İSLAMCILIK – TÜRKÇÜLÜK- MİLLİYETÇİLİK

EKSENİNDE MÜSAVAT PARTİSİ

Özet

1905 İhtilali sonrası Çarlık Rusyası’nda oluşan özgürlük ortamı, Azerbaycan

Türklerinin siyasi hayatında büyük değişimlere ve gelişmelere yol açtı. Bu gelişmeler
sonucu, 1911 yılında Müsavat Partisi adında bir parti kuruldu. Müsavat ilk kurulduğu
dönemde İslamcı bir görüşe sahip iken I. Dünya Savaşı yıllarında Türkçü ve savaş sonrası
Milliyetçi bir kimliğe büründü. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 1918’de ilan edilmesinde en
büyük pay sahibi olan bu parti, Bolşeviklerin iki yıl sonra Azerbaycan’ı işgali sonrası gizli bir
teşkilat mahiyeti alarak Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde şubeler halinde faaliyetlerini sürdürdü.
Müsavat Partisi, Azerbaycan’ın 1991’de bağımsızlığını kazanması yolunda etkili olmakla
birlikte bağımsızlık sonrası gayri resmi bir parti olmaktan çıkıp bağımsız Azerbaycan
Cumhuriyeti’nde resmi bir parti olarak yerini aldı.

Giriş

Kafkasya ötesinin en önemli devleti olan Azerbaycan hakkında yapılmış birçok

çalışma mevcuttur. Fakat bu çalışmalar içinde Müsavat Partisi’nin yeri ve önemi konusunda
birkaç eser hariç ayrıntılı bir araştırma yoktur. Müsavat Partisi hakkında yapılmış en önemli
çalışma Azerbaycan milli mücadelesinin en önemli öncülerinden Mirza Bala Mehmetzade’nin
Milli Azerbaycan Hareketi adlı eseridir. Bu eser Müsavat Partisi’nin kuruluşundan,
muhacerette bulunduğu 1940 yılına kadar değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Eserin önemi,
Azerbaycan milli mücadelesinin içinde bulunan Mirza Bala tarafından bizzat yazılmasıdır.

İkinci olarak, Azerbaycan siyasi tarihi için çok önemli bir eser olan Tadeus
Swietochowski’nin Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı (1905-1920), adlı
eseridir. Bu eser, Müsavat Partisi’nin siyasi faaliyetlerini içermesi açısından önemlidir.
Azerbaycan 1920 yılında Bolşevik Rusya tarafından işgal edilince Müsavat Partisi artık
resmiyetini kaybetmişti. Bu süreçte gizli bir parti olarak varlığını sürdüren Müsavat Partisi,

1
Azerbaycan dışında bir çok ülkede faaliyette bulundu. İşte bu dönem hakkında Türkiye’de
yapılmış önemli araştırma eserlerden biri Sabahattin Şimşir’in Azerbaycan’ın İstiklal
Mücadelesi adlı çalışmasıdır.

Araştırmalar sırasında Müsavat Partisi’nin İslamcılık, Türkçülük, Milliyetçilik

ekseninde bir süreç izlediği kanaatine varılmıştır. Bu çalışmanın amacı Müsavat Partisi ve
onun Azerbaycan milli mücadelesine yaptığı katkıyı ortaya koymaktır. Çalışma Müsavat
Partisi hakkında Türkiye’de var olan Türkçe kaynaklar incelenerek hazırlanmıştır. Mevcut
araştırmanın kapsamı da Müsavat Partisi’nin kuruluşundan 1991’e kadarki faaliyetleriyle
sınırlı tutulmuştur.

2
 1905 Rus İhtilali’nden Müsavat Partisi’nin Kuruluşuna Kadar Azerbaycan’a
Kısa Bir Bakış

Azerbaycan’da siyasi hareketler hız kazanmış ve 1901 yıllarında Rus Sosyal

Demokratların içinde Sosyalist Müslümanları temsil eden bir grup oluşmuştur. Bu grubun
ileri gelenlerini Neriman Nerimanov1, Sultan Mecid Efendiyev ve Meşhedi Azizbekov
oluşturmaktadır. Yine bu isimlerin öncülüğünde sosyalist bir parti olan Hümmet kurulmuş
(1904) ve bu partiyle aynı adı taşıyan bir gazetesi de yayınlanmıştır. Hümmet’in
propagandasının içinde ilerleme ve refaha ulaşmanın en önemli yolu olarak eğitimin
yaygınlaştırılması, yerel dilde eğitim ve kadının konumunun yükseltilmesi konularına
değinilirken sosyal devrim konusuna oldukça az yer verilmiştir.2

Bu parti Azerbaycan’ın diğer eyaletlerinde şubeler oluşturduğu gibi Dağıstan ve Hazar

bölgesinde de birimler kurdu. Rusya’da Başbakan Stolipin 3 döneminde Hümmet baskıya
maruz kaldı. Partinin Nerimanov, Efendiyev gibi önderleri tutuklandı. Hümmet Partisi
Azerbaycan’daki grevlerde önemli rol oynadı. Nitekim Hümmet işçi sınıfında fazla ilgi
görmesine rağmen Türkler ve Müslümanlar açısından büyük işler becerebilecek güce sahip
değildi. Neticede bu parti 1908-1914 yıllarında pek başarı gösterememiştir.4

1905 Rus İhtilali ile birlikte Çarlık Rusyası’nda mevcut otokratik rejim değişerek
yerine özgürlükçü bir ortam almış, ardından çar manifesto ilan etmek zorunda kalmıştır.
Böylece Rusya’da Duma’nın kurulması için çalışmalar hızlanmıştır. Ne var ki 1905 İhtilali

1
Neriman Nerimanov: (Tiflis, 14 Nisan 1870 - Moskova, 19 Mart 1925) Tanınmış yazar, doktor ve devlet
adamıdır. 14 Nisan 1870'de Tiflis'te doğdu. Halkın ihtiyaçlarını karşılamak için hekimliği daha yararlı ve gerekli
görerek tıp tahsili almak maksadıyla 1902'de, Odessa şehrindeki Novorossisk Üniversitesi'nin Tıp Fakültesine
kaydoldu. Nerimanov, üniversitedeki en başarılı öğrencilerden biri olmakla beraber, Rus İmparatorluğu’na karşı
ihtilâlcilik hareketlerine da faal şekilde iştirak etmiştir. 1917'de, Bakü'de Azerî komünistlerin Hümmet adlı
teşkilatını kurdu ve bu teşkilatın ilk başkanı seçildi. 1918 Nisanında, Bakü'de Bolşeviklerin hükümeti
kurulduğundaysa, Nerimanov, Şehir Hizmetleri Bakanı olarak kabineye girdi. Komünizm düşüncesinin şarkta
yayılması ile ilgili makale ve araştırmalar yazdı. Kremlin'de çalıştığı dönemde Lenin'le sık sık görüştü. Millî
meselelerin, özellikle de “Şarkın bilicisi” olarak onun inancını kazandı. Nerimanov’un Azerbaycan'ı, ve
Azerbaycan Türklerinin doğal haklarını savunması, Azerbaycan'dan uzaklaştırılmasına neden oldu. Üstelik
bunu, yüzyıllar boyunca dünyanın muhtelif imparatorluklarında zaman zaman başvurulan bir usûlle
gerçekleştirdiler. Görevini daha da büyüterek kızıl İmparatorluğun başkentine Moskova'ya götürdüler. 19 Mart
1925’te resmi belgelerde bildirildiğine göre bir kalp krizi sonucu hayatını kaybetti. Lakin son yıllarda bu ölümün
politika ile ilgili siyasî bir katl olduğu da sık sık gündeme getirilmektedir. Büyük bir törenle Moskova'da,
Kremlin duvarları önünde, Sovyet Devleti'nin diğer kurucuları ile aynı yerde defnolunmuştur. Kaynak:
ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-17750/h/nerimannerimanov.pdf.
2
Tadeus Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı (1905-1920), (Çev. Nuray
Mert), İstanbul: Bağlam Yayınları,1988, s.81.
3
Pyotr Arkadyeviç Stolipin (14 Nisan 1862, Dresden, Saksonya - 18 Eylül 1911, Kiev, Rus Çarlığı): Rus devlet
adamı.1905 Devrimi'nden sonra köylülerin toplumsal ve ekonomik durumunu güçlendirerek otokrasinin
temellerini sağlamlaştırmak amacıyla gerçekleştirdiği kapsamlı tarım reformlarıyla tanınır.
Kaynak: [y.y], http://tr.wikipedia.org/wiki/Pyotr_Stolipin., (07.06.2012).
4
Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,
1999, s.137.

3
üzerinden çok geçmeden iki yıl sonra Rusya’da özgürlük havası yerini terör ve baskıya
bırakmıştır. Bu durum Rusya’da Çarlık rejiminden hoşnut olmayan kesimlerin, yeraltı
teşkilatları kurarak çalışmalarını devam ettirmesinde etkili olmuştur.5

Azerbaycan’da 1905 ihtilali sonrası kurulan bir diğer önemli siyasi kuruluşta Difai
Partisi’dir. Difai Partisi’nin kuruluşunda Ermeni milliyetçi teşkilatlarının büyük tesiri oldu.
Avrupa’da kurulan Ermenistan, Hınçak ve Taşnaksutyun gibi teşkilatlar, bir süre sonra siyasi
parti haline geldiler.

Ermeni siyasi partilerinden en kuvvetlisi olan “Taşnaksutyun” 1890 yılında teşekkül

etmiş olup Kafkasya’nın merkezi Tiflis’e yerleşmiştir. 6 1905 İhtilali’nden istifade eden
Ermeniler, Rusların Kafkasya’da Azerbaycan’a karşı kullandığı bir araç haline gelmiştir.
Böylece Ermeniler silaha sarılarak Erivan, Nahçivan, Ordubad, Karabağ, Gence, Bakü ve
Şirvan gibi yerleşim yerlerinde, silahsız ve sakin Türk halkına katliamlar gerçekleştirmiştir.

Taşnaksutyun’un iyi örgütlenmesine karşılık rastgele savaşan Azerbaycan Türkleri

faaliyetlerini bir düzene koymaya karar vermişlerdir. Bu amaçla 1905 sonbaharında Gence’de
“Difai”(Savunma) adlı bir teşkilat kurulmuştur. Bu teşkilatta Şafii Rustembekov, İsmail
Ziyadhanov, Nesib Bey Yusufbeyli, Alekber ve Halil Hasmehmedov ile Doktor Hasan
Ağazade kurucular olarak yer aldılar. 7 Ahmet Agayev8’de Bakü’de onlara katıldı. “Difai”nin
kurulmasıyla Gence, Azerbaycan milli hareketinin merkezi oldu.

5
Hüseyin Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul: Azerbaycan Halk Yayınları,1975, s. 202.
6
Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları,1991, s.
32.
7
Tahir Sünbül, ‘’Azerbaycan Dosyası I’’, Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Serisi:5, Ankara: Kök
Yayınları,1990, s.19.
8
Ahmet Agayev (1889-1939): Azerbaycan Türkü, Gazeteci, Fikir ve Siyaset adamı. 1869 yılında doğan Ahmet
Ağaoğlu aslen Karabağ’lıdır.1889’da Lisans eğitimini Sorbonne Üniversitesi’nin Tarih ve Filoloji Bölümünde
aldı. Tahsilini tamamladıktan sonra Azerbaycan’a döndü (1894). Türk ve Müslümanların haklarını, Rus
makamlarına karşı savunmak için Kaspi, Şark-i Rus’, ve Hayat gazetelerinde yazdı. 1905’te İrşad’ı çıkardı.
Diğer yönden Rusya’da Türklerin haklarını korumak için 1905 yılında Difai isimli siyasi bir dernek kurdu. Yine
Tiflis’te o, H.Ali Bey’le birlikte Füyüzat ve Terakki yayınlarını çıkardı. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı üzerine
Türkiye’ye gelen A. Ağaoğlu, İstanbul’da çeşitli kurumlarda çalışmış Türk Ocağı ve Türk Yurdu’nun
kuruluşunda yer almıştır.
Ayrıca bu dönemde Sebilürreşad mecmuası ve Tercüman-ı Hakikat gazetelerinde faaliyet gösterdi.
Darülfünunda, Türk-Moğol Tarihi dersleri müderrisliği yapmış olan A. Ağaoğlu 1912 yılında İttihat ve Terakki
Partisi’nden Afyonkarahisar mebusu seçildi. I. Dünya Savaşı sonunda Türk ordusu Azerbaycan’dan çekilmek
zorunda kalınca, Ruslara karşı İngilizlerin desteğini sağlamaya çalıştı. Cumhuriyet döneminde Mustafa Kemal’in
emriyle katıldığı Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluş ve çalışmalarında faal rol oynadı.
Sağlam hukuk formasyonu ve kusursuz Fransızcası yanında polemikçi bir gazeteci olan A. Ağaoğlu, Türk fikir
ve siyaset hayatında bilhassa 1912’den sonra etkili olmuş bir yazardır. Onun faaliyetlerinin ekseriyetini, önceleri
Türk milliyetçiliği ve Türk kültürü teşkil ederken sonraları, fikir hürriyeti ve bilhassa Avrupa medeniyetini tam
anlamıyla benimseme konuları ağırlık kazanmıştır. Hayatında başlıca üç devir ve üç hâkim fikir görülen A.
Ağaoğlu daha çok etkisi altında kaldığı fikirleri taşıyıcı özelliğe sahiptir.1939 yılında vefat eden A. Ağaoğlu’nun
gazete ve dergilerde bulunan yüzlerce yazısından başka, pek çoğu ders notlarından meydana gelen eserlerinden
bazıları şunlardır: İslam ve Ahund, Üç Medeniyet, İslama Göre ve İslam Âleminde Kadın ve İran İnkîlabı adlı

4
 Osmanlı Devleti’nde 1908’de gerçekleşen inkılap, Çarlık Rusyası’nda baskı gören
Azerbaycanlı aydınların İstanbul’a gelmesinde etkili oldu. İstanbul’a gelen aydınlar
Türkçülük akımının yayılmasında etkili olarak Azerbaycan’a da tesir etmişlerdir. Diğer
yandan İstanbul’a gelmeyen ve Bakü’de kalan Azerbaycanlı aydınlar ileride Azerbaycan’ın en
büyük siyasal örgütü olacak olan milliyetçi bir bir kurum oluşturma çabası içindeydiler. 9

Müsavat Partisi’nin Kuruluşu

Bu gelişmeler üzerine 1911’de Abbas Kasımzade ve Mihailzade Karbalay

önderliğinde bir avuç Hümmetçi, Rus ihtilalinden sukut–ı hayale uğramış, ancak tüm dünyada
Müslüman milletler arasındaki milliyetçi kıpırdanmalardan da etkilenmiş olarak Müsavat
Partisi’ni kurdular. Liderleri bir gazeteci olan Mehmet Emin Resulzade 10 idi. 11 Mehmet Ali
Resuloğlu hatıralarında bu olayı şöyle anlatmaktadır.

“1911 yılının Sonbaharı idi. Arkadaşların gizli toplantı ve müşavere yeri olan rahmetli Kasımzade
Abbas beyin kırtasiye mağazasının arka odasında Abbas Bey’le birlikte oturuyorduk. Arkadaşlarımızdan
merhum Taki Nakioğlu içeri girdi ve bize “ Gürcülerin Ermenilerin ve Rusların siyasi partileri vardır. Bizim
neden bir partimiz olmasın biz de bir parti kuralım” dedi. Birkaç gün müzakere ve müşavereden sonra Müsavat
Partisi’ni kurmaya karar verdik. Zaten merhum Resulzade Emin bey de o tarihlerde bulunduğu İstanbul’dan bize
imalarla siyasi bir teşekküle ihtiyaç olduğu hakkında yazılar yazmakta idi. Müsavat Partisi’nin programında o
günlerin siyasi havasına göre işçi ve köylü meselelerine ağırlık verilmekte idi. Ayrıca takriben şu mealde bir
maddenin bulunduğuna da hatırlıyorum. İstiklalini muhafaza etmiş Müslüman memleketlerinin ( o zaman
milliyet mefhumu pek revaçta değildi) istiklallerinin korunmasına, istiklallerini kaybetmiş Müslüman
memleketlerinin de istiklallerini kazanmağa yardımda bulunmak.”12

Bu söylemden partinin ihtiyaca binaen Müslümanların haklarını savunmak amacıyla

kurulduğunu ve Mehmet Emin Resulzade’nin Müsavat Partisi’nin kurulmasına Azerbaycan
dışından destek verdiği anlaşılmaktadır.

eserlerdir. Kaynak: Nuri Yüce, ‘’Ahmet Ağaoğlu’’, ‘TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: I, İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı Yay., 1992.
9
Swietochowski, a.g.e., s. 106.
10
Mehmet Emin Resulzade (1884-1955):Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurucusu, fikir adamı,
siyasetçi. 31 Ocak 1884’te Abşeron’un Novhanı köyünde doğdu. İlk eğitimi Rus-Müslüman Mektebi’nde aldı.
Daha sonra Bakü Teknik Mektebi’ne devam etti. 1904’te kurulan Hümmet Partisi’nin kuruluşunda rol aldı. Bu
devirde neşredilen Hümmet, Tekamül, Yoldaş gazetelerine yazılar yazdı. 1909’da M. Emin Resulzade
Setterhan’ın liderliğinde başlayan milli kurtuluş hareketine yardım etmek için Güney Azerbaycan’a gitti. 1917
yılında Müsavat Partisi’nin Başkanı oldu. 1918’de kurulan bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Başkanı oldu.
Azerbaycan Cumhuriyeti komünistlerin eline geçince Türkiye’ye geldi. Türkçülük hareketinin önemli
isimlerinden biri olan M. Emin Resulzade 6 Mart 1955’te Ankara’da vefat etti. Kaynak: Sarıahmetoğlu, a.g.e., s.
332-333.
11
Sünbül, a.g.e., s. 42.
12
Mehmet Ali Resulzade, “ “Müsavat” Partisi’nin Kuruluşu”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Sayı:167,
Ankara: 1966, s. 13.

5
 Müsavat Partisi ilk kurulduğu andan itibaren Türk kültür bütünlüğü ve hareket birliği
esasını takip etmekle temayüz etmiş nadir siyasi teşekküllerden biridir. Rusya’da ihtilal çıkar
çıkmaz Türkistan’a bir heyet göndermesi ve oradaki siyasi teşekküllerle birliktelik sağlamaya
çalışması bunun en büyük delilidir. 13 Bu parti ümmetçilikten, milliyetçiliğe, İslamcılıktan,
Türkçülüğe doğru fikri bir safha geçirmiştir. Kuruculardan birine göre bu isim, derneğin
Müslümanlara Ruslarla eşit hakların verilmesini sağlamak ve aynı zamanda tüm İslam
dünyasında özgürlüğe kavuşmak isteklerini simgeliyordu.

Müsavat’ın ilk işi yazarlarının tüm radikal geçmişlerine rağmen sosyal dolayısıyla
milliyetçi konuları es geçen bir bildiri yayınlaması oldu. Halen ümmet bilinci çerçevesinde bir
ifade tarzı kullanan bildiri pan-Türkçü hislerden çok pan-İslamcı hislere hitap ediyordu.
İslam gücünü yeniden kazandırmak üzere Müsavat Partisi aşağıdaki programı siyasal harekete
temel olarak almıştır.

1- Milliyet ve mezhep farkı gözetmeden bütün Müslümanları birleştirmek

2- İstiklallerini kaybetmiş Müslüman memleketlerin yeniden müstakil olmalarına
çalışmak.
3- Bağımsızlıklarını müdafaa veya ihya için çarpışan bütün Müslüman
memleketlerine maddi manevi yardımda bulunmak.
4- Müslüman milletlerin ve memleketlerin savunma ve taarruz kuvvetlerini
arttırmak için yardım etmek.
5- Bu fikirlerin yayılmasına mani olan bütün engelleri yıkmak.
6- Müslümanların birleşmesine ve ilerlemesine çalışan bütün partilerle bağlantı
kurmak.
7- İnsanlığın refahı ve ilerlemesi için çalışan yabancı partilerle gerek
görüldüğünde irtibatta ve fikir alışverişinde bulunmak.
8- Müslümanların yaşaması için gerekli olan ticari sınai ve ekonomik hayatı
kuvvetlendirmek için her türlü aracı kullanmak.

Müsavat Partisi’nin çok genel özellikte olan programının geniş bir kesime seslenme
amacında olduğu açıktır.14

Müsavat 1913’te M. Emin Resulzade’nin kişiliğinde siyasal olarak deneyimli ve

düşünsel olarak yetkin bir öndere sahip oldu. Esas prensibi milli birlik olan Müsavat’ın,

13
Tahir Çağatay, “ “Müsavat Partisi ve Türkçülük Mefkuresi”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Sayı:163-166,
Ankara: 1966, s. 15.
14
Swietochowski, a.g.e., s. 107.

6
milliyetçi bütün kuvvetlerin bir arada bulunmasına çalışacağı tabii idi. Onun içindir ki
Müsavat, İttifak-ı Müslimin lideri Ali Merdan Topçubaşı başta olmak üzere vaktiyle Rus
liberalleriyle beraber yürüyen ve bilahare onlardan ayrılarak inkılapçı milliyetçiler
pozisyonuna geçmiş olan Demokrat Grup’la dahi birleşmiştir. Bağımsız Demokrat Parti
içinde, Müsavat ile birlikte yürüyen zümrede Ali Merdan Bey’den başka Fethali Han Hoyski15
gibi kuvvetli şahsiyetler vardır. 16

I. Dünya Savaşı’nın ağır koşulları Şubat 1917’de Petrograd’da açlık isyanlarının

çıkmasına neden oldu. Devlet Duma’sı ve Geçici Komite çarın tahttan inmesini talep ettiler.
Çar II. Nikola bu talebi kabul etmek zorunda kaldı. Böylece üç yüz yıllık Romanov hanedanı
son buldu. Yeni rejimin ilk işi tüm Rus vatandaşları üzerinden milli ve dini kısıtlamaları
kaldırmak oldu. Kafkasya’nın yönetimi ise yeni oluşturulan Ozakom adlı sivil komiteye
verildi. 17

Müsavat Partisi siyasi olarak faaliyete 1911 yılında geçmiş olduğu halde 1917 yılında
artık gizlenmeyi bırakarak Azerbaycan’ın milli bakımdan en büyük partisi haline geldi. Yine
1917 yılında Gence’de Türk Adem-i Merkeziyyet Fırkası kuruldu. Amacı, Rusya’da
milletlerin özgür gelişimini güvenceye alan özerk birimlerden meydana gelen bir federal
sistem kurulmasını sağlamaktı. Adem-i Merkeziyyet’in öncüsü “Difai” olup kurucusu
Gaspirinski’nin damadı Nesib Bey Yusufbeyli18’ydi. Diğer bir siyasi kuruluş ise Bağımsız
Demokratik Grup idi. Bu grupta milliyetçi eğilimler ağır basmaktaydı. Bağımsızların
sözcüleri Ali Merdan Topçubaşı19 ve Feth Ali Han Hoyski idi. Azerbaycan sosyalizmini de
Hümmet temsil ediyordu. Hümmet’in geçici başkanı Neriman Nerimanov diğer üyeleri ise

15
Fethali Han Hoyski(1875-1920): Azerbaycan’ın önemli devlet adamlarından biri olan F.Han Hoyski 1875
yılında Şeki’de doğdu. Soylu bir aileye mensup olan F. Han Hoyski Moskova Üniversitesinde Hukuk eğitimi
almış olup Çarlık Rusyası’nda muhtelif şehirlerde savcılık görevlerinde bulunmuştur. 1906 II. Devlet
Duma’sında, Gence Eyaleti milletvekilliği, Kafkasya Federatif Birliğinde Başbakan ve Azerbaycan Halk
Cumhuriyeti’nde üç defa Başbakanlık ve bir defa da Dışişleri Bakanlığı görevlerinde bulunmuştur.
Azerbaycan’ın bağımsızlığını kaybettiği 28 Nisan 1920’ye kadar hep istiklal mücadelesi içinde olan F.H. Hoyski
19 Haziran 1920 yılında kiralık bir Ermeni katil tarafından Tiflis’te öldürülmüştür.
16
Mehmetzade, a.g.e., s. 61.
17
Swietochowski, a.g.e., s. 123.
18
Nesib Bey Yusufbeyli (1881-1920): Milli Azerbaycan Cumhuriyeti’nin son Başbakanı. Gence’de doğdu.
Kırım’da İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazetesinde çalıştı ve Gaspıralı’nın kızı Şefika Hanımla evlendi.
Gaspıralı’nın Türkçülük fikirlerinden etkilendi. XI. Kızıl Ordu’nun Azerbaycan’ı işgalinden sonra öldürüldü.
Kaynak: Sarıahmetoğlu, a.g.e., s. 349.
19
Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934): 1889’da St. Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdi. Tiflis ve
Bakü mahkemelerinde yardımcı, daire mahkemelerinde sekreter, vekil vs. olarak çalıştı. 1897-1917’de Kaspi
gazetesinin redaktörü olup I. Devlet Duma’sında miletvekilliği ve Müslüman Grup’un Başkanlığı vazifelerinde
bulundu. Rusya Müslümanlarının I. ve IV. Kurultaylarına temsilci olarak katıldı. Daha sonra “Müslüman İttifakı
Partisi”nin kurucuları arasında yer aldı. 1917-1920’de Bakü Müslüman Şurası Geçici İcra Komitesinin Başkanı
Paris Barış Konferansı’nda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Temsil Heyeti Başkanı oldu. Fransa’ya
gitti ve orada vefat etti. Kaynak: Sarıahmetoğlu, a.g.e., s. 64.

7
Azizbekov, Bunyadzade, İsrafilbekov ve Sultanov'du. Bakü’de Müslüman işçi örgütlerinden
biri de Volga (İdil) Tatarlarını temsil eden Birlik’ti.20

1917 yılında Bakü’de toplanan Kafkasya Müslümanları Kongresi’ne, Gence şehrinde

kurulan Türk Adem-i Merkeziyet Partisi’nin kurucularından Nesib Bey Yusufbeyli de katıldı.
Burada Müsavat’la Türk Adem-i Merkeziyet Partisi’nin birleşmesi için görüşmeler
gerçekleştirildi. Görüşme Mehmet Ali Resulzade ve Nesib Bey Yusufbeyli arasında yapıldı.
Görüşme sonrası iki partinin birleştirilmesi kararı alındı. Partinin yeni adının Türk Adem-i
Merkeziyet Fırkası-Müsavat olarak konulması kararı alındı. Bu parti adı zaman geçtikçe
kısaca Müsavat Partisi olarak isimlendirildi. 21 Müsavat olarak adlandırılan bu partinin amacı,
‘’Türkler ve diğer Rusya Müslümanlarının ulusal- kültürel taleplerini ve aynı zamanda
ekonomik ve sınıfsal çıkarlarını savunmak” olarak belirlenmiştir. Bu parti hem Bakü’de hem
diğer vilayetlerde Müslümanlar arasında etkin, Azerbaycan’ın en büyük partisi haline geldi.
Birleşen iki grubun ortak noktası ise federalizme bağlılık ve laik milliyetçiliktir.

Müsavat Partisi, Ekim 1917’de Bakü’de topladığı I. Kongre’de programını belirledi.

Bu program çerçevesinde “terriyortel otonomi-bölgesel muhtariyet” ilkesi öne sürüldü.22
Müsavat Partisi’nin Azerbaycan istiklalinin ilanındaki rolüne gelince; partinin bu yolda
yaptığı hizmetler inkar edilecek gibi değildir. Ancak parti liderleri ve mensuplarının
Azerbaycan istiklalinin ilan edilmesinde geçen bütün çaba ve emeklerin tümünün kendilerine
ait bulunduğunu iddiaya kalkışmaları hemen hemen bütün Azerbaycan aydınlarını olumsuz
yönde düşünmeye sevketmiştir. 23

1917 yılının ihtilal hadiseleri Azerbaycanlılara çok pahalıya mal oldu. Bu hadiseleri
önlemek için Müsavat Partisi her tarafta bilhassa Bakü’de çok çalıştı. Ermenilerin ve
Bolşeviklerin tahrikleri ve Müslüman halkın heyecan ve taşkınlıkları, Bakü’de Ermenilerin,
Bolşeviklerle birlikte Türklere karşı kanlı çarpışmalara girmesine sebebiyet verdi. Bu
hadiselerde Müsavat Partisi’nin omuzlarına aldığı yükün ağırlığı büyük oldu.

Kafkasya ötesi birliğinden ayrılarak 28 Mayıs 1918′de milli Azerbaycan devletini ilan
eden Müsavat Partisi, kısa zamanda ekonomik konularda birçok radikal ve ileriye dönük
tedbirler aldı. Daha bağımsızlığını yeni ilan etmiş, önünde halledilecek yığınla meselesi olan
Müsavat’ın henüz parlamento açılırken işçi-köylü meselesini bu kadar ciddi bir şekilde
gündeme getirmesi Müsavat Partisi’ni, Azerbaycan ve dünya siyaseti tarihinde önemli bir
20
Swietochowski, a.g.e., s. 125-126.
21
Resulzade, “a.g.m”., s. 16.
22
Baykara, a.g.e., s. 206.
23
Baykara, a.g.e., s. 261.

8
mevkiye getirmiştir. Parti, açıkladığı prensiplerle 24 ne kadar ciddi bir programa malik
olduğunu ve Azerbaycan halkı için tek umut olduğunu ortaya koyuyordu. Fakat bu politikaları
uygulamaya fırsat bulamadan Azerbaycan Bolşevik ordusu tarafından işgal edildi. 25

Müsavat Partisi’nin gerek ideoloji bakımından tekamülünde gerekse bu ideolojinin

muntazam bir program şeklini alıp teşkilat itibarı ile taazzuv etmesinde ve devlet kuracak bir
parti haline gelmesinde en büyük ve başlıca rolü oynayan M. Emin Resulzade oldu. 26 Türk
Adem-i Merkeziyet-Müsavat Halk Partisi adını aldıktan sonra Müsavat diye tanınan ve anılan
bu parti ideoloji itibarıyla artık şekillenmiş ve Azerbaycan heyeti ictimaiyesinin menfaatlerini
temsil eden dilek ve arzularının tercümanı olan bir teşekkül haline gelmişti. Milli hareketin
baş partisi olan Müsavat, kültürel, milliyetçi Azerbaycan’ın istiklalini savunan halkçı ve
cumhuriyetçi bir parti oldu.

Müsavat Partisi, Türk ordusu Azerbaycan’dan çekildikten ve İngilizler geldikten sonra

vaziyete sahip oldu. Parti, İngilizler ve Kazaklar Azerbaycan’da iken ülkenin bağımsızlığını
korumuş mücadele etmiş ve teşkilatlar kurmuştur. 27 Nisan 1920’de Kızıl Ordu’nun işgal
hareketinden sonra Müsavat Partisi büyük bir darbe yemiştir. Böylece Müsavat Partisi üyeleri
1923 yılından sonra muhtelif ülkelerde faaliyette bulundular. Bu ülkeler arasında Türkiye,
Polonya, Almanya önemli yer tutmaktadır. 1922 yılının sonlarına doğru Türkiye’ye gelen M.
Emin Resulzade, Gürcistan’ın Ruslar tarafından işgal edilmesi üzerine burada bulunan
Müsavatçıların Türkiye’ye gelmesiyle birlikte Müsavat Partisi’nin harici ülkeler teşkilatını
kurmuştur.

Muhacerette Müsavat Partisi

Azerbaycan’ın 27 Nisan 1920’de Bolşevik Rusya tarafından işgali üzerine milli

mücadeleyi başlatmak düşmanı vatandan çıkarmak amacıyla Mehmet Emin Resulzade’nin
direktifleriyle Türk Adem-i Merkeziyet Milli Müsavat Halk Partisi bütün teşkilatı ile yeraltı
faaliyetine geçirildi. Teşkilat, Mirza Bala ile birlikte kendisini ziyaret ederek onayını almış
Mehmet Sadık Kuluzade, Mehmet Hasan Bahadırlı ve şair Cafer Cabbarlı27’nın şehir

24
Bu prensibler için bkz.,Ural, “a.g.m”., s. 31-32.
25
Yetkin Ural, “İşçi-Köylü ve Müsavat”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Sayı:221, Ankara: 1977, s. 30.
26
Mehmetzade, a.g.e., s. 42.
27
Cafer Cabbarlı (1899-1934): Şair ve dramaturg’dür. Azerbaycan kurtuluş hareketini teşkilatlandıran sevk ve
idare edenlerin en başta gelenlerinden biri olmuştur. Şairin bu siyasi faaliyeti 27 Nisan 1920’den 15 Haziran
1923 tarihine kadar yani Bakü ÇEKA’sı(Rus İstihbarat Servisi) tarafından tutuklanmasına kadar devam etmiştir.
Onun ölüm sebebi belli olmayıp 1934’te vefat etmiştir. Nazile Abbaslı, Azerbaycan Özgürlük Mücadelesi,
İstanbul: Beyaz Balina Yayınları,2001, s. 126.

9
kenarındaki ikametgahında toplanarak yemin merasimiyle gizli parti merkezi umumisi olarak
28
kuruldu.

Parti merkezi kurulduktan sonra vazife taksimi başlamış ve komisyonların teşkiline

geçilmiştir. M. Emin Resulzade’ninde iş’arı üzerine gizli teşkilatın başına oy birliğiyle
Mehmetzade Mirza Bala29 getirildi. Bakü’den Mirza Bala sorumlu iken Azerbaycan’ın diğer
bölgeleri, eski Müsavat komitelerini canlandırmak ve yenilerini kurmak vazifesi ile Mehmet
Sadık Kuluzade’ye verildi. Mali kaynakları aramak teşkilat masraflarını karşılamak görevi
Mehmet Hasan Bahadırlı’ya, Merkezi Umumi Genel Sekreterliğine ise Cafer Cabbarlı
getirildi. Merkezi Umumi yanında tedricen ilgili komisyonlar şunlardı: 1-Siyasi İşler
Komisyonu 2-Teşkilat ve Propaganda Komisyonu 3- Mali Komisyon.

Bu teşkilat Azerbaycan’da hızla yayılma göstermiş ve halk akın akın vatan müdafaası
için teşkilata maddi manevi destekte bulunmuştur. Gizli Müsavat teşkilatının ideolojik
mücadelesi çok kuvvetliydi. Teşkilatın propaganda kolu Sovyet idaresinin Azerbaycan’daki
faaliyetlerini dikkatle takip etmekte ve halka benimsetmeye çalışılan komünist tezlere karşılık
Müsavat tezini yaymaktaydı. Bu yolda okul öğretmenleri ve yüksekokul öğrencilerinin
desteği teşkilatın gücünü arttırıyordu. Teşkilat, Müsavat tezini öne süren propagandacılar için
gizli kurslar ve okullar açmaktaydı. 30.

Gizli Müsavat teşkilatı üçer kişilik hücreler halinde teşkil edilmiştir. Bakü
teşkilatından sonra en güçlü birim Karabağ’da bulunuyordu. Onu Gence, Kazah ve diğer
teşkilatlar takip ediyordu. Askeri teşkilat eski ve yeni subayların ileri gelen milliyetçi
unsurlarından oluşurken istihbarat servisi GPU31 ve Sovyet askeri karargahı içinde bulunan
hafiyelerce sağlanmaktaydı. 1922 yılında Mehmet Emin Resulzade, Moskova’dan Petrograd
yolu ile Finlandiya’ya arkasından Kasımzade Abbas Bey, Mehmet Ali Resulzade de Bakü
üzerinden İran’a kaçırıldı. Böylece her türlü tehlikeye karşı teşkilatın ana unsurları korunmuş

28
Mehmetzade, a.g.e., s..XXVI.
29
Mirza Bala Mehmetzade (1898-1959): Azerbaycan milli mücadelesinin önemli isimlerinden biridir. Mehmet
Emin Resulzade’nin yanında gazeteciliğe başlayan Mirza Bala, onun ateşlediği kıvılcımlarla önce Bakü petrol
bölgesindeki işçiler arasında sonra da Azerbaycan’ın çeşitli gazetelerinde bağımsızlık yolunda çok önemli
hizmetlerde bulunmuştur. Mirza Bala, Müsavat Partisi saflarında da büyük mücadeleler vermiş, Azerbaycan
milli mücadelesinin ünlü dava adamları ile birlikte siyasi faaliyetlerde bulunmuştur. Onun Müsavat saflarında
Almanya ve Polonyada’ki hizmetleri büyük olmuştur. Mirza Bala Mehmetzade, 1959 yılında vefat etmiştir.
Abbaslı, a.g.e., s. 151.
30
Mehmetzade, a.g.e., s. XXVII.
31
GPU: Polonyalı Djerzsinki’nin telkinleri üzerine 20 Aralık 1917’de kurulan ÇEKA örgütü 1918’den sonra
yasal olarak faaliyet göstermeye başlamıştır. ÇEKA kötü şöhretini 1922’de GPU olarak değiştirdiği adı ile
temizlemeye çalışmış, bu da olmayınca 1924 yılında OGPU adını almak gereğini hissetmiştir. 1934’de adı
NKVD olmuştur. Bu ad değiştirmelerin nedeni yasaların dışına çıkan örgütlerin halk desteğini yitirmesi ve
kanserli birer hücre haline dönüşmesidir.

10
oluyordu. 32 Müsavat Partisi, lider Mehmet Emin Resulzade’nin yaşadığı yer ile doğru orantılı
olarak merkezini onun yaşadığı yerde bulundurmuştur. Bu dönemde de faaliyetler
Avrupa’nın muhtelif şehirlerinde sürdürüldü. Muhaceret döneminde Müsavat Partisi’nin ilk
dikkat çeken çıkışı 1936 Ağustos’unda Varşova’da toplanan kongredir. Burada parti
yöneticileri tarafından Yeni Program Esasları Projesi hazırlanarak kongreye gidilmiştir. Bu
kongrede Milli Azerbaycan Müsavat Halk Partisi’nin Yeni Program Esasları kısaca şöyle
tespit edildi. 33

Müsavat Halk Partisi, Azerbaycan Türklerinin bağımsızlık yolunda tek siyasi

kuruluşudur. Müsavatçılık Türk kültürüne bağlı milli medeni ve insani değerleri benimseyen
hürriyet, cumhuriyet ve istiklal idealine sadık Azerbaycan vatanseverliğidir. Bağımsız
Azerbaycan’ın tekrar kurulması devamlılığının sağlanması yolunda Azerbaycan Kafkasyalı
diğer cumhuriyetlerle siyasi askeri ve iktisadi olarak bir ittifaka girecektir. Ayrıca bu
kongrede ticari, ekonomik, dini, hukuksal, tarım işleri, işçi haklarına dair kararlar da alındı.
Bu kongre sonucu milli Azerbaycan Müsavat Halk Partisi’nin ecnebi memleketlerdeki teşkilat
nizamnamesi de kabul edildi. Ayrıca kongre sonrasında Müsavat Partisi’nin faaliyet alanını
Polonya’ya kaymıştır. Rusya mahkumu milletlerle (Ukrayna, Türkistan, Tataristan, Kuzey
Kafkasya, Gürcistan) iyi bir mutabakat oluşturan Müsavat Partisi, Ağustos-Eylül 1939
yılında Polonya’nın Alman orduları tarafından işgali üzerine Almanlarla karşı karşıya
kalmıştır.

Mevcut durum sonrası Müsavat Partisi ileri gelenleri faaliyetlerini Fransa’da devam
ettirme kararını aldı. Fakat Paris’te de uzun süre kalamayan Mehmet Emin Resulzade,
İsviçre’ye geçti. Almanların Batı Avrupa’da işgale girişmeleri Mehmet Emin Resulzade’nin
Londra’ya gitmesine neden oldu. Nitekim İngiltere’nin Almanlara karşı Sovyetlerle ittifaka
girme düşüncesi ve Müsavat’ın bu politikaya zıt düşmesi M. Emin Resulzade’nin
Romanya’ya sığınmasına neden oldu. Müsavat 1941’de Almanya –Sovyet Rusya savaşı
başlayıncaya kadar çalışmalarını Bükreş’te sürdürdü. Alman-Rus savaşının başlamasıyla
birlikte Almanların Müsavat teşkilatıyla işbirliğine gireceğini anlayan M. Emin Resulzade,
Sovyetlerin savaşı kaybetmesi durumunda nasıl bir durumun ortaya çıkacağını ve bu durumun
nasıl değerlendirileceği konuları üzerinde durdu.34

32
Mehmetzade, a.g.e., s. XXVIII.
33
Sebahattin Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), Ankara:
Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 2000, s.71.
34
Sebahattin Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2002, s. 95.

11
 Almanya’nın Türkiye Büyükelçisi Von Papen35 ile görüşen Müsavat’ın Ankara
Komitesi Başkanı Kerim Öder,36 Almanların Sovyet Türkleri konusunda net bir politikasının
olmadığı ve Almanların bu halkları bağımsız bir devlet olarak görmek istemediklerini görünce
işbirliği teklifi kabul edilmedi. Müsavat’ın prensiplerine ters düşen bu gelişme M. Emin
Resulzade’nin Almanlarla görüşmemesinde etkili oldu. Bu dönemde Sovyet Rusya ise
Türkiye’ye baskı yapmakta ve Almanlara karşı savaşa girmesini istemekteydi. 37

Diğer taraftan Avrupa’da Resulzade hakkında bazı gelişmeler göze çarpmaktaydı.

Alman elçileri Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Kılligil Paşa’yı aracı koyarak M. Emin
Resulzade’yi görüşme masasına oturtmayı başardılar. Alman heyetiyle 1942 yılında bir araya
gelen M. E. Resulzade, Almanların katı tutumu nedeniyle yapılan görüşmeden uzlaşma
sağlanamadan ayrıldı. Fakat Almanlara esir düşen Sovyet askerlerinin feci durumları ve
muhaceretteki Azerbaycanlıların istekleri M. E. Resulzade’nin Almanlarla tekrar
görüşmesinde etkili oldu. Altı aya kadar süren görüşmelerde Almanlar, Azerbaycan’ın
bağımsızlığına yanaşmadılar. M. E. Resulzade’nin tam bağımsızlık isteğine karşılık Almanlar
H. Hasmemmedov grubuyla diyalog içine girmişler bu grubu Müsavat Partisi’ne alternatif
olarak görmüşlerdir.38

M. Emin. Resulzade, Azerbaycan’ın bağımsızlığı gibi önemli bir meseleyi tecrübesiz

ellere bırakmak istemiyordu. Nitekim 6-9 Kasım 1943 tarihinde Berlin’de yapılan
Azerbaycan kurultayında delegeler arasında Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanımayan
Almanları şiddetle tenkit etmeleri Müsavat Partisi’nin büyük başarısı olarak görüldü. Müsavat
Partisi’nin 1945-1947 yılları arasında Almanya’nın müttefik kuvvetlerin işgali altında bulunan
bölgelerinde açıktan açığa faaliyet göstermesinin mümkün olmadığını görünce Münih’te
kurduğu yan kuruluş olan Azerbaycan Demokrat Birliği adlı cemiyet vasıtasıyla çalışmalarını
yürütmüş İtalya, Fransa ve İsviçre’ye adamlarını göndererek bu ülkelerde bulunan
Azerbaycanlı gönüllülerin Rusya’ya geri dönmemelerini telkine çalışmış diğer taraftan da
35
Franz Joseph Hermann Michael Maria von Papen (29 Ekim 1879 - 2 Mayıs 1969), Adolf Hitler'in 1933 yılında
iktidara gelmesinde önemli rol oynayan Alman devlet adamı ve diplomat. Aynı zamanda 1939-1944 yılları
boyunca Türkiye'deki Alman büyükelçisiydi. Kaynak:[y.y],http://tr.wikipedia.org/wiki/Franz_von_Papen,
(07.06.2012).
36
Kerim Öder: (1899-1981): 1899 yılında Bakü’de doğdu. ilk ve orta tahsilini Bakü’de tamamladı. Daha sonra
Azerbaycan Gençlik Hareketi’nin içinde yer aldı. Kerim Öder, yapı ve karakter itibariyle inandığı konularda
taviz vermeyen idealist bir ruh yapısına malikti. Milli ve demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti döneminde
Başbakanlık Özel Müdürlüğü görevinde bulunan Kerim Öder, böylece bürokraside ve politik hayatta tecrübe
kazandı. 27 Nisan 1920’de komünist Rus ordusunun sınırı geçerek Azerbaycan’ı işgale başladığı haberini
Başbakan Nesib Bey Yusufbeyli’ye ulaştıran Kerim Öder’dir. Hayat çizgisini Müsavat saflarında devam ettiren
Kerim Öder, 12 Kasım 1981 tarihinde İstanbul’da vefat etti. Kaynak: Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de
Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 180-181.
37
Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, s. 97.
38
Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 75.

12
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile de temasa geçerek bu insanların göçmenolarak Türkiye’ye
kabul edilmelerini talep etmiştir.39

Azerbaycan Müsavat Halk Partisi Parti Divan’ı tarafından neşredilen üç sayılık Bülten
tesbit edilmiştir. Bu bültenler partinin 1936 yılında akdettiği konferansın neticelerini
kamuoyuna duyurmak ve tepkileri ölçmek maksadı ile neşredilmiştir. 40 M. E. Resulzade’nin
1947 yılında tekrar Türkiye’ye gelmesi neticesinde Müsavat Partisi’nin Ankara ve İstanbul
mahalli komiteleri yeni muhaceretinde celbi ile reorganize edilerek çalışmalara başlatılmış
yurt dışındaki temsilcileri de o milletlerin temsilcileri ile işbirliğine gitmişlerdir. II. Dünya
Savaşı’ndan sonra ilk defa yapılan toplantıda Gürcü, Ermeni, Kuzey Kafkasya,
Türkmenistan, Kırım, İdil-Ural, Baltık temsilcileri ve Müsavat Partisi 28 Mayıs 1948’de
Münih’te bir araya gelmişlerdir. 41

1951 yılında Müsavat Partisi, Münih’te toplanan Rusya Halklarını Kurtarma

Şurası’na Karşı İşbirliği Konferansı’na katılmış ve burada Milli Merkez Temsilcisi Dr.
Mehmet Kengerli tarafından temsil edilmiştir. Ayrıca 1951 yılında Müsavat Partisi ANB
(Milletlerin-Halkların Anti-Bolşevik Bloku) teşkilatında aktif bir yer edinmiştir. Kerenski
tarafından Almanya’nın Wiesbaden şehrinde düzenlenen toplantıya katılan ve Azerbaycan
meselesini Rusya’nın bir iç meselesiymiş gibi ifade eden sözde Azerbaycan Milli Birlik
Meclisi de karşısında Müsavat Partisi’ni bulmuştur. Müsavat Partisi, Rus muhacereti
tarafından kurulan bu teşkilata karşı Rusya mahkumu gayri Rus milletlerin birliği olan Paris
blokunun kurulmasında aktif olarak görev almıştır. Aynı zamanda Müsavat Partisi
Amerikalılarca kurulan Sovyetler Birliği’ni Öğrenme Enstitüsü ve onun yayın organı olan
dergi mecmuasında yönetici ve editörlük olarak temsil olunmuştur.

Müsavat Partisi’nin lideri M. E. Resulzade 1953 senesinde Amerikan hükümetince

Amerika’ya davet edilerek Azerbaycan istiklalinin 35. Yıl dönemi münasebeti ile
Amerika’nın Sesi radyosunda Azerbaycanlılara bir çağrıda bulunmuştur.42 Müsavat Partisi
başkanlık divanının kararı ile 1949 yılında Azerbaycan Kültür Derneği kurulmuş 1952
senesinde de derneğin yayın organı olan Azerbaycan dergisi neşre başlanmış ve 1953 yılında
Azerbaycan Milli Merkezi yeniden takviye edilerek bir reorganizasyonla genişletilmiştir.
Her üç müessese de Azerbaycan milli bağımsızlığını hedefleyen Müsavat Partisi’nin siyasi
fikirlerinin yayılmasını, tanıtılmasını ve savunmasını temel prensip olarak üstlenmiştir.

39
Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, s. 99.
40
Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, s. 113-114.
41
Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 97.
42
Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, s. 139.

13
Müsavat Partisi bilhassa Ankara ve İstanbul komiteleri vasıtası ile gençleri kendi etrafında ve
Azerbaycan bağımsızlığı davası uğrunda toplayabilmek için konferanslar, seminerler, paneller
ve kısa süreli eğitimler tertiplemiştir. 6 Mart 1955 tarihinde vefat eden Müsavat Partisi lideri
Resulzade’nin yerine Müsavat Partisi’nin genişletilmiş toplantısında Mirza Bala Mehmetzade,
Müsavat Partisi başkanlığına seçilmiştir. 43

Mirza Bala’nın başkanlığı döneminde Müsavatçıların iki yönde daha çok

yoğunlaştıkları görülmektedir. Bunlardan birincisi Azerbaycan Milli Merkezi diğeri de
Azerbaycan Kültür Derneği’dir. Azerbaycan Kültür Derneği vasıtası ile Müsavatçılar her yılın
27 Nisan’ını işgal günü ve büyük matem, 28 Mayıs’ı ise istiklal bayramı olarak büyük coşku
ile kutlamaktadırlar.

Öte yandan 1959 yılında Mirza Bala’nın vefatı üzerine toplanan Müsavat Partisi, Parti
Meclisi Genel Başkanlığı’na Kerim Öder’i seçti. 44 Kerim Öder’in başkanlığı döneminde de
faaliyetlerini istiklal davası yolunda sürdüren Müsavat Partisi bu dönemde uluslararası
konferanslarda etkili olmaya çalıştı. Amerikan senatosunun 22 Haziran 1959 tarihinde esir
milletler haftasına dair bir kanun kararı Müsavat Partisi tarafından büyük memnuniyetle
karşılandı. Müsavat Partisi 1960’lı yıllarda daha ziyade uluslararası teşkilatların, Amerika
Birleşik Devletleri’nin ve batı devletlerinin Sovyet emperyalizmine tepkisinin artmasına
çalışmış, temsil olundukları anti-Sovyet cemiyetlerinde faaliyetlerini arttırmışlardır. Ayrıca
Müsavatçılar bu yıllarda komünizmle mücadelede ideolojik mücadeleye daha çok önem
vermişlerdir. 45

1976 yılında Azerbaycan Milli Merkez Başkanı Abdülvahap Yurtsever46’in vefatı

üzerine Azerbaycan Milli Merkez Başkanlığı, Müsavat Partisi Genel Başkanı Kerim Öder’e
verildi. Kerim Öder, 12 Kasım 1981 tarihinde vefat edince onun yerine başkanlık görevine
Mehmet Azer Aran getirildi. Bu dönemde dünyada gelişen politik, sosyo-ekonomik ve
coğrafyalardaki değişikliklerle Sovyetler Birliği’nin çökmesi olayı Müsavat Partisi’nin aktif
bir çalışma temposuna girmesini zorunlu kıldığından partinin sorumluluğu kolektif bir

43
Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, s. 140.
44
Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 98.
45
Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, s. 185.
46
Abdülvahap Yurtsever (1898-1976):1898 yılında Bakü’de doğmuştur. Küçük yaşta Arapça ve Farsça öğrenmiş
ve dönemin cedid okullarında eğitim görmüştür. 1906 yılında “Muhammediye” adlı öğrenci derneği ile başlayan
siyasi hayatı 1976 tarihine kadar Azerbaycan milli hareketi içinde geçmiştir. Abdülvahap Yurtsever 27 Nisan
1920 tarihinde Azerbaycan’ın Ruslar tarafından işgali üzerine arkadaşları ile birlikte Milli Müsavat Partisi’nin
yeraltı faaliyetlerine devam etmiştir. Muhaceretteki Müsavat’ın Polonya, Türkiye faaliyetlerinde yer almış olan
Abdülvahap Yurtsever 7 Ekim 1976 tarihinde vefat etmiştir. Kaynak: Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de
Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 167-168.

14
idareye bırakıldı. Bu kolektif idare de Dr. Mehmet Sadık Aran47, Dr. Mehmet Kengerli48 ve
Ahmet Karaca49 üçlüsü bulunuyordu. 5 Şubat 1982 tarihinde Müsavat saflarından Mehmet
Ali Resuloğlu’da vefat ederek ayrıldı. Bu gelişmelere rağmen Müsavat Partisi dünyada
yeniden yapılanmanın gerçekleştiği 1980li yıllarda Azerbaycan’ın bağımsızlık mücadelesini
tüm gücüyle savundu. Sovyetler Birliği’nde ezilen Azerbaycan’ın bağımsız yaşama hakkını
çeşitli basın-yayın araçlarıyla dünyaya duyurmaya çalıştı. 50

Müsavat Partisi 1984 yılında Mehmet Emin Resulzade’nin doğumunun 100. yılı
münasebetiyle başta Ankara olmak üzere muhtelif yerlerde anma toplantıları tertipledi. 1988
yılında Azerbaycan’da milli bağımsızlık hareketi alevlenmeye başlamıştır. Ermenilerin
Azerbaycan’da Karabağ topraklarını ele geçirmek iddiası ile harekete geçmesi halkta büyük
infial yarattı. Bugünlerde muhaceretteki Müsavatçılar, Ermenilerin bu hareketlerini
kınadıkları gibi Sovyetler Birliği yöneticilerinin Ermeni taraftarı tutumuna da karşı çıktılar. 20

47
Mehmet Sadık (Aran) ( 1895-1971), Siyasetçi, gazeteci, şair. Karabağ'da dünyaya geldi. Bakü Yüksek
Pedagoji Enstitüsü, Şark Fakültesinde okudu. 1927 yılında İ.Ü. Edebiyat Fakültesi'ne kaydolduysa da,
Azerhaycan’ın kurtuluş davası uğrunda verdiği mücadele büyük zamanını aldığından okuldan ayrıldı.
Azerbaycan 'ın bağımsızlığı için silahlı mücadeleye katıldı. Bağımsız Azerbaycan milletvekili seçildi. 27 Nisan
1920'de Bolşeviklerin Azerbaycan Cumhuriyeti'ne son vermesiyle yer altı istiklal Komitesi'nin kurucuları
arasında yer aldı. Ruslar tarafından tutuklanarak hapsedildi. İran 'a kaçarak 1924 'de Türkiye'ye geldi, İstanbul'a
yerleşti. Burada Mehmed Emin Resulzade tarafından kurulan Azerbaycan Milli Merkezi'ne katıldı.
Muhaceretteki Azeri gençlerinin öğrenim, yerleşim ve giyim kuşam gibi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla
faaliyete geçirilen Azeri-Türk Gençler Birliği isimli derneği kurdu Resulzade ile birlikte muhaceret yayınlarında
faal görev aldı. Yeni Kafkasya, Yeni Türkistan, Türkeli, Azeri Türk, Yeşil Toprak, Türk Yolu, Ergenekon Yolu
gibi dergilerde şiir ve makaleleri yayımlandı. Azeri Türk dergisinin imtiyaz sahibi olan Mehmet Sadık,
Resulzade ile aralarında çıkan anlaşmazlık sonucu, Resulzade'nin dergiden ayrılmasıyla Azeri Türk'ün
başyazarlığı görevini de üstlendi. Türkçü görüşleri benimseyen Aran, muhaceret yayınlarında S. Azer imzası ile
makaleler Sen'an adı altında çok sayıda şiir de yayımlamıştır. Ergenekon Yolları (Şiirler), Ankara 1952; İran
Türkleri, İstanbul 1942; Türkün Altın Kitabı Kutadgu Biliğ, İstanbul 1944 eserlerinden bazılarıdır. Kaynak:
Nesrin Sarıahmetoğlu, “Milli Cephe Birliğinin Finlandiya’daki Sesi: Yeni Turan Gazetesi”, "A. Ü. Türkiyat
Arastırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 25, Erzurum 2004, s. 323.
48
Mehmet Kengerli: 10 Ocak 1914’de Karabağ’da doğdu. 1938-1939 Leningrad Üniversitesi Tıp
Akademisinden mezun oldu. M. Kengerli ilk siyasi hareketini daha 14 yaşında iken 1928 yılında Azerbaycan
Milli Müsavat Halk Partisi’nin yeraltı teşkilatlarından olan “Genç Azer” harekatına katılarak gösterdi. II. Dünya
Savaşı’nda Sovyet ordusunda görevlerde bulunmuş ve Kırım’da Almanlara esir düşmüştür. Almanya’ya
götürülen M. Kengerli burada Müsavat Partisi lideri Mehmet Emin Resulzade ile tanışmış ve onun ölümüne
kadar Müsavat çizgisinde bir yol takip etmiştir. 1952 yılında Türkiye’ye gelen M. Kengerli, Müsavat Partisi
Azerbaycan Milli Merkezi ve Azerbaycan Kültür Derneği’nin çeşitli kademelerinde aktif olarak görev almış
Azerbaycan milli istiklal davasında gerek Türkiye’de gerekse dış dünyada ciddi çalışmaları ile kendisini
güvenilir bir şahsiyet olarak kabul ettirmeyi başarmıştır. Türkiye’de çeşitli sağlık kuruluşlarında da görev yapan
Mehmet Kengerli, Türkiye’de ve Azerbaycan’da yaptığı hizmetlerden dolayı birçok ödüle layık görülmüştür.
Kaynak: Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991),s. 169-171.
49
Ahmet Karaca: 22 Eylül 1929 tarihinde Azerbaycan’dan Türkiye’ye göç eden bir ailenin çocuğu olarak
Iğdır’da doğmuştur. İlkokul ve ortaokul tahsilini Iğdır’da yapmıştır. Türkiye’de Azerbaycan Kültür Derneği
kurulduktan sonra ilk üye olanlardandır. Ahmet Karaca, Azerbaycan Kültür Derneği’nin 1955 tarihindeki
kongresinde derneğin Genel Sekreterliği’ne getirilmiştir. 1970’li yıllarda hem Milli Merkez ve hem de Müsavat
Partisi yönetim kurulu üyesi bilahere bu milli kuruluşların genel sekreteri olmuştur. Azerbaycan derginde de
çalışan ve yazılar kaleme alan Ahmet Karaca, Orkun, Töre, Yeni Düşünce, Türkeli gibi milliyetçi dergi ve
gazetelerde Türklük ile ilgili makaleler yayınlamıştır. Kaynak: Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve
Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 178-179.
50
Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 186.

15
Ocak 1990 olayları ile Müsavatçılar özellikle Türkiye’de büyük kamuoyu oluşturarak dış
basında da etkili oldular.51 Muhaceretteki Müsavatçılar 1988 yılında Azerbaycan’da başlayan
milli bağımsızlık hareketini destekledi. Sonuçta 70 yıllık bu mücadele Azerbaycan’ın 18
Ekim 1991'de bağımsızlığını ilan etmesi ile birlikte başarıya ulaşmıştır.52

51
Şimşir, Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, s.187.
52
Şimşir, Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991), s. 123.

16
 Sonuç

Kurulduğu tarihten itibaren pek çok tehlikeli anları muvaffakiyetle atlatarak yoluna
devam etmesini başaran bu siyasi teşekkül takip ettiği yolu içinden geçtiği şartların icaplarına
uygun bir şekilde geliştirmek suretiyle Azerbaycan’ın istiklaline kadar götürmeğe muvaffak
olmuştur. Azerbaycan’ın Bolşevik Rusya işgaline uğradıktan sonra tekrar başlayan
bağımsızlık mücadelesini yurt içinde ve yurt dışında süratle ele alarak yürütmeye koymuş
olan kuvvet yine Müsavat Partisi olmuştur. Azerbaycan istiklali fikrinin hakiki öncüsü
Müsavat Partisi’dir. Karşılaştığı bütün zorluk ve tehlikelere rağmen Azerbaycan kurtuluş
davasını içeride ve dışarıda yılmadan yürütme kudretini göstermekte olan bu siyasi parti
yalnız Azerbaycan kurtuluş davasını değil aynı zamanda Türk ülkelerinin kurtuluşunu samimi
olarak isteyen örnek bir parti mahiyeti taşımaktadır. Müsavat devamlı kendini yenileyen ana
hedeften taviz vermeden gelişmelere ayak uyduran, prensiplerini ilmi verilere dayandıran,
vazettiği prensiplerle Azerbaycan halkının tümünün refahını sağlamayı hedef alan bir parti
olarak Azerbaycan istiklal mücadelesinde her zaman en önde olmuştur. Müsavat toplumun
bütün kesimlerin refahını gaye edinmiş, zümre hakimiyetine karşı olan bir siyasi partidir.

17
BİBLİYOGRAFYA

I-Kitaplar
ABBASLI, Nazile. Azerbaycan Özgürlük Mücadelesi, İstanbul: Beyaz Balina Yayınları,
2001.
BAYKARA, Hüseyin. Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, İstanbul: Azerbaycan Halk
Yayınları, 1975.
DEVLET, Nadir. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara: Türk Tarih
Kurumu Basımevi, 1999.
MEHMETZADE, Mirza Bala. Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara: Azerbaycan Kültür
Derneği Yayınları, 1991.
SARIAHMETOĞLU, Nesrin. Azeri-Ermeni İlişkileri(1905-1920), Ankara: Türk Tarih
Kurumu Yayınları, 2006.
SÜNBÜL, Tahir. ‘’Azerbaycan Dosyası I’’, Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Serisi:5,
Ankara: Kök Yayınları, 1990.
SWİETOCHOWSKİ, Tadeus. Müslüman Cematten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı (1905-
1920), (çev. Nuray Mert), İstanbul: Bağlam Yayınları,1988.
ŞİMŞİR, Sebahattin. Azerbaycanlıların Türkiye’de Siyasi Ve Kültürel Faaliyetleri (1920-
1991), Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, 2000.
ŞİMŞİR, Sebahattin. Azerbaycan’ın İstiklal Mücadelesi, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
2002.

II-Makaleler
ÇAĞATAY, Tahir. “Müsavat Partisi ve Türkçülük Mefkuresi”, Azerbaycan Türk Kültür
Dergisi, Sayı:163-166, Ankara:1966.
RESULZADE, Mehmet Ali. “ “Müsavat” Partisi’nin Kuruluşu”, Azerbaycan Türk Kültür
Dergisi, Sayı:167, Ankara:1966.
SARIAHMETOĞLU, Nesrin.“Milli Cephe Birliğinin Finlandiya’daki Sesi: Yeni Turan
Gazetesi”, A.Ü.Türkiyat Arastırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 25, Erzurm: 2004.
URAL,Yetkin. “İşçi-Köylü ve Müsavat”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, Sayı: 221, Ankara:
1977.
YÜCE, Nuri. ‘’Ahmet Ağaoğlu’’, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: I, İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, 1992.

III-İnternet
[y.y], http://tr.wikipedia.org/wiki/Pyotr_Stolipin., (07.06.2012).
[y.y], http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-17750/h/nerimannerimanov.pdf., (07.06.2012).
[y.y], http://tr.wikipedia.org/wiki/Franz_von_Papen, (07.06.2012).

18