sonra aralarnda devaml kuvvetli rabtalar
bulunmazsa birok Saiklerin tesiri ile ayrlr, dalr. nsan cemiyetleri de birtakm
hayvan srleri gibi muvakkit olur. Demek olur ki cemiyetlerin vcuduna sebep olan
bir rabta vardr, bu rabtada tesanttr. Yani fertlerin yek-dierine kar muhtelif
hususlarda mtekabil ihtiyalar muavenetleri ulasa yaamak iin birbirlerinde
istinatlardr. ptidai cemiyetlerdeki tesant, o cemiyeti tekil eden fertler arasndaki
mterek vicdandan doar. Birok enmuzelerin arzn birok yerlerinde eln
grlen bu cemiyetlerde insanlarn ferdi hibir kymeti yoktur. Daha dorusu ferdi
ahsiyet yoktur. Ayn mterek hayat- cemiyetten doan ayn maeri vicdan btn
fertleri hususiyetleri belli etmitir. Btn fertlerin ruhunda ayn vicdan ayn hissiyat
yaar. ptidai cemiyetlerin maeri vicdan hep din suretinde tecelli ettii iin btn
fikirler, duygular, btn messeseler dinidir. Fert mtemadiyen dini bir hayat ve bu
dinin hayata tabi olmakla ayn zamanda ahlaki hukuki bedi hayata tabi demektir.
nk din bunlarn hepsini havidir.
Bu mterek vicdan altnda fertleri fikren, hissen birbirinden ayrmak kabil

deildir. timai hayatn btn safhalarnda hepsi ayn suretle hareket eder ve
ihtiyalarnda kendileri tedarik ederler. Bir fert hem balk tutar hem av avlar ondan
giyeceini ieceini velhsl her eyini kendisi ihzar eder. Binaenaleyh hi kimsenin
kimseye ihtiyac yoktur. Bu fertleri birbirine balayan yegne rabta o mterek
vicdan zail olduu vakit cemiyet de inhilale balar: Onun iin bu vicdan takviye
edecek zaman zaman canlandracak ayinler, ibadetler, galeyanlar itimaler yaparlar.
Fakat nfusun teksri, cemiyetin tavsii ilh.. Gibi sebepler tahtnda itima bnye
470
yava yava deiip cemiyetler itima /60.s. messeseler tebdil edince bi-t-tabi
fertlerin de erait-i hayatiyesi, ihtiyalar, fikir ve duygular tahavvle balyor.
ptidai cemiyetleri yaatmaya kfi olan tesant rabtas yava yava zlyor.
Fertler yaamak her gn artan ihtiyalarn tatmin etmek iin kendilerine daha
mnasip gelen ilerle megul oluyor, baka eyleri dierlerinden aryor. Baz
eylerde mstehlik, bazlarnda mstecmil oluyor ve bu suretle bu mterek duygular
yannda tesantn ikinci mtekmil ekli husle geliyor: blm bu gnk
cemiyetler yalnz mterek vicdan rabtas zerine deil taksim-i mal husle
getirdii tesant zerine messestir. Duygu birlii zerine tesis eden bu taksim-i
mal ayn zamanda her fertte de bir hususiyet bir ahsiyet yaratmtr. Bundan dolay
her fert dierinden temayz eder.
Grlyor ki asri cemiyetlerin asl tesant rabtas taksim-i mldr. Her

cemiyetin bunu arzu ettii gibi kabul veya reddetmekte muhtar olmas yle dursun,
buda tabiat- eyadan sadr olan bir zaruret neticesidir. Ayn zamanda bu gn
cemiyetlerin sebeb-i vcududur. Bir toplu inenin bir kostmn imali gibi misaller
artk amiyane lakrdlar srasna gemi hakikatlerdir. Taksim-i ml itima
vazifelerde i blmn kabul etmeyen fertleri ayr ayr eylerde ihtisas, ahsiyet
kazanmayan cemiyetler bu gn yaayamaz itima hayata ait olan bu taksim-i mal
ihtisas meselesi ayn ehemmiyet ve zaruretle ilim, fikir hayatna da taalluk ediyor.
Bilhassa duygu birlii zerine messes tesant ekli nasl en iptida

cemiyetlere ait ise lemde ilim de, umumiyette ilmin ancak en ilk devrelerine kabil
tatbiktir. Bu iptida cemiyetlerdeki maeri vicdan, din nasl en basit ekli altnda
grnyorsa ilmin de umumi malumat suretindeki tarz telakkisi bu gnk ihtisas
devrine nazaran o kadar sathidir.
Evvelleri her eyi muhtevi bir ilim kabul edilirken bugn ilim ubeleri o
kadar oalmtr ki bir diman mevcut ilimlerin hepsini deil yalnz bir ksmn bile
kavrayabilmesi imkn haricindedir. Avrupada bu byle olduktan sonra bizde niin
herkes her ilimle megul olmasn. Bu memleketimizde ihtisasn ebediyen
kapanmasna ilmin hi terakki edememesine pek messir bir tedbir olurdu.
471
madaki ihtisas da bazen basit eklinde bazen en mulk ve derin eklinde
olabilir. lm-i taksim-i ml Avrupada o kadar ileri gitmi ki srf corafyada veya
tarihte veyahut riyaziytta da muhtelif, mtenevvi ihtisaslar alm, her lim mesela
Almanya corafyasnn corafya- tabi ksmnda ve hatta bunun da bir ksmnda
riyaziytn bir ksmnda ihtisas hsl etmi byle bir taksim-i mal ilmin en yksek
derecelerine vsl olmu milletlerde kabildir. Biz de bu taksim-i mln basit ekli
tatbik edilmelidir. Bizde bir kimse ya corafya ya tarih ya felsefe mtehasss
olabilir. Ya riyaziyata ya kimyaya ilh. Merak eder. Bizde ilmin terakkisi iin imdilik
Almanyadaki gibi derin ihtisaslar deil bylesine umumi ihtisaslar lazmdr. Bir
kimsenin hem tarih hem felsefe hem siyaset hem lisaniyat hem itimayat
mtehasss olmas imkn haricindedir. nk bu ilim ubelerinden her birini tetkik
ve tetebbu fakat ciddi surette tetkik ve tetebbu senelerce mesaiye muhtatr. Aksi
takdirde birka kitap okumakla elde edilen umumi malumat gayet sati olur. Bundan
da ilim sahasnda fayda deil mzrat hsl olur. Nitekim gryoruz!
Fakat bu ihtisas her mefkreyi bir ilimden maadasna kaparsa o da bir

felakettir. Fikrin terbiyesi iin umumi malumata ihtiya var ki her fert onu tali
mekteplerde alr. Riyaz tabi ilimlerle megul olmam felsef edebi bir terbiye-i
zihniye grmemi hi tarihi tedrisata tabi olmam bir mefkre herhangi ilime vakf
mesai ederse etsin ondan ok hayr gelmez. Hendese veya hesap riyaziyat veya
hikmet kimya, felsefe veya edebiyat grmemi genler bilhire ihtisaslarnda ki
noksan ile gze arpyorlar, fakat bu lise tahsilinin veya o tarzdaki tetebbutn bir
neticesi olabilir. li denilen tetkikler bir meslek iin yaplan tetebbular ilmin yalnz
bir noktasna mteveccih olmaldr. Yoksa dem-i muvaffakiyet ve nihayet iflas
hazrdr.
Sonra birtakm ihtisaslar vardr ki temel olarak baz ilimlere muhtatr

mesela: Felsefe dnyada hemen hibir byk filozof gsterilemez ki srf felsefe
tetkikatyla filozof olsun. Ezmdan her biri mspet ilimlerden veya tarihten
edebiyattan ilh.. Birbirine merbuttur. Cihan filozoflarndan bazlar riyaz bazlar
fizik, kimya limidir. Baz felsefe meslekleri hayatiyetten kar bazs riyaziyattan
bazs kimyadan Leibniz, Dekart, Spinoza, Spencer, Kant ilh Hep buna
misaldirler.
472
Tabidir ki byle bir merbutiyet ihtisasa mani deil bilakis ciddi mspet,
tetkikata delildir. Fakat muayyen olarak tetkik edilen ilimler baka asl ihtisas sahas
olan ilimler bakadr. Mesela Emil Fage bir mnekkittir. Edebiyat sahasndaki
fikirleri stadane addolunur. Fakat itima veya siyasi bir mesele iin kimse Emil
Fagenin eserine mracaat etmez. Meslek erbab olmayp da zevk iin terbiye-i
fikriye iin okuyanlar Emil Fagenin muhtelif eserlerini okurlar istifade ederler.
Fakat mesela Fransa da bir drl-fnnun felsefe ubesinde Eflatunu tetkik iin
hibir muallim Emil Fagenin eserlerini gstermez.
Avrupa da mtehasss olmayanlara ciddiyet nazaryla bile baklmyor. Mesela

[Gustavo Loben]. Bu mellif kimyaya, tabiata, psikolojiye, terbiyeye corafya ve
tarihe ve hatta itimaiyata dair kitaplar yazyor. Merak her sene bir iki cilt kitap
neretmektir. Gustavo Lobenin kitaplar okunur. nk slubu iyidir. Halk iin
yazdndan basit yazar. Her meseleye temas eder. Eserlerinde birok vakalara
tesadf olunur. Mptedi merakla okur. Fakat saydmz ilimlerin hi birinde derin
tetkikat ayan itimat nazariyeleri olmad iin ihtisas sahibi olmak isteyenler
istifade edemezler. Yksek ilmin ciddi tetkik ve tetebbularn makarr olan Avrupa
drl-fnnlarnda bu gibi eserler yer bulamamaktadr. nk bu gn herhangi yeni
ve mhim bir mesele zerine itimada layk bir eser l-akall on be yirmi senede
yazlabilir.
Esasen klliyat da lim olmak iin bile ilimlerden birini mtehasss olarak
yani derin bir surette tetkik lazmdr. Bir ilme iyice vakf olmayan yalnz bir ilmi asl
meslek, asl meguliyet bilmeyenler dier ilimleri de eksik ve bazen yanl anlarlar.
Avrupa da bunlara gazeteci, romanc ilmi derler.
Bu devrede ihtisasn lzumu gn gibi aikrdr. Bir adamn hem tarih hem
felsefe hem edebiyat veya hem fizik, hem kimya hem riyaziyat mtehasss
olmayacan kendisini byle addettiyse bile hakikat halde sathi dnen bir
adamdan baka bir ey olmadn artk herkes anlar. Bu uzun uzadya tetkike deer
bir bahis deildir. Bizde de ilim adam olmak isteyen herkes yalnz bir ilim ile
megul olmaldr. Her eyi kavramak lim-i kll olmak isteyenler bu asrn
arlatanlardr. Onlardan saknmal, nk biz gazeteci ilmine sathi malumata deil
ciddi tetebbuta asl ilimlere muhtacz. On kitaptan byk bir eser karmak pek
473
kolaydr. Hlbuki bu asrn ilim binasna bir ta olacak kk bir satr ilave edebilmek
olduka gtr. Bu da ihtisas ile ihtisas da ok almakla hsl olabiliyor!
mzasz
(nu:3, 20 Temmuz 1917, s. 59)
474
5. MEMLEKETMZDE BLM
ktisadi hayatmzda birtakm garip haller vardr ki her gn gzmz nnde

bulunduklar halde dikkatimize arpmyor. Memleketimize ilk defa ayak basan
ecnebiler bu garabetlere hayretle bakarlarsa da arka mahsus tezahrattandr! diye
geiyorlar, daha ileri varmaya lzum grmezler. Hlbuki bu garip haller iinde
yleleri vardr ki iktisad hayatmzn itima faaliyetimizin t can damarna kadar
dokunuyor
**
ktisadi hayatmza byk zararlar ika eden ve ehrimize ilk defa ayak basan
ecnebilerin nazarna en evvel arpan hallerden biri ehrin her tarafnda tesadf
olunan sarraf, kundura boyacs, simsar, tellal, gezici gibi binlerce tfli mahlkattr.
Tevhd-i meskkt kanunu teden beri sarraflkla tfli bir hayat geiren ve heyet
itimiyemiz iin hibir kymet istihsal etmeyen yzlerce hatta binlerce adamlardan
bir ksmnn hayatna hatime ekmi, yalnz memleketimize mahsus olan para
bozmak garibesini imdilik ortadan kaldrmtr. Mamafih iktisad bnyemizde bu
garip messeseyi vcuda getiren umumi haller maa-t-teessf henz zil olmamtr.
Bunun en parlak delili de kundura boyaclar geziciler l-yuadd simsarlar, tellallar
gibi garip meslek erbabnn eskisi gibi ilerine devam etmeleridir.
Viyana, Pete gibi byk ve mkellef ehirlerin hibir tarafnda tek bir
kundura boyacsna tesadf olunamad halde ehrimizin hemen her kesinde,
Karaky, Eminn gibi en ilek mahallerde her admda bunlardan birka tanesine
tesadf olunur. Acaba neden byle oluyor? Kundura boyacl ile geinen
sapsalam, iri, kuvvetli yzlerce adamn itima bnyemize nafi baka bir vazifeleri
yok mudur? Bu maraz bir hl deil mi? Bir ksm halkta grld vech ile stne
bana bakmayp da kunduralarn, potinlerin behemehl parlak olmasna itina etmek
gnn en faaliyetli saatlerinde iini gcn brakp kunduralar boyatmak bu vazifeyi
ifa iinde zirai, sanayi kymetler istihsal edebilecek yzlerce adam igal etmek
muvaffak mdr?
475
Gezilik kprbalarnda, tnel kelerinde, ilek caddelerde tede beride on
paraya zmbal defterler kundura ba kibrit kutusu bu gibi ufak tefek eyler satan
gezicilerin faaliyetinden bir fayda tasvir olunabilir mi? Bunlarn mill istihsale
faydalar dokunur mu? Bu gibi sefil hizmetlerle miskinane ve btn manasyla tfl
bir hayat geiren bu yzlerce adam hakiki istihsal ilerinde kullanlsa daha iyi olmaz
m?
Muharebeden evvel hademelik, odaclk gibi basit ve rahat ilerde arz, talebe
nispetle o kadar ok idi ki byle bir hizmete kayrlmak iin pek ok iltimaslara iftikr
etmek icat ederdi. ktisat leminde nafi ve lzumlu bir vazife grmeyen byk bir
zmrede simsar ve tellal esnafdr. Bunlara her yerde az ok tesadf edilir. Fakat
piyasamzda bunlar sair yerlere kyas kabul etmeyecek derecede oktur. ehrimizde
tatbik olunan ekilde simsarlk ve tellallk mallarn fiyatlarn lzumsuz yere
ykseltmekten ticarette hile ve hday karkl tervic etmekten baka bir hizmet
grmyor. Filvaki vazifelerinde ticaret ilerinde vestet bsbtn lzumsuz bir
vazife deildir. Satc ile mteriyi bir araya getirmek nafi bir itir. Fakat vestetin
bizde tatbiki olunan ekli hakiki istihsal ilerinde istimal olunabilecek yzlerce
adamn bu yolda faaliyet ibraz etmesi hakikaten maraz bir hale delalet eder.
timai bnyemiz iin nafi iler grmeyen yz binlerce efrd- ahaliden sarf
nazar memleketimizde kendilerine gayr- naf hibir i bulamayan adeta amel-
mnde gibi fakir ve zaruret iinde mrlerini mahveden binlerce adamn bulunmas
garip tezahrlerden deil mi?
Bir taraftan ii yoktur diye milyonlarca dnm arazi bo duruyor. i

yoktur diye sanayi teebbsleri serbest bir cereyan verilemiyor. Hlbuki dier
taraftan sap salam yz binlerce nfus yz binlerce efrd- hli ya bsbtn bo
kalyor veyahut itima bnyemize mill istihsalatmza hibir faydas dokunmayan
hizmetler gryor. Bundan anlalyor ki i blm bizde pek kusurlu ve marazi bir
halde bulunuyor. blmnn noksann ispat eden bir halde stanbul, zmir, Konya
gibi ehirlerde lzumundan fazla ahali bulunduu halde byk fabrikalarn
bulunmamasdr. stanbulda bir buuk veya iki milyon ahali hangi sanayi ile
megul? Bu iki milyon ahalinin istihsal hizmetleri ne merkezde? Filvaki stanbul
ahalisinin itigalt hakknda istatistiklerimiz yoktur ve binaenaleyh bu bapta kati bir
476
fikir peyda edemeyiz. Fakat uras muhakkaktr ki /118.s. byk sanayi olmayan
yerde milyonlarca yahut yz binlerce ahaliyi amil ehirler bulunmas asla tabi
deildir. stanbul ahalisi miynnda yalnz mlk ve asker memurlaryla tccar
snflarnn istihsal vazifeleri vardr. Bunlar olsa olsa nfus- hzrann nsfn bile
tekil edemez. Ahalinin ksm- kllisi tamamyla tfl mahiyetinde kalyor. Esasen
zri olan bir memleket de byk ehirlere yer yoktur. Yan bamzda Macaristan,
Bulgaristan bize birer misal tekil eder. Macaristann mill serveti bizimkine nispetle
kat kat mterakki olduu halde py- tahtnda stanbulda olduu ahali yoktur.
Macaristan Trkiye kadar byk ehirlere mlik deildir. ehirlerimizdeki ahaliyi
igal iin bir taraftan fabrika yapmalyz, bir taraftan da bir ksmn ziraata sevk
etmeliyiz.
Kundura boyacl, hademelik, odaclk, tellallk, simsarlk, gezicilik gibi

sanatlarla stanbul ve sair byk ehirlerden hayat mahvetmekte olan yz binlerce
efrd ahali bu nfussuzluk devrinde ziraat da veya sanayide byk bir boluu
doldurabilir. Memleketimizde iddetle hkm ferma olan nfussuzluk, iisizlik
belasna kar tatbik olunabilecek en messir tedbir i blmn taht- intizama
alnmasndan ibarettir. Bu gn artk inkr olunamaz ki stikbal-i iktisadmz nfus
iilik meselesinde baka bir ey deildir.
Servet-i milliyetimizi derece-i kifayete iblaa medar olabilecek hazin-i

tabemiz eksik deildir. Bu hazin-i tabenin istismar iin lazm gelen sermaye-i
dhilde peyda oluncaya kadar bir mddet hariten celp ve temin olunabilir.
Avrupann fenn mktesebatn bizde tatbik etmekte muhal deildir. Fakat hazin-i
tabiemizi iletebilecek erbb- milin noksan hibir suretle ikmal olunamaz.
Hariten nfusu celp olunamad gibi bu gnden yarna kadar da nfus- umumiye
artrlamaz.
Binaenaleyh bu hususta yaplacak bir ey varsa o da mevcut nfus-

ummiyeden istihslat- milliye iin azami istifadeyi temin etmeye almaktan
ibarettir. Bu da i blmn intizam altna almakla mmkn olur.
Tekin Alp
(nu: 6, 16 Austos 1917, S.117)
477
6. FELSEFE NN LAZIM
Bize Avrupann yalnz sanat zirt, fabrikas lazm. O kadar ddias yeni
bir ey deildir. Garpn tazzkine mruz kaldmz, onun terakkisini anladmz
zamandan beri bu iddia var. Biz Garptan daha mterakkiyiz, demek cesaret
edemeyen azlar teden beri Avrupadan yalnz sanat, ziraat, ticaret itibaryla
geriyiz bizde de fabrikalar alsn bizimde ziraatmz makineler tatbik olunsun, bizde
ticaret etmeyi bilelim. Hemen garbn seviyesine ykseliriz, diyorlar. Bunalara gre
terakki iin tahsil edilecek vesit, basit: Makinecilii, ticareti, ziraat renmek
Niye genlerimiz hukuk gibi edebiyat gibi hele itimaiyat ve felsefe gibi lks
ilimlerle urasnlar, genleri el birlii ile birer sanatkr, ifti, tacir yapmak lazm.
Bir kere bu oldu mu artk Avrupaya hi ihtiyacmz kalmaz. Onlara kendi kllar
ile mukabele ederiz.
te zaman zaman canlanan bir iddia ki saikini bulmak tashih eylemek

lazmdr. Bu fikirde bulunanlarn bir ksm bizim haddizatnda garp medeniyetine
tamamyla girmemize muarzdrlar. Bunlar o medeniyetin bizde tevlit edecei
messeseleri mzr buluyorlar. Fakat bu medeniyetin tazzki karsnda kendimizi
muhafaza iin onlarn silahna mracaatta zaruri gryorlar. Onlar bizi maddeten
sermayeleriyle, toplaryla tehdit etmiyorlar m? Biz de eer onlarn sermayesine
onlarn toplarna mlik olacak olursak tehditlerinden kurtulur kendi medeniyetimiz
kendi mneviyatmz dhilinde yaar gideriz. O medeniyetin maneviyatna taalluk
eden ksmn renmek yalnz b-lzum deil, tatbik ve nere kalkmak ihtimaline
mebni, ayn zamanda muzrdr. Binaenaleyh bunlar fkhtan maada hukukun
kelamdan maada felsefenin retilmesine muarzdrlar. Artk bunlara felsefenin
itimaiyatn, hukukun lzumunu izah zaittir. Onlar Avrupann lemine kar
kendilerini mstani gryorlar. Yalnz orann sanatn o sanata lazm gelecek kadar
fiyat istiyorlar. Asl o medeniyetin manevi cihetlerini bilmeye tenezzl etmiyorlar.
nk bil-zarure o medeniyete girmeye mecbur olduumuzu teslim eylemiyorlar.
Bu iddiada bulunanlarn dier bir ksm da vardr ki haddizatnda Avrupa

medeniyetini, Avrupa ilmini, mahiyetini anlayamamlardr. Bunlar Avrupaya
gittikleri vakit evvela fabrikalarn yksek tacirlerini grmler, orada ki servet ve
478
refaha hayran olmulardr. Vaka o yksek masalarn yannda ondan daha yksek
ilim evlerini drl fnnlarn da grmlerdir. Fakat bu iki messese arasnda bir
irtibat bulunduunu takdir etmemiler, hatta evvela sanat ve ticaret terakki edildikten
sonra srf lks iin hasb ilim tetkikat baladn zannetmilerdir. Onun iin
genlere evvel emirde maddi serveti temin edecek ticaret ve sanata hadim ilimler
retilmesini istiyorlar. Onlar nazarnda bize imdilik yalnz nefi bir gayeye hizmet
edebilen ilimlere ihtiya vardr.
Garp medeniyetinin drl-fnnlarna ilmine ayr, fabrikalarna, sanatna

ayr nazarlarla bakmak onlar paralamak yanl bir dncedir. Sanat ve ticaret
itima tekml teshil etmi ise felsef ve itima fikirlerdeki yenilik de onlarn
inkiafna msait bir zemin izhar etmitir. Terakkiye muvaffak bir muhit
hazrlayacak ve fikirlerde yenilik ve birlik vcuda getirecek messese ise drl-
fnnlardr. Drl-fnnlarn ruh- kimyay mahz boyaclk iin mihaniki makine
tatbikat iin renmeye matuf deil hakikati aramaya saiktir. Yava yava ilim nefi
gayesinden kurtulmu hasb tetkikat ekline girmitir. Onun bulduu hakikatlerin bu
derece vsi ve parlak olmas tetkikat- ilmiyede yalnz amili gaye gzetilmesinin
neticesidir. Eer limlerin hepsi srf nefi bir gaye ile ilme bakm olsalar idi ne bir
Nevton, ne bir Lavoisiere, ne bir Poin Car yetiirdi. limin byle hasb tetkikat
Avrupa medeniyetinin zarri cbtndandr. Eer medeniyette bizim de bir mevki
sahibi olmaklmz lazm geliyorsa ilim tetkikatnn icap ettii hasblii
memleketimize sokmak icap eder. Bu da ancak ilim iin alan bir drl-fnnla
mmkndr.
Eer ilmin hasbiliini kabul edecek, onun taharriytn, gayesini srf hakikati
bulmak arzusuna istinat ettirecek olursanz artk bizim iin felsefe neye yarar?
Sualini soramazsnz. nk filozofun eserinde nefi bir gaye grmeseniz bile hasb
bir tarzda hakikat taharrisini grrsnz. Mslim bir hakikate erilemeyecei
dncesi onu yoldan alkoyamaz. nk Kalved Bernarkn dedii gibi bunlar yle
meselelerdir ki insan aldanmay skt eylemeye tercih eder. Mamafih ilim bulduu
hakikatlerle nasl beeriyetin sdetine hizmet etmi ise felsefe de tenvir ettii
meselelerle ilme hakiki bir rehberlik vazifesini /135 grm hayat bize daha
yakndan anlatmtr. Bu yoldaki mesaisiyle insaniyete ifa eyledii hizmet pek
479
byktr. Bunu ahidi de tarihtir. Bacondan evvel de ulmda tecrbe usl
kullanlm idi. Decarttan evvel de her nevi vilayet ve nfustan ar tetkikatla hakikati
bulmay alan limler yetimiti. Fakat o limlerin kitaplar deil Bacon ve
Decartn felsefesi krn- vusta zihniyetini tahrip etti. Rousseaudan evvel de
devletin halkn arzusuna istinat etmesini temenni eden Siyasyon var idi. Fakat
Rousseaunun felsefesi dare-i ummiye fikrini ortaya att. Bugnk demokrasi
cereyannn mbeiri oldu.
Diyeceksiniz ki o vakit ulm mterakki deildi, imdi bulduu hakikatler,

Gayr- ahsi olan ulm var. O btn mesaili hallederken bir de srf ahsi olan
felsefeye ne ihtiya var? Zihnin felsef bir terbiyesi siz bu suali sormaktan men eder.
nk ilmin btn hakikati bulduuna ve bulacana bedaheten kani olmalsnz ki
bu suali sorabilesiniz. Fakat bildiklerinizin ne dereceye kadar tam olduunu aramaya
ve tenkide zihninizi altrrsanz grrsnz ki ilim insann btn tahsis ihtiyacn
tatmin edemiyor. nk hakikate yalnz ey bir nazarla bakyor. Hlbuki hakikat
ey ile nefsin mutabakatdr. Binaenaleyh yalnz eyiyyet onun tamamen iraeye kfi
olmad gibi yalnz nefs ve hadis bilgilerde onu gsteremez. Bilakis hakikat bu iki
yoldaki tetkikatn yek-dierini itmam etmesi ile bulunabilir. Eer ruhunuz serbest
dnceye alm tecesss kabiliyeti temenni eylemi ise ilim bile neleri ne dereceye
kadar bildirebilir? Sualini sormaya mecbur olursunuz. Bu sualin cevabn ne vasta
ile bulabileceksiniz? Yine dier bir ilim ianesiyle mi? phesiz ki hayr.. nk ilim
kendi dairesi dhilindeki noksanlar gsterse bile kendi uslnden tevlit eyleyen
noksan irae eyleyemez. eyiyyetin size hakikat tam olarak bildirip bildirmediini
baka bir uslle felsef bir tarikle aramanz lazm Mademki hakikat ey ve nefsin
mnasebetidir o halde nefs ve hadis bir uslle o noksana bulabilirsiniz. Onu
bulduktan sonra karnzda birtakm mesailik mevcut olduunu greceksiniz. O
mesile kar gz m kapayacaksnz. Diyebilirsiniz ki o meseleler hibir zaman
halledilememitir. Fakat imdiye kadar halledilememesi ilelebet hallolunamayaca
hkmn vermeye deil, niin hallolunamadn aramaya saiktir. Bu meseleyi hall
iin de felsefe yapacaksnz. Nereden gitseniz Aristonun u mealdeki lyemut sz
sizi karlar:
480
Felsefe yapmak lazm olduuna kani iseniz, felsefe yapyorsunuz, deilseniz
yine felsefe yapyorsunuz, mazide ne gibi ihtiyatan tevlit etmi olursa olsun bugn
felsefe ihtiyacn tevlit eden en bal sebep ilim ilmin tenkidi, ilmin ey uslle
tecesss hissimizi tatmin edememesi hayatn hakikatini tayin edememesidir.
lim yalnz ey tetkikat ile kinat ve insaniyeti vuzuhla gsteremedii,

zihniniz onun hatta faraziyelerini hakikat eklinde kabul ettii halde bile mutmain
olamad gibi eflinizin gayesini de tamamyla tenvir edemez yalnz tecrbe
sahasnda kaldka efl iin gsterecekseniz gaye noksan olmaktan kurtulamaz.
nk bu takdirde insan olduu gibi yalnz bir nokta-i nazardan grm ve ahlaki o
noktaya istinat ettirerek yarm bir netice elde etmi olursunuz. Bu asr ilim asri
olduu iin felsefe de py-dar oluyor nk ilim asri demek hasbi ilim tetkikatna
msait bir zemin hazrlayan bir asr demektir. O msait zeminde yryen zihin ilmin
mahsultyla kinatn izah edilemediini grd iin his tecesssn akidelerle
deil, hakikati buluncaya kadar uramakla tatmin edebilen zihinler iin felsefe kati
bir ihtiyatr.
Felsefenin mazideki hizmetini inkr edebilmek iin tarihi kapamak icap eder.
stikbal de ilim iin yeni bir ufuk ap aamayacan, muzlim hakikatlerinin bir
para daha tenvir edip edemeyeceini takdir edebilmek onu Hevaiyt- zihniye
addedenlerin ii deildir. Onlar yalnz Htiml-felsife aramakla itigal etsinler,
akl ve irade-i beeriyyenin mahvolduu zaman ve meknda belki bulabilirler.
***
mzasz
(nu: 7.23 Austos 1917.s.134)
481
7. HALK TERBYES
Memleketimizde ilk defa, mesleki bir cemiyet olarak matbat cemiyeti

teekkl etti. Vka Merutiyetten beri mesleki nvanlarla birtakm cemiyetlerin
teekkln grdk. Fakat bunlarn hepsi meslek bir zmrenin vazifelerini tayin ve
murakabe maksadndan ziyade hak ve menfaatlerini aramak ameliyle teekkl
ediyordu. Bundan dolaydr ki hibirisi devaml olamad.
Bugnk matbuat cemiyeti, gazetelerin, mecmualarn ahlak vazifelerini tayin

ettikten sonra gln czlerini murakabe etmesi kabilinden olarak meslek ahlaktan
uzaklatran gazete yahut gazeteciyi vazifeye davet etmek maksadyla teekkl
ediyor. Bundan dolaydr ki bu cemiyetin teekkln matbuatmzda alacak yeni
bir devre-i mebde gibi telakki ediyoruz.
Matbuatn vazifelerinden bahsolunca iptida hatrmza gelen vazife (Halk

Terbiyesi, Dmopdie) oluyor. Demokrat bir millet her hususta halka istinat eden bir
cemiyet demektir. Byle bir cemiyetin her eyden evvel muhta olduu tekilat halk
terbiyesine ait tekilattr. Bu tekilatta gazeteler, mecmualar, konferans heyetleri,
muallimlerden limlerden, sanatkrlardan mrekkep cemiyetlerle drl- fnndur.
Grlyor ki bu tekilatn iinde gazeteler ile mecmualar byk bir mevki igal
ediyor. O halde matbuat cemiyeti, dolaysyla halk terbiyesinden -biraz olsun-
bahsedebiliriz.
Bir milleti idare eden maddi hkmetinden baka bir de manevi hkmeti
vardr ki, milletin mterek duygularndan, mterek fikirlerinden ibarettir. Bir
cemiyette bu mterek duygular, mterek fikirler mevcut deilse maddi hkmet ne
istenilen inzibat ne de istenilen hrriyeti temin edebilir. Hrriyetin de inzibatn da
kkleri bu mterek duygularda ve mterek fikirlerdedir. Maddi hkmet ancak bu
manevi hkmete istinat ederek hem hrriyeti syanet hem de inzibat idame edebilir.
Mterek duygularla mterek fikirler, milletin ruhunda uursuz bir surette

mevcuttur. Bunlar uurlu bir hale getirecek olanlar milletin sanatkrlar, limleri ve
mtefekkirleridir. Bu gzide zeklar milletin din ahlak, bedi duygularn,
vicdanlarn zevklerini kefederek meydana koyacaklar ve bunlardan milletin her
trl mefkreleriyle itima programn karacaklardr. Milletin fertleri uursuz
482
olarak mtereken yaadklar itima vicdan, uurlu bir surette de yaamaya
balaynca artk millet inhitattan kurtulmu mill mefkre ve seciyesine temellk
etmi olur. Bir millet din, ahlak, bedi mefkrelerini yalnz kendi kalbiyle szp,
duyan itima felsefesini hayat ve kinat hakkndaki telakkisini kendi mefkresiyle
dnp anlayan mstakil bir ahsiyet demektir.
Sanatkrlar bu duygular mahhas bir surette duyarak terennm yahut tersim

ederler. limler ise ilmin mspet ve eyi uslleriyle bu mill duyular ve
dnleri kefederek sebeplerini ve ilga ettikleri vazifeleri irae ederler.
Binaenaleyh halk terbiyesi ancak samimi bir sanata, mspet bir ilme istinat edebilir.
Mill sanatkrlar milletin kalbi hkmnde, mill limler ise milletin zeks
mahiyetindedirler. Halk terbiyesini avam-firiblikten farkl grmeyen Gustav Loben
gibi muharrirler halkn ilimden ve akldan ziyade hislere tbi olduunu ileri srerek
birtakm faydal mevhmelerin halka telkin edilmesini (Halk Terbiyesi) esas olarak
kabul ediyorlar. Gustav Loben, iknn gramerini bile yapm ve bu drt dsturda
icml etmitir: Tastik, affirmation; tekrar, repetition; cz; prestige; seyrn,
contagion.
Lobene gre zeki bir fert cemiyete nfi grd bir mevhmeyi-nk ona
nazaran cemiyetler ancak mevhmelere inanmakla yaayabilir-kuvvetli bir surette
tasdik ve tekrar ederse ve kendine caz temin edecek birtakm reklmlar yaparsa bu
mevhmeyi umma sirayet ettirebilir. te Loben btn kitaplarnda bu nazariyesini
tatbike alm yani faydal zannettii birtakm mevhmeleri tastik ve tekrar etmi
ve trl trl reklamlarla prestij kazanmaya almtr. Fakat halk zerinde hibir
tesir husle getirememesi gsteriyor ki halk terbiyesi iin tertip ettii reete tesirsiz
imi. Bu usl tahrikt, agitation, yapmak isteyen birtakm avam-firibler iin
muvakkaten ie yarayabilir. Fakat hibir zaman milletin terbiyesiyle ciddi bir surette
megul olmak isteyenler tarafndan kullanlmamaldr. Hakiki bir terbiye ancak
mspet ilimlerin temasyla hibir zaman sarslmayacak mspet ve ey esaslara
istinat edebilir. Hak esassz mevhmelere belki bir an iin inanabilir. Fakat bir kere
aldandn anlaynca artk aldatanlarn szne hibir kymet vermez. Hlbuki
cemiyetler esassz mevhmelere inanarak deil esasl mefkrelere balanarak
ykselir. ptidai cemiyetlerin yahut halkn mefkreli dnlerini bir mevhume
483
suretinde gryorsak hata bizdedir. nk ilim bize mevhme zannettiimiz o
tasvirleri itima eniyetin timsali ifadeleri olduunu bu gn gsterebiliyor. O halde
halka ait tasvirlerin mevhmeye benzeyen zahirine deil, eniyete mstennet olan
batnna bakmalyz. O zaman halkn mevhmelere bizden daha uzak mefkrelere
bizden daha yakn olduunu grrz. Hlasa gazetelerimiz, mecmualarmz,
konferans heyetlerimiz ve bilhassa drl-fnnumuz halk terbiyesine byk bir
ehemmiyet vermeli fakat bu terbiyenin esasn yalnz mspet ilimle samimi ve mill
bir sanatta grmelidir.
***
mzasz
(nu: 8, 30Ast 1917, 141)
484
8. TRKLK NEDR?
Trkln ne olduunu anlamayanlar iki ksm insanlardr. Birincisi

Trkl mtevin fertlerden mrekkep bir airet mahiyetinde gren Trkler,
ikincisi yine bu zehaba tutulmu olan muarzlar. Hlbuki Trklk iin ciddi bir
surette alan hakiki Trkler, Trkl felsef, ahlak, bedi bir hareket srf fikr
bir cereyan olarak telakki ediyorlar. Trklk diye yeni bir cereyann kmas iin
evvel emirde byle bir cereyann ihtiya haline gelmesi lazmd. Byle bir ihtiya
hakikaten hissedildi mi? Gerekten Trk olanlar iin, evet!
nk amili olarak her ne yapmak mmknse hepsinde dhiyane bir surette

muvaffak olmu olan Trk milleti imdiye kadar nazariyat sahasnda baka milletlere
kar bir telmiz bir mukallit vaziyetinde kalm, bu suretle samimi hislerini daima
ecnebi fikirlerin kalbine sokmak ztrarnda bulunmutu. Millilemi milletlerde
itima fikirler, itima duygularn sadk ifadelerinden ibarettir. Trklerde ise itima
fikirler baka milletlerden alnd iin cemiyetin samimi duygularyla hibir alakaya
malik deildir. Trk milleti mstakil bir dne, mstakil bir gre malik olup da
nazariyelerini kendi kafasyla ve kalbi ile yapmaya almadka fikirleri ile hisleri
arasndaki bu ecnebilik bir dziye devam edecektir. Vaka birtakm fikirler vardr ki
itima duygularla hibir mnasebete malik deildir. Binaenaleyh bunlarla itima
hisler arasnda tezat yahut mbayenet aramak haiz olamaz. Mesela ilme, sanayiye ait
fikirler gibi.
Bu gibi fikirler yalnz akla mstenit olup her trl duygularn tesirinden ar ve
mcerrettir. Fakat dier taraftan da din, ahlak sk bir irtibat haizdir.
lim, sanayi, fenniyt gibi akla mstenit fikirlerin ve messeselerin mecmua

ki medeniyet dediimiz eydir- beynelmilel bir mahiyettedir. Bu gibi eylerin bir
millet dierlerinden aynen alm olsa hibir zarara duar olamaz.
Binaenaleyh bir milletten dier bir millete kolayca geebilir. Hlbuki her
milletin hususi bir lisan olduu gibi itima felsefesi, ahlaki ve vicdani ve bedi
zevki de kendine has bir sluba ve eniye maliktir. Her millete has olan bu samimi
duygularla hususi messeselerin mecmuana o milletin hars denilir. te bir milletten
dier millete asla geemeyen bu mill harstan ibarettir.
485
Medeniyete ait fikirler itima duygularla alakadar olmad iin her milletin
kendi dimandan ve kalbinden domas iktiza etmez. Fakat harsa taalluk eden
fikirler itima duygularn sadk tercmeleri olmak mecburiyetinde bulunduundan
behemehl milletin mstakil duyuunu ve mstakil grnn mahsulleri olmaldr.
Bir cemiyetin hayat hakkndaki telakkisi ile (iyi) ve (gzel) hakkndaki duyu ve
dnleri tamamyla zati ve ahsi deilse o cemiyetin henz millet devresine
gelmedii anlalr. Cemiyetlerin ruhu henz derinlememi olduu zamanlarda, bir
mmete mensup mteaddit cemiyetlerde felsef, ahlak, bedi telakkilerin biri birine
benzedii grlebilir. Fakat biri birine benzeyen bu telakkilerin gayet sathi bir
seviyede kald her trl incelikten ve derinlikten mahrum olduu da nazardan
kamaz. Ayn medeniyet dairesinde yaayan cemiyetler, sathi bir organ ve zihniyette
kaldklar mddete hususi harslardan mahrumdurlar. Lakin bir kere organlar
derinlemeye ruhlar incelmeye hislerle fikirler arasndaki timsali mnasebetler
yerine hakiki mnasebetler kaim olmaya balaynca medeniyetin sathi zar altnda
hususi harslarn teekklne balad derhal hissolunur. te milliyet duygusu
itima tekmln zaruri bir neticesi olan bu derinlemenin bu incelmenin tabi bir
mevldudur. O halde bir cemiyette milliyet duygusu olmasn! demek milletin
ruhu dinlemesin, incelmesin ! demek olmaz m? Kre-i arzn hareketini durdurmak
nasl elimizde deilse itima terakkiyi tevkif etmekte iktidarmzn haricindedir.
Binaenaleyh itima ruhta derinlemek hareketi balarsa ne kadar mukavemet

edersek edelim milliyet cereyan doacak ve tabi admlarla ilerleyecektir.
Trk olup da Trkln mahiyetini henz anlamam olan baz ztlara

gre ne felsef gr ne ahlak duyu ne de bedi zevk mill olamaz. Fakat
dnlmyor mu ki eer Trke has bir felsefe gr, ahlaki tasviri, gzel telakkisi
yoksa eer Trklk bu hususiyetleri arayp bulmaya almayacaksa bu kadar
grlt yapan Trkle ne lzum vard? Trklk yalnz Trklkle tefahrden mi
ibarettir? Mamafih Trklk mstakil bir hars deil de, yalnz bir lisandan ibaretse
harssz lisan adi bir aletten ibaret olduu iin Trk Milleti yegne rabtas ayn aleti
kullanmaktan ibaret olan ehemmiyetsiz bir zmre derekesine tenezzl etmez mi? Bu
surette Trklkle iftihar abes olmaz m? Milletlerin hakiki bir kymeti olmas iin,
milletin kendi fertlerine felsef, ahlak, bedi bir ahsiyet vermesi bu orijinal
486
ahsiyetle fertlerini dier milletlerin fertlerinden mtemeyyiz bir vaza sokmas
lazmdr. Eer ben felsefemi ngilizlerden ahlakm Franszlardan zevkimi
Almanlardan alm bir halita isem evvela Trk deilim ki Trk olabileyim.
Trkln gayesi Trk gibi dnmek Trk gibi duymak Trk gibi
sevmektir, yani mill felsefenin mill ahlakn mill bediytn imtizacndan husle
gelen Trk harsn zihnen yaamaktr. Vaka Trklk henz bu gayede vuslden
ok uzak bulunuyor. Fakat bu maksada niliyet ne kadar g ve g hsl olursa
olsun bu uurda mtemadiyen almak Trklerin yegne vazifesi deil midir?
Trk hars teekkl edince zaruri olarak bunun siyasiyat ve iktisadiyat sahalarnda da
birok esasl tesirleri husle gelecektir.
***
mzasz
(nu: 8, 30 Austos 1917, s.156)
487
9. FKR LEMNDE REKLMCILIK
Dnyann her yerinde Reklm denince derhal akla ticaret ilmi gelir. Kendi
maln srmek ticaret pazarlarnda mteri kazanmak iin yeryzndeki btn ticaret
adamlar akla hayale gelmez eyler icat ederler. Yeni bir reklm vastas bulanlara
milyonlar verilir. nk ilerinin btn mekanizmas bu hususta gsterecekleri
muvaffakiyete baldr. Ticaretin ilerledii geni bir mikyas ald milletlerde
yzlerce ilan acenteleri, ilan yazmakta yahut ilanlara derhal gze arpacak trl trl
resim yapmakta mtehasss yzlerce adam vardr. Bunlarn reklmclkta yaptklar
yeniliklerin ne byk gelirler brakt hakknda yzlerce tuhaf fkralar iitmiizdir.
Pinakclarnn ilan, Tiringin mehur keleprleri senelerce bizim gazeteleri
sokaklar doldurmad m? Hlbuki Avrupaya hele Amerikaya nispetle bizdeki
ticaret reklamlar yok saylabilir.
Ticaret lemindeki reklmclkta bu kadar geri olduumuz halde

reklmcln baka memleketlerde pek grlmeyen yeni bir ekli var ki onda pek
mterakkiyiz. Acaba hangisi diye uzun uzun dnmeye hacet yok: Fikir lemindeki
reklmclk! Reklmclkta harikalar yaratmakla iftihar eden Amerikallar bizim fikir
leminde en vsi nispette ve en akla gelmez usllerle yaplan reklamcln
ekillerini renseler nihayetsiz bir hayret iinde bunalrlard Matbuat leminin i
yzn bilmeyen zavall kariler masum bir saffetle, gazete stunlarnda ne grseler
inanrlar. te bizim fikir lemindeki reklmcln balca temeli budur. Mesela kari
gnn birinde yevmi bir gazetenin muten bir yerinde u yolda bir ilan grr:
Dahi-i eher felnn yeni eseri kt. lim, sanat felsefe, tarih kmilen bu sahifelerde
mndemi. gnde yirmi be bin tane satld ilh. Artk bu parlak ilan okuyup
da Pinakclarna benzeyen bu kitaptan edinmek istemeyen bir kari tasvir olunabilir
mi? Yahut gazetenin Yeni Eserler kaln yazlarla bir mecmua ilan: Byk allme
falann filan makalesini mutlaka okuyunuz! Herkes ne bilsin ki bu reklm yazan
adam o byk allamenin ta kendisidir.
te karilere kar yaplan bu manevi sahtekrlk, ticaret lemindeki ticaret

lemindeki gibi tabi ve mer grlemez. Dnyada hibir ilim ve sanat eserinin
byle ticaret metas eklinde srmne alld grlmemitir. Bir muharrir, bir
488
ilim adam, bir mtefekkir dndklerini serbeste ortaya atmakla mkelleftir. O
dnceleri halk isterse kabul eder, beenir, isterse onlara hi kymet vermez. Byle
sahtekrlkla fikirlere ve kanaatlere tahakkm etmeye almak belki ksaca bir
mddet iin yapana bir fayda temin edebilir. Fakat bu faydann uzun srmeyeceine
herhalde emin olmal!
Fikir lemindeki reklamcln bir de Karlkl Meth ekli var. Yazlarnda

birbirine kar stat, dhi, hekim gibi tazim ve tekerrm gibi kelimeler ibzl eden
adamlarn karilerine ve kendilerine kar samimi olmadklarna kolayca
hkmedebiliriz. Birisini yzne kar methetmek esasen ahlk bir hareket
saylamazken, iki fikir ve sanat adamnn kar karya geerek btn halkn arm
gzleri birbirlerini arlamaya almalar, nasl meru grlebilir!
te btn bunlar bizim fikir lemimizin derin yaralardr. Memlekette hakiki

ve ciddi bir Tenkit tesis edememesi, herkesin birbirine kar ya mutlak lehtar yahut
tamamen aleyhtar bir vaziyet almas hi kimsenin geni ve serbest bir kafa ile
dnememesi hep bu gibi sebeplerden ileri geliyor. Halk arasnda asrlardan beri
dnp dolaan eski bir mesel Yalancnn mumu yatsya kadar yanar diyor. Eer
mtefekkirlerimiz bu basit hakikati zihinleriyle deil vicdanlaryla anlasalar bu
fenalklar pek abuk dzelebilirdi!..
***
mzasz
(nu: 9, 6 Eyll 1917, s.161)
489
10. ALE AHLAKI
Aile, biri birine akrabalk rabtasyla merbut olan fertlerin mecmua demektir.
Akrabalk bugnk ekline baklrsa, (kandalk, consanguinite) ile ayn ey
zannolunur. Hlbuki bu iki rabta biri birinden bsbtn ayrdr. Kandalk srf
fizyolojik bir mnasebettir. Hayvanlar arasnda da kandalk vardr. Fakat hayvanlar
arasna akrabalk olduunu kimse iddia edemez. nk kavmiyat ve tarih ilimleri
gsteriyor ki ne daima kandalar biri birinin akrabas addolunmutur, ne de akrabalar
arasnda mutlaka kandalk rabtas aranmtr.
Mder semiyyelerde baba evladn kanda olduu halde, akrabas deildir.

ocuk babasn kendine akraba tanyamad gibi, baba cihetinden olan dier
kandalarn, yani amcasn, hlsn, amcazadelerini, halazadelerini de akraba
tanyamaz. Bu cemiyetlerde bir insann akrabas, yalnz ana cihetinden olan
kandalar daha dorusu totemdalardr.
Peder-h aile de ise, ocuk yalnz baba cihetinden olan kandalarn daha
dorusu maandalarn akraba tanr. Anas kendi mnn terk ederek kocasnn mnn
mabd tand iin onu da akraba tanr. Fakat anasnn kandalarna kar hibir
akrabalk duygusu tamaz. Bundan baka bir oul kendi peder-h ailesinden
(inhil) edebilir. Yahut aile reisi onu aileden (hulu) yani tard edebilir. Sonra bu
adam baka bir aileye (tebenn) tarikiyle girebilir. Byle bir kimse artk kendi
kandalaryla hibir akrabalk rabtasna malik deildir. Yalnz dhil olduu ailenin
fertlerini kendisine akraba bilir. Peder-h ailelerde erkekler iin nadiren vki olan
bir hal, kzlar iin umumiyetle cridir. nk her kz gelinlik zamannda kendi
ailesinden inhil ederek kocasnn ailesine (tebenn) tarikiyle dhil olur.
Kandalkla akrabaln birbirinden ayr olduuna dair en iyi misal

Avustralyadaki (Aronta) airetinde grlr. Arontalarda ocuk ne babasnn
totemine, ne de anasnn totemine vris olur. Anas nerede gebe kalmsa, o mevkiin
pirinin totemi ocuun totemi olur. Bu surette ocuk bu totemin semiyyesine mensup
olacandan ne anasnn ne de babasnn semiyyesiyle hibir akrabalk rabtasn haiz
olamaz. Akrabalar kendisine kanca yabanc olan birtakm fertlerden ibarettir.
490
Mder semiyyelerde de bir erkein baka baka semiyyelerden ki kars varsa
bunlardan doan ocuklar arasnda hibir kurbet rabtas bulunmaz. Binaenaleyh
birbirleriyle evlenebilirler.
te bu gibi ayrlklara binaendir ki Durkheim fizyolojik bir mahiyeti haiz

olan kandalkla itima bir mahiyeti haiz olan akrabal birbirinden ayrmtr.
Dikkat edersek bu ayrlk bugn bile mevcuttur. Bir erkekle gayr- mer
ocuu arasnda kandalk bulunduu halde, itima akrabalk mevcut deildir.
nk gayr- mer ocuk babasna varis olamaz. Bundan baka stkardelii
shriyet gibi rabtalarda bir nevi mahremlik yani (izdiva hrmeti) husle getiriyor.
Hlbuki bu nevi akrabalar arasnda da kandalk mevcut deildir. /182.s.
Akrabaln kadim esasi kandalk olmad anlalnca, bunun ilk temelinin

neden ibaret olduunu aramak lazm gelir. ptidai cemiyetlerde, bu temel dindalktr.
Mder semiyyenin ess totemdalk olduu gibi peder-h ailenin ess da
(mandalk)tr. Grlyor ki ilk zamanlarda aile bir mabda ibadette mterek olan
fertlerin mecmua demektir.
Ailenin esas din olunca birlikte yaayan her heyette, hakiki bir aile mahiyeti
grmemek iktiza eder. Bir heyetin itima bir aile mahiyetini haiz olmas iin onun
dn, hukuk, ahlki, meyyidelere malik olmas lazmdr.
Cemiyet itima tekml esnasnda (airet, kavim, mmet, millet) namlaryla

drt merhaleden getii iin aile de bu drt merhaleye mtenzr olarak (semiyye,
ocak, konak, yuva) namlaryla drt safhadan gemitir. Airet devrinde, itima aile
yalnz (semiyye, clan)dan ibarettir. Kavim devrinde semiyyeden baka (ocak) da
itima aile mahiyetini alr. mmet devrinde ocak istihale ederek konak vaziyetine
girer. Millet devrinde ise (konak) inhill ederek (yuva)lara ayrlr.
Biz bu makalede yalnz airet devrinden yani semiyyeden bahsedeceiz.

Semiyye totemli ve totemsiz namlaryla iki ksmdr. Totem semiyyenin adnn bir
hayvan yahut nebt ismi olmasyla ve bu hayvan yahut nebatn semiyyece mabd
tanlmasyla tayin eder. Totemli semiyyelerde (mder) ve (peder) adlaryla ikiye
ayrlr. Bu semiyyeler totemlerinin etini yemekten memnudurlar. Her sene hac
ayininden sonra, totemi kurban ederek etinden bir miktar yerler. Saydmz
491
nevilerden hangisine mensup olursa olsun, semiyyenin fertlerine teklif ettii ahlakn
esas btn zamanlarda akrabalarn birbirine kar mkellef olduklar vazifelerden
ibarettir. Birbirine yardm etmek, birbirinin intikamn almak, birbirinin yasn
tutmak, bir nevi mterek mlkiyete malik olmak, semiyyenin mabduna
mtereken ibadet etmek, totemli semiyyelerde fazla olarak semiyyedalarn
birbiriyle evlenmemesi de farizadr.
Mderi semiyyede, akrabalk yalnz ana cihetindendir. Yani ocuk anasnn

totemine ve semiyyesine mensuptur, babasnn totemiyle ve semiyyesiyle hibir
mnasebeti yoktur. Mderi semiyyede akrabaln esas kadn olduu iin, kadn
hukuka byk bir serbestye maliktir. Mamafih semiyyenin riyaseti anaya deil
dayya aittir. ocuun velisi babas deil, daysdr. Daynn varisi olu deil,
yeenidir. (Er dayya eker) tabiriyle (Day ile yeen) arasndaki asabiyet bu
devirden kalmadr. Mderi semiyyede izdivacn tarz vardr:
(Ambil anak) denilen izdiva tpk koca karsnn semiyyesine bir hizmeti
gibi girerek orada (day)nn velyeti altnda alr. gveylik bu devirden kalmadr.
(Sumundu) denilen izdivatr ki erkein kendisini i gveyilikten kurtarmak

iin karsnn semiyyesine bir miktar mal vererek kendi semiyyesinde yaamak
hakkn istihsal etmesidir.
Erkek kendi semiyyesinde yaamakla beraber istedii zaman karsnn

hanesine gidebilir. Eski Araplardaki (mta) bu izdivacn bir nevi bakiyesidir.
Koca, karsn ya karmak ya dier bir semiyyeden bir erkekle kz

kardelerini mbadele etmek yahut (kaln) vererek almak suretiyle kendi semiyyesine
gtrmesidir.
Bu nc nevi izdivata ocuk babasnn semiyyesinde doup byd

halde yine anasnn semiyyesine mensup kalr. Mamafih bu hl uzun mddet devam
ettikten sonra beraber yaamann neticesi olarak, babann semiyyesinde peder bir
totem husle gelir ve bu suretle semiyye, mder eklinden peder ekline intikal
eder.
Mamafih totemizmin devam mder olmasyla kaimdir. Peder totemizm,

uzun mddet devam edemez. Bundan baka totemizm erkekleri avclk kadnlar bir
492
nevi apa ile baevanlk icra eden airetlerde yaayabilir. Ehl hayvanlar tens
edildikten sonra artk totemizm devam edemiyor. Zaten erkein (kaln) vererek
karsn kendi semiyyesine getirebilmesi, ml yani sr sahibi olmasndan sonra,
kabil olabilir. Binaenaleyh airetin avclktan obanla intikalinden sonra, mder
semiyye yerine peder semiyye kaim olur ve totemizm bir (pes-zende) halini alr.
O halde Trklerde semiyyenin yegne itima aile olduunu grebilmek iin

Trklerin avclk devrine kadar kmak iktiza eder.
ecere-i Trkiye, Uygurlarn gten sonra ifti, oban, avc olmak zere
blme ayrldklarn syledikten sonra (sahife 187) Avc Uygurlar hakknda u
szleri yazyor: /183.s. Ve yine bir bl rtiin arknda hi hayvan tutmayp
balk ve kunduz ve samur ve sansar ve teyom avlayp etini yiyip derisini giyerlerdi.
Canl mal ve yapadan olmayp pamuktan olan kuma mrlerinde grmezlerdi.
Analar eer kzlarn azarlarsa ksrak ve sr sahibi erkee dp et yiyip kmz iip
bana yaman gnler dosun diy sylerler idi.
Dawsonun Moollar Tarihinde Cmit-Tevrihinden menkul byle bir

not (sahife 421) grlyor: Ormanl ryangiller ormanda yaadklar iin, bu nam
verilmitir. Bunlar Mool kavminden olan ryangitler ile kartrlmamaldr. Bunlar
adr altnda yaamazlar, hayvan derisi giyerler ve yabani kzlerle koyunlarn etini
yerler. nk davar beslemezler ve davar besleyen kavimleri hakir grrler. Buna
binen bir baba yahut anann kzn korkutmak iin yapaca en byk tehdit ona
Seni koyun besleyen birine vereceim ki srlere bakasn. demesidir. Baz kzlarn
bu tehdide inanarak kendini ast grlmtr.
Bu rivayetlerden Trklerin avclk hayat, kadnlar iin daha mesdne

olduu anlalyor. nk avc Trklerin kzlar gebe airetlerin erkeklerine
bunlar sr ve servet sahibi olduklar halde varmak istemiyorlar. Avclk hayatnn
ihrrne yoksulluunu, gebeliin bolluuna tercih ediyorlar. O halde avc
Trklerde, mder semiyyenin mevcut olduu ve kadnlarn gerek ( gveyilik)
tarikiyle kendi semiyyesinde kalmak, gerek akrabaln esas mder semiyye olmak
dolaysyla fazla hukuka malik olmak gibi rchniyyetleri bulunduu anlalyor. Bu
devirde Ambil anak tarznda bir i gveyilik bulunduuna, bugn hl o hayata
493
yakn bir maet yaamakta olan Altayn Barabiz Trklerinde, kaln veremeyen
erkeklerin Ambiliyen bir izdivala evlenmeleri dellet eder. Bu airetlerde erkek
hayatnn bir ksmn kaln babasn evinde, onun hesabna almakla geirir ve
kars zerinde hibir nfuza mlik bulunmaz. zdivacn bu tarz, maderi semiyye ile
sk bir irtibat haiz olduu iin Barabizlerin byle bir devreden henz yeni km
olduklar anlalr70.
Trklerin semiyye suretindeki ailesini gstermek iin Ana Sosyolojinin

beinci cildinin 364. sayfasndan tideki ibareyi naklediyoruz:
Yakutlar Sibiryann imal arknda, dnyann en souk lkelerinden birinde

yaamakta olup, takriben (220000) nfusa mliktir. gal ettikleri arazi gayet genitir.
Btn erait ve ahval, bu kavmin birok kk zmreler halinde birbirinden uzak
olarak yaylmasn ve bu surette en eski teamllerinin pydar kalmasn mcip
olmutur.
Bu kavmin en esasl itima zmresi (Sb) namn alan semiyyedir. (Sb)in ne

tabiatta olduuna, terkibinin mahiyetine dair malumatmz pek eksiktir. Fakat
biliyoruz ki bu zmre nesebce birbirinin akrabas olanlardan baka birtakm
yabanclar da muhtevidir. ktisadi zaruretlere gre vsati tahavvl eder. Semiyyeyi
temyiz eden vasflar arasnda, bu saydmz sfatlar da bulunduu malumdur. Sbin
fertleri arasndaki tesant gayet iddetlidir. Mamafih bu iddet azalmaya balamtr.
Topraa mlik olan Sbdir.
Arazi fertler arasnda taksim olunmu ise de Zoglar ale-d-devam yeni

taksimlere ve tavizlere tbidir. Orman ve mera maeri emvli srasnda kalr.
Btn bu tekilatta itirak bir ruh hkimdir. Hatta hususi evler bile mnhasran
sahiplerinin istifadesine mahsus deildir. Her rast gelen istedii eve girerek gndz
ve gecenin her saatinde orada kalabilir.
Bir Sbin muhtevi olduu hususu ailelere (yani evlere)

gelince bunlar gayet zayf bir rabtaya mlik olup hukuk taaziden tamamyla
mahrumdur. Yani bunlar ancak (Tabi Aile) mahiyetindedir. Dn, ahlak, hukuk,
meyyidelere mlik olmad iin (timai Aile) srasna gememi, bir messese
70
Gaston Richard, La Femme dans lhistoire, p. 56.
494
kymetini alamamtr. Hatta kar, koca ve ocuklarndan mrekkep olan heyete
mahsus bir isim bile yoktur. Bunlar hukuk zmrelerden olmayp fiili zmreler
mahiyetindedir. Binaenaleyh fertleri arasndaki mnasebetlerde gayet zayf bir ahlak
mahiyeti haizdir. Bu zmrenin iindeki tertip ve intizam bsbtn mihanikdir.
Kuvvetli olan, zayflar hkimiyeti altna almakla muvakkit bir intizam husle getirir.
Ebeveyni ile ocuklar arasnda muayyen ve atanlm vazifeler yoktur, bilakis daima
bir muarzlk mevcuttur.
ocuklar ufak iken, evin reisi karsna ocuklarna mutlak derecesinde bir
velayetle tahakkm eder. Fakat ocuklar /184.s. kendi kendilerine kifayet edecek bir
yaa gelir gelmez, istiklallerini talep ederek ayrca ev bark sahibi olabilmek iin,
babalarnn emvalinden bir ksmn zorla alrlar. Sonra vakta ki baba ve ana
kocalmaya balar, bu kere, tahakkm etmek sras evlatlarna gelir ve bu tahakkm
ise gayet ac ve ar surette devam eder.
Hususi Ailede hukuk tekilatn mevcut olmad, akrabala ait tabirlerin

olmamasyla da sabittir. Yakutada bir evladn babasna, birader ve hemirelerin biri
birine olan mnasebetini ifade edecek vazh kelimeler yoktur. Bu yoldaki kelimelerin
ifade ettii manlar Sbin muhtelif batnlarndan ibarettir. Yakut, kendi yanda
olan semiyyedalarna mctemian delalet eden bir kelimeye mlik olduu gibi
kendisinden evvelki ve sonraki batnlara ait de birer kelimeye mliktir. Demek ki
Yakutlar da gerekten tesis ve taazzi etmi, yegne karbet, semiyye karbetidir. Bu
suretle semiyye tekilatnn hususi aile tekilatnda mukaddem olduu bir kere daha
sabit olmu olur. Hususi aile filen mevcuttur. Fakat itima bir messese olmaya
yeni balamtr. zdiva mnasebetlerinde dardan evlenme bir kaidedir. Yakut,
mensup olduu Sbin dhilinden evlenemez. Fakat ananeler eski zamanlarda mevcut
iptida bir (ierden evlenme) kaidesinin hatrasn muhafaza etmekte ve baz
tabirlerde bunun izlerini saklamaktadr.
Bu tavsiften anlalyor ki Yakut Trklerinde semiyyenin ad Sbdir. Bu

zmre, Trkmenlerin (oba)sna, ark ve imal Trklerinin (avul)una pek benziyor.
Trk ky bu (oba) ile (avul)dan doduu gibi, bunlarn da eski Trk semiyyesi olan
(Sb)den tevlit ettii anlalyor. Bizde komn kanunu yaplrken, yalnz bugnk
Trk kyn deil, bunun selefleri olan (Oba) ile (Sb)i de tetkik etmek iktiza eder.
495
nk bir messesenin mazideki tekml malm olmazsa ondan halde ve
istikbalde neler beklenecei kestirilemez.
Yakutlarda semiyyenin yegne itima aile olduunu grdk. Bu semiyyede

mderi akrabaln ve totemizmin izleri bulunduunu da baka bir menbadan
reniyoruz.
Srozevskinin, Revue de Ihistore des Religions namndaki mecmuann 47 nci

cildinde nerettii (Yakutlarn tikatlarna Gre amanizm) unvanl bir
tetebbunamesinde (204233 ve 299338) yakutlarda (aa ' ) namyla bir (Baba
soyu)ndan baka (' ) adl bir de (Ana soyunun) bulunduunu gryoruz.
(Aa) baba manasna, (ye) ana manasnadr. (' ) kelimesi ise soy ve
akraba manalarnadr. Her aman vaktiyle airet tekilatnn ess olan bir ana
soyunun mmessili olduu iin bir (t )ye yani bir (Ana totemine) mliktir. ( t
) Yakutada (hayvan) manasna olup, burada (totem) manasn ifade ediyor.
amanlarn ( t )lar boa, tay, kartal, geyik, ay, kurt, kpek, karga gibi
hayvanlardr. Bunlara (ruhlar yiyen hami hayvanlarn hayalleri) denilir. Yakut
Airetinin eski mder tekilat bozulduktan sonra izleri yalnz aman tekilatnda
kalmtr.
Binaenaleyh amanlarn birer mderi toteme mlik olmalar, eski tekilatta

mader semiyyelerin mmessilleri olduklar iindir. Nasl ki Yakutlarda drt adetten
fazla olmamas lazm gelen drt byk aman da airetin eski taksimat olan (Drt
Ulus) un mmessilleridir.
Bundan baka aman olmayan fertlerin yani laiklerin de (yeci ihsit) namyla
birer hmi ruhlar vardr. (Sirozovski) (hist) edatnn Garp Trkesindeki (c)
edatnn mudili olduunu beyan ediyor.
Binaenaleyh bu kellime (anac) manasna delalet edr. amanlarn hmi

ruhlarna ise (mgat) nam verilir ki Orhun Kitabesindeki (Umay) kelimesinin (t)li
bir eklidir. nk (bay=bayat), (kay=kayat), (tegin=tegit), (yigin=yigit)
kelimelerinde de bu muzaf ekiller grlr. Kara Krgzlarda (Sb) kelimesinin de
(Sbit) eklinde olduunu gryoruz. Thomsn (umay) kelimesini (ilahe) diye
496
tercme ettiine gre (mgat) n da dii bir le yahut bir (mevz) olmas lazm gelir.
(an, gloire) manasna olan (mt) kelimesi de bunun muhaffefi olabilir.
Bu vakalar, Yakutlarda eski zamanlarda yaam mder bir semiyyenin

izlerini gstermeye kfidir.
Totemizmin izleri Ouzlarda da grlr. Ouz ili alt soya mnkasmd. Her
soyun avc kulardan olmak zere bir (ongun) u yani totemi vard:
Gn Han Soyu: ahin /185.s.
Ay Han Soyu: Kartal
Yldz Han Soyu: Tavancl
Gk Han Soyu: Sungur
Deniz Han Soyu: akr
Da Han Soyu: Ku
Cmit-Tevarihin sahibi Reidddnin beyanna gre, bu soylardan her

birisi kendi ongununu mbarek sayarak ldrmez ve etini yemezdi.
Trklerde eski bir totemizmin derin izleri olduunu Edebiyat Fakltesi

Mecmuasnn beinci saysnda (Eski Trklerde Din) unvanl makalede tafslen
gsterdiim iin burada bu bahsi uzatmayacam.
Eski Araplarda totemizmin izleri grnmyor. Fakat Araplarda itima aile

slmiyetten evvel, yalnz semiyyeden ibarettir.
Arap semiyyesi de Trk obas gibi bir nevi mterek mlkiyete mlik bir
zmre halinde idi. Beraber konup gen bir zmreye ( )nam verilirdi. Mamafih (
)n dhilinde (ehl) namyla (ehl)in dhilinde de (yl) namyla daha kk aileler
de mevcuttur. Fakat bu aileler itima bir mahiyeti yani dn ve hukuk meyyideyi
haiz deildir, yalnz filen mevcut heyetlerden ibaretti. Ehl, ayn hanede sakin olan
dede, oullar, torunlar ve bunlarn ocuklarndan mrekkeptir. ( )n meras ve su
menba mterek olduu gibi Ehlin de adrlar ve srleri mterekti. Ehlin
dhilinde bulunan (Iyl)lar ise zevc, zevce ve zevce ocuklarndan mrekkep olan
497
izdiva heyetleriydi. slmiyetten evvel ne Ehl ne de Iyl henz itima bir aile
mahiyetini almamt. Ehlin itima bir messese mahiyetini almas iin semiyye
gibi Ehlin de husus bir Mabda mlik olmas iktiza ederdi. Totemli Semiyyede,
semiyyenin Mabdu (totem)dir. Totemsiz semiyyede de semiyyenin ada olan
cedde kurbanlar kesilir ve taabbd edilirdi. Eski Araplarda her semiyye kendisine
ismini veren ceddine kar bu gibi din vazifelerle mkellefti. Fakat Ehlin henz
hususi bir Mabdu, bir (Man) teekkl etmemiti. Bundan dolaydr ki cahiliyet
zamannda kar ile kocay birbirine rabt eden izdiva ba din bir kymeti haiz
deildi. Bir kadn ancak bir ocuk dourduktan sonra kocasna irtibat peyda ederdi.
Bir kadn ocuk dourmadan veft etmise kocas taziye edilmezdi. Kadn diyet
vermeye mahkm olursa bunu kocas deil, kadnn kendi semiyyesi derdi.
ntikamn almak da kendi semiyyesine aitti. Bir kadn kocasnn semiyyesi nazarnda
ancak ana olduktan sonra muhterem tannrd. Bundan baka bir erkek bir kadnla
gayr- meru mnasebette bulunduktan sonra bu mnasebetten bir ocuk doarsa
babas onu kabule mecbur olurdu. Bu suretle, ocuk gayr- meru bir mnasebeti de
izdiva mahiyetine sokabilirdi. Araplarda karabet yalnz nisb bir mahiyeti haiz
olduundan shr karabetin ehemmiyeti yoktu. Bunun iindir ki her erkek anasna son
derece hrmet eder, fakat karsna ana olmadka- hibir ehemmiyet vermezdi.
Bundan baka bir baba lnce, olu evini analarn alabilirdi, nk hrmet-i
musahere yoktu. Araplarda yalnz semiyye karabeti vard, ehl karbet rabtalar
henz tesis etmemiti.
timai ailenin yalnz semiyyeden ibaret olmas airet devrine mahsustur.

Airet devrinde velyet-i mme bulunmad iin fertlerin hukukunu, ancak (kan
davas) kaidesi temin eder. (Kan davas) uslne gre, bir ferdin yapt bir crmden
btn semiyyesi mesuldr. Tecavze urayan bir ferdin intikamn da yalnz yakn
kandalar deil semiyyenin btn fertleri almakla mkelleftir. Diyeti alan veren
semiyyedir. Kan davas, hkmet ve mahkemenin bulunmad yerlerde fertlerin
hukukunu muhafaza eden manevi bir zabta hkmndedir. ptidai cemiyetlerde
hukuk masuniyetlerin yegne istinatgh budur. Binaenaleyh airet devrinde
semiyye ahlak normal bir ahlaktr. Fakat velyet-i mme vcuda gelip de devlet
teekkle balaynca semiyye ahlak marazi bir mahiyet alr. Bundan dolaydr ki
498
slmiyetten evvel faydal hizmetler ifa etmi olan semiyye ahlak slmiyetten
sonra (Hamiyet-i Cahiliye) namn alarak takbih olundu. nk semiyye ahlaknn
esas, yalnz semiyyedalar mukaddes ve hukuka malik addederek semiyyenin
haricinde kalanlara kar hibir ahlki vazife ile mkellef olmamaktr. Hlbuki
slmiyet btn mselmanlar karde bildii gibi slm devleti de btn tebasnn
hukukunu temin etmekle mkellefti. Bundan dolaydr ki airet enmzecinde gayet
normal olan semiyye ahlk kavim, mmet, millet devirlerinde marazi bir mahiyeti
alr. Eski Trklerde kavm devlet (il) namyla t eski zamanlardan beri teekkl
etmi, kan davasnn yerine hkmete icra olunan cezalar ikame eden (tre) ler
vcuda gelmiti. Zaten Trk kelimesindeki (k) edat (sogodak=sogodlu), (tak=tl)
/186.s. kelimelerinde olduu gibi (l) manasna olduundan; (Trk) kelimesi, (treli)
demektir. Trkler cahililere (Tatar) derlerdi ki sonradan (Tatar) eklini almtr. (
*
9) Cmit-Tevarihten naklen yle yazyor: Tatar kavmi birok ubelerden
mrekkep olup takriben yetmi bin haneyi muhtevidir. lkesi in hududuyla (Yuyir)
glne mcavirdi Her airet hususi bir sahaya malikti. Tatarlar ekser zamanda
Htay mparatorluunun tebas ve harac-gzr idi. Fakat ekseriya filan yahut falan
airetleri isyan eder ve ancak silah kuvvetiyle itaat altna alnrd. ok defa da
airetler birbiriyle muharebe ederlerdi. Tatarlar (Krt), ( ,
=Berberi) ve (Frenk)
kavimleri gibi ufak bir mnzaa sebebiyle yek-dierine bak yahut kl saplamakla
maruf idiler. Bugn Mogollar arasnda mevcut olan zabt u rabt onlarda yoktu.
Kindr, gazb, ve intikamc idiler71.
Bu tavsiften anlalyor ki Tatarlar o zaman hl mteferrik airetler halinde

yayorlard. lerinde henz (l) yani (kavmi devlet) teekkl etmemiti. Aralarnda
(Kan Davas) yani (Hamiyet-i cahiliye) kuvvetle cri idi. Bugnk imal Trklerine
(Tatar) nmnn tla doru deildir. imal Trkleri ekseriyetle Kpaklardan ve
ksmen de dier Trk ubelerinden husle gelmitir. Reidddinin bahsettii
Tatarlar, Moollardan yahut Tunguzlardan bir taife olmak gerektir.
Hamiyet-i cahiliyyenin esas, itima mefkrenin semiyyeden ibaret

olmasdr. Semiyye iinde kan davasnn, matem ayininin, teavnn en byk
vazifelerden olmas bunun neticesidir. Bu mefkreye gre mukaddes olan fert deil,
71
LHistoire des mongoles p.328.
499
semiyyedir. (Hak Sahibi, Sujet de droit) de ancak semiyyeden ibarettir. Semiyyenin
bu kadar kuvvetli olmas, hem airetin hem de hususi ailenin (yani Ehl yahut
Ocakn) zayf kalmasna sebep olmutur. (Velyet-i hassa velyet-i ammeden
akvdr) desturu da bu devirden kalma bir szdr. nk bu devirde velyet-i hassa
(semiyyenin velyeti) olduu gibi velyet-i amme de airetin velyetidir. Semiyyenin
tesant, airetin tesantnden ok kuvvetli olduu iin bu destur o devir iin gayet
muvafkt.
Ziya Gkalp
(nu: 10, 13 Eyll 1917, s. 181)
500
Meden htiyalar
11. SANATIN KIYMET
Grlyor ki bu gn btn mtefekkirlerimizin mttehiden takip ettikleri

gaye, milletin ruhen ykselmesidir. Zannediyorum ki her sz bunun iin syleniyor;
her ser-levhann tahtnda mstetir bir terbiye-i ruhiye meselesi bulunuyor. Filhakika
bu nokta pek mhimdir. Hkm-i ehr (Epiktet) diyor ki: Memleketimize en byk
hizmeti, evlerin damn ykseltmekle deil hem-ehrilerinizin ruhlarn ykseltmekle
ifa edebilirsiniz. Serbest ve yksek dnce ile mtevaz meskenlerde yaamak zelil
ve esir olarak muazzam ve muhteem mahbeslerde hapsolmaktan bin kat evladr.
Sade olduu kadar manidar olan bu fikir btn meden dnyann dikkat ve
gayretle tatbik etmek istedii kavaidin badr. Dnlsn ki her millet, efradnn
ruhunu ykseltmek iin ne fedakrlklar, ne gayretler gsteriyor. Ve phe yok ki l
ruhlu milletler her yerde mevcudiyet gsteriyor, her safh-y hayatta muvaffakyet
temin ediyor. Bu noktaya vasl iin elbet birinci are ilimdir. lim iin ise her eyden
evvel idrakin incelemesi ve kabiliyet tefehhmn ziyadelemesi iktiza eder. Buda
ancak sanat ve bilhassa sanayi-i nefise ile olabiliyor. Bu halde asl byk tesiri yapan
mill ve hakiki bir sanattr.
Bunun iin deniyor ki ilim ve sanat kalp ve cierlerdir; ancak ikisi birden
hareket edebilir.
nsan hl-i iptidade tabiatn agu- nznda yaarken ruhen pek yksektir;
yalnz medeniyet ilerledike her admda gaye-i hilkatinden biraz daha uzaklayor.
nsann bu terakki ve medeniyet yolunda tesadf edebilecei hadisat tetkik edersek
grrz ki: Tabilikten ayrldka ihtiyact tezyd ediyor. htiyact nispetinde de
zdrbt, ihtirst artyor. Rabtalar kkleiyor; o kadar ihtiyatla yrmeye mecbur
oluyor ki admlarnda azck yanllk, arlk gsterse derhal zarar gryor ve
bedbaht oluyor. Bu hatrnk yolda yryebilmek iin ok ey renmeye ve ok
almaya ihtiya oluyor. te bu esnada ekseriya doru grmek ve doru dnmek
hassalarn, ahlakndaki safiyeti, fikrindeki selameti de kaybediyor. Birok emraz-
ruhiyeye mptela oluyor; yine emraz- ruhiye, emraz- itimaiye tevlit ediyor.
Bununla beraber beeriyet, medeniyet yolunu takibe mecburdur.
501
Milletler bu etin yolda yrmek ve rakiplerine ezilmemek iin ilmin her
nevini tetkik etmeye ve sanatn cmlesini tatbik etmeye mecbur oluyor. Gz
nezaket kesp etmeyen ve sanyi-i nefsesini ykseltmeyen milletlerin fabrikalar
ileyemiyor. Mevadd- iptidas, paras ve bil-netice saadeti kendisinden daha
becerikli olan komularna gidiyor. Hele yakn komular arasnda medeniyeti
ykselmi olanlar bulur ise sarsntlar daha elim ve akbetler daha feci oluyor.
Hlasa, sanat her hangi millette mill bir gaye takip ederek ykselmiyor ise o
millet almak iin kuvvet ve imkn bulamyor; medeniyeti, tevkif deil inhitat
deil inkraz buluyor.
te medeniyet yolunu bu meakkatli seyahatine devam edebilmek iin nasl

vcudun tms-shha ve kavi olmas lazm ise ruhun da tms-shha olmas iktiza
eder. Vcudun tedavisi iin tp, hastalklardan vikayesi iin hfzs-sha ne ise ruhun
tedavisi ve emraz- itimiyeden vikayesi iin de sanayi-i nefsiye vardr. Bilhassa
insann alabilmesi ve saynda mspet neticeler hsl olabilmesi iin ruhunu tazzik
eden azaplarn ve yorgunlarn izalesi lazmdr. Avrupallarn akla hayret veren say
ve sebatlar yalnz sanyi-i nefse sayesindedir.
Bizde bu cihette lzumu kadar ehemmiyet verilmediinden son asrlarda

mterek hislerimiz unutulmu ve birlik kalmam ve millet hayat- medeniyede
muvaffakiyet temin eden btn melektn, havas- nazikesini kaybederek ikamete
uramtr. Hayatmzda istirahat- maddiye ve ruhiye vesiti temin edilemeyince
hayata ve topraa merbutiyet tkenmi ve insan gibi alabilmek imkn
kalmamtr.
Dnelim Avrupallar byle gece gndz altran ruhlarn ykselten,

ihtirasat azaltan, ahlak dzelten eli ie yaratran, fehim ve idareyi inceletiren ey
nedir? Bu mhim dakikay anlayabilmek iin almaya mecbur olan ekseriyete
mensup bir aile reisinin hayatn tetkik edelim. Gryoruz ki bu zavall pederin
alamamasna bir sebep, elim bir sebep vardr: Sabahleyin evinin krk, yamal,
alrsa kapanmaz, kapanrsa almaz kapsndan karken daha karsndaki yangn
yerinden yars yklm bir baca zavally tehdit eder gibi stne yrr. Toz toprak
veya amur iinde bata ka caddeyi bulur. ine varmak iin daha yarm saat
502
yrmek mecburiyetindedir. Her admda krk minareler, ykk hanlar, erilmi
kahveler yanndan birer birer geerler. Dikildii zamandan beri ihtimam grmeyen
eri br bir kahvenin saana trmanan bir asmann tozlu yapraklarn solda
brakarak irkin, hasta renkli, ruha hayetten baka bir ey ilham etmeyen sarlklar
iinde bir duvar kenarndan srnerek demir parmakl kapdan girer; anm birka
tahta merdivenden kar; artk rengi matem tten boyalarla mlemma tahtna havale
ile mteaddid yerinden blmeli hcre-i mesisini bulur. Her akam ebediyen veda
ederek kt tozlu koltua oturur. Tavan, btn dumanndan simsiyahtr.
Henz ruhuna nfuz edemedii ilerini grmeye urat bir srada eer
gzlerini kapar ise, biraz dinlenir, kapamaz ise abuk yorulur. nk etrafnda ne
grr ise btn ruhu taazzb edecek mahiyettedir. Btn hafta ekseriya ular
bulunamayan aylar ve seneler bu ruh mezarna gider gelir.
almad gnler hibir elencesi yoktur: Ne musikisi var, ne tiyatrosu var

ne de eziyet ekmeden gezecek bir teferrcgh vardr. Evinde kald gnler daha
ziyade muazzeptir. Mimari nokta-i nazarndan tetkik edilse bu zavallnn evi bir
ucube-i kinattr. Hibir noktas ruha istirahat bahedecek halde olmadktan baka
maddi istirahatnn bile temini imkn yoktur. Zaten st ste darack merdivenle
rabttedilmi odalardan mrekkep olan bu mesken oturmak iin yaplm deildir.
Denilebilir ki tahtakurusu, pire ve sivrisinek yetitirmek iin yaplm bir mezradr.
Yazn tozdan, scaktan, kn rutubetten ve souktan gndz muacciz dilenciler ile
kedilerden, gece hayrszlar ile baykulardan her dakika yangn faciasndan titreyen
ruh bir rahat dakika geiremez. Filhakika insan ne kadar l-kayd olabiliyor ise olsun
bu evlerin tertibat ve tezyinat o kadar fena ve souktur ki yaamak mtemadi bir
eziyet halinde tecelli eder.
Burada yaayan zavallnn btn mrn verdii ocuklar da ayn tarz

hayattan ayn sefalet-i ruhiyeden dermansz, sefalet-i ruhiyeden dermansz bi-tuvan
ve neesizdirler. imdi bu kadar mitsizlik honutsuzluk iinde yaayan bir ferdin
nasl ve niin almas lazm geldiini dikkatle ve ciddiyetle dnlmelidir.
Hlbuki Avrupada bu hal, bu tarz- hayat yoktur. Evvel-emirde en di tabaka

halkn tutunuz: Herkesin sevimli bir yuvas, emin ve kendisine gre tezyin ve tefri
503
olunmu bir meskeni vardr. Sokaklar temiz ve muntazamdr. Etrafnda her grd
ey kendi mefkresine gre ve gzel olarak yaplmtr. Ve btn bu eyler
yaplrken milletin kendi yetitirdii erbb- sanat almtr.
Ruh elemlerini def edecek tiyatrolar, musikisi, elenceleri, teferrcghlar,

mzeleri, meherleri hlasa btn efrad- milletin istirahat-i ruhunu temin edecek
hassasiyetini artracak bir sanyi-i nefsesi vardr. nsanlar yalnz bu sayede
msterih ve hayata ve vatana merbut olarak yaayabilirler. Avrupa sanyi-i nefisesi
medeniyetle beraber ykselmi, taammm etmi ve btn btn mill ve hususi bir
ekil alm ve sanayi-i adiye zerine tesiri olmutur.
Yukarda hayatn tasvir etmek istediim ferdin istirahat- maddisini temin

edecek muhit, havyic-i ruhiyesini tatmin edecek gzellikler, kederlerini izale edecek
avmil-i tehiyye edilmelidir ki ahs ve mill azami fayda istihsal edilsin. Bu da
ancak mill bir sanayi-i nefise ile mmkn olabilir.
Milli olmayan sanayi-i nefse ne kadar yksek olursa olsun bu ihtiyct

temin edemez. Nasl ki buradan Avrupaya gidenler, hatta uzun seneler oralarda
ihtiyar ikamet edenler orann itiydt itikadt ile snamyor ve daima kendi
memleketinin hlyas ile yayor.
te bunun iindir ki sanyi-i nefse her memlekette lm- sirde ok fazla

ehemmiyetle grlyor ve mhim tekilata tbi tutuluyor. Her sene binlerce liralar
sarf olunuyor; idareler, nezaretler, akademiler, yaplyor. Tp, hukuk, mhendislik,
askerlik ne gibi tekilata tbi ise sanayi-i nefise iin de kendisine mahsus tekilat
vcuda getiriliyor.
Bizde bu cihetleri herkesten evvel dnen marif nezareti tekilat-

lzmenin icrasndan geri durmamtr. Memleket sanatkrlarndan mrekkep bir
heyet vcuda getirilmitir. phe yoktur ki bu sanayi-i nefise encmeni gizli gizli
almakta ve milletine mhim bir istikbal hazrlamaktadr. Zannediyorum ki harpten
sonra birden bire kendisini gsterecek, haliyle if-y vazifeye balayacak ve
Trklerin de medeniyet leminde kuvvetli bir hassas bulunduunu gsterecektir.
Nazmi Ziya [GRAN]
(nu: 10, 13 Eyll 1917 S.194)
504
12. MEFKRE NASIL TEEKKL EDER
Mefkre (ideal) insanlarn daima yaklamak istedikleri ulvi, mukaddes bir

gaye-i kemaldir. nsanlarn hayvaniyttan ayrlarak, bsbtn ayr bir mahlk
srasna kmalar ancak mefkre sayesindedir. Milletlerin tahlisi mill mefkrelerin
kuvvetine vabeste olduu gibi fertlerin ykselmesi de ruhlarnda yaayan
mefkrelerin ulviyetine tabidir.
Milletleri her trl insaniyet kaidelerini unutarak yek-dieri zerine atan

askerleri bayrak altnda lmeye sevk eden insanlarda menfaat ve muhafaza-i
mevcudiyet dncelerini seleb ederek bir fikir bir his urunda tehlikelere atlmaktan
ekinmeyen mchitler yaratan Afrika llerine misyonerler kutuplara kifler
yollayan mefkre kuvveti olduu gibi limleri ktphanelerde, laboratuarlarnda
hapseden sanatkrn elinden gzel bir tabloyu bir heykel azndan nefis bir iir
karan hep mill, din, bedi, ilm mefkrelerdir.
nsanlarn milletlerin hayatnda yegne muhrik gibi grnen bu mefkre

nereden geliyor?
nsanlar iin hibir zaman tahakkuk edemeyen bir gzellik, bir iyilik bir
hakikat mevcut olduunu, yani hakikaten mevcut lemden maada bir de mefkreler
lemi olduunu hemen hemen btn filozoflar kabul ediyor. Fakat hakiki lime
byle bir ilim ilavesi ihtiyacnn ve ilave vastasnn insanlara nereden geldiini izah
etmiyorlar. Bazlar buna bir ulhiyet sfat vererek her trl izah yeniden men
ediyorlar. Bazlar da bunu beeriyete btn insanlara has bir sfatla izah ederek
cemiyet-i beeriyenin bir mefkresi olup terbiyenin gayesi ocuklar bu mefkrevi
tekmile sal etmek olduunu ileri sryorlar. Kant da dhil olduu halde bir ksm
filozoflar da her fertte tecrbeden daha ileri gitmek, zihnen, eniyetten fazla ve
baka eyler tasavvur edebilmek velhasl mefkreler hsl etmek hususunda bir
kuvve-i mevcut olduunu farz ediyorlar.
Cemiyet-i beeriye hakikaten mevcut bir ey deil, zihnin bir icaddr. nk

hakikat halde bir cemiyet-i beeriye deil, birtakm cemiyetler vardr.
505
Auguste Comteun hatas da umumiyet itibariyle cemiyet-i beeriyenin
menei ve terakkisini idare eden kanunlar aramaktadr. Cemiyet-i beeriye gibi
umumi bir mefhum altnda toplanan mevcudatn mterek mmeyyiz sfat, ancak
insan olmalardr. Hlbuki muhtelif insanlarn tekil ettikleri muhtelif ve mtenevvi
cemiyetler arasndaki farklar, tehalfler yannda insanlk sfat hi kalr.
Yeryzndeki insanlarn muhtelif zaman ve meknlarda tekil ettikleri cemiyetlerin
hepsini birden ayn zamana ayn kanunlara tbi zannetmek tabi byk hatadr.
Binaenaleyh btn insanlarda umumi bir mefkre farz etmek de doru olamaz.
nk Romallarn, Atinallarn mefkresi baka bu gnn mefkreleri bakadr.
Kurn- vustadaki mefkreler son asr mefkrelerine benzemedii gibi Almanlarn
bugnk mefkreleri ile elli sene evvelki mefkreleri arasnda byk farklar vardr.
Demek oluyor ki mefkre muhtelif cemiyetlere gre ve muhtelif devirlerde
deiiyor. Yalnz bu hl mefkrenin itima bir mahsul olduunu gstermeye kfidir.
Yalnz bana yaayan insanlar farz olunsa, bunlar hibir mefkreye sahip olmazlard
demek, mefkreyi yaratan cemiyet hayat, maeri hayattr.
Malumdur ki cemiyet, kimyevi imtizaca mbe ruh bir imtizacn, terkibin

mahsuldr. Birtakm insanlarn yalnz bir araya gelmesi adetlerin kemiyet itibaryla
oalmas bir cemiyet husle getirmeye kfi deildir. Fertlerin bir araya gelerek
yekdieriyle mnasebeti ile girimesi lakrd, etvr ve harekt vesaire ile yek-
dierine kar tesir ve akis tesir etmesi lazmdr. Bu suretle fertlerin uuru yek-
dierine temas etmi olur ve bu temastan tabi ki mevlidl-m ile mvellidl-
hmuza birlemesinden su hsl olmas gibi kimyevi bir terkip neticesi yeni bir
ruhiyat hsl olur. Bu halet-i ruhiye evvelden fertlerin hi birinde mevcut deildi.
Teekkl eden bu yeni ruhiyata timai vicdan nam veriliyor. Bu halet-i ruhiye
neticesinde fertler de hsl olan hissiyat, ferd hislerden fevkalade fazladr. Maeri
duygularn vasl olduu derece-i kesafete ferd hisler hibir zaman eriemez. nsan o
zaman kendi hislerinden baka ve sahip olamad birtakm hislere tabi bulunduunu
anlar, kendi leminden bsbtn baka bir leme srklenir gibi olur. Bu duygular
ferd hislerden keyfiyet itibariyle de farkldr: nsan yabanc bir kuvvetin taht
tesirinde srklenir, kendinden geer. ahs menfaatler, maeri menafi nnde feda
edilir, unutulur. Bu kadar keif-i kuvvetler, tabidir ki fazla coar, muntazam,
506
mutedil bir mecra takip edemez; bu galeyan kuvvetleri lzumdan fazla olur ve
yalnz sarf edilmek iin, gayesiz, maksatsz bir surette, oyun gibi sarf olunur ve
binaenaleyh bazen delilik gibi tahripler, cinayetler icra eder. Bundan dolay talyal
cinayat ilmi Skele cumhurlar daima cani addediyor. Fakat bu hl bazen
kahramanlklar da iler.
Btn mefkreler ite byle galeyan zamanlarnda zuhur eder. Birtakm

sebeplerin tesiri ile insanlar yek-dieriyle daha sk, daha samimi bir surette temas
eder; itimaler meclisler, fikirlerin, hislerin mbadelesi daha devaml olur: Her trl
iptidalar, teceddtler byle zamanlarda husle gelir: Skolstik, Reform, Rnesans
devirleri hep bu nevi galeyanlarn mahsuldr. Din, mill, bedi mefkreler hep bu
keif cemiyet hayatndan, bu fazla imtizatan domutur.
Fakat asapta, tabiat ile byk bir gerginlik husle getiren bu galeyanlar
muvazene-i itimaye kanununa gre ok srmez; mesela k mevsiminde daima
itima, imtiza halinde binaenaleyh keif bir galeyan iinde bulunan Eskimolar,
yazn dalrlar, her nevi keif maeri hayatlarda nihayet hitam bulur. Buhran
zamanlar geer fikr ve hiss mnasebetler gever. Muvakkaten ykselen fertler yine
eski seviyelerine inerler; galeyan zamanndaki dnler, tahsisle, her ey ancak bir
hatra eklinde kalr. Bu hatralar bsbtn zail olmak iin, zaman zaman
canlandrlr: Din, mill bayramlar, ayinler, nmayiler, ihtifaller, bedi itimaler
Hep bu mefkrelerin hatralarda yaamasn temin iindir. Bu gibi eylerin terbiye
hususundaki vazifesi bu vecd ve galeyan hatralarn ocuklarn, halkn zihninde,
ruhunda daima canl bulundurmak din, mill mefkreleri yaatmaktr.
Binaenaleyh cemiyet hayatnn itimadan husle gelen vecd ve galeyann

terbiyevi vazifesi pek mhimdir. mit, cesaret, nikbinlik hep bu hayat yaayanlarda
grlr. timai hayat fakir olan yerlerde umumi bir nesil, nevmdi, bedbinlik
cridir. Bedbinleri, nevroztaniye mptela olanlar tedavi iin en byk ila
itimadir: Bu gibilere birer galeyanl, keif-i cemiyet hayat yaatmaldr. Bizde
mefkresiz adamlarn oalmas, itima hayatn azlndandr. Fertleri imtiza
halinde bulunduran cemiyetleri, kulpleri, edeb, bedi msamereleri ok olan
milletler de, mefkrede farkl olur: Almanlarn hayat buna en iyi misaldir.
507
Fakat cemiyet hayatndan doan bu mefkreler, herkes tarafndan grlen
mehhas eyler zerinde tespit edilirse mevcudiyetleri daha salam olur: Resimler,
timsaller, sabit dsturlar, mahlkat hep mefkrelerin adeta tebellr, teahhus etmi
ekilleridir: Armalar, sancaklar, din kitaplar, ahlak dsturlar, tablolar vesaire gibi.
Grlyor ki insanlarn mefkre sahibi olmalar itima bir mahlk

olduklarndan ileri geliyor. Cemiyet hayat bilhassa vecd ve galeyanl itimalar,
fertleri olduklarndan daha yksee l ediyor ve onlara hakikat- eyadan daha
yksek, daha fazla ve hayatn adeta tekmil ve terakki zirvesini tekil eden parlak
ufuklar gsteriyor. nsan bu ufuklara yani mefkreye daima yaklamak istiyor ve
ancak cumhur iinde iken bu mefkrenin hakikate mbeddel olduuna veya olmak
zere bulunduuna zhip [kaplma] oluyor.
Necmettin Sadk [SADAK]
(nu:16, 25 Terin-i Evvel 1917 s.313)
508
Ak Stunlar
13. KADIN NEDR?
Kadn Nedir sz o kadar mbhisi mcip olmutur ki bu hususta ciltler

tutmu, ktphaneler doldurulmutur. Bu yolda yazlan szlerde yek-dierine
muhalefet ve mbayenet pek oktur. Kimi kadnl balaya kararak beeriyetin
fevkinde bir mahlk imi gibi gstermeye kalkyor; kimi de hasail-i beeriyenin
biroundan mahrum gstermeye alyor! Asrlardan beri devam eden ve
mbahest hl bitmi, tkenmi deildir. Evvelce kadnlarn kafa taslann
erkeinkinden daha kk olmas ve beyninin daha az miktarda bulunmas kadn
aklnn erkekten daha az olmasna delil gsterilmek istenilmi idi. Lakin sonra terih
beyni pek ok olanlarda ahmaklar bulunduu gibi beyni ok olmayanlarda pek zeki
ve akllar bulunduunu meydana koymakla o nazariyenin modas geti. imdi
erkein hacminden kk olan kadnn hacmine gre beyninin mtenasip olduu
tasdik olunduu gibi artk akln kuvvetini takdir iin yalnz diman hacmine ve
toptan alnm cesametine mracaat kifayet etmeyeceini ilim ve fen ilan eyledi. Akl
melekelerin seviyesini tayin eden ey yalnz nesc-i asabiyenin kemiyeti olmayp
keyfiyeti ve her uzvun kuvveti ve mterek faaliyetin mtenazr olan iddeti de bu
seviyenin tayine yarayan vasta olduu anlald. Bir diman akli kuvvetini takdir
iin yalnz diman hacmi ve telfifinin okluu zerine istinat olunamayaca
bildirildi. Kadnlar erkekleri ile ayn maiette bulunan yerlerde kadnlar vcuta ve
kuvvete erkekler ile msavi bulunduundan bundan suret-i maietin tesiri anlald.
Tetebbut- ilmiye gsteriyor ki mebdide insanlar aa kovuklar ve maara

oyuklar iinde yaadklar, yabani meyveler, %. " . otlar ile tai eyledikleri
zamanda, kadnnda erkeinde muayyeni hamisi, kendi mesai ve kuvve-i bzsu
oluyor. Her ikisi de yiyeceini kendi tedarik eyliyor, ihtiyactn kendi tesviye
ediyor. Maiet ayn olunca kuvvet ve bedence dahi yek-dierine msavi bulunuyor.
nsanlarn ilk zamanlardaki halini anlamak iin bugn hl mevcut olan vahilerden
vahetin en geri derecelerinde bulunanlarnn ahvalini tahkik ediyorlar ki, bunlarda
kadn ve erkek vcuta ve kuvvete ayn derecede bulunuyor. Alexsandre Eskerin
gidip grd tasmani vahilerinde dahi byledir.
509
Mebdde insanlarn ilk ihtiya hissettikleri ey gdasn tedarik ve ondan
sonra kendisini canavarlarn, yrtc hayvanlarn errinden muhafaza keyfiyetidir.
nsan tyl hayvanlarn libas- tabisini grnce, ryanln, canavarn keskin
dilerini, paralayc trnaklarn grmekle de silaha olan ihtiyacn anlad. Yerden
ald, aatan kopard odunlar ile kendini o hayvanlara kar mdafaa
edemiyordu. Eli ile sopasyla avlayabildii hayvanlarn etini yiyor postunu vcuduna
rtyordu. Zek-y beer tefekkrle iledike bu ihtiyacta kar ihtirast ba
gsterdi. nsan ilk silahn tatan yapt. Artk ev meselesi meydana kt. lk
cemiyetler teekkl edip insanlar cemiyetle yaamaya baladklarnda bir cemiyet,
kendisiyle dvmeye gelen cemiyete kar koyuyordu. Cemiyetlerde bir taksim-i
hizmet vukua geldi. Ev hizmetini erkekler der-uhde etti. Av iin silahn alan
erkekler amir-i mdafaa ve muharebe hizmetini de zerlerine aldlar. Mesken
hizmetleri, ocuklarn beslenmesi gibi mir kadnlara brakld. Kadn bu cihete raz
eylemeye hiss-i mderiyetin tesiri elbet oktu. Silahn eline alan erkek sonra hkim
oldu.
Mnasebet-i cinsiye Pro-meskute halinde idi. Yani karma kark bir halde
bulunduu zamanlar ocuun pederi belli olmayp valide belli olduundan familya
intisab tabi valide namna oluyor, ocuklarn days peder makamnda bulunuyordu,
bir erkee hemiresinin ocuu varis oluyordu. Miras byk erkek evlada kalmayp
byk kz evlada intikal eylerdi. Buna Famil maternel devri denilir. Valdeler
namna mensup aileler zerine messis usl ve nizamat- kavani hkmn aldndan
ilk kavani-i medeniyenin valdeler namna mensup aileler zerine vazi olduunu
mtetebbiin ve mtehasssin meydana koymutur. Mnasebat- cinsiye bir airet
snflar beynine hasrolunup dier airet efradyla vukua fuhu addolunmak devride
zuhur etmitir ki, buna terizm denilmitir. Male-i /416.s. tasarruf meselesi
meydana gelince erkek kendine mahsus silah olunca bir de kendine mahsus kadna
malik olmak istemi. Lakin usl ve adetleri icab aireti kadnlarndan hi birini
kendine hasredemezdi. Bunun iin harite kadn kapmak meselesi zuhur etti. Erkek
bir hayli taharri ve tarassudla sair airet kadnlarndan birini tenhada yalnz bulunca
gizlendii yerden birden bire kp elindeki sopa ile kadnn bana vurarak
sersemletir, ondan sonra kadnn vcuduna iddet vurur, zavall kadn kanlara
510
boyanrd. Baygn olarak yere dnce hemen kolundan yakalayp ta, al demeyip
yerlerde srkleyerek kendi airetine getirir idi ki arkadalar tarafndan en ziyade
alklanan ikr, bu kadn av idi. Erkek ikrn evvelce arkadalarna ikramdan
sonra kendisine hasredebilir onu bir meskene koyup taht hkmnde bulundurabilirdi.
Kabilin bymesi cemiyetlerin teksir ve tevsi sebebiyle kabailin birbirinden

kadn almas keyfiyeti gletiinden artk kabil erkeklerinden bir kadna msahib
olmak arzusunda bulunanlar dier kabileden kz satn almaya balad. Gerek ikr,
gerek itira suretiyle hariten kz almaya Egzogami denilir. Sopasna veya parasna
gvenen erkekler istedikleri kadar kadn avlayp ve satn alp meskenine gtrerek
kendisine hasredebilmesiyle Poligami yani teeddt-i zevct meydana geldi.
Airetin kadnlar hr ve serbest olduklar halde bu esaret suretiyle hariten airete
getirilen kadnlar erkeklerin kendi mal addolunduundan, mevkileri msavi
bulunmuyordu. Airetlerin birbirlerine kz satmak meselesi airet kadnlarna bir
darbe oldu. Onlarda esarete dmeye baladlar. Kadnlk artk bir mal ve meta
hkmne getirildi. Lakin hane, eya tarla gibi mal ve mlk sahibi olan ilk byk kz
tabi bundan mstesna idi. Bu egzogami, izdivaca benzetiliyor ise de bunda izdiva
kanunlar aramak pek beyhude olur. Zira erkek kendine inhisarndan dokuz ay sonra
kadnn hamil kalaca ocuklarn kendi evlad olduunu biliyorsa da o ocuklar dahi
famil maternel kavaidine tabiyetten kurtulamaz! ocuklar yine tahakkmde bulunan
esir kadnn namn tar ve onun familyasna mensup olur. Airetle arasnda karabet
de bu vech ile zuhur eder. O erkek yine kz kardeinin tarlasn srmeye, hanesini
idareye ve onun ocuklarnn pederi makamnda bulunmaya mecbur oluyor ve onun
miras kz kardeine veya kz kardein byk kzna kalyordu. Bu famil maternel
zerine mevzu usl kavait ve mevadd tab olunmu asarda mnderi ise de, bundan
uzun uzadya bahse makalemizin hacmi msait deildir. nsanlarn temeddn her
yerde ayn zamanda vukua gelmediinden hl bugn vahetin aa ve az daha
yukar derectnda vahiler bulunuyor. Famil maternel usl hl mevcut bulunan
yerler varm. Garip bir eydir ki malabar nayrlar terekkiyt- medeniyede iyice
ilerlemi ve oraya giden Portekizler onlarn biri ve bahri terekkiyat- Harbiyelerine
hayrette kalm olduklar halde, famil maternel uslnn orada cari olduunu
grmler. Bu hl malabar nayrlarnda 1766 sene-i mildiyesine kadar devam etmi.
511
nsan temeddn eyledike peder kendi evladn tandktan sonar mahsul-i
mesaisini tamamyla onlara intikal eylemesini ve evladnn kendi namn tamasn
arzu eylemesi tabi olduu gibi kadnda zevcinin hanesinde bulunmas ve kazancn
zevcesi ile evladna getirip birader yerine zevcenin hane erkei olmasn istemesi pek
tabi idi. nsaniyete yakk alan bir familya da ancak o suretle olabilir. Bu vech ile
famil maternel yerine famil baterne yani valde namna mensup familyalar yerine
peder namna mensup familyalar usl vaz olundu. Bu bir inklp oldu. Lakin hem
erkei hem de adn memnun eden bir inklap!...
zdiva kanunlarn inde Fuhi Yunanilerde Skrub ve sair mahallerde

onlar gibi mahir vaz eylemilerdir.
Payanilik yani mriklik zamanlar bir ksm Payanilerin yani put-perestlerin

efsanelerinden olan Jupiterin hep fenalklar hvi bir kutu hediye edip Arza
gnderdii Pandor namndaki ilk kadn ilk erkek dedikleri pimete tezvic
ederek gafletle kutuyu amasyla btn fenalklar dnyaya yaylp iinde yalnz mit
kalmas szleri dnyaya fenalklar getiren bir kadn olmas fikrini zihinlere serpmi!
Hazret-i Musa geldiinde kadn cemiyet-i beeriyedeki hukukunun kffesine

sahip bulunmuyordu. Suret-i maietleri icab tekilat- bedeniye ve kuvvetleri
tedricen tedni ederek hacim ve kuvvete erkeklerden farkl bir hale gelmi, iae ve
himayeleri erkeklere kalm olan kadnlar erkeklerin taht hkmnde bulunuyorlard.
Hazret-i Musann vefatndan ok sonra baz kimseler Hazret-i dem ile Hazret-i
Havvann cennetten karlmalar hakkndaki fkray syleyerek erkekler tarafndan
kadnlara kar bir kin ve garez uyandrmaya alyordu. Hazret-i Musa ve Hazret-i
sa kadna zulm emretmedikleri halde Hristiyanlardan birtakmlar Hazret-i sann
nev-i beerin gnahlar uruna fedasna bir kadnn /417.s. kabahati sebep olduu
itikadyla kadnlar tahkirde pek ileriye vardlar. Ona bir kiliseiyeden Tertoliyen :
(Kadn sen eytann kapssn; aaca ilk dokunan, kanun- ilahiye ilk isyan eden
sensin! syann mecburiyet-i mevtine sebep sensin! Daima matem iinde bulunarak
eski psk giyerek gzlerinden ek-i nedamet aktarak nev-i beeri
kaybettirdiinizden dolay kabahatini unutturmaya almak senin borcundur) diye
yazyordu. Snnet-i ambrivaz : (dem Havvann yznden kaybetti. Erkei
hataya sevk eden kadn olduu iin kadn erkei kendine hkim olarak kabul etmesi
512
lazmdr. Erkein tekrar kadnn zaaf- errine uramamas iin adalet bunu icap
eder) dermi. Karta konsl, tarafndan tayin olunan usl ve nizam zere kadn ne
kadar lim olursa olsun ders vermek, vaaz eylemek vaftiz etmekten men olunmu.
Mihraba yaklamaktan, mukaddes kaplara dokunmaktan, tebahhur etmekten men
edilmi! Kadna halinden ikyete msaade olunmayp sadece itaat emrolunmu.
Mason konsl, kadnlarda bir ruh olup olmad ve mtefekkiri nevinden addndan
ziyade hayvanlar ile tatbiki meselesini dnm. Hristiyanlarda kadnn malna
sahip olamamak, vasiyet tahtnda bulunmak derecesinde hukuk- beeriyeden
mahrumiyeti asrlarca devam etti. Kadnlarn hakkndan bahsolunmak keyfiyeti
Fransa ihtilali zamannda balam. Lakin insaniyete hizmet maksadyla kadnlarn
hakkndan bahseden hakinas erkekler ile beraber kadnlar hl urayorlar!..
slmiyetin zuhurundan evvel garp payanlarnda yani mriklerinde kadn bir

mal ve meta derecesinde idi! Bir erkek istedii kadar kadn tezvic edebilirdi. Kadn
ebeveyninin mirasna dhil olmak deil, baz mahallerde kendisi zevcenin ve
veresesine miras kalr bir halde idi! slmiyet kadn nsf- hassa ile mirasa dhil etti.
Teaddt zevct derde tehdit etti. Kadn kendi ahval ve harektndan mesul kld.
Vesait ve malna tasrif hakkn verdi. Ticaretindeki krna zevcenin el uzatmasna
msaade etmedi.
Cenab- Peygamber erkeklere: Sizin kadnlar zerinde hukukunuz varsa

onlarn da sizin zerinizde hukuklar vardr. dedi. Tahsil-i ulumun erkee ve kadna
farz olduunu beyan buyurdu. Ahkm- slmiyenin bu ihsan ve msadtndan
slmda kadnlar o kadar terakki eylediler ki bunun muhtasran olsun anlatlmas pek
uzun srer. u kadar olsun syleyelim ki yalnz mam Seytinin derslerinde hazr
bulunduu dersaam kadnlarn adedi iki yze varyor. mam Seyti dersam
Zeynepten icazetname ald gibi, kadn der-samlardan lm- liyyede icazetnme
alan pek ok mahir ulem-y rical vardr.
Emevilerin zamannda kadnlar mevki itibarda idi. Abbasilerin sonlarna

doru ran rf deti, debdebe ve sefahatle beraber Iraka girmeye balayp kadnlarn
hukuklar da ziyana uratlmaya baland. Devlet-i Abbasiye inkraza doru
yuvarlanrken zuhur eden hkmet etrak-i islmiyede, kadn mevki-i ihtiramda idi.
513
slmiyeti kabul eden Trkler Abbasilerin sonlarnda randan gemi birtakm dete
rabet etmediler. Trlerden de pek byk mahir-i nisvan geldi.
Evvelce Trklerde kadn erkek gibi cndilik, cengverlik talimleriyle

yetitirildiinden erkekle kadnn suret-i maietlerinde fark bulunmad mddete
hacim ve kuvvete farksz idi. Bu mesele iin nerolunan sar- ilmiye ve fenniyede
hl bugn dnyann baz taraflarnda tarz- maietleri ayn olan memleketlerde
kadnla erkein cisim ve kuvvet cihetinden fark olmad o memleket halknn
isimleri tadat olunarak yazlmtr. Daha bir ey var ki erkek suret-i maietini alan
baz taraf- kadnlarnn nev nmlarnda fark grlmeye ve tedricen erkeler
cesametine gelmeye balad imdi grlyor. Mantka kadn, cins-i hayvann bir
nevini tekil eden nev-i beerin bir snfdr. Snf- nisaya snf- cemil demek
manta san bir tabir deildir. Zira snf- ziver gibi bu snfn gzeli de vardr,
irkini de! Cenb- Peygamberin kadn erkein nsf- dieri olduunu beyan
buyurmalar en sarih hakikattir.
Fatma Aliye
(nu:21, 29 Terin-i Sni 1917, s.415)
514
14. UMUM AHLAK, MESLEK AHLAK
Geen hafta, memleketimizin en muall iki sakf altnda iki ayn sada
ykseldi; mebussan krssnden, kumar iptilasna kar ikyet eden mebuslara
maliye nazr memleketin ahlakn ykseltiniz cevabn verdi; drl-fnn,
phesiz ilmi ve ahlaki hislerin sevki ile mesleki ahlak meselesini ilk defa ortaya
atan beyannamesini neretti. Mahiyet itibaryla bir olan bu beyanattan birincisi yalnz
ihtiyac gstermekle iktifa ediyor; ikincisi buna bir are de gsteriyor: Memleketin
ahlakn temizlemek iin mesleki ahlaka dikkat edilmesini lzumlu gryor.
senelik harbin, itima heyetimiz iin mucip olduu ahlaki skt

karsnda, memleketi manen ve maddeten idare eden li mahfillerden ykselen bu
sesler, tehzip ve tasfiye zamannn geldiine bir delil tekil eder. Bu devire, milletin
maneviyatnda istihale intikal devresidir. Eski zhd ahlakn sarslmasyla saiksiz
kalan vicdanlarda tabi bir tezebzb husle geldi. Fakat her sahada grlen bu ahlak
takayytszlk (la-ahlakiyet) karsnda, millete yeni ahlakn esaslarn telkin etmek,
daha umumi manasyla milleti bu skttan kurtarmak lazm geliyor.
Ahlak, manevi takayytten ibarettir. Ahlak kaideleri; ahlak, kanunlar gibi

tebellr ederek yazl desturlar ekline girmi vecize gibi bir kuvve-i meyyideyi haiz
muayyen ve sarih kaidelerden mrekkep deildir. Ahlak dsturlar, fertlerin
vicdannda mnteir ve mphem bir surette yaar. Ve fertlerin itima ile husle
gelen umum, mill vicdanda bir yer tutar; bu itima vicdan fertler zerinde bir
nfuzu, amiriyeti haiz olduundan fertler bu vicdann emrettii eylere inkyat
ederler; itb mecburi olan bu emirlere inkyt etmeyenler ceza grmez; fakat faal ve
hareketleriyle itima vicdani rencide ettikleri nispette efkr- imann takbih ve
telinine urarlar; herkes onlardan kaar, kimse kendileriyle mnasebette bulunmaz,
herkesin nefretini celp eder. Bu manevi ceza ekseriya maddi cezalardan daha ardr.
Umumi ahlak tayin ve teeyyt eden ite bu itima vicdandr. Bu vicdan bir
cemiyetten dier bir cemiyete deitii gibi bir cemiyet dhilinde de zaman ile
deiir: Binaenaleyh ahlak da ayn tahavvl ve tebdillere tabidir. Eski Roma ve
Yunanilerin ahlakyla, kurn- vustann srf zhd ahlak ve son asrn ahlak arasnda
fark olduu gibi bugn Polenizya, Avustralya ahalisinin ahlakyla, Avrupa
515
cemiyetlerinin ahlak arasnda byk farklar vardr: Adam ldrmek, hrszlk, zina,
iftira, ilh gibi birinde en muayyup addedilen hareketler dierlerinde hatta mstehcen
addolunur. Cins ahlak hususunda memleketimizde yz sene evvel mevcut
telakkilerle bugnk telakki arasnda ne byk farklar vardr! Bu umumi ahlak,
bilhassa duygu birlii zerine mstenit olan iptidai cemiyetlere mensup fertlerde
hemen hemen yeknesak ve gayet kuvvetlidir. Btn fertler ayn hislere ayn faallere
tabidir; ahlak ve adet itibaryla aralarnda hibir tehalf yok gibidir. Fakat cemiyetler
tekml edip de taksim-i amale balad vakit fertler arasnda vazifelerin taksimi ile
beraber duygular da, faallerde, tavr ve hareketlerde de inksam ve tehalf ba
gsterir. phesiz ayn cemiyete mensup olan fertler o cemiyetin heyet-i
umumiyesinin telkin ettii hislere, faallere, dncelere tabidir; hepsinde o umumi
cemiyetin umumi ahlak damgas vardr. Fakat i blmnn inta ettii ferdi
tehalfler ayr ayr ihtiyalara ayr /497.s. ayr hareketlere ve tavrlara sebep verir.
Herkes bu cemiyete mensup olmakla beraber ayn zamanda der-uhde ettii itima
vazifeden dolay hususi bir zmreye de tabidir: Her fert kendi muhiti dhilinde bir
snf- itimaye, bir aileye bir cemiyete bir frkaya, bir kulbe, bir meslee ilh
mensuptur.
Bu zmrelerden hangisi fikirler ve duygular zerine daha ziyade hkim ise

hangisi daha mcehhez vastalaryla kuvvetli nfuza icra edebiliyorsa fert onun tarz-
hareketlerine, tarz- tahassslerine, tarz- tefekkrlerine tabi olur. Her fert ayr bir
makinenin uzvu haline girer; ler taksim edildike, hukuk ve ahlak her yerde,
umumi ayn mebdelere mstenir kalmakla beraber, her hususu vazife dhilinde ayr
bir ekil iktisap eder. Btn insanlara mterek hukuk ve vazifelerden maada her
meslein hususi o sfata tabi olanlar da vardr, bunlarn adedi ve ehemmiyeti,
mesleki faaliyetin daha ziyade tekmil ve tehalf nispetinde tezayt edecektir. Bu
hususi inzibatlardan her birine bunu tatbik ve idame iin yine hususi bir uzuv
lazmdr. Bu uzuv da ayn ii yapan saiyelerden ibarettir72. Taksim-i amal neticesinde
vazifeleri itibaryla ayrlan fertler, birtakm zmreler tekil ediyorlar; bunlara mesleki
zmreler Groupements Professionals ve yahut (Corparation) nam veriliyor. Bu
suretle yeni bir manevi hl hadis oluyor. Vazifelerin tehalf ile umumi vicdann
72
Durkheim, suicide, p.437.
516
yannda bir de zmrenin hususi yani mesleki vicdan, srf o meslee mahsus bir ahlak
teekkl ediyor. Bir meslek dhilinde ayn fikri ve manevi hayat yaayan, ayn
duygularla mtehassis olan, ayn manevi menfaatler arkasnda koan meslektalar
arasnda yeni bir hayat hsl oluyor. Ve bu hayat fikr, ahlak, bedi duygularyla
ferde tahakkm ediyor. Bittabi bundan, umumi ahlak iinde hususi bir
Ahlak teekkl ediyor yani ferdin tabi bulunduu umumi, yani mill ahlak
iinde bir de vazife itibar ile itbaa mecbur kald halk kaideleri hsl oluyor. Ve
meslek, ferdi o kadar celp ve cazip ediyor. Ferdin ahsiyetini kendi ahsiyeti iinde o
kadar kalp ve mezc ediyor ki zmrenin emrettii vazifeler haricine kmak, o
zmrenin srf manevi kuvve-i meyyidesine ramen ar bir vicdan azab oluyor. Ve
mesleki zmre, hususi kaidelerinin mer olmasnda o kadar kskan ve hain
davranyor ki en kk bir inhiraf kabul etmiyor. Fertlerden birinin bu kaidelere
riayet etmemesi, zmre iinde bir akslamel hsl ediyor. Bunun sebebini anlamak
pek kolaydr. Siyasi bir cemiyet iinde birtakm fertler dier ksm- ahalinin haiz
olmad mterek fikirleri, menfaatlar, duygular haiz olduklar iin bu
mahebetlerin tesiri altnda yek-dierlerini cazip etmeleri, birbirlerini aramalar,
mnasebette bulunmalar, itirak ve taavvn etmeleri ve bu suretle umumi cemiyet
iinde hususi bir saffeti haiz mahdut bir zmrenin teekkl etmesi gayr- kabil itinap
bir eydir. Fakat bir kere bu zmre teekkl ettikten sonra, bundan ahlaki bir hayat
hsl olur ki bittabi zmrenin teekklnde mevcut hususi eraitin damgasn haizdir.
Zira bir takm insanlarn, tekil ettikleri btn bu eyi takdir etmeden, bu gle merbut
olmadan ve bu gln menfaatleri ile megul olarak, hat ve hareketlerinde bu menafi
gzetmeden birlikte yaamalar muntazaman mnasebette bulunmalar kabil deildir.
Binaenaleyh ferdin fevkinde olan bu bir eye merbutiyet, ferdi menfaatlerin umumi
menafie tabi olmas her trl ahlak faaliyetin membadr. Bu duygu tavzh eder,
hayatn en adi ve en mhim ahval ve eraitine tatbik olunarak muayyen dsturlar
suretinde ifade edilirse btn bir ahlak kaideler mecmua teekkl etmek zere
bulunuyor demektir73. Her zmrenin muntazam bir surette faaliyeti ayr ayr o saf,
meziyetleri istilzam eder; binaenaleyh her zmrenin, her meslein snfnn kendisine
mahsus bir ahlak vardr. Bir meslekte pek mergup olabilecek bir hl dier bir
73
Durkheim, Division du Ravail Social, Praface, 17.
517
meslekte ahlaka mugayyir addolunabilir. Ticaret haddizatnda gayet mstehsin bir
meslek ve mhim bir itima vazifedir. Bu vazifeye salik adamlar bir milletin en
mhim uzuvlardr. Fakat muallimlik, muharrirlik mesleine dhil olmu bir fert iin
ticaret en muayyp bir haldir. O meslein ahlak vicdan byle bir hareketi
reddediyor. Ayn suretle her gnk hayatta hi nazar- dikkati celp etmeyen, hi
muayyp olmayan baz fiiller ticaret mesleinde en byk cinayetler derecesinde
merduttur: Sznde durmamak, ufak bir yalanclk, emniyeti su-i istimal ilh gibi.
Muallimlik de asl ticaret meslek ahlakna mugayirdir. Memur, hkim, avukat, doktor
mesleklerinin de hususi ahlaklar vardr. Yalanclk hadd-i ztinde ahlaka mugayir
olduu halde bir doktorun meslek iktizas yalan sylemesi, bir avukatn, bir mcrimi,
bir caniyi hakl gstermeye almas, o mesleklerin ahlakna mugayir hareketlerden
madut deildir. Bir meslein iyi ahlak dier bir meslekte ahlakszlk addolunabilir.
Bunda taaccp edilecek bir ey yoktur. Mesela kumar, hem muallimlik /498.s.
mesleinde, hem ticaret mesleinde, hem memurluk mesleinde muayyubattandr.
Zevk ve sefa leminde, kulp hayat yaayan (Mondainsler), bir snf- tfl halk
vardr ki onlar nezdinde kumar bilmemek ayp saylr. Ve bu snf- ahali her
memlekette vardr; binaenaleyh her memlekette kumar oynanr; ayp saylmaz.
Kumarn bizde itima hastalk bir ahlakszlk eklini almas, muallimlerin,
memurlarn, ekbirin kumar ve kumar oynamasndan ileri geliyor ki, efkr-
ummiyye bu akslameli pek muhaktr. O kumarn bu ekli memleket iin byk bir
skt addolunabilir.
Grlyor ki drl-fnn beyannamesi ile ahlak muhafaza etmek aresini de

gsteriyor. Memlekette ahlak ykseltmek iin ilk are meslekler ve meslek
korporasyonlar teekkldr. Muallimlik bir meslek olduu gibi memurluk,
muharrirlik, gazetecilik, ticaret ilh de birer meslek olmaldr. O zaman bir meslee
mensup olan fert eer o meslek muntazam ve muayyen bir korparasyon eklinde
tesis edilmi ise o meslein ahlak haricine kamaz. Memlekette umumi bir ahlak
ile beraber, hususi ahlaklara da lzum vardr. Eer bizde ticaret muntazam bir meslek
zmresi olsayd, harp esnasnda bu irkin ve muayyp tarzda, ihtikr eklinde tecelli
etmezdi. nk o meslee mensup olan fert ticaret namus ve ahlak haricine
kamaz, yani ihtikra sapamazd. Fakat ticaret mesleine, bir korporasyona mensup
518
olamayan birtakm kimseler, hibir hususu ahlaki kaidesine tabi olmadklar iin, bir
zmre vicdannn tahakkm altnda bulunmadklar iin ve umumi ahlakmz
zerinde bir kuvve-i meyyideye haiz olmad iin bu gibi ahlakszlklara saptlar.
phe yok ki bu tarz ticaret hakiki ticaret saliklerince muayyptr.
Grlyor ki meslekler, muntazam zmreler suretinde teekkl ederse her

birinin hususi ahlak da teekkl ediyor. Ve bu ahlak fertler zerinde kuvvetli bir
nfuza, inzibata malik bulunuyor. Bu zmrenin heyet-i umumiyesi, fert zerindeki
manevi velayetinden istifade ederek mensubiyetini muayyen ve ahlaki kaidelere gre
takayyt ediyor. Ve hariten hi kimse onlarn ahlaki sahasna tecavz edemiyor.
Drl-fnndan balayarak btn muallimlik limine kadar tevsiini temenni
ettiimiz bu meslek vicdannn dier meslek ve esnaf zmrelerinde mul arzu
olunur. Kumar bilyesi, ihtikr, irtia vesair muayyubt o zaman ortadan kalkar; daha
dorusu, heyet-i itimamizi kemiren ve milleti izmihlale srkleyen mthi
hastalklar eklinden kard.
Korporasyonlar (esnaf zmrelerinin) tarz- teekkl ile idari ve siyasi

menafiinden bil-hire bahsedeceiz.
(nu:25, 27 Knun- evvel 1917, s.496)
519
15. TESANTLK SOLDARZM
Dokuz seneden beri memleketimizde inkiafa balam olan intibah- mill

imdiye kadar birok safhalar geirmitir. ntibahn siyasi safhas olan ilan-
merutiyetten birka sene sonra merutiyeti tevlit eden ayn muhit iinde hars
intibah husle gelmi ve harp-i umumi bidayetinden beri bir de iktisad intibah tecelli
etmitir. Siyas, hars ve iktisad intibah cereyanlar henz tamamyla inkiaf
etmemise de uras muhakkaktr ki er ge bu cereyanlar hsn-i neticeye mncer
olacaklar ve bununla istihdaf olunan gaye-i temin olunacaktr. Buna iman etmek
zaaf- ruhtan baka bir ey deildir. Ancak urasn itiraf etmeliyiz ki intibah-
milliyenin en son safh-y tekml olan itima intibaha doru henz adm
atlamamtr. En samimi ve en ateli milliyetperverler bile bu intibahn
ehemmiyetini henz takdir edememilerdir. Hlbuki itima intibah olmazsa ne
siyas, ne hars, ne de iktisad intibah cereyanlarndan matlup olan gaye asla temin
olunamaz
Dnyann her tarafnda milliyet-perverlik her millete mahsus muhtelif

mterek duygulardan domakla beraber takip olunan maksat ve gaye her yerde bir
velayethuldr; milletin an ve erefini, refah ve saadetini temin etmek bu gayeye ve
sual iin milletler muhtelif yollardan gidebilirler. Fakat asla bu hedefe doru
yrmekten hali kalmazlar. Ayn hedefi takip eden meden milletler baka baka
yollardan gittikleri halde cmlesi kani olmulardr ki itima intibah vukua
gelmeden milletin an ve erefi, refah ve saadeti asla vcut-pezir olamaz. Bir millet
medeniyet sahasnda ne kadar ykselirse kapitalizm dhil o derece kesb-i kuvvet
eder. Byk sanayi, byk ziraat, byk ticari teebbsler kk sanai, zirai ve ticari
teebbsleri mahveder. Sermayeler mnferit ellerde terakm ettike iktisad
istiklallerini kaybeden sermayedarn rukba-i esarete boyun een milyonlarca efrat
hali gittike teksir eder. Snf- ahali arasnda uurumlar gittike alr, bir tarafta akl
kalil derecesinde gzide, yksek, mnevver snflar husle gelir. Dier taraftan
milletin ekseriyet-i azimesi fakr u sefalet iinde puyan olur, her trl ezvak ve
ihtiyacat- medeniyeden mahrum kalr, mdaml-hayat kuvvet-i lyemut ile iktifa
etmek mecburiyetinde bulunur.
520
Cemiyet iinde bu itima muazenesizlik, bu itima hakszlklar payidar iken
dnyann her tarafnda milliyetperverler tarafndan takip olunan ve efrad- milletin
an ve erefini refah ve saadetini taht- temine almaktan ibaret olan maksat ve
gayenin taht- temine alndn iddia etmek abest olur. Millet akl- kalil derecesinde
olan zengin, gzide, mnevver snflar deil millet mahrumiyetler iinde puyan olan
kitle-i azimedir. Bu kitlenin refah ve sadeti taht- temine alndka milliyetperverlik
ile mill intibah ile istihdaf olunan gayeye asla hizmet olunamaz.
Muhtelif memleketlerde mill cereyanlar nasyonalizm tekilat bedayeten bu

itima hakszlklara aresz olamad iin halkn her bir hareket-i isyaniyesi olmak
zere sosyalizm cereyan her tarafta infilak etmi, sosyalizm daha bedayet-i
zuhurunda ilk hamle-i tecavzn Nasyonalizme tevcih eylemitir. nk
Nasyonalizm muhtelif memleketlerde tezahr ettii ekilde kapitalizmin kuvvetini
tezyit ve takviye etmekten baka bir eye yaramamtr. Ve hi phe yok ki
Nasyonalizm bu ekilde inkiafa devam ettike her vakit karsnda mthi ve bi-
aman dman olarak karsnda sosyalizmi bulacak ve nasyonalizm ile sosyalizm
arasndaki mcadele er ge milletin ekseriyet-i azimesinin amal ve menafine hadim
Sosyalizmin galebesi ile netice-pezir olacaktr. te Rusyann ahval-i hazras
gzmz nndedir. Kapitalizm rukba-i esareti altnda inleyen halk kitleleri
mukavemetsiz bir hareket-i isyaniye ile arl devirmi ve nasyonalizm revabtn
bir darbe ile paralamtr. Nasyonalizmi Panislavizm derecesine gtrm olan
arlk hkmeti tarafndan takip olunan istilacuyane /518.s. siyaset bir taraf olduu
gibi koca imparatorluk dhilinde bulunan milel-i muhtelifeye de istiklal-i tam
vermek hususunda tereddt olunmuyor.
Hi phe yok ki Rusyada sosyalistler nasyonalizmin revabtn zmekle

Rus milletinin an ve erefini, refah ve saadetini temin etmi olmayacak, Rusyay
ancak itima intibah icabatna riayet etmek artyla nasyonalizm esasatna hasret bir
frka-i izmihlal-i tamdan kurtarabilecektir.
Almanyada ise aksi ciheti gryoruz. Almanyada belki Rusyadan ziyade

nasyonalizm vardr. Orada da bittabi kapitalizm nasyonalizmin himayesi altnda
gittike kesb-i kuvvet ediyor. Ve gittike tevsi ediyor. Fakat orada Rusyada olduu
gibi hareket-i isyaniyenin infilakna meydan yoktur, nk orada uzun mddetten
521
beri intibah- itima vardr ve intibah- itima sayesinde kapitalizmin tesirtn tadil
ederek byk halk kitlelerinin refah ve saadetini hi olmazsa ksmen olsun temin
edebilecek tedbir ittihaz olunmutur.
Bizde imdiye kadar kapitalizm devresi henz inkiaf etmedii iin itima
intibah, zaruret neticesi, ihtiyacn tazyiki suretiyle vukua gelmitir. imdiye kadar
byk mikyasta olarak ne byk ziraat, ne byk sanayi, nede byk ticarethaneler
mevcut idi. timai snflar asnda byk farklar mevcut olmakla beraber
muazenesizlik tahamml- fersah derecesine gelmemiti. Bundan dolaydr ki mili
intibah baka istikametler takip etmi, hars ve iktisad sahalarndan dar
kamamtr. Fakat phe yok ki muharebeden sonra i bu halde kalmayacaktr.
Harp her yerde olduu gibi bizde dahi inksam- servette pek byk tebdiller vcuda
getirmi, ufak ufak sermayeleri mahvolarak mnferit ellerde byk byk
sermayeler edhr etmitir. Azim sermayelerle yzlerce irketler vcuda gelmi, az
mddet zarfnda sair yerlerde olduu vech ile bizde dahi byk teebbsler kkleri
mahvedecek, bir taraftan gzide, zengin, mnevver ve mesut bir zmre-i kalide dier
taraftan Proleter denilen ve her trl mahrumiyetlere katlanmaya, her trl eza ve
cefaya mahkm olan milletin ekseriyet-i azimesi arasndaki uurumlar gittike tevsi
edecektir. Milliyetperverliin, mill intibahn semerratndan yalnz kapitalizm denilen
zmre-i kalile istifade edecektir. Biz de nasyonalizmin en son merhalesi olan itima
intibah ile azim-i halk kitlelerinin ihtiyacatn tehvin edebilecek tedabire tevsil
etmezsek sosyalizmin er ge infilakna ve bu suretle nasyonalizmin esaslarnn
duar- tehlike olmasna meydan vermi oluruz.
Avrupada en son intibaha gelmi bir milletiz. Bu tehirin netayic-i

meumesini uzun mddet ekeceiz. Ancak uras da kabil-i inkr deildir ki bu
tehirin de iyi bir ciheti vardr. Biz akl ve tedbir, ihtiyat ve basiret ile hareket edersek
bizden evvel intibaha gelmi milletlerin takip ettii yollar aratrr, onlarn
tecrbelerinden laykyla istifade eder, onlarn ancak onlarca sene zarfnda ve bin
trl fedakrlklar, tecrbeler neticesinde meydana kardklar kemal-i suhuletle
elde edebiliriz.
522
te bu hususta dahi gryoruz ki bizden evvel intibaha mazhar olan milletler
uzun mddet sren ve etmekte olan mcadeleler neticesinde

nasyonalizm ile sosyalizm arasnda her iki cereyann iyi cihetlerine cami ve fena
cihetlerini dafi nc bir mezhep-i itima bulmular ve adn tesantlk
Solidarizme koymulardr.
timai tesantler ne ferdiciler gibi ferdi milliyeti mutlak olarak tanr, ne de

sosyalistler gibi hak tasrifi tamamyla cemiyete vererek (itima mlkiyet)e kymet
verirler. Tesantlere gre emval ona sahip olan fertlerindir. Fakat cemiyet iindeki
fertler miyannda tesant vazifesi vcut olmasna binaen cemiyet iinde hasta,
amelmande, zayf, aciz velhasl muhta muavenet efradn ihtiyactn tehvin etmek
zaruridir.
Bu bir fkraperverlik eseri deil, kanun mahiyetini haiz olan bir vazife-i
itimayedir. Cemiyetin mmessili olan devlet maddeten ve manen muhta-
muavenet olan efrada kar vazifesini ifa etmek iin saat-i mesainin temdidine,
mecburi tatil gnlerine, umumi sigorta ahkmna, kadn ve ocuklar iletmek
hususunda cri olan kavayit ve ahkma, kazazede, amelmande erbb- say ve amilin
temin maietine ve bunun gibi husussta dair yzlerce kavanin-i mahsusa vaz ettii
gibi usl teklifi de bu esasa gre tanzim eder. Usl-i teklifte en ziyade erbb-
sermayeye bar teklif-i tahamml olunur ve erbb- sermayeden fazlaca alnan
vergilerle aa snf ahalinin terakki ve tealisini temine medr olan messeseler
vcuda getirilir.
Almanyada yarm asr mddet zarfnda itima siyaset kemal-i satle

ilerlemi ve krs medreseleri tarafndan ilm nazariyeler olmak zere ileri srlen
itima siyaset esaslar amili hayata intikal etmi ve devletin btn siyaset-i
dhiliyesi ona gre tevkif edilmitir. Bugn Almanyada hayat- umumiye ve
itimayenin btn safhalarnda bu siyaset-i itimayenin asar- hsnesi mehut
oluyor ve diyebiliriz ki Almanya evket ve kudretin talisini en ziyade yardm eden
amillerin biri de bu siyaset-i itimayedir.
Tesant-i itima meselesini ileri srmekten maksadmz, devleti ikaz ile ona
dair kavanin ve nizamt tanzime sevk etmekten ibaret deildir. Bu mesele o kadar
523
mhimdir ki gazete stunlarnda sadece hkmetin nazar- dikkatini celp etmek
suretiyle asla hl ve tavsiye edilemez. Hars intibah demek olan Trklk
hkmetin nazar- dikkatini celp etmek suretiyle vcuda gelmi, ancak bu mefkreye
vakf- mesai etmi olan idealist birtakm genlerin mahsul-i say ve gayreti olmutur.
timai tesantlk dahi hakikaten milletini seven, milletinin selametini arzu eden
her sahib-i hamiyet iin bir vazifedir. Bu vazifeyi gerek zamamdran ve gerek umum
efrad- millete takdir ve teslim ettirmek yine idealistlerin cmle-i vezaifindendir.
Almanyada dahi itima tesantlk ancak bu suretle, birtakm mefkrecilerin eser-
i say ve gayreti olarak vcuda gelmi ve nihayet bugn hkmetin btn siyasetine,
btn efkr- umumiyeye hkim olmutur. Bizde dahi mnevver snflar, hukukiyn,
itimayum, iktisadyum gibi erbb- ilim iin en mhim saha-i mesai itima
tesantlk bil-cmlen safhasn tetkik edip meydana karmaktan ibarettir.
Mefkre iin almak isteyen erbb- hamiyet iin ahval- hazraya gre bundan
daha muazzez bir mefkre olamaz. Menafi-i umumiyeye hizmet etmek arzusunda
bulunan matbuat ve erbb- kalem bu husustaki vazifelerini ifa ederlerse, umum
efrad- milletin minnet ve kranna kesb-i istihkak etmi olurlar.
Bundan sonraki dier makalemizde tesantlk suret-i zuhur ve inkiafn ve

bizde suret-i tatbikini izaha alacaz.
Tekin Alp
(nu: 26, 3 Knun- Sni 1917, s.517)
524
16. CHAN HARBNDE AVRUPA MUHARRRLER
Harb-i hazra milletlerin muhafaza-i mevcudiyetleri iin yalnz insana dhil

olan efrad silhaltnda if-y vazife etmiyor; hizmet askeriye ile mkellef olmayan,
senaen istisnay haiz bulunan efrad da meslekleri ile mtenasip bir vazife ile harbe
itirak ediyorlar.
Ezcmle bu harpte olduu kadar muharrirlerin, mverrihlerin, limlerin,

mtefennilerin fikren ve kalemen orduya muzaharet ettikleri, dmanlarn yalnz
silah zoru ile deil ilim kuvvetiyle de yenmeye altklar hibir harpte vaki olmu
deildir.
Harpten evvel nasl ki milletin itima hayatn, akn, hissi safhalarn, mazi-
i mefahirini ihya iin yaayan bir sulh edebiyat mevcut idi ise, imdi de milletin
seciye, fazilet, metanet, hep vazife, vatanperverlik nokta-i nazarndan hasmlarna
teffikini ispat iin pek faal ve pek galeyanl bir harp edebiyat mselsel eserlerle
mevcudiyetini gsteriyor. Ressamlar, cephe gerilerinde milletin fedakrln,
kahraman askerleri lmn ne suretle istihkr ettiklerini gerilerinde braktklar
ailelerinin erefini, topraklarnn en gzel paralarn dmana inetmemek iin
nasl arptklarn gsterir levhalar vcuda getirmekle megul olduklar gibi
airlerde bu mill azimleri iirleri ile romanclar vatan ak ile ml nefis hikyeleri
ile yaatyorlar. Binaenaleyh yakndan tetkik edilecek olursa grlyor ki, milletler
bugn ilm, fikr, asker her trl kuvvetlerini hasmlarn yenmek, onlara harsen de,
medeniyet nokta-i nazarndan da galibiyetlerini ispat etmek azmi ile arpyorlar.
Fakat bu meyanda galeyan- vahdet ve malubiyet tesiri ile yazlm eserler

de pek noksan deil. Bu zaaflara da en ziyade fart- asabiyetleri mehur olan
Franszlarda pek ziyade tesadf olunuyor. Mesela ilim ve irfan hatta ciddiyeti ile
maruf yle muharrirlere tesadf olunuyor ki bunlar srf Alman irfan ve kemaliyetini
kltmek iin Alman meslek harbinin iddeti, Alman ilminin ilii hakknda bile
basit mtalaat etmekten geri durmuyorlar. Mamafih bu mtalaalar malubiyet ve
galeyan halinde ve ezcmle Alman usl- harbinin intizam ve iddetini pek ac bir
surette hissettikten sonra yazlm olduu cihetle bunlarn hakiki bir kymet ve
ehemmiyetleri olamaz. Bu yalnz muharrirleri faaliyet ve gayretinde ayan- takdir
525
bir cihet vardr ki, oda milletlerinin harsan faikyetlerini, fikren yksekliklerini ispat
iin bu harbe kalemen itirak etmi olmalar, milletin gayret ve sebatn tezyit iin
faalne almakta bulunmalardr.
Bu kabilden olmak zere, Fransada mnteir Larevonn yapm olduu bir

istizah ayan- ibret gzel bir misal tekil eder. Bu mecmua, maarif muharirlerine
bugnk Fransann kuvvet ve kudreti neden ibaret olduunu soruyor ve onlarn
makalelerini srasyla nerediyor. Bir milletin kuvvet ve kudreti neden ibaret
olduunu anlamak iin yazlan bu makalelerin serlevhalar bilhassa calip-i dikkattir.
Balcalar unlardr: Fransann kuvve-i maliyesi, Fransa topra, Fransz maden
sularnn istikbali, Fransz limlerinin asar, muallimlerimiz, Fransz zevki,
mabetlerimiz, statlarmz, kitaplarmz ilh
Bu makalelerin her biri mtehassslar tarafndan yazlmtr. Mesela

Fransann kuvvetleri tadat olduu srada Paris hakknda da ayrca bir makale
yazlmtr ki, bu makalenin muharriri air Jean Richepindir. Richepin, bu
makalesinde Parisin ulviyetini, daha dorusu iirini, selis, latif ve cazip bir slupla
tasvir ediyor.
Bu makalelerin kffesi de ayan istifade cihetleri havidir. Ezcmle

(Kitaplarmz) unvanl makalede Fransz kitaplarn Fransz efkr zerindeki tesiri,
Fransz melliflerinin dahas pek samimi bir surette tasvir edilmitir. Bu samimiyet
bizim iin ayan- ibret noktalar camidir. Mesela Alman mverrihleri ile Faransz
mverrihleri mukayese edildii srada Fransz mverrihleri hakknda yazlan u
satrlar bilhassa calib-i dikkattir:
stihbarat hususundaki zeks, emniyeti ve mebzuliyeti, vesikalara cazip bir

hayat ekli vermek ve bir devrin en ruh- istisnas ve itima noktalarn bir siyasetin
mahiyetini meydana koymak iin vesikalarn esaslarndan ayrlmamakla beraber
onlarn fevkine bile ykselmekteki mahareti sayesinden, tarih, bugn Fransada
sayfalar dolusu kitaplar eklindeki tezhr ile en ciddi erbb- mesainin hrmetini
ve onlardan gittike zevk alan halkn rabetini celp etmemek kabil deildir.
Bizim Fransada tercih ettiimiz tarih, hissi, mzeyyen, insanlar ve

cemiyetlerle dolu, bir devrin tasvirine kymettar hudut ilave eden cazip teferruat ile
526
ml bir tarihtir; vesikalardan hibir ey feda etmeyerek onlarn kuruluunu gideren
ve btn ruhlarn zahire ihra eden, heyet-i umumiyeye mteallik nokta-i nazarlarla
mali bir tarihtir. Bu nevden cazip ruhlu eserler bizde teden beri mebzuldr.
bda- edebiyatmza gelince, hibir memlekette bu derece mebzul, bu derece

mtenevvi, bu derece parlak bir edebiyat mevcut deildir. Hemen senede birka defa
cidden ibda ad olunacak yle eserlerimiz intiar ediyor ki bunlar eski devirlerde olsa
idi, halkn hafzasnda aheserler mahiyetine haiz olabilirlerdi. imdi ise geici bir
hreti haiz bulunuyorlar. Vaka Hugo ve Balzac, Lamartine, Mile, [Ernest] Renan,
Floberin bugn yerlerini tutacak kimseler yoktur. Fakat bu bapta nazar- dikkate
alnacak mesele heyet-i umumiyedir.
Bu makalede bilhassa Fransz erbb- zeksnn her sene mahsult- fikriye

nam ile nerettikleri eserlerin insaniyet ve fikir leminde ne byk tesirler brakt,
Fransz evdt- fikriyesinin Franszlk namna metin ve messir bir kuvvet tekil
edildii erh ve izah edilmitir.
Franszlarn harp tesiri ile gsterdikleri asabiyetlerden ve dmanlarnn ilmi

teffiklerine kar yazdklar bo szlerden sarf- nazar edilecek olursa, gurur- mill
namna yazlan bu satrlar, bir milletin hars kuvvetinin de muharebe meydanlarnda,
mhim bir amil olacan gstermek nokta-i nazarndan ayan- ehemmiyettir.
Binaenaleyh bizde de gurur- millimizi mftehirne ilan edebilmemize maadar
olabilecek eserlerin yazlmas, bizde de ilme ve erbb- ilme hrmet edilmesi, bizde
de memleketin fikr hayatn idare eden simalarn gurur- mill ve kuvve-i milliye
namna ihmal edilmez fertler olaca nazar- itibara alnmas, hatta bu yolda tevikt
ve tergbtta bulunulmas icap eder, zannndayz.
Ahmet Refik [ ALTINAY]
(nu: 31, 8 ubat 1918, s. 95)
527
17. DI VE TMA THAT
Ahlak, iktisad, lisan, bedi btn buhranlar henz fevkinde bir buhranmz;
bir buhran ki ruhlar hasta, mabetleri tenha, mektepleri imansz, hayat desteksiz
brakyor; btn itima buhranlar gibi tarihten, hayattan gelen buhran, din buhran!..
Bu buhrann eseri u ki bir yandan en zinde ve en mukaddes tannm itikatlarmz
sarslyor, bir yandan da bu akidelere balanan amellerimiz unutuluyor
Bu buhrann menei nedir? Bir yandan itima tahavvller bir yandan irfan
tegayyrlerdir. yle ki asrlardan beri Trklerin deien hayat, hayat hakkndaki
mefkrelerini deitirmi, onlar doru ve mutlak bildikleri birok itikatlara kar
tenkitkr, ibadetler iin ihmalkr brakmtr. Dier cihetten mekteplerdeki tedrisatn
bir ksm mspet ve tabi hakikatler sahasn aarak itima ve ahlaki hisler sahalarna
girmi, ilmi hakikatler namna itima mefkreleri ykmtr. Buna mukabil ulum-
diniye tedrisat- mukaddesler sahasndan karak mspetler sahasna girmi, din
akide mefkure namna ilmi, tabiat inkar etmitir!.. te bir yandan hayatn tahavvl,
bir yandan da ilmin ve dinin tagayyr bugnk neslin dini buhrann yaratmtr. Ve
azalarn cehli, ilmi ve itima murakabeleri yokluu ise bu buhran alabildiine
iddetlendirmitir. imdi bu buhran etrafnda mevcut olan cereyanlar tetkik edelim:
Dinsizlere gre: Buhran ne mevcut ne de mhimdir. nk onlar dini
yaamadklarndan din hayatnn istihalleri hakknda hibir fikre mlik deildirler.
Binaenaleyh dini inklplarda en az alakadar olanlar dinsizlerdir.
Maddiyatlara gre: Din ilme maruz olan bir eydir. Bir ey ki ilme
maruzdur, vicdana emredilemez. Onlara nazaran din meselesi bir ilimle muhakeme
meselesidir. Binaenaleyh dinin skutu bil netice ilmin itilasdr!..
Mukallitlere gre: Din mevcut ve mutasavvur olan tekmllerin en byn

gsterir. Bir din ki zevke, hayata, temaylta mugayirdir, makbul bir din olamaz.
Onlar iin din falan yahut filan milletin dinidir!.. Mukallitler dinin dier nevi
mrtetleridir. Mefkrelerini daima hari cemiyetlerde aradklarndan din buhrannda
alakadar bulunamazlar.
Fikirciler dini kabul ederler. Fakat ne olduu gibi, ne de bulduklar gibi,

yalnz dndkleri ve muvafk grdkleri gibi!.. Onlara gre din falan filan
528
ihtiyacn yahut felsefenin hadimi olmak lazm gelir. Binaenaleyh din meselesini
zevklerine ve muhakemelerine gre halletmek isterler!..
Bir ksm filozoflar vardr ki dini ahlak, ahlak da din farz ederler ve ahlakn
hkim olduu noktada dinin vcudunu teslim etmezler. Bunlar ahlak dinini kabul
ettiklerinden dini din olarak kabul etmezler. Binaenaleyh itikatlarnca din meselesi
bir ahlak meselesidir, ahlak esaslarnn halli din buhrannn nihayeti demektir!..
Bir ksm mminler vardr ki dini, din olarak kabul ederler. Lakin bu hususta
hibir tetkik ve tefekkr kabiliyetine mazhar olmadklarndan buhrann zuhurundan
dolay yalnz mteessir bulunurlar. Din buhran onlar yalnz rencide edebilir. Bunlar
ati iin dehetli surette bedbindirler.
Ananecilere gre din her trl tekml ve tahavvl teh eden bir emaredir.
tikatlarnca dinde teceddt, dinde irtika her eyden evvel nsn, kitabn ve vakti ile
yaplm tefsirlerine baldr. Bunlar selametin en feri ksmlarna kadar zhd ahkam
ve imalin tatbikinde grlr!..
Bir ksm telifiler vardr ki hayat olan her tahavvl kitabi hakikatlerle telife
alrlar. Onlarn itikadnca btn hayat tekmllerin mbdei kitaplarda mevcuttur.
Hali maziye rapta alan bu ksm mtefekkirler byk bir tahlil fikrine maliktirler.
Onlarn nazarnda kitabi olmayan bir hakikat tasavvur edilemeyeceinden telif
tarikiyle tekml tazyikten ekinmezler.
te fikri muhitimizin bu muhtelif cereyanlar daima surette birbiri ile

arpmakta, bunlardan hi biri dierlerini toplayabilecek bir hayatiyet
gstermemektedir. Yalnz itihatlar bu tarihi vazifeyi der-uhde etmek salahiyetini
haiz bulunuyorlar.
tihatlara gre din rf kabul eder. Onlar dinin bir takm ahkmn zaman
ve ihtiya ile tadil ve telif etmeyi bizzat dine, itihada muvaffak bulurlar. Onun iin
nazarlarnda din meselesi itihat meselesidir. Lakin dini rfle telif etmek dinin
mspet bir ilmi deil de nedir?.. Her ilm hareket gibi buda ilmi birtakm temeller
zerine kurulabilir. Bu temeller olsa olsa itimaiyat ilminin, sosyolojinin fikirleri
olabilir. nk din gibi itima bir mevzuu mtalaaya salhiyettar olan yegne ilim
budur. Binaenaleyh din meselesi ilm usle gre tetkik edilmesi lazm gelen itima
529
bir meseleden baka bir ey deildir. Buhran bu nokta-i nazardan tetkik edildii
zaman tabi birtakm hadiseler karsnda bulunduumuzu hissederiz.
timaiyat nazarnda din itima bir varlktr. Ne inkr edilebilir ne de

atlabilir. Din cemiyetle beraber buhrana girmi bir mefkre yani itima bir histir.
Binaenaleyh itihadn itimayata istinat ettirmesinden, bir mtefekkir iin ilk
kanaat dinin mevcudiyetini ve bu mevcudiyetin hakkn kabul etmektir. Demek ki
itimaiyat bir mtefekkir, dinsizlii tasdik edemez
timaiyat, maddiyatlarn dedii gibi ilmin dini tekzibini de doru telakki

edemez. Dinin hakikatini ispat ve teyitte salahiyettar olan ilimler madde ve tabiat
ilimleri deildir ki onlarn din meselesi hakkndaki fikrini kabul etsin!.. Madd ve
tabi ilimler ancak kendi mevzular olan madde ve tabiat hakknda mtalaa beyan
edebilirler. Din gibi, ahlak, adet gibi itima mevzular hakknda salahiyetle hkm
verebilecek ilimler mnhasran itima ilimlerdir. Hlbuki itima bir ilmin ilk
kanaati dinin aleyhinde deil lehindedir. u halde itimayat maddiyatlarn
zannna itirak edemez.
timaiyat mukallitler gibi de dnmez. timaiyat mtekmil dini

itima dinin hayatnda arar. Ve bu tekmln ne taklit ile ne de irtidal ile vcuda
geleceini kabul edemez. Her milletin dini tekml kendi dininin tabi ve tarihi
surette tekmlnn eseri olabilir. Yoksa bir dinin dierine gre tenski bizzat dinin
irtidadndan baka netice vermez
Din meselesi bir fikir meselesi gibi dnen fikircilerin meslei de

itimayatn mesleine uyamaz. nk din akln ve muhakemenin neticesi deil, srf
hayatn, tarihin mahsuldr. Dini falan filan fikre muvaffak olduundan deil, yalnz
dinimiz olduundan yani hayatmzn mukaddesatmzn tabi bir ifadesi olduundan
kabul ediyoruz. Binaenaleyh din hayatn, din tekmln mbda, zekda olmazdan
evvel hayatta, muhittedir.
timaiyat din ahlak gibi kabul edebilir. /108.s. Nasl ki din, bedi ve
hukuk hislerin umumi bir ifadesi gibi kabul edebilir. Lakin itimaiyat, ahlak din
yerine koymay dnmez. nk ahlak her ne kadar menei itibariyle din ise de
530
vazifesi itibariyle dinin ayn deildir. Ahlak din olabilir. Ve din ile teyit edilebilir.
Fakat hibir zaman bir ahlak din vazifesi gremez, dinde ahlaktan ibaret kalamaz
timaiyat ilmi dini, iman, itima bir eniyet gibi telakki edeceinden dinli,
imanl ferdi, itima bir mahlk gibi grr ve onun vicdanna hrmet eder. Hem de
dinin, imann meneini muhitte bulduundan vicdanlar slaha, evvela muhiti ve
tekilat slahla balamay tavsiye eder.
timaiyat dini, btn itima messeseler gibi tahavvl ve tekmle tabi

olarak kabul eder. Cemiyetin bnyesi, hayat, hissi deitike dini, mukaddesleri de
birlikte deiir. Yani din zuhur eder, tekml eder; ahlak, hukuk Daha hususi
vazifelere inksam eder. Binaenaleyh dinin terakki, dinin mazideki hayatna smsk
balanmak deil, dinin canl mefkrelerine iman etmektir. u takdirce itimaiyatn
nokta-i nazar ananecilerin muhafazakrlna da tevafuk edemez.
timaiyat dinde srf ilah ve akidev olan hkmler ile rf ve terbiyev olan
hkmleri tefrik ve tasnif eder. Bunlardan bir ksmn dinin z, mayas gibi kabul
eder, dier ksmn dinin rf yani zaman ve mekn ile mukayyet unsuru gibi kabul
eder. Binaenaleyh din hkmlerini teyit iin tevillere deil, dorudan doruya
tetkik ve tasnife mracaat ederek din messeseleri itima rfle murkabe eyler. u
halde her rfn, her tahavvl ve tecedddn mnaiyetini kitaplarda arayan
tevilcilerle nokta-i nazarn telif edemez.
Hlasa itimaiyatn nokta-i nazarn telif edebilecei yegne mtefekkirler,

mtehitlerdir. Hakiki mtehitlerdir ki dini, ilmin usl ve mantk dairesinde slah
ve tavsiyeye muvaffak olurlar. u takdirce din itihadn din itimaiyata mstenit
olmas zaruridir. timaiyatn nokta-i nazarna tevafuk etmeyen cereyanlara gelince,
bunlar ya itihat tarafndan mas edilecek bir cziyettedirler. Yahut tarihi bir hayat
douramayacak bir ikamettedirler. Her iki ihtimale gre bu cereyanlarn hayat iin
tehlikeleri daimi olamaz.
timai bir din itihadnn yapaca vazifeler fikre ve tatbike ait olarak ikidir.
Bir kere dinin hak mevcudiyetini ispat etmek, bu hakk fikirlere, kanaatlere derc
etmek lazmdr. Bunun iin de hayat, cemiyeti, tarihi, beeriyeti anlatmak ve dinin
btn bu hakikatler muvacehesindeki varln teyit etmek lazmdr.
531
kinci vazife din ile tekmln birbirine maruz olmadn bizzat dinin tarihi
ve beeri tekmln ifadesi olduunu gstermek, dinde mtekmil olan btn
unsurlar anlatmak lazmdr. Din bylece beeri bir bedia mahiyetinde ispat edilince
din ile ilmin, din ile hukuk, ahlak, zevk, iktisat gibi itima messeselerin
vaziyetlerini tayin kalr.
Din ile ilmin taarruzunu men etmek itihadn en byk vazifesidir. Bu

taarruzun menei itihadn en byk vazifesidir. Bu taarruzun menei ilmin dine,
dinin ilme mdahalesi olduundan her eyden evvel mevzularn vazifelerin
inksamn kabul etmek harici ve mspet olan her eyi dinin itigal sahsndan harite
grmek nasl zaruri ise batin ve nefs olan her mevzua da ilmin maddi ve tabi
terazisiyle lmemek ylece doru olacan anlatmak lazmdr!
Dier cihette din hayatn tekml itima vazifelerde inksam vcuda

getirdiinden, din muvacehesinde ahlakn, hukukun, zevkin, iktisadn da istiklalini
kabul ve ilan etmek bir zarurettir. u kadar ki dinin bu messeselere mugayyer
olduunu zannetmek hatadr. Din, tarihte btn bu messeseler ile mmtezi idi.
Bugn ayn din btn messeseleri muhittir. Tekml, din, itima hayat sahasndan
tard etmemi, ona daha semavi, daha mefkrev bir mevki vermitir. Binaenaleyh din
inksam etmekle beraber itila etmitir.
te din ile cemiyet, din ile tekml, din ile ilim, din ile messeseler
arasndaki mnasebetler itihat edildikten sonra i itima, mtekmil asri dinin
tedrisine kalr, bunun iin de mesleki messeselere, programlara ve usllere ihtiya
vardr. Her eyden evvel terbiye cemiyetleri bu mcahedeyi der-uhde etmelidir.
Bunlar, din konferanslar, din mnazaralar, din kongrelerle din fikrini, din ilmini,
din itihadn tenvir etmeli; btn itimayat, dinci ve terbiyeci mtefekkirleri
salahiyetleri etrafna toplamaldrlar. Sonra din merbisi ve din muallimi yetitirmeye
mahsus olan medreseler ve mektepleri bu cereyanlarn mspet neticelerinden
hissedar etmelidir. Bilhassa iptidai drl-muallimlerdeki din tedrisat unutulmaldr.
Bir de idareciler snf yetitirmeye mahsus olan sultanlerde bu yolda tensikat
yaplmaldr. Hem dini ve din messest tarih, ruhiyat ve itimayatla takviye etmeli
hem de ulum- maddiye ve tabiye derslerinin dinsiz ilhamlara tedrisine mani
532
olmaldr. Btn bu teebbsler haricinde halka verilecek din konferanslarn
vaazlarn hutbelerin ehemmiyeti teslim edilmelidir.
Hlasa, din buhran yayoruz. Buhrann yaratt korkular, endieler var.

Muhtelif cereyanlar bu buhrann etrafnda akp gidiyor. Buhrann izalesi ancak
itima itihatlarla kabildir. Din meselesi ilm ve itima bir itihat meselesidir.
smail Hakk
Drl-fnn Mderrislerinden
(nu: 32, 14 ubat 1918, s. 107)
533
18. MLLETLERN HUKUKU
Bu harbin ne zaman biteceini dnenler hemen cephelerdeki askerlerin

azln okluunu siperlerin mukavemetini, silahlarn tahrip kuvvetini hesaba
balyorlar; biraz daha ilerisini grenler cephe gerilerine bakyorlar: Askerin
fedakrlk duygularndan, manevi kudretlerinden maada, devletlerin siyasi
istikametlerini, iktisdiyat ilerindeki doruluu, intizam, harp eden memleketin
umumi mekanizmasn tetkik ediyorlar. Her iki taraftaki bu maddi ve manevi
kuvvetlerden hangisinin daha abuk sarslacan hangi tarafn muayyen bir zaman
iinde zayflayp eriyeceini devlet tekilatnn halinden, ihsai malumattan
kardklar neticelere balyorlar.
Bu dnceler tarih ananelerinin brakt tesirler altnda vcut buluyor;

bunlardan kardmz nazariyeler bu harbe kadar yanl deildi. Hele tarihi ebedi
bir tekerrr addedenlerle tarih hadiselerinin banda iktisat meselelerinin hkimiyeti
iddia edenler pek tabi bir itiyat ile bu muhakemeleri yrtrler: Asrlardan beri
birok muharebeler olmu; tarih okuyanlar bilirler; bu harpler siyasi meselelerle,
ekseriya iktisad sebeplerle balar; taraflardan birinin askeri malup olur; dier
tarafn arzularn kabul eder. Mesele yine devletlerarasnda hallolunur. Eskiden beri
devletler mnasebetlerin ekli byle muhtelif suretlerle deitike trl trl
mnazaralar husle gelirdi. Onun iin bu mtekabil mnasebetler tayin edilmi,
tasrih edilmi, btn devletlerce kabul edilmitir. Bundan hukuk- dvel meydana
gelmitir. Son medeniyet asrnda artk kanl mcadeleler olmasn diye devlet
adamlar beyninde Lahey Konferans akt edildi ve hkm hululnn ihdas pek ok
dnld
Fakat maa-t-teessf bugn ahit olduumuz harp gemi zamanlarn

hadiselerinden ders almak imknn brakmyor. Umumi harbin sebeplerini imdiye
kadar tetkik etmi olanlar siyas veyahut iktisad ekilleri altnda

emperyalizm istila umdelerini yahut daha feri birtakm siyasiyat vakalarn
gryorlar. Ne kadar derin tetkikler, nfuzlu nazarlarla elde edilmi olursa olsun bu
sebepleri hep sathi addetmeye mecburuz. nk hadiselerin teselsl, harbin
cereyan bize her gn yeni yeni eyler retiyor. Tarihin tekrar eden hadiselerden
534
ibaret olmad bu defa pekiyi anlald. Pek vazh zannedilen beyn-ed-dvel
sebeplerine daha derin ihtiyalarn tesiri grld.
Her zaman iin doru addedilebilecek kadar umumilemi olan harp, sulh,
hukuk- dvel ilh. Nazariyelerini bugnk harbin vsati, elde edilen sulhlarn ekli,
ilk sulhu yapan Rusyann hali ve her tarafta yalan yanl ileri srlen harp gayeleri
iflas ettirmitir.
Bugn iyice gryoruz ki, sulh asker kuvveti ile olacak bir sulh deildir. Harp
askerlerden ziyade milletler arasnda ve ekseriya devletler iinde oluyor; harbi
nihayete erdirecek olan, hi phesiz bu mill mcadeledir. Bu harp, ya milliyet
nazariyesinin halle yaklat, milletlerin tabi bir tekml ile istiklal kazandklar bir
devreye tesadf etmi yahut bu harbi bu millet ve milliyet mcadeleleri bu manevi
hayat ve memat davalar dourmutur. Kk milletler hukukunun ortaya atlmasna
tesadfen bu harbin sebebiyet verdiini iddia etmek ve harbin sebeplerini baka
eylerde aramak herhalde yanltr. nk milletlerin hakiki, adeta deruni
ihtiyalarna tevafuk etmeyen milliyetlerin ve milletlerin maddi, manevi hayatn
idare eden kanunlara mutabk dmeyen devlet adamlarnn birka gnlk siyaset
ihtiyac iin kurduklar btn hukuk ve kaide abideleri artk yklmtr. Kuvvetli farz
olunan devlet ve hudutlar birer birer krlyor; onun yerine birtakm millet ve
hudutlar kyor. imdiden emin olabilir ki atide hkim olacak devletler deil
milletlerdir. Hukuk- dvel bsbtn yerini hukuk- milele terk etmeye
balamtr. Hakiki milletler teekkl edip hkmetler bu hakikaten bir milletlere
istinat ettii zaman tahayyl edilen beyn-el-milel tesant husle gelecektir.
Sulh bu tesante mncer olabilmek iin asker kuvveti ile elde edilemez. Bu
harp kendisine sebep veren itima siyasi buhranlarla nihayet bulabilir. Nitekim ilk
byk sulh yle oldu. Onun iin artk ne ordularn adedi, ne toplarn kuvveti, ne de
imdiki siyasi tekilatlarn salaml milletlerin istikbaldeki eklini tayine kfi
gelecektir. Denilebilir ki bu harp ezilen kk milletleri hesabna devam ediyor ve
btn kazan onlara ait olacaktr. Esasen o kadar arzu edilen beynelmilel tesantn
husle gelmesi evvel emirde dhili tesant zerine messes milletlerin vcuda
gelmesiyle kabil olabilecektir. Hakiki beyn-el-milel tesant, din, lisan ahlak, duygu
ve hiddeti etrafnda kuvvetli bir tesantle bir araya toplanan fertlerin tekil edecekleri
535
milletler ve bu milletlere istinat eden, onlardan doan hkmetler arasnda olabilir.
Bu suretle atiye de hkim olacak siyaset hukuk- dvele dhili, mill tesantle, bu
milletler arasndaki tesante istinat edecek siyasettir.
Hadiselerden birok eyler renebiliriz. Ahvalin bu tarzda cereyanndan

bugn cihan siyasetine hkim olan itinab imknsz nazariyelerden alacamz
istifadeler var. Dmanlarmz tarafndan bile ileri srlen son asr iddialarndan
zarar grecek herhalde biz deiliz.
imdiden sonra btn dikkatimiz bu hars etrafnda husle getireceimiz

byk mill vahdete evrilecektir. Her gn sadeleen lisanmz, intiar eden rf ve
ahlakmz, oktan beri bizim gibi konumak, bizim gibi duymak, bizim gibi
dnmek isteyen ve bugn bizimle hemhudut olan kardelerimizi etrafmza
toplayacaktr. Manevi ve hars mnasebetler, mtekabil anlamalar, bu suretle git
gide artacaktr.
(nu: 35, 14 Mart 1918, s. 161)
536
19. HAYAT MCADELESNDE KADIN
Kadnlarn umumi memleket mesaisine itirakleri hadisesi kendi tabi

tekml iinde byk admlar atarak terakki etmekle beraber, bu terakki aleyhinde
bulunanlar itirazlar da hzn tezyitten halli kalmyor. Avrupadaki mutarzlar,
kadn faaliyetinin lehtarlar tarafndan kuvvetli delillerle ortaya atlan fikirlere hala
birok itirazlar serdinden fari olmu deildirler. Filvaki bu itirazlara ramen
feminizmin tabi yryne sekte arz olmam ve kadn Napolyonun kadim tavsn
vech ile u yalnz ocuk makinesinden ibaret addedilen kadn erkein mesaisine her
gn biraz daha hissedar olmak suretiyle itima faaliyetlerde izalesi g bir mil
olmutur. Vakti ile harem dairelerinde tecrit olunan Trk kadnndan mhim bir
kemiyeti, bugn o dairelerden karak fabrikalarda amele orduda asker shhiyede
hasta bakc, dairelerinde memur, arda tccar, mektepte muallim, matbuatta
muharrir sfatyla gryoruz.
Kadnn umumi memleket mesaisine itiraki yeni bir ey deildir; tarih

sayfalarn biraz kartrnca anlyoruz ki kadn t dnyann bedayetinden beri
erkeklerle beraber alm, renberlik, dokumaclk etmi, en drst, Monpelya,
Bolonya medreselerine devam suretiyle ilm faaliyetlere karmtr. Muhterem
fazlamz Fatma Aliye Hanmefendi, kadnn slmiyet hayatndaki itima mevkiini,
baz tarihi makaleleriyle geenlerde pek gzel izah buyurmulard.
Kadnlarn son senelerdeki geni faaliyetleri onlarn bu husustaki ehliyetlerine

kfi bir delil tekil etmekle beraber, cereyann esasna aleyhtar olanlar bu hadiseye
hala olduu gibi kabul edememekte ve trl trl itiraz mtalaalar yrtmektedirler.
Bu mtalaalarn son zamanda ald ekil udur: Kadn bir takm evsaf itibaryla
erkekten dndur; binaenaleyh erkein hkimiyet ve amiriyeti altnda yaamas lazm
gelir. Ferit Vecdi Beyin Trkeye tercme edilmi bir kitab kadnn erkekten
bedenen daha zayf, kabiliyet-i ilim hususunda daha geri olduunu kadn ne kadar
urarsa urasn bedenen ve idrken erkekle msavi olamayacan uzun
sayfalarla ispata alyor. Meclis-i mebusann son itimalarndan birinde pasaport
kanununun mzakeresi ayn davaya hararetli bir mnakaa kaps at; stanbul
mebusu efik Bey Aklen de mantken de erkek kadnla msavi olamaz Bugn
537
hkimiyet, stanbulda erkeklerden kalkt dedi. Kengri mebusu Nedim Bey hukuk-
ailede zevcenin kendi hanesinden kmas zevcinin iznine mtavakf olacan
syledi. Denizli mebusu Sadk Bey tabiat- beeriyede ftratta birtakm mizalar
nazar- dikkate alnacak olursa erkeklerin hak- amiriyet ve hkimiyetini kimse inkr
edemez dedi. Sz uzatmamak iin bu vadideki itirazlar tatilden itinap ile
mtalaann esasn muhakeme edelim. Filvaki, yalnz bizde deil btn
memleketlerde grlen bu muarzlk cereyanlarna kar kadnln itima
faaliyetlere itiraki salahiyeti, yryn bozmadan kuvvet ve vsat kazanmakta
devam ediyor. Ve kendine aleyhtar fikirler zamann fiili hadise ve neticeleri
karsnda kendi kendine ikamete mahkm kalyor. Elli sene evvel erkeklere name
yazarlar endiesiyle kzlarn mektebe vermekten korkan babalarn dnceleri bugn
mekteplerde okuyan 160872 rakam karsnda nasl zayflad ise kadnn aslen
erkein dnunda bulunduu binaenaleyh erkein mahkmu olarak yaamas lazm
gelecei hakkndaki iddialarn esasszl da zaman ile kendi kendine tezahr
edeceine phe yoktur. Bu itibar ile nisailik dava vekiline gayr- muhta, hakkndan
emin bir mddeiye benzer. Mamafih mademki aleyhtarlk cereyannn muharrirler,
mtefekkirler ve mebuslardan bir takm vekilleri var; davasn ispat iin kendisine
biraz yardm etmek lzumsuz saylmaz zannederim.
**
Kadnn erkekle msavi olamayacan syleyenlerin iddialar tasnif olunursa

esas meydana kar:
1. Kadn bedeni kabiliyet itibaryla erkein dnundadr.
2. Kadnn hassasiyet ve heyecaniyeti erkein hassasiyet ve heyecniyetine

nazaran daha fazla ve binaenaleyh kadn erkekten daha zayftr.
3. Kadnn fikr kabiliyeti erkein fikr kabiliyetinden noksan, binaenaleyh

kadn erkekten aklen de dndur.
Bu iddialar birer birer mtalaa ederek kuvvetlerinin derecesini tayin edelim:

Kadn bedenen zayf, nahif ve mukavemetsizdir. Onun bu zaaf ve nihafetini, hayat
mcadelesi karmasna mani bir sebep addolunmaldr. nk kadn bu zaafyla o
538
mcadelenin sarsntlarna tahamml edemeyerek zebun olur. Bunun iin kadnlar
erkeklerin yaptklar ileri yapmaya kalkmamaldrlar ve esasen yapmazlar da
Kadnn bedeni zaafndan doan bu kudretsizlii, onun iinde erkein hkimiyeti
altnda kalmasn icap eder. te beden zaaf iddiasndan karlan balca fikirler..
Kadnn erkekten dn olduunu ispat iin ortaya srlen delillerin en

kuvvetsiz olan phe yok ki bu bedeni zaaf iddiasdr. Kadn bedenen zayf
mukavemetsizdir?.. Bu iddiay Anadoluda sabahtan akama kadar tarla sren hasat
yapan harman savuran, yk tayan kadnlar; fabrikalarda en ar ileri gren amele
kadnlar; tramvaylarda, imendiferlerde, kara, frtnaya bakmayan erkekler
derecesinde i gren vatmanlk, ofrlk eden kadnlar ite acaba biz neden zayf ve
mukavemetsiz saylyormuuz? diye iptida kendileri hayret ederlerdi. Hatta
ilerinden birisi mesela eminzin kasabasnda renperlik eden bir kadn kp
diyebilirdi ki : -Bilakis; ben erkekten daha kuvvetli, daha mukavemetliyim. nk o
yalnz akama kadar alr, sonra istirahat eder; hlbuki ben sabahtan akama kadar
tarlada altktan sonra ev ileriyle de urarm.
Bununla erkein bedenen kadndan zayf olduunu iddia etmek istemiyoruz;

fakat unu demek istiyoruz ki kadn bedeni takat ve kuvvet nokta-i nazarndan
erkekten pek geri bir mahlk deildir. Gayr- meden ve nim-meden kavimler hayat
da bunu ispat etmiyor mu? Yrkler arasnda uzun mddet dolap tetkikatlarda
bulunmu olan seyyah Harneye bir Yrk reisinin kadnlar almak iin
yaratlmtr; bir kadn iki erkein tayaca ykten fazlasn tar. Dediini Alman
mellifi Grosse naklediyor. Mesela kadn hakknda ar bir hkm iin, mnhasran
yukarki delilin shhatini muhakeme edebilmek iin kaydediyorum.
Baz mtehasss tabipler kadn bedeninin mikroplara kar erkek bedeninden

daha mukavvem olduunu sylyor. Onlara gre kadnn uzviyeti, yevm hayat iin
daha az sarfiyatta bulunur. Bu sebeple uzviyetindeki ihtiyat kuvvetleri daha fazladr.
Ve msavi artlar dhilindeki kadnlarn erkeklerden fazla yaamalar da bu
mukavemet faikinden tevlit etmektedir.
Ceff-el-kalem kabul biraz g olan bu mtalaann doruluu baz rakamlar

ve delillere baknca tezahr ediyor. Fransann 1902 senesi vefeyat istatistiklerine
539
nazaran orada 1 yandan aa olmak zere len ocuklardan 63000i erkek ve
51000i kzdr. 1905 senesinde yine Fransada bunun seneler dhilinde vefat eden
erkeklerin yeknu (399797 ve ayn senede btn seneler dhilinde vefat eden kadn
yeknu 37374tr. Grlyor ki gerek bir yandan aa gerekse yukar insanlarda
erkek vefat kadn vefatna galebedir. Bordo darl-fnn mderrislerinden Pol
Lapiye btn Avrupa hkmetleri ihsaiyatn tetkik ederek ayn neticeye destrest
olduunu sylyor. Bu rakamlardan unu inta ediyoruz: Kadn erkekten daha ok
yayor, binaenaleyh kadnn bedeni mukavemeti, zan olunduu gibi erkekten dn
deildir.
Kadnn ev, uzlet, harem hayat ile mesai ve faaliyet hayatndan hangisi daha
mesut ettiini anlamak iin bu iki zmrenin afiyetleri hakknda kk bir mukayese
yapalm. Malumdur ki kadn tehdit eden balca hastalklardan biri de nevrastenidir.
Acaba bu hastalk en ok hangi snf kadnlar bedbaht ediyor? Bizim harem
dairelerinde bu hastaln byk bir kudretle hkm srdn dnrsek sualin
cevabn bulmu oluruz. Histeri afetinin menbalarn hep biliriz: /243.s. Uzlet, inziva,
hareketsizlik ilh. Kadnn bu afetten kurtulmak iin, haremlere kapanp kalmas
deil hayata faaliyete karmas lazm gelir ve esasen bu faaliyete karanlar da shhat
derecesi dierlerine nazaran daha ok bir faikiyet arz etmiyor mu? Bir gnn btn
saatlerini hastalarn kabul etmekle dolduran bir tabibenin sinir hastalna tutulmaya
pek vakti olmayacaktr. Bu muhakemenin shhatini tayin iin biraz da ihsai
delillerden istifade edelim. Aadaki cetveller74muhtelif Avrupa memleketlerinde
muayyen bir sin devresi iinden on binde ka l erkek ile evli kadn arasndaki vefat
nispetini irae etmektedir:
20 39 Ya Arasnda
74
Statistique annuelle du mouvement de la population Paris 1904
540
Memleket l Erkek l Kadn
Norve 66 84
sve 53 66
Prusya 71 79
Bavyera 71 93
Vrtemburg 65 83
Felemenk 61 84
Belika 72 73
Fransa 77 80
l erkek ve kadn stunlarna baktmz zaman l kadn vefatnn l

erkek vefatndan fazla olduunu gryoruz75 demek ki evlilik hayatnda erkek lehine
olan bir afiyet fark var. Erkee nazaran kadnn aleyhine olan bu farkn sebebini
izdivata deil fakat l kadnlarn tabi olduu hayat artlarnda aramaldr. Erkek
aile hayatnda kadnn vaziyeti ve mevkii de erkein vaziyet ve mevkiine benzerse
kadn aleyhine olan bu fark zail olacaktr. Ayn mukayeseyi bir de evlenmemi veya
zevcesinden ayrlm erkeklerle evlenmemi veya zevcinden ayrlm kadnlar
arasnda yrtelim. Aadaki cetvel muayyen bir sin devresi dhilinde behr on binde
ne kadar evlenmemi veya zevcesinden ayrlm erkekle ne kadar evlenmemi veya
zevcinden ayrlm kadn arasndaki vefat nispetini gsterir:
75
Bu neticeden evliliin kadnlara yaramad tarznda yanl ve izdiva aleyhinde bir hkm
karmamaldr. nk l kadnlarla bekr kadnlar mukayese olunca grlr ki bekr kadn
vefat l kadn vefatndan fazladr.
541
20 39 Ya Arasnda
Evlenmemi veya Evlenmemi veya
Memleket Ayrlm Erkek Ayrlm Kadn
Norve 110 95
sve 104 98
Prusya 201 101
Bavyera 204 124
Vertenburg 162 104
Flemenk 133 198
Belika 190 148
Fransa 211 145
Grlyor ki 20 39 ya arasndaki evlenmemi veya ayrlm erkek vefat

ayn artlar dhilindeki kadn vefatndan fazladr. Demek ki bekr erkek bekr kadna
nazaran daha ok lyor. Bu netice kadnlarn bekr kalmalar lehine deildir.76
Mukayese bize unu anlatyor ki kadn, evlilik hayatna girdii zaman o hayatn
kendisini ihata eden birok gayr- tabi artlar tabilese daha ok bahtiyar olacak ve
daha ok yaayacaktr.
Kadnlarn bir ksmnda ve hususiyle ehir kadnlarnda grlen zaaf ve

nihfete tabi olduklar hayat artlardan domu arz bir hl nazaryla bakmaldr. Sa
elin sol ele nazaran haiz olduu tefvik nasl fazla bir faaliyetten mtehassl ise
erkein kadna nazaran kuvvete arz ettii faikiyet de yine ayn sebepten
mtevellittir.
76
nk bekr kadnlarla evli kadnlar vefeyatn mukayese edilirse bekr kadnlarn dierlerinden
daha fazla miktarda olduu grlr.
542
Bu mtalaalarla kadnn bedenen erkekten dn olduu bu sebeple umumi
hayat mcadelesinin sarsntlarna tahamml edemeyecei ve binaenaleyh evlerde,
erkein mahkmu olarak yaamas lazm gelecei hakknda iddiay muhakemeye
altk. Gelecek makalede kadn hassasiyet ve heyecannn ve kadn aklnn itima
faaliyetlere itiraklerine ne derece msait bulunduunu tetkike gayret edecek ve
erkekle kadn bu noktalardan mukayese eyleyeceiz.
Hseyin Ragp [BAYDUR]
(nu:39, 11 Nisan 1918, s. 242)
543
20. MAL TRKLERNDE TRKLK VE TATARCILIK
Ruslar, bugnk Trk illeri gibi ayr ayr ubeler halinde zayf zayf yaarken
memleketlerinin yan banda imal, ark sonra cenub- ark cihetlerinde kanl canl
oluk ocuuna varncaya kadar hepsi atl kalabalk kavimlerin yaadn grrlerdi.
Bu kalabalk bazen sinema eridi gibi Ruslarn nnden geip giderdi, bunlarn
bazen Rus illerinin ilerine kadar nfuz ettikleri de olurdu. Bu hl asrlarca devam
etti. Rus illerinin bil-hire birleip muhteem imparatorluk tekil etmelerini
hazrlayan bu komularna kar ebed bir dmanlklar vard. Ruslarn evvela
bunlara nasl ad verdikleri malum deil ise de sonralar Tatar demeye balamlard.
Hlbuki Ruslarn Tatar diye yd ettikleri bu kabalk yalnz Tatarlardan ibaret

deildi. Bunlar arasnda dilleri, rfleri, adetleri birbirine uyan uymayan birok
uruklar, iller, kavimler vard. Bunlar umumi izgileriyle yle zmre itibar
edilebilirdi: 1- Trkler 2- Tatarlar 3- Moollar. Miladn iki asr evvellerinde
balayarak Ruslarn istilasna kadar geen mddet zarfnda Trk Tatar ve
Moollardan hepsi sra ile buralarnn hkimiyetini ellerine almlard. Fakat Ruslar
hibir devre, hibir zmre fark etmeksizin bu hkimiyetlerin hepsine Tatar
hkimiyeti diyorlard. Bu kalabaln hepsi Ruslara nazaran Tatard. Eski
zamanlarda komu kavimlerin yanl anlalmas, kendilerinin bilmedii iitmedii
isimlerle yd edilmesi keyfiyeti hemen umumi bir haldi.
Ruslarn hkimiyeti ele aldktan sonra da tahkike lzum grmeksizin btn

bu kalabala yanl olarak Tatar demekte srar ettiler. Hlbuki istilalar altna giren
kavimlerin hepsi Trk olup birer Trk uruk ve ili idi. Bunlarn kendi aralarnda trl
trl isimleri vard: Miser, Tibeter, Yasak, Bakurt, Kazak Vesaire. (Tatar)
kelimesini yalnz Ruslardan iitiyorlard.
Ruslar bir mddet sonra Avrupa ile temasa baladlar. Aralarnda tarih, ilim
akvam ile uraanlar msterikler zuhur etti. stila ettikleri memleketlerin
kavimlerini az ok tetkik ediyorlard. ok gemeden Tatar tabir etikleri kalabalk
iinde Bakurtlar, Kazaklar kefetmeye muvaffak oldular. Kalanlar ise yine hep
Tatar idiler.
544
Rusluk leminde mill bir intibah devresi ald. Siyaset mill bir ekil ald,
muayyen bir surette tecelli etti. Ruslar Osmanl Trklerini tanm, Kafkasyay
Trkistan da ellerine geirmilerdi. Bu defa evvelce Tatar nam- umumisi altnda
yd ettikleri kavimlerin kahraman Osmanl Trkleriyle karde ve byk Trk
leminden bir il olduunun farkna varmlard. Fakat bu defa imal Trklerinin
Tatar olarak kalmalar Rus siyasetinin iktizasndan oldu. Artk bunlara kimse Trk
diyemezdi.
Ayn zamanda imal Trk uruklar da mstebit bir idarenin tazyiki altnda
kalnca karde kardei bulmak kabilinden birbiriyle karp kaynamaya baladlar.
Irklar, adetleri, hatta yaz heceleri birleti. Bu suretle imal Trklk lemi
Bakurtlar da dhil olduu halde byk bir il olarak meydana kt. Bu sebebe binaen
heyet-i mecmuasna amil bir unvan bulmak ihtiyac duyulmaya baland. nk
Miser, Tibeter Yasak gibi herhangi bir kk uruk isminin mttehideye amil
olamayaca anlalyordu. Bir vakitler bu mttehide kendisinin Mslmanlk,
Muhammedilik ile anlmasn istiyordu. nk uruk isimlerinin dar olacan anlyor,
Tatar adn da umum kabul etmiyordu.
Hatrmda kaldna gre Ruslar ile daha ziyade temasta bulunan Miserler,
hususi bir tecvit ile konuan Kazanllara ve havalisi halkna Tatar diyorlard. Fakat
bunlar da Tatarl reddederek kendilerinin Yasak olduklarn ileri sryorlard.
Hlasa il adlarndan herhangisi kitlenin houna gitmiyordu. Bu suretle resmi evrakta,
kendi aralarnda mselman tabiri kullanmaya baladlar. Rus hkmeti de bu tabiri
kabul etti, tahriratta hep mselmanlar, Muhammediler diye kullanrd.
Son asrlarda Ruslarn imal Trk yurtlarn Bulgar, Kazan.. stilalarndan

evvel bu illerde istimal edildii katiyen malum olmayan bir Tatar adnn meydana
kmakta olduunu grrz. Ruslar gayr- resmi yazlarnda, muhaverelerinde,
tarihlerinde hele misyonerler, muallimler beyannamelerinde, risalelerinde,
takrirlerinde eserlerinde bu Trk mttehidiesini hep Tatar adyla yd etmekte idiler.
Ruslarn mnevver tabakas da bunlara Tatar demekte srar ediyordu. Fakat bu illerin
halk Ruslar tarafndan verilen bu unvan bir trl kabul edemiyordu. Niin biz
Tatar olalm, biz Tatar deiliz. Diyorlard.
545
Ananelerden anlaldna gre bir iki asr evvellerinden beri Ruslar ile imal
Trkleri arasnda bu hl edata bir mesele haline almtr. Halk Tatarl bir trl
hazmedemiyordu. Tatar diye kim tarafndan sylenirse sylensin hakaret telakki
ediliyordu. Kendi aralarnda Tatar, Tatarsn gibi szler bazen iitilmezdi. Yz yze
Ruslar tarafndan sylendiine gre de mutlaka bir arbede kopar, bazen kan
dklrd. Bunun iin temasta bulunup iyi geinmek isteyen Rus halk
mselmanlara kendi aralarnda olduu gibi dost tandk der, daha nezaketle muamele
lzumunu hissettii zaman prens demek olan Kinez ile hitap ederdi.
Bilemiyorum, imal Trklerinin Tatarl kabul edemeyileri, dman Rus

tarafndan verilen bir isim olduundan m yahut tarihinde Trk leminin dman
olan bir kavmin ad olduunu duyduklarndan m, ileri geliyordu? Herhalde malum
olan bir cihet varsa bunlar kendilerini Tatar saymyorlard ve Tatarlktan nefret
ediyorlard. htimal ki Tatarlk ile Trkln bir yerde itima edemeyeceini,
bunlarn birbirine yabanc iki millet olduunu duyar gibi oluyorlard. Mesele daha
ilmen tetkik edilmi deildi. Bu henz bir his halinde idi. Mamafih dillerde dolaan
baz klie cmlelerde, teden beri gelen ananelerden kendilerini Trk olduklarna
dair gizli bir kanaat mevcut olduu anlalyordu. Kendi lehelerine ve bu lehe ile
yazlan eserlere (Trk), (Trk kitap) diyorlard. ocuklar az ok heceleyerek
okuyup yazmaya balaynca Trk okuyor Trk yazyor cmleleri ile ifade
ediyorlard. Halk arasnda bu hl bugn de byledir. Halk Ruslar tarafndan gelen
cereyana (Tatarca okuyorum, yazyorum, Tatarca kitabet, Tatar edebiyat) gibi
szlerle itirak etmedi. Gizli bir duygu, halk bu cereyana itirak etmekten men
eyledi. O teden beri Tatar olmaya alyor, Ruslar tarafndan gelen propagandalara
iddetle mukabelede bulunuyordu. O, okuyup yazmaya dair olan mahdut
cmleleriyle kendisinin Trk olduunu anlatmak istiyordu. Fakat hala (ben Trkm)
diyerek meydana kmak iin zaman gelmemiti. nk hala il ve ab hayat
yayordu. Halkn bunu syleyebilmesi iin bu safhay atlatmas lazmd. Mamafih
bu safha atlatlmak zere bulunduu bir srada kitle mteaddit uruklarda mteekkil
bir mttehide haline girdiinden heyet-i mecmuasn ifade edebilecek umumi bir
tabir bulmak mecburiyeti kendisini gsterdi. Halk kendi kendine kalm olayd bu
546
tabiri yine kendi vicdannda bulacak, Trk dili konuan, Trk yazan) bir kitlenin
Trk olduunu anlamakta gecikmeyecekti.
Hars teekkl etmemi her yerde her memlekette olduu gibi burada da
nurunu milletin vicdanndan deil yabanc irfandan alan mnevver tabaka halk
artt, mill vicdana mracaat edecek frsat brakmad. Ruslarn asrlardan beri
propaganda ettikleri Tatar kelimesi gizli bir mecra bularak hemen sokuldu. Bu
herhangi bir urukun hususi ad olmamak itibaryla mttehide iinde umumi bir ad
olabilecekti. Yalnz bu yabanc kelimenin il iinde kabul edilebilmesi iin bir yol
ba bir fetva lazmd. te bu fetvay /368.s. imal Trklerinin en byk stad olan
merhum ahabettin Mercan Hazretleri verdi. tihat sahibi olan bu lim Ulum-
slmiyeden baka Trk tarihiyle de itigal ediyordu. Bu bapta birka cilt mhim
eserler de meydana getirdi. te bu tetkikat esnasnda mensup olduu kavmin
mteaddit illerden mteekkil bir mttehide olduunu grm, fakat bunlar iin mill
ve umumi bir isim hatrlayamam olduundan naml

eserinde bunlar iin Tatarlk unvannn en mnasip bir tabir olacan ileri srd. Bu
kitap imdilik nezdimde yoktur. Hafzam beni aldatmyorsa merhum bu hususta
yle bir mtalaa dermeyan ediyordu: - mealen sylyorum her cemaatn her
milletin bir ad vardr. Bizim de bir admz olmak icap eder fikrime gre Tatar
ordularnn memleketimizde galebesiyle isimleri de bize gemitir. Biz en asl Tatar
olsak olmasak bunu kabul etmek mecburiyetindeyiz. Tarih bize bunu ykletmi, ne
yapalm, kabul etmez isek ne olacak, kendimize ne diyeceiz? Halkn Tatarlk
unvann kabul etmeyii cehalet ve taassup eserinden baka bir ey deildir.
Diyordu.
Grlyor ki merhum bu hususta efkr- umumiyeye ruh- ammeye muhalif

bir harekette bulunduunu kendisi de hissediyordu. Zaten daha o devirlerde bundan
otuz krk sene evvel milliyet cereyanlar slm medreselerinde henz girmemi ve
Trklkten nam ve nian bile yok idi. u hale gre merhum bu hususta tamamyla
mazur grlebilir.
547
Mamafih merhumun kendisinin de anlad gibi halk efkr- umumiye ve rf
bu mtalaay kabul etmiyor, bunu bir crret telakki ediyordu. Fakat merhumun btn
doru fetvalar gibi, bu yanl mtalaalar da muakkiplerince hsn-i kabul grd.
Bu devirden itibaren Tatarlk unvan hakknda efkr- umumiyede ak bir

tezebzb grlr. Halk eski srarnda Tatarl kabul etmemekle devam ediyordu.
Mnevverler yeni zmreye ayrlmlard. Biri yazd eserlerini konutuu ve yazda
kulland lehesini (mselmanca) diyordu. Halk da bazen bunlarla beraberdi. Dieri
de Tatarclkta musirr grnyordu. Birtakm da bazen birinci bazen de ikinci
zmreden oluyor yahut bu meseleye kar l-kayd kalyordu daha dorusu bu
meselede bir ttrat grlmyordu, geliigzel bir gidi vard.
Rus Japon harbini mtaakip Rusyada kopan sosyalizm ve ihtilal

hareketlerinden sonra Tatarclk cereyan birden bire canland. nk Trk
genlerinden bazlar ihtilale itirak mecburiyeti dolaysyla sosyalizme
meyletmilerdi. O vakitler sosyalizmin Rusyada kabul edilen ekli mfrit halk
olup geni milliyet fikirlerini reddediyordu. Bu cereyana az ok kaplan Trk
genleri de halkl pek ince manasyla anlamaya balamlard. Bittabi Mierscilik
Yasaklk.. Yapmakta mana yoktu. Bu uruklar artk birlemilerdi. Binaenaleyh
ilcilik yapmak kalyordu. Zaten Rus irfanndan mteessir olan bu genler ili de daima
iite gelmekte olduklar Tatarlk ile tabir ediyorlard. Bundan byle Tatarca, Tatar
edebiyat, Tatar matbuat, Tatar neriyat Denilmeye baland. Artk genlerden bir
takm hi de armadan aktan aa Tatarc olduklarn ilan ediyorlard.
Bu bir cret idi. Ruslar asrlardan beri efkr- umumiyeye hazrlamaya

alm olmakla beraber halk hatta mnevverlerden birou bunu kabul etmiyordu.
Birtakm, hatta halk eskisi gibi mselman, demekle iktifa ediyor, birtakm da
umumi vicdan keif eyleyerek Trkm, diyordu. Bazen bunlarn trede Tatarclk
ile mcadeleye giritikleri de olurdu.
Nihayet ok gemeden stanbulda inkiaf etmekte olan Trklk ve

milliyet cereyanlarnn imaldeki inikslar dorudan doruya bu milliyeti zmrenin
imdadna yetiti. Ruh- ammeye muvaffak olan Trklk imal illerinde gizli duygu
halinden karak uurlu bir akide halinde tecelli etti. imalin milliyetileri meseleyi
548
artk halletmilerdi. Byk bir iman ve kanaatle Trkln mdafaasna
koyuldular.
Fakat yine anlalmayan bir cihet vard. Tatarclar hatta bazen Trkler de
Tatar Trk addediyorlard. Trklk ile Tatarcln arasnda bir tezat
grmyorlard. Bu hale gre Tatar, Osmanl, Tatarc, zbek gibi Trk illerinde
birinin ad oluyordu. Fakat halkn efkr- umumiyesi byle bir tevili de nedense ho
grmyordu. Gnllerinden gelen gizli bir ses: Hayr, biz dorudan doruya
Trkz, byle dolambal yollara hacet yok, Rus misyonerinin kard bir ad
neden kendimize ml edinelim diyordu. Filhakika bu hl henz ilmi tetkikler ile
teyit ve izah edilmeyen bir hadisten ibaretti.
Harb-i umumi balamadan evvel imalde Trklk bir yannn

kuvvetlenmekte olduu, hatta Tatarc genlerin dahi Trkl kabul etmekte
olduklar grlyordu zaten buradaki Tatarclar da Tatarl bir taassup neticesi
olarak deil belki mttehideye amil mterek bir unvan olmak zere kullanmakta
olduklarn sylyorlard. te hl bu merkezde iken harb-i umumi balad. Araya
perde indi
Son gnlerde imalden gelen gazetelerden, mecmualardan mevsuk

haberlerden anlaldna gre evvelce balam olan Trklk cereyan u harp-i
umuminin devam mddetince hayli ilerlemi ve Tatarclk cereyan ise hissedilecek
derecede zayflamtr. Kahraman askerlerimizin muzafferiyeti neticesi olarak Trk
illerini boyunduruu altnda bulunduran btn Rus saltanatnn inhidam, btn Trk
illerinde olduu gibi, imalde de Trkle kar byk bir itimat uyandrm ve
mill vahdet mefkresi eskisine nazaran uurlu bir surette inkiaf etmekte
bulunmutur.
Burada harpten evvel Tatarc olan yahut mill cereyana kar tamamyla l-
kayd kalan birok limlerin, muharrirlerin Trklk cereyannn bana getikleri ve
bu uurda mcahedeye baladklar anlalyor. Hatta imal Trklerinin de bil-hire
ihya ettikleri hkmetin millet meclisinde teekkl eden frkalardan en kuvvetlisi
Trkler frkas oluyor. Kalan iki frkadan biri topraklar, dieri de ittihat-
slmclar frkasdr.
549
Grlyor ki mnevver geinenler arasnda teden beri Tatarclk gdenler
bulunmakla beraber bunlar mill mecliste bir frka tekili lzumunu hissetmiyor ve
yahut edemiyorlar. Mamafih bu mecliste Tatarclk gdenler de yok deildir. Bunlar
her vesile ile Tatarcl ileri sryorlar. Fakat karlarndaki frkada bu yanlanlar
daima irada alyor, neticede muvaffakiyetinden emin olarak her vesile ile
Trkle sadakatini ibraz ediyor.
imalde Trklk, Tatarclk cereyanlarnn iyice anlalabilmesi iin bu

sene Kanun- evvel on sekizinde inkat eden mhim bir celse mzakeresinden bir
ksmn nakledelim. Muhtariyet lyhas mzakere edilecekti. ptida layhann birinci
maddesinde olan Dhili Rusya ve Sibirya Mselman Trk Tatarlarnn
muhtariyeti cmlesi mzakereye konuldu. Ve buradaki Trk ve Tatar kelimeleri
nazar- dikkati celp ediyordu. Yirmiden ziyade mebus sz ald:
Gani Abiz Efendi: dil (Volga) boyu Tatarlarnn muhtariyeti diyelim.

nk Rusyada ki Trk uruklar arasnda Tatar mhim mevki igal etmektedirler.
Tatarlarn mazileri de ok zengindir sz ile balayarak Tatarln mefahirini
hatrlatmaya alyor, ahabettin Mercan, Kayyum Nasri merhumlarn Tatarl
meydana koyduklarn syledikten sonra: Bir vakitler Tatar dili kaba dillerden
sayld halde imdi ebedileti. Bununla nutuklar syleyebiliyoruz. Edebiyatmz
var, inklptan sonra itimalar akt ettik. Mill uralar yaptk. Biz bunlara btn Rusya
meselelerinin itima, otuz milyonluk Trk Tatarlarn mill uralar demi isek de
hakikatte byle deildi. Baka illerin btn mebuslar gelemiyordu. Netice itibari ile
btn bunlar yine dil boyu Tatarlarnn kendi kendilerine itimalar olup kalyordu.
Halim Sabit [BAY]
(nu: 40, 18 Nisan 1918, s. 267)
550
21. MAL TRKLERNDE TRKLK VE TATARCILIK
Bizim btn Trk uruklarn birletirmeyi dndmz gibi Ruslar da

btn Islav ubelerini toplamaya almlard. Fakat yrtemediler: Btn
teebbsleri dostluk ve ittihat yerine dmanlk ile kan ile neticelendi. Nihayet Rus
Bulgar, Srp, Karada, eh, Leh Hep kendi balarna kalmaktan baka bir are
bulamadlar. Bizde artk yeni batan byle hatalara dmeyelim. Trk uruklarnn
(illerinin) kendi istedikleri gibi tekmle doru yrmelerini serbest brakalm
binaenaleyh maddeyi maddeyi Tatar muhtariyat.. tasbih edelim diyor. A.
eref Efendi de Gani Efendiye itirak ediyor. Trkistan, Kafkasya ve sair yerlerde
bulunan Tatarlar muhtariyete itirak ettikleri halde bizim yan bamzdaki Kazaklar
(Krgzlar) Trk Tatar cinsinden olduklar halde muhtariyete itirak etmek
istemiyorlar. Bunlardan imdiye kadar ufak mahkeme-i erriyesini

tanmak hususunda bizimle beraber idiler. Fakat bu defa millet meclisine vekil
gndermediler. Arinburktaki Kazak kongresi mill meden ilerde bizden ayr
harekete karar verdi. Rusyada bulunan Bakurt, Tibeter, Mier, Nogay, Kazan
Tatarlar nerede bulunurlarsa bulunsunlar, bu muhtariyete itirak ediyorlar. Evet,
bugn Bakurtluk meselesi yok deil fakat bunun mill bir hareket olduu
sylenemez. Toprak meselesi halledilir edilmez arada niza kalmayacak Bakurtlar
ayr dilleri, ayr edebiyat ve medeniyetleri bulunduunu iddia etmiyorlar. Diyor.
Ulemadan ziya- hazret: imal Trk muhtariyeti diyelim, Tatara falana

lzum yok. Byk bir Trk milleti vardr. O paralanamaz, o birdir, ilh, ab
asabiyetiyle onun o byk milletin dalmasna taraftarlk edemeyiz. Cenab- Hakkn
Kuran- Keriminde: ayet-i celesiyle tebir edilmi

olan bu byk turan yekpare olarak kalacaktr ve kalmaldr diyordu.
mer Turul Efendi: Rusyada bulunan Trkler 15 seneden beri hayli

tekml etti. timai hayatta uurlu hareket balad. Evvelleri hakiki manasyla ne
mektep ne medrese ne de mill sahne ve musikimiz vard. u 15 sene zarfnda bunlar
hayli ilerledi ve yoluna konuldu. Evet, bunlarn yoluna konulmas hususunda
Tatarlarn ok himmetleri dokundu. Fakat meydana gelen ve gelecek ey yalnz
551
Tatarn deil belki btn Trk uruklarnn mill maldr. Mill sahnelerimizde
Bakurt musikisinin byk revac vardr. Tatar, Tibeter, Miser hepsi bu musikide
mill zevk duyuyor, mazinin btn ananelerini hatrlyor. Bakurtun (Akazar)
Kazann Rus musikisinden iktibas ettii Gzel iekinden bin defa daha tesirli,
gnllerin baka hibir trl harekete gelemeyen en hassas damarlarna ihtizaz
veriyor. Btn bunlar, bizim birbirimizden ayrlmayacak bir millet olduumuzu
gsteriyor. Bizim dilimiz bir, edebiyatmz bir, musikimiz birdir. Lehelerimizde az
ok fark var ise de bu da birbirimizle anlaamayacak kadar bir ey deildir.
Tatarlarn unuttuklar kelimeler Bakurtlarda, Kazaklarda yahut dier illerde
kalmtr. Fenn bir eser yazlrken Tatarca kifayet etmiyor. Hayvanat, nebatat
isimlerinden biroklar unutulmu, Bakurtada, Kazakada bunlarn hepsi yayor.
Biz, dier Trk illerinde yaayan bu gibi kelimeleri neden Rusadan bilmem nereden
alalm. Bizim Osmanl Trkleri de kendilerinde yahut dier illerde bulunmas
mmkn olan birok kelimeleri Arapadan, Farsadan, Franszcadan alarak
lehelerini dier lehelerden uzaklatrdlar. Trk vahdeti mevzuubahis olduu gn
bakalm bu iin iinden nasl klacak. Burada Tatarn mazisinden mefahirinden,
yaptklarndan bahsettiler. Acaba dier Trk uruklarnn, dier illerin de mazisi yok
mu? Hepsinin var. u mterek medeniyetimiz, irfanmz hep btn Trk uruklarnn
yardmyla meydana gelmitir. Binaenaleyh ortaktr. Evet, imalde Tatarlar daha
evvel uyanarak ie balamlar ise bu fazileti onlara verelim. Fakat biz buraya
mefahirden bahsetmek iin toplanmadk. Belki byk bir Trk ilinin temelini
korumak istiyoruz. Bu temel zerine kurulacak bina salam olmak lazmdr. Bu
byle olmazsa mthi dalgalar, kasrgalar bu binay temelinden ykar, yaatmaz. Her
trl zora kar mukavemet edebilecek salam temel zerinde salam bina
yapabilmek iin bir milyonluk Tatarn kuvveti kfi deildir. Bunun iin btn imal
Trklerini bir tek birleerek almalar lazmdr. ab asabiyeti yle asabiyeti
tamamyla unutulmal. Bugn hariten gelecek hcuma kar koymak
mecburiyetindeyiz. Gre meydanna yalnz Tatar isminde kmak doru bir hareket
olmaz. Biz byk bir Trk milleti olarak meydana kalm. Rus misyonerlii Tatar,
Bakurt, Tibeter, Mier Diyerek bizi birbirimizden ayrmaya altlarsa da
muvaffak olamadlar. Btnlmz muhafaza ederek bu gne nasl eritikse
bundan sonra da bunu bozmayalm. Burada tatar muhtariyeti diye bir karar verilirse
552
iftiraka yol alm olur. Bugn Bakurt ayrlsa, yarn da Mierlerin ayrlmayacan
kim temin edebilir? Hlbuki bir taraftan Bakurtlar ile birlemek istiyoruz, millet
meclisi isminden onlara vekil gnderiyoruz. Dier taraftan da byle Tatarclk
etmeye alrsak ate zerine ya atm oluruz. /294.s. Halkn halet-i rhiyesi
acayiptir. Kk bir vesile ile ayrlmaya hazr duruyor. Millet meclisinde tatarlar
ykseltmiler diyecekler. Binaenaleyh ab asabiyeti sezdirmeyelim diyerek
Trkler frkasn teklifine taraftar olduunu syledi ve srekli bir alka mazhar
oldu.
Sait Efendi de sze kararak maddenin (Tatar muhtariyeti) eklinde tashihini

istedi ve : Tatar millet meclisinde vekilleri kendilerinin isimlerini aryorlar
Tatarlktan kap kendilerine Trk demek istiyorlar. Biz Trk isek neden ayrca
mektep kitaplar yazp urayoruz. Osmanl Trklerinin kitaplarn alalm da
mekteplerimizde okutalm. Fakat ocuklarmz anlayabilir mi?, Evet, biz de
kendimizin Trk uruklarndan bulunduumuzu inkar etmiyoruz. Trk umumi admz
ise Tatar da hususi ismimizdir. Bizim kendimize gre hususiyetimiz vardr.
Bakalarnn da yle Binaenaleyh her il kendi istidadna gre kendi hususiyeti
dhilinde terakki etmelidir. dedi.
Ayaz shak Efendi: Burada Trk denilse Trkn hangi urukundan

olduumuz anlalmyormu, Trk Tatar denilirse uzun olurmu, binaenaleyh Tatar
demek en mnasip bir tabirmi. Hlbuki yalnz Tatar demekle de mesele halledilmi
olmuyor, iltibas yine baki. Kazan Tatar m, Kuban Tatar m, Krm Tatar m? Belli
olmuyor. Bence Trk Tatar tabirinden kap yalnz Tatarla iktifa etmek Abdullah
adn Ruslar bilmiyorlar diye ivelerine uydurarak Abdl demek kabilinden oluyor.
limizin ok yerlerinde halk kendilerinin Tatar adyla yd olunmalarn hakaret
sayyor ve bundan nefret ediyorlar. Evvel Rus misyonerleri bizi muhtelif azlar,
adlar ile ayrp paralamaya alyorlar. imdi de biz kendi kendimizi paralamaya
yelteniyoruz. Bir zaman Domada maarif ileri tetkik edilirken umumi talim
mecburi olur, mselman Tkler kendi dilleriyle okurlar diye bir madde teklif
edilmiti. Mehur kara yzlerden Puriskivic itiraz etti ve dedi ki: Rusyada Trk yok
ki mselman Trkler kendi dilleriyle okur diyelim. Burada trl milletleri zorla
Trk yapmak istiyorlar bu byle olmaz. Tatar Miser Tibeter - Bilmem
553
kimler diye krk sekiz kadar il ad saymt. Hatta Gani Abiz Efendi Puriskivicin
bulup kard o isimlerin hepsini bulamam handeler Puriskivic burada
sylenen szleri iitmi olsa idi bugn kendini msterih addeder ve rahat uyurdu.
Encmenin teklifini kabul edelim, meselenin kati olarak ilmen halini atinin
akademisyenlerine brakalm, limler meseleyi srf ilim nokta-i nazarndan tetkik
ederler, belki de o vakit hibir kayt falan ilave etmeksizin yalnz Trk demenin kfi
gelecei anlalr. Tatarclarn teklifini kabul ederek tarihi bir hata irtikp etmeyelim
dedi.
A. Battal Efendi: Bizim admz ne imi? ermilerin kitabn Buza yemi

derler; acaba bizim admz da m buza yemi! Bir vakitler (tercman) gazetesinin
dilde fikirde, ite birlik diyip btn Rusya Tatarlarn Trkletirmek istemesine
kar Nur Gazetesinde hcum ederek Tatarlmz ispat etmeye alm olan Ayaz
efendi bu defa Trk olmu; (iki yz yldan sonra inkiraz) namndaki eserinde
Bulgarc idi. Ne acayip tahavvller! Evvel biz kendimizi mselman diye
sylyorduk, dilimize de mselmanca diyorduk. ahabettin Mercani Tatar tarihi,
kvam nasri Tatar sarf yazdktan sonra Tatarlmz anlam olduk. imdi
mekteplerimizde Tatarcaya yer verildi. Tatar tarihi ders olarak okutuluyor. Demek
oluyor ki bizim Tatar olduumuz hakknda zerre kadar phe edilmemek lazm.
Habip Zeyni: Battal Efendinin dedii gibi, bizim ismimizi buza yemi
deildir: Bizim ismimiz Trktr. Tatar Cengiz ordusundan bir kol ordunun adyd.
Hareket esnalarnda daima ilerden giderdi. Bu sebebe binaen harite btn Cengiz
ordusuna Tatar denildi. Bizim ise bunlarla hi mnasebetimiz yok. u halde neden
Tatar olalm. Ayaz Efendinin evvel Tatarc, sonra Trk olduunu sylediler. Bu
da pek tabi bir haldir; canl fikirler daima hareket eder, tekmle doru yrr. Hatta
evvelce ben de Tatarc idim. stanbulda tahsilde bulunduum esnada Trklere
kar olmak zere bir de Tatarclk frkas tekil etmi idik. Fakat sonralara doru
hayat, tekml beni de Trk etti; imdi Trkym.
Ayaz Efendi: A. Battal efendi szleri arasnda benim hakkmda da baz

eyler syledi. Hayli eski Nur Gazetesinde yazdm makalemin trl eserlerinde
kullandm Bulgar, Trk szlerini alyor da beni evvelce Tatarc, sonra Bulgarc
daha sonra Trk oluverdi, diyerek hayret ediyor. Burada hayret edilecek bir ey
554
grmyorum. Ben validenden bile Trk olarak doduumu iddia ettiim yok.
Eserlerimde yerine gre trl trl yazm olabilirim, bu pek mmkn ve tabi. Lakin
mesleimde tebdil yoktur. Evvelde elimden geldii kadar milletime hizmet etmek
istiyordum, imdi de ayn fikirle alyorum. Ben rzgra gre tebdil-i istikamet
edenlerden deilim.
Mzakere kfi grlerek mdde encmenin teklifi vech ile kabul ediliyor.
Grlyor ki bugn imal Trkleri arasnda biri Trklk dieri de

Tatarclk olmak zere iki cereyan vardr.
Tatarclk cereyan Rusluk kadar eski olduu halde imal Trkleri iin
tamamyla arizi ve marazi bir haldir. Bunun byle olduu gittike anlalyor; Trk
milliyetilii inkiaf ettike bunun daha ziyade srklenip gitmesine imkn yoktur.
Binaenaleyh Tatarclk cereyan katiyen lme mmkndr ve lmelidir.
Trklk cereyan ise bil-nesibe yenidir. Fakat dorudan doruya halkn

vicdanndan kopup gelen bir cereyandr; son gnlerde imal Trklerinin millet
meclisinde resmi bir frka olarak teekkl etmitir. Binaenaleyh Trklk, buralarda
Rusluun nfuzu azaldka daha ziyade canlanmaya, daha ziyade kuvvetlenmeye
millet fikri ilerledike Tatarclk gibi yabanc cereyanlar def edip mill Trk
vahdetine eriinceye kadar tekml etmeye namzettir.
Halim Sabit [BAY]
(nu: 41, 25 Nisan 1918, s. 293)
555
22. YANGELDZM
Derdimizi bir hamlede hlasa eden ne mkemmel bir kelime yarabbi Bizi
yiyip bitiren illetin mikrobuna ite isim verildi; vuzuhlu, mull, emsalsiz bir
isim Geen nshamzda bunu bulduum zaman yreimin haz iinde erir gibi
olduunu duydum bu bir kelime gzlerimin nnde drt asr canlandrd; drt asrn
ihmalleri, teseyypleri katmer katmer karmda ald. Irs bir zenginlik; gerine
gerine, esneye esneye, uyuklaya uyuklaya yaam drt asrn babalarndan kalma bir
uyuukluk kanmda bir hastalk gibi yayld, derinliini anlatamayacam bir
yorgunluk, bunaltc bir uyku gzlerimi rtt.
te itima derdimizin umumi unvan Yangeldizm bir kelime ki btn bir

inhitat tarihinin hlasas; yangeldizm eski asrlarn kad dairelerinden balayarak
bugnk devrin kalem odalarna kadar her tarzdaki idare makinesini bir cilt kitap
kadar noksansz tavsf ediyor. Sedirli, divanl odalarda nargile ubuk ien
insanlardan koltuklu kanepeli salonlarda ular yaldzl nazik sigaralar tellendiren
bugnk nesle kadar; bir araya toplatklar zaman hercai tarlas gibi rengrenk
feraceleriyle gzler alan yamakl kadnlardan, evik yryl, igzar tavrl u
koltuklar czdanl hanmlara; geni alvarl, kocaman kavuklu bezgin aalardan dar
pantolonlu, yatkn fesli aceleci beylere kadar btn nesiller karmda duruyor.
Hepsinde bu var: Yangeldizm. darede yangeldizm, dinde yangeldizm; devlet
dairelerinin hepsinde, ille maarifte yine yangeldizm mir koltuunda, tccar
dkknnda; muallim mektebinde, renper tarlasnda; aktr sahnesinde, muharrir
gazetesinde hep yangeldizme mptela:
Sal keti-i umurunu bahr- tevekkle
A bdbn himmeti yd gel de zevke bak
Beyiti sanki her dairenin her evin odalarna aslm bir program Avrupaya
gnderdiimiz sefir de bundan yakasn syrmam, seyahate kan rical de bundan
kurtulamam, tahsil etmek iin Frenk illerine koan genler de buna dayanamam.
556
Trkn derdi yangeldizm. Bereket harbe Galiba bizdeki bu yangeldizm illetinin
srm harp oldu. Birka sene var ki kmldadk, yangeldizmden yar vazgeerek
biraz ayakst durduk. nallah kalkar yrrz.
Bittabi umumi bir surette yangeldizm tesirtn u sayfaya sdramam. Ben

kendi sahamzdakini belki bir nebze tetkik edeceim: Mesela bugn bizde bir
Trklk cereyan var; baka are olmadk iin istiyoruz ki lisan da sadelesin,
edebiyat millileip siyasi hudutlarmz asn, bu koca Trk nehrinin atan ayn su,
ayn irfan doldurdun li, fakat ne naks bir vukufla ayaklar tutmaz bir irfan ile
gzlerimiz bal, kulaklarmz tkal yryoruz. Berksondan, Renan ve Foiyeden
bol bol bahseden nerede o tetebbu genleri Biraz da iimizi grsnler, zeklarnn
mealesi altnda bizi Trk cereyannn menbana kadar gtrsnler, etrafmz
aydnlatp ilk mteebbslerden, onlarn hizmetlerinden, tesirlerinden yeni yetienleri
haberdar etsinler. Hani bir Trk edebiyat ve Trklk tarihi? Frenk kendi mallarn
bizden iyi urap tahlil eder; fuzuli muavenete, kze yardm eden inek gibi
aczimizle kuvvetlinin yardmna ne var koacak? Biraz kudretimiz varsa kendi
metamzla uraalm, ilimde de dhili istikraz yapalm, sermayemiz bizde kalsn.
imdilik Trk irfanna Avrupa avu amyor. Ne zaman biz kendi byklerimizi
frenkten evvel tetkik eder ortaya taklit olmayan bir eser koyarsak o zaman her
milletin ulemas bir kaplcaya gelir gibi uzak yerlerden koar, bu yeni hassal
kaynaktan yardm ister. limdeki yangelizm de ite drt Franszca kitabn bozuk
tercmesi, anlalmam iktibasyla meydana konmu sisli, puslu eserlerdir.
arabuk, kolaycack, batan savma, lim olmak merakna ilimde yangeldizm derler.
Babadan, dededen kalma eyay hrdavat diye sanki kaldrp tavan arasna
attk. Avrupadan aldmz ilim bize u sandkta kflenen eya arasndan kymetli,
deerli mallar semeye yaramal, bize byklerimizi bildirmelidir. Bal alacamz
iekler onlardr. Kim bilir byle bir alma nisyan, ihmal iinden karlp elimizde
bir ta gibi parlayacak bize irfan leminde necabet verecek ne kymetli isimler
kazandracak! Ekseri mtetebbularmzn yorulmam kafasnda kuyumcudan ariyet
balk kaldran gelinler gibi bakasnn mal sahte bir ilim ancak on saat parlyor
Trk cereyannn da hizmetleri nispetinde isimleri snk, ilimleri ne kadar

derinde hilkatleri o derece mtevaz ne kahramanlar var; aramzda, hatta iimizde
557
yayorlar, tebdil gezen ahlar gibi kafilemize yaya karm beraber giderek bizi
yakndan kolluyorlar. eln onlarn zeksyla aydnlanm yollardan onlarn irfanyla
izilmi hatlarda gidiyoruz. Bunlar ne zaman tanyacaz? inde yuvarlanp
gittiimiz cereyann balangcndan bugne kadar geirdii yolu bilirsek temelli
salam, kubbesi uygun bir bina kurarz. Bizi gayemiz olan byk ve anl kervan
saraya her taraftan yorula didine gelen milletta kafilelerinin birleip beraberce
konuaca, dertleecei byk Trk kervansarayna ancak byle allm eserler,
ruhlarnda iin iin heyecanlar yanan sanatkrlar gtrr.
Evvela ihtisas devrini amal, ortaya her telden alan noksan tetebbularla
yarm yamalak yazlar koymaktan vazgemeli. Yeni nesil diyorlar ama ekserimizin
ya otuz bele krk arasnda Byle hal, darp; ktlk, kurak asrnda genlie
gvenmemek daha doru olur. Artk air iirini lim eserini ortaya koysa..
Yorulmadan, almadan elence nevinden ilim bir nevi yangeldizmdir. Temyl
isimlerle anlalmaz tabirlerden mahrum bu sade, kaba, ilimsiz fikirlerime
glmseyin esersiz limlere onlar kendilerini irfan leminde ne kadar ah, sultan
farz etseler bile ne are ben pek mit balayamyorum.
Yangeldizm ile gayeye varlamaz gnlk tembelce say adm

yrtmez. Nitekim idarede de ancak bir artla hedefimize varabiliriz:
hmale, lakaydiye, kolay hrete, gsterie, yani bir kelimeyle hlasa

edelim yangeldizme nihayet vermek
Refik Halit [KARAY]
(nu: 41, 24 Nisan 1918, s.281)
558
23. RUSYADA ALE VE KADIN HAYATI
Bundan evvelki nshamzda yine htilalden Evvel Rusya sernamesi altnda,

sabk Duma azasndan Gregoar Aleksanskinin Son Asrda Rusya nam altnda
1912 senesi Rus ihtilalini hazrlam olan balca amillerden mtefekkirler snfyla
hakiki nihilizmin ne olduunu yazmtk. Bu defa da Ruslar da ailenin ne suretle
tekml ettiini Rusyada feminizm meselesinin ne halde olduunu greceiz.
Mellifin btn eserde hkim olan (btn itima ve siyasi tekmllerin amili iktisad
hadiselerdir) tarzndaki esas iddiasn kabul etmemekle beraber, bugnk Rus
ihtilalini izah edecek birtakm kaideli vaka ve hadiselere tesadf ettiimizden
kitabn burada ksaca hlasasna devam etmeyi karilerimiz iin istifadeli bulduk.
Rus Islavlarnn, tarihi devirlerdeki en eski itima hcresi ailedir. Fakat bu

aile bugn grdmz zevc, zevce ve ocuklardan mrekkep aileye benzemiyordu.
Dokuzuncu ve onuncu asrlarda yaam Rus Islavlarnn ailesi, birlikte maeri bir
iktisat hayat yaayan krk elli kandatan mrekkepti. Bu tekilat itiraki bir
mahiyette idi. Fakat eski Islav aileleriyle bugn Rusyada grlen mir tekilat
arasnda pek ok farklar vardr. Mir dhilindeki itirak yalnz mterek emlaka,
topraa ve devlet huzurunda mali ve siyasi mesuliyete inhisar eder. Eski Rus
ailesinin itiraki bilakis gayet iktisad idi. Bu hem istihsale, hem de istihlake ait bir
itirakti. O zmreye ait fertler yalnz ziraata ait olan topraktan istifade etmiyorlar, bu
toprakta biraz alyorlard. Ziraattan maada mterek bir surette dier zanaatlarla
da megul oluyorlard. Birlikte altktan sonra izbe nam verilen tahtadan byk
evlerde oturuyorlard. Bu aile rabtasnn temin eden ey ekseriyetle kandalk
olmakla /295.s. beraber, bu irtibatn esasn karabet deil, iktisad rabtalar tekil
ediyordu. Bu itirak ebediyen devam etmiyor, muayyen bir mddet sonra mesela on
sene sonra aradaki itirak mukavelesi mnfesih oluyor ve aile inksama uruyordu.
Bu gibi hallere Srplarda, Hrvatlarda tesadf edilir; bunlarda iktisad rabta kandalk
rabtalarna faiktir.
Bu eski aile iktisad tekilat olmakla kalmyordu. Ayn zamanda, emlaknn,

saynn mahsuln muhafaza ve mdafaaya mecbur olan bir devlet mahiyetinde idi.
Hibir zaman bir biriyle uyuamayan airetler, mtemadiyen harp eden, yama
559
ederlerdi. On birinci asr ortalarna doru Kiev prensi hekim Yaroslav zamanlarnda
intikam hakk yani kan davas cari idi. Bu tarz mcadelelerin mevcudiyeti her aileyi
mnferit bir kuvvet haline koymutu. Binaenaleyh her ailede inzibat, askeri tekilat
lzumu hissedildi. Peder, ailenin btn efrad zerinde hkmran bir hukuku haiz
amir vazifesini grrd. Bu suretle otokrasi mahiyetini haiz olan idari tekilat,
ailenin yava yava byyerek ayr czlere ayrlmasyla aristokrasi haline geti.
Bu pederahi aile bugne kadar Rusyadan kalkamamtr. Ufak tefek

tahavvllerle bu tekilata ara sra tesadf olunuyor. Bugnk mirleri tekil eden
Dvorlar, akraba birka aileden mrekkep, ayn at altnda ikamet eden ayn efendiye
tabi olan, iktisad vahdeti haiz byk ailelerdir. (Domokozbain) namn alan bu
ihtiyar aile babas kyn ihtiyar heyetinde byk aileyi temsil eder; ailenin emlak,
aile efradnn iileri hep ona aittir, btn efrat kendisine tabidir. Bu byk aileye o
ev sahibinin yalnz evli ocuklar dhil olurdu. Fakat ii eksilirse damatlar da dhil
olurdu.
Hkmet, esaretin ilgasndan sonra bu aile enmzecini idame iin birtakm

tedbirler ittihaz etti. 1886 senesi nc Alexandr, arazinin aile efrad arasnda
taksim edilmesi iin bir kanun neretti fakat hibir tedbir kifayet etmedi. 19 ubat
1861 tarihinden bugne kadar iki buuk milyon fazla aile paraland. Byk
sanayinin terakkisi ahaliyi ehirlere doru ekti; btn kyl genler sanayi
merkezlerine hicrete baladlar. Aileler birer birer zld.
ocuklarn bu suretle babalarndan ayrlmalar birden bire vuku bulmaz.

ocuklar ehre gittiklerinden itibaren bir mddet eski aileleriyle mnasebetlerini,
muhaberelerini devam ettirirler. Bilhassa bte vahdeti daima devam eder. ocuk
evine kazancnn bir ksmn getirir; bazen kyne dnerek tarla ilerine yardm eder.
Fakat yava yava bu mnasebetler kesilir; ocuk ehirde bir aile kurar ve meneini
bsbtn unutur.
htiyar kyller, hakiki Rus olan mellifler, genliin, sakin ky hayatna

gsterdikleri bu nefretten mteellimdirler. Fakat ky, genlii zapt ve teshir edecek
bir derecede deildir. Sefalet oralarda pek byktr. Ne kanun, ne adet ve anane
kylnn hayatn, sayn syanet etmiyor. Kyl kadnlarn vaziyeti de pek elimdir.
560
Kadn kyde bsbtn mdafaasz, zevcin, aile byklerinin keyfine tabidir. Rus
kylsnn, zevcesini elde tutabilmek iin elinde bir vastas vardr: Dayak. Bir
Mujik karsn dverken komular: Zevcesini talim ve terbiye ediyor! derler.
Ev sahibinin kudret ve nfuzu bazen pek feci surette tezahr eder. Rus
kyllerinde bugne kadar (snukastuv) denilen peder ile gelin arasndaki zina
mevcuttur. Olu muharebeye veya ehre almaya giderse babann zevce zerinde
her trl hukuku vardr. Bundan birok iddetli facialar husle gelmektedir.
Rus kylerini ehirlerin aksine olarak pederahi ve saf adetlerin, ahlaklarn

makri farz etmek eyaya pembe gzlkle bakmaktr. Rus kylleri pek sefil ve pek
cahildir. Aslzdeler, kyleri kendi evleri farz ettiklerinden ahlak ve fazilet numunesi
olmaktan pek uzaktrlar. Binaenaleyh byk iftliklerde, fabrikalarda alan gen
kzlarla kadnlarn vaziyeti acnacak bir haldedir. Baz yerlerde kyl kadnlar eya
gibi satn alnr; ahlakszlk, fuhu umumi bir hl almtr. Her k, vilayetlerden
Senpetersburga birok kyl kadnlar gelir. Btn k fuhu ile vakit geirdikten
sonra kylerine dnerler. Tol eyaletinden birok kyl kadnlar on alt yalarnda
gen kzlarn ehirlere gtrerek fuhuhanelere sevk ederler. Bunlar kzlarn bir
sarhoa tezvi etmektense, on sekiz yana kadar fahielik ettirerek sonra bir
fabrikada altrmay tercih ederlermi! Bu kzlar kazanlarnn bir ksmn bittabi
validelerine yollarlar.
Umumiyet zere Rusyada fahielerin ekseriyetini kyl kadnlar tekil

ediyor: -Senpetersburgta btn fahielerin yzde altm bei kyllerdir; Nijini
Nogotor Panayrnda alveriten maada elenmek iin de gelenler arasnda
fahielerin yzde yetmi drdn kyl kadnlar tekil ediyor. Senpetersburgta
fuhu ile geinen elli bin kadn vardr. 1910 senesi itima eden (kadnlar mdafaa)
kongresinde bilhassa kz ocuklarnda fuhun tezayd nazar- dikkati celp etmitir.
Bunlar arasnda on, on iki yanda kz ocuklar olduu gibi, bunlara mahsus oteller,
vasta olanlar ilh Gibi bir tekilatta vardr. Fuhun bu kadar vasi mikyasta intiar
hakknda yaplan anketlerden kan netice: Evvela kadnlar fakr u sefaleti, alktr.
Rus hayat- itimayesinde grlen derin bir tezat neticesi olarak, istihsal
kuvvetlerinin halk elinden alnmas, fuhun tezydnde byk bir amil olmutur.
Fabrika hayatnn yevmiyelerin hali kadn ameleyi bu yola sevk etmektedir.
561
Kadnlarn mdafaa ve himaye edecek kanunlarn da mevcut olmamas kadnlarn
derin bir cehalet iinde bulunmas da bu hali tedid ediyor. Bugn bile Rusyada
hakim olan mtarefe: lim kzlarn iine yaramaz!dr. Mujik kzn mektebe
gnderecek yerde hizmeti Gibi kullanyor.
Ticaret ve ruhbniyet lemlerinde de kadnn mevkii pek fenadr. Kzlarn,

muhabbet, ak saikasyla izdivac memnudur. Btn izdivalarn esas maddiyattr.
**
Son asr cemiyeti kadnlar yalnz asli bir cihette deil, zihni, dima mesaiye
de mecbur ediyor. Rusyada mtefekkir kadnlar byk slahatn devrelerinde
zuhur etmitir. Bu slahatn icras, maarifin tamimi, halkn shhi eraitini temin iin
fikren alan adamlara ihtiya grld. Bu suretle kadnlar da kudretlerini istimale
baladlar. Btn li mektepler kadnlarn hcumuna maruz kald; 1860 senesi
kadnlarda itima faaliyetlere itirake baladlar. timai ve iktisad sahalardaki
tekemmlt Rusyada kadn mtefekkirleri zmresini tekile yardm etti. Bu zmre
evvela asilzadelerden mrekkepti. Asalet yani derebeylii iktisdiyatnn sktu,
asilzade ailelerin inkraz birok asil gen kzlar hayatlarn bizzat kazanmaya icbar
ediyordu. Bunlar hep serbest mesleklere girmeye baladlar. Bil-hire memur, byk
tccar kzlar da bunlara iltihak etti. Birok mesleklerde bilhassa ilim, terbiye ve
tababet mesleklerinde kadnlar erkeklere rekabet etmektedir. Son zamanlarda Rus
kadnlar ziraat, fenniyat ilimleri de tahsil etmektedir.
Fakat mtefekkir Rus kadnl yalnz birka serbest meslee girmekle iktifa
etmiyor; itima mcadelelere, siyasi faaliyetlere de itirak ediyor. Bu nokta-i
nazardan dier Avrupa kadnlarn pek geride brakmlardr. Rusyada kadnlk
leminde de devaml siyasi tekilatlar vardr.
Rusyada dier mtefekkirler gibi kadnlar da sosyalizm fikirlerinin tesiri

altndadr. Nihilizm ksmnda grdmz vech ile iddet ve ihfe ile siyasi
faaliyetlerde bulunmak tarz gen kadnlar arasnda da taraftar bulmutur. Rusyada
zayf kadn eliyle ne kadar bombalar, tabancalar atlm, ne kadar gen kzlar ihtilal
uruna canlar feda etmilerdir! Fakat kadnlarn bu faaliyete daha mmer bir surette
562
itirak etmelerine dier memleketlerde olduu gibi kanun manidir. Yalnz u farkla
ki Rus kadnlar, itima faaliyetlerin ileride temre vereceine, bu usl ile kadnln
da kurtulacana Avrupadaki hemirelerinden daha ok iman ediyor.
(nu: 41, 25 Nisan 1918, s. 294)
563
24. HARP ZENGN
stanbula geldim geleli: Bunlar da kim? Nasl adamlar bunlar? diye kendi
kendime soruyordum. Hikyeleriyle kulaklarm doldu; nereye urasam bahisleri
geiyor, kiminle konusam lakrdlar ediliyor; salonlarda ss dkn hanmlar
gzleri parlayarak, kalemlerde paras kt beyler hiddetlerinden sararak, sokaklarda a
dilenciler belki bize de talih bir gn yardm eder hlyasyla kendilerini avutarak hep
bunlar dnyor, bunlarla urayor. Harp zenginleri hi phe yok harpten, harbin
kendinden fazla bizi megul ediyor. Zenginin mal zrdn enesini yorar derler,
yiyip ime hususunda eski gnlere nispeten ok az ilemeye mahkm enelerimizi
imdi harp zenginlerinin bahsi yoruyor. Hepimizi, btn canllar, daima bu talih
meselesini dnrken grmeye o kadar altm ki karma geip mtefekkir bir eda
ile gzleri uzaklarda mehul eylere dalan kedimden bile harp zenginlerine dair
hlyalarla megul diye pheye dtm oluyor!
Bugnn, her yerde bahsi tazelenen iki mhim, birbirine mabih iki byk
ve mull meselesi var; bizi daima irendiren, zen, rkten, bazen de ldren iki
mesele: Harp zengini, tifsl bit Alverite, birini, gidip gelite brn dnr,
bakkal, kasap dkknlarnda birini, tramvayda, vapurda brn hatrlarz; e dost
toplannca da birini brakr brne beddualar ederiz. Harp zenginlerinin gn
getike iip kabaran keselerine ne kadar kr girerse bizim de her ay biraz daha
sararp solan kanmzdan o kadar krmz hayvanat eksiliyor; onlar defterlerindeki
fiyat faslnda ne kadar darp ameliyat yaparsa bizim seferemizdeki yemeklerden de o
kadar tarh etmek icap ediyor. Onlarn kapatmalar ne kadar fazla giyinip kuanrsa
bizim de oluk ocuklarmzn o kadar yolunup soyunmas lazm geliyor Hlasa
onlarn bolluu bizim ktlmz; onlarn keyfi bizim kederimiz; onlarn varl bizim
yokluumuz Hani bir baka aacn dalnda bir baka hayvann srtnda yiyip
yaayan zararl fidanlar, bcekler vardr, asl bedeni gnden gne zayf drp
krletirler, harp zengininin ticareti byle Kuvveti topraktan deil, benim srtmdan
ekiyor; havann feyzini deil benim iliimi emiyor; yamur suyuyla deil
gzyayla yetiiyor Btn dnya her yerde ehramlar kuran renperler gibi yaln
ayak, ba kabak, drt kaba zenginin dalar byklndeki servet abidesini yapmaya
mahkm Btn milletler bu yeni zenginlerin hesabna alyor; istisnasz bir
564
kaide te ben bile u makalemi mesela bir kandil olu, bir aydzde krna
yazyorum; mttefik memleketlerde de byle, dman lkelerde de Frenginin ilac
civa, uyuzun kkrt olduu gibi bununki de: Sulh Bu derdi harp dourdu, musalha
ldrecek, kan denizinde treyip dal kol salan bu ahtapot sulhun temiz havasna
knca boulacak, o zaman kadar tahamml; baka are gremiyorum; meclislerden,
nizamlardan fayda umuyorum
Ben u sayfaya onlara gelen zarar sdramam; bu makalem, iine dnya

yzndeki btn fenalklar ald rivayet edilen Pandorun er kutusu deildir ki
stuna bin sayfaya girmez dertleri sktrabileyim Yalnz baz mtalaalarm var
onlar yazacam:
abuk kazanlan para hazr elbise gibi ereti duruyor;

zenginlii Gksu testisi gibi hantal bir ey; serveti asrlarn yadigr olmal ki insan
em-i blbl kllabdanlar gibi inceltsin Parann sahibine yakabilmesi asrlar
meselesidir. Servet nne gelenin srtnda zarif durmuyor; zengin hazinesini hamal
gibi maddi bir glkle, kaba tavrlarla deil diman dolu bir lim gibi manevi bir
yorgunlukla nazik edalarla tamal; parasn dolu gibi kra vura deil nisan
yamurlar gibi iire iire sarf etmeli. Zenginin darya verdii yegne tesir kendine
svp saydrmak deil, beenilip sevdirmek olmal Bunu harp zengini yapmyor;
deil iyilik etmeyi, parasn hazmetmi bir zengine yakr tavrla oturup kalkmay
daha renemedi.
Bu tavrlarnda dimdik yahut yamyass aldklar acemice vaziyetler bana

kurban bayramnda koyunlarn satp mecidelerini kemerlerine istif eden obanlarn
arabadaki beceriksiz, rahatsz o durularn hatrlatyor. Daha arabaya binmeyi
renemediler!
Kanepeye yaslanp elli bin liralk hesaplardan, yz bin liralk al verilerden

bahsettikleri vakit Manakyanla hsnn tiyatrosuna zavall grgsz, kyafetsiz
aktrlerin oyun icab zenginlikten, milyonlardan dem vurmalarn gz nne getirip
glyorum. Daha paral bir adam edas alamadlar!
Yanlarna drt kopuk dalkavuk toplayp rak tepsisinin bana dizildikleri ve

murdar hikyeler anlata dinleye kaba kaba gltkleri zaman hatrmda anasn
565
ldrp baheye gmen ve zerine prasa ekip ald paray zba sokanda yiyen
kanl hovardalar, sokak miras yedileri, baloz mterileri canlanyor. Hala efendice
elenmenin tadn bulamadlar!
Zenginlii sade yiyip imekten hindi gibi kabara bbrlene gezmekten, dii
arkasnda sokak sokak dolamaktan ibaret zanneden byle servet sahiplerinin
memleketi, vatan yoktur. rfansz gzlerinde ikiden bakiye dumanlar, bn
yzlerinde srdkleri sefahat hayatndan kalma galiz izgiler; kk vcutlarnda bir
hane ve mtemilatna srne srtne bsbtn bayalam edalar Bunlar m
parann feyzi semeresi faydas?
Onlar harbin bitmesini isterler; tpk yangnn dal budak salmasn bekleyen
apulcular, llerin bereketini gzleyen kargalar, salgn hastalklar zleyen
skatlar gibi Kalplerinde iyilie istidat, ruhlarnda ykselmeye kudret,
gzlerinde gzellii grr fer olmayan bu zenginlerin parasndan memlekete ne
fayda geldi? Fabrikalar iletip amele altran, arazi alp renper besleyen, gemi
iletip tayfa kullanan, hlasa servetinin bir ksmn memleketine dken zengine
benden bin hrmet Fakat iki odal bir yazhanede drt ihtiyar manevrasyla milyon
kazanan sonra bu paray gidip Frenk illerinde sefahatle eriten mantar gibi tredi
tccara selam bile ok! Eln hayr messeseleri harpten evvelki zenginlerin
dostluuyla yryor, eln fakirler orta halli adamlarn sadakasyla geiniyor, eln
memleket az paral fakat ok vicdanl insanlarn kollar zerinde tanyor, byle
yrei iyilikte ksr, hamiyette zrt lakin eli sefihlikte cmert, irretlikte geni
zenginlerden mahrum kalmak herhalde topramz iin erefti. Paras bol adamn
byle devirde iyilik etmek iin ne geni meydan bulacan dnyorum da dnk
mflisin bugnk ta kalpliliine hayret ediyorum; asl onun hepimizden fazla
halden anlamas lazm gelirdi Daha henz uykusunda kendisini zavall hayatyla
psz, pulsuz grp bu korkun ryadan rpna rpna uyandna phem yok!
Fakat bunlar dnen kim? Sen keyiften, cakadan, dalavereden haber ver; git
zamane zengininin ltfunu garson , boyal

haspalardan sor! Bu yrek iyilik etmekten lezzet almyor, bu az hayrn tadn
duymuyor, bu el sadaka vermenin zevkini bilmiyor. Bol para byle adamlarn elinde
566
cetvelleri almam takn bir rmaa benzer, etrafna fayda deil zarar verir, benim
memleketim iin istediim servet bu deildir, bu bir afettir. Kasrga ile dolunun
methinde kalmamn ehliyeti yok; ne yapaym?
Zamane zengini, ara sra bir gnk krnn yzde beini iane eklinde
vermeye mecbur olursa gazeteler onu alklyor; teekkrler taltifler takdirler, bini bir
paraya Ertesi gn eker iki yze frlyor Neden byle? Gece evden gtrd
sandk dolusu eyadan ertesi sabah bir geri getirdi diye kabahatliyi
ltufkr addetmek ok fazla, ok manasz bir nezaket olmaz m?
Hlasa harp zengini bu memlekete daha habbe kadar, zerre kadar fayda
vermedi; bilakis parasn bir kama gibi zarara kullanyor. Bu servet ere alet. Balta
ormana Sapm sizden! demi; bu itima bknn da maalesef sap iimizden kt;
yerli mal Evveli zengin Frenk serveti memlekette bela olurdu. imdi de
kendimizinki!...
Benim kimseden zevk sren, benim srtmda keyif getiren, benim kanmla
caka satan, beni zarara soktuka sermayesini arattran u mahlkatn meth edecek
yerini bulmak dorusu yaman maharet Gazeteciliin bu kabil ince felsefelerini
benim kaba aklm bir trl kavramyor.
Refik Halit [KARAY]
(nu.42, 2 Mays 1918, s. 301)
567
TESANTLK
25. HARP ZENGNLER MESELES
Maksadmz Mebusan Meclisi ekmecelerinde aylarca mddet kale-i bent

olmaya mahkm olan harp kazanlar vergisini mevzuubahis etmek deil dorudan
doruya harp kazanlarnn esasn tetkik etmektir. Yevmi refiklerimizi takip etmek
icap etseydi, bu bahse harp zenginleri meselesi demek lazm gelirdi. Yevmi
refiklerimizde bir mddetten beri harp meselesi diye ayan- nazar bir mnakaa
kaps alm, muhtelif nokta-i nazarlardan mtalaalar ortaya atlmtr.
Harp zenginlerinin lehine olanlar mutlak hak prensibini ileri sryor,

aleyhinde bulunanlar ise menfaat- itimayeyi esas ittihaz ediyor. Fakat biz evvela
zannediyoruz ki bahsi harp zenginleri meselesi diye ortaya atarsak ilmi sahadan bir
para uzak kalm oluruz. Zenginleri mevzuubahis etmek subjectif bir surette
muhakeme yrtmek demektir. O halde nokta-i hareketimiz ilc-y hl ile harp
zenginleri aleyhinde halk da hsl olan infial ve ibirar hayatndan ibaret olur gibi
grnr. Hlbuki mtefekkirler kalem erbabnn vazifesi ale-l- tlak mi (populaire)
cereyanlara kaplmak, bu cereyanlara bela tefrik kuvvet vermek deildir.
Mtefekkirler mi cereyanlar iinde muhak ve nafi grlen cihetleri btn
kuvvetleriyle tervi etmek mecburiyetinde bulunduklar gibi muzr ve haksz grlen
cihetler aleyhinde dahi cidal amakla da mkelleftirler. Hlbuki harp kazanlar esas
itibaryla mevzu ittihaz olunursa mesele objektif ey bir surette tetkik edilmi olur.
mi cereyanlarla hi alakamz kalmaz, btn tetkikatmz ilm sahaya mnhasr
kalabilir.
Ancak en evvel uras anlalmak lazm gelir: Hadd-i zatnda ortada bir harp
kazanlar var mdr? tede beride harp zenginleri, yeni zenginler nam altnda bir
mesele etrafnda sylenilen heyecanl szler ahval-i hazrann geici tezahrat
cmlesinden midir? Yoksa harp kazanlar aleyhindeki cereyanlar itima vicdanda
yerlemi kati amiller hkmne girdi mi? Birinci kka gre ortada bir harp
kazanlar meselesi mevcut deildir? Bu gn mevcut gibi grnse bile yazn
bsbtn ortadan kalkacaktr; ikinci kka gre ise harp kazanlar meselesi
568
tamamyla mevcuttur, bu mesele ileride itima ve iktisad inkiafmza bsbtn
hkim olacaktr.
Yalnz memleketimizdeki arz ve tezahrata bakarak muhakeme yrtmek

mecburiyetinde bulunsaydk hibir vakit harp kazanlar meselesi var m yok mu
meselesini katiyetle halledemeyecektik. nk maa-t-teessf bizde umumi hayat
henz tamamyla inkiaf etmemi, vakit vakit peyda olan itima cereyanlar alel-
ekser hususi muhitlerde kelerde bucaklarda mahsur kalyor, umumi bir merkeze
doru tevcih ediyor. Hlbuki harp kazanlar ve tabir-i amiyanesi ile harp zenginleri
yalnz bize mahsus bir mesele deil. Bu mesele yar ayar btn muharip
memleketlerde muhtelif ekillerde tezahr etmi. ngilterede Fransada, Almanyada
Avusturyada, Macaristanda ve sair yerlerde dahi iki seneden beri az ok
farklarla harp kazanlar lakrds asla eksik olmuyor. Hatta ekser yerlerde son
zamanlarda mesela lakrd halinde kp maddi fiili bir ekil ve renge girmitir.
Meselenin maddi ekil ve renkleri pek oktur. Ve her yerde muhtelif bir surette
tezahr ediyor. Mamafih meselenin ekser memleketlere amil gayet manidar ve ti
iin ayan- dikkat bir safhas vardr.
Harp kazanlar vergileri gibi ortada maddi bir eser varken harp kazanlar
meselesini geici tezahrat kabilinden add ve bu mesele hakknda sylenen
lakrdlar harp zenginleri aleyhindeki mi infiallere atfetmek asla doru olamaz.
Matbuatn bir ksm mi cereyanlara kaplabilir, ammeye ho grnmek iin haksz
ve muzr fikirlere ve hislere kuvvet verebilir. Fakat hibir kimse iddia edemez ki
hkmeti idare eden mmtaz adamlar kanunlar kuran milletvekilleri hislere kaplarak
i grr. Devlet adamlar, milletvekilleri harp kazanlar zerine bir vergi koymakla
harp kazanlarnn alelade kazanlardan ayr ve farkl bir ey olduunu, harp
kazancndan hsl olan tasarruf hakknn alelade tasarruf nevinden olmadn kabul
etmi oluyorlar.
Filvaki mesele hkmet hukuk nokta-i nazarndan da muhakeme edilirse harp

kazancndan hsl olan mlkiyetin esas pek rk olduunu tebyin eder. Alelde
zamanlarda kazan efradn beden veya akl say ve teebbsleri ve yahut menkul
veya gayr- menkul sermayeleri sayesinde vukua geliyor. Her kazanta ferdin
teebbs say veya sermayesi bulunur. Bu amil cemiyetin nizam ve intizamn,
569
iktisad ve itima hayatn terakkisini temin iin lazm gayr- mfrk addolunuyor ve
itima ihtilal taraftar olan sosyalistlerden sarf- nazar bu amillerin meruiyetine
itiraz etmek kimsenin hatrna gelmemitir. Bu amillerin biri veya birkayla iktisap
olunan servetler her vakit meru addolunmu ve bu gibi servetlerin erbabna ahlaka
mugayyer bir hareket asla isnat olunamamtr. Acaba harp kazanlar ekseriyet
itibaryla yle mi? Harp esnasnda kazanlan servetler teebbs, say veya sermaye
mahsul mdr? Harp kazanlarnda iktisad Darvinizm nazariyesi tatbik olunabilir
mi? Yani en ziyade para kazananlar en ziyade mstahak olanlar mdr? Harp
esnasnda kazanlan servetler hayat mcadelesinde ihraz olunan muzafferiyetlerin
mahsul addolunabilir mi?
Zannederim ki hibir kimse bahusus memleketimizde byle bir iddiaya

cesaretle edemez. Harp esnasnda kazanlan paralar yzde doksan dokuz itibaryla
ashabnn yed-i ihtiyarnda olmayan, onlarn hatr ve hayaline asla gelmeyen bir
takm esbab ve avamilin tesiri altnda vukua gelmitir ve binaenaleyh ne say ne
teebbs ve nede sermaye mahsuldr. Ahval-i harbiye dolaysyla vukua gelen
tezayt kyem neticesinden baka bir ey deildir. Tezayt kyem (plus value)
alelade zamanlarda mnakaay mucip olan bir meseledir. ndividalist veyahut
liberal mezheb-i itimasi erbab tezayt kyem hslatn ferd mlkiyete verirler.
Fakat itima siyaset taraftarlar tezayt kyem hslatna tamamyla ferd mlkiyet
nazaryla bakamazlar. timai siyaset veyahut tesantlk taraftarlar ferd mlkiyet
yannda bir de cemiyet mlkiyeti nazariyesini kabul ederler.
Ferdin elinde bulunan servetlerin bir ksm- kllisi cemiyete aittir ve her ne
surette olursa olsun cemiyetin huzur ve refahn, cemiyetin itilasn temin etmeye
mahsus olmaldr. Bu nazariye tesantler tarafndan ale-l-tlak kabul edilmitir.
Tezayt kyem ise esasen fertten deil cemiyetten sadr olan esbb ve avamin tesiriyle
husle geldii iin dorudan doruya cemiyete ait olmaldr. Tezayt Kyeme
sebebiyet veren ahval undan bundan sadr olmuyor, cemiyeti tekil eden muhtelif
muhitlerde hsl olan tebdilttan meydana kyor. Bu ahval ve tebeddlattan hsl
olan menafiin bir gn hizmet-i sebak etmedii halde Ahmete Mahmuta mnhasr
kalmas asla doru addolunamaz; unun bunun elinde kalan bu gibi paralar
sosyalistlerin ale-l-tlak kullandklar tabir fehvasnca spoliation mal magsuptan
570
baka bir ey deildir. Cemiyetten gasp olunan mallar cemiyete iade etmek
cemiyetin mmessili olan devletin vecibe-i zimmetidir. te tezayd-kyem
vergilerini muharebeden evvel kabul etmi olan devletler ve milletler bu itima
borcu ksmen olsun ifa etmi ve tesantln mdafaa ettii esaslara doru ilk
hatveyi atm oldular.
Tesantlerin tezayt kyem hakkndaki fikirleri alelade zamanlarda yine

milletin selameti, cemiyetin nizam ve intizam namna redd ve cerh olunabilirdi.
Fakat harp zaman iin bu gibi mlahazalar kuvvetle mdafaa olunamaz ve bunun
iindir ki ekser devletler harp kazanc vergisi esasn kabul edip kemal-i azim ve
metanetle tatbik etmeye balamlardr.
Artk bundan sonra harp zenginlerini mdafaa etmek isteyenler hak prensibini
siper ittihaz edemezler. Mutlak hak icbatna gre hareket edilmi olsayd /314.s.
bugn harp zenginlerinin elinde bulunan servetlerin cemiyete ait olmas lazm
gelirdi. Fakat milletin selameti cemiyeti nizam ve intizam tekilat- hazrann
ipkasn istilzam eder. ite Rusyada birtakm mefkureci adamlar kendi zaimlerince
mutlak hak prensibini tatbike kalktlar, cemiyetin esasl tekilatn altst etmekten
baka bir ey yapmadlar. Rusyadaki mefkreciler ferd mlkiyeti inkr etmeyip
tesantler gibi ferdi mlkiyete bir de cemiyet mlkiyetini ilave etmek suretiyle ie
giriip mevcudu ykmaya kalkmasaydlar ihtimal ki bir dereceye kadar muvaffak
olurlard. te harp kazanlar vergisini kabul etmi olan devletler tesantlk
prensiplerine gre hareket ederek ferdi milliyet ile cemiyet mlkiyetini mezc ve
tevhit etmilerdir.
Grlyor ki bizim nokta-i nazarmza gre mesele pek basittir. Harp

kazanlar alelade kazanlara benzemez ve binaenaleyh harp zenginleri alelade
zenginlerle mukayese olunamaz birincilerin elinde hi olmazsa ksmen olsun
cemiyete ait bir mal magsup bulunduu halde ikincilerde ale-l-ekser say, teebbs
veya sermaye mahsulnden baka bir ey yoktur. kinciler sarfiyat ve hatta israft
yaptklar zaman hak namna asla bir itiraza maruz olamazlar; hlbuki birinciler,
paralarn mahaline sarf etmezlerse her vakit gasblikle itham olunabilirler.
Ellerindeki servet kendilerine ait olmad halde selameti cemiyetin nizam ve
intizam namna kendilerine brakyorlar. Kendileri ise bu serveti israft gibi milletin
571
cemiyetin zararn mucip mahallere sarf ederlerse hak, mantk ve vicdan nokta-i
nazarndan asla mesuliyetten kurtulamazlar. Cemiyete kar nankr vaziyetinde
kalrlar.
Tekin Alp
(nu:42, 2 Mays 1918, s. 313)
572
26. SNEMA DERD
Ben ahlak ve terbiye mtehasss deilim; bin sekiz yz bu kadar cilt kitabn
birbirine uymayan dal budakl fasllaryla aklm doldurmaya uraamadm. Pirin
tanesi zerine satr satr yaz stran mahir hattatlar gibi ufacck beynime bu sr
sr fikirleri sokmaya almak bana maddeten imknsz grnyor; nafile teebbs
etmiyorum. Hem zaten dimam hazm cihetinden aylk ocuk muaddesi gibi
Ancak st, suyu alyor. Durkheimi ineyecek di, Spinozay eritecek safra
kafamda yok. ok iptidai fazla basit bir akl ama ben ondan memnunum. Nazariyat
ile taa taa kaynayan, kabarp kabarp etrafa dklen lim dimalara bakyorum,
sadeyi, basiti, gzle grlp elle tutulan gryorum; benim ufak fakat sessiz, pussuz
aklmn nfuzsuz, lakin kfi altnda ise hakikat dnyasnn hayli lo, kuytu
kelerini aratrabiliyorum. Fuzuli bir teklif ama istiyorum ki irfan sahibi byk
zevata hayatn kargaal iinde bazen ben fener tutaym; onlar beni bu idare
lambasyla bulduum defineleri ilimlerinin kazmasyla asnlar, iindekini etrafa
sasnlar, faydal iler grsnler.
Ahlaki bnyemizi gnden gne zayf dren stmalarn nasl bir bataklktan
kanmza kartn imdi kck aklmla ben de biliyorum; ocuklarmzn hangi
menbadan zehirlenip kadnlarmzn nereden esen rzgrlarla sersemlediini artk
bende rendim. Salhiyettar mahafile u makalemle haber vereyim; fenaln izale
cihetini rical, esaslarn tetkik ksmn ulema dnsn:
nsanlar trl trl ekillerde, eit eit kyafetlerle efsda memur olan
eytan bu devirde galiba sinemay kendisine en muvaffak bir suret addettii ve en
geni en bekisiz meydan olarak da memleketimizi seti. stanbulun bu elence
yznden grd zarar, stanbul ahlaknn sinema urunda verdii ziyan hesaba
kitaba smaz.
Sinemann ahlaka cihetinden verdii zarar o kadar oktur ki miktar

kantarlarla tartlamaz; fenal yle vasi, mulldr ki mesahalara sdrlamaz;
nfuzu, tesiri o derece derindir ki sondalarla llemez. Ahlakmzn yapraklarn
trtl gibi soyan, ananemizin kklerini insafszca kemiren, harsmzn yeni ve taze
filizlerini mevsimsiz bir scak gibi kavuran sinemadr. Biz bu cihette toplap
573
istediimiz kadar millete harsn hatrlatalm, o yetiip onu vuruyor; biz bir tarafta
gcmz yettii kadar urap fazilet, ahlak, milliyet diye haykralm, o koup
sesimizi bastryor; biz memlekette kadnn ykselmesini gaye bilip elimizden geldii
kadar uraalm o drmesini istiyor ve istediini yapyor.
Ahlakn en byk dman: Sinema; sinema ahlakszln hocas yle bir

hoca ki talebesine derslerini etaret ve aklabanlklarla zahmetsiz, eziyetsiz
retiyor Bizim fazilet nazariyatyla dolu kuru yazlarmz, ahlaktan bahseden
lezzetsiz makalelerimiz hi bu keyif veren, evk getiren propagandalar karsnda
messir olur mu? O tarafta algl anakl dn evi dururken bu neesiz vaaza
insan koar m?
Sinemann kuvveti karsnda ilmin kudreti tkeniyor; bu grete sinemann

oynaklklar faziletin belini bkyor; topraa attmz faydal tohumlar sinemann
bcekleri yutuyor. Sinemalar bu halde kalp yalnz ahlakszln ilancln ettike,
sinemalar byle basz, ksteksiz, hrriyetle ahlak bahelerinin fidanlarn krp
filizlerini yemek, tarhlarn bozup imenlerini ezmekle yaayacaksa btn emekler
beyhudedir; maarifin sra sra mektepleri, bizim cilt cilt kitap ve mecmualarmz
manasz bir didimeden ibaret kalr. Yaknda meydan bsbtn bu yeni eytana
brakp kelerimize ekilmek icap edecek. O ahlaka, efsda memur; hem ne
mkemmel bir tekilat ile memlekette yerleiyor, i gryor Her mahallenin, her
ke bucan bir sinemas var; bunlar geceli gndzl dolup boalyor;
ocuklarmza serserilik, kadnlarmza sefihlik, erkeklerimize havailik dersi veriyor.
Sinemalara gsterilen mesaha, gz karan zarar karsndaki kaytszlmz

hayret edilecek bir iradesizlik, izanszlktr. Raknn mazereti, kumarn fenal
fuhuun ktl aramzda uzun uzun konuuyoruz da hepsini birden iinde tayan
sinemadan bahsi hatra getirmiyoruz. Fena arkada, fena kitap diye yavrularmz
undan bundan men ediyoruz da sinemaya kendi elimizle gtryoruz. Evde
ocuklar anlar diye kularla bceklerin yumurtlayp yavru yapmas gibi zararsz
keyfiyetleri irab ile telmih ile gz ka iaretiyle geitiriyoruz da sonra onlara
sinemada yar plak kadnlarn yar plak erkeklerle oynatn gsteriyoruz.
574
Aklmzdaki bu yaman mantkszlk beni korkutuyor, gece baba olunu
kolundan tutup gtryor sinemada ona duvarlardan nasl alp kilitli kaplarn ne
usllerle alacan, alnan parann nerelerde yenilip sonra kabahatin bakalarna ne
gibi hilelerle atlacan retiyor. Bu klhanbeylik hayrszlk dersi babann gz
nnde alklana alklana veriliyor; hatta ocuun kifayetsiz akl baz kark yerleri,
mesela meru olmayan bir ocuk yznden kan hadiseleri kavramazsa baba bir
taraftan da mrl mrl ona izahat, tafsilat yetitiriyor.
Gndz, ana yavrusunu kucaklayp yine oraya gidiyor; mini mini kzna gece
yars, gizlice yataktan kalkp bahelere klabileceini, duvara merdiven dayanan
komunun olunu havuz kenarna ekip sarma dola saatlerce zevk srlebileceini,
daha sonra da gebe kalnp tuz ruhu imek suretiyle intihar olunabileceini
mkemmelen teklim ediyor.
ingene genlere k olup dadan daa kaarak evli barkl kadnlarn

sergzetlerini orada kadnlarmz gsleri heyecandan kabara kabara seyrediyor.
Erkek kyafetine girip meyhanelerde ayyalara gnl veren konteslerin maceralarn
kalpleri ezile zle yine orada gryor. klk, moda, israf, sefahat derslerini hep
oradan alyoruz; yrylerimizi giyinilerimiz yaaylarmz aktrislerinkine
benzetmek merak hep sinemadan kapyoruz. Kadn gnl byle /322.s. sade
hissiyata hitap eden havai sinema sergzetlerinden takn ve cokun bir hale geliyor.
Artk ufack evinin manzaras, sakin kocasnn heyecansz sevgisi, hayatnn
asudelii onu doyurmuyor. Bu hadiseden bir ruhumu doldurmuyor! ekliyeti
kyor ki, yaplan her mnasebetsizlie, ilenen her gnaha bir mazeret makamnda
tekrar edilip gidiyor.
Sinema mterileri hayatn alyisiz, vakasz szlp gitmesini

beenmiyorlar; macera merak kalplerini kemiriyor; perdedeki hikyelere
benzemeyen hakiki hayatn sade gzellii onlara az geliyor, tat vermiyor. Zevcede
eytani bir cazibe, hafifmerebne bir eda olmazsa; kadn kvrla kvrla gezinmeyi,
szle szle konumay, bayla bayla sarlmay beceremiyorsa erkek memnun
olamyor, karsnda bulamazsa evine snamyor. Yana

yakla eriyip gidecek ateli bir kalp, kadnn en ufak arzusunu yerine getirmek iin
575
lme kadar varan takn bir fedakrlk zevcede yoksa zevce meyus oluyor. stiyor ki
kocas yalnz onun sevgisiyle urasn, mrn dizlerinin yannda geirsin, ahane
bahelerde kol kola gezintiler, otomobillerde yan yana seyranlar, havuz ve gl
kenarlarnda ba baa muaakalar yapa yapa hayat zevk, keyif, refah iinde uzayp
gitsin Tabi, hakikat daima bu hayalatn tamamen ztt olduundan artk bizim,
btn insanlarn yaay onlara ho grnmyor. Bunu iftiraklar, talaklar, firarlar,
feci hadiseler takip ediyor. Her gn bir yenisini duyuyorum.
ayet sinema filmlerinde birazck sanat, zevk, kymet olsayd, belki ahlaka
mugayir cihetleri bu kadar gze arpmazd. Esef olunur ki sinemaclk ekseriya en
baya kafalarn, en sanatsz dimalarn ortaya koyduklar murdar eserlere agu
ayor. Ne mantk, ne zek, ne sanat var; deli samas birok vakalar; ryan kadnlar,
iri yar adamlar, tuvaletler, baheler, ite o kadar Vakti ile sinema zevk verici zarif,
latif bir elence idi; filmler iyi seilmek artyla ne nafi bir icattr. Vakti ile kymetli
muharrirlerin mehur eserlerini temsil ederler, bizi sevindirirlerdi. imdi hi de yle
deil. Her memleketten atlm, arta kalm Frenk eskilerini ba tac edip gtryor,
oluumuza ocuumuza seyrettiriyoruz. Garbn bu kirli i amarlarn ailemiz
nnde her gn ap gstermek ayp oluyor.
Sinema derslerine bir hat izmek acaba imknsz mdr? Bunun suya sabuna
dokunur bir cihetini grmyorum. Memlekete sokulmas caiz olmayan neler var
Birazda filmlerden ahlak pasaportu sormak bana lzumsuz olmaz gibi gelir.
Bu yeni eytann kstrlp bastrld gn ahlaklar iin ne tarihi bir bayram

olacak!
Refik Halit [KARAY]
( nu: 43, 9 Mays 1918, s. 321)
576
27. MUAVENET- UMUMYE
On dokuzuncu asrn ilk ksmlarnda Avrupada bilhassa ngilterede garip bir

fikir ortala hkim bulunuyordu. Deniliyordu ki itima ve iktisad fenalklarn
sebebi iktisad ve itima hayata suni mdahaleler icra edilmesidir. Her eyi hi
korkmadan kendi haline brakalm. Emin olalm ki tabiat vazifesini yapacak her eyi
slah edecektir. Bu szleri syleyenler unutuyorlard ki insanlar vahi bir tabiat
leminde mr srmyorlar, hayatlarn asrlarn tedrici surette bina ettii mutlak ve
itima muhit iinde geiriyorlar. Tabiat leminin kanunu istibdattr. Tabiat leminde
daima kuvvetli zayf ezer. En koyu msavat fikirleriyle tesis edilen sosyalist
cemiyetlerden ve ihtilaller neticesinde balayan hkmetsizlik devirlerinde daima
iddetli bir tahakkm grlmt. Muntazam itima hayat bilakis hkmet
kuvvetleri hsl etmeye ve mtekabil bir tevazn ve tesmuh tesisine meyleder.
Avrupada fabrika hayat tesis etmeye mahsus makam ve vastalara malik deildi.
Netice ne oldu? Her tarafta mthi bir esaret balad. Fabrika sahipleri bir mddet
yalnz krbala i grdler; bilhassa ocuklar cebren gnde on be, on alt saat
altrdlar. ngilterede 1834 senesinde parlamento tarafndan nasb edilen bir
tahkikat komisyonunun ortaya koyduu malumat tyleri rpertecek bir mahiyette idi.
Bu gibi ahval karsnda serbest ve dem-i mdahele taraftarlarn hakikati
anlamalar ve azlarn kapamalar lazm gelirdi. Bunu yapmadlar. nk onlarn
hedefi eskiyi ykmak, eski tarzda mdahale fikirlerinin mucip olduu tahdidat ve
zararlar ortadan kaldrmakt. Eskiden umumun menfaat namna deil, mmtaz
snflarn menfaati namna neler yapld, halkn ksm- azimenin ne kadar hakir bir
mevkide kendi mukadderatn ihtiya ve istibdadna gre tayin edebilmekten ne
derece mahrum bir halde brakld ve bu vaziyetin ne kadar fena tesirleri grld
nazar- dikkate alnacak olursa, demokrasi hareketinin ilk saliklerinin yalnz hrriyet
silahyla faaliyet gstermeleri ve her sahada serbest ve dem-i mdahale istemeleri
pek tabi grlr. Darvin nazariyesinin yanl bir tefsiri de bir mddetler serbest
taraftarlarnn mevkiini takviye etti.
577
Darvinin hayat mcadelesinin tabi bir stfa vastas olduunu ileri srmesi
zerine serbesti taraftarlar dediler ki: Hayat mcadelesi her eyi tanzim ediyor
vazifeleri bertaraf edip kuvvetlileri hayatta brakyor. Niin hkmet nfuzuyla veya
tp ve messesat- hayriye ianesiyle zayflarn himayesine alalm da ortal zayf,
dermansz, aciz insanlarla dolduralm. Bu nazariye esasndan rkt. Bilhassa harp
zamannda grld zere hayat mcadelesi zayflar deil, kuvvetlileri ve
cesaretlileri ortadan kaldryor. Zaten son derece de mutlak bir vaziyetin umumi bir
nazariye ile halledilebileceini zannetmek tbbn bir dev-y gl bulmas mmkn
olacana ve bu devann tbbn bil-cmle ubelerindeki ihtisaskrlarna vikaye tedavi
vastalarn lzumsuz brakacana inanmaya benzer. Her eyi bir tek nazariye il
halletmeye alanlar sefalete, itima arzalar ve tehlikelere kar haiz olduklar
itima mesuliyetin altndan kolayca syrlmak isteyen sathi ve kaytsz adamlardr.
Byle trl trl nazariyeler ve menfaatler sevkyeleri srlen adem-i

mdahale fikirlerine ramen her taraftan hkmet, mnevver snf ve Hayri son
insanlar gitgide fazla bir mukayeseden itima ilere mdahale meyli gsteriyorlar.
Bugnk tp nasl hastalklar vukuunda tedavi etmeye beraber bir taraftan da
hastaln nne gemeye alyorsa yleye siyaset-i itimaye de hem tedavi ve
hem de vikaye maksatlarn takip ediyor ve gittike mkemmel muavenet-i umumiye
tekilat vcuda getiriyor. Biz bu tekilattan klliyen mahrumuz. Memleketimiz
birok hususlarda iyice ileri gitmitir fakat muavenet-i umumiye nokta-i nazarndan
hala kurn- vustadadr. Avrupaya gpta ederken gzel binalar, mektepleri, vesait-i
nakliyeyi, zevk esbabn hatra getiririz. Hlbuki asl gpta etmemiz lazm gelen ey
muavenet-i umumiye tekilatdr. Bizim iin mehul olan ve ikinci derece bir
ehemmiyeti haiz zannedilen bu saha hakknda umumun nazar- dikkati bir an evvel
celp edilmelidir. Bu hususta o kadar gerideyiz. Ve Avrupadan epeyce aresi
bulunmu olan o kadar byk tehlikeler karsndayz ki her mnevver fikirli insann
ve her vatanperverin vazifesi muavenet-i umumiye meseleleri hakkndaki malumatn
tevsi etmek ve etrafndakilerin fikirlerini de bu bapta tenvir etmektir. Bu meseleler
zannedildiinden ok nazik ve mhimdir. Almanyada, Amerikada ve ngilterede
muavenet-i umumiye ileriyle uraacak adam yetitirmek maksadyla tesis edilen
mekteplerde senelerce tahsil grmek icap etmektedir. Hlbuki bu gibi mekteplere
578
olan ihtiya o kadar iddetle hissedilmektedir ve bunlardan o kadar ok fayda hsl
olmaktadr ki Almanyada hemen her byke ehir ya beldeye, ya bir Cemiyet-i
hayriye veya bir Messese-i diniye tarafndan tesis edilmi bir mesai-i itimaye
mektebine maliktir. New Yorkta /343.s. ve Chicagoda Filantropi mekatib-i
aliyyesindeki mddet-i tahsil drl-fnnda olduundan fazladr. Buralarda
ekseriyetle kadnlar tahsil ediyorlar ve sonra bir mtehasss sfatyla muavenet-i
umumiye tekilatnn ve messesat- hayriyenin bana geiyorlar. Memleketimizden
Almanyaya tahsile gitmekte olan hanmlarn mesai-i itimaye mekteplerine rabet
etmeleri ok temenni edilecek bir eydir.
Muavenet-i umumiyenin son zamanlarda bu kadar ehemmiyet kesp etmesine

birinci sebep ehir hayatnn ileri gitmesidir. On dokuzuncu asr iptidasnda Avrupa
ahalisinin yalnz yzde ehirlerde, yzde doksan yedisi kk ky ve
kasabalarda sakin bulunuyordu. ehirlerde de fazla bir kesafet yoktu. Hlbuki bugn
nfusun yzde yirmi bei byk ehirlerde yaadktan baka bu ehirler gittike daha
fazla bymeye meylediyor. Yz binlerce, milyonlarca halk kk bir daire
dhilinde sk skya birletiren ehir hayatnda sefalet, gayr- shh erait gda ve
iskn, ahlakszlk, cinayet pek msait bir meva buluyor. ehirdeki hayat arhlar
mtemadiyen dnyor ve dndke kenara kendi kendini idare edemeyen ihtiyarlar,
ocuklar, kadnlar, sakatlar, hastalar, eblehler, sarholar, ahlakszlar, caniler artyor.
Kendi hallerine braklnca btn bu arzallar, meri bulunan kavaid-i itimayenin
talep ettii tarzda dzgn ve namuskrane hayat geirmek ve kendi kabiliyetleriyle
hayatn ihtiyact evliyasn tedarik edebilmek imknlarndan mahrumdurlar.
Muavenet-i umumiyenin ehemmiyet kesp etmesine bis olan ikinci sebep

itima meseleler hakknda hakiki mahedat ve tetkikata mstenit malumatn
oalmasdr. Bu malumattan anlyoruz ki bu vcudun azas nasl birbirine merbut
ise ve bir taraftaki bir arza vcudun heyet-i umumiyesinde aksi tesirler icra ediyorsa
bir arada yaayan insanlarda bylece bir kll tekil ediyorlar. Bir snf mteessir
eden ahval-i mutlaka dier snflara da icr-y tesir ediyor. Yine itimayenin heyet-i
umumiyesi itibaryla hal-i shhatte olmas btn eczasnn mmkn mertebe
arzalardan biri olmasna baldr. Zaten insann vcudunda azadan birinin marazi bir
halde bulunmas ekseriyetle dier bir azann su-i istimal ve ifratnn neticesi olduu
579
gibi bnye-i itimayede de hastalk ve arzann msebbibi bir ksm insanlarn
haddinden ziyade mreffeh ve kaygsz bir hayat geirmeleridir.
Bu nokta-i nazara gre itima arza ve hastalklar tedavi etmek umuma

den bir vazifedir ve bu umumun menfaati dhilindedir. Bu noktay tavzh iin
kk bir misal gsterelim:
Bir adam shhate ne kadar dikkat etse mensup olduu cemaat iinde
dierlerinin hfz-s-shhaya riayetkr olamamasndan mtevellit tehlikelere maruz
bulunuyor. Pisler arasnda bulunan bir adam ne yapsa temiz olamaz. Ancak btn
cemaat bir dereceye kadar olsun ykselir ise shhati muhafaza altna girer. Demek
cemaat iinde shhate dem-i riayet, sefalet, cinayet istidad, ahlakszlk
bulunmasndan herkes mutazarrdr. Bunlar tedavi etmek ve bunlarn zuhuruna
mani olmak yalnz umumi menfaat deil, herkesin hususi menfaati iktizasndandr.
Mukavemet-i umumiyeye ait olan ihtiyacn birden bire artmasna nc bir sebep
hayat- itimayede az bir zaman zarfnda husle gelen tahavvllerdir. Aile
rabtalarnn itima mnasebetlerle ekli birden bire deimi, aile muhiti darlam
yersiz yurtsuz kalp kendini idare edemeyenlerin ve harici muavenete muhta
olanlarn miktar birden ire artmtr.
Drdnc bir sebep de beyn-el-milel rekabetin iddet kesp etmesidir. Bu gn

her memleket nfusu azami derecede mkemmel bir mcadele makinesi altna
koymak mecburiyetindedir. Bunun iin yalnz nfusun miktarn oaltmay
dnmez, nevini de ykseltmeye alr. timai merdivenin aalarnda
bulunanlarn sefaletten ve bakalarna muhta olmaktan kurtulmalar, muntazam bir
surette almalar, shhatlerinin muhafazas, erait-i iskaniyelerinin slah, daha iyi
gda elde etmeleri, seviye-i maietlerinin ykselmesi, iki kumar kabilinden sfli
elencelerine insan ykseltecek tarzda elenceler kaim olmas hkmet ve belediye
iin bir hayat meselesidir. Bunun iin kendi kendilerini kurtarmaya ve ykseltmeye
muktedir olmayanlara muavenet-i umumiye tarikiyle el uzatlr. Mttefikimiz
Almanyann harpte bu kadar muvaffak olmasnn balca sebeplerinden biri
muavenet-i umumiye tekilat hususunda her memlekete faik bulunmasdr.
580
Btn bu sebeplerin tesiriyle faaliyete gelen muavenet-i umumiye
makinesinin hedef-i muavenet, kuvve-i mahrekesi merhamet deildir. Makineyi idare
edenler una buna acmaz. Bir doktor iin hasta nasl muayyen sebeplerin tesiri
altnda shhatini muhafaza etmi veya edememi saysz fertlerin biri ise, mesela
sefillerde itima doktor iin hasta bir snftan baka bir ey deildir. Onlara
muavenet deil tedavi lazmdr. Bu tedaviyi umumi ihtiya ve menfaatler nokta-i
nazarndan yapmak ve bir taraftan da hastaln asl sebepleriyle mcadele ederek
iin t esasndan nn almak icap eder.
Bir fakire sadaka veriyorsunuz. Bu hareketinizle kendi nefsinizi memnun

ediyorsunuz. Bir iyilik yaptm zannediyorsunuz. Hlbuki bu hareketiniz neye benzer
bilir misiniz? iddetli bir harareti olan ar bir hastaya acyp ona biraz su vermeye
Verdiiniz su hastay tedavi etmiyor belki de ona zarar dokunuyor.
Sadakanz alan adam itima hayatn haricine km demektir. Artk onda

izzet-i nefis kalamaz. Onun muhitinde ancak fakirler, caniler, serseriler ahlakszlar
velhasl hep heyet-i itimaye yk dman olan adamlar yetiir. Siz ona para verip
onu tedavi etmiyorsunuz, umum iin zarar olan tesel halinde kalmasn teci
ediyorsunuz. Yaplacak ey nedir, sizin fert sfatyla o adamla megul olmayarak
muavenet-i umumiye makinesinin kendisini tedavi etmesine meydan brakmanzdr.
Siz mutlaka vicdannz tatmin etmek ve umumi hizmet etmek istiyorsanz paranz
ve ahsi hizmetinizi o makinenin herhangi bir ferine tahsis ediniz. Muavenet-i
umumiye tekilat olan memleketlerde dilencilik klliyen kalkmtr. Bir vatandan
dier vatandaa avu amaya mecbur olmas umum iin bir zll edilir. Bu sayede
fakirler kendilerine umumi mecra gsterilen muaveneti bir hak diye telakki ederler.
Byle nefisleri mteessir olmaz ve byk ehir hayat husle getirdii byk
bir tehlike izale edilir. Bu tehlike zaruret halinde bulunan snflarn her fazilete kar
hassasiyeti kaybetmesi ve adi hayvan mertebesine dmeye meyil gstermesidir.
Bunun sebebi bugnk hayat- medeniyenin iddeti ve zorluudur. ptidai hayatta
zaruret ve riyazet, nefsi tenziye edebilecek bir fazilet eklini alabilirdi. Fikren byk
adamlar kendilerini fakr u zarurete mahkm ederlerdi. Hlbuki bugnk hayat o
kadar byk sarfiyat- bedeniyeye mucip oluyor ki ancak mreffeh bir halde
581
yaayanlar hayata muvaffak olabiliyorlar. Fakir snflardan hariten muavenet
grmedike pek az adam yetiebilir.
Muavenet-i umumiye meselelerinin senelerce derin bir tahsile ihtiya

gstermediini syledik. Bir fert hayatn nazar- dikkate alan tp namna nasl aklen
ilgi grmeyip tecrbe ve mahede tarikiyle fennin elde ettii neticeleri silmeye ve
onlardan istifade etmeye mecbur isek bir cemaat iinde yaayan btn fertleri bir
dnen itima doktor da akl yordamyla iyi gremez, retmek ve ok retmek
mecburiyetindedir. timai doktorun nasl i grd saha-i igali neler olduunu ve
muavenet-i umumiye vadisinde neler yaptn ve ne gibi tekilat vcuda getirildiini
birer birer umumi surette gzden geirecek.
Bir doktor evvela hastasnn nabzn yoklar, (.) anlar deil mi? timai
doktorun tetkik etmek istedii cemaatin nabzn yoklamak iin mracaat edecei
vasta istatistiktir. statistik ianesiyle mevcut ahvali tetkik ederiz. Ati iin ne gibi
frtna ve tehlikeler hazrlanmakta olduunu anlarz. Ayr ayr sebeplerini ve bu
sebeplerin ne gibi eylerle mnasebettar olduunu meydana karrz. Sonra ona gre
mcadele tertibatmz yapar ve muavenet-i umumiye makinesini kurar ve iletiriz.
(nu:44, 16 Mays 1918, s.343)
582
28. GAZETECLKTE NOKSANLARIMIZ
Halkn ve memurlarn noksanlarndan tutturarak bin bahane ile her sabah

yzmze kar bizi muaheze eden gazetelere baktka hayretler iinde kalyorum.
Sanki hepsi de kusurdan, noksandan mnezzeh birer allme Aababa tavrlaryla
halka bir nasihat verileri, hkmeti irat iin hatif gibi yksekten lakrdya bir
karlar var ki iin asln bildiim iin benim tuhafma gidiyor; en ciddi bahisleri,
en hararetli makaleleri bile glmseye glmseye okuyorum. Gazetecinin szne
bakan, onu bin bir ilme vakf, hezar sanata aina, misilsiz, mnekkitsiz bir adam
sanr Siyaset ilehanelerinde iki bklm olmu ricalin iinden kamad
muammay iki sigara, bir kahve arasnda yarm stunla on dakikada hl ediverileri,
olur tuhaflklardan deildir. Btn ulemann diyar diyar ktphaneler dolap elli
senede knhne varamadklar meseleyi onlar kt dkknlarna yle bir gz
atta anlatverirler. Kalemi eline alan bir gazeteci iin ille biz de iinden
klmayacak, tesviyesi bulunmayacak temeline varlmayacak hibir mesele yoktur,
bir ba makale dnyann urap baaramad en kark ileri mesela sulhu derhal
yapverir; ittifaklar kurar ihtilaflar karr, ordular getirir, donanmalar gtrr, bu
neticeye varmak iin Avrupadan ekilmi bir telgraf kfidir. Gazeteciler ajanslarn
bir rk teli zerine dnyay kuranlar, yine yle bir tele dnyay batrrlar. Khin
gibidirler: Gaipten haber verirler, istikbali grrler. Sanki klavuzdurlar: yol
gsterirler, fener tutarlar. Gya vekil-i haritirler: Yediimizi bilirler, itiimizi
sorarlar, ocuumuzun beiinden kapmzn eiine kadar karmadklar bir
keyfiyet yoktur. Eski Hali kaptanlar gibi saa haykrrlar, sola kumanda verirler;
ulemaya ka, veliye tut derler; hlasa ahtan gedaya, vezirden seyise kadar herkese
hkmederler. Her yerde bu byle te gazetecilikteki bu kadnlk beni daima

gldrr.
Fikrimce Avrupa gazetelerini bilmem ama bizim gazetelerimiz terakkide geri

kalmza kzp medeniyet yolundaki ar yrymze tutunmakla
kalmamaldrlar. Biraz da kendileri yenilik, medenilik gstermelidirler. Yeni yeni
cerideler kyor ama ahaliye medeniyet ve zevk namna bir fayda verdiine kani
deilim, hatta zarar kefesi galiba daha ar basyor; ba makalelerdeki hamiyet dersi
583
i sayfalardaki ahlakszlk propagandasna bir trl uymuyor. Her heyette, herkeste
noksan ve kusur bulan gazeteciliin bizde baz noksanlarn, kusurlarn ve
medeniyetteki geriliini anlatacam ; bizim onlara pek fazla

atp tutmaya hakkmz yok gibi
Herhalde gazeteciliimiz daha yayan yryor; benim bildiim, otuz senedir

matbuat baz noktalarda ufack terakki ve intibah gstermedi. Hala en mutena
vakalar, anm, paslanm kelimeler, basmakalp cmlelerle, adi muhabir lisanyla
yazyor; vakann da okuyannda zevkini karyor. Bir memleket iin ecnebi
padiahlarn ziyareti ehemmiyetli hadiselerdendir; gazetecilik iin ne frsat Fakat
henz ormanlarmza bakmadmz, madenlerimizi kullanmadmz gibi byle
frsatlarda da gazeteciliimizi idare edemiyoruz. Muhabir havadisi tarznda alelacele
birka stun tafsilat, bir enisiz makale ile geitiriyoruz. Yirmi be sene evvelki
gazetelerimiz byle gnlerde ne yaparlar, nasl yazarlarsa imdi onuncu serbestlik
senesinin gazetecilii de onu yapyor: Ortada bulutlu, dumanl, lekeli isli bir tasvir ve
sonra saat drt kararlarnda hkmdar hazretlerini hamil olan tren sirkeciye
muvasalatla ayarnda stun stun tatsz, tuzsuz tafsilat Gnl ister ki byle aal,
muhteem alaylar baka lisanla, hissetmi ve hissettirici bir lisanla yazlsn; bu devrin
gazetecilii istikbale u tarihi gnleri daha layk daha zarif bir tarzda nakletsin
Zevk karc, gnl kapayc ifadeler atlp bu yolda artk bir yenilik bir gzellik
gsterilsin. Zabta-i vukuat karalayan muhabire byle gnlerde vazife tevdi
etmemek daha muvafk olur. Elbiselerin tarifi, ehrelerin tehisi, renklerinin tayini
birer meseledir ki bize deil muhabir, birka basamak st muharrir bile yzne
gzne bulatrmadan pek iinden kmaz. Karilerin, merasimde renilebilecek ne
var ise hepsini okumak hakkdr; kyafetin de ehrenin de en ufak noktalarn da
burada yeri vardr, karlmamaldr. Gazetecilie byle frsatlar da yangeldizm hi
yaramaz.
Hatta bu da kfi deildir. Tannm muharrirler, hatta hretli edipler bile ayr
stunlarda ihtisaslarn maharetli kalemleri ile halka nakletmelidir. Gazeteler bunu
yaptrmaldr, bu bir vazifedir. Matbuat misafirperverliini ancak bu cihetleri temin
etmek artyla ispat edebilir. Memleketin edipleri de dost talar ancak bu yazlarla
selamlayabilirler.
584
Herhalde bugnk matbuatn yirmi be sene evvelki ehre ve kyafetiyle
meydana kmas byk bir kusur bir noksandr. te terakkide geri kalmak,
medeniyet yolunda uyuklamak buna derler. Binaenaleyh her frsatta devairi ve
insanlar terakki ve medeniyet yokluuyla itham eden gazeteciler, bundan byle
frsat knca daha baka bir feyiz, daha yeni bir tarz gstermeye, evvela kendilerinin
terakkiperverliini bize ispata mecburdurlar.
Ben bu mtalaay hafta iindeki ziyaret mnasebetiyle sras geldi diye

yazdm. Gazetecilikte daha birok noksanlarmz, iptidailiklerimiz vardr. imdilik
yalnz bir numune ile iktifa ediyorum. Halktaki harareti, heyecan sayfalarna
mmkn olduu kadar kudretli kalemlerle nakil matbuatn balca vazifesidir. Byk
vakalarda byk kalemler kullanlmaldr. Her muharrir edip deildir; byle ediplere
ait vazifeyi muhabirlere yaptrmakta inat ettike, zannetmem ki meden gazetecilikte
pek ilerlemi saylalm. Bizim bu hafta gazetelerimizde tannm imzalarla ziyarete
ait birok nefis sayfalar, ihtisaslar, intibalar okumak istedik; iin lay bu idi;
yaplamad. Her gn yeni bir gazete kacana gazetecilikte her gn bir yenilik
bulsak daha iyi olacak Tabi benim aradm akllca yeniliklerdir; garabetler,
acayiplikler deil; ondan bir hayli var.
Hlasa daima bizi muaheze eden matbuatn muaheze edilecek bir yerini
bulunca dorusu susamadm. Tenkit edilmek acsna gazetecilii altrmak lazm;
baka trl yrmeyecek
Refik Halit [KARAY]
(nu: 45, 23 Mays 1918, s. 361)
585
timaiyat- Tarihiden
29. KONDORSE
timaiyatn babas phe yok August Comtetur. Fakat August Comte bu

erefini, ondan evvel zemini hatrlayanlara medyundur. Bunlarda Saint Simon ve
Kondorsedir. Hatta August Comtete bu hakikati bizzat itiraf etmitir. Bu byk
filozof Kondorseye manevi peder sfat vermekle fikirleri zerinde onun icra
eyledii tesiri tasdik etmitir. Filhakika August Comteun itimaiyat tesisi esnasnda
kabul ettii nazariyeler, glge fikir halinde Kondorse tarafndan ortaya
srlmtr. August Comtun felsefesini hlasa eden ( Hl Troist Etats) kanunu
kabataslak bir ekilde Kondorse tarafndan dermeyan edilmitir. August Comte diyor
ki: Bizim malumat ve marifetlerimizin balcalar birbirini vel eden nazari
devreden geer: Din yahut snf devre, mabedl-tabi devre, mspet devre.
Dier bir tabirle fikrin hakikatini taharri iin yek-dierini vel eden usl
kabul etmitir: Din usl, mabedl-tabi usl, mspet usl. Fikrin birincisinden
balam sonuncusunda karar klmtr. Bu suretle insanlar evvela her trl hadiseleri
tabiatn fevkinde amillerin taht tesirinde addettiler. Bil-hire bu mili muhtelif
mcerret kuvvetlerde aradlar. Ve nihayet btn hadiselerin deimez birtakm
kanunlara tabi olduunu anladlar.
Ayn telakkiyi Kondorsede de gryoruz. Kondorse fikr ve ilm terakkiyi

drt devire ayryor: Din izah, ma-bad-et-tabie izah, madd ve mihanik izah,
nihayet ilm ve mspet izah. Kondorsenin bu nazariyeti muhtevi kitaplar
neredilmitir. Mamafih neredilen eserlerden de bu fikri karmak mmkndr.
Kondorse fikr ve itima vakalar izah iin evvela dini izahn kfi ve doru
olmadn sylyordu. nk ona gre din bir superstitiondr, bir siyasi icattr ki
vakalar izaha salih deildir.
Kondorse m-bad-et-tabie izahlara da dmandr. Onca mabedl-tabi

izahlar bo ve manaszdr. Hadiseleri byle hayali nazariyelerle izah mmkn
deildir. Hatta bir kitabnda diyor ki: Vakalar tetkik ve cem etmeksizin nazariye
tesis etmekten ictinab edilmelidir.
586
Kondorse ilk filozoflar akl ve mahedeyi hayale tabi tutmakla muaheze
etmektedir. Onlar diyor hakikat keif ve taharrisine alacak yerde sistemler
kurmular fakat vakalarn mahede ve tetkikini ihmal etmiler ve vakalar
toplamadan evvel nazariyeler ihdas eylemilerdir.
Kondorsenin zamanna kadar itima hadiselerin tabi birtakm kanunlara tbi

olduu fikri yoktu. Tabi hadiseler tabi kanunlar tahtnda bulunmakla beraber itima
hadiseler keyfi kanunlara tbi addedilirdi. Tabi bu telakki mevcut olduka itimaiyat
tesis edemezdi. nk bir ilmin tesisi iin o ilmin mevzuunu tekil eden eyann
muayyen kanunlara tbi olmas icap eder. te bu itibar ile de Kondorse itimaiyatn
ilk messeselerinden maduttur. nk Kondorse itima hadiselerin de muayyen
kanunlara tbi olduunu sezen ve iddia eden ilk mtefekkirlerdendir. Ondan evvel
Montes Queu (kanunlar, tabiat eya arasndaki mnasebetlerdir.) Dsturunu itima
hadiselere de tatbik etmek isteyerek bu fikri ortaya atmsa da bunu ilk defa vazh
surette syleyen Kondorse olmutur. Kondorse diyor ki: Her ey tabiatn birtakm
muntazam kanunlara tbi olduunu gsteriyor. Cemiyet-i beeriye de tabiatn bir
czdr; binaenaleyh o da muntazam kanunlara tabidir. u halde itima hadiselerin
tabi hadiselerden fark yoktur. Bu da gsteriyor ki Kondorse itima hadiseleri
istiklalini ve muayyen, muntazam kanunlara tabi bulunduunu August Comtetan
evvel sylemitir.
Kondorse itima hadisatn din ve ma-bad-et-tabie usllerle izah

edilemeyeceini ve itima vakalarn muayyen ve muntazam kanunlara tabi
bulunduunu sylemekle iktifa etmemi; bunlarn taktik ve izah iin tecrbe ve
mahededen baka bir usl mevcut olamayacan da iddia etmitir. Binaenaleyh
Kondorse usl-i mspeteyi de August Comtetan evvel ortaya atmtr.
Kondorseye gre itimaiyat ve itima hadiseleri izah iin en evvel

mahede, saniyen tecrbe lazmdr. Mahede ise tarihten ibarettir. Filhakika
itima eniyetleri arayanlar tarihte hakk ile istifade edememilerdir. nk o vakit
tarih birka ferdin hayatn tasvir ve ihtiva eden bir eydi. Hlbuki tarih
hkmdarlarn muharebelerini, fetihlerini deil, insanlarn ve halkn hareketlerini
bildirmek mecburiyetindedir. Tarih fertlerden deil halktan, fikr, ahlak, siyas,
terakkilerden bahseden bir ilimdir. te tarihin bu tarzda kabul edilen ekli itimaiyat
587
iin en gzel bir usldr. Hatta Kondorseye gre tarih biraz da itimaiyattr. nk
her iki ilim de fikr-i beerin terakkisini gsteren birer levhadr. Onun nazarnda
tarihin ve itimayatn mevzular insanlar muhtelif devirlerde yek-dierlerini vel
eden fikri ve itima terakki ve istihalelerini kaydetmek ve teferruata gemeksizin
umumi hatlar etrafnda dolamaktr. Hlasa itimaiyat, tarihin bir felsefesidir.
Kondorsenin tarihe bu kadar fazla kymet vermesi terakki hakkndaki

telakkisinden mtevellittir. Kondorsenin itimaiyatta kabul ettii en mhim esas
terakki kanunudur. Ona gre insanlar bir hat- mstakim zere terakki eden bir kll
tekil etmektedirler. Muhtelif millet ve cemiyetler ayn terakki kanununa tabi
bulunduklar iin daima ayn istikameti takibe mecburdurlar. Binaenaleyh btn
cemiyetler mterek bir tarihe maliktirler. Kondorse bu telakkisinin terakki hakknda
yazd mafsal bir kitabnda uzun uzadya izah etmi ve bu itimayat bu nazariyeye
istinat ettirmek istemitir.
Bu kanun Kondorsenin siyasi, ahlaki ve itima nazariyelerinin esasn tekil

eder. Kondorseye gre sosyolojinin ana hatlar terakki kanunudur. Dier bir tabirle
Kondorsenin itimaiyat bu kanunla hlasa olunabilir.
Terakki kanununun bu telakkisi Saint Simon ve August Comtea daha ziyade

inkiaf etmi ve bir sistem halini almtr. Hatta August Comteun mspet felsefesi
de aa yukar bu kanuna mstenittir. Comtete ayn telakkilerin zebunu olmu ve
kitaplarnda daima bu kanunun isabetini izah ile uramtr.
Hlasa gryoruz ki Kontun felsefesine bir hususiyet veren btn mmeyyiz

hassalar glge bir halde Kondorsede mevcuttur. Kondorse hakknda pek byk bir
kitap yazan Alangri diyor ki:
Kondorse, Saint Simon ve August Comteun hakiki mlhemidir. timaiyat

Saint Simon ve August Comtetan evvel mspet bir usle istinat ettiren
Kondorsedir. timaiyatn usl-i messesi August Comtea prensiplerini ilham eden
yine bu filozoftur.
Hlasa Comt, mspet felsefesinin umumi hatalarn ulumun tasnifindeki

esas, hl kanunu, itimaiyat ve tarih hakkndaki telakkisini, terakki kanunu
588
hakkndaki fikrini hlasa kendi felsefesini temyiz eden btn hususiyetleri
Kondorseye medyundur.
Zekeriya [SERTEL]
(nu: 45, 23 Mays 1918, s. 362)
589
30. TESANTLK
timai Siyaset in Bizde Zemin Msait mi?
Bundan evvelki makalelerimizde izah ettiimiz vech ile itima faaliyette

balca amil vardr: Fert, cemiyet, devlet. Burada fert ve cemiyet amillerini bahsin
haricinde brakmaya mecburuz. nk maa-t-teessf bizde ne ferdin seviye-i
ahlakiyesi ne de cemiyetin seviye-i harsiyesi vasi mikyasta itima faaliyet ibrazna
msait deildir. Fert ve cemiyet nokta-i nazarndan muhakeme olunursa mevzu
bahsimiz olan meseleye menfi bir cevap vermek iin uzun uzadya tetkikata ihtiya
yoktur. Lakin meseleye nc ve en mhim amil olan devlet nokta-i nazarndan
baklrsa pek ziyade ayan- teemml neticeler meydana kar. O halde meseleyi
yle de tayin etmek lazm gelir: Bizde devlet itima faaliyet ibraz edebilir mi? Sair
memleketlerde olduu vech ile itima siyasetin inkiafna mani olan kuvvetler ve
amilleri yok mu?
Bu meseleleri halletmek iin ilk yaplacak i itima siyasetin tekml ve

inkiaf tarihine bir atf- nazardan ibarettir. Bizden evvel itima siyaset yapm olan
memleketlerde meselenin leh ve aleyhinde ne gibi amiller meydana atlmtr?
timai siyaseti ileri sren, terakki ettiren kuvvetler veyahut ona set eken engeller
neden ibarettir? Bu hususta muayyen baz neticeler elde etikten sonra
memleketlerimizde bu kuvvetlerin veya engellerin hangileri ve ne dereceye kadar
mevcut olduunu tetkik etmek ve itima faaliyet iin bizde zemin msait olup
olmad meselesi hakknda az ok hakikate yakn bir hkm vermek mmkn olur.
Medeniyet leminin son zamanlarda itima ve iktisad hayatta geirdii

tekml safhalarn ve bu tekml safhalarn douran siyasi ve itima mcadele ve
mnakaalar iyice tahlil ve terih edersek una kani oluruz ki btn bu grltler say
ve sermaye kavgasndan baka bir ey deildir. Menfi ve mspet derecesinde yek-
dierine zt olan bu iki kuvvetin balca gayesi devlet kalesini ele geirmekten
ibarettir. Devlet kalesi kimin elinde ise bittabi hkm ve galibiyet ondadr. Bir aralk
say erbab birok kanlar dkerek ihtilaller yaparak zadegn, ruhban ve bu gibi
mmtaz snflarn elinde bulunan devlet kalesini dmandan tathr ettiler fakat
590
kendileri kaleyi igale vakit ve frsat bulmadan birden bire treyen burjuva snflar
iine girmiler, orada mevkilerini fevkalade bir surette tahkim etmiler ve bu sayede
say erbabnn esaret boyunduruu smsk balamaya muvaffak olmulardr. Bugn
medeniyet leminin herhangi tarafna baklsa Rusyadan maada her yerde devlet
kalesinin sermaye erbabnn elinde bulunduu grlr. Parlamentolarda her nevi
teri meclislerde, mensup mntahap icra hkmet makamlarnda hep onlar
oturuyor. Onlar hkm veriyor. Uzun ve mtemadi hcumlar ve mcadeleler
neticesinde teri meclislerde kk byk ekalliyetler tekil etmeye muvaffak olan
say erbab- devlet kalesine yava yava yaklamaya muvaffak oluyorlar. Fakat dier
taraftan devlet kalesinin haricinde harp cephesinin arkasnda sermaye erbabnn
kuvvet ve evketi mthi bir surette byyor sermayeler gittike teksf ediyor,
vesait istihsaliye kapitalistlerin ellerinde terakm ediyor.
te hak intihap kanunlar, vergi uslleri, merut idare uslleri, halklk

cereyanlar ve bu gibi meseleler etrafnda cereyan eden mcadelelerde olduu gibi
itima siyaset kavgalarnda dahi ayn manzaray gryoruz: Bir taraftan devlet
kalesi iinde bulunan sermaye erbab ve sosyalistlerin tabirince burjuvalar var
kuvvetleriyle menafini mdafaa ediyor. Dier taraftan devlet kalesinin haricinde
bulunan say erbab gh hcum ve gh sevk-l-cey manevralaryla hedeflerini
tamamen veya ksmen elde etmeye alyorlar.
uras ayan- nazardr ki garb Avrupa memleketlerinde kapitalizm

asrlardan beri ne kadar kuvvetle yerlemi bulunuyorsa itima faaliyet
taraftarlarnn tazyikine o derece mukavemet ibraz etmitir. Almanyada kapitalizm
ancak son yarm asr mahsul olduu iin devlet kalesi iinde bulunan sermaye
erbab veya burjuvalar pek byk bir mukavemet ibraz etmiler, itima siyaset
kemal-i sratle ilerlemeye muvaffak olmutur. Fransada ise kapitalizm nehc
iktisadsi daha eski ve devlet kalesinde daha mahkm bir surette yerlemi
bulunduu iin itima siyaset kolaylkla ilerlemiyor. Say erbab- mmessilleri
mterakki irad- umumi vergisini kabul ettirmek iin yirmi seneden fazla mcadele
etmiler burjuvalar, sermaye erbab mmessilleri bin trl vesilelerle bu gibi
teebbsleri akim brakmaya muvaffak olmular ve ancak harb-i umuminin
zuhurundan biraz evvel kanaatleri iin kahramanca arpan Kayunun eser-i
591
muvaffakiyeti olarak mterakki irat vergisi kanunu esas itibaryla kabul edilmitir.
Bugn kahraman Kayunun zindanlar iinde inlemesi, Fransann dhili siyasetinde
sermaye erbabnn lehinde bir akslamel vukuuna delalet eder. Almanyada dahi
kk bir ekseriyetle rey-i m kanununu reddeden merkez frkalar, devlet kalesi
iinde mevkilerinin tahakkme alan sermaye erbabnn lehinde bir hareket-i
rciadan baka bir ey yapmyor.
Memleketimiz ahvaline bu nokta-i nazardan bakarsak pek ziyade yaayan

dikkat neticelere dest-res oluruz.
Bizde umumi hayata hkim olan devlet kalesi hibir vakit sermaye erbabnn
burjuvalarn elinde bulunmamtr. teden beri bizde devlet kalesini igal edenler ne
say ne de sermaye erbabna mensupturlar. Bunlar bal bana bir zmre, bir kast bir
snf- halk tekil ederler. Bu zmrenin menafi ne burjuvalar ne de say erbab iin
tarafgirlii istilzam eder. Bizde istibdat devrinde bile itima slahata tevessl
olunsayd veyahut tevessl etmek imkn bulunsayd phesiz ki bu mmtaz zmre
her trl avaz ve garazdan ar olarak hak ve insaniyet hisleri tarafn iltizam
edeceklerdi. Merutiyetin ilanyla hkimiyet-i milliye tesis ettikten sonra dhil
meclis-i mill burjuvalarn eline gememi, mevki-i iktidarda yine memur zmresi
kalmtr. lan- harpten sonra da itima slahat mevzu bahis olabilseydi hi phe
yok ki memurn zmresi hibir snfn menfii arkasnda srklenmeyerek yalnz
vicdann sadasna, insann kalbinde mmkn olan en necip insaniyet hislerinin
telkintna tbi olarak i greceklerdi. te o vakit Trkiyeden u veya bu snfn
menafi-i hususiyesine hadim olmayarak srf hak, adalet ve insaniyet esaslarna
mstenit bir usl-i idare tesis edebilecek ve btn dnya iin numune-i imtisal
olmaya seza bir memleket haline gelebilecekti
imdi artk i iten geti mi? Snf menafinden ar olarak hak, adalet ve
insaniyet esaslarna mstenit olarak slahat- itimaye yapmak iin imkn kalmad
m? Devlet kalesi acaba baka ellere mi geti?
Hayr devlet kalesi baka ellere gemedi; fakat imdiye kadar bi-taraf bir
vaziyette bulunmu olan kale muhafzlar yani memurn snf ile burjuvalar arasnda
az ok tesant hsl olmutur. Memurn unsurunun byk bir ksm az ok ticaret ve
592
iktisat hayatna karmtr ve hi phe yok ki bu vadide ilerlemeye devam
edecektir. Gayr- tabi olan eski vaziyet ilc-y hl ile ortadan kalkacak ve yirmi otuz
sene sonra devlet kalesi artk bi-taraf ellerde kalmayacak, dorudan doruya
mcadeleye alakadar olan u veya bu snfn eline geecektir.
Mamafih her ne olursa olsun uras muhakkaktr ki bugn henz i iten

gememitir. timai slahat iin vakit ge ise de g deildir. Burjuvalk ruhu henz
teri ve idari kuvvetlere tamamyla girmemi, burjuva menfii henz idare
makinemize hkim olamam ve vakit geitirmeden slahat- /364.s. itimayeye
tevessl olunduu takdirde snf tarafgirlii dal budak sarmadan itima dertlere are-
saz olmak mmkndr. urasn unutmayalm ki bizde kapitalizm dier
memleketlerde olduu vech ile tedrici bir surette ilerlemeyecektir. Bizde kapitalizm
harb-i umumi mahsuldr, ve bir madde-i mstakile kuvvetiyle ortalkta infilak
etmitir ve binaenaleyh kapitalizmin avkb- tabiyesinden olan haller dahi ngihani
bir surette ortal istila edebilir. Bir de sermaye mmessillerinin ileride teri ve
icrai kuvvetler zerine ne dereceye kadar icr-y tesir edebilecei hakknda bir fikir
peyda etmek iin harp kazanlar vergisi meselesinin geirdii safhalar ve bu mesele
etrafnda sahne arkasnda cereyan eden ahvali gz nne getirmek kifayet eder.
Mamafih una kani oluyoruz ki bize henz devlet tarafndan bi-tarafane bir
surette ve hibir snfn menfii gzetilmeden faliyet-i itimaye ibraz olunmas
kabildir. Fakat vakit geitirilirse, er ge, siyaset-i itimaye taraftarlar karlarnda
mevki-i iktidarda ihtimal ki sermaye mmessillerini bulacaklard ki artk bundan
sonra mcadelenin neticesi pek pheli olur.
Tekin Alp [MOZ KOHEN]
(nu:45, 23 Mays 1918, s. 363)
593
III. TARHE DAR YAZILAR
1. HRRYET BAYRAMI
Bu hafta bize iki bayram birden getirdi: On asrdan beri ruhlara mit ve
teselli baheden eski Ramazan bayramyla henz pek ksa topu topu dokuz senelik
bir hayata malik olan gen hrriyet bayram birbirine kart. seneden beri
yeryznde tten btn ocaklara kanatlarn germi kara baykuun omuzlarmz
zerindeki arln bu yaz defedebilmi olsaydk, bu bayram birok
sevdiklerimizle, dostlarmzla muhat olarak geirecek harbin bizim kahraman
saflarmzda yaratt bitmez tkenmez menkbeleri dinleyecektik. Mademki harp
yeryznde ttmeyen btn ocaklar zerinde hl tazyikini duyuruyor, o halde beis
var, varsn tun yzl elik kalpli askerlerimiz dedelerinin asrlarca yapmaktan
bkmadklar gibi bu bayram da snrlarda geirsinler. Varsn bu ylda eski istila
devirlerimizde olduu gibi yeil Tuna boylarndan sar llere kadar sancamzn
dalgaland her yer tekbir sesleri ile inlesin ve enlik ateleri ile parlasn! Dman
toplar hudutlarmzda vahi yldrmlar gibi grlerken Osmanl ordusu bayram
enliini ancak o yldrmlara sngsn siper yaparak karlayabilirdi
Ordularmz daha ka asr evvel Macaristan snrlarnda Tuna yaylalarndan,

Kafkas dalarndan ekilmeye baladktan beri ok bayramlar gelip geti. Baz vakit
bir zafer neeli ile ruhlar inirah iinde fakat ok defa yeni bir bozgunun kalplere
ken nihayetsiz elemleri arasnda bayramlarmz geirdik. ok defa ordularmz
snrlarda bayram yapt. Lakin birok bayramlar vatandan yeni koparlan koca
lkelerin dman elinde kaldn gren ak sakall ihtiyarlar daha sa bitmemi
yetim torunlarna bakarak yal gzlerini gkyzne evirdiler. Y Rabb! Bu
masumlar hakk iin bizi kara gnlerden kurtar! diye aladlar Evet! O gnler Al
Osmann kara gnleri idi. O gnler bizim bayrammza tesadf ettii zaman yalnz
dmanlarmz enlik yapyorlard. Fakat o gnler dmanlar dardan bizi ezmeye
594
alrken onlardan daha mem bir kuvvet istibdat kuvveti bizi ieriden yiyip
bitirmekteydi. Azlar kilitlenmi milletin akbetini dnen kafalar tala, demirle,
atele ezilmi krlmt.
***
On Temmuz kendisini ieriden ezip bitiren hatta felaketlerini bile dnmeye

frsat brakmayan mem kuvvete kar mill ruhun bir isyan oldu. Urad btn
felaketlere tarihin btn uursuzluklarna ramen kendi kuvvetine, kendi istikbaline
inanmaktan bir an bile vazgemeyen bu marur ve asil millet uzun seneler
inanlmayacak bir sabr ve tevekkl ile esaret zincirlerini hatta akrdatmakszn
tad, tad Sesini o kadar saklad ki dardan bakanlar onu ister istemez lm
halinde sandlar. Fakat hayr! Asya bozkrlarndan at akn kokusu ile kinedii
zaman komu kavimlerin sr sr kat bu millet, ar ve keskin klcyla asrlara
tahakkm eden tahtlar deviren krallar yaratan bu millet, ruhunda bitmez tkenmez
nesillerin biriktirdii kuvvet ve itimat menban kurtarabilir miydi?
Onu bir hamle mill ruhun ufak bir sadmesi dnyann en kuvvetli sanlan bir
istibdadn bir dakikada devirmeye kfi geldi ve buna On Temmuz nklb dediler.
O bir dakika iinde devrilen yalnz Abdlhamit, yalnz Onun srma elbiseli ricli
krmz fesli hafiyeleri deildi. Rumeli ufuklarnda patlayan toplar btn bir devrin
messeseleri ile fikirleri ile kanaatleri ile /42.s. yklacan onlarn yerine yeni bir
devir, yeni bir hayat, yeni fikirler, yeni mefkreler geleceini haber veriyordu.
***
On Temmuzdan evvel drt tarafmz kaplayan dmanlar bize dardan

muhtarz gzlerle bakmakla iktifa ediyorlard. Asrlar ve ktalar kucaklam olan bu
eski imparatorluk ieriden binlerce haaratn kemirip bitirdii eski ve ok muazzam
bir bina gibi gnn birinde kendi kendisine kverecek, o vakit herkes bu enkazdan
kendi payna deni sessizce alacakt. Hudutlarmzn darsnda o mevud gn drt
gzle bekleyen yzlerce yllk dmanlarmz kendi aralarnda bu muhakkak miras
paylamaya alyorlarken istibdad ykan toplar kulaklarndan eski devir
aknclarnn tevhit nidalar gibi nlad. te o vakit ge olmakla beraber bu yeni
595
hakikati anladlar: Sessizce mirasn bekledikleri bu ka asrlk (Hasta Adam)
bilmem kanc defa olarak artk son dakikas gelmi zannolurken tekrar dirilmi,
tekrar hayata atlmt ve artk bu sefer kendi hayatna kendi hkim olacakt.
O vakit yeni planlar, yeni teebbsler yeni suikastlar balad. Biz ieride
hrriyet bayramnn neesiyle sermest iken vatann muhtelif kelerinde isyan ve
iti yangnlar kardlar.
Nihayet onlardan da bir fayda kmadn grnce Trablus harbini Balkan

fitnesini atelediler. Binlerce senelik hayatnda ok parlak bayramlarla beraber okta
kara gnler grm olan bir millet tekrar pek ac tecrbeler geirdi: Vatann ok
sevgili paralarnn elinden gasp olunduunu grd. Meden denilen btn lemin
kendi aleyhinde birletiini duydu. ok kara gnlere urad fakat nafile! Hibir
musbet, hibir yangn ruhundaki mit ve iman menban kurutamyordu. nk
Onun hibir eyle sinirleri gevemeyen her felakete kar iman ve azmini arttran z
ocuklar yetimiti
***
Balkan harbi gibi bir felaketten topsuz, silahsz, parasz fakat yalnz mitli ve
imanl kan bu millet daha o kara gnlerden henz kmken, ruhunun btn iman
ve heyecanyla cihan harbine atld. Dnyann drt bucana hkim en byk
devletlere kar hatta bir dakika tereddt etmeden harp ilan etti. Geni memleketinin
muhtelif iklimleri hatrlatan serhatlarna fedakr ordular gnderdi. Bugn o ordular
ka yllk hatta ka asrlk yorgunluklarn hatra bile getirmeyerek bu milletin
kurtulmas iin her an kahramanlar gibi arpyorlar Kahramanlar gibi! Fakat ar
toplara gslerinin zrh nihayetsiz mitralyzlere keskin snglerine siper yaparak
kahramanlkta daima insanln yukarsna karak nk onlar biliyorlar ki asl
bayram, asl kurtulu bayram byk ve muazzez vatann yabanc gzler karsnda
paralanacak bir miras eklinden kurtulduu gndr ve bu fedakr millet yalnz bu
gne erimek gelecek nesiller karsna temiz bir alnla kabilmek iin geni
serhatlarna oullarnn kemikleri ile siperler yapmaktan ekinmiyor
596
Demir dvle dvle tavlanr derler. Zaten bu kahraman millet imdiye
kadar btn kuvvetini harp meydanlarnda dkt ehit kanlarndan almad m? O
sayede yaayp ykselmedi mi?
***
mzasz
( nu: 3, 26 Temmuz 1917, 41)
597
2. DENZCLK
Trler denizi uzun asrlardan sonra hayatlarnn olduka muahhar bir

devresinde grdler. Yllarca steplerde dolaan yldrm gibi atnn srtnda Asyann
grmedik bucan brakmayan dedelerimiz nihayetsiz bir sath eklinde durgun
durgun uzanan sular ok eskiden tanyorlard: Ksraklar ka yz defa Asya
ortasndaki gllerden su imiti En eski Trk iirlerinde rdekten, kazadan, su
kularndan samimi bir muhabbetle bahsedilmesi acaba bundan ileri geliyor mu?
Trler kpkl dalgalaryla denizin o bir trl havzasna samayarak tamak

yaylmak isteyen o mecnun su ynn grdkleri zaman hi armadlar. Onu da
eski bildikleri gllerden biri zannettiler. Fakat bu sefer onu at srtnda dolap teye
gemek kabil deildi. Ne bahr- muhit-i kebir, ne de Akdeniz Trk svarilerine geit
veren ufak gllere benzemiyordu. Kuzgun deniz ile Karadeniz Trklerin istila
ordularn tutacak kadar byk olmadklarndan svarilerimiz onlarn etrafnda
bildikleri gibi at oynattlar. Fakat deniz yoluyla gemiyle deil bozkrlardan
getirdikleri gen lgn ksraklarla Kavimleri karan, ehirleri ykan bu nihayetsiz
ordu nnde hibir kuvvetin dayanamayaca bir frtna idi. Lakin deniz yolundan
deil ucu buca gelmez kara yollarndan geliyordu
***
Akdenizle Marmarann cennet gibi kylarna yerleen Trkler yava yava

dalgalarn anlatt menkbeleri dinlediler. Mehul ufuklara yelken aarak hayatn en
umulmaz hadiseleri ile birden bire kar karya gelmek zevki onlarn da ruhuna
yerleti. Zaten bu hayat Trklere hi yabanc gelmiyordu: Yldzl gkleri ile uzanp
giden nihayetsiz Asya bozkrlar bu nihayetsiz mavi sulara benzemez miydi? kisinin
gklerinde de ayn yldzlar parlamyor muydu? Bu dnceler Trn ruhunda
yerleir yerlemez Osmanl sancan kpkl sular zerinde dalgalandn grdk:
Asyann ylmaz svarisi ruhunun galeyann bu geni denizlerde de gstermek
istiyordu Artk Trk denizci olmutu!
O denizin bu yeni kahraman az zamanda dnyann btn denizci devletlerine

kar koydu. Hepsine birden meydan okudu. Serin ve parlak bir ilkbahar akam
beyaz yelkenlerini rzgrn bol nefesleri ile doldurarak sular yaran bu donanma
598
meydana knca, Akdeniz kylarndaki dman ehirleri daima bir kbus iinde
kalrd. Donanmalar gizlenecek yer arar. Ticaret gemileri bilinmez yollara kaar,
ehirler mdafaa arelerini dnrd
***
Uzun seneler dnyann en birinci denizcileri olduumuz halde ne tuhaftr ki

edebiyatmzda buna dair hemen bir ey yok diyebiliriz: Bir iki byk kaptann
menkbeleri, Mahrem isminde denizci bir airin Barbarosa hitaben yazd
Vaktidir ey Gazi Hayrettin Paa yelken a! Nakaratl merb Salahi Kaptann
cengverne bir gazelin Seydi Ali Reisin yazd Bize Hayrettinli derler
balamal bir trks ve daha bunlara benzer drt be manzum mensur eserler
Eski airler dnyay Acem divanlarndan grrlerdi. Binaenaleyh

Barbarosun Turgutun Kl Alinin adalar denizinden Sebte Boazna kadar
uzanp giden an ve eref menkbeleri onlarn mey ve neyle lale ve raanla em ve
pervane ile dolan kulaklarn bir trl girmedi. Onlar belki /102.s. Sadinin mehur
nasihatini baka bir manada tutmak iin sulardan ekiniyorlar, Bki gibi kenarba
ve leb-i cybar kendilerine menzil ittihaz ediyorlar, sefine deyince ancak gazel
sefinesi hatrlyorlard.
Sancamzn Akdeniz sularna zafer glgeleri yayd devirler oktan geti

Ne Salahi Kaptan gibi:
Atlsn top ve kurunlar ekilsin tiler bir bir
Bozulsun l-renk olsun ad ve kan ile derya
Duralm kahraman asa udviye kar hm ile
Olup ate fean kalyonlarmz hemu ejderha
Tamam, altm sene bizim vagde olduk amade
Yine amadeyiz cenge Neriman ile bi-perva
Eere suretten pizleykin bizim rezm ire
u cengi grmz kim grmemitir dide-i derya
599
Diyecek hayatn deniz cenklerinde geirmi ihtiyar kahramanlar ne de
kendisine:
Akdenizi himmetinle kendine ettin koru
Bir domuzdur ol koru iinde anderya doru
Ol domuzu ldrp ol koruyu muhkem koru
Vaktidir ey gazi Hayrettin paa yelken a
Tazarru-namesi yazlacak o eski dehetli bir donanmamz var. Bu gn

bunlarn hepsinden mahrumuz. Denizle kucak kucaa yaadmz halde hissen ona
yabanc kalyoruz. Lakin artk bu milletle vaktiyle dnyann en byk denizcisi
olduu, mecmualar, makaleler, yarlar ve daha bu gibi yzlerce vastalarla
anlatlmal, ruhuna sokulmal, denizcilik zevki edebiyata kadar girmeli ki imdi
bahriye mekteplerimizin sralarn dolduran genler denizin mehliyet dolu aguuna
eski dedeleri gibi:
Deniz stnde yrrz
Dman arar buluruz
cmz komaz alrz
Bize Hayrettin derler
Trksn okuyarak en ve pr mit atlsnlar
***
mzasz
( nu: 6, 16Ast1917, s. 101)
600
3. KURT BALI SANCAK
Miladn altnc asrnn son nsfnda orta Asya pek anl bir inklba meher
olmutu. (Kin-an) dann payansz ufuklara hkim bir noktasna kurulan direkleri
altn tlli boyun ve mzeyyen bir otan arka mteveccih kaps nnde altndan
yaplm kurt bal bir sancak dalgalanyor, etrafnda iri, boylu, geni omuzlu, kaln
boyunlu evik svariler, zrhl, elik tolgal msellh kahramanlar dolayordu.
nde geni ovada, borular tyor, davullar alnyor, havay kaplayan toz
duman arasnda mzraklarn parlts nazarlar okuyor, kr atlarn kinemeleri, hava
tabakasn dalgalandryordu.
Byk otada, koyu krmz simas, geni ve gazb aln, keskin ve mavi
gzleriyle77 etrafa hayetle memz derin bir hrmet hissi ilka eden Trk Hakan,
Ase-n hanedann kahraman hkmdar (Mukan) Han altndan maml drt tavus
kuu zerine mevz ve mzehhep bir serr zerinde oturuyor78 karsnda saf
balayan tekinlere, yabgulara, adlara, ter hanlara, Alplere kati emirler veriyordu.
Byk otan drt cihetinde zeminleri zerine gayet ve gzel resimler

ilenmi ipek hallarla mestur, ierileri altn enva, kymetli demeleri, gm
ilemeli hayvanat tasvirlerini, havi birok kk otalar daha grnyordu79
Huyung-nu Devletinin feci inkrazndan sonra Trkler arasnda bu debdebe

unutulmu hayat snm faaliyet durmu her ey lmt. Trkler imdi deta bas-
bad-el-mevt tecellisine mazhar olmu, kurt bal sancan etrafna toplanm daha
byk ve daha anl bir satvetle meydana kmlard.
Kurt bal sancak sayesinde bu evketi kazanm olan Trkler o vakte kadar,
pek ac gnler geirmi, birok felaketler grmlerdi. Bir zamanlar orta Asyann
hkim-i mutla iken, Tabga in fafurlarn telkintna kaplan arkl
kardalarndan Vu-hvanlerin Siyen-pilerin u-cin lerin mtemadi mhcimeleri
karsnda ezilmi perian olmu ksm- kllisi ecnebi boyunduruu altna dmt.
Vasat iei in mparatorluunun devaml ve menfur entrikalar ve vahdet-i
77
Sev ve Kayknmesi.
78
Mverrih Menander ve Teivfilakat Simokatta.
79
Mverrih Menander ve Teivfilakat Simokatta.
601
milliyelerini sarsm, budunun muhtelif boylarn, muhtelif uluslarn birbirine
drm, istihls mitlerini sndrmt. Fakat miladn be yz krk be tarihinde
(Asena) hanedanndan Bumin (bumin) Hann (kin-an) danda at kurt bal
sancak, her eyi deitirmi, Asyann siyasi vaziyetini altst etmi, mahkm
Trklere geni bir zafer ve hrriyet sahas temin eylemiti.
Kurt bal sancak ilk defa Orta Asyaya hkim olan ucin imparatorluuna
kar almt: Byk Yabgu Tu-gunun olu Bumin (bumin) Han ucinleri Hvay-
hang rma kenarnda mthi bir inhzzama uratarak ( be yz elli iki) bu sancaa
boyun edirmiti. ucinlerin marur ve cesur imparatoru (A-na-kovei) bu feci
inhizmn zilletine tahamml edemeyerek merdane bir cretle intihar etmi, olu ve
halefi (An-lu-in) ise memleketi kurt bal sancan anl hkimiyetine brakarak
inde Tesi krallna ilticaya mecbur olmutu.
Tu-gunun kk olu stemi eh-tiye-mi Yabgu da yine bu sancakla garp

taraflarn fethetmi Hevalar Eftliyetler taht- inkyada alm muazzam Sasniyn
devletinin lkesine bile byk bir korku salmt.
Bu zaferler sayesinde az bir mddet zarfnda, orta Asyann btn Trkleri,

milletin istihls ve zafer timsali olan kurt bal sancan etrafna toplanm, Ne-pi
ler , Tulular /177.s. Tiye-leler Tu-ki-iler, Otuz Tatarlar, Kurikanlar, Ktaylar Ki-
kauler . Hepsi bu mill sancan nnde lmeye ahdetmilerdi.
Yirmi sene kadar az bir mddet zarfnda Koreden Bahr- hazara Gobi
lnden (Baykal) havzasna kadar imtidat eden geni saha, mcizevi bir surette
kurt bal sancan hkimiyeti altna girmiti.
Sancak bir aralk, Gobi llerini de am, inin ensi, an-se ve Beeli
eyaletlerinde bile anl zaferlere rehber olmutu.
Asyada kurt bal sancaa kar derin bir huz ve hrmet hissi beslemeyen
hibir ulus, hibir oymak kalmamt. Hatta Sibirya ierilerindeki kabileler bile
birok hediyeler takdim ederek kurt bal sancan himayesini istirham etmilerdi.
Kisrya kar bir istinatgh arayan arki Roma imparatoru kinci Justin kurt
bal sancan zaferlerinden haberdar olur olmaz orta Asya ya eliler, hediyeler
gndermek lzumunu hissetmi, Trklerle tesis-i mnasebete almt.
602
Bu suretle kurt bal sancak orta Asyada Trk saltanat ve satvetini anl bir
timsali olmutu.
Trkler bu sancakta, hem skt ve felaket menkbeleri hem evket ve zafer

destanlar okuyorlard. Genler daima hakann nnde giden bu sanca zaferden
zafere uuruyor iken ihtiyarlar da srleri otlatan ocuklara Ergenekonun izbe
vadilerinde yksek aalarn lo glgeleri altnda imenlerle rtlm berrak
rmaklarn kenarlarnda geen eski maceralar anlatyor, kurt bal sancan
menkbesini naklediyor, Trklerin bu sancak sayesinde nasl kurtulduklarn, nasl
ykseldiklerini anlatyorlard:
Millet Ergenekon felaketinden evvel satvetli tanjularn idareleri altnda saadet

ve refah iinde yayor, her gn dn bayram yapyordu. Tanjular, zafer
cenklerinden dndkleri zaman byk ziyafet (len)ler tertip ettiriyor, btn millet
toplanyor, herkes yiyip iiyor, harpte yararllklar grlenler taltif ediliyordu.
Muharebe olmad zamanlar daha mesut geiyordu: Tanjular umumi av

(segr) elenceleri yaptryor, genler av sahalarnda cenk talimleri ile megul iken
ocuklar da otlattklar koyunlara binerek svarilii kk yaylarla kulara ok atarak
tirendazl80 reniyorlard.
Trkler byle mesut bir hayat geirirken gnn birinde kuvvetli ve kesretli
dmanlarn basknlarna uramlard. Muhcimler gafil avladklar Trklerden
nlerine gelen kadn erkek ve ocuklar kltan geirmi bahtiyar yurtlar tarumar,
kymetli srleri talan etmilerdi.
Her ey yaklm, yklm bir vakitler grbz ocuklarn marur genler,

dilber kzlarn gle elene dolatklar sahalar imdi onlarn kanl neeleri ile
dolmutu. Dmanlar Trklerde hibir ferdi canl brakmamaya almlar fakat
tanrnn inayeti olarak buna muvaffak olamamlard: Ellerini ayaklarn keserek bir
batakla attklar on yanda bir ocuk lmemi mcizevi kurtulabilmiti.
Trklerin mahvn istemeyen Tanr alktan ve kaybettii kandan lmek zere

olan bu ocuun imdadna bir dii kurt gndermiti. Bu kurt her gn bir miktar et
getirerek yaralar iyi oluncaya kadar ocuu beslemi lmden kurtarmt.
80
( Van-hiyen-tung-ka)den naklen M
603
Dmanlar Trklerden bir ocuun sa kaldn haber alarak bunu da itlaf
teebbsnde bulunmular fakat kurt ocuu srtlayarak se-hainin sa tarafna doru
karm Kau-anigin yani Uygurlar lkesinin imal garbiyesine tesadf eden dalar
arasnda her taraf yaln kayalarla kapal mnbit bir vadiye gtrerek kurtarmt.
ocuk bu vadide bym kendisini hi terk etmeyen kurtla evlenmi, ondan

on olu olmu, kran nianesi olarak byne Asena (cene) yani kurt ismini
vermiti.
ocuklar burada bymler bil-hire civar oymaklardan birer kz kararak

onlarla evlenmilerdi. Trkler bu suretle Ergenekon denilen bu vadiden mrur-
zamanla remi, byk bir kavim olmulard81.
Asena ahfadndan (A-Hiyen-eh) cetlerinin bir kurt tarafndan kurtarlm

olduu hakkndaki bu menkbeden mlhem olarak krane-i umuminin nianesi olan
kurt bal sanca yapm bunu istihls timsali addederek, Cucinlere esir olan
Trklerin nne dm, onlar Ergenekondan karm eski yurtlarna gtrmt.
Halefleri ise kurt bal sancan altnda Trklere kaybetmi olduklar hrriyet
ve devleti tekrar kazandrm onlar satvet ve evketin kusvasna karmlard.
nnde kurt bal sancak olduu halde lkeler fetheden Mukan Han da Asena
hanedanna mensup bulunuyor idi.
Trklerin Asena hanedanyla kurt bal sancana o kadar samimi merbutiyet

ve hrmet gstermeleri bundan neet /178.s. ediyordu. nk kurt bal sancak,
Trkler iin istihls ve itil timsali olmutu. (Asena) slalesi de milleti esaretten
kurtararak milletini ve vahdetini kazandrmt.
M. emsettin
(nu: 9 6Eyll 1917 S. 176)
81
Bu makale inin (Si) Selasi Vekayinamesinden alnmtr.
604
4. SLMYETTEN EVVEL VE SONRA ZDVA
Btn eski ve yeni kavim ve milletlerde olduu gibi kabl-el-slm Araplarda

da izdiva usl cari idi. Oul ve kzlarn evlendirilmesi, ebeveynin, velilerin
vazifelerinden saylyordu. ocuk bulu olduu gibi bir kz ile nian edilirdi. Araplar
da kzlarn kfvleriyle tezvici hususundaki endie ok kuvvetli olduundan, okluk
bunlarn bulua erdii de beklenmez, hemen birinci frsattan istifade edilirdi. Ben
Advan reislerinden Arap filozofu Amr Bin e kzn isteyen Sasa Bin
Muaviye, bu frsattan istifade edemezse daha ne zaman byle kfv bir gveye nail
olaca endiesini izhar ediyor82
Zaten Araplarda bir kzn dnyaya gelmesi sevinli bir hl addedilmedii

gibi onun kfvn bulamayarak kocalmas yahut bsbtn evde kamas ihtimali,
mthi bir felaket tekil ederdi. Onun iin ebeveyn, akraba, kz biraz grnmeye
balar balamaz el altndan kfv bir koca aramaya koyulurdu. Erkek iin ise kfv bir
kz bulmak endiesi o kadar kuvvetli deildi. Bir erkek istedii zaman bunu bulmakta
glk ekmedii gibi, hasbeten, nispeten kendisinden aa olan bir kz ile de
evlenebilirdi. Onun iin erkek ocuklarn tezvicinde fazla isticale lzum grlmez,
erkekler okluk bulularn mteakip evlendirilirlerdi.
Eski Trkler ile imdiki Trk Kazaklarda olduu gibi her iki tarafn kk
sinde iken nianlanmalar da eksik deildi. Bil-hire slmiyetin dahi kabul ettii
vech ile byle kk yata nianlananlara sagr, sagire denilirdi.
Bittabi sagr ve sagirenin tezvileri velileri tarafndan icra edilirdi. Yalnz

sagr ve sagirelerin deil okluk kebir ve kebirelerin yani bulua gelmi olanlarn da
tezvicleri ebeveyn ve velileri vastasyla yaplrd. Bir kz deil, gen bir erkek bile
aktan aa izdivac meselesini mevzu bahis edemezdi. Onun iin nian ve nikhlar
okluk bugn bizde olduu gibi cereyan ederdi. Erkek taraf kzn babasna yahut
biraderine, amcasna, amcazadelerine mracaat ederek selamyla sze
82
Akdl-ferid 3.c 191
605
balar iki cihetin arasndaki kifaiyeti izah ettikten sonra meseleyi sylerlerdi.
Muvafk cevap alnd surette kzn bedelbaz olan sadak mihri tayin edilirdi83
Kzn isteyip verilmemesine muvaffakiyet edilen aile akrabadan ise babas,

biraderi yahut dier bir velisi kza kar baz vesayada bulunduktan sonra kz deil
erkek evlatlara nail olarak kabilenin adet ve erefini artrmas temenniyatn izhar
ederdi.
Yok, kz yabanc bir kabile tarafndan istenilip verilmi ise, yine hsn-
muaerete dair vasayat- mtakip, erkek evlatlar dourup dmanlarn adedini
oaltmamasn temenni edilirdi. Birok kabileler, bilhassa Kurey arasnda nikh bu
suretle olurdu84.
Cahiliyette bundan baka daha trl nikh usl vard:
1. Nikh- istibzah, bu kocasnn izni ile necip bir zrriyete malik olmak iin
tuhri esnasnda kadnn dier biriyle mnasebette bulunarak ocuk almasndan ibaret
idi.
2. Birka adam birlikte bir kadn ile mnasebette bulunduktan /454.s. sonra, o
bu suretle dourduu ocuu bunlardan bir sevdiine izafe eder ve erkekte bunu
kabul etmek mecburiyetinde bulunurdu.
3. Gelinleri kabul ettiine alamet olmak zere kaplarnda bayrak bulundurup

bagiye namn alan birtakm kadnlar vard; dourduklar zaman adamlar toplanr
kaifin fetvasna gre ocuk birine isnat olunurdu85.
Nikh- mte, nikh- bedel, nikh- agar namlaryla daha birtakm nikh
uslleri vard. Nikh- bedel isminden dahi anlald zere kocalar tarafndan
kadnlarnn mbadelesinden ibaret idi. Nikh- mte, muvakkat bir nikh olup hl
imamiye mezhebinde olanlarca tecviz edilmektedir. Nikh- agar ise erkeklerin
kaln ve mhre hacet kalmakszn evlenebilmeleri iin kzlarn, hemirelerini ve
kardelerinin kzlarn Mbadele etmek suretiyle yaptklar nikhtr.
83
Sahih-i Buhari 6 c. 133
84
85
Sahih-i Buhari, 6 c. 133
606
Bir de Araplar arasnda nikh el-makat denilen bir nikh vard. Bu hayli
yi idi. Babas len adam onun metruktna varis olduu gibi, validesi olmayan
kadnlarn da irsa alabiliyordu86. u kadar ki Araplar bu hususta iki frka olmulard:
1. Babalar lnce valideleri olmayan kadnn, varis olan byk oula

dorudan doruya irsen intikal ettiine inanyorlard. Kadn istesin istemesin
kocasnn olunu kabul etmek mecburiyetinde idi.
2. Akd-i cedit ile almak caiz olduuna kail idi87. Bu suretle babalarnn
kadnlarn alanlara hayzen ve doan ocua da makti ve makit nam
verilirdi88
89
Zaten bugn Krgz-Kazak Trklerinde ve eski Trklerde olduu gibi birisi

ld zaman kadn, sair mal gibi velilerine kalrd. lenin byk olu buna talip
olmadna gre sair velilerinin bunu istemeye haklar vard. Ve bu haklarn izhar
iin kadnn zerine elbiselerini atarak nianlarlard90
Fakat kadn biimsiz olduunda yahut baka trl istenilmediine gre evde
alkonularak aile ve kabilesi nezdine yahut dier bir kocaya gitmesine msaade
edilmez; edilse bile mihrinin kendilerine verilmesi art koulurdu91. /455.s.
86
Tefsir-i Taberi, 4 c. 205 vesaire
87
Mebst Serhasi 4 c.198
88
89
90
Tefsir-i Taberi 4 c 192.3.4.
91
607
Tarih, Araplar teadt-i zevct hissi ile mebu bir halde buldu. Elinden gelen
herkes bir, iki, daha ziyade kadn alyorlard. On kadn olanlar da vard92.
slmiyet de Araplar bu halde buldu. Mesela
93
Kuran- ahvalden anlaldna gre iptidalar slmiyet bu hale ilimedi;

nikh ve taaddt hususunda herkes yazmann adet ve teamlne yahut rfe gre
hareket ederek birok kadn alr iki hemireyi bir nikhta cem ediyor, babasndan
kalan kadn ile evleniyor; kimi de slmiyetin bil-hire emredecei ekli iltizam
ediyordu. slmiyet buna ve gayr- mahdut taaddde kar henz itiraz etmiyordu. Bu
hl taaddt ve ylece slmiyet devrinde devam edip gidiyordu94
Nikh hakknda yeni esaslar gsteren Bakara, Nisa, Maide, Nur Surelerinin
Medinede olduu nazar- dikkate alnrsa snnet ile men

edilmi olduuna gre bu hallerin hem hicrete kadar hem de hicretten biraz
sonralarna kadar devam ettii anlalyor. Geylan Bin Selime, slmiyeti kabul
edince kadnlarndan drtten fazlasnn salverilmeleri taraf- risaletten emredildi
idi95 Hakikaten ahkm ihtiva eden surelerin badel hicre nazil olmaya baladklar
dnlrse nikh hakkndaki birtakm bozuk eski tahammllerin

feshiyle maruf olan yeni esaslarn ancak Medinede tebli edildii anlalr.
92
93
94
95
608
Tertib-i nzul hakknda pek kati szler sylemek kabil olmamakla beraber
Bakara suresinin evvelce, Nisann daha sonra Maide ve Nur surelerinin daha
sonra nazil olduklar mervidir
u hale gre badel hicre bil-nesibe nce nazil olan Bakara suresiyle dini ve
hukuki olmak zere aile ahkmna dair baz esaslar tebli edilmitir. Erkek, kadn
ehl-i irk ile izdivacn hrmeti (Bakara, Ayet 221) adet esnasnda takriben meni
(ayet 222), beyan (ayet 223), ilann hkm (ayet 226), mtaltelerin
deti (ayet 228), talak ve hulu (ayet 229), tahlil (ayet 230), rcet, tesrih (ayet 231),
kadnlar zevceleriyle nikhtan menin dem cevaz (ayet 232), irza ve medeti,
zevcenin nafakas (ayet 233), zevci vefat eden kadnn deti (ayet 234), nikhna talip
olduunu kadna mnasip bir vech ile tebliin cevaz (ayet 235), vefat ederken
zevcin zevceleri iin vasiyeti (ayet 240), kadnlarn ahadeti (ayet 228) vesair
hakkndaki hkmler Bakara suresinde tebli edilmitir.
Nisa suresinde varit olan aile ahkmndan bazlar da unlard: Taaddt-i

zevcatn tahdidi, (ayet 5). Mirasta kadnlarn hassas (ayet 11), zevcin zevcesinin
mirasnda alaca hassa, zevcenin zevcinden alaca miras (ayet 12). Baba ve
akrabadan kalan kadnn kerhen miras tarikiyle intikalinin, baka biri ile izdivacna
msaade edildii surette mihrini vermesi art komann meni (ayet 19, 20, 21).
Babadan kalan kadn ile izdivacn meni (ayet 22). Mahremtn beyan (ayet 22),
ile izdivacn cevaz (ayet 35), erkeklerin kadnlara kar olan vaziyetleri
(ayet 33), erkeklerinden yz eviren kadnlara kar yaplabilecek muamele, zevcinin
arasn bulmak iin tertip edilecek hkm heyeti (ayet 35), Hazret-i Allahn
yetimeler hakkndaki fetvas (ayet 127) vesaire.
Muhassna olan kitabiyeler ile izdivacn cevaz dahi Kuran- Kerimden

anlalyor (Maide, ayet 5). Mmin ve mminlerin birbirlerine kar velilikleri olup
maruf ile emr mnkerden nehy etmeye haklar bulunduu dahi
ayetinden mstefad oluyor.
609
Nur suresinde muhsene kadnlara kar fena isnadda bulunmann haddi
(cezas) (ayet 4), bekr erkek ve kz ocuklarnn evlendirilmesi hakknda velilere
hitap vardr (ayet 32). Bir de, para kazanmak fikri ile cariyeleri fena yola sevk
etmenin memnuiyeti ile (ayet 33) kadnlarn zerine (ev ve odalarna) izinsiz
girilmeyecei hakkndaki emir (ayet 5, 8) dahi buradadr.
Bunlardan baka izdiva tahrat dolaysyla mminlere hitaben varit olan
ayet-i kerimesiyle aile

ahkmna bir fasl- mahsus ilave buyuruluyor. (Mddet-i Rza), mutalkann sekn ve
nafakas ve bunun ocuunu emzirmesi hakkndaki sarih hkmlerden baka, Arap
fkhn bil-itihat nizam- Kurana irca ettikleri daha birok ahkm vardr. Fakat u
zikredilen hkmlerden bakalar, okluk /456.s. nslarn sarahatine deil, ancak
iaretine, delaletine iktizasna, hatta bazen ancak imasna stinat etmektedir.
te bu badel-hicre nzul eden ayetlerin tebli ettii bu aile ahkmyla

cahiliyet devrinin eski bozuk taammlleri, adetleri sklp atld gibi onlarn
yerine ve bazen resen yeni hkmler vaz edilmitir. Bittabi, slmiyetin esasna
muhtelif olmayan baz kaidelerin aynen ipkas da caiz grlmtr.
Halim Sabit [BAY]
(nu: 23, 13 Knun- evvel 1917, s.453)
610
5. SLMYETTEN EVVEL VE SONRA ZDVA
Mekkede nazil olan surelerin ve ayetlerin muhatab mmet-i icabat olmaktan

ziyade mmet-i davet, yani slmiyete arlan mmettir. Onun iin ayetlerde
ekseriyetle hitaplar Y eyyl-n-ns gibi umumi tabirlerle geliyordu. nk
Mekkede iken tebli edilecek ilk esas tevhit ve iman idi. Burada Kuran- Kerimin
btn ayetleri hep bu maksada doru sevk ediliyordu. Kuran- Kerimin Ns diye
hitap ettii insanlar mebde madlar hakknda tefekkre, dnyann yerle gn nasl
yaratlarak yoktan var edildiine, dnyay tezyin eden gnein, ayn, yldzn da nasl
kemal-i intizam ile hareket ettiklerine, kinatn daimi bir sayruret ve tahavvl halinde
bulunduuna nazar- dikkatleri celp ile fikirlerini tahrik ediyordu. irk ve kfr
batryor, tevhit ve iman canlandryordu. lm ve ahreti, ahretteki skntlar, ehli
imana Mevut- nimet ve rahatlar messir bir slupla tasvir ediyordu. Hlasa enfsi
ve afak alamet ve hadiselerle nasn uyumu vicdanlarn ikaza alyordu.
Hazreti Peygamberin de bu devirde vazifesi bunlar nizam- menzil ile tebli

etmekten baka serbest lisanla izah eylemek, gelmedik eza ve cefalara katlanp,
payansz sebat ile mcadele ediyordu.
te bu sebebe mbni Mekkede nazil olan sure ve ayetlere varit olan senet-i
erifelerde ahkmdan ziyade imana davet mehut olmaktadr. Bu devirde en byk
amel ve ibadet insann kendini anlamasndan, duymasndan ve dnmesinden ve
nihayet birinci mebde ve son merci olan bir Allaha boyun eip insanlara ve btn
kinata mil samimi bir efkat ve sevgi ile tevecch etmesinden ibaret idi. Hazret-i
Peygamber ile ilk Mslmanlarn abdest alp namaz kldklar mervi ise de bu
hususta ak tafsilat yoktur. Mekkede Mslmanlar iman ile ve iman mana yaayp
neretmekle mkellef olduklar kadar baka hibir eyi ile mkellef deil idiler.
Hayat hususunda, hukukta, muamelatta muhitin canl rflerine uyuyor ve maruftan
ayrlmaya alyorlard. te Mekkede ehli imann dstur- hareket ve eriat bundan
ibaret idi. Mekk olan Araf suresindeki
611
ayet-i kerimesi96 bu ilk ve esas
eriat ne gzel hlasa ediyor ki affa sarl, marufu emret, cahilleri brak demektir.
***
Hicretten sonra i deiti. slmlar gnden gne oalyor, yava yava deil
kelimenin hakiki manas zerine seraetle bir cemaat- islmiye teekkl ediyordu.
Cemaat teekkl ettike tabiatyla bir cemaat hayat meydana gelmeye balad.
badetler intizamn buldu. Ve bunlarn ekli mhimma takrir etti. Bundan

baka da hukuk ve muamelat hususlar meydana kmaya balayp bilhassa aile ve
aile tekili meseleleri hususlar kendisini gsterdi. Badel hacret ilk nazil olan
surelerden madut Bakara ve Nisa vesair sureler de bunlar birer birer izah
edilmektedir.
Filhakika bu ahkm ayetleri olduka ksa, mcmel, hatta bazlarnda ibham

var gibi grnr. Fakat o zaman iin bu izahat kfi idi. Bunlar hadisat ile ihtiya ile
tamam tamamna tekabl eder. Ve ehli lisan bunlardan anlalmak lazm gelen
manay pek ala anlyordu. Anlad gibi de amel ediyordu. Dier taraftan
anlalmayan cihetleri de Hazret-i Peygambere mracaatla istizah edip, hadiselerle
dualarn hkmn sual eyliyordu.
te bu istihzahlar, nizalarn faslna dair, hkmler dolaysyla Kuran-

Kerime tefsiri yahut onun esas talimatna muvaffak olmak zere canl rflere
mstenit bir senet silsilesi meydana geldi.
Senet-i erifeler tarih vrutlarna gre henz tasnif edilememi ise de, senet
ile sureler, ayetler arasnda bazen pek ak bazen gizli mnasebetler ve inikaslar
grlmektedir. Surelerin ayetlerin tarih nzulleri bir dereceye kadar tahmin
edilebildiinden senetlerin dahi bu suretle kaba bir surette tasnifi kabil olsa gerektir.
Ahkm- aileyi ihtiva eden Bakara ve Nisa Surelerinin bade-l-hicret ilk

nazil olan surelerden olduu malumdur. u hale gre ahkm- aileyi ihtiva eden
senetlerin dahi hemen hicreti mteakip vrut etmeye baladklar zannolunabilir.
96
Ayet 190
612
***
Hicrete kadar iman edenlerin ou evli idi. Evleneceklerde aralarnda maruf

usle gre evleniyorlard. Hicret vuku buldu. Bir /14.s. slm cemaati teekkl
etmeye balad. Mslmanlar MedinedeMekkede olduu gibi ayr ayr kavimleri
arasnda kalmyor; bir arda toplu yaayp gnde birka defa itima ediyorlard.
Bunlardan ou mensup olduklar kavime dman idi. Mekkede iken mriklere
kar her ferdin ayr ayr hissettii nefret, burada cemaate hissedilmeye balam idi.
Bu sebeple din hususunda olduu gibi, ilerinde, szlerinde de mstakil bir yoldan
gitmek istemiyorlard. Yeni slm cemaatinin yeni rfne ve slmiyetin talimlerine
muvaffak grdkleri eski tahammllerin, adetlerin yahut herhangi yeni bir hadisenin
hkmn Hazret-i Peygamberden istifsar ediyorlard. Davalar ve nizalar eskisi gibi
cahili ariflere, khinlere, kabile hkmlerine deil, Hazret-i Peygambere arz
olunuyordu. Bittabi bunlarn hi biri de cevapsz kalmyordu. Cemiyet asabiyeti bunu
icap ettiriyordu. Bu bil-hire yani byle hususlarda Hazret-i Peygambere mracaat
etmenin lzumu Kuran- Kerim nass ile de teyit edildi. Bunlarn cevaplar ya ayet-i
kerime ile tebli yahut senet ile beyan ediliyordu. Bu suretle yeni yeni hkmler tesis
etmeye balad. Bazen ayetler senetler ile yeni hkmler tebli edildii gibi bazen
rfe muvafk grlen mevcut hkmler, ekillerde eskisi gibi aynen takrir ediliyordu.
Yukarda sylendii zere dnyat, msalemete ait birok ahkm arasnda aile
ahkm da birer birer tebli edilmeye balayp, bu vadide birok ayetler nazil oldu.
slmiyet, cahiliyetin nikh- ingar97 nikh- mte98 nikh- haden, nikh-

istibzah Gibi cemiyetin yeni rfne, slmi talimlere muvaffak olmayan izdivac
usllerini iptal etti. Fakat cahiliyetin bugn cari olan nikh usl ayn ile faalen takrir
etti.99
Hicretten sonra agleb-i ihtimaldir ki ilk senelerde

ayet-i kerimesiyle bir taraftan nikh emredildii gibi dier taraftan da teaddt-i
zevcatn azami haddi tayin edildi. Hazreti Peygamberde bekr sahabeleri izdivaca
97
98
bn-i Davud, bn-i Mace
99
Sahih-i Buhari 6 c.122,123
613
davet etmeye balad. Muktedir olan genlere de evlenmelerini tavsiye
100
buyururlard.
Nikh benim snnetim midir, snnetim ile amel etmeyen benden olamaz,
evleniniz, ben sizin okluunuz ile dier mmetlere kar iftihar ederim101 Benim
ftratm seven benim snnetimi de kabul etmelidir. Evlenmek benim snnetimdir.102
Ashbdan bazlar Hazret-i Peygamberin ailesine mracaat ederek ev

dhilindeki hayatndan sual edip iittiklerine hayrette kaldlar. Artk ben
evlenmeyeceim, ben et yemeyeceim. Ben bundan byle yatakta yatp da
uyumayacam. Gibi szler sylemeye baladlar.
Hazret-i Peygamber bunu haber alnca Mescid-i erifede bir hutbe iradyla:
Bu kimselerin hali nasl olacak, yle yle derlermi Hlbuki ben, hem namaz
klarm, hem uyurum, hem oru tutarm, tutmam, evlenirim, benim snnetimden yz
eviren benden olamaz!103
Hazret-i Peygamber (Tebdil) yani Hristiyan, rahiplerinin yapt gibi ibadet

ve zahitlik fikri ile evlenmemeyi iyi grmezlerdi.104
Kadnlardan el ekerek vcudu ibadete hasretmeyi dnen Osman Bin
n fikri Hazret-i Peygamber tarafndan reddedildi.105
Hazret-i Peygamber tebdil edenler bizden olamaz,106 evleniniz, ben sizin

okluunuz ile dier mmetlere kar iftihar ederim, Nusara rahipleri gibi
olmaynz,107 derlerdi.
Sahabelerin evlenememeyii bazen yoksulluktan da olurdu. Nasl ki Ebu

Herire bir vakitler Hazret-i Peygambere bu halinden ikyet etmilerdi.108 Fakat
100
Buhari 6 c, bn-i Mace 2. c, Nisai 2.c, Mslm 4.c, Termizi 1.c
101
bn-i Mace 2.c 291
102
103
Sahih-i Mslm 4.c129, Nisai 1. 50
104
Msned mam Ahmet, Termizi, Nisai.
105
Buhari 6 c 291, Mslm 4c.129
106
Abdlrezzak Camine
107
614
daha bunun aresi bulunamad idi. Ebu Herire tesliye buyuruldu. Belki de byle
vakalar mteakip olsa gerek; velilere, efendilere hitaben: Bekr olan oul ve
kzlaryla kle ve cariyelerini evlendirmelerini emreden
ayet-i kerimesi nazil

oldu. Birde bu ayet-i kerime, veliler ile evleneceklerin bu husustaki cesaretlerini
arttracak bir vaadi ihtiva ediyordu; evlenecekleri fukaradan olduuna gre
ihtiyacattan kurtulacaklar tebir edilmekte idi:
/15.s.
Kuran- Kerime btn kalpleri ile merbut olan Mslmanlarn bu emri ve

evlenen fukarann fakrdan kurtulacaklar hakkndaki bu vadi senet telakki etmi
olduklarna phe edilmez. Rzk nikh ile talep edin109 hadisi bu ayetin zeyline
temas eder.
Gitgide Mslmanlk da nikh etmenin mstekmili iddia edilmeye balad.

Hazret-i Peygamber bir hadisinde: Evlenen kimsenin yar iman hsl olduundan
artk bunun vazifesi ancak dier yarsn tekmil ettirmekten ibaret kaldn110 beyan
ediyor. Hatta Hazret-i Peygamberin ashabndan bir fakiri ezber bildii Kuran
zevcesine talim etmek mukabilinde evlendirdikleri de vakidir.111
***
te bu suretle izdivacn slmiyette mhim bir mevki kazanmas zerine

izdiva hadiseleri oald. Bu izdivalarn birou huzur- nebevide yahut hazreti
peygamberin malumat dhilinde yapldndan halk iin bir senet-i takririye
mahiyetini ald. Risalet-penah efendimiz bil fiil kendileri evlendiler ve bakalarn
evlendirdiler; bunlarda senet-i fiiliye olarak zabt edildi. Dier taraftan ayetler nazil,
hadisler varit olup, dier hadiseler hakknda olduu gibi nikh ve talk hakknda
108
Buhhari 6c 119
109
110
111
615
birok hkmler beyan ediliyordu. Bu suretle daha asr- sadette aile ahkmnn baz
esaslar kurulmu oldu.
u kadar var ki asr- sadet pek dar ve ksa olduundan ahkm hakknda
tafsilat kabil olamad. Zaten o zamanlar buna ok ihtiya da yoktu. Hazret-i
Peygamber ve ashb- kiramn pek de ekilci deildiler. Byle eylerde kendilerini
maruftan ayrlm grmek kfi geliyordu. Ayn zamanda bu husustaki hkmlerden
ou da yalnz o zaman hadis olan vakalara dair olduundan bittabi pek mahdut idi.
Onun iin irtihal nebeviden sonra hilafa devrinde bu esaslara ve rfe bakarak ahkm-
aileye daha birok hkmler ilavesine ihtiya grld. Tabin devri balad. Zaman
ilerledike ftuhat ile slm memalii geniliyor, nfus artyor hadiseler oalyor.
Mazbut ahkmda bunlarn hepsi iin merci bulunamyordu. Onun iin tabin
tarafndan yine evvelki esaslara, yani kitap, senete bazen de efal-i ashba bakarak, bir
de zamanlarnn rf ve ihtiyalarn gzlerinin nlerine koyarak daha bir takm
fetvalar hkmler sadr oldu. Halifelerin, ulu-l- emir emirleri de vard. Bunlar da yine
velayetleri asabiyle ahkm- aileden saylyordu.
Geni olan slm memleketlerinin muhtelif rflere tabi muhtelif

muhitlerindeki merkezlerin mtehitleri, mftleri, kadlar, ulu-l- emir yani esaslara
yani kitaba, senete, bazen ashb- kiramn yoluna istinat ettikleri halde mahalli
rflerin iradyla trl trl neticelere vasl oldular. Bu suretle dier hususta olduu
gibi ahkm- ailenin tafsilatnda dahi birok ihtilaflar meydana geldi. Gitgide bu
ihtilaflar muhtelif itima muhitlere gre takm takm ayrlp her takm bir medrese
ekli alarak o medrese onun en byk limi tarafndan temsil edilmeye balad.
Mezhepler tesis etti.
Hatta zaman ilerledike bu mezhepler dhilinde dahi muhtelif itihat

zmreleri meydana geldi. Bu suretle Kurn- Kerimin yirmi otuz ayet ile beyan
bulunduu ahkm- aile fiil, kavl, takrir senet ile hayli tevsi edip ashap, tabin,
fkh devirlerinde artk ihata edilemeyecek kadar geniledi.
Bu muhtelif itihat zmrelerinin hepsi ayn esaslara istinat ettii halde

mahalli rflerin tesiri ile birbirlerinden ayrlp istiklal kazandlar. Ve bunlarn hepsi
616
kendi muhitleriyle mmasillerinde aynen yahut mahalli ulu-l- emir, fkhlarn,
mtehitlerin, baz idari ilmi tasrifleriyle amel olunmaya balad.
te biz burada senet devrinden balayarak ashb, tabin ve fkha

Devirlerinde ahkm- ailenin ne gibi safhalar geirdiini tetkik etmek istiyoruz. Onun
iin ahkm- aileyi fkha arasnda yi olan bir tasnif ile muhtelif mevzu ve bblara
ayrdktan sonra asr sadetten balayarak her mevzuun geirdii safhalarn ve
ihtilaflarn meneleri muhtasaran gsterilecektir.
Filhakika bu usl-i tetkik meselenin tarihi silsilesini biraz bozar ve paralar

ve hatta tetkikat biraz gletirir ise de karilerin meseleyi ihata edebilmeleri iin
daha elverili olduundan bi-l-iltizm bu usl ihtiyar edeceiz.
Halim Sabit [BAY]
(nu: 27, 10 Knun- Sni 1917, s.13)
617
6. KAREDENZ BOAZLAR MESELES
Medhal
Milletlerin mukadderat fevkinde Allahn mukadderat vardr. Rusya, bunun

en byk bir ahidi olmutur: Rusyann istilac siyaseti takdir-i azliye mugayyer
dt. Bil-netice, bir hercmertir, gidiyor.
Rus inklb, her gn yeni bir safhaya girdike hayret etmemek mmkn
deildir. nsan, hayretten endieye: Endieden tereddde dtke dyor ve ne
diyeceini ap kalyor.
Artk Rusyada kati bir hkmet ekli tesis ve takriri, zaman denilen
hkmdar- mutlakn verecei karara tabidir. Herhalde Rus imparatorluu yahut
arl btn ananetiyle avdet edemez. Yeni yeni hkmetler yeni bir devrim henz
tecrbe edilmemi.. u imkn leminde tatbikatndan ne gibi netayi elde edilecei
henz anlalamam, yeni idare ekonomi ile uzun zamanlar urap savaacaktr.
uras muhakkaktr ki asrlarca Avrupaya kar iza ve tehdit mevkiinde

bulunan muhit-i kuvvet zeval bulmutur; bundan sonra yerine kaim olacak bir
teebbse bile Avrupa tabir-i dierle hi olmazsa vasati Avrupa mesaide
edememek lazm gelir. Muaheze btn Avrupann pek ok alakadar olduu ve
olaca Rus inklab- hazr pek ok zamanlar btn Avrupa diplomatlarn
dndrecek mahiyettedir.
teden beri memleketimize felaketler yadrm, mevcudiyetimizin her

zerresine lmler sam olan Moskof siyaseti, cihann malum ve msellimidir. Bu
siyasetle mnasebettar olan devler ve hkmetler iinde Trkiye daima birinci srada
bulunmu.. Rus politikasndan daima ve mstemirren mtezarrr olan hep Trkiye
olmutur.
1324 Osmanl inklabnn kendi siyaseti iin fal-haber addetmeyen

Moskof arl, akim kalan Reval Mlakatn Rakoniide ihya etmi.. Akla
gelmedik ve zihinler almadk nice mthi vastalar ve vesileler ile btn Balkanlar
zr zeber ettirmi.. Milyonla can ve kan heder etmekte mutlak ve muhakkak fail
kalmtr.
618
Avrupa diplomatlar, Moskof siyasetinin bu hubrizne mahiyetini bilmez
deillerdi. Lakin bunlarda her hadiseyi kendi hesaplarna yontarlard. Ve en ok
insaniyet-perverane hislerle mtehasss olduklar pek nadir anlarda bile, hull-
musalhane gibi szde parlak manada farksz ve hatadan gayr- salim siyasetlere
meftun kalmlard. Denilebilir ki ark siyasetinde btn diplomatlar aldanp
gitmilerdir. Her diplomat ark meselesinin kendi devleti menfaatine tevafukunu
temin hususunu dnm ve bu ise her vakit birok menfi neticeler vermitir.
Nihayet bu neticeler devletlerin tahrisatn o derece artrd ki ihtilafat ve ihtirasatn
mthi cereyan karsnda, adil ilahi zuhurundan baka mkilatn hilali kalmamtr.
**
Malumdur ki ark meselesi bizce bir devlet-i liye Rusya meselesidir. Bu da

Karadeniz boazlar meselesinden baka bir ey deildir. Binaenaleyh Rusya ne
olursa olsun, bizim imal devleti ile asrlarca devam eden siyasi mnasebetlerimizi
u esnada tetkik ve tetebbu etmemiz faydadan halli deildir. Karadeniz boazlar
meselesi ise ebediyen alakadar kalacamz hayati bir mesele olduundan tetkikat ne
kadar tamik edilse sezadr.
Bunun iin tetebbuatmz, atideki mbahaseye ayrdk ve her mbahasede

szn zeminini tarihi hakikatler dairesinde ifadeye mnhasr tuttuk:
1-Maziye irca-i nazar
2-Kk Kaynarca muahedenamesi ve zeyli
3-lk ittifaklarmz.
4-Hnkr iskelesi muahedenamesi ve 1257 Londra mukavelenamesi
5-Paris kongresi ve zihniyeti
6-Kongreden konferansa
7-1286 Londra Konferans
8-Konferanstan sonra, Berlin mtemeri
9-295 325
619
10-Osmanl inklb ve Rusya
11-Balkan harbi ve harb-i umumi
12-Tetebbu ve mtalaa
mzasz
(nu: 36, 21 Mart 1918, s. 192)
620
7. KARADENZ BOAZLAR MESELES
Osmanllar iin Karadenizden gelen ve Bizans zamanlarnda sk sk

stanbulu ziyaret eden Ruslarn da ehemmiyeti var idi. Ruslar ticaretlerinde iptida
mkilta uramlar ve Tatar hanlarna vergi vermek mecburiyetinde kalmlard.
Ancak zamann hkmne gre tedbirde kusur etmeyen Ruslar pek az zaman iinde
pek ok ilerlemiler ve her teebbslerinde muvaffakiyet iktisap etmilerdir.
Osmanllar, Karadenizin btn sahillerine sahip olduktan sonra oralarn

skn ve saadetine elbette alakadar idiler. Ruslar ise ktalarn irva eden byk
nehirlerle ticari menfaatlerini temin edegeldikleri gibi Sofiya Paleelogun ar nc
van ile izdivac zerine stanbul ile Moskova arasnda peyda olan shr mnasebat
ve mezhebi rabta delaletiyle gzlerini btn btn bizim tarafa dikip kalmlardr.
1492 Evastanda ar van Rus ticaretinin Karadeniz savahilinde duar olduu

mkilattan ikyet etti ve ikyetini Menkeli Giray Han tavsit eyledi. Name-i
aride Azak ile Kfeye giden tacirlerin memleket hkimleri tarafndan hakszlklara
maruz kaldklarn ve bunun iin kendilerini yani tebaasn o civarda ticaretten men
ettiini bildiriyordu. Namenin iki yerinde mnasebat tesisi iin sefirler tayini
lzumunu da ihtar etmiti.
Aradan sene gemeden112 stanbula ilk Rus sefiri geldi. Sultan Beyazt
Han- Sani tarafndan fevkalade olarak huzur- humayunlarna kabul buyuruldu.
Gariptir ki ar van elisine bir takm vesayy katiye de bulunmu idi: Huzur-
padiahde ve ehzadeleri huzurunda bizce tazim ve ihtirama delalet eden
vaziyet-i mahsusa da bulunmayacak leri vzera ile deil bizzat hnkrla
grecek Sair devletler sefirasn kendine takdim ettirmeyecek idi. Msy Plcheef
alm olduu u talimat arnn bile haricine km ve mteazzimane

vaz ve hareketi, ber-mutad vuku bulan vzera ziyafetine adim icabeti, btn ecnebi
sefirlerine verildii gibi kendisine ihda edilen kise-i fahire ile ikamet mesarifi
112
Amiral Danpor, yazd Rus tarihinde, ilk Rus elisinin 1500 sene-i miladiyesinde stanbula
gnderildiini beyan ediyor.
621
namna tahsis ve ita olunan on bin dinar kabule muvafakat etmemesi nez-i ahanede
ve devletin vkelasnda hsn tesiri mucip olmutur. Bunun zerine eli geldii gibi
yalnz dnm padiah tarafndan mukabele olarak ar vana Osmanl

sefiri gnderilmitir. Yalnz Menkeli Giray Hana Rusya kralnn kaba bir eli
gnderdii cihetle bunun avdetine Rusyaya kimse izam edilmeyecei bildirilmi,
ar vana yazlan name-i cevabide ise elinin etvr ve harektndan bahsolunmayp
Rus ticaretinin mesullerinin mukarrer olduu ear klnmtr ki bu cevap

tarz Osmanlln siyasi meharetine delildir.
Sultan Sleyman- Kanuni devr-i saltanatnda dahi (H. 1533 94) Rusya ar
stanbula bir sefir izamyla hem iktisad menafi istihsalna, hem siyasi mnasebat
tesisine itaban olmutur. Ve denilebilir ki devletinin baka baka hedefleri
olduundan byk Petroya kadar devlet-i liye ile Rusya arasnda ihtilaft vukua
gelmemitir.
1637de Kazaklar hcum edip Azak kalesini yed-zabt ve teshirlerine

geirmiler ve mtakiben Rusya arnn himaye ve sahabetine iltica eylemilerdi. ar
Trkiye ile henz boy lecek iktidarda olmadndan Kazaklar redd ederek bize
dost grnmtr. Tabir-i dierle bizi agzab etmekten ekinmitir.
Sanki tarafnda bir hiss-i kabl-el-vuku vehim bir atinin hazrlandn ihtar
etmiti. Evvel emirde Altn Orduya iltihak ile Tatar hanlarnn tevecchlerinin
celbinde tereddt gstermemi olan Moskova emareti yava yava Tatarlarn
muavenetiyle ve kendisinin intizam ve gayreti ile dier Rusya emaretleri ahalisini de
kendi etrafnda toplam.. Timurlenkin at facialar zerine Altn Ordudan
kurtulmakla beraber Tatar devletinin inkrazna da sebep olmutur.
nc van, Moskova emaretinden bir devlet vcuda getirerek sade bir

kennaz yahut prens iken, zevcesi Sofiyann iradyla kayserlik yani arlk tacn
giymi evvel-be-evvel Bizans ile mnasebat- mahsusa tesisine almtr. Bizans
meru bir miras bilen Sofia iin tl-i emeller beslememek mmkn deil idi. Kald ki
nc van zevcesinin tevikiyle daire-i hkmetini tevsi edip duruyor.. ti iin
byk byk saadetler tasavvur ediyordu.
622
Tli, Moskova arlna msait olup durmutur. Ruslar gya daha o
tarihlerde cihangirlik gayesini siyasi meslek ittihaz etmiler ve komu ekvam ile
kozlarn paylamadka Karadenize ve Bizans yoluna inmek istememilerdir.
Osmanllar, iptidalar Rusyann kaydnda bile deil idiler. Alelhusus

mukaddes ittifaklar endielerimizi hep vusta Avrupa ile garba mnhasr klm idi.
arlkenler, Ferdinantlar, Fransualar, Henriler bize garip garip ihls-furuluklarda
bulunuyorlard. Lehistan Letonya bile yle idi. Bu sralarda stanbulda bulunanlar
iin Moskova arl ya var ya yok gibi bir eydi. Bir Rum kayserin kznn veya
birader zadesinin temenniyat ile kocasnn /255.s. bu temenniyata mstenit
tasavvurat daha dorusu tahayylat ne kadar kuvvetli olursa olsun Karadenizi
ap buralara kadar gelemez idi. htimal ki bu hlya cenin.. Belki reym halinde idi.
Rus melliflerine baklrsa byk tinin byk diplomatln daha o

zamanlarda vcut bulmu addetmek isterler. Bana kalrsa siyasi mukadderatn ou
tedbir ile, ekseri ise tesadf eseridir. Binaenaleyh tinin tecelliytyla vcuda gelen
bir hl hakknda sonradan kehanet iddiasna kalkmakta makul bir sebep olmasa
gerektir. Mamafih yle farz ediyorum ki Ortodoks Rum tebaamzdan bilhassa
hizmet-i devlette bulunanlar Moskova haclndan gelenlerle temasta bulunup da
Moskof ar ailesinde Bizans hasretleri ektiklerini sezmiler ve bunu rical-i
devletimize yetitirmekte kusur etmemilerdir. Bizans iin bu hl o kadar tabidir ki
bila tereddt kabul ve tastik ederim. Lakin bunu da byk Petro zamannda ve belki
Katarinadan sonra ayan kabul grebilirim.113
**
113
Mverrih muhterem Ata Beyefendi tevih ve tercme ettii Hammer tarihinin nc cildinde (s.
11 12) ve Kamil Paa merhum, tarih-i siyasisinin birinci cildinde (s. 130 131) Rusya ile siyasi
mnesebatmzn mbdeini tavszh ettii gibi, Ahmet Refik Bey (nc asr hicriyede stanbul
hayat nvanyla Tarih-i Osman encmeni klliyat meyannda, nerreyledii divan- hmayun ve
sayikini cami altnc kitapta (s. 9, 21, 146, 161) mnderi drt vesika ile devlet-i aliyenin onuncu
asr hicri evahirinde (972 1000) ar van ve sair Moskof hkmdaranyla balayan mnasebetn
tebyin ve ear etmitir.
623
Rusyann yahut Moskovann iptida-i tekilat hakknda tideki malumatn
bilinmesi lazmdr:
Mverrihler
Rus milletinin teekkln miladn 862 senesinde skandinavyal Varaglar

ile bahr-i Baltk sevahilinde sakin Islavlarn birlemesinde buluyorlar. O tarihinde
Islavlar imalen Baltk Denizi ve Ladoga Gl.. Cenubun Adriyatik denizinden,
Balkanlarn cenubundan geerek Karadenize vasl olan bir hat dhilinde mevcut
idiler. Mamafih bunlarn arasnda Finolar, Litvanyallar, Avlahlar da
Transilvanyallar da var idi. Ve Avlahlarla Transilvanyallar, Islav ve Cermen kark
idiler.
Islavlar garb, cenub ve ark olmak zere e ayrlrlar:
1- Baltkllar, Polonyallar, Lehler, ehler, Muravyallar, Horatlar garb

Islavlar cmlesindendir: Dokuzuncu asr iptidaisinde Almanlar Horatlarla baz
kabaili taht itaetlerine almlar ve kendilerine Latin mezhebini ithal etmilerdi. Hatta
Alman misyonlar mezhebi telkinatlarn Moravyaya kadar tevsi eylemilerdir.
863te byk Moravya birinci hkmdar Rustislaf Hristiyan olduundan ve iki
Grek papas delaletiyle Tuna Bulgarlarnn Hristiyanl kabul ettiklerini haber
aldndan bu papazlarn kendi nezdine izamn imparator nc Mihailden
istemitir. Metod ve Constantine namnda iki karde olan bu papazlar Grek elif-
bsndan istiane ile bir islavun elif bas vcuda getirerek bir hayli mezhep kitaplar
tercme etmilerdi. Vki olan davet zerine papazlar byk Moravya payitaht olan
Belgrata gitmiler ve az mddet iinde btn Moravyallar hristiyanla
sokmulardr.
nc asr evahirinde byk Moravya Osmanllarla Macarlarn istilasna

gemi grek memleketlerle mnesebat mkillemitir.
2- Cenbi Islavlar Srplar ile Bulgarlardan ibarettir:
Srplar, iptida Karpatlarn cenbi sath mailinde sakin idiler. Birinci asr
evailinde imparator raklisin msadesiyle Tunann sa sahilinde Avarlarn yerine
kaim oldular ve ufak bir hkmet tekil ederek nc asrda Bulgarlarn zir-
idaresine getiler. On birinci asr iptidalarnda da Bizans imparatorluuna vergi
624
vermeye baladlar. Bir aralk Greklerden yakay kurtarmaya savatlar ise de yine
inkiyat etmeye mecbur oldular (1105). Fakat Srplar yine rahat durmadlar; on ikinci
asrda ayr bir hkmet tekil ettiler. te On Drdnc Etyen Dann zir-
hkmetinde vcuda gelen Srbiy Trakyann bir ksmn, btn Makedonyay..
Teselyann ve Arnavutluun birok ehirlerini de ihtiva etmitir. On altnc asrda
Osmanl idaresi altna girmitir.
Bulgarlara gelince: Miladn beinci asrnda Volga sevahilinden Azak ve

Karadeniz sevahiline inmiler ve bir zamanlar Trakya, Makedonya, Teselya ve
kadim epir ktalarna kadar tecavz ve hisarlarn isal eylemilerdir. Birinci asr
nihayetlerinde Bulgarya be karde arasnda blnmtr. Tuna civarnda yerleen
Bulgarlar asrlarca Bizans ile muharebtta bulunmular ve el-nihaye on drdnc asr
gayesinde Osmanl hkimiyeti altna alnmlardr.
3- ark Islavlar dokuzuncu asrda Finlandia Krfezi ile Divina, Volga, zi,
Prut Sevhilinde ve Karpatlarn imal-i arki eteklerinde sakin olan Islav akvamdr
ki bunlarnda en mhim ksmn bildiimiz Ruslar tekil ediyor. Ruslar harp darbe
kadar samimi, misafirperver, fakat intikamc ve sehll-infial olduklarndan
aralarnda nifak ve ihtilaflar eksilmez idi. Ticaretleri krk, bal ve mum gibi mevada
mnhasr ise de mahsulleri mebzul idi argrad stanbula, Badata kadar irsaltta
bulunurlard. Mahdut ve iptidai olan ihtiyalarn kendi mnbit ve mahsuldar
mevaki ve arazide temin ve tedarik ederler idi. Muhtelif kavimlerin her birinin
banda bir kinez yahut kinez (Bey) var idi.
**
865te Bizans aleyhinde, Ruslarn ilk hareketi vaki olmutur. Bunlarn

kayklar ii oyulmu aa ktkleri idi. Ruslar bu kayklarla sahil boyunu takip ile
argrada kadar gelmiler ve muhasra etmilerdi. 875te imparator Vasil,
kendilerini hediyelerle celp ve imale ederek Ruslarla ittifak akdine muvaffak
olmutur. 902de Bizans imparatorunun 28000 kii ile Girit adasna gnderdii
donanmada 700 neferi Rus idi. Dokuz sene sonra Rus beyi Ovak (Kiev byk prensi)
625
2000 kii ile ve mahut kayklarla stanbula kadar gelmi ve tekliftn imparatora
kabul ettirdikten sonra gitmitir (10 Eyll 911).
Rus prensi birinci gorun zamannda da Bizansllarla ittifak mnasebeti var

iken bil-ahire bozumulardr. gor 11 Haziran 941de stanbula hcum etmi ise de
donanmas (?) mahvolmu, hem askeri katliam edilmitir. Bunun zerine Rus prensi
ikinci bir sefere kyam etmitir. Lakin Bizans imparatoru tarafndan karsna
hediyeler ile sefirler karldn grnce sulh muahedesini akdedivermitir.
Birinci gorun zevcesi Olga zevcinin katli zerine makam- hkmete

gemi ve 955 957de stanbula gelerek 65 yanda Elen namyla vaftiz
olmutur.
967de Ruslar Bizans imparatoruyla birleerek Tuna Bulgarlar aleyhinde

seferde bulunmulardr.
980 1025 senelerinde hkmet eden Birinci Vilademir biri Rus, biri Bulgar
biri Leh olmak zere birka zevce alm ve Grek ayininin debdebeli olmas houna
gittiinden Ortodoks mezhebini kabul etmitir ve btn ahaliye de kabul ettirmitir.
Birinci Yaroslaf 1043te Rus ve Grek tccar arasnda mtehadis bir

mnazaadan dolay stanbula harp ilan etmi; fakat hem donanmas perian olmu
hem askeri Varnada esir dmtr. mparator Monomun stanbula gelen Rus
esirlerinin gzlerinin oydurmutur.
1051de Kievde ruhani bir itima akd edilerek Rus kilisesinin Bizans
kilisesinden ayrlmasna karar verilmitir. Yalnz Kiev Metropolidinin intihab
stanbulun fethine kadar Rum patrikine braklmtr.
kinci Vilademir damadnn Grekler tarafndan katli zerine stanbula

sefer etmek niyetinde bulunmu ise de imparator Aleks Komnen kymettar hediyeler
takdim ederek muharebeden vazgemitir.
Ruslar, on beinci asr nihayetine kadar Lehlilerle, Tatarlarla, bilhassa kendi

aralarnda cenk ve cidal iinde savap durmulardr. Rus tarihi Altn Ordu
istilalarn.. Krm, Kazan, /256.s. Litvanya, Galiya, sve muharebtnn envaini..
626
Hele Moskof yahut Rus prenslerin biri, dieri aleyhinde boaz boaza
geldiklerini bir tafsil hikye ediyor.
Btn Avrupa aileleriyle ve Balkan prensleriyle shr mnasebat tesisine daha

o zamanlar balam olan Ruslar akvam arasnda trl trl nifak ve ikaklar
icadnda dahi pek mahir idiler.
M. N. H
(nu:39, 11 Nisan 1918, s. 254)
627
8. RUS NKILBININ EN MHM ML
1905 senesi Rus inklb mnasebetiyle Rus mehir ricalinden Kont

Vittenin sylemi olduu szler btn Avrupa ve Rus matbuatn dolat: Mrn-
ileyh diyordu ki: Bu inklp alarn toklara kar bir isyandr!
Birka kere Rus heyet-i vkelas riyasetinde bulunmu, uzun mddetler Rus
maliyesini idare etmi olan bu zatn szleri byk bir hakikate mstenitti!
O zamanki inklb toklar yine nihayet alar tarafndan katledilmi olan

Sitolipin himmet ve gayreti ile bastrabildiler. Fakat bu kere toklar arasnda
Sitolipin gibi azimkr birisi bile kmad. Rusya toklar ile beraber mahv ve perian
oldu.
Stolipin muvaffakiyeti, hkim ve tok snflara bir emniyet hissi vermiti.

Bunlar, servet ve tehekkmn bahettii her trl nimet ve zevkten azami derecede
istifade ediyorlard. Zevk, sefa, safahat, israf, rezalet ve ahlakszlk hadd-i kusvya
varmt. Petersburgun Moskovann kulplerinde, gece lokantalarnda her gece
binlerce bazen yz binlerce rubleler kumara, aftelere, ay u irete sarf
olunuyordu. Bu mehur lokanta ve kulplerde geirilen gece hayat hakknda ahali
arasnda destanlar dolayordu. Sonralar Kafkasya vali-i umumisi olan mehur
Dakofun nc Alexsandr Petersburg civarnda kin kibar bir lokantada tertip
ettii bir ziyafeti misal olarak zikredebiliriz: Ziyafet efsanevi bir meblaa ml
olmutur. Deser olmak zere, altn bir masann zerine o zaman Petersburg
operasnn en gzel mugannisi olan bir kz plak olarak uzatlm, zeri en
kymetli iekler ve meyveler ile mestur olduu halde imparatorun huzuruna
getirilmitir! Versayn mahud Triyanon salonu bile byle bir manzaraya gpta
ederdi! Kont Varansof Dakof yalnz kza bu rol oynamak iin altm bin ruble
bahetmiti. mparator Aleksandrda buna mkfaten olacak mrun-ileyh saray
nazr yapt! Hele mezkr imparator Rus tarihinde ahlaknn salbeti, tabiatnn
hiddetlilii ile mtehirdi! Dnnz bakalar nerelere varmlard!
Sarayda rezalet ve safahat son dereceyi bulmutu. Beyaz geceler, sabaha
kadar yrtlen ay u iretler, ampanyann, , behimi ak dknlnn
628
ika ettii maddi ve manevi tahripler, her nevi ahlak mefhumlar tahrif, zevk-i selimi
ref, hatta haysiyet ve eref dncelerini mahv eylemiti! Bir dereceye kadarki
arie ile kendisini ihata eden Dames dhonneures vaziyetlerinin istilzam ettii
mesuliyet ve eref hislerini unutarak pis, murdar, cahil, sefil bir Mujik olmaktan
baka bir fazileti olmayan papaz Raspotinle geceleri sabahlara kadar elenirler.
Sarayn ve btn yksek snf zadegnnn namuslarn hetk [Yrtma] ederler ahali
arasnda bin trl haysiyet-iken dedikodularn tevlidine sebep olurlard! Sarayda
yksek snf zadegn arasnda bu rezaletler, bu safahatlar devam ederken aada
Petersburg ve Moskovann sokaklarnda, kylerde, kasabalarda ahali alktan,
ihtiyatan zdraplar iinde kvranyordu.
Aadan yukarya doru mehb ve korkun bir inilti ykselmekte idi: Rus
mtefekkirleri, Rus mnevverleri bu iniltilerin mahiyetini, vahametini duyuyor,
endieleniyordu. Fakat sermest zevk ve sefa olan yksek tabaka bu endieleri
hapisler, tardlar, divan rfileriyle susturmaya alyordu. Grandk Dimitri gibi akl
ve dirayetlerini tamamen kaybetmemi olanlar ara sra sarayn ve zadegnn
sefahatlerine kar koymak istiyorlard. Fakat bu mnferit akslamellerine yukardan
aaya doru akan rezalet seylabn durdurmak ve ne de aadan yukarya doru
feveran eden gasp ve hiddet tufannn nne gemek istidadn haizdi! iten
gemiti ve nihayet igakitzenin: Toprak ve hrriyet! nidas btn Rusyay
batanbaa korkun bir aks-i sada ile titretti ve her taraftan inklp tufanlar akmaya
balad!
Toprak! te btn Rusyay ayaklandran sihirkr tlsm! Toprak: te

asrlardan beri Rus kyllerinin aznda dolaan kelime Rus mtefekkirlerini
dndren mesele! Toprak: te daha on beinci asrda Pogaefin kyllerin
bana geerek btn Volga sahasn azim bir isyana sevk eden, ite on dokuzuncu
asrn bidayetinden yirminci asrn bidayetine kadar btn Rus muharrirlerini, Rus
mtefekkirlerini Gogoldan balayarak Tolstoya kadar mtemadiyen megul
eyleyen nokta!
Saray ve zadegnn o takn servetlerini ve bu servetlerin neticesi olarak

safahat ve israflarn da ahalinin tahamml-fersa mzayaka ve ihtiyalarn da
douran hep topraktr! Bu kere de inklba en birinci sebep olan bir megaledir!
629
Hakikat halde btn Rus tarihi Rus hkmetinin dhili siyaseti ve hatta teri faaliyeti
bu meselenin etrafnda dolamtr.
Deli Petroya kadar Rus kyls Rus zadegnnn kelimenin tam manas ile
tam bir memluku ve klesi idi! O her eyden mahrumdu; zerinde yaad toprakla
beraber kendisi de sahibinin mal idi. iftlik sahibi isterse onu satar, ldrr,
iletirdi. Onunla dier demirba eya arasnda hibir fark yoktu!
Deli Petro, kylnn halini bir taraftan bir dereceye kadar iyiletirdi, dier
taraftan fenalatrd. yiletirdi; nk artk iftlik sahiplerinden ldrmek hakkn
nez etti ve kylye ilettii yerin mahsulnden bir miktar istifade eylemek
salahiyetini baheyledi. Ayn zamanda eskisi gibi olu pederinden, zevci zevcesinden
ayr olarak satmak hakkn da nez eyledi!
Fakat fenalatrd. nk Deli Petro Rus mverrihlerinin kullandklar bir

stlah mucibince, kyly topraa balad! Eskiden kyl isterse ehil ve yal ile
beraber baka bir iftlik sahibine iltica eder, onun klesi olmay ihtiyar ederdi. Bu
kere Deli Petro kyllerden bu hakk nez etti, sahibinin msaadesi olmakszn baka
yere muhaceret eylemek salahiyetini ald. Bunun iindir ki Ruslar kyllere bir de
bal stlahn atfederler!
Rus kylsnn vaziyeti bu hl ile deli Petronun zamanndan ta ikinci

Alexandrn zamanna yani 1861 senesine kadar kald. Bu meyanda Rus mtefekkir
ve edipleri ezcmle Gogol, Turginyef, Tolstoy ve sairleri bu kyl esaretinin gerek
esirler gerek esaretiler zerine icra etmi olduu maddi ve manevi tecrbeleri
lyemut levhalar ile tasvir etmeye baladlar! Rusyann bu kadim ve ldrc
yarasn azim bir his-i rikkatle ve bazen coan bir his-i isyanla terih ettiler! Efkr-
umumiye artk eski hale tahamml edemeyecek bir hale geldi!
Mstahlis lakapl ikinci Alexandr artk galeyan etmi olan vicdan- umumi
karsnda dayanlamayacan takdir ederek toprak meselesini halletmeye kalkt!
Fakat tedbirleri kati olmadndan meselenin yarm hallolunmasna
etmesine sebep oldu!
630
Filhakika nc Alexandr tarafndan nerolunmu manifest mucibince
kyl artk mlkn sahibinin esaretinden tamamen halas buluyordu. Bundan sonra
mlk sahibi kyly ne dvebilir, ne ldrr, ne de satabilirdi. Kyl istedii yere
muhaceret eder, eline demi olan toprak hassasndan istedii surette istifade eder ve
bundan dolay mlk sahibine hibir rabta, hibir vergi ile mkellef addedilemez!
in u cihetine diyecek yok! Filhakika kyl btn dier snf- ahali ile tam
bir hukuki msavata nail edilmiti! Lakin zadegn snfndan baka o zaman baka
snflar da siyasi ve meden hukuku haiz deildiler! Umumiyet itibaryla kylnn
bu kere nail olduu muvaffakiyet zaman itibaryla kfi addedilebilir! Fakat iin
asl canl noktas buras deildi ki! Kyly, hukuktan ziyade karn dndryordu.
inde kvrand ihtiya ve zaruret megul ediyordu.
te bu nokta-i nazardan imparator Alexandrn slahat tamamen noksand ve

hatta denilebilir ki kylnn vaziyetini daha ziyade mklletirdi. (Bitmedi)
Aaolu Ahmet
(nu: 43, 9 Mays 1918, s. 323)
631
9. KAFKAS ETEKLER TRK TCARET YOLLARI

Tetkikat- tarihiye ve iktisadye, bize ale-l-umm iki trl ticaret yolu mevcut
olduunu gsteriyor.
Biri, nasl dalardan akan seller, ovalarda teekkl eden dereler sevk-i meyil
ile kendiliinden toplanp bir rmak halinde denize kadar en msait mecralarn
buluyorlarsa insanlarda gerek tacir gerek aknc olarak asrlarca tecrbelerden, saa
sola saptktan, binlerce yollar getikten, dalar atktan sonra, birok nokta-i
nazardan kendilerine en muvafk, ehven, ksa, emin ve faydal, en synthtique
grdkleri, yollardaki, filhakika eski zamanlara ne kadar rc etsek, btn tarih
ananev krbanlarn btn bir memleketin mcavir memlike geen aknlarn,
muntazman, bir emr-i tabiye tbien bu yollardan getiklerini gryoruz.
Dierleri medeniyetin zaten mevcut yollar biraz dzelterek ta deyerek

deil birtakm mevni-i tbiyeye galebe ederek, rmaklarn yolunu evirerek,
dalar yararak, hudutlarn sk sk tebdiliyle yevmen fe yevmen teceddt ve tenvir
eden ihtiyact ve mukteziyt- siyasiye, tccariye ve askerlerini mezc ederek birok
masraf- fikriye ve maddiye ihtiyaryla ina ettii yollardr ki bunlarn arkta
numuneleri pek nadirdir.
Osmanllarla mtemekkin Garb Asyann dhilden limanlara mntehi ksa ve

kt ihracat yollarndan baka beynelmilel addolunabilecek, ktalar birbirine tlak
eden iki byk tarihi, ananevi, cihan yolu route mondiale vardr ki biri Halep, Badat
tarikiyle Cenbi ran ve Hindistan emtiasn [Kuma] tar ve dieri Tebriz Erzurum
tarikiyle ezmine-i kadimeden beri in, Afganistan, Trkistan, imal ran ve
Kafkasya eyasn Trabzona nakleder. Trkleri balca megul edecek bu cisim-i
hattr.
Karadenizde tarihin ilk bahsettii liman zannederim Trabzon limandr.
Bu makale Kars Ardahan- Batuma dair karlmak istenen risale iin muhterem Reit Saffet Bey
efendiden rica edilmiti. Fakat bil-hire Kafkasyaya dair bir kitap neredilmek dnld iin,
bu pek mhim ve kymettar makaleyi byk bir memnuniyetle mecmuaya derc ediyoruz.
632
Bu kademin, bu tefvikin, hretin sebebi, limann kendi ehemmiyeti deil,
mahre olduu memleketlerin ehemmiyet ve zenginlii yani Tebriz Erzurum
yoludur.
Edvar- atikada Hindistan, ran ve Arabistann bahr- sefit kaps nasl

Fennisya idi ise, in, Afganistan, Trkistan ve Azerbaycan ve Kafkasyadan
Anadoluya kadar mmtet memlik ve "u idi. Trabzon ancak bu sayede
komnlerin bir krallk payitaht, azim bir servet menba oldu ve Karadenizde esasen
oral olmayan bir avu yabanc Rumun hkimiyet-i bahriye ve siyasiyesini temin
etti. Rumlar mstahsallar olmadklar Asya-y vst ve Asya-y ark mallarn
orada Bizans ve Roma ve Ceneviz mallaryla tebdil etmekle, arktan gelen giranbaha
eyaya mukabil Yunan mahsultn satmakla, sahib-i saman ve nfuz oldular. Bir
vakit Asya-y cenbi karklklar byl Karadeniz imal sahiline evirdi ve
Keffe mahrecinden Venedikliler istifade ettiler.
Anadolunun Osmanllar tarafndan fethinden sonra kinci Katherina

zamanna kadar ran ile mtemadi ihtilaftmzdan, yani harplerden dolay
kervanlarn intizamszlndan mteesir olmakla beraber Trabzon ehemmiyetini
muhafaza etti.
Vatka ki arlk Asy-y vustaya ve rana gz dikti; oralarn zenginliklerini ve

ticaretini kendine hasr ve rabt etmeyi kurdu, o tarihten beri Erzurum hattnn
ehemmiyeti azalmaya balad. Yava yava Tebriz Trabzon yolu Kafkasyaya
ekildi.
Vakti ile Mehedden, Hayyamn vatanndan geen Asy-y vusta hatt da

randan alnd. Mavera-y Hazer eyaletinde (Krasnovorska) mntehi oldu. in ve
Trkistan ve Afganistan mallar klar, Uzun Ata ve Krasnovurusk
limanlarndan Hazarlar denizini mrur ile doru stirhan, Bakye getirildi.
Avrupaya gidecek ran eyas iin Tebriz Culfa hatt ald, taht- emite
alnd. Yol boyunca asker ikame olundu, her trl teshilat yapld. Sk sk gzel,
temiz, rahat menziller tesis edildi.
Kafkasya hdviyyet sabkasnn son yz senelik btn mesaisi bizden ran

transiyetini karmaya imal ran ticaretini inhisarna almaya, ziraata az msait
633
snaiten gayr- mahsuldar olup ark ticareti ile geinen Anadolu ark vilayetlerimizin
esbab- intifan kurutarak, ran ticaretinden hsl olacak menafii yed-zaptna
geirdii eyalet ahalisine temin etmeye matuf idi.
Kafkasyann hudutlarna, ticaret merkezlerine, Ruslatrlm Alman, Ermeni

muhacirler yerletirdi. Culfa, Azerbaycan ticaretini cezp etmekle mkellef bir
Ermeni ehri oldu. Aras zerine mkemmel bir kpr kuruldu. Mrnet tarikiyle
Tebrize kadar gayet /326.s. geni ve metin bir ose ina edildi. ahsunlar arka
doru srdler, Karada hann satn aldlar, Nahvan civarndaki Krt derebeylerini
elde ettiler, bazlarn iddetle cezalandrdlar ekavete suret-i katiyede nihayet
verildi. Peyderpey Azerbeycan tacirleri Tiflis yolunu tuttular fakat denize inecek
eya iin Tiflis yolu uzak dyordu. Rusya bunlar iin daha bir mahre arad. Erivan
zerinden Potiye indirmeyi dnd. Bu ehir ayn zamanda Bak imendifer
Hatt Mntehalna ve ran ticareti kervansaraylna msait deildi. Rusya o vakit
Batuma sarkmaya alt. Batum dnceye kadar imali ran ticareti, eskisi
derecesinde olmamakla beraber yine Erzurum Trabzon tarikini iltizamda devam
ediyordu; nk ran eyasn Tiflise kadar kararak oradan Karadenize nakli uzun
sryor, masrafl oluyor ve kervanclar itiyatlar haricinde muhitlerinden
geiriyordu. Ruslar buna da are dndler ve buldular. Tebriz Culfa ve Aras
Nehrini takiben revan ve oradan Aleksandropola kadar Rus yolu Tebriz Huvi
Bayezt Erzurum hattna olduka mevazi idi.
Mesele oradan sonra etinleiyordu; 8 1877 seferleri Kars Ardahan

Batum sancaklarn Rusyaya ilhak etmekle beraber tarihi Osmanl transit yoluna
rekabeten Rusya da Aleksandropala kadar izilen yolda Karadenizde yeni bir
mnteha temin etti. Bizim pek fena ve stmal bir ky olarak terk ettiimiz Batum
yakld, ykld, temizlendi, bataklklar kurutuldu birok milyonlar dkld, Tiflis
Timur yoluna baland, eski ksa taslann yerine muntazam, yeni bir ehir vcuda
geldi. leri ticareti, mnasebat arttka binlerce amele koutu. Nfusu alt binden
bir vakit elli bine kadar frlad. Cezineli petrol gemilerinin teksirinden sonra teneke
ve sandk yapc iiye ihtiya kalmadndan bu nevi ve mmasil amele baka
yerlere hicretle nfusu otuz yedi bine indi. Mamafih Bak Tiflis imendifer hatt
mntehas olmak mnasebetiyle Batumun ehemmiyeti Trabzonunki ile
634
mtenakzen artt. Bununla beraber memleketleri dhilindeki mspet saylaryla
Ruslar Tebriz Erzurum hattna kmilen mahva muvaffak olamadlar; o vakit menfi
saylara da mracaat ettiler ve bunda muvaffakiyetleri nispeten daha ziyade grld.
Bir taraftan Tebrizden Memalik-i Osmaniyeye gnderilecek mallarn kendi
tacirlerine aldrmak iin bunlara pirim verdiler ve bizim tarafa gemeye srar eden
kervanlar Huvye kadar kendi yollarndan geirtmediler. Trkiye vastasyla mal
gndertmemek iin Tebrizden bizim hududa kadar olan yol zerindeki airetleri elde
ederek Nahvan, Bak, u& hanlarna para yedirerek ekyay teslih ederek bunlara
ve gya onlara kar izam edilen Rus kazaklarna, Trkiyeye gnderilen mallar
Trkiyeye gidecek kervanlar muntazaman yama ettirdiler. Ve yama-gerleri tehdit
iin bizim gndermek istediimiz askerin sevkine de mani oldular. Bu suretle
Erzurum Trabzon transitiyle eya irsaline teebbs eden tacirleri rgtlediler, bu
yoldan vazgetiler.
Biz de Ruslarn muvaffakiyetine alrcasna cehaletimizin sevki ile

dmanlarmzn rakiplerimizin gayesine onlardan fazla hizmet ettik, bilmem hangi
zihniyet muktezas olarak, gya Ruslarn muhtemel tecavzlerine mani olmak zere,
Kafkas hududu civarnda yol yapmak yle dursun eski yollar bile tamir etmedik.
Beyazt Erzurum yolu develerin mruruna bile gayr- msait bir hale geldi. Kop
Dandan esasen klar geilemezdi. Bu gibi eylerle Rus taarruzunu
durduramadmz fakat ran transitini mahvetmi olduumuzu neden sonra anladk.
Yolsuzlua munzam olarak emniyetsizlikte mevcut idi. Yine Rus tevikatyla hareket
eden birtakm Krt sergerdeleri unvanlaryla gerek kendi topramzda gerek ran
toprana geerek muntazaman ve bela havf u icr-y ekavet ediyorlard. yle ki bu
Krtlerin errinden iilik, Snnilik davalar olduu zaman gibi asllar Trk olan
Acemler, hemcinsleri Osmanl Trklerinin memleketine gemekten korkuyorlard
ark Trklnn bizden bsbtn ayrmak itibaryla bu zihniyetin bizim iin
netyici pek vahim idi. Bu hallere are-saz olmak zere vilayet-i mtacavireye
mevkiin nezaketiyle mtenasip memurin-i mlkiye ve askeriye intihab lazm idi.
Ruslarn, Erzurumda, Vanda, Trabzonda en faal, gz ak, malumatl
memurlarn bulundurduklar zamanda biz tehlikenin msteceliyetini idrak
edemeyerek merutiyete kadar dknt memurlar bulundurduk. Kazaen veya
635
menfien oralara den iyi memurlarn da mlahazalarna, ihtarlarna ehemmiyet
vermedik saha-i siyasette olduu gibi iktisat zemininde de bizim ark siyasetimiz
tayin edilmemiti. Her valimiz, her sefirimiz kendi akidesiyle hareket eder yani
atalette kalrd. Hlbuki bugn beenmediimiz Ruslarn mahza Kafkasyaya mahsus
bir siyasetleri vard ki belki umum- Rusyann siyasetinden daha metin, ilmi,
tecrbev esasata mebni idi. Kafkasyay idare eden memurlar 9 J dier eyalette
memurlara tesadf edilmezdi. Rusya Kafkasyaya ne kadar ok ehemmiyet verdiyse
bizde Trklerle mtemekkin ark Anadolu vilayetimize o kadar az baktk. Osmanl
Trklerinden en kahramanlarnn asrlardan beri ark serhatlarmz kanlar pahasna
bekleyen dilverlerin ana topraklar olan bu vilayetler, zannetmem ki, hibir vakit
zmir, Selanik ve Suriye vilayetlerine yaplan fedakrlklar derecesinde bir tevcihten
mstefit edilmi olsun. Bu hakszln, himayesizlik, efkatsizlik ne kadar pahalya
oturduunu har-i umuminin ilk safhalar bize ispat etti. ktisaden hi tehiz
edemediimiz vilayetler, ordulara deil, kendilerine kifayet edemezlikleri, kabil-i
mrur en basit yollarn bulunmamazl yznden en kahhar bir istilaya derhal duar
oldular ve dier vilayetimize siperlik vazifesini, ahalisinin hayret-efza
fedakrlklarna ramen, ifa edemediler. Trklk, Turanclk diye kyametleri
koparyoruz. Bugn Trkln belli kemiyeti Kagardan Semerkant tarikiyle
hazarlar denizine, oradan Astaraya geerek Erdebil, Serap, Tebriz, huy, Bayezit,
Erzurum ve Trabzona gelen hattr. Trkln ana yolu, cihan yolu budur.
Bu yolun bir ucundan br ucuna kadar Trke konuuluyor. Yol zerinde

hi baka bir unsura tesadf edilmez; iki ciheti de epey derince olarak Trklerle
mtemekkindir. Bu yolu Trkler buldu, Trkler at. Trk ordularndan, fatihlerinden
evvel bu yollardan Trk kervanlar geti. Hatta fatihlere onlar pidarlk etti. Btn
Asya ktasnn, Asya llerinin korkmak, yorulmak bilmez gemicileri, keaifleri, fikir
ve medeniyet nakilleri, Hint ve ini ran ve Yunana, ran ve Yunan Hint ve ine
tantan Trk kervanclardr. Bugn hala rann Fars ve Hindistann ark yani
mselman olmayan cihetlerinde bile kervanclk eden Trklerdir.
randa, t Kagardan Tebrize kadar binlerce Tmenlik mal tayan

kervanclara tesadf ettim. Bunlar btn mrur ettikleri yolu Trk yolu olarak
bilirler; getikleri yerlerin hangi hkmetin elinde olduunu bile fark etmezler,
636
hkmetler onlar iin gelip geici eylerdir; bildikleri bir ey varsa oda inden
Tebrize kadar kendi lisanlarn syleyen adamlarn tandklarnn iinden
gemeleridir:
Trklerde ticaret istidad yok derler. Halbuki btn Asyann dahili

ticaretini, ktann her taraftaki mahrelere kadar, mnhasran onlar temin eder. Cesur
olmakla beraber namuslu olduklarndan, eya mstahsallar ve sahipleri mallarn
tercihen onlara emniyet ederler; nk yollar en iyi onlar bildii gibi yolda tesadf
edecekleri bekiler, kurre soranlar ve airetler kendi cinslerinden olduundan
kervanlara satamayacana ancak bu sayede emin olurlar.
Asya mnkalt hatta srf Fars memalikinde bile Trklerin elindedir.

Memleket kimin eline geerse gesin Asy-y ark ve vusta yollar kmilen Trk ve
Trkmenlerin yed inhisar ve hkimiyetindedir. Asyada ne yaparsak, ne yapacak olur
isek bu hakikati hesaba koyalm. Bu hakikati Ruslar bizden evvel anladklarndan,
Trklerden en ziyade musallat olduklar, cihan yolu tesmiye ettiimiz gzerghtaki
Trklerdir; Buhara, Hive, Semerkantn igalinden sonra Ruslar Ahal Tepe
tekkeleriyle baa kmak iin uzun Ateden Takente kadar imendifer inasna
/327.s. mecbur oldular ve bu sayede asker sevk ederek koca bir cumhur- aayirden
fert brakmadlar. Sonra randa Astara, Serap, Erdebil, Tebriz civarndaki mehur
ahsunlarla uratlar. Tahran hkmet farisiyesinden kendilerine salahiyet verdirip
Azerbaycana toplu tfekli be on bin kazak sokarak biare Trk ahsunlarn
mevalarn hak ile yeksan ettiler, kalanlarn da 0? in idaresinde mitralyzlerle
mcehhez rann Ermeni jandarmalarna krdrdlar.
Astaradaki, rann yegnesini almaz hep kalabilmi olan Talllar ksmen

yurtlarndan tard ettirdiler. Yolun en mhim geitlerinden birini igal eden ve asl
Trk olan Bak Hannn, kendi nfuzlar altnda kuvvetini artrmak iin memalik-i
Osmaniyeden kap randa Rus himayesine girmi asi Krt airetlerinin en
hunharlarndan birkan f &emrine vererek yolun o ksmn bsbtn taht
hkimiyetine aldlar. Berlin kongresinde yine yola hkim bir noktada kendileri
nbetilik etmek zere u &ran teslime bizi mecbur ettiler ve bada Kutur han
mehur & &bize kar alet olarak ettikleri gibi kullandlar. Zaten bir asrdr
637
Kakardan Trabzona kadar imal ciheti kmilen Rus tazyikine maruz olan Trk
mill yolu, bu suretle mteaddit noktalardan paraland, bouldu.
Bu tehlike, Batum Kars Ardahan mntkasnn istirdadyla yolun

mntehasnda olsun izale edilmi olacaktr. Bak ile Kuturun da bize tabiatyla
iadesi, ahsunlara ran hkmeti tarafndan msadaat- kadimenin tekrar bah,
Kafkasya ve Karaba Trklerinin istiklali, Trk yolunun yukar yamalarndan
dman uzaklatracaktr.
Kafkas hududumuzun yukar srlmesiyle Tebriz Erzurum Trabzon yolu

fazla bir emniyet kesp ediyor. Yol her vakit ani bir tecavze maruz kalmyor. Keza
Azerbaycan Rus tazyikinden kurtuluyor hemen kendisine mcavir, merkezi Bakde
bir Trk hkmeti tesis ediyor, hatta bu olmayp da mtemian bir Kafkas
cumhuriyeti de olsa elbet eski Rus tehlikesi kalmayacak ve onun yerine ekseriyeti
Trk bir komu kaim olacak.
Mbalaakarlk ithamndan korkmayarak tekrar edelim Trabzon Erzurum

Tebriz Erdebil Astara yolu iktisaden Trkln en byk kan damardr.
Osmanl Trklnn Asy-y vustaya en yakn ve emin penceresi oradandr.

ngilizlerin, Almanlarn nasl byle ananevi yol meseleleri var ise bizim de Asya
siyasetimizin temeli, bahsettiimiz bu yol olmaldr.
Reit SAFVET
(nu:43, 9 Mays 1918, s. 325)
638
IV. GZEL SANATLARA DAR YAZILAR
1. SANAY- NEFSE
ki aydan beri Beyolunda Galatasarayllar yurdunda ak bulunan resim

sergisinden biraz bahsetmemek l-kaydlk olur. nk resim meden milletlerin tek
ehemmiyetle itigal ettikleri bir sanat- nezih olduu gibi bir byk mellifin dedii
gibi, medeniyetin ieidir. Btn sanayi-i ve itimaiyat zerine l-yuadd tesirleri
vardr. Bu sebeple byk milletlerde her sene resmi ve gayr-i resm resim sergileri
pek byk alyi ve ihtiam ile alr. Binlerce eser tehir olunur ve aylarca sermaye-
i mkal olur. Maalesef resim bizde bu derece-i ehemmiyete gelmemi ise de yava
yava kendisini gstermeye balamtr. ki sene den beri Galatasarayllar yurdunda
almakta olan sergiler memleketimizde bu sanat- bediinin inkiaf etmek zere
olduunu gstermektedir.
Geen sene hayli nazar- dikkati celp eden sergi, bu sene pek muhtasar
gemi ve lazm olan ehemmiyetle telakki olunamamtr. Maa-haz byk kk
yz para kadar resmi havi olan bu meher Osmanl deh-y sanatnn bir ah b-
itibhidr.
Dnlsn ki bundan on drt on be sene evvel Beyolunda ecnebi

sanatkrlarnn gayreti ile bir veya iki defa resim sergisi alm idi. Bu sergilerde
ancak drt Osmanl imzasna tesadf olunurdu. ayan- teekkrdr ki aradan pek
ok zaman gemeden bu gn yalnz Osmanl sanatkrlarnn asar ile mzeyyen
sergiler vcuda getirebiliyoruz. Yalnz inklptan sonradr ki Trk sanatkrlar her
trl vesite mracaatla sanatlarn ileri gtrmler Avrupann en mhim
muallimlerinin rahle-i tedrisinde bulunmakla kalmayarak kendilerini tantmlar,
resm meherlerde eserlerin tehir etmiler ve hatta oralardan topladklar nur-
marifeti memleketimize getirmiler ve az zamanda bir Osmanl sanat bile meydana
karmlardr. Bu halin Avrupaya gnderilen talebeden istifade edilemediini iddia
639
edenler arasnda sanayi-i nefisenin medeniyetle olan mnasebetini bilenlere kar bir
cevap afi olmaya deeri vardr.
Bugn iddia olunabilir ki secys seilmeye balam ve ilk esasn takrir

etmi bir Trk mektebi domutur. Yalnz srn azlndan ve resimlerin lazm
olduu kadar ihtimamla yaplm olmadndan dolay pheye denleri devr-i
sabkta geirdiimiz kara gnleri ve yaadmz mthi asrn tesirini gz nne
almalarn ve resim tarihimizin pek uzun zamanlara kadar uzamadn dnmeleri
lazmdr.
Bu noktalar dnlrse grlr ki bu kk meher bir byk varlktr,

azim-i milliyenin inkr olunamaz bir ubesidir.
Burada tehir olunan resimler bir senede btn Osmanl ressamlarnn

meydana getirdii eserler deildir. Daha birok ressamlarmz vardr ki bu sergiye
itirak edememilerdir. Ve itirak edenlerde en gzel resimlerini koymu deildirler.
Ressamlarmz yakndan bilenler itiraf ederler ki tehir olunan resimler,
melliflerinin iktidarlarnn belki yzde birini bile gstermiyor. Muhakkaktr ki
ressamlarmz daha msait erait tahtnda daha mkemmel eserler vcuda
getireceklerdir.
Bunlar bir tarafa brakarak resimleri birer birer tetkikinden evvel serginin
heyet-i ummiyesi hakknda birka sz syleyelim: Serginin heyet-i umumiyesinde
bir gayesizlik, hatta bir ttratszlk grnyor. Bil-farz gzel ve ince allm bir
cmi resminin yannda hi allmam bir ett ve onun yannda progravr denilen
tahta zerine baklarak yaplm bir resim, o set tarafnda byk bir ett veyahut
kk bir tablo demekte tereddt olunan ve milliyeti pek seilemeyen iki kadn
tasviri daha o set tarafnda bir kavanoz grlr.
Ne maksatla yapldklar anlalmayan bu mevzularn sert tahavvlt sergiyi

gezenlerin ruhuna ulv bir heyecan yerine yorgunluk vermekten halli kalmyor. Buna
resimlerin bu gnk kavaide gre yaplm bir resim sergisinde deil belki bir sat
mahalinde tehir olunur gibi vaz olunmasnn byk tesiri olduu phesizdir. Fakat
asl sebep bu resimlerin mill bir gaye iin muntazaman alan bir resim sergisinde
tehir olmak zere ihtimamla ihtizar edilmedikleridir. Bir ressam kk bir eseri ile
640
mhim bir tablo yapmaya pek muktedir olduunu gsteriyor. Lakin o kuvvetini bir
gaye iin sarf ederek byk bir eser meydana getirmiyor. Pek ziyade nazar- dikkati
celp eden bu noktann itima birtakm sebepleri var ki bunu dier bir makale ile erh
etmeye alacam.
Bir de her bedi sanatta olduu gibi resimde dahi sanatn en yksek eserlerini
milliyet ve cinsiyet gzetmeyerek tetkik mecburi olduundan ressamlarmzn her
biri Avrupann her kesinden yetimi byk hocalarn muhtelif tarzlarn
beenmiler ve onlardan ders almlardr. Bu sebeple bizde sanat Avrupada
ykseldii noktadan balamtr. Avrupa da ise bu gn resim kurn- vusta da olduu
gibi yalnz kilise mevzularna mnhasr olmadndan pek muhtelif vadide
ilerlemitir. Bunun iin sergimizde her mektepten az ok numune mevcuttur.
Empresyonistler, alagoristler olduu gibi hukukiyn ve fantasiztlerde vardr.
Bu muhtelif meslekler arasnda hangisi milletin ekseriyet-i azmesinin ruhuna

temas edecek olursa phesiz ressam o vadide ilerleyecektir. Bunu da ancak zamanla
anlamak kabil olacaktr. Ressamlar imdiye kadar kendi idraklerine ruhlarna gre
yrmlerdir ve henz ikinci defadr ki halk arasnda grnyorlar biraz vakit
gemesi lazmdr ki halkn ruhunu tansnlar ve istedikleri eyi anlasnlar da ya kendi
hissiyatlarn anlatmak iin vastalar icat etsinler yahut dorudan doruya milletin
ruhunu terennm etsinler. te o zaman resim mahalli ve mill bir yol bulmu ve bir
gaye takip etmi olur. Sergimizde benim iin tenkit olunacak esasl bir nokta daha
var ki o da ark gneinin ve ark maneviyatnn aydnlk dnyasnn gz elendirici
ziya oyunlar ve tafsilat elencelerini btn resimlerde esas maksada galip
olduudur.
Yani resimlerin heyet-i ummiyesinde esasl manidar ve byk gzelliklerin

yerinde tafsilat gzellikleri renk ve ziya oyunlar galiptir.
Bu hl arkn t uzaklarna varncaya kadar btn asarnda grlen bir

hastalktr. Zavall inli hl zanneder ki simalar gsteren sivri ulu damlarn
verdii tesir zerindeki nazik naklardandr. arkta en derin itiydata kadar nfuz
eden bu tafsilat-perverlik Avrupa da byk hatlar ile tehdit olunmutur.
641
Her eyde evvela maksat ifade ediliyor, sonra en lzumlu tafsilat veriliyor.
Biz ise ok kere yalnz tafsilat iin ie balarz. Resimlerimizde biraz bu hataya
dyorlar. Mesela evket Beyin kymetli tablolarn heyet-i umumiyesinde ruha
mhim tesirler yapabilecek byk paralar ve tahtilerden evvel gzel ini renkleri ve
hal tezyinat dnlm ve tablonun gayesini tekil etmitir.
Mualla bir binann dhilinde her eyden evvel bakan mtehhs edecek bir
izahat bir hava vardr ki ini ve yalnz tezyinat gibi gz elendiren eyler onun
yannda ikinci derecede kalr. Arzu olunur ki o duygu bir maksada terfik olunsun ve
muambann stne konsun.
Bunun gibi Fihman brahim Beyin portrelerinde dahi tasvir edilen ahsn
ahvl-i ruhiyesinden evvel renkler ve boyalar gz teziz etmektedir. Kendisi
tafsilta girmemekte ifrata bile vard halde boyalarn nazik elencelerinden terakki
aresini bulamyor.
Bu hatadan en ziyade kurtulmu olan Namk smail Beydir. Yalnz bu

kymetli gencinde aksi taraftan ifrat-perestlie dmemesini temenni etmek lazmdr.
Cami kaplarn pek seven Arslan Efendiye ve muazzam bir meyve

tablosuyla sergide pek parlak mevki tutan Zeki Paa Hazretlerine dahi ayn
noktadan itiraz kabil olabilir.
te btn sergide bu tafsilat elenceleri daima galiptir. Ressam arkadalarma

benim samimi tavsiyem evvela resimlerin ne iin yapldn gsteren bir noktay
okunacak surette tablosunda bulundurmaktr. Eer bu maksat tayin olunursa resimler
derhal mill ve meden bir kymet alr. Ondan sonra bu maksad kaybetmeyecek
istenildii kadar tavsilt koymak mmkndr. Zaten memleketimizde resim yapanlar
ister istemez biraz tafsilatta koyulmaldr.
klimin ve verasetin mecbur ettii bu hl kolaylkla bertaraf edilemeyecei

tabi ise de asara bir aleladelik verdii iin dikkatle nazar- itibar alnmaya layktr.
Bir de resim muhitleri sevdikleri resimlerde adi ve fantezi bir kopyaclktan

ziyade li ve ruh bir kymet mutlaka aramadlar ki ressamlarda o yolda dnmeye
mecbur olsunlar.
642
Mehur bedi fenn muallimlerinden Jhone Ruskin diyor ki: (Otlar, aalar
ve semay gzn grd gibi yapmak birka senelik raklkla hsl olacak
melekeden ibarettir. Asl sanat tabiattaki sr hilkati ve iiri hissetmek ve ihsas
etmektir) serginin en gzel paralarndan birka tanesini derc-i sahife-i iftihar
eyliyoruz. Resimlerin hususi tenkitlerini dier bir makale ile arz etmeye alacaz.
Nazmi Ziya
(nu: 8, 30 Austos 1917, s.149)
643
2. EHRLERDE YYECE TEMN EDECEK MESSEST
En eski zamandan beri ehir halknn yiyecei hariteki kylerden getirilerek

sabahlar bir meydanda, gelen maln bolluuna gre, alc ile satc arasnda takrir
eden bir fiyatla ahaliye satlrd. Bu ak ve bazen dairen mdr direkler arasn havi
olan meydanlar en eski ehirlerin tekilat- essiyelerinden idi. Buralarda ehre ait
her trl al veri esaslar maln cinsi ve nevine ve bolluuna gre, byk ve kk
miktardaki sat fiyatlar kararlatrlr ve ehre giren her ey buralarda muyene ve
tefti olunurdu. Romallar zamannda bu meydanlar ehrin byklne ve
ehemmiyetine gre mteaddid ve etrafnda kymet-i mimriyeyi haiz binalar olmak
zere terakki ve teekkl etmiler ve ehirlerin adeta en muten mahallerini husle
getirmilerdi. (Forumlar) roma ehirlerinin aksam- essiyesindendirler.
Kurun- vust zamanndaki ehirlerde ayn maksat zere husle gelen bu

meydanlar mevcuttur.
ehrin alverii hemen bu meydanlar etrafnda topland cihetle umuma

mahsus olan mebn dahi buralarda yaplmaya baland. Alveri /193.s. edenler iin
ibadethaneler, yemek ve imek dkknlar, kahveler, misafirhaneler ve hanlar, zevk
ve tenezzh yerleri ve btn bu ileri muntazam idare eden, davalar fasleden heyet
iin belediye ve hkmet daireleri bu meydanlara bir ehemmiyet-i mimariye
vermeye balad. Kurun- vustya ait her eski ehrin byle etrafnda gayet gzel ve
kymet-i mimariyeyi haiz binalar toplayan meydanlar vard.
Bizim de eski ehirlerimizde her trl gzellii ile byle eski pazar
meydanlar teekkl etmitir ve hl mevcuttur. Yakn zamanlara kadar stanbulda
bu pazarlar kurulur ve bu suretle ahalinin yiyecei cins ve miktar ve nefaset ciheti
ile temin ve tefti ve sat fiyat tayin olunurdu.
Yeni zamanlarda buhar ve elektrik kuvvetlerinin icad sebebiyle vasit-i

hayatiye de hsl yeni yeni terakkiler yeni ehirlerde bu yiyecei temin eden meydan
ve pazar ve bunlara ait messest ve idareleri terkkiyt- mezkreye layk bir
surette tanzim ve slah etmek ve yeni yeni birtakm messeseler meydana getirmek
mecburiyetini hsl etmi ve yeni zaman yaamasna atlan her ehir, byklne,
vaziyet-i ticariye, ziraiye ve iktisdiyesine gre yiyecek meselesini salim bir surette
644
hallini temin edecek birtakm tekilt- idareye ve buna ait mebn meydana
getirmitir.
Memalik-i Osmaniyenin sair ehirleri gibi stanbul ehrinde bu gibi yeni

tekilat ve mebn yaplmam olduundan ehrimizde yiyecek ileri hemen kurun-
vustdaki pazar uslleriyle hibir salim kaide ve muntazam teftie ve tayin eden
fiyatlara tbi olmayarak grlmekte ve byk, kalabalk meden bir ehirde tabi
bunun birok mahzurlar ahalinin refah ve istirahatn ve shhatini bozmaktadr.
Dnyann en mehur ehri ve devlet-i liyenin py- taht olan stanbulun yeni
yaamann ihtiyacat adidesini en mkemmel surette tavsiye edecek yeni tekilat ve
mebnye mlik olmas zaman gelmitir.
ehremneti tarafndan tanzim ve nezaret olunmas icap eden tekml ve

teklt ve mebnyenin mesarif-i tesisiye ve daimesi sr- muhtelife ile yine
kendilerinden istihsal olunacak vridat ile mkemmelen idare olunmalar lazm
geldiinden cihet-i maliyesinin tanzimi bu ilerde derin bir ihtiss ve vukuf ile icra
olunmaldr ki idame-i intizm mmkn bir hle gelebilsin. Bu ciheti mtehassslara
brakarak inasna lzum olan binalara ve aksam ve tertibat- dhiliyesine dair beyn-
mtalat faydadan halli deildir. ehrin yiyeceini temin edecei ilerde yiyecein
nevine gre balca cins bina lazmdr.
Bunlardan birincisi: arpa, buday, pirin vs. gibi mddet-i medde

dayanabilecek kuru zahire iin ehre dhil olduklar mahallerde byk ambarlar,
silolar olup ehri ihtiyctn ahval-i fevkaladede bile idare edebilecek vsat ve
cesamette, maln cinsi ve kymetine helal getirmeyecek ve her trl zararda
muhafaza edebilecek ve her istenilen miktar tartlp kolaylkla karlabilecek
tertibat hiz olacak surette ina olunurlar. Mal sahipleri, ehremanetine ait olmas
lazm gelen bu ambar ve silolarn istedikleri kadar blmelerini kiralayarak zahire
borsasnda takrir edecek fiyat- muayyen zerine ehir tccarlarna ve ehri tccarlar
dahi ehremanetinin nezareti ve tayin eden fiyat ile ahaliye satarlar. O halde bu nevi
yiyecek iin beyan olunduu vech ile ambar, silo ve zhire hubbt borsas binalar
ina olunur.
645
Bu binalara yine ehremanetine ait olmak zere en yeni uslde deirmenler
ve ehir dhilinde makineli yourma ve piirme tertibatn havi frnlar ilave olunur.
kincisi: Sebze, yemi, ya, balk, av oklar vs. gibi taze yiyecekler iin keza
ehre vasl olduklar vasit-i nakliye-i hariciyenin nihayetinde ve ehrin mmkn
olduu kadar her tarafna yakn ve kolaylkla vaslolunabilir bir mahalde ina olunan
zeri kapal pazar binalar, taze yiyecek arlar (haller) olup ehrin sarfiyatna
fevkalde zamanlarda bile kfi vsatte maln tazeliini muhafaza edebilecek
teceddt-i hava tertibatn ve buz mahzenlerini havi olurlar. Her cins maln
muhafaza-i mahsus tertibat havi olan bu binalar dhilinde gelen maln cins ve
miktarna gre satc ile alc arasnda keza ehremanetinin nezaret ve teftii altnda
ok miktarda sat fiyatlar tayin ve tahdd olunur. Bu mallar buradan ehir
tccarlarna veya dorudan doruya ahaliye satlr. Bazen ehir dhilinde mnasip
mahallerde byle ikinci sat daha kolaylkla temin etmek iin daha kk arlar
veya pazarlar ina olunmaktadr. Asl pazar binalar ehrin vsat ve vaziyetine gre
lazm gelen mahal ve mkemmeliyette ina olunduu halde bu ikinci kk Pazar
binalarna lzum kalmad anlalmaktadr.
ncs: Taze yiyecekler srasna dhil ise de kendisine mahsus vasi ve

ayr cins tertibata lzumu olan et yiyeceine mahsus salhanelerdir. ehirlerde
yenilecek etlerin canl hayvanlar ehre girecekleri vasta-i nakliye ile dorudan
doruya bu binalar dhiline sevk olunurlar. Muhtelif cins hayvanlara gre en shhi
bir uslde tertip olunmu ahrlarda bazen bunlarn beklemesi mecburiyeti hsl olur.
Buralarda hayvanlarn muayene-i baytariyesi icra olunur. Bunun iin tertibat ve
edevat lzme-i fenniye ile mcehhez binalar mevcuttur. Uzun muayeneye muhta
olanlar hasta hayvan ahrna ayrlr.
Kesilme mahline gitmeden evvel hayvanlarn bahas, zeri kapal byk bir
hayvan pazarnda yine ehremanetinin nezaret ve teftii altnda alc ile satc
arasnda yani ehir kasaplar ile hayvan tccarlar arasnda pazarlk suretiyle tayin ve
tahdd olunur. ehirdeki et fiyatnn miktar, bu tayin edilen fiyat zerine messese-i
mesarifi, nakliye vs. zam olunarak hsl olur.
646
Hayvanlar alm ve satm muamelesi bu suretle hitam bulduktan sonra her
trl tertibat- shhiye ile mcehhez ve gayet temiz bir uslde kesilmesi iin tertibt-
lzmeyi havi mahaller ve bu hayvanlarn kafa, boynuz, deri vs. aksamnn ayrlmas
iin yerler ve i gnleri rahatsz etmemek ve bilhassa etleri hibir suretle temas ve
kirletmeden muhafaza etmek iin atya asl bir surette sevklerini temin edici yollar
mevcut olduu gibi kapal arabalarla ehre sevk iin yklenme mahalleri ve bazen bir
mddet bekleyebilmek iin souk hava mahzenleri bulunur. Bu esas binalardan
baka idare binas, mstahdemn iin yemek ve yatak yerleri aile sahibi olanlara
mahsus olur ve tekmil ilere kuvve-i mihanikye ve elektrie ihzar eden makine
dairesi arpalklar, byk kmrlkler heyet-i ummiyeyi ikmal eder.
Byk ehirlerin ihtiyactna gre bu silah hanelerin heyet-i ummiyesi adeta

kk bir ky kadar kesb-i ehemmiyet eder ve dairen mdr muhafaza olunarak har
ile mnasebeti muayyen medhallere mahsus olunur.
Ahalinin et yiyeceini hsl etmesi lazm gelen bu heyet en kk teferruatna

kadar tecrib-i adide ile her trl mahzurdan slim olduu tebeyyn eden tertibat-
shhiye ve iniye ile ikmal ve fevkalade bir titizlik ve temizlikle idare olunmaldr
ki ehrin ahval-i umumiye-i iktisadye ve shhiyesi zerinde n-kabil telakki zararlar
hsl olmasn. ehrin yiyeceini temin edecek /194.s. tekilt ve messest ve
buralarda grlmesi lazm gelen iler hakknda arz oluna gelen izahattan anlalaca
gibi bu mesele srf inaat ve mimari ii olmayp bu ie, ehrin memleketteki mevki
ticar, zira ve iktisdiyesine vesait muvasalasnn eklini ahalisinin ilerine ve
yaamalarna gre salam vukuf ve ihtisas ile tanzim olunacak bir tekilat- idariye
projesi ile balanmaldr. Bu projede doru tetkikat istatistikler zerine hsl olan
miktarlar grlecek ilerin suret-i cereyan ve vsati ve en mnasip olan mahalleri her
trl teferruatna kadar dorudan doruya tatbik olunmaya salih bir surette
kararlatrlp bunlardan istihsal olunacak muayyen ve muvazzh programlar zerine
lazm olan binalarn mimarlar tarafndan plan ve inaat projeleri tanzim olunmaldr.
Bu suretle teklt- idariye projesine ilave olunan bu inaat projeleri ehirde yiyecei
temin edecek messestn suret-i teekkl hakknda umumi ve mkemmel bir proje
tekil edecektir.
647
Bu umumi proje ne kadar vukuf ve malumat ve ne kadar dikkat ve ihtimam
ile tanzim olunursa tatbik olunduu zaman yiyecek ilerinin dahi tiyen o kadar
shhat ve emniyetle grlm olaca mit olunabilir. stanbul ehrinde imdiye
kadar mevcut olmayp yeniden yaplmasnda bir mecburiyet-i medeniye olan bu
tekilat ile mebn ehrin ehemmiyeti ile mnasip salim bir fikirle gerek israftan ve
gerek fakir ve iptida dncelerden itinap olunarak meydana getirilmelidir. Ve
tekmil bu messestta muntazam ve ayn tarz ve meslekte bir idarenin hkim
olmasn temin iin aksamn ayrca iler gibi gremeyerek arz olunduu gibi heyet-i
ummiyesi iin ihzar olunacak umm projenin tatbikine itina edilmelidir. Ahval-i
harbiye-i hazra zail olunca hemen tatbikatna mbaeret edilmek zere imdiden bu
umumi projenin hazrlanmas icap eder.
Mimar Kemalettin
(nu: 10, 13 Eyll 1917, S.192)
648
3. STANBUL EHRNDE MUVASALA TEMN
1910 senesinde Berlinde mimar ve mhendis cemiyetinin akit ettii ilm bir
itimada muhtelif snflara mensup ahali meskenlerinin ekil ve tarzlar tetkik
olunduu srada, birok senelerden beri yaplan tecrbelere tutulan itima ve shhi
istatistiklere nazaran Almanlarca (kiralk kla) denilen apartman uslnn, hava ve
ziya nokta-i nazarndan ina ve iktisat artlarna muvaffak olsa bile mteferrid
hane uslne mercih olmad tahakkuk etmitir. Baz memleketlerde alan mevcudu
Trklerde mnhasran tatbik edilmekte olan bu ikamet tarz, ileride shhi bir ehrin
mesken nokta-i nazarndan vasl olabilecei en mkemmel dereceyi tekil edecektir.
Avrupallarn ilm erait altnda yaptklar byle bir tecrbede muvaffak

olamayarak tekrar mnferit hane uslne dnmeleri ve bu suretle ahalinin shhat
nokta-i nazarndan duar olduklar zararlar telakki maksadyla alan muavenet
messeseleri iin ihtiyar etmek mecburiyetinde kaldklar masraflar nazar tetkik ve
tedbire almak ve yanl yollardan gitmemek icap eder. Binaenaleyh hibir tetkik
neticesi olmayarak Cermen ve Frenk ehirlerindeki ikamet usllerini taklit etmek ve
bu yanl taklidi tamim etmek bizim iin de pek zararl ve ackl olabileceinden
ehrin istikbalde alaca ekli ve muvasala vesaiti ile dorudan doruya alakadar
olan bu mesken meselesi her eyden evvel salim bir surette halledilmelidir. Avrupa
ehirlerini taklit eden ve Hristiyan ahalisi ziyade olan ehirlerimizin baz mahalleleri
istisna edildii halde biz de, umumiyetle pek makbul olan ayr ev usl caridir.
timai ve shhi hibir mahsuru olmayan bu ikamet usln gerek dhilen ve gerek
haricen ahalinin ve stanbulun erefiyle mtenasip ve meden ihtiyalarmza
muvaffak bir surette idame etmek ve kiralk kla uslnn ilerlemesine mani tedbir
ittihaz edilmek lazmdr.
Yukarda beyan olunan Berlin itimande de, istikbalde gzel ve shhi bir
ehrin ayr evlerden teekkl etmesi esas umumiyetle kabul olunmu ve bilhassa
shhi istatistiklerin gsterdii ac /357.s. hakikatlere kar hibir itiraz ykselmemi
olduundan Avrupa ehirlerinin tevsii hep bu istikamete doru olacaktr. Mat-t-
teessf Avrupann teekkl ve takrir etmi, byk ehirlerinde bu mkemmel
649
maksadn imdiden kolaylkla istihsali mmkn olmadndan, ehirlerin ancak
harici tevsit bu yeni gayretlerden istifade edilebilmektedir.
(Ayr ev) usl tatbik edilince ehir saha itibaryla byr ve oturulan yerler
allan yerlerden tabiatyla uzaklar. Binaenaleyh ehrin bu ayr ksmlar arasnda
muvasalay en iyi ve en abuk usllerle ve bilhassa mesai saatlerinin balad ve
bittii zamanlarda hibir sekteye uramayacak surette temin etmek (ayr ev)
uslnde teekkl edecek ehirlerde bilhassa nazar- dikkate alnacak bir meseledir.
Adi yollarla, yollar zerinde dorudan doruya veya muhtelif tesisat ile hareket eden
vesait-i muvasalann abukluu ve bilhassa kalabalk zamanda intizam temin
edemedii tahakkuk etmi olduundan bu gibi vesait-i mnakaleye bir de ehrin ev
ve i yerlerini rapt edecek srat ve miktarda kendisine mahsus yolu olan vastalar
ilave etmek lazmdr.
Hibir suretle kesilmeyen ve kendine mahsus bir yolu olan byle bir vasta
zerinde nakliyat hem srat ve hem katiyetle temin olunabildii cihetle yeni ve
byk ehirlerde byle vesait teksir edecektir. Srf vesait-i nakliyeye mahsus yollar
ehirler dhilinde ya yeraltnda veya yksekte adi yollarla veya birbirleriyle
mnkalat kat etmeyecek vech ile tertip ve ina edilirler. Bu gibi yollar ne kadar ok
olursa muvasalat ve mnkalat o kadar mkemmel ve muntazam olur.
Bu mlahazalara binen arz olunan mhendis ve mimar itimanda istikbalde

kendisine mahsus yolu olan mnkale vastalarnn umumiyetle tatbikine ehemmiyet
verilmesi takrir etmi idi. stanbul eskiden beri ayr ev uslnde teekkl ve tekmil
etmi ve daha ziyade tevsie msteit bir ehir olduundan imdiden vesait-i
muvasalann son kabul olunan eklinin yani, kendine mahsus yolu olan usln gayet
vasi bir mukayesede tatbikine mbaeret edilmelidir. ehrin temizliini muhafaza
iin bu yollar zerinde elektrik trenleri hareket ettirilmesi ve bilhassa yeralt
ksmlarn havi ebekelerle yer st, yksek ksmlar havi ebekeler inas daha
muvafk olur.
stanbul gibi arzal ve deniz ile blnm ciheti havi olan bir ehirde
gerek byle yeralt ve yksek yollarla ve gerek yol ve deniz zerinde hareket edecek
mnakale projesinin kati olarak ihzar evvel-emirde msaha ve saire gibi tetkiklere
650
muhtatr. Belediyeye varidat temin etmesi bedi olan byle bir muvasala ebekesinin
iktisad cihetini de ayrca dnlmelidir. Yeni ve byk bir ehir olmak zere
suretle terakki etmekte olan stanbulda byle byk ehirlere layk bir surette
mnakale vesaitini temin iin beyan olunan hendes ve fenn tetkikat ile iktisad
tetkikatn imdiden icras her halde faydaldr.
Mimar Kemalettin
(nu:18, 8 Terin-i Sni 1917, s.356)
651
4. LK OPERA
Opera bugnk terakki ve tekmln Avrupa asilzadelerine medyundur.

Vagnerin operay isal ve ila etmi olduu eref ve ikbal asilzde saraylarnda
domutur. Opera, evvelce yalnz bu saraylarda ve buralardaki izdiva merasiminde
icra edilir; prenslerin, dklerin Balca zevk ve temaasn tekil ederdi.
Zamanmzda olduu gibi btn halkn opera temaasndan istifade etmesi o
zamanlar mmkn deildi. Prens saraylarnda ekseriyetle hususi opera sahneleri
vard. Buraya gireceklerin itima mevkileri yksek olmas lazmd.
Musiki hayatnda byk bir inklp, yeni bir slup vcuda getiren operann
esaslar, on beinci asrn nihayetlerinde Floransada Kont Bardinin maliknesi
mdavimlerini tekil eden air, musikiinas, filozof ve sair birtakm lim ve marifet
erbab tarafndan dnlm ve tertip edilmiti. Hi phe yok ki bu mahfilde eski
Yunanilerin facia oyunlarna koyduklar musikiden de bahsedilmiti. Rinosini
tarafndan yazlp Perynin besteledii Dafne Operas Kurzinin maliknesinde
hususi olarak birok misafirlerin huzurunda sahneye konduu vakit amit ve intizarn
fevkinde bir muvaffakiyet kazanmt (1597). Fransa kral drdnc Henrynin
Marya ile izdivalar (1600) Floransada fevkalade bir surette tesid edilirken yeni
meydana kan operann halka tehiri iin izdiva merasimi pek gzel bir vesile
tekil ediyordu. Bu mnasebetle Rinosini, Aviridis namyla bir opera ind ediyor ve
bu eser Peri ve Kassini namndaki bestekrlar tarafndan ayr ayr besteleniyordu.
Oynad vakit ksmen Perinin ksmen Kassininin besteleri alnyordu.
Mevzuunu eski Yunan facialarndan alan bu operann birinci sahnesinde

obanlar, gen kzlar grnr. obanlar Orfeo ile Aviridis. Bu iki nianllara arklar
okuyarak sadet temennisinde bulunurlar. Bu terennmta ara sra koro itirak eder.114
Aviridis civardaki ormanda oban raks oynamak zere Dafne namndaki kzla dier
gen kzlar alarak uzaklar. Sahnede kalanlar karlkl arklar teganni ederler.
Muhtelif terennmta nakarat eklinde ara sra raks korosu itirak eder Orfeo bir
ark ile kendi saadetini meserretini ilan ve dostu (ArsetroAlet) ile terennm ederek
grr. Tirzis ismindeki oban kaval alarak ark okuyarak Orfeoyu tebrik ve
114
Bu sahne Kral Henrinin Maria ile izdivacna bir cemileyi, bir tebriki tazmin ediyordu.
652
tesid eder. Bu mesut /387.s. ve neeli sahne devam ederken Dafne gelip Averidisin
ormanda iek toplad esnada zehirli bir ylan tarafndan ldrldn syler.
Orfeo bu meum haber zerine feryat figan ile kendisinin de sevgilisinin takip
edeceini syleyip gider. Dostu Arsetro hemen arkasndan koar. Bu srada
Averidise refakat eden kzlar avdet ederler. tika trkleri koro nakaratyla
sylenir. thamnda Arsetro sahneye gelip semadan nzul eden ve arabas iki
gvercin tarafndan ekilen bir kadnn ormanda Orfeoya takriple onu mteselli
edecek szler sylediini hikye eder. obanlardan birisine onlar semaya eriti,
onlar tebcil ve takdis edelim vadisindeki terennmttan sonra kurtularak hamd
sen arks okunur ve birinci sahneye nihayet verilir.
kinci sahne nm-aydnlk yeraltn irae eder. Orfeo bir kzn refakatinde
grnr ve yeralt tanrs Pltoya ahvalini hikye ile istirhamlarda bulunur. Pruse
Pina115 Orfeonun bu ricasna itirak eder. Plto, Orfeo ile Aviridisin yeryzne
kmalarna nihayet msaade eder. Yeraltnn grlmeyen mekn iki mtekabil koro
halinde terennm edilir.
Birinci sahne avdet eder. Bu iki nianllarn bir hayat olduklar anlalnca
Aminita Tenr ismindeki oban bunlar aramak zere koarken karsna Orfeo ile
Avirides karlar. Bu hl obanlar nihayetsiz hayretlere, serverlere gark eder.
Meserret arklar, rakslar operaya nihayet verir.
Pery ve Kassininin Partitorlar 1600 tarihinde Floransada tab edilmitir.

Perynin kompozisyonu 1608 tarihinde Venedikte ikinci defa olarak baslmtr.
Kassininin bestelemi olduu Avirides Operas Nagmati de fazlaca tezyinat

ihtiva etmekle beraber Perynin kompozisyonlaryla yan yana getirildii takdirde
birbirlerine fevkalade mbe olduklar grnr. Floransallarn musikide husle
gelen inklb temin ve teyide hizmetleri bu iki bestekrn yeni slupta birbirine
mbe sar bestelemesiyle tezahr etmektedir. Bu yeni eserler Kont Ropuvan
esaretinden kurtarlmt. Fakat ne derecelere kadar serbest bir yola gidilmi
olduunu ayrca tetkiki lazmdr. Pery ve Kassini birbirlerine kar ihtiraml bir lisan
115
Yunan Hurafatndan: oysun Kz olup Hades tarafndan alnarak zevce yaplm ve valdesinin
ricas zerine senenin yarsn zevci nezdinde yarsn da dnya yznde geirmeye pederi
tarafndan msaade edilmi.
653
kulanmlarsa da Pery, Aviridis operasnn mukaddimesinde Dafne operasndan daha
mkemmel bir eser meydana getirmeyi dndn ve Aviridisi dikkatle ihtimam
ile besteleyip ikmal ettikten sonra Kassini tarafndan ayn eserin bestelenmi
olduunu beyan etmitir. Perynin bestelemi olduu eseri Kassininin tekrar
bestelemeye kalkmas aralarnda bir rekabet olduuna phe brakmamaktadr. Her
ne kadar bu iki kompozisyon arasnda karabet varsa da Perynin eserlerinin ihtiva
ettii latif, cazibedar nmeler Kassiniye rchnn kabulde kimseyi tereddde sevk
edemez. Bilhassa Aviridis ile Orfeonun yeryzne avdetlerinde hava ve gnei
selamladklar esnadaki terennmt pek latiftir. Kassini bu paradaki terennmta
mabih bir musiki ibda etmi ise de Pery musikisindeki teshir edici kuvvet bunda
yoktur. Perynin esasi arkya dier sesleri terfik etmekte ibraz ettii sanatkrane
kudret, kendisinin kuvvetli bir bestekr olduuna delalet etmektedir. Umumiyet
itibaryla Pery ve Kassini eserlerinin yeknesak olmaktan halli bulunduklar iddia
edilemez. Tenkidindeki itinaszlk msra nihayetlerinde uzun, devaml sedalar ve
bunlara taalluk edilen danslar az ok Pisalmodi slubunu yani kilise teganniytn
andrmaktadr. Namelerin gayet mahdut bir armoni iinde devam edii yeknesakl
tezif etmektedir. Baz yerler istisna edilirse ekseriyetle terennm ederek grn
ahslardan birinin ihtiyar ettii makamn hilafnda bir makamla dierinin cevap
vermesi gibi mutabakatszlk kaideleri vardr. Mamafih Dafne, Aviridisin ldn
haber verdii esnada sol minurde devam eden namelerin d sajr ve laminure
gemesiyle modlasyonlarda Perynin gsterdii sanatkrane muvaffakiyet dikkati
celp edecek derecededir.
Bu operada Kassininin bestelemi olduu aryalar namelerle gftelere

tatbikinde riayet edilmesi icap eden musiki kaideleri hilafnda fena dkulamasyona
tabi bulunmutur. Mesela Trizisin oban trksnde bu noksan pek barizdir. Orfeo
yeralt tanrsnn ltuf ve merhametini celp iin rikkat verici /388.s. melodik nameleri
intihap etmek icap ederken Pery ve Kasinni bu gibi mevkilerde iddetle Reitatif
slubuna merbut kalmtr.
Teganniden ziyade ifadeyi andran bu slub o zamanlar opera lisan olmak

zere kullanlmtr. Bu slba merbutiyet ok zamanlar talya opera musikisinde
devam etmitir. Kasinni operann baz ksmlarna koyduu koloretverlerle bu
654
slubunda sonralar talyan operasnda oynad byk roln esaslarn vaz etmi
bulunuyordu. Kasinni ile Perynin Aviridis iin bestelemi olduklar ikyet trkleri
birbirine o derece benzemektedir ki bununda nazara arpmamas kabil deildir.
Perynin namelerinde zevki okayan birtakm incelikler vardr ki peri musikisine bir
ahsiyet ve mmtziyet vererek Kasinniden tefrik eder. Mamafih Pery ve
Kasinninin Reitatifi kulaa ho gelecek bir tarzda kullanlar ve meklemeyi
musiki ile telifteki muvaffakiyetleri takdir ve sitayie layktr.
lk operada dikkate ayan noktalardan birisi de korodur. Eski Yunan facia

tiyatrolarnda olduu gibi koro terennmtnn vakay ve ehas ile alakas mevcut
idi. Hl ve mevkie gre meserreti, hzn, ikyeti tazmin ediyordu. Pery ve
Kasinninin korolarnda namelerin ayr ayr melodik olarak imtidd iki bestekrn
Kont Ropuvandaki iktidarlarna numune olarak gsterebilir. Bu bestekrlarn baz
korolar da vardr ki humufuni slubunu okamaktadr. Bu korolarda akortlarn takibi
tamamyla bu yeni slubun ve musikideki byk inklb ihtar etmektedir.
Korolarda kilise nameleriyle olan tevakf pek sarihtir. Yeralt korolar ile
oban korolar arasnda fark o kadar hissolunmaz. Bununla beraber Monto Verdi
facivi bir karakteri ihtiva eden korolarla pastoral slubundaki oban korolar
arasndaki fark bil-hire Orfeo ismi ile besteledii operasnda tesis ve temine
muvaffak olmutur. Ayn zamanda baz korolar (Unison) yani bir ses zerinde
yazlmt ki biraz evvelki Kont Ropuvan devirlerinde tahlil bile edilemezdi. Bu
operada korolarn byk bir ksm be ses zerine yazlmtr. Raks korolarnn avam
arklarna mbe ve avamn meluf olduu namelerle mteradif bir musiki ile
icrasndaki lzuma iltifat gsterilmediinden bu terennmt matlup olan tesiri husle
getirememitir. Peryde en son koroya parlak bir bale ile nihayet verilir. Evvela be
sesli raks korosu aralkta gayet sehhr ve rakssz (triyo), sonra yalnz iki raks iin bir
bale musikisi iitilir. Korolarn arasna bazen iki veya solo sesleri girmekle
beraber esas rolleri icra edenler yalnz olarak terennm ederler.
Kasinninin beyanatna nazaran ilk operada Pery Orfeo roln ifa etmitir.
Dier rolleri ve musiki aletlerini Floransa asilzadeleri der-uhde ve idare etmilerdir.
655
Pery ve Kassininin besteledikleri operada yksek bir karakter ve asalet
vardr. Tabiata, hakikate nafiz bir nazarla bakarak teknik ve sluptaki tekmllerini
ifadede ve vakaide tamamyla tatbike muvaffakiyetleri hasebiyle musiki de realizmin
vaz olmulardr.
Lyemut bir eserin muvaffakiyetle esaslarn koyan bu iki bestekrdan baka

o meclisin azasndan Bardi, Rinosini, Kurzi, etroininde byk hassa-i erefi
vardr.
Musa Sreyya
(nu: 20, 22 Terin-i Sni 1917, s.386)
656
5. SANAT LEM
Yeryzndeki btn sanat mnekkitlerinin Miklanjdan sonra en byk

heykeltra addettikleri Fransz sanatkr Auguste Rodinin ldn birka vakit
evvel Alman mecmualarndan renmitik. Rodinnin sanatna ait baz tavsilatla
eserlerinden en mntehip numuneleri gelecek nshalarmzdan birinde karilerimize
arz etmek tasavvurundayz. Ona intizaren Rodin hakknda kendi eserlerinden ve
Fransz mnekkitlerinden iltikaten atideki makaleyi derc ediyoruz:
Auguste Rodin
Sanat iin ruhlarnda tkenmez bir peresti menba mevcut olan baz
mstesna ve necip cepheler miyannda, Fransann byk heykeltra Auguste Rodin
belki en mhim bir mevki ihrazna salahiyet-drdr. En edit insafsz mnekkitler
bile Rnesans zamanndan beri yetien heykeltralarn en by unvann vermeye
mecburiyet grdkleri bu sanatkr eski sanat mabutlarnn sabr ve fedakr, ulv
zahitlerini hatrlatr. Mahv ve nabedid olmu bir mabet harabesinin henz zemine
eilmeyen mermer stunlu, ar nakl muhteem mihrabyla, mihrabn altn ziyal
zmrt kandilleri altnda ilahi gzellikler tahayylyle vakit geiren bir hsn-i
perestikr tasavvur ediniz te Rodin!
Rodinin sanat hayatna duhul ve sanatta muhtelif tekml safhalar

geirmesi gayet garip olmutur. 1840ta Pariste tevlit eden bu sanatkr, iptida
ressam olmak merakna dmse de, boya ve muamba alacak para bulamadndan
dolay, vatoyu kuruyu istinsaha muvaffak olamam ve bil-mecburiye kt ve kurun
kaleminden ibaret vesaiti ile heykellerin resimlerini /445 yapmaya balamtr. Bir
hsne laykyla nfuz iin uzun uzadya istinas lazm gelir, Rodinin heykellerle uzun
mddet itigali nihayet kalbinde heykeltrala kar derin bir temayl uyandrmtr.
Hibir nfuzun hibir ahsiyet-i sanatn tesiri altnda kalmayarak tamamyla

ahsi ve gayr- ihtiyar tekmilta mazhar olmak hususunda Rodin belki btn hem
mesleklerinden bahtiyar kmtr. ptida Muzeumda Barinin derslerini takip
etmekle balayarak muahharen 1864ten 1870e kadar Karyebellozn atlyesinde
alan bu mder-zt sanatkar buralarda sanat hakknda hibir fikr-i ciddi ve hususi
elde edemeyerek yalnz her heykeltra iin zaruri olan maddi bir meleke peyda
657
eylemiti. Mamafih bu bazlarnn zannettii kadar basit, ehemmiyetsiz bir ey
deildir; eski teamlleri krmakla itihr eden Rodin heykeltralar iin bu maddi
melekenin art olduunu daima tekrar etmi ve bununla iftihar eylemitir.
Rodin 1870 muharebesini mteakip ilerin fkdanndan dolay Brksele

ekildi ve 1887ye kadar Van Razburg isminde Belikal bir sanatkrla beraber borsa
dairesinin ilerinde alt. Bu i maddi refahn temin ettii iin artk sanat
hakkndaki tasavvurlarn hakikat sahasna karmakla megul olabilirdi. Daha
1864te Burnu Krk Adam namndaki eseriyle hayat- hakikiye kar ahs bir
temayl perverde ettiini gsteren Rodin 1877 Salonne Tun Devrini, bu nefis ve
canl eser sanatn gnsterdi; bu eser sanatla alakadar mahfillerde dur--dur
grltler, ihtilaflar tevlit ettii esnada Parise avdet ederek orada yaamaya balad.
sene sonra ayn eseri bronzdan yaparak 1880 Salonne yollaynca nc snf
madalya ald ve hkmet sanatkr taltifen onu alarak Lksemburg bahesine koydu.
Tun Devri Rodinin hayatnda adeta yeni bir merhalenin iptidas gibi telakki
olunabilir. Beeriyetin ihtizarat- vicdaniyeyi ilk hissettiini akl ve idrakin parlak
muzafferiyetini temsil eden bu eser, mevcudiyetini henz idrak etmi gen bir
adamn rehavetinden kurtularak mheyy-y faaliyet bir hl aldn, canl bir surette
tasvir ediyordu. Hayattan mahrum, cal eserler vcuda getiren ananeci
heykeltralarn iddetli itirazlarna ramen Tun Devrinin birok mdafaalar,
perestikrlar mevcuttu. Btn grltler Arasnda ykselen katiyet kesp eden
yegne ey Rodinin hreti, meziyet-i sanatkranesi idi. O derecede ki nihayet
hkmet Tezyin Sanatlar Mzesinin kaps iin mnasip bir ey yapmasn
uhdesine havale eyledi. Dantenin Divinia Komediasnda, Baudelairein er
ieklerinden mlhem olan Cehennem Kaps bu sipariin mahsuldr.
Auguste Rodin Tun Devrinden sonra feyyaz bir faaliyet devrine girerek
Kale Burjuvalarn Pov Doavann, Victor Huogonun, Balzacn heykellerini
Buseyi, Havvay, Denaidi, Holmyeri, Dafnis ve Klueyi, karn Skutunu,
Nevmidiyi, lkbahar, Mtefekkiri, Mncat, Yryen Adam, guleni
Santoresi Vcuda getirdi. Bilhassa Balzac sanat mntesipleri arasnda uzun kil
kallara, mnakaalara sebebiyet verdi. Mnekkidnden Msy Ronebertello:
Romantik dramlar iin rnaninin, Vagnerin lirik temaas iin Tanhavzerin ibraz
658
nasl bir mahiyette ise Balzac Heykelini de yeni heykeltra iin ayn mahiyette
oldu, diyor.
Rodinin Tun Devrinden Balzaca kadar istiml ettii tarz sanatn tekml
iin onun her gn daha mtezayit bir ihtimamla hayat aradn Expressiona byk
bir ehemmiyet atfettiini sylemeliyiz. Krun- vustann byk heykeltralar mesela
bir Donatello gibi Rodin her eyden evvel hayat ve sonra ifadeyi arar. Sanatta
realizm te Rodinin en byk prensibi! Onun fikrince eserine hayat vermek
isteyen her sanatkr, hakikat avcs veyahut araycs olarak tabiata daima sadk
kalmaldr. Fakat hakiki bir sanatkr hibir zaman tabiatn harici manzaralarn
gstermekle iktifa etmez: nk tabiatn harici manzaradan ayr bir de dhili
manzaras vardr ki onu ancak sanat gz grebilir. Sanatkrn grd tabiatla,
alelde bir adamn manzur olan tabiat arasnda n-mtenhi farklar mevcuttur.
Rodinin bizzat itiraf ettii vech ile Sanatkrn nazar zevahir altndaki dhili
hakikatleri tefrik eder. Baya bir adam tabiat taklit ile hibir sanat eseri vcuda
getiremez; nk o grmeksizin bakar. Grdn iddia ve ifade hususuna gelince,
Rodin gln hakikatini izhar iin icry ayr ayr hakikate tevfik etmekten her zaman
mteneffirdir.
Hakikate, hakiki hayata kar perverde ettii temayl sayesinde Rodin eski
Yunan sanatkrlar gibi insan vcudunu btn gzellikleri, btn hususiyetiyle tetkik
etmi, bir kadnn, gen bir erkein, bir ocuun, bir kzn ryan vcudundaki, iiri,
gzellii laykyla anlamtr.
Eski Yunan sanatkrlarnn, derununda yetitikleri bedi muhitin adet ve

ananat sayesinde adeta gayr- iradi bir surette anladklar bu sanat inceliklerini Rodin
srf kendi azim ve gayreti usl-i mesaisinin fevkaladelii sayesinde bulmu ve
renmitir. Kadn, erkek, gen, ihtiyar birok modelleri dar itigalinde her zaman
ryan bir halde meftun nazarlarla temaa eden byk sanatkr, onlarn her hareketini
ayr ayr tetkik ederek gzel bulduu bir vaziyeti derhal tespit eyler. Bazlarn garip
ve hatta ahlaka mugayyer bulacaklar bu mesai tarz Rodinin btn eserlerine canl
bir ekil, adeta bir ruh, bir nefes-i hayat irae eylemi, onu ruhsuz ve souk ekiller
imaliyle megul meziyetsiz muasrlarndan ayrmtr. Rodin eserlerinde her zaman
buna altndan bahsederken gzlerde olduu gibi vcudun btn uzuvlarnda da
659
elim, saadet, rehavet, srur gibi ruhi haletlerin vuzuh ile mehut olduunu sylyor
ve sonra mesela Denait ile Santores ile Yryen Adam ile Adlat bu
kabiliyet ifadesinden ne kadar stadne istifade ettiini, eserlerine bu suretle ne
byk ve ne mahsus bir hayat raesi verdiini gsteriyor.
Rodinin eserlerinde mermerin veya bronzun mncemit ve cansz salbeti

deil, mevzuun hakiki hususiyeti nazara arpar. Mesela Balzac grdmz
zaman Mudhike-i Beer muharririnin btn hususiyet tabayiini grr ve anlarz,
kezalik Santoresdeki azim ve edit, karn Sktundaki melal ve nevmidden
tamamyla ayr ve byk bir vuzuh ile ifade edilmitir; Denaitteki efkat ve
nezaketle htiyar Holmiyerdeki edit yek-dierinden tamamen farkldr. te btn
bunlar sanatkrn ne byk, ne mahr-l ukul bir dehaya malikiyetini ispata kfidir.
Bir Velaskes bir Ramrand resminde nasl byk bir teceddt

gsterdilerse Rodin de eda ve ifade hususunda gsterdii yenilikle heykeltralkta
yle bir teceddt vcuda getirdi; Rodinin realist olmas maddi hakikati yani eyann
srf zevahirini nazar- itibara almas tarznda tevil olunmamaldr; eserlerine byk
ressamlarn tablolarn hatrlatan bir zhre-i hayat, bir renk ahsiyet veren bu adam
eyann samimi ve dhili hakikatini ifade lzumuna kaildir. Tabiatn kendi ruh
sanatnda uyandrd heyecan ve tesiri samimiyetle nakil ve ihsasa alan Rodin
hakikatte bir realistten daha ziyade bir sbjektivistti.
Rodin epey uzun olan sanat hayat esnasnda uzun seneler btn eczas hakiki
ve mkemmel eserler vcuda getirdi; fotoraflar alnm barit ve cansz kopyalara
mabih eserler vcuda getiren heykeltralarla dolu bir devrin, Rodin zerindeki bu
tesirini mazur ve hatta zaruri grmelidir. Fakat her eyden evvel hayat arayan,
eserlerine heyecan dolu bir ruh vermek isteyen bu adamn bu usldeki yanl
anlamamas kabil deildi; eserin heyet-i umumiyesinin zi-hayat gstermek, en
muannit evrak-i mfit cihetleri saha-i vuzuha karmak, aksam- taliyeyi mhmel
brakmak zaruri oluyordu. Rodin sanatn umumi olan bu kaidesine yava yava
rabet etti; Tun Devrinde Saint Jovene ve Kale Burjuvalarna gelinceye
kadar bu tekml yava yava daha kati, daha mtebariz bir ekil ald. Ve nihayet
tenasb-i hakikiyi sistematik bir surette ifade ederek, ifadeyi tedid ve takviye
660
maksadyla ehrenin en manidar ksmlarn bytmekle balad. Victor Hugo
abidesiyle Balzac bu tecedddn en bariz ve en crretkr iki misalidir.
Gstermek istedii hissiyat yalnz mevzularnn intihabnda, timsaller

istimlinde, ehrenin tahavvllerinde deil, vcudun btn azlelerinde irae eden
Auguste Rodin eserlerinde yksek ve ulvi hisleri, kelimelerle ifade edilemeyecek
kadara derin tesirleri ifade eyler. Bu nokta-i nazardan Rodini Mikalanja
benzetenler pek hakldr; Rodin ve tabi ki Mikalanj gibi heykeltrann daire-i
ihatasn geniletmi hayat hakkndaki elem, kin ve pr-ihtiras tarz telakkisini
mermer zerinde nak ve tespite muvaffak olmutur. Yalnz muhit sanatlarnn,
muhit itikatlarnn tehalf sebebiyle Mikalanjn eserlerinde dm bir ilahn elim
ve azimeti mahsus olduu halde, Rodininkiler daha insan daha samimidir; seven,
zdrap eken, dnen insanlar, hlasa btn beeriyet-i mtefekkire ve muzdaribeyi
Rodinin eserlerinde grebilirsiniz.
Victor Hugosunda, Buse ve lkbahar gibi eserlerinde deh-y

mbdeann hamet-i sknunu, zevk-i hayat, ak gstermekle beraber Rodinin
asarnda en ok tesadf olunan ey elemdir. Cehennem Kapsnda Dantenin ve
Boudlerin tesiri nasl meri ise Denaitte karn Sktunda, Santoreste de
beeriyetin elim ve zdrab, esaret-i zaruriyesi, btn mesaisine ramen sefil sevk-i
tabisinden kurtulamad mahsustur. Son asrlarn birok byk sanatkrlar gibi
Rodinde en ziyade elem ve felaketten mlhem oluyordu
***
mzasz
(nu: 23, 13 Knun- evvel 1917, s.444)
661
6. RODN VE SANAT
Rodinin sanat hakknda neler dndn anlatmak iin bu byk

sanatkrn alt sene kadar evvel nerettii Sanat nam altndaki kk eseri okumak
kfidir. Gayet nefis ve itinal bir surette baslm yz sayfalk byk ve musavver
bir cilt tekil eden bu kitap Rodinin perestikrlarndan biri tarafndan cem
olunmutur. Uzun ve cidden airane bir mukaddimeyi mteakip Sanatta Realizm,
Sanatkrlar in Tabiatta Her ey Gzeldir; Sanatta Hareket, Kadn Gzellii,
Eski Ruhlar, Bugnk Ruhlar, Sanatta Fikir, Mikalanj ve Fidyas,
Sanatkrlarn Faydas gibi pek mhim birtakm bediiyat meseleleri stat ile
muktatf arasnda bir muhavere tarznda mevzuubahis olunmaktadr. Cidden pek
gzel ve pek sanatkrane olan bu tarz, mevzuubahis edilen meselelerin kolaylkla
anlalmasn, eserin izzetle okunmasn temin ediyor.
imdiki asr sanata kar gsterdii l-kayd, sanatn bu ebedi, atein

perestikrna adeta bir nefret hissi verdii iin iptida bu kitabn nerine bile
muvaffakiyet etmek istememitir. akirdi kendisine byle bir eser neri hakkndaki
tasavvurunu syledii zaman, ona verdii u cevap bu hususta pek ak dikkate
ayandr:
Sanat ile itigal, zamanmzla mnasebeti olmayan bir eydir. Bugn

sanatkrla onlar sevenler adeta fosil-i hayvanat tesiri icra ediyor. Paris sokaklarnda
gezen bir Megataryum yahut bir Diplodoks farz ediniz. te biz muasrlarmz
zerinde byle bir tesir brakyoruz. Zamanmz mhendislerin, fabrikaclarn asrdr,
hibir vakit sanatkrlarn deil. Bugnk hayatta fayda aranyor; mevcudiyetini
maddi bir surette slahna allyor; fakat ruh, fikir, hlya gibi eyler artk
mevzuubahis olmuyor. Sanat artk lmtr. Sanat vecd ve tefekkrdr; sanat, tabiata
nfuz ederek orada bizzat malik olduu ruhu kefeden ruhun zevk ve mahzuziyetidir;
sanat insann en ulvi bir vazifesidir, nk bu kinat anlamaya ve anlatmaya alan
fikrin bir mimarisidir. Mamafih bugn insaniyet sanatndan vazgeebileceini
zannediyor. Artk dnmek, tefekkr ve tahayyl etmek istemeyerek yalnz maddi
bir surette zevk-yb olmak arzusunda bulunuyor. Derin ve yksek hakikatlere kar
662
l-kayd davranan bu beeriyete, cismani itimasn tatmin etmek kfi geliyor.
imdiki beeriyet hayvanidir, sanatkrlar ne yapacak
Eski asrlarn sabr, mtevekkil, mesleklerinin ulviyetine mutekit

sanatkrlarna benzeyen Rodinin, maddiyattan baka bir endie ile muzdarip
olmayan bu asr hakkndaki bu muahezeleri ac olmakla beraber dorudur. Bugnn
adi ve ancak bir hendes ahenge malik manasz binalar ile eski Yunann, kurn-
vustann ebedi mabetleri mukayese edilecek olursa, mimaride ne kadar byk bir
tenzil mevcut olduu anlalabilir; bu mlahaza bir dereceye kadar heykeltra iin
de dorudur. Fidyas ve Mikalanj, onlarn bugnk mukallitleri arasndaki uurumlar
grmemek iin insan adeta kr olmaldr.
Kitabn ilk mbhisini tekil eden Sanatta Realizm /465.s. bahsinde Rodin,
tabiata mtbaat en byk bir sanat desturu olarak kabul ettiini sylyor; fakat bu
hususta aldanmamaldr. Rodine gre bir kalp, bir fotoraf bir eyin srf harici
manzarasn gsterir; hlbuki tabiat bundan ibaret deildir; o eyin maneviyat, ruhu
da tabiatn aksamndandr. Sanatkr bunu gstermek iin hakikatin yalnz cephesini
deil, her cihetini grerek irae eyleyecei ruhi haleti en iyi ifade edebilecek hususu
izhar eyler. Yani tabiat deitirse bile o esnada yle bir ey yaptndan haberdar
deildir; o dakikada onun ryetini zerinde icr-y nfuz eden his, ona tabiat, taklit
ve istinsah ettii ekilde gstermitir. Rodin bunu bizzat itiraf ediyor:
Sanatkr tabiat herkesin grd tarzda grmez; nk onun tesiri harici

manzaralar altnda dhili, manevi hakikatler bulmasna yardm eder. Mamafih sanatta
yegne esas, grlen eyi taklit etmektir. Bundan maada bil-umum usller fena ve
meumdur. Tabiat gzelletirecek bir ey olmad iin byle eylere
kalkmamaldr.
Rodine gre tabiat daima gzeldir. Yalnz onun bize gsterdii eydeki
gzellii anlamldr. En manasz en ahmak bir ehrede bile yle bir hayat manas
vardr ki bu sayede o ahmak ehreden ebedi bir nefise vcuda getirilebilir. Sanattan
anlamayanlar, irkin namn verdikleri eyleri sanat eserlerinde grmek istemezler;
eer grrlerse bu ryet onlar muzdarip ve n-honut eder. Hakikat halde bu
mtalaa tamamen yanltr. ntizama, tahammle, shhat ve kuvvete muhalif olan
663
eyler mesela bir kambur, bir cce, bir miskin, bir sefil, bir halk nazarnda irkin ve
mstahaktr; cemiyeti mtezarrr eden caniler, katiller, haydutlar manevi bir
irkinlie maliktir; fakat byk bir sanatkr iin tabiatta irkin olan ey en gzel bir
sanat eserine mevzu olabilir. Rolaskezin Sebastian Fransua Milenin muzdarip
beeriyet iin pek gzel bir timsal olan apal Adam Goyann Sidvedleri nasl
bir his ve sanat eseri ise, Shekspearin, Racinin zalim ve cani tipleri, bsenin
marazi ahsiyetleri, Boudlerle Varlenin birok iirleri de ayn surette gzeldir.
Sanatta gzel denilen ey bir seciye, vasf, fark Carakteree malik olandr.
irkin veya gzel herhangi bir manzara-i tabiatn hakikat milesine seciye denir.
Buna muzaaf- hakikat namn verebiliriz; nk bir hakikat, harici hakikatin nakil
ve ifade ettii dhili hakikattr; yani bu bir ehredeki hatlarn, beeri bir mevcuttaki
hareket ve vaziyetlerin, bir simadaki anat elvann naklettii ruh, his, fikirdir. Byk
ve hakiki sanatkrlar iin tabiattaki her mevcudun sahibesi mevcuttur. Hatta irkin
denilen eyler de hastalkl bir ehrede, gnahkr bir gzde, dhili hakikat daha vazh
bir surette meri olur. Sanatta hissini vcuda getiren ey seciyesi olduu ve bu
irkin eylerde daha vazh bulunduu iin ekseriya bir mevcut tabiatta ne kadar
irkin ise sanatta o kadar gzel olur. Sanatta irkin olan ve seciyeden mahrum
olunan yani ne harici ne dhili bir hakikat ifade etmeyen eserler, sahte ve cali
olanlardr. Eserlerinden bronzun veya mermerin ruhsuz ve donmu salbetini deil,
hayat ulesini gstermek istedii iin, Rodin hemen hibir eserinde tam istirahat ve
skneti yaatmam, uzletin tahriki sayesinde onlara daima hayat vermitir. Yapm
olduu bstleriyle bsbtn hareketten mahrum deildir. Rodin eserlerine ne iin
hareket vermek istediini anlatrken diyor ki:
Hayatsz sanat mevcut olamaz. Bir heykeltra eserine srur, elem, hlasa l-
ale-t-tayin bir ihtiras irae etmek istedii takdirde, evvela yapt mevcudiyetlere
hayat veremezse bizim zerimizden asla tesir icra edemez. Gayr- muhterik bir
cismin bir mermer ktlesinin sruru, elemi ne demektir? Sanatta hareket, bir
vaziyetten dierine intikaldir. Ressam veya heykeltra, tersim ettii ahslar
harekete getirmeli, onlar canl bir surette gstermelidir.
Eserine hareket vermek isteyen sanatkr, canlandrmak istedii eyin bir

vaziyetten dier bir vaziyete intikalini na-mahsus bir surette gstermeli, eserinde her
664
iki vaziyetten de bir para bulundurmaldr. Heykeltra Rodun Maraal Neyi
Rodinin Tun Devri ile Saint Janbatisti ve Kale Burjuvalar bu hususta pekiyi
ve vazh birer misaldir. Tun Devrine bakld zaman evvela bi-hareket grnen
bu statnn enzr- dikkatimiz nnde yava yava canland, tl ve pr-skn
bacaklarnn mtereddit bir surette titredii fark olunur. Fakat yalnz bu kadar deil;
bir nevm-i rehvete mstarak olan bu gencin nazarlar ykseldike btn
damarlarnda faal, scak bir kan dolat adeta mahsus olur. Bu eser o kadar
muvaffak ve o kadar zi-ihtiamdr ki vicdan- beeriyetin ilk iltizamn, akl ve
idrakin, edvar- kabl-et-tarihiyenin /466.s. vahet ve hayvaniyeti zerindeki ilk
muvaffakiyetini temsil ettii derhal anlalr.
Asl byk ve hakiki sanatla taklit yani fotoraf arasnda hareketi irae
hususunda ne derin bir fark mevcut olduunu Rodin pek aikr bir surette irae
ediyor. La-ale-t-tayin bir hareketi sabit ve tespit etmi enstantane bir fotoraf tetkik
ediniz: Onda hibir hareket mevcut olmadn greceksiniz. Acaba ne iin? Rodin
bu hususu pekiyi izah ediyor:
-Enstantane fotorafler, her ne kadar ehas- hal- harekette bulunduu bir

srada alnyorsa da bakld zaman bu adamalarn birden bire durup kalm
olduklar hissi peyda oluyor. Bunun sebebi pek aikrdr: Bu fotorafler btn
aksam- vcudun yirminci veya krknc saniyedeki vaziyetini zapt ve tespit ediyor;
hlbuki bunda sanatta olduu gibi vaziyetlerin tahavvlt tedriciye-i mteakibesi
yoktur. Evvelce sylediimiz gibi sanatta hareket, bir vaziyetten dierine intikaldir.
Fotoraf ile eser sanat arasndaki bu mbayenete bakp da sanatta realizmin

yanllna kail olmamaldr; sanatkr tabiat fotorafden daha hakiki daha doru
bir surette taklit edebilecei iin bu hususta o, tabiata, fotorafden daha sadktr.
nk diyor Rodin, hakikat halde zaman tevkif etmez; eer sanatkr birka
dakikada icra olunan bu vaziyetten ald hassa-i tesiri muvaffak bir surette tespit
edebilirse, bu birden bire tevkif olunmu bir cz-i zaman zarfnda elde edilen timsal-i
kayttan daha az sahte daha az celi olur. Drtnala koan atlar tersim etmek isteyen
baz ressamlar hakikate mtabaat iin enstantane fotorafleri taklit ettiklerinden
dolay asla muvaffak olamyorlar. Bu adamlar Jerrikonun Lover Mzesindeki bir
665
at yar levhasn, atlarn ayaklar ayn zamanda hem ne ve hem arkaya doru
atlm olduu iin yanl gryorlar ve mddealarn ispat iin enstantane
fotoraflerde bunun tamamen ztt mehut olduunu sylyorlar. Hlbuki
Jerrikonun bu hususta pek hakk vardr: nk temaa gerek nazar levhaya matuf
olunca, evvela n ayaklarn hareketiyle atn komaya baladn, onun mteakip
vcudun uzandn ve sonra da arka ayaklarn ilk bir hareketi mteakip istinat iin
topra aradn gryor. Heyet-i mecmuann ayn bir dakikadaki hali nazar- itibara
alnnca bu tarz yanl olabilir; fakat aksamn harekt- mteakibeleri dnlecek
olursa tamamen dorudur ki ite bizim aradmz da esasen budur.
Bu mtalaatyla, daha ziyade sbjektivist olduunu gsteren Auguste Rodin,

resim ve heykeltrann yalnz bir ahsn ve bir eyin safahat- muhtelifesini tersim
ve irae ile iktifa etmediini syleyerek bu abt- sanata pek vasi bir saha-i nfuz
ayryor.
Mevzuat- sanat, hadisat- tabiat demektir. Tabiatn hadiseleri ise zaman ve

mesafe gibi umumi, amil birtakm eraite tabiatta muztardr. Sanayi-i nefise bu
nokta-i nazardan bir tasnife maruz tutulduu takdirde resim ve heykeltra daha
ziyade bir czi mesafeyi, edebiyat ve bilhassa temaa ise tebdil ve hareketten ibaret
olan bir czi zaman ifade eder. Hatta Emil Fage sanat- temaa hakkndaki mehur
bir eserinde bu nokta-i nazardan tamik-i mtalaat ederek resimde hareket olmadn,
tablolarn daima muhafaza-i skn ettiini birok bediyt- ilmsnn bu husustaki
efkrna tabiat ile iddia eylemitir.
Mamafih Rodin bunu asla kabul edemiyor. Onun fikrince resim ve

heykeltra, ehas canlandrmak, harekete getirmek hususunda hatta bazen edebiyata
nazir olabilir. Sanat tarihinin epey eski zamanlarnda iptida bir usl vard: Sanatkr
safahat hayatn irae etmek istedii ahs tablosunun muhtelif ve mteaddit
mahallerinde ayr ayr gstererek bu suretle eserine hareket veriyordu. Mamafih
bazen Verones gibi byk statlarn bile icra ettikleri bu usl, sanat- tersimin
bah- hareket hususunda edebiyata nazir olabileceini asla ispat edemez.
Rodin bu mddeasn ispat iin Vanunun Loverdeki mehur tablosuyla

heykeltra Rodun Marseyeyezini kendisinin Kale Burjuvalarn gsteriyor.
666
Filhakika bu bedi sanat yalnz bir czi mesafeyi deil, Fagenin iddiasn nakz
edecek bir surette epey mhim bir cz-i zaman da ifade ediyor. Fakat bu hususta
Rodin pek mferrit davranyor ve Ethonun Rudik eserleri gibi mesela Dolak
Rovann Dante ve Virjil Cehennemdesi, 28 Temmuz 1830u, Korvenin Periler
Raks Povi Doavann, Karyerin, abasn, Ditayn birok eserleri de epey mhim
bir cz-i zaman mahsus bir hareketi ihtiva eder. Fakat buna istinaden resim ve
heykeltrayla edebiyat ayn bir seviyede farz etmek, hi phe yok ki byk bir
eser ifrad ve mbalaadr. Resim ve heykeltradeki tebdil ve hareket, ancak pek
mahdut bir saha dhilinde vcudu pezr olabilir. Mamafih /467.s. Rodin edebiyatn
bilhassa fikir sahasnda sanayi-i sayireye olan tefvikini tamamen teslim ediyor;
esasen byk sanatkra tevcih edilen en mhim itirazlardan biri, onun plastik
olmaktan daha ziyade edeb bir ilhama malik olmamasdr. Mtefekkir Victor
Hugo Balzac bu hususta birer misal olarak zikredilen en mhim eserlerdir.
Rodin bu itirazta kar l-kayddr. Ona gre plastik sanatlarda, edebiyata has
addedilen efkr- felsefye ye pekl bir mahal-i tatbik bulabilir. Yaplan heykelde
terih hatalar mevcut olmadktan, iyi ve mahirane nakr edilmi bulunduktan sonra
bu hususta edilecek itirazlar bi-manadr.
Filhakika, ekli itibaryla enzr- takdir ve hayreti cezbeden bir heykelden,

ondan maada bir de meal fikri bulunursa buna nasl itiraz edilir? Hakiki
sanatkrlarn mahir birtakm iilerden ibaret olduu ve onlara zeknn, fikrin
lzumu bulunmad tarz- telakkisi, tamamen yanl ve bi-manadr. Rodin diyor ki:
Efkrdan, makst- fikriyeden en ok ar addedilen timsallerin laykyla

tersim ve tecsimi iin bile bilakis zek lzumdur. yi bir heykeltra bir stunu imal
ederken, her ne olursa olsun onun hareket-i umumisini laykyla anlam olmaldr;
bundan sonra, sanatkr o ii bitirinceye kadar, vicdann btn ziyasyla fikr-i
umumisini kemal-i metanetle muhafaza etmeli; eserinin en ufak teferruatna
varncaya kadar bunu dnmelidir. Bunun iin ise edit bir say fikri sarf icap
edecei meydandadr.
Plastik sanatlarda efkrn ne derece bir mevki igal etmesi lazm gelecei
meselesi, aksam- sanat arasna yksek kale duvarlar ekmek isteyenler nazarnda
667
pek kolay hallolunmutur: Onlar iin, efkr- felsefiye, maksat- fikriye gibi
edebiyata ait eyler, heykeltran muvaffakiyeti nokta-i nazarndan muzr ve
manaszdr. Hlbuki sanatta serbest tm nazariyesini kemal-i iddetle mdafaa eden
Rodin, bunu hibir vech ile kabul etmez:
Bana gre bir heykeltra kendi keyfine gre gzel bir eser ibda etmekten
men edilebilecek hibir kaide yoktur. Resim, heykeltra, edebiyat ve musiki
yedierine fevkalade yakndr; o kadar ki umumiyetle hi kimse onlarn bu derece
kurbiyetlerine kani deildir. Onlar ruh- beeri pi-i tabiatnda gibi bilumum
hissiyatn ifade ederler. Aralarndaki fark yalnz vesait-i tebliiyelerindedir. Eer bir
heykeltra kendi sanatnn kavait ve uslne taabiyet etmekle beraber umumiyetle
edebiyat ve musikinin vcuda getirdii bir tesiri ilham ederse, niin duar- muaheze
olsun? Ahiren mnekkidin biri benim Rovayaldeki Victor Hugo heykeli iin
bunun bir eser-i musiki olduunu sylyor, bunun Bethovenn bir senfonisini
hatrlattn kemal-i saffetle ilave ediyordu. nallah bu mtalaas dorudur!
Mamafih Rodin aksam- sanat arasndaki farklar mesela edebiyat ile

heykeltralk beyanndaki tahavvlleri tamamen kabul ediyor. Onun fikrince,
edebiyat, timsallere mracaat etmeyerek fikirleri tebli edebilir; derin tefekkrlerin
ekseriyetle adm- harekete mecbur olduunu, mtefekkir ve hareketsiz bir kadn
timsali yapmadan anlanabilir. Bu nokta-i nazardan edebiyat saha-i efkrda sanayi-i
saireye tefvik eder. Edebiyat birtakm vakalar irae eder, o vakayiin takibini
tahavvlatn, mnasebetini, neticesini anlatr; hlbuki sanayi-i ekliye byle
deildir; onda bir faalin yalnz bir safhas mehut olur. Bu nokta-i nazardan, baz
sanatkrlarn sr- edebiyyeden iktibas- mevzu etmeleri kendileri iin muzrdr. O
vakann iptida ve intihas, suret-i cereyan herkesin malumu olmaldr ki tersim
edilen safhasndan iktibas- meal olunabilsin. Herkesin malumu olan pek mehur baz
mevzular iin bu mahzur varit olamazsa da Heykellerin, tablolarn btn ruh ve
manas, btn faydas bil-enfes kendilerinde mevcut olmaldr. Sanat edebiyata
mracaat etmedii takdirde yine birtakm efkr ve tahayylat tevlidine muktedirdir.
Vazh timsallere mracaat suretiyle bu pek gzel ifa olunabilir. Kendi itirafgerdesi
olduu vech ile Rodinin umumiyetle istimal ettii usl budur.
668
Fikre atfettii bu ehemmiyetle beraber, Rodin mevzulara, timsallere
zannedildii kadar atf- ehemmiyet etmez. Ona gre halkn zevkini okamak
hususunda mevzularn ehemmiyeti olmakla beraber, sanatkrn en byk vazifesi,
uzlete hayat vermek, onlar canlandrmak, yaatmaktr. Fakat bunu yanl
anlamamal: Rodin, min-y fikriyeden ar eserler vcuda getirmeye hibir zaman
taraftar olmamtr.
Hakikat halde, diyor Rodin, her ey fikir, her ey timsaldir. Bu suretle bir
mevcut- beerinin btn ekl ve mzeyyat bil-zarure onun tesirat- ruhiyesini ear
ve irae eder. Vcut her zaman, muhit olduu ruhun ifadesidir. Grmeyi bilen iin her
ryanlk en zengin bir manay muhtevidir. Mesela Fidyas gibi byk /468.s. bir
heykeltra, muhitin ahenk-i ihtiamnda btn tabiata mnteir olan ahenk-i mesudu
kefeder.
Gzel bir manzara-i tabiat, yalnz tevlit ettii ihtisast- latife ile deil,
bilhassa ikaz ettii efkr ile bize icr-y tesir eder. Orada meut olan hadvet ve elvan
kendi kendilerine deil onlara atfolunan man-y mik ile kesb-i tahrik eyler.
Roystal, Koro, Todor, Rousseau gibi byk peysazclar aalarn simasnda elvan-
muhittda, hav-y nesimide, sularn kmldanlarnda srur ve meyus, elem-bah,
nevmt, pr-skn birtakm fikirlere tesadf edilir ki bunlar kendi halet-i ruhiyeleri
ile hem-ahenktir. Sanatkr btn tabiatta kendi vicdanna ebye bir vicdann
mevcudiyetinden phe eder; orada hibir ey yoktur ki sanatkra bir ser-i mahfiyetin
mevcudiyetini tevdi etmesin. Rodine gre bi-l-umm ibdat- sanatn gzellii,
messirlerinin kinatta kefettikleri zannna dtkleri fikrinden ileri gelir. Esasen
byk sanatkrlarn fikirleri o kadar derin ve o kadar zi-hayattr ki bi-l-umm
mevzular haricinde, onlardan ayr olarak mer olur. L-ale-t-tayn bir bediay
sanatn bir parasn alrsanz, orada sanatkrn ruhunu kefedersiniz. Sanatkr
kinat kendi tahayyl vech ile temsil ve irae ederken, kendi hayalat- shhiyesini
izhar etmi ve tabiat deil asl kendi ruhunu tebcil ve tehir eylemi olur. Bu suretle
ruh- insaniyet de peyd-y servet ve vsat eder.
***
669
Rodinin kk kitab hakkndaki mtalaatmz fazla uzatmak istemem. Bu
byk sanatkrn eserinde uzun uzadya mevzuubahis ve tetkik olacak daha birok
nikat- mhime, bilhassa resme, heykeltraiye ait birtakm mtalaa mevcut ise de,
kendimi salhiyettar grmediim o mesaili mevzu bahis etmek istemem. Bediyatn
baz noktalar hakknda Rodinin ne gibi fikirler perverde ettiini, sanat ne trl
telakki eylediini mmkn mertebe terihe altm; fakat bu mesaili daha iyi
anlatmak isteyenler, bu kifayetsiz satrlarla iktifa etmeyerek Rodinin bu nefis eserini
bizzat okumaldrlar.
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu: 24, 20 Knun- evvel 1917, s.464)
670
7. OPERADAN EVVEL TYATRODA MUSK
Milattan evvel musiki, beinci asrda Atina sanatkrane bir hayat yaamakta
idi. Tesbis eski Yunan lirik korosu arasnda yalnz bir ahsa bir haileyi tasvir
ettirerek faciay tesis etmekte, o ahsn ifadt arasnda koro teganniyt da hafif, ayn
zamanda hayali okayacak surette gayet yava iitilmekte idi. Pratinas facinn aksi
olmak zere yine yalnz bir adama mzaha mtaalluk szler syleterek bu ifadta
koronun uh teganniytn terik ediyordu. Ehilus ise bir ahs tarafndan icra olunan
bu role birisini daha ilave ile mkleme ve muhavere imknn vcuda getiriyordu.
Trajedinin aal zamannda Yunan dabasnn birbirleri ile msabaka etmek

zere yazm olduklar facia ile bir satrdan mrekkep (Tetroloji)lerin de musikisi
vard. Bu musiki taksimata tab olup (Parads) ilk koro (Eksods) son koro, arasnda
da itazima denilen teganniyat ile birbirlerinden tefrik edilirlerdi. Bu teganniyat
arasnda raks da icra edilirdi. Koro rakslar, facialarda ar ve satirlerde uh ve raksan
olarak birincisi Emeleiya, ikincisi Seyknis isimleriyle yd edilirdi.
Bu esnada eski Yunan komedisi de terakkiye yz tutmutu. Bilhassa siyasi

simalar sahnede temsil edilerek mstehziyane bir surette tenkit ediliyordu. Musikinin
buradaki rol tamamyla trajedide olduu gibi idi. Yalnz itazima arklar yerine
Parabaziz giriyordu. Yani orta ksmda koroyu idare eden, temaa edenlere dnerek
ifadtta bulunuyordu. Bil-hire facia ve satirde ahslar artarak hakiki deram eklini
ald ve eski komedinin de muahezeli ve tenkitli karakterini kaybederek
zamanmzdaki mudhike haline girdii vakitlerde, musiki ehemmiyetini kaybediyor
ve yava yava temaadan tamamyla ekiliyordu. Yunan taklit eden Roma trajedi
ve komedisi de musikiden mahrum bulunuyordu.
Musikinin tiyatroda opera eklini alncaya kadar geirmi olduu devirlere ait
esasl ve teferruatl malumata yakn zamana yani son otuz sene zarfnda itla hsl
olmutur. Musikinin bu ekil tekmlnde Fransa, Almanya gibi memleketler dhil
olmakla beraber bilhassa talya en ziyade alakadardr.
Musiki ile tiyatronun mnasebeti Rnesans edebiyatnn daramda gstermi

olduu terakki devrinde balar. Poliiyanonn yazm olduu Orfeo 1421de
Mantuada oynand zaman pek ok musiki paralarn ihtiva ediyordu. 1492de
671
Napolide sahneye konulan Sanaaronun bir oyununda kzlar alet-i musikiye
almlardr. Bir dier defa Yakupunarrnn Amisicia ismindeki komedisinde lire
refakat eden arklar teganni edilmitir. Floransa 1494 Pistoiyann (Panfilla)
oyununda perde nihayetlerinde arklar okunmutur. (Ferrara) 1499. On altnc asra
doru tiyatrolarn pek ouna musiki itirak ediyordu. /34.s. Ferrarada (Eset)
hanedan nezinde musiki daima himaye grmekte idi. Bu hanedann saraynda
mteaddid musikili oyunlar verilmitir. (zabella Dest) zevcine yazm olduu
mektuplarda o merasimde verilen oyunlar tasvir ederek terennmlerden, musiki
aletleri ile alnan paralardan, rakslardan bahsetmitir. Bu hanedan azasndan kinci
Alfonso, musikiye son derece rabet ve iltifat gstermi, mensubiyetinden Antonio
ve Alfonso o zamann mehur bestekrlarndan olarak birok komedilere musiki
yazmlardr.
Alfonso bilhassa operaya doru terakki gsteren pastoral oyunlarnn

arklarn da vcuda getirmitir. Bu bestekrn eserlerinden ziya uramayarak
zamanmza vasl olan birka para onun musikisi hakknda bir fikir husln temine
kifayet etmiyordu. Eyyam- ahirede Soleteri namndaki zt Alfonsonun Sakrifisio
/35.s ismi ile besteledii eserin baz ksmlarn bularak meydana karmtr.
Alfonsonun bu eserinde en ziyade dikkati celp bir ey varsa o da Reitatif izlerinin
mevcut bulunmasdr. Reitatif olarak birer ahenk ifadt arasna her defa varye
edilmi drt sesli korolar ilave edilmitir.
On altnc asrda talyann dier ehirlerinde Roma, Floransa, Mantua ve

Venedikte musikili oyunlarn verilmesi nadir deildir. Musiki, her nevi oyunlardan
baka pandomimlere, karnaval alaylarna terik ediliyordu. Tiyatro hayat da son
derece debdebe ve tantana iktisap ediyordu. Rnesansn tiyatrodaki terakkiytndan
bahseden eserler mtalaa olunduu zaman halen Vagnerin Ringdes
Nibelongndaki sahneler hatra varit olur. Tiaytro mbanisinin ihtiam ve azameti,
tenvirat, tersimat, tezyinat, kostmler gibi tertibat son derce itina ve ihtimam ile ihzar
edilmekte, tabi manzaralar, fevkalade ahvali temsil ve irae iin byk makineler de
kullanlmakta idi. Mesela semadan ilahlarn arza nzul hark-l-de olarak tasvir
ediliyordu.
672
1588 tarihinde Floransada (Ferdinant Medisi) ile Cristina Loteriningin
izdiva merasiminde verilen oyunlar on altnc asrdaki temaalarn en mhimini
tekil eder. (ntermedi) namyla yd olunan ve kendileri iin birer ufak operaya
mabe muhtelif kk paralardan terkip eden bu temaalar iin mteaddit
bestekrlar muhtelif eserler yazmlardr. Bilhassa Maraniuye ait (ntermedi)
operann mjdecisi addedilebilir.
Birok musiki paralarn ihtiva eden bu ntermedide sahne, ormanda bir

dn merasimini irae eder. Ortada kadn, erkek obanlar koro eklinde teganni
ederler. O esnada maarann methalinde devin grnmesi obanlara korku ve dehet
verir. Dev bunlarn zerlerine atlaca esnada Apollo semadan nzul eder ve
aralarnda kahramanane raks tasvir eden bir mcadele balar. Ok yaralar altnda
nihayet zebun kalan dev Apollonun ayaklar altnda lr. Bade obanlar kran
arks okurlar.
Bu ntermedideki paralar facia musikisine ait umumi sluptan uzak olmakla

beraber Madrigal denilen arklar vadisinde yazlm ve latifnameleri ihtiva etmekte
bulunmutur. Dier bestekrlara ait ntermediler de teganniyt ve musiki aletleri
cihetinden zengin idi. Madrigal arklar solo terennmler eklinde o zamann mehur
Magniyesi Arhilay tarafndan teganni edilmi ve bu arklara refakat eden dier
sesleri musiki aletleri almtr. sesli raks arklarnda Arhilaydan baka
mugannilerden Loka ve Margarita ufak spanyol gitarlar alarak bu raksa itirak
etmilerdir.
On altnc asrda tiyatro ve musiki yazan bestekrlardan dikkate ayan bir

simada etrikyudur. Mteaddit izdiva merasimine ntermediler yazan bu bestekrn
kymetli bir eseri de tekne banda kadnlar kavgasn tasvir eden bir komedidir:
Tekne banda toplanan kadnlar mteaddit sesli musikilerle birbirleri ile

gayet en ve uh muhavere ederlerken, tedrici bir surette yeni seslerin ilavesiyle
kuvvetlenen ve be sese kadar kan teganniyt esnasnda avam arklarna mahsus
tegannilere havi ve esas melodiye kontropovan olarak ses ilave edilmi u gzel
ark iitilir:
673
Bu kadnlar arasnda ba gsteren ve grltl bir niza tasvir eden dier bir
sahne de anszn u arknn latif teganniyt bir kz tarafndan terennm edilir.
Kilise teganniyt bestelemekte hret kazanm olan (Kiovanni) bu vadide

musiki yazan bestekrlar miyannda saylabilir. Bestelemi olduu karnaval
alaylarna mahsus mteaddid sesli arklar halka makbuliyete mazhar olmutur.
Kuku kuunun arksna blbln cevab ve kyl arklar bu bestekrn nefis
eserlerindendir. Adriyano Banhiri isminde dier bir bestekrn Venedikten
Padovaya kadar muhtelif mesleklere mensup pek ok kimseleri hamil bulunan
birikiminin seyahatini tasvir eden eserdeki arklar da zikre ayandr. /36.s.
Temaaya dhil olan musikilerden bir ksm da din olanlardr ki bilhassa

Almanyada bu asrlarda ehemmiyet kesb etmiti. Bu kabil-i temaalarn ayrca bahsi
icap eder. On altnc asrda talyada olduu gibi Fransada da musikili temaalar
vcuda gelmiti.
1570 tarihinde air Bayf ve musikiinas Yuvahim Tibu Pariste iir ve musiki
akademisi namyla bir mze vcuda getirmilerdi. 1584 tarihine kadar devam eden
bir akademide musikili oyunlar verilir, nc Hennryde bu temaalarda hazr
bulunurdu. 1573 tarihinde Hennrynin Fransa kraliyetinin tebrike gelen bir sefaret
heyeti erefine tertip edilen merasim on drt gn devam etmiti. Bu miyanda
muhteem bale de tertip edilmiti. 18 gen kz Fransa eyaletlerini temsil ederek
terennm ve raks ediyorlard. Bu balede dikkate ayan cihet bedayeten bir kz
tarafndan terennm edilen bir arkdan sonra raks musikisi tarznda tevsien otuz
keman tarafndan alnmtr. Bu tarz muahharen operalarda ekseriyetle istimal
674
edilmitir. 1582de nc Hennrynin onu hemiresi (Margarita Lotriningn)in
izdiva merasiminde tertip edilen (bale komik bale dolaren) iir, musiki ve
temaay birletirmitir. Baltazar, tarafndan tanzim edilen bu baleye Bolyo ve
Salmon musiki yazmlardr. Tiyatroda musikiyi operaya yaklatran ve o zamana
kadar verilenlerin en aaals bulunan bu temaadaki tabi manzaralar, estiri alaylar,
rakslar hark-l-de bir derecede idi. Eserin musikiye ait ksmna gelince: Musiki
aletleri Montoverdinin muahharen Orfeo operasnda kullanld derecede zengin ve
mteaddit olup hatta operalara mahsus Overtoru da havi idi. Ancak Madrigal
slubunu az ok mabe korolar, talyanlarn o asrda bu vadide gstermi olduklar
ruh ve letafeti iktisab edememi, bale musikileri de umumiyetle o asrn raks
musikilerinin mahsustndan olan arlktan kurtulamamtr. Baz yerlerde
teganniyta refakat eden musiki aletlerinin fazla miktarda kullanlmas
terennmttaki nameleri letafet ve gzelliini, melodinin rakik hadvetini
kaybetmitir. Mamafih eserin havi olduu baz uzun solo terennumt, operadaki
aryalara doru hsl olan bir meyili ihsas etmektedir. Fransz opera musikisinin
sonralar pek ehemmiyete ayan olan korolar, aryalar raks musikileri yannda bu
eser musiki cihetinden pek yksek olmamakla beraber (Granbale) ksmna ait u
melodi Fransz musikisinin ruhunu ihtiva etmektedir.
te tiyatroda musikinin bu edvar- tekml, Floransada hakiki operay

douruyordu.
Musa Sreyya
(nu: 28, 17 Knun- Sani 1918, s. 33)
675
8. FADE- MTERCM
Fransann hret-gr lim bir sanatkr olan (Auguste Rodin) sene-i sabka
terin-i saniyesinin on yedinci cumartesi sabah yetmi yedi yanda olduu halde
kemal ifnas hayat etti. 1840 senesinde Pariste tevlit etmi olan bu heykeltra bedi
l asar- meslek tabiat-peresti kmilin yetitirdii iki stattan biridir: Dieri ise
ondan on iki sene evvel vefat eden Constantine Munierdir.
Asr- hazr nahitleri meyannda hayret havanlar derecesinde b-aman

muarzlar da bulunmu olan Rodinden daha ok mbahase ve mnakaaya urayan
hibir heykeltra yoktur.
Fikir ve ruh beeri en gzel bir tarzda tefsir ve tevilde kudret-i azime
gstermi olan bu zt hayat- sanat kariyerini mcadele iinde geirdi ve bu
mcadelelerden daima muzaffer olarak kt. Safahat hayatnn balca merhilini
takip edelim: Avan ebabnda sanayi-i nefise mektebine dhule defa tasdi ettiyse
de nde de reddedildi. Bugn ayeste-i takdir grlen Krk Burunlu Adam
namndaki eseri 1864te meher asr- nefise olan Salondan tebit ve ihra olundu.
1870 muharebesinden sonra Brksel ehrinde ksa bir mddet ihtiyar ikmetghla
Avrupada bilhassa ihdas- asara mtehevvirane bir say ile hasr- ukat etti; neticede
ise yine Salona kabul edilmedi. Yirmi sene sonra yze yakn asar- nefise ihdas ve
alelhusus Balzac heykel-i bi-nzirini tasannu etmi iken cemaat- edibba denilen
muhfelin yine muhzr- takdiri olamadktan baka duar- istihza bile oldu. Kendisini
kemal-i itiyak ile mdafaa edenler, etrafna toplanan ve ona hem-p olanlar az deil
idi; lakin muarzlarnn heyecan- efkrn teskine imkn yok idi. ,
Mamafih bu kyamlara, bu telalara ramen nfuz ve ehemmiyeti gittike

hissolunmaya balad; kudret ve bedaeti karsnda serfur edildi. Fakat batl
fikirlilerin, rencide-dil marurlar kin ve garezleri bir trl skunat-yb olmad. Bu
ise onun encmen-i danie duhulne bile hail oldu. Hlbuki marnileyhin asar
hem mteaddit, hem de bediidir.
u halde bunca mhdesat karsnda bu kadar velvele ve feryada, bu derece

redd ve takbihe sebep acaba ne idi? Heykeltraln zamanmzda en ziyade sahib-i
676
ilim bir isnad olan, edvar- atika sanatkrlarnn izine iktifadan baka bir maksad
takip etmemi bulunan Rodine niin bu kadar gayz ve hiddeti mcip oldu?
nk Rodin, tlim ve terbiye-i sanaiyede bir usl-i muayyen ve mutarda

itba etmenin faydaszln hissetmi ve binaenaleyh tahamml-i kadim ile sabit ve
medven dsturlar ile mahsus ve ahi ve basmakalp usller ile

bsbtn kati alaka ederek suni ve celi zerafetin hasm kesilmi idi! O snaat taht-
hakikat- ebediyenin tahammlat- sahihesine, Yunanilerin, Gothiklerin, devr-i
teceddt insanlarnn, Miel Kolomp, Poje, Rut, Bari Karponun tarz- tahtna irca
etmeyi matmah nazar klm idi. Bunu ekemeyenler ise onun hakl olduunu
grm olanlar idi. Btn haykrmalar, btn lklar da hep bundan nai idi.
Hakikat, tabiata muhabbet ve hrmet! te u basit kelimeler Rodinin btn

mesleini tarif ve izah eder. Zaten kendisine bir trl af edemedikleri de budur!
Hakikat-perest idi. Cesur ve afif bir insan idi. Rodin devr-i hazr zerinde
yle bir tesir icra etmitir ki bunun ifsal- atiyede amil olaca pheden azadedir.
te bu sanatkr- bedil- sarn sanat- nefise hakkndaki efkrna dair

kendisi ile Paul Gsell namnda bir mnekkit sanat arasnda vakti ile cereyan eden
muhavereleri mnekkit mumaileyh bundan birka sene evvel kitap eklinde ve
Snaat nvan altnda cem ederek neretmiti. ayan- dikkat olan bu efkr ve
mtalata bizce dahi vukuf peyda edilmesi mucip fevait ve bu muhaverelerin enzr-
karisinde haiz olacaklar ehemmiyet hususunda srar etmeyi zait addeylerim.
ili: 20 Knu-i Sani 1918
V.
(nu:29 Knun- Sani 1918, s. 49)
677
9. MUKADDME
Fransann Mendon nahiyesine tabi Valfileury kariyesinin st tarafnda bir

heyet bediye-i inaat, bir tepeyi tetvi etmektedir.
Bu binalarn bir sanatkra ait olduklarn insan derhal kef ve tahmin eder,
nk enzar tesrir ve tefrih ediyorlar.
Filvaki Auguste Rodin bu mevkide ihtiyar- ikamet etmi idi.
On nc Lui slubunda krmz tula ve kesme talarla ina edilmi ve

yksek bir at ile tehiz edilmi bir kk onun ikametgh idi. Bu kkn yannda
bulunan ve n tarafnda bir kemer srasn havi olan geni bina,

1900 senesinde Pariste vuku bulan umumi sergide Alma kprsnn kesinde
merkuz mma-ileyhin asar mahsusasn cami idi. Bina kendisinin pek houna gitmi
olduu iin onu bu mevkide tekrar ina ettirdi ve darl-itigal ittihaz etti.
Biraz daha ileride ve tepeyi o noktada tehdit eden dik mahalin hemen
kenarnda on sekizinci asra mensup bir kasr daha dorusu kasrn yalnz bir yz
grlyor ki bu da ilenmi demirden masnu bir parmakl ihtiva eden ve fronton
yani bir cephe ile mcehhez bulunan gzel bir methalden ibarettir.
Bu muhtelif inaat, ruh-nevaz bir bahenin iinden ykselmektedir.
Mevki, hi phesiz Paris civarnn en cazibedar olanlarndan biridir. Tabiat

onu byk bir zerafet ve Melahat ile tersim etmi, oraya yerleen heykeltra dahi
otuz seneyi mtecaviz bir mddetten beri bu mevki-i dil-ray kendi zevkinin ilham
ettii btn gzelliklerle sslemi idi.
***
Ziyadar bir mays gnnn akamnda, kanesinin kin olduu cazibedar

tepeye saye-endaz olan aalar altnda Rodin ile geziyor idik. Snaat hakkndaki
mtalaatn kendi azndan yazmak arzusunda bulunduumu ifade ve beyan ettim.
Tebessm etti:
678
Ne kadar garipsiniz! Dedi, demek ki hala sanata heves ediyorsunuz. Artk
zamanmzda bununla itigal edilmiyor ki! Bugn snatkrlarla onlar sevenler adeta
hayvanat- mstehase tesirini icra etmektedirler. Megataryum veya Diplotoks gibi
albm cinsi mnkariz ve ancak mstehst mevcut azim bir hayvann Paris
sokaklarnda dolatn tasavvur ediniz. te biz muasrlarmz zerinde phesiz bu
tesiri husle getirmekteyiz.
Devr-i hazr, mhendislerin ve fabrikatrlerin devridir, snaatkarlarn deil!

Maiet-i hazrada hep intifa ve fayda aranlyor, hayatn maddeten slahna
allyor; lim insanlarn tagdiyesi, iksasi ve nakli iin her gn yeni yeni usller icat
ediyor; birok kimselere sahte huzuzat bahsetmek zere mahsult o cz aman
eyliyor. Vaka btn ihtiyacatmzn temini hususunda hakiki tekmller dahi husle
getirmiyor deil!
Fakat zihin, fakat fikir, fakat hayal? Bunun artk bahsi bile olmuyor. Snaat
lmtr.
Snat, murakabe ve istiraktr. Tabiata nfuz eden ve o tabiatta mndemi

fikri kefeden mefkrenin duyduu inirahtr.
Kinatta her eye ak gren ve grdn de kendi tarz- tefhimiyle tenvir

ederek onu canlandran bir zek ve fikrin hissettii etarettir. Snaat, insann en ulvi
vazifesidir. nk cihan anlamaya ve onu anlatmaya alan fikrin faaliyetidir.
Lakin bugn beeriyet snattan sarf- nazar edebileceini /51.s. zaam

etmektedir. Artk tamik-i fikir etmek, derin derin temaaya dalmak, tahlil etmek
istemiyor: cismen ve maddeten telezzz arzu ediyor. Yksek ve derin hakikatlere
kar l-kayttr: Mtehiyet cismaniyesini tatmin etmek ona kfi geliyor. Beeriyet-i
hazra behimanedir. O halde snaatkr onun nesine lazm!
Snaat hem de zevk-i selimedir. Snatkrn ele ald kffe-i eyaya onun
kalbinin inikasdr; gerek hane, gerek ey-y beytiye zerinde ruh- beerin
iptisamdr nsanlara hizmet ve faydas olabilecek btn eyaya sanatkrn izafe ve
ilhak etmi olduu fikir ve histeki cazibe ve letafettir. Lakin muasrlarmz arasnda
acaba zarif ve latif bir tarzda iskn etmek ve hsn-i tabiata muvaffak mobilyaya
679
malik olmak lzumunu hisseden ka kii vardr? Eskiden Fransada snaat her tarafta
grlrd. En adi ehirliler, hatta kyller bile mahza grn ho eya istimal
ederlerdi. Bunlarn iskemleleri, masalar, tencereleri, gmleri gzel idi. Bugn
snaat- hayat yevmiyeden tebit ve ihra edilmitir. Lzum ve faydas olan eyin
gzel olmasna ihtiya yoktur, diyenler var. Her ey irkin, her ey bi-izan makineler
vastasyla alel acele ve zerafetten azade bir tarzda imal olunmakta ve sanatkrlara
dman nazaryla baklmaktadr.
Ah! Azizim (gazel), siz bir snatkarn mlahazatn kaydetmek istiyorsunuz

yle mi? Durunuz hele size bir bakaym: Siz gerekten hark-l-de bir adam
imisiniz!
Dedim ki:
Biliyorum, snaate zamanmzda ehemmiyet verilmez oldu fakat temenni

ederim ki u kitap bugn cari olan efkra kar bir itiraz mahiyetinde olsun. Temenni
ederim ki sizin sadanz muasrmz uyandrsn ve miras- milliyemizin en iyi
ksmetinin yani snaat ve gzellik ak- edidinin bylece ziyaya uramasna kar
ses karmak suretiyle iledikleri cinayeti onlara anlatsn!
Cevaben Rodin :
Allah vere yle olsun! Dedi
**
Drl-itigal ittihaz edilmi olan bin-y mdevverin boyunca ilerledik.

Stun sralarnn altnda snaat- atikann baz hatrat mahfuz bulunuyor idi. Yar
rtnm kk bir Vestal, harmanisine brnm ciddi tavrl bir hatibin karsnda
duruyor. Bunlarn yaknnda bir peri-i k, bir deniz canavarnn zerinde gaddarane
oturuyor; bu ekillerin ortasnda da Koranet nizamnda ve cazibedar bir letafette
bulunan iki stunun, pembe mermerden olan gvdeleri merkuz bulunuyor. Btn bu
kymetli paralarn bir arada mtemi oluu ise sahib-i hanenin kadim Yunanistan
ile Romaya olan merbutiyet ve sadakatine delalet eder.
680
Derin bir havuzun kenarnda iki gzel kuu ku uyuklamakta idiler. Biz
geerken bu kular, gerdan tylerini uzatarak gayz-amiz bir feryat kopardlar.
Bunlarn bu tevahhuu beni, u cins kularn zekdan ne kadar mahrum
bulunduklarn sylemeye sevk etmi olmas zerine Rodin glerek:
yle ama bunlar da hatfetin zeks var ki o da kfidir, dedi.
Yaprak ve dallarn glgeleri altnda alnanlarla veya tezyint- mimariye
makamnda manda kanallaryla mzeyyen yer yer

mahede olunmakta idi. Japonyann Sofara isminde bir nevi sert aacnn
zlfleriyle muhit bir ardan altnda basz gen bir Mithra mukaddes bir kz
kurban etmekte, birka yolun mntehi olduu mdevver bir meydan ortasnda dahi
bir Eros bir arslan postu zerinde uyumakta bulunuyor ve huu taht- inkyd tutan
bu kuvveti uyku mnkat etmi! /52.s.
Bir aralk Rodin:
ayrn asar atika-i heykeltraiye en muvaffak bir zemin ve muhit tekil

ettiini siz de tasdik etmez misiniz? dedi. nsann mstarak nevm olan u kk
Erosa bu bahenin ilah diyecei geliyor deil mi? Onun tombul eti u yapraklar
mebzul, nim-effaf sayebann adeta eidir. Yunan snaatkrlar tabiat o derece
severler idi ki eserleri gya kendi muhit-i mahsuslarnda etmi gibi, derun tabiatta
mstarak bulunurlard.
Bu halet-i fikriye, dorusu kayda ayandr. Bugn suret-i umumiyede

heykeller bir baheye, ancak o baheyi tezyin iin vaz olunmaktadrlar. Rodin ise
bilakis heykelleri tezyin iin bunlar baheye yerletiriyor. Zira tabiat daima onun
iin ekber-i stattr, tekmil-i bi-payandr.
Krmz arjilden masnu bulunan ve pek Dilruba hayvanat ve nebatat-

bahriyeden mteekkil bir tabaka ile mestur olmasna baklrsa kar- deryada
asrlarca kalm olmas muhtemel olan Yunan- kadim masnuatndan bir desti bir
imir aacna mstenit olduu halde zemin zerinde duruyor. Geri orada metruk
kalm gibi grnyor ise de bundan daha latif bir manzara irae etmesi kabil deildir:
nk tabilik, iks-y zevk bedi peresttir.
681
Daha ileride gzel bir Vens gvdesi grlyor; memeleri, srt zerinde
dmlenmi bir mendil ile mesturdur. nsan, bil-ihtiyar, bunun bir his-i ar ve hicap
sevki ile bylece rtlm olduunu zanneder. Hlbuki sebebini snaatkr, bana izah
ederek:
Bu mendili heykelin gsne balaym u ksmn vcudun aksam-

mtebakiyesinden daha az gzel olmasndan naidir, dedi.
Bade srgsn at bir kapdan beni bir taraaya geirdi ki on sekizinci

asr slubunda olduunu evvelce bil-mnasebe sylediim kasrn cephesi ite burada
messes bulunuyor idi.
Yakndan baklnca u ulvi eser mimari muhiptir. Sekiz basamak zerine

oturtulmu muhteem bir revaktan ibarettir. Stunlara mstenit olan Fromton
dhilinde Amorlarla116 muhat bir Temis117 nht edilmitir.
Dedi ki:
Vakti ile u , yaknda kin olan bir tepecik yamac zerinde

yani (Issy)de ykselmekte idi. nnden geerken ok defa ona takdir-hvan olur
idim. Gnn birinde arsa mbaayaclar gelip burasn satn aldlar ve onu hadim
ettiler.
Bu esnada bir ule-i hiddet nighn kat ve tay ediyordu.
Bu cinayetin irtikp olunduuna ahit olduum zaman nasl bir nefret ve

istikrah duyduumu tahayyl edemezsiniz. Parlak bir binay ykmak! Buna adeta bu
caniler tarafndan gzel bir gen kzn gzmn nnde karnnn yarlmas gibi bir
tesir icra etti.
Gzel bir gen kz!... Rodin bu kelimeleri derin bir seday efkat ile telaffuz
ediyordu. nsan hisseyliyordu ki gen kzn beyaz ve metin vcudu onun iin hilkatin
eser-i nefisidir, harikalarn harikasdr.
Devam ederek:
116
Ale ak.
117
Magbude-i adalet.
682
-Mevat- mukaddeseye hrmet hsnden muarra olan bu adamlara levazm-
inaiyeyi datmalarn ve bana satmalarn teklif ettim. Muvafakat ettiler, btn bu
talar, tekrar iyi kt cem ve terkip maksadyla, buraya naklettirdim. Heyhat!
Gryorsunuz ya henz yalnz bir duvar vcuda getirebildim.
Filhakika kendisi biran evvel edit bir istihsalini arzu ettii

iin, binann btn aksamn ayn zamanda meydana getirmekten ibaret olan kaide-i
umumiye ve mantkiyeye riayetten sarf- nazar etmi, bunun iin de imdiye kadar
kasrnn yalnz bir yzn tamam etmiti. nsan bir an ilerleyince medhalin
parmakl arasndan ieriye doru mednazar ettike ancak dvlm toprak ve
bunun stnde de tekrar ina edilecek olan binann plann belli eden birtakm ta
sralar grr. Temaaya mahsus kasr!... Snaatkr kasr!
Vahit
(nu: 29, 24 Knun- Sni 1918, s. 50)
683
10. SANATTA HAKKAT-PERESTLK
Bir aralk dedi ki:
Dorusu u eski mimarlar byk adamlar imi!... Alelhusus insan onlar

kendilerine layk olmayan bugnk halefleriyle mukayese edecek olursa!
Bunu demekle beni, taraa zerinde o krgir bina ksmnn en gzel bir ekil
tahtnda grlmesine msait olan bir noktaya doru ekti ve:
u zarif ekil gm gibi olan sima zerinde ne kadar ahenkli irtisam

ediyor, o alt tarafmzda alan gzel vadiye ne kadar crretli hkim bulunuyor.
Dedi. Vech ve hale dald ve abide ile btn manzara-i umumiyeyi kane bir
bak ile ihata etti!
Bulunduumuz yksek mevkiden nazar, vasi bir fezaya amil oluyordu.

tede yksek kavak aalar sralarnn mnakis olduu Saint Nehri, gm renginde
byk bir tok resim ederek metin (Sevres) kprsne doru kayp gidiyor Daha
uzakta Saint Cloutun yeil bir srta dayanm beyaz kolas, Suresnesin maisi tlali,
hlya alut sislerin mphem bir ekilde gsterdii Mont Valerien Tepesi bulunuyor!
Sa tarafta Paris o, cisim Paris, uzaktan avu iine sacak kadar kk

grnen hudutsuz ve hesapsz haneler ynts hudud- asumane kadar uzatyor; o
Paris ki sefann, kederin kuv-y faalenin, aks-y mal kemi kilerinin karma
kark ve mtemadiyen iinde kaynamakta olduu cisim, bir zarif ekil
muhayyilinde tecessm etmi hark-l-de tabi ve muall bir manzara! Drl-fnn
caddesinin mntehasnda an-do-marsn hemen yaknnda, ssz ve manastrlara
layk bir noktada mermer mahzeni bulunmaktadr.
Otlarn istila ettii geni bir holde baz cihetleri kraya mabe bir
beyazlkta olan ve yeni alm krklar irae eden kurun renkte ar ta ktleleri
orada yatp duruyor. Bu mermerler taraf- hkmetten kendilerine sipari erefi
bahedilen Nahitlere mahsus olmak zere bu mahzende hfz olunmaktadr.
Holnn bir taraf zerinde muhtelif heykeltralara tahsis edilmi on kadar

(atliye) yani itigal haneler sra ile dizilidir. Heyet-i umumiyesi adeta manastr
hcreleri zannedilecek derecede hark-l-de sakin kk bir sanat beldesi!
684
Rodin, bu hcrelerden ikisini igal eder. Bunlarn birinde na-tamam halinde
bile tesir bah olan Cehennem Kaps namndaki eserinin aldan kalbi mahfuzdur;
dierinde ise kendisi almaktadr.
ok defa marnileyh say ve gayret iinde geirdii gn akamnda bu

mevkide ziyaret etmi idi. Bir iskemle alr, gecenin hulul etmesiyle tatil-i igale
mecbur kalmasn bekler ve ona iini grmekte iken bakar idi. emsin son saatinden
istifade arzusu ona ateli bir gayret verir idi.
Ufak taslaklar sratle amur dhilinde nasl yourduu gzmn nne

geliyor: Byk egal ve tesvir istihsaline daha /130.s. saburne sarf ettii itina ve
ihtimamlar arasndaki fasla-i zamaniye de yaptktan lezzet ald bu ekilciler
kendisine adeta bir oyun gibi geliyor idi. lk rpda husle getirdii bu tasarlamalar
ona evk verir nk zarif olan ve derin ve fakat daha batn bir tetkike
dayanamayacak derecede ser-z-zevl bir hakikate mlik bulunan birtakm o zai
kendisi bu taslaklarla her an vahidde zapt ve tespit eder.
alrken takip ettii usl gariptir: tigal hanesinde erkek veya kadn birok
plak modeller dolar veya dinlenirler.
Rodin hayatn btn serbestlii ile mteharrik bulunan plak vcutlar suret-i
daima da gz nnde bulundurmak iin bunlar para ile tutar, onlara la-
yenkatidikkatle bakar. te hl harekette bulunan uzletin ekil ve manzarasyla bu
sayede teden beri nsiyet peyda etmitir. Zamanmz insanlar iin mstesna bir hl
olan ve heykeltralarca bile suret-i umumide yalnz itigalin devam ettii mddet
zarfnda grlebilen bir plak vcut Rodinin mehut at mutdesinden idi. Beden
idmanlarnda, kars frlatmalarnda, msralarda yar ve msabakalarda, koularda icra
eden talimleri temaa ede ede plak ekle tabi bir nazarla bakmaya alm olan
kadim Yunanilerin vcut- beer hakknda peyda ettikleri vukuf ve itiyad Rodin,
gz nnde mtemadiyen gidip gelmekte olan plak insanlar daima surette hazr
bulundurmakla temin ve istihsal eylemi ve bu suretle hissiyatn, vcudun btn
ksmlar zerindeki tesirini kefe muvaffak olmutu. Suret-i umumiyede ehreye
ruhun yegne makesi nazar ile bakarlar. Filvaki laim ve cheyyenin kolaylkla
oynay bizde batini hayatn zahirde tecellisi gibi grlmektedir. Hakikat halde ise
685
vcudun hibir adalesi yoktur ki batini tahavvlt tefsir ve izah etmesin. Uzletin
kffesi srur veya elemi, evk veya nevmidiyi, sknet veya tehevvr ifade eder
Gerilen kollar geveyen braklan gvde herhalde gzler veya dudaklar kadar tatl
tebessm ederler. Lakin vcudun, tenin suret ve eklini tefsir edebilmek iin insan, o
gzel kitabn sahaifini hecelemek ve okumak hususunda kemal-i sabr ve metanetle
meleke istihsal etmi olmak lazmdr. te eski zaman statlarnn kendi
medeniyetlerine ait ahlak ve adetler sayesinde yaptklar da zaten bu idi. Rodinin
kendi azim ve iradesi kuvvetiyle zamanmzda yapt dahi bunun bir tekrarndan
ibaret idi.
O modellerini gzyle takip eder, onlarda cevelan eden hissiyatn

gzelliinden sakitne zevk ve lezzet alr, gen kzlardan birinin, yere dm bir
kalemi almak zere eilirken vcudundaki cazibedar elastikiyete altn gibi salarn
ba zerine toplamak zere kollarn uzatan dier bir kadndaki nazik zerafete,
yrmekte olan erkein asri metanetine takdir ile bakar; erkek olsun, kadn olsun
bunlardan herhangi biri kendi zevkine muvaffak bir vaziyet alnca o vaziyetin
muhafaza edilmesini nden talep eder. te o vakit der-akab kili kavrar Hemen bir
taslak vcuda getirir; bundan sonra ayn sratle dier birine balar ve onu da ylece
imal eder.
Bir akam, gecenin hulul hasbi ile itigal hanenin dhiline karanlk basmaya
balamas zerine modeller siteralerin arkasndan giyinmekte iken stat ile tarz-
mesaisi hakknda musahabet etmekte idim. Dedim ki:
Siz de, benim hayretimi mucip olan ey, meslektalarnza bsbtn

muhalif olarak almanzdr. Onlardan pek oklarn tandm ve nasl altklar da
grdm. Onlar (sdel)i masa ismini verdikleri krsnn zerine kartrlar ve u
veya bu vaziyeti almasn ona ihtar ederler. Hatta ale-l ekser kollarn ve bacaklarn
kendi keyiflerine gre uzattrr veya bktrrler, gvde ve ba kendi zerlerine gre
adeta mufassal yaplm kuklalar gibi meylettirir veya dorulturlar ve bundan
sonra ie balarlar.
686
Siz bilakis modellerinizin dikkate ayeste bir tavr almasna intizar ediyor ve
ite bu vaaz ve tavr tasvir eyliyorsunuz. Bir derecede ki onlar sizin emrinize tbi
olacana siz onlarn emri altnda gibi grnyorsunuz.
Tasvirlerini slak bezlere sarmakla megul bulunan Rodin, yava bir sesle
bana cevap vererek:
Ben onlarn deil, ancak tabiatn emrine etba ediyorum, dedi. htimal ki
meslektalarmn imdi sylediiniz tarzda almalarn onlarca sebepler vardr;
fakat tabiat yle cebir ve tazyik edileri, insanlar adeta kukla farz etmeleri
neticesinde kendilerini sahte ve cansz eserler husle getirmek tehlikesine maruz
klarlar.
Ben onlara imtisal etmekten tevki ederim. Nazar- dikkatim nnde bulunan o
zai ve harekt vaka olanca hakikati ile taklit ederim. Fakat o harekt onlara aldran
asla ben deilim.
Hatta tasvir ile megul bulunduum bir mevzu, ayet modelimin muayyen bir
tavr almasn talep etmeye beni mecbur klacak olsa bile o tavr ben ona gsterir,
fakat matlup olan vaziyeti almas iin kendisine el ile dokunmaktan kemal-i itina ile
itinap ederim. Zira ben ancak hakikatin bana bi-ztihi yani harici hibir sebep
olmakszn izhar etmi olduu eyi temsil etmek isterim.
Biraz muazzeplik etmek niyeti ile:
yle ama siz eserlerinizde tabiat tamam olduu gibi tecessm

ettirmiyorsunuz ki!.
Demekliim zerine slak bezleri birden bire elinden brakarak ve kalarn

atarak:
Hay hay! Tabi ki olduu gibi! Dedi.
Fakat tabiat tebdile mecbursunuz
Asla ve katiyen! yle yapacak olsam kendime lanet okurum.
687
Tabiat tebdil ettiinize delil udur ki heykelini yaptnz bir ahsn al
veya saire ile kalb alnacak olsa bu kalp hibir vakit sizin vcuda getirmi
olduunuz heykelin icra ettii tesiri husle getiremez.
Biraz dndkten sonra dedi ki:
Dorudur! Fakat bu da kalbn, benim yaptm /131.s. heykelden aha az

hakiki olduunu gsterir. nk kalb alnd mddete bir modelin canl bir
vaziyeti mtemadiyen muhafaza ve ibka etmesi imkn haricindedir. Hlbuki ben
vaziyetin heyet-i umumiyesini zihnimde tutar ve benim tahatturatma imtisal ve etba
etmesini de modelden l-yenkati talep ederim.
Daha iyisi var. Alnan kalp ancak heyet-i hariciyeyi gz nne koyar; ben ise
ruh ve manay da tecessm ettiririm ki bununda aksam- tabiatndan olduuna hi
phe yoktur. Ben btn hakikati grrm. Yalnz sath zerindekini deil. Tefsir ve
izahna altm halet-i ruhiyeyi ifade eden hatlar ne ise onlar belli ederim.
Bunu sylerken yanmdaki masa zerinde durmakta ve en gzel asarndan bir

addolunmakta olan bir heykeli gsterdi: Diz km ve kollarn tazarrukarane
semaya refi etmi bir delikanl. Btn vcudu elem ve endie ile gergin, bedeni
arkaya doru mail, gs ikin, boynu yesin tesiriyle dimdik, elleri de gya aslp
tutunmak istedii esrar-alud bir vcuda doru kalkk!
-te baknz, yeis ve nevmidiyi ifade eden uzleti daha ziyade belli ettim.
Burada, urada, daha tede Niyaz-mendane sulete delalet eden o sarik gerginliini
ifrad ve mbalaa ile irade ettim
Diyor ve eserinin en asabi olan aksamn eli ile de iaret ederek gsteriyor idi.
Biraz mstehziyane dedim ki::
Sizi ite imdi yakaladm, stadm! Kendiniz dahi daha ziyade belli
ettim, mbalaa ve ifrad ile gsterdim diyorsunuz. Gryorsunuz ya demek ki
tabiat tebdil ettiniz.
Benim bu srarm zerine glmeye balad. Ve cevaben:
Hayr! Dedi, tabiat tebdil etmek daha dorusu edilse bile bunu o esnada
farkna varmayarak yapm oldum. nk benim grme tesir etmekte bulunan his
688
bana tabiat burada irae ve tasvir eylediim vech zere gstermitir.. Eer
grdm tadile, daha ziyade gzelletirmeye kalksa idim, hi de iyi bir ey
husle getirmezdim.
Biraz sonra szne devam ederek:
Vaka itiraf ederim ki snaatkr hi de tabiat avam-nsa grnd bir

tarzda grmez, nk snaatkrn teheyyc zevahirin altndaki dhili hakaiki
kendisine kefettirir.
Fakat bununla beraber snaatte yegne esas, grdn istinsah etmekten

ibarettir. Bediiyat meraklsnn houna gitmese de diyeceim ki bunun gayr olan bir
usl herhalde menhustur. Tabiat gzelletirmenin dsturu bir tarz icras yoktur.
Mesele ancak grmekten ibarettir.
phesiz di bir insan tabiat istinsah ederken hibir vakit bir eser-i snaat
vcuda getiremez: Zira o grmeksizin bakar teferruattan haberini istedii kadar itina
ile irae etsin, netice yine adi olur ve bir saffeti farka ve mmeyyizeyi de haiz olmaz.
Lakin snaatkrlk adi insanlarn kar deildir. cra edilecek vasaya ne kadar iyi
olursa olsun hibir vakit hner ve hazakat bahsedemez.
Snaatkra gelince o bilakis grr: Yani kalbi zerine adeta alanm olan
gz, tabiatn sinesine pek derin nfuz eder.
te bunun iindir ki snaatkrn yalnz kendi gzne itimat etmesi kfidir.
Vahit
(nu: 33, 2128 ubat 1918, s.129)
689
V. TENKT TARTIMA KONULU YAZILAR
1. BZDE MLL TARH YAZILABLR M?
Bu hafta zarfnda kan yevm gazetelerden bir-ikisi marif nezaretinin yeni

ve ok mhim bir tasavvurundan bahsettiler:
Henz kati bir mahiyeti olmayan bu havadise gre marif nezareti,

memlekette mill tarihin mehliyet iinde bulunduunu dnerek bu byk
noksan ikmal etmek iin mtehassslarndan mrekkep bir heyete mufassal bir
Osmanl Tarihi yazdrmak istiyormu. Vakit bu tarihin otuz u kadar cilt tekil
edeceini, nezaretin imdiden baz mtehassslara mracaatta bulunduunu ve hatta
ilk cildi yazmak vazifesinin bile bir zt tarafndan der-uhde edildiini, haber vererek
hararetli satrlarla bu by teebbs tebrik ve muvaffakiyet temenni ediyor.
Memleketini seven herkesin, refikimizin bu tebrik ve temennilerine btn kalple
itirak etmesi tabidir. Nitekim Tanin, mill hazine-i evrakn ve mill ktphanenin
daha yaplamad, vesikalarn tertip ve tasnif edilemedii u srada byle bir
teebbsn mkl olacan, ok hakl olarak sylemekle beraber netice itibaryla
bu byk teebbsn muvaffakiyetle yaplabileceine kani grnyor. Memleketin
pek eski bir ihtiyacn tatmin edebilecek bu kadar ehemmiyetli geni bir teebbs
hakknda gazetelerimizin yalnz birka satrlk tebrik ve temenni ile iktifa etmeleri ve
alakadar olanlar bu mesele hakknda fikir ve mtalaalarn sylemeye davet
eylemeleri lazm gelirdi. Filhakika matbuat stunlarnda mtehassslar tarafndan
lehinde aleyhinde trl trl mtalaalar, tenkitler yrtlmeden muhtelif itihatlar
arasnda serbest ilm mbahaseler yaplmadan meydana konacak herhangi teebbs
ister istemez ikamete mahkmdur. Btn mtemeddin memleketler iin pek tabi
olan bu detin bizde de tesisine iddetle taraftar olduumuz iin bu mhim teebbs
hakkndaki mtalaalarmz aka sylemek ihtiyacn hissediyoruz.
***
690
Merutiyetin ilanndan sonra memlekette bir tarih modasdr uyand:
Senyobusun eserlerinden balayarak byk kk birtakm tarihler lisanmza
tercme edildi ve yine o srada byk bir Osmanl tarihi yazmak vazifesiyle mkellef
olarak Tarih-i Osman Encmeni tekil olundu. Burada teadadna lzum
grmediimiz bu ve daha bu gibi teebbslerin neticesi olarak bugn herhalde
ehemmiyetle telakkiye layk birtakm tarih-i siyasi tercmeleriyle encmenin bundan
alt ay kadar evvel nerettii bir cilt Osmanl tarihinden baka byk ve umumi
hemen hibir tarihi esere malik bulunmuyoruz. Az ok ilm kymeti haiz olan
monografilere gelince bunlar bile nihayet ahad hanesini gemez: Tarih encmeninin
ahiren nere balad ufak vesika mecmualaryla Halil Ethem Beyin Osmanl
meskntna dair nerettii byk cilt bu meyanda balca hatra gelebilir. Herhalde
uras muhakkaktr ki merutiyet bize tarihin hibir sahasnda ahsi ve geni
tetebbular yapmaya namzet bir sima yetitiremedi. Vakanvis tarihlerini kendi
keyfine gre tevil ile Muhakemeli Tarih nam altnda manasz ciltler
dolduranlardan balaynz da mitoloji ile tarihi masalclk yahut kasidecilikle
mverrihlii ayn ey zannedenler bulundu. Memlekette daha tarih telakkisinin ne
kadar iptidai bir halde bulunduunu anlamak isterseniz encmen tarafndan
neredilen tarihin mukaddimesini okuyunuz. Bu mukaddime bizdeki tarihilerin
daha bn-i Haldun devrine yetiebilmek iin daha hi olmazsa bir iki asr beklemeye
mecbur olduklarn gsteriyor. Bu tarihin metni hakknda trl trl tenkitlere
tesadf ettim hatta bizzat benimde o eserin umumi planna ve medeniyet tarihine ait
ksmlarna dair birok tenkitlerim var. Fakat btn insafnla itirafa mecburim ki o
metin o mukaddimeye gre hite fena deildir.
Memlekette imdiye kadar tarih namna yaplan tetkikler gz nne

getirilince, bizde tarih telakkisinin asri bir mahiyette bulunmaktan ok uzak olduu
derhal teslim edilir. Tetkik ettii herhangi hadise hakknda kymet hkmleri
veremeyen ve tarihi vakann ne demek olduunu bilen mverrihlerimiz hemen
hemen yok diyebiliriz. Tarih nedir, baka memleketlerde tarih telakkisi ne ekildedir,
ilim tarihinde bu maarifet ubesini tekml nasl oldu, bugn tarih hakknda ne gibi
muhtelif nokta-i nazarlar vardr, tarih bir ilim midir, deil midir, umumi tarih
olabilir mi, tarihte terkip nedir ve daha bu gibi birok meseleler var ki mverrih
691
onlar laykyla tetkikten sonra tarihi vakann ve tarihin mahiyeti hakknda muayyen
bir kanaate ve o kanaate mutabk bir tetkik-i usl mlik olabilir. Ancak mverrih
olabilmek iin bu ilk felsef terbiyede kfi deildir; mverrih olabilmek iin tarihin
muayyen bir devri daha dorusu bugnk henz pek yeni bir telakkiye gre
muayyen bir snf hadiseleri hakknda derin bir vukuf ve geni bir ihata sahibi olmak,
ona ait btn vesikalar tetkik ve terkip edebilmek lazmdr.
Esasen tarih, btn mazinin tetkik vazifesiyle mkellef /428.s. olduu cihetle,
ok geni bir maarifet ubesidir. Hele bugn ilmin akla hayret veren terakkileri
neticesinde tarihin muavin ilimleri bile bir hayatn ihata edemeyecei kadar muhtelif
geni paralara ayrlmtr. Bu ubelerden herhangi birisine intisap edeceklerin
renmeye mecbur olduklar eyler, birbirinden pek ok farkldr. Mesela eski Yunan
kitabelerinin tetkikine hayat hasredecek bir mtetebbuun renmeye mecbur olduu
eylerle slm meskktn tetkikle itigal edecek birinin renmesi icap eden eyler
birbirine hemen hi benzemez. te bunun gibi muayyen bir milletin yahut o milletin
hayatndaki muayyen bir devrenin tarihiyle megul olup mtehasss geinmek de
bundan sonra kabil olmayacaktr. Bir milletin tarihi yalnz siyasi hayatnn
hikyesinden ibaret deildir; o milletin dini, hukuku, ahlak, edebiyat, gzel
sanatlar, iktisdiyat gibi btn itima messeselerinin bir mverrihin anlamas o
mverrih dahi lse ve iki asr yaasa bile yine mmkn olamaz. nk din hadise
ile edeb hadise birbirinden ok farkldr. Bir edebiyat mverrihinin gz nne
hukuk tarihine ait btn maddeleri ysanz, kabil deil o milletin hukuk tarihi
hakknda doru bir fikir edinemez. Tpk bunun gibi, din tarihiyle uraan bir adam
da edebiyat tarihine ait btn vesikalar tetkik etse onlarn ifade ettii eski edeb
hayat gz nnde canlandramaz. nk tarih cansz maddeleri st ste ymak
deil, eski bir devrin muhtelif unsurlarn yerli yerine koyarak, gemi hayat mazide
olduu gibi yaatmaktr. Tarihi bir terkip ne kadar ksm ve muvakkit bir faraziye
mahiyetinde olursa olsun muvaffakiyetle yaplabilmek iin sair milletlerdeki o cins
hadiseler hakknda geni malumata muhtatr. Hangi cins mahlkatta ne gibi uzuvlar
bulunabileceini, arzn muhtelif edvarndaki hayvanlarn tekmln bilmeyen bir
adama en zengin hafriyat neticesinde meydana kan namtenahi kemik paralar
veriniz: Onun yapabilecei en byk ey bular bir araya yp saklamaktan ibaret
692
olur. Hlbuki bir mstehst limi, onlar yerli yerine koyarak bu gn arz zerinde
naziri kalmam eski hayvan iskeletleri vcuda getirebilir. Arada baz paralar eksik
olsa bile mukayese tarikiyle o eksiklikleri en mkemmel bir surette tamamlayabilir.
Hatta bazen bir kemikten btn bir iskeletin eklini istidlal edebilir.
te bunun iin bugn mesela bir edebiyat mverrihinin bilip renmeye

mecbur olduu eylerle bir hukuk mtehasssnn bilgisi birbirinden ok farkldr.
Avrupada bu kadar ihtisas dahi kfi grlmedii iin bazen bir tek tarih ubesi bile
mteaddid ihtisaslara ayrlmtr. Mesela Fransada kurn- vusta edebiyatyla
uraanlar baka, on altnc asrla uraanlar baka, on yedinci yahut on sekizinci asr
mtehassslar yine bakadr. Hatta bir asrdaki bir veya birka mellifi tetkike hayat
hasredenler vardr. Bunlardan baka mesela Alman yahut talyan veya spanyol
edebiyatnn Fransz edebiyat zerindeki nfuz ve tesirini anlamaya alanlar da
bsbtn ayrdr. Poti Dojolivlin idaresi altnda kan byk Fransz edebiyat
tarihi l-akall on be yirmi mtehasss yazmtr.
Hlbuki bizde mverrih, her devri her messeseyi ayn derecede bilen yani
bunlarn hi birini bilmeyen demektir. Memlekette deil bu kadar dar ihtisas
dairelerine malik limler, hatta bir messese tarihiyle uraanlar yokken, otuz be
ciltlik tarih vcuda getirmeye almak nihayet bir hlyadr. Fakat yanl
anlalmasn: Bizde otuz be ciltlik tarih yazlamaz demiyoruz; bizde en mhim
meseleler hakknda ayda bir cilt vcuda getirebilecek gayretli kalemler varken
onlarn n drdn toplayp bir iki senede yetmi cilt karmak bile kabil olur.
Fakat ilim noktasndan yetmi sayfalk ciddi bir monografi byle manasz ciltlere
yetmi kere faiktir. Edebiyat tarihi, lisan tarihi, din tarihi, ahlak tarihi, iktisat tarihi,
hukuk tarihi, gzel sanatlar tarihi gibi mill tarihin asl gvdesini tekil edecek
maarifet ubelerinde alan hibir adammz yokken, tarihimiz hakkndaki garp
membalar batana baa mehulmzken, mill ktphanemiz, mill hazine-i
evrakmz henz bir tasavvurdan ibaretken ve hepsinin fevkinde memlekette tarih
telakkisi henz kurn- vusta eklinde bulunurken, mill tarih hakknda hatta ok
eksik ve ok yanl bir kaneva bile yapamayz. Eksiklerimizi evvelce dnerek
girimektense, faaliyetimizi mmer sahalara sevk etmek bizim iin mill bir
farizadr. Mill tarihimize biran evvel kavuabilmek yani memlekette kuvvetli ve
693
salam bir tarih cereyan uyandrabilmek iin ne gibi mspet ve salam yollardan
gemek lazm geldiini icap ederse ayrca izaha mheyyayz.
Kprlzde Mehmet Fuat
(nu:22, 6 Knun- evvel 1917, s.427)
694
2. MKFAT VE MCAZAT HAKKINDA
Mkfat ve mcazat hakknda Ziya Bey tarafndan serd edilmi olan

mlahazalar tetkik ve tenkit ederken, Tabi Akslameller nazariyesinden
bahsetmekle bu nazariyenin ne tam bir tarihini yazmak ve ne de etrafl bir tenkidini
yapmak istememitim. Bu nazariyeden bahsetmekle ben sadece Ziya Beyin
mlahazalarnn hangi terbiye nazariyesine mteferri olduunu gstererek daha iyi
anlalmasn temin etmek istemitim.
Ziya Bey tenkitlerime cevap verirken evvela mlahazalarnn tabi

akslameller usl ile karabetini inkr ediyor ve bu hususta Durkheim iktida ettiini
Durkheimin ise Spencerin nazariyesini ilmi bir surette redd eylediini sylyor.
Bunu ispat iin de Durkheimin timayat Uslnn Kaideleri namndaki
kitabndan otuz satrlk bir para naklediyor.
Fakat ben bu satrlarda ilmi surette redde benzeyen hibir ey grmyorum:

Kitabn asln aarak nakledilen satrlarn mukabilini okuyanlar grrler ki (sayfa:
10) Durkheime bu fkralar itima vakalarn tarifi mnasebetiyle yazyor; bu
vakalar icbr ve tazyik ile tarif ettikten sonra ocuklarn terbiyesinde takip olunan
hat- hareketi de bu tarifi teyit eden bir misal olarak zikrediyor ve ite bundan sonra,
filvaki Spencere gre akla mstenit bir terbiye bu uslleri takbih etmeli ve ocuu
tam bir hrriyet iinde brakmaldr; fakat bu terbiye nazariyesi bilinen kavimlerden
hi birisi tarafndan tatbik edilmemi olduu iin ancak bir S
+9 olabilir diyor.
Bir nazariye hakknda bu suretle hibir kavim tarafndan tatbik

edilememitir; onun iin ahs bir *9
+9 ibarettir demek o nazariyeyi ilm bir
surette reddetmek midir?
Ben Durkheimnin bu szlerini ilm bir surette redd makamnda telakki

edemediim gibi vaka mutabk da gremiyorum: Ziya Bey Durkheime kar olan
mferrid ve nim-dini itimadn bir an iin olsun, bir tarafa brakarak Spencerin
fikirlerini asl eserinden tekrar okursa grr ki Spencer Durkheimin zan ve iddia
ettii gibi ocuklar tam bir hrriyet iinde brakmaldr dememitir; o yalnz
fiillerin tabi neticelerine hi de benzemeyen sun cezalara mracaattan tevki
etmeli, bu hususta tabiatn tesirlerine vasta ve tercman olmal (terbiye, Spencer;
695
sayfa 186) demitir; hatta bu esas dhilinde emri, tehi, ihtari ve nihayet icbari bile
tavsiye etmitir: Spencerin fikrince, oyuncaklarn urada burada brakan ocua
onlar toplamas iin emir vermeli (s:190) Vakti ile hazrlanmaya ocuu gezintiden
mahrum brakmal (s: 192); elbisesini kirleten ocuu onu temizlemeye icbar etmeli
(s: 196); bir ocuun bir kabahati grld vakit ona kar l-kayd kalmayarak bu
kabahatten dolay duyulan dem-i memnuniyeti izhar ve ihsas etmeli (s: 218);
ocuun fena zararl bir faale teebbs ettii grlrse bu faalin neticelerini izah ve
ihtar etmeli (s: 208) ve nihayet faalde bir tehlike melhus olursa onu kati surette men
eylemelidir (s: 223); bilhassa tufuliyyet-i l esnasnda ocuklara kar idare-i
mutlakaya mabe bir usl idare-i tatbik etmeli (s: 223) Fakat yaplacak mdahaleleri
tercihen azaltmal, ve nihayet bsbtn kaldrmaldr (s: 224).
Bu sarih ifadeler meydanda dururken Spencerin ocuklar tam bir hrriyet

iinde brakmal dediini iddia etmek nasl caiz olabilir?
Ziya Bey bundan baka, Spencerin terbiyeyi ferdin maddi tabiata intibak
suretinde telakki ettiini zannediyor ve terbiyeyi ferdin tabiata intibak suretinde
telakki etmek baka ferdin cemiyete yahut itima tabiata temsil etmesi suretinde
anlamak bakadr. Ben terbiyenin ikinci suretini kabul ettiim iin birinci suretini
tamamyla reddederim diyor.
Hlbuki Spencer tabiat kelimesinden Rousseau gibi maddi tabiat kastetmi,

bu kelimeyi cemiyete de amil olarak kullanmtr; terbiyenin gayesini de maddi
tabiata intibak suretinde telakki etmi, ocuu hayata hazrlamak, onu bir ferd-i
meden bir
haline getirmek suretinde tarif eylemitir (s: 177).
Spencer bu fikir ve kanaatinin neticelerini bile eserinin birka yerinde

saraheten gsterip kabul etmitir: Bir yerde terbiyede ahval-i itimayenin icaabtn
nazar- dikkate almak lazmdr. Mefkrevi bir usl-i terbiye sayesinde bir ferd-i
beeriye mefkrevi bir kemal vermek kabil olsa bile bu kemal ile o ferdin ne hayatn
ve ne de saadetini temin etmek kabil olamaz; o fert pek muhtemeldir ki isyan ve
temayltndaki, efal ve ahlakndaki edit ve mferrit rikkat, istikamet ve ulviyet
sebebiyle hayatn icabatna tahamml edemez; onun iin bu mefkrev terbiyenin
neticesi cemiyet ve aile nokta-i nazarndan fena olmu olur yolunda mlahazalar
696
yrtmtr (s: 177). Baka bir yerde de barbar kavimlerin ocuklarn terbiye iin
kullandklar edit ve hain vastalar bile mazur grm ve bunlar o cemiyetlerin
barbar olan hayatlarna hazrlamak iin belki de en muvafk vastalardr demitir
(s: 188).
Bu sarahatlere ramen, Spencerin terbiye nazariyesinin maddi tabiata

intibak nazariyesi gibi telakki etmek nasl caiz olabilir?
Ben Ziya Beyin bu hususlarda Spencera kar byk bir hakszlk yaptna
kani bulunuyorum.
Bununla beraber su-i tefehhme mahal brakmamak iin urasn tasrihde

lzum gryorum ki: Spenceri bu isnatlara kar mdafaa etmekle beraber onun
btn terbiye fikirlerini olduu gibi kabul etmiyorum. Biliyorum ki Spencerin
nazariyesinde byk kusurlar vardr: Evvela Spencer tabi akslamelleri hep mcazat
eklinde grm idi, mkfat yerine geen faali tevik eden akslameller ve
meyyideler dahi mevcut olduunu fark etmiti; sonra terbiye-i ahlakiye meselesini
sanki bir inzibat meselesinden ibaret etmi gibi basitletirmi ve tabi akslamellere
caiz olduundan pek fazla itimat gstermi idi. Mesela akslamellerin iddetini faalin
ehemmiyeti ile mtenasip zannetmi, hlbuki maddi akslamellerde bile bunlarla
faaller arasnda bazen byk nispetsizlikler bulunduuna dikkat etmiti; kezlik her
kabahatin tabi bir akslameli olur zannetmi fakat bazen akslamellerin her trl
tesir kabiliyetini kaybedecek derecede geciktiini nazar- dikkate alm idi.
Zaten bundan dolaydr ki tabi akslameller nazariyesi ilk eklini muhafaza

edememi; Spencerden sonra bir tarafta mrebbiler ve mtefekkirler tarafndan
tenkit edile edile dier taraftan da ailelerde ve mekteplerde tecrbe oluna oluna
birok tadilata uram ve pek ok tekml etmitir.
Onun iin tabi akslameller veya tabi meyyideler usl ve nazariyesini

tervi etmek, Spencerin btn fikirlerini kabul etmek demek deildir.
Ben usl ve nazariyeyi byle mull bir usl ve nazariye olarak tandm
iin, Ziya Beyin mlahazalarn buna mteferri addetmekte tereddt etmitim ve
hala da ediyorum.
697
**
Geen makalemde mevzuubahis olan mlahazalarn tabi akslameller

uslne mteferri olduunu syledikten sonra mlahazalarn iki noktasna itiraz
etmitim:
1- Bu kabil tabi mkfat ve mcazatlarn hepsi hayat- itimayenin

akslameli deildir; bazs faalin tabi bir neticesi, onun mihaniki, hayat veya ruhu
bir akslameli mabesindedir.
2- Bahusus bunlar bsbtn gayr- kabil itinap da deildir; mrebbilerin

bunlar teksir veya tehdit etmesi, daha tesirli veya daha tesirsiz bir hale getirmesi
mmkndr.
Bu iki itirazdan birincisini tatbikatta pek de /183.s. haiz ehemmiyet

grmediim iin sadece zikr ile iktifa etmi, izah ve ispata lzum grmemitim;
fakat ikincisini tatbikat hususunda gayet ehemmiyetli grdm iin etrafyla
izah ve vakalarla ispat etmitim.
Ziya Bey bu itirazlarma dorudan doruya sarih bir surette cevap

vermiyor; fakat makalesinin heyet-i umumiyesinden anlalyor ki bunlar hakl
bulmuyor ve ilk fikirlerinde srar ediyor
Birinci nokta hakknda fikrimi bir misal ile izah ve teyit edeceim:
Sarholuun tabi neticelerini temil edelim; sarho olan bir adam bedenen
rahatszlanr, belki bir yere arparak yaralanr; eref ve haysiyetinden kaybeder, belki
de mcrim olarak hapse gider. te bu tabi neticelerin hepsi insan sarholuktan
tehzir eder, onun iin sarholua bir ceza gibi tesir eyler; byle akbetlerin hatras
veya korkusu ok kimselerin sarho olmasna mani olur; hlbuki bu drt akbetin ilk
ikisi ite grlyor ki sarholuun itima bir akslameli deil azizi, ruhi,
mihaniki bir neticesidir.
kinci noktaya gelince, bu husustaki misallerimle delillerime bir ey ilave

etmeyeceim. Yalnz Ziya Beyden bilhassa tatbikat nokta-i nazarndan ok byk
bir ehemmiyeti haiz olan bu meselede vakalarla daha ziyade mukayyet olmasn
rica edeceim.
698
nk gryorum ki benim saydm mahhas misallere kar hep
umumi ve mcerret fikirlerle mukabele ediyor: Efkr- amme ile hissiyat- ammenin
baka baka eyler olduunu syledikten sonra hissiyat- amme fertlerin fevkinde
bir mevcudiyete maliktir diyor ve bunu mtakip u mlahazay serd ediyor:
Mnteir mkfat ve mcazat hissiyat- ammenin efkr- ammeden tamamyla
mcerret bulunduu anlarda hkim olduu iin mdrlerin yahut muallimlerin
idaresi ile tevkif yahut tahrik olunamaz
Benim kanaatimce, terbiye meselelerini hallederken byle kabilane apriori

hkm ve muhakemelerden tevki etmek lazm gelir; nk byle hkmler,
vakalarn tahlil ve tenkidine asla mukavemet edemezler: Hissiyat- ammenin efkr-
ammeden tamamyla mcerret bulunduu anlar hangi anlardr? Bilhassa mekteplerde
talebe arasnda hissiyat- amme efkr- ammeden ne vakit ve nasl tamamyla tecrit
edebilir?
Ziya Beyin ilk makalesinde mnteir mkafat ve mcazat suretinde

gsterdii vakalarn hangisi bu makalesinde iddia ettii vech ile hissiyat- ammenin
efkr- ammeden tamamyla mcerret bulunduu anlar da tecelli etmitir?..
Ziya Beyin iki makalesi arasndaki tenakuz baka bir noktada ok daha
byk bir vuzuh ile gze arpyor: Ziya Bey fertlerin efkr- ammeye tesirini teslim
ettikten sonra fakat efkr- ammenin tahsin veya takbihi mteazzi meyyideler
nevindendir diyor. Hlbuki ilk makalesinde tahsin ve takdirleri mnteir mkfat
zmresine ithal etmi idi. Ezcmle sanatkrlarn ammeleri tarafndan takdire
mazhar olmasn, mnteir bir mkfat kazanmas suretinde gstermiti.
Kezlik mektep hayatnda da mnteir ve mteazzi mkfat ve mcazatlar

olduunu anlatmak iin bazen snfta resmen birinci olan bir talebe snf nazarnda
hibir kymeti haiz olamaz; snfdalar, resmen hibir mukavemeti olmayan baka bir
arkadalarn kendi ilerinde en mmtaz olarak tanrlar demiti. Efkar- ammenin
tahsin veya takbihi mteazzi meyyideler nevinde addedilirse, mektep hayatnda
mnteir meyyideler nevinden olarak neler gsterilebilir?..
699
Ben Ziya Beyin bu husustaki fikirlerini tespit ve izah etmesini bekleyeceim
ve zannediyorum ki mrebbilerin mekteplerde talebe hissiyat ve efkr ammelerine
nasl tesir yapldn, ondan sonra, daha suhuletle ispat edebileceim.
Sat
(nu: 36, 21 Mart 1918, s. 182)
700
3. TRK TARHNE DAR
Amasya mverrihi Hseyin Hsamettin Efendinin (kdam)n 10 Kanun-
sani sene 334 tarihli nshasnda mnderi Yakutun alm

olduklar Arapa iirlerin tercmelerini ihtiva eden (Trklerde Han Unvan) adl
makalesinde gze arpan Arap lisanna ait hatalar ile dier baz yanllar gstermek
istiyorum.
cilt ve sayfa tayin etmi olduklarna mteekkiren sayfay

atm.
Kendileri filhakika aslen Sootlu olan (Eb Yakup shak Bin Hasan
Bin )yi Arminiya valisi yapan Hazar Hakan karsnda bunun

kumandas altnda ahz- mevki eden frka-i askeriye iine eraf- Arap arasnda
Osman Bin Hazimi dahi vermi ve burada Yakupun erf kelimesinden evvel
zikretmi olduu sahabe kelimesine asla dikkat etmemilerdir.
Hlbuki burada Arminiye valisi Eb Yakup olmayp amir iken memur

zannederek o yolda tercme ettikleri ve kendi taraflarndan bir de Ebu Yakupun
kumandas altndaki frka-i askeriyeye dhil edildikleri Osman Bin Hazimdir.
Osman Bin Hazim Eb Yakupun kumandas altnda olmadktan baka Eb

Yakupu kumandan tayin eden amir ve hkimdir. Gstermi olduu sahabe
kelimesi de dikkatlerini celp etmi olduundan vakann 148 150de cereyan etmi
olduunu sylyorlar ki vakann bu tarihe kadar tehiri aleyhine olan bu kelimenin
ehadeti mvacehesinde iki senelik bir fasla gstererek mezkr tarihleri
zikreylemeleri hakikaten tuhaf ve garip dmtr.
Eb Yakupun iki numara ile tercme etmi olduklar iirinde ise birinci
msran ba olduu halde bunu yanl bularak kendi fikirlerince
tashih maksadyla tahrif ile suretine koymular ve bu istifham
701
hemzesiyle huruf- ceri ihtiva eden abay kabul edemezler diye tercmeleri
ehadetiyle; bai olmas hasebiyle abi suretiyle olacan da dnmeden bunu faal-
i mzi zannyla gaflet ve tahrif neticesi olarak byk bir hataya dmler ve maa-t-
teessf tercmelerinin yanlln ser-a-p haykran bu msrada ki suret-i imlaya asla
iltifat etmemilerdir.
kinci beyitin tercmesinde Sootlarn birtakm cahil adamlarn sefahetle

beni takip etmelerini kabul edemezler. Onlar bilmelidirler ki benim aslm bitip
bydm topraklarda byk ferileri olan bir asl necibedir. diyorlarsa da bu iirin
tercmesi olmayp kendilerinin tertip /195.s. ettikleri baka bir fahriyedir. Ebu
Yakup, Cemil, bu komumuz kadn iyiyi kty tefrik etmeyerek herkes hakknda
sz syledii halde acaba sootta beni kendilerinden dolay takip edecei kimseler
var mdr?
Biliniz ki yeryzndeki her bir fer-i zerinde olan asl fer-i ve niyetimin asl
onlardr diyor. Tercmesini numara ile gstermi olduklar iirin birinci
msranda belki mrettipler tarafndan bir hemze iskat vardr.
Buradaki birka asaletl amuca dahi kendileri tarafndan zam ve ilave

edilmitir. Bu Ebu Yakup yukardaki iirinden ayr olan bu iirinde benim Sootta
nice sahih amcalarm var diyor. Czcandaki daylarn filhakika macidiyet ile
tavsf ediyorsa da bunlarn o tarihte bir hayat bulduklarn makale sahibi kendi
taraflarndan ilave etmilerdir. Drt numaral uzun iir ise Ebu Yakupun Trk
olmadn sarahaten gsteriyor. Filhakika yukardan beri bize Trk diye takdim
edilen Arapa iirler sahibi Ebu Yakupun bu son iirinden Trk olmayp Acem
neslinden olduunu sarahaten anlyoruz. Fakat acaba kendileri bunu grmemiler
mi? (Bu nasl oluyor da grnz hicretin yz elli tarihlerinde yaam Trk Trk
devletini gz ile grm, Ayasiye Devletinde byk bir mevkie erimi neslen
Trk hakannn soyundan bulunmu. diyorlar) diye bir suale maruz kalrsak Ebu
Yakupun tayin-i nesli
hakknda demesine
ramen bu zatn soyumu soranlar bilmelidir ki ana tarafndan benim atam
702
Sasanilerden ran ah Hermizin oludur. diye aktan aa ab kelimesinin
anaya tahavvl etmi olduklar cevabn veririz.
Bu iirdeki birinci beyitin tercmesinde de mhim bir yanllk vardr.
Kaliklada bir gece sabah vakti skerken hcum ve savlet ve ihraz- ahadet
ettiim muharebe meydann kavim ve kabilem gelip ziyaret etseydi benimle iftihar
edebilirdi suretiyle olan tercmelerine nazaran Ebu Yakupun ihraz- ehadetinden
sonra bu iiri sylemi olmasn kabul etmeleri lazm geliyor ki pek tuhaftr. Hlbuki
birden bire garip grnen bu meselenin halli hakikatte gayet basittir:
Lisanmzda muharebede lmek manasna olan ehadet Arapada lmek

deil hazr olmak manasndadr. Sonra bir gece sabah vakti skerken manasn da
kymettarlna binaen sahibinin yanndan ayrmad gzel hayvanlarn tekrar
alettekrar hcum ve firar ettikleri halde.. demek olan
den karmlardr.
Eb Yakup benim Kaliklada sahiplerinin yanlarndan ayrmadklar soy

atlarn hcum ve firar esnasnda ibraz etmi olduu savletler ve bu muharebede
bulunmu olduu acaba kavmime vasl oldu mu? diyor. Yukarda derc ettiimiz
kendi tercmelerinde olduu gibi kavminin muharebe meydanna gelmelerini; gelmi
olsalar idi kendiyle iftihar edeceklerini sylemiyor, yalnz bu kahramanlklarnn
kendilerine vasln temenni ediyor. kinciye merbut nc beyitin de tercmesi
yanltr. ki taraf keskin ve ciladar kllarn tehir eden ile

beni Kahtann ihtiyarlar ve genleri deil mallarn nehb garet etmek isteyen
bunlar Ebu Yakup kendisinin azlar ince, keskin klcyla tehdit ediyor. Kendisi
byle tavsif ettii klcn tehir etmemi olduu gibi dierleri de sahip-i makalenin
ciladar klnlarn tehir etmektedir.. demelerine ramen tehir-i seyf etmi
deildirler.
te, Arap membalarnn Trklere dair verdikleri malumat meydana koymaya

alanlar bu ii ilmin ceddi ile mnasip bir surette yapmadklar u kk
tenkitlerle pek l teahhr ediyor. Bir milletin mefahiri byle yanl tercmelerle
tahriflerle deil, tarihi hakikatten ayrlmamakla meydana karlabilir. Arapa
703
bilenlerin daima tetkik ve mtalaa edebilecekleri en mruf eserlerin bu kadar
tahrifine cesaret olunursa, itikak vadilerinde yrtlen indi ve esassz mtalaalara ne
kadar inanmak lazm geleceini her izan sahibi biraz temil edecektir.
Mderris: erafettin
(nu: 36, 21 Mart 1918, s.194)
704
4. FRANSADA YEN ZENGNLER
Fransada yeni zenginler hakkndaki hiddeti gstermek iin en terbiyeli, en

ar bal, en nikbin, en mutedil bir muharririn geen sene yazd nefis bir
makalesinden birka satr nakledeceiz. Ama birok yerlerini kararak, yumuatarak
nazikletirerek Yoksa aynyla deil! Bu muharrir Lobonom Krizaldir: Annualin
hafta musahabecisi! Baknz ne diyor:
Eer ahali a olmasayd On Altnc Luiye kar o kadar iddet

gstermeyecekti. Erzakn, ekmein son derece pahallamas ihtilli alevlendi. Akla
hayale gelmez vahetler yapld. Hatta kanuncu da ahvalden mteessir oldu.
Konvensiyonun (26 Austos 1793) tarihli ferman bile (ihtikr) aleyhindeydi.
Erzaka dair ihtikr yapann kafas kesilecekti.
Bugn yine Fransada harp mnasebetiyle bu hain muhtekirler dodu. Daha

dn fiyatlar ykseltmek iin toplattrlm byk bir patates ambar kefedildi.
Herkes buna hiddetlendi. Sonra birok rezaletler, ihtikrlar, hainlikler Bunlarn
iinde (pirin) dalaveresi anlatlmaya ayandr. Bir sabah uyandmz zaman
hkmetin u emrini duyduk: (Pastac dkknlar iki ay srt sra hi almayacak!).
Oburlarla pastaclar bu emir karsnda ba ediler. (Mill Nizam) iin bu lazmd.
Kimsenin bir ey demeye hakk yoktu. hafta sonra birdenbire bu emir deiti.
Artk almayacak sanlan pastaclar yine ie baladlar. Yine pastalar yaplacak.
Yine pasta satlacakt. Ama bir art ile O art da u: (pastalarn iine un yerine
pirin konacak. Un ekmek iin braklacak). Fakat yirmi gnlk fasladan
muhtekirler dalavereciler mkemmel istifade ettiler. Bunlara (byle bir emir
verileceini) kim syledi? Buras bir sr!... Bu muhtekirler hemen elde ne kadar
pirin varsa topladlar. Depo ettiler. Haydi, fiyat ykselmeye balad. yle bir
ykseli ki Dehetli. Ba dndrc akla ziyan verici bir ykseli Elli Franka
alnan mal iki yz krk Franka satlyordu. Kck gateaularn fiyat inanlmaz
derecelere kt. Bu esnada birka muhtekir yama birdenbire zenginleti. Robes
Pierre zamannda bu hain muhtekirlerin ya kafalar giyotine yem oluyor yahut
srlyorlard. Hlbuki nnde metreslerine milyonlar kymetinde inciden
gerdanlklar hediye ediyorlar, gayet hametli otomobillerde geziyorlar,
705
otomobillerinin benzini hi bitmiyor. Sonra bizim tarihi atolarmz satn alyorlar.
Bu gzel, bu kymetli byk binalarn sahibi oluyorlar. (Fransann bu yksek
hrszlar daha adaletin penesine gemeyecek mi?... Bu hainler kmre de el attlar.
Hakiki bir (kara ete) halinde etrafmz sardlar. Komisyoncular, ilanclar,
mtevasstlar dellllar var. Bin kilo antrasit otuz franga (yani bir buuk liraya) mal
oluyor. Pariste kaa satlyor? Biliyor musunuz? Bir takm rtbeli, nianl muhterem
msyler nazik nazik glmseyen madamlar karnza kyor. Size damdan der
gibi:
Kmrle ne yaparsnz? Diye soruyorlar, bu sene ok pahal olacak. Biz

mahzenimizi doldurduk. sterseniz size de adres verelim. Aln. ok pahal deil. Bin
kilosu drt yz frank. (Yani yirmi lira.) Aman acele ediniz. Siz hemen bu frsattan
Ama ne frsat!- istifade ediniz. Yalnz budalalar deil herkes bu tuzaa tutuluyor.
Herkesin cebindeki herkesin alarak namusuyla kazand para muhtekirin kasasna
ylyor. Kasas dolduka muhtekirin hrs azalacak yerde daha ziyade oalyor.
Her trl vatan, insan, mill hisleri kayboluyor. Gzleri dnyor. Milleti soyacak
yeni vastalar aramaya kalkyor lh, ilh, ilh
S. [Sin.]
(nu: 38,4 Nisan 1918, s.228)
706
5. OSMANLI MELLFLER
Muharriri: Bursal Mehmet Tahir Bey
Birinci cilt 408 byk sayfa der-sadet matbaa-i umre.
Heyet-i umumiyesi Osmanllarn zuhurundan zamanmza kadar gelen ve

mesleklerinde eser yazan Trk mayih ulema, uara ve deba, mverrihn, etbb,
riyaziyn ve corafiynun muhtasar tercme-i halleriyle eserlerine dair malumat-
kafiyeyi havi olacaktr. Bu ilk cilt, mayih fasl ile ulema faslnn tertib-i heca
zere (k) harfine kadar ksm- azimini muhtevidir. Mamafih bu tertibe bi-hakkn
riayet olunmamtr.
Mtekait Ferik Ahmet Muhtar Paa istisna edilirse mellif Osmanl

kitabiyatnn bugn yegne mmessilidir. Muhtar paann eserini temyiz eden cihet
askeri seciyeyi haiz olmas ve bahseyledii eserler hakknda bilhassa daha amil
tahsilt haiz bulunmasdr. Osmanl mellifleri kllyatnda mukaddimede zikri
sebkat eylemedii cihetle anladmza gre askeri mellifleriyle melliftn
bulunmamas byk bir noksandr, sa eli madum bir vcut gibi.
***
Muharrir eski Osmanl melliflerinin eserlerini Arab ve Faris lisannda

yazmlarn kudemann eserine etbaa atfeder; bunun sebeplerinden biri olmak zere
Osmanl lisan kaidelerinin vakti ile tedvini olunamamasn gsterir. Biz mezkr
sebepleri ruhiyat nokta-i nazarndan ehemmiyetleri ciheti ile yle terih ediyoruz: 1-
Trkler, ilim ile ilk temaslarnda onun lisan olmak zere Arab ve Farisyi buldular.
Lisanlarn yeni fethettikleri, daha dorusu akliyatta kalmak zere hkimi olup
nihayet iinde hallolduklar memleketin asrla neticesinde tekml eylemi zihni
ihtiyalarn ifade edecek bir hal-i kemale derhal taklip edemezlerdi. En az say onlar
kanuni bulduklar ve ilmi rendikleri lisan ile yazmaya icbar etti. 2- Bu iki lisan
kendilerine dini telkin edenlerin binaenaleyh maneviyatlarna hkim olanlarn cennet
ehlinin lisan idi. Bilhassa Arab itikatlarna gre btn hakikatleri btn ilimleri
amil olan Kurann lisan idi. Hayat, maneviyat ykselten ona yeni bir istikamet
veren yeni bir meslee intisap, yeni bir dine duhul bu intisap ve duhul herhangi tesir
altnda olursa olsun, evvelki meslein, evvelki dinin salik nazarnda ikincisine
707
nispetle maduniyeti iktiza eder. slmiyetin btn manasyla takip eyledii vahdet
ise bu iktizay zaruret derecesine ykseltiyordu. Hatta padiahlarmzdan birisinin
btn Trkiye Arab lisann temil etmek arzusuna dt tarihen malumdur.
Medreselerimizin teklim eyledikleri lisann kavaidinden ziyade kavaid-i Arabiyeyi
hatta en ince ve derin nikatna kadar tetkikleri hep ayn mefkreye mstenittir.
Kezalik Osmanl mellifleri mndericatnn en bahir surette ispat eyledii vech ile
eserlerinin hemen yzde seksen beini sarf u nahv- Arabye, liyata ait metinler,
hayeler, talikler, erhler, mafsallar, muhtasrlar tekil eylemesi de bundan
mnbahistir. nk bu ilimler fehim-i kitabullah msildir. 3- Bu iki lisan o tarihlerde
Trklerden daha yksek bir seviyede bulunanlarn lisan idi. Btn mstevliler,
akliyette olduklar halde istila eyledikleri memleketin ahlakyla tahlik ve lisanyla
tekmil ettikleri gibi Trkler de bu tarihi umdeye bir istisna tekil etmediler.
Binaenaleyh eya ve hadisat temyiz ve tefrik, hudut- efkr tayin ve tehdit ve onun
merhil ve sefahatini takdir edecek, hlasa her manasyla saha-i ilmi imla eden
mefhumlar ifade eyleyecek kelimelerin henz lehe-i Trkiyeye dhil olmamas
vakf ilmin kavrayacak surette ilk ryetinde mahedt beyan edecek Arab ve
Faris kelimelerden baka kelimeler bulunmamas ve bilakis bunlarn hadisat-
vasatiyyenin dimada tevlit eyledii intibaat ile mtevelli asrlardan menkul
inhiraft beyan eyleyecek derecede bir tahrir lisan tekil eylemi bulunmas,
Trklere maddi ve manevi bir ztrar tahtnda bu iki lisan ilim lisan olmak zere
kabul ettirdi. Kurn- vustada Trkten yetime Arap ulemasnn eserlerini lisan-
Arabde yazmalarnn en byk messiri budur. (Osmanl melliflerinin lisan-
Arab zere yazmalar da kurn- vustada husle gelen bu tesirin devamndan
ibarettir.) 4- Ve nihayet fert de kendinden yksek olanlara, kendisini talim edenlere
benzemek ihtiyac ve bu ihtiyacn zaman getike yukar tabakalarda bulunanlar iin
kasri bir mahiyete istihalesi, avam snfndan tebarz etmek zere onlara bilmedii
lisanda kendini gstermek arzusu ve bunun tevlit ettii inhisar fikri gibi ferd miller
de eski itima amillere inzimam eylemitir. Mamafih bu inhisar nakz amillerin
hodkmldr. nk slmiyet ilmin intiarn amirdir.
***
708
Buna kar bilhassa inasiden itibaren daha aikr surette balayan
akslamele gelince mceddit fasl ile muakkipleri, on dokuzuncu asr Avrupasn
dolduran milliyet fikirleriyle mebu idi. Mamafih Kemal Beyin Osmanl ve hatta
beyn-el-milel slmcl barizdir. Saniyen dhili siyaset zerinde gittike efradn ve
bunlardan hi olmazsa mnevver ksmn nfuzu tezayt eylemekte ve berikiler
makam- iktidara gelmek iin onlarn doru yanl efkrn elde etmek
mecburiyetinde bulunmakta idiler. Avam ve daha dorusu onu ok defa bilmeyerek
idare eden snf- mtefassta hitap edecek lisan kendilerinin teklim eyledii lisan idi;
binaenaleyh bugnk Trkenin mellifttta Arab ve Faris yerine kaim olmas,
hemen denilebilir ki srf bu ihtiya tesiri ile husle gelen matbuat sayesindedir.
Btn tazyikata ramen hatta inklbmz da ve ona atide daha ok eyler borlu
olacaz. /247.s.
***
Mellif, maksatlarn u suretle ityn:
1- Osmanl Trklerinden yetien erbab- kemal ve maarif zmresinden

mesleklerinde eser yazan zevattan ancak bir nebzesinin muhtazran tercme-i hali
ile
2- Fazl ve kemallerine delalet edecek esami-i mellifatn yazmak
3- Bil-umum maarif mntesibleri ile mellifat- Osmaniyeyi bilmek isteyen

sair milletlere bu mellifat- fihristenin bir ksmn
4- Ftraten zeki ve licenap olan bu kavim-i kerime bir takm garizkrann

isnat etmek istedikleri yanl ve garizli fikir ve telakkileri reddetmek binaenaleyh
Osmanl mellifleri bir eser kitab Oeuvre Bibliographique olmaktan ziyade bir
fihrist repertoirdir.
709
Birinci cilt mellifin maksadna tamamen nail olduuna delalet eder. Binaen
krandr. Bu cihetle eserin maarif-i umumiye nezaret-i celilesi

tarafndan tabna himmet buyrulmutur.
***
Eserin en byk kymeti ilm mazimizi zihn tarihimiz iin yaplacak her
tetebbu ubesinde heyet-i umumiyesinin, mdekkitlere pek mutena bir rehberdir, bir
fihrist olmasdr. Atiye daha azimli, daha mdebbir yrmek iin maziden kuvvet
almak onun vasta-i milletin en naks ve gerek kmil seciyelerini tetkik

ederek ona kabil olduu istibdad vermek ve daha dorusu haiz olduu istidad
tevkifsiz ve kendisini yaatacak ve ahlakn yaattracak surette tenmiye ettirmek
lazmdr. Bu faal yolunu bulmak iin devir devir ve ksm ksm zek faaliyetleriyle
tarih sahasn dolduranlar pek yakndan eserleriyle tetebbu etmek ve sonra
Avrupann arknda ve Asyann garbnda bir Osmanl ilim maliknesi vcuda
getirmek bilhassa mill varln idamesi hususunda elzemdir. Bunu bize temin edecek
vasta garb tetebbu ile hem-rah olacak ark tefahhustur. lmin bilhassa bizim iin
itima ksmda her iklimde bir hususiyet arz eden bir nebat gibi bu su, bu hava, bu
toprak tesiri ile domu, bymeye balam bir seyri olmaldr. Ve olmak tabidir.
Bunun mbdeini ancak maziden alacaz, her eye bir Sultan- Osman damgas
vuracaz. Ancak o zaman taklit devrinden kurtulup efal ve harektna kendi azim ve
iradesini iddetle veren bir kimse cesareti ile atiye daha emniyetle bakacak ve
yolumuza daha kuvvet ve ile yrm olacaz.
Mamafih muharrir heyet-i umumiyesi itibariyle bu klliyatn tabna

muvaffakiyet hsl olduktan sonra bir iki mellif intihab ederek ve eserleri hakknda
elden gelebilen tetkikat yaparak mafsal ve etrafl bir tercme-i hl yazmak
niyetinde olduunu sylyor.
***
710
Baz melliflerin tarih-i veladet veya irtihalleri yazlmam olduu gibi
eserlerinin elsine-i selseden hangisi ile muharrir bulduuna da iaret edilmemitir.
Bu kitap mehuzlerindeki noksandan mnbaistir, zannederim.
slup da matlup derecede vuzuh ve selamet yoktur. Bu da muharririn asar-

muteberden bir ksmnn hatta ibarelerini deitirmeye lzum grmeyerek baz
paralarn aynen nakil etmesinden ileri gelmitir.
Mustafa Namk [ANKI]
(nu: 39, 11Nisan 1918, s. 246)
711
6. NHTAT SLM HAKKINDA BR TECRBE- KALEM
Muharriri: Mehmet stanbul, 1334
Bu hafta yeni bir kk kitap nerolundu. (nhitat slm Hakknda Bir

Tecrbe-i kalem) adn tayan bu risaleyi baz noktalarnda itima fikirlerimize
tamamyla mbayen olmakla beraber samimi bir kanaatin mahsul grdmz iin
byk bir takdirle karladk. te bu takdir duygusunu sevkiyledir ki tahlil ve
tenkidine giriiyoruz.
Memleketimizde intiar eden birtakm kitaplar ve makaleler vardr ki zahiri

olan ehemmiyetlerine ramen tahlil ve tenkidine teebbs eden bulunamaz; bu halin
sebebi bu gibi eserlerin samimi bir kanaatin mahsul olmamasdr. Kariler ancak
muharrirlerin kani olarak yazdklar yazlar okumak isterler, yoksa herhangi bir
heves yahut ihtiras saikasyla yazlm itikatsz, ittiksz, insicamsz, fikirleri
okumaya halkn ne mecburiyeti var? Bundan dolaydr ki kanaate mstenit olan
yazlar takdirle karlanr, kanaate mstenit olmayan yazlarsa sessiz bir l-kaydlk
karsnda kalr. Maa-t-teessf kanaatsiz tenkitleri pek bol olan memleketimizde
kanaatinin kahraman, itihadnn mcahidi olan mefkreler pek azdr. te bundan
dolaydr ki bu kk kitab takdir ve sahibini tebcil ediyoruz. Bu yeni kitabn
muhterem mellifi Buhran- itimamiz namndaki kk kitabyla balayan dier
eserlerinde de ayn kanaatleri mdafaa etmiti. Bu ttrat muhterem mellifin takrir
etmi bir takm muayyen itihatlar olduunu gsteriyor. Biz, burada yalnz bu yeni
kitabn esas fikirlerini gstereceiz:
Kavmi ananeler slmiyetin inhitatna sebep olmutur.
Muhterem mellif diyor ki Din slm kabul eden akvam- arkiye idi ki
bunlardan her birinin kendisine mahsus adet ve ananeti, akait-i ahlakiye ve
felsefiyesi, ayr bir halet-i ruhiyesi ve ayr ayr esasat- itimaye ve siyasiyesi var idi.
Nur- slm zaman ile vechen ve hezele balayan medeniyetlerine hayat- taze
bahetti.
712
Kudret-i mheyyane ve mceddidanesi sayesinde o milletler yeniden
canlanarak hi idrak edemedikleri bir ahika-i medeniyete reside oldular. Ve
beeriyete daha ziyade adalet, musavvat ve nur- maarifet bahederek medeniyet-i
garbiyenin tezahr ve inkiafna hadim bir medeniyete ahit oldular.
Hl byle iken akvam- mslime bugn ile hayat kabl-el-

islmlarn andrr erait iinde yaamaktadrlar. Bu hezel-i umumiyenin memalik-i
islmiyenin her yerinde iktisap ettii seciye-i mahsusa unu ispat ediyor ki
mselman- akvamn bu inhitatn hala nfuzundan kurtulamadklar kabl-el islm
hayatlarnn, zerlerine ika eylemekte olduu tesire atfetmek lazm gelir. u halde
akvam- mselmann inhitat evvel ve ahir vuku bulmu bil-cmle inhitatlar misill
bu akvamn temin-i istikbal zammnn da mazilerinden ne gibi eyleri unutmak ve
feda etmek icap ettiini takdir edememelerinden neet etmitir. Bu ifadeden
anlaldna gre slmiyetin inhitat, slmiyeti kabul eden kavimlerin eski
medeniyetlerine ait birtakm adet ve ananelerinin bki kalmasndan ileri gelmitir.
Biz bu tahlili doru bulmuyoruz. nk hl byle olsayd, slmiyetin inhitat, bu
kavimlerin slmiyete ilk girdikleri dakikada balamak lazm gelirdi. Hlbuki
muhterem mellif bu kavimlerin slmiyeti kabulden sonra birok asrlar
(medeniyetin ahikasnda) yksek bir din hayat yaadklarn beyan ediyor. Bir
kavim bir dine yeni girdii zaman tabi eski adetleri ve ananeleri daha canl, daha
kuvvetli bir surette yaar. Ancak yeni dinde asrlarca yaadktan sonradr ki bu dinin
tesiriyle eski adetlerini ananelerini unutur. Bir milletin kavmi adetleri dinin inhitatna
sebep olsayd ilk asrda bu sebebiyeti gsterirdi. nhitatn birok asrlardan sonra
zuhur etmesi gsterilen sebebin doru olmadna delalet eder. Bir hadisenin sebebi
ancak o zaman ait hadiseler arasnda aranr. O halde slmiyetin inhitatn, en
kuvvetli zaman slmiyetin kabul anna tesadf eden kavm ananelerde aramak,
belki inhitata tekaddm eden zamanlarda yeniden tahdis eden ahvalde taharri etmek
iktiza eder.
Mselman kavimler daima tahavvlde bulunan ilcti nazara almamlar

zamann tebeddlnden doan yeni ihtiyalarnn dinin daha li ve daha feyyaz bir
tarzda tefsir ve tatbikiyle kabil olacan idrak edemediklerinden inhitata
dmlerdir.
713
Muhterem mellif bu sebeple iktifa etmeyerek inhitata baka sebep daha
gsteriyor: Akvam- mselman mtemadiyen hl-i tahavvlde bulunan ilcat
zaman nazar- itibara almayarak tebeddl zamanndan mtevellit ihtiyact
cedidelerinin ancak dinlerinin daha li ve daha feyyz bir tarzda tefsir ve tatbikiyle
kabil olacan idrak edemedikleri cihetle duar- inhitat olmulardr.
Muhterem mellif bu cmle ile asl hakiki sebebi gsteriyor. Eer btn kitap
yalnz bu itihadn terih ve tevzihinden ibaret olarak yazlsa idi slmiyetin inhitat
sebebini ve bunun izalesi aresini gsteren gayet kymetli bir rehbere malik
olacaktk. Maa-t-teesf muhterem mellif bu cmleyi yazdktan sonra baka bahse
geiyor, vazh bir surette grd byk hakikati ar abuk unutuyor.
Muhterem mellif diyor ki: nhitat slmn ikinci bir sebebi de lem-i slm
ile akvam- garbiye-i nsiyye arasnda tahdis etmi olan edit ve intifa na-pezir
edavt- dinyedir ki Taassup unvanl risalemizde bundan bahsedilmitir. te o
edavattan tevlit eden b-nihaye muharebat- akvam mselmann terakki ve inkiafna
pek mahsus bir derecede hail olmutur. Bundan maada bu menaferet mtekabile-i
milel mselmann garpta sratle inkiaf-pezir olan medeniyeti tanyp mstefit
fyuzat olmasna da imkn brakmyordu. Hlbuki mselmanlarn nazar- zillet ve
istina ile grdkleri o medeniyet gittike tekmil ederek akvam- garbiyenin tesis
ve tevfikini temin ediyor idi.
Bir millet harici tesirle imha edilebilir fakat inhitata duar edilemez; bilakis
karsnda cana kastetmi bir dmann bulunmas milletler iin intibah ve itlay
mucip olan bir sebeptir.
Binaenaleyh slmiyetin inhitatna ehl-i salip muharebelerini gstermekte

doru deildir. nk bu muharebeler bilakis Hristiyan Avrupann uyanmasn,
ilerlemesini husle getirdi. Nasl oluyor da ayn sebep bir tarafta inhitat dier cihette
itilay inta edebiliyor. Hususiyle ehl-i salip muharebeleri zamannda slm lemi
medeniyetin en yksek mevkiinde bulunuyordu, Hristiyan ve Avrupa ise henz
medeniyetten mahrumdu. Muhterem mellifin taassupla itham ettii Avrupa, o
zamann slm medeniyetinin feyizlerini taklit ve istiarede taassup gsterdiler. Onlar,
o zaman bizim medeniyetimizi kabul ettiler. Bil-hire, onlarn medeniyeti bizimkine
714
tefvik ettii zaman acaba biz niin taassup gsterdik? Bunun sebebi de, zamann
icabatna gre dinin tefsir ve tatbik edilmemesi, keyfiyeti deil midir?
Fikr pivaller bize saadeti baka bir milleti aynen taklit etmemizde
gsteriyorlar. Hlbuki her millet ancak kendi esaslar dhilinde saadete nail olabilir.
Muhterem mellif, kendi itihadn temhd ettikten sonra kanaatinin ztt olan
garplk cereyann tenkide giriiyor: Bizim iin saadetin en ziyade hayret ve
takdirimizi celp eden bir millete benzememizden ibaret olduunu ve yalnz ale-l-tlak
her eyde o milleti taklit ede ede onun gibi mesut olabileceimizi zannediyorlar.
Hlbuki sadet denilen eyin herkes tarafndan ayn suretle telakki edildiine
zahip olmak pek fahi bir hatadr. Sadet tasavvuru ayn seviye-i fikriye ve ahlakiyede
bulunan insanlar arasnda bile tahalf eder. bir Alman sadeti elbette bir Franszdan
baka trl temsil eder.
Her millet ancak kendi esast- milliyesi sayesinde saadete resde olacana
kanidir. Kendi destir ve nazariyatn bertaraf ederek komularnn esast ve
anantn kabul etmek hi birinin hayalinden gemez. Zira o esastn hibir zaman
ahsiyetiyle kabil telif olmadn bilir. Avrupallarn kendi esasat ve destirine kar
pek byk hrmet ve muhabbet gstermeleri de bundan /276.s. neet eder. Biz ise
cehlimizden onlarn bu hislerini esast ve tekilat- itimayelerindeki memlekete
atfedip dururuz. Onlarn kendi esasat ve tekilatlarn ihtiyalarna gayr- kfi
bulduklar zaman ihtiyacat- cedidelerini tatmin edecek bir hale getirinceye kadar
tadil ve slaha alrlar. Ve bu suretle tekmlleri, esasat- milliyelerinin
tekmlyle husl-pezir olur.
bu mlahazattan sonra bir de lem-i slmn bugnk haline nazar edersek

ayn bir cemiyet, ayn bir kavimde birbirinden farkl, belki yek-dierine tamamyla
menafi iki nev-i gaye bulunduunu gryoruz ki bunlar halkn kitle-i azmesi ile pek
nais bir akliyette kalan snf- mnevveri tarafndan takip olunan gayelerdir.
Bunlarn birincisi slmiyet esasna mstenit mevzi bir gayedir. Mesela ran
Hindistan, Trkiye veya Msrdaki Acem, Hintli ve Trk veya Arap gaye-i milliyeleri
ki bunlara gre saadet her birinin bir telakki-i mahsus ile tbiyet ettii dinde ve o
dinden mlhem esast ve ananta irtibat ve muhabbette mndemitir.
715
kincisine gelince o da mevzi ancak garpl bir esasa mstenit bir gayedir.
Saadeti Hintli, Trk, Acem veya Arap mefkreleriyle mdrik ve mfsir bir
medeniyet-i garbiyede arar ve birinci gaye muakkitlerinin temaylt ve istidadat-
mahsusalaryla kabil-i telif bir cereyan teceddt iinde muhafazasna altklar her
eyi hedm ve tahribe ve daima nazariyt ve itikadt- garbiyeye messes birtakm
esasat- cedide vazna hizmet eder.
Grlyor ki lem-i slmn her tarafnda avam ile tabaka-i mnevveresi

arasnda n-kabil imla byk bir uurum vardr. Halk her yerde ekbir ve mtefekkiri
ile kati bir hal-i tezzatta bulunuyor ve mevcudiyet-i milliyesinin gayr- mteammt
ve fakat pek tehlikeli bir unsur tahripkr gibi telakki edildii o snfna nazar itimat
ile bakamyor.
Halktan bekledii takdir ve itaati gremeyen tabaka-i mtefekkirini ise

vatandalarna kar ihfasndan ekinmedii bir ehre-i istihkar ile mteselli olmaya
alyor ve memleketini kaplayan cehaletten halas eylemekteki aczinden utanmas
lazm gelir iken eserini takipten istinkf eyleyen muhitindeki huunet ve teantten
ikyet edip duruyor.
Bu uzun ifadenin esas bizim de kanaatimize muvafktr.
Her milletin saadeti kendi mill hayatn yaamasyla kabildir. Bundan

dolaydr ki biz (hars culture) ile (medeniyet civilisation)i biri birinden
ayryoruz. Hars, bir milletin din, ahlak, bedi duygularnn mecmuadr. Bu
mecmuaya halkn konutuu lisanla itima bnyede ilave edilmek lazm gelir.
Medeniyet bir milletin ilme, fenne, sanayie, tekilata ait malumat ve melekelerinin
hayet-i mecmuasdr. Her milletin kendisine mahsus bir hars olduu halde
beynelmilel bir zmre (medeniyet) de mterektir.
Mesela Avrupann mterek bir medeniyeti olduu halde Fransz, Alman,

ngiliz ilh milletlerinin bir hususi hars vardr.
Filhakika bir milletin sdeti, medeniyetine deil harsna istinat eder.
Bir millet mill harsna kymet verdii mddete mesuttur; harsn gzden atp
yalnz medeniyete kymet verdii zaman, hem cemiyet hem de fertler sadetten
mahrum olur. nk saadetin esaslar maddi bir refah deil manevi bir huzurdur.
716
Medeniyetin husle getirdii madd refahn insanlara saadet vermedii harsn
dourduu manevi huzurun insanlar mesut ettii, intihara ait istatistiklerimizle
meydana kmtr. Hangi memlekette din, mefkre, itima vecdler kuvvetli ise
orada intiharn miktar gayet azdr. Hlbuki bir memlekette ilmin, fennin, sanayinin
terakkisi ne derecede ise intiharda o nispette oktur. Yani intiharn kemiyeti harsn
kuvveti ile makusen, medeniyetin derecesiyle mepsuten mtenasiptir. Saadet
duygusunun fkdanna en iyi muayyar ise intihardr. nk intihar ihtiyar edenler,
sadet hissini artk duymayanlardr. Demek ki bir millette saadeti oaltan hars,
azaltansa medeniyettir. Mamafih medeniyetin saadet duygusunu azaltmas dorudan
doruya deildir, medeniyet ilmi tahlil ve tenkitleri, felsef phe ve inkrlar,
sefihane zevk ve israflar dourduu iin ilk ii hars bozmaktr. O halde medeniyetin
sadet zerine olan tesiri de hars bozmas tarikiyledir. Harsn medeniyet zerine olan
bu rhan yalnz sadet itibariyle de deildir; askeri satvet, siyasi evket cihetiyle de
hars medeniyetten daha faydaldr. Tarih bize her sayfasnda harsa kuvvetli olan bir
milletin, medeniyete yksek olan bir millete galebesini hikye eder. Yunanllarn
Msra, Makedonyallarla Romallarn Yunanistana, mselman Araplarn
Romallarla ranllara tevfik ve galebesi bu itima kanunun en mehur misalleridir.
Muhterem mellif saadetin Avrupada mill mahiyette olduunu syledikten

sonra slm leminde biri ananecilere, dieri garplara ait olmak zere iki trl
saadet telakkisi olduunu ileri sryor. Ananeciler saadete slm lemi iinde
mahalli bir renk verdikleri halde garplar Avrupa lemi iinde yine mahalli bir renk
veriyorlarm. Hlbuki slm leminde bu iki telakkiden baka nc bir saadet
telakkisi de vardr ki oda milliyetperverlere aittir. Milliyetperverler saadeti harsta
ararlar, harsn esas din olduu iin milliyetperverlerin dine kar l-kayd olduklar
iddia olunamaz. Bununla beraber milliyetperverler asri medeniyetin Avrupa
medeniyeti olduuna da kaildir. Binaenaleyh bu zmre Avrupa medeniyetine kar da
l-kayd grlmemek lazm gelir. slm leminde ve bilhassa memleketimizdeki sadet
telakkileri tasnif edilirken milliyetperverlerin unutulmas muvafk deildir. nk
milliyetperverler ne garplar meyanna ne de ananeciler adadna dhil edilemezler.
Muhterem mellifin (garplar) namyla tesmiye ettii zmrenin slm dinine hibir
kymet vermedii ifadelerinden anlalyor, eer byle garplar varsa bunlarn
717
milliyetperverlerle hibir alakas yoktur. nk milliyetperverler mill hars milletin
samimi duygularnda aramakla mkelleftir. Millet, slm dininde iken
milliyetperverin slmiyete kar l-kayd yahut aleyhtar olmas, milliyet mesleine
katiyen mbayendir. Bilhassa Trklerin heyet-i umumiyesi mselman olduu iin
hibir Trk, slm dinini Trk hars haricinde gremez. Byle bir mantkszl
zihnine sdrabilen bir adam ksa bile onu Trkler kendi zmrelerinden
saymazlar.
Mnevverlerle halk arasndaki uuruma gelince bu hl garp, hatta ananeci

olan pivalar iin doru olabilir. nk bu iki snf pivalar, halka avam namn
verirler, ayn zamanda avam hevamdan madt sayarlar. Edebiyatta halkn lisanna
iirde halkn veznine, musikide halkn ezgilerine sanatta halkn zevkine, ahlakta
halkn mefkrelerine kymet vermezler. Hlbuki milliyetperverler halka avam
demedikleri gibi kendilerini bizzat halktan sayarlar ve mill harsn btn unsurlarn
halkn lisannda rfnde, mefkrelerinde ararlar. Trklk zuhurundan beri halkla
mnevverler arasnda tedrici bir yaklama hareketinin grlmeye balanmas bu
hakikatin vazh bir delilidir.
Tekilata gelince bunlarn byk bir ksm medeniyete aittir. Bir milletin
hars kendi esaslarnn dhili inkiafyla tekml eder. Hlbuki medeniyetin terakkisi
ayn tarzda olmak lazm gelmez. Milletler birbirinin harsn taklit etmezler, fakat
medeniyetlerini taklit tarikiyle alabilirler. Medeniyet insaniyetin mterek bir
maldr. Binaenaleyh biz Avrupadan meden unsurlar binaen alabiliriz. Harsmz
gibi medeniyetimizi de kendimiz ibda edelim dersek asrlarca medeniyetsiz kalmak
tehlikesine deriz. Hibir millet byle muhal bir iddiaya girimemitir. Eer biz
Avrupann asker tekilat ve talimlerini alp da Nizam- Cedidi tesis etmemi
olsaydk, imdi bu devletin yerinde yeller esecekti. Bugn de Avrupann mspet
ilimlerini sanai-i fenniyelerini, meden tekilat ve usllerini almaya almazsak
yaamamz mkl bir mahiyet alr. Hsl muhterem mellifin taklit ve istiareden
ihtirazlar btn maneviyat cami olan hars hakknda tamamyla dorudur, fakat
medeniyet sahasnda bu ihtirazlara hibir mana yoktur. nk medeniyet maddi
fikirlerin ve ameliyelerin bir mecmuasndan, birtakm harici ekillerden, zarflardan
ibarettir. Bu zarflarn mazruflar harsa taalluk ettii iin mnhasran bu mazruflarn
718
taklidi olmamasn itina etmeli zarflarn meden yani makul ve mantk olmasn ise
bilakis mreccah grmelidir. /277.s.
slm dini itikadt ve ibadetten baka ahlak, hukuk, siyasiyat, iktisdiyat

hlasa btn itima ilimleri camidir.
Kitabn bundan sonra gelen birok fkralar da kenarda iaret ettiimiz bu

mhim duay ifade etmektedir. Bir dinin hayatiyeti mspet ilimlerle taarruz
etmemesiyle anlalr. slm dinin byk meziyetlerinden biri de budur. Hibir din,
slmiyet kadar ilimlerin istiklal ve hrriyetini tanmamtr. Hazreti Peygamberin
(Amir-i dnyanz siz benden daha iyi bilirsiniz) diyecek kadar ilme ve ihtisasa
hrmet gstermesi hangi bir dinde grlmtr? slmiyet, kelamda naklin akla gre
tevilini; fkhta da rften mtevellit nslarda rfe itibar edilmediini kabul ediyor.
Demek ki slm dini ile mspet ilimler arasnda hibir taarruz yoktur. Fkhta eskiden
beri diyan ahkmla kaza ahkm ayrlmtr. Kazai ahkmda da ul-l-emr olmak
itibaryla halifenin yapt kanunlardan ibaret olan (ahkm- sultaniye) ile halifenin
kadlar itihatta mahir brakt noktalarda kadlarn verdikleri hkmlerden ibaret
olan (akdiye) de tefrik edilmitir. Bunlardan birincisi Avrupallarn Legislation
dedikleri, ikincisi ise Jurisprudeuce tesmiye ettikleri hukuki ekillere mtenazrdr.
Ahkm- kazaiye rfe taalluk eden umurdan olduu iin, bu hususlarda

velayet-i ammeye itihat salahiyeti verilmitir. rfe ait ahkm ise itima
hadiselerden olmak hesabyla itimayat ilminin hududu dhiline girer. Binaenaleyh
hukuk, siyas, ahlak, iktisad hlasa itima olan btn hadiseler mspet itimayat
ilminin mevzuu dhilindedir. slmiyet bu hususlarda rf ile akl hkm tanmakla
hukuk ve ebed bir din olduunu gstermitir. nk dier dinler, dnyaya taalluk
eden bu umuru kendi cz-i l-yenfekkleri gibi grdklerinde mspet ilimlerin
karsnda mevkilerini muhafaza edememilerdir. Misal olarak Katolik dinini alalm.
Bellio isminde birinin yazm olduu Manuelde Sociolo Giecatholique namndaki
kitap on altnc asrdan beri vcuda gelen btn ilimlerin, btn inklplarn btn
terakkilerin batl olduunu, insaniyet yeniden doru yolu bulabilmek iin kati bir
surette on altnc asrdan evvelki hayata rc etmek lazm geldiini iddia ediyor. te
hukukta siyasiyatta, ahlakta, iktisdiyatta da din sahasnda olduu derecede hkim
olmak isteyen Katolik dininin bugnk terakkiden ka asr geri kaldna bu garip
719
iddia kfi bir delildir. Allaha ok kr ki slmiyet byle bir iddiaya hak
kazandracak beyinler yerine aksine delalet edecek nslara maliktir. Bugnk ilmi bir
nazarla baklnca slmiyetin inhitatna sebep olarak medrese ulemas tarafndan
diyn ahkmn hukuk, siyas, ahlak, iktisad, lisan, bedi, fenn ahkmdan tefrik
edilmemesini grrz. Bu dem-i tefrikin sebebi udur: Sadr slmda medrese,
mescitlerin hareminde ibaretti o zaman ne resmi medrese ne de resm mderris vard.
Fkhlar, ilimleri mescidin bir kesinde takrir ederlerdi. Seluki devleti tesis edip de
nizam- lemin tarafndan (medrese-i nizamiye) vcuda getirildikten sonra resmi
medreseler vcuda gelmeye balad. Fatih ve Sleymaniye medreselerine gelince
bunlar adeta birer (medresetl- kuzzat) mahiyetini aldlar. Mderrisler kadlkla
taraya giderler, iki sene kadlk ettikten sonra tekrar mderrislii rcu ederlerdi.
Bundan baka medresenin edebiyat, fnn, tp ubeleri de vard. te bu hl diyan
ahkmla kazai ve le-l-umum dnyevi ahkmn birbiriyle karmasn mucip oldu.
Demek ki diyni ahkmn dier ahkmla karmas bil-hire husle gelen
bedahetlerdendir. Terakkiye mani olan bu hali slmiyetin ahkm- esasiyesinden
grmek, dinimizi kuvvetlendirmez bilakis zayflatr. Riyaziyat, tabiat, hayatiyt ve
ruhiyat ilimlerini HHE mndemi addedenler nasl dine hizmet etmiyorlarsa
itimayat ilmini dinin ahkm arasnda bulanlar da slmiyeti ykseltmi olmazlar.
slmiyetin ykseklii bir taraftan diyni ahkmnn son derece de li olmasnda,
dier cihetten de btn ilimleri ihtisaslar dairesinde mstakilen salahiyttar
grmesindedir. phesiz ilmin vazifesi dinin kalem-revlerine tecavz etmemek
olduu gibi dinin vazifesi de ilmin sahasna tahte etmemektir.
slm cemiyeti hem demokratik hem de aristokratiktir.
Muhterem mellif slm cemiyetini hem demokratik hem de aristokratik

gryor. Hlbuki imdiye kadar herkesin bildii slmiyetin tamamyla demokrat bir
din olmasdr. (demoullarn terkim ettik) meal-i mnifinde olan ayet-i kerime
btn insanlarn kerim yani asil ve necip yaratldn beyan buyuruyor ki dnyada
bundan daha demokratik bir dstur mevcut olamaz. slmiyet nazarnda btn
insanlar kerim yani aristokrattr. Zaten bugnk felsefeye gre de demokratlk
herkesin aristokrat olmasndan yani btn halkn hr ve asil grlmesinden ibarettir.
Muhterem mellif diyor ki: Lakin bir cemiyet-i slmiyenin demokratlamas da
720
akvam- garbiyede olduu tarzda cereyan etmez. Bu cemiyet, aristokrasiye hcum
edecek snf- mmtazesiyle mcadele tarikiyle de demokratlamaz. Bu mcadeleye
lzum yoktur. Zira ayn hukuka malik olan avamn havasndan mtalebe edecek
hibir ey yoktur. Cemiyet-i slmn demokratlamas tabaka-i havasta zaten mevcut
olan efkr, hissiyat ve ananat vam-nvazinin inkiafyla kabil olur.
Aristokratlamas ise zaaf-y azasnn hukukunu pyml eylemekle deil, belki
tabaka-i avamnda meknuz bulunan efkr, hayat ve anant havaspesendaneyi
takviye ve temenniye suretiyle husl olabilir. Bu hale nazaran cemiyet-i

slmiyetteki hasail-i demokratikiyeyi snf- aliyesi ve hasail-i aristokratiyeyi
tabakat- adiyesi temin ve tersin ediyor demektir. Hlbuki cemiyet-i garbiyede
keyfiyet bir akistir. slmiyetin aristokratik esaslar kabul etmediini syledik.
Abbasiye Devletinin inhitat devresinde, marazi olarak yetien tavaif-i mlk meru
bir velayeti haiz deildiler. Osmanl hilafeti zamannda Anadoluda yetien
derebeylerin de hukuki meyyideye malik rs imtiyazlar yoktu. Demek ki slm
leminde meru bir aristokrat snf vcuda gelmemitir. Bugn de meydanda byle
bir snf grmyoruz. O halde halk kiminle mcadele edecek? Hi deil mi?
Aristokrasinin halkn ihtiramna, demokrasinin beylerin avam-nevazlna istinat
etmesi de eniyetten ziyade hayale mstenit bir nazariyedir. Aristokrasi yalnz
kanunla meyyit rs imtiyazlara istinat eder. Demokrasi ise yalnz hukukta
msavatn kanunen meyyit olmasna dayanr.
Avrupa cemiyetlerinde keyfiyetin bir akis olduu ifadesine gelince, bu

tamamyla dorudur. Filhakika Avrupada hukuki mukavelelere, resmi kaidelere
mstenit bir feodalizm teekkl etmi bundan rs imtiyazlara malik bir zadegn snf
tremitir. Bizdeki fuzuli derebeylikler Avrupadaki resm feodalizm biri birine
benzemeyen eylerdir. Binaenaleyh bizde aristokrasiden bahsetmek Avrupa
mukallitliinden baka bir ey deildir.
Hlasa aristokrasi ne slm dininde ne de Osmanl harsnda vardr. Nime-t-

tesadf olarak bugnk itima tekml de demokrasiye doru gidiyor. O halde asrn
temaylne muvafk olan din ve hars bir uaramz niin bozmaya alalm? te
bu kk kitaptaki fikirlerle kendi kanaatlerimiz arasndaki ihtilaflar gsterdik.
Samimi olan kanaatler arasndaki ihtilaf Hazreti Peygamberin buyurduu vech ile
721
rahmettir. Biz hangi meslekte olursa olsun muayyen itihada malik bir zat grrsek
tebcil ve terkim ederiz. Yalnz bakalarnn da bizim kanaatlerimize hrmet
etmelerini mesleimizi tenkit ederken bize dnmediimiz fikirleri haberdar
olmadmz gayeleri isnat eylememelerini isteriz. Memleketimizde ilm bir
zihniyetin, usl bir mnakaann tesisi ancak karlkl bir msifekrlkla husle
gelebilir.
Mehmet
(nu: 40, 18 Nisan 1918,s.275)
722
VI. BYOGRAFK YAZILAR
1. MVERRH SELNK MUSTAFA EFEND
Onuncu asr Bki gibi airler yetitirmekle beraber Hoca Sadettin Ali ve
Selnik gibi mverrihler da yetitirdi. Bu devir Osmanl ilim ve irfannn parlak bir
devri idi. Mverrih Ali defterdarlklarda dolat srada mverrih Selnik de
devrinin ve kavnini kaydetmekle megul bulunuyordu.
Selniknin asl ismi Mustafa idi. (Aine-i zarfa) mellif Cemalettin, Osmanl
mverrihlerinin hayat ve eserlerinden olduka bahsettii halde Selnik hakknda
yalnz u birka satrla iktifa ediyor:
Mm-ileyhin ismi Mustafa olduu mehurdur. Lakin kendisinin tercme-i

ahvaline kesp vakfedemedim. Ancak tay ve ilga olunan dudmn- sipahiyan
ketebesindendir, diy baz tevarih-i aina zevat fezaili simaattan mesmu acizanem
olmutur. Rahmellah.118
Mverrih Selnik, filhakika sipahi ktipliinde bulunmutu fakat daha evvel

mhim memuriyetler ifa etmi Sokullu emsi Ahmet Paa, Nianc Mehmet Paa,
Ferhat Paa gibi byk vezirler maiyetinde hizmet etmiti. Mverrihin ne tarihte
doduu malum deildir. Selnik Sultan Sleyman- Kanunnin son senelerinde
erkn- devlette beraber yaad. Bu parlak devrin en muazzam vakalarna ahit oldu.
Sokullunun ve sadrazam Ali paann daima maiyetinde bulunurdu. Bu esnada
Avusturyaya kar sefer almt. (972) Serdar- Sofyaya mteveccihen byle
kmt. stanbulda fetih sureleri okunuyordu. Selnik de bu esnada Sokullu
Mehmet Paann saraynda Fatih Suresi okumakla tavzif edilmiti. Bu esnada idi ki
sadrazam Ali paann Edirne kapsndan sonra ikinci menzilde vefat haberi ai oldu.
Sokullu Mehmet paa sadaret mevkiini ihraz etti. Selnik bu hengmede pederinin
anszn vefat haberini ald. Sla bahane ederek stanbuldan kt. Devrinin
118
Tarih-i Selaniki, Basma s. 11
723
mtefekkirlerinden Hayli Bey, mer Bey, Katip Hdyi Efendi tmar defterdar
Zde Ahmet Efendi kaz aireti efendi gibi zatlarla Sofya ordugahna kendi tabiri
vech ile Sofya Derneine geldi119.. Bu srada Sokullu Mehmet Paa Zigetvar
seferinin hazrlklarn gryor Sultan Sleyman- Kanun muazzam ve muhteem bir
alayla stanbuldan yola kyordu. stanbul zafer velveleleriyle alkanyordu.
Zamann airleri bu yeni sefer iin manzumeler tertip ediyorlard. Bknin
manzumesi ihraz edilecek zaferin ilk mjdesi gibi dillerde dolayordu:
Bahar- lem vuslatta ol sultan hbbn
Temaa ettiim gndr bana nevrz sultan
Bahar oldu dem seyr-i temaadr Hudvend
Semend-i zmin etsn arz- lemde ceveln
Yr Rumellerin seyret hraman ile yannca
lim gibi seh kamet nigr- pk- dmeni.
Selnik vatanna gitmektense seferde bulunmay tercih etti. Kendisinde ftr

bir mverrihlik hassas vard: Her grd vakay yazmak ve her mhim vakay
kaydetmek iin o vakada hazr bulunmak merak idi. Zigatvar seferinin parlak
safhalar gen mverrihi mncezip etti. Zigetvara kapanan Zerninin kendi tabiri
vech ile Zerincuk nm- mehur Lainin gayreti Sultan Sleyman- Kanun
ordusunun besleti Selnik Mustafa Efendiyi hayran ediyordu.
Fakat orduda zafer neeleri ok srmedi. Sleyman- Kanunnin veft

vzeratnn evkini kard. Sokullu padiahn vefatn askere bildirmek istemiyordu.
Bununla beraber hastalna dair aiyeler dolayordu. Hafzlar aranyor, kuranlar
okunuyordu.
Sokullu ktibl-ser Feridun Beyi geceleyin vzerann adrlarna gnderdi

her birinin tedbirlerini sual etti. Gece mehtabn snk lamialar altnda Feridun
Beyle beraber adrdan adra iki zat dolayordu. Bunlardan biri de Selnik
119
Tarih-i Selaniki, basma s.11.
724
Mustafa idi. Selnik o gece Feridun Beyle beraber Ferhat Paann adrna geldi:-
Sadrazam hazretleri ktibl- ser Feridun Beyi bulumaya gnderdi, diye haber
verdi. Sonra yine Feridun Beyle beraber vezir Ahmet Paann Kzl Ahmetl Vezir
Mustafa Paann adrlarna geldi. /90.s.
Muzakereler edildi. Selnik bu mzakerelerin kffesini hafzasna naketti.

Mzakerelerin neticesi Zigatvarn bir an evvel alnmas padiahn vefatyla zaferin
geri braklmamas idi. Hemen herkesin dnd padiah ve zaferdi. Selnik bile
yenieri ordugh arasnda dolarken remil attryor. Remilciden kalenin alnp
alnmayacan sual ettiriyordu.
Osmanl azmi hibir mani karsnda yenilmedi. Zigetvar Kalesi alnd.

Zerrini bu azimkrane mdafaa esnasnda telef oldu. Ordu muzafferen avdet
ediyordu. Padiahn vefatndan askerlerin haberi yoktu. Sultan Sleyman-
Kanunnin cesedi arabada idi. Sokullu Mehmet paa arabann yannda kuran kerim
okunmasn tembih etti. Kuran- Kerim okuyanlar arasnda Selnik de bulunuyordu.
Selnik :
Ferman Sultanm hazretlerinindir. Ama Arapa kurbu azz-i muhilldir.

Bizim gibi fukaray korlar m? Aalarn her biri nedir bunlar deseler gerektir, dedi.
Sokullu ksaca u cevab verdi: Ben kapcba, Sinan Aaya smarlarm. Kimseyi
syletmez, sizi gzetir.
Filhakika sabaha drt saat kaldkta kld. Alt hfz yolda idik. Hafz
Kk Mahmut, Silahtar Mustafa, Mezzin Murat Paa, Sipahizde Molla Kasm,
Sipahi Ahmet, Ulufeciyn Yemen Hafz Ahmet i bu alt nefer adam vardmz gibi
gayr- mutt adamlar sizler bunda yryecek yeriniz deildir diye savlaklar
sylediler. Biz dahi zikrullaha baladk. Gece bir orman kenar mahal idi. Gayet
messir dt. Geri merhumun intikalini bilmez adam kalmam idi ve merhumun
meyyiti bu vakte dein krk sekiz gn setr olunmu idi. Ama kef-i ser olup kra
olmagn krk sekiz yldan beri serir-i izzette padiah lem-penah mevti hasreti tesir
edip suzi-i matem ile herkes ah ve nale ve efgane az eledi ve hay hay ile alap
725
eletiler. Ve ol mertebeye vard ki yryp hay Sultan Sleyman Han diye feryada
baladlar120
Selnik bu matemli kafile ile Belgrata oradan stanbula geldi. Yenierilerin

clus bahii yznden kardklar isyanlara ahit oldu. Bu isyan hakikaten bgi-
yne olmutu: Gece stanbul civarndaki karyelerde meale mumlar yakan sabahlara
kadar flarla arap boaltan yenieriler ertesi gn padiahn sarayna kapanmlar,
sahibine kaplar amyorlard. Kendilerine clus bahii verilecei sylendii halde
yine:- Biz iitmedik diye srar ediyorlar. Padiah ikindiye kadar Ayasofyada
bekletiyorlard.
Clusun bu ilk skntlarn pek neeli zamanlar takip etti. stanbulda

enlikler icrasna Sokullu Mehmet Paa ile Feridun Bey karar verdikleri zaman bu
mzakerede Selnik de hazr bulundu. Sultan Selim-i Sninin clusu:
Nola mezmum cihan oldu ise bade yine
Devrola, rahne kona, hrka ve seccade yine /91.s.
Beyitleri ile tebcil edildi. Sokullu bu enliklere Ferudun Beyin srar zerine
raz oldu. stanbul halk gulgule-i zemzemelerin feleklere kardlar. Sokullu bu
mestane gnlere arabuk nihayet verdi. Devletin hayatna telef edecek ilerle
megul oldu.
Selnik, Kbrs seferinin, nebaht felaketinin btn safhalarn takip etti.

Navarin seferinde (979) Osmanl donanmasnda bulundu.121 zdemirolu Osman
Paalarn Sinan Paalarn Lala Mustafa Paalarn siyas ve asker muvaffakiyetlerini
tetkik etti. Bu tarihlerde harameynl- erifin mukatacs idi. Sultan Murad- salisin
clusundan drt sene sonra bu memuriyetten azledildi. (988) Esasen devlet ricali
arasnda Selanikinin tanmad yoktu. Sokullu Mehmet Paa vatana hizmetinin
mkfatn bir mecnunun haneri altnda grmt. Yeni sadrazam Ahmet paann
sadareti hengmnda Selnik Nianc Mehmet Paaya intisap etti. Drt sene kadar
paann divandarlk hizmetinde bulundu. O srada Rstem Paann kz Aye Sultan
120
Tarih-i Selaniki, s. 62,63
121
Tarih-i Selaniki, s.11
726
Feridun Beye nikhlanacakt. Nikhta Selnik de hazr bulundu. Akt esnasnda
saray halkna verilen Akmie-i mtenevvi ve hila- fahireyiyi kmilen deftere
kaydetti. Hatta Sultan hazretleri sitanesinde iki hila- fhire dahi122 kendisine
ihsan olunmutu.
Nianc Mehmet Paann davettar iken sefirlerle de mnasebette bulundu.

zdemir olu Osman Paann sadaretinde ran elisi brahim Han ile tant (992).
Osman Paann ran seferi esnasnda kendisine nianc Mehmet paa ile beraber
be bin kta tura liv-hkkm kdn skdara gtrd zaman zdemirolu
Osman Paann atiyesine nail oldu.
Bu srada msr slahatna memur brahim Paa gayet kymettar hediyelerle

stanbula dnm bilhassa getirdii taht emsalsiz idi: Seksen bin maskal altndan
bir taht- zmridn ki enva kymetli cevahir ile mzeyyen ve mersa olup stad-
kmiller kemal-i letfette tarh ve ters etmiler. Mesela edna cevher ki zebercet ve
przedir. Beyza- kebuterden aa olan komamlar ve Frenk-pesent yakutun zert
ve kebut olann ve zmrtn efyi kr eden gayet allarn nazara mergub-
muvaza- vaz edip bir vech ile zb zinet verip kalemkrlkta ve savatta o denli
izhar kemal-i sanat etmiler ki bu vech ile numune-i devran hergiz grlm ve
iitilmi deildir.123
Nianc Mehmet Paann davettar bu tahtlar sarayda kurulurken de hazr idi.

Tahtn kurulmasna memur olanlar devrin ressam Dervi Bey kuyumcusu dergh li
mteferriklerinden brahim bey idi. Taht kurulduu srada herkes bir baha takdir
ediyordu. Selnik zarifane davranmak istemi tahta paha takdir edenlere:
Hner oldur ki halife-i zemin ve zaman padiah cihaniyan-pesent idp

zerine neet buyurduktan sonra kymet taktie edesin demiti.
Bu devirde saraya hemen her taraftan hediye ve ganimetler geliyordu. Divan-

li nleri rengrenk atlas ve kemhlr, Hind Send murabbalarndan alm be kta
fafuru kavanos- sekr ve muteber irbe ile dolard Selnik davettarlk
hizmetinden sonra silahtar ktibi tayin olundu (995). Silahtar defteri kendisine teslim
122
Keza, s. 163
123
Tarih-i Selnik, s. 193
727
edildi. O zamanlar da Silahtar bin neferden yetmi nefer eksik tamam iki bin
dokuz yz otuz nefer esami leker-i slm idi.124 Selnik bu mansba Serdar Ferhat
Paa maiyeti ile ark sefirine gittii esnada nail oldu (996). Ayn senenin
muharreminde stanbula geldi bu srada erbab- maarifetin serfirz mverrih-i li-
i Rumeli defterdar idi. air Bki evvela Rumeli, badeh Anadolu kazaskeri olmu
Anadolu kadlar mderrislerin ikyeti zerine Anadolu sadrndan azlolunmutu.
Bakinin gazeli Selnikyi mteessir etti. Meziyet-inas mverrih devrin byk
airinin gazelinden bahsettii srada u satrlar ilaveden nefsini men edemedi:
Filhakika Anadolu kuzt ve mlazmlar hak n-inas olup ekser echel ve erzil
idii zahirdir.125.
Selnik Mustafa Efendi o sene (996 cemazl hir) silahtarlar bl kitabeti

ile ark seferine memur oldu. Serdar Ekrem Ferhat /92.s. Paa maiyetinden
ayrlmad. Silahtar ktipliinde sipahiler ktipliine nakledildi. ark seferi esnasnda
Galata ve brahim paa saraylarndan birok kii kma edildii zaman Selnik
sipahiler ktibi bulunuyordu. Selniknin hesabnca bunlar meyanndan yalnz ebn-
y sipahiyana yedi yz nefer ilave olunmutu.
Selnik Mustafa Efendi ark seferinde iken stanbuldan bir hkm ald:
sipah- klliya itane-i devlete gelmitir. Gelip hizmetinde lesin. bu hkm
zerine kethda bey ile beraber stanbula geldi (997 Ramazan). Sipahilere (Ruen)
macunu datt. Fakat evvalin yirmi beinde bcrm ve bel-y sebep henz km
brahim nm- elebiye kitbetimiz hatt- hmayun ile tevcihe buyurdular. Mddet-i
mrde vasl olduum mansba zamane ihdas b-teklif nail oldular. El-hkmlillh.
Bu mukavele nmnasip o zai ihtiyar oluna oluna nizm- devlet gzel srete girdi
ve hazine-i amire gittike mzyakaya dt. Kra gh lim ve filozof zamane
hayran ve dembeste kaldlar.
Selnik sipahi ktipliinden azline pek teessf etti buraya her kim tayin
olunsa yaratramyordu. Fakat kendisinin devlet ricaliyle mnasebeti samimi idi.
Binaenaleyh sipahiler ktipliinden azlinden sonra bo braklmad. O srada
124
Keza, s. 235
125
Keza, s. 241
728
stanbula ran mirzalarndan Haydar gelecekti. Sadrazam Sinan Paa Selnikyi
ard:
Diyar- arktan Ferzend ah Acem ar eliyle sitane-i devlete geliyor.

Binden ziyade gzide kzlba ayarlar maan koulup azim-i hametle tlib-i sulh ve
salah olmaya niyet etmilerdir. Elinde hizmetin yok, bo durma. Geldikte konaklar
btn merhum Pertev Paa Sarayn tahliye ettirip ve tamirata muhta olan yerlerin
tamir eyle! b u tab verip (Ekrem-l vez-zf ve lev-kne kffra) kelamyla
milden gafil olma. Var defterdar evvel-emir efendi ile syle. Mihmandarlk
umuruna dair muslihte lazm olan har akesin versin ve denecek odalarn dahi
esvabn ilve ve evsat ve edna itibaryla nmus- devlete mnasip ne ise ona gre
klnp itlaf ve israftan hazer ile ve hassa harcndan ve matbah emininden ve arpa
emininden lazm olan masraf meklat vesai ihracat senin maarifetinle olsun. dedi.
ark sefirinin muslih-nmesini akt iin stanbula gelen sefire Selnik

mihmandar tayin olundu.
Ferhat Paann sedreti Selnik iin ikbal devri idi. Paa Selniknin
kudret-i ilmiyesini daima takdir ederdi. Bu sebepten rznme-i hmyun yazmaya
Selnik Mustafa Efendiyi memur etti. (13 evval 999).
Fakat bu ikbal ve saadet de ok srmedi. Yenierilerin ticarete mdahalesi

yznden hsl olan isyan, Ferhat Paann sevkiyatyla neticelendi. Ferhat Paa
Selnikyi yalnz rznme hizmetine tayin etmemiti. Ahdesine Anadolu
muhasebeciliini de vermiti. Bu skt zerine Selnik de refah ve saadetinin hitam
bulduunu grd. Ferhat Paann sktuyla beraber Anadolu muhasebeciliinden
azledildi.
Fakat bu mahrumiyete tahamml edemedi. Yeni Sadrazam Siyavu Paaya

mracaat etti. Arzuhalinde evvelce silahtarlk ktibi iken Kene Kalesi binasnda
gsterdii hizmet neticesinde hazine-i mireye yevm drt bin be yz seksen
ake fayda gsterdiini ve bu sebepten dolay ulufesi ake terakki ile kanun
mucibince dergh- li mteferrikalna ithal edildiini ve bunun serdar- rsnde
de mukayyed olduunu bildirdi. Bunun zerine yevm krk be ake ile dergh- li
zmresine ilhak olundu(1000). O sene mverrih-i li yenieri ktibi olmutu.
729
Geylan Hkimi Han Ahmet stanbula geldii zaman mihmandarlna yine
Selnik tayin olundu. Han ile rann ve Osmanl Devletinin tarihine dair limane
mnakaalar da bulundu. Tarihe vukufunu Han Ahmete tasdik ettirdi.
Ahmet Refik [ALTINAY]
(nu: 5, 9 Austos 1917, s.89)
730
2. DEL BRADER
Bursann eski bir evinde doduu zaman kulana Mehmet diye

barmlard. Ahu gzllerin akyla ateli gazeller terennmne balaynca
Gazali ismini ald. Fakat bu isimlerden hibiri her nedense harabat leminde
yaylmad. Mecnun ki bela detini ket etti ser-a-ser * Gamhneme geldi dedi hlin
ne Birader. Beyitini syledikten sonra o devrin btn zarifs Gazaliye asl ismini
verdiler: Deli birader!
nce, zayf vcudu zamann en derya-dil rintlerine bile ok delice grnen

serbest tavrlar, sahtelie dman samimilikle Gazaliye bundan daha yakan bir
ad olamazd. Medresenin resmi ilimlerini ta binalarn vakur kubbeleri altnda
srasyla rendii halde geni ve serbest ruhunun harabat lemine duyduu ateli
itiyak bir trl dinmemiti. Dalardaki vahi geyiklere benzettii zamane
dilberlerinin arkasndan komak iin kara kapl kitaplarn masum ruhu zerinde hatta
sahte bir arlk brakmasn bile raz olamyordu. te yalnz bu maksatla kalkt ve
kinci Sultan Beyaztn olu ehzade Korkutun yanna gitti. Manisada geirdii
bu hayat Gazalinin serseri sergzetinde olduka sakin ve msterih bir sayfadr.
ehzade Korkutun Manisadaki saray o vakit arkn btn iklimlerinde azdan
aza dolan bir ilim ve sanat kesiydi. Masnu besteler ve gazel sefineleriyle beraber
fetva kitab da tertip edecek kadar medrese ilmine ve harabat lemine aina olan bu
zevk-perest ehzade yeil dalar eteindeki bu mesut Anadolu ehrinde, limler ve
sanatkrlarla muhat olarak yayordu. Onun ltuf ve ekremini duyan birok fakir
sanatkrlar ellerinde enk ve mizmar yahut iri bir divan bulunduu halde drt
taraftan koup geliyorlard. te deli birader plak ruhu ve ak tabiatyla bu harabat
mabedine girince az zamanda ehzadenin en sevgili bir nedimi oldu ve onun en
mahrem arap meclislerine girecek kadar muhabbet kazand. Mollalarn, kazasker
ocuklarnn, ar bal ve muntazam sarkl medrese adamlarnn fahi fuhiyt
addettikleri serbest gazelleri ok ak iirleriyle ehzade Korkuta pek sevimli
gelen bu uh ve l-kayd air nihayet grd tevecchn kranesi olmak zere
kendisini ehzadeye tanttran Piyale Bey namnda mehur /286.s. Rfil-
Gumm ve Dfil- Gummunu yazd. Piyale Bey ! Dnyann kim bilir hangi
kesinden getirilmi bu gen ve gzel ocuk, o zaman Manisa saraynn yegne
731
yldz idi. Hayatn hiliini dnd baz dakikalarda: Ta ve abay terk edip
ryan olayn*Bir zaman gurbette seyran eyleyip mihman olayn bir zaman* enk ve
rbabn sohbeti tamam oldu hemn* Bizim belada ney gibi naln olayn bir zaman
diyen ehzade adeta kinata onun gz ile bakyordu. Hatta kardei Sultan Selim
tahta kt zaman Bana Piyale ile Deli Biraderi braksn, yetiir. Saltanat derdine
talip deilim! diye haber gndermiti. te Rfil- Gumm O Piyale Bey namna
ve Hekim Ezraknin Elfiye ve efliye sine nazire olarak yazlm birtakm ak
hikyelerden ibarettir.
Gazali ok laubali, ok sefih ve ayya olmakla beraber hi mrai bir adam

deildi. Binaenaleyh sanatkr ve byk hamisinin ahadetine, samimi ve messir bir
tarih sylemekten korkmad:
Ey gnl daima gam ile geip
Ferah adn anma dnyada
Perde-i gafleti gtr yzden
Nazar eyle bu arh- cellada
Kase-i serden ednp sagar
Hun nahaktan ednp bade
Sonra o her kiiye la demez
Bu gedadr bu padiah zde
Kn korkut han ki evkinle
Misli bulunmaz idi dnyada
Hsl yand nar- hasretle
Hrmen-i mrn verip bade
Ser- kad-i Nihal serke iken
Oldu bd ecelden ftde
Sureta geri dt eyhlikten
Oldu ah hakiki ukbda
732
heda menziline irben
Saltanat buldu drl- hirde
Dedi hatif vefatna tarih
Meskenin ola ar alada
Hlbuki ehzade ile Gazali arasnda beraberce Msra seyahat ettikleri

zaman ufak bir vakada gemiti: ehzade naslsa deli biradere kzarak kafasnn
kesilmesini kapcbaya emretmi ve Gazali bu fena akbetten ancak kapcbay
kandrmak suretiyle kurtulabilmiti. Esasen kapcba ehzadenin airi ne kadar
sevdiini ve ertesi sabah onu isteyeceini pekiyi biliyordu. Hakikaten bu tahmin
tamamyla doru km hemen Deli Biraderi istemiti. Eer akamki emri icra
etmi olsayd kapc ba da mutlaka ayn akbete duar olacakt. Eski ark
hkmdarlar iin ok basit ok tekrir etmi bir hadise Fakat bu kfi bir fikir
verebilir.
**
Efendisinin ahadetinden sonra Gazali ilim yolunu brakp biraz keye

ekilmek lzumunu anlad ve dervilerin harabat airlerin harabatna medreseden
daha yakn olduu iin doduu memlekete dnerek ihtiyar kiinin yeil bir srtnda
ki Geyikli Baba tekkesine eyh oldu. Hayatn boluklarn cinasn doldurduu bir
devirde, Gazaliye bundan daha mnasip bir ii bulunamazd. Fakat bir kadeh kzl
arab, mecaz leminin btn meyhanelerine deimeyen bu l-kayd air, tabiatn bu
ilahi kesinden pek abuk bkt: Hayal-i em-i ahularla her-br * Geyikli Babaya
dndk be hey yr feryadyla yine hayatn o daimi hay huyuna karmak iin
eyhlikten vazgeti ve eski mesleine tekrar intisap ederek Sivri Hisara gitti.
Filhakika Gazali brakt tekkeyi iptida kuran Geyikli Baba gibi keiin ssz
srtlarnda geyiklerle yaayacak ilah bir meczup deildi; o meyhanelerde, balarda
mesirelerde uzun zlfl narin dilberle yaamak istiyordu
733
Deli Birader Sivri Hisar mderrisliinde her nedense uzun mddet
kalamad. Daha muayyen mddeti bitmeden hi kimsenin beklemedii bir gn birden
bire stanbula kp geldi. Rint ve laubali tabiatn herkes bildii iin bu geli byk
bir hayretle karlanmad. Yalnz niin vaktinden evvel geldin diye sordular. ok
sivri bir yer, oturamadm cevabn verdi ve Akehir balar baheleri hamamlar
elenceleriyle maruf bir yer olduundan orasn istedi; methini arzu etmekten ziyade
hicvinden kandklar iin Akehir hakkndaki gzel bir gazeli zerine bu talebi
hemen ithaf ettiler:
Gnl kesrette dil-gr oldu vahdet kesin ister
Cihanda zahmeti ok geti rahat kesin ister
Riya ile bu halka ihtilat etmekten usand
Amel klmaya ihlas ile izzet kesin ister
Diler mev kla bir hb manzar- kyn daim
Acep divanedir dnyada cennet kesin ister
Hemn sen ge mescitte yr zahit selamnla
Benim meyhanede gnlm melmet kesin ister
Gazli senam gz ki kh- gayretle tutar mesken
O miskin vadi-i dilde muhabbet kesin ister
Kasavet kesp edip gnl karard kuru gavgadan
Annn Akehirde bir fergat kesin ister.
Gazeli riya ve hulus, tabasbus, mdahane lemi olan stanbulu Kesret

lemi addediyor ve oradan kaarak kendi zevk ve temaylne, ruhunun samimi
ihtiyalarna muvaffak bir kede mrailerin gznde fask ve facir ekline koyan,
srf kendi laubalilii, samimilii idi. Onun gibi, harabat lemini yegne selmet
kesi bilen gen sakilerle mltafadan holanan adamlar o devirde pek oktu. Fakat
onlar herkese kar /287.s. ruhlarnn plaklklarn rtecek kadar mahirdiler Saffet
ve samimiyeti delilik addedilen Gazali gzel bir sonbahar gn Akehire girdi
734
ve epey bir mddet gnde elli ake maa ile orada mderrislikte kald. Akehirden
sonra kaz asker Kadri Efendiden Agros medresesini istedi. Kaz asker deli
biraderi biraz zmek iin Hakkn deildir veremem cevabn verince ufak bir kta
takdim ederek bu arzusuna da nail oldu. Fakat serseri air artk bu uzak kelerden
sklyor, stanbulun zevk ve sefa lemlerine dalmak istiyordu. Binaenaleyh ayda bin
ake ile tekat olarak hemen stanbula kotu
Gazalinin hayatndaki en garip safha ite bundan sonra balar imdiye

kadar mr srd tekke ve medreselerde bir trl o arad uzlet kesini
bulamayan deli air stanbulun her eit adamlarla dolu muhtelif muhitlerinden
holanmad iin kendine yeni bir lem yapmak istedi ve bu yeni harabat tekkesine
makarr olarak da Beikta intihap etti. nk o zaman meyve ve iek baheleriyle
pek maruf olan Beikta civarnda harabat lemlerinde ona eskiden beri kadeh
arkadal etmi birok rintler yayordu: Mesela Sar Gerezin eski mezlerinden
Lrendeli Dervi elebi Fkhtan kelamdan, tptan, edebiyattan, musikiden ayn
vukuf ve salahiyetle bahseden bu elebinin en byk meziyeti nktedanl, meclis
aralyd: Zevk ve sohbet meclislerinde frsat dtke zarif iirler syleyiveriyor,
fakat arkadalarnn srarlarna ramen divan tertip edip air geinmeye kalkmazd.
Sonra yine onun komusu ve Gazalinin memleketlisi Sirkeci Bahi Bu uh ve
zevk-perest adam o devrin ay ve iret leminde ok tannm, ok sevilmi bir sima
idi. Tacizde mollalarndan olduu halde ilim yolundan zevk lemine atlm daha
danimentlikte mahmurluk bozmak iin turuya mptela olduundan, sonunda ii
sirkecilie dkmt. Beiktataki geni bahesinde yaptrd sirke kerhaneleri ile
Barbarosun donanmasna mtaitlik ettii gibi en mbtena yemi aalaryla
doldurduu bu baheyi herkes zevk ehlinin daima bir karargh addediyordu. Tatil
gnleri stanbulun zarafet ve sefahatle tannm ne kadar bykleri varsa hep buraya
gelirler ve harabatn btn perestikrlarn bu aksakall gler yzl ihtiyarla
mltafada bulunurlard. Sirkeci Bahi bahesinde toplanan zarifler meclisini bir
kat daha parlatmak iin arap imeden sarho, esrar yemeden bengi olur, gelenlere
helvalar, kuzular piirir, yemiler ikram ederdi. enk ve rbap sesini iitip de raks
etmedii hi grlmemiti. Onun neesini artrmak zarif szlerini bir kat daha
hararetlendirmek maksadyla mecliste mutlaka bir ift gzel gz bulundururlard.
735
Hakikaten o vakit Bahi ruhunun btn plaklyla alr hatta araba tercih
edecek kadar sevdii kahveyi bile unuturdu
Deli Birader bu aralk kendi gibi bir zrt iin muhal saylabilecek bir
derde dmt: Eskisarayla skdarn ihtiyar selvilerine bakan Beiktan o
gzel sahilinde bahe, mescit, zaviye, hamam yaparak bu uzlet-hne-i zba ya
btn harabat erenlerini ve hsn-i badiyesinin gazellerini toplayacakt lgn air o
devirlere az bir usl en cretli bir surette tatbikten ekinmedi ve yazd ufak bir
kta ile sadrazam Makbul brahim Paa ya mracaat ederek caize diledi:
nk mir-i mcerrdan oldum
Bana bir yer gerek emirne
Oladr yetim-i manendi
Aks-i ruhsr mah- ruhlarla
Ola her ke bir nigrhne
Vermeye yol erzile herkes
Yasa ola ziyadedir bana
brahim Paa o devirdeki btn sanatkrlar samimi bir hmisi idi. Deli
Birader in byle ok ak ve ok cretli hareketinden holanarak Uzlet-i Haize-i
Zibann meydana kmas iin kendi birok caizeler verdi ve padiahla dier
vezirlerden de ihsanlar ald. Hatta Sfi olu isminde bir avuu divan hmayun
erknndan iane toplamaya memur etmiti.
Gazali bu toplanan paraya kendi mevcut neftini katt gibi teden beriden
de biraz istikraz ederek byk bir gayretle uzlet-hanesini bitirdi. Bu uzlet-hanenin
en gze arpan ciheti Gazelinin kaplca adn verdii hamamd. Ortasnda
Bursadakiler gibi geni bir havuz yaplm olan bu hamam gen ve gzel dilgeriyle
az zamanda hret kazand. Deli Birader ok sevdii Ateizde Memi ah
isminde bir ocukla beraber burada hamamclk ediyordu Eski bir teksire-i uara
736
muharriri, o zamanki stanbulu bu ahlakszlk ocana nasl hararetle kotuunu u
istihzal satrlarla anlatyor:
stanbul dilberleri su-be-su evvel hamamn ayana aktlar; nice hicr ateine
yanm klar varp ol hamamda /288.s. tevsen-i nefs tnd-knlarn b- ehvete
yaktlar; zref-y havas ve avam ierde yer bulamayp dama kp camdan
baktlar
lgn airin her trl ahlaki kuydun yukarsna kan bu taknlklar

nihayet halkn ahlaki vicdann mteessir etti ve brahim Paa yz tane acemi olan
gndererek bu ak fuhu ve sefahat menban bir gn iinde yktrmaya mecbur
oldu. Daha borlarn deyememi olan Gazali iin bu byk bir felaketti. Haveri
gibi birok arkadalar galiz tarihlerle bu vakay alklamakta iken o Uzlet-hane
sinde ikyet iirleri, feryatlar yazyor ve artk bu rezaletler zerine stanbul da
oturamayacan anlyordu. Besledii klelerle Osmanl devletine birok vezirler
kazandran skender elebinin meclisinde bir gn Sirkeci Bahi ile ok
mnasebetsiz bir sebepten dolay kavga etti. Bunu Memi ahn vefat ve skender
elebinin idam takip edince artk pay- tahtta daha fazla kalmak istemeyerek
emlkn satt; Cminin E99
,E )# *E "u#
-B9
-"9
#
E "C matlal gazelini tahmis ve padiaha takdim ile ulufesini saraya tebdil ettirdi ve
ald caizelerle hicri 938de Mekke ye giderek lnceye kadar Dekke
kasabasnda yaad. Uzlet hane merakndan bir trl kurtulamad iin orada da
gzel bir bahe ve kk bir mescit yaptrmt. Birgn bahesinde dostlaryla sohbet
ederken kendinde biraz rahatszlk hissetti. Arkadalarndan msaade alarak gidip
biraz uyuduktan sonra tekrar yanlarna geldi ve artk lmnn yaklatn haber
vererek kendi tvbe ve istifara arkadalar da tevhe, telkinine, mdavim olduklar
halde gzlerini, kendisini yetmi seneden beri aldatan kinata kar msterihne
kapad (941).
stanbulda bir vakitler en maruf bir fask ve facir telakki edilen Deli
Biraderin cenaze namaz kaderin garip bir cilvesi olarak harem-i erifte klnd ve
cesedi yaptrd mescit hatrasna yani btn slmn mukaddes tand topraklara
tevdi edildi. Daha hayatnda:
737
Dnya ki krbn- havadis konadr
Meyletmeli deildir arazi duradr
Dnyaya nispet ey meh n-mihribn bana
Kabrim huzur kesi vahdet yatadr.
tirafnda bulunan bu deli air hakikaten doru sylemiti Anadolunun

tenha, stanbul un grltl ve kalabalk muhitlerinde bir trl bulamad uzlet
kesini nihayet kzgn kumlar altnda buldu. Hayatn boluunu zevk-i sefa ile hatta
fuhu ve sefahatle doldurmak istedii halde bile buna muvaffak olamamt.
Erdi hazni umumun vah ki dahi bahar yok
Subh- srra ermedim gam ebinin nehhar yok
em-i periana dem-be-dem aks-i ruhu der vel
Sular iinde grlen suretin itibar yok
Bir yana ilete mi acep mlk-i dli bu rzgr
Baht- gam- zamanenin sahili yok kenar yok.
Diye inlerken nihayet bu kenara Mekkede tesadf edebildi
Gazali harabat leminde eserlerinden ok rint ve serseri hayat ile samimi

laubalilii ile yer tutmu bir airdir. Muasrlar onu hibir zaman byk bir sanatkr
telakki etmemiler, gazellerini adi bulmular, yalnz hezel-miz ktalaryla tarihlerine
kymet vermilerdir. Sehi Bey bu hususta ahlak bir taassup gstererek :
Nazmettii latifelerin ibaretinde taltif-i kelam eylemeyip vezne gelen kelimtnn
ekseri fahi fuhiyat nfer-i cm olmagn tab- selim andan ba ve zihn-i mstakim
ibr etmemek olmaz. Eere kendi vadisinde gzel nazm ve bi-bedel er var,
lakin ettii latifeleri gayet fahi olup kalp ondan nefret edip bizar olur diyor. k
elebi hezelde Abid-i Zagni ye ve bn-i Yemine faik olduunu sylyor.
Hasan elebi ise onun skender elebi hakkndaki mehur mersiyesine, ancak
Ebul Hasan Ali Bin Mehmet-l Niyazinin vezir Nasirddevle iin syledii
738
mersiyenin nazr olabileceini iddia ediyor. Hakikaten bu mersiye basit ve sade
olduu kadar gzel ve samimidir. Lisannn inceliine, kelimelerinin intihabna,
mazmunlarnn mmtaziyetine hibir eserinde itina etmemi olan Gazali, hayatta
nasl ak ve geni bir ruh ile olduu gibi grnmse edebiyatnda da ayn ahsiyeti
gstermi, sslenmeye hviyetini saklamaya asla teebbs etmemitir. Ahlakta
olduu gibi sanatta da bu plaklk belki bazlarnca bir kusur saylabilir; fakat ne
yeis var! Hayatta, olduklar gibi grnmeyen mrailer ne kadar oksa sanatta da
ruhunu saklamaya almayarak yalnz tabiatlarnn sevkine itba ile iktifa edenler o
kadar az ki Gazalinin ahlak kusurlarna kar olduu gibi edeb nakslarna kar da
msamahakr davranabiliriz. nk o ahlak bir adam ve byk bir sanatkr olmakla
beraber hayatta da sanatta da daima kendisine benzemi, hibir zaman samimilikten
ayrlmamt
Kplzde Mehmet FUAT
(nu: 15, 18 Terin- i Evvel 1917, s.285)
739
3. LTTR NASIL ALIIRMI?
Fransz lisanyla biraz mnasebeti olanlar hatta bu lisana vakf olmadan, lgat
ile megul bulunanlar Littre lgatnn ne olduunu bilirler. Littrenin be ciltten
ibaret lgat kitab Franszcann en byk ve en mhim lgatdr. Edebiyat leminde
kelimeye ve sarf u nahve dair ihtilaflar akademiden byk salahiyetle hale vasta
olan bir kitap Yunancada Rober Etienin Thesaurusu ve Latincede Forsellini ile
Freunnun byk kamuslar derecesinde bir aheserdir.
Bu lgatte insann hayret ve takdirini celbeden ey, Littrenin sabr ve

metaneti ve vasi malumatdr. Malum olduu zere Littre her kelimenin muhtelif
manalarda tarz- istimalini sarih bir surette ayrarak her manaya gre byk edip ve
airlerden ve hemen daima klasiklerden alnma misaller getiriyor. Getirdii misaller
ve u aht o kadar kati ve vazhtr ki bir kelimenin manasnda en ufak bir teevve
meydan kalmasnn imkn yoktur. Kelimelerin hlihazrdaki manalarn bu suretle
ayrp ispat ettikten sonra on birinci on ikinci asrdan itibaren on altnc asra kadar
geirmi olduklar tekml gstererek bir tarihe yapyor ve bunu da redd-i gayr-
kbil misallerle teyit ediyor.
Littr bilhassa kelimelerin meneinden bahsediyor ki bu hususta pek ziyade

muvaffak olmu ve akademi lgatini kat kat gemitir. Mnekkit akademisinin
bundan byle Littrnin mesaisinden istifade etmesini tavsiye ediyor ve bu gibi
byk kamuslar kalabalk heyetler tarafndan yazld halde Littr byle muazzam
bir ii nispeten yal olduu bir zamanda yalnz bana yapmtr.
Littr krk yanda iken Haet Ticarethanesi sahibi kendisine byle bir lisan
lgati yazmasn teklif etti. Littr teklifi kabul etti fakat ancak alt sene sonra ie
balayabildi. Btn lgatn yazlmas 1847 senesinden 1865 senesine kadar yani on
sekiz sene devam etmitir. Tabna 1859 Eyllnde balanm, 1872 senesine kadar
devam etmitir. Littrnin msvetteleri (ilave ksm hri olmak zere) 415636
yaprak kt tekil ediyormu. Matbaada 2242 tahta yaz dizilmi. Bu dizilmi yaz
zerinde yaplan ilavelerde stunluk 292 sayfa tutmu. Eer lgatin kitab yalnz
bir stun zerine tertip edilse imi bu stunun tl 37525 metre tutarm.
740
Byle bir eseri yal bir adamn tek bana nasl yapabilecei akla smyor.
Fakat Littrnin gnde ka saat alt renilince bu hayret hissi derin bir takdire
mnkalib oluyor. Hemen /259.s. hemen denilebilir ki Littr hayatn uykusuz
geirmitir! Hayatnn nasl getiini kendisi bizzat yazmtr (1880) sabahlar
sekizde kalkarm yatak odas ayn zamanda alma odas olduundan yataklarn
dzelterek odas havalandrdklar srada o aa kata inerek meguliyete balarm.
Eserlerinden birounu ve bilhassa lgatin mukaddimesini bu zamanlarda yazm.
Sabahlar saat dokuzda hcre-i mesaisine karak le yemeine kadar lgatin

matbaa tashihleri ile megul olurmu. Saat birde tekrar masa bana oturarak e
kadar muharrir olduu bir gazetenin yazlarn yazar ve ten altya kadar lgati
yazmakla megul bulunurmu. Altda akam yemeini yiyerek hemen ktphanesine
kar ve tekrar lgati yazmaya balayarak artk hi brakmazm. Littre, yemekten
sonra derhal almann muzr olduu hakkndaki hfz-s-shha kaidesini bizzat
bozduunu ve bundan hibir zarar grmediini beyan ediyor. Akam saat yediden
itibaren balayan bu mesai gece yars biraz inktaa urarm fakat yine ie balayan
Littre sabah saat e kadar alrm. O gnlk mesaisi ancak sabahleyin saat te
hitam bulurmu. Hitam bulmad takdirde mesai saatleri daha ziyade temdit
edilirmi. Hemen daima Littr lambasn sndrerek fecrin aydnlnda almaya
devam edermi.
On sekiz sene geceli gndzl devam eden bu keif-i sayn neticesi olarak
vcuda gelen lgat msvetteleri birok kazalar geirmi: (240) paket tekil eden bu
msveddeler, sekiz sandk iinde olarak Pars civarndaki sayfiyesindeki mahfuz imi
ve lzum olduka matbaaya oradan alnrm. 1870 muharebesi esnasnda vukua
gelen asker harekttan dolay sandklar Pariste Haet Ticarethanesi bodrumlarna
nakledilmi. Muhasara esnasnda hibir tehlikeye marz kalmayan sandklar
(Komn) ihtilalinde ktphaneye hcum eden ihtilalciler tarafndan az kald
yaklacakt. Dokuz aylk bir fasladan, heyecanl endieli bir fasladan sonra Littr
yine ie balad.
Son 18 ay zarfnda (1871 1872) meclis-i milliye aza olan Littre eskisi gibi
muntazam alamad. Yalnz sabahlar ve btn gece Pazar ve tatil gnleri alr ve
741
gndz millet ileriyle megul olurdu. Littre byle bir say ile Fransz lisanna
yaplabilecek byk hizmeti yapt.
Littrenin u ksa hayat program, zamann kymetini gstererek say ve

bilhassa sabr ve sebat sayesinde ne yaplabilecei hakknda yksek fikirler
vermekten halli deildir. Byk lmez eserler vcuda getirenlerin ne suretle
altklarn grmek genlik iin pek muhta olduumuz canl ahlak dersini tekil
eder.
N [nun]. S [sat]
(nu: 13, 4 Terin-i Evvel 1917, s.258)
742
4. EDEBYAT TARH
Bosna Hersek diyet meclisi reisi air Paagzde Saffet Beyin slm
Edebiyatnda Bosna Hersekliler namnda bir eseri vardr. Viyana encmen-i
daniin takdirine mazhar olan bu eserde Arap Acem ve Trk lisanlarnda mhim
eserler brakm Bosna Hersekliler hayat ve eserleri hakknda mhim vesikalara
mstenit tetkikler vardr. Bilhassa Hrvat Mahmut Paa, Nergis, Dervi Paa, Sabit,
Hersekli Arif Hikmet hakkndaki tetkikler pek mhimdir. Muasr Yugoslav
edebiyatnn en byk airi saylan ve ark lisanlarnda geni bir vukufa malik olan
mellifin eski Osmanl sanatkrlar hakkndaki bu tetkikleri tabi ehemmiyet ve
dikkatle telakki olunabilir. Muhterem Tasvir-i efkr refikimizin 28 Haziran 1917
ve mteakip nshalarnda Mostarl Dervi Paa hakkndaki tetkik nerolunmutu;
biz de bu saymzdan itibaren nesrin maruf statlarndan saylan Nergis
hakkndaki tetebbnameyi nere balyoruz.
Nergis
Byk air Bk Trk parnasnda inklp vcuda getirmiti. Bknin iiri

ithal ettii nezaket beyan zerafet-i ekl, kendisinden sonra yetien nesil tarafndan
nesirde tatbik edilmi ve mrur- zaman ile hakiki bir tafsih ve terdiye uramtr. O
zaman sanatkr air iin yalnz ilham kfi deil idi. Manzum veya mensur bir ey
yazabilmek iin Arap ve Acem iirinin btn inceliklerini tanmak ve her iki lisanda
sahib-i ihtisas olmak lazm geliyordu. O zamann zevk-i selimi bu tarz istilzam
ettiinden, iir perisinin mahbuplar da bu zevk-i mahsusu nazar- itibara almaya
mecbur olmu ve iir ve nesre gittike daha zarif ve daha tumturakl ekiller vermek
hususunda birbiriyle msabakt etmilerdir.
Bu tarz- mahsusada o zamann airi: Nergis, Veys, Ata o kadar ileri

gitmilerdir ki klasik tarz beyana ve ak iir tasvirlerine alm olan bizler, kemal- i
itina ile her cmleyi ayr ayr tetkik ve tahlil etmeden kendilerini anlayamyoruz.
Bunlarn sar bilhassa sar- mensre lafz ve mana itibaryla
Hypermodernisme iin hakiki numuneler tekil etmektedir.
743
Burada fikirler ifadeleri deil, ifadeler fikirleri vcuda getiriyor; bu suretle
bunlarn asar- edebiyesi ifadenin zerafeti hesabna olarak klasik ehemmiyetlerinden
pek ok kaybetmektedir. Avaz- siyab m tum ve ardan m beynim mazmunu o
zamann tarz- tahririni pek gzel ifade edebilir.
O zaman gerek iirde gerekse nazmda bu tarz- tahrir moda hkmnde

olduundan, tabi bizim Nergis de kendi zamannn evlad sfatyla, modaya uymak
ve modadan bir air olmak mecburiyetinde idi. Bu suretle, vsat hayali ve maharet-i
kalemisi sayesinde Trk air ve muharrirler arasnda mmtaz bir mevki sahibi olmu
ve slup stadanesi ile muasrlar arasnda pek ok perestikrlar kazanmtr.
Nergis Acemlik leminden haber veren bu mehur isim bizim bada domu
ve ark parnasnda bymtr. Trk edebiyatnn devr-i teceddtnden evvel,
Nergisi, inada yekta bir sima gibi tannm idi. Nergisnin ismi bugn bile eski
Trk edebiyatnn perestikrlar arasnda hrmetle yd edilmekte ve Trk mektib- i
liyesinde, bir vakit ki tarz- inaya numune olmak zere Hamse-i Nergisnin
muhtelif paralar okutulmaktadr.
Mehmet Nergis126 Saray Bosnada, 1000 (1592) senesinde tevlit

eylemitir. Pederi Nergisizde Ahmet Efendi balkan ehirlerinin biroklarnda
kadlk etmi ve ikim muhtelif defa meslekle saray Bosnada hizmet eylemitir.
Kendisi mneatnda Ebaen-an-cedd Nergisizde olduunu sylyor. Tahsil-i
iptidayi mahal-i veladetinde grm ve li dersleri stanbulda Kafzde Feyzullah
Efendiden almtr. Fakat bu srada pederi vefat ettiinden tahsilini kesmeye mecbur
olmu ve maietini temin derdi ile uramaya balamtr.
Evvela ilmiye mesleine girerek birka medresenin mderrisliinde

bulunmu ise de ikizdenin dedii gibi: C" C"' #9 * G )G
127
" saika-i ihtiya onu da zebun etmi ve kadlk mesleinde /298.s. airiyle
ekmek taharrisine sevk eylemitir.
126
Acemce Nergis (kesr-i kf ile) ve Arapa Nercis (kesr-i cim ile) ismindeki iee nisbetle Nergis
Trkler Acemce Nergis kelimesini feth-i kf ile kabul ettiklerinden Nergisyi de o tarzda
telaffuz ederler.
127
htiya arslan tilki eder.
744
lk defa Hersekte Gabela kasabasnda ve bade, 1030 (1620) senesinde
Mostarda kadlk etmi ve burada Gazavat- Mesleme ismindeki eserini yazmtr.
Bil-hire yeni Pazar ve Binaloka (1628 1308)da hizmet etmi ve nihayet Manastr
kadlnda da bulunmutu. Nihalistan, eserin nihayetindeki kendi ifadesine
nazaran Manastrda yazmtr.
lim ve kemalin, fart- nezaketi ve tabi-i adilnesi dolaysyla her tarafta

halkn hrmet ve tekrimine mazhar olmu ise de amirleri tarafndan laykyla takdir
edilememi olduu zannedilmektedir. Bunu kendisi yle ifade ediyor:
imdi kader Nergisyi zaar bilmezler veli
Sonra anlarlar fakir binv-y nidgen
ikizde de bunu teyden diyor ki: Nergis pek byk fezail ve mzayay
kendinde cem eylemi kymettar bir vcuttu. Fakat zaman, itihar ve temyiz etmesine
meydan brakmad; bylece geldi ve geti.
Nergisye 1044 (1622) senesinde tarihinde bir daha tesadf ediyoruz. Bu

tarihte Sultan Murat- rbin arzu-y mahsusu zerine vakanvis sfatyla revan
seferine itirak ediyor. Fakat esn-y rahta Kekbuze civarnda bir bataklk iinde
brgirinden derek hayat- saynn en ziyade mahsul verebilecei bir zamanda terk-
i hayat ediyor. Cenazesi buradan Kekbuzeye nakledilmi ve hkmet hesabna
olarak ehir-i mezkrede defnedilmitir128. Mezar tann zerinde u beyit
mahkktr: Efzanen ve mana dedim tarihini ah bin krk drtte gt Nergis.
te bu suretle biare Nergisi kadere kar kskn ve kendisini kadlktan

kadla atan zamann ricaline kar muber olarak hayatna hatime ekiyor. Tam son
gnlerinde hkmetin resmi vakanvisi sfatyla bilhassa kabiliyet-i ilmiyesini
gstermek ve saray erknyla stanbul ricalinin nazar- dikkatlerini celp edebilmek
frsat eline getii bir zamanda, brgirden dmek ve boynu krlmak
mecburiyetinde kalyor. Bu talihsizliin fevkinde bir eydir!
128
Uakzde: Zeyl-i Atai, varak 13.eyhzde: varak 12.Mehmet Tevfik sa Hazinetl-
fnn esrine atfen nann stanbula nakledildiini ve Eypte medfen olduunu sylyor.
745
Nergisnin Viyana saray ktphanesinde ve stanbulun birok
ktphanelerinde mahfuz el yazmalar arasnda matbu ve gayr-i matbu mebzuliyetle
mevcut olan metrukt- kalemiyesi hakknda yakndan bile bir hkm
veremeyeceiz. Binaenaleyh bu byk bonaa layk olan hkm dierlerine terk
ederek biz yalnz elimizde mevcut baz asarnn tetkiki ile iktifa edeceiz.
Nergisnin en byk eseri Hamse-i Nergisdir. stanbulda mteaddid

defalar tab olunan129 bu eser isminden de anlald zere be muhtelif kitaptan
mrekkeptir.
Birinci kitap Nihalistan olup buda be ksma (Nihal) mnkasmdr:
Nihal-i evvel: Kerem- Sha hikyelerini,
Nihal-i Sani: Ak hikyelerini,
Nihal-i Salis: bret amiz vekayi muhtelife hikyelerini,
Nihal- i Rabi: Misafirperverlik hikyelerini,
Nihal-i Hmis: Sulh ve tvbekr hikyelerini muhtevidir.
Nergisnin tumturakl ve uzun ser levhalarndan karabildiimiz ksa

mevzular ite bunlardan ibarettir.130 Bu kitab hangi tarihte vcuda getirmi olduunu
bilmiyoruz. Mamafih istimal edilen sluba baklacak olursa bunun mellifin son
asar adedini dhil olmas icap eder. Her ne zamanki hame-i hamame mevzun-u
terane-i dikle avaze-i muarefet perdaz ilh tarznda balayan bu kitapta, bizi
boan yle bir tetabu- izafet vardr ki bir cmleyi bir nefeste okumak gayri
kabildir.
kinci kitap iksir-i sadet olup mam Gazalinin Kimy-y Saadet

ismindeki kitabnn tercmesinden ibarettir. Ahlak bir mevzuda olan bu kitap
tasavvuf felsefesinin dekaik hkmyesiyle ml--mldr. mam Gazali burada
129
Benim elimdeki Hamse stanbulda Tatyanos Divitciyan Matbaas tarafndan tab olunmutur.
Bunun kimin tarafndan ve hangi tarihte neredildii belli deildir. Viyana saray ktphanesinde
mevcut nshadaki kitap tertibat benim elimdeki tabn tertibatna uymuyor. (1285 tarihinde tab
olunmutur- mtercim)
130
Gustav Flokel : Viyana ktphane-i kral ve imparatorisinin Arapa, Farisi ve Trke el
yazmalar. Cilt-2 sayfa 265 numara- 1059 Flokel bu kitap hakknda Kitab- Nihalistan diyor
ki doru deildir. Bunu mutlaka birisi bu lime yanl anlatmtr. nk bizzat muharrir kendi
mukaddimesinde bu el yazmay grmediini sylyor.
746
Allaha iman, zata iman, leme iman ve mevti takip edecek ahvale iman gibi drt
rkn-i esasiyi (unvan mslman) erh ve izah etmitir. Krk muhtelif usl drt
rkn zerine bina edilmitir.131
. B.
(nu:15, 18 Terin-i Evvel 1917, s. 297)
131
Goe: mam Gazlinin hayat ve sar.
747
VII. ETMLE LGL YAZILAR
1. MLLET TERBYES, DEVLET TERBYES
timai btn slahatta, teceddtte en mhim vasta phesiz terbiyedir.

nk bir cemiyet dhilindeki messeselerin yani lisann ve din, ahlak bedi, ilah
fikirlerin, duygularn intikali terbiye ile olur. Her ocuk bir cemiyet iinde
doduunda o cemiyetin lisann, dinini renir. yilik, gzellik hakkndaki
duygularn alr ferd uuru zerinde mensup olduu cemiyetin vicdan teekkl eder.
Hibir ocuk doarken ftr bir lisan bir din bir ahlak bir adet ilah getirmez. ocuun
lisan, dini, adet ve ahlak bedi duygular hep muhitinin eserleridir. Her fert onlar
cemiyetten aynen alr. Bunlarda verasetin hi tesiri yoktur. Demek oluyor ki her
ocuun ald terbiye mensup olduu cemiyetin terbiyesidir. O kk byk vahi
veya mtemeddin her cemiyetin bir terbiyesi olduuna gre terbiyenin iyi veya fena
olmas nisbdir. Bir cemiyet iin iyi ve mfit olan bir terbiye tarz dier bir cemiyet
iin muzr olabilir. Bir airet cemiyeti iinde domu olan bir ocuun kan davasna
haris olarak yetimesi ve cemiyet iin gayet tabi bir hadisedir. Bundan dolay da her
cemiyetin daha dorusu her cemiyet enmzecinin kendisine mahsus bir terbiyesi
olmak lazm gelir. Bu terbiye ocuklar mensup olduklar cemiyete hazrlar. ntibak
ettirir, ocuk da bu cemiyetin istihza ettii beden, zihn ve ahlak kabiliyetleri
inkiaf ettirir. Binaenaleyh her terbiye ocuklar mensup olduklar cemiyete iyi
hazrlayp hazrlamadn iyi intibak ettirip ettirmediine gre iyi veya fena olur.
ocuun muhitine intibak iyi oluyorsa terbiye muvaffak olur demektir. Evvelki
makalemizde de sylemi olduumuz vech ile terbiye esas itibaryla cemiyetin bir
makesi bir tarz- tecellisidir. Mrebbi her muallim ana babalar o muhitten yetimi
olduklar iin terbiye ile mkellef olduklar ocuklara bizzat alm olduklar fiilleri,
duygular telkin ederler. Bu telkinin cemiyetin tarz telkini, cemiyetin fikir ve
duygularnn mecmua olmas zaruridir. u kadar ki bilhassa bizde olduu gibi-
mrebbiyeler (mektep olsun, aile olsun) daima ocuun muhitinden ocuun
hazrlamas icap eden muhitten yetimi olmuyorlar. Bilakis gayet muhtelif ve hatta
ayn cemiyet iinde bazen birbirine zt muhitlere cereyanlara mensup oluyorlar ve
748
ocuklara onlarn asl mensup olduklar muhitin messeselerini telkin etmiyorlar,
yani ocua mill bir terbiye vermiyorlar. Memleketimizdeki vahim terbiye buhran
bundan douyor. nk bizde medrese terbiyesi, mektep terbiyesi, aile terbiyesi
birbirinden ayrld gibi mektepler iinde mahalle mektepleri, evkaf mektepleri
mrif mektepleri ve sonra Alman, Fransz ilah terbiyesi veren birtakm mektepler
yekdierine bsbtn zt terbiyeler veriyor. Aile ile muhit arasnda da ekseriya
mbayenet /59.s. bulunuyor. Bu kadar muhtelif cereyanlara tbi olan gen nesil bir o
tarafa bir bu tarafa ekiyor, memleketin umumi terbiyesinde bir vahdet olmad gibi
bizim asl mill terbiyemizin hangisi olduu da bir trl tayin olunamyor.
Bu buhrann nn almak ve mill terbiyenin neden ibaret olduunu tayin

etmek zere tekil edilen Mill Terbiye Encmeni bu ar ve ehemmiyetli vazifeyi
yklenmi ve bu husustaki telakkileri telif ve tevhide balamtr.
Her cemiyetin, her cemiyet enmzecinin kendisine mahsus bir terbiyesi

olmak lazmdr, demitik. Bizim cemiyetimiz henz intikal devresinde olmakla
beraber mill devresine yaklamaktadr. Mill devlet de bu gn asri enmzec
addedildiine gre ocuklarmza verilecek terbiye mill ve bu noktay nazardan asri
olacaktr. timaiyatta millet, ayn lisan konuan, ayn harsa yani ayn duygulara,
ayn ananeye ve itikada malik olan insanlarn mecmuadr. Memleketimiz dhilindeki
Trkler bir millet tekil eder. Binaenaleyh ocuklarmza memleketimizi dhilinde
konuulan Trkeyi yaanlan din fikir ve itikatlar ahlak bedi duygular telkin
etmek zere mill bir terbiye vermek demektir.
Fakat her ocuk millet cemiyetinden maada daha hususu ve kk zmrelerde

tabidir. Milletine intibak eden ocuk ayn zamanda mensup olduu meslek zmresine
intibak mecburiyetindedir. Yirminci asr daha ziyade bir i blm taksim-i amal-i
asr olduu iin her meslek ayr ayr zmreler tekil ediyor. Her fert milletinden sonra
bu zmrelerden birine baldr. O zmrenin istilzam ettii fikr ve ahlak kabiliyete
muhtatr. Nihayet cemiyetin hcresi hkmnde olan kk aile zmreleri de vardr.
Binaenaleyh terbiye ocuklara tercih sras ile devlet, millet, meslek, aile
mefkrelerini ve bu cemiyetlerden her birine kar cemiyetlerinin neden ibaret
olduunu telkin etmelidir.
749
ocuklarmz bundan maada siyasi bir cemiyet olan (devlet)e Osmanl
devletine mensuptur. Osmanl Devletini kuran Trkler olmakla beraber bunda
Trklerden maada kavimler de dhildir. Bundan baka Osmanl Trklerinin haricinde
dier Trklerde vardr. Mill terbiye Trkln hissi gibi Osmanllk hissi telkinde de
ihmal gstermemelidir. Esasen bizde Trklk mefhumu Osmanllk mefhumunu
muhtevidir. Bunlar birbirine zt deil yek-dierinin mtemmimidir. nk bu gn
btn Trklerin mterek hars Osmanl renginin harsndan ibarettir. u kk
hlasadan gryor ki terbiye ancak mill olabilir ve gayesi de mill harsn telkinidir.
Vatan dediimiz eyin ruhu millet ve bedeni devlet olduu iin millet terbiyesi ile
devlet terbiyesi arasndaki fark srf eklidir. Siyasi bir vatan terbiyesi olan devlet
terbiyesi, hars bir vatan terbiyesi olan mill terbiyenin bir czdr. Mill terbiye
ancak bu suretle tamam olabilir. Trk ocuu Trklk kadar Osmanll da
sevmelidir. nk Trklk mefkrenin bir eniyeti ise Osmanllk da eniyetin bir
mefkresidir.
(nu:3, 20 Temmuz 1917, s.58)
750
2. AVRUPADA TAHSL
Bu hafta yevm gazeteler arasnda eski bir mesele tekrar tazelendi: Avrupada
tahsil meselesi nasl olmal? imdiye kadar bundan bir kaide kmad ilh imdiye
kadar birok defalar uzun mnakaalara sebebiyet veren lehinde aleyhinde birok
szler sylenen birok tedbirler tavsiye edilen bu mhim mesele hakknda
gazetelerimizin nihayet birka stun ayrabilmeleri biraz ge olsa bile herhalde
memnuniyetle telakki olunacak bir eydir. Dnnz bir kere: Haftann her gnnde
bitip tkenmez siyasi mevzulara gmlen baz Haidenburga baz Joffera akl
reten sk sk Snitoya Loid Georgea yksek perdeden kan baz
gazetecilerimiz memlekete ait canl meselelerde uramak lzumunu anlasnlar. te
bu yle kolay kolay inanlmayacak bir hadisedir.
Yalnz ne yalan syleyelim her eyde olduu gibi bu meselede de

ciddiyetsizlik, samimiyetsizlik itiraz iin itiraz kaidesi kendisini gsterdi. Bir taraf
Avrupa da tahsil eden genlerimizi umumen kaydyla yani hibir istisna kabul
etmeksizin- ceff-el-kalem batrmaya kalknca bu kadar ak hakszla kar
mdafaalar hatta daha hararetli daha mbalaal davranabilirlerdi. Falan veya filan
ilim messesesine u kadar sene bir ey anlamadan devam etmek yahut falan ve filan
yerlerden birka dzine diploma ile dnmek ilim ve irfana delalet etmezmi !...
Pekl, etmesin fakat bu byle olmamakla niin aksi sahih olsun? Neden falan
yerlere giden anlamam yahut madrabazlk iin gitmi addedilsin? Kendimizin her
eyi bildiimize hkmedip bakalar hakknda bu kadar fena nazarlarla mcehhez
olmak acaba doru bir hareket midir? Hukuk yahut siyasiyat tahsiline gidenler her
eyi renseler bile mill tarihe, mill hukuka bigne kalyorlarm! Bu iddiada
bulunanlara kar fakat mill tarihi bilen kim ? diye bir sual frlatyorsanz skttan
baka ne cevap verirler? Sedieuden Garp Tarihini Hammerden Osmanl
Tarihini Lben Kohenden Trk ve Mool tarihini okumakla mill tarih
renilecekse mill tarihi bilmediklerine hkmedilen genler nihayet bir ayda bu
ileri yapabilirler. Eer ilim endiesi yoksa kendilerini mill tarih mtehasss
addederek mesela on bin sayfa tarih yazdklarn da bara bara syleyebilirler,
diyeceksiniz. Deil mi? Hayr ite onu yapamazlar nk mill tarihi bilmeseler bile
mill tarih bilmek ne demek olduunu bilirler
751
***
Eski irfan hayatmzn canl ve parlak devirlerinde bizde li tahsil tarz ok

dikkate ayan bir ekilde idi. Evvela talebe ilmi, ilim iin renirler. Sevdikleri
ubeye ilahi bir ak ile hibir maddi fayda beklemeksizin atlrlard. O zamanlar
slm leminin muhtelif yerlerinde vsi nispette ilmi bir i bl vard: Mesela Kahire
de en yksek fkh ilmi Halepte o asr kelmiyynun bir stad, amda zamann en
maruf mantks, irazda en namdar bir filozof bulunurdu. lim yolunda hayatn her
trl meakkatlerini her trl sefaletlerini nihayetsiz bir vecd ve nee iinde
karlayan o devrin sabr ve alkan genleri bu byk limlerin rahlesi karsnda
oturmak iin senelerce diyar diyar dolarlar am ve Kahirede Arap ilminin en derin
noktalarn irazda Acem hkmet ve edebiyatn Semerkantta tp ve riyaziytn
esaslarn btn manas ile renirler. Nihayet memleketlerine bazen aarm bir
sakal fakat ekseriya yedi iklimden toplanm geni bir malumat /62.s. humlesi ile
dnerlerdi. te Araplara lisan ve edebiyatlarn reten Acemlerin edebiyatn
yaratan fkhta kelamda felsefede amal addedilen Trk genleri o zamanlar byle
yetiirdi. slmiyet muhafazas urunda kann en ok kahramanca dken
slibiyyunun nihayetsiz sellerini onlardan daha heybetli kan selleri ile bastrp geriye
atan Trk genleri ilim ve sanat leminde de harikalar gsteriyorlard.
Bu gnk ilim ve medeniyet hayat eski devirlerinkinden ok daha kolay bir

ekildedir. Artk bu gn ele kaln bir asa alarak bin trl meakkatlerle diyar diyar,
iklim iklim dolamak mecburiyeti yok. Kitap tedariki eskisi gibi yalnz rical-
kibriya mnhasr deil Avrupann dr-l fnnlarna giderek her trl alma
vastalarn kendi nnde hazrlanm gren genler iin nihayetsiz bir ilim vecdi
iinde yalnz ilim gayesini gzeterek almaktan baka bir zorluk kalmyor. Oradaki
hayatn bitmez tkenmez sefahat cazibeleri arasnda milletinin yarnki ihtiyacn
duyarak o ihtiyacn bykl derinlii nispetinde almak lzumunu hisseden
milliyeti bir gen bu ar vazifeyi vicdanen ykseklii nispetinde pek kolay ifa
edebilir.
Hi phe yok ki biz bu gn yaamak iin Garp medeniyetine girmeye mill

ruhumuzu o medeniyet iinde inkiaf ettirmeye muhtacz. Garp ilmi, garp usl,
garp kafas buraya biran evvel girmeli ki ryasn grdmz yeni hayat burada bir
752
dakika evvel yaanmaya balasn! Bunun iin ne lazmsa bir an bile tereddt etmeden
onlar yapmaya alalm. lim messesleri mzeler, ktphaneler aalm darl-
fnnumuzu muhtelif meslek mekteplerimizi daima slah ve tevsi edelim. Burada iyi
tahsil gren talebemize muhtelif garp memleketlerinde tetebbu seyahatleri
yaptralm. Fakat btn bunlar evvelce iyi dnelim. Niin ve nasl yapacamz
hatrdan karmayalm.
imdiye kadar gnderilen talebeden byk istifadeler temin etmedik

diyorlar. Bu mtalaann doruluunu hi kimse inkr edemez. Mademki evvelce
umulan neticeyle elde edilen netice arasnda byk farklar var, o halde bunun
sebeplerini arayarak bir daha onlarn tekririne meydan brakmamak icap eder. Mesela
hukuk felsefe, edebiyat gibi eyler iin burada ancak tli bir tahsil grm olanlar
Avrupa darl- fnnlarna gndermek hibir fayda temin etmiyor. Sonra on on
drt yanda henz mill ahsiyetten tabiatyla mahrum genleri yollayp iptida
muallimi yetitirmeye almak ok yanl bir adma benziyor. te bu gibi birok
meseleler var ki matbuatmzn terbiye mtehassslarmzn onlarla uzun uzun
uramalar icap ediyor. Fakat mnakaa iin mnakaa dsturunu ilim ve irfan
inhisarcln bakalarn techil suretiyle ulemadan geinmek usln brakarak
ciddi grltsz mtevaz bir surette Yoksa imdiye kadar yaptmz gibi devam
edecek olursak bu cins mnakaalardan Barika-i hakikat deil ancak grlt kar!
***
mzasz
(nu: 4, 2 Austos 1917, s.61)
753
3. ALMANYAYA GDEN TALEBE
Hkmet tarafndan her sene Avrupaya tahsile gnderilmesi mutad olan

talebe harp dolaysyla senedir Almanyaya, Avustralyaya ve ksmen svireye
gnderiliyor. Bu talebenin tarz- tahsiliyle kendilerinden ne suretle istifade
edileceini afkr- umumiyeyi ciddi surette muhikk olarak igal ediyor. nk
memleketimiz bu genlerden birok eyler bekliyor.
Son iki sene zarfnda gnderilen talebe ile evvelce gnderilmekte olan talebe
arasnda mhim farklar vardr. Evvela birok sebeplerden dolay gnderilen
talebenin sini nazar- dikkate alnmyor. Evvelleri on dokuz yandan kk genler
gnderilmez iken imdi on drt on be yanda ocuklar gnderiliyor. Saniyen son
zamanlarda gayet muhtelif mesleklere sanatlara heves edilmekte ve bu talebenin
ekserisi fabrikalara ticarethanelere ilh... Gnderilmektedir. Salisen Garp irfanna
heves o kadar artmtr ki byle bir buhran zamannda bile gerek resmi ve gerek
hususi teebbsler ile gnderilen talebenin adedi binlere bal oldu.
Memleketten binlerce ocuun hibir usle esasa, prensiplere istinat etmeden

l-ale-t-tayn ecnebi mekteplere gnderilmesi istikbal iin beklenilen kaideyi haiz
olmayaca hatta muzr neticeler verebilecei iin bu meseleyi tetkike dnmeye
ihtiya vardr.
Fikrimize gre ilk esas olarak lisana vakf olmayan talebeyi gndermemelidir.
ntihap edilenler arasnda lisana vakf olanlar yoksa bunlara bir mektepte hususi
snflar alarak bir sene zarfnda yalnz lisan tedris edilmeli ve sonra izm
olunmaldr. Ecnebi mekteplerinde lisan tahsiline hasredilecek zaman esnasnda sarf
olunacak masrafa yazk olacak gibi hi lisan bilmeyen ocuklar birok mkilta ve
mhlike de marz kalr. Okuyup yazmay ve bir derece ifade meram renen talebe
lisan nokta-i nazarndan orada birka ay iinde tekmil eder ve asl tahsiline
balayabilir.
kinci ve mhim art gnderilecek talebenin mill terbiyeye esas olacak tahsil
grlm olasdr ki bu da hi olmasa alt senelik iptida mekteplerinde metin, esasl
bir tahsile vasl sultani tahsiline mtevakkftr. Buradan ecnebi memleketlerine giden
talebe kendi lisann, kavaid-i lisaniyesini, mill tarihini, corafyasn ve edebiyatn
754
tam olarak grm ve bu surette memleketine ve milliyetine salam bir merbutiyet
hissetmi olmaldr. Ayn zamanda bu tahsil esnasnda ocuklar on be on alt yana
doru vukua gelen genlik buhrann da mill muhitleri iinde geirmi bulunurlar.
Milliyet terbiyesini veren bu lisan ve adab ve ksmen felsefe tahsili grm genler
ecnebi mekteplerinde geirecekleri birka sene zarfnda memleketleri, milletleri iin
kaybolma tehlikesine marz kalrlar.
Esasen tli tahsil grmemi bir ocuun birden bire yabanc bir muhitte
yabanc bir harsa atlm ve bilhassa memleketimizin tarz- hayat tarz- maieti ile
hi kabil kyas olmayan bir say, meguliyet hayat iine girmesi midi evki cesareti
ebediyen sndrebilir. Bu hususta dikkat ve teyakkuz ile davranmak iktiza eder. Hele
talebenin mnhasran liytta ok para kazandracak mesleklere hazrlanmalar
onlar menfaatperest maddiyat yapar. Hlbuki bizim daha ziyade idealistlere ahsi,
ferdi menfaatleri millete feda edecek maneviyat unsurlara ihtiyacmz vardr. En
maddi mesleklere giren genlere bile bu manevi terbiyeyi alm bulunmas lazmdr.
Srf fabrika imalathane terbiye ve tahsilinin muzrt da ite bundadr.
Herhalde garbn bize irfan yani teknikleri malumat ve uslleri lazmdr.

Maneviyat, duygular milletin mal olmaldr.
Talebenin idaresi ve teftii yek nazarda basit grnen ve fakat hakikat halde
gayet mkil olan bir meseledir. imdiye kadar yaplan tecrbelerden iyi neticeler
elde edilememitir. Talebenin idaresini mahalli baz hususi zevata, hususi
cemiyetlere terk etmek pek faydal olmuyor. Talebenin iaesi, idaresi oturaca
pansiyon ve aile daima hissen intihap edilmeyerek ocuklarmzn hakiki istirahatlar
hakiki menfaatleri bazen de ahsi, maddi menfaatlere feda ediliyor. Bir mfetti de
btn bu vazifeleri gremiyor. Mfettilik iin daima talebe iinde gezecek tahsil ve
talebe ahvaline esrarna vakf mrebbilik, mritlik hasilini haiz millet-perver
zevata ihtiya vardr. Mfettiler yalnz talebenin tahsisatn maddi ihtiyalarn
imtihanlarda derslerde ki derece-i muvaffakiyetlerini mektuplarla renip tahrirat ile
merkeze bildirecek idare memurlar olmamal. Genlerin ahlakn, seciyesini,
hislerini idare edecek mtefekkirler olmaldr. Bu meselenin muhtelif safhalarn
sras dtke mevzuubahis edeceiz.
755
*
**
Tercme Edilen Kitaplar.
- Merutiyetin ilanndan beri bilhassa hrriyet matbuatnn ilk senelerinde

byk bir evk ve galeyan iinde nerolunan ve sabah doup akam batan gazeteler
trl trl mecmualar arasndan birok da kitaplar kt. Bb- li caddesindeki
kitaplarn tozlu camlarn yaymaclarn intihap ettii duvar stlerinin dkkn
nlerini artk solmu kalpleriyle eln tezyn eden bu byk isimli kitaplar pek moda
hkmn alan itima ilimlere mhim felsefe bahislerine ait ve ekserisi tercme
edilmi bazs da asl mellifin ismi hfz edilerek tercme tarifiyle telif edilmiti.
Bugn bu gibi ilimlere merakl olan birok genler bu kitaplar okuyorlar ve
bunlardan istifade umuyorlar. phesiz bunlar arasnda okunmaya layk cidden gzel
eserler de vardr. Fakat bu gibileri istisna tekil ediyor. nk ekseriyetle
haddizatnda hibir /86.s. kymeti haiz olmayan bu gibi kitaplar tercme edilirken de
yle bir kalba dklm ki iinden klmak bir ey anlamak kabil deildir. Bu
kitaplardaki tercme numunelerinden birkan asl metinlerle bir arada neretmek
hayli elenceli hatta gln bir eser vcuda getirir. Bu kitaplarda en di kelime
hatalarndan en basit cmleleri byk bir maharetle en garip en manasz bir ekle
sokan hatalara varncaya kadar hepsi grlr!
Yek nazarda kolay grlen tercme teliften g ve hususi bir iktidar ve

mahareti istilzam eden bir itir. Mtercimin her iki lisana da iyice vakf ve o ilme
laykyla aina olmas art olmakla beraber bundan maada birde ayrca tercme
kudreti lazmdr. Yoksa herkesin iptida natamam bir lisan vukufu ile nne gelen bir
kitab tercmeye kalkmas gln ve okuyanlar iin muzr neticeler veriyor.
Tercme edilecek kitaplarda bir de hissen intihap lazmdr. Biz garbn btn
eserlerine muhtacz. Btn kitaplarn lisanmza nakli faydal olur. Fakat hepsinden
evvel muhta olduumuz birtakm ah eserler esas kitaplar vardr ki en evvel onlar
tercme etmek iktiza eder.
Binaenaleyh mtercim kitap okuyanlarn bu hususta baz dikkatlerini celp

eder ve ellerine geen tercmeye ehemmiyet vermek suretiyle manasz birtakm
756
cmleleri bo yere anlamaya alarak vakit zayi etmemelerini ve bu hususta sahib-i
malumat zatlarn fikirlerini almalarn tavsiye ederiz. Yeni Mecmua buna dair
sorulacak suallere cevap vererek karilerini tenvir etmeyi bir vazife addeder.
**
mzasz
(nu: 4, 2 Austos 1917, s.75)
757
4. MAARF ISLAHATINDA TBA NAZARYES
Merhum Emrullah Efendi vaktiyle marif slahatndan bahsederken bir

Tb Aac nazariyesi karm, o zamandan beri bu nazariyenin birok lehtar ve
aleyhtarlar teekkl etti. Ne zaman memlekette marifin slahndan, ilmin
intiarndan bahsolunsa ortaya bu aa misal olarak atlyor. Emrullah Efendi sa
olsayd bundan ne demek istediini tamamyla renirdik Muallim
mecmuasnda- Bilmem hangi sebepten- bu mesele yine mevzuubahis oldu. lim tb
aac gibidir. Yukardan aa doru iner, dendi. Sat Bey buna da itiraz etti fikrini
ispat iin eski makalelerini, raporlarn yoklayarak ve bunlardan fkralar toplayarak
iki makale neretti. Drl- fnn tekilatna baland u srada meselenin halli,
imali neticeleri itibaryla haiz-i ehemmiyettir.
Sat Bey diyor ki: Marifin btn aksam ve abat arasnda edit bir irtibat
vardr. Hibir ube-i marifin, hibir derece-i tahsilin dierlerinden mstakilen slah
ve tenski kabil deildir. Ezcmle mektib-i liyenin terakkisi onlarn talebesin ihzar
etmekte olan mektib-i iptidaye ve tliyenin terakkisine mtevakftr. Sat Bey
birka iyi iptida ile birka iyi idadinin drl- fnna mahrec msned tekil
edebileceini ve bir memleketin terakkisi iin yksek bir ilim zmresine ihtiya
olduundan drl- fnn ihdas iin uzun mddet beklemenin haiz olmayacan da
sylyor. Sat Beyin bu fikirlerini kabul etmeyecek bir fert tasavvur edemeyiz.
ptidai mektepleri olmayan bir memlekette sultan mektepler, sultanileri olmayan
memlekette li mektepler ihdasn dnmek tabi doru olamaz. Maarif derecelerinin
bu tarz- taksimi bir memlekette ilmin geirdii tekml devrelerine tetabuk eder ve
gayet mantkdir. lmi, limleri iptida tahsil derecesinde olan milletlerde iptida
mektepleri alr. lim ve bununla beraber limler de biraz daha ykselince tli
mektepler ve asl ihtisas ve yksek ilim teekkl ettii zaman drl- fnnlar kade
olunur.
Fakat bir memlekette ilmin iptida tli veya li addedilmesi o memlekete gre
yksek bir derece-i ilm ve binaenaleyh en yksek maarif messeseleri olur.
Messeselere dier milletlerin vasl olduklar derece-i ilme kyasen iptida, li
namlarn veriyoruz. ptidai ilim derecesine vsl olmu bir milletin en yksek ilim
758
zmresi ancak o tahsil ve terbiyeyi verenler, o ilimle megul olanlardr. Binaenaleyh
ilim yine onlardan balyor ve aa doru halka iniyor. Mektep tekilatnda daima
aadan yukar gidildii gibi ilim daima yksek tabakadan aa iniyor.
Memlekette ilim yava yava derinleip ilim adamlarnn derece-i iktidarlar

fazlalatka tli mektepler ve nihayet ilim ubelerinde ihtisas ba gstermeye, herkes
bir ilimle megul olmaya balaynca li mektepler, drl-fnn teekkl eder.
Maarif mektep tekilat ilmin bu tarz tekmln zaruri bir surette takip eder.
Herhangi bir devrede alacak mekteplere herhangi nam verilirse verilsin, drl-
fnn denilsin, sultaniye denilsin, o behemehl memleketin o devredeki ilim
derecesinin pr mkesi olur. Yani memlekete nispetle pek li farz edilen o messese
mterakki memleketlere nazaran yine tli ve hatta iptidadir. Sat Bey bunu takdir
ediyor diyor ki: dad mektebi olmayan bir memleket tasvir ediniz. Orada birden
bire drl-fnn tesis edebilir misiniz? phesiz orada aacanz messest-
tlimiyeden birine isterseniz drl-fnn ismini verebilirsiniz Fakat ne yaparsanz
yapnz o messeseyi -bir mddet- sadece bir idad olmaktan kurtaramazsnz. Bu
gayet tabidir. nk bir memleket ilmin muhtelif devrelerini geirerek mantk bir
ey takip etmelidir. Bunun misalini bizde grdk. Elli sene evvel alm olan ilk
drl-fnnumuz vaktiyle bir idad derecesinde bile deildi. li bir mektep olarak
alan mekteb-i milliye yine tli bir messeseden baka bir ey olamamt. Son
senelerde bizde de muhtelif ilimlere ihtisas girmeye, tli mekteplerden yetien ve
tahsil derecesini gerek ahsi tetkik ve tetebbularla gerek Avrupa messeselerinde
tahsil sayesinde geen mtefekkirler zmresi yetimeye baladndan drl-
fnnumuz idadi ile li tahsil arasnda bir intikal devresi geiriyor. Ancak bugn li
bir messesenin yalnz eklini alabilmitir.
Fakat bu asrda yaamak isteyen bir millet drl-fnnunu tekil iin daha
bekleyemez. Mevcut iptida mekteplerimiz bir drl-fnn teekklne msaittir.
nk asr bir drl-fnna lazm olan yksek ilim amilleri drl-fnn eklen
olsun fliyette olduka yetiecektir. Drl-fnnun asl vazifesi de mill hars
yapmaktr. Hars teekkl etmi milletlerde mrif slahatna ale-t-terect aadan
balanabilir. nk /98.s. o hars muhitte yetien iptida muallimleri millete o
terbiyeyi verebilirler. Fakat bizde henz mefkre vahdeti bile teekkl etmemitir.
759
ptidai tli muallimlerinin telkin edecei mefkreleri, ilm uslleri drl-fnn
hazrlayacaktr. nk her eyden evvel memlekette bir ilim havas, bir ilim muhiti
teekkl etmelidir ki mrebbiler ondan istifade bulunsunlar. limde bizim derecemize
gelmi bir memlekette bil-vsta veya bilvasta iptida ve tli mekteplerin
muallimlerini yetitirecek li bir messeseye ihtiya vardr. nk maarif slahat
ancak o zaman kabil olabilir.
Demek oluyor ki maarif mektepler mantki bir tekml ile aadan yukarya
doru gitmekle beraber bunun her devresinde ilim yksek zmreden aaya doru
iniyor. Bizim u halimizde maarifin btn derect yukardan hayat alabilir.
Aasn slah iin evvela yukary yapmak lazm geliyor.
Emrullah Efendi merhumun demek istedii buydu zannederiz.
***
imdiye kadar mesleki bir zmreye ait ilk mecmuamz olan Muallim
Mecmuas bu hafta ilk senesini bitirmi oluyor. Btn bir sene zarfnda gayet
istifadeli makaleler neretmi pek mhim ve mfit mnakaalara sayfalarn amt.
Muallimin kaca gnleri herkes sabrszlkla beklerdi. ki yana giren refikimizi
tebrik ile bu mstakil ve ilm mesleinde devam ve muallimlerimizi daima irat
etmesini temenni ederiz.
***
mzasz
(nu:5, 9 Austos 1917, s.97)
760
5. VATAN TERBYES
Vatan terbiye vermek, ocua vatan mefkresini telkin etmek demektir. Her
mefkre gibi, vatan mefkresi de cemiyetin, hayatn yaratt bir histir. Bir histir,
diyoruz, nk fikir halinde kalan vatan muhabbeti hibir zaman btn kuvvetini
ihraz edemez; ordularla insan lme sevk edecek bir kuvvet halini alabilmesi iin bu
dncenin sarih ve vazh fikir sahasndan, mhim ve mudil hissiyat sahasna,
kalbin tarif ve tayin edilemeyen karanlklarna inmesi lazmdr. Bunun iindir ki
vatan sevgisi, bir kimsenin dnce ile muhakeme ile hsl edebildii bir tasvir
halinde kaldka ferdilikten kurtulamadka, cansz ve mcerret bir nazariye
olmaktan kamyor. Galeyanl, keif bir cumhur iine girince bu fikir, muhafaza-i
nefis endiesinden daha kuvvetli bir amil hkmne giriyor: Vatana
merbutiyetlerinden phe edilen, kozmopolit addolunan birok genler bu harpte en
evvel atee atlmlardr.
Binaenaleyh ocuklara vatan terbiyesi vermek iin ilk vasta onlara

kendilerinde bu mefkreyi uyandracak fikirler telkini /355.s. ile beraber, zaman
zaman bu mefkreyi kuvvetlendirecek itima hayat yaatmak ve bu hayatn onlarda
brakaca galeyan ve vecd htrasn daima canlandrmaktr. Bu his ocuklarda bi-t-
tabi ar bir tekmle tbidir. Vatan sevgisinin ilk ekli, kk ocuklarda grlen
aile muhabbeti, muhit muhabbetidir. ocuk evvela iinde byd yuvay, evi,
baheyi, anasn, babasn, etrafndaki arkadalarn sever: Bu samimi hududu
geemeyen mefkresi baka eylerin mevcudiyetinden bi-haberdir; fiili ve cevval
muhayyilesi de bu grdklerini daha fazla ssler, bytr: kk ocuk nazarnda,
vatan, bu muhitten ibarettir.
ocuk byyp de yava yava itima hayata dhil olduka ilk vatann
hududu geniler: O zaman vatan, kendi ky, daha sonra kynn merbut olduu
nahiye, binalar, camii, mektebi, emesi, insanlardr. Fakat bu mevzu vatan hissi
ocuklarda o kadar kuvvetlidir ki onlarda dier hisleri grletir: Bir mahallenin
ocuklaryla dier mahallenin ocuklar arasnda, hatta iki ky ocuklar arasndan
iddeti dvlere kavgalara sebep olur. Bu gibi maeri kavgalar herkesin ocukluk
761
hatrasnda mahfuzdur; bunlar, bil-hire milletler arasnda vukua gelecek
muharebelerin bir balangcdr.
Bilhire, vatann hududu daha ziyade geniler; ky ve civar yerine vilayet

havalisi kaim olur. Bu havali muhabbeti ekseriya pek kuvvetli olur ve pek g zail
olur; Konyallar, Ankarallar, Erzurumlular Daha sonra Anadolulular ve
Rumeliler, kendi eyaletlerine kar kskan bir muhabbet duyarlar.
Fakat bunlar vatan sevgisinin daha ziyade maddi ve iptida ekilleridir. Bu

muhabbet yava yava maneviyata, vatann manevi gzelliklerine, eslaf u azim
muhabbetine mazinin byklne, tarihin ihtiamna da sirayet eder. Artk cemiyet
hayatna dhil olan ocuk her gn her yerde birok frsatlarla eslafn, ecdadn yd ve
tahattur edildiini, bilhassa aile ocanda bunlara kar kuts bir muhabbet
beslenildiini grr, iitir; her an tbi olduu aile terbiyesi ona bu duygular teklin
eder. Mektepte, tarih ve corafya derslerinde muallimlerim szleriyle, nasihatleriyle
bu fikirler, bu duygular daha ziyade vazh, daha fazla sarahat kesp eder.
Memleketinin asl hududunu, milletini ve efradn renir. Milletini tekil eden
fertlerin maziden beri yekdierine kar ne byk rabtalarla bal olduunu anlar.
Mazinin canl dersleri sayesinde bir ferdin milletine kar borlarn fedakrlklarn
grr, tehlikeleri anlar. Ve bilhassa o iptidai mevzuu vatan muhabbeti temeli zerine
btn zenginlii, btn azimet ve ihtiamyla, gzellikleriyle, maddi ve manevi asl
vatan hissi inzimam eder. Vatan ocua, menba mazide ve halde olan byk bir
tesant eklinde grnr. Bu dnceler ve hisler, her gnk telkinlerle, memleketi
ve abidelerini ziyaretle, azam ve kahramanlarn, byk menkbelerini renmekle,
nihayet gerek mektepte ve gerek harite bu hislerini galeyana getirerek kuvvetli
mefkre halinde tespit edecek keif, itima hayat yaamakla kuvvet ve temadi
kazanr:
Mill bayram gnleri muzafferiyet msamereleri, tarihin anl veya hazin

gnlerini temsil edecek musahabeler, temaalar, sancak merasimi, mill ihtifaller,
temsili haritalar, resimler, neideler, marlar, musiki vesaire Hep vatan hissini
takviye edecek amillerdir.
762
Grlyor ki vatan hissi yalnz topraa mnhasr kalmayp, milliyet
muhabbetini de amildir. Ayn zamanda milliyet terbiyesi, milliyet muhabbeti
veremeyen vatani terbiye nakstr. Vatan, milliyet Bu iki mefhumu yek-dierinden
ayrmak kuvvetlerini azaltmaktr. Mill terbiyede (milliyet) ve (vatan) gibi esniniyete
taraftar deiliz.
Her his gibi, vatan hissi de bazen coar veya yanl bir mecra takip eder:
ovenizm ile takip, vatan muhabbetinin bu mnharif ekilleridir. Bunlar, bir millet
dman istilasna, hakszla, zulme urad zamanlar tezahr ederse,
kahramanlklara vesile olur; sair zamanlarda mazurdur. Bunlar milliyetin, mill
terbiyenin menfi ekilleridir. Bu asrda ecnebi dmanl telkininden itinap
etmelidir.
Vatanperverliin bu mnharif ekillerinden istifade edenler, vatan hissine,

vatan muhabbetine itiraz ediyorlar. Rus filozofu Tolstoy nazarnda vatan duygusu,
tabi bir his telakki edilemez. Bu hisler asrlardan beri beeriyet iin bir zil tekil
eden muharebeleri, milletler arasnda itilaflar temadi ettirmekten baka bir eye
yaramyorlar. Tolstoy diyor ki: Bu his bize evvelce ilkah edilmi bir mikroptur.
Evvelleri, insanlar birbirine balamak, hkmetlerin vahdetini temin etmek iin
faydal olmu bulunabilir; fakat imdi insanlar mtemidir, her ey olmutur Artk
bu hissin lazm olduunu imdi de iddia etmek ekinden evvel topraa faydal olan
sabann, ekinleri kardktan sonra da faydal olduunu ileri srmek kabilindendir.
nsanlar vatanperverlik hissini, eski zamandaki faydalarna hatra olarak hfz
etmelidir; nasl ki eski abideler, mabutlar, mezarlar muhafaza /356.s. olunuyor
Fakat mabutlarla mezarlar insanlara hibir zarar vermeden duruyorlar. Hlbuki
vatanperverlik layeud felaketlere sebep oluyor132. Esasen limin her gnk
terakkiyt ve bu terakkilerin itikatlarda ve milletlerin mnasebetlerinde husle
getirdii tahavvller, vatan duygusuyla buna merbut hissiyat bil-zarure ortadan
kaldracaktr. Milletler arasnda mlakat arttka, her millet yek-dierini daha iyi
tandka, sanayi ve ticaret terakki ederek milletler beyninde mahsultn mbadelesi
gitgide tezayt ettike, artk herkes yekdierinin menafini dnecektir. O zaman
milletler yerine milletlerden mteekkil bir cemahir-i mttefike olacak ve sulh kati
132
Tolstoi, Le patriottisme ou la paix
763
surette yerleecektir. Binaenaleyh vatan duygularnn zevaline almak herkesin
borcudur.
Tolstoy vesaire gibi birtakm nazariyatlar bu fikirde bulunuyor. Hlbuki aile

hissi ne derecede tabi ve zaruri ise, milliyet ve vatan hissi de o kadar zaruri ve
tabidir. Esasen hi kimse bu asrda ovenizme, taassuba mncer olan, kendi
milletinden vatanndan bakasn hakir ve zelil gsteren vatan muhabbetini istemiyor.
Herkes muharebe felaketlerine acyor. Hlbuki bunlar itima kanunlarn zaruretidir.
Yeryznde insan bulunduka milletler bulunacak ve milletler olduka harp
olacaktr. Namusunu, haysiyetini muhafazas, endiesi fertten nasl zail olamazsa,
mdafaa hissi de milletlerden zail olamaz. J.J. Rousseaunun dedii gibi: Faziletin en
hayret-efza ekilleri vatanperverlik sayesinde zuhur etmitir. Ispartada, asrlarca
itidali, Atinada adaleti, Romada hep fikir ile rfe muhabbeti idame eden
vatanperverliktir; Leonidasn cesaretini, Aristitin iffet ve istikametini, Sokratn
faziletini, Domoste nin belagatini ikaz eden vatanperverliktir;
.."I .
7S
E
beeriyetin fevkine isal eden de vatanperverliktir.
Asr milletler, lemin ahengine elzem unsurlardr; nasl ki aile tekilat da

cemiyetlerin teekklnde zaruri unsurdur. Nev-i beerin terakkisini, mteekkil
bulunduu cemiyetlerin tehalfndedir. Binaenaleyh ocuklarn terbiyesinde, vatan
muhabbetini izaleye alan nazariyelerden uzak bulunmaldr. Onlar da vatan
muhabbetini zayflatmak deil, bu hissin takviyesine almamak bir cinayettir.
Bundan maada ocuklar birtakm vatanszlarn sofistelerinden vekaya etmelidir. Bu
muhabbetin lzum ve zaruretine esbab zerine ocuklarn nazar- dikkatini celp
ederek kozmopolitizm, beyn-el-milelliyet vesaire gibi parlak maskeler altnda
gizlenen bu yeni tarz mcahitlerin hakiki tehlikesine set ekmek mrebbiyelerin,
muallimlerin borcudur.
(nu:18, 8 Terin-i Sni 1917, s.354)
764
VIII. HABER VE DUYURULAR
1. MATBUAT LEMNDE
Donanma Mecmuas.
Muvakkit bir tatil devresi geiren Donanma Mecmuas tekrar intiara

balamtr. ekil-i haricisi, mndericat, mecmuaya pek ziyade itina edileceini
gsteriyor. Bu mecmuann nerinden maksat bir hayra hizmet olduu iin herkesin
sarf- mill bir iane fikri ile almas lazmdr. Fakat birok fedakrlkla kan bu
mecmuadan ayn zamanda herkesin azam istifa edebileceini ve Donanma
Mecmuasnn ufak bir himmetle gayet mhim fikr hizmetler grebileceini
zannediyor ve byk bir hsn-i niyetle hatrmza gelen baz eyleri sylemek
istiyoruz.
Mecmuann hlihazrdaki muhteviyat herhangi bir mevzuya ait edeb, ilm

makalelerden ibarettir. Bu makaleler byk bir kymeti haiz olabilir. Bu hususta bir
ey diyemeyiz. Fakat Donanma Mecmuas nam altnda kan bir mecmuann
muhteviyat bu mu olmaldr?
Zannediyoruz ki bu mecmua evvela donanma cemiyetinin nair-i efkrdr.

Herkes bu mecmuada mezkr cemiyetin ne gibi faaliyetlerde bulunduunu ne gibi
projeler ihzar ettiini velhsl neler yatn grmelidir.
Saniyen makaleler ekseriyeti itibaryla Osmanl donanmasna ait olmaldr.

Byle bir mecmua Osmanl donanmasnn mazideki ahvaline tarz- tekmlne
istikbalde alaca ekline, byk bahriye seferlerini bahriye muharebelerine byk
kaptanlarmz mer-y bahriyemizin tercme-i hallerine ve ahsiyetlerine ilh
Dair mtehassslar tarafndan yazlm resimlerle mzeyyin ciddi makaleler ner
ederse btn memleket ve her snf- ahali mstefit olur. Ayn zamanda mill
harsmza byk hizmetler ifa etmi olur. Bundan maada umumiyet zere bahriye
ilimlerine bahriye tarihine byk milletlerin donanmalarna ve hele u zamanlarda en
ziyade nazar- dikkati celbeden taht-el-bahrlara dair kaideli malumat istatistikleri,
765
resimleri ihtiva edebilir. Bize yle geliyor ki refikimizin bu tarz- mesaisi memleket
iin pek mfit olur. Hlbuki l-ale t-tayn edebi bir mecmua kald halde tesirleri ve
faydas pek mahdut kalr. Bu mtalaalarmzn nazar- dikkate alnacan mit ile
muvaffakiyet temenni ederiz.
***
mzasz
(nu:4, 2 Austos 1917, s.76)
766
2. BR ZAH
Geen hafta spor ve jimnastik hakknda yazdmz makale baz zevat

tarafndan yanl anlalm olacak ki, spor ve jimnastik merakls baz refikamz
birtakm itirazlar dermeyan ettiler. Hlbuki makalemizde de sylemi olduumuz
vech ile biz spor ve jimnastik aleyhinde olmak yle dursun, her memlekette az ok
meden bir zevk, elence halini alm olan spor ile beden kuvvetleri inkiaf ettiren
idmanlar lzumlu ve faydal buluyoruz. Ancak son ilm-i terbiye hareketlerinin
bidayetinde olduu gibi bu mmareselere de devagil sfatn vermek hususundaki
telakkiyi muzr gryoruz. Memleketimizde henz domak zere bulunan yeni ve
ilm spor ve jimnastik merakyla ve bu vadide yaplan mfit teebbslerle serd
ettiimiz nazariyeler arasnda mnasebet yoktur. Maksadmz, mekteplerde ve
harite mnteir bulunan baz yanl telakkilerin imdiden nne gemektir. tiraz
kabul etmez bir hakikattir: Beden kuvvet, beden tenasp ve gzellik, azl cihet, bir
milleti ykseltmekle kfi deildir; bunlarla beraber fikrimizce daha ziyade fikri
kudret, zihinde ahenk, bedi ve fikr zevk lazmdr. Beden idmanlar hibir zaman
manevi eylere kar muhabbeti azaltmamal, genler Bedenen de kuvvetli ve
mtenasip olmakla da beraber Hibir zaman ilm, edeb, bedi ve ahlak
meguliyetlere l-kayd kalmamaldr Fikrimiz bundan ibarettir. Geirdiimiz u
devirlerde, tedrib (Dressage)den ziyade tahris (Culture) ve temeddne muhtacz.
Bunu kimse inkr etmez zannndayz. Bunda sporun ve jimnastiin de bir hassas, bir
mevkii var. Fakat umumi terkip iinde her eyin miktar evvelden tayin etmek ve
tehlikeyi imdiden gstermek faydal deil midir?
N.(nun) S.(sat)
(nu:25, 27 Knun- evvel 1917, s.498)
767
3. YETMLERMZ
Efkr- ammeyi, matbuat pek ziyade megul eden drl-yetimler meselesi,

geen hafta hallolundu. Bu insan mesele etrafnda daha evvel birok eyler
sylenmi, lehte ve aleyhte uzun uzadya fikirler dermeyan edilmiti. Fakat herkes
bir noktada mttefikti: vatann hudutlarn mdafaa ederken ehit olan
kahramanlarn yavrularn bytmek vazifesi millete kalyordu. Bu vazifeyi zerine
alm olan maarif nezareti ar ve kymetli bir yk altnda, gurur ve endie ile
kedisini mdafaa etti; sonunda davay kazand. Baka trl olmasna imkn yoktu;
cumhuriyetlerine vakf olanlar bunu pek kolaylkla anlarlar. Harp, sefalet ve
mahrumiyet manzaralar ile elim inzibatlaryla, sap da insaniyet ve merhamet
ilerine kar byk bir zaaf hsl etti. Umumi mcadelenin a ve kimsesiz brakt
zavalllara muavenet iin uzanacak el- muavenet kuvvetini her ne suretle tedarik
ederse etsin her tarafta ancak takdir ve tevik uyandrabilir. Mebuslarmzda bu
duygu altnda malup oldular; bu malubiyet, efkr- umumiyede zafere tekabl
ediyor. Baz muharrirlerimizin tavsiye ettikleri mantk ve b-taraf muhakeme, ancak
ferdi mantk olabilir. Ruh ve efkat hisleri ile srklenen bir mecliste mantk
kaziyelerinin muntazam tesellisi daima iflas eder.
Az ok her taraftan ileri srlen teklifler arasnda hepsi makul olmak zere
trl trlleri vard. Ekseriyet, bu messesenin bir hkmet ii olmadn iddia
ediyor; bu ehemmiyetli tekilat- yalnz bte meselesi addederek vilayetlere,
nahiyelere, hlasa ahalinin zerine atyor; dier bir ksm da bu efkat kucanda
yalnz ehit ocuklarnn yer bulmasn mnasip buluyordu.
Btn bunlar nazari, biraz da feri dncelerdir. Lazm olan, evvela byle bir
messesenin almasyd. Filhakika harp eden memleketlerin hemen hepsinde,
drt senelik zaruretlerin vcuda getirdii himaye ve yardm messeseleri hep millet
messeseleridir; hep kadn, erkek efradn teebbslerinden km ve efradn
muaveneti ve faaliyeti ile yaayan tekilattr. nk bizde henz harbin yaratt bu
zihniyetler oralarda oktan beri mevcuttu ve iliyordu. Belediyelerin, ehirlerin,
nahiyelerin hususi cemiyetlerin pek ok zamandan beri am olduklar efkat evleri
her sene, yzlerce, binlerce ksz topluyor ve bytyordu. Harpten sonra bunlara
768
pek az bir ey ilavesine lzum grld. Bunlara ilave edilen tahlil olunan teselli ve
himaye areleri henz bizim hatrmzdan bile gemiyor.
Biz drl-yetimleri amakla, yeni ve fevkalade bir ey yapm oluyoruz. B-

husus bunun hususi ve ferdi teebbslerle meydana gelmesi iin daha pek ok
beklemek icap ediyordu. En vasi tekilat ile en byk ve yksek emellerle ve hsn-i
niyetle ie balayan Himaye-i Etfal Cemiyeti at aile ocana ka yetim
toplayabilir?
Drl-yetim tekilatn vilayet, nahiye tekilatna rapt etmek ise, bunu pek
ok seneler sonraya brakmamak demekti. Esasen evlat- heda iin bil-vasta para
veren yine millet deil midir?
Drl-yetimlerin yalnz ehit evladna ensar- ersz phesiz necip bir

hissin bir noktada pek yksek bir galeyan dercesine varmasndan ileri geliyor; fakat
niin? Bu millet iin erefle len mdafaalarn bizce pek kymettar yadigrlar olan
itam yannda, yine bu millet iin de kimsesiz yaayan ocuklarn da bir himaye
hassas elbet vardr. Yalnz birincileri tercih ve bu hususta bir kabul derecesi ihdas
pek tabidir.
Yalnz, nazar- dikkate alnacak bir cihet vardr ki oda bir araya toplanan ve
bu binlerce kszn btn manasyla bu millet ocuklarnn terbiyesidir. Gzyalar
durdurulan bu zavalllar ati iin yetitirmek lazmdr. Vaka her ne suretle olursa
olsun birok eninler susuyor, birok sefaletlerin n alnyor, fakat bu kadar kfi
deildir. Bundan sonrasn hazrlamak da bir vecibedir.
Bu zavalllar aile terbiyesinden ana ve baba efkatinden mahrum olarak

byyecekler. Onun iin bunlarn resmi ve byk bir messesede terbiyeleri daha
gtr. nk bu terbiye daima eksik kalacaktr. Hlbuki insaniyet ve muavenet
duygularnn tesiri ile bu hislerin vcuda getirdii vazifenin sevki ile toplanan bu
ocuklar millet iin beeriyet iin- yaadklar btn mddete- ayn hislerle hareket
etmelidirler. te vasi mekteplerin her ne kadar olsa mhmel ve hassasiyete kar
mecburi olarak l-kayd kalan skntl muhitlerinde bu hissi terbiye hemen hemen
imknszdr. mknsz grdmz bu terbiye de elzemdir. Buna muvaffak olmaya
almaldr. En iyi are, bu messeselerin her ubesine, her iine, kadnlarn
769
girmesidir. Bu kadnlar - fedakr, onlar kadar byk kalpli ve
efik olmaldrlar. Her biri bilmelidir ki o kendisine tevdi edilen bu birok
yetimlerin anasdr. Her yerde yalnz abus ve maatteessf ekseriye hain
mubassrlarn, verecekleri ekl terbiye kfi deildir; muzrdr. O ocuklar,
hayatlarnn her dakikasnda alakaya alayacaklar zaman kendilerini dinleyecek
lzumunda teselli edecek ve sevecek bir kadn kalbi, ana muhabbeti bulmaldrlar;
hasta olduklar zaman onlara kadnlar bakmal, kadnlar yemek yedirmeli, yatrmal,
oynatmal, okutmaldr. Ve bu ulv vazifeyi btn ana hassasiyeti ile kadn
inceliiyle yapacak birok kadnlarmz gen kzlarmz vardr.
(nu: 31, 8 ubat 1918, s. 80)
770
4. SULH MJDES
O kadar tehlikle beklenen ilk sulh mjdesi nihayet geldi. seneden fazla
bir zamandan beri dnyay altst eden byk muharebeler arkta bitmi oluyor. Her
emelin, her vaadin her hlyann sonunda ebedi bir terane gibi tekrar olunan: nallah
harpten sonra, Sulh olsun da temennileri, ksmen, husle geldi. Yeni
Ukrayna cumhuriyetinden bir gn sonra ihtilalci ve sosyalist Rusyada sulhu ilan etti.
Bu ilk sulh haberini alrken bizi sevindiren yalnz korkun bir harbin uzun
mahrumiyetlerin artk bitmi olmas deildir. Rus sulhu, ayn zamanda, yksek
mefkrelerin, kuvvetli imanlarnda bir muzafferiyetidir; fikir leminin, kaba
maddiyat zerine galebesidir.
Ne gariptir ki cihan harbi vsi emperyalizm umdeleri ile iktisdiyatta

umumi hkimiyet iddialaryla balad; ihtiraslarn alevlendirdii bu yangn nihayet en
mfrit sosyalizm nazariyeleriyle snyor. Bu ilk sulh yeryznde artk ilmin
kuvvete, mefkrenin harsa galebe aldna bir delil addolunamaz m? Daha harp
ortasnda, hemen hemen btn memleketlerde halka doru bir hareket balad;
Almanyada, Avusturyada, skandinav hkmetlerinde umumi demokrasi arzularna
ahit olduk. Halkn Aristokrasi ve Burjuvazi bakiyeleri zerine son ve kati bir
hcumu olan bu itima hareketler, birden bire kadnlk meselelerini de ortaya
kard. Saydmz memleketlerden ekserisi kadnlarn da umumi intihap hukukunu
ve hatta memleketi idare haklarn teslim etmeye mecbur kaldlar.
Dnya iin bir kymet addedilen bu dehetli harp inkr edilemez ki bu suretle,
birok mefkrelerin husle gelmesine de pek msait bir saha tekil etti. Rusyadan
kopan Bolevik rzgr Avrupann avam ve amele kitlelerini birden bire ihya edici
bir nefes gibi titretti. Rusya urini karan Lenin ve Teruki bu asrn en byk
idealistleri srasna gemitir. nk onlar takdir eden, alklayan hkmetler
devletler deil milletlerdir, halktr. Her tarafta avam kitlesi bu fikirleri alklarken
dman memleketlerde resmi azlar, gazeteler tezyif etmeye alyor. nk
dmanlarn muzafferiyet planlar alt st oldu. Fakat sulh pek sri ve sri olduu
kadar da cazip bir eydir Er ge oralarda da kuvvet kazanacaktr.
771
Bizi asl memnun edecek bir cihet de Rus arlnn ortadan kalmasdr. Bu
suretle Moskof tehlikesi, Trkleri asrlardan beri zen bu kbus artk bertaraf
olmutur. Ayn usl halk bir millet olan Trkler gen ve mefkreci komularyla
bundan byle pekiyi geineceklerdir. Ruslarn bu defa hcum ettikleri aristokrasi
idaresini biz, pek oktan geirdik
Fakat bu sulh mjdesiyle yalnz sevinmek kifayet etmez. Btn bundan

alnacak birok hisselerimiz vardr.
Harbin ksmen bitmi olmas ve bizim iin en byk tehlikenin ortadan

kalkmas bundan sonra rahat etmeye bir ey yapmaya vesile tekil etmelidir.
nmzde alan devre, en iddetli ve en kesif bir faaliyet devresidir. Ona gre
hazrlanmal ve o tarzda almaldr. Karl Kafkas hudutlarnda, ark Anadolusunda
yurtlarndan uzak yerlerde vatan kurtarrken ehit den ve gazi olan kardelerimizin
bu sulh zaferinde en byk hisseleri vardr. Sulh haberini aldmz vakit en evvel
hatrmza gelen o muhterem mdafaalardr; erefle len bu mdafaalarmz takdis
ederiz. Onlarn millet iinde bo braktklar yerleri doldurmak bu mukaddes hatray
tebcil iin en iyi frsattr; hudutlara siper olurken birok kymetli mefkreler,
muhayyileler, nadir istihdadlar, kuvvetli kollar zayi oldu; kalanlar gidenlerin artk
aramzda olmayanlarn yerine geecektir. Bunun iin de birka kat fazla almak
lazm geliyor.
Btn Avrupay sarsan hareketlere, memleketimiz bigne kalamaz. Bahusus

bu hareketler, bizim intikal ve hazrlk devremize, milletin geirdii buhran
zamanlarna tesadf etti. Mill felaketlerin hsl ettii uyanklk imdi de idare
edilmeye, en doru istikametlerine sevk edilmeye muhtatr. imdiye kadar nispeten
til-i devran mtefekkir snfn, milleti idare eden mnevver zmrenin ok almas
ve silah yollarn ilim ile, ahlak ile aramas ve bulmas lazmdr.
Artk memleketi idare ile de mkellef olanlar ilim usllerinden istifade

edeceklerdir; Rus ihtilalini idare edenler bize ilmin byk numunelerini de
gsterdiler. Lenin her eyden evvel bir mtefekkirdir.
Fikir hayatmz, ka senedir tevkif halindedir. Son zamanlarda grlen

terakki eserleri daha pek ok ileri gtrlmeye muhtatr. imdiden sonra milletler
772
kendi kendilerini idare edecekler. Vakit ile deil manevi inkiaf sayesinde terakki
edebileceklerdir. Zafer veya galebe bu umumi msabaka sahasnda belli olacaktr.
Herkesten geri kalmamak iin bizde almalyz; ihtisas dairesinde inat ile fazla evk
ve taassupla ceht etmeliyiz. Artk bizim de dhilerimiz yetimelidir. Burada da
felsefe nazariyeleri, ahlak umdeleri kmal; ilimlerin, fenniytn nazariyelerinde
tatbikatnda byk eserler vcuda gelmelidir. Vcuda getireceimiz bu mill
felsefeden, ahlaktan, ktphanelerde, laboratuarlarda limlerimizin kefedecei bu
mill eserlerden imdiye kadar bize yalnz bol bol vermi olan Arap fikriyat istifade
etmelidir. Siyaset iktisat sahasnda da ancak o zaman istiklal kazanm oluruz.
Ka senedir bir serap farz ettiimiz sulh devri hakikat olmaya balad
zaman bunlar dnmeliyiz. Harpten sonra Diye dndmz zamanlar bu
emeller bu gayelerle dolu olmaldr. Emin olunuz ki tinin bu devresi kuvvetli celt,
kuvvetli iman devresidir.
(nu: 32, 14 ubat 1918, s. 101)
773
5. DRL-FNN TEKLATI
Merutiyetin drl-fnnu ne halde bulduu malumdur: Tp ve hukuk

faklteleri birer meslek mektebi halinde ayrlm bulunuyordu; asl drl-fnn ismi
altnda toplanan fnn, edebiyt ve ilahiyat ubeleri ise tali bir mektebin biraz daha
ykseinden baka bir mahiyette deildi. Tedrisat, hibir ihtisas endiesi mevcut
olmakszn idadi mekteplerinde olduu gibi snflara takdim edilmiti. Merutiyetten
sonra maarif nezareti makamna geen zatlar arasnda mtemmedin bir mektepte
drl-fnn nam altnda byle bir mektebin idamesi caiz olamayacan dnerek
bunu hakiki bir ilim ve irfan messesesi derecesine ykseltmek isteyenler
bulunmam deildir; fakat bu husustaki tasavvurlar hep havada kalm, faaliyet
sahasna gememiti. Drt sene kadar evvel balayan darl-fnn tekilat
mtekmil safhalar geirdikten sonra nihayet bugn hazrlanm bulunan kanunu
meydana getirdi. rfan ve ihtisaslarnda memleketimizi mstefit etmek emeliyle
edebiyat, hukuk ve fen fakltelerine Alman profesrleri celbi bu slahatn ilk adn
tekil eder. Bu mtehassslar buraya geldikten sonra drl-fnnla daha ilk
temaslarnda hemen yaplmas icap eden eyin ne olduunu anlatmakta glk
ekmediler, Trk meslektalarnn da ayn kanaati beslediklerini anlaynca beraberce
ie baladlar ve bir slahat projesi tanzimi iin mteaddid itimaler akd ettiler. Bu
projelerin birincisi bundan sene evvel edebiyat fakltesi meclis mderrisi
tarafndan ikmal ve nezarete takdim edilmiti; ertesi sene de hukuk ve fen faklteleri
mderris meclisleri mtalaalarn beyan ettiler. Nezaret bunlar ayr ayr tetkik ve
nihayet-i umumi bir proje halinde tevhid etti ve maarifimizin u derecesine; iptidai,
tli ve li tedrisata amil olmak zere hazrlanan maruf- umumiye kanunu ne ayr
bir fasl olarak ilave etti. Ali Mnif Beyfendi maarif nezareti vekletini der-uhde
ettikten sonra meclis-i mebusann bu seneki itimanda mzakere edilebilmesi
pheli bulunan maarif-i umumiye kanunundan drl-fnna ait ksm ayrd ve her
faklteye mensup ikier zattan tekil edilen salhiyettar bir komisyona tevdi eyledi;
mrn-ileyhin riyaseti altnda mteaddid itimaler akd eden bu komisyon
tetkikatn ikmal etmi bulunuyor, kanun layihas da bu gnlerde meclis-i mebusana
gnderilecektir.
774
Drl-fnn imdiye kadar gerek ilm, gerek idar husustta, tabi ki bir
sultani mektebi gibi, marif nezaretine merbut bulunuyordu. En ufak ve adi bir
masraftan tutunuz da mderris tayin ve azli, tedrisatn bu veya u suretle icras, her
sene ders programlarnn tanzimi, imtihanlarn nasl yaplaca gibi hakiki bir drl-
fnnun iptida fakat esasl hukukuna varncaya kadar btn ilm ve idar ilere
mnhasran nezaret hkim idi. Drl-fnnu bu zihniyetle taklide devam etmek gz
nnde duran bir bedaheti kabul etmekte srardan baka bir ey olamazd. Tabidir ki
yirminci asrda byle bir drl-fnna yer yoktur. Komisyon daha ilk gnde drl-
fnnun ilm idari bir muhtariyete malik bulunmas prensibini kabul etti ve bundan
sonraki itimalerini kanundaki maddeleri hep bu esasn izdii daire iinde ve ayn
zihniyetle mzakere ve hl eyledi. Drl-fnnun umumi meclisine, faklte reisleri
ile mderris meclislerine verilen hukuk; mderris ve muallimlerin tayin ve azlinde
gzetilen esaslar hep bu prensibin tabi icabatndan baka bir ey deildir.
Drl-fnn namn tayan messeselerin bir milletin, deil yalnz irfan

hayatnda hatta siyasi mevcudiyetinde nasl bir mil olduunu anlamak iin hukuk
fakltesi mderrislerinden tedrisat taliye mdr-i umumisi Adil Beyin Alman
Hayat- irfan unvanl nefis kitabn okumak kifayet eder. Adil Bey, eserinin Alman
drl-fnnlarna ve bilhassa Berlin drl-fnnuna hasrettii ksmnda Alman
mill birliinin bu messesta neler borlu bulunduunu pek canl bir surette nakl ve
tasvir ediyor. te biz de drl-fnnumuzu bir gn byle bir kemale vasl olmu
grmek emelini besliyoruz. Yalnz iyi bir kanunla bu gayeye kolayca vasl
olabileceimizi hi kimse mit etmiyor; asl say hayat kanunun tatbikinden sonra
balayacaktr. Fakat yine herkes una kanidir ki drl-fnnu yapacak olanlar
vazifelerini asr bir zihniyetle telakki edemezlerse arkasndan koulan hedefe vasl
olmak imkn yoktur. te bundan dolaydr ki mstakbel ilim ve irfan
messesemizin /118.s. ilk temel talarn matlup vech ile tanzim edilmi grdmz
vakit bu byk teebbsn muvaffakiyetinden mit var olabileceimizi hisseyledik.
Hazrlanan kanunun ancak umumi izgileri hakknda gazetelerde birka bent

okuduk; teferruat henz mehuldr. Mamafih salhiyettar zatlarla vuku bulan
muhaverelerden anladk ki drl-fnn kanunun pekiyi dnlm ve her bir
mtemeddin memleketin drl-fnnuna hkim olan nizam ile mukayese
775
edilebilecek ekil ve mahiyette tertip olunmutur; yukardaki tenkit hakkmz
muhafaza etmekle beraber imdilik bunu bu suretle kayd ve kabul ederiz.
Tanin ile kdam, birincisi bir ba makale ikincisi de bir bend mahsus ile
drl-fnn kanununu byk bir tevecchle telakki ettiler; mit ederiz ki teri
meclisler dahi bunu ayn hisle kabul ve mzakere edeceklerdir.
**
Nfus Meselesi
-Nfus azalyor, buna bir are dnmek lazm. te cihan harbinin ortaya
att nakarattan biri daha: Harpten evvel zaten baz memleketlerde bu ikyet
devam edip gidiyordu. Muharrirler buna dair yaz yazyor; gazeteler, mecmualar
bunu mnakaa ediyor; mebussan ve ayan krslerinde de hatipler bu itima
meseleyi ara sra kurcalayarak hkmeti ikaza alyor. Bunda nen ziyade Fransa
ikyeti idi: Franszlarn miktar her sene yle mthi bir nispette azalyordu ki
bunun nne geilemeyecek olursa koca Fransann birden bire bil-feci nfus
buhran karsnda kalvermesi pek mmknd. Harp zuhur edince meselenin
vahameti artt, bin trl are dnld: Matbuatn bir ksm hodbin bekrlara hcum
etti ve nfusun tezyidi gibi mill bir vazifeye itirak etmekle srar edeceklerin bir
vergiye tabi tutulmasn iltizam etti. Baz gazetelerde ok ocuk yetitirecek ailelere
muavenet ve himaye temin eden kanunlar yaplmasn ileri srdler. Harp
esnasndaki Fransz neriyatn muntazam surette takip edemediimiz iin btn bu
mnakaalardan ne netice elde edildiini bilmiyoruz. Fakat ortada muhakkak olan bir
ey var: Bu mesele orada memleketin mtefekkirlerini, muharrirlerini, devlet ricalini
megul etmekten hali kalmyor.
Anadolunun topraklar altnda uyuyan servetleri oradan karacak kollar

bizse salgn hastalklarla zaten her sene pek ziyade azalyordu; on seneden beri harp
halinde bulunan memleketimiz iin bu mesele herhalde daha byk bir ehemmiyeti
haizdir. Geen hafta nfus siyaseti unvanyla Vakit Gazetesine makale yazm
olan Doktor Rabnov esasen hepimizin malumu bulunan bu hakikati bir daha tekrar
etti ve Almanyann takip ettii nfus siyaseti hakknda kymetli malumat verdi.
776
Doktor Rabnov meseleyi bilhassa tevlidtn azl cihetinden mtalaa ediyor:
Almanyada tevlidt sahasndan devaml ve gze arpacak kadar mhim bir tenakus
vardr; 1900 senesinde sa olarak doan Alman ocuklar 2150000 miktarnda idi;
1912 senesinde ise ancak 1900000 ocuk domutur. 1900 senesinde Almanyada
62, 1912 senesinde ise 66.000.000 nfus mevcut olmasna nazaran 680.000.000
nfusun 620.000.000 nfustan daha fazla ocuk yetitirmesi icap ederdi. Neticenin
maks kmas intibah mucip olmu ve vefeyatn nne gemeye almak suretiyle
bu mahsur kaldrlabilmitir. O surette ki yine bu 1912 senesinde Almanyada
tevlidat vefeytn 800000 kadar fevknde bulunmu, yani Alman nufusu 1000000a
yakn bir miktarda artmtr. Almanlar vefyat mmkn mertebe tehdit etmek
suretiyle nfusun tenakusuna set ekmek iin verem, frengi gibi sri hastalklara ve
ocuk hastalklarna kar iddetli bir mcadele amlar ve bundan mhim neticeler
elde etmilerdir: Vereme kar balayan mcadele neticesinde senede 65000 kiinin
hayat kurtarld gibi ocuk vefeyatnda da yzde 3040 derecesinde tenzil vardr.
Vefeyt azaltmak, bir memleketin nfusundaki veya tenakusun bil-vasta

nne gemek iin bir aredir. Cihan harbi, Almanyada esasen mevcut olan tevlidt
noksann bilhassa ehemmiyet verilmesi icap eden bir mesele haline koymutur:
Milyonlarca erkein senelerden beri cephelerde bulunmas bittabi tevlidt azaltyor;
bir taraftan da harbin mucip olduu vefeyat nazar- itibare alnrsa nfus meselesinin
itima ehemmiyeti derhal tezahr eder. Almanya bunu tamamyla takdis etmi ve
salam esaslara mstenit bir nfus siyaseti takibine balamtr: Bugn
n bir nfus siyaseti encmeni vardr ve faaliyetle vazifesini ifa

eylemektedir. En evvel dnlm ola ey tevlidttaki tenakustur. Bu tenakusu
tevlid eden sebepler arasnda iradi surette ocuk miktarnn tahdidi ehemmiyetli bir
rol oynamakla beraber buna en ziyade Avrupa mekteplerinin hemen kffesinde
iktisad hayatn eski eraiti kalmamtr. Evvelce ziraat memleketi olan yerler sanayi
merkezi oluvermi. Bu hadisenin neticesi olarak btn hayat ve bilhassa aile hayat
esasl surette tahavvle duar olmu ve hele ikan- erait ve itiyadt pek
fenalamtr. Btn bunlara bir de kadnn fabrika yolunu tutmu olmasn ilave
ederseniz tevlidttaki tenakus izah edilmi olur. Hastalk bu suretle anlaldktan
777
sonra usl dairesinde bunun arelerini aramak lazmdr. ktisadi hayatn mihverini
deitirmek elimizde olmad iin buna ancak ikinci dereceden birtakm tedbirler
dnebiliriz: Mesela vergi kanunlarnda birka ocuu olan aileler hakknda
birtakm msaade ve imtiyazlar gstermek, kadn ve ocuklarn himayesi iin tekilat
yapmak, iskn eraitini slah etmek gibi.
Doktor Rabnov nfus meselesini bizim nokta-i nazarmzdan da mtalaa

ederek diyor ki: Bu harpten evvel Trkiyelinin hali nfus tenakusundan en ziyade
ikyet edecek bir halde bulunan Fransadan bile fena idi; mamafih bu hususta
rakamlarn belgatine mracaat etmek mmkn olmuyor, zira itimada layk
istatistikler yoktur. Bu nfus tenakusunu srf sri hastalklarn tahribatyla izah etmek
doru olamaz: Trkiyenin merutiyetten beri harp halinde bulunmasnn da byk
dhili olmak icap eder; harbin ilk tabi neticesi zrriyet yetitirecek senede bulunan
nfus ve binaenaleyh tevlidat azaltmasdr.
Makalelerin hlasas burada bitiyor. Doktor Rabnov meseleye bi-ttabi bir

Alman gzyle bakyor ve bunu o suretle terih ve muhakeme ediyor. Bu suretle
dnld takdirde bir Avrupalya hususuyla bir Almana gre nfus siyasetinin
en birinci esas tevlidt oaltmaktr; faaliyetin mhim ksm buna hasredilmekle
beraber vefeytn tenakus suretiyle de nfusun tevkif veya tednisine bil-vasta olsun
almak kaideden halli deildir. Takip edeceimiz nfus siyasetinde tevlidt
artrmak hususunun mhim bir mevki igal etmesi, bunun iin de bir taraftan
tenaslemani olan frengi gibi sri hastalklara kar iddetli bir mcadele amak,
dier taraftan da ok ocuklu ailelerin gerek hkmet gerek umum messest
tarafndan muhtelif suret ve vastalarla sahabete mazhar olmasn temin etmek icap
edeceini inkr edecek deiliz. Fakat bize kalrsa bu, bizim iin imdilik ikinci
derecede gelen tedbirlerden saylabilir. Almanyada vefeytn nne gemek
hususunun ikinci, tevlidt artrmak meselesinin ise birinci derecede saylmasn
anlarz: Maiet, hayat, shhat- nokta-i nazarndan Trkiye ile Almanyay ayn
seviyede tutabilir miyiz? Bunda cehaletin de byk bir dhili vardr ve yle
iitiyoruz ki memleketimizde salgn hastalklara ve bilhassa Anadolu nfusunu en
ok ykan stmaya kar harp am olan Shhye Mdriyet-i Umumiyesi bundan
dolay byk mkilata duar oluyor. Bu salgn hastalklarn Anadolu halisi arasnda
778
yapt tahribatn mthi saffeti ile tavsif edilebilecek bir derecede olduu
muhakkaktr ve bundan dolaydr ki bizim birinci vazifemiz bu hastalklara kar hi
gecikmeden muntazam tekilat ile usl bir mcadele amak ve muvaffak oluncaya
kadar bunu devam ettirmektir.
Kzm inasi [DERSAN]
(nu: 32. 14 ubat 1918, s. 117)
779
6. K TMA
Bir hafta ara ile iki meslek itima oldu. Bu itimalerden biri matbuata mensup
olanlar, bilhassa gazetecileri, dieri muallim ve muallimeleri talim ve tedrisle
uraanlar bir araya toplad. Bir meslek mensuplarn ayn manevi gaye iin alan
bu kadar ok kimseleri birka saatlik samimi fikir ve ruh mbadelesinde bulunduran
itimalar memleketimizde pek sk grlmyordu; meslek birlii etrafnda husle
gelen evk, ate, dnteki serbestlik bu celselerde belki ilk defalar grlyor.
nk gen matbuat cemiyeti ehrimizin eski ve yeni gazetecilerini,

mecmualarn, muharrirlerini, btn azasn ilk kongre haline avdet ederken derin bir
arzunun sevkine tbi idi, byk bir emel besliyordu: stiyordu ki memlekette pek
mhim bir terakki amil olan matbuat meslei, onu kabul edenlerce ve millete
yksek ve muhterem tannsn. Bu meslein ileride uzviyet haline gelecek ahlak,
adetleri, ananeleri, btn meslek hayat imdiden tayin ederek yava yava
teekklne doru gitsin. Bu kaideleri kabul edenler meslek hayatn bu surette
yaamaya muvafakat edenler, btn meslektalaryla beraber tayin ve takrir ettikleri
nizamlar haricine kmay zell addedeceklerdir. Bu itimalardan doacak meslek
ruhu, meslek ahlak her birimiz zerinde pek kuvvetli birer amil olacaktr. Kongrenin
muhtelif celselerinden alacamz vecd, evk, dnme ve say zamanlarnda hem bir
menba, hem de manevi rehber vazifesini grecek her seneki itimalar, sene iinde
trl trl vesilelerle meslek ayini eklinde meslektalar bir araya toplayacak
sebepler, mevzular bu gazetecilik vecdini, bu meslein ahlak kuvvetini mtemadiyen
canlandracaktr.
Temenni ediyoruz ki bu kongre, gazeteciliin memleketimizde byk bir

telkin, bir terbiye amil olduunu nazar- dikkate alarak, efkrn tehalfleriyle hareket
eden bir propaganda aleti olmaktan ziyade, ammenin ruhuna nfuz eden bir halk
merbisi olduunu bir kere daha teyit edecektir. Bunu btn izann esasen kabul ve
tasdik ettii tabidir. Fakat buna kongrenin cemiyet ruhu hkim olmaldr.
Muharrirler, mtemevvic ve mphem cereyanlarn tehlikeli, korkun mecralarn
takip ederek gnn galeyanyla, her zaman deien muvakkit fikirlerin intifa
kuvvetinden deil, prensiplerden, zaman haricinde, maddiyatn fevkinde yaayan
780
ebedi umdelerin ulesinden ilham almaldr. Matbuat, ammenin ruhuna kuvvet,
inirah vermekle mkelleftir. Rehberliini bu suretle yapabilir.
Kongreden, cemiyetin ruhundan ve nizamlarndan mit ettiimiz ite bu

manevi vecdli hayat, meslek hayatdr.
Dier itima da bize ayn meslek dncelerini verdi. lim terbiye

encmeninin daveti ile drl-fnndan toplanan muallimeler, muallimler meslek
hayatlarna yakndan dokunan meseleleri konumak, belki ruhlarn ezen endieleri,
pheleri izale etmek iin geldiler. O kadar geldiler ki o byk salon imdiye kadar
hibir konferansta bir itimade grmedii kalabal grd; muallimelerimiz belki
muallimlerden daha oktu. lk itimada daveti kabul edenlerin bu kadar ok olmas
bizi en evvel memnun edecek, memleketimizde mrebbilik hayat, mektepilik
istikbali hakknda imdiden byk mitler, emniyetler uyandracak bir eydir. Bunu
grdk, pek ok sevindik.
Mzakerelere atfedilen cedit, herkesin gsterdii samimiyet bir mesele

etrafnda hissolunan alaka, ilk defa yaplan bu cins bir itimadan, tebrike ayan
grlen hallerdendir. Biroklar sz ald, syledi; herkes sylemek arzusunda idi.
Mkfat ve mcazat meselesi muallimlerimizi pek alakadar etti. Muallime
hanmlarmzda da bu arzuyu beklide yalnz eksik olan cesareti grmek isterdik.
Syleyenlerin ekserisi nazariyelere sapt. Bazen dzgn ve hatta ho

ifadelerle iyi sylenenler de oldu; fakat bu szler arasnda itiraf edelim ki esas,
temel az salam, fikriyat pek oktu. Mkfat ve mcazatn lzumu veya
lzumsuzluu hakknda ekseriyetin kanaati henz anlalmad. Mcazat olmazsa
ocuklar muallime hrmet etmiyor, ders dinlemiyor diyenler olduu gibi maddi ve
manevi mkfatn son derecelerine levha-i eref, tevzi-i mkfatn sihrine
inananlar, hatta talebeye muallimler tarafndan mkfat olarak para verilmesi
lzumuna kail olanlarda vard.
Denize den bir ocuun bir daha deniz kenarna gitmediini hikye eden bir
muallim gibi tabi mcazat taraftarlar da yok deildi Hatta cismani mcazat meth
edenlerde oldu.
781
Muallimlerimizden, nazariyattan ziyade mahedeler, ahsi tecrbeler,
vakalar dinlemek istedik. Bu itimalarn alaka merkezi bu zat ve mehassas
mahedeler olmaldr. nk mkfat ve mcazat nazariyeleri etrafnda ka asrdan
beri ne kadar sylenmi szler, yazlm eserler var Korkarz ki bu itimalarda
mnakaa bir ruhiyat ve itimaiyat meselesinin halli eklini alsn Ve krs bir
talakat msabakas krss olsun.. Herkes yalnz grdklerini, yaptklarn ksaca
anlatsa, celseler daha canl istifade daha umumi olur zannndayz.
Herhalde bu itimalar, muallime ve muallimlerimize almak birok

meseleleri kurcalamak, yaptklarn dnmek hususunda bir kuvvet ve gayret
menba olacaktr. Ruhlarnn oradan alaca evk ile galeyan ile vazifelerini daha
emin ve memmir bir surette ifa edeceklerdir.
kisi de ayn sahada, ayn gaye, halkn terbiyesi iin alan bu iki mrebb
meslein, itimalarn hi phesiz herkes memnuniyetle karlar; onlardan birok iyi
eyler bekler.
(nu:33, 2128 ubat 1918, s. 121)
782
7. UN
Feminizm leminde: Cihan harbi olmasayd phesiz ki kadnlar, bugn

kazanlm bulunan hukuku elde edebilmek iin daha ok zaman beklemeye mecbur
olacaklard. Zanneder misiniz ki harbin dourduu ihtiyalar srkleyip getirdii
hadiseler olmasa ngilterede, Avusturyada, Rusyada kadnlara bu kadar abuk
intihab hakk verilecek, Rusyada. Trkistanda kadnlardan nazar grlecek, Brest
Litovski mzakeratna bir Rus madamesi merhus saffeti ile itirak edecek ve hususi
ile bizde Trk hanm okumak, almak sahalarnda erkein yan banda kolayca bir
mevki temin edebilecekti.
u birka sene iinde feminizm hakikaten pek sratli admlarla ilerledi, adeta
kotu. ngiliz Sofrajetleri akbet meramlarna nail oldular: Yeni ngiliz intihap
kanunu 20 yan ikmal eden 6 000 000 ngiliz Leydisine memleketin dhili, harici
siyasetinde rey hakk veriyor; bir gazeteye gre bu kanundan en ziyade muhafazakr
frkas istifade edecekmi. Geenlerde Avusturyada kadnlara ayn hak bahedildii
malumdur. Rus kadnlar ihtilalin balangcndan beri bu hakka maliktir. imdi de
haber alyoruz ki Rus Trkistannda arkadalarmzn tekil ettikleri yeni ve mstakil
hkmette de Muhlise ve Emine isimlerini tayan yeni Trk ve Mslman hanm
birer nezaret sahibidirler ve bunu haber veren gazete bu iki hanmn pek ciddi bir
tahsil grdklerini ve cihana bir gsteri olsun diye deil bu makamlara ehil
olduklar iin kabineye alndklarn temin ediyor.
Kadnlarn byle en yksek makamlara kadar karak bir memleketin dhili

ve harici siyasetine yakndan itirak etmeleri yle bir suali hatra getiriyor: Bundan
acaba nasl bir netice zuhur edecek? Bir Fransz muharririne gre kadnlarn umumi
hayata karmalarndan en evvel siyasi ahlakmzdan byk bir salah husle
gelecektir. Bundan baka feminizmi muvaffakiyeti, her bir meselenin daha beeri
dncelerle, mutlak bir adalet hissi ile hallini temin edecektir.
**
Feminizmden bahsederken hanmlarmz dnmemek mmkn m? Geen

gn Peteden ilk defa olarak stanbula gelmi bir Macar matmazeli ile
783
gryordum; bahs, dne dolaa memleketimize, Trk hanmlarna intikal etti.
Henz buraya muvasalatnn nc gn olduu iin yalnz ilk ihtisaslarndan
bahsetti. stanbulu midinin fevkinde bulduunu, burada bir Avrupa ehri grmeye
muntazr olmadn syledikten sonra mhim bir hadise naklediyormu gibi bir tavr
alarak bir gn evvel iki Trk hanmyla grtn anlatt; bu ziyaretin kendisinde
hsl ettii tesir hala ilk kuvvetini kaybetmemiti. Sordum:
Bir fevkaladelik mi vard?
Ecnebi lisann mkemmel syler, bir Avrupal kadn zihniyetiyle dnr

ve muhakeme eder bir Trk hanm greceimi hi hatrma getirmemitim de
Dorusunu sylemek lazm gelirse Petede biz sizin kadnlarnz bin bir
gecedekilerden pek farkl zannetmiyoruz. Biz hayalimizde Trk kadnn srma
ilemeli bir alvar giymi, gzleri ok srmeli, ba tal, gzel ve uh bir hrrem
olarak tecessm ettiririz Hlbuki dnk mahededen sonra bu kanaatimizin
hakikatten ne kadar uzak olduunu anladm; memleketime avdet edince ilk iim
btn tandklarm bunu nakletmek olacaktr.
Dndm, matmazeli vatandalarn mazur grmek lazm geleceini

anladm. Biz kendimizi olduumuz gibi ecnebilere, Avrupaya tantmak ihtiyacn
hissetmiyoruz, bundan hsl olacak faydalar laykyla ihata edemiyoruz.
Hanmlarmz da bu hususta pek ihmalkr davranyorlar. Yevmi gazetelerimize,
mecmualarmza baknz: Bizde kadn meselesi etrafnda cereyan eden mnakaalar
onda dokuzu erkekler arasnda vuku buluyor. Bu mnakaalara itirak edebilecek
mtefekkir hanmlarmz yok mudur? Arzu edilir ki bu hanmlar bir araya
toplansnlar, hatta bir mecmua neretsinler, Avrupa kadnlarnn terakkiytn
yakndan takip ederek onunla mnasebete girisinler, kendilerini tantsnlar ve
zmrelerine taalluk eden bugnn meseleleri etrafnda dnen mnakaalarda nokta-i
nazarlarn terih ve mdafaa eylesinler. Burada belki bir itiraz sadas ykselecektir:
Bizde kadnln tealisini samimiyetle isteyen bu meseleleri tevecchkr bir nazarla
tetkik edecek bir muhit yok ki Buna cevap olarak diyeceim ki: Feminizm
cereyann tevecchle telakki edenler emin olunuz, her memlekette ancak yksek bir
irfana malik erkek ve kadnlardr, bizde mnevver tabakann arzu edilen msait
muhiti hazrlam olduunu bilmem ilaveye lzum var mdr?
784
*
**
Trkemiz Messesat- Nafa ile imtiyazsz irketler muamelatnda

Trke lisannn istimali hakknda geen hafta millet meclisinde hararetli bir
mnakaa cereyan etti ve sonunda Trkenin mecburi olarak istimal taraftar olan
ekseriyetin nokta-i nazar galebe etti.
Bu mzakerelerin zabt- ceridesini okuduktan sonra meseleyi biraz tetkik

etmek istedim ve ne saklayaym Osmanl lkesinde yaayan, daima bu memleketin
hkmeti ile daireleriyle, halkyla temasta bulunan baz messeselere Osmanl
lisann bir kanunla ithal eylemek mecburiyetinde kalm olmamz garip bir hadise
diye telakki ettim. Hi phe etmeyiniz ki Marsilya stanbuldan da ziyade
kozmopolit bir yerdir; dnyada hemen hibir millet yoktur ki bu byk ehirde az
veya ok miktarda mmessilleri bulunmasn: talyan, Fasl, Tunuslu, Japon, inli,
Romen, Rus ilh. Burada Franszlarla omuz omuza yaarlar, daimi ticari
mnasebetlerde bulunurlar. Bu yabanclarn mal olan messeseler de oktur; fakat
hibir vakit Marsilyada yaayan bir talyan, Rus, Romen messesesi muamelatn
talyanca, Rusca veya Romence yapamaz, behemehl Franszcay istimale
mecburdur.
Memleketimizde yaayan gayr- mslm Osmanl unsurlarla burada

yerlemi yabanclar ocuklarn ekseriya kendi cemaatlerine ait hususu mekteplerde
tahsil ettirirler; bu mektepler bu muhit iinde, vcuda getirilmi yabanc birer muhit
halinde kalyor ve Trkeyi hatta ikinci derecede bir ehemmiyetle dahi
programlarna koyup koymamakta muhtar. irketlerde, bankalarda grdmz falan
efendi veya filan msy hep bu hususu muhitler iinde btn manasyla bize yabanc
olarak yetimi olanlardr. u halde en ok ehemmiyet atfetmemiz icap eden nokta
bu hususi mekteplerde Trke lisannn hakk ile tedrisini temin eylemektir. O surette
ki orada tahsilini bitirerek bir irkete memur olacak gen bu memleketin lisann
dzgnce syleyip yazacak bir iktidara malik bulunsun.
Dier bir cihet de var: Kendi lisanmz kendimizin de ihmal ettiimiz bir
hakikati deil midir? Aaolu Ahmet Bey meclis krssnden ekseriyetin nokta-i
785
nazarn mdafaa ederken: Efendiler, buradan Makri Kyne kadar bir seyahat
ediniz gielere gidiniz. Greceksiniz ki gienin iinde bulunan zt Trkeyi hakk ile
bilemiyor Ve siz oraya gittiiniz zaman o gienin Trk mevkii olduuna, o
mevkiin bizlerin hkimiyeti altnda bulunduuna dair bir alamet gremezsiniz
diyor. Doru, fakat ben imdiye kadar devam ede gelmi hl ve artlar dnerek,
bu gienin iindekini mazr grebiliyorum; fakat gienin darsndakiler arasnda
halis muhlis bir Trk gencinin : Premier sini daha irkin daha ziyade
takbihe layk gryorum.
Kazm inasi [DERSAN]
(nu: 33, 2128 ubat 1918, s. 138)
786
8. RTCA ALEYHNE
Fikr-i irtica aleyhine Geen akam matbuat adamlarn samimi bir sefere
banda birletiren heyecanl itimaden ayrlrken, herkesin zihnine hi phesiz bu
cmleler tekrar ediyordu. Matbuat cemiyeti reisi sfatyla sz syleyen Hseyin Cahit
Bey, vecd iinde geirdii mesleinin de tecrbelerinden istifade ederek syledii
btn o eyler arasnda, bu ksa cmle ile Osmanl matbuatn uarn tayin etti: Hep
birlikte hkmetle beraber memleketin en byk dmanna fikir irticana kar
mcadele edelim dedi. Artk bugn irtica kelimesi eski manasn kaybetmitir.
Siyasi irtica artk bahsi bile gemeyen, eski zamanlarn ac hatralar iinde gmlen
elemli bir fikirdir. Bugn hepimizin, bilhassa matbuatn korkaca bir irtica kalmtr
ki o da bir kbus sknts ile ara sra hisseder gibi olduumuz kara kuvvetin irticadr.
Talat Paada gazeteciler arasnda ayakta geirdii birka dakikalk laubali

musahabede, kendisine kar hrmeti oaltan bir samimilik ve sadelikle bundan
bahsetmek istiyordu. Oda matbuatn bu memleketteki ar vazifesini takdir ediyor,
ehemmiyetini gryor; matbuatn ancak hrriyet ile yaayabileceini, matbuatn
vazifesini ancak hr iken, istediini, fena ve iyi grd eyleri serbeste yazarsa
hakk ile ifa edebileceini oda pek ala kabul ediyordu ve istinatghmz ancak
matbuat olabilir. Diyordu. Fakat Bir eyden korkuyordu.
Hseyin Cahit Bey bunu matbuat ile hkmet arasndaki gaye ve vazife
itirakini anlatrken izah etti; merutiyetten beri gazetecilik hayatnn tarihesini
yaparken, araya giren sui tefehhmlerin artk ortadan kalktn syledi. Hkmetle
matbuat o akamdan itibaren el ele vermi birer dost yapt. Muazzez celltlarn
fikriyatmz deen neterlerini artk ksa tutacaklarn vaat etti. Btn bunlar bir arta
balyd: Fikir irticana, bu irtican amili olan kara kuvvete kar gelmekte btn
gazeteciler, memleketin btn dnenleri hep mttefik olmalyz.
Memlekette zppelikte bir muzrt bir tehlikedir. Fakat artk yava yava
ortadan kalkan, kendi kendine eriyen bir muzrt, belki de sadece menfi bir
tehlikedir. Matbuat kara kuvvetin elinde bir oyuncak olduu gnden itibaren korkun
karanlklar iinde kalmak feci bir zarurettir.
787
te matbuat cemiyetinin btn nizamlarna, kanunlarna hkim olmas lazm
gelen nokta bundan ibarettir. O zaman hkmet Cavit Beyin vaat ettii btn
hrriyetleri vermekte tereddt etmemelidir.
Bu gzel szlerden, gazetecilerin yzn gldren vaatlerden sonra itima

canlandran, ayn emellerin ayn arzularn husle gelmesi iin oraya toplananlarn
ruhunda birden bire ulvi meserretler uyandran bir hadise oldu: Kafkasyadan merhus
olarak gelen bir kardeimiz z dilini btn sevimliliine, etaretle uzaktaki
Trklerden bahsetti; eskiden beri kalben imdi de fikren ve maddeten yaklatmz
millettalarmzn selamn matbuata takdirini getirdi. ok senelerden beri siyasi
tazyikler altnda ezilen krk milyonluk bir Trk ve Mslman kitlesinin stanbulda
uyanan milliyet emellerine, kurtarc byk dncelere hi bigane kalmadklarn
anlatt. Turan, dedi, turan bugn canlanyor; siz bu mabedin imamlar, Trkln
Kafkasn hekimlerisiniz Takip edeceimiz yolu sizden reneceiz.. siyasi
hudutlar bozulan Rus arln birok Trk kan emdikten sonra inine ekilen ay
diye tasvir eden bu Trk kardeimizin szleri, mecliste ihya edici bir nefes tesirini
yapt. Bu szleri takdir eden, can evinden kopan alk tufan, muvakkit hudutlardan
telere ayn hisle rpan yreklere de aitti.
Rusya silah ile krk seneden beri arlk istibdad altnda ezilen z
kardelerimizi kurtardk; anavatanndan zorla ayrlan topraklarmz geri aldk.
Memleketimize daha sevimli ve kanmza yakn yahut din kandan komular, daha
emin hudutlar temin ettik. Bundan sonra fikrimizin, hasretimizin kuvveti daha telere
bizim gibi dnen, bizim gibi hissedenlere kadar gidebileceklerdir. Bundan sonra bu
vazifeleri bilerek takdir ederek alacaz, ona gre hareket edeceiz.
Turandan o kadar hassasiyetle, evk ile bahseden Kafkasl kardein emelleri

zaten hepimizin emellerini tekil ediyor. Dnyann en geni en dank sahalarna
yaylm olan milyonlarca Trkn canl emellerle parlayan gzlerini buraya
diktiklerini, buray hars bir merkez, mill bir Kbe gibi tandklarn biliyoruz.
Kafkasyada, Krmda, Volga boylarnda, Sibiryada, Trkistanda yaayan Trk
kardelerimiz siyasi istiklallerine kavutuktan sonra bizimle ayn hars vahdet
dairesine girmek iin byk bir istical gstereceklerdir. te Turan emeli
788
ruhlarmz en yksek bir haz ile arptran bu byk mefkre o zaman ilk mahsuln
vermi olacaktr.
Ayn meselenin kuvvetli rabtalar, yksek ihtiraslar ile hep ayn dmanlara
kar mcadele etmek emeli ile birlemi olan gazeteciler, bu itimadan birok eyler
rendiler. Byk devlet adammzn, cemiyet reisini sonrada Kafkasyal
kardelerimizin gzlerimiz nnde averdikleri yksek ve mazi ufuklar hepimizde,
tekrar tekrar dnlmesi her zaman iin tatl olan hlyalar, arzular uyandrd. Hi
phe yok, bu itimada hkim olan meslek vicdan btn azimeti ile btn kuvveti
ile ruhlarmza nfuz etti.
Daha ilk itimanda, btn halk mrebbileri arasnda hkmetle matbuat

beyninde bu kadar yaknlk husle getiren, ilk sefersinde bu kadar nezih mefkreler
douran meslek hayatnn kudretini inkr edecek kimse kalmamtr.
Bu itiman birok hayrl haberler getiren bir geceye tesadf etmesi de, atide
daha mesut gnler hazrladna delil addedilemez mi?
(nu: 34, 7 Mart 1918, s. 141)
789
9. UN
Bir Hadise
Geen hafta paytahtn Firzaa ismini tayan mahallesinde mhim bir
hadise vuku buldu:
Mesele yalnz Himaye-i Etfal cemiyetinin, btn dier cemiyetler gibi

senelik kongresini akt ederek bi-are ve zavall kalan ocuklara daha mull bir
surette yardm etme arelerini mzakere eylemesinden, buna dair kararlar
vermesinden ibaret olsa yevm gazetelerin neriyatna ilave edecek bir ey
olmadn dnerek belki bu haftann unu arasnda bundan hi bahsetmedik.
Muvakkat bir mahiyeti haiz konferanslar istisna edilirse bizde Trk

hanmlaryla erkeklerinin mterek hayat geirmeleri yalnz baz dairelere, irket,
fabrika ve imalathanelere mnhasr kalyordu. Son zamanlarda bu dairenin
genilediine ahit olmutuk: Drl-fnn edebiyat fakltesi meclisi serbest
derslerine kadnlarn da devam edebileceini kararlatrmt; bugn drl-fnnun
ders salonlarna gidecek olursanz hanmlarmzla erkeklerimizin ayn mderrisin
dersini byk bir hevahile birlikte takip ettiklerini grrsnz. Drl-fnnun bu
karar yevmi gazetelerimiz tarafndan pek hakl olarak bir hadise suretinde telakki
edilmiti. Himaye-i etfal kongresi de bu yolda ehemmiyetli bir adm att: Riaset iin
Cavit Beye rey vermi olan cemiyet azas riyaset vekletinde Suphiye Nuri
Hanmefendiyi intihap eylemiler, encmenler azasn ayrrken de yine bu esas
gzetmilerdir. Bunu btn samimiyetimizle alklarz. nk hem Trk kadnnn
yava yava hukukuna, bu asrdaki tabi mevkiine nail olmaya baladna yeni bir
delildir; hem de himaye-i etfal gibi en ziyade rahm ve efkat isteyen bir cemiyetin
ileri bunu temine daha salhiyettar dima ve kalplerin itirakiyle grlecektir.
Bundan bahseden bir arkadam bu husustaki mtalaatn bitirdikten sonra

dedi ki:
Ben Cavit Beyin yerinde olsam kongrenin ikinci itimana gitmezdim; reis
bulunmaynca bittabi riyaset vekletine intihap edilmi olan hanm bu makama
geecek ve 31 Martta vuku bulacak mzakereyi idare edecektir. Byle muhtelit bir
itimaa bir Trk hanmnn riyaset etmesi zannedersem biz de imdiye vaki olmam
790
bir hadisedir; bu frsattan istifade ederek memlekete, kendisine hizmet iin kadnla
erkein yan yana alabileceini gsteren byle bir samimiyet levhas arz etmek
mnasip olmaz m? Yevmi gazetelerde biraz mfit yaz yazmak iin yeni bir mevzu
bulmu olurlard
**
Beyn-el-milel Yeni Bir Lisan Beyn-el-milel mnasebetleri daha ziyade

kolaylatrmak iin milletler arasnda mterek ve renilmesi kolay bir lisan
taraftar olanlar imdiye kadar en ziyade Esperantoya istinat ediyorlard. Fakat
Pariste Fransann sair ehirlerinde Almanyay ve Almanl hatrlatan izleri silmi,
Almanya, Berlin sokaklarnn isimlerini Belika, Brksel ekline tahavvl etmi olan
Franszlar bu lisanda da ok Cermen damgasn tayan madde-i asliyeler
bulunduunu grmler ve bunu vatanperverlik hissi ile telif edemedikleri iin
Esperantoyu brakarak yerine daha ok Anglo Latin madde-i asliyeli bir lisan icat
etmilerdir. Romanal ismini tayan bu yeni lisan Fransz gazetelerine gre, gayet
ahenktar ve hele pek kolay renilebilecek bir mahiyette imi
Pariste Lksenburg civarnda asude bir sokakta, orta halli bir pansiyon
vardr; ben bu evi Balzakn Pergoruyusundaki pansiyona pek benzetirdim. Her sene
muayyen bir gnn akam, Paristeki Esparantistlerin en hararetlilerini bu
pansiyonun yemek salonunda toplard. Erkek, kadn iki dzineyi gemeyen bu
misafirler o akam beraberce yemek yerler ve hi phesiz koca bir senede yalnz o
gn aralarnda Esperanto lisann sylemek frsatn bulurlard yle zannediyorum
ki Romanal da Esparantonun senelerce propagandadan sonra mazhar olduu akbete
mahkmdur. Bir lisan yaayabilmek iin ruha malik olmaldr; beynelmilel lisanda
ise bu yoktur.
**
Bir rya Bu hafta Kadky vapurunda yle bir muhavereye kulak misafiri
oldum.
791
Aaolu Ahmet Beyin ryasn okudun mu?
Hayr; bu nasl sual?
Geen Perembe gn Tercuman- Hakikatn ba makalesi. Ahmet Bey

gece ryasnda Ruen Eref Beyi grm; bizim Ruen Karahisar sahip-i mebus
muhteremiyle mlakat ederek Vakitte nerettii silsileye bir de Aaolu Ahmet Bey
serlevhas altnda bir makale ilave etmek arzusunda imi. Ahmet Bey herkesi
konuturan ve birazda byklar altndan herkese glen gene bir azizlik etmek
istemi ve Ruenin sual-i irad eylemesine meydan brakmadan kendisi mlakat
mevkiine gemi. te ryann mevzuu bu, ba makalenin serlevhas da Ruen Eref
Beyle bir mlakat.
Peki, anlat bakalm!
Ryann hlasas u: Ruen Eref Beyin bu mlakatlar; dedikodularyla,

edip ve mtefekkirlerimizin birbirlerine ekseriya ahsi bir endie tesiriyle
bezlettikleri tenkitleri ile senin, benim gibi Ahmet Beyinde cann skm, mitlerini
krm. Bunu Ruene anlatyor ve sonunda: te siz Ruen Eref Bey benim
katilimsiniz! diyor. Tercmann bu nshasn sakladm, sana okuyaym dedi ve
okumaya balad; arkada byk bir dikkat ve merakla dinliyordu:
- Ruen Eref Bey parmaklar ile ensesini kamaya balad. Ban nne
edi
Ahmet Beyin bu tasvirine diyecek yok. Rueni bu vaziyette gz nnde

getiriyorum da
Dieri devamla:
- Takip ettiin maksatta tamamen hilafna kt.
Nasl ki?
-Ruene atfettii bu nasl ki.? stifham daha garip.
Canm sende unutuyor musun? Bu dinlediin ey Ahmet Beyin ryas.
**
792
Glelim mi alayalm m?
zmirde kan Kyl gazetesinden:
Birka gn evvelki nshalarmzdan birinin vilayet havadisi stununda

tuhaf, fakat tuhaf olduu kadar da dndrc bir fkra vard: Merakllar elbette
dikkat etmi olacaklar: Kyn birinde hayvan illeti km. Hastalk geici ve
bulac soyundan olduu iin akla ve bilgiye uygun ilk yaplacak tedbir hemen
salamlar rklerinden ayrmak olaca yerde, hocann biri, ucuna hamur srlm
dual bir ubuk glgesinde kyn btn hayvanlarn illete kar erbetleyeceini
iddia ettiinden zavall saf kyllerimiz bu hokkabazla kanmlar ve bi-are
hayvanlarn cann hocann frk dikenine smarlamaya kail olmular. Herif, can
ekien bir kzn vcuduna srp efsunlad hamur ubukla salam kalanlar
okuya okuya alam. Nihayet birka gn iinde kyde nallar dikmedik hayvan da
kalmam!...
Kyl gazetesi, bu vaka zerine o mntka baytar mfettiinin ie mdahale

edip etmediine dair bir ey ilave etmiyor!
Kazm inasi [DERSAN]
(nu: 34, 7 Mart 1918, s. 158)
793
10. UN
anakkale
Geen Pazartesi gn, 5 Mart muharebesinin nc yl dnmne tesadf

ediyordu. Trk kahramanlnn anakkalede gsterdii harikalar tesit iin bu
cehennem gnn intihap edilmi olmas tesadf deildir: 5 Mart gn anakkale
sularnda cereyan eden byk muharebenin neticesi bu suretle tecelli etmemi
olsayd cihan harbinin biz ve mttefiklerimiz iin bugn nasl bir ekil alm
olacan tahmin eylemek g bir ey deildir. anakkale mdafaasnn en nazik
noktas, dnyann en kuvvetli iki donanmasn Trklerin toprak tabiyelerine kar
malup olduu gndr; hakkn kuvvete galebesi sz 5 Martta en mstesna maddi
delilini bulmu oldu. Binaenaleyh anakkale ismi zikredilirken hemen 5 Mart
hatrlamak kadar tabi bir ey olmaz.
Byle bir yk bir gn beraberinde tayan bir haftann unu iin bundan
daha mnasip bir mevzu olamayacandan Yeni Mecmuann bu stunlarn hep
anakkaleye hasrediyoruz.
***
Mazide anakkale
Osmanllar zamannda boazda ilk kaleyi yaptrm olan Fatih Sultan

Mehmettir. Evliya elebiye gre byk padiah stanbulu fethetmeden evvel
Akdenizden Bizansllara gidecek zahireyi yaplabilecek imdad men iin Kilidl-
bahreyn kalesini ina ettirmitir; buna tarih:
Fatih asrnda yaam Rum mverrihlerinden Kritovls ise hazreti Fatihin

ancak Midilli fethinden sonra boazn Rumeli ve Anadolu tarafna hisarlar yaptrm
olduunu yazyor:
794
Sultan Mehmet Marmara ve Karadenizi Akdeniz tarafndan vuku bulacak
taarruzlardan, ara sra yaplan aknlardan muhafaza etmek maksadyla stanbul
boazn tahkim ettii gibi Akdeniz Boazna da iki tarafna kaleler yaptrmak
istemi ve mtehasss adamlar gndererek iki sahil arasnda en dar ve en ok
cereyanl yeri kefettirmitir. Kalelerin inasn Gelibolu valisi Yakup Bey nezaret
etmi ve az zaman zarfnda kaleler itmam edilerek muhafz asker gnderilmi, Hayli
esliha ve seng-endaz makinelerle tehiz edilmitir.
Bu havaliyi 1069 1070 tarihlerinde ziyaret etmi olan Evliya elebi

anakkale istihkmlarnn o vakit ki ekil ve hali hakknda bize epeyce mafsal-
malumat veriyor; Kilidl-bahreyn hakknda: Bu kale gaye-i ilgaya metin olup daire-
i madar crm bin admdr. Leb-i deryada kumsal ve alak bir yerde vaki olmakla
hendeksizdir. Kaleleri bur ve barolar eddadi bina olup beyaz kuu gibi
nmayandr Bu set skenderde olan toplara ry- arzda hibir devlet malik
deildir. Kebir fakat ejder misal toplardr. Hatta bir topun iinde bir eskici girip iler
ve kulacn atarak pabucunu dier Fakir burmal topun iine diz kp oturdum,
bamn topun st dudana dokunmasna daha bir kar isterdi Ejder heft-i ser gibi
arabalar zerinde kimisi yerde konaklar zerinde arasta hazr ba duruyor. Her
birinin yannda krkar, ellier hademeleri var. Yaz, k, gece gndz fitil ellerinde
made dururlar. Derya zere bir rnk bile gese elbette bir top atp onu sa
geirmezler. Her gece her iki taraf kalelerinde pasbaan ve nighbanlar Yektir Allah
yek diye feryat ederek nbet beklerler. Asl kale-i sultaniyeye gelince: Yine
Evliya elebiye gre Drdnc Sultan Mehmetin validesi sultan, 1069 tarihinde
gayret ve hamiyet diniye ile hasbetenlillah maln bezl edip bu mahalde bir kale
binasn mbaeret ettirdi. Sebebi udur ki: Buras Akdeniz boaznn azdr.
Bundan ieriye dman gemileriyle gelip kalelerin top ermez yerlerinde lenger-endaz
olarak biban ve bi-perva yatar ve stanbuldan donanma geldikte aknt zere drp
yaka yakaya gelerek malup ederdi. Nice kere byle olarak donanmamz mnhezim
oldu. Ahir Valde Sultan bu kaleyi bina ettirip azim toplar koymakla bir dahi kffar
kaleden ieri giremeyip Osmanl donanmas da Akdenizde istediini cezire ve
vilayetlere gider oldu. Hakan ki bu kale-i sultaniye ilham ile bina olup banisi Valide
Sultan olmakla ismine de sultaniye denmitir.
795
***
Bir ki Hatra
5 Mart hcumu, ubattan beri anakkale istihkmlarna kar balayan

musarrann son safhas olacak, Trklerin toprak tabiyelerindeki eski sistem toplar
bsbtn skta mecbur ederek stanbul yolunu amak iin ehemmiyetsiz bir
fedakrlk kfi gelebilecekti. Bu kanaat dman memleketlerde o kadar kuvvetli bir
surette yerlemi bulunuyordu ki byle bir neticenin elde edilmesi imkn olup
olmadna dair deil, ancak ka gn sonra ilk seyyah vapurunun stanbul rhtmna
yanaaca hakknda bahse giriiliyordu. Bir tarafta seyahat irketleri stanbula
gidecek seyyahlara bilet tevzii ile meguld; hatta kok kumpanyas bine yakn
Londra stanbul seyahat bileti satm. Bu adamlar, bittabi yalnz bir ey hesaba
katmyorlard: Kalplerinde sarslmaz bir iman kuvveti tayan hakk mdafaa Trk
neferinin yapabilecei harikalar
Balkan Harbinde perian, sefil bir halde kaan ordunun, tarihimizin en eski
zamanlarndan beri adm adm takip edebileceimiz yksek meziyetli Trk ordusu
olmadn biz de biliyorduk. Anlyorduk ki bu bizim bilmeye altmz kahraman,
humul, muti, tehlikeden ylmaz Trk neferi muvakkat bir buhran geirmiti ve iyi bir
idareye nail olunca yine eski meziyetlerine kavumaktan gecikmeyecektir. Evet,
hepimiz bundan emin idik. Fakat anakkaleye kar iki kuvvetli donanmann
balad vakurne hcumlar biroumuzun maneviyatn sarsmt. Fennin u asrda
vcuda getirdii en mthi en muharip vastalarla tehiz edilmi dnyann en
kuvvetli iki filosuna kar bizim toprak tabilerimiz, eski toplarmz ne zamana kadar
mukavemet edebilecekti? Mdafaalarn azmi, iman, kahramanl ne kadar yksek
ve kuvvetli olursa olsun neticeden phe edilebilir mi idi? Bu tarihi gnleri yaam
olanlar paytahtn ne heyecanl dakikalar geirdiini bilirler Dman 5 Mart
musarrasndan makhur ve perian kt vakit, zannedersem burada da hayret etmi
olanlar pek azd
***
796
Bir Mezar
imdi anakkaledeki harp sahnesini grmeye gidenler seddl-bahrdaki

eski kaleyi yer yer delik deik, seddl-bahr kyn ise bsbtn harap grrler.
Asker ihracna mahsus iskele, suni bir liman vcuda getirmek iin batrlm eski bir
zrhl, khne bir msajeri biraz yksekte yaral istasyonlar, toprak altnda
koular, bunlarn zerinde Franszca yazl levhalar, hep hezimeti hatrlatan bir
eyler. Orada duruyor. Seddl-bahrn en yksek Akdenize hkim bir noktasnda
yabani otlar kurumu sararm dikenler arasnda muntazam, bir taraf hal bir mezar
vardr; zerindeki kitabeden ilk hcumda tam o yerde vurulmu Doti Villi
ismindeki ngiliz kaymakamna ait olduu anlalyor. Kitabeyi okuduktan sonra bu
ismin bana yabanc olmadn hissettim. Biraz dnnce yanlmadm anladm:
Balkan Harbinde ngiltereden bize bir salib-i ahmer heyeti gnderilmiti. O vakit
binba rtbesinde bulunan Doti Villi de o heyetin reisi idi. Ne garip bir tecelli!
sene evvel yarallarmza muavenette bulunmak iin stanbula gelen bu adam bu
defa da dman sfatyla pay- tahtmza girmek istemi, fakat daha ilk admda bir
Trk kurunuyla yere serilmiti; imdi de mezar orada, Seddl-bahrn en yksek
noktasnda, ngiliz hezimetin bir timsali gibi ziyaretilerin gzne arpyor
Kazm inasi [DERSAN]
(nu: 36, 21 Mart 1918, s. 198)
797
11. BOLEVK TEHLKES
Tarihin her hadisesinden ders almak adet olmutur. Hadiselerin ehemmiyeti

bykl ve dier ahval zerine olan tesiri, kaplacak hassann vsatini artryor.
Umumi harp sebep olduu siyasi ve itima karklklar itibaryla btn insanlk
lemi iin byle ibret numuneleri ile doludur. Ders mahiyetini haiz olan bu hadiseler
iin de btn dnyaya en ziyade belagatle hitap edeni de hi phesiz Rusyada
birbirini veli eden hi iitilmemi, grlmemi hallerdir. Bu hadiselerin belagat
kuvveti, tesir ve nfuz kudretlerini tezyit edecek bir mahiyette olduundan herkesin
gzleri Rusyaya doru evrilmitir. Gemi zamanlarn ayr ve hametli Rusyas
bugn en korkun en fecaatli bir ktal sahnesi olmutur.
Koca bir devlet idaresinin birden bire rndan karak en cahil, bu ilerden
en habersiz keif-i amele ve avam tabakalarnn eline dmesi, asker bozuntularndan
mrekkep srlerin kinli emellerine kanl alet olmas nasl neticeler veriyor, buna
Bolevk ihtilallerinden daha dehetli bir misal olamaz.
Bir iki ay iinde Almanya, Avusturya ordularn ezivermek iin muharebe

yerlerine saldrlan asker srleri huduttan ekilmi, sanki nfusun azalmasna
ihtiya grlyor gibi usl dairesinde memleket dhilinde, millet arasnda harp
ediliyor. Kendilerine verilen sfata istihkak kazanmak iin uraan kzl alaylar
memleketlerini kana buluyorlar. Boleviklik esraryla sarho olan avam takm
Leninlerin insan sadet ve refah nazariyelerini kat, yama suretinde tatbike
alyorlar.
Bolevik hareketinin balangcndan beri harp zayiatn drt be misli geen

maktullerin hep kumandanlardan, zabitlerden, mnevver ve mtefekkir snftan
olmas, her ehirde tam manasyla anarinin hkm srmesi, Rusyay her gn daha
fazla izmihlale, inksama srklyor. Bu vesile ile oradaki dinda ve rkdalarmz
arlk boyunduruundan kurtulmalar, hududumuzun ebedi dman tehditlerinden
masn kalmas bizi phesiz sevindiriyor; fakat srf insan bir duygu ile de bu
enaatlerden mteessir olmamak kabil deildir. Bahusus ki Bolevikler bu
hareketlerini, henz cihann anlayamad bu mefkreleri her tarafa saldrmak, her
yerde bu ihtilalleri bu anariyi koparmak emelindedirler. te Avrupa bugn bu
798
tehlikeli hareketin tehdidi altndadr. Byk sanayinin kefi amele kitleleri arasnda
mayalandrd sosyalistlik dnceleri, bu harbin sebep olduu sefalet ve
zaruretlerin tesiri altnda burjuvazi snfna kar alevlenen kin duygular, erareti
husle getirecek elektrik kutuplarndan birini tekil ediyor; dier kutupla temas
tehlikeli olacaktr.
Hukuk- beer kaidelerini Avrupaya nereden Fransa ihtilali vakti ile nasl
bir tehlike addedildiyse umumi ve mutlak musavvt mefkreleriyle cazip bir kisve
altnda grnmek isteyen Boleviklikte ayn suretle mterek bir tehlike
addedilecektir. Napolyonun galip ordular, Fransa ihtilalini uzaklara gtrd.
Bereket versin ki bu defa Almanyann ordular btn Avrupaya bekilik vazifesini
gryor. Bu hareketten bi-hakkn korkan Fransa ve ngiltere daha imdiden bu
kuvvetli bekiden memnun grnyorlar.
Lenin ve arkadalar, mefkrelerinin bu kadar tardiye urayacan, ilan

ettikleri umdelerin nihayet usl bir ktale, yamaya mncer olacan hatrlarna
getirmemilerdir zannederiz. Fakat umumi burjuvazi istibdad yklnca, babo
kalan cahil avam tabakalar memleketi idareye baladlar.
Grlyor ki idarenin cahil kitleler eline umumi tabiriyle ayaa dmesi her
yerde ayn tesiri gsteriyor.
Bu gn Rusyada ihtilal halinde olan yerlerde bir zabit, bir kumandan

kalmamtr. Karadeniz donanmas da neferler elindedir. Sonra muntazam bir surette
mnevver snfn ifnasna balanyor. Senelerden beri drl-fnnlarda Rus
milletinin istihlas iin uraan, bu uurda her sene Sibirya buzluklarna nefi edilen
talebe bugn hep kltan geirilmitir. Yazdklar romanlarda Rus kylsnn,
avamn sefaletini, zaruretini esirliini anlatan, bu ihtilalleri en canl amillerle
hazrlayan muharrirler, muallimler, btn dnen kafalar bugn mtemadiyen
kesiliyor. Daha sonra bittabi sra zenginlere geliyor! Her biri bir kzl neferin
hkmyle ve kararyla zaman ve mekn dncesi olmadan idam ediliyor; denize
atlyor, trl trl enaatlerle istenilen ev soyluyor, istenilen adam ldrlyor.
Servet, ilim, irfan, medeniyet Bunlar hep Bolevik idaresine muzr grlyor ve
bunlarn ta temelden yklmasna hakikaten ve vahiyane bir gayretle allyor.
799
Drl-fnnlar, mektepler kapanyor, mabetler, mahfiller yama ediliyor, hibir
duygu, hibir kuvvet bu deli akntnn nne geemiyor.
Bu itia, bu kan selleri, bu kin dalgalar ne kadar devam edecek, imdilik

kimse takdir edemez. Herhalde bir zaman gelecek ki birtakm amillerin tesiri ile bu
kuvvetler zapt edilecek, doru bir mecraya sokulacaktr. Fakat bu tekilat tesis
edinceye kadar daha ne kadar kanlar akacaktr! Belki de bir gn Avrupa bu
ihtiraslarn nne gemek mecburiyetinde kalacaktr. Herhalde btn meden
memleketler tyleri rpertecek derecede feci olan bu hadiselerden birok dersler
almlardr. Rusyada etraflar btn bu kanl sahnelerle evrilmi olan dinda ve
arkadalarmzn bu tehlikeden masn kalmalarn temenni ederiz. Onlar, geirmekte
olduklar bu teekkl devrelerinde bu gibi cereyanlara kar gayet tedbirli
bulunmaya, imdiye kadar yaplan tecrbelerden laykyla istifade etmeye
muhtatrlar.
(nu: 37, 28 Mart 1918, s. 201)
800
12. UN
Millet Meclisi
Millet meclisinin bu seneki itima mddeti bitti. Mebuslarmz gelecek

terin-i sni aynda sulh iinde tekrar toplanmak temennisi ile daldlar.
Mekkillerinin arasnda bu temenniye btn kalbi ile itirak etmeyecek kimse
yoktur; hepimiz mit ediyoruz ki drt senedir ahidi bulunduumuz harikalara bir
yenisini ilave etmekle megul bulunan anl mttefiklerimizin Garptaki savleti
muzafferiyetle neticelenecek ve Alman ordusunun harbin ilk aylarda olduu gibi,
1918 senesinde de dmana kahr darbeleri indirebileceini gren itilaf devletleri bo
yere beeriyeti kasp kavuran Luid r Kalemanso siyasetine b-nihayet vermek
lzumunu hissedeceklerdir
Millet meclisi bu be ay zarfnda ok alt, pek mhim ilerle megul oldu.

Mzakerelerin zabtlarn takip etmi olanlar bu hararetli faaliyetin derecesini takdir
ederler. Hararetli sfatn kullanrken, iae bugnn her memleketindeki en mhim
meselesini, reji gibi de memleketimizin iktisad hayatyla sk skya alakadar ilerin
mzakeresi esnasnda vuku bulan mnakaalar, irat edilen bazen pek mheyyic, pek
asabi fakat herhalde vatan-perverane hitabeleri hatrlyorum. Bu cihetten meclisin
mzakereleri evvelki seneye nispetle daha canl, daha hareketli oldu. Buna
mukabil dman karsndaki vazifemiz mevzu bahis olunca meclis harbin ilk
gnnden beri muhafaza ettii ulv ittihad yine gstermi, eliyy en samimi hislerle
hkmetin eliyy iinde olduu halde memleketin eliyy menfaatlerine hizmet
eylemitir. Hkmetle meclisin bu itirak, btn milletin bu nazik zamanlarda
muhafaza ettii vakar ve seknet ilk mhim semerelerini verdi: Millet meclisinin
dalmadan bir gn evvel alklarla kabul ve tasdik ettii Ukrayna ve Rusya
mslahalar fedakrlklarmzn iki byk mkfatdr.
***
Zannedersem garp memleketlerinde meclisin kapal bulunduu mddet

zarfnda mebuslarn daire-i intihabiyelerine giderek mntahaplaryla temasta
bulunmalar, onlara adeta bir senelik sayn bilnosunu verirken iradtta
801
bulunmalar adettir. Bittabi bu dete btn mebuslar riayet eder demek istemiyoruz,
fakat uras muhakkaktr ki biroklar mntahaplarndan bu ziyaretin diri etmezler.
yi bilmiyorum ama bizde her sene itima sonunda mebuslara harcrah tevzi
edilmesi bu hkmete mebni olsa gerektir. Bu ziyaretlerden memul olan fayda iinde
bulunduumuz vaziyet dolaysyla pek byktr. Bir kere halkmz irada pek ziyade
muhtatr; bu vazifeyi ise hi kimse muhterem mebuslarmz kadar vasi bir
salahiyetle ifa edemez. Bundan baka harbin ortaya att iae, zerriyt gibi hayati
meseleler vardr ki bu sene meclis mzakerelerinin byk bir ksmn igal etmi
olmak itibaryla, ehemmiyetlerinin mebuslarmzca tamamyla takdir edildii
anlalyor. Bu hususta da ahaliye den vazifeleri izah etmek, tara ahvalini daha
yakndan grp murakabeyi daha esasl bir surette ifa etmek gibi kaideler
muhakkakt.
Harp Zenginleri. Millet meclisi bu sene harp zenginleriyle de megul oldu

ve anonim irketler hakknda ittihaz ettii bir tedbiri pek hakl olarak harp zengini
diye hret bulan yeni servet sahiplerine de temil etti.
Harbin tevlit ettii yeniliklerden biri de bu harp zengini ismini verdiimiz

snftr. Fransada bu adamlara yeni zengin diyorlar ve bu suretle eskilerden
ayryorlar. Hi phesiz ki 1914 Austosundan beri az ok bir servet sahibi olmu
her adama harp zengini ismini vermiyoruz. Mesela geen sene piyango ikramiyesi
kazanm yahut iki sene evvel byk bir mirasa konmu olanlar bu snfn haricinde
brakyoruz. Harp zengini deyince hatrmza harp esnasnda ve harpten tevlit eden
fevkalade haller iinde biraz ihtikr ile biraz da meru olmayan vastalarla byk
byk servetler kazanm adamlar geliyor. Bunlar da ekserisi sonradan grenlerden
ibaret olduu iin harp zenginini halinden, yaayndan hatta yryyle
bakndan, anlamak mmkndr. Bu enmze Fransada tiyatro piyeslerinde
imdiden teebbs edilmi sahneye karlmtr.
Fransz gazetelerinde ara sra bu yani zenginlerin gln hallerine dair

fkralara tesadf ediliyor; bunlardan birini nakledeyim: Yeni zengin, kz iin bir
piyano hocas tutmu, bir gn hoca ile kz drt el ile alnan bir paray mek
etmekle megul imiler. Bu aralk yeni zengin ieriye girmi ve : Vah vah ne
802
zahmet Niin bana evvelce haber vermediniz? Hamdolsun bir deil birka piyano
daha satn alabilecek kadar zenginim!.. demitir.
zdiva lanlar. Kadnlar altrma cemiyeti birka hafta evvel izdivaca

talip erkeklerle kadnlar birbirine tantmak ve memleketimizde yeni yeni aileler
tekiline almak gibi hayrl bir ie balam ve ilk ilanlarn gazetelere
gndermiti. Geen gn bu ilann ikincisini de okuduk.
Adeta grc vazifesini gren cemiyet haber aldmza gre ilk tecrbelerde
muvaffakiyet temin eylemitir: zdivaca talip olduunu ilan ettiren bir
Nigar Hanmn vefatn son saatte haber aldk.
Edebiyat leminin urad bu mhim ziyan sayfalarmza kaydederken

byk bir tesir hissediyoruz. Merhume Trk kadnlnn iftihar ettii bir ahsiyetti.
Bu byk airemizi gelecek nshamzda tetkik ederek zyandan mtevellit
tesirimizi o suretle ifade etmi olacaz.
hanm iin drt talip zuhur etmi. Cemiyetin bu ile itigal eden memuru hanm ve
ilk talibi arm ve her birine dierinin haiz olduu evsaf ve erait hakknda icap
eden malumat verdikten sonra ikinci talibi celbe hacet kalmadan nikh akdine
muvaffak olmu. ittiime nazaran bu gibi mracaatlar gittike oalmakta.
Harpten evvel Fransz gazetelerinin her gn birka stununu bu gibi izdiva

ilanlar igal ediyordu. Fakat orada buna vestet eden bir cemiyet yoktu. Bir tacir
nasl cret mukabilinde gazeteye bir ilan gnderiyorsa evlenmek isteyen kadn ve
erkekler de ylece ne gibi artlarla izdivaca talip olduklarn bildirirler, neticeye
intizar ederlerdi. Herhalde bizdeki eklin mreccih olduunda phe yoktur: Birok
su-i-istimallerin hatta felaketlerin nne gemek iin ciddiyetle tannm byle bir
cemiyetin mrkb vazifesini grmesi lazmdr. Yalnz bu ilanlarn kaln
serlevhalarla yevmi gazetelerin ilk sayfalarna gemesi biraz garip grnyor; bir de
cemiyetin ilanlarda bazen anlalmaz kelime veya cmleler var; bir misal zikredelim:
803
Sini 25. ev kadnl ve idare-i biteye vukufu vardr. Hayat- itimayeye de
mnasebattardr ilh Bu Hayat- itimayeye de mnasebattardr. cmlesiyle
acaba ne murat ediliyor? Kefetmek mmkn deil.
Kazm inasi [DERSAN]
(nu: 38, 4 Nisan 1918, s. 237)
804
13. UN
Dhil-i stikrah - Harbin artlar hakknda Napolyonun sz malumdur;

muharebe her eyden evvel paraya, hem de pek ok paraya mtevakidir. Adi
zamanlarda bile bteleri akla tanzim edilen devletler iin para meselesi iae kadar
ve belki ondan da ok daha ehemmiyetlidir. Harbe devam edebilmek iin evvela
yaamay temin etmek sonra da bu zamanlarn gn-a-gn masraflarna tahamml
eylemek icap eder.
Geen hafta yevmi refiklerimiz birka gn maliye nazrnn dhili istikraza

dair millet meclisinde vuku bulan beyanatn esas ittihaz ederek bu mill teebbsten
hararetli cmlelerle bahsettiler, halkmz buna itirake avdet eylediler. Btn bu
neriyatn ne kadar faydal olduu izaha hacet yoktur. Mill mdafaaya, mevcudiyete
suikast etmi bir dman karsnda kahramanca peneleen ve zafere pek ziyade
yaklaan memleketin muvaffakiyetini temine matuf byle bir teebbs mevzu bahis
olduu dakikadan itibaren, yevmi gazetelere mecmualara mtefekkir ve
muharrirlerimize den vazife halk irat etmek, vatann li menfaatlerini kendine
anlatmaktr. Ahalisi okumu yazm bu gibi hakikatleri kendiliinden veya pek az
ufak bir himmetle, anlayabilecek bir seviyede bulunan memleketlerde bile bu
propaganda tertibatna pek ziyade ehemmiyet verilir. Her trl ner vastalar,
sinemalar seferber hale konulur; muharrirler, konferanslar, karikatristler, velhasl
btn kalem ve sz ameleleri bunu vatani bir vazife telakki ederek pek ok allar.
Bu vazifelerinin memleketimizde nasl hususi bir ehemmiyet kesp edecei
meydandadr: Bizde halk hele byle istikraz gibi mali muamelelerde, hkmetten
mtenibdir; bundan tarihin gsterdii fena misallerin biraz da halkmzdaki siyasi
ve itima terbiye noksannn tesiri vardr.
Hi phesiz ki Cavit Bey mnevver ksmn yazlarndan szlerinden husle

gelecek tesiri takdir ediyor. Fakat bu istikraz hibir memlekette grlmedii bir
tarzda mstakrzlara pek byk maddi menfaatler temin edecek surette tertip
eylemekle halkmzn bu ruhi hallerini tamamyla nazar- itibara aldn ve
teebbsn muvaffakiyetle neticelenmesini temin iin her bir tedbiri dnm ve
ittihaz etmi olduunu gsterdi.
805
***
Mall Gazilerimiz Yirminci asr harplerinde btn millet fertleriyle tesisat

ve tekilatla seferberdir. Fakat bu seferberlik fertler iin iki suretle tecelli ediyor: Bir
ksm cepheye atee gidiyor, dieri ise cephe arkasnda kalyor ve ii gcyle megul
oluyor. Cepheye gidenler canlar pahasna mukaddes vatann bitin bir milletin
varln, istiklalini mdafaa ediyor; geride kalanlarn byk bir ksm da bu gibi
fevkalade zamanlarn verdii frsatlardan meru veya gayr- meru bir surette istifade
ederek yava yava servet kazanyor. Bir mddet sonra ne gryoruz? Harp
sahnesinden, ya bir kolunu, bir bacan, burnunu, gzn yahut da bunlardan
birkan birden kaybederek km olanlar aramza avdet ediyor ve bize karyor;
geride kalm olanlar da servetini yapm, refah iinde yayor. Bu vaziyet karsnda
yaplmas lazm gelen vazife kendiliinden tayin etmi deil midir? Bu adam kolunu,
bacan, gzn, siperde kaybetmi ise bu fedakrl bizim iin ihtiyar etmitir.
Bunlara kar olan derin bir hrmet borcumuz vardr. Ve bunu seve seve memnuniyet
duyarak demeliyiz. Fakat bundan daha mhim olarak bu kahramanlarn hayatn
temin etmek icap eder ki bu vazife herkese bilhassa eski ve yeni btn zenginlere
tertip eder. Alan iane defterini imdiye kadar kaydedildiini rendiimiz rakamlar
mit verecek bir derecededir; mamafih bu yeknun sratle ykselmesini grmek
isteriz.
***
Hilal-i Ahmer Takvimi - Hill-i ahmer hanmlar 1918 senesi iin

nerettikleri Takvimin bir nshasn Yeni Mecmuaya gndermek ltfunda
bulundular. zerinde Takvim kelimesi yazl olduu iin kendisine bu ismi
verdiimiz bu eser adi bir takvim deil pek mfit malumat ihtiva eden nefis bir
kitaptr.
Hilal-i ahmer hanmlarnn bu seneki takvimi geen sene zarfnda

neredilenler gibi cidden pek gzel tertip edilmitir. Byle bir zamanda nefis bir
kt zerine tab edilebilmi olmas da bir muvaffakiyettir. Yalnz Hilal-i Ahmerin
muhterem hanmlar beni affetsinler. Takvimin altnc sayfasnda bir noksan gze
arpyor:Eyyam- mesde-i milliye diye saylan gnler arasnda 10 Temmuzun bir
806
yeri olmak lazm gelmez mi? 1917 takvimine baktm orada hem 10 Temmuz hem de
istikll gn iaret edilmiti. 1918 senesinde ise istikll gn ile beraber 10 Temmuz
tarihi de n-mevcut. Bunun unutulmu veyahut bir yanllk neticesi olarak derc
edilmemi olduuna phe yoktur; maksadn her taraftan ykselen takdir sesleri
arasna biraz tenkit kartrmak ve hususiyle gelecek sene bu noksann tekrar
edilmemesini rica eylemektir.
Kazm inasi [DERSAN]
(nu:39, 11 Nisan 1918, s. 259)
807
14. UN
ae leri
Yeni iae kanununun tatbikine balanm olmas mnasebetiyle bu hafta

zarfnda pay- taht gazeteleri bu meseleden bol bol bahsettiler, her bir cihetini ayr
ayr tetkik ve tenkit eylediler; hele bu kanun mevcubunca tekil edilen iae
meclisinin vaziyet ve salahiyeti, tarz- tekili uzun mnakaalara sebebiyet verdi.
ae tekilat makinesinin iyi veya fena ilemesi umumiyetle her ferdi ayr ayr en
yakndan alakadar ettii gibi netice itibariyle de btn bir cemiyetin hayat ve
istikbline dorudan doruya tesir icra edecei iindir ki umum menfaatlerin dava
vekilleri saylan gazetelerin iae iini en mhim megale addetmelerini pek tabi ve
lazm buluruz
Harp esnasnda payitaht ahalisinin yiyecek hususunda az veya ok sknt

ekmesi ilk defa vuku bulmuyor; tarihlerimizde bunun emsaline tesadf ediyoruz.
Fakat arada o derece bir farkla ki
1201 [1785] Moskof seferi esnasnda stanbulda muhtekirlerin bu zmreyi

zamanmza haz addetmek hatadr; her vakit ve her yerde misalleri grlmtr
Tarada da birtakm mtegallibenin yznden sknt ekilmi. Cevdet Paa diyor ki:
stanbul ahalisi dahi esrn galasndan feryat edip etrafndan zahire gelmez
oldu lahmn kyyesi on sekiz paraya kt, mumun tanesi 1 paraya halimiz neye
mncer olacak diy gft glar olunduu Abdlhamit Han Hazretlerinin mesmu
oldukta Allah iin olsun u zahire maddesine bir are aransn diy mkerreren
kaymakam paaya emir ve irade buyurmu
Yine tarihe mazbut olduu zere devlet ricali o aralk Prusya ile ittifak
meselesi, sve ileri gibi pek mhim megaleleri olduu iin bu zahre maddesiyle
ciddi surette uramyorlard. Ara sra meclislerde buna dair de biraz mzakere
cereyan ediyor, fakat ciddi bir tedbir ittihaz edilmiyordu. Nihayet bir are dnld:
Hi olmazsa bol ekmek temin etmek iin budaya narh koymak. Fakat imdi olduu
gibi o tarihte de narh koyanlarn hi de talihi yaver deilmi. Zamanmzda ay u
808
kadar kurutan fazla satmayacaksn! denince nasl ay ortalktan yok oluyorsa o
zamanda da ayn hl vukua geliyormu. te Cevdet Paann muasrlardan alarak
naklettii ahadet:
Tetbu- esfar ile Taralar bir minval sabk- zuhur haydut ve ekyadan
hasar-dide olduu gibi der-sdete dahi esrn galas hesabyla halk muzdarip olup
hatta evil-i seferde stanbulisi seksen paraya iken

zahirenin klleti hesabyla muahharen kurua narh verilip yine bulunmaz
olduundan nihayet herkes zahiresini getirip sitane-i sadette diledii kimseye
diledii paha ile satsn kimisine mahvolmaz diy taralara evamir-i aliyeler
nerolunmutu.
1206 [1790] tarihlerinde cereyan eden u hl 130 sene sonra aynyla tekrar
etmi deil midir? Bu narh tedbiri hemen her muharrib memleketlerde olduu gibi
bizde de tecrbe edildi, fakat fayda yerine mazarrat verdii grld ve nihayet
anlald ki yiyecek bollamas iin istihsalt oaltmaktan baka are yoktur.
**
Yine Harp Zenginleri
-Harp zenginleri bu hafta Vakit ile Sabah gazetesi arasnda bir

mnakaann mevzuunu tekil ettiler.
Ahmet Emin Bey harp zengininin iddetli bir aleyhtardr, bunu aktan aa
sylyor ve yazyor fakat harp zengini kimdir? Harp zamanna servet sahibi olmu
her adanma yava yava kimsenin zerine mal etmek istememeye balad u unvan
verebilecek miyiz? Vakit bamuharririne gre harp zenginlerinin envai vardr:
1-Hakiki bir kabiliyeti, haysiyeti ve izzet-i nefsi olan ve istihsalt tarikiyle

para kazananlar.
2-Servet-i hev oyunlaryla veya borsa muameleleriyle kazanm olmakla

beraber istimal ve istihlak nokta-i nazarndan akllar banda olan zenginler.
809
3-Havadan kazanlm paralar dillere destan olacak surette sefahat
sahalarnda yiyenler.
Ahmet Emin Beyin kendilerine harp zengini damgasn vurduktan sonra

cemiyet iin muzr addettii adamlar ite bu nc zmreye dhil olanlardr. Yeni
Mecmuann geen nshalarndan birinin un ksmnda biz de harp zenginlerinden
bahsederken harp esnasnda servete nail olmu herhangi bir adama u mahut
manasyla harp zengini demeyeceimizi yazmtk. Harp zenginleri ihtikr ile meru
olmayan vastalarla, adeta bakalarnn rzkndan alarak hi yoktan para, ok para
kazanm birtakm gasplardr. Buna hi phe yok ve Ahmet Emin Beyin bu
zmreye kar tevcih ettii hcumlar pek muhak ve lazm buluruz.
Sabah bamuharriri ise hite bu fikirde deildir. Tabi her kanaate hrmet
edilmek icap ettii iin buna bir ey denemez; fakat bir kere gayr- meru surette
zengin olduktan sonra eline geen serveti sefahat yolunda yani adeta etrafndaki
muhite ahlak dknl propagandas yaparak sarf eden birtakm sefih ve sefillerle
namuslu zenginler arasnda bir fark kabul edilmemesini dorusu biz bir trl
havsalamza sdramyoruz.
Harp halinin ihdas ettii fevkalade vaziyet iinde byle gayr- meru
vastalarla para kazanmak isteyenlere daima her memlekette tesadf edilmitir;
mamafih tarih bunlardan pekiyi kelimelerle bahsetmiyor. Yukarda zikrettiimiz
Moskof seferinin inta ettii galadan bahseden Cevdet Paa: Sefer mnasebetiyle
kffe-i eyann pahas artp ve meklat ve merubata nedret gelip herkes duar-
mzayaka olmaktan nai halkn ezhan yek-dieri aldatmak ve baz sur- namerua
ile para kazanmak efkrna sapm olup diyor ki sur- namerua ile para
kazanm olanlara bu vaktin lisanna muhtekir namn veriyoruz. Bu adamlar
ihtikra bir de sefahat kartracak olur ve bu hl itima muhit iin manevi bir
tehlike tekil edecek derecesi bulursa, muhitin bundan ikyet etmesi bu ahlak
dknln takbil eylemesi kadar tabi bir ey olamaz fikrindeyiz.
Bir Sual Geenlerde bir zt soruyordu:
810
Mademki dhili istikrazmzn artlar buna kaydedilecekler iin pek nfi
bir, u halde gazetelerde, mecmualarda her gn, her hafta tesadf ettiimiz
propaganda makalelerine ne lzum vardr? Tabidir ki sermaye sahibi menfaatini
herkesten ziyade kendisi mdriktir ve nafi bulduu ie itirak iin bakasnn
tavsiyesini beklemez.
Yanmdaki cevap verdi:
Pek doru, fakat unu nazar- itibara almal ki bizde iki nev-i halk vardr:
Birisi, dediimiz gibi nispeten mnevverdir, menfaati nereden ise grr ve yaplmas
lazm gelen eyi kendiliinden yapar; dier ise hele memleketimizin alk olmad
byle iktisad meselelerde, tenvir ve irat edilmeye muhtatr. stikraz tahavvllerinin
kamilen byk sermayedarlarn, ok paral messestn ellerine gemesi ileride
bunlar zerinde de vasi mikyasta speklasyon yaplmasna sebebiyet verebilir;
istikrazn muayyen bir ksm kk sermaye sahiplerinde kalacak olursa buna imkn
braklmam olur. ite btn bu hakikatleri yazmak sylemek, anlatmak lazm gelir;
bu iradtn tesirini yakndan greceiz
Kazm inasi [DERSAN]
(nu: 41, 25 Nisan 1918, s. 298)
811
15. YEN KTAPLAR
Beyrut Vilayeti
Cenup Ksm Beyrut Vilayeti Matbaas 1333 [1917]
Beyrut vilayeti makamnca, Beyrutun corafi ve itima ahvalini tetkik iin

ticaret mektebi mdr Refik ve mekteb-i sultani mdr-i snisi Mehmet Behet
Beylere bir tetebbu seyahati yaptrlm ve tetkikatn neticesi cenup ve imal
ksmlarna ait olmak zere iki byk cilt halinde neredilmitir. darehanemize gelen
birinci cildini gzden geirdik. Bunda Beyrut vilayetinin corafi mevkii ve
hududuna, iklim ve havasna, ormanlarna, dalarna, hayvanat ve nebatatna, sanayi
ve zrai mahsultna, oralarda sakin olan Suriye Araplaryla Sryanilere dair umumi
malumat; muhtelif dinlerin, Babillerin, Drzlerin, Hristiyanlarn, Yahudilerin ahval
ve adetlerine dair tetkikler vardr. Suriye ktasnn muhtelif E &ait tarihi
malumattan maada muharrirlerin bizzat mahallerine icra ettikleri mull mafsal-
tetkikat geliyor. Bu meyanda selefiyyt, cemaiyyin, nbliz, hayfa gibi mahallerin
corafi, ruhi, itima, din halleri, kavimlerin edebiyat, mrifi Her trl
hususiyetlerinden hi biri ihmal edilmemitir. Kitapta mevzua dair birok resimler ve
haritalardan maada olduka zengin bir kitabiyt lisatesi vardr. Eser heyet-i
umumiyesi itibaryla geni ve devaml bir say mahsuldr. Buna teebbs edenlerle
bizde nispeten yeni olan bu tarzda eseri sebat ile vcuda getirenler tebrike ayandr.
Suriye vilayeti gibi her suretle zengin, trl trl hususiyetler saklayan bir
vilayetimizin itima ahvalini drt yz ellier sayfalk iki cilde sdracak surette
hlasa etmek mkl bir itir. Herhalde bu kitaplarn tertibi ve neri hem vilayet
makam iin hem de muharrirleri iin byk bir muvaffakiyettir. Dier vilayetlerin
de bu yolu takip etmeleri pek ziyade arzu olunur. Bilhassa Anadolunun birok
yerleri mtefekkirlerimiz iin, memurlarmz iin henz mehulttandr. Her vilayet
hakknda vcuda getirilecek bu monografilerin heyet-i umumiyesi memleketin
umumi tetkikat iin gayet faydal bir balang olur. Bil-hire her meselenin
mtehassslar tarafndan tetkikine yol alr. Yalnz, bu eserlerde kullanlan lisana
itiraz edeceiz. Bilhassa herkes iin yazlan bu gibi kitaplarda lisan daha sade, daha
812
przsz, hlasa daha Trke olmalyd. slubun ekli eserin ilmi kymetine halel
getirmemekle beraber, daha sade olsayd bu kymet bir kat daha artard fikrindeyiz.
mzasz
(nu:42, 2 Mays 1918, s. 318)
813
16. UN
Kafkasya ahalisi, hilafet merkezine byk salahiyeti haiz murahhaslar

gndermiti. Bu murahhaslar Abdlmecit ermoyef, Haydar Yamanof Beyler, btn
hkmetlere bir nota tebli ederek, imali Kafkasyann Rusyadan ayr ve mstakil
bir hkmet tekil ettiini bu hkmetin arazisi hududunu tebli ediyorlar. Bu suretle
Kafkasya imalinde dost bir slm devleti teekkl etmi oluyor. Bu yeni devletin
terakkisi, kuvvetlenmesi en ziyade arzu edeceimiz bir eydir. Onunla dost ve
mttefik geinmekte hem onlarn hem bizim menfaatimiz vardr. Binaenaleyh seri bir
inkiaf temenni ederiz
**
Ticaret nezaretinde yeni tekilat yaplmtr. Yeniden iki daire tesis edilmi
oluyor. Bunlardan biri seyr-i sefin, imendiferler ve ticaret-i hariciye ubesi, dieri
de sigorta ve anonim irketler mdriyetidir. Bu dairelerin ne gibi ilerle
uraacan henz kimse bilmiyor. Bu nezaret gazetecilere yahut gazetecilere
kskn olduu iin bina iinde olup bitenden hibir gazeteye havadis
yazdrmyormu. Fena det!
**
ehremaneti var m, yok mu? Diye Vakit ile Tanin arasnda saklamba
oyununa benzer bir dava ald. Vakit halk da onunla hemfikirdir ehremaneti bir
i yapmyor; sokaklarn temizliine bakmyor; st meselesini tanzim etmiyor;
memedeki ocuklar alktan ldryor; terazilere, sebzelere, kese klahlarnn
arlna bakmyor diye ikyet edince, Tanin bittabi mdafaac: Siz ne diyordunuz?
ehremaneti yok ki Dedi. Vaka meselenin kolayca halli byle olur. Ama koca bir
bina, birok memurlar, mdrler, hademeler, debdebe ve saire var. Onlar da kalksn
biz de rahat edelim. Fakat acaba hakl m? Dndm de var m, yok mu diye
arayacak bir ehremanetimiz mi kald; buna benzer baka daireler, baka eyler yok
mu diye kendi kendime sordum.
814
*
**
Matbuat cemiyeti memleketimizde matbuatn tarihini yazdrmaya teebbs

etmi ve bu mkil i Ahmet Rasim, Mahmut Sadk beylere havale etmitir. Herhalde
gayet faydal, faydasz nispetinde merakl olan bir eserin muvafakatle yazlmasn
temenni ederiz.
**
Bb- meihatta Drl-hikmetl-islmiye, namyla ilm ve yeni bir daire

tesisi hakkndaki bir nizamnameye gre drl-hikmetl-islmiye kelam, fkh,
ahlak namyla encmene taksim ediliyor. Dairenin ilm vazifesi mselmanlarn
terbiyesine slmn tli ve inkiafna almaktr. Bu meyanda birok eserler telif ve
tercme edilecektir.
**
Her gn kprden geenler geceleri byk kk caddelerin kenarna gz

gezdirenler feci ackl fakat safdiller iin ackl, o nispette cal ve suni manzaralar
karsnda kalyor. Kanl, yaral, kr, topal, bir ok ocuklar, kucak kucaa
merhameti celp edecek surette garip vaziyetlere konulmu.. Her kede feci bir
manzara! Bunlar ocuk sefaletiyle ticaret eden bir ksm adamlarn belki de
memleketimizde byk tekilatl kumpanyalarn intifa vastalardr. Bunlar hibir
memur, hibir daire veya cemiyet adamnn hatta polisin bile mmat etmemesi;
ocuklarn ackl hallerinden daha ok dokunuyor. Bunlara para vermek sefaleti
azaltmaz. Belki de bu sefil ticaretin revacn arttrr. Geen sene bir himaye-i etfal
cemiyeti teekkl etti. Oraya toplanan hamiyetli insanlar neler yapyorlar, pek ok
bilmiyoruz. Fakat herhalde onlar btn btn bu gibi ocuklar toplamaya muktedir
olamazlar. Onlar da bu kadar varidat menba yoktur. Salahiyet de yok. Vakit Gazetesi
Talat Paann bu mesele ile ahs bir surette megul olmaya baladn haber
veriyordu. Nesl-i ti diye bol bol stunlara geirilen sade evlerde mreffeh
815
yaayan kiizadeler deil ya; elbet buna sokaklarda inleyen zavalllar da dhildir Bu
haber herhalde herkesi memnun eder.
Bu mnasebetle sokaklarda dilenen salam, kuvvetli birok kadnlarn da

dilencilikten men edilmesi lzumunu syleyelim. Onlara bu kadar i arasnda elbet
bir meguliyet bulunur. grmemek istemeyecek kadar tembel olup dilencilikte
srar edenler nihayet cezalandrlr.
**
Ukrayna hkmeti Krm zerindeki suni hkim vaziyetinden sarf- nazar etti.
Bittabi Krm da stiklal kazanacak. Krm bize yabanc deildir. Tarihimizin anl
vakalar yayor. Krm hkmetiyle bizim aramzda ancak ittihat ve ittifak olabilir.
Ondan dolay bu stiklale pek ok sevindik.
**
Almanya ile Avusturya arasndaki ittifak tazelenmitir. Yeni ittifakn

maddeleri hakknda hibir malumat gelmedi. Alman gazeteleri de buna dair bir ey
yazmyorlar. Herhalde talyann hyaneti, mterek dman olan Rusyann
tehlikesiz bir hale konulmas, eski ittifak mselles esaslarn deitiriyordu. Ortaya
kan yeni dmanlara kar yeni tedbirler bulmak iktiza ediyor. ttifakn yeniden
akdine sebep bu olsa gerek.
**
Gazeteler be on gndr pek ciddi bir meseleyi ba makalelerine mevzu

aldlar. Bence, daha ilk defa milletin en iddetli, en yrekten gelen bir emeline, hem
de en hakl bir arzusuna tercman oldular: Karadenizde Alman Ordusuyla Osmanl
donanmas tarafndan zapt edilen Rus filosunun Osmanl devletine terki Ben,
816
boazlar sk bir delie, Karadenizi byk bir kapana, Rus gemilerini de irili ufakl
farelere benzetiyorum. Bu hayvanlar kapan etrafna az ok zarar verdiler; epey eyler
kemirdiler Kapan sahibi, kapak kapal kalsn diye buna raz oldu; delik banda
gece gndz bekilik etti; olduka da yoruldu indeki avlar kimin olacak? Elbet
onun!
Bu haftann vakalar iinde en ehemmiyetlisi Avusturya imparatoru Sharl ve

imparatorie Zita hazretlerinin zat- hazret-i padiah ziyaretleridir. Mttefik
hkmdarlarn ehrimizi ziyaretlerinin bu ikincisi de hem ehrimizin hadisatl
sayfalarnda hem de ittifak tarihinde byk bir yer tutacaktr. Halk, gen
hkmdarla zevcesine samimi olduu kadar ihtiaml, debdebeli bir hsn-i kabul
gstermitir. Bu feci harpte bilhassa ciddi bir sulh dostu sfatyla grdmz Sharl
hazretleri kalplerde pek derin bir iz brakm, nazik ve mltefit zevcesiyle pek
hararetli alklar iitmitir.
**
stikraz- dhilnin muameleleri sratle gidiyor; yekn her gn kabaryor.

Millet bu istikraz davetinin hakiki manasn anlamtr, hkmet, toplayaca be on
milyonla pek ok ihtiyalarn temin etmi olmayacak; bu muamele ile halka mfit
olduu kadar semereli bir iktisad bir terbiye verecek. Bu dncesinde muvaffak
olduunu imdiden gryoruz. Millet ile hkmet arasnda tesisi arzu edilen
mtekabil samimiyet ve emniyete bundan daha iyi misal olamaz. Son hafta iinde
bilhassa zmir vilayeti ahalisiyle Duyun- Umumiye byk meblalar vermitir.
N. [nun] S. [Sat]
(nu:45, 23 Mays 1918, s. 368)
817
IX. ETL YAZILAR
1. HARPTE ANALAR
Bu harbin byk elemini onlar duyuyor. Sokaklarda, meydanlarda, yollarn

stnde, kiliselerde, ehirlerde, kylerde Oullarn kaybetmi yahut lm
hakikatinden daha zulml bir sknt iinde yaayan analara tesadf ediyoruz.
Ziyalar nedir, anlamaya alalm. Ne olduunu onlar biliyorlar ama

erkeklere sylemiyorlar.
Evlatlarn hayatn en gzel annda kendi mrlerinin de sona yaklat bir

zamanda elerlinden alyorlar. ocuklar, kkken lrlerse sanki ruhlar pek ok
uzaklamyor; kendilerini dnyaya getirenin etrafnda yeni bir ekilde tekrar
gzkmek zamann bekliyor. Beikleri dolaan lm dnyaya dehet salan lm gibi
deildir. Fakat yirmi yanda len bir evlat artk bir daha geri gelmiyor. Hi mit
brakmyor.
Domann, ocukluun ezalar, skntlar, tebessmleri, genlik meserretleri,

erken yan mkfatlar semereleri ihtiyarln yardm, sakinlii: Anasna istikbal
olarak ne kalmsa, anas ona ne verdiyse, kendinden neler bekliyorsa, hepsini
beraber gtryor. Kendinden baka daha pek ok eylerde beraber oluyor: Onun bu
lmle nihayet bulan yalnz mr deildir. Birden bire arkas kesilen saysz gnler
snen btn bir zrriyet, hep birden muharebe meydanna den szk ehreler,
okayc mini mini eller, glmeler, oyunlar Onlarda gnee veda ediyor ve henz
tanmadan gittikleri topraa giriyor. Btn bunlar anamzn gzleri, anlayamadan
gryor. Bunun iindir ki baz saatlerde baklarnn arlna, yeisine hi birimiz
tahamml edemiyoruz.
Fakat bu analar teki muharebelerdeki analar gibi alamyorlar. Bunlarn da

btn ocuklar birer birer gidiyor da vakti ile byk ktalar, byk musibetleri
karlayan kadn feryatlar iniltiler bu defa iitilmiyor. Bu seferki analar ikyet
818
etmiyor, inlemiyor. Byk meydanlarda toplanmalar yok. Hi kimseyi itham
etmiyorlar, isyana kalkmyorlar.
Sanki erkeklerin hi haberi olmadan aralarnda verdikleri karara itaat

ediyorlarm gibi hkrklarn yutuyorlar, gzyalarn eziyorlar. mrlerinden arta
kalan senelere tahamml edebilmek iin onlara destek olan, kuvvet veren nedir,
bilinmez. lerinden bazlarnn baka ocuklar var; lmn birden bire kesiverdii
muhabbeti, istikbali, kalanlarn zerine topluyorlar.
Biroklar da uhrevi vaatlere iman kaybetmemi yahut bulmaya alyorlar,

mitsizlenmiyorlar. nk vakti ile din kurbanlarnn analar da nevmit olmuyordu.
Fakat yurtlar her zaman iin ssz kalan, lhut semalarnda solgun heyulalardan
baka bir ey gremeyenler, onlar da ebediyete inananlar gibi hep o mitlerle
besleniyorlar.
Gzlerimizi hayrette brakan bu cesareti onlara acaba kim verdi. Bazen

iimizden en iyileri, en merhametlileri, en faziletlileri gzyalarn gizlice siliveren
bu analardan birine tesadf ediyor, en dehetli elemin grletici hakikati iinde irkin,
mstehzi bir yalan gibi grnmeden kalbe kadar nfuz edecek kelimeler arad
zaman syleyecek bir sz bulamyor.
Kahramann, uruna feda olduu devann adaletinden, gzelliinden pek

byk ve zaruri fedakrlktan, insanlarn ebed hatra ve kranndan, gnlerin
vsatiyle deil, vazife ile erefin yksekliiyle llen hayatn hiliinden
bahsediyorlar. Belki, llerin lmediini, l diye bir ey mevcut olmadn artk
aramzda olmayanlarn, ruhumuza et kemik olduklar zamankinden daha yakn
yaadklarn sylyorlar. Onlarda sevdiimiz her eyin yreimizde daima
yaadn ve hatramz kalbimizi ziyaret ettike, sevgimiz bu hatray
canlandrdka, kalbimizde daima kalacan da ilave ediyorlar. Fakat onlar
syledike, sylediklerini boluunu da duyuyorlar. Anlyorlar ki btn bunlar ancak
lmn uuruma srklemedii kimseler iin doru olabilir; uuruma dtkten
sonra kelimeler bo grltlerden ibaret kalr.
En ateli hatra, ellerle, dudaklarla dokunulan muazzez bir hakikatin yerine

geemez; en yksek bir dnce, allan gidip gelmelere, yemeklerde beraber
819
bulunmaya, sabah akam pmesine, veda kucaklamalarna, avdet lgnlklarna
demez. Analar bunu biliyorlar, bizden iyi hissediyorlar. Bunun iin tesellilerimize
cevap vermiyorlar, susarak dinliyorlar. Onlar kendilerinde, yaamak ve mit etmek
iin, beerin btn bedahet ve dnce afaklarn bo yere kartrarak dardan
bulmaya altmz sebeplerden baka sebepler buluyorlar. Tahamml kuvvetlerini
nereden aldklarn sylemeden, fedakrlklarnn ve kahramanlklarnn srrn bize
retmeden, mrlerinin btn arln tekrar ykleniyorlar
Moris Materlinck
(nu: 34, 7 Mart 1918, s. 145)
820
2. FRANSIZ EDEBYATINDAN BR MEKTUP
Msy Lokonet Dolastike
Paris, 20 Kanun- Evvel 1754
Efendim, tarafnzdan tannm olmak erefine nail olmakla beraber mit

ediyorum ki size mazeretler ve para takdim etmeden mektubum su-i kabule
uramayacaktr.
Haber aldm ki Matmazel Cleri, Blovadin, Madam Lovassor namnda ihtiyar,

benimle birlikte ikamet edecek kadar fakir bir kadncaza bir sepet gndermi; bu
sepette, birok eylerle beraber, on kilo tereya havi bir kse varm. Bilemem nasl,
bunlarn hepsi sizin matbaha gitmi ve ihtiyarcaz bunu haber alnca kzn bir
mektupla size gndererek tereya ksesini yahut bedelini vermenizi bildirmi fakat
siz ve zevceniz madam, adet vech ile kendisiyle alay ettikten sonra, cevap olarak
uaklarnz tarafndan kovulmasn emretmisiniz.
Ben zavall mteessir kadn yksek snfn ve yksek terbiyenin adabn izah
ederek teselliye altm; kendi maln istemeye gelen zavalllar kovmaya
yaramadktan sonra uak kullanmaya bir lzum olmadn kendisine ispat ettim ve
adalet, beeriyet kelimelerinin ne kadar vam-pesendne olduunu gstererek
nihayet kendisine ait tereyann bir kont tarafndan yenmi olmasyla pek mfterih
olduunu anlattm. Binaenaleyh kendisine bahettiiniz erefe kar krann, size
sebebiyet verdii rahatszlktan dolay teessflerini tereyann hounuza gitmi
olmas hususundaki arzusunu sizlere bildirmekliimi rica etti.
Eer paketin adresinize kadar gitmesi sizce tesadfen bir masraf mucip
olduysa bunu da pek muhak olarak size tediyeyi teklif ediyor. Bu tasavvurlarn icra
iin yalnz emrinize muntazrm, arz- ihtiramt
Jean Jacques Rousseau [Mtercimi Belli Deil]
(nu: 42, 2 Mays 1918, s. 308)
Bil-hire Rousseaunun zevcesi olan Terez Lovassor namndaki kz.
821
SONU
almamzn esasn oluturan Yeni Mecmua dergisi (1-45. Saylar) 1917-

1918 yllarn kapsamaktadr. Bu dnemde sanat edebiyat ve kltr alannda halka
doru mill bir yaplanma grlr. Nitekim dergide de grlecei zere Mill
Edebiyat hareketinin nde gelen simalar bu yaplanmaya nclk edecek nitelikte
yazlar yaymlamlardr.
Ayrca Yeni Mecmuann muhtevasna baktmzda byk bir eitlilik

grdk. Edeb trlerin hemen hepsini rnekleyecek nitelikte hikyeler, iirler,
makaleler, roman tefrikalar olduka geni yer tutuyor. Bu bakmdan savan sebep
olduu alk ve ktla ramen Yeni Mecmua edeb ve kltrel faaliyetleri en iyi
ekilde aksettirmesiyle devrinin nde gelen basn-yayn organ olmutur.
Biz de bu almamzla Arap alfabesinin kullanld bir dnemde edebiyat,

kltr-sanat ve medeniyet tarihimiz asndan nemli grdmz makale ve yazlar
gnmz alfabesine aktarp ilgililerin yararna sunduk.
ncelememiz esnasnda dergideki yazlar, resim ve fotoraflar, haber ve

yorumlar saysna, tarihine ve sayfa numarasna kadar knyeleyip ksa ksa bilgilerle
Yeni Mecmua dergisinden istifade etmek isteyenlerin ilerini kolaylatrmaya altk.
cizane gayretimizle amacmza nil olduysak ne mutlu bize.
822
DZN
Ahmet Hamdi, 7
Abbasiler, 318, 333, 369 Ahmet zzet Hkmeti, 2
Abdullah, 553 Ahmet zzet Paa, 1
Abdl- Vasi-i Cebel, 333 Ahmet Refik: Bk. [ALTINAY],
Abdlhamit, 265, 305, 354, 595, 808 Ahmet Refik
Abdlmecit ermoyef, 814 Ahmet ahin, 42, 191
Abdlrezzak Camii, 614 Ahmet Tevfik Paa, 1
Acaibl-letaif, 449, 450 Ahuramazda, 325
Acem, 42, 52, 85, 88, 116, 118, 119, Aka Mirza, 24
155, 156, 157, 274, 278, 281, 282, Akbaba, 22
283, 285, 293, 294, 302, 303, 304, Akdeniz, 598, 599, 600, 794, 795, 797
305, 315, 324, 326, 327, 328, 329, Akil Koyuncu, 51, 58, 62, 64, 65, 66,
333, 334, 338, 339, 345, 346, 347, 71, 110, 172
348, 350, 352, 368, 369, 370, 400, Akkoyunlular, 283
417, 599, 702, 715, 716, 729, 743, Akln Belas, 238
752 Aksised, 7
Acbadem Semti, 25 Akam, 8, 21
Aksz, 7 Akehir, 734
Aksz, Hsn, 7 Akin, Sina, 1, 3
Adana, 2 Akta, Esat IV (Ar. Gr.)
[ADIVAR], Halide Edip, 19, 37, 38, Aliyye Camii, 42, 191, 195
39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48, Albert Lavignac, 26
49, 50, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, Alexandrofsky Kalesi, 371
60, 61, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 70, Alfonso, 672
109, 167 Ali Bey, 398, 399, 400
Adil Bey, 775 Ali Canip: Bkz. [YNTEM], Ali
Afrasyap, 326 Canip
Aaolu Ahmet, 19, 20, 31, 33, 37, Aliye, Fatma, 44, 79, 113, 152, 514,
38, 39, 50, 65, 70, 71, 109, 110, 537
132, 149, 214, 220, 226, 232, 241, Ali Ekber Han, 24
248, 259, 631, 785, 792 Ali Ekrem: Bkz. [BOLAYIR], Ali
Ahal Tepe, 637 Ekrem
Ahali, 7 Ali Haydar, 52, 53, 71, 72, 110, 149,
Ahd Tepesi, 288 381, 385
Ahd-i atik, 398, 399, 400, 409, 410, Ali Hseyin el-Bahrzi, 346
412 Ali Mnif Beyfendi, 774
Ahmet Bey, 202, 792 Ali Rza Paa, 1, 3
Ahmet Bin Mahmut Ebu Kenaki, 442 Ali ir Nevi, 285, 348
Ahmet Cevat: Bkz. [EMRE], Ahmet Alman, 17, 18, 19, 25, 34, 36, 43, 50,
Cevat 53, 54, 67, 72, 74, 75, 76, 79, 80,
81, 99, 101, 103, 111, 114, 127,
823
128, 133, 134, 137, 139, 152, 160, 442, 443, 444, 497, 605, 607, 610,
171, 172, 174, 175, 180, 182, 183, 701, 703, 708, 715, 716, 725, 743,
202, 216, 223, 224, 229, 230, 242, 752, 773, 822
244, 250, 261, 371, 525, 526, 539, Arapa, III, 24, 27, 260, 263, 264, 402,
624, 634, 657, 693, 715, 716, 749, 439, 440, 441, 442, 443, 444, 701,
774, 775, 777, 778, 801, 816 702, 703, 744, 746
Alman Jachmund, 25 Aras Nehri, 634
Alman Kos, 25 Ardahan, 57, 78, 135, 152, 632, 634,
Almanya, 99, 139, 160, 227, 243, 250, 638
463, 468, 472, 521, 523, 524, 569, Arel, aadettin, 27
578, 580, 591, 671, 674, 754, 771, Arif Hikmetler, 279
776, 777, 778, 791, 798, 799, 816 Aristo, 244, 480
[ALTINAY], Ahmet Refik, 11, 18, 19, Arkada, 7
20, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 39, Arnavut, 265
40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 52, Arsetro, 652
53, 55, 56, 58, 60, 61, 62, 72, 73, Artemi, 218
74, 110, 132, 133, 134, 149, 150, Artvin, 7
151, 182, 183, 190, 527, 623, 730 Arzamas, 230
Altn Sal, 38, 93, 121, 177 Asker Mecmua, 19
Amasyal Hseyin Hsamettin Bey, Aslann Terbiyesi, 237
93, 136, 185 Asma, 317
Amerika, 209, 415, 416, 468, 488, 578 Asur, 410
Amerikal, 415 Asurler, 410
Amerikan, 7, 8, 398, 399, 415 Asya-y merkezi-i Rus, 371
Amiral Danpor, 621 k elebi, 295, 738
Anadolu, 3, 4, 7, 31, 35, 42, 43, 49, k Rulan ve Kudurmu Rulan, 244
50, 55, 60, 75, 86, 94, 103, 104, Ail, 308
116, 122, 126, 129, 131, 160, 162, Akar, 312
168, 178, 181, 191, 195, 202, 217, Ata Bey Efendi, 623
265, 283, 284, 286, 293, 314, 348, [ATABNEN], Reit Saffet, 49, 65, 74
369, 395, 396, 397, 436, 438, 455, [ATAY], Falih Rfk, 8, 19, 21, 30, 37,
539, 633, 634, 636, 721, 728, 729, 38, 53, 75, 111, 167, 168, 292
731, 738, 772, 776, 778, 794, 812 Ataullah Dede, 27
Ankara, IX, 4, 5, 7, 8, 21, 23, 24, 844 Ate, 637
Anna Karanine, 212 Ate ve Gne, 21
Antalya, 2, 7 Atsz, 334, 349
Antep, 2 Attar, 284
Antonio, 672 Auguste Comte, 467, 506586, 587,
Anzavur Paa, 3 588
Apollo, 673 Avhland, 54, 75, 172
Arab, 320, 398, 399, 400, 707, 709 Avirides Operas, 653
Arakcheff, 243 Aviridis, 652, 653, 654, 655
Aramca, 399, 440, 441 Avlahlar, 624
Arap, 22, 242, 265, 274, 278, 283, Avni Beyler, 279
285, 290, 293, 315, 316, 317, 319, Avrupa, 8, 24, 32, 52, 72, 82, 107,
320, 321, 322, 323, 327, 328, 329, 110, 143, 146, 150, 153, 166, 188,
333, 352, 369, 400, 439, 440, 441, 194, 209, 212, 219, 220, 221, 222,
824
223, 224, 225, 227, 230, 233, 234, Balzac Heykeli, 659
235, 236, 239, 240, 242, 244, 247, Bank- Osman, 43, 202
250, 258, 267, 279, 307, 316, 399, Baran, Melek, IV
400, 420, 425, 454, 463, 464, 465, Barbaros, 599, 735
471, 472, 473, 477, 478, 479, 488, Baron Ayendrof, 68, 76, 111, 172
503, 504, 515, 522, 537, 540, 544, Basarabya, 243
556, 557, 562, 563, 577, 578, 579, Basn ve Yayn Tarihi, 8, 844
583, 591, 618, 619, 623, 627, 628, Bat Anadolu, 2, 5
633, 639, 641, 649, 652, 676, 693, Batum, 57, 78, 135, 145, 152, 187,
709, 710, 714, 716, 717, 718, 721, 632, 634, 638
751, 752, 753, 754, 759, 771, 772, Baudelaire, 658
777, 784, 798, 799, 800 Bay Ganio, 387, 388
Avusturya, 2, 264, 569, 723, 771, 783, Bayatiaraban Saz Semaisi, 27
798, 816, 817 Bayezt, 634
Avusturyal Forcheimer, 25 [BAYDUR], Hseyin Ragp, 76, 137,
Ayas, 54, 58, 75, 111, 151, 394, 408 152, 543
Ayasofya, 726 Bayf, 674
Ayaz Efendi, 554 Baykara, Hseyin, 285, 369
Ayda Bir, 22 Baykara, Mirza, 349
[AYKA], Fazl Ahmet, 31, 35, 75, Bayrak, M.Orhan, 20
76, 111, 172 Bayram Veli, 286
Aye Sultan, 726 Baysungur Mirza, 349, 369
Azerbaycan, 20, 24, 285, 633, 634, Bebek, 55, 192
637, 638 Beckhon, 263
Badiye, 75, 111, 167, 317, 319, 332 Behram Kr, 326
Badat, 18, 39, 73, 133, 190, 191, 324, Bekirzde Hac Emirhan
327, 339, 341, 355, 625, 632 Ticarethanesi, 46, 48, 49, 50, 51, 52,
Badat Kk, 18, 39, 73, 133, 190, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62,
191 64, 202
Bahesaray, 66, 191, 211 Belgninin Hikyeleri, 256
Bahesaray emesi, 244 Belgrat, 33, 192, 624, 726
Bahr- hazar, 602 Berezin, 286
Bakara, 608, 609, 612 Berlin, 261, 619, 637, 649, 775, 791
Bki, 63, 65, 76, 87, 89, 111, 117, 120, Besim mer, 81, 146, 153
172, 183, 193, 273, 276, 358, 361, Be Hececiler, 22
599, 723, 728 Beikta, 19, 35, 192, 735, 736
Bk, 54, 76, 89, 111, 183, 724, 743 Beikta Askeri Ortaokulu, 19
Bak, 20, 633, 634, 637, 638 [BEYATLI], Yahya Kemal, 76, 111,
Balk ve Balk, 257 25, 29, 30, 56, 63, 64, 111, 173, 844
Balkesir, 7 Beyolu, 24, 64, 192, 260, 261, 262,
Balkan Harbi, 796, 797 364, 639
Balkan Sava, 19 Beyrut, 2, 64, 85, 148, 185, 812
Baltazar, 675 Bilkan, 341
Baltk Denizi, 624 Birinci Alexander, 232, 237,
Baltkllar, 624 242
Balzac, 527, 658, 659, 660, 661, 667, Birinci Dnya Sava, 6, 99, 107, 143,
676 145, 166, 189
825
Birinci gor, 626 Cermen, 423, 624, 649, 791
Birinci Nikolay, 243 Cervantes, 403, 407
Birinci Vilademir, 626 Cevdet Paa, 808, 809, 810
Bstn Kitabesi, 325 Cevheri-i Zerger-i Buhari, 330
Bizans, 44, 191, 192, 201, 216, 368, Ceyhun, 336
621, 622, 623, 624, 625, 626, 633 Cezineli, 634
Bizde Mersiye ve Mersiyeciler, 18, 40, Chicago, 579
41, 42, 87, 88, 118, 119, 156, 157 Chickhkin, 230
Blovadin, 821 Cimmerien, 410
Boulup len Hussar ve Su Perileri, Cloas, 307
257 Comdie Larmoyante, 227
[BOLAYIR], Ali Ekrem, 47, 48, Cucinler, 604
76, 112, 173 Culfa, 633, 634
Bolevik htilali, 20, 83, 85, 108, 135, Cumhuret Erl- Arab, 321
136, 144, 154, 155, 166 aatay Lisan ve Edebiyat, 286
Bolu, 7, 21 aatay Mntahabat, 286
Bolyo, 675 ada Dnce Tarihi, 21, 844
Boris Godinov, 249, 257, 258 alayan Matbaas, 8, 844
Bovalo, 224 aliski, 240, 241
Budin Beyler Beyi Abdi Paa, 47, 192 [AMLIBEL], Faruk Nafiz, 52, 57,
Buhara, 291, 292, 326, 347, 637 62, 64, 76, 77, 112, 173
Buhari, 614 anakkale, 1, 2, 32, 34, 38, 39, 42, 44,
Bulgar, 551, 554, 626 45, 57, 58, 65, 74, 77, 79, 80, 87,
Burnu Krk Adam, 658 95, 96, 113, 114, 117, 118, 123,
Bursa, 7, 35, 192, 731, 736 124, 134, 144, 151, 156, 169, 174,
Bursal Ahmet Paa, 52, 76, 112, 173, 176, 179, 187, 267, 794, 795, 796,
285 797
Buse, 65, 95, 123, 179, 658, 661 anakkale Cephesi, 1
Byk Ada, 18, 29, 44, 72, 132, 149, anakkale Sava, 2
192 [ANKI], Mustafa Namk, 61, 711
Byk Millet Meclisi, 5 apal Adam, 664
Byk Yabgu Tu-gu, 602 ar van, 621, 623
Byron, 229, 244, 245, 248, 263 argrad, 625
Byronizm, 244, 245, 247, 248, 252, arskoye Selo, 242
254 ehler, 624
Cahit, 315 elebi, Ahmet 353
Cmit-Tevarih, 369, 497 elebi, Hasan, 738
Cappadocien, 410 elebi Mehmet, 192
Carsaltan, 257 elebi Sultan Mehmet, 293
Cava, 291 erkez, 273, 434
Cavit Bey, 788, 790, 805 klar, 633
Cehennem Kaps, 658, 661, 685 nar, Esat, 7
Celalettin Dede, 26 naralt, 22
Cemal, 26, 334, 338, 339, 340, 341 in mparatorluu, 601
Cemal sfahan, 338, 341 ince, 260
Cemil Koak, 1, 3, 844 ingene, 244, 247
Ceneresil, 223 Dafne Operas, 652
826
Dafnis ve Klue, 658 Dobroluboff, 210
Dakiki, 326 Doan ah Bin Alparslan Seluk, 346
Damat Ferit Hkmeti, 3 Doru Sz, 7
Damat Nevehirli brahim Paa, 31, Doktor Herrick, 398
192 Doktor Rabnov, 777, 778
Daniel, 217 Doktor Riggs, 398
Dante, 658, 661 Doktor Weekly, 398
Dante ve Virjil Cehennemde, 667 Dolil, Lkont, 78, 112, 168
Dr, 325 Domonte, Ksavye, 387
Darl-elhan, 26, 27 Domostroy, 219
Drl-hikmetl-islmiye, 815 Don Kiot, 58, 75, 111, 151, 387, 402,
Darvin, 469, 577, 578 403, 404, 405, 406, 407
Darvinizm, 16, 459, 570 Donanma Mecmuas, 84, 148, 188,
Danak Ermenistan, 5 765
Dawson, 493 Donatello, 659
Dede Efendi, 26, 27 Doti Villi, 797
Dede Korkut Masallar, 103, 104 Dberjerak, 387
Dehlev, Hsrev, 341, 344 Drdnc Sultan Mehmet, 795
Dekart, 472 [DURAN], Faik Sabri, 57, 66, 78, 135,
Deli Birader, 39, 89, 120, 733, 734, 152
736, 737 Durkheim, Emile, 47, 99, 139, 183,
Deli Ozan, 36, 90, 121, 177 193, 183, 193, 491, 516, 517, 573,
Deli Petro, 630 695
Demokrasinin Gayesi, 23 Dutaraskom, 387
Denaid, 658 Dutebozo, Dolsine, 406
Derjava, 235 Duye Bank, 43, 50, 51, 52, 55, 56,
Derjaviv, 225 57, 58, 59, 60, 61, 62, 67, 202
[DERSAN], Kzm inasi, 52, 53, 55, Duyun- Umumiye, 24, 817
57, 58, 59, 61, 62, 63, 64, 77, 78, Dldl, 312
144, 145, 152, 187, 779, 786, 793, Ebu Kasm Bin ibadl Sahip, 444
797, 804, 807, 811 Eb Mlik, 317
Dertli, 7 Eb Sfyan, 318
Dervi elebi, 735 Ebu Tahir Htuni, 347
Dervi Paa, 743 Ebu Talip, 324
Develliolu, Ferit, III Ebu Yakup, 701, 702, 703
Devletah, 282, 347, 369 Eb Zeydl- Ensri, 321
Dicle, 410 Ebu-Hanife-i Dinri, 315
Didero, 227 Ebul Hasan Ali Bin smail-l Mersi
Dimitry, 258, 259 bn-i Seyyida, 444
Dimitri, Grandk, 629 Ebul Hasan Ali Bin Mehmetl-
Divane-i Fazl, 52, 55, 202 Niyazi, 318
Divan- Hikmet, 285 Ebul Hasan Ali Bin Mehmet-l
Divan- Hmayun, 26 Niyazi, 738
Divinia, 625 Ebul Hseyin bn-i Faris, 444
Divinia Komedia, 658 Edebiyat Dergisi, 22
Divrii Cmii, 193 Edebiyat Fakltesi Mecmuas, 497
Dobrlin, Victoria, 46, 48, 50, 207 Edebiyat zerine Makaleler, 14, 844
827
Edebiyat- cedide, 364, 365 Falih Rfk: Bkz. [ATAY], Falih Rfk
Edirne Gar, 25 Fansz, 264
Ekinci, 20 Faranszca, 224
El Halil Bin Ahmet, 444 Faris, 326, 400, 450, 707, 709
Elamittler, 410 Farsa, III, 24, 27
El-Ezher niversitesi, 23 Faruk Nafiz: Bkz. [AMLIBEL],
Eloise, Nouvella, 227 Faruk Nafiz
Emek, 7 Fatih Sultan Mehmet, 284, 794
Emel, 7 Faust, 387
Emil Fage, 473, 666 Fazl Ahmet: Bkz. [AYKA], Fazl
Emir Mezzi-i Semerkandi, 348 Ahmet
Emir Nuh Bin Mansur, 346 Fazl Bin Abbas Buhara, 346
Emir ahi, 349 Felix Lodenten, 468
[EMRE], Ahmet Cevat, 21, 22, 60, 62, Ferhat Paa, 723, 725, 728, 729
66, 68, 78, 112, 425, 438, 457 Ferh, 328, 337, 338
Emrullah Efendi, 758, 760 Feridun Bey, 724, 726, 727
Encyclopedie de la Musique, 26 Ferik Ahmet Muhtar Paa, 707
Envar- Ulum, 22 Fethiye, 2
Enver, 334, 348 Feyzi Efendi, 262
Equeni, 249, 250, 252, 253, 254 Fidyas, 662, 663, 669
Equeni Anequine, 249, 254 Figarro, 387
Ergenekon, 603, 604 Fikret, 82, 91, 115, 121, 158, 187, 269,
[ERRGL], Mehmet Emin, 32, 469 270, 271, 272, 286, 306, 364, 365,
Ermenice, 399 366
Ernest Lavis: Bkz. [LAVSSE], Ernest Filistin, 1, 2, 57, 77, 112, 173, 289
Erturul Ticarethanesi, 50, 51, 52, 53, Filistin Cephesi, 1
203 Finlandia, 625
Erolu, Hamza 2 Finolar, 624
Erzurum, 3, 632, 633, 634, 635, 638 Firdevsi, 284, 326, 328
Esed, 328, 333 Fizan, 21
Esmer, Ahmet kr, 2 Flaubert, Gustave 527
Eref, 300, 792 Flokel,Gustave, 746
Etayen, 260 Floransa, 652, 653, 655, 672, 673, 675
Ey-y Askeriye Anonim Ticaret Fon Lokok, 67, 79, 137, 152
irketi, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, Fon Sadritayn, 48, 51, 97, 125, 169
48, 49, 50, 51, 52, 53, 56, 57, 58, FonVisin, 223
59, 60, 63, 65, 66, 67, 68, 203 Forotier, 351
Etien, Rober, 740 Forsellini, 740
Evastan, 621 Fransa, 19, 21, 24, 26, 60, 99, 127,
Evkaf- Hmayun Nezareti, 25 185, 227, 232, 243, 362, 410, 468,
Evliya elebi, 794, 795 473, 513, 526, 539, 541, 542, 569,
Evqueni Anequine, 249 591, 652, 657, 671, 674, 676, 678,
Ex-Hommes Dip Le bas-fond, 212 680, 693, 705, 776, 778, 791, 799,
Eyp Sultan Saray, 55, 193 802
Ezgi, Suphi, 27 Fransz, 2, 38, 74, 133, 182, 212, 225,
Ezop, 236 227, 232, 239, 242, 244, 257, 261,
Faik Sabri: Bkz. [DURAN], Faik Sabri 351, 352, 357, 364, 365, 526, 527,
828
657, 675, 693, 715, 716, 740, 742, Gkalp, Ziya, I, 3, 14, 17, 18, 19, 20,
749, 776, 783, 791, 802, 803 23, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36,
Franszca, 19, 22, 23, 26, 27, 242, 251, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45,
420, 421, 441, 443, 468, 557, 785, 46, 47, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 55,
797 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 65,
Frenk, 415, 499, 556, 557, 566, 567, 101, 104, 105, 106, 107, 108, 127,
576, 649, 727 129, 137, 141, 142, 143, 144, 147,
Freunn, 740 163, 164, 165, 166, 167, 171, 181,
Fuzli, 261, 285, 354, 355, 450 185, 186, 207, 409, 500, 844
Gabela, 745 Gksu, 59, 193, 565
Galanti, Avram, 23, 24, 56, 58, 62, 68, [GNENSAY], Hfz Tevfik, 67, 79,
75, 111, 134, 151, 401, 413 113, 174
Galanti: Bkz. Galanti, Avram [GVSA], brahim Alaaddin,39, 42,
Galatasaray Lisesi, 24 44, 45, 46, 59, 62, 65, 66 79, 80,
Glib, 277 113, 114, 146, 153, 174
Galip Bey, 25 Grekler, 626
Gani Abiz Efendi, 550, 554 Griboyedov [Aleksandr Sergeyevi],
Ganj, 291 212, 212, 232, 235
Gaspral, smail, 20 Grunar, 310
Gumur, 409, 410, 411
Gaye-i Milliye, 7 Gurras, 55, 80, 114, 174
Gazali, 731, 732, 733, 734, 735, 736, Gmr (Leninakan), 5
737, 738, 746 Gmr Antlamas, 5
Gazi Arslan Tekin, 312 Gne, 7, 22
Gazi Hayrettin Paa, 599 [GRAN], Nazmi Ziya, 35, 37, 80,
Gazi Zeynel Bey, 61, 74, 134, 151 81, 130, 153
Gaznevi Devleti, 342 Habel, 81
Gaznev, Mahmut, 300, 369 Hac Bayram Veli, 293
Gen Kalemler, 14 Hafz Kk Mahmut, 725
Genelkurmay Bakanl Yayn Haidenburg, 751
ubesi, 19 Hakan, 327, 328, 338, 341, 345, 349
Germiyanl Hekim Sinan, 293, 294 Hakikat, 7, 19, 20, 54, 84, 130, 154,
[GEZGN], Hakk Sha, 58, 61, 67, 233, 677
79, 113, 173, 174 Hkimiyet-i Milliye, 21
Giray,Erhan IV Hakk Sha: Bkz. [GEZGN], Hakk
Giresun, 7 Sha
Gobi l, 602 Halep, 2, 289, 632, 752
Gobllo, 79, 137, 153 Haldun, Galip 32, 79, 113, 152
Goethe, 227, 229, 250 Halide Edip: Bk. [ADIVAR], Halide
Gogol, 210, 211, 214, 629, 630 Edip
Goldsmith, 227 Halife El- Memn, 329
Goldziher, 316 Halil Ethem Bey, 691
Google, III Halil Paa, 26
Goreotorma, 238 Halim Sbit: Bkz. [BAY], Halim
Gorki, Maksim, 113, 168, 209, 212, Sabit
213 Halit Fahri: Bkz. [OZANSOY], Halit
Goya, 664 Fahri
829
Halit Ziya, 305 Hristiyan, 216, 282, 399, 400, 446,
Hamlet, 387, 389, 390, 391, 392, 393 614, 624, 649, 714
Hamse-i Nergisi, 261 Hrvat Mahmut Paa, 743
Harbiye, 2, 21 Hsarnay, 342
Harbiye Nezareti, 2 Hyban, 22
Harezm, 348 Hicaz, 288, 289
Hrnme, 295 Hikmet Gazetesi, 20
Harp ve ktisat, 23 Hilal Matbaas, 10
Hasan Bin Mutrasd, 318 Hilal-i Ahmer, 78, 145, 187, 806
Haski Sultan Hamam, 51, 91, 130, Hilal-i Ahmer Takvimi, 806
158, 191 Himaye-i Etfal, 769, 790
Haet Ticarethanesi, 740, 741 Himaye-i Etfal Cemiyeti, 769
Hatyi, 285 Himmetolu, Hsn, 4
Haveri, 89, 120, 183, 737 Hind Bin Utbe, 316
Havva, 512, 658 Hindistan, 415, 632, 633, 636, 715
Hayal, 65, 199 Hint, 229, 282, 291, 301, 326, 368,
Hayli Bey, 724 409, 410, 415, 423, 636
Haydar Yamanof Beyler, 814 Hinte, 260
Hayyam, 274, 275, 277, 328, 633 Hoca Abdlkadir Merak, 27
Hazarlar, 633 Hoca Ahmet Yesev, 285, 286
Hazine-i Evrak, 20 Hoca Selman, 349
Hazkyl, 409, 410, Hoca Zeki Efendi, 27
411 Hollanca, 224
Hazret-i dem, 512 Holmyer, 658
Hazreti Ali, 312 Homeros, 307, 308
Hazret-i Eb Bekir, 318 Horasan, 285, 349
Hazret-i Hamza, 312 Horatlar, 624
Hazret-i Havva, 512 Hugo, Victor, 658
Hazret-i sa, 512 Hunsa, 316, 317, 319
Hazret-i Meryem, 41, 193 Hureyre, Ebu 614
Hazret-i Musa, 512 Huvi, 634
Hazret-i mer, 318 Huyug-nu, 309
Hazret-i Peygamber, 316, 318, 611, Huyung-nu Devleti, 601
613, 614, 615, 616 Hdaynme, 326
Hazret-i Safiye, 318 Hrrem Sultan, 53, 72, 132, 182, 194
Hecenin Be airi, 22 Hseyin Cahit Bey, 787
Heft Vezin, 326 Hseyin Fahrettin Dede, 27
Hekim Ezrak, 732 Hseyin Hsamettin Efendi, 701
Hekim Muradi, 345 Hseyin Ragp: Bkz. [BAYDUR],
Hendese-i Mlkiye, 25 Hseyin Ragp
Henry, 652 Hseyin Ragp Bey, 84
Herder, 227 Hsrev Pervin, 325, 326
Hersekli Arif Hikmet, 360, 743 Hsrev irin, 293, 294, 299, 300,
Heyet-i Temsiliye, 4 328
Hfz Tevfik: Bkz. [GNENSAY], Hz. s ve Ben srail eyhleri, 41, 194
Hfz Tevfik I. Damat Ferit Paa, 1
I. Dnya Sava, 1, 6, 8
830
II. Ahmet Tevfik Paa, 1 leri, Suphi, 8
II. Damat Ferit Paa, 1 lkbahar, 66, 86, 117, 188, 658, 661
II. Merutiyet, 6, 8, 22, 844 lliada, 229
III. Ahmet Tevfik Paa, 1 mdddevle-i Deylemi, 338
III. Damat Ferit Paa, 1 mr-l-Kays, 439
Irak, 1, 2, 23, 64, 84, 135, 176, 267, mrl Kays, 321, 322, 323
399, 513 ncili Kk, 34, 194
Irak cephesi, 1 ngiliz, 2, 212, 244, 245, 247, 250,
Islav, 222, 224, 551, 559, 624, 625 398, 399, 400, 716, 783, 797
Ik, 7 ngiltere, 24, 227, 247, 569, 577, 578,
IV. Ahmet Tevfik Paa, 1 783, 797, 799
IV. Damat Ferit Paa, 1 nhitat slm Hakknda Bir Tecrbe-i
bn-i Davud, 613 kalem, 712
bn-i Habire, 318 nsttitution Franaise, 24
bn-i Haldun, 320, 691 ntibah, 7
bn-i Ktibe, 315 ran, 24, 25, 51, 87, 88, 118, 156, 185,
bn-i Mace, 613, 614 236, 273, 274, 276, 279, 281, 282,
bn-i Reit, 321, 465 283, 284, 285, 286, 293, 299, 300,
bn-i Tamam, 321 301, 302, 304, 305, 312, 315, 325,
bnl Mukaffa, 318 326, 328, 329, 333, 336, 341, 344,
bnl- Mukaffa, 318 346, 368, 369, 370, 410, 423, 450,
bnl- Mukaffa, 326 513, 632, 633, 634, 635, 636, 637,
brahim Aa ptidai Mektebi, 25 638, 703, 715, 727, 729, 730
brahim Alaaddin: Bkz. [GVSA], ran Mill Meclisi, 24
brahim Alaaddin rat, 20
brahim Efendi, 102, 128, 184 skender, 325, 369, 405, 737, 738, 795
brahim Han, 727 skender elebi, 737
brahim Paa, 31, 48, 72, 98, 131, 132, skenderun, 2
160, 182, 192, 197, 727, 736, 737 slm, 215, 273, 282, 285, 286, 291,
bran, 398, 399 307, 309, 312, 315, 318, 326, 333,
bsal ve Selaman, 328 340, 346, 360, 368, 465, 499, 513,
tima Duygu, 23 547, 605, 613, 616, 692, 712, 714,
hsan Mukbil, 47, 48, 55, 58, 59, 61, 715, 717, 719, 720, 721, 728, 737,
63, 64, 65, 66, 81, 114, 115, 175 752, 814, 815
karn Skutu, 658 smail Hakk, 53, 85, 138, 155, 533
kdam, 8, 93, 136, 185, 701, 776 smail Paa Konaklar, 26
kinci Alfonso, 672 stanbul, IX, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 19, 20, 21,
kinci Justin, 602 22, 23, 24, 25, 26, 28, 30, 41, 53,
kinci Katerin, 223, 224 58, 59, 62, 72, 73, 89, 91, 120, 130,
kinci Murat, 293 132, 133, 150, 157, 158, 182, 193,
kinci Sultan Beyazt, 731 194, 217, 218, 219, 260, 285, 289,
kinci Sultan Selim, 194 364, 397, 398, 399, 400, 417, 435,
kinci Vilademir, 626 436, 438, 445, 447, 476, 477, 537,
ktisadiyat Mecmuas, 30 548, 554, 564, 573, 621, 622, 623,
l Arslan Metbui, 348 625, 626, 644, 645, 648, 649, 650,
leri, 8, 25 712, 723, 726, 727, 728, 729, 730,
leri, Celal Nuri, 8 734, 735, 737, 738, 744, 745, 746,
831
783, 785, 788, 794, 795, 796, 797, Kara Krgz, 312
808, 844 Kara Mirza, 227
stikbl, 7 Kara Mhendishanesi, 25
stikll, 7 Karaba, 638
talya, 23, 24, 218, 227, 420, 654, 671, Karada, 551, 634
672, 674, 816 Karadeniz, 57, 61, 65, 66, 90, 91, 136,
tilaf Devletleri, 415 158, 197, 410, 598, 619, 621, 623,
ttihat ve Terakki, 6, 14, 24 624, 625, 632, 633, 634, 795, 799,
ttihat ve Terakki Frkas, 6 816
ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi, Karakoyunlular, 283
14 Karamzin, 37, 71, 109, 110, 149
ttihat, 6, 20 Karamzine, 38, 70, 221, 243, 257
van, 219, 220, 232, 621, 622 Karamzin, 222, 224, 225, 227, 228,
yzi-i Serhasi, 346 229, 230, 231, 232, 233, 235
zmir, 2, 7, 24, 476, 636, 793, 817 Karaosmanolu Yakup Kadri, 59, 61,
Japon, 55, 84, 116, 154, 415, 548, 785 62, 85, 116, 168, 176
Japonya, 368, 415, 681 Karatay Kebir Medresesi, 195
Jean Jacques Rousseau, 64, 190, 821 [KARAY], Refik Halit, 19, 51, 53, 54,
Joffer, 751 55, 56, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66,
Joul Mile, 194 67, 86, 87, 116, 117, 155, 168, 188,
Joule Mile, 74, 133, 182 397, 418, 428, 431, 448, 558, 567,
Jury Kryzrusky, 222 576, 585
Kariye Cmii, 40, 194 Karl Marks, 64, 99, 127, 183
Ka'b bni Mlik, 278 Karl Montezer, 62
Kad Burhnettin, 285 Karlman, 40, 44, 47, 48, 49, 203
Kafkas, 1, 74, 110, 151, 246, 267, 594, Kars, 2, 5, 57, 65, 78, 101, 128, 135,
635, 638, 772, 788 152, 161, 195, 632, 634, 638
Kafkas Cephesi, 1 Kassini, 652, 653, 654, 656
Kafkas Esiri, 244, 246 Kastamonu, 7
Kafkasya, 20, 64, 65, 84, 135, 176, Kagar, 286, 291, 420, 636
243, 245, 246, 314, 545, 551, 628, Ktip elebi, 449
632, 633, 634, 636, 638, 788, 814 Katip Hdyi Efendi, 724
Kafzde Feyzullah Efendi, 744 Katolik Lehistan, 221
Kahire, 23, 26, 752 Katran- Tebriz, 338
Kahire Mzik Kongresi, 26 Kaygusuz Abdal, 286
Kin n Nemare, 439 Kayyum Nasri, 550
Kale Burjuvalar, 658, 660, 665, 666 Kazaklar, 254, 551, 605
Kanaat Ktphanesi, 10, 62, 63, 64, Kzm Nami Duru, 28
66, 203 Kazm Paalar, 279
Kanada, 415, 416 Kzm inasi: Bkz. [DERSAN],
Kanal Cephesi, 1 Kzm inasi
Kant, 227, 472, 505 Kekbuze, 745
Kanuni Sultan Sleyman, 33, 36, 53, Keldani, 399
194, 195, 199 Kelile ve Dimmne, 326
Kapitalizm, 521 Kemal Bey, 709
Kapitasnka Dotebe, 249 Kemal sfehn, 346
Kapsi, 20 Kemlettin: Bkz. Mimar Kemalettin
832
Kenanca, 439, 440, 442, 443 46, 47, 51, 53, 55, 56, 57, 61, 63,
Kenaniler, 410 65, 66, 87, 88, 89, 117, 118, 119,
Kerbel, 307, 315 120, 130, 156, 157, 183, 185, 287,
Kesasi-i Merz, 346 300, 306, 314, 324, 337, 344, 350, ,
Kekl, 20 368 670, 69436,
Kethda rgpl Ahmed Aa, 19
Keyhsrev, 275, 325 Krasnovurusk, 633
Kbrs, 726 Kriloff, 230, 235, 236, 237, 238, 241,
Kl Ali, 599 243
Krm Tatar, 553 Kuds, 2
Krm, Rknettin, 102, 128, 184 Kuleli Askeri Lisesi, 19
Krm, Ziyaettin, 102, 128, 184 Kuran- Kerim, 609, 611, 612, 613,
Kzl Ahmetl Vezir Mustafa Paa, 615
725 Kurzi, 652, 656
Kieffer, 398 Kuadas, 2
Kiev, 216, 222, 560, 625, 626 Kuv-yi nzibatye, 3
Kimy-y Saadet, 746 Kk, Sebahattin, 10, 20
Kitab- Mukaddes, 56, 75, 151, 401 Kfe, 621
Kitabl- Nebat, 315 Krt, 265, 499, 634, 635, 637
Kitabl-Gani, 317 Ktphne-i Sdi, 47, 50, 54, 204
KitablHamase, 321 La Fontaine, 230, 236, 238, 243, 352
Kitabl-Hayvan, 315 La Musique Turque, 26
Kitabl-uara, 315 Laden Ktphanesi, 444
Kiyniyan, 325 Ladoga Gl, 624
Kniga, 219 Lale Devri, 35, 197
Koca Sekban Ba, 261 Lamark, 16, 459
Kohen, Lben, 751 Lamarkizm, 16, 459
Kondorse, 67, 101, 127, 161, 586, 587, Lamartine, 307, 527
588 Latifi, 295, 353
Kont Bardi, 652 Latin, 8, 24, 221, 222, 223, 229, 230,
Kont Ropuva, 653 260, 357, 624, 791
Kont Varansof Dakof, 628 Latin Harfleri, 8
Konya, 31, 32, 34, 35, 42, 43, 87, 130, Latince, 221, 222, 223, 399
155, 195, 196, 198, 279, 476 Lavoisiere, 479
Konya Karatay Medresesi, 42, 195 Lebbl-lebb, 282
Konyada nce Minare Medrese ve Lebid, 279, 316
Cami, 196 Lecoke, 286
Kora, Hikmet IV (Yard. Do. Dr.) Lehistan, 31, 32, 72, 73, 132, 134,
Kore, 602 150, 219, 220, 398, 623
Korve, 667 Lehler, 624
[KORYREK], Enis Behi, 87, 117, Lehliler, 221, 259
176 Leibniz, 472
Kostantiyan Efendi, 398 Lenin, 771, 772, 799
Kprlzde: Bkz. Kprlzde Lenski, 249
Mehmet Fuat Lermantof, 209
Kprlzde Mehmet Fuat, 19, 31, 32, Lermontov, 211, 214
33, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, Leskofal Galib Bey, 360
833
Leskofallar, 279 Margarita, 673, 675
Leyla v Mecnun, 261, 328 Marivo, 227
Li-Bbil-el-Bb, 329 Marya, 652
Liman von Sanders, 2 Matmazel Cleri, 821
Lisan Mekteb-i li, 26 Mavera n Nehir, 349
Littre, 93, 136, 740, 742 Mayer, 43, 54, 56, 57, 60, 61, 63, 65,
Litvanya, 219, 221, 626 66, 204
Litvanyallar, 624 Mazdeizm, 325, 328, 368
Loben, Gustav, 483 Mebanln, 321
Loid George, 751 Mebst Serhasi, 607
Loka, 673 Mecmul-Fsah, 330
Lomonosov, 221, 222, 223, 224, 225, Mecnun, 350, 731
229, 235 Medain-i Salih, 288
Londra Konferans, 619 Medine, 37, 38, 75, 111, 168, 288,
Loren, 263 289, 290, 291, 292, 608, 613
Lutlular, 410 Mefruat irketi, 40, 204
Lksenburg, 791 Mehmet, 2, 7, 10, 26, 28, 30, 32, 49,
M. F., 19, 34, 66, 90, 120, 176, 450 51, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 79, 91,
M. H. N., 64, 65 121, 130, 137, 138, 152, 158, 177,
M. Lidrzbarskil Handbuchder, 440 185, 192, 196, 204, 280, 287, 294,
M. Lidzbarskim, 439 300, 306, 314, 324, 337, 344, 347,
M. N. G. (Gayn), 57 350, 469, 670, 707, 712, 722, 723,
M. N. H., 61, 63, 91, 136, 158 725, 727, 731, 739, 795, 812
M. emsettin, 36, 91, 120, 168, 604 Mehmet Talat: Bkz. [MUKARA],
M.Fuat: Bkz. Kprlzde Mehmet Mehmet Talat
Fuat Mehmet Tevfik sa, 745
Maarif Nezareti, 461 Mehmet Ziya, 49, 51, 91, 121, 130,
Macar, 44, 49, 50, 54, 56, 57, 58, 59, 158
60, 61, 67, 204, 264, 783 Mekke, 289, 290, 292, 327, 341, 611,
Macar Bank ve Ticaret Anonim 613, 737, 738
irketi, 44, 49, 50, 54, 56, 57, 58, Mekteb-i Mlkiye, 22
59, 60, 61, 67, 204 Melihi, 51, 89, 120, 183
Macaristan, 433, 477, 569, 594 Melike, 54, 95, 122, 179
Madam Lovassor, 821 Memalik-i Osmaniye'de Demirba
Madame Bovary, 387 arl, 20
Madrigal, 673, 675 Memi ah, 736, 737
Mah Melik Htun, 347 Memleket, 8
Mahrem, 599 Memleketimizde Blm, 23, 34,
Mahur Perev, 27 92, 138, 159
Mai ve Siyah, 306 Menaj, 351, 352
Makbet, 387 Menkeli Giray Han, 621, 622
Makbul brahim Paa, 36, 197, 736 Menueh, 328
Makedonya, 2, 625 Menuehr, 274, 329, 334
Maksim Gorki, 68 Mergap, 325
Malta, 3, 21, 30 Meruz, Abbas, 329
Manisa, 60, 195, 731 Merv, 329, 346
Maraniu, 673 Mesut Sait Selman Cercani, 338
834
Merutiyet, 21, 77, 144, 187, 482 Muhakemeli Tarih, 691
Mevut Hkm, 37, 38, 39, 40, 41, 42, Muhtasr Zeban Farisi, 262
43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 52, 53, Mukan Han, 604
54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, Mukatil Bin Etiye, 318
64, 65, 67, 68, 70, 109, 167 Muller, 57, 103, 128, 171, 216, 223
Msr, 284, 349, 386, 399, 410, 420, Murat Paa, 358
433, 440, 442, 443, 717 Muravyallar, 624
Mikalanj, 661, 662, 663 Musevi, 400
Mill Tetebbular, 283 Mustafa Kemal Atatrk, 2, 3, 5,
Milikof, 219 Mustafa Necati, 7
Millet Gazetesi, 20 [MUKARA], Mehmet Talat 10, 28,
Mill Edebiyat, 17, 22, 31, 87, 118, 30
156, 210, 822 Mcadele-i Milliye, 7
Mill Ekmeki Anonim irketi, 40, 41, Mcir Bilkan, 341
43, 45, 50, 54, 56, 57, 58, 61, 204 Mdaf-y Hukuk, 3
Mill naat- Bahriye Anonim irketi, Mderris erafettin, 57, 136
43, 46, 49, 50, 53, 56, 63, 64, 66, Mezzin Murat Paa, 725
68, 205 Mezzin Zait, 318
Mill thalat Kantariye irketi, 41, 205 Mhelhil, 321
Mill Mcadele, 7, 8, 21 Mhendishane-i Berri Humayn, 25
Mill Tetebbular, 348, 449 Mlkiye Mektebi, 24
Mimar Kemalettin, 25, 32, 33, 34, 37, Mncat, 658
41, 87, 91, 130, 155, 158 195, 648, Mre El Kyas bn-i mer, 439
651 Msned mam Ahmet, 614
Mimar Sinan, 18, 25, 26, 38, 39, 73, Mavere-i Tabiye ve Cerrahiye, 57,
74, 132, 134, 182, 198, 199 205
Minei, 218 Mtareke, 1, 4, 8, 10, 17, 19, 29, 82,
Misak- Mill, 4 115, 144, 188
Mile, 74, 133, 182, 194, 197, 527 Mtareke, 1
Miser, 544, 545, 552, 553 Mtefekkir, 658, 667
Moollar, 339, 493, 544 Mtercim Halil Nihat, 58
[MOZ KOHEN], Tekin Alp, 23, 30, Mverrih Ranke, 42, 197
34, 48, 49, 51, 58, 62, 64, 65, 67, Mverrih Selnik Mustafa Efendi, 73,
92, 138, 139, 158, 159, 477, 524, 89, 120
593 N [nun]. S [sat], 742
Moliere, 243 N(nun). S(sat), 93, 136, 183
Mondros Koyu, 2 N. S., 38, 47, 67
Mondros Mtarekesi, 2, 6, 23 N.F., 38, 93, 177
Moris Materlinck, 820 Nal ve Damayaneti, 229
Moskova, 218, 219, 221, 222, 224, Namk Kemal, 32, 79, 113, 152, 269,
230, 239, 240, 242, 243, 247, 259, 272, 274, 300, 305
420, 621, 622, 623, 624, 628, 629 Namk Kemal Muktesit, 32, 79, 113,
Moskova ar, 219 152
Mostarl Dervi Paa, 743 Napolyon, 244, 251, 537, 799, 805
Muallim Mecmuas, 760 Nasir-d-devle, 318
Muallim Naci, 263, 280, 354, 361 Nasr Bin Ahmet Saman, 346
Muazzi-i Semerkand, 329 Nasrettin Hoca, 416, 428, 429
835
Nasyonalizm, 521 Odesa, 66, 197
Nazmi Ziya: Bkz. [GRAN], Nazmi Olga, 626
Ziya On Drdnc Etyen Dan, 625
Necmettin, 8, 18, 31, 32, 34, 37, 40, Oral, F. Sreyya, 8
41, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 52, 54, Ordu, 2, 3, 7, 44, 80, 113, 174, 217,
55, 56, 58, 63, 64, 65, 93, 99, 100, 626, 725
102, 127, 128, 139, 140, 145, 146, Ordu Bucak, 7
147, 159, 160, 161, 183, 184, 189 Orfeo, 652, 653, 654, 655, 671, 675
Necmettin Krm, 102 Orhun, 309, 312, 421, 435, 440, 441,
Necmettin Sadk: Bkz. [SADAK], 496
Necmettin Sadk Orhun Abideleri, 312
Nedarestlen, 225 Orhunca, 440, 441
Nedim, 55, 56, 83, 93, 115, 121, 175, Orlean Bakiresi, 244
177, 300, 538 Ortodoks, 219, 221, 623, 626
Nef, 274, 300, 356, 358, 450 Osman Bin Hazim Eb Yakup, 701
Nemse, 264 Osman Gazi, 284
Nemsece, 224 Osmanl, 1, 2, 3, 4, 6, 8, 10, 11, 18, 19,
Nergis, 101, 127, 184, 743, 744, 745, 20, 22, 24, 25, 31, 32, 33, 35, 36,
746 37, 40, 41, 45, 46, 49, 50, 51, 52,
Nergisizde Ahmet Efendi, 744 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62,
Nersuh, 326 64, 65, 67, 68, 72, 73, 74, 75, 77,
Nestor, 217 84, 90, 91, 101, 128, 132, 133, 134,
Nevli Cariye, 257 135, 136, 144, 150, 151, 152, 158,
Nevmidi, 658 161,176, 182, 190, 192, 193, 198,
Nevton, 479 205, 206, 260, 263, 265, 281, 283,
New York, 579 284, 285, 286, 293, 294, 300, 347,
Neynme, 295 357, 364, 449, 545, 549, 552, 553,
Nibelongn, Ringdes, 672 594, 598, 618, 620, 622, 625, 634,
Nigr Hanm, 61, 89, 120, 183, 197, 635, 638, 639, 640, 690, 691, 707,
803 709, 710, 721, 723, 725, 726, 730,
Nijini Nogotor Panayr, 561 737, 743, 750, 751, 765, 785, 787,
Nisa, 608, 609, 612 795, 816, 844
Nianc Mehmet Paa, 726, 727 Osmanl Bankas, 24
Nianl, 257 Osmanl Devleti, 750
Nianta, 26 Osmanl tibar- Mill Bankas, 11, 51,
Nizam, 284, 293, 327, 328, 341, 344 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 67, 205
Nizml- Mlk, 283 Osmanl Tarihi Yazarlar, 20
Nizaml Mlk, 318, 348 Osmanlca-Trke Ansiklopedik
Novikov, 225 Lgat, III
Nuh Bin Mahsur Saman, 346 Otuz Tatarlar, 602
Nuh Peygamber, 217 [OZANSOY], Halit Fahri, 35, 36, 37,
Nur Gazetesi, 554 38, 39, 40, 41, 44, 45, 46, 47, 48,
Nuri nuur, 8 49, 51, 54, 56, 58, 61, 63, 65, 66,
Ne-pi, 602 94, 95, 96, 122, 123, 124, 160
[ORHON],O[rhan] Seyfi, 22, 31, 32, 178,179, 180
33, 34, 36, 41, 47, 63, 66, 93, 94, gulen, 658
121, 122, 177, 178 mer Bey, 724
836
mer Bin Glsm, 322 249, 250, 251, 252, 254, 256, 257,
mer Turul Efendi, 551 258, 259
mer, 65, 200 Put sun Dotray, 387
ripidi ve Kumpanyas, 43, 44, 45, 46, Rabnov, 776
47, 206 Racin, 664
rnani, 659 Radiineff, Arina, 242
zdemir olu Osman Paa, 727 Radlof, 312, 371, 421
Palamutuup, 236 Rfil- Gumm ve Dfil- Gumm,
Panistlavistler, 214 731
Papaan, 22 Rah, 312
Paris, 4, 38, 197, 398, 410, 526, 540, Rakonii, 618
619, 657, 658, 662, 674, 676, 678, Ramis Karabulut, IV (r. Gr.)
679, 684, 706, 741, 791, 821 Ra, 410
Paris/Sevr Antlamas, 4 Rauf Yekta, 26, 27, 31, 40, 98, 131,
Pasargat, 325 160
Pasarofa Mslhas, 74 Rauf Yekta, 26
Pasarofa Sulh, 73, 133, 150 Rauf Yekta Bey, 26
Paagzde Saffet Bey, 743 Recaizade Ekrem Bey, 364
Patrukl, 308 Refik Halit, 28
Pauvre Lise, 228 Refik Halit: Bkz. [KARAY], Refik
[PEDRAM], Hseyin Dani, 24, 2556, Halit
57, 66, 87, 88, 118, 119, 185 Rekiki, 450
Periler Raks, 667 Renan, [Ernest], 527
Pery, 652, 653, 655, 656 Renper Ticaret ve Sanayi Osmanl
Petersburg, 222, 223, 224, 252, 628, Anonim irketi, 206
629 Resimli Dnya, 22
Petro, 222, 223, 232, 233, 234, 235, Reit Saffet : Bkz. [ATABNEN],
242, 254, 255, 256, 622, 623, 630 Reit Saffet
Pina, 653 Reit-i Vatvat, 333, 334, 341, 349
Piyale Bey, 731 Reval Mlakatn, 618
Plto, 653 Revue de Ihistore des Religions, 496
Pogaef, 629 Reyb elumu shaki, 410
Poin Car, 479 Rfat, 33, 35, 98, 126, 160, 189
Polat, Nzm Hikmet, 1, IV (Prof. Dr.) Rza Tevfik, 365
Polonyallar, 624 Richardson, 227
Poltava Muharebesi, 254 Rinosini, 652, 656
Potanine [Vladimir Olgiovitch], 216 Robertson Smith, 316
Pov Doava, 658 Rodin, Auguste, 46, 54, 85, 89, 103,
Prens Sebahattin, 24 130, 131, 136, 155, 183, 184, 198,
Prof. Jachmund, 25 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663,
Prosvetitel, 218 664, 665, 666, 667, 668, 669, 670,
Pruse, 653 676, 677, 678, 680, 681, 682, 685, 687
Prut Sevhili, 625 Rodos, 24
Pukin, 38, 39, 50, 70, 71, 109, 110, Rodos Rdiyesi, 24
149, 209, 210, 212, 213, 215, 216, Romanya, 433
221, 223, 225, 227, 230, 232, 235, Ronebertello, 658
242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, Roussean, 227
837
Rova, Dolak 667 561, 562, 571, 591, 618, 619, 620,
Rousseau: Bkz. Rousseau, Jean 622, 623, 624, 628, 629, 630, 634,
Jacques 636, 771, 783, 788, 798, 799, 800,
Rousseau, Jean Jacques 98, 126, 227, 801, 814, 816
243, 244, 252, 480, 669, 696, 764, Ruen Eref Bey, 792
821 Rbb- ikeste, 306
Rudegi, 333, 345 Rstem, 38, 198, 229, 326
Rdegi, 328 Rstem Paa, 198, 726
Ruhi-i Badad, 355, 359 Rstem Paa Cmii, 38, 198
Rumeli, 3, 49, 75, 126, 160, 191, 595, Rstem ve Zehrap, 229
728, 794 S. [Sin], 60, 99, 127, 185
Rumelihisar, 25 Sabah, 809, 810
Rurik Ailesi, 219 Sabk Admlar, 212
Rus, 19, 20, 21, 31, 33, 37, 38, 54, 56, Sabit, 30, 46, 48, 50, 56, 62, 63, 67,
57, 58, 59, 60, 65, 70, 71, 84, 85, 550, 555, 610, 617, 743
102, 109, 110, 132, 135, 136, 140, [SADAK], Necmettin Sadk, 8, 18, 31,
141, 149, 154, 155, 162, 209, 210, 32, 37, 40, 41, 44, 45, 46, 47, 54,
211, 212, 213, 215, 216, 217, 218, 55, 56, 58, 64, 65, 100, 160
219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, Sadaret Dairesi, 26
227, 228, 229, 230, 231, 233, 234, Sdi, 284, 327, 339
235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, Sadrazam zzet Paa, 2
242, 244, 247, 248, 249, 250, 251, Safevler, 283
252, 254, 256, 257, 258, 265, 372, Sahih-i Buhari, 606, 613
382, 392, 521, 544, 545, 546, 548, Sahih-i Mslm, 614
549, 551, 552, 553, 559, 560, 561, Saint Joven, 660
562, 563, 618, 621, 623, 624, 625, Salih Hulusi Paa, 1
626, 628, 629, 630, 634, 635, 637, Salley, 307
638, 763, 771, 772, 783, 785, 788, Salmon, 675
799, 816 Saltanat rs, 5
Rus Cengverleri Arasnda air, 228 Samen, 307
Rus Devletinin Tarihi, 231 Smi, 59, 60, 62, 100, 101, 127, 180
Rus Edebiyat, 21, 31, 37, 38, 70, 71, Samsun, 3, 7
109, 110, 149, 209, 210, 223, 225, Santores, 658, 660, 661
227, 229, 230, 231, 242 Saray Bosna, 744
Rus Edebiyat ve Tarihi, 21 Sarkam, 7
Ruslan ve Ludmila, 244 Sarkm, 5
Ruslan et Ludmila, 227 Sasaniler, 325, 328, 368
Rustanin, 387 Sat, 22, 23, 55, 57, 64, 101, 108, 127,
Rusya, 17, 60, 61, 63, 64, 68, 71, 83, 147, 161, 185, 186, 700, 758, 759
90, 91, 93, 108, 132, 135, 136, 139, Sat Bey, 22, 23, 108, 147, 185, 186,
144, 149, 154, 158, 159, 166, 200, 758, 759
209, 210, 213, 214, 217, 219, 220, Savodnik, 210
221, 222, 223, 224, 227, 229, 231, Scheuffler, 398
232, 234, 235, 236, 237, 238, 239, Schiller, 229
242, 243, 247, 251, 254, 255, 256, Seba Melikesi, 91
258, 264, 265, 371, 398, 521, 535, Sebastian, 664
548, 550, 551, 553, 554, 559, 560, Seblr-red, 20
838
Sebte Boaz, 599 Sinema Palas Vaynburg, 44, 45, 46,
Sehi, 295 47, 48, 206
Sehi Bey, 738 Sinop, 28
Selanik Bankas, 43, 49, 50, 206 Sipahi Ahmet, 725
Selnik, 73, 89, 120, 723, 724, 725, Sipahizde Molla Kasm, 725
726, 727, 728, 729, 730 Sirkeci Bahi, 735, 737
Selnik Mustafa Efendi, 120, 724, Sirkeci Gar, 25
728, 729 Sivas, 3, 4, 7, 10, 20, 43, 198, 410,
Selukiler, 369 844
Seluklular, 283, 284 Sivastopol, 66, 198
Selim Srr: Bkz. [TARCAN], Selim Siyas Tarih, 2, 844
Srr Siyavu, 326, 729
Selim-i slis, 131, 160, 200 Slavnitsky, 222
Senpetersburg, 561 Sofiya, 235, 621, 622
Sentimentale en France et en talie Sofya Dernei, 724
Voyage, 227 Sokrat, 465, 764
Ser-medn- Suhan, 330 Sokullu Mehmet Paa, 723, 726
[Sergei Petrovich] Novikov, 225 Sophia, 212, 219
[SERTEL], Zekeriya, 18, 67, 589 Snito, 751
Servet-i Fnn, 14 Spencer, 472, 695, 696, 697
Ses, 7 Spinoza, 472, 573
Sevr Antlamas, 5 Srozevski, 496
Seydi Ali Reis, 599 Stassof, 216
Seyfettin, mer, 19, 31, 32, 33, 34, 35, Stefan Jovoresky, 222
36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, Stephennaa, 219
47, 48, 49, 50, 51, 52, 55, 57, 59, Sterne, 227
61, 62, 63, 96, 97, 98, 99, 124, 125, Stoglave, 219
126, 127, 168, 169, 170, 171, 180, Suba Lanker, 68, 198
185 Sultan Ahmet Meydan, 56, 198
Seyfd-Devle, 342 Sultan Ahmet-i Slis, 48, 55, 60, 72,
Seyit Lokman, 73, 133, 150 73, 101, 127, 132, 133, 150, 180,
Sezar Oktavia August, 219 182, 191
Shakespeare, 257 Sultan Avis, 349
Shekspear, 664 Sultan Eb Said, 349
St, 309 Sultan Halil Mirza, 369
Sral Medrese, 34, 35, 42, 196, 198 Sultan Mehmet Hidabende, 349
Srp, 420, 551 Sultan Muazzeddin Sleyman ah Bin
Sibirya, 213, 371, 416, 494, 550, 602, Muhammet Bin Melik ah, 330
788, 799 Sultan Murad- salis, 199
Silahtar Mustafa, 725 Sultan Reat, 2, 6, 26
Silvestre, 222 Sultan Reat Kk, 26
Simon Polotsky, 222 Sultan Selim-i salis, 199
Sina, 1, 3, 267, 288, 465, 844 Sultan Selim-i Slis, 45, 46, 74, 134,
Sina Araplar, 321 150
Sinan Paa, 194, 279, 729 Sultan Selim-i sni Cmii, 199
Sinbatnme, 326 Sultan Sencer, 347
839
Sultan Sleyman- Kanun, 723, 724, Talat Paa, 2, 787, 815
725 Tanin, 21, 30, 50, 202, 267, 690, 776,
Sultan Veled, 277, 279, 283 814
Suphiye Nuri Hanmefendi, 790 Tanjular, 603
Suriye, 2, 75, 111, 167, 289, 443, 636, Tanpnar, 14
812 [TARCAN], Selim Srr, 32, 37, 102
Suzan Lokantas ve Gazinosu, 11, 40, Tarhan Sultan, 32, 74, 134, 151
206 Tarihi Trk Musikisi Eserleri Tespit
Sleyman Paa, 45, 79, 113, 174, 321 ve Tasnif Heyeti, 26
Sleyman Selami, 67, 101, 127, 180 Tarihl Seluk, 347
Sleymaniye Cmii, 38, 199 Tarik, 7
Sreyya, Musa, 42, 49, 92, 93, 130, Tartaren, 387
159, 656, 675, Tartuf, 387
Sru Gazetesi, 24 Tasvir- Efkr, 7
. B., 39, 40, 41, 42, 101, 127, 183, Takent, 637
184, 747 Tatar, 216, 217, 218, 227, 258, 499,
ah smail Safev, 285 544, 545, 546, 547, 548, 549, 550,
ahabettin Mercan, 547, 550 551, 552, 553, 554, 621, 622
am, 2, 23, 386, 410, 439, 440, 443, Tatiana, 212, 249, 251, 252, 253, 254
752 Tazarrunme, 279
apellin, 352 Tchernichevsky, 210
ark Musikisi Tarihi, 27 Tebriz, 338, 339, 341, 632, 633, 634,
arkn Sesi, 7 635, 636, 637, 638
ark Rus, 20 Tebk, 288
atobriyan, 244 Tedmrce, 443
efiknme, 261 Tedrisat Mecmuas, 22
ehbenderzde, 20 Tedrisat- ptidaiye Mecmuas, 22
ehname, 229, 300, 326, 328, 345, Tefsir-i Taberi, 607
349, 369 Tekin Alp: Bkz. [Moiz Kohen], Tekin
ehzade Korkut, 731 Alp
emsettin Cveyn, 346 Tekke Edebiyat, 285
er iekleri, 658 Temam Bin Alkem, 324
erafettin, 65, 67, 93, 101, 102, 128, Teomilos 201
161, 184, 185, 704 Terakki, 20
erafettin Krm, 102, 128, 184 Tecman, 20
eyh Galip, 362 Tercman- Hakikat, 361
eyh ehidilhi, 345 Tercme-i Telamak, 429
eyh, 88, 119, 157, 293, 294, 295, Terez Lovassor, 821
296, 297, 299, 300 Tesantlk, 23, 64, 65, 67, 92, 139,
eyyat Hamza, 286 159
[BAY], Halim Sabit, 45, 46, 48, 50, Teselya, 625
56, 62, 63, 67, 102, 140, 141, 161, Tevfik Fikret, 34, 49, 82, 87, 91, 115,
162, 550, 555, 610, 617 118, 121, 156, 158, 187, 271, 281,
irvan, 341 286, 305
ua ehri, 20 Tevrat, 221, 398, 399, 400, 412
T.D.K., 21 Thophan Proqopovitch, 222
Tahran, 241, 637 Thesaurus, 740
840
Thomsn, 421, 496 744, 750, 751, 752, 774, 783, 784,
Tibeter, 544, 545, 551, 552, 553 786, 788, 790, 794, 796, 797, 803,
Tiflis, 634 844, 845
Timur, 254, 256, 283, 347, 369, 634 Trk Basn Tarihi, 8, 14, 844
Timurler, 348 Trk Dili ve Edebiyat, 14, 21, 25,
Tirzis, 652 844, 845
Tiye-leler, 602 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi,
Tolstoy, 209, 210, 211, 212, 213, 629, 14, 25, 844
630, 763, 764 Trk Edebiyat, 18, 285
Topta ve Soukeme, 19 Trk Edebiyat Tarihi, 18
Tourkeineff, 210 Trk Edebiyat Tarihine Medhal, 310
Towsend, 2 Trk nklap Tarihi, 2
Trabzon, 3, 632, 633, 634, 635, 638 Trkmen, smet, IV ( Okutman)
Transilvanyallar, 624 Trk Milleti, 5, 188, 270, 486
Tring, 260 Trk Musikisi Nazariyat, 27
Triyanon, 628 Trk Oca, 17, 20, 368
Tu-ki-iler, 602 Trk Olu, 7
Tu-kiyu, 309 Trk Ruhu, 23
Tulular, 602 Trk ahsun, 637
Tunay, Mete, 1, 3, 844 Trk Tarih Encmeni, 19
Tun Devri, 658, 659, 660, 665 Trk Tarih Tezi, 20
Turan, 51, 107, 143, 165, 409, 788 Trk Yurdu, 14, 20
Turfan ve Civar arklar, 286 Trke, III, 17, 20, 23, 31, 48, 56, 62,
Turgenyev, 211, 212, 392 75, 82, 115, 151, 188, 260, 261, 262,
Turgut, 37, 103, 128, 180, 599 263, 365, 398, 400, 411, 412, 416,
Turkisme et Panturkisme, 23 435, 439, 440, 441, 442, 444, 636,
Trk, I, 2, 5, 6, 7, 8, 14, 17, 18, 19, 20, 746, 785, 813
21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 32, 33, Trkistan, 286, 309, 314, 371, 442,
34, 45, 54, 56, 57, 58, 61, 65, 66, 67, 545, 551, 632, 633, 783, 788
74, 75, 79, 80, 82, 87, 88, 89, 91, 92, Trkistan ve Tibet, 286, 310
93, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 110, Trkiye, 1, 3, 19, 20, 21, 26, 58, 59,
111, 113, 114, 118, 119, 120, 128, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 67, 68, 207,
129, 130, 135, 136, 137, 138, 140, 265, 409, 477, 493, 592, 618, 622,
141, 142, 143, 151, 152, 153, 156, 635, 708, 715, 778, 844
157, 158, 159, 162, 163, 165, 166, Trkiye Mill Sigorta irketi, 207
167, 174, 183, 184, 185, 188, 217, Trkiye'de Mlteciler Meselesi, 20
260, 265, 270, 274, 278, 281, 282, Trkler, 17, 23, 60, 108, 144, 166,
283, 284, 285, 299, 301, 308, 310, 261, 264, 282, 284, 312, 314, 315,
312, 313, 324, 326, 345, 346, 347, 368, 370, 411, 441, 499, 514, 544,
348, 365, 366, 368, 369, 370, 409, 551, 553, 598, 601, 603, 604, 636,
410, 411, 412, 413, 415, 420, 421, 707, 744, 749, 750, 772
436, 440, 444, 450, 464, 485, 486, Trkler Mill Ruh Aryorlar, 23
487, 495, 497, 499, 537, 544, 545, Trkmen Airetleri, 66, 207
546, 547, 548, 549, 550, 551, 552, Ubeyd, 200
553, 554, 555, 557, 598, 601, 603, Ukrayna, 254, 256, 771, 801, 816
605, 635, 636, 637, 638, 639, 640, Ukrayna Kazaklar Reisi, 254
702, 707, 708, 715, 716, 718, 743, Ulufeciyn Yemen Hafz Ahmet, 725
841
Unsur, 328, 333, 342, 345 Yahya Kemal: Bkz. [BEYATLI],
Urfa, 2 Yahya Kemal
Us, Mehmet Asm, 7 Yakup Kadri Karaosmanolu, 46
Us, Hakk Tark 7 Yakupunarr, 672
Uvfi, 282, 329 Yalman, Ahmet Emin 3, 7
Uygur, 312, 440, 441 Yalta, 66, 200
Uygurlar, 312, 493, 604 Yaar, Hakan IV (Ar. Gr.)
Uzun Ata, 633 Yegh Mevlevi Ayini, 27
nc Ahmet, 18, 72, 73, 132, 133, Yeni Adana, 7,
150, 182 Yeni Cmi, 18, 73, 200, 201
nc Alexsandr, 628 Yeni Gazete, 7
nc Hennry, 674 Yeni Hayat, 207
nc Selim, 74, 75, 134, 151, 200 Yeni Kiev, 221
nc Sultan Ahmet, 37, 200 Yeni Mecmua, I, II, III, IV, 8, 10, 11,
lken, Hilmi Ziya 21 12, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22,
ryangiller, 493 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 77, 144,
ryangitler, 493 187, 272, 281, 282, 409, 413, 757,
skdar, 48, 200, 727, 736 794, 806, 810, 822, 844
Vagner, 652, 659, 672 Yeni Ozan, 103, 128, 180
Vahdettin, 6 Yeni Ukrayna, 771
Vahit, 42, 43, 50, 103, 131, 162, 184, Yeil Trbe, 35, 192
683, 689 Yeil Yuva, 7
Vakit, 7, 690, 773, 792, 809, 814, 815 Yldrm Ordular, 2
Vakit Gazetesi, 776 [YNTEM], Ali Canip, 18, 31, 32, 33,
Valde Sultan, 795 41, 42, 43, 47, 49, 51, 103, 104, 128,
Vamberi, 286 129, 163, 180, 181, 184
Vamk u Azra, 328 Yucu, 309
Van, 398, 603, 635, 658 Yunan, 2, 4, 221, 223, 307, 308, 313,
Varlk, 7 322, 357, 398, 434, 465, 633, 652,
Vasf, 7, 359 653, 655, 659, 663, 671, 681, 692
Vassian, 218 Yunanca, 221, 222, 223, 399, 412,
Venedik, 653, 672, 674 440, 441
VI. Mehmet Vahdettin, 2 Yunanistan, 5, 423, 680, 717
Victor Hugo, 58, 103, 128, 180, 362, Yunanllar, 5, 7
661, 667, 668 Yunus Emre, 286
Virjil [Vergilius], 243 Yusuf u Zleyha, 283, 328
Vise v Ramn, 328 Yuvahim Tibu, 674
Vinezade lkokulu, 19 Yryen Adam, 658, 660
Viyana, 475, 743, 746 Zde Ahmet Efendi, 724
Volga, 218, 550, 625, 629, 788 Zalolu Rstem, 312
Voltaire, 223, 243, 244 Zavall Liza, 228
Willand, 227 Zerdt, 325
Yafes, 409, 410 Zevalerme, 316
Yahya Bin Hkm, 324 Zigatvar, 724, 725
Yahya Bin Ziya, 318 Ziya Bey, 14, 29, 30, 695, 696, 697,
Yahya Efendi, 273, 360 698, 699, 700
Ziy-y Kafkasya, 20
842
Ziya Paa, 273, 279, 280, 300 Zbeyde Ftnat Hanm, 51, 104, 128,
Zoukovsky, 228, 229, 230 184
843
KAYNAKA
BANARLI, Nihat Sami: Resimli T.E.T. C. II, Mill Eitim Basmevi, st., 2001.
BAYRAK, M.Orhan: Osmanl Tarihi Yazarlar, st., 1982.
BEYATLI, Yahya Kemal: Siyas ve Edeb Portreler, st. 1968.
DURU, Kzm Nami: Ziya Gkalp, Mill Eitim Basmevi, st., 1965.
EROLU, Hamza: Trk nklp Tarihi, st. 1982.
ESMER, Ahmet kr: Siyas Tarih, st., 1944.
NUUR, Nuri: Basn ve Yayn Tarihi, alayan Matbaas, stanbul,1982.
KK, Sebahattin: Yeni Mecmua (4690 Saylar zerinde Bir Aratrma.)

nceleme ve Seilmi Metinler, Sivas 1992, (Yaymlanmam yksek
lisans tezi.).
ORAL, F. Sreyya: Trk Basn Tarihi, Ank.,1968.
POLAT, Nzm Hikmet: Rbab Mecmuas ve II. Merutiyet Dnemi Trk

Kltr , Edebiyat Hayat, Aka Yay., Ankara, 2005.
TANPINAR, A. Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, Dergh Yay. st. 2000.
TUNAY, Mete; KOAK, Cemil; AKN, Sina; ZDEMR, Hikmet; BORATAV,

Korkut;HLAV, Selahattin; KATOLU, Murat; DEKSAN, Ayla:
Trkiye Tarihi -4 ada Trkiye 1908- 1980, Cem Yay., st., 1992.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c. 7; c. 8, Dergh Yay., st. 1998.
LKEN, Hilmi Ziya: Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yay., st. 1992.
844
ZGEM
Kiisel Bilgiler
Ad Soyad: Erdal BARAN
Doum Tarihi: 10.02.1982
Doum Yeri: Zile
Adres: Minare-i sar Mah. Vatan Cad. No: 48
Zile/ TOKAT
Tel: 0546 721 19 52
Eitim Bilgileri
lkokul: Elmack Ky lkokulu
Ortaokul: Zile Fevzi akmak Ortaokulu

.
Lise: Zile Lisesi
niversite: Nide niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat

Blm.
Yksek Lisans: Nide niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat
Anabilim Dal.
845
EKLER

Yeni Mecmua 1-45

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeni Mecmua 1-45

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

YEN MECMUA ZERNE BR NCELEME

(1- 45. Saylar)

Yksek Lisans Tezi

Prof. Dr. Nzm Hikmet POLAT

Gazete ve dergiler, yaymland devrin siyas, tarih, edeb ve itima

Nitekim Yeni Mecmuada yaymland devrin nde gelen bir basn-yayn

Tahlil fihrist ksmn bir karkla mahal vermemek iin mmkn

almamzn ikinci blmn, dergide yaymlanan nemli yazlar konu

Aktarma metinlerde Arapa ve Farsa terkiplerin yazm hususunda Ferit

Bu almamda ve yksek lisans eitimim srecinde madd manev

Ayrca bu almamn ham malzemesinin teminine kadar birok konuda bana

age: Ad Geen Eser:

bs: Bask / basm

TE: Terin-i evvel

TS: Terin-i sni

KE: Knun- evvel

KS: Knun- sni

Arka K.: Arka kapak

A. BRNC DNYA SAVAI SONLARI VE MTAREKE YILLARINDA

I. Dnya Sava sonlarnda yani Mtareke yllarnda Trkiye, sosyal, siyasi

Zor gnlerle birlikte Mtareke yllarnda deien Osmanl Hkmetlerini

Ahmet zzet Paa (14 Ekim - 11 Kasm1918).

II. Ahmet Tevfik Paa (11Kasm 1918 12 Ocak 1919).

III. Ahmet Tevfik Paa (13 Ocak 1919 23 ubat 1919).

IV. Ahmet Tevfik Paa (24 ubat - 3 Mart 1919).

I. Damat Ferit Paa (4 Mart 1919 15 / 16 Mays 1919).

II. Damat Ferit Paa (19 Mays 20 Temmuz 1919).

III. Damat Ferit Paa (21 Temmuz 1 Ekim 1919).

Ali Rza Paa (2 Ekim 1919 3 Mart 1920).

Salih Hulusi Paa (8 Mart 2 Nisan 1920).

IV. Damat Ferit Paa (5 Nisan- 30 Temmuz 1920).

V. Damat Ferit Paa (31 Temmuz- 17 Ekim1920).

V. Ahmet Tevfik Paa (20 Ekim 1920- 4 Kasm 1922).1

Sava yllarnda Osmanl ordusu Kafkas Cephesi, Kanal Cephesi, anakkale

Irak, Filistin, Suriye cepheleri km Kuds, am, Halep, ngilizlerin;

Bulgarlarn savatan ekilmesi (29 Eyll 1918) Makedonya cephesinin

Bulgarlarn savatan ekilmesi ileri daha da g duruma sokmu,

Liman von Sanders, kumandan olduu Yldrm Ordular Grubunu,

stanbul Hkmeti, Mustafa Kemal Paann ac tenkit ve sert ikazlar

Anadolu'daki mill uyan, Samsun, Sivas, Erzurum ve Trabzon blgeleriyle,

Galip devletlerin bu blgelerdeki ikyetlerine yol aan asayisizliklere bir

Anadolu cenahnda bu gelimeler olurken ngilizler, sava ve kym

Anadolu'da gelien mill hareket, galip devletlerin kontrolndeki stanbul

Bu kararn ardndan mill snrlar belirleyen Misak- Mill hazrlanarak ilan

Mtareke yllarnda, Hsn Himmetolunun nazarndan stanbulun tasviri

ttifak kuvvetleri stanbulu igal ettikleri zaman halk yalnz yoksulluk

Mtarekeden sonra ordunun terhis edilmesi, subay er ve ordu mensuplarnn

stanbul Hkmeti paraszlk yznden maa sahiplerine alacakllara iki

Osmanl delegeleri tarafndan imzalanmasna (10 Austos 1920, Paris/Sevr

23 Nisan 1920'de Ankara'da alan Byk Millet Meclisi, 19 Austos'taki

Dou cephesinde, Trk ordusu 18 Eyll 1920 gn Danak Ermenistana

30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesine kadar asrlar boyunca varln

Mondros Mtarekesinin 30 Ekim 1918 ylnda imzalanmasndan sonra,

3 Temmuz 1918de Sultan Reat lm, 17 Temmuz 1918de M.

a) II. Merutiyetin ncs, ttihat ve Terakki Frkas iktidar yanls

b) Birinci Dnya Sava yenilgisiyle iktidardan den ttihat iktidara kar

Daha sonraki aylarda ttihat ve Terakkicilere dman kesilen Vahdettin,

Buna gre gazeteler hakknda karma ve kontrol; kitaplar hakknda da

18 Mart 1920de stanbul, tilaf kuvvetleri tarafndan igal edilince bu

stikbl (Aralk 1918, Faik Ahmet Barutu tarafndan yaymlanm);

Yeni Adana (Aralk 1918, Ahmet Remzi Yreir tarafndan yaymlanm,

Aksz (Haziran 1919, Kastamonu, Ahmet Hamdi ve Hsn Aksz

zmire Doru (Mustafa Necati, Vasf ve Esat nar tarafndan Kasm