Το ένζυμο είναι καταλύτης.

Όπως όλοι οι καταλύτες,

έτσι και τα ένζυμα λειτουργούν αυξομειώνοντας
την ενέργεια ενεργοποίησης μιας αντίδρασης.
Τα περισσότερα ένζυμα επιταχύνουν την αντίδραση
εκατομμύρια φορές σε σχέση με την ταχύτητά της χωρίς
αυτά. Ωστόσο, τα ένζυμα διαφέρουν από τους υπόλοιπους
καταλύτες ως προς την εξειδίκευση, καθώς είναι πολύ
πιο περιοριστικά εξειδικευμένα από αυτούς˙ κάθε ένζυμο
μπορεί να καταλύσει μια συγκεκριμένη μόνο αντίδραση.
Από την ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ

«Το ένζυμο – Περιοδικό των Συντρόφων Διεθνιστών

Διευθύνεται από Συντακτική Επιτροπή
Τα ενυπόγραφα άρθρα δεν εκφράζουν
αναγκαστικά τη θέση της σύνταξης».

Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα μας http://engymo.wordpress.com

Προσκαλούμε τους αναγνώστες μας που επιθυμούν να κάνουν σχόλια ή παρατηρήσεις
να επικοινωνήσουν μαζί μας στην ηλεκτρονική διεύθυνση intercomrades@yahoo.com

ENZYMO TELIKO.indd 2 6/5/2014 7:03:11 μμ


Ποιοι είμαστε
Σ υναντηθήκαμε στην πορεία… Ο καθένας και η κα-
θεμιά από μας είχε ακολουθήσει διαφορετικές δια-
δρομές. Κοινά σε όλους μας τα συναισθήματα της φρί-
κης και της δυστυχίας που προκαλεί η ζωή μέσα σ’ αυ-
τό το σάπιο κοινωνικό σύστημα που είναι βασισμένο
στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Κοινή
και η βούληση του ξεπεράσματος αυτού του συστήμα-
τος και της αντικατάστασής του από μια απελευθερω-
μένη κοινωνία που βασίζεται στην ικανοποίηση των
αναγκών όλων των ανθρώπων.
Είμαστε σίγουροι ότι δεν υπάρχει καμία σωτηρία σ’
αυτό το σύστημα -ειδικά μέσα σε συνθήκες παγκόσμιας
κρίσης- και σε καμία περίπτωση “δεν υπάρχει ατομική
λύση”. Το σύστημα αυτό δεν μπορεί να βελτιωθεί στα-
διακά, ούτε να διοικηθεί με έναν αξιοπρεπή ανθρώπι-
νο τρόπο, μπορεί μόνο να ανατραπεί. Μια κοινωνία χω-
ρίς εκμετάλλευση μπορεί να δημιουργηθεί μόνο από την
επανάσταση της εργατικής τάξης σε διεθνές επίπεδο.
Εξακολουθούμε να αποκαλούμε ένα τέτοιο εναλλακτικό
κοινωνικό σύστημα «κομμουνισμό», παρ’ όλον τον δια-
συρμό και τις διαστρεβλώσεις που έχει υποστεί.
Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι, μέσα σε αυτές τις
εξαιρετικά κρίσιμες ιστορικές συνθήκες που διανύου-
με τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς η εργατική τάξη
να συγκροτηθεί ως αυτόνομο επαναστατικό υποκείμε-
νο. Και κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει χωρίς ένα επανα-
στατικό κοινωνικό όραμα. Αλλά αυτό σημαίνει ότι πρέ-
πει να αποκαταστήσουμε το περιεχόμενο του κομμου-
νισμού και του σοσιαλισμού στη συνείδηση των εργατι-
κών μαζών∙ ένα περιεχόμενο που έχει τερατωδώς δια-
στρεβλωθεί και εξευτελιστεί από τη σοσιαλδημοκρατία,
τον σταλινισμό και τις παραφυάδες τους.
Αδιαπραγμάτευτη είναι η πεποίθηση του καθενός
από μας ότι ανήκει σε ένα πολύ μεγάλο σύνολο, τη σύγ-
χρονη παγκόσμια εργατική τάξη, έναν κοιμισμένο γίγα-
ντα που κρατάει στα χέρια του τις τύχες της ανθρωπότη-
τας, μια τάξη που για να μπορέσει να αποτινάξει το σύ-
στημα της ατομικής ιδιοκτησίας και της μισθωτής εργα-
σίας θα πρέπει να αποκτήσει επίγνωση των τεράστιων
δυνάμεών της μέσω της θεωρίας και της πράξης.
Δεν φιλοδοξούμε να δημιουργήσουμε μια ομάδα
αφ’ υψηλού σχολιαστών της πραγματικότητας. Το έρ-
γο μας βρίσκεται μέσα στις πραγματικές συνθήκες της
πάλης των τάξεων. Είμαστε μαζί με την τάξη μας, βρι-
σκόμαστε μαζί της στους καθημερινούς αγώνες που
διεξάγει ως τάξη εναντίον τάξης τονώνοντας την αυ-
τοπεποίθησή της, ενθαρρύνοντας την αυτο-οργάνωσή
της και συμβάλλοντας στην άνοδο της ταξικής της συ-
νείδησης, δείχνοντας κάθε φορά τον δρόμο που πρέ-
πει να πάρει αυτός ο αγώνας και προβάλλοντας τον τε-
λικό του σκοπό.
ENZYMO TELIKO.indd 3
Πρόλογος
Αγωνιζόμαστε για να προβάλλουμε στον κόσμο της
εργασίας την ανάγκη και το πρόταγμα του κομμουνι-
σμού, γιατί αυτή είναι η μοναδική διέξοδος από την κα-
πιταλιστική βαρβαρότητα. Αν δεν κινητοποιηθεί ο ίδιος,
τότε κανένας δεν μπορεί να τον σώσει. Αν δεν πιστέ-
ψει στη συλλογική του δύναμη και δεν υψώσει το ανά-
στημά του η κοινωνία θα βυθιστεί ακόμη περισσότερο
μέσα στη φρίκη της καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Αν
δεν αγωνιστεί εμπνεόμενος από ένα διαφορετικό μέλ-
λον, τότε θα παραμένει φοβισμένος και απελπισμένος.
Έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε στις μεγάλες δυνατό-
τητες που κρύβει μέσα του αυτό το τεράστιο ανθρώπινο
δυναμικό που παράγει τα πάντα και γι’ αυτό μπορεί να
ξαναφτιάξει τα πάντα μέσα σε μια κοινωνία πραγματικής
ισότητας και αλληλεγγύης.
Αποκαλούμε τους εαυτούς μας διεθνιστές γιατί αυτή
είναι η πεμπτουσία της δύναμης του προλεταριάτου για
τη συγκρότησή του σε μια παγκόσμια δύναμη ανατρο-
πής του καπιταλισμού απέναντι στο βασικό όπλο που
διαθέτει η αστική τάξη για να διαιωνίζει την κυριαρχία
της, την τακτική του «διαίρει και βασίλευε». Για να δρά-
σει διεθνιστικά το προλεταριάτο πρέπει να οργανωθεί
για να παλέψει για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση,
καταπίεση, ατομική ιδιοκτησία, χρήμα, μισθωτή εργα-
σία, εμπορευματική παραγωγή!
Η κοινή πορεία μας ξεκίνησε πρόσφατα. Αυτά που
μας ενώνουν και μας διακρίνουν αποκρυσταλλώθηκαν
σε κάποιες προγραμματικές θέσεις και συγκροτούν την
πολιτική μας ταυτότητα. Αυτή τη στιγμή μπορεί να είμα-
στε λίγοι αλλά δεν είμαστε μόνοι. Κάποιοι σκέφτονται
όπως εμείς, αγωνίζονται, συνειδητοποιούνται.
Γνωρίζουμε ασφαλώς ότι υπάρχουν πολλοί άλλοι
που μιλούν για τα ίδια πράγματα που μιλάμε κι εμείς: δι-
εθνισμό, επανάσταση, κομμουνισμό κτλ. Το πρόβλημα
όμως είναι το αν πραγματικά τα εννοούν. Γιατί ο καθέ-
νας δεν κρίνεται μόνο με βάση αυτά που λέει, αλλά κυ-
ρίως απ’ αυτά που κάνει. Και οι περισσότερες πολιτι-
κές οργανώσεις που μιλούν γι’ αυτά τα πράγματα συνή-
θως δεν τα εννοούν, είτε γιατί τους δίνουν στρεβλό πε-
ριεχόμενο είτε γιατί δεν τα εφαρμόζουν στην πράξη. Για
να το πούμε απλά με μερικά γλαφυρά παραδείγματα.
Δεν είναι δυνατόν να μιλάει κανείς για κομμουνισμό και
να εννοεί τα τερατουργήματα του σταλινικού ολοκληρω-
τισμού. Δεν είναι δυνατόν να μιλάει κανείς για διεθνισμό
και, ταυτόχρονα, να ενστερνίζεται τα «πατριωτικά ιδεώ-
δη». Δεν είναι δυνατόν να μιλάει κανείς για επανάστα-
ση και στην πράξη να υποστηρίζει είτε την αριστερή δια-
χείριση του καπιταλισμού είτε την τυφλή και εκτονωτική
βία για τη βία. Δεν είναι δυνατόν να μιλάει κανείς για μια
νέα κοινωνία και μέσα στην οργάνωσή του και στις κα-
θημερινές πολιτικές και κοινωνικές του σχέσεις να ανα-
παράγει τις νοοτροπίες και τις «αξίες» που επικρατούν
μέσα στην υπάρχουσα κοινωνία. Και το ότι υπάρχει μια
εξήγηση για όλα αυτά δεν τα κάνει λιγότερο ασυμβίβα-
στα μεταξύ τους.
6/5/2014 7:03:12 μμ
 Πρόλογος

Αυτή η διάσταση μεταξύ λόγων και έργων, που

αποτελεί συστατικό στοιχείο κάθε εκμεταλλευτικής κοι-
νωνίας και κυρίως του καπιταλισμού, μας έκανε να
προβληματιστούμε και να δημιουργήσουμε μια νέα ορ-
γάνωση. Αυτή η πολιτική υποκρισία που επικρατεί σε
μια πολύ μεγάλη μερίδα της Αριστεράς και η αδυνα-
μία μας να βρούμε μια οργάνωση από τις υπαρκτές
που να μιλάει σωστά και να πράττει καλά μάς έκαναν
να πάρουμε την απόφαση να δημιουργήσουμε εμείς
μια τέτοια. Ξεκινάμε από έναν μικρό πυρήνα συντρό-
φων. Δεν φιλοδοξούμε να γίνουμε «χαλίφης στη θέση
του χαλίφη». Να γίνουμε κι εμείς μια από τις τόσες μι-
κρές οργανώσεις που στην πραγματικότητα είναι μια
αναπαραγωγή της αστικής κοινωνίας με επαναστατι-
κό περιτύλιγμα, να γίνουμε κι εμείς ένα από αυτά τα
γερασμένα μωρά. Υποστηρίζουμε ξεκάθαρα ότι χω-
ρίς τη συγκρότηση των πιο πρωτοπόρων στοιχείων σε
επαναστατικό κόμμα η επανάσταση είναι αδύνατη. Όχι
γιατί το κόμμα κάνει την επανάσταση. Κάθε άλλο. Την
επανάσταση την κάνει ο εξεγερμένος κόσμος της ερ-
γασίας. Αλλά γιατί χωρίς οργάνωση, χωρίς πρόγραμ-
μα, χωρίς στρατηγική, η εξέγερση είναι καταδικασμένη
να αποτύχει. Ούτε ασφαλώς πιστεύουμε, όπως πολ-
λοί άλλοι, ότι είμαστε το πρόπλασμα ενός επαναστα-
τικού κόμματος. Είμαστε απλώς ένας πυρήνας αγω-
νιστών που θέλουμε να συμβάλλουμε στη δημιουργία
ενός τέτοιου κόμματος. Τίποτε περισσότερο και τίπο-
τα λιγότερο.
«Κοινές δράσεις
με τους συντρόφους μας από
Έχουμε διατυπώσει ένα κείμενο πρώτων βασικών την Ομάδα Διεθνών Σοσιαλιστών
θέσεων που χαρακτηρίζουν την ομάδα μας, το οποίο (GIS) στη Γερμανία»
δημοσιεύεται σ’ αυτό το τεύχος και από το οποίο ο ανα-
γνώστης μπορεί να καταλάβει τι είναι αυτά που μας δι- Τον Απρίλιο του 2012 γράψαμε το «Ανοι-
ακρίνουν. Δεν είμαστε κάτοχοι της απόλυτης αλήθειας χτό Γράμμα σε έναν Γερμανό εργα-
ούτε τέρατα μαρξιστικής μόρφωσης. Γι’ αυτό θα χαρού- ζόμενο» “Mutato nomine de te fabula
με πολύ ν’ ακούσουμε τις παρατηρήσεις που κάθε κα- narratur“ (Για σένα μιλάει ο μύθος) http://
λοπροαίρετος συναγωνιστής έχει να μας κάνει. Και αυ- engymo.wordpress.com/ το οποίο δη-
τός είναι ο κύριος σκοπός αυτού του περιοδικού. Να έρ- μοσιεύθηκε από κοινού με την Ομά-
θουμε σε επαφή με αγωνιστές που σκέφτονται με τον δα Διεθνών Σοσιαλιστών στη Γερμανία
ίδιο τρόπο, να συζητήσουμε μαζί τους σαν ίσος προς
(Gruppe Internationaler SozialistInnen,
ίσο και να δούμε τη δυνατότητα από κοινού δράσης και
http://gis.blogsport.de/). Η προκήρυξη
συγκρότησης.
μοιράστηκε στο Βερολίνο.
Καλούμε όσους και όσες ενστερνίζονται τις θέσεις
μας να ενώσουν τις δυνάμεις τους μαζί μας σ’ αυτόν τον Με την ίδια ομάδα (GIS), τον Νοέμβριο
αγώνα. του 2012, συντάξαμε τη διεθνιστική προ-
κήρυξη «Ή θα νικήσουμε διεθνιστικά ή θα
Σύντροφοι Διεθνιστές
ηττηθούμε πατριωτικά!» Κυκλοφόρησε
στα ελληνικά και στα γερμανικά και δια-
νεμήθηκε σε Αθήνα και Βερολίνο.
Μεταφράστηκε και σε άλλες γλώσσες
(αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά,
πορτογαλικά) και δημοσιεύθηκε στο σά-
ιτ της Διεθνούς Κομμουνιστικής Τάσης
(Internationalist Communist Tendency,
http://www.leftcom.org).

ENZYMO TELIKO.indd 4 6/5/2014 7:03:13 μμ

 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Η πτώση του μέσου ποσοστού
κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής βασίζονται
σε έναν θεμελιώδη νόμο: την πραγματοποίηση
κέρδους μέσω της δημιουργίας υπεραξίας.
Η άνιση σχέση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας δεν
περιορίζεται απλά στο γεγονός ότι το κεφάλαιο
αποκομίζει κέρδος, αλλά έχει ως συνέπεια την από-
σπαση του μέγιστου δυνατού κέρδους. Εντός αυτού
του πλαισίου, η μεγιστοποίηση του κέρδους μπορεί να
επιτευχθεί μονάχα διαμέσου της διευρυμένης αναπα-
ραγωγής, η οποία στηρίζεται στην αύξηση της εκμετάλ-
λευσης της εργατικής δύναμης και ως εκ τούτου στην
αύξηση του ποσοστού υπεραξίας. Η διαδικασία της
συσσώρευσης, της συγκέντρωσης των μέσων παρα-
γωγής και της συγκεντροποίησης κεφαλαίου απορρέ-
ουν ως φυσικό αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος.
Στην πρώιμη περίοδο της καπιταλιστικής
ανάπτυξης ο στόχος της απόσπασης του
μέγιστου κέρδους πραγματοποιείτο με την
επιμήκυνση της εργάσιμης ημέρας κατά
τον μέγιστο ανθρωπίνως δυνατό βαθμό.
Η απόλυτη υπεραξία ήταν η κύρια πηγή μεγιστο-
ποίησης του κέρδους. Η εργάσιμη ημέρα έφθανε τις
16 ώρες στη Βρετανία και σε άλλες μεγάλες βιομηχανι-
κές χώρες. Σε αυτόν τον τύπο συσσώρευσης η σύνθε-
ση του κεφαλαίου δεν άλλαξε σημαντικά, οδηγώντας
όχι μόνο στην αύξηση της μάζας του κέρδους αλλά
επίσης και του ποσοστο κέρδους.
Σχήμα 1: Ποσοστό κέρδους (επί %). Ευρώπη και
Ηνωμένες Πολιτείες, ιδιωτικός τομέας.
Όμως, τα πεπερασμένα όρια της εργάσιμης ημέ-
ρας, η οποία, αν και έφθανε στο έπακρο, δεν μπορού-
σε να υπερβεί τις 24 ώρες την ημέρα, ανάγκασαν τους
καπιταλιστές –οι οποίοι αποσκοπούσαν, όπως πά-
ντα, στη μεγιστοποίηση του κέρδους- να μειώσουν
τον αναγκαίο εργάσιμο χρόνο διαμέσου της συνεχούς
αυξημένης χρήσης της σχετικής υπεραξίας. Αυτό επέ-
τρεψε στο κεφάλαιο να αυξήσει περαιτέρω την κοινω-
ENZYMO TELIKO.indd 5
νική παραγωγικότητα της εργασίας, το ποσοστό εκμε-
τάλλευσης και τη μάζα του κέρδους.
Ωστόσο, στον βαθμό που η εργατική δύναμη
αντικαθίσταται από τεχνολογικώς εξελιγμένα
μηχανήματα, αυξάνεται η οργανική σύνθεση του
κεφαλαίου και έτσι δημιουργούνται οι συνθήκες
για την πτώση του ποσοστού κέρδους.
Η αύξηση του νεκρού κεφαλαίου σε σχέση με το
ζωντανό ή του σταθερού σε σχέση με το μεταβλητό
κεφάλαιο –μ’ άλλα λόγια, μια μεγαλύτερη αύξηση του
κεφαλαίου όσον αφορά τα μηχανήματα και τις πρώ-
τες ύλες σε σύγκριση με τον αριθμό των εργατών που
απασχολούνται στην παραγωγή- οδηγεί στην αύξηση
της απόσπασης υπεραξίας και σε μια τεράστια αύξη-
ση της μάζας του κέρδους αλλά επίσης και στη μείωση
του ποσοστού κέρδους.
Εφόσον το ποσοστό κέρδους είναι ο λόγος της
πραγματοποιημένης υπεραξίας και της μάζας του χρη-
σιμοποιούμενου συνολικού κεφαλαίου, όσο ο αριθμός
των εργατών μειώνεται σε σχέση με το σταθερό κε-
φάλαιο τόσο η μειώνεται και η βάση για την απόσπα-
ση της υπεραξίας. Ακριβέστερα, η μάζα του συνολικού
κεφαλαίου επενδυμένη ανά μονάδα παραγωγικής ερ-
γασίας αυξάνεται όπως και η υπεραξία που παράγε-
ται από κάθε μεμονωμένο εργάτη κατά τη διαδικασία
της συσσώρευσης.
Η μάζα του κέρδους αυξάνεται, αλλά το ποσοστό
κέρδους μειώνεται βάσει της αύξησης της οργανικής
σύνθεσης του κεφαλαίου. Ως γνωστόν, ο τύπος s/C
παριστάνει το ποσοστό κέρδους, όπου s είναι η ποσό-
τητα της αποσπώμενης υπεραξίας.
Το μέγεθος αυτό υπολογίζεται πολλαπλασιάζο-
ντας την υπεραξία που παράγει κάθε μεμονωμένος
εργάτης με τον αριθμό των απασχολούμενων εργα-
τών.
Το C είναι το συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο, δηλ. το
άθροισμα σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου. Από
αυτό έπεται ότι η αύξηση του δεύτερου σε σχέση με
το πρώτο, τουτέστιν η μείωση του αριθμού των εργα-
τών σε σχέση με την αύξηση του χρησιμοποιούμενου
κεφαλαίου, δημιουργεί τις συνθήκες για την πτώση
το ποσοστού κέρδους. Με μαθηματικούς όρους, αν ο
αριθμητής μειώνεται σε σχέση με τον παρονομαστή,
το αριθμητικό αποτέλεσμα είναι μικρότερο. Η σχέση
μεταξύ s και C είναι η έκφραση της οργανικής σύνθε-
σης του κεφαλαίου, της οποίας η αύξηση προκαλεί την
πτώση του ποσοστού κέρδους.
6/5/2014 7:03:14 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου υπολογίζε-
ται με τη σύγκριση του σταθερού κεφαλαίου με το με-
ταβλητό και με την έκφραση του αριθμού που δηλώ-
νει την αμοιβαία τους σχέση σε ποσοστά του συνο-
λικού κεφαλαίου. Παραδείγματος χάριν, αν η ποσοτι-
κή σχέση μεταξύ σταθερού και μεταβλητού κεφαλαί-
ου είναι 80/20, η οργανική σύνθεση θα είναι 400%. Αν
αυξήσουμε τον πρώτο αριθμό (σταθερό κεφάλαιο) και
μειώσουμε τον δεύτερο (μεταβλητό κεφάλαιο) σε μια
αναλογία 90/10, η οργανική σύνθεση θα αυξηθεί κα-
τά 900%.
Όσο η οργανική σύνθεση αυξάνεται, τόσο
περισσότερο αυτή θέτει σε ισχύ τον νόμο της πτω-
τικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Εκτός από σύ-
ντομες περιόδους, ο καπιταλισμός δεν μπορεί να ξε-
φύγει από αυτόν τον νόμο, ο οποίος είναι εγγενής
στις σχέσεις παραγωγής του.
Η λειτουργία του καταδεικνύεται στις ιδιαιτερό-
τητες των θεμελιωδών αντιφάσεών του∙ μια πορεία
η οποία οδηγεί στην παρακμή του καπιταλισμού ως
τρόπου παραγωγής και φέρνει μαζί της μια σειρά κα-
ταστροφικών οικονομικών και κοινωνικών συνεπειών.
Όσο περισσότερο μειώνεται το ποσοστό κέρδους,
τόσο δυσκολότερα το κεφάλαιο βρίσκει τρόπους για
να πραγματοποιήσει την αξιοποίησή του. Όσο περισ-
σότερο η διαδικασία αξιοποίησης επιβραδύνεται, τό-
σο περισσότερο το ποσοστό αύξησης του κοινωνικώς
παραγόμενου πλούτου αναλογικά μειώνεται. Αυτό
συμβαίνει παρά την τεράστια αύξηση της παραγωγι-
κότητας της εργασίας και της εκμετάλλευσης της εργα-
τικής δύναμης. Έτσι, η αιτία του νόμου βρίσκεται στην
αύξηση της κοινωνικής παραγωγικότητας της εργασί-
ας και στην αύξηση της εκμετάλλευσης της σχετικής
υπεραξίας. Όπως λέει ο Μαρξ στον Τρίτο Τόμο του
«Κεφαλαίου» (στην αρχή του Κεφαλαίου 13):
«Η βαθμιαία τάση πτώσης του γενικού ποσοστού
κέρδους αποτελεί, έτσι, απλώς μια έκφραση που
προσιδιάζει στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγω-
γής: τη βαθμιαία ανάπτυξη της κοινωνικής παραγω-
γικής δύναμης της εργασίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι
το ποσοστό κέρδους δεν μπορεί να πέσει προσωρι-
νά και για άλλους λόγους. Όμως, όπως προκύπτει
από τη φύση του καπιταλιστικού τρόπου παραγω-
γής, αποτελεί μια λογική αναγκαιότητα το γεγονός
ότι, στην ανάπτυξή του, το γενικό μέσο ποσοστό της
υπεραξίας πρέπει να εκφράζεται με ένα γενικό πτω-
τικό ποσοστό κέρδους».1
Ως απόδειξη του γεγονότος αυτού είναι το ότι το
ποσοστό αύξησης της παγκόσμιας παραγωγής έχει
σταδιακά μειωθεί λόγω της υψηλής οργανικής σύνθε-
σης του κεφαλαίου στην οικονομία. Τη δεκαετία 1970-
80 το ποσοστό αύξησης της διεθνούς παραγωγικής
1 Karl Marx, Capital, Τόμος III, Κεφάλαιο XII, ‘The Law as Such’, σ. 619,
International Publishers, Νέα Υόρκη, http://www.marxists.org.
ENZYMO TELIKO.indd 6
ικανότητας ήταν 5,51%. Την επόμενη δεκαετία, 1980-
90, μειώθηκε στο 2,27%.
Τη δεκαετία 1990-2000 έπεσε στο πενιχρό 1,09%.
Η κρίση των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων υψη-
λού κινδύνου (subprime) έκανε, κατόπιν, όλα τα υπό-
λοιπα, προκαλώντας ύφεση στην παγκόσμια παρα-
γωγή, η οποία έπεσε κάτω από το μηδέν. Αν εξετά-
σουμε την κατά κεφαλήν αύξηση της παγκόσμιας πα-
ραγωγής την ίδια περίοδο, οι αριθμοί είναι ακόμα χει-
ρότεροι. Από 3,76% τη δεκαετία 1970-80, αυτή έπεσε
στο 0,69% την επόμενη δεκαετία, καταλήγοντας στο
0,19% τη δεκαετία 1990-2000.
Η πτώση της αύξησης της παγκόσμιας παραγω-
γής δεν οφείλεται στο γεγονός ότι οι ανάγκες ικανο-
ποιήθηκαν καλύτερα ή στο ότι η ζήτηση αγαθών και
υπηρεσιών είχε αυτόνομα περισταλεί. Η πτώση αυ-
τή οφείλεται στη δυσκολία αξιοποίησης του κεφαλαί-
ου, το οποίο, καθώς αποθαρρύνεται από τα μειωμέ-
να περιθώρια κέρδους, επενδύεται όλο και λιγότερο
στην πραγματική παραγωγή καθώς υποκύπτει
στον πειρασμό της κερδοσκοπίας.
Την ίδια περίοδο, παρά τις διαφορές του ενός το-
μέα από τον άλλον, η αξιοποίηση παραγωγικών εγκα-
ταστάσεων ποτέ δεν ανήλθε παραπάνω από 76%,
ενώ η κερδοσκοπία προσήλκυε όλο και περισσότε-
ρο κεφάλαιο που προηγουμένως πήγαινε στην παρα-
γωγική επένδυση. Το κατά πόσον τα δύο φαινόμενα
συνδέονται μπορεί να το δει κανείς από το γεγονός ότι
όπου η διαδικασία μεγιστοποίησης του κέρδους καθί-
σταται δύσκολη το κεφάλαιο στρέφεται στην αναζήτη-
ση επιπλέον κερδών ή υπερκερδών για να αποκομίσει
επιπρόσθετο κέρδος. Αυτό δεν προσθέτει τίποτα στην
ποσότητα των αγαθών και των υπηρεσιών που παρά-
γονται, αλλά επιτρέπει στα μεγάλα κεφάλαια να απο-
κομίζουν υπεραξία που παράγεται αλλού. Ταυτόχρο-
να, ευνοεί τη δημιουργία τεράστιων μονοπωλίων στον
τομέα της πραγματικής παραγωγής όπου η μονοπω-
λιακή τιμή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αναπλη-
ρώσει τις απώλειες που προέρχονται από την πτώ-
ση του ποσοστού κέρδους. Προωθεί, επίσης, τεράστι-
ες χρηματοοικονομικές εταιρίες χαρτοφυλακίου που
ασχολούνται αποκλειστικά με την κερδοσκοπία που
συνεχίζεται έως ότου η φούσκα σκάσει και μειώσει τα
κέρδη και τα οικονομικά οφέλη στο μηδέν.
Πρώτα ήταν οι περιπτώσεις της Enron, της Cirio
και της Parmalat, ύστερα ξέσπασε η οικονομική κρίση
που συνδέθηκε με τα ενυπόθηκα δάνεια υψηλού κιν-
δύνου και ολόκληρο το καπιταλιστικό σύστημα εισήλ-
θε στην πιο βαθιά και καταστροφική του κρίση από τη
δεκαετία του ’30. Πρέπει να προσθέσουμε, ωστόσο,
ότι η χρηματοπιστωτική φούσκα έσκασε πρώτα μέσα
σε μια πραγματική οικονομία, η οποία βρισκόταν ήδη
σε βαθιά κρίση και αυτή ήταν η αιτία και η πηγή που
αποδέσμευσε τα πάντα.
6/5/2014 7:03:15 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Η General Electric και η General Motors αποτε-
λούν δυο κατεξοχήν παραδείγματα. Οι δυο μεγαλύτε-
ρες εταιρίες στον κόσμο είχαν καταφύγει στη χρημα-
τιστηριοποίηση για να αντιμετωπίσουν την κρίση των
κερδών τους. Μέσα σε διάστημα σαράντα ετών πή-
γαν από ποσοστά κέρδους του της τάξεως του 20%
στο 5%, και από αυτό το 5% το 40% ήταν αποτέλε-
σμα κερδοσκοπικής δραστηριότητας. Το ίδιο ακριβώς
συμβαίνει και σε μακροοικονομικό επίπεδο. Η χρημα-
τιστηριοποίηση αναπτύχθηκε (σε στενή συνάφεια με
την κρίση κέρδους) και επιμένει ακόμη και σε περιό-
δους μερικής ανάκαμψης. Μονάχα μεταξύ 1950 και
1980 το 15% του κεφαλαίου προοριζόταν για κερδο-
σκοπία. Μεταξύ 1980 και 2003 η αναλογία του κερ-
δοσκοπικού κεφαλαίου ανήλθε στο 25% αλλά όχι πα-
ραπάνω. Αυτό δείχνει τρία πράγματα: το πρώτο είναι
ότι η αυξανόμενη δυσκολία αξιοποίησης του κεφαλαί-
ου στην πλευρά της πραγματικής οικονομίας επιφέ-
ρει τη χρηματιστηριοποίηση της κρίσης. Με άλλα λό-
για, πρόκειται για μια προσπάθεια να ξεπεραστεί η έλ-
λειψη κέρδους από την παραγωγή με επιπλέον κέρδη
ή οικονομικές αποδόσεις που συμπληρώνουν το πο-
σοστό κέρδους και οι οποίες θα μπορούσαν, εν μέρει,
να επανεπενδυθούν παραγωγικά. Το δεύτερο πράγ-
μα που δείχνει είναι ότι δεν υπάρχουν όρια σ’ αυτή τη
διαδικασία. Η υπεραξία και το με αυτή συνδεόμενο πο-
σό κέρδους δημιουργούνται στη διαδικασία της παρα-
γωγής, ενώ το απλό χρηματιστηριακό κέρδος, η προ-
σφυγή στο χρηματιστήριο και στην κερδοσκοπία, δεν
είναι τίποτε άλλο παρά ένας μηχανισμός μεταφοράς
υπεραξίας που έχει ήδη δημιουργηθεί.
Το τρίτο πράγμα –το οποίο αποτελεί μια σύνθεση
των πρώτων δυο- είναι ότι η χρηματιστηριοποίηση
της κρίσης διαμέσου της κερδοσκοπίας, η δημιουρ-
γία πλασματικού κεφαλαίου και παρασιτισμού έχουν
ένα αντικειμενικό όριο, το οποίο δεν μπορεί να ξεπε-
ραστεί χωρίς την καταστροφή του ίδιου του πλασμα-
τικού κεφαλαίου που συνέβαλε στη δημιουργία του.
Πρόσφατα, από τα τέλη της δεκαετίας του ’90, οι
χρηματιστηριακές κρίσεις ακολουθούν η μια την άλλη
με εξαιρετικό ρυθμό.
Ύστερα από το σκάσιμο της ρωσικής και της ασι-
ατικής κερδοσκοπικής φούσκας το αμερικάνικο χρη-
ματιστήριο έχει προκαλέσει τη μεγαλύτερη καταστρο-
φή πλασματικού κεφαλαίου στην ιστορία του καπιταλι-
σμού, ξεπερνώντας ακόμη και αυτή του 1929. Μεταξύ
Ιανουαρίου 2000 και Οκτωβρίου 2002 ο δείκτης Dow
Jones έπεσε από τις 11.722 στις 7.286 μονάδες, διαφο-
ρά που ισοδυναμεί με μια απώλεια 38% του μετοχικού
του κεφαλαίου. Ο NASDAQ ή η χρηματιστηριακή αγο-
ρά εταιριών υψηλής τεχνολογίας έπεσε κατά 80%. Την
ίδια περίοδο (από τον Μάρτιο του 2000 έως το πρώτο
τρίμηνο του 2002) οι συνέπειες των δύο χρηματιστηρι-
ακών εκρήξεων ισοδυναμούσαν με μια καθαρή απώ-
λεια 8.400 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Η τωρινή κρίση
ENZYMO TELIKO.indd 7
έχει κάνει όλα τα υπόλοιπα. Δεν έχει μονάχα στριμώξει
στον τοίχο τα αμερικανικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα,
αλλά έχει επιβάλλει και την κρατική παρέμβαση για να
αποφευχθεί μια παγκόσμια χρεοκοπία ολόκληρου του
πιστωτικού συστήματος και της ίδιας της πραγματικής
οικονομίας. Σε τελική ανάλυση, αυτές οι κερδοσκοπικές
φούσκες δημιουργούνται από τη χρηματιστηριοποίηση
της κρίσης καθώς το κεφάλαιο στρέφεται όλο και πε-
ρισσότερο στην αύξηση των χρηματοοικονομικών του
εσόδων και στην αναζήτηση επιπλέον κέρδους για να
αντισταθμίζει διαρκώς τη μείωση των ποσοστών κέρ-
δους και να επιλύσει την οικονομική κρίση. Το αναπό-
φευκτο τέλος του δημιουργεί την ίδια κατάσταση κρίσης
ξανά αλλά σε υψηλότερο και κρισιμότερο επίπεδο. Δεν
ξεφεύγει ποτέ από τον φαύλο κύκλο που τυπικά χαρα-
κτηρίζει τον καπιταλισμό σε όλα τα στάδια της ύπαρξής
του, αλλά ο οποίος στην περίοδο της παρακμής του εί-
ναι καταστροφικός. Το πιο πρόδηλο παράδειγμα είναι
το σήμερα, όπου ο οικονομικός και χρηματοπιστωτικός
κόσμος αντιμετωπίζει μια πρωτοφανή κρίση μπροστά
στην οποία ωχριούν οι κρίσεις των αρχών του 2000 ή
ακόμα και αυτές της δεκαετίας του ’30.
Ένα χαμηλό ποσοστό κέρδους όχι μόνο επιβραδύ-
νει τη διαδικασία αξιοποίησης αλλά, επίσης, καθιστά
δύσκολη τη δημιουργία νέου κεφαλαίου.
Ένα κεφάλαιο υψηλής οργανικής σύνθεσης, με το
μειωμένο ποσοστό κέρδους του, είναι αναγκασμένο
να συσσωρεύεται πιο γρήγορα. Η αυξημένη ταχύτη-
τα συσσώρευσης παράγει μια αυξανόμενη μάζα κέρ-
δους, αλλά, ταυτόχρονα, μειώνει το ποσοστό κέρδους
και το ποσοστό αξιοποίησής του. Ακριβώς η ίδια δυ-
ναμική εξηγεί πώς σε περιόδους έντονης κρίσης, που
διακρίνονται από τη μεγαλύτερη ένταση υπερπαρα-
γωγής κεφαλαίου που δεν μπορεί να βρει επαρκή πε-
ριθώρια κέρδους, το κεφάλαιο αναζητεί μια ποικιλία
διεξόδων, όπως η οικονομική συγκέντρωση, η χρη-
ματοπιστωτική συγκεντροποίηση και η κερδοσκο-
πία. Όπως είπε ο Μαρξ αναφερόμενος στις αντιφά-
σεις που είναι εγγενείς στον νόμο της πτωτικής τάσης
του ποσοστού κέρδους, στην αρχή του κεφαλαίου 15,
στον Τρίτο Τόμο του «Κεφαλαίου»:
«Εξάλλου, το ποσοστό αυτοεπέκτασης
του συνολικού κεφαλαίου ή το ποσοστό κέρδους,
καθώς είναι το κίνητρο της καπιταλιστικής παραγω-
γής (όπως και η αυτοεπέκταση του κεφαλαίου είναι
ο μοναδικός του σκοπός), η πτώση του σταματά τον
σχηματισμό καινούργιων αυτοτελών κεφαλαίων και
εμφανίζεται έτσι ως μια απειλή για την ανάπτυξη της
κεφαλαιοκρατικής διαδικασίας παραγωγής. Επιφέ-
ρει την υπερπαραγωγή, την κερδοσκοπία, τις κρί-
σεις, την εμφάνιση περίσσιου κεφαλαίου, παράλλη-
λα με τον περίσσιο πληθυσμό».2
2 Karl Marx, Capital, Τόμος III, Κεφάλαιο XV, ‘Exposition of the Internal
Contradictions of the Law’, σ. 619, International Publishers, Νέα Υόρκη,
http://www.marxists.org.
6/5/2014 7:03:16 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
H απόδειξη δε αυτού μπορεί να ιδωθεί στον διαρ-
κώς αυξανόμενο κεντρικό ρόλο του χρηματοπιστωτι-
κού κεφαλαίου, του χρηματιστηρίου, των τραπεζών,
των επενδυτικών κεφαλαίων και των χρηματοοικονο-
μικών εταιριών χαρτοφυλακίου.
Ποτέ στην ιστορία της πτώσης του μέσου ποσο-
στού κέρδους το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο δεν εί-
χε αναλάβει έναν τόσο κυρίαρχο ρόλο μέσα στις κα-
πιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Ποτέ προηγουμέ-
νως η διαπάλη για κυριαρχία μεταξύ των μεγαλύτε-
ρων διεθνών νομισμάτων στις χρηματαγορές -αυτό το
εργαλείο επανιδιοποίησης κεφαλαίου- δεν ήταν τόσο
σφοδρή.
Ένα άλλο αποτέλεσμα της κρίσης κέρδους είναι
ο οξύς εμπορικός ανταγωνισμός, τόσο στην εγχώρια
αγορά όσο και διεθνώς. Όσο περισσότερο ο μηχανι-
σμός συσσώρευσης και αξιοποίησης του κεφαλαίου
στερείται οξυγόνου, τόσο σκληρότερος είναι ο αντα-
γωνισμός μεταξύ κεφαλαίων.
Ο ανταγωνισμός για μεγαλύτερη παραγωγικότητα
της εργασίας, καθώς εντείνεται η εκμετάλλευση
μέσω της αύξησης της σχετικής υπεραξίας,
επιτείνει τον ανταγωνισμό μεταξύ κεφαλαίων
-έναν ανταγωνισμό που είναι, με τη σειρά του,
προϊόν της κρίσης κέρδους- και προκαλεί,
ως πρώτη συνέπειά του, μια ιστορική επίθεση
στις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας καθώς
επίσης και στους μισθούς της εργατικής τάξης.
Από χρονολογικής απόψεως τα στοιχεία είναι
ολοφάνερα. Εάν συγκρίνουμε τις εποχές αυτών των
επιθέσεων με την πιο απότομη πτώση των κερδών,
καταδεικνύεται ότι η οικονομική και κοινωνική δυνα-
μική είναι ο περιορισμός των περιθωρίων κέρδους.
Όλα ξεκίνησαν στα μέσα της δεκαετίας του ’70, όταν
το ποσοστό κέρδους άγγιξε το ιστορικά χαμηλό του
επίπεδο πέφτοντας κάτω από 53%.
Η επίθεση πραγματοποιήθηκε σε διάφορα μέτω-
πα. Όσον αφορά τους άμεσους και τους έμμεσους μι-
σθούς πήρε τη μορφή της συγκράτησης του εργατι-
κού κόστους και της διάλυσης του κράτους πρόνοιας.
Τα τελευταία χρόνια τα μισθολογικά επίπεδα έχουν
επιστρέψει σε αυτά της δεκαετίας του ’70 σε κάθε με-
γάλη καπιταλιστική χώρα. Ταυτόχρονα, η παροχή
κοινωνικής ασφάλισης έχει περιοριστεί.
Όλο και περισσότερο η σχέση μεταξύ κεφαλαί-
ου και μισθωτής εργασίας συνεπάγεται περισσότερη
ευελιξία και εργασιακή ανασφάλεια σε βαθμό απαρά-
μιλλο στην πρόσφατη ιστορία. Η κρίση κέρδους ση-
μαίνει ότι, μαζί με τη μείωση του εργατικού κόστους,
οι καπιταλιστές πρέπει, επίσης, να διασφαλίσουν ότι
η εργατική δύναμη χρησιμοποιείται μόνο όταν αυτό
το απαιτεί η αξιοποίηση του κεφαλαίου και ότι οι ερ-
γάτες απολύονται αυτομάτως όταν πλέον δεν χρει-
ENZYMO TELIKO.indd 8
άζονται. Το κεφάλαιο δεν μπορεί να επιτρέψει στον
εαυτό του την πολυτέλεια να διατηρεί μια εργατική
δύναμη που δεν μπορεί να την εκμεταλλευτεί σε έναν
βαθμό που δεν συμβαδίζει με τις ανάγκες αξιοποίη-
σής του. Ο νεοφιλελευθερισμός και η παγκοσμιοποί-
ηση είναι τα γνήσια τέκνα της κρίσης κέρδους.
Ενώ προηγουμένως αυτά τα τέκνα εκθειάζονταν
από αστούς οικονομολόγους για τα εξαιρετικά τους
πλεονεκτήματα, σήμερα απορρίπτονται ως επιβλαβή
για την υγιή ανάπτυξη του καπιταλισμού για χάρη της
κρατικής παρέμβασης.
Ακόμη, τα αυστηρά όρια της διαδικασίας αξιοποί-
ησης εντός των διαφόρων εθνικών κεφαλαίων έχουν
επιβάλει στο μεγάλο κεφάλαιο την ανάγκη να υπερ-
βεί όλα τα πιθανά εμπόδια στην κυκλοφορία του κε-
φαλαίου, των εμπορευμάτων και της προμήθειας
πρωτογενών προϊόντων στρατηγικής σημασίας και
εργατικής δύναμης στη χαμηλότερη δυνατή τιμή.
Η εξαγωγή χρηματιστικού κεφαλαίου, η μετεγκατά-
σταση της παραγωγής, η εντατική εκμετάλλευση
της εργατικής δύναμης με πολύ χαμηλό κόστος,
όλα αυτά είναι τα αναπόφευκτα επακόλουθα
του χαμηλού ρυθμού αξιοποίησης που χαρακτη-
ρίζει τις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες με
υψηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου.
Αν όλοι αυτοί οι στόχοι είναι εφικτοί στο επίπε-
δο του «ομαλού» ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού έχει
καλώς, διαφορετικά ο παράγοντας της ισχύος πα-
ρεμβαίνει για να επιλύσει τα ζητήματα. Ο πόλεμος
έχει καταστεί το καθημερινό μέσο με το οποίο ο ιμπε-
ριαλισμός επιδιώκει απεγνωσμένα να αποκτήσει τα
αναγκαία οικονομικά και χρηματοπιστωτικά πλεονε-
κτήματα. Υπάρχει εδώ κάτι καινούργιο στον καπιτα-
λισμό; Ασφαλώς όχι, αλλά στην τωρινή φάση του κα-
πιταλισμού η πολεμοκαπηλεία, όπως και κάθε άλλη
μορφή ιμπεριαλιστικής συμπεριφοράς, είναι ευθέ-
ως ανάλογη με τη βαρύτητα της οικονομικής κρίσης.
Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους δεν προκα-
λεί νέες αντιφάσεις ή ασυνήθιστες μορφές συμπερι-
φοράς στην παγκόσμια αγορά, αλλά τις επιδεινώνει,
ωθώντας τες στα άκρα όσο πιο σοβαρή και απέλπι-
δα είναι η κρίση που τις προκαλεί.
Από την πτώση της Σοβιετικής Αυτοκρατορί-
ας -όταν η αστική τάξη της Δύσης θριαμβολογούσε
για τη νίκη της και ανήγγειλε μια νέα περίοδο ειρή-
νης και ευημερίας- μέχρι σήμερα η άβυσσος των διε-
θνών κρίσεων και του ιμπεριαλιστικού πολέμου έχει
ανοίξει με μια τέτοια ένταση και σφοδρότητα που εί-
ναι πρωτοφανείς τις τελευταίες δεκαετίες. Σε όλους
τους τομείς -από τους οικονομικούς έως τους πολι-
τικούς παράγοντες, τόσο από εγχώριας όσο και από
διεθνούς απόψεως, στη σχέση μεταξύ κεφαλαίου και
εργασίας και στην προσφυγή στα όπλα- η κατάστα-
ση έχει χειροτερέψει.
6/5/2014 7:03:17 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Έτσι, οι ενδοαστικές εντάσεις έχουν πολλαπλασια-
στεί και ενισχυθεί μέσα σε ένα όργιο παρακμής όπου
η αυξημένη εκμετάλλευση του προλεταριάτου, και η
αυξανόμενη φτώχεια γενικά, είναι η μόνη σταθερά
ενός καπιταλισμού που προσπαθεί να διευθετήσει
τους όρους της επιβίωσής του.
Η πτώση του μέσου ποσοστού
κέρδους σε αριθμούς
Στα αστικά έντυπα είναι δύσκολο να βρει κανείς
σαφή στοιχεία για την πτώση του μέσου ποσοστού
κέρδους. Η εξήγηση είναι εύλογη. Κανένας αστός οι-
κονομολόγος, όσο κι αν γνωρίζει και όσο κι αν φο-
βάται τον νόμο και τις καταστροφικές του συνέπει-
ες, δεν μπορεί να ομολογήσει ανοικτά ότι ερευνά τη
σχέση μεταξύ της μάζας του κέρδους και του συνολι-
κού κεφαλαίου που χρησιμοποιείται για την απόκτη-
σή του. Όχι τόσο επειδή οι αστοί οικονομολόγοι δεν
θέλουν να χρησιμοποιήσουν μαρξιστικές οικονομικές
κατηγορίες, αν και πάντα τις απορρίπτουν, αλλά πο-
λύ απλά επειδή αγνοούν το πρόβλημα όταν τοποθε-
τούν τη μάζα του κέρδους και όχι το ποσοστό του στο
επίκεντρο του ζητήματος. Ακόμη κι έτσι, με βάση τα
γνωστά στοιχεία, απευθύνουν προειδοποιήσεις για τη
μείωση της αποδοτικότητας στη βιομηχανική επένδυ-
ση και για την έλλειψη αξιοποίησης του επενδυμένου
κεφαλαίου. Δημοσίως διατείνονται ότι η εξήγηση βρί-
σκεται έξω από τις σχέσεις παραγωγής, σάμπως να
ήταν απλώς ένα ζήτημα αγοράς ή πώλησης εμπορευ-
μάτων ή, το πολύ-πολύ, μια δυσλειτουργία της παρα-
γωγικής διαδικασίας, και έτσι μια αναπροσαρμογή αυ-
τών των παραγόντων θα έλυνε το πρόβλημα. Ακόμη
κι έτσι, όταν οι καπιταλιστές μάνατζερ προσπαθούν να
ασχοληθούν με τις ανησυχητικές συνέπειες της πτώ-
σης του ποσοστού κέρδους, αναγκάζονται να ασχο-
ληθούν με την αιτία του προβλήματος και όχι με τις
οικονομικές του συνέπειες, χρησιμοποιώντας μια σει-
ρά αντίμετρα. Μια μαρξιστική ανάλυση είναι κατά πο-
λύ απλούστερη και πιο αποτελεσματική, επειδή είναι
απογυμνωμένη από περιορισμούς και πλάνες. Βασί-
ζεται στη δυναμική των πραγματικών στοιχείων που
επικεντρώνονται στις ανταγωνιστικές και αντιφατικές
πλευρές του καπιταλισμού.
Προκειμένου να εξετάσουμε τον νόμο της πτώσης
του ποσοστού κέρδους και τις αντίρροπες τάσεις που
αυτός προκαλεί θα εξετάσουμε το παράδειγμα της
αμερικανικής μεταπολεμικής οικονομίας. Αυτό είμα-
στε αναγκασμένοι να το κάνουμε, επειδή τα στοιχεία
που σχετίζονται με το κέρδος στην αμερικανική οικο-
νομία είναι τα πιο γνωστά και τα καλύτερα διερευνη-
μένα. Σύμφωνα με το γαλλικό Εθνικό Ινστιτούτο Στα-
τιστικής και Οικονομικών Σπουδών (INSEE) το μέσο
ποσοστό κέρδους της αμερικανικής οικονομίας από
την περίοδο 1955-2000 μειώθηκε πάνω από 30% και
ENZYMO TELIKO.indd 9
την περίοδο 2002-2005 έπεσε πάνω από 35%. Η πε-
ραιτέρω εξέταση αυτής της στατιστικής μάς αποκαλύ-
πτει ότι από το 1954 έως το 1979 το ποσοστό κέρ-
δους έπεσε πάνω από 50%. Την περίοδο 1985-1997
σημειώθηκε μια εντυπωσιακή ανάκαμψη του ποσο-
στού κέρδους με αποτέλεσμα αυτά να κυμαίνεται γύ-
ρω στο 20%, η οποία άρχισε να παρέρχεται την περί-
οδο 1997-2002, με μια πτώση 21% από το ζενίθ που
αυτό είχε φθάσει 1997, μια πτώση που συνεχίστηκε
έως το 2007.
Σχήμα 2: Το ποσοστό κέρδους στη μεταπολεμική
αμερικανική οικονομία.
Με ποσοστιαίους όρους αυτό που συνέβη είναι ότι
την πρώτη περίοδο περάσαμε από ένα μέσο ποσο-
στό κέρδους 22-23% στο 11-12%. Τη δεύτερη περίοδο
πήγε και πάλι στο 18% μονάχα για να πέσει ξανά στο
14% στην τρίτη. Τα στοιχεία μάς λένε ότι, με βάση τις
αλλαγές στην οργανική σύνθεση κεφαλαίου, το ποσο-
στό κέρδους πρέπει να πέσει μακροπρόθεσμα. Βρα-
χυπρόθεσμα, ωστόσο, λόγω εξαιρετικών περιστάσε-
ων, λόγω της εκδήλωσης ορισμένων αντίρροπων τά-
σεων, το ποσοστό κέρδους μπορεί να αυξάνεται ή, δι-
αφορετικά, η μείωσή του μπορεί σαφώς να επιβρα-
δυνθεί.
Η φανερά αντιφατική πλευρά απορρέει από το γε-
γονός ότι την πρώτη περίοδο (τη «χρυσή εποχή»),
όταν το ποσοστό κέρδους πήγε από 22% στο 12%, η
οικονομία των ΗΠΑ αυξήθηκε πάρα πολύ σε ένα πο-
σοστό που δεν θα φθάσει ποτέ ξανά τις επόμενες δε-
καετίες.
Το μέσο ποσοστό ετήσιας αύξησης του ΑΕΠ ήταν
περί το 5%, η ανεργία ποτέ δεν αυξήθηκε πάνω από
το φυσιολογικό ελάχιστο, δηλαδή γύρω στο 2%, και
ο πληθωρισμός ποτέ δεν πήγε πάνω από το 2,1%.
Η αμερικανική οικονομία κυριαρχούσε στο παγκόσμιο
εμπόριο. Διέθετε ένα τεράστιο πλεόνασμα στο ισοζύ-
γιό πληρωμών της και εξήγαγε χρηματοπιστωτικό κε-
φάλαιο με καθαρό πλεόνασμα 17%. Η μόνη εξήγηση
για την πτώση του ποσοστού κέρδους είναι η αύξηση
της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, η οποία προ-
έρχεται από την απόσπαση σχετικής υπεραξίας.
Σε διάστημα τριάντα ετών η τελευταία αυξήθηκε
κατά 41%, πηγαίνοντας από το 3,58% στο 5,03%. Αυ-
6/5/2014 7:03:18 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
τά είναι αρκετά εντυπωσιακά στοιχεία από την άποψη
της ταχύτητας και της έντασης, παρ’ όλο που πραγμα-
τοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια μιας μακράς περιόδου.
Το σημαντικό σημείο είναι ότι στη μεταπολεμική
περίοδο οικονομικής επέκτασης η ανάγκη συνε-
χούς μείωσης του αναγκαίου χρόνου εργασίας
μέσω της σχετικής υπεραξίας οδηγεί σε κατά πολύ
μεγαλύτερη επένδυση σε σταθερό παρά σε μετα-
βλητό κεφάλαιο. Καθώς το νεκρό κεφάλαιο αντικα-
θιστά τη ζωντανή εργασία, η πηγή της απόσπασης
υπεραξίας στενεύει σε εξαιρετικό βαθμό παρά
την αύξηση του ποσοστού εκμετάλλευσης.
Αυτό εξηγεί το πώς η αμερικανική οικονομία βρέ-
θηκε «ξαφνικά» -στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και
στις αρχές της δεκαετίας του ’70- στη χειρότερη
οικονομική της κρίση από την περίοδο 1929-33.
Αυτό συνέβη όταν οι ηγετικοί κλάδοι της οικονομί-
ας ξεπεράστηκαν από τους αντίστοιχους της Γερμα-
νίας και της Ιαπωνίας. Έχοντας απολέσει την κυριαρ-
χία της στην παγκόσμια αγορά, η οικονομία «made
in USA» βρέθηκε, για πρώτη φορά από τον Δεύτερο
Παγκόσμιο Πόλεμο, με έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρω-
μών των τρεχουσών συναλλαγών της. Οι ΗΠΑ έπρε-
πε τώρα να εισαγάγουν κεφάλαιο από το εξωτερικό
καθώς η ανταγωνιστική τους θέση έφθινε εξαιτίας της
πτώσης του ποσοστού κέρδους, το οποίο έπεσε κυρι-
ολεκτικά στο ήμισυ. Η ανάκαμψη του ποσοστού κέρ-
δους, ή καλύτερα η επιβράδυνση της πτώσης του, η
οποία πραγματοποιήθηκε από το 1985 έως τα τέλη
του 1997, επιτεύχθηκε από τρεις παράγοντες. Ο πρώ-
τος λόγος της ανάκαμψης ήταν η απόλυτη επιτυχία της
πίεσης που άσκησαν οι ΗΠΑ κατά την ιστορική Σύνο-
δο Κορυφής της Πλάζα (1985) εις βάρος της Γερμανί-
ας και της Ιαπωνίας. Τότε οι ΗΠΑ υποχρέωσαν τους
δύο μείζονες εμπορικούς και χρηματοπιστωτικούς
ανταγωνιστές τους να ανατιμήσουν τα νομίσματά τους
δίδοντας έτσι στις ίδιες ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτη-
μα στις τιμές των εμπορευμάτων και, επομένως, στο
ισοζύγιο των τρεχουσών τους συναλλαγών.
Σχήμα 3: Μέσοι πραγματικοί ωριαίοι μισθοί στις ΗΠΑ
Μεταβολή %. Περίοδος: Ιανουάριος 1965 – Ιούλιος 2009
10
ENZYMO TELIKO.indd 10
Ο δεύτερος ήταν η πολιτική των υψηλών επιτο-
κίων που προώθησε η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των
ΗΠΑ με σκοπό την ανακύκλωση της τεράστιας μά-
ζας πετροδολαρίων που είχαν μεταφερθεί από τις βι-
ομηχανικές χώρες στις χώρες πετρελαιοπαραγωγούς
ύστερα από την πρώτη εντυπωσιακή αύξηση της τι-
μής του αργού πετρελαίου.
Αυτές οι δύο ενέργειες εξασφάλισαν ότι το δολά-
ριο θα εξακολουθούσε να αποτελεί το κύριο νόμισμα
των συναλλαγών σε όλες τις παγκόσμιες αγορές (το
92% όλων των συναλλαγών γινόταν σε δολάρια) και
ότι νέες πηγές κεφαλαίου θα έρεαν προς την ασθμαί-
νουσα αμερικανική οικονομία για να επενδυθούν εν
μέρει στη χώρα και κυρίως στο εξωτερικό. Με ένα όλο
και πιο υποτιμημένο δολάριο σε σχέση με τα ανταγω-
νιστικά νομίσματα –το οποίο, όμως, ακόμα διατηρείτο
ως το κυρίαρχο διεθνές συναλλαγματικό μέσο- οι ΗΠΑ
μπόρεσαν να ανακτήσουν το ανταγωνιστικό τους πλε-
ονέκτημα χάρη στην επακόλουθη σχετική πτώση των
τιμών των αμερικανικών προϊόντων.
Ο τρίτος, και ασφαλώς ο πιο σημαντικός παράγο-
ντας, ήταν η μείωση του κόστους εργασίας∙ χαμηλότε-
ροι φόροι στις επιχειρήσεις, χαμηλότερο κόστος χρή-
ματος και, πάνω απ’ όλα, αποτελμάτωση των πραγ-
ματικών μισθών, οι οποίοι δεν αυξήθηκαν διόλου καθ’
όλη αυτή την περίοδο. Πράγματι, οι μισθοί μειώθηκαν,
με αποτέλεσμα να συμβάλουν στην ανάκαμψη του
ποσοστού κέρδους στη βιομηχανία κατά 20%. Στον
κατασκευαστικό τομέα τα πράγματα ήταν ακόμη καλύ-
τερα για τους καπιταλιστές. Από το 1978 έως το 1993
οι πραγματικοί μισθοί σε αυτόν τον τομέα μειώνονταν
κατά 1,1% ετησίως, επιτρέποντας έτσι στο επενδυμέ-
νο κεφάλαιο να λαμβάνει ένα ποσοστό κέρδους 50%.
Πρέπει, επίσης, να λάβουμε υπόψη και έναν πο-
λιτικό παράγοντα σε σχέση με τα οικονομικά στοι-
χεία και αυτός είναι το χαμηλό επίπεδο της ταξικής
πάλης, το οποίο επέτρεψε στο κεφάλαιο να απο-
καταστήσει σχετικά εύκολα τα περιθώρια κέρδους.
Όπου η απάντηση της εργατικής τάξης στις επιθέ-
σεις ενός καπιταλισμού που μαστίζεται από την
κρίση είναι αδύναμη ή ακόμη και ανύπαρκτη, καθί-
σταται όλο και πιο εφικτό για τους καπιταλιστές
να επιβάλλουν την αντίθετη πολιτική με σκοπό να
αποκαταστήσουν σημαντικά περιθώρια κέρδους.
Αυτή η πολιτική περιλαμβάνει τις διαβόητες εκκλή-
σεις για θυσίες, η οποία εφαρμόζεται και σήμερα. Ξε-
κινώντας από τις ΗΠΑ έπρεπε να επεκταθεί και στον
υπόλοιπο δυτικό κόσμο με τη βοήθεια της ενδοτικό-
τητας των συνδικάτων και της Αριστεράς. Η εξαγωγή
χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και η στροφή προς την
παγκοσμιοποιημένη παραγωγή έκαναν όλα τα υπό-
λοιπα.
Παρά τη σταθερή ανάκαμψη του ποσοστού κέρ-
δους τη δεκαετία του ‘80 και του ‘90 η τελευταία κρίση
6/5/2014 7:03:19 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
έχει επαναφέρει την αμερικανική οικονομία στην ίδια
επισφαλή κατάσταση που επικρατούσε στα τέλη της
περιόδου επέκτασης.
Από το 1998 κορυφώνεται μια σειρά προβλημά-
των, τα οποία είχε αποκρύψει η τεχνητή ανάκαμψη
της δεκαετίας του ‘90. Ο ελιγμός που είχε αρχίσει τη
δεκαετία του ‘80 με την οικονομική πολιτική του Ρέη-
γκαν μπήκε σε κρίση. Η πολιτική αυτή βασιζόταν στην
παροχέτευση των παγκόσμιων αποταμιεύσεων στις
ΗΠΑ διαμέσου των υψηλών επιτοκίων και του κυρί-
αρχου ρόλου του δολαρίου και επίσης περιελάμβα-
νε την εγκατάλειψη ορισμένων παραδοσιακών τομέ-
ων της οικονομίας και μια επακόλουθη μείωση της
ανταγωνιστικότητας. Επιπλέον, η κρίση περιελάμβα-
νε ξένες επενδύσεις, μετεγκατάσταση της παραγωγής
και ανάπτυξη του τομέα υψηλής τεχνολογίας πάνω
στον οποίο βασίστηκε το μεγαλύτερο μέρος αυτής της
στρατηγικής. Η αυξανόμενη χρέωση του κράτους, των
επιχειρήσεων και των νοικοκυριών που προσπαθού-
σαν να αγοράσουν σπίτια και μέσα καθημερινής δια-
βίωσης προκάλεσε μια αληθινή τραγωδία, ενώ το πο-
σοστό του κέρδους μειώθηκε δραστικά.
Όσο περισσότερο το κέρδος μειωνόταν τόσο
περισσότερο υπήρχε προσφυγή στον παρασιτι-
σμό και αυξημένη χρηματιστικοποίηση της κρί-
σης. Εξ ου και η κερδοσκοπική φούσκα που επε-
κτάθηκε ραγδαία δημιουργώντας τις συνθήκες
για την έκρηξη του Αυγούστου του 2007. Η χειρό-
τερη πλευρά όλων αυτών είναι ότι, για μια ακόμη
φορά, το παγκόσμιο προλεταριάτο καλείται
να πληρώσει το τίμημα.
Όταν η κερδοσκοπική φούσκα –η οποία διο-
γκώθηκε για να παράσχει φθηνή πίστωση σε εται-
ρίες και νοικοκυριά καθώς επίσης και σε ολόκληρο
το οικονομικό σύστημα- έσκασε, δισεκατομμύρια δο-
λάρια χάθηκαν μέσα σε λίγες μέρες στο περιβάλλον
της αγοράς πλασματικού κεφαλαίου. Αυτό προκάλε-
σε μια κρίση ολόκληρου του χρηματοπιστωτικού συ-
στήματος, μια κρίση η οποία αποκάλυψε τους περι-
ορισμούς ολόκληρου του καπιταλιστικού συστήμα-
τος, μαζί και μιας πραγματικής οικονομίας η οποία
ήταν εντυπωσιακά εξασθενημένη και η οποία έχει
ριχτεί στην άβυσσο. Η αγορά κατοικίας κατέρρευσε
σαν ένας πύργος από τραπουλόχαρτα και στη συνέ-
χεια όλοι οι σημαντικότεροι παραγωγικοί τομείς, συ-
μπεριλαμβανομένου και του τομέα υψηλής τεχνολο-
γίας, άρχισαν να δείχνουν σημάδια κατάρρευσης. Οι
προηγούμενες επενδύσεις σε σταθερό κεφάλαιο και
λογισμικό είχαν ήδη μειωμένη παραγωγικότητα. Κα-
τά μέσον όρο, πριν από αυτή την περαιτέρω πτώ-
ση της παραγωγικότητας, τα εργοστάσια δούλευαν
με περί το 60% της παραγωγικής ικανότητάς τους.
Επιπλέον, οι μισθολογικές αυξήσεις κατά 3,5%, που
ήταν δυνατές κατά τη διάρκεια των τελευταίων σταδί-
ων της οικονομικής ανάπτυξης, έχουν μετατραπεί σε
ENZYMO TELIKO.indd 11
ένα αφόρητο βάρος για έναν καπιταλισμό που βρί-
σκεται σε κρίση. Σε ένα μικρό χρονικό διάστημα οι
οφειλές -του κράτους διαμέσου του δημοσίου χρέ-
ους, των επιχειρήσεων που είχαν καταστήσει τη χρη-
ματιστηριοποίηση πρότυπο ανάπτυξής τους και των
νοικοκυριών που πίστευαν στην αυταπάτη του εύκο-
λου καταναλωτισμού- έλαβαν νέες διαστάσεις ρίχνο-
ντας το ποσοστό κέρδους της αμερικανικής οικονο-
μίας στη μαύρη τρύπα της οικονομικής κρίσης. Συ-
νεπεία αυτού, από το 2000 έως τις αρχές του 2003
η απασχόληση έπεσε κατά 6% και οι πραγματικοί μι-
σθοί κατά 1,6%. Η παραγωγικότητα έπεσε κατά 40%,
η αξιοποίηση των παραγωγικών εγκαταστάσεων κα-
τά 30%, ενώ το ΑΕΠ –το οποίο αυξήθηκε κατά 4,7%
το 1997- έπεσε στο 1,3% ετησίως την περίοδο 2000-
3, προτού πέσει στο σημερινό -6%.
Το συνολικό αποτέλεσμα είναι μια τεράστια μείω-
ση των καθαρών κερδών. Η μάζα του κέρδους των
εταιριών ηλεκτρικών ειδών έπεσε από 59,5 δισεκα-
τομμύρια δολάρια το 1997 σε 12,2 δισεκατομμύρια δο-
λάρια το 2002, ενώ σήμερα ο ισολογισμός έχει κυριο-
λεκτικά καταρρεύσει. Στον τομέα των ημιαγωγών τα
κέρδη έπεσαν από 13,3 σε 2,9 δισεκατομμύρια δολά-
ρια. Στις τηλεπικοινωνίες από 24,2 το 1996 σε 6,8 δι-
σεκατομμύρια δολάρια, ενώ ο τομέας των υπηρεσιών
είδε μια πτώση από 76,2 σε 33,5 δισεκατομμύρια δο-
λάρια.
Τέλος, αυτή την περίοδο η πτώση του ποσοστού
κέρδους σε μη χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες
ήταν κατά μέσον όρο περί το 20%, με μέγιστο το 27%
σε σύγκριση με το ζενίθ του 1997. Όλα αυτά τα στοι-
χεία ήρθαν στο φως με τo ξέσπασμα της κρίσης των
ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύ-
νου.
Ας επιστρέψουμε στη γραφική παράσταση (Σχή-
μα 1) και στην στατιστική ανάλυση της περιόδου 1945-
2003. Μπορούμε να διαπιστώσουμε τις αυξομειώσεις
του ποσοστού κέρδους. Την περίοδο 1947-77 υπήρξε
μια πτώση 53%. Μεταξύ 1985-97 υπήρξε μια ανάκαμ-
ψη 30% και στην τελική φάση, από τότε έως το 2003,
αυτό έπεσε κατά 30%.
Στη συνέχεια η πτώση εξακολούθησε έως την οι-
κονομική κατάρρευση των τελευταίων δύο ετών. Το
αποτέλεσμα είναι ότι για μια περίοδο άνω των 56
ετών η αμερικανική οικονομία είχε μια μέση πτώση
του ποσοστού κέρδους κατά 30%, με όλες τις οικονο-
μικές συνέπειες που αυτή συνεπάγεται για το κεφά-
λαιο και την καθημερινή διαβίωση της εργατικής τά-
ξης. Σε διεθνές επίπεδο η πτώση αυτή έχει οδηγήσει
στον αυξανόμενο ανταγωνισμό σε όλες τις στρατηγι-
κά σημαντικές αγορές και έχει προκαλέσει το τραγικό
φαινόμενο του πολέμου ως τη μόνη «λύση» που δια-
θέτουν οι μεγάλες δυνάμεις για την επίτευξη των οι-
κονομικών και στρατηγικών συμφερόντων τους.
11
6/5/2014 7:03:20 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Σχήμα 4: Ποσοστά Κέρδους στη Γερμανία, τις ΗΠΑ
και την Ιαπωνία (Για τη Γερμανία αναφέρεται στην
περίοδο της Δυτικής Γερμανίας κατά το διάστημα
1950-90 και της ενιαίας Γερμανίας κατά το διάστημα
1991-2000)
Η λειτουργία του νόμου της πτωτικής τάσης του
ποσοστού κέρδους στις ΗΠΑ είναι παράλληλη, ακόμα
κι αν ο συγχρονισμός είναι ελαφρώς διαφορετικός, σε
όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες (Βρετανία, Γαλ-
λία και Γερμανία) και αυτό έχει εγκαινιάσει μια περίοδο
που χαρακτηρίζεται από έξη παράγοντες.
1. Μια οικονομική επίθεση κατά της εργατικής δύ-
ναμης, η οποία, από την άποψη της διάρκειας και της
έντασης, δεν έχει προηγούμενο στην πρόσφατη ιστο-
ρία του διεθνούς καπιταλισμού.
Η εντατικοποιημένη εκμετάλλευση της εργατικής
δύναμης διαμέσου της αύξησης της παραγωγικότη-
τας, που πραγματοποιείται με τη μείωση του χρόνου
και του κόστους παραγωγής εμπορευμάτων, δεν
έχει δημιουργήσει μεγαλύτερο πλούτο ή δεν έχει
μειώσει τις ώρες εργασίας των εργαζομένων.
Απεναντίας έχει προκαλέσει το αντίθετο.
Σε έναν καπιταλισμό υψηλής οργανικής σύνθεσης
κεφαλαίου και χαμηλού ποσοστού κέρδους μια αύ-
ξηση στην παραγωγικότητα της εργασίας συνεπάγε-
ται χαμηλότερους μισθούς, μια μεγαλύτερη εργάσιμη
ημέρα, τη διάλυση του κράτους πρόνοιας και την αύ-
ξηση της εργασιακής ανασφάλειας λόγω του αυξανό-
μενου ανταγωνισμού μεταξύ κεφαλαίων που σπρώ-
χνονται μέσα στη δίνη του ανταγωνισμού από την κρί-
ση κέρδους.
2. Την εξαγωγή χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, τη
διασπορά της παραγωγής, την άοκνη αναζήτηση αγο-
ρών εργασίας όπου το κόστος της εργατικής δύναμης
είναι σημαντικά χαμηλότερο από τα εγχώρια ποσοστά∙
όλα αυτά έχουν καταστεί προϋπόθεση για την επιβίω-
ση του καπιταλισμού που βρίσκεται σε κρίση. Σε ολό-
κληρες περιοχές συρρέουν κεφάλαια που αναζητούν
υψηλότερες αποδόσεις σε αγορές εργασίας χαμηλού
κόστους. Η Ανατολική Ευρώπη έχει γίνει μία από αυ-
τές τις περιοχές, στις οποίες η Γαλλία, η Γερμανία και η
Ιταλία έχουν εξαγάγει ένα μεγάλο μέρος της μεταποι-
ητικής τους βιομηχανίας. Η Νοτιοανατολική Ασία έχει
12
ENZYMO TELIKO.indd 12
παράσχει την ίδια λειτουργία στην Ιαπωνία και εσχά-
τως επίσης και στην Κίνα. Ο αμερικανικός κολοσσός,
αν και σήμερα έχει πήλινα πόδια, έχει μετατοπιστεί
στην Ασία και στην Αφρική προκειμένου να ανταγωνι-
στεί την Κίνα καθώς επίσης και σε εκείνες τις περιοχές
της Νοτίου Αμερικής που παραμένουν ακόμη υπάκου-
ες στον ιμπεριαλιστικό ρόλο της Ουάσιγκτον.
3. Η προσφυγή στη χρηματιστικοποίηση διαμέσου
υπερκερδών ή πρόσθετων κερδών, η συστηματι-
κή προσφυγή στην κερδοσκοπία και σε παρασιτικές
δραστηριότητες και η δημιουργία πλασματικού κε-
φαλαίου δίνουν μια αίσθηση όχι μονάχα της δυσκο-
λίας αξιοποίησης του κεφαλαίου αλλά της ίδιας της
παρακμής ολόκληρου του διεθνούς καπιταλιστικού
συστήματος.
4. Η σημερινή κρίση έχει επιπλέον καταστήσει σα-
φές ότι δεν έχουμε να κάνουμε με μια κρίση του νεοφι-
λελευθερισμού αλλά ολόκληρου του οικονομικού συ-
στήματος, το οποίο έχει φθάσει στην τελική φάση του
τρίτου κύκλου συσσώρευσης. Οι ίδιοι οι αστοί οικο-
νομολόγοι, που μόλις χθες εξέφραζαν φόβους για τον
ρόλο του κράτους στην οικονομία θεωρώντας τον ως
το χειρότερο όλων των κακών, σήμερα το επικαλού-
νται ως τη μόνη οδό σωτηρίας. Έχουν λησμονήσει ότι
η μορφή διαχείρισης των παραγωγικών σχέσεων δεν
μπορεί να επιλύσει τις αντιφάσεις του συστήματος, αλ-
λά, απεναντίας, η κρίση του συστήματος, η οποία κατά
καιρούς αποκαλύπτει τα όρια οποιασδήποτε μορφής
διαχείρισης, είναι ένα εγχείρημα –φιλελεύθερο, νεοφι-
λελεύθερο, κρατιστικό ή ένα μίγμα όλων αυτών- που
εξαρτάται από την προηγούμενη ιστορική πορεία που
ακολούθησε ο καπιταλισμός.
5. Την ανάγκη να πραγματοποιηθεί οτιδήπο-
τε είναι δυνατόν για την αναζήτηση αγορών πρώτων
υλών, πάνω απ’ όλα πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ γίναμε μάρτυρες μιας
διαδικασίας ιμπεριαλιστικής ανασύνθεσης που ακόμη
συνεχίζεται, κατά την οποία ολόκληρες ήπειροι, περι-
οχές στρατηγικής σημασίας και περιοχές με ενεργεια-
κές πηγές έχουν μετατραπεί σε σημεία ανάφλεξης των
ανταγωνισμών μεταξύ των μεγάλων ιμπεριαλιστών
αρπάγων. Από την Κεντρική Ασία έως τη Λατινική Αμε-
ρική, από τη Μέση Ανατολή έως το Αφγανιστάν, από
το Δέλτα του Νίγηρα έως το Ιράκ, ανακύπτουν ενεργει-
ακά προβλήματα χωρίς ελπίδα επίλυσης μέσα σε αυ-
τή την ιμπεριαλιστική αναδιάταξη. Ασφαλώς, την ίδια
στιγμή διεξάγεται επίσης μια ζωηρή διαπάλη για την
ηγεμονία επί των διεθνών νομισμάτων. Στην αρχή, την
πρώτη δεκαετία αυτού του αιώνα, το δολάριο μεσου-
ρανούσε. Το πετρέλαιο πωλείτο σε δολάρια. Σήμερα η
Ρωσία πουλάει κυρίως σε ρούβλια, το Ιράν και η Βε-
νεζουέλα παίρνουν ευρώ και πολλές χώρες του Κόλ-
που προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα καλάθι νομι-
σμάτων που θα μπορούσαν γενικώς να αντικαταστή-
σουν το δολάριο ως παγκόσμιο πετρελαϊκό νόμισμα.
6/5/2014 7:03:21 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Για πολλά χρόνια υπήρχε μια μεγάλη εναντίωση άλ-
λων νομισμάτων στο droit de seigneur3 του δολαρί-
ου πάνω στην παγκόσμια πετρελαϊκή αγορά. Έως το
1999 το 92% του διεθνούς εμπορίου πραγματοποιεί-
το σε δολάρια. Σήμερα μόνο το 40%, ενώ το άλλο 40%
πραγματοποιείται σε ευρώ και το υπόλοιπο 20% σε
γιέν και γουάν.
6. Ο παράγοντας του πολέμου, ο οποίος είναι
πανταχού παρών στην εποχή του ιμπεριαλισμού,
προσλαμβάνει έναν ιδιαίτερα οξύ χαρακτήρα.
Καμία αγορά –χρηματιστηριακή, εμπορική,
συναλλάγματος ή πρώτων υλών- δεν είναι απαλ-
λαγμένη από ανησυχητικές εντάσεις, αν όχι με
την ίδια την πραγματική απειλή του πολέμου.
Θάνατος, καταστροφή και βαρβαρότητα είναι
τα σταθερά κοινωνικά και οικονομικά χαρακτη-
ριστικά της καπιταλιστικής κρίσης.
Η πολιτική της «ήπιας δύναμης» του νεοεκλεγ-
μένου προέδρου Ομπάμα δεν προκαλεί έκπληξη. Ο
Ομπάμα θα κλείσει το Γκουαντανάμο, αλλά πόσες
άλλες φυλακές του ιδίου τύπου θα παραμείνουν στις
ΗΠΑ και σε περιοχές σε ολόκληρο τον κόσμο που τε-
λούν υπό τον έλεγχο της CIA και του αμερικανικού
στρατού; Τείνει χείρα φιλίας στο Ιράν, αλλά προτείνει
μια νέα πολιτική κυρώσεων, εάν το καθεστώς της Τε-
χεράνης δεν εγκαταλείψει την πυρηνική του πολιτική
και δεν αποδεχθεί τις πετρελαϊκές συμφωνίες με τις
αμερικανικές εταιρίες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα απο-
χωρήσουν από το Ιράκ, μόνο εάν η κυβέρνηση της Βα-
γδάτης καταστεί ικανή να ελέγξει τη στρατιωτική κατά-
σταση και μπορέσει να παραγάγει και να εξαγάγει πε-
τρέλαιο όπως πριν από τον πόλεμο, υπό την εγγύηση
ότι οι ΗΠΑ θα είναι ο προνομιούχος εταίρος ως προς
την παροχή και την τιμή του. Διαφορετικά τα αμερικα-
νικά στρατεύματα θα παραμείνουν στην περιοχή και,
στην καλύτερη περίπτωση, θα διατηρήσουν μια μόνι-
μη φρουρά 40.000 στρατιωτών.
Όσον αφορά τον άξονα Αφγανιστάν-Πακιστάν τα
πράγματα είναι πιο σαφή. Η νέα κυβέρνηση όχι μονά-
χα δεν έχει καμία πρόθεση να αμβλύνει τη στάση της,
αλλά έχει στη διάθεσή της δεκάδες δισεκατομμύρια
δολάρια για τον λεγόμενο πόλεμο κατά της τρομοκρα-
τίας, σε πλήρη συνάφεια με την κυβέρνηση Μπους.
Σκοπός της είναι να μην χάσει το τραίνο για να πά-
ρει υπό τον έλεγχό της τα ενεργειακά αποθέματα της
Κεντρικής Ασίας καθώς οι ΗΠΑ ανταγωνίζονται ανοι-
κτά τη Ρωσία και την Κίνα. Προς το παρόν αυτός είναι
μόνο ένας πόλεμος των αγωγών, αλλά θα μπορού-
σε να μετατραπεί σε έναν αληθινό πόλεμο, ακόμη και
σε περιφερειακό επίπεδο, όπως στη Γεωργία, τη Βό-
ρειο Οσετία, την Τσετσενία κτλ. Σε αυτό θα πρέπει να
προστεθεί η ανανεωμένη προσπάθεια, σε πλήρη συ-
3 Ο όρος δηλώνει το φεουδαλικό δικαίωμα του άρχοντα-φεουδάρχη να
κοιμηθεί με τη γυναίκα ενός υποτελή του δουλοπάροικου την πρώτη νύ-
χτα του γάμου τους. (Σ.τ.Μ.).
ENZYMO TELIKO.indd 13
νάφεια με την γραμμή του Μπους στην Αφρική (Τσαντ,
Σουδάν και Νιγηρία), καταπολέμησης της κινεζικής δι-
είσδυσης, ειδικά όσον αφορά τα κοιτάσματα πετρελαί-
ου. Ό,τι συμβαίνει σ’ αυτές τις χώρες όσον αφορά κυ-
βερνητικές κρίσεις, εμφυλίους πολέμους, συγκρού-
σεις μεταξύ ενόπλων ομάδων (που υποστηρίζονται
από διάφορα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα) αποτελεί
μομφή για την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών,
η οποία, παρά το γεγονός ότι αλλάζει όψη, είναι ανα-
γκασμένη να ακολουθήσει την ίδια παλιά ιμπεριαλιστι-
κή πολιτική, ίσως λιγότερο φανερά ή με μια λιγότερο
βάναυση μορφή, αλλά πάντοτε ενεργώντας ακριβώς
μέσα στο ίδιο πλαίσιο.
Η προσωρινή επίδραση
των αντίρροπων τάσεων
στην πτωτική τάση
του ποσοστού κέρδους
Η ανάλυση της αμερικανικής οικονομίας από τον
Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι σήμερα αποκαλύπτει δύο
πλευρές. Η πρώτη είναι ότι μακροπρόθεσμα ο νόμος
της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους είναι συ-
νεχής. Η δεύτερη είναι ότι η έκταση της τάσης εξαρτά-
ται από μια σειρά αντίρροπων τάσεων οι οποίες, στην
καλύτερη περίπτωση, είναι αποτελεσματικές μονάχα
βραχυπρόθεσμα ή μεσοπρόθεσμα. Μπορούν προς
στιγμήν να ανακόψουν την πτώση του ποσοστού κέρ-
δους ή να επιβραδύνουν την ταχύτητα πτώσης του,
αλλά εφόσον αυτή αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της
διαδικασίας αξιοποίησης του ίδιου του κεφαλαίου, δεν
μπορούν ποτέ να αντιστρέψουν τη γραμμή πορείας
του ίδιου του νόμου.
Ενώ το κεφάλαιο, από τη μια μεριά, δημιουργεί
τις συνθήκες της πτώσης του μέσου ποσοστού
κέρδους, από την άλλη, επιδιώκει να περιορίσει
τις συνέπειες παίρνοντας μια σειρά πρωτοβου-
λίες για τη μείωση της αξίας του σταθερού και
του μεταβλητού κεφαλαίου.
Έτσι, η παραγωγικότητα αυξάνεται χωρίς να επη-
ρεάζει ή μόλις που να επηρεάζει την υψηλή οργανι-
κή σύνθεση κεφαλαίου, που αποτελεί τη βάση της
πτώσης του ποσοστού κέρδους. Υπό ομαλές συν-
θήκες η παραγωγικότητα αυξάνεται σύμφωνα με τη
σχετική αύξηση του σταθερού κεφαλαίου σε σύγκρι-
ση με το μεταβλητό. Όμως, περισσότερη τεχνολογία
σημαίνει περισσότερη επένδυση σταθερού κεφαλαί-
ου που αντικαθιστά λιγότερο ή περισσότερο μια αντί-
στοιχη μερίδα της εργατικής δύναμης. Με άλλα λόγια,
το μεταβλητό κεφάλαιο μειώνεται γρηγορότερα από
το ποσοστό αύξησης του σταθερού κεφαλαίου. Μέσα
σε αυτό το πλαίσιο η παραγωγικότητα αυξάνεται εάν
το κόστος των παραγόμενων εμπορευμάτων είναι χα-
μηλότερο από ότι ήταν στην προηγούμενη οικονομική
13
6/5/2014 7:03:22 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
φάση, εάν στο γενικό σύνολο (δηλαδή, το άθροισμα
σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου) υπάρχει μείω-
ση και των δύο.
Έτσι, ενώ υπάρχει αύξηση της παραγωγικότητας,
του ποσοστού εκμετάλλευσης και της μάζας του
κέρδους, ανεβαίνει επίσης και η οργανική σύνθε-
ση του κεφαλαίου και έτσι δημιουργεί τις συνθή-
κες για την πτώση του ποσοστού κέρδους.
Το γεγονός αυτό εξηγεί το γιατί το κεφάλαιο πρέ-
πει να αυξάνει την παραγωγικότητα με μια κατά το δυ-
νατόν μικρότερη αύξηση της οργανικής σύνθεσης,
προκειμένου να επιβραδυνθεί ή να σταματήσει βρα-
χυπρόθεσμα η κρίση κέρδους. Εάν μια συγκεκριμέ-
νη αύξηση του σταθερού κεφαλαίου επιτρέπει μια αύ-
ξηση του ποσοστού εκμετάλλευσης, με τον ίδιο αριθ-
μό εργατών και χαμηλότερους μισθούς, τότε είναι δυ-
νατόν να αυξηθεί το ποσοστό κέρδους. Εξυπακούεται
ότι εάν μια τέτοια λειτουργία παραμένει περιορισμένη
σε μια μόνη εταιρία, τότε θα υπάρχει πολύ μικρή ορα-
τή επίδραση πάνω στο μέσο ποσοστό κέρδους, αλλά
αν αυτή πραγματοποιείται από τις μεγάλες εταιρίες σε
περισσότερους τομείς παραγωγής, τότε η επίδρασή
της μπορεί να είναι πιο σημαντική, ακόμη κι αν, αργά
ή γρήγορα -όταν ο τρόπος αναδιοργάνωσης της πα-
ραγωγής τους γενικευτεί λόγω του τοπικού και του διε-
θνούς ανταγωνισμού- τότε τα προσωρινά πλεονεκτή-
ματα ακυρώνονται.
Η μείωση της αξίας
του μεταβλητού και
του σταθερού κεφαλαίου
Η αντίρροπη τάση αφορά κατεξοχήν το εργασια-
κό κόστος και ενεργεί διαμέσου της επίδρασής της τό-
σο στον άμεσο όσο και στον έμμεσο μισθό. Αυτή είναι
μια μακροχρόνια διαδικασία, αλλά τον τελευταίο καιρό
έχει ενταθεί σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας των χαμηλών
ποσοστών κέρδους σε όλες τις προηγμένες καπιτα-
λιστικές χώρες που έχουν ως τυπικό τους χαρακτηρι-
στικό την πολύ χαμηλή οργανική σύνθεση κεφαλαίου.
Επί είκοσι χρόνια το διεθνές προλεταριάτο έχει
βιώσει μια διαρκή επίθεση μέσω της διάλυσης
του κοινωνικού κράτους, μ’ άλλα λόγια τη
μείωση των έμμεσων και των καθυστερούμενων
μισθών, αν και με ποικίλους τρόπους και σε
διάφορες χρονικές στιγμές.
Τα πρώτα στη σειρά είναι βασικά στοιχεία όπως η
υγεία, οι συντάξεις και η κρατική χρηματοδότηση σχο-
λείων και πανεπιστημίων, η μείωση των επιδομάτων
ανεργίας και κοινωνικής ασφάλισης, κυρίως η κρατι-
κή εισφορά αλλά επίσης και η εργοδοτική εισφορά,
και επίσης η παράταση της ηλικίας συνταξιοδότησης.
Όλα αυτά τα μέτρα είναι ευεργετικά για το κεφάλαιο.
Όσον αφορά τις επιχειρήσεις, τα κατεξοχήν μέτρα εί-
14
ENZYMO TELIKO.indd 14
ναι η σταδιακή μείωση της αναρρωτικής άδειας και η
κατάργηση ορισμένων ασθενειών από τη λίστα των
επισήμων ασθενειών, που προσμετρούνται ως εξοι-
κονόμηση έμμεσου μισθού, και πάλι προς όφελος του
κεφαλαίου. Στην Ιταλία οι εργοδότες προσπαθούν να
εξαιρέσουν τις πρώτες τρεις ημέρες ασθενείας από
την πληρωμή ασθενείας.
Μια από τις πιο απεχθείς πρακτικές είναι ο εκβια-
σμός των μεταναστών εργατών και η σύναψη κάθε εί-
δους βραχυπρόθεσμων συμβάσεων. Μια αυξανόμε-
νη και όχι τόσο καλυμμένη πρακτική είναι η απειλή μη
ανανέωσης της σύμβασής του σε οποιονδήποτε δια-
μαρτυρηθεί για τις συνθήκες ασφαλείας και υγιεινής.
Αναφορικά με τις συντάξεις η προσπάθεια επιμή-
κυνσης της ηλικίας συνταξιοδότησης έχει επιτύχει σε με-
γάλο βαθμό, μειώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ανα-
νέωση του εργατικού δυναμικού και απελευθερώνοντας
την επιχείρηση από την ανάγκη σύναψης μακροπρόθε-
σμων συμβάσεων, οι οποίες θα κόστιζαν πάρα πολύ, και
η αντικατάστασή τους με νέες, βραχυπρόθεσμες συμβά-
σεις που βασίζονται σε χαμηλότερο μισθό και σε πιο ευ-
έλικτη εργασία. Σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε τη
μείωση των διαλειμμάτων και των υπολοίπων περιόδων
ανάπαυσης, ούτως ώστε να μην υπάρχει διακοπή του
ρυθμού εργασίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα διαλείμ-
ματα για φαγητό έχουν κυριολεκτικά μειωθεί κατά το ήμι-
συ και γενικά ο χρόνος που επιτρέπεται για φυσιολογικές
ανάγκες έχει μειωθεί δραστικά. Στην εφαρμοσμένη μη-
χανική μετάλλου (οχήματα) μια προτιμώμενη πρακτική
είναι η επιτάχυνση του ρυθμού εργασίας (περισσότερα
κομμάτια, περισσότερα ημιτελή κομμάτια, περισσότερα
εμπορεύματα που παράγονται στην ίδια χρονική μονά-
δα) χωρίς, ασφαλώς, την αντίστοιχη αύξηση μισθού. Αυ-
τό είναι ένα παράδειγμα της χρήσης σχετικής υπεραξί-
ας που δεν μεταβάλει την οργανική σύνθεση κεφαλαίου
και η οποία, επομένως, ενεργεί ως μια αποτελεσματική
αντίρροπη τάση.
Ο κύριος τρόπος υποτίμησης του μεταβλη-
τού κεφαλαίου, ωστόσο, είναι η άμεση επίθεση
στους μισθούς, στη μάζα των μισθών σε σχέση
με τον αριθμό των εργαζομένων.
Αυτό πραγματοποιείται είτε με τη μείωση του συ-
νολικού ποσού των πραγματικών μισθών, ενώ ο αριθ-
μός των εργαζομένων παραμένει ο ίδιος, είτε όταν η
αύξηση του μισθολογικού κόστους είναι σχετικά χα-
μηλότερη από την αύξηση του αριθμού των εργαζο-
μένων -στην πραγματικότητα, συνήθως συμβαίνει το
αντίθετο- αυτό που γίνεται, δηλαδή, είναι ο αριθμός
των εργαζομένων να μειώνεται απόλυτα, εξαιτίας της
αναδιάρθρωσης της παραγωγής, η οποία, σε περιό-
δους κρίσης, όπως η σημερινή, σημαίνει απολύσεις
και ανεργία.
Τα συγκεκριμένα μέτρα που υιοθετεί το κεφάλαιο
για να επιτύχει αυτό το αποτέλεσμα είναι πολύ απλά.
6/5/2014 7:03:23 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Όλα επιφέρουν δραστικές περικοπές των πραγμα-
τικών μισθών, συνήθως με τη βοήθεια των συνδικά-
των, σύμφωνα με τα στενά περιθώρια του συστήμα-
τος και την πίεση του διεθνούς ανταγωνισμού. Η τε-
ράστια πληθώρα των βραχυπρόθεσμων συμβάσεων,
της προσωρινής εργασίας, των νέων συμβάσεων που
συνάπτονται, όλα έχουν ως κοινό παρονομαστή την
αύξηση της ανασφάλειας των εργαζομένων.
Ένα εργατικό δυναμικό που είναι διαθέσιμο μόνο
κατά τη διάρκεια της ευνοϊκής οικονομικής συγκυ-
ρίας, τότε που μπορεί να αξιοποιηθεί επικερδώς,
και αντιστρόφως, το οποίο μπορεί να βγει από τη
μέση σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, αποτελεί
μια άριστη μέθοδο συγκράτησης των μισθολογικών
αυξήσεων και μείωσης του κόστους παραγωγής.
Σύμφωνα με τον νόμο κάθε νέα σύμβαση, ανεξάρ-
τητα από τις ειδικές λεπτομέρειες, βασίζεται σε μισθο-
λογική μείωση έως και 40% για την ίδια ποσότητα ερ-
γασίας στην ίδια επιχείρηση. Ο επίμονος φαύλος κύ-
κλος στον οποίο έχει περιέλθει το προλεταριάτο ακο-
λουθεί επιστημονικά υπολογισμένους ρυθμούς. Μό-
λις οι παλιοί εργαζόμενοι που είχαν εργασιακή ασφά-
λεια φθάσουν σε ηλικία συνταξιοδότησης και λήξουν
οι παλιές συμβάσεις, σχεδόν κάθε νέος εργαζόμενος
εισέρχεται στην παραγωγική διαδικασία για ένα καθο-
ρισμένο (επισφαλές) χρονικό διάστημα και με έναν χα-
μηλότερο, πολύ χαμηλότερο σε σχέση με το παρελ-
θόν, μισθό. Ο νέος τρόπος διευθέτησης της σχέσης
μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, που επιβάλλεται από
τα ολοένα στενότερα περιθώρια κέρδους των επιχει-
ρήσεων έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την υποτίμηση
του μεταβλητού κεφαλαίου, χωρίς επιπτώσεις στην
αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου. Πρα-
κτικές όπως αυτή -που εφαρμόζεται εδώ και δύο δε-
καετίες, αρχής γενομένης από την Ιαπωνία, τις ΗΠΑ
και τη Βρετανία στη δεκαετία του 1980, και ακολούθως
στην Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του ‘90- καλύ-
πτουν όλους τους τομείς της πραγματικής παραγωγής
και τους κύριους κλάδους του τομέα των υπηρεσιών.
Ένα από τα αναρίθμητα παραδείγματα, από τον
τομέα της αυτοκινητοβιομηχανίας, είναι η περίπτωση
της General Motors. Μέσα σε σαράντα χρόνια η με-
γαλύτερη αυτοκινητοβιομηχανία στον κόσμο πέρασε
από ένα ποσοστό κέρδους της τάξης του 20% στο 5%
και στη συνέχεια στο 1,5%, σήμερα, ακριβώς στο μέ-
σον της οικονομικής κρίσης. Παρ’ όλες τις κρατικές πα-
ρεμβάσεις δεν ήταν σε θέση να αποφύγει τις διαδικα-
σίες πτώχευσης. Για χρόνια επέζησε στην παγκόσμια
αγορά με την επιβολή συμβάσεων ορισμένου χρόνου
στους εργαζομένούς της, απαιτώντας την πιο ακραία
κινητικότητα εντός και εκτός χώρας, με μισθούς έως
και 40% χαμηλότερους σε σύγκριση με το παρελθόν.
Η πιο σημαντική από τις αμερικανικές εταιρείες αυτο-
κινήτων, αυτή που κυριαρχούσε στην παγκόσμια αγο-
ρά εδώ και δεκαετίες, σε τέτοιο βαθμό ώστε να θεωρη-
ENZYMO TELIKO.indd 15
θεί σύμβολο του αμερικανικού και του διεθνούς καπι-
ταλισμού, αποτελεί το παράδειγμα αυτής της κρίσης.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘60 και του
‘70 η εταιρεία του Ντητρόιτ εδραίωσε την παραγωγική
της ικανότητα χάρη στην πολύ υψηλή οργανική σύνθε-
ση κεφαλαίου (περισσότερες επενδύσεις σε σταθερό
κεφάλαιο σε σχέση με το μεταβλητό, περισσότερα μη-
χανήματα σε σχέση με εργατική δύναμη), με αποτέλε-
σμα τη συμπίεση της κερδοφορίας του κεφαλαίου της.
Αυτό έπεισε τους διευθυντές της εταιρείας να αποσύ-
ρουν ένα ορισμένο μέρος του κεφαλαίου από την παρα-
γωγή και να το στρέψουν στην κερδοσκοπία, με αποτέ-
λεσμα, σε σύντομο χρονικό διάστημα, η εταιρία να ανα-
κτήσει στη χρηματιστηριακή σφαίρα ό,τι είχε χάσει στην
πραγματική παραγωγή. Για όσο διάστημα το παιχνίδι
της δημιουργίας πλασματικού κεφαλαίου συνεχιζόταν τα
πράγματα πήγαιναν καλά, αλλά μόλις έσκασε η κερδο-
σκοπική φούσκα όλα κατέρρευσαν. Οι απώλειες από το
χρηματιστήριο προστέθηκαν στις απώλειες από την πα-
ραγωγή, οδηγώντας τον κολοσσό της αμερικανικής βιο-
μηχανίας στο χείλος της καταστροφής.
Οι πωλήσεις έπεσαν κατά 56%. Οι μετοχές της
General Motors υποτιμήθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθ-
μό. Από 46 δολάρια ανά μετοχή η τιμή έπεσε στα 3
δολάρια τον Δεκέμβριο του 2008. Τον Φεβρουάριο
του 2009 σημειώθηκε περαιτέρω υποτίμηση της τά-
ξης του 23%, η οποία κατέβασε την αξία της μετοχής
στο 1,54%, το χαμηλότερο ιστορικά επίπεδο των τε-
λευταίων 71 ετών, δηλαδή από την περίοδο της Μεγά-
λης Ύφεσης. Ο χρηματιστηριακός κλάδος της General
Motors, (GMAC) έχασε σχεδόν το σύνολο της κεφα-
λαιοποίησής του στο Χρηματιστήριο Αξιών. Οι επίση-
μες αναφορές μιλούν για έλλειμμα 28 δισ. δολαρίων,
ποσό το οποίο η GM είναι αδύνατο να καλύψει.
Το αίτημα της GM για κρατική αναχρηματοδότη-
ση ύψους 16,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων, μετά τα
13,5 δισ. που είχε ήδη λάβει, προκαλεί ένα είδος απέ-
ραντης δίνης, με αποτέλεσμα να καταβάλλεται προ-
σπάθεια να αυξηθεί πάση θυσία η παραγωγή, αυξά-
νοντας στο έπακρο την εκμετάλλευση της εργατικής
δύναμης (το βιοτικό επίπεδο της οποίας η κρίση έχει
ήδη πλήξει).
Αλλά η κρίση δεν αφορά μόνο στατιστικές.
Πίσω από τα αριθμητικά δεδομένα βρίσκεται η
μοίρα εκατομμυρίων εργαζομένων και των οικογενει-
ών τους και η τρομακτική προοπτική να μείνουν χω-
ρίς δουλειά, χωρίς επίδομα ανεργίας, χωρίς στέγη και
με ένα μέλλον μακροχρόνιας φτώχειας. Το πρώτο βή-
μα έγινε από την GM με το άμεσο κλείσιμο πέντε ερ-
γοστασίων στις ΗΠΑ και τεσσάρων στην Ευρώπη. Οι
ίδιοι Αμερικανοί αναλυτές φοβούνται ότι αν η GM χρε-
οκοπήσει εντελώς και συμπαρασύρει το τεράστιο δί-
κτυο των επιχειρήσεων που εξαρτώνται από αυτήν,
15
6/5/2014 7:03:24 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
τότε θα χαθούν ένα εκατομμύριο θέσεις εργασίας. Και
αν οι άλλες δύο μεγάλες εταιρείες στον τομέα της αυ-
τοκινητοβιομηχανίας, η Chrysler και η Ford, έχουν την
ίδια πορεία, τότε περίπου τρία εκατομμύρια θα μεί-
νουν άνεργοι. Το προηγούμενο έτος η ανεργία αυξή-
θηκε κατά επτά εκατομμύρια (τα δύο εκατομμύρια εξ’
αυτών κατά τους πρώτους μήνες του 2009). Συνολικά
εκτιμάται ότι η ανεργία, συμπεριλαμβανομένης και της
λεγόμενης αφανούς ανεργίας, έχει ήδη φτάσει στα 16
εκατομμύρια. Ο αριθμός των εργαζομένων χωρίς ια-
τρική ασφάλιση αυξήθηκε από 40 σε 47 εκατομμύρια.
Πρόκειται για μια κοινωνική καταστροφή η οποία ανα-
μένεται να επιδεινωθεί μέχρι το τέλος του έτους. Όλη
αυτή η αναταραχή δεν προκλήθηκε από ένα κυκλώνα
ή από κάποια άλλη φυσική καταστροφή. Ο ίδιος ο κα-
πιταλισμός έχει οδηγηθεί στο χείλος της καταστροφής
λόγω των άλυτων αντιφάσεών του.
Το ίδιο σενάριο ισχύει και για την αμερικανική και
την υπόλοιπη διεθνή οικονομία, από την Κίνα μέχρι τη
Ρωσία, από την Ιαπωνία μέχρι την Ευρώπη. Στην Ιτα-
λία, τα αριθμητικά μεγέθη είναι χαμηλότερα μόνο και
μόνο επειδή το επίκεντρο της κρίσης είναι πέρα από
τον ωκεανό και επειδή τα μεγέθη είναι διαφορετικά, αλ-
λά ακόμα και εδώ τα αίτια και οι μηχανισμοί της οικονο-
μικής ύφεσης είναι τα ίδια. Οι πωλήσεις της Fiat έχουν
κατρακυλήσει κατά 40%, ο χρηματιστηριακός της κλά-
δος έχει χάσει ό,τι θα μπορούσε να χάσει στο χρημα-
τιστήριο και η αξία των μετοχών της έχει πέσει στο χα-
μηλότερα ιστορικό επίπεδο. Χωρίς την κρατική πα-
ρέμβαση (τουλάχιστον 5-6 δισεκατομμύρια ευρώ) με
τη μορφή κινήτρων και φθηνών πιστώσεων, 600.000
εργαζόμενοι, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που
εργάζονται στα δίκτυα εφοδιασμού και διανομής, θα
μπορούσαν να είχαν χάσει τη δουλειά τους.
Η πρόσφατη συμφωνία του Marchionne με την
4
Chrysler και η προσπάθειά της να εισέλθει στον κύ-
κλο δραστηριοτήτων της Opel με ένα επαχθές χρέ-
ος ύψους 10 δισ. ευρώ δεν είναι τίποτε άλλο από την
προσπάθεια να ξεπεραστεί η κρίση μέσω της διαδικα-
σίας συγκεντροποίησης κεφαλαίου. Δηλώνει επίσης
την προσδοκία για το ότι η ήδη εξαιρετικά ανταγωνι-
στική παγκόσμια αγορά αυτοκινήτου θα «μπλοκαρι-
στεί» τελικά από την άφιξη, σε μεγάλη κλίμακα, της Κί-
νας και της Ινδίας.
Όλα αυτά δεν φανερώνουν το άδοξο τέλος του
νεοφιλελευθερισμού αλλά τη χρεοκοπία του
καπιταλισμού ως τρόπου παραγωγής και διανο-
μής του πλούτου, της παράλογης επιδείνωσης
των άλυτων αντιφάσεών του.
Αυτό είναι το υπόβαθρο της εφαρμογής κάθε πο-
λιτικής για να αποσπαστούν τα μέγιστα από την εργα-
τική δύναμη.
Το κεφάλαιο, με την «υπεύθυνη» συνεργασία των
4 Sergio Marchionne: Γενικός Διευθυντής της Fiat.
16
ENZYMO TELIKO.indd 16
συνδικάτων, επιδιώκει, πρώτα απ’ όλα, να καθυστε-
ρήσει τις νέες μισθολογικές συμφωνίες όσο το δυνα-
τόν περισσότερο. Μερικές φορές δεν αποτελεί υπόθε-
ση μερικών μηνών, αλλά ετών, προτού κατορθώσουν
τα δύο μέρη να καταλήξουν σε συμφωνία. Όταν συμ-
βεί αυτό, το κεφάλαιο επιχειρεί να επιβάλλει ακόμα πε-
ρισσότερες θυσίες που εστιάζονται στην αναβολή των
μισθολογικών αυξήσεων. Σε διαφορετική περίπτωση,
παραχωρείται μια μισθολογική αύξηση, αλλά υπό την
προϋπόθεση ότι οποιαδήποτε αύξηση δεν θα συμπε-
ριλαμβάνει και τον πληθωρισμό, δηλαδή θα μειώνεται,
και θα είναι κατά πολύ χαμηλότερη από οποιαδήποτε
αύξηση της παραγωγικότητας.
Ο άλλος τρόπος που το κεφάλαιο χρησιμοποιεί για
να ανακτήσει τα περιθώρια κέρδους είναι η επιμήκυν-
ση της εργάσιμης ημέρας. Ακόμα κι αν εξακολουθεί να
αυξάνεται η σχετική υπεραξία με την αύξηση της πα-
ραγωγικότητας της εργασίας μέσω της τεχνολογικής
καινοτομίας, αυξάνεται μόνο η μάζα του κεφαλαίου,
ενώ το ποσοστό κέρδους μειώνεται.
Το κεφάλαιο έτσι υποχρεούται να επιστρέψει
στην επίτευξη της απόλυτης υπεραξίας, η οποία
αποσπάται με την παράταση της εργάσιμης ημέ-
ρας. Αυτό μοιάζει με ιστορικό παράδοξο, σαν
να πήγε ο καπιταλισμός δύο αιώνες πίσω, πλην
όμως αυτή η κατάσταση επιβάλλεται από την
πραγματικότητα του σύγχρονου καπιταλισμού.
Στο παρόν στάδιο η αστική τάξη δεν είναι πλέον αρ-
κετό να αντιδράσει στην πτώση του ποσοστού κέρδους
αυξάνοντας τη μάζα του κεφαλαίου. Η αστική τάξη πρέπει
επίσης να προσπαθήσει να προσθέσει απόλυτη υπερα-
ξία στη σχετική υπεραξία, με μια αδιάκοπη προσπάθεια
που ποτέ δεν καταφέρνει να ξεπεράσει τις άλυτες αντιφά-
σεις που θέτει διαρκώς η διαδικασία της αξιοποίησης. Τώ-
ρα που έχει στη διάθεσή της ένα όλο και πιο αδύναμο προ-
λεταριάτο, διαιρεμένο τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά,
χωρίς καμία επαγγελματική ασφάλεια και που εύκολα εκ-
βιάζεται, σχεδόν παντού έχει αρχίσει να επιβάλλει την πα-
ράταση της εργάσιμης ημέρας, χωρίς καμία αύξηση των
μισθών. Είμαστε μόλις στην αρχή αυτής της φάσης, αλλά
αυτού του είδους οι πρακτικές, ακόμη κι αν είναι ανεπίση-
μες ή παρουσιάζονται ως αυτοσχέδιες απαντήσεις σε ειδι-
κές καταστάσεις κρίσης, έχουν ήδη τεθεί σε εφαρμογή. Το
γαλλικό πείραμα των 35 ωρών εβδομαδιαίας εργασίας -το
οποίο, όπως και να ‘χει, ισχύει μόνο κατ’ όνομα, δεδομέ-
νου ότι σχεδόν ποτέ δεν έχει εφαρμοστεί- επιτεύχθηκε εις
βάρος της ασφάλειας της απασχόλησης και με την απο-
δοχή όλων των ενστάσεων που προέβαλε η αστική τάξη
για την υλοποίησή του. Στο ίδιο πνεύμα, η Γερμανική Ένω-
ση Μεταλλουργών (IG Metall) συμφώνησε ότι σε ορισμέ-
νες περιπτώσεις η εργάσιμη ημέρα μπορεί να παραταθεί
για 10-12 ώρες με αντάλλαγμα την αναστολή των απολύ-
σεων. Στην Ιαπωνία αυτή η πρακτική ισχύει εδώ και περί-
που τρεις δεκαετίες, ακόμη κι αν δεν έχει καθιερωθεί επισή-
μως, είτε από τα συνδικάτα ή τα αφεντικά. Ένας εργαζόμε-
6/5/2014 7:03:25 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
νος σε ένα ιαπωνικό εργοστάσιο -και κυρίως σ’ ένα εργο-
στάσιο που βρίσκεται αντιμέτωπο με τον διεθνή ανταγωνι-
σμό- μπορεί να εργαστεί έως και 10 ή 12 ώρες την ημέρα,
με δύο μόνο Κυριακές ρεπό το μήνα, χωρίς επιπλέον αμοι-
βή ή αμειβόμενος με ένα ευτελές, σχεδόν μηδενικό ποσό.
Στον τομέα της πληροφορικής στις ΗΠΑ σήμερα το 31%
των εργαζομένων εργάζεται πάνω από 50 ώρες την εβδο-
μάδα με αύξηση παραγωγής της τάξης του 70%. Το 1980
μόνο το 21% εργαζόταν πάνω από 50 ώρες. Το ίδιο συμ-
βαίνει και στο λιανικό εμπόριο, στον τομέα της εστίασης,
στη μεταλλουργία και γενικά στη μεταποιητική βιομηχανία.
Όλες αυτές οι καταστάσεις είναι μόνο η αρχή. Στο μέλλον
αυτό που αναμένεται να συμβεί είναι το κεφάλαιο να εντεί-
νει τις επιθέσεις του κατά της εργατικής δύναμης.
Ένα παράδειγμα για το τι επιφυλάσσει το μέλλον
δόθηκε από τον πρωθυπουργό της Αυστραλίας. Προ-
τείνει να κηρυχθούν οι απεργίες παράνομες σε ολό-
κληρη την οικονομία, συμπεριλαμβανομένου του το-
μέα των υπηρεσιών, και να είναι νόμιμες οι απολύσεις,
ανά πάσα στιγμή και για οποιονδήποτε λόγο. Ο «νό-
μος Sacconi» που προτάθηκε από την κυβέρνηση,
5
στην Ιταλία, εκτός από τη δυνατότητα παράτασης της
εργάσιμης εβδομάδας (κατά 42-45 ώρες, ανάλογα με
τις συνθήκες), επινόησε και έναν τρόπο εξουδετέρω-
σης των απεργιών, και στην πράξη απαγορεύοντάς
τις, προκειμένου να διασφαλιστούν τα «συμφέροντα
του κοινωνικού συνόλου». Ο νόμος αυτός καθιερώνει
τον θεσμό της «εικονικής απεργίας», κατά την οποία οι
εργαζόμενοι μπορούν να δηλώσουν ότι απεργούν χω-
ρίς, ωστόσο, να απέχουν από την εργασία τους, παρ’
όλο που παραιτούνται από την πληρωμή του μεροκά-
ματου, όπως εάν δεν δούλευαν. Παράδοξο; Φυσικά.
Αλλά δεν υπάρχει όριο στη φαντασία ενός κεφαλαίου
που βρίσκεται σε κρίση.
Η πτώση του ποσοστού κέρδους επιβάλλει ακόμα
και την ανάγκη του περιορισμού της απαξίωσης
του σταθερού κεφαλαίου.
Η πιο σημαντική πλευρά εδώ αφορά τη σχέση με-
ταξύ του σταθερού κεφαλαίου και της υλικής του μάζας,
παρ’ όλο που το ποσοστό εκμετάλλευσης παραμένει
το ίδιο. Υπό κανονικές συνθήκες η αύξηση του σταθε-
ρού κεφαλαίου είναι ταχύτερη από την αύξηση του με-
ταβλητού, το οποίο καθορίζει την πτώση του ποσοστού
κέρδους. Ωστόσο, εάν, χάρη στην υψηλότερη παραγω-
5 Maurizio Sacconi, Υπουργός Εργασίας, Υγείας και Κοινωνικής
Πολιτικής. Το νομοσχέδιο το οποίο υποβλήθηκε στο κοινοβούλιο
στις 29.2.09, μεταξύ άλλων, στοχεύει να εμποδίσει τις απεργίες που
πραγματοποιούνται σε «βασικές υπηρεσίες|» και περιλαμβάνει την
απαίτηση για τους εργαζόμενους στις δημόσιες μεταφορές να εγκα-
ταλείψουν το δικαίωμα της απεργίας υπέρ της «εικονικής απερ-
γίας». Οικονομολόγοι ακαδημαϊκοί και νομικοί εμπειρογνώμονες
στην Ιταλία αντιμετωπίζουν χωρίς ιδιαίτερη σοβαρότητα την έννοια
της «εικονικής απεργίας» για πάνω από μια δεκαετία. Ακαδημαϊκά
μιλώντας, οι εργοδότες έπρεπε να θυσιάσουν το εισόδημα που θα
έχαναν αν πραγματοποιείτο μια πραγματική απεργία (κάνοντας μια
δωρεά για φιλανθρωπικό σκοπό, για παράδειγμα). Περιττό να πού-
με, ότι στην πραγματικότητα η εκδοχή Sacconi δεν συνεπάγεται κα-
μία απώλεια για τους εργοδότες.
ENZYMO TELIKO.indd 17
γικότητα της εργασίας, η αξία του σταθερού κεφαλαίου
-αν και διευρύνεται- αυξάνεται αναλογικά λιγότερο από
τη συνολική μάζα των μέσων παραγωγής που έχουν τε-
θεί σε λειτουργία από την ίδια ποσότητα εργατικής δύ-
ναμης, το ποσοστό της πτώσης του ποσοστού κέρδους
μπορεί να επιβραδυνθεί και, σε ορισμένες περιπτώσεις
και για περιορισμένο χρονικό διάστημα, να συγκρατη-
θεί. Αυτό συνέβη στην περίπτωση της «επανάστασης»
των μικροεπεξεργαστών, κατά την οποία επιτεύχθη-
κε ένα υψηλότερο ποσοστό αύξησης της παραγωγικό-
τητας, επειδή η αύξηση του σταθερού κεφαλαίου ήταν
αναλογικά μικρότερη από τη μάζα των μέσων παραγω-
γής που συμμετείχαν στο σύστημα παραγωγής. Επι-
πλέον, η ευκαιρία που δημιουργήθηκε από αυτή την τε-
χνολογική επανάσταση για τη διεύρυνση της παραγω-
γής, με την ταυτόχρονη χρήση του ίδιου σταθερού κε-
φαλαίου, προκάλεσε την απαξίωσή του, και, με τη σει-
ρά της, επηρέασε το ποσοστό κέρδους. Ένα παράδειγ-
μα είναι η κατάσταση που δημιουργήθηκε στον τομέα
της αυτοκινητοβιομηχανίας πριν από λίγα χρόνια με
τη συνεργασία της Fiat και της Ford. Οι δύο βιομηχανί-
ες συμφώνησαν να παραγάγουν τα αυτοκίνητα Ka και
Panda στην Πολωνία.
Σε ένα και μοναδικό κτίριο, με μισθούς χαμηλότε-
ρους από αυτούς που ίσχυαν σε εθνικό επίπεδο και
χάρη στη διευρυμένη παραγωγή, τα ίδια μηχανήματα,
ήταν σε θέση να παραγάγουν το σασί των δύο αυτοκι-
νήτων, εξοικονομώντας τουλάχιστον 40% στο κόστος
συναρμολόγησης.
Παραμένοντας στο θέμα της υποτίμησης του σταθε-
ρού κεφαλαίου, έχουμε την προσπάθεια αναδιοργάνω-
σης των αποθεμάτων των πρώτων υλών και των ημι-
κατεργασμένων προϊόντων. Μετά την επιβολή της άρ-
σης της εργασιακής ασφάλειας στο μεταβλητό κεφάλαιο,
με βάση την αντίληψη «χρησιμοποιήστε το εργατικό δυ-
ναμικό και μετά πετάξτε το», ή διατυπώνοντάς το καλύ-
τερα, χρησιμοποιώντας την εργατική δύναμη μόνο όταν
υπάρχουν κρίσιμες περίοδοι στην παραγωγή, ένα πα-
ρόμοιο σύστημα έχει δημιουργηθεί για να μειωθεί το κό-
στος ενός μέρους του σταθερού κεφαλαίου. Η καθιέρω-
ση της κατάλληλης στιγμής, δηλαδή της παραγγελίας
των ανταλλακτικών και των πρώτων υλών ακριβώς κα-
τά τη στιγμή που θα χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή,
έχει μεταβάλει το κόστος αποθήκευσης και συντήρησης
και έχει μειώσει τον κίνδυνο καταστροφής των αποθεμά-
των. Τέτοιου είδους καινοτομίες είναι σίγουρα λογικές και
συμβάλλουν στη μείωση του κόστους παραγωγής, αλλά
είναι το απότοκο μιας επιτακτικής ανάγκης: της ανάγκης
συγκράτησης της ζημίας που προκαλείται από την πτώ-
ση των κερδών -στην προκειμένη περίπτωση με υποτί-
μηση της ποσόστωσης του κυκλοφορούντος μέρους του
σταθερού κεφαλαίου. Αυτό το είδος αναδιοργάνωσης
ενός από τους παράγοντες της παραγωγής εντάσσεται
στις γενικότερες προσπάθειες αύξησης της εργασιακής
ευελιξίας που οδηγεί στην εργασιακή ανασφάλεια.
17
6/5/2014 7:03:26 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Για το κεφάλαιο οι πρώτες ύλες και η εργατική δύναμη
είναι απλώς εμπορεύματα που πρέπει να χρησιμοποι-
ούνται κατά τη διαδικασία της παραγωγής με το ελάχι-
στο δυνατό κόστος και – προκειμένου το κεφάλαιο να
παραμείνει ανταγωνιστικό και να διατηρήσει την κερ-
δοφορία του- μόνο σε περιόδους που αυτά παίζουν
τον αποφασιστικό ρόλο στην αξιοποίησή του.
Η μείωση του κόστους των πρώτων υλών μπορεί
επίσης να βοηθήσει στη μείωση της αξίας του σταθε-
ρού κεφαλαίου.
Στη σημερινή εποχή, όπου η κυριαρχία του χρηματο-
πιστωτικού κεφαλαίου έχει φτάσει στο απόγειό της,
ο συσχετισμός δυνάμεων ανάμεσα στα ιμπεριαλι-
στικά κέντρα και στα λεγόμενα περιφερειακά κέντρα
επιτρέπουν στα πρώτα να επιβάλλουν απολύτως
άνισους όρους στα δεύτερα όταν πρόκειται για την
προμήθεια και την πληρωμή πρώτων υλών. Ένα τέ-
τοιο παράδειγμα είναι η πολιτική του χρέους.
Απέχοντας πολύ από το να ανεμίζουν τη σημαία του
νεοφιλελευθερισμού, του ελεύθερου ανταγωνισμού σε
μια ελεύθερη αγορά, οι ισχυρότεροι και οι πιο επιθετικοί
ιμπεριαλιστές είναι αυτοί που καταφέρνουν να επισπεύ-
σουν τον στόχο τους ασκώντας εμπορικό εκβιασμό στις
χρεωμένες χώρες. Στην αρχή ο εκβιασμός συνίσταται
στην αναδιαπραγμάτευση των εμπορικών όρων με τις
χώρες αυτές που είναι πλούσιες σε πρώτες ύλες, αλλά
είναι χρεωμένες μέχρι το λαιμό. Μπορούν να επιτύχουν
είτε νέους όρους για το χρέος είτε να παρατείνουν την πε-
ρίοδο αποπληρωμής, εφ’ όσον δεχθούν κάποιους πρό-
σθετους όρους. Ο πρώτος μεταξύ αυτών είναι η απαίτη-
ση εκκαθάρισης των δημόσιων οικονομικών, που είναι
ένας αναπόφευκτος προάγγελος της ιδιωτικοποίησης
των εθνικών περιουσιακών στοιχείων. Η ιδιωτικοποίηση
επιτρέπει στις μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες να αναλά-
βουν βασικές βιομηχανίες ή να πάρουν ένα μερίδιο αυ-
τών, ούτως ώστε να έχουν απόλυτο έλεγχο στην εξαγω-
γή και διανομή των στρατηγικών πρώτων υλών, χωρίς
καμία κυβερνητική παρέμβαση.
Στη συνέχεια ακολουθούν οι όροι των συμβάσε-
ων πιστοδότησης που συνήθως δίνουν προτεραιότη-
τα στους πιστωτές στις προμήθειες με αντίστοιχη μεί-
ωση στην τιμή αγοράς. Σε άλλες περιπτώσεις, όταν ο
ιμπεριαλισμός αποκτά το μονοπώλιο στη ζήτηση, το
αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Όταν η πίεση που ασκείται
από τον εκβιασμό δεν είναι αρκετή, τότε είναι η ολο-
κληρωτική δύναμη αυτή που καθορίζει την πρόσβα-
ση στην αγορά και τα επίπεδα των τιμών των πρώ-
των υλών. Δεν είναι τυχαίο που ο αμερικάνικος ιμπε-
ριαλισμός, με το αδηφάγο δίκτυο των εθνικών και δι-
εθνών του εταιρειών, με ή χωρίς την υποστήριξη του
ΔΝΤ και του ΟΗΕ, έφερε τις αγορές πρώτων υλών της
Κεντρικής και Νότιας Αμερικής στα χαμηλότερα επίπε-
δά τους. Οι ΗΠΑ έχουν εξαπολύσει σειρά πολέμων για
το πετρέλαιο και δεν υπάρχει τίποτα που να υποδηλώ-
18
ENZYMO TELIKO.indd 18
νει ότι αυτό δεν θα συνεχιστεί, σε άμεση αναλογία με
την όξυνση της εθνικής και διεθνούς κρίσης, ακόμη κι
αν η ίδια η κυβέρνηση Ομπάμα παρουσιάζεται ως δια-
φορετική από την προηγούμενη, χωρίς, εντούτοις, να
απορρίπτει τους «ηγεμονικούς» της στόχους.
Μπορούμε να τα συνοψίσουμε όλα αυτά λέγοντας
ότι η ιμπεριαλιστική επιθετικότητα προς τις διεθνείς
αγορές είναι ευθέως ανάλογη με τη ζημία που προ-
κλήθηκε από την πτώση του ποσοστού κέρδους.
Όσο χαμηλότερα είναι τα κέρδη, τόσο μεγαλύτε-
ρη είναι η ανάγκη προσφυγής, μέσω του εκβια-
σμού ή της ισχύος, σε μια σειρά αντισταθμιστι-
κών μέτρων που επιτρέπουν στον καπιταλισμό
μια υψηλότερη οργανική σύνθεση κεφαλαίου
ούτως ώστε να μπορέσει να γλιτώσει από τις
ίδιες του τις αντιφάσεις. Έτσι, το κόστος πληρώ-
νεται από την περιφέρεια και από τους ασθενέ-
στερους ανταγωνιστές και, πάνω απ’ όλα, από
το αντίστοιχο εθνικό και διεθνές προλεταριάτο.
Υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα, ακόμα και για
όποιον στερείται παρατηρητικότητας. Δεν υπάρχει κα-
μία στρατηγικά σημαντική περιοχή χωρίς την ένοπλη
παρουσία των ΗΠΑ, είτε πρόκειται για τον Περσικό
Κόλπο, τη Μέση Ανατολή, ή την Κεντρική Ασία. Επι-
πλέον, ακόμη κι αν αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε χα-
μηλότερο επίπεδο, η Ευρώπη, η Ρωσία και η Κίνα παί-
ζουν επίσης έναν επιθετικό ρόλο. Οι πόλεμοι για το πε-
τρέλαιο και για τον έλεγχο των πρώτων υλών συνεχί-
ζονται επί χρόνια χωρίς λύση.
Η παρούσα κρίση δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο
παρά να επιδεινώνει τις αντιφάσεις που βρίσκονται
στην καρδιά του καπιταλιστικού κοινωνικού και πα-
ραγωγικού συστήματος.
Έτσι όπως είναι τα πράγματα, η κοινωνική παραγωγή
μειώνεται. Τα στοιχεία του ΑΕΠ για τις ΗΠΑ, την Ευρώπη
και την Ιαπωνία είναι πολύ κάτω του μηδενός. Ολόκληροι
τομείς της παραγωγής βρίσκονται στα πρόθυρα της κα-
τάρρευσης. Το πιστωτικό σύστημα σφαδάζει. Οι κατώτα-
τες κοινωνικές τάξεις δεν μπορούν να καταναλώσουν. Το
διεθνές προλεταριάτο υφίσταται επιθέσεις από το κεφά-
λαιο σε όλα τα μέτωπα -εργασία, υψηλότερη εκμετάλλευ-
ση, αυξανόμενη εξαθλίωση- ενώ η κερδοσκοπία και ο πα-
ρασιτισμός συνεχίζουν παράλληλα να αυξάνονται, παρ’
όλες τις εκκλήσεις για χρηματοπιστωτική ηθική, λες και αυ-
τή η καταστροφική κρίση του καπιταλισμού θα μπορούσε
να αναχθεί στην απουσία κανονισμών και στην ανάγκη
για «ηθική» συμπεριφορά. Αυτή η κρίση αποδεικνύει πό-
σο παρακμασμένος είναι ο καπιταλισμός και πώς οι τερά-
στιες αντιφάσεις του δημιουργούνται μέσα από το ίδιο το
παραγωγικό σύστημα και τους εγγενείς μηχανισμούς του
για την αξιοποίηση του κεφαλαίου, και οι οποίες, λόγω της
πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, κάνουν το κοινω-
νικό και πολιτικό σύστημα που τις προκάλεσε ακόμα πιο
επιθετικό, για να μην πούμε, θηριώδες.
6/5/2014 7:03:27 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
Μετεγκατάσταση της παραγωγής
και εξαγωγή χρηματοπιστωτικού
κεφαλαίου
Όπως γίνεται πάντα, τα χαμηλά ποσοστά κέρδους
έχουν επιβάλλει μια σχετική υπερπαραγωγή κεφα-
λαίου στο παραγωγικό σύστημα. Με τη σειρά της, η
υπερπαραγωγή κεφαλαίου προϋποθέτει ένα πλεόνα-
σμα εμπορευμάτων.
Αυτό δεν σημαίνει διόλου ότι έχουν παραχθεί πάρα
πολλά προϊόντα και ότι υπάρχει πλεόνασμα της πα-
ραγωγικής ικανότητας σε σχέση με τις κοινωνικές
ανάγκες ή ακόμα ότι έχει παραχθεί πολύς πλούτος
με τη μορφή κεφαλαίου. Αυτό που σημαίνει είναι ότι,
μέσα στις στενές και αντιφατικές σχέσεις της καπιτα-
λιστικής παραγωγής, τα χαμηλά ποσοστά κέρδους
οδηγούν σε μια αυξανόμενη μάζα κεφαλαίου που
δεν μπορεί να επενδυθεί παραγωγικά.
Αυτό αυξάνει το απόθεμα των εμπορευμάτων που
δεν μπορούν να πωληθούν λόγω του χαμηλού επιπέ-
δου ζήτησης, η οποία δεν μπορεί να τα απορροφή-
σει στην υφιστάμενη τιμή και οι προμηθευτές πρώτων
υλών, τα εργοστάσια, μειώνουν την παραγωγή ή ανα-
γκάζονται να κλείσουν.
Επομένως, μια διέξοδος από την κρίση που δημι-
ουργείται λόγω της πτώσης του ποσοστού κέρδους,
εκτός από την κερδοσκοπία, είναι η μεταφορά της πα-
ραγωγής στο εξωτερικό, όπου το κόστος των πρώτων
υλών, των υποδομών και, πάνω απ’ όλα, της εργα-
τικής δύναμης, είναι κατά πολύ χαμηλότερα. Στη ση-
μερινή εποχή η εξαγωγή κεφαλαίου που συνοδεύεται
από τη μετεγκατάσταση της παραγωγής έχει αναπτυ-
χθεί με γεωμετρική πρόοδο. Από τη σοβαρή κρίση της
δεκαετίας του ‘70 μέχρι σήμερα, όλες οι υψηλώς βι-
ομηχανοποιημένες χώρες έχουν κάνει έντονες προ-
σπάθειες για την εξεύρεση οικονομικών ζωνών, όπου
το κόστος της εργατικής δύναμης να είναι όσο το δυ-
νατόν χαμηλότερο και η συνδικαλιστική προστασία να
είναι ελάχιστη ή ανύπαρκτη.
Όσο περισσότερο η μετεγκατάσταση επιτυγχάνει να
εξεύρει αυτούς τους όρους, τόσο πιο αποτελεσματικό εί-
ναι το αντίδοτο στην πτώση του ποσοστού κέρδους.
Κάθε προηγμένο καπιταλιστικό κράτος, ανάλο-
γα με το ιμπεριαλιστικό του βάρος, ψάχνει τη δική
του ζώνη, τη δική του σφαίρα επιρροής, αναζητεί
ένα φτωχό προλεταριάτο που είναι αναγκασμένο
να αποδεχτεί όποιον μισθό του προσφέρουν οι
ξένες εταιρείες.
Αυτή είναι μία πλευρά της παγκοσμιοποίησης. Για
ένα κεφάλαιο που ασφυκτιά από την έλλειψη κερδών,
η κατεδάφιση των τελωνειακών φραγμών, η ελεύθερη
κυκλοφορία κεφαλαίων και εμπορευμάτων, η δυνατό-
τητά του να αποκεντρώνει την παραγωγή όπου αυτό
θέλει και να έχει στη διάθεσή του, χωρίς κανέναν συν-
ENZYMO TELIKO.indd 19
δικαλιστικό φραγμό, ένα διεθνές προλεταριάτο το κό-
στος του οποίου είναι τουλάχιστον 10-15 φορές χα-
μηλότερο από ό,τι εντός συνόρων, αποτελεί το μάννα
που κανείς δεν μπορεί να απορρίψει.
Εκτός από τους ιμπεριαλιστικούς γίγαντες, όπως οι
ΗΠΑ, -που έχουν αποικιοποιήσει το νότιο τμήμα της αμε-
ρικανικής ηπείρου καθώς και περιοχές της Ασίας όπως η
Κίνα- ή η Ιαπωνία, -η οποία έχει καταλάβει την υπόλοιπη
Ασία και Κίνα (40% των κινεζικών εξαγωγών γράφουν
στις ετικέτες τους “made in the USA” ή “made in Japan”)-
η συμμετοχή της γηραιάς Ευρώπης δεν είναι μικρότε-
ρη. Η Γαλλία εξακολουθεί να εκμεταλλεύεται τις πρώην
αποικίες της στη βόρειο, κεντρική και δυτική Αφρική. Η
Γερμανία έχει λάβει θέση στις πρώην σοβιετικές δημο-
κρατίες και η Ιταλία κατάφερε να αποκεντρώσει την πα-
ραγωγή της πέραν της Αδριατικής, στη Ρουμανία, στη
Βουλγαρία και στην Πολωνία, καθώς επίσης στη Βραζι-
λία και στην Αργεντινή.
Ως συνήθως, αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο. Για
περισσότερο από έναν αιώνα η αποκέντρωση της πα-
ραγωγής πραγματοποιήθηκε στις τέσσερις γωνιές του
κόσμου. Ωστόσο, από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέ-
χρι σήμερα, και με ιδιαίτερη ένταση τα τελευταία είκο-
σι χρόνια, η ανάγκη αποκατάστασης ανεκτών περιθω-
ρίων κέρδους έχει κάνει τον αγώνα για αγορές εργατι-
κού δυναμικού χαμηλού κόστους ζήτημα ζωής και θα-
νάτου για τις οικονομίες με υψηλή οργανική σύνθεση
κεφαλαίου.
Εκείνοι που αρνούνται ότι η τάση της μείωσης του
ποσοστού κέρδους αποτελεί πρόβλημα για τον σύγ-
χρονο καπιταλισμό και οι οποίοι υποστηρίζουν ότι
όλες αυτές οι εκδηλώσεις των αντίρροπων τάσεων
δεν είναι απολύτως τίποτα καινούργιο και ότι, αντιθέ-
τως, είμαστε μάρτυρες μιας νέας φάσης της οικονο-
μικής επέκτασης όπως καταδεικνύεται από την Κίνα,
θα πρέπει να θυμηθούν ότι το ασιατικό οικονομικό
θαύμα οφείλεται εν μέρει στο αποτέλεσμα αυτής της
καπιταλιστικής αντίφασης. Η εκπληκτική οικονομική
ανάπτυξη της Κίνας, η οποία επέτρεψε στο Πεκίνο
να μιλάει για ένα μέσο ποσοστό αύξησης της τάξεως
του 10% τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, βασίζεται σε
τρεις παράγοντες. Στην πυρετώδη αποκέντρωση της
παραγωγής, που συνοδεύεται από τη νέα τεχνολο-
γία, από την πλευρά των χωρών που βρίσκονται σε
κρίση λόγω του χαμηλού ποσοστού κέρδους, όπως
οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα και, εν μέρει, η Δυ-
τική Ευρώπη. Βασίζεται επίσης στην άφιξη των τε-
ράστιων ποσών χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου από
τις παραπάνω χώρες, για τον απλούστατο λόγο ότι
στην Κίνα είχαν και εξακολουθούν να έχουν στη διά-
θεσή τους ένα προλεταριάτο με εξαιρετικά χαμηλούς
μισθούς, έως και 80-90% χαμηλότερους, μια εργάσι-
μη ημέρα η οποία μπορεί να φτάσει και τις 14 ώρες,
και καμία συνδικαλιστική οργάνωση και καμία κά-
λυψη για την υγεία και την ασφάλιση είτε για την ερ-
19
6/5/2014 7:03:28 μμ
 Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, η κρίση και οι συνέπειές της
γασιακή ασφάλεια.
Είναι αυτονόητο ότι μακροπρό-
θεσμα η ανάπτυξη σε αυτό το ποσοστό στην Κίνα θα
σταματήσει, όπως συνέβη στο παρελθόν στις πρό-
σφατα εκβιομηχανισμένες χώρες τη δεκαετία του ‘60
και του ‘70, όχι επειδή η καπιταλιστική πρόοδος θα
φθάσει στο απόγειό της, αλλά επειδή ο κινεζικός καπι-
ταλισμός θα αναγκαστεί να υποστεί τις ίδιες συνέπει-
ες που αντιμετωπίζουν σήμερα οι υψηλώς εκβιομη-
χανισμένες χώρες.
Η ανάπτυξη των χωρών αυτών δεν μπορεί να εξο-
μοιωθεί με τον καπιταλισμό σε φάση επέκτασης, όταν
υπήρχαν νέοι τομείς προς ανάπτυξη και οικονομική
μεγέθυνση.
Τουναντίον, οι αντίρροπες τάσεις εμπίπτουν εντε-
λώς στη φάση παρακμής του καπιταλισμού, η οποία
πλήττει το διεθνές κεφάλαιο λόγω της πτωτικής τάσης
του ποσοστού κέρδους.
Πώς μπορούμε να βγούμε από αυτό το αδιέξοδο;
Μόνο με την αναγέννηση της ταξικής πάλης υπό την
καθοδήγηση του επαναστατικού κόμματος, η οποία
δεν περιορίζεται σε οικονομικά αιτήματα, είτε αμυ-
ντικά ή επιθετικά, ακόμα κι αν αυτά αποτελούν το ση-
μείο εκκίνησης.
Αντιθέτως, το κόμμα θα αρχίσει επίσης να αμφι-
σβητεί τους μηχανισμούς που χρησιμοποιεί το κεφά-
λαιο για να διασφαλίσει τα οικονομικά και πολιτικά του
συμφέροντα.
Το να κινηθείς εναντίον του κεφαλαίου σημαίνει
πρώτα απ’ όλα αμφισβήτηση των προϋποθέσεων
ύπαρξης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγω-
γής, των παραγωγικών σχέσεων που είναι υπεύθυ-
νες για την ολοένα και πιο έντονη εκμετάλλευση, για
εκατομμύρια εργαζόμενους που υποφέρουν από
την ανεργία, για την καταστροφική οικονομική κρίση
που συνοδεύει τη δημιουργία πλούτου, η οποία οδη-
γεί σε πόλεμο για να είναι δυνατή η διαδικασία της
συσσώρευσης και της απόσπασης της υπεραξίας
που αποτελεί τη βάση της ύπαρξής του.
Διαφορετικά, η εργατική τάξη θα παλινδρομεί, κα-
θώς θα προσπαθεί να συμφιλιωθεί με το ασυμβίβα-
στο, με το κεφάλαιο, το οποίο βρίσκεται σε αντίθεση
με τα σημερινά και μελλοντικά συμφέροντα του προ-
λεταριάτου.
Fabio Damen
Πηγή: Revolutionary Perspectives Νο 45
Τριμηνιαίο Περιοδικό της Κομμουνιστικής Εργατικής
Οργάνωσης (C.W.O.)
Τίτλος πρωτοτύπου: The Fall in the Average
Rate of Profit - the Crisis and its Consequences
http://www.leftcom.org
Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στα ιταλικά στο περιο-
δικό Prometeo Νο. 1, Σειρά VII, Ιούλιος 2009, θεωρη-
τικό περιοδικό της Battaglia Comunista (όργανο
του Διεθνιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος - PCInt).

20

ENZYMO TELIKO.indd 20 6/5/2014 7:03:29 μμ

 Η Γερμανία και η κρίση στην ευρωζώνη: Τα όρια ενός επεκτατικού σχεδίου
Η Γερμανία και η κρίση στην ευρωζώνη:
Τα όρια ενός επεκτατικού σχεδίου
Κ αθώς εντείνονται οι ανησυχίες στην ευρωζώνη
για χρεοκοπίες κρατών, η Γερμανία ανακοινώ-
νει ευνοϊκά οικονομικά στοιχεία. Η καγκελάριος Μέρ-
κελ φθάνει στο σημείο να λέει ότι για τη Γερμανία «τα
πράγματα είναι καλύτερα από ότι ήταν εδώ και πολύ
καιρό». Ακόμη και το, κατά τα άλλα, συγκρατημένο πε-
ριοδικό Internatinale Politik θριαμβολογεί:
«Η ευρωπαϊκή διάσωση κατά το έτος 2010 έδειξε
ότι η Αγκέλα Μέρκελ έχει γίνει κάτι σαν Ευρωπαία κα-
γκελάριος… Κάθε συμμετέχων στις συναντήσεις κο-
ρυφής για την κρίση στην ευρωζώνη γνωρίζει ότι κα-
μία χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορεί να δια-
σωθεί αν η Γερμανία, με το οικονομικό και χρηματοπι-
στωτικό δυναμικό της και το καλό της όνομα στις χρη-
ματιστηριακές αγορές, δεν δώσει το ΟΚ».1
Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η κατάσταση; Μπο-
ρεί η γερμανική ανάκαμψη να σηκώσει το φορτίο ή ακό-
μη και να δράσει ως ένα προγεφύρωμα για ένα νέο γερ-
μανικό σχέδιο επέκτασης;
Εξαγωγικό μοντέλο
Σε σύγκριση με χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία,
η Γαλλία και η Ιταλία το βασικό πλεονέκτημα της
Γερμανίας βρίσκεται στην επιτυχημένη διατήρηση
μιας βιομηχανικής υποδομής, ακόμη και μπροστά
στις απαιτήσεις μιας παγκόσμια αγοράς για συνε-
χή εκμοντερνισμό.
Στη Μεγάλη Βρετανία η άρχουσα τάξη ήρθε σε σύ-
γκρουση με τους εργάτες στη βιομηχανία άνθρακα και χά-
λυβα σχετικά αργά και βίαια προκειμένου να καθιερώσει
μια διαδικασία αναδιάρθρωσης προς όφελος των υπηρε-
σιών και του χρηματοπιστωτικού τομέα.
Σήμερα μπορούμε να δούμε ποια είναι τα αποτελέσμα-
τα. Στη Γερμανία η βιομηχανική αναδιάρθρωση ολοκληρώ-
θηκε όχι μονάχα με έναν διαφορετικό τρόπο αλλά κυρίως
νωρίτερα. Παραδείγματος χάριν, όταν το 1957 δημιουρ-
γήθηκε η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) με τη
Συνθήκη της Ρώμης, στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της
Γερμανίας (ΟΔΓ) εργαζόντουσαν 607.000 ανθρακωρύχοι.
Με τον ούριο άνεμο της μεταπολεμικής οικονομικής άνθι-
σης αυτός ο αριθμός μειώθηκε ύπουλα αλλά, ωστόσο γορ-
γά, χωρίς τους κινδύνους μιας πολιτικής αντιπαράθεσης με
τα τμήματα του πυρήνα της βιομηχανικής εργατικής τάξης
1 Internationale Politik, 21 Ιανουαρίου 2011. Το περιοδικό αυτό εκδίδεται από
την κυβερνητική «δεξαμενή σκέψης» (thinktank) Deutsche Gesellschaft für
Auswärtige Politik (Γερμανική Εταιρία Εξωτερικής Πολιτικής).
ENZYMO TELIKO.indd 21
όπως στην περίπτωση της Μάργκαρετ Θάτσερ. Μέσω των
προγραμμάτων πρόωρης συνταξιοδότησης, επανεκπαί-
δευσης, κοινωνικών προγραμμάτων και άφθονων επιδο-
τήσεων ο αριθμός των εργαζομένων στα ορυχεία μειώθη-
κε σχεδόν κατά το ήμισυ από το 1957 έως το 1966. Το 2006
υπήρχαν μονάχα οκτώ ανθρακωρυχεία στη Γερμανία (το
1957 υπήρχαν 153) με συνολικό αριθμό 35.000 απασχο-
λουμένων. Η διαρθρωτική αλλαγή στη βιομηχανία χάλυ-
βα και στην υφαντουργία πραγματοποιήθηκε με έναν πα-
ρόμοιο τρόπο. Είναι αλήθεια ότι αυτή η βιομηχανική ανα-
διάρθρωση και η εισαγωγή νέας τεχνολογίας οδήγησαν
στην αύξηση της ανεργίας, η οποία ξεπέρασε το όριο των
δύο εκατομμυρίων στις αρχές της δεκαετίας του ’80, αλλά
υπήρχε ακόμη περιθώριο για τον οικονομικό και πολιτικό
χειρισμό αυτού του προβλήματος.
Συγκεκριμένα, οι εκστρατείες των συνδικάτων
για την καθιέρωση της εβδομάδας των 35 ωρών
εργασίας έγιναν έντεχνα αποδεκτές από το κεφά-
λαιο και χρησιμοποιήθηκαν για την εντατικοποίη-
ση της εργασίας και για τη δημιουργία συνθηκών
ελαστικότερης απασχόλησης.
Με την επανενοποίηση η Γερμανία κατόρθωσε να
επεκτείνει την πολιτική της επιρροή τόσο σε ευρωπαϊ-
κό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Όμως, η περίφημη έξαρ-
ση της οικονομικής δραστηριότητας μετά την επανενοποί-
ηση κράτησε μονάχα για ένα σύντομο χρονικό διάστημα.
Το 1992 η Μπούντεσμπανκ2 αύξησε τα επιτόκια προκει-
μένου να θέσει υπό έλεγχο τις πληθωριστικές τάσεις που
οφείλονταν στην αύξηση των μισθών και στη μεγαλύτερη
εσωτερική ζήτηση. Αυτό, ωστόσο, είχε σοβαρές συνέπει-
ες για τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτι-
μιών. Λόγω της νομισματικής κερδοσκοπίας, η οποία ήδη
έκανε θραύση ακόμα και τότε, η βρετανική λίρα, η ιταλική
λιρέτα και ισπανική πεσέτα έπρεπε να υποτιμηθούν. Αντι-
θέτως, το γερμανικό μάρκο ενισχύθηκε σημαντικά. Παρά
τα ευνοϊκά οικονομικά στοιχεία των ΗΠΑ, το ισχυρό γερμα-
νικό μάρκο οδήγησε σε πτώση τις γερμανικές εξαγωγές.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’90 οι γερμανικές
εξαγωγές υφίστανται τις συνέπειες της κρίσης των Μηχα-
νισμού Νομισματικών Ισοτιμιών. Αυτό ήταν ένα σημαντικό
μάθημα για τη γερμανική αστική τάξη. Ακόμα και σήμερα
το παράδειγμα της κρίσης του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού
Συναλλαγματικών Ισοτιμιών το 1992 χρησιμοποιείται ευ-
ρέως ως επιχείρημα για την ενίσχυση του ευρώ.
2 Η Deutsche Bundesbank είναι η κεντρική τράπεζα της Ομοσπονδια-
κής Δημοκρατίας της Γερμανίας και τμήμα του Ευρωπαϊκού Συστήματος
Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ). Λόγω της δύναμης και του μεγέθους της
η Μπούντεσμπανκ είναι το πιο ισχυρό μέλος του ΕΣΚΤ. Μερικές φορές
αναφέρεται ως «Buba» αντί για Bundesbank. (Σ.τ.Μ.)
21
6/5/2014 7:03:30 μμ
 Η Γερμανία και η κρίση στην ευρωζώνη: Τα όρια ενός επεκτατικού σχεδίου
Το ευρώ ως γερμανικό wunderwaffe3;
Όμως, από την περίοδο 2007-8, με την καθιέρωση του
ευρώ και τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης
Σρέντερ, η γερμανική εξαγωγική οικονομία βρήκε ξανά τον
ρυθμό της. Από το 2007 το εξωτερικό εμπορικό πλεόνα-
σμα ήταν 198 δις ευρώ. Το 2000 ήταν 17 δις ευρώ. Τα χαμη-
λά επιτόκια που συνδέθηκαν με το ευρώ προκάλεσαν οικο-
νομική άνοδο σε άλλες χώρες, από την οποία η γερμανική
εξαγωγική οικονομία μπορούσε τελικά να κερδίζει. Έτσι, το
ΑΕΠ της Ισπανίας αυξήθηκε κατά 3,8%, της Ιρλανδίας κα-
τά 6,8%, της Ελλάδας κατά 3,9% και, κατά μέσον όρο, της
Πορτογαλίας κατά 2%. Συγκριτικά, η μέση αύξηση στη Γερ-
μανία κατά 1,8% φαίνεται πολύ μέτρια. Εν τούτοις, οι αγο-
ρές στις οποίες μπορούσε να διεισδύσει το γερμανικό κε-
φάλαιο άνοιξαν λόγω αυτού του γεγονότος και η αποτελμά-
τωση της δεκαετίας του ’90 ξεπεράστηκε.
Η Γερμανία απέκτησε τώρα ένα πλεονασματικό
εμπορικό ισοζύγιο, ενώ οι προαναφερθείσες χώρες της
Ευρωπαϊκής Ένωσης είχαν να αντιμετωπίσουν ελλειμ-
ματικά εμπορικά ισοζύγια. Επιπλέον, η οικονομική τους
ανάπτυξη χρηματοδοτήθηκε ευρέως από την πίστωση
και η μεγάλη αύξηση των εισαγωγών επέτεινε την σπεί-
ρα του ελλείμματος, δηλαδή ακολούθησαν τη συνταγή
που οδηγεί γενικώς σε φούσκες. Ωστόσο, όχι μόνο τα
εισαγόμενα προϊόντα ήταν «made in Germany», αλλά
και η πίστωση προερχόταν κυρίως από τις γερμανικές
τράπεζες. Η γερμανική πολιτική στόχευε, επίσης, απο-
φασιστικά στην απελευθέρωση του χρηματοπιστωτι-
κού τομέα και περιελάμβανε μεγάλες φοροαπαλλαγές
για τους επιχειρηματίες και τους κατόχους κεφαλαίου.
Το 2005 το μερίδιο των φόρων που αναλογούσε στις
επιχειρήσεις ήταν κατά μέσον όρο 2,4% στην Ευρω-
παϊκή Ένωση, αλλά στη Γερμανία ήταν μόλις 0,6%! Το
2008 πραγματοποιήθηκε στη Γερμανία η φορολογική
μεταρρύθμιση, σύμφωνα με την οποία ο φορολογικός
συντελεστής για τους επιχειρηματίες έπεσε κατά 30%
και ήταν σε χαμηλότερο επίπεδο από τον φορολογικό
συντελεστή της Γαλλίας, του Βελγίου και της Ιταλίας.
Μερικοί έφθασαν μάλιστα στο σημείο να κομπάζουν σε
3 Wunderwaffe: θαυματουργό όπλο (γερμανικά). Ειρωνική αναφορά στο
πρόγραμμα κατασκευής υπερόπλων της ναζιστικής Γερμανίας. Κατά τη
τελική φάση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν ο όρος που χρησιμοποι-
ούσε το γερμανικό Υπουργείο Προπαγάνδας για να τονώσει το ηθικό των
Γερμανών, αναφερόμενο στη δήθεν ύπαρξη «υπερόπλων» που βρίσκο-
νταν στη διάθεση της χώρας και τα οποία θα ανέστρεφαν τη φορά του πο-
λέμου (Σ.τ.Μ.)
22
ENZYMO TELIKO.indd 22
σχέση με τη δυνατότητα της Γερμανίας να γίνει σημα-
ντικότερο οικονομικό κέντρο από το Λονδίνο.
Η τραπεζική κρίση του 2008 έθεσε ένα απότομο τέ-
λος σε αυτά τα όνειρα και στις ενδόμυχες νεοφιλελεύθε-
ρες βεβαιότητες. Πακέτα βοήθειας δισεκατομμυρίων έπρε-
πε να δοθούν προκειμένου να καταπολεμηθούν οι χειρότε-
ρες συνέπειες της κρίσης και να αποτραπεί η επέκτασή της
στην πραγματική οικονομία. Σε αντίθεση με άλλες χώρες
(ιδιαίτερα τη Βρετανία) αυτές οι κρατικές παρεμβάσεις δεν
ήταν αποκλειστικά «τραπεζικές διασώσεις».
Μέσω οικονομικών ενισχύσεων που προορίζονταν για
εργαζόμενους με μερική απασχόληση, επιδομάτων από-
συρσης και ενέσεων χρηματοδότησης σε μικρές και με-
4
σαίες επιχειρήσεις επιδιώχθηκε σκοπίμως η στήριξη της
βιομηχανικής υποδομής για να διατηρηθεί σε τροχιά η οι-
κονομία, μέτρα τα οποία, στο τέλος, απέδωσαν. Όμως, σε
αυτή τη φάση η εξαγωγική οικονομία της Γερμανίας ωφε-
λήθηκε κατά πολύ περισσότερο από τα ισχυρά οικονομι-
κά προγράμματα των ΗΠΑ και της Κίνας. Αυτά επέτρεψαν
στις γερμανικές εξαγωγές όχι απλά να παραμείνουν στα-
θερές αλλά να αυξηθούν. Το 2010 οι γερμανικές εξαγωγές
προς την Κίνα αυξήθηκαν κατά 40%. Ένας ιδιαίτερος νικη-
τής ήταν η γερμανική αυτοκινητοβιομηχανία, η οποία γνώ-
ρισε μια πραγματικά ραγδαία ανοδική πορεία. Κατά τον ίδιο
τρόπο τα πακέτα διάσωσης για την Ελλάδα, την Ιρλανδία,
αλλά επίσης και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής
Σταθερότητας (EFSF) ήταν σημαντικά μέτρα για τη στήριξη
της γερμανικής εξαγωγικής οικονομίας. Με τον ρόλο της ως
«υπεύθυνος ταμίας» της Ευρωπαϊκής Ένωσης η Γερμα-
νία δεν κερδίζει μονάχα οικονομικά αλλά επίσης αναβαθμί-
ζει αποφασιστικά τη διεκδίκησή της να παίξει τον ρόλο της
πολιτικής ηγεσίας εντός και εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η μηχανισμός σταθερότητας του ευρώ και ο εκτεταμένος
έλεγχος επί της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ECB)
προσφέρουν ελευθερία κινήσεων για μια ακόμη πιο άμεση
παρέμβαση στην οικονομική πολιτική των άλλων χωρών
της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι αλήθεια ότι το ευρώ απο-
δεικνύεται εξαιρετικά ακριβό. Ωστόσο, είναι ένας μοχλός
που θα χρησιμοποιηθεί μακροπρόθεσμα για να κάμψει την
κυριαρχία του δολαρίου στις διεθνείς αγορές και έτσι είναι
κεντρικής σημασίας για τη στρατηγική επέκτασης του γερ-
μανικού κεφαλαίου, όπως τονίζει και η παρακάτω παρατή-
ρηση του προέδρου της Allianz: «με το ευρώ εμείς οι Ευρω-
παίοι έχουμε αποκτήσει βάρος στην παγκόσμια οικονομία.
Καμία χώρα του ευρώ, ούτε καν η Γερμανία, δεν θα μπο-
ρούσε να αποκτήσει ένα τέτοιο βάρος με το εθνικό της νό-
μισμα. Το ότι το 26% των αποθεμάτων του διεθνούς νομί-
σματος είναι σε ευρώ δείχνει τη μεγάλη εμπιστοσύνη στην
Ευρώπη και στις χώρες μέλη της».
5
4 Για να στηρίξει την αυτοκινητοβιομηχανία η κυβέρνηση Χριστιανοδημο-
κρατών-Σοσιαλδημοκρατών αποφάσισε το 2009 ένα πριμ απόσυρσης
2.500 ευρώ για ορισμένα αυτοκίνητα (το αυτοκίνητο έπρεπε να είναι τουλά-
χιστον εννέα ετών και να βρίσκεται υπό την κατοχή του ιδιοκτήτη για τουλά-
χιστον ένα έτος). Με αυτόν τον τρόπο τόνωσαν την παραγωγή. Αρχικά 1,5
δις ευρώ διατέθηκαν γι’ αυτό τον σκοπό και αργότερα άλλα 3,5 δις ευρώ.
5 Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung 26 Ιουνίου 2011.
6/5/2014 7:03:31 μμ
 Η Γερμανία και η κρίση στην ευρωζώνη: Τα όρια ενός επεκτατικού σχεδίου
Από το κράτος πρόνοιας
στο ανταποδοτικό κράτος
– Η εργατική τάξη στη μέγγενη
Το ευρώ αποδείχθηκε ότι αποτελεί ένα σημαντικό όχη-
μα για τη γερμανική εξαγωγική οικονομία. Όμως, δεν λει-
τουργεί από μόνο του. Τα γερμανικά ανταγωνιστικά πλεο-
νεκτήματα επί των άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένω-
σης καθώς επίσης και η θέση της Γερμανίας ως ένα τερά-
στιο εξαγωγικό κεφάλαιο στηρίζονται στην πολιτική μείω-
σης των μισθών που έχει εφαρμοστεί επί χρόνια. Από το
2000 έως το 2010 οι μισθοί στις χώρες της Ευρωπαϊκής
Ένωσης αυξήθηκαν κατά μέσον όρο 20%. Στη Γερμανία,
αντιθέτως, αυξήθηκαν μόλις κατά 6%!
Η αστική τάξη χρησιμοποίησε έντεχνα τη μαζική ανερ-
γία που αυξήθηκε στην Ανατολική Γερμανία μετά την
επανενοποίηση για να αυξήσει την πίεση προς την
εργατική τάξη. Τα τελευταία δέκα χρόνια οι μισθοί και
η κοινωνική ασφάλιση περικόπτονται συστηματικά
και οι συνθήκες απασχόλησης απελευθερώνονται.
Οι μισθοί έχουν πέσει τα τελευταία 20 χρόνια ακολου-
θώντας μια συνεχή μείωση από το 1993. Αυτή είναι πρωτί-
στως μια συνέπεια της επέκτασης της μερικής απασχόλη-
σης. Παρ’ όλα αυτά, η συνήθης ωριαία μισθολογική αναλο-
γία πέφτει επίσης σταθερά από το 2003. Με την προώθηση
της λεγόμενης «Ατζέντας 2010» η γερμανική αστική τάξη
6
κατάφερε να καταγάγει μια σημαντική στρατηγική νίκη. Αυ-
τή η «αναμόρφωση» της ανεργίας και των κοινωνικών πα-
ροχών αύξησε την πίεση επί των όρων εργασίας και βάθυ-
νε το χάσμα στο εσωτερικό της εργατικής τάξης.
Η «Χαρτς-IV» έχει γίνει κυριολεκτικά συνώνυμο της
φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Η «Χαρτς-IV» συνεπάγεται, για όσους πλήττονται από
αυτήν, πλήρη δήλωση των οικονομικών τους πόρων στο
κράτος. Οτιδήποτε μπορεί να αποφέρει εισόδημα καθώς
και όλες οι καταθέσεις πρέπει να δηλωθούν στις αρμόδιες
αρχές. Αυτό μερικές φορές περιλαμβάνει τους πόρους της
οικογένειας, των συντρόφων και κάποιες φορές ακόμη και
των συγκατοίκων.
Σύμφωνα με τους κανονισμούς της Χαρτς-IV, όταν κά-
ποιος χάσει τη δουλειά του, όλες οι καταθέσεις και η
ακίνητη περιουσία του πρέπει να υπολογιστούν προ-
τού λάβει επιδόματα από το κράτος. Αυτό ισοδυναμεί
με 364 ευρώ τον μήνα για έναν άγαμο ενήλικα, συμπε-
ριλαμβανομένων και των μονογονεϊκών οικογενειών.
6 Η «Ατζέντα 2010» αφορά μια σειρά από μεταρρυθμίσεις της γερμανι-
κής κυβέρνησης συνασπισμού των Σοσιαλδημοκρατών και των Πράσι-
νων το 2003 με στόχο τη μεταρρύθμιση του γερμανικού συστήματος κοι-
νωνικής ασφάλισης και της αγοράς εργασίας. Ο δεδηλωμένος στόχος
της Ατζέντας 2010 ήταν η βελτίωση της οικονομικής θέσης της Γερμα-
νίας στην αγορά. Καγκελάριος ήταν τότε ο Γκέρχαρντ Σρέντερ. Το πρό-
γραμμα μοιάζει πολύ με παρόμοια μέτρα που είχαν ληφθεί νωρίτερα στις
ΗΠΑ (επί Ρήγκαν) και το Ηνωμένο Βασίλειο (επί Θάτσερ). Μια σειρά αλ-
λαγών στην αγορά εργασίας είναι γνωστή ως Hartz I - IV. Ξεκίνησε το
2003 και το τελευταίο στάδιο, η Χαρτς-IV, τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουα-
ρίου 2005. (Σ.τ.Μ.)
ENZYMO TELIKO.indd 23
Η καταβολή αυτού του ποσού συνδέεται με την υπο-
χρέωση ανάληψης κάθε «λογικής εργασίας». Όσοι λαμβά-
νουν τα επιδόματα που προβλέπονται από την Χαρτς-IV
δεν πρέπει μονάχα να επιδείξουν προς το κράτος τις προ-
σπάθειές τους να βρουν δουλειά, αλλά είναι επίσης υπο-
χρεωμένοι να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα των λεγό-
μενων μη κερδοσκοπικών «εργασιών του ενός ευρώ».
Σε περίπτωση «άρνησης εργασίας» επιβάλλονται κυρώ-
σεις , όπως π.χ. σημαντική μείωση του επιδόματος. Η χρή-
7
ση αυτών των μέσων, η τάση προς την επισφαλή απασχό-
ληση έχει επεκταθεί ραγδαία στον τομέα χαμηλής αμοιβής.
Η αναλογία του μισθού μειώνεται ακόμη περισσότερο. Ήδη
περί το ένα τέταρτο των απασχολουμένων εργάζονται στον
χαμηλά αμειβόμενο τομέα. Φυσικά η αστική τάξη επαίνε-
σε τους νόμους της Χαρτς ως μια πρωτοποριακή επιτυχία
που «μετάβαλε δραστικά την αγορά εργασίας». Όμως, τα
στοιχεία για την επίσημη ανεργία (στα τέλη του 2010 υπήρ-
χαν 3.150.000 καταγεγραμμένοι άνεργοι) είναι σε μεγάλο
βαθμό πλαστά. Ο πραγματικός αριθμός των ανέργων εκεί-
νη την περίοδο εκτιμάται ότι ήταν γύρω στα 6 εκατομμύρια.
Γύρω στα 2 εκατομμύρια από αυτούς ήταν «μακροχρόνια
άνεργοι» δίχως ελπίδα να βρουν ακόμη και μια επισφαλή
απασχόληση. Σήμερα, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, ο
ένας στους πέντε εργαζόμενους απασχολείται στον «χαμη-
λόμισθο τομέα», δηλαδή γύρω στα 8 εκατομμύρια άνθρω-
ποι, οι οποίοι κερδίζουν λιγότερα από 10 (στη Δυτική Γερ-
μανία) ή 8 (στην Ανατολική Γερμανία) ευρώ την ώρα.
Η λεγόμενη «εργασία με σύμβαση έργου» έχει επίσης
επεκταθεί. Τον Νοέμβριο του 2010 εννιακόσιες χιλιάδες άν-
θρωποι (αριθμός ρεκόρ στην ιστορία της ΟΔΓ) εργαζόντου-
σαν με αυτή τη μορφή επισφαλούς εργασίας.
Εργαζόμενοι με σύμβαση έργου αποτελούν την
εργατική δύναμη των ειδικών γραφείων ευρέσε-
ως προσωρινής εργασίας και των ιδιωτικών γρα-
φείων ευρέσεως εργασίας που τους «νοικιάζουν»
σε συγκεκριμένες ενδιαφερόμενες εταιρίες.
Έχουν λιγότερα δικαιώματα αναφορικά με την ειδο-
ποίηση απόλυσης και κερδίζουν (ακόμη κι αν δουλεύουν
πλήρες ωράριο) κατά μέσο μονάχα το 50% του μισθού
των εργαζομένων που δουλεύουν με πλήρες ωράριο. Γύ-
ρω στους 100.000 εργαζόμενους με σύμβαση έργου απευ-
θύνονται ήδη στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες για τη χο-
ρήγηση πρόσθετων κοινωνικών παροχών για να μπορέ-
σουν να τα βγάλουν πέρα. Ο αριθμός αυτών μαζί με άλ-
λους που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση αυξήθηκε από το
2005 έως το 2009 από μόλις κάτω από 400.000 σε σχεδόν
1,3 εκατομμύρια ανθρώπους, εκ των οποίων οι 390.000 εξ
αυτών εργάζονται με πλήρες ωράριο!
7 Η γραφειοκρατία έχει επινοήσει την οργουελική έκφραση «αποζημίω-
ση για επιπρόσθετο κόστος» για τις λεγόμενες εργασίας του ενός ευρώ.
Η κυβέρνηση δικαιολόγησε αυτά τα μέτρα λέγοντας ότι πρέπει να διευ-
κολύνεται η πρόσβαση των μακροχρόνιων ανέργων στην αγορά εργασί-
ας. Βασικά πρόκειται για ένα πρόγραμμα καταναγκαστικής εργασίας. Οι
άνεργοι είναι υποχρεωμένοι να προσφέρουν «μη κερδοσκοπική εργα-
σία» αντί ενός ευρώ την ώρα. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε ένας
τομέας χαμηλών αμοιβών επιχορηγούμενος από το κράτος, ο οποίος πι-
έζει όλους τους μισθούς προς τα κάτω.
23
6/5/2014 7:03:32 μμ
 Η Γερμανία και η κρίση στην ευρωζώνη: Τα όρια ενός επεκτατικού σχεδίου
Ένας από τους βασικούς πυλώνες αυτού του μενου χρέους. Στα τέλη του 2010 το κρατικό έλλειμμα ανερ-
γερμανικού μοντέλου επιτυχίας είναι η ενσωμά- χόταν στο 80% του ΑΕΠ. Αυτό υπερέβαινε το «όριο στα-
τωση και η στενή από κοινού συνεργασία των θερότητας» του 60% που προβλέπει η Συνθήκη του Μάα-
συνδικάτων με το κεφάλαιο και το κράτος. στριχτ. Επίσης, νέα χρέη που ανέρχονται στο 7,6% του ΑΕΠ,
παραβιάζουν και πάλι το όριο του 3% που προβλέπει η ίδια
Τα συνδικάτα τα τελευταία χρόνια δεν εφαρμόζουν μο-
συνθήκη. Όλα αυτά οδηγούν στην αύξηση της νευρικότητας
νάχα τακτική συγκράτησης των μισθών, αλλά έχουν βοη-
της άρχουσας τάξης. Η φωνή των λεγόμενων ευρωσκεπτι-
θήσει σε μεγάλο βαθμό την ενίσχυση της τάσης αύξησης
κιστών έχει δυναμώσει στις πολιτικές συζητήσεις. Οι λεγό-
της ελαστικοποίησης της εργασίας. Η οργανωτική στρα-
μενοι ευρωσκεπτικιστές τάσσονται κατά της ενίσχυσης του
τηγική που προωθούν είναι να στηρίζονται πρωτίστως
Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας και
στον πυρήνα του εργατικού δυναμικού, ενώ στη σφαίρα
κατά του ευρωομολόγου.Αυτές οι φωνές αντανακλούν πρω-
της ενοικίασης εργαζομένων και της επισφαλούς απασχό-
τίστως την αυξανόμενη ανασφάλεια της μικροαστικής και με-
λησης δίνουν μονάχα μικρό βάρος. Από πολιτικής από-
σαίας τάξης. Η αστική τάξη μπορεί να επιτρέπει προς το πα-
ψεως αυτή η στρατηγική έχει μέχρι στιγμής νόημα, αφού,
ρόν σε αυτές τις φωνές να μιλούν επειδή είναι χρήσιμες για
παρά την επέκταση του χαμηλά αμειβόμενου τομέα, οι το-
την ενδυνάμωση του εθνικισμού και επειδή από ιδεολογικής
μείς μεσαίου και υψηλού μισθού δεν έχουν ακόμη πλη-
απόψεως εμποδίζουν τις γερμανικές προσπάθειες επέκτα-
γεί ευθέως. Για να διασφαλίσουν τη βιομηχανική τους βά-
σης. Την ίδια στιγμή η άρχουσα τάξη έχει πλήρη επίγνωση
ση κεφάλαιο και συνδικάτα εξακολουθούν να στηρίζονται
των ορίων τους. Πιθανές κρατικές χρεοκοπίες στην Πορτο-
στην άσκηση επιρροής επί ενός στρώματος υψηλά ειδι-
γαλία, την Ισπανία ή την Ιταλία συζητούνται ανοιχτά ως «χει-
κευμένων εργατών και στη διατήρησή τους σε αδράνεια
ρότερα σενάρια» που θα διαλύσουν τη δομή του σημερινού
κατά το μέγιστο δυνατόν.
ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Κανείς δεν τολμά να εικοτολογή-
σει δημοσίως για τις συνέπειες ενός πιθανού σκασίματος της
χρηματοπιστωτικής φούσκας στην Κίνα.
Τα όρια και τα διλήμματα
του γερμανικού επεκτατικού
μοντέλου
«Όλα έχουν ένα τέλος, μονάχα το λουκάνικο έχει δύο»,
όπως λέει μια λαϊκή γερμανική παροιμία. Τον Μάρτιο του
2011 οι γερμανικές εξαγωγές έφθασαν τα 100 δις ευρώ. Αυ-
τό ήταν το υψηλότερο επίπεδο από το 1950. Όμως, εξίσου
γρήγορα, η αξία των εξαγόμενων προϊόντων έπεσε στα
84,3 δις ευρώ τον επόμενο μήνα, ποσό το οποίο είναι σα-
φώς χαμηλότερο. Τούτο είναι ενδεικτικό του ότι υπάρχουν
όρια στο γερμανικό εξαγωγικό μοντέλο. Η ανοδική πορεία
Η γερμανική αστική τάξη συμφωνεί ομόφωνα ότι πρέ-
της Γερμανίας, η οποία ήταν εξακριβώσιμη έως την άνοιξη
πει να διατηρήσει το ευρώ ως ακρογωνιαία λίθο της
του 2011, εξαρτάται αποκλειστικά από τις εξαγωγές. Αυτή
επεκτατικής της στρατηγικής, αλλά δεν διαθέτει ένα
δεν ήταν αυτοσυντηρούμενη και δεν μπορούσε να δώσει
πραγματικό γενικό σχέδιο γι’ αυτό.
ώθηση στην εσωτερική οικονομία. Το εξωτερικό εμπόριο
από μόνο του μπόρεσε μόνο να δημιουργήσει το αποτέλε- Αυτό είναι ξεκάθαρο. Και αυτό όχι εξαιτίας των σπα-
σμα της οικονομικής ανάπτυξης με έναν πολύ περιορισμέ- σμωδικών ενεργειών της κυβέρνησης Μέρκελ, η οποία,
νο τρόπο. Μέχρι τώρα το γερμανικό κεφάλαιο κατόρθωσε προς το παρόν, φαίνεται ότι περισσότερο οδηγείται παρά
να βρει και να χρησιμοποιήσει αρκετό περιθώριο ελιγμών οδηγεί. Καμία προηγούμενη γερμανική κυβέρνηση δεν έχει
για να οδηγηθεί στα οικονομικά προγράμματα ή τα στάδια χάσει τόσο γρήγορα τη δημοτικότητά της. Ο απολογισμός
οικονομικής ανάκαμψης των χωρών BRIC . Όμως, αυτό το
8
της έως τώρα περιέχει μια σειρά από χρεοκοπίες, συμφο-
περιθώριο γίνεται όλο και πιο περιορισμένο. ρές και κακοτυχίες. Ένας από τους μεγαλύτερους λανθα-
σμένους υπολογισμούς της ήταν ότι δεν κατάλαβε πλήρως
Η παγκόσμια όξυνση της κρίσης θέτει αφόρητες απαι-
το μέγεθος των αραβικών εξεγέρσεων παρά όταν ήταν ήδη
τήσεις στις οικονομίες που εξαρτώνται από τις εξαγω-
πολύ αργά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολύ αδέξιες γερμανι-
γές όπως η Γερμανία.
κές ενέργειες κατά τη διάρκεια της κρίσης στη Λιβύη. Η γερ-
Παρά τη σύγχρονη βιομηχανική της υποδομή, ούτε η μανική αστική τάξη πρέπει να αντλήσει το οδυνηρό δίδαγ-
Γερμανία είναι απρόσβλητη από το πρόβλημα του αυξανό- μα ότι η Μεγάλη Βρετανία μερικές φορές είναι ταχύτερη στις
8 Το αρκτικόλεξο BRIC στην οικονομία αναφέρεται στις χώρες της Βρα- αποφάσεις και στις ενέργειές της από τους Πρώσους και
ζιλίας, της Ρωσίας, της Ινδίας και της Κίνας, οι οποίες θεωρούνται πως ότι η Γαλλία, τώρα και τότε, είναι ένας στρατηγικός εταίρος
βρίσκονται σε ένα παρόμοιο στάδιο πρόσφατα προηγμένης οικονομικής
ανάπτυξης. Το όνομα προέρχεται από τα αρχικά γράμματα των ονομά- που τρέφει φιλοδοξίες για τον εαυτό του. Η Γερμανία βρέ-
των των χωρών (Brazil, Russia, India, China). Συνήθως αναφέρονται θηκε προσωρινά σε μειονεκτική θέση μέσα στον αραβικό
ως «BRICs» ή «χώρες BRIC» ή ως «Μεγάλες Τέσσερεις» (Big Four). κόσμο και πρέπει να επανορθώσει γι’ αυτό της το σφάλμα
(Σ.τ.Μ.)

24

ENZYMO TELIKO.indd 24 6/5/2014 7:03:34 μμ

 Η Γερμανία και η κρίση στην ευρωζώνη: Τα όρια ενός επεκτατικού σχεδίου
σε διεθνή κλίμακα διαμέσου της σκληρής και αποφασιστι- περισσότερο από την άποψη των εμπειριών της αδυναμί-
κής υποστήριξης των θέσεών της. Η σημερινή κυβέρνηση ας. Έως τώρα το κίνημα των «Αγανακτισμένων» δεν κα-
συνασπισμού είναι πολύ ασταθής και μπορεί να πέσει ανά τόρθωσε να αγκυροβολήσει στο γερμανικό έδαφος. Το σε
πάσα στιγμή από την κοινοβουλευτική αντιπολίτευση. Παρ’ ποια έκταση το κίνημα «Καταλάβετε την Γουώλ Στρητ» θα
όλα αυτά, εν όψει της αναταραχής που επικρατεί στις χρη- μπορέσει να αποκτήσει ρίζες στη Γερμανία και να οδηγήσει
ματιστηριακές αγορές, φοβάται να κάνει ένα τέτοιο βήμα. σε μια νέα δυναμική απομένει να ιδωθεί. Με όλους τους πο-
Όπως και να ‘χει, όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι σημαντικές λιτικούς του περιορισμούς μπορεί, ωστόσο, να δράσει ως
μερίδες της άρχουσας τάξης στηρίζονται στη ταχύτερη δυ- αντηχείο για την άρση της απομόνωσης. Μπροστά στις ση-
νατή ενσωμάτωση του SPD στο έργο της διακυβέρνησης. μερινές συνθήκες υπάρχουν όρια στις δυνατότητες για την
ανάπτυξη των επαναστατικών μειοψηφιών.
Ένα από τα πιο επείγοντα σημερινά καθήκοντα είναι
Προοπτικές η έναρξη μιας διαδικασίας πολιτικής αποσαφήνισης
Η εργατική τάξη έχει πληρώσει ένα βαρύ τίμημα από προκειμένου να πραγματοποιηθούν ουσιαστικά βή-
το γερμανικό εξαγωγικό μοντέλο, αλλά έχει επιδείξει ματα προς ένα νέο ξεκίνημα για μια επαναστατική ορ-
μικρή έφεση να υπερασπίσει τον εαυτό της απέναντι γάνωση.
στις επιθέσεις στο βιοτικό της επίπεδο.
Μπροστά στην εντεινόμενη κρίση, ωστόσο, αυτό μπο-
Υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό. Η ανεργία και η Χαρτς- ρεί να αποδειχθεί ένας δραματικός αγώνας απέναντι στον
IV εξακολουθούν να αποτελούν αποτελεσματικά μέσα πει- χρόνο, και οι κομμουνιστές δεν ξεκινούν ακριβώς από τη
θάρχησης. Η διαίρεση της τάξης σε έναν πολύ ασφαλή πυ- θέση εκκίνησης σε αυτόν τον αγώνα.
ρήνα του εργατικού δυναμικού, σε έναν χαμηλόμισθο το-
JW, 1-11-2011
μέα και σε μια μεσαία μερίδα –η οποία όλο και περισσότερο
φθίνει- λειτουργεί ακόμη και θέτει πολλά προβλήματα και Πηγή: http://www.leftcom.org/en/articles/2011-11-01/
germany-and-the-eurocrisis-limits-to-an-expansionist-
αιτήματα για ενότητα και από κοινού αντίσταση. project
Επιπλέον, η γερμανική αστική τάξη έχει έως τώρα κά-
νει το μέγιστο δυνατό για να αποφύγει να επιτεθεί κατά μέ-
τωπο στην εργατική τάξη εν συνόλω. Προχωρούσε και εξα-
κολουθεί να προχωρεί πάρα πολύ έντεχνα, τομέα ανά το-
μέα και κλάδο ανά κλάδο. Δεν έχει μόνο χρησιμοποιήσει με
επιτυχία τις υφιστάμενες διαιρέσεις στο εσωτερικό της ερ-
γατικής τάξης, αλλά έχει δημιουργήσει και νέες. Η μακρά
περίοδος ταξικής ειρήνης έχει αφήσει τα ίχνη της. Υπάρ-
χει μικρή αγωνιστική εμπειρία, ενώ δεν υπάρχει μια εμπε-
δωμένη παράδοση αντίστασης. Οι τάσεις ατομικοποίησης
αυξάνονται όλο και περισσότερο στο εσωτερικό της εργα-
τικής τάξης. Η απώλεια της εργασίας και η ανεργία θεω-
ρούνται συχνά ως προσωπική μοίρα και μερικές φορές ως
αποτέλεσμα προσωπικής αποτυχίας. Είναι αλήθεια ότι η
ιδεολογία της συνεργασίας των «κοινωνικών εταίρων»9 και
της εξασφάλισης της ατομικής θέσης έχει αρχίσει να φθίνει
αλλά εξακολουθεί ακόμα να βρίσκει απήχηση (ειδικά στον
βιομηχανικό πυρήνα του εργατικού δυναμικού). Σήμερα,
όπως και πριν, τα συνδικάτα είναι ο πιο σημαντικός εγγυη-
τής της κοινωνικής ειρήνης του νεκροταφείου. Τα μέλη τους
μειώνονται. Ύστερα από χρόνια πτώσης των μισθών αρχί-
ζει να κάνει σιγά-σιγά την εμφάνισή της κάποια συνειδητο-
ποίηση της πραγματικότητας. Ωστόσο, τα περισσότερα μέ-
λη εγκατέλειψαν τα συνδικάτα εξαιτίας της ανεργίας και λό-
γω πολιτικής και κοινωνικής παθητικότητας. Οι λίγοι αμυντι-
κοί αγώνες των τελευταίων ετών έχουν προσκρούσει πλή-
ρως πάνω στα συνδικάτα. Αποτελούν επεισόδια στα οποία
οι εργάτες που συμμετείχαν σε αυτά τα κρίνουν κυρίως ως
ήττες. Η αύξηση της έντασης της διεθνούς κρίσης παρακο-
λουθείται οπωσδήποτε με ενδιαφέρον και ανησυχία, αλλά
9 Στα γερμανικά “Sozialpartnerschaft” δηλ. η συνεργασία με-
ταξύ των εργαζομένων και των επιχειρηματιών.

25

ENZYMO TELIKO.indd 25 6/5/2014 7:03:35 μμ

 Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
Μια μαρξιστική κριτική του «μαρξισμού»
Δημοσιεύουμε το μεγαλύτερο μέρος του άρθρου της πο-
λιτικής ομάδας Internationalist Perspective θεωρώντας
ότι αποτελεί μια καλή, απλή και περιεκτική κριτική δια-
πραγμάτευση της αποτίμησης της σκέψης του Μαρξ και
της θεωρητικής συνεισφοράς των επιγόνων του, η οποία
εκφράζει τις απόψεις και τους προβληματισμούς μας.
Η κατανόηση της ιστορίας
Χ ρειαζόμαστε μια μαρξιστική κριτική του μαρξισμού,
μια υλιστική κριτική του ιστορικού υλισμού όπως
αυτός αναπτύχθηκε από τους θεωρητικούς της Δεύτε-
ρης Διεθνούς καθώς και από μια κριτική της δογματι-
κής κωδικοποίησής του που πραγματοποίησε η Τρίτη
Διεθνής και διαφύλαξε ευλαβικά ο Στάλιν.1 Πρέπει να
κατανοήσουμε τον μαρξισμό ως ένα τέκνο της εποχής
του. Πράγματι, δεν υπάρχει κανένας λόγος, τουλάχι-
στον από μαρξιστική σκοπιά, για τον οποίον αυτός δεν
θα μπορούσε να διαφύγει από την επίδραση του τρό-
που σκέψης και από την κοινωνική πρακτική της πε-
ριόδου κατά την οποία εμφανίστηκε. Δέχθηκε επιδρά-
σεις από τον Διαφωτισμό, την ιδεολογία της προόδου,
τον χριστιανικό μεσσιανισμό καθώς επίσης και από την
σχεδόν θρησκευτική πίστη στην ικανότητα της επιστή-
μης να γνωρίζει, να εξηγεί και να επιλύει τα πάντα. Δέ-
χθηκε επίσης επιδράσεις από τις αλλαγές που συντε-
λούνταν στον τρόπο παραγωγής κατά τη μετάβασή του
στην εκμηχανισμένη παραγωγή. Η ανάπτυξη της μη-
χανικής τεχνολογίας συνοδεύτηκε από μια μηχανιστι-
κή κοσμοθεώρηση, η οποία θεωρούσε την πραγματι-
κότητα ως έναν σύνθετο μηχανισμό που διέπεται από
τους νόμους της μηχανικής και εξίσωνε την πρόοδο με
την τεχνολογία. Επίσης, εκείνη την περίοδο η οικονομία
αναδείχθηκε πραγματικά σε κινητήρια δύναμη της κοι-
νωνικής εξέλιξης. Η αύξηση της παραγωγής κατέστη
ο κυρίαρχος κοινωνικός στόχος, διαμορφώνοντας την
ιδεολογία και την κοινωνική πρακτική. Το γεγονός αυ-
τό δημιούργησε την πεποίθηση ότι τα πράγματα ήταν
πάντοτε έτσι. Όμως, η συνεχής έμφαση στην παραγω-
γικότητα ήταν, στην πραγματικότητα, μια έμφαση στη
συσσώρευση αξίας2, και, ως εκ τούτου, αφορούσε ει-
1 Σ’ αυτή θα πρέπει να προστεθεί η δογματική κωδικοποίη-
ση του διαλεκτικού υλισμού -η προέλευση της οποίας βρίσκε-
ται στον Ένγκελς, σε κείμενά του όπως η «Διαλεκτική της φύ-
σης»- ο οποίος καθιερώθηκε από «σοβιετικούς» (sic) θεωρη-
τικούς την εποχή του Λένιν και του Στάλιν. Η δογματική κωδι-
κοποίηση του ιστορικού υλισμού -με την ιστορική και τελεο-
λογική της αντίληψη για την ιστορία και τον χυδαίο οικονομι-
κό ντετερμινισμό της- και η δογματική κωδικοποίηση του δι-
αλεκτικού υλισμού -η οποία αποτελεί μια παρωδία του υλι-
σμού, ενός υλισμού φυσιοκρατικού, με τους υποτιθέμενους
«νόμους» του- αποτελούν θεωρητικές αποποιήσεις της διαλε-
κτικής υποκειμένου-αντικειμένου και της ιστορικής ιδιαιτερό-
τητας του καπιταλισμού και επιβάλλουν ένα σύνολο νεκρών
αφαιρέσεων στη φύση.
2 Σε ολόκληρο το κείμενο η αξία έχει πάντοτε την έννοια της
ανταλλακτικής αξίας, δηλαδή της αξίας που έχει ένα εμπόρευ-
26
ENZYMO TELIKO.indd 26
δικά τον τρόπο παραγωγής που βασίζεται στην αξία.
Ο μαρξισμός δέχτηκε αυτές τις επιδράσεις. Όμως,
απηχούσε επίσης και την πάλη του προλεταριάτου
εντός του καπιταλισμού και εναντίον του, και την ανά-
γκη του να καταλάβει πού βρίσκεται και να δει πού βαδί-
ζει. Ο μαρξισμός ουδέποτε προσποιήθηκε ότι είναι μια
ουδέτερη επιστήμη, αλλά τάχθηκε εξαρχής με το μέρος
της εργατικής τάξης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι παρωπί-
δες βγήκαν, η θολούρα έφυγε και η πραγματικότητα έγι-
νε σαφέστερη. Λέγοντας «πραγματικότητα» δεν εννο-
ούμε την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά την υπο-
κειμενική πραγματικότητα της τάξης που δημιουργεί την
αξία, της τάξης από την εκμετάλλευση της οποίας εξαρ-
τάται ο καπιταλισμός και της τάξης που διαθέτει δυνητι-
κά τη δύναμη να τον τερματίσει.
3. Από τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε
ότι ο μαρξισμός είναι ένα έργο εν εξελίξει και ότι η εξέ-
λιξη της συνείδησης είναι μια σύνθετη διαδικασία που
δεν μπορεί να αναχθεί σ’ ένα απλουστευτικό σχήμα.
Όμως, ο παραδοσιακός μαρξισμός έβγαλε τα αντί-
θετα συμπεράσματα.
Αντί να αναγνωρίσει την πολυπλοκότητα της συνεί-
δησης και τον ρόλο του απροόπτου στην ιστορία, τη σύν-
θετη αλληλεπίδραση των ποικίλων κοινωνικών παραγό-
ντων –οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών- στην
ιστορική εκτύλιξη των κοινωνικών σχέσεων, ο παραδο-
σιακός μαρξισμός διαιρεί τον κόσμο σε μια «βάση» -τις
παραγωγικές δυνάμεις, που γίνονται χονδροειδώς αντι-
ληπτές ως υλικές παραγωγικές δυνάμεις, και τις κοινω-
νικές σχέσεις που αυτομάτως αυτές δημιουργούν- και
ένα «εποικοδόμημα». Όλα τα άλλα, όλες οι άλλες εκδη-
λώσεις της ανθρώπινης σκέψης και αλληλεπίδρασης
προσδιορίζονται μονομερώς από τη βάση. Έτσι, ενώ ο
παραδοσιακός μαρξισμός διακηρύσσει ότι η ταξική πά-
λη είναι η κινητήρια δύναμη της ιστορίας, φρονεί ότι η
ταξική πάλη είναι αποτέλεσμα της αυτοτελούς ανάπτυ-
ξης των παραγωγικών δυνάμεων. Έτσι, θεωρεί αυτή
την ανάπτυξη ως την πραγματική κινητήρια δύναμη της
ιστορίας.3 Αυτό καθιστά πολύ απλό το ζήτημα περί του
πώς η συνείδηση μπορεί να εξελιχθεί έως το σημείο της
πραγματοποίησης του κομμουνισμού. Η ανάπτυξη των
μα ως αντικείμενο ανταλλαγής, αγοραπωλησίας, και όχι ως
αξία χρήσης, δηλαδή ως προϊόν που ικανοποιεί μια οποιαδή-
ποτε ανάγκη. (Σ.τ.Μ.)
3 Ενώ ο Ένγκελς, για παράδειγμα, επεχείρησε να μετριάσει
τον ωμό οικονομικό ντετερμινισμό αυτής της αντίληψης, ανα-
γνωρίζοντας τον ρόλο των άλλων παραγόντων που παραβλέ-
φθηκαν σε πολλά κείμενα λόγω έλλειψης χρόνου, χώρου και
ευκαιριών. Αυτή η απόχρωση απουσίαζε από τα κείμενα του
παραδοσιακού μαρξισμού της Δεύτερης και της Τρίτης Διε-
θνούς. Η απουσία αυτή φανερώνει την ανικανότητα του «ορ-
θόδοξου μαρξισμού» να ξεφύγει από τον ντετερμινισμό μέσα
στον οποίο είναι παγιδευμένος.
6/5/2014 7:03:36 μμ

παραγωγικών δυνάμεων θα φροντίσει γι’ αυτό. Οι πιο
συνεπείς υποστηρικτές αυτού του δογματικού ιστορικού
υλισμού είναι οι συμβουλιακοί κομμουνιστές4, οι οποίοι
πιστεύουν ότι η πολιτική οργάνωση, εφόσον αποτελεί
στοιχείο του «εποικοδομήματος», δεν μπορεί να ασκή-
σει καμία επίδραση πάνω στην ιστορία, αφού η κοινω-
νία καθορίζεται αποκλειστικά από τη «βάση», η οποία
επιβάλλει νέες κοινωνικές σχέσεις όταν η εξέλιξή της το
απαιτεί. Έτσι, αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να αφή-
σουμε την ιστορία να ακολουθήσει την πορεία της.
Αντί να αναγνωρίσει ότι ο μαρξισμός ήταν και είναι
ένα έργο εν εξελίξει, ο παραδοσιακός μαρξισμός,
υπό την καθοδήγηση του Ένγκελς, του Κάουτσκι,
του Λένιν και άλλων, μετατράπηκε σε ένα κλειστό
και αύταρκες σύστημα σκέψης που εξηγεί το παν.
Μετέτρεψαν τον μαρξισμό σε ιδεολογία, σε μια ψευ-
δοεπιστήμη που βασίζεται στην προϋπόθεση ότι το μέλ-
λον εμπεριέχεται ήδη στο παρελθόν και, επομένως, ότι
είναι αναπόφευκτο∙ ότι ολόκληρη η ιστορία πραγματο-
ποιήθηκε όπως πραγματοποιήθηκε, επειδή έπρεπε να
πραγματοποιηθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο∙ ότι ολόκληρη η
ιστορία αποτελεί μια προετοιμασία για τη στιγμή κατά την
οποία οι παραγωγικές δυνάμεις δεν θα μπορούν πλέον
να αναπτυχθούν εντός του καπιταλισμού και, με τον τρό-
πο αυτό, θα επιβάλλει τον σοσιαλισμό. Μια τέτοια αντί-
ληψη της ιστορίας, η οποία εξελίσσεται με βάση μία και
μοναδική αρχή ή αιτία, έχει περισσότερα κοινά με ιδεαλι-
στικές και μεταφυσικές φιλοσοφίες παρά με τον υλισμό,
ο οποίος βασίζεται στις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις
των ανθρωπίνων όντων και τις ιστορικές συνθέσεις που
δημιουργούν με την εργασία και την πράξη τους.
Το όλο πρόβλημα εκκινεί από την επιστημολογία5 του
παραδοσιακού μαρξισμού, δηλαδή την απάντησή του
στο ερώτημα περί του πώς τα ανθρώπινα όντα γνωρίζουν
τον κόσμο, τόσο τον κοινωνικό όσο και τον φυσικό. Ο Έν-
γκελς, ο οποίος καταπιάστηκε με αυτό το πλέγμα θεμά-
των σε μια σειρά κλασσικών κειμένων, ήταν πεπεισμέ-
νος ότι η θεωρία της αντανάκλασης της συνείδησης6 που
4 Ο «συμβουλιακός κομμουνισμός» είναι ρεύμα της κομμουνι-
στικής αριστεράς που απορρίπτει το επαναστατικό κόμμα ως
οργάνωση πρωτοπορίας και υποστηρίζει την άμεση αυτοορ-
γάνωση της εργατικής τάξης σε συμβούλια, τα οποία θα απο-
τελέσουν τον πυρήνα της μελλοντικής εργατικής εξουσίας. Για
μια εκτενή ανάλυση αυτής της αντίληψης βλ. Άντον Πάνεκουκ,
Τα εργατική συμβούλια, μτφ. Θέμις Μιχαήλ, Ελεύθερος Τύ-
πος, Αθήνα, 1996. (Σ.τ.Μ.)
5 Στις αγγλοσαξωνικές χώρες ο όρος «επιστημολογία»
(epistemology) σημαίνει γενικά τη μελέτη ή την επιστήμη της
γνώσης, κυρίως με την έννοια των αισθητηριακών προϋπο-
θέσεων της γνωστικής δύναμης του ανθρώπου. Κατά συνέ-
πεια, ταυτίζεται ουσιαστικά με τη θεωρία της γνώσης (theory
of knowledge), τον κλάδο της φιλοσοφίας που έχει ως αντικεί-
μενο της έρευνάς του τη μελέτη του προβλήματος της γνώσης,
τη δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει τον κόσμο. (Σ.τ.Μ.)
6 Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η ανθρώπινη συνείδηση αποτε-
λεί αντανάκλαση του υλικού αντικειμενικού κόσμου. Ενδεικτι-
κά, ο Ένγκελς αναφέρει: «Η λεγόμενη αντικειμενική διαλεκτική
δεσπόζει σ’ ολόκληρη τη φύση και η λεγόμενη υποκειμενική δι-
αλεκτική, η διαλεκτική σκέψη, είναι απλώς η αντανάκλαση της
ENZYMO TELIKO.indd 27
Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
είχε επεξεργαστεί εγγυάται μια ορθή γνώση του «πραγ-
ματικού κόσμου»∙ θέση την οποία επανέλαβε ο Λένιν στο
κλασσικό του έργο «Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός»7.
Αυτό που αγνόησαν ο Ένγκελς, ο Λένιν και ο πα-
ραδοσιακός μαρξισμός είναι ότι το ανθρώπινο ον
δεν βρίσκεται έξω από τον κόσμο, οπότε η σκέψη
του θα ήταν μια απλή αντανάκλαση της εξωτερικής
πραγματικότητας, αλλά βρίσκεται μέσα στον κό-
σμο και δρα ως ενεργός και συνειδητός παράγο-
ντας που διαμορφώνεται και εξελίσσεται ιστορικά.
Στην πρώτη από τις «Θέσεις για τον Φόυερμπαχ» ο
Μαρξ επικρίνει αυτή την «αντικειμενική» αντίληψη, λέγο-
ντας ότι αυτή «αντιλαμβάνεται το πράγμα (Gegenstand),
την πραγματικότητα, τον αισθητό κόσμο (Sinnlichkeit)
μόνο με τη μορφή του αντικειμένου (Objekt) ή με τη συ-
γκεκριμένη μορφή της εποπτείας (Anschauung) και όχι
σαν ανθρώπινη συγκεκριμένη δράση, σαν πράξη, όχι
υποκειμενικά».8 Όμως, αυτή η προσέγγιση διαμόρ-
φωσε τον παραδοσιακό μαρξισμό και πέρασε και στην
ιστορική κομμουνιστική αριστερά. Μαζί μ’ αυτήν ήρθαν
και ισχυρισμοί περί της επιστημονικής γνώσης του πα-
ρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος.
Ο χυδαίος οικονομικός ντετερμινισμός σε συνδυ-
ασμό με την εγελιανή τελεολογική αντίληψη της
ιστορίας -την ύπαρξη ενός γενικού σκοπού στην
ιστορία, ενός «τελικού σκοπού του κόσμου»-
διαμόρφωσαν το σύστημα των πεποιθήσεων του
παραδοσιακού μαρξισμού βάσει ενός δόγματος
σύμφωνα με το οποίο η ανθρωπότητα είναι προο-
ρισμένη για τον κομμουνισμό∙
ότι κάθε τρόπος παραγωγής, όπως αυτός έχει συντελεστεί
στη Δυτική Ευρώπη, είναι ένα αναγκαίο σκαλοπάτι προς
αυτόν τον σκοπό∙ ότι η κινητήρια δύναμη της κοινωνικής
εξέλιξης είναι πάντοτε η ανάπτυξη των παραγωγικών δυ-
νάμεων, η οποία πραγματοποιείται μέσα σε μια δοσμένη
κοινωνία κατά τον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, και η οποία,
στη συνέχεια, υποκινεί την ταξική πάλη, η οποία οδηγεί σ’
έναν νέο, πιο αναπτυγμένο τρόπο παραγωγής, και ούτω
καθεξής, έως την έλευση του κομμουνισμού.9
κίνησης που συντελείται με αντιθέσεις…» (Φρίντριχ Ένγκελς,
Διαλεκτική της φύσης, σ. 189, μτφ. Ευτύχης Μπιτσά-κης, εκ-
δόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1985). (Σ.τ.Μ.)
7 Το βιβλίο κυκλοφορεί στα ελληνικά: Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τό-
μος 18 («Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός»), εκδόσεις «Σύγ-
χρονη Εποχή». (Σ.τ.Μ.)
8 Κ. Μαρξ, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, περιλαμβάνεται στο
Φρίντριχ Ένγκελς, «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος
της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας», σ. 67, Εκδόσεις «Σύγ-
χρονη Εποχή», Αθήνα, 1984. (Σ.τ.Μ.)
9 Ενώ η τελεολογία στην ιστορία και οι καταβολές της στη
φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ πρέπει να απορριφθούν,
ο ίδιος ο Χέγκελ στη «Λογική» του αναγνωρίζει την ύπαρξη
μιας «περιορισμένης τελεολογικής σκοπιάς» σε αντίθεση με
μια σκοπιά υπερβατολογική. Οι σκοποί τίθενται από προσω-
ρινά συγκεκριμένα ανθρώπινα όντα μέσα στις κοινωνικές τους
σχέσεις και τις παραγωγικές διαμεσολαβήσεις τους με τον φυ-
σικό κόσμο. Η ανθρώπινη πράξη, επομένως, ενέχει μια ορι-
27
6/5/2014 7:03:37 μμ
 Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
Η αντίληψη αυτή χαρακτηρίζεται από παραγωγισμό,
από την πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η ανάπτυξη
των παραγωγικών δυνάμεων είναι εξ ορισμού προοδευ-
τική και ότι ο καπιταλισμός είναι προοδευτικός όσο εξα-
κολουθεί να αναπτύσσει τις παραγωγικές δυνάμεις. Αυ-
τό σημαίνει ότι οι κομμουνιστές πρέπει να υποστηρίζουν
τον καπιταλισμό όσο αυτός αναπτύσσει τις παραγωγι-
κές δυνάμεις (οι οποίες γίνονται στενά αντιληπτές ως μη-
χανήματα και τεχνολογία). Συνεπάγεται επίσης την αντί-
ληψη ότι ο σοσιαλισμός απελευθερώνει τις παραγωγι-
κές δυνάμεις από τον καπιταλισμό προκειμένου αυτές
να μπορέσουν ν’ αναπτυχθούν παραπέρα και μια αντί-
ληψη που θεωρεί την επιστήμη και την τεχνολογία που
δημιουργούν αυτές τις παραγωγικές δυνάμεις ως ουδέ-
τερα εργαλεία της Προόδου, χωρίς να διαθέτουν οι ίδιες
ταξικό περιεχόμενο, ώστε να μπορούν άνετα να χρησι-
μοποιηθούν σε μια σοσιαλιστική κοινωνία.
4. Η κριτική που ασκούμε στον «ιστορικό υλισμό» και
στη δογματική του κωδικοποίηση δεν σημαίνει απόρρι-
ψη του υλισμού ή των ιστορικών διαστάσεων που προ-
σλαμβάνουν οι κοινωνικοί σχηματισμοί. Η βασική αντί-
ληψη σύμφωνα με την οποία οι υλικές συνθήκες καθορί-
ζουν την ανθρώπινη κοινωνία και ότι σε αυτές τις υλικές
συνθήκες πρέπει να στραφούμε για να δούμε τη δυνα-
τότητα της κοινωνικής αλλαγής, εξακολουθεί να ισχύει.
Όμως, η συνείδηση δεν είναι ένα στοιχείο του εποι-
κοδομήματος που αποτελεί απλώς μια αντανάκλα-
ση της οικονομικής βάσης. Είναι από μόνο του μια
υλική δύναμη, η οποία αποκτά χειροπιαστή υπό-
σταση με την ανθρώπινη πράξη.
Οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα, τα οποία, διαμέ-
σου της αλληλεπίδρασής τους τόσο με τη φύση όσο και
μεταξύ τους, δημιουργούν τον δικό τους κόσμο και φτιά-
χνουν τη δικιά τους ιστορία. Οι επιλογές που κάνουν, οι
πεποιθήσεις τις οποίες ασπάζονται, η κατανόηση που
αναπτύσσουν και οι απρόβλεπτες εξελίξεις που εμπερι-
έχονται σε μια τέτοια σύνθετη πραγματικότητα, όλα αυτά
διαμορφώνουν αυτόν τον κόσμο, όπως ακριβώς και τα
χαρακτηριστικά των παραγωγικών δυνάμεων.
Η κριτική που ασκούμε στην τελεολογία των σταδίων
δεν συνεπάγεται άρνηση της συνέχειας μεταξύ διαφορετι-
κών ιστορικών περιόδων, μεταξύ διαφορετικών μορφών
κοινωνίας. Οι λόγοι στους οποίους οφείλεται η εμφάνιση
μιας νέας κοινωνίας συνδέονται προφανώς με τα εμπόδια
που αντιμετώπιζε η παλιά κοινωνία καθώς επίσης και με
τις δυνατότητες που αυτή δημιούργησε. Όμως, αυτό δεν
σημαίνει πως ό,τι συνέβη, συνέβη επειδή έπρεπε να συμ-
βεί: ότι, δηλαδή, ο «πρωτόγονος κομμουνισμός» έπρεπε
να οδηγήσει στη δουλοκτητική κοινωνία, η οποία έπρε-
πε να οδηγήσει στον φεουδαλισμό, ο οποίος έπρεπε να
οδηγήσει στον καπιταλισμό, ο οποίος πρέπει να οδηγή-
σμένη τελεολογική σκοπιά, ακόμη κι αν αυτή αποκλείει την τε-
λεολογία από τη ίδια την ιστορική διαδικασία. [βλ. Georg W.F.
Hegel, Η επιστήμη της λογικής, σ. 416-432, μτφ. Γιάννης Τζα-
βάρας, εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννινα, 1991. (Σ.τ.Μ.)].
28
ENZYMO TELIKO.indd 28
σει στον κομμουνισμό. Άλλα μέρη ακολούθησαν διαφο-
ρετικό δρόμο από αυτόν που ακολούθησε η Δυτική Ευ-
ρώπη. Πράγματι, η εμφάνιση του καπιταλισμού στη Δυτι-
κή Ευρώπη ήταν μια ιστορική ιδιομορφία, η οποία οφείλε-
το σε ένα πλέγμα τυχαίων ιστορικών παραγόντων, πολιτι-
κών, ιδεολογικών όσο και οικονομικών.
Δεν υπονοούμε ότι όλα γίνονται κατά τύχη. Μερι-
κά πράγματα ασφαλώς ναι, αλλά υπάρχουν φαινόμε-
να που είναι προβλέψιμα, αν καταλάβουμε τι είναι αυ-
τό που τα κινεί. Όμως, το να αναγάγουμε ολόκληρη την
ανθρώπινη ιστορία σε μια μοναδική αιτιακή αλυσίδα,
όπως κάνει η θεωρία των σταδίων του παραδοσιακού
μαρξισμού, δεν αντέχει σε μια υλιστική κριτική.
Διαφορετικές αιτιακές αλυσίδες προκαλούν προ-
βλέψιμα αποτελέσματα, αλλά αναμιγνύονται μεταξύ
τους με τρόπους που καθιστούν την όλη εξέλιξη απρό-
βλεπτη. Το απρόοπτο διαμορφώνει την ιστορία όσο και
το αναγκαίο. Λέγοντας «απρόοπτο» δεν εννοούμε κά-
τι τυχαίο ή δίχως αιτία, αλλά εννοούμε ότι η αιτία παρα-
μένει εξωτερική ως προς το φαινόμενο ή ότι το απρόο-
πτο φαινόμενο είναι το αποτέλεσμα μιας σύγκλισης με-
ταξύ δύο ή πολλών αναγκαίων αλλά ασύνδετων μεταξύ
τους γεγονότων. Ένα τεχνολογικό δημιούργημα που εί-
ναι αποτέλεσμα μιας αιτιακής αλυσίδας μπορεί να έρθει
σε επαφή με ένα πολιτικό γεγονός που είναι αποτέλε-
σμα μιας διαφορετικής αιτιακής αλυσίδας, τα γεγονότα
αυτά να συγχωνευτούν και να προκαλέσουν ένα απρό-
οπτο γεγονός. Το απρόοπτο γεγονός δεν είναι αποτέλε-
σμα κανενός από τα δύο προηγούμενα γεγονότα (ή δεν
εμπεριέχεται σ’ αυτά), τα οποία αποτελούν δυο ξεχωρι-
στές αιτιακές αλυσίδες, αλλά προκαλείται μονάχα από
τη σύγκλισή τους.
Η θεωρία των σταδίων του παραδοσιακού μαρξι-
σμού είναι ουσιαστικά μια αναγωγική ερμηνεία της
δυτικοευρωπαϊκής ιστορίας που έχει μετατραπεί
σε καθολικό νόμο.
Εάν υπήρχε ένας τέτοιος καθολικός νόμος, θα υπήρ-
χε μια αιτιακή ενότητα κάθε μετάβασης από τον έναν
τρόπο παραγωγής και από τον έναν κοινωνικό σχηματι-
σμό στον άλλο. Στην πραγματικότητα, οι αιτίες είναι δια-
φορετικές και ιδιαίτερες για κάθε μετάβαση. Όσον αφο-
ρά επίσης το μέλλον, διαφορετικοί δρόμοι είναι δυνα-
τοί. Είναι αλήθεια ότι το ανθρώπινο γένος βρίσκεται αντι-
μέτωπο με το δίλημμα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα»,
αλλά, στην πραγματικότητα, είναι αδύνατον να προβλέ-
ψουμε τι σημαίνουν αυτοί οι γενικοί όροι και καμία από
αυτές τις δυνατότητες δεν είναι αναπόφευκτη.
Η κριτική που ασκούμε στον παραγωγισμό δεν θα
πρέπει να ερμηνευθεί ως άρνηση της σημασίας των
παραγωγικών δυνάμεων και της παραγωγικότητας, οι
οποίες καθιστούν δυνατή τη διαμόρφωση της κοινω-
νίας και τη δημιουργία των συνθηκών για την αλλα-
γή της. Όμως, αποτελεί απόρριψη της παραδοσιακής
μαρξιστικής τελεολογικής αφήγησης της ιστορίας τους
6/5/2014 7:03:38 μμ

και απόρριψη της αντίληψης ότι η ανάπτυξή τους ση-
μαίνει εξ ορισμού πρόοδο για την ανθρωπότητα. Απο-
τελεί απόρριψη της άποψης ότι η επιστήμη και η τε-
χνολογία είναι ταξικά ουδέτερες και ευχερώς εφαρμό-
σιμες στον μετακαπιταλιστικό κόσμο. Μακάρι τα πράγ-
ματα να ήταν τόσο απλά. Στην πραγματικότητα, αντί
να είναι προοδευτική, η ανάπτυξη των παραγωγικών
δυνάμεων έχει ορισμένες φορές -και ειδικά τον τελευ-
ταίο αιώνα όπου η καταστροφή έχει καταστεί συστατι-
κό στοιχείο του κύκλου ανάπτυξής τους- γίνει οπισθο-
δρομική, προκαλώντας φρίκη και δεινά σε πρωτοφα-
νή κλίμακα. Είναι αλήθεια ότι κατά την ίδια περίοδο η
ανάπτυξη αυτή έχει δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες
για τη μετάβαση στον μετακαπιταλισμό, στον κομμου-
νισμό. Ταυτόχρονα, όμως, έχει επιδεινώσει αυτές τις
συνθήκες, κατά πρώτο λόγο ως προς τις συνέπειες
που έχει στο φυσικό μας περιβάλλον.
Εάν η ανθρωπότητα εξακολουθήσει να αφήνει τις
παραγωγικές δυνάμεις να αναπτύσσονται μέσα
στο πλαίσιο του καπιταλισμού, μπορεί κάλλιστα να
αυτοκαταστραφεί.
Όμως, είναι επίσης αλήθεια ότι η ανάπτυξη αυτή έχει
δημιουργήσει μια γιγάντια παραγωγικότητα που αποτε-
λεί μια υπόσχεση για το ότι μπορεί να καλυφθούν οι ανά-
γκες όλων των ανθρώπων. Έχει δημιουργήσει μια απί-
στευτα κοινωνικοποιημένη, αλληλένδετη και διεθνοποι-
ημένη διαδικασία παραγωγής. Μια διαδικασία παγκό-
σμιας συνεργασίας που έχει γεννήσει τον «συλλογικό
εργάτη», της οποίας οι συγκεκριμένοι όροι εμπεριέχουν
τόσο τη δυνατότητα όσο και την αναγκαιότητα της επα-
νάστασης. Έχει δημιουργήσει μια παραγωγή που απαι-
τεί πολύ λίγο χρόνο εργασίας και, ενώ αυτό είναι ολέ-
θριο για μια κοινωνία που μετρά τον πλούτο με τον ερ-
γάσιμο χρόνο, μας επιτρέπει να συλλάβουμε τον πλού-
το με διαφορετικό τρόπο και, ως εκ τούτου, να συλλά-
βουμε την εργασία διαφορετικά, για να δώσουμε τέλος
στην αλλοτριωτική, ανιαρή και εξευτελιστική εργασία και
να την αντικαταστήσουμε μια μεστή νοήματος, δημιουρ-
γική και κοινωνική δραστηριότητα. Έχουν βελτιώσει αυ-
τές και άλλες συνθήκες τα τελευταία 100 χρόνια. Όμως,
το να αποκαλεί κανείς αυτή την εποχή «πρόοδο» απο-
τελεί μια ύβρη έναντι τόσων εκατοντάδων χιλιάδων αν-
ENZYMO TELIKO.indd 29
Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
θρώπων που πέθαναν σε πολέμους και ολοκαυτώμα-
τα αλλά και έναντι δισεκατομμυρίων ανθρώπων που δι-
ήγαν και διάγουν μια άθλια ζωή αποφεύξιμου πόνου. Η
«βαρβαρότητα» δεν είναι κάτι που πρόκειται να συμβεί
κάποια στιγμή στο μέλλον. Ήδη λαμβάνει χώρα αυτή τη
στιγμή ένα παγκόσμιο ολοκαύτωμα. Βρίσκεται ακόμη σε
ένα πρώιμο στάδιο. Τα πράγματα μπορούν να γίνουν
κατά πολύ χειρότερα. Όμως, μπορεί επίσης αυτή η πο-
ρεία προς τον όλεθρο να σταματήσει. Το μέλλον είναι
απροσδιόριστο.
Το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα
δεν είναι ότι ο καπιταλισμός εμποδίζει την ανάπτυξη
των παραγωγικών δυνάμεων. Το πρόβλημα είναι ότι
διαμορφώνει αυτή την εξέλιξη μ’ έναν τρόπο που μας
οδηγεί στην αυτοκαταστροφή. Η επιστήμη και η τεχνο-
λογία δεν είναι ουδέτερες, αλλά προσδιορίζονται βα-
θιά από την αξία. Η λογική της αξίας είναι αυτή που
τις κάνει τόσο απίστευτα καταστροφικές και αλλοτριω-
τικές. Δεν καθορίζει μοναχά τον σκοπό για τον οποίο
χρησιμοποιούνται αλλά επίσης το περιεχόμενο και τη
δομή τους. Η επιστήμη και η τεχνολογία που έχουν
ιστορικά εξελιχθεί και o εργαλειακός ρόλος στον οποί-
ον έχουν προσδεθεί μπορούν να διαχωριστούν από
τον εξαναγκασμό στη συσσώρευση10 και στην υποτα-
γή της ζωντανής στη νεκρή εργασία, που είναι τα χα-
ρακτηριστικά γνωρίσματα του καπιταλισμού. Όχι μό-
νο η επιστήμη και η τεχνολογία χρησιμοποιούνται για
τη διεύρυνση της εμπορευματικής παραγωγής, αλλά
η ίδια η έννοια του εμπορεύματος συνδέεται άμεσα με
τον διαχωρισμό μεταξύ διανοητικής και σωματικής ερ-
γασίας, πάνω στον οποίο στηρίζεται ο καπιταλισμός,
και στην έννοια της καθαρής επιστημονικής δραστη-
ριότητας. Η επιστήμη όχι μόνο δεν είναι κοινωνικά ου-
δέτερη, αλλά, αυτή καθαυτήν, συνδέεται με την κεντρι-
κή έννοια που καθορίζει τη διαδικασία της παραγω-
γής και της ανταλλαγής εμπορευμάτων. Η επιστήμη
και η τεχνολογία έχουν γίνει τα μέσα δια των οποίων
αναπαράγεται η αξία, τόσο στα εμπορεύματα όσο και
στα ανθρώπινα μυαλά. Όμως, και εδώ επίσης απορ-
ρίπτουμε τον ντετερμινισμό και, άρα, την ιδέα ότι ο αν-
θρώπινος νους απλώς διαμορφώνεται από την τεχνο-
λογία που χρησιμοποιεί. Η σχέση είναι πιο σύνθετη.
Η επιστήμη και η τεχνολογία είναι επίσης πιο σύνθε-
τες. Ακόμη κι αν αυτές διαμορφώνονται από την αξία
διαθέτουν, όπως και όλα τα άλλα πεδία της ανθρώπι-
νης πράξης, μια δική τους δυναμική και έτσι έχουν μια
σχετική αυτονομία, ακόμη και σήμερα. Όπερ σημαίνει
ότι η ανάπτυξή τους εμπεριέχει πλευρές με τις οποίες
ο καπιταλισμός ενισχύει την κυριαρχία του, όπως επί-
σης και πλευρές που ευνοούν την αντίσταση απένα-
ντί του και την αντικατάστασή του. H ομάδα μας ανέλυ-
σε κάπως λεπτομερέστερα αυτό το γεγονός αναφορι-
κά με την τεχνολογία της πληροφορικής. Δεν προσυ-
10 Δηλαδή η συσσώρευση του κεφαλαίου. (Σ.τ.Μ.)
29
6/5/2014 7:03:39 μμ
 Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
πογράφουμε τη θεωρία του «λευκού χάρτη»11 [tabula
rasa], σύμφωνα με την οποία η μετακαπιταλιστική κοι-
νωνία θα καταργήσει όλη την υπάρχουσα επιστήμη
και τεχνολογία και θα ξεκινήσει από την αρχή. Πιστεύ-
ουμε ότι θα πραγματοποιηθεί μια επανάσταση στον
χώρο της επιστήμης και της τεχνολογίας που δεν θα
σχετίζεται μονάχα με τον σκοπό και τη χρήση τους αλ-
λά με την ίδια τη φύση τους.
Κατανοώντας την αξία
5. Η έννοια της αξίας αποτελεί τον πυρήνα της αντί-
ληψης του Μαρξ για τον καπιταλισμό και για τη δυνατό-
τητα υπέρβασής του. Δεν ήταν ο πρώτος που παρατή-
ρησε ότι στην καπιταλιστική κοινωνία ο πλούτος, ενώ
λαμβάνει τη μορφή αγαθών και χρήματος, στην πραγ-
ματικότητα είναι κάτι άλλο: (αφηρημένος) χρόνος εργα-
σίας. Συγκρίνοντας τον μέσο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο
εργασίας για την παραγωγή προϊόντων η αγορά οργα-
νώνει την ανταλλαγή τους και κατ’ αυτόν τον τρόπο προ-
σανατολίζει την παραγωγή. Οι θεμελιωτές της «κλασσι-
κής» αστικής πολιτικής οικονομίας, Άνταμ Σμιθ και Ντέ-
ιβιντ Ρικάρντο, είχαν ήδη καταλήξει σε αυτό το συμπέ-
ρασμα. Ο Μαρξ συμφώνησε μαζί τους, αλλά κατέδει-
ξε και τις συνέπειές του: τη διαφορά μεταξύ της αξίας
του εμπορεύματος «εργατική δύναμη» και της αξίας των
εμπορευμάτων που αυτή παράγει, δηλαδή την υπερα-
ξία, ως βάση του καπιταλιστικού συστήματος, ενός συ-
στήματος νόμιμης ληστείας.
Αυτό το τμήμα της ανάλυσης του Μαρξ ενστερνί-
στηκε και ο κλασσικός μαρξισμός. Όμως, ανήγαγε τη
θεωρία της αξίας σε μια κριτική της κλοπής. Η αξία θε-
ωρήθηκε η πραγματική, εσωτερική ουσία του εμπο-
ρεύματος, μέρος του οποίου κλέβεται από τους καπι-
ταλιστές. Ο σοσιαλισμός, επομένως, επιστρέφει αυτό
το κλεμμένο μέρος στον νόμιμο ιδιοκτήτη του, την ερ-
γατική τάξη. Αυτός ο «σοσιαλισμός» δεν αξιώνει την
κατάργηση της μισθωτής εργασίας, του χρήματος και
του κεφαλαίου. Ζητεί απλώς οι «εκπρόσωποι» της ερ-
γατικής τάξης (το κόμμα, το κράτος, τα εργατικά συμ-
βούλια) να αποφασίζουν πώς και με ποιες μορφές θα
συσσωρεύεται η αξία (πάντοτε, βεβαίως, «προς όφε-
λος της εργατικής τάξης»). Σε αντίθεση με αυτή την
κριτική μιας συγκεκριμένης μορφής ιδιοκτησίας, η θε-
ωρία της αξίας του Μαρξ, η οποία επισκιάστηκε από
τον κλασσικό μαρξισμό, αποτελεί κριτική της ιδιοκτη-
σίας αυτή καθαυτήν.
11 Με τον όρο «λευκός χάρτης» ή «λευκός πίνακας» δηλώ-
νεται η κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής κατά τη στιγμή της
γέννησής του. Η ψυχή του ανθρώπου όταν γεννιέται θεωρείται
εντελώς κενή παραστάσεων και ιδεών κι έτσι μοιάζει με λευκό
άγραφο χάρτη ή πίνακα. Πάνω σ’ αυτή εγγράφονται οι αντιλή-
ψεις και τα βιώματα που διαμορφώνει ο άνθρωπος υπό την
επίδραση του κόσμου που τον περιβάλλει διαμέσου των αι-
σθήσεών του. Υποστηρικτές αυτής της θεωρίας υπήρξαν κατά
την αρχαιότητα οι στωικοί και κατά τα νεώτερα χρόνια ο Τζων
Λοκ. (Σ.τ.Μ.)
30
ENZYMO TELIKO.indd 30
Έτσι, ενώ ο παραδοσιακός μαρξισμός εστιάζει στη
διανομή του πλούτου, η θεωρία του Μαρξ για την
αξία εστιάζει στην παραγωγή του πλούτου και στις
κοινωνικές σχέσεις με βάση τις οποίες η αφηρημέ-
νη εργασία μπορεί να αποσπαστεί από τον συλλο-
γικό εργάτη.
Η θεώρηση της αξίας ως πραγματικής και διιστορι-
κής ουσίας όλων των προϊόντων της εργασίας προέρ-
χεται από τον Σμιθ. Ο Μαρξ μπορεί να την είχε αποδε-
χθεί στην αρχή, αλλά στη συνέχεια προέβη σε μια βα-
θύτερη ανάλυση, με την οποία κατέστησε σαφές ότι η
αξία μετατρέπεται σε εσωτερική ουσία των πραγμάτων
μονάχα όταν αυτή καταστεί ο σκοπός της παραγωγής
τους. Ενώ το χρήμα, η ατομική ιδιοκτησία, η συσσώρευ-
ση αγαθών και η αγορά υπήρχαν πριν από τον καπιτα-
λισμό, χρειάστηκε η εμπορευματοποίηση της εργατικής
δύναμης για να αναδειχθεί η αξία σε οργανωτική αρχή
της κοινωνίας και να πρέπει να συσσωρεύεται εις το δι-
ηνεκές επί ποινή οικονομικού θανάτου.
Ενώ ο Σμιθ είδε την αξία ως φυσικό φαινόμενο που
αντικατοπτρίζει την ίδια την ανθρώπινη φύση, για τον
Μαρξ η αξία είναι το ιστορικά συγκεκριμένο προϊόν των
καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων και στηρίζεται
στην ιστορικά συγκεκριμένη κοινωνική μορφή της αφη-
ρημένης εργασίας ως μέτρο και ουσία του πλούτου. Εί-
ναι ένας συγκεκριμένος τρόπος αντίληψης των πραγ-
μάτων και ένα είδος ανθρωπίνων σχέσεων που αναφύ-
ονται σ’ έναν ιδιαίτερο χρόνο και τόπο και εξαπλώνονται
σαν ιός, εξαιτίας της κατακτητικής δύναμης της παρα-
γωγικότητας που προκάλεσαν.
Είναι «πραγματική»;
Τα πράγματα είναι αληθινά, οι άνθρωποι είναι πραγ-
ματικοί. Η αξία αναγάγει τα πράγματα και τους ανθρώ-
πους σε μια ποσότητα χρήματος, δηλαδή σε μια ποσό-
τητα χρόνου αφηρημένης εργασίας, αλλά ούτε τα πράγ-
ματα ούτε οι άνθρωποι έχουν αντικειμενικές ποιότητες
που τα προσδιορίζουν ανεξάρτητα από την αξία τους.
Υπό αυτή την έννοια η αξία δεν είναι πραγματική: καμία
μικροσκοπική εξέταση ή χημική ανάλυση δεν μπορεί να
αποκαλύψει την αξία που περιέχει ένα εμπόρευμα. Δεν
είναι πραγματική, υπό την έννοια ότι αυτή δεν μπορεί
να υπάρξει έξω από τον νου των ανθρώπων, όπως η
γλυκύτητα ενός ώριμου φρούτου ή ο ήχος ενός δέντρου
που πέφτει ή ο καιρός. Και όντως μοιάζει με τον καιρό.
Ακολουθεί τη δικιά του δυναμική, έχει τους δικούς της
νόμους, τους οποίους ο άνθρωπος προσπαθεί να ελέγ-
ξει προς όφελός του, αλλά στον οποίον τελικά ο άνθρω-
πος υποτάσσεται, δίχως άλλη επιλογή από το να υφί-
σταται τις επιπτώσεις του. Το γεγονός αυτό μας φέρνει
αντιμέτωπους με μια εξωτερική κατάσταση, με ένα αντι-
κειμενικό γεγονός, το οποίο, ωστόσο, είναι ένα ανθρώ-
πινο δημιούργημα. Έτσι, την αποκαλούμε «πραγματι-
κή» ή «αντικειμενική αφαίρεση».
6/5/2014 7:03:42 μμ

Η πραγματικότητα της αξίας έγκειται στο ότι αυτή
είναι ένα κοινωνικό πράγμα, το προϊόν πραγματι-
κών κοινωνικών σχέσεων. Το εμπόρευμα αποκρύ-
πτει αυτό το γεγονός. Την κάνει να εμφανίζεται σαν
μια σχέση μεταξύ πραγμάτων που βασίζονται στις
αυτόνομες ποιότητές τους.
Όμως, στην πραγματικότητα, κάθε εμπόρευμα,
όντας προϊόν εργασίας -η οποία υπολογίζεται με βάση
τον χρόνο και της οποίας ένα μέρος ιδιοποιείται το κεφά-
λαιο ως υπεραξία- είναι, ουσιαστικά, μια κοινωνική σχέ-
ση, μια σχέση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, μεταξύ
της αστικής και της εργατικής τάξης. Η σύγκριση εμπο-
ρευμάτων είναι σύγκριση διαφορετικών ποσοτήτων,
στις οποίες αυτή η σχέση ενσωματώνεται στα προϊόντα.
Όλα είναι μέσα στο μυαλό μας. Μονάχα ο ανθρώπι-
νος νους θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα τέτοιο επι-
νόημα. Η αξία εμπορευματοποιεί τις ανθρώπινες σχέ-
σεις, τις μετατρέπει σε σχέσεις μεταξύ πραγμάτων, σε
σχέσεις μεταξύ εμπορευμάτων. Όμως, αυτή καθαυτήν
η σχέση μεταξύ εμπορευμάτων είναι, στην πραγματικό-
τητα, μια ανθρώπινη σχέση, μια σχέση που έχει δημι-
ουργήσει θαύματα, αλλά έχει προκαλέσει και φρίκη, και
που όλο και περισσότερο προκαλεί τη δεύτερη.
Όμως, ο λόγος για τον οποίον είναι τόσο δύσκολο
να αλλάξει η ανθρώπινη σχέση, που είναι και η αι-
τία αυτής της φρίκης, είναι η πίστη στο ότι ο κύκλος
της αξίας είναι όντως μια σχέση μεταξύ πραγμάτων,
ένα φυσικό δεδομένο που δεν μπορεί ν’ αλλάξει.
Ο Μαρξ αυτό το ονόμασε «φετιχισμό του εμπορεύ-
ματος». Όπως γράφει: «η εμπορευματική μορφή και η
αξιακή σχέση των προϊόντων εργασίας με την οποία εμ-
φανίζεται δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την υλική
φύση του εμπορεύματος (…) Δεν είναι τίποτε άλλο από
τη συγκεκριμένη κοινωνική σχέση μεταξύ των ίδιων των
ανθρώπων η οποία προσλαμβάνει εδώ τη φανταστι-
κή μορφή μιας σχέσης μεταξύ πραγμάτων. Προκειμέ-
νου να βρούμε μια αναλογία πρέπει να καταφύγουμε
στο ομιχλώδες βασίλειο της θρησκείας. Εδώ τα προϊό-
ντα του ανθρώπινου μυαλού εμφανίζονται σαν να είναι
αυτόνομες μορφές προικισμένες με μια δική τους ζωή οι
οποίες συνάπτουν σχέσεις τόσο μεταξύ τους όσο και με
το ανθρώπινο είδος. Το ίδιο γίνεται και στον κόσμο των
εμπορευμάτων με τα προϊόντα του ανθρώπινου χεριού.
Αυτό το ονομάζω φετιχισμό, που συνδέεται με τα προϊ-
όντα της εργασίας μόλις αυτά αρχίσουν να παράγονται
ως εμπορεύματα, και ο οποίος γι’ αυτό τον λόγο είναι
αδιαχώριστος από την εμπορευματική παραγωγή». 12
Σύμφωνα με τον Ισαάκ Ρούμπιν ο φετιχισμός του
εμπορεύματος είναι ο πυρήνας της θεωρίας του Μαρξ
12 Karl Marx, Capital, τόμος πρώτος, σ. 165, Peguin. Για την
ελληνική απόδοση στην τρέχουσα έκδοση του έργου βλ. Καρλ
Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, «Ο φετιχιστικός χαρακτή-
ρας του εμπορεύματος και το μυστικό του», σ. 85-86 μτφ. Πα-
ναγιώτης Μαυρομάτης, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθή-
να, 1978.
ENZYMO TELIKO.indd 31
Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
για την αξία.13 Συμφωνούμε. Όλα τα υπόλοιπα, όλοι οι
νόμοι και οι τάσεις του κεφαλαίου και οι αντιφάσεις από
τις οποίες σπαράσσεται απορρέουν εντελώς λογικά απ’
αυτόν. Για τον παραδοσιακό μαρξισμό αυτή είναι απλώς
μια αφηρημένη θεωρία. Όμως, οι επιπτώσεις είναι ξεκά-
θαρες. Αφενός ο κόσμος της αξίας δεν είναι ο μόνος δυ-
νατός κόσμος. Είναι μια παγίδα από την οποία μπορού-
με να βγούμε, γιατί εμείς τη δημιουργήσαμε. Αφετέρου
δεν μπορούμε να βγούμε από την παγίδα όσο τα «προϊ-
όντα της εργασίας παράγονται ως εμπορεύματα».
Τουτέστιν, για όσον καιρό επιβιώνουν οι κατηγο-
ρίες της αφηρημένης εργασίας, της μισθωτής ερ-
γασίας και του χρήματος, θα επιβιώνει επίσης και
η αξία και θα αναπαράγεται. Ακόμα κι αν αναδια-
νεμηθεί το εισόδημα, θα βρισκόμαστε ακόμη μέσα
στην παγίδα και ο νόμος της αξίας θα επιβάλλεται
και μαζί μ’ αυτόν ο εξαναγκασμός της συσσώρευ-
σης, της εκμετάλλευσης και ούτω καθεξής.
Ο Μαρξ διέκρινε τον πλούτο υπό τη μορφή της αξί-
ας από τον «πραγματικό πλούτο». Ο πρώτος είναι αφη-
ρημένος και αποτελεί ένα κοινό μέτρο των πραγμάτων,
ενώ ο δεύτερος είναι απτός και όχι απλώς μετρήσιμος.
Ο πρώτος θα εξανεμιζόταν, εάν ξαφνικά σταματούσα-
με να πιστεύουμε σ’ αυτόν και να τον αναπαράγουμε
(και τεράστιες ποσότητες αυτού του πλούτου πρέπει να
εξανεμίζονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα με τις οι-
κονομικές κρίσεις προκειμένου αυτός να εξακολουθή-
σει να υφίσταται και να αναπαράγεται). Ο δεύτερος δεν
εξαρτάται από την πίστη μας στην εσώτερη ουσία του
και είναι αυτός που είναι. Όμως, στον καπιταλισμό η αύ-
ξηση του πραγματικού πλούτου και οι μορφές που αυ-
τός λαμβάνει εξαρτώνται από την αύξηση του πλούτου
υπό τη μορφή της αξίας. Η διεύρυνση του πραγματι-
κού πλούτου είναι μονάχα ένα μέσο για τη διεύρυνση
του πλούτου υπό τη μορφή της αξίας και όταν ο πρώτος
δεν εξυπηρετεί αυτό τον σκοπό τότε γενικώς δεν υφί-
σταται. Η εγγενής δυναμική της επιστήμης και της τε-
χνολογίας, ακόμα κι αν αυτές διαμορφώνονται με σκο-
πό τη διεύρυνση της αξίας, δημιουργεί επίσης τρομερές
δυνατότητες για τη διεύρυνση του πραγματικού πλού-
του. Όμως, αυτές ματαιώνονται, παρεμποδίζονται, δι-
αστρέφονται και παραμορφώνονται από την υποταγή
τους στη αξία. Η εξωφρενική και αυξανόμενη αντίθεση
μεταξύ αυτού που ο πραγματικός πλούτος θα μπορού-
σε να είναι και της άθλιας ζωής που ζούμε μέσα σ’ αυτόν
τον κόσμο του πλούτου που έχει τη μορφή της αξίας εί-
ναι ένας ουσιαστικός παράγοντας που καθορίζει τις συ-
γκρούσεις και τις επιλογές μέσα στην κοινωνία, τονίζο-
ντας την ανάγκη ενός κόσμου χωρίς ανταλλακτική αξία.
Η «υποστασιολογική» [‘substantialist’] αντίλη-
ψη της αξίας ως αληθινής εσώτερης ουσία των προϊ-
όντων της εργασίας ταίριαζε καλύτερα στην παραδοσι-
ακή μαρξιστική ιδεολογία. Συμφωνούσε με την αντίλη-
ψή της ότι η ανθρώπινη συνείδηση καθορίζεται μονο-
13 βλ. I. I. Rubin, Essays on Marx’s Theory of Value.
31
6/5/2014 7:03:43 μμ
 Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
μερώς από εξωτερικές συνθήκες. Όμως, η αξία δεν εί-
ναι ένας εξωτερικός όρος αλλά απλώς εμφανίζεται κατ’
αυτόν τον τρόπο. Η αντίληψη του Μαρξ για την αξία δεν
αναγνωρίστηκε από τον παραδοσιακό μαρξισμό. Εάν
την αναγνώριζε, τότε θα έπρεπε να καταλήξει στο συ-
μπέρασμα ότι το είδωλό του ήταν, με τους δικούς του
όρους, «ιδεαλιστικό».
Σύμφωνα με τη θεωρία του Μαρξ η αξία, που απο-
τελεί την ίδια τη βάση του καπιταλισμού, είναι ένας
φετιχοποιημένος τρόπος κοινωνικής ύπαρξης, ο
οποίος δημιουργείται από την πράξη μας και διαι-
ωνίζεται με την πίστη μας στην ουσιαστικότητά της.
Είναι ένας φετιχισμός που μας κάνει να νομίζου-
με ότι βρίσκεται μέσα στα προϊόντα της εργασίας μας.
Η αξία είναι ένας εύλογος και λογικός τρόπος για να τα
μετράμε και να τα συγκρίνουμε, αλλά η λογικότητα αυ-
τή αποκρύπτει την εκμεταλλευτική κοινωνική σχέση μέ-
σω της οποίας αυτή δημιουργείται. Αυτή δε η κοινωνική
σχέση αναπαράγεται εις το διηνεκές διαμέσου της διεύ-
ρυνσης της αξίας.
Κατανοώντας τον Μαρξ
6. Μολαταύτα, ο παραδοσιακός μαρξισμός δεν
αποτέλεσε μια ρήξη με τις ιδέες του Μαρξ. Όπως κάθε
άλλος έτσι και ο Μαρξ ήτανε τέκνο της εποχής του. Εί-
χε αφομοιώσει την τελεολογική αντίληψη της ιστορίας
και την πίστη σε μηχανικούς νόμους που διέπουν την
πρόοδο. Ορισμένες φορές αυτές οι αντιλήψεις του τον
οδήγησε σε σοβαρά λάθη, όπως η τάση του να βρίσκει
πάντα μια πλευρά για να υποστηρίξει σε πολέμους (μια
πλευρά που ήταν πάντοτε περισσότερο ευεπίφορη από
την άλλη να προωθήσει την ανάπτυξη των παραγωγι-
κών δυνάμεων, και ως εκ τούτου θα οδηγούσε εγγύτερα
στον σοσιαλισμό) ανεξάρτητα από τις συνέπειες τους
για τους προλετάριους.
Ο Μαρξ δεν τάχθηκε με το μέρος της εργατικής τά-
ξης επειδή ήταν ο ίδιος εργάτης, όχι επειδή πίστευε ότι
η εργατική τάξη είναι ηθικά ανώτερη από τις άλλες τά-
ξεις, αλλά επειδή συνειδητοποίησε ότι η κοινωνική επα-
νάσταση χρειάζεται μια κοινωνική δύναμη που βρίσκει
στις υλικές συνθήκες της επιβίωσής της την έμπνευση
και τον εξαναγκασμό για την πραγματοποίησή της. Μια
κοινωνική δύναμη που ταυτόχρονα διαθέτει δυνητικά τη
δυνατότητα και εμφορείται από την πιεστική ανάγκη για
να επιδιώξει την κοινωνική αλλαγή. Γι’ αυτόν αυτή η κοι-
νωνική δύναμη ήταν η εργατική τάξη, λόγω της φτώχειας
στην οποία είναι βυθισμένη καθώς επίσης και λόγω της
κοινωνικοποιημένης ύπαρξής της, λόγω της εξάρτησης
του καπιταλισμού από αυτήν για τη δημιουργία της αξί-
ας, όπως επίσης και λόγω της κοινωνικής της παραγω-
γικότητας, της ικανότητάς της να παράγει πραγματικό
πλούτο, ως μια συλλογική οντότητα, ως συλλογικός ερ-
γάτης (Gesamtarbeiter). Ο αγώνας του ήταν το κλειδί
32
ENZYMO TELIKO.indd 32
για να αποδεσμεύει την κρυμμένη δύναμή του.
Ο Μαρξ συμμετείχε έντονα σ’ αυτό το εγχείρημα.
Ήθελε να εφοδιάσει το προλεταριάτο με μια επιστημονι-
κή θεωρία που θα το καθοδηγούσε στον δρόμο για τον
σοσιαλισμό και θα το διαβεβαίωνε ότι η νίκη του είναι
βέβαιη. Σε αυτή τη θεωρία εξελίχθηκε ο παραδοσιακός
μαρξισμός και ο Μαρξ έθεσε τα θεμέλιά του με έργα του
όπως «Η αγία οικογένεια», ο πρόλογος στη «Συμβολή
στην κριτική της πολιτικής οικονομίας», ακόμη και με το
περίφημο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο».
Με την πάροδο των ετών λιγόστευε και η πολιτική
του ανάμιξη επειδή ήταν όλο και περισσότερο απορρο-
φημένος με το θεωρητικό του έργο. Αφού συνειδητοποί-
ησε την κεντρική σημασία της αξίας για τον καπιταλισμό,
άρχισε να την ξεδιαλύνει όλο και περισσότερο. Αυτό τον
οδήγησε στη συγγραφή των Grundrisse, του «Κεφαλαί-
ου» και άλλων έργων, στα οποία ανέλυσε τον καπιταλι-
σμό μέχρι το μεδούλι, δείχνοντας με κάθε λεπτομέρεια
πώς αυτός λειτουργεί ως σύστημα συσσώρευσης αξί-
ας, πώς αναπαράγεται και πώς διευρύνεται, πώς ανα-
πτύσσει αντιφάσεις και μεταβάλλεται.
Ο Μαρξ τόνιζε ότι το κεφάλαιο είναι μια κινούμε-
νη αντίφαση ή «μια αντίφαση εν εξελίξει», η οποία
στηρίζεται στην ιστορικά συγκεκριμένη τάση του
να «μειώνει τον εργάσιμο χρόνο στο ελάχιστο»,
να αντικαθιστά τη ζωντανή με νεκρή εργασία,
τεχνολογία και μηχανήματα, ενώ, ταυτόχρονα,
«θέτει την εργασία ως μοναδικό μέτρο και ως
μοναδική πηγή πλούτου»14 , αναγνωρίζοντας
την απεριόριστη κίνηση του κεφαλαίου να συσσω-
ρεύει αφηρημένη αξία και την αξεπέραστη εξάρτη-
σή του από τη ζωντανή εργασία, τον συλλογικό
εργάτη, για την ίδια του την ύπαρξη.
Αποκάλυψε τους νόμους κίνησης του κεφαλαίου και
τις εγγενείς τους τάσεις, τις αιτίες των επιτυχιών του, τις
αναπόφευκτες κρίσεις του και την ανάγκη να θέσουμε
τέρμα σ’ αυτόν. Το έργο αυτό έχει περάσει τη δοκιμασία
του χρόνου εκπληκτικά καλά.
Όσο βάθαινε την ανάλυσή του για την αξία, τόσο γι-
νόταν κριτικός σε άλλες πλευρές, οι οποίες θα εξελίσσο-
νταν στον παραδοσιακό μαρξισμό: στον ντετερμινισμό,
στο αίτημα διατύπωσης καθολικών νόμων, στην αντί-
ληψη ότι οι άνθρωποι υπακούουν απλώς σε σταθερούς
νόμους της ιστορίας. Η θέση του Μαρξ ήταν πάντοτε λι-
γότερο σχηματική από αυτή του παραδοσιακού μαρξι-
σμού, και, με την πάροδο των ετών, κατανοούσε την πο-
λυπλοκότητα με την οποία εξελίσσεται η ιστορία. Όμως,
αυτές οι κριτικές ιδέες δεν συγχωνεύτηκαν. Εν τω μετα-
ξύ, τα κόμματα της Πρώτης Διεθνούς, ενώ έπλεκαν το
εγκώμιο του μαρξισμού, βρίσκονταν καθ’ οδόν, ειδικά
αφότου αποπέμφθηκαν οι αναρχικοί, στο να εξελιχθούν
14 Marx, Economic Manuscripts of 1857-58 [The Grundrisse],
Karl Marx/Fredereick Engels, Collected Works, τόμος 29, σ.
91, International Publishers, Νέα Υόρκη.
6/5/2014 7:03:44 μμ

σε αυτό που θα γινόντουσαν αργότερα: σε μαζικά κόμ-
ματα, τα οποία, εν ονόματι του σοσιαλισμού ή του κομ-
μουνισμού, διαχειρίζονται ή συνδιαχειρίζονται το κρά-
τος, τη συσσώρευση της αξίας.
Το 1875, όταν οι γερμανοί σοσιαλδημοκράτες,
με τους οποίους συνδέονταν στενά ο Μαρξ και
ο Ένγκελς, επρόκειτο να υιοθετήσουν ένα πρό-
γραμμα εθνικισμού, «δίκαιων μισθών», «δημοκρα-
τικών δικαιωμάτων», «ελεύθερου κράτους» κτλ.15
, ο Μαρξ έγραψε μια καυστική κριτική, αποδοκιμά-
ζοντας τον εθνικισμό τους και τις αυταπάτες τους
για το κράτος, και υποστήριξε ότι ο στόχος δεν θα
πρέπει να είναι οι «δίκαιοι μισθοί» αλλά η κατάργη-
ση της μισθωτής εργασίας.
Στην «Κριτική του προγράμματος της Γκότα» έγρα-
ψε την περίφημη φράση που συνοψίζει το κομμουνιστι-
κό πρόγραμμα: «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνα-
τότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του».
Όμως, θεωρούσε ότι αυτό δεν ήταν εφικτό βραχυπρό-
θεσμα και υποστήριξε μια ενδιάμεση μορφή, μια «κα-
τώτερη φάση του κομμουνισμού», στην οποία η αξία
θα εξακολουθούσε να υπάρχει. Η ανάλυσή του, όμως,
υποδηλώνει ότι, όσο ακόμη τα πράγματα είναι έτσι οι
βασικές κατηγορίες του καπιταλισμού παραμένουν άθι-
κτες. Αυτές πρέπει να καταστραφούν σε ένα ανώτερο
επίπεδο.
Έτσι, ενώ ο Μαρξ απέφυγε να εφαρμόσει τη θε-
ωρία του έως τα τελικά συμπεράσματά της, η άποψή
του ήταν πολύ ριζοσπαστική για το κόμμα του. Ο Μαρξ
αντιλήφθηκε τη φθίνουσα επιρροή του τελειώνοντας
το κείμενό του με την πικρή παρατήρηση: «Εγώ μίλη-
σα κι έσωσα την ψυχή μου»16. Όμως, κανένας άλλος,
όπως φαίνεται η ρήση αυτή να υποδηλώνει. Στο συνέ-
δριο στο οποίο εγκρίθηκε αυτό το πρόγραμμα, το κείμε-
νό του δεν διανεμήθηκε στους συνέδρους, πλην ελαχί-
στων. Δεν δημοσιεύθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του
και το ίδιο ισχύει, δυστυχώς, και για άλλα κείμενα στα
οποία ο Μαρξ διαφωνεί κατηγορηματικά με τη μαρξιστι-
15 Το πρόγραμμα αυτό αποτέλεσε τη θεωρητική βάση για την
ένωση του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος (υπό
την ηγεσία του Βίλχελμ Λήμπκνεχτ και του Μπέμπελ, το οποίο
ιδρύθηκε το 1869 στο Άιζεναχ και υποτίθεται ότι ακολουθούσε
τις αντιλήψεις του Μαρξ και του Ένγκελς) με τη Γενική Εργατι-
κή Ένωση (που ιδρύθηκε το 1863 από τον Λασσάλ). Το ενο-
ποιητικό συνέδριο έγινε στην πόλη Γκότα.΄(Σ.τ.Μ.)
16 Dixi et salvari animam meam. (Σ.τ.Μ.)
ENZYMO TELIKO.indd 33
Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
κή ιδεολογία και καταδεικνύει ότι η ίδια η αξία δημιουρ-
γεί και διαμορφώνει τον καπιταλισμό, ούτως ώστε ο δεύ-
τερος να μην μπορεί να τερματισθεί χωρίς την κατάργη-
ση της πρώτης.
Μερικά από τα αδημοσίευτα κείμενά του δημοσι-
εύθηκαν αργότερα από τον Ένγκελς και τον Κάουτσκι.
Στην περίπτωση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» ο
Μαρξ αυτολογοκρίθηκε υπό την πίεση των άλλων, υπο-
τίθεται για να κάνει το βιβλίο περισσότερο βατό. Μονά-
χα τον εικοστό αιώνα (και σε μεγάλο βαθμό τις τελευταί-
ες δεκαετίες) δημοσιεύθηκαν όλα τα «οικονομικά» χει-
ρόγραφα του Μαρξ (Grundrisse, «Άμεσα αποτελέσμα-
τα της παραγωγικής διαδικασίας»17 -αρχικά αποτελού-
σε μέρος του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου») και άλ-
λα, όπως τα χειρόγραφα για τον δεύτερο και τον τρίτο
τόμο του «Κεφαλαίου». Αυτό βοηθάει στο να εξηγηθεί η
αναγωγική εννοιολόγηση της αξίας από τον παραδοσι-
ακό μαρξισμό. Σ’ αυτά τα χειρόγραφα βρίσκονται πολ-
λές έννοιες καίριας σημασίας για την κατανόηση της με-
θόδου του Μαρξ και της ανάλυσής του για την πορεία ή
τη λογική του κεφαλαίου, που επιβεβαιώθηκαν, εν τω
μεταξύ, από την ιστορική εμπειρία.
Η πολιτική χρήση της παραδοσια-
κής μαρξιστικής ιδεολογίας
7. Η υιοθέτηση του προγράμματος της Γκότα δεν
ήταν παρά μονάχα ένα βήμα στη διαδικασία που οδή-
γησε στην ενσωμάτωση της σοσιαλδημοκρατίας στη δι-
αχείριση του καπιταλισμού. Το υπόβαθρο αυτής της δι-
αδικασίας ήταν μια επανάσταση εντός του ίδιου του τρό-
που παραγωγής, μια μετάβαση σε αυτό που ο Μαρξ
αποκάλεσε «πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο
κεφάλαιο».18 Θα επανέλθουμε σε αυτό στο δεύτερο μέ-
17 Για την ελληνική έκδοση του έργου βλ. Καρλ Μαρξ, Αποτε-
λέσματα του άμεσου προτσές παραγωγής, μτφ. Ειρήνη Μιγά-
δη, εκδόσεις Α/συνέχεια. (Σ.τ.Μ.)
18 Τυπική και πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφά-
λαιο είναι όροι που χρησιμοποιεί ο Μαρξ για να περιγράψει
τους τρόπους με τους οποίους υφίσταται η εκμετάλλευση της
εργατικής τάξης και η εξέλιξη της κεφαλαιοκρατικής παραγω-
γής. Τυπική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο είναι η μορ-
φή της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής που στηρίζε-
ται στην απόλυτη υπεραξία, δηλαδή στην άντληση υπεραξί-
ας διαμέσου της απλής αύξησης της διάρκειας της εργάσιμης
ημέρας, κατά την οποία οι αστικές σχέσεις παραγωγής μετα-
σχηματίζουν προϋπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις με βάση τις
ανάγκες του κεφαλαίου. Η πραγματική υπαγωγή της εργασί-
ας στο κεφάλαιο αντιστοιχεί στον αναπτυγμένο ειδικά καπιτα-
λιστικό τρόπο παραγωγής, εφόσον ο καπιταλισμός δεν στηρί-
ζεται απλώς στην οικονομική εκμετάλλευση με τη μορφή της
υπερεργασίας αλλά ουσιωδώς στην αγορά, στη γενικευμένη
εμπορευματική παραγωγή, στη συσσώρευση του κεφαλαίου
και στη συνεχή ανάπτυξη των μέσων παραγωγής και των τρό-
πων οργάνωσης του καταμερισμού εργασίας. Έτσι, η πραγ-
ματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο πραγματοποιεί-
ται διαμέσου της απόσπασης σχετικής υπεραξίας, δηλαδή της
αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας -διαμέσου της
τεχνολογίας και της οργάνωσης της εργασίας- με αποτέλεσμα
την αύξηση του πρόσθετου χρόνου εργασίας (κατά τον οποί-
ον παράγεται η υπεραξία) και της μείωσης του αναγκαίου χρό-
33
6/5/2014 7:03:45 μμ
 Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
ρος αυτού του κειμένου. Εδώ θέλουμε να επισημάνουμε
ότι αυτή η επανάσταση σήμαινε μια τεράστια διεύρυνση
της αξίας, τόσο εντός της εργασιακής διαδικασίας αλλά
και της κοινωνίας εν γένει.
Ως γενική τάση η αξία εισβάλει σε όλους τους κοι-
νωνικούς τομείς, απορροφά όλους τους πολιτι-
κούς θεσμούς και τους ενσωματώνει στη διαδικα-
σία αναπαραγωγής της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Επίσης, ως γενική τάση, όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί
εξυπηρετούν είτε άμεσα είτε έμμεσα τη δημιουργία της
αξίας (και στην πορεία εσωτερικεύουν την αξία, τη σχέ-
ση κεφαλαίου-εργασίας) ή εξαφανίζονται. Αυτό δεν συμ-
βαίνει επειδή το αποφάσισαν κάποιοι μακιαβελικοί ηγε-
μόνες, αλλά επειδή η κατάκτηση ολόκληρης της κοινω-
νίας από την αξία έχει ως αποτέλεσμα την ενσωμάτωση
των πάντων στο δίκτυο των αγοραίων της σχέσεων, την
καταστροφή σχέσεων μη εμπορευματοποιημένων και
την άρση της σχετικής αυτονομίας που διατηρούσε ακό-
μα η κοινωνική τους έκφραση, όταν η κυριαρχία του κε-
φαλαίου επί της εργασίας ήταν ακόμη «τυπική» και όχι
«πραγματική», τουτέστιν όταν ο ιός της αξίας δεν είχε
ακόμη εξαπλωθεί παντού. Αυτή η βαθμιαία διαδικασία,
περισσότερο από τις θεωρητικές ελλείψεις, εξηγεί γιατί
τα μαζικά κόμματα και τα συνδικάτα που αναδείχθηκαν
από την εργατική τάξη απορροφήθηκαν βαθμιαία από
την καπιταλιστική κοινωνία και, στη συνέχεια, από το κα-
πιταλιστικό κράτος.
Ο παραδοσιακός μαρξισμός έπαιξε αποφασιστι-
κό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, η οποία ευνόησε
τον αναγωγή του σε δόγμα, την αποστέωση και την
ιδεολογικοποίησή του. Όμως, τα καίρια στοιχεία
που κατέστησαν δυνατή τη χρήση του παραδοσια-
κού μαρξισμού σ’ αυτή τη μετάβαση υπήρχαν ήδη:
η τελεολογική και σχηματική αντίληψη της ιστορί-
ας και το αναπόφευκτο του σοσιαλισμού, η εξίσω-
ση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων με
την πρόοδο, η αντίληψη ότι η αξία είναι η αληθινή
ουσία των κοινωνικών προϊόντων και ότι ο σοσι-
αλισμός εκκινεί με την αναδιανομή της υπεραξίας
για το κοινό καλό…
νου εργασίας (κατά τον οποίο παράγεται ο μισθός). Το γεγο-
νός αυτό δεν επιφέρει απλώς μια αλλαγή στον τρόπο άντλη-
σης της υπεραξίας, αλλά οδηγεί τελικά στην κυριαρχία του
κεφαλαίου σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, τόσο
στη διαδικασία της παραγωγής όσο και σε όλες τις διαδικασί-
ες αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης (ανανέωση της ικα-
νότητας εργασίας) και της ανταλλακτικής αξίας (η αξία ενός
οποιουδήποτε προϊόντος όταν γίνεται αντικείμενο αγοραπω-
λησίας). Εν ολίγοις, κατά την περίοδο της πραγματικής υπα-
γωγής το κεφάλαιο προσαρμόζει ολόκληρη την κοινωνία στις
ειδικές του ανάγκες, την αφομοιώνει. Για το ίδιο ζήτημα βλ. το
άρθρο της ίδιας ομάδας υπό τον τίτλο «Πραγματική υπαγω-
γή της εργασίας στο κεφάλαιο και ταξική συνείδηση» δημοσι-
ευμένο σε ελληνική μετάφραση στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
http://engymo.wordpress.com/. Για τη διάκριση μεταξύ τυπι-
κής και πραγματικής υπαγωγής στο μαρξικό έργο βλ. κυρίως
Καρλ Μαρξ, Αποτελέσματα του άμεσου προτσές παραγωγής,
μτφ. Ειρήνη Μιγάδη, εκδόσεις Α/συνέχεια. (Σ.τ.Μ.)
34
ENZYMO TELIKO.indd 34
Με αυτές τις θέσεις οι σοσιαλδημοκράτες επινό-
ησαν μια θεωρητική δικαιολόγηση της ρεφορμιστικής
τους πράξης. Στο κάτω-κάτω αν η ανάπτυξη των πα-
ραγωγικών δυνάμεων οδηγεί στον σοσιαλισμό, δεν εί-
ναι παράλογο να ισχυριστούμε ότι η σταδιακή τους αλ-
λαγή μπορεί να βαδίζει χέρι-χέρι με τον σταδιακό μετα-
σχηματισμό της κοινωνίας. Επιδείκνυαν τις κατακτήσεις
των εργατικών αγώνων και τις εκλογικές νίκες των σοσι-
αλδημοκρατικών κομμάτων ως τεκμήριο του ότι ο σοσι-
αλισμός μπορεί να οικοδομηθεί μέσα στον καπιταλισμό
με βαθμιαίες μεταρρυθμίσεις. Διατείνονταν ότι θα κατα-
κτούσαν το κράτος και θα το χρησιμοποιούσαν για την
επίτευξη του σοσιαλισμού. Όμως, στην πραγματικότητα
το κράτος ήταν αυτό που τους κατακτούσε και τους χρη-
σιμοποιούσε για την εδραίωση του καπιταλισμού.
Το βάθος του εκφυλισμού τους αποκαλύφθηκε
όταν ο καπιταλισμός ενεπλάκη σε έναν
παγκόσμιο πόλεμο. Η συντριπτική πλειοψηφία
των αποκαλούμενων μαρξιστών της Δεύτερης
Διεθνούς τάχθηκε με το μέρος του κράτους τους,
διευκολύνοντας έτσι ένα λουτρό αίματος που
κόστισε τη ζωή 50 εκατομμυρίων προλετάριων.
Αφού έγιναν μέρος του πολιτικού συστήματος, το
κύριο μέλημά τους ήταν η προάσπιση του εθνικού συμ-
φέροντος. Το έθνος ήταν το θέατρο των σχεδίων τους
για τη «σοσιαλιστική» αναδιανομή του πλούτου και την
αστικοποίηση του κύριου πλεονεκτήματός τους: της
επιρροής τους στην εργατική τάξη. Το «Κομμουνιστικό
Μανιφέστο» διακήρυξε ότι οι εργάτες δεν έχουνε πατρί-
δα, αλλά αυτός ο διεθνισμός δεν ήταν πλέον συμβατός
με την πράξη της σοσιαλδημοκρατίας. Όταν ήρθαν σε
σύγκρουση τα πλέον ζωτικά συμφέροντα των εργατών
και του εθνικού κεφαλαίου, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμ-
ματα απέδειξαν ότι είχαν μετατραπεί σε εχθρούς της ερ-
γατικής τάξης, σε εμπόδιο για την προοπτική που υπο-
τίθεται ότι ενστερνίζονταν19.
8. Μια μειοψηφία μαρξιστών αντιστάθηκε σε αυ-
τόν τον εκφυλισμό. Ο σημαντικότερος από αυτούς ήταν
ο Λένιν. Όπως και ο Μαρξ, πίστευε ότι η εμπειρία του
προλεταριακού αγώνα (συγκεκριμένα της Παρισινής
Κομμούνας του 1871) είχε καταδείξει ότι το αστικό κρά-
τος δεν μπορεί να κατακτηθεί και ότι πρέπει να ανατρα-
πεί. Όπως και ο Μαρξ, ήταν αταλάντευτος διεθνιστής,
όσο κι αν ο διεθνισμός ήταν αντιδημοφιλής την εποχή
του πολέμου. Ο ηγετικός του ρόλος στην, αρχικά επι-
τυχημένη, επανάσταση στη Ρωσία τού προσέδωσε τέ-
τοιο κύρος ώστε το είδος του μαρξισμού που πρέσβευε
έγινε συνώνυμο του «κομμουνισμού» σε ολόκληρο τον
κόσμο. Ό,τι αργότερα έγινε γνωστό ως «μαρξισμός-
λενινισμός» ήταν μια παραμόρφωση των θέσεων του
19 Οι Σέρβοι σοσιαλδημοκράτες, οι οποίοι ψήφισαν κατά των
πολεμικών πιστώσεων και κατά της υπεράσπισης της «πα-
τρίδας», και οι Μπολσεβίκοι στη Ρωσία, που απέρριψαν την
υπεράσπιση της «μητέρας» Ρωσίας όταν ξέσπασε ο πόλεμος,
υπήρξαν φωτεινές εξαιρέσεις σ’ αυτή την προδοσία του διε-
θνισμού.
6/5/2014 7:03:47 μμ
 Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
Λένιν και απομακρύνθηκε ακόμη περισσότερο από την στην εξουσία, καταστολή, στρατιωτικοποίηση της εργα-
ουσία της σκέψης του Μαρξ. Ο Λένιν ήταν σε πολύ με- σίας κτλ.- όχι μονάχα επιβίωσαν στον «κομμουνισμό»
γάλο βαθμό ένας παραδοσιακός μαρξιστής υπό την έν- αλλά έγιναν ισχυρότερα.
νοια που περιγράψαμε παραπάνω: σχηματικός, δογμα-
Αν οι εργατικοί αγώνες είχαν μεγαλύτερη επιτυ-
τικός, ντετερμινιστής, παραγωγιστής. Γι’ αυτόν ο στόχος
χία κάπου αλλού, ώστε η Ρωσία να μην είχε μεί-
δεν ήταν η κατάργηση της αξίας αλλά η χρησιμοποίηση
νει απομονωμένη, οι ιδέες του Λένιν θα είχαν
της υπεραξίας προς όφελος της νέας κοινωνίας. Σε μια
εξελιχθεί διαφορετικά ή θα είχαν εξουδετερωθεί
ομιλία του το 1920 δήλωσε ότι «κομμουνισμός ίσον σο-
από τις ιδέες άλλων μέσα στο μαρξιστικό
βιετική εξουσία συν εξηλεκτρισμός ολόκληρης της χώ-
κίνημα. Όμως, όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα,
ρας». Επιπλέον, είχε ήδη περιορίσει τον ορίζοντά του σε
ο Λένιν έγινε ο ηγέτης ενός έθνους, ο επικεφα-
εθνικά πλαίσια. Γι’ αυτόν ο «εξηλεκτρισμός» συμβόλιζε
λής μιας οικονομίας που στηριζόταν στην αξία,
την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων με βάση τη
στην οποία το κόμμα του ανέλαβε τις λειτουργίες
μισθωτή εργασία. Το κίνητρο της παραγωγής παρέμενε
της αστικής τάξης διαχειριζόμενη την απόσπαση
η συσσώρευση αξίας διαμέσου της απόσπασης υπερα-
και τη συσσώρευση υπεραξίας.
ξίας από την εργατική τάξη. Ασφαλώς, ήταν αναγκαίος
ο εξηλεκτρισμός και η αύξηση της παραγωγής. Σύμφω-
να με τον Λένιν αυτό σημαίνει ότι η αξία ήταν εξίσου ανα-
γκαία. Το κατά πόσον αυτό ήταν αλήθεια την εποχή εκεί-
νη και σε εκείνο το μέρος είναι συζητήσιμο, αλλά ασφα-
λώς απέκλειε τη δυνατότητα του κομμουνισμού. Το εάν
ο κρατικός καπιταλισμός, στην οικοδόμηση του οποίου
συνεισέφερε, ήταν περισσότερο ή λιγότερο αποδοτικός
απ’ ότι ο «ιδιωτικός» καπιταλισμός για την ανάπτυξη της
παραγωγής δεν αποτελεί το ζήτημα του κειμένου μας.
Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν πραγματικές διαφορές με-
ταξύ των δύο συστημάτων.
Ο λενινιστικός δρόμος σημαίνει μια ριζική χειρα-
γώγηση του νόμου της αξίας, η οποία θα μπορού-
σε να επιταχύνει τις εξελίξεις, αλλά που επίσης
τις παρεμπόδισε και έδωσε χώρο στη διαφθορά,
στην αναποτελεσματικότητα και στη γραφειοκρα-
Ο στόχος του «σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα»
τική βλακεία.
ήταν ήδη παρόν προτού ο Στάλιν τον καταστήσει επί-
Θα μπορούσαμε να συζητήσουμε, από τη σκοπιά σημο. Ενώ ο Λένιν δεν μπορεί να κατηγορηθεί για όλες
της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, τα πλε- τις αμαρτίες που διαπράχθηκαν εξ ονόματός του, υπάρ-
ονεκτήματα και τα μειονεκτήματα καθενός από αυτούς χει μια συνέχεια μεταξύ της εκδοχής του παραδοσιακού
τους δύο δρόμους, τα οποία εξαρτώνται από τις διαφο- του μαρξισμού με τη φρίκη που προκάλεσε αργότερα ο
ρετικές χρονικές και τοπικές συνθήκες. Όμως, το ζήτη- «μαρξισμός-λενινισμός».
μα είναι ότι αυτοί είναι δρόμοι για τη διαχείριση της αξίας.
9. Οι αριστεροί κομμουνιστές απέρριψαν τόσο τη
Η λενινιστική εκδοχή του παραδοσιακού μαρξισμού μάς
ρεφορμιστική όσο και τη λενινιστική ερμηνεία του μαρ-
κρατά εγκλωβισμένους στην παγίδα της αξίας, με όλες
ξισμού. Στάθηκαν πλάι-πλάι με τον Λένιν στην αντιπολί-
τις καταστροφικές συνέπειές της.
τευση κατά του πολέμου και υποστήριξαν ολόψυχα την
Όσον αφορά τη «σοβιετική εξουσία» είδαμε τι τελικά επανάσταση στη Ρωσία πιστεύοντας ότι αυτή μπορεί να
συνέβη. Η «σοβιετική εξουσία» μετατράπηκε σε εξου- επιτύχει εάν θριαμβεύσει κι αλλού. Όταν αυτό δεν συνέ-
σία του Κόμματος, κατόπιν σε εξουσία της Κεντρικής βη είχαν το θάρρος να αναγνωρίσουν ότι η επανάσταση
Επιτροπής και στο τέλος σε εξουσία του ίδιου του Λέ- είχε αποτύχει, ότι ο καπιταλισμός είχε επιβιώσει στη Ρω-
νιν. Γι’ αυτό επίσης ο Λένιν βασιζόταν στην παραδοσια- σία, ότι ο «μαρξισμός» είχε μετατραπεί σε μια ιδεολογία
κή σχηματική αντίληψη της συνείδησης. Σύμφωνα με τη στην υπεράσπιση του κεφαλαίου.
θεωρία του η εργατική τάξη, λόγω της σκληρών υλικών
Όμως, η από μέρους τους στηλίτευση των θέσεων τό-
συνθηκών ζωής της, της υποταγής της στην άρχουσα
σο των λενινιστών όσο και των σοσιαλδημοκρατών δεν σή-
τάξη και, συνεπώς, στις ιδέες της, δεν μπορεί να προχω-
μαινε και απόρριψη του παραδοσιακού μαρξισμού. Απε-
ρήσει στην επαναστατική πράξη δίχως τη βοήθεια της
ναντίας, στηριζόταν πάνω σ’ αυτόν. Δεν τον υπερέβαινε.
λενινιστικής ηγεσίας.
Και για αυτούς επίσης η μαρξιστική θεωρία ήταν η «προ-
Ασφαλώς, χαρακτηριστικά που συνδέονται με τον λεταριακή επιστήμη» που αποκάλυψε το νόημα της ιστο-
καπιταλισμό -εξουθενωτικά σκληρή δουλειά, υποταγή ρίας, την αναπόφευκτη πορεία της προς τον κομμουνισμό,

35

ENZYMO TELIKO.indd 35 6/5/2014 7:03:48 μμ

 Μια μαρξιστική κριτική του “μαρξισμού”
η οποία ωθείται από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυ- σαρμογή των εμπειρικών δεδομένων ώστε να επι-
νάμεων. Αυτό ισχύει τόσο για την ιταλική όσο και για τη γερ- βεβαιώνουν και να εκσυγχρονίζουν τα δόγματά τους,
μανο-ολλανδική αριστερά, τους δύο κύριους πόλους της αλλά, κατά βάση, παραμένουν θεωρητικά στάσιμες
κομμουνιστικής αριστεράς. Στα πρώτα κείμενα-ορόσημα στις αρχές του 20ού αιώνα. Το γεγονός αυτό τις κα-
της ιταλικής κομμουνιστικής αριστεράς, που γράφτηκαν ως θιστά ανίκανες να κατανοήσουν την πραγματική πο-
επί τον πλείστον από τον Αμαντέο Μπορντίγκα, όπως οι ρεία που διαγράφει ο καπιταλισμός, όπως θα δούμε
«Θέσεις της Ρώμης», η σχηματικότητα και ο οικονομικός στο δεύτερο μέρος αυτού του κειμένου.
ντετερμινισμός είναι αρκετά σαφή. Η αντίληψη της γερμα-
νο-ολλανδικής αριστεράς ήταν πιο εκλεπτυσμένη και αρ-
κετά κριτική προς τον χυδαίο υλισμό. Αλλά ακόμα κι αν αυ-
τή καυτηρίασε τις πιο χονδροειδείς ερμηνείες της ντετερμι-
νιστικής εκδοχής της σχέσης μεταξύ βάσης και εποικοδο-
μήματος, ο Άντον Πάνεκουκ, ίσως ο πιο σημαίνων εκπρό-
σωπος αυτού του ρεύματος, σε κείμενά του όπως «Τα ερ-
γατικά συμβούλια»20 , «Ο ιστορικός υλισμός» και «Ο Λέ-
νιν ως φιλόσοφος»21 , διαβεβαίωνε την πίστη του προς αυ-
τόν τον χυδαίο υλισμό. Και γι’ αυτόν επίσης ο μαρξισμός
ήταν η «φυσική επιστήμη της κοινωνίας. Αφού η κοινωνία,
ακριβώς όπως και η φύση, καθορίζεται από φυσικούς νό-
μους…»22 και ο κομμουνισμός είναι το αναπόφευκτο απο-
τέλεσμα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.
Όμως, οι αριστεροί κομμουνιστές υποστήριξαν ότι,
αν πράγματι οι παραγωγικές δυνάμεις ωθούν την κοι-
νωνία πέρα από τον καπιταλισμό, έχει ύψιστη σημα-
σία η επαναστατική τάξη, οι εργάτες, να δράσουν αυ-
τόνομα από το κεφάλαιο και όλες του τις εκφάνσεις.
Αυτή η έμφαση στην ανάγκη του αυτόνομου προλετα-
ριακού αγώνα είναι αυτό που τους ενοποιούσε πέρα
από τις διαφορές τους και αυτό που τους χώριζε από Η ομάδα μας, αντιθέτως, έχει διαρρήξει τις σχέσεις
τους σοσιαλδημοκράτες και τους λενινιστές. της με τον παραδοσιακό μαρξισμό. Για ‘μας ο μαρξισμός
δεν είναι μια επιστήμη της κοινωνίας, η ανάπτυξη των
Συμμεριζόμαστε κι εμείς αυτή την πεποίθηση και
παραγωγικών δυνάμεων δεν είναι κατ’ ανάγκην το μέ-
ταυτιζόμαστε με τον αγώνα που διεξήγαγαν οι αρι-
τρο της ιστορικής προόδου, δεν είναι προοδευτική ολό-
στεροί κομμουνιστές κατά του εκφυλισμού της Δεύ-
κληρη η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στον
τερης και της Τρίτης Διεθνούς. Εν αντιθέσει με αυτές
καπιταλισμό, η τεχνολογία που έχει αναπτυχθεί δεν εί-
η θεωρία των αριστερών κομμουνιστών δεν εκφυλί-
ναι ουδέτερη μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών σχημα-
στηκε, αλλά τελματώθηκε. Σημαντικοί λόγοι για τους
τισμών, το μοντέλο βάση-εποικοδόμημα δεν αντανακλά
οποίους διέγραψαν αυτή την πορεία ήταν η αμυντι-
ακριβώς τον τρόπο με τον οποίο το σύνολο των γεγονό-
κή θέση στην οποία βρέθηκαν μέσα στο πλαίσιο του
των και των διαδικασιών στην καπιταλιστική κοινωνία
θριάμβου της αντεπανάστασης καθώς και η έλλειψη
συνδέονται αιτιωδώς, ούτε όλα αυτά τα γεγονότα καθο-
πρόσβασης στα αδημοσίευτα κείμενα του Μαρξ, τα
ρίζονται από συγκεκριμένους οικονομικούς λόγους, ενώ
οποία παρέχουν τη δυνατότητα υπέρβασης του πα-
κομμουνισμός δεν σημαίνει αναδιανομή της υπεραξίας,
ραδοσιακού μαρξισμού. Λιγότερο κατανοητό είναι το
αλλά το τέλος της αξίας.
γιατί, ακόμη και σήμερα, οι αριστεροί κομμουνιστές
παραμένουν προσκολλημένοι σ’ αυτόν. Καμία από Πηγή: A Marxist Critique of ‘Marxism’, Internationalist
Perspective No. 57, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2012, σ. 20-32.
τις διάφορες οργανώσεις που διεκδικούν την κληρο-
νομιά της κομμουνιστικής αριστεράς δεν έχει σημει- Στο εξώφυλλο του ομώνυμου περιοδικού της πολιτι-
κής ομάδας Internationalist Perspective ο τίτλος του
ώσει κάποια σημαντική θεωρητική εξέλιξη. άρθρου είναι «Μια μαρξιστική κριτική του μαρξισμού»,
ενώ στο εσωτερικό του εντύπου το άρθρο εμφανίζε-
Το θεωρητικό τους έργο συνίσταται στην προ- ται με τον τίτλο «Η πολιτική ομάδα Internationalist
20 Το έργο κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο: Άντον Πάνε- Perspective και η παράδοση της Κομμουνιστικής Αρι-
κουκ, Τα εργατική συμβούλια, μτφ. Θέμις Μιχαήλ, Ελεύθερος στεράς» (Internationalist Perspective and the Tradition
Τύπος, Αθήνα (Σ.τ.Μ.) of the Communist Left).
21 Το έργο κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο: Άντον Πάνε- Έχουμε παραλείψει το πρώτο μέρος του άρθρου, στο
κουκ, Ο Λένιν σαν φιλόσοφος, μτφ. Ζαχαρίας Δεμαθάς, Γιώρ- οποίο οι σύντροφοι διασαφηνίζουν τη σχέση της ομάδας
γος Σιούνας, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα. τους με τη θεωρητική παράδοση της κομμουνιστικής
22 Anton Pannekoek, Lenin as Philosopher, σ. 43, Merlin επαναστατικής Αριστεράς ως ζήτημα που δεν άπτεται
Press, Λονδίνο, 1975. του ενδιαφέροντος του ελληνικού αναγνωστικού κοινού.

36

ENZYMO TELIKO.indd 36 6/5/2014 7:03:49 μμ


1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
«Σήμερα είμαστε μάρτυρες της τραγωδίας μιας
κοινωνικής επανάστασης που περιορίστηκε εντός
εθνικών συνόρων εξαιτίας της παθητικότητας των
λαών της Ευρώπης, που είχαν απέναντί τους ευ-
φυείς και καλά εξοπλισμένες αντιδραστικές δυνά-
μεις. Έτσι, αυτή περιήλθε σε κατάσταση ασφυξίας
και ήταν αναγκασμένη να προσπαθεί να κερδίσει
χρόνο απέναντι στον εχθρό, τόσο τον εσωτερικό
όσο και τον εξωτερικό. Έχουμε δει πολλά λάθη να
διαπράττονται, πολλά σφάλματα να αποκαλύπτο-
νται και, από μια ελευθεριακή σκοπιά, πολλές πο-
λύτιμες αλήθειες να επιβεβαιώνονται».
Α υτά έγραφε ο Βικτόρ Σερζ τον Ιούνιο του 1921
στον πρόλογο του έργου του «Οι αναρχικοί και η
εμπειρία της Ρωσικής Επανάστασης». Το έργο αυτό1
ήταν μια έκκληση προς τους αναρχικούς ν’ αναγνωρί-
σουν ό,τι ήταν προλεταριακό και θετικό στην Οκτωβρι-
ανή Επανάσταση. Παρ’ όλο που γράφτηκε πριν από
την εξέγερση της Κροστάνδης, τον Μάρτιο του 1921,
κατά των μπολσεβίκων, ο Σερζ δεν αναφέρεται καθό-
λου σ’ αυτή την τραγωδία στον πρόλογό του, που γρά-
φτηκε λίγους μήνες αργότερα. Λέει μάλιστα ότι τα συ-
μπεράσματά του είναι «σήμερα πιο αληθή απ’ ότι ήταν
πριν από έναν χρόνο». Αυτό που τονίζεται στο από-
σπασμα είναι το γεγονός ότι η απομόνωση της «κοι-
νωνικής επανάστασης» σε μία επικράτεια είχε γίνει
τώρα ένα δυσβάστακτο βάρος. Η Κροστάνδη όχι μο-
νάχα έριξε μια «λάμψη φωτός που φώτισε την πραγ-
ματικότητα», όπως έγραψε ο Λένιν, αλλά τα γεγονό-
τα του 10ου Συνεδρίου του Κόμματος (υιοθέτηση της
ΝΕΠ2 , απαγόρευση των φραξιών), η αποτυχία της
Δράσης του Μαρτίου στη Γερμανία3 και η υιοθέτηση
της πολιτικής του ενιαίου μετώπου από το Τρίτο Συνέ-
1 βλ. Victor Serge, The Revolution in Danger, μτφ. Ian
Brichall, εκδόσεις Redwords, 1997.
2 Αρχικά της Νέας Οικονομικής Πολιτικής, η οποία εγκρίθη-
κε, ύστερα από εισήγηση του Λένιν, από το 10ο Συνέδριο του
Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας (μπολσεβίκοι) το 1921 και
αποτέλεσε την οικονομική πολιτική που ακολούθησε η κυβέρ-
νηση των μπολσεβίκων για τα επόμενα έτη. Κύρια χαρακτηρι-
στικά της ήταν η κατάργηση των επιτάξεων της σοδειάς στην
ύπαιθρο –που εφαρμόστηκε ευρέως και με βίαιες μεθόδους
κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου- και η αντικατάστα-
σή της με την καθιέρωση ενός φόρου σε είδος, η δημιουργία
μιας κρατικά ελεγχόμενης αγοράς στην ύπαιθρο και στις πό-
λεις, με την αναθέρμανση της μικρής εμπορευματικής παρα-
γωγής στους αγροτικούς κλήρους και στις μικρές και μεσαί-
ες ιδιωτικές επιχειρήσεις. Για τις απόψεις του Λένιν σχετικά με
τη ΝΕΠ και την πολιτική οικοδόμησης του κρατικού καπιταλι-
σμού στη Σοβιετική Ένωση βλ. χαρακτηριστικά Για το φόρο σε
είδος (Η σημασία της νέας πολιτικής και οι όροι της, Β.Ι, Λένιν,
Άπαντα, τόμος 43, σ. 205-245, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»,
Αθήνα, 1988.(Σ.τ.Μ.)
3 βλ. παρακάτω στο κεφάλαιο αυτού του άρθρου με τίτλο «Η
Δράση του Μαρτίου και το Τρίτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής
Διεθνούς». (Σ.τ.Μ.)
ENZYMO TELIKO.indd 37
1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
δριο της Κομιντέρν, κάνει το 1921 μια σημαντική χρο-
νιά σε σχέση με τον εκφυλισμό τόσο της ρωσικής όσο
και της διεθνούς επανάστασης. Σκοπός αυτού του άρ-
θρου είναι να αποτιμήσει τη σημασία αυτής της πα-
ρακμής που έλαβε χώρα πριν από ογδόντα χρόνια.
Πριν από εκατόν τριάντα χρόνια η Παρισινή Κομ-
μούνα του 1871 έδωσε μια πρώτη ιδέα για το τι η ερ-
γατική τάξη μπορεί να πετύχει και για το ότι μπορεί
να διοικήσει την κοινωνία. Ύστερα, όμως, από 74 μέ-
ρες η Κομμούνα συνετρίβη από την αστική κυβέρνηση
του Θιέρσου, με την υποστήριξη της διεθνούς εξουσί-
ας της αστικής τάξης. Επειδή περιορίστηκε σε μία πό-
λη, απομονώθηκε και ηττήθηκε, με αποτέλεσμα είκο-
σι χιλιάδες παρισινοί εργάτες να εκτελεστούν εν ψυ-
χρώ μέσα σε μία μόνο εβδομάδα, τον Μάιο του 1871.
Ως αντίποινα οι κομμουνάροι εξετέλεσαν τους αστούς
που κρατούσαν ομήρους. Ο αριθμός των θυμάτων
της άρχουσας τάξης που σκότωσαν οι κομμουνάροι
ήταν ογδόντα τέσσερα άτομα. Πάντα η λευκή τρομο-
κρατία της άρχουσας τάξης υπερβαίνει σε αριθμό και
σε φρίκη την κόκκινη τρομοκρατία της εργατικής τά-
ξης. Όπως σημειώνει ο Μαρξ, το πρόβλημα της Κομ-
μούνας ήταν ότι παρέμεινε απομονωμένη σε μία πό-
λη. Το πρόβλημα του ρωσικού προλεταριάτου ήταν ότι
η επανάστασή του απομονώθηκε σε μία χώρα.
Η Ρωσική Επανάσταση του Οχτώβρη του 1917 πα-
ραμένει η μοναδική περίπτωση στην ιστορία όπου
η εργατική τάξη ανέτρεψε την καπιταλιστική κρατι-
κή εξουσία σε μια ολόκληρη επικράτεια. Γι’ αυτό τον
λόγο εξακολουθούμε να την μελετούμε και προσπα-
θούμε να την κατανοήσουμε. Το πρωταρχικό ζήτη-
μα είναι το εξηγήσουμε το πώς από μια επανάσταση
που ξεκινά με τη φιλοδοξία να απελευθερώσει την
εργατική τάξη, και με τον τρόπο αυτό ολόκληρη την
ανθρωπότητα, η κατάσταση τελικά εξελίχθηκε, από
το 1928, στη δημιουργία ενός από τα μεγαλύτερα τυ-
ραννικά καθεστώτα του εικοστού αιώνα.
Ανατρέχοντας στα γεγονότα που συνέβησαν πριν
από ογδόντα χρόνια, με το πλεονέκτημα της εκ των
υστέρων γνώσεως, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι το
1921 ήταν το σημείο καμπής για την ήττα της επανά-
στασης. Εκείνη την περίοδο το γεγονός αυτό δεν έγινε
αντιληπτό από πολλούς από αυτούς που είχαν συμμε-
τάσχει στην επανάσταση. Το ότι, όμως, το 1921 ήταν
ένα έτος κρίσης μπορούσε να ιδωθεί ξεκάθαρα. Πάνω
από ένα εκατομμύριο ήταν οι νεκροί από τον λιμό που
ενέσκηψε ύστερα από τη λήξη του εμφυλίου πολέμου
και πολλοί περισσότεροι ήταν οι θάνατοι από τύφο και
άλλες ασθένειες. Το ξέσπασμα απεργιών κατά του
Συμβουλίου των Λαϊκών Κομισάριων4 (Σοβναρκόμ)
4 Ονομασία του υπουργικού συμβουλίου της κυβέρνησης
των μπολσεβίκων. (Σ.τ.Μ.)
37
6/5/2014 7:03:50 μμ
 1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
και η εξέγερση της Κροστάνδης κατέδειξαν τη σοβα-
ρότητα της κατάστασης. Επιπλέον, η παγκόσμια επα-
νάσταση δεν πραγματοποιήθηκε, εν αντιθέσει με τις
προσδοκίες των μπολσεβίκων ηγετών, αλλά, απενα-
ντίας, υπέστη ένα καίριο πλήγμα με την ήττα της Δρά-
σης του Μαρτίου στη Γερμανία.
Μέλημά μας εδώ δεν είναι απλώς να καταγράψου-
με τα γεγονότα, αλλά να δούμε τη σημασία τους για
‘μάς σήμερα. Γνωρίζουμε ότι δεν θα υπάρξει ξανά επα-
νάσταση που θα είναι σαν τη ρωσική. Ούτε εμφορού-
μαστε από τη «συγκαταβατικότητα του παρόντος»5,
για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του E.Π. Τόμ-
σον6 . Οι επαναστάτες που επιδιώκουν απλώς να ανα-
παραγάγουν πιστά ό,τι έγινε στη Ρωσία (όπως κάνουν
εκείνοι οι τροτσκιστές που θεωρούν ότι το ζήτημα της
ηγεσίας είναι απλώς ζήτημα τοποθέτησης των κατάλ-
ληλων ατόμων σε στρατηγικές θέσεις) αξίζουν μονά-
χα τη χλεύη. Πρέπει να αποφύγουμε την παγίδα στην
οποία πέφτουν πολλοί μαρξιστές και επαναστάτες
που αντικρίζουν το παρελθόν ως προσχέδιο του μέλ-
λοντος. Ωστόσο, μονάχα μελετώντας αυτό που συνέ-
βη πραγματικά μπορούμε να εξοπλιστούμε για τους
αγώνες που έχουμε μπροστά μας. Το πρώτο μας βή-
μα είναι να εξετάσουμε ποια είναι η σημασία του πα-
ρελθόντος.
1918-21
Οπωσδήποτε μερικοί «ελευθεριακοί μαρξιστές»7
και αναρχικοί θα αναφωνήσουν ότι η επανάσταση χά-
θηκε πολύ πριν από το 1921. Δεν αρνούμαστε ότι η
σοβιετική εξουσία στην επικράτεια της Ρωσικής Σο-
σιαλιστικής Ομοσπονδίας Σοβιετικών Δημοκρατιών (η
ονομασία ΕΣΣΔ δεν υιοθετήθηκε πριν από το 1923)
ήταν τέτοια μονάχα κατ’ όνομα ήδη από τα τέλη του
1920 (αν και υπήρχαν ήδη αρνητικές ενδείξεις από
το 1919)8 . Ούτε αρνούμαστε τις υπερβολές της Τσέ-
5 Δηλαδή, εφόσον εμείς είμαστε σε θέση πλέον να γνωρίζου-
με την εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων μπορούμε να αντι-
μετωπίζουμε με συγκατάβαση τους ανθρώπους που συμμε-
τείχαν σ’ αυτά, εφόσον εκείνοι δεν μπορούσαν να γνωρίζουν,
όπως εμείς σήμερα, την πορεία αυτών των γεγονότων, την
οριστική τους έκβαση και τα αποτελέσματα των πράξεών τους.
(Σ.τ.Μ.)
6 Edward Palmer Thompson (1924 – 1993): Ένας από
τους σημαντικότερους σύγχρονους βρετανούς ιστορικούς,
γνωστός κυρίως για το έργο του The Making of the English
Working Class (1963) («Η δημιουργία της αγγλικής εργατικής
τάξης»). (Σ.τ.Μ.)
7 Δεν αποδεχόμαστε τον όρο «ελευθεριακός μαρξιστής» για
τους πραγματικούς μαρξιστές. Ο μαρξισμός είναι ελευθερια-
κός διαφορετικά δεν είναι διόλου μαρξισμός. Ο σταλινισμός
και οι παραφυάδες του δεν είναι μαρξισμός. Όποιος ενδιαφέ-
ρεται να μάθει περισσότερα για τις απόψεις μας σχετικά με τη
Ρωσική Επανάσταση μπορεί να διαβάσει την μπροσούρα μας
με τίτλο «1917», η οποία περιλαμβάνει και την περίοδο της
αντεπανάστασης.
8 βλ. τη σύγκριση που πραγματοποιεί ο Arthur Ransome στα
έργα του Six Weeks in Russia 1919 και The Crisis in Russia
38
ENZYMO TELIKO.indd 38
κα στον Εμφύλιο Πόλεμο, κατά τη διάρκεια του οποί-
ου μετατράπηκε σε κράτος εν κράτει. Όμως, η Κόκκι-
νη Τρομοκρατία ήταν αποτέλεσμα του εμφυλίου πολέ-
μου. Τον Νοέμβριο του 1917 οι μπολσεβίκοι άφησαν
ελεύθερους πρώην τσαρικούς στρατηγούς, οι οποίοι
έδωσαν τον λόγο τους ότι δεν θα πάρουν τα όπλα ενα-
ντίον τους. Ύστερα από λίγους μήνες οι ίδιοι τσαρικοί
στρατηγοί όχι μονάχα βρίσκονταν επικεφαλής στρατι-
ωτικών εισβολών κατά της Ρωσίας, με τον εξοπλισμό
του βρετανικού και του γαλλικού ιμπεριαλισμού, αλ-
λά κυριολεκτικά σταύρωναν κάθε εργάτη που υποψιά-
ζονταν ότι συμπαθούσε τους μπολσεβίκους. Παρ’ όλο
που σε αυτόν τον ταξικό πόλεμο και οι δύο πλευρές
προσέφυγαν στον τρόμο, δεν το έκαναν διόλου στην
ίδια κλίμακα. Εδώ μπορούμε να αναφέρουμε τη μαρ-
τυρία του Αμερικανού Κυβερνήτη της Σιβηρίας, στρα-
τηγού Γουίλιαμ Σ. Γκρέιβς9 , ο οποίος γράφει σε ανα-
φορά του ότι:
«Ασφαλώς κυριολεκτώ όταν λέω ότι στην Ανατο-
λική Σιβηρία οι αντιμπολσεβίκοι σκοτώνουν εκατό αν-
θρώπους για κάθε έναν που σκοτώνεται από τους
μπολσεβίκους».10
Ούτε ισχυριζόμαστε ότι η επανάσταση είχε καταρ-
γήσει τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Απενα-
ντίας, όταν οι μπολσεβίκοι ήρθαν στην εξουσία βρέ-
θηκαν αντιμέτωποι με την πλήρη οικονομική κατάρ-
ρευση. Αφού τουλάχιστον το 60% της βιομηχανίας
ήταν αφιερωμένο στην πολεμική παραγωγή, η επίτευ-
ξη της ειρήνης σήμαινε ανεργία. Όπως παρατήρησε ο
Έντουαρτ Άρνολντ:
«Λόγω της Οκτωβριανής Επανάστασης η χώρα
υπέστη μια οικονομική κατάρρευση της ιδίας κλίμακας
που θα είχε η εκδήλωση μιας σύγχρονης επιδημίας
πανώλης… Η πρωτεύουσα δεν έχασε λιγότερο από
ένα εκατομμύριο κατοίκους τους πρώτους έξι μήνες
μετά τον Οχτώβρη, καθώς οι εργάτες ξεχύνονταν έξω
από την πρωτεύουσα αναζητώντας ψωμί». 11
Ακόμη και οι εργάτες που είχαν δουλειά έπρεπε
να περνούν τον χρόνο τους αναζητώντας τροφή, ενώ
η κατάσταση επιδεινώθηκε από τις μαζικές κοπάνες.
Οι προσπάθειες των μπολσεβίκων εκείνη την περίοδο
που είχαν στόχο να ενισχύσουν οι εργοστασιακές επι-
τροπές την εργασιακή πειθαρχία οδήγησε στην εκλο-
γή νέων αντιπροσώπων που ήταν πιο ενδοτικοί απέ-
ναντι στα εργατικά αιτήματα. Τελικά, οι εργοστασιακές
επιτροπές άρχισαν να ενδιαφέρονται περισσότερο για
1920, εκδόσεις Redwords, 1992.
9 Το 1918 πραγματοποιήθηκε η ξένη πολυεθνική στρατιωτική
επέμβαση στον εμφύλιο πόλεμο στη Ρωσία, με την αποστολή
στρατευμάτων από 14 κράτη. Οι ΗΠΑ απέστειλαν 8.000 στρα-
τιώτες, οι οποίοι αποβιβάστηκαν στο Βλαδιβοστόκ. (Σ.τ.Μ.)
10 Παρατίθεται στο W.P & Z. Coates, Armed Intervention in
Russia 1918-22, σ. 229, Λονδίνο, 1935.
11 Edward Arnold, Rethinking the Russian Revolution, σ.
204, 1990.
6/5/2014 7:03:51 μμ

την εργασιακή πειθαρχία και την παραγωγή. Για την
αναρχική-ελευθεριακή δαιμονολογία αυτό οφείλετο,
ασφαλώς, στο ότι οι μπολσεβίκοι είχαν καταπνίξει την
εργατική πρωτοβουλία μέσα στις εργοστασιακές επι-
τροπές. Αυτή η άποψη, ωστόσο, είναι πολύ απλου-
στευτική. Όπως κατέδειξε ο Σ. Σμιθ στο βιβλίο του Red
Petrograd:
«(…) δεν μπορεί να δει κανείς σ’ αυτό το γεγονός
τον θρίαμβο του μπολσεβίκικου κόμματος επί των ερ-
γοστασιακών επιτροπών. Στην αρχή οι επιτροπές εί-
χαν αναλάβει τόσο τη διατήρηση της παραγωγής όσο
και τον εκδημοκρατισμό της εργοστασιακής ζωής, αλ-
λά οι συνθήκες που επικρατούσαν στη βιομηχανία
ήταν τέτοιες ώστε οι δύο αυτοί στόχοι να συγκρούο-
νται τώρα μεταξύ τους». (σ. 250-1). 12
Όμως, ο εμφύλιος πόλεμος απαιτούσε τώρα από
την επανάσταση έναν ακόμη βαρύτερο φόρο αίματος.
Το Μπολσεβίκικο Κόμμα ήταν το 1917 ένα κόμμα που
αποτελούνταν κατεξοχήν από εργάτες. Από το 1920
αυτοί οι εργάτες είχαν γίνει αξιωματούχοι του Κόκκινου
Στρατού, της Τσέκα και της γραφειοκρατίας. Το 1922
πάνω από τα δύο τρίτα των μελών του κόμματος κα-
τείχαν κάποιου είδους διοικητική θέση. Ταυτόχρονα,
ο πόλεμος κατά της ιμπεριαλιστικής εισβολής και κα-
τά των Λευκών είχε οδηγήσει σε ύφεση την εσωκομ-
ματική ζωή. Οι συζητήσεις στο εσωτερικό του κόμμα-
τος έφθιναν και όλο και περισσότερο τα τοπικά αιρετά
αξιώματα τα αναλάμβαναν οι κατά τόπους κομματικοί
γραμματείς διορίζοντας απλώς αντιπροσώπους για τα
ανώτερα όργανα. Η πρακτική του δημοκρατικού συ-
γκεντρωτισμού εντός του κόμματος, σύμφωνα με την
οποία όλα τα κατώτερα όργανα εκλέγουν όλα τα ανώ-
τερα, είχε κατ’ ουσίαν καταργηθεί. Αυτό που απέμεινε
ήταν μονάχα ο συγκεντρωτισμός. Το μόνο που χρει-
αζόταν ήταν να γίνει γραμματέας του κόμματος ένας
12 S. Smith, Red Petrograd: Revolution in The Factories,
1917-18, σ. 250-251. Για έναν βιβλιογραφικό κατάλογο στα
αγγλικά σχετικά με την ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης βλ.
Russian Revolution 1917 – further reading guide στην ιστοσε-
λίδα libcom.org. (Σ.τ.Μ.)
ENZYMO TELIKO.indd 39
1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
Στάλιν και να έχει υπό την καθοδήγησή του τους το-
πικούς γραμματείς για να πάρει στα χέρια του όλους
τους μοχλούς της εξουσίας. Αλλά αυτό ήταν ακόμα ένα
μελλοντικό ζήτημα. Όταν ο Σερζ έφθασε τον Ιανουάριο
του 1919 στην Πετρούπολη, αφού απελάθηκε από την
Γαλλία, αναφέρει τα εξής:
«Μπήκαμε σε έναν κόσμο θανάσιμα παγωμένο.
Ο σταθμός της Φιλανδίας που λαμπύριζε από το χιόνι,
ήταν έρημος… Μας πρόσφεραν σε ένα κέντρο υποδο-
χής ελάχιστες μερίδες μαύρου ψωμιού και παστό ψάρι.
Ποτέ μέχρι τώρα κανείς από μας δεν είχε γευτεί τέτοια
άθλια τροφή. Νεαρές γυναίκες με κόκκινες κορδέλες και
νεαροί αγκιτάτορες με γυαλιά μάς συνόψιζαν την κατά-
σταση: ‘Πείνα, τύφος, αντεπανάσταση παντού. Η πα-
γκόσμια επανάσταση, όμως, θα μας σώσει’». 13
Η πίστη στην παγκόσμια επανάσταση ήταν,
πράγματι, αυτή στην οποία στήριζε όλες τις ελπίδες
της η ρωσική εργατική τάξη, ακόμη και στις αρχές του
1921, όταν είχε υποφέρει και εξακολουθούσε να υπο-
φέρει τόσο πολύ. Οι νεαροί οικοδεσπότες του ρώτη-
σαν τον Σερζ «τι περιμένει το γαλλικό προλεταριάτο
για να επαναστατήσει;», αλλά το γερμανικό προλετα-
ριάτο ήταν αυτό στο οποίο οι περισσότεροι μπολσεβί-
κοι στήριζαν τις μεγαλύτερες ελπίδες τους.
Η Τρίτη (Κομμουνιστική) Διεθνής
Το μπολσεβίκικο πρόγραμμα δεν μπορεί να κατα-
νοηθεί στο σύνολό του παρά μόνο σε σχέση με τον διε-
θνή χαρακτήρα του. Η σταθερή του αντίθεση στον ιμπε-
ριαλιστικό πόλεμο του 1914 ξεχώρισε το Μπολσεβίκικο
Κόμμα ως το μοναδικό μείζων ευρωπαϊκό κόμμα που
ήταν αντίθετο στον πόλεμο προβάλλοντας επαναστα-
τικές διεκδικήσεις.14 Οι μπολσεβίκοι ήταν αυτοί που
πρωταγωνίστησαν στη ρήξη με την κεντριστική και την
πασιφιστική σοσιαλιστική πλειοψηφία στα συνέδρια
του Τσίμερβαλντ και του Κιένταλ.15 Όταν δε οι μπολσε-
βίκοι ήρθαν στην εξουσία συμμερίζονταν εντελώς την
αντίληψη της Ρόζας Λούξεμπουργκ, σύμφωνα με την
οποία «το ζήτημα του σοσιαλισμού τέθηκε στη Ρωσία,
αλλά δεν μπορεί να λυθεί στη Ρωσία». 16
13 Βίκτορ Σερζ, Αναμνήσεις ενός επαναστάτη (1905-1941),
σ. 114,115, μτφ. Ρεβέκκα Πεσσάχ, Εκδόσεις Scripta, Αθήνα,
2008. (Σ.τ.Μ.)
14 Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί και η ηρωική αντίσταση
των μικρότερων σοσιαλιστικών κομμάτων στη Σερβία και στη
Βουλγαρία.
15 Διεθνή σοσιαλιστικά αντιπολεμικά συνέδρια, τα οποία
πραγματοποιήθηκαν μυστικά στις αντίστοιχες περιοχές της
Ελβετίας το 1915 και το 1916. Οι μπολσεβίκοι αποτελούσαν
την άκρα αριστερά του συνεδρίου εισηγούμενοι τη μετατροπή
του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο ταξικό πόλεμο, δηλα-
δή σε προλεταριακή επανάσταση. (Σ.τ.Μ.)
16 βλ. Ρόζα Λούξεμπουργκ, Η Ρώσικη Επανάσταση, σ. 82,
μτφ. Α. Στίνα, Εκδόσεις Ύψιλον, γ΄ έκδοση, Αθήνα, 1980.
(Σ.τ.Μ.)
39
6/5/2014 7:03:52 μμ
 1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
Στο Τρίτο Συνέδριο των Σοβιέτ, τον Ιανουάριο του
1918, ο Λένιν έλεγε: «Φυσικά, η τελική νίκη του
σοσιαλισμού σε μία χώρα είναι αδύνατη. Το από-
σπασμα των εργατών και αγροτών μας που υπο-
στηρίζει τη Σοβιετική εξουσία, είναι ένα από τα
αποσπάσματα του παγκόσμιου εκείνου στρατού
που τον έχει διαμελίσει τώρα ο παγκόσμιος πόλε-
μος, μα που επιδιώκει τη συνένωση». 17
Τον Μάρτιο δε, τη στιγμή της αποδοχής της συν-
θήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ, επαναλάμβανε τα εξής:
«είναι απόλυτα σωστό ότι χωρίς τη γερμανική επανά-
σταση είμαστε χαμένοι». 18
Στις «Θέσεις του Απρίλη», το 1917, ο Λένιν είχε θέ-
σει την ανάγκη ίδρυσης μιας νέας Διεθνούς που θα αντι-
καταστήσει τη Δεύτερη Διεθνή, που τάχθηκε με το μέ-
ρος του ιμπεριαλισμού τον Αύγουστο του 1914. Ο ίδιος
ο πόλεμος άρχισε να παράσχει τη βάση γι’ αυτήν τη Δι-
εθνή, καθώς οι εργάτες αλλά και πρώην σοσιαλδημο-
κράτες επέσπευδαν την αντίστασή τους εναντίον των
κυβερνήσεών τους. Η λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέ-
μου επισπεύστηκε από τις απεργίες στη Βιέννη, το Αμ-
βούργο, τη Βρέμη και σε ολόκληρη τη Γερμανία. Όταν
τα νέα έφτασαν στη Μόσχα, ο Ράντεκ, ένας από τους
μπολσεβίκους ηγέτες, κατέγραψε την αυθόρμητη δια-
δήλωση που πραγματοποιήθηκε έξω από το Κρεμλίνο.
«Ποτέ δεν έχω δει ένα τέτοιο θέαμα. Εργάτες, άν-
δρες και γυναίκες, και στρατιώτες του Κόκκινου Στρα-
τού βάδιζαν έως αργά το βράδυ. Η παγκόσμια επανά-
σταση έχει έλθει. Οι μάζες του λαού ακούνε το σιδε-
ρένιο βήμα της. Η απομόνωσή μας έχει τελειώσει». 19
Η δήλωση αυτή ήταν κάπως πρόωρη. Μολονό-
τι πολλοί εργάτες και πρώην στρατιώτες σε ολόκληρη
την Ευρώπη υποστήριζαν όλο και περισσότερο τη σο-
βιετική ιδέα, αυτή δεν είχε προσλάβει τη συγκεκριμέ-
νη μορφή νέων κομμουνιστικών κομμάτων στις περισ-
σότερες χώρες. Ακόμη και σε μια χώρα όπως η Γερ-
μανία οι επαναστάτες δεν κατάφεραν να διαχωριστούν
ξεκάθαρα από τους σοσιαλσωβινιστές. Παρ’ όλο που
η Λούξεμπουργκ και ο Λήμπκνεχτ είχαν δημιουργήσει
την Ένωση Σπάρτακος, παρέμειναν στο εσωτερικό του
γερμανικού κεντριστικού USPD20 (στο οποίο συμμετεί-
χαν ο Κάουτσκι και ο Μπερστάιν) φοβούμενοι ότι ειδάλ-
17 Ι. Β. Λένιν, Το Τρίτο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, Άπα-
ντα, τόμος 35, σ. 277, έκδοση πέμπτη, Εκδόσεις «Σύγχρονη
Εποχή», Αθήνα, 1986. (Σ.τ.Μ.)
18 Ι. Β. Λένιν, Το Έβδομο Έκτακτο Συνέδριο του ΚΚΡ (μπ),
Πολιτική Έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής, Άπαντα, τόμος
36, σ. 15, έκδοση πέμπτη, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»,
Αθήνα, 1986. (Σ.τ.Μ.)
19 Παρατίθεται στο The German Revolution and the Debate
on Soviet Power, σ. 33, επιμ. John Riddell, εκδόσεις Pathfinder
Press, Νέα Υόρκη, 1986.
20 Αρχικά του Ανεξάρτητου Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού
Κόμματος, το οποίο ιδρύθηκε το 1917 ύστερα από την απο-
χώρηση της αριστερής πτέρυγας του Γερμανικού Σοσιαλδη-
μοκρατικού Κόμματος. (Σ.τ.Μ.)
40
ENZYMO TELIKO.indd 40
λως θα απομονωθούν από τη μεγάλη μάζα της εργα-
τικής τάξης. Το γεγονός αυτό δεν δημιουργούσε παρά
μονάχα σύγχυση στους εργάτες και απομόνωσε τους
Σπαρτακιστές από τις μικρότερες αλλά πολιτικά πιο ξε-
κάθαρες πολιτικές ομάδες όπως η Αριστερά της Βρέ-
μης και οι Διεθνείς Σοσιαλιστές (IKD). Δεδομένου επί-
σης ότι οι σοσιαλδημοκράτες δεν αντιτάσσονταν ανοι-
χτά στα σοβιέτ, αλλά εργάζονταν στα παρασκήνια για
να τα καταστρέψουν, οι Σπαρτακιστές δεν ήταν οι μό-
νοι που θεωρούνταν υποστηρικτές των εργατικών συμ-
βουλίων (όπως, αντίθετα, συνέβη με τους μπολσεβί-
κους στη Ρωσία). Αν ξαναγυρίσουμε στο απόσπασμα
του Βικτόρ Σερζ που παραθέσαμε στην αρχή αυτού του
κειμένου, η μεγαλύτερη επιτήδευση της δυτικοευρωπα-
ϊκής αστικής τάξης, η οποία περιέλαβε και τους λεγό-
μενους σοσιαλιστές στην άμυνα που προέβαλε, ήταν
ένας σημαντικός παράγοντας για την αποτυχία της επέ-
κτασης της επανάστασης στη Γερμανία και γενικότερα.
Τα νέα σχετικά με το ότι η Δεύτερη Διεθνής ανα-
συγκροτούνταν, τον Ιανουάριο του 1919, ανάγκασαν
τους μπολσεβίκους να αρχίσουν να κάνουν βολιδο-
σκοπήσεις σχετικά με τη δημιουργία μιας νέας Διε-
θνούς, για την ίδρυση της οποίας σχεδίαζαν μια πρώ-
τη συνάντηση στο Βερολίνο. Προτού μπορέσουν να
συναντηθούν με τον Λήμπκνεχτ προηγήθηκε η εξέ-
γερση των Σπαρτακιστών, την οποία συνέτριψαν οι
σοσιαλδημοκράτες σε συμμαχία με τα πρωτοφασιστι-
κά freikorps21 . Στα αντίποινα που ακολούθησαν εκα-
τοντάδες εργάτες εκτελέστηκαν εν ψυχρώ, ενώ ο Λή-
μπκνεχτ και η Λούξεμπουργκ δολοφονήθηκαν βά-
ναυσα. Η προγραμματισμένη πρώτη συνάντηση για
τη νέα Διεθνή μεταφέρθηκε τώρα στη Μόσχα. Η με-
τάθεση ήταν προσωρινή έως ότου η επανάσταση ξε-
σπάσει στη Δύση. Ωστόσο, αυτό ήταν το πρώτο βή-
μα της διαδικασίας συνύφανσης της πορείας της Ρω-
σικής Επανάστασης με την πορεία της νέας Διεθνούς.
Επειδή δε το ρωσικό κόμμα ήταν αυτό που αντικει-
μενικά και ιδεολογικά υπερίσχυε εντός της Διεθνούς,
αυτή πολύ γρήγορα έγινε ένα όργανο υπεράσπισης
της σοβιετικής εξουσίας στη Ρωσία, ό,τι προβλήματα
κι αν αυτή αντιμετώπιζε. Τελικά το πρώτο συνέδριο της
Κομμουνιστικής Διεθνούς δεν έκανε τίποτε περισσότε-
ρο από το να την ανακηρύξει. Οι πενήντα αντιπρόσω-
ποι που συγκεντρώθηκαν στη Μόσχα δεν είχαν όλοι
επίσημη εξουσιοδότηση από τις οργανώσεις τους και
αυτό αποτέλεσε έναν παράγοντα που οδήγησε σε πε-
ραιτέρω κυριαρχία των μπολσεβίκων επί της νέας ορ-
γάνωσης. Η όλη κατάσταση διέφερε κάπως από τον
21 Freikorps («Ελεύθερα Σώματα»): Ονομασία των παρα-
στρατιωτικών οργανώσεων που ιδρύθηκαν το 1918 και συ-
γκέντρωσαν στις γραμμές τους αντιδραστικούς σωβινιστές,
βετεράνους του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, με σκοπό την
προστασία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης από τους κομμου-
νιστές. Οι οργανώσεις αυτές υποστηρίχτηκαν από τον σοσι-
αλδημοκράτη υπουργό άμυνας Γκούσταβ Νόσκε και έπαιξαν
προεξάρχοντα ρόλο στην αιματηρή καταστολή της εξέγερσης
των Σπαρτακιστών το 1919. Αργότερα αποτέλεσαν τον πυρή-
να των ναζιστικών Ταγμάτων Εφόδου. (Σ.τ.Μ.)
6/5/2014 7:03:54 μμ

τρόπο με τον την αντιλαμβανόταν ο Λένιν όταν ανακοί-
νωνε στην Κομμουνιστική Διεθνή ότι:
«Η νέα τρίτη ‘Διεθνής Ένωση Εργατών’ έχει ήδη
αρχίσει να ταυτίζεται σε έναν ορισμένο βαθμό με την
Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών’». 22
Λέγοντάς το αυτό εννοούσε ότι η διαδικασία με την
οποία εκτυλίσσεται η παγκόσμια επανάσταση θα συ-
νοδευόταν από την πρόοδο του σοσιαλισμού στη Ρω-
σία. Δυστυχώς για το προλεταριάτο αυτή η διαδικασία
θα ακολουθούσε την αντίθετη κατεύθυνση. Η ανερχό-
μενη αντεπανάσταση στην ΕΣΣΔ θα κατέστρεφε επί-
σης και τον επαναστατικό σκοπό της Τρίτης Διεθνούς.
Αυτό, ωστόσο, δεν μπορούσε να ιδωθεί το 1919,
όταν η παγκόσμια επανάσταση και η καπιταλιστική
αντεπανάσταση βρίσκονταν σε θανάσιμη διαπάλη
και η ύπαρξη της Τρίτης Διεθνούς (όσο ασθενής κι αν
ήταν) ήταν το λάβαρο γύρω από το οποίο μπορούσαν
να συνταχτούν οι εργάτες σε ολόκληρο τον κόσμο. Στις
αρχές εκείνης της χρονιάς είχε ξεσπάσει η επανάστα-
ση στη Βαυαρία και στην Ουγγαρία, όπου αμφότερες
ανακηρύχθηκαν σοβιετικές δημοκρατίες. Οι συμμα-
χικές δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία και ΗΠΑ) αντιμετώ-
πιζαν στάσεις μέσα στους ίδιους τους στρατούς τους
που βρίσκονταν στη Ρωσία. Ο βρετανός πρωθυπουρ-
γός Λόυντ Τζωρτζ ανακοίνωσε ότι η βρετανική επέμ-
βαση όχι μονάχα τελείωσε, αλλά και ότι οι εξεγέρσεις
στο Κλάιντ και στη Νότιο Ουαλία εμπνέουν ανησυχίες
στο εσωτερικό της χώρας: «αφότου ξεκίνησε η στρα-
τιωτική επιχείρηση κατά των μπολσεβίκων, η Αγγλία
κινδυνεύει τώρα να γίνει μπολσεβίκικη και να δημιουρ-
γηθεί σοβιέτ στο Λονδίνο». 23
Ο Λένιν χαρακτήριζε τον Ιούλιο του 1919 ως «τον
τελευταίο δύσκολο Ιούλιο», αφού μέσα σ’ έναν χρόνο
θα επιτευχθεί η νίκη της «διεθνούς σοβιετικής δημο-
κρατίας». Μολαταύτα, η μεθυστική ατμόσφαιρα που
απείλησε τόσο τον καπιταλισμό δεν κράτησε για πολύ.
Από τα τέλη Μαΐου η Σοβιετική Δημοκρατία της Βαυ-
αρίας, όντας απομονωμένη ακόμη και μέσα στην ίδια
τη Γερμανία, είχε καταρρεύσει. Την ακολούθησε τον
Αύγουστο η Σοβιετική Δημοκρατία της Ουγγαρίας, η
οποία υπέκυψε εξαιτίας εσωτερικών διενέξεων και της
εισβολής του ρουμανικού στρατού με την υποστήριξη
των Συμμάχων. Το φθινόπωρο οι Λευκοί στη Ρωσία εί-
χαν γίνει απειλητικότεροι απ’ όσο ποτέ. Ο Γιουντένιτς
βρισκόταν προ των πυλών της Πετρούπολης, ο Κόλ-
τσακ ερχόταν από τη Σιβηρία και ο Ντενίκιν από την
Ουκρανία. Τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο η ύπαρξη
22 Παρατίθεται στο E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, σ.
133, τόμος 3, εκδόσεις Pelican, 1966.
23 Carr, ό.π. Τα βρετανικά στρατεύματα δεν αποσύρθηκαν
για άλλους έξι μήνες και όχι προτού οι λιμενεργάτες του Λον-
δίνου αρνηθούν να φορτώσουν το πλοίο ανεφοδιασμού Jolly
George που προοριζόταν για τον Αρχάγγελο και το Μούρ-
μανσκ.
ENZYMO TELIKO.indd 41
1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
του καθεστώτος κρεμόταν από μία κλωστή». 24
Σε όλη αυτή τη ζοφερή κατάσταση θα πρέπει να
προσθέσουμε και ότι το νεότευκτο Γερμανικό Κομμου-
νιστικό Κόμμα -που είχε χάσει τους καλύτερους ηγέτες
του στις σφαγές που πραγματοποιήθηκαν από τον Ια-
νουάριο έως τον Μάρτιο του 1919- διασπάστηκε από
τον Πάουλ Λέβι τον Οκτώβριο του 1919, στο συνέδριο
της Χαϊδελβέργης. Το κόμμα είχε υιοθετήσει την τακτι-
κή της χρησιμοποίησης του κοινοβουλίου και των συν-
δικάτων ως μέσων για την αύξηση της επιρροής του, με
μια ελαφρά, όμως, πλειοψηφία. Όντας μη ικανοποιη-
μένος από αυτή του τη νίκη ο Λέβι πρότεινε (σε αντίθε-
ση με τη συμβουλή των μπολσεβίκων) την αποπομπή
από το κόμμα όλων όσοι είχαν ψηφίσει κατά της από-
φασης. Η αριστερή πτέρυγα, που αποτελούσε το ήμι-
συ του κόμματος και ήλεγχε τις κομματικές οργανώσεις
της Βόρειας Γερμανίας (συμπεριλαμβανομένου και του
Βερολίνου), ίδρυσε το Γερμανικό Κομμουνιστικό Ερ-
γατικό Κόμμα (KAPD). Παρόμοιες δυσκολίες υπήρξαν
υπό διαφορετικές μορφές σε διάφορες χώρες. Ο Λένιν
προσπάθησε να εντάξει στην Τρίτη Διεθνή όλους όσοι
απέρριπταν τον σοσιαλδημοκρατικό ρεφορμισμό, συ-
μπεριλαμβανομένων και αναρχοσυνδικαλιστών. Εκεί-
νη την περίοδο είπε επίσης στις βρετανικές κομμουνι-
στικές ομάδες να αρχίσουν συνομιλίες για να δημιουρ-
γήσουν ένα κόμμα για το οποίο ο ίδιος θα ήταν υπέρ της
χρησιμοποίησης συνδικαλιστικών και κοινοβουλευτι-
κών τακτικών χωρίς, όμως, να καταδικάζει αυτούς που
υποστήριζαν διαφορετικές τακτικές.
Από τα τέλη του 1920 οι μπολσεβίκοι είχαν κερ-
δίσει τον εμφύλιο πόλεμο, αλλά η Ρωσία παρέ-
μενε απομονωμένη και η ίδια η νίκη που κατήγα-
γε, όπως είδαμε και στην αρχή αυτού του άρθρου,
ήταν πύρρειος. Η βιομηχανική παραγωγή βρισκό-
ταν στο 1/5 του 1913 και η αγροτική παραγωγή εί-
χε μειωθεί κατά το ήμισυ. Ο μπολσεβίκος οικονο-
μολόγος Λεβ Κρίτζμαν χαρακτήριζε την κατάστα-
ση ως μια οικονομική κατάρρευση που «όμοιά της
δεν υπάρχει στην ιστορία της ανθρωπότητας». 25
Η πολιτική της αποστολής στρατιωτικών αποσπα-
σμάτων στην επαρχία, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου
πολέμου, για τη βίαιη επίταξη σιτηρών οδήγησε στο
ξέσπασμα 113 αγροτικών εξεγέρσεων (50.000 άτομα
ακολούθησαν τον πρώην σοσιαλεπαναστάτη Αντό-
νωφ μονάχα στην περιοχή του Ταμπώφ). Οι μπολ-
σεβίκοι είχαν κατορθώσει να διατηρήσουν την κρατι-
κή εξουσία, αλλά, όπως ο Μπουχάριν (και άλλα ηγε-
τικά στελέχη των μπολσεβίκων, συμπεριλαμβανομέ-
νου και του Λένιν) αναγνώρισαν αργότερα, το 1921,
ότι κράτησαν μεν την εξουσία, αλλά έχασαν στην πο-
24 Carr, ό.π., σ. 138. [Ο Γιουντένιτς, ο Κόλτσακ και ο Ντενίκιν
ήταν οι επικεφαλής των αντεπαναστατικών λευκών στρατευ-
μάτων στη Ρωσία. (Σ.τ.Μ.)]
25 L. Kritsman, The Heroic Period in the Great October
Revolution (1926), σ. 166.
41
6/5/2014 7:03:55 μμ
 1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
ρεία το προλεταριάτο. Για τον Λένιν αυτό το πραγματι-
κό γεγονός ήταν ο σημαντικότερος λόγος για την εξέ-
γερση της Κροστάνδης τον Μάρτιο του 1921.
Οι απεργίες της Πετρούπολης και η
Κροστάνδη
Δεν υπάρχει πιο συγκινησιακό όνομα στην ιστορία
της Ρωσικής Επανάστασης από την Κροστάνδη. Είναι
ο δείκτης για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο
άρχισε να χάνεται η επανάσταση. Για τους περισσότε-
ρους τροτσκιστές και για τους σταλινικούς αυτή ήταν
είτε μια συνωμοσία της λευκής αντίδρασης, η οποία
εκμεταλλεύτηκε τις φοβερές συνθήκες που επικρατού-
σαν μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, προκειμένου
να υποκινήσει μια εξέγερση εναντίον του προλεταριά-
του είτε αυτή πραγματοποιήθηκε (σύμφωνα με την εκ-
δοχή του SWP)26 , επειδή οι ναύτες της Κροστάνδης
υποτίθεται ότι ήταν όλοι αγρότες και έτσι επρόκειτο για
μια εξέγερση της μικροαστικής τάξης. Για τους αναρ-
χικούς αυτή ήταν η πραγματική «τρίτη επανάσταση»,
αυτή τη φορά κατά της μπολσεβίκικης δικτατορίας, ενώ
για τους αστούς ιστορικούς ήταν ένα διδακτικό επεισό-
διο που καταδεικνύει ότι κάθε εναλλακτική λύση απέ-
ναντι στον καπιταλιστικό σύστημα δεν οδηγεί παρά σ’
ένα λουτρό αίματος. Ο Ε. Χ. Καρρ αφιερώνει μόνο δύο
σειρές στην εξέγερση της Κροστάνδης στον πρώτο τό-
μο του έργου του The Bolshevik Revolution.27 Το γεγο-
νός αυτό υπογραμμίζει ότι το έργο αυτό είναι μια ιστο-
ρία του σοβιετικού κράτους και όχι του επαναστατικού
προλεταριάτου. Σήμερα οι επαναστάτες δεν μπορούν
να αποφύγουν την αποτίμηση αυτών των γεγονότων,
γιατί αυτά ορίζουν το πλαίσιο εντός του οποίου πρέ-
πει να απαντηθούν τα ερωτήματα που έθεσε η τελευ-
ταία επαναστατική εμπειρία.
Από το 1921 η σοβιετική εξουσία είχε μετατραπεί σε
κενό γράμμα. Οι εκλογές για τα σοβιέτ διεξάγονταν
υπό το άγρυπνο βλέμμα της Τσέκα. Κατά παρόμοιο
τρόπο, ένοπλες φρουρές αστυνόμευαν τα εργοστά-
σια καθώς ο τεϋλορισμός28 και η μονοπρόσωπη δι-
26 βλ. P. Binns, T. Cliff & C. Harman, Russia: From Workers’
State to State Capitalism, σ. 20, Bookmarks, 1987. Εκεί οι
συγγραφείς δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να επαναλαμβά-
νουν τις ίδιες ψεύτικες κατηγορίες που διατύπωσε ο Τρότσκι
σ’ έναν άρθρο του, γραμμένο το 1938, με τίτλο Hue and Cry
Over Kronstadt. [βλ. στα ελληνικά: Πώς χάθηκε η ρώσικη επα-
νάσταση – Από το εργατικό κράτος στον κρατικό καπιταλισμό,
μτφ. Χρήστος Πετράκος, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 1998. Το
άρθρο του Τρότσκι («Κατακραυγή για την Κροστάνδη») περι-
λαμβάνεται στο βιβλίο με τίτλο Λεόν Τρότσκι, Για τον αναρχι-
σμό, μτφ. Θ. Θωμαδάκη, Εκδόσεις «Αλλαγή», Αθήνα, 1985.
(Σ.τ.Μ.)]
27 Το πρώτο μέρος του πολύτομου έργου του Ε. Η. Carr έχει
εκδοθεί στα ελληνικά σε τρεις τόμους: βλ. Έντουαρτ Χάλετ
Καρρ, Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, 1917-1923, εκδόσεις
Υποδομή. Γενικά, πρόκειται για μια από τις πιο εμπεριστατω-
μένες ιστορίες της Σοβιετικής Ένωσης. (Σ.τ.Μ.)
28 Ο τεϋλορισμός είναι σύστημα οργάνωσης της εργασίας και
διεύθυνσης της παραγωγής που χαρακτήριζαν το μέχρι πρό-
42
ENZYMO TELIKO.indd 42
οίκηση των επιχειρήσεων είχαν επιβληθεί πάνω
στην πιο επαναστατική εργατική τάξη της ιστορίας.
Οι εργάτες τα δέχονταν όλα αυτά όσο ο εμφύλι-
ος πόλεμος κατά των Λευκών δημιουργούσε μια κα-
τάσταση εξαίρεσης. Ταυτόχρονα, είχαν επίσης αποδε-
χτεί την κατάργηση της εκλογής των αξιωματικών στις
ένοπλες δυνάμεις, καθώς ο Τρότσκι τοποθέτησε στον
στρατό παλιούς αξιωματικούς για να νικήσει τους Λευ-
κούς. Όμως, από τη στιγμή που ο τελευταίος Λευκός
στρατηγός έφυγε από τη Ρωσία, τον Δεκέμβριο του
1920, υπήρχαν ήδη ενδείξεις ότι το καθεστώς εκτά-
κτου ανάγκης επρόκειτο να παραταθεί. Οι επιτάξεις
σιτηρών συνεχίζονταν, ο Τρότσκι είχε ανακοινώσει
ακόμα ότι οι μέθοδοι του Κόκκινου Στρατού θα έπρε-
πε να επιβληθούν σε ολόκληρο το εργατικό δυναμι-
κό (η συζήτηση για τη στρατιωτικοποίηση της εργασί-
ας29) και δεν προκηρύσσονταν νέες εκλογές για τα σο-
βιέτ. Παντού γινόταν λόγος περί «σιδηράς πειθαρχί-
ας» και περισσότερης δικτατορίας. Δεν είναι απορίας
άξιον ότι το κόμμα, το οποίο τώρα εξελισσόταν όλο και
περισσότερο σε ένα κόμμα αξιωματούχων παρά ερ-
γατών, γινόταν έρμαιο της γραφειοκρατικοποίησης. Η
γραφειοκρατικοποίηση αυτή, με τη σειρά της, οδήγη-
σε στην εμφάνιση της αντιπολίτευσης που αποτελείτο
από προλεταριακές ομάδες εντός του Μπολσεβίκικου
Κόμματος∙ ομάδες όπως οι Δημοκρατικοί Συγκεντρω-
τιστές, με επικεφαλής τον Οσίνσκι και τον Σαπρόνωφ,
η Εργατική Αντιπολίτευση, με επικεφαλής τον Σλιάπνι-
κωφ και την Κολοντάι, και η Εργατική Ομάδα του Μιά-
σνικωφ.30 Αυτές οι ομάδες της αντιπολίτευσης, παρά
τις αδυναμίες και τα λάθη τους, ζητούσαν την επιστρο-
φή στις επαναστατικές αρχές του 1917. Πράγματι, ο
Λένιν έλεγε τον Φεβρουάριο του 1921:
«Πρέπει να έχουμε το κουράγιο να αντιμετωπί-
σουμε τη σκληρή πραγματικότητα. Το κόμμα είναι άρ-
ρωστο, το κόμμα ψήνεται στον πυρετό. Κι αν δεν κα-
ταφέρει γρήγορα και αποτελεσματικά να θεραπεύσει
την ασθένειά του, τότε θα πραγματοποιηθεί μια ρήξη
τινος κυρίαρχο σύστημα βιομηχανικής παραγωγής. Εμφανί-
στηκε στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα και οφείλει
την ονομασία του στον αμερικανό μηχανικό Φρέντερικ Τέιλορ,
ο οποίος το επινόησε και το εισήγαγε. Συγκεκριμένα, πρόκει-
ται για ένα σύνολο μεθόδων οργάνωσης και μέτρησης της ερ-
γασίας, ελέγχου των παραγωγικών διαδικασιών, επιλογής,
τοποθέτησης και πληρωμής της εργατικής δύναμης που στη-
ρίζεται στην αποειδίκευση και στην κατάτμηση του αντικειμέ-
νου της εργασίας βάσει της ευρείας εφαρμογής της αλυσίδας
παραγωγής με στόχο την εντατικοποίηση της εργασίας και την
αύξηση της παραγωγικότητας. (Σ.τ.Μ.)
29 Για τη σχετική αντίληψη του Τρότσκι βλ. Λεόν Τρότσκι,
Τρομοκρατία και κομμουνισμός, «Τα ζητήματα Οργάνωσης
της Εργασίας», σ. 172-219, μτφ. Θ. Θωμαδάκης, Εκδόσεις
«Αλλαγή», Αθήνα, 1979. (Σ.τ.Μ.)
30 Για την ιστορία της κομμουνιστικής αριστεράς στη Ρω-
σία βλ. International Communist Current, The Russian
Communist Left, 1918-1930 και Ian Hebbes, The Communist
Left in Russia after 1920 στις ιστοσελίδες http://world.
internationalism.org/ και libcom.org αντίστοιχα. (Σ.τ.Μ.)
6/5/2014 7:03:56 μμ
 1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
που θα έχει καίριες συνέπειες για την επανάσταση». 31 τες (οι οποίοι δεν ήταν ακόμη σε κατάσταση ανοικτής
εξέγερσης). Η απάντησή τους ήταν η ανακοίνωση της
Προτού, όμως, αρχίσουν οι αντιπαραθέσεις στο
κυκλοφορίας της εφημερίδας «Ισβέστια της Κροστάν-
10ο Συνέδριο του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμμα-
δης». 33
τος, τον Μάρτιο οι εργάτες της Πετρούπολης και της
Μόσχας κατέβηκαν σε απεργία. Στην Πετρούπολη οι Το Κομμουνιστικό Κόμμα, που ήταν ο κύριος του
απεργίες ήταν μαζικές και οι απεργοί ζητούσαν ελευθε- κράτους, είχε αποσπασθεί από τις μάζες. Αποδεί-
ρία του τύπου, απελευθέρωση των πολιτικών κρατου- χθηκε ανίκανο να βγάλει τη χώρα από το χάος. Πο-
μένων και επιστροφή στη δημοκρατία μέσα στο κρά- λυάριθμα περιστατικά είχαν πρόσφατα συμβεί στην
τος. Μερικοί ζητούσαν το άνοιγμα των τοπικών αγορών Πετρούπολη και στη Μόσχα, τα οποία έδειχναν ότι το
τροφίμων για την αντιμετώπιση των αυξανόμενων ελ- κόμμα είχε απολέσει την εμπιστοσύνη των μαζών. 34
λείψεων (οι οποίες, τελικά, μετατράπηκαν σε λιμό το
1921). Οι αντεπαναστάτες, επίσης, προσπαθούσαν να
εκμεταλλευτούν την κατάσταση προωθώντας αιτήματα
για την επιστροφή στη Συντακτική Συνέλευση. Οι μπολ-
σεβίκοι αντέδρασαν με πανικό. Έστειλαν στρατό για να
διαλύσουν τις απεργιακές συγκεντρώσεις και συνέλα-
βαν τους ηγέτες των απεργών. Η Τσέκα διέδωσε το ψέ-
μα ότι στο κίνημα επικρατούσαν αγροτικά στοιχεία (ενώ
μονάχα ο σκληρός πυρήνας του προλεταριάτου είχε
απομείνει εκείνο τον καιρό στην Πετρούπολη). Ο καθο-
ριστικός παράγοντας για τον τερματισμό των απεργιών
ήταν η έλευση νέων προμηθειών ψωμιού, αφού η ανα-
κοίνωση για τις περικοπές στη μερίδα του ψωμιού ήταν
αυτή που εν πρώτοις έδωσε το έναυσμα για το ξέσπα-
σμα των απεργιών.
Η εξέγερση της Κροστάνδης, που ξέσπασε στην
ομώνυμη ναυτική βάση, ήταν ο άμεσος απόηχος των
απεργιών της Πετρούπολης και της καταστολής τους.
Στις 28 Φεβρουαρίου αντιπρόσωποι από την Πετρού-
πολη εξέθεσαν την κατάσταση και υιοθετήθηκε το Η απάντηση της κυβέρνησης των μπολσεβίκων ήταν
πρόγραμμα των ναυτών του πολεμικού πλοίου «Πέ- να ανακοινώσει ότι επρόκειτο για «μια συνομωσία λευκο-
τρος και Παύλος». Το πρόγραμμα αυτό ζητούσε την φρουρών» με επικεφαλής έναν πρώην τσαρικό αξιωμα-
προκήρυξη νέων εκλογών για τα σοβιέτ και ελευθερία τικό ονόματι Κοζλόφσκι. Το γεγονός ότι οι εφημερίδες των
για όλους τους σοσιαλιστές και τους αναρχικούς. Είναι εμιγκρέδων στο Παρίσι έγραφαν νωρίτερα για ταραχές
άξιο προσοχής ότι το πρόγραμμα δεν ζητούσε ελευ- στην Κροστάνδη παρείχε το ανάλογο πρόσχημα για την
θερία για την αστική τάξη και οι ναύτες κατά συντρι- καταδίκη της εξέγερσης, παρά τη γνωστή απόρριψη της
πτική πλειοψηφία απέρριψαν μια αντιδραστική πρό- αντεπανάστασης από τους εξεγερμένους της Κροστάν-
ταση για την αποκατάσταση της Συντακτικής Συνέλευ- δης. Ουσιαστικά, οι μπολσεβίκοι θεωρούσαν ότι αντεπα-
σης. Από οικονομικής απόψεως το πρόγραμμα υπο- νάσταση είναι κάτι που μπορούσε να προέλθει μονάχα
στήριζε τη δικαιότερη διανομή των μερίδων που χορη- από το εξωτερικό και, συνεπώς, πίστευαν ότι οι εξεγερ-
γούνταν με δελτίο, την περιορισμένη χειροτεχνική πα- μένοι της Κροστάνδης εργάζονταν αντικειμενικά για την
ραγωγή και τη δυνατότητα των αγροτών να παράγουν αντεπανάσταση. Υπήρχαν πολύ σημαντικά στρατηγικά
ελεύθερα εφόσον δεν χρησιμοποιούν μισθωτή εργα- ζητήματα που ενέτειναν τον πανικό των κυβερνητικών
σία. Το πρόγραμμα αυτό ήταν, ουσιαστικά, λιγότερο κύκλων. Όσο η θάλασσα γύρω από την Κροστάνδη ήταν
«καπιταλιστικό» από τη Νέα Οικονομική Πολιτική, την παγωμένη, η ναυτική βάση μπορούσε να προσεγγιστεί,
οποία ο Λένιν είχε ήδη εισηγηθεί προτού ξεσπάσει η αλλά εάν το χιόνι έλιωνε με την έλευση της άνοιξης, τότε η
εξέγερση. 32 Κροστάνδη θα γινόταν απρόσιτη και θα μπορούσε να με-
τατραπεί σε βάση επιχειρήσεων μιας ξένης καπιταλιστι-
Ο Καλίνιν, ο οποίος αργότερα έγινε πρόεδρος της
κής δύναμης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν υπήρ-
ΕΣΣΔ επί Στάλιν, στάλθηκε στην Κροστάνδη και αυ-
χε δυνατότητα διεξαγωγής μακρών διαπραγματεύσεων.
τό που έκανε ήταν απλώς να αποδοκιμάσει τους ναύ-
Ο Τρότσκι έστειλε στην Κροστάνδη ένα τελεσίγραφο (το
31 Παρατίθεται στο άρθρο Krostandt 1921: Analysis of Popular
Uprising in the time of Lenin, στο περιοδικό Revolutionary
Perspectives, No. 23, σ. 22. 33 βλ. Οι «Ισβέστιες» της Κροστάνδης, εκδόσεις «Ελεύθερος
32 Το πρόγραμμα δημοσιεύεται στα ελληνικά στο βιβλίο με τίτ- Τύπος». (Σ.τ.Μ.)
λο: Ίντα Μετ, Η Κομμούνα της Κροστάνδης, μτφ. Α. Στίνας, εκ- 34 Ida Mett, The Kronstadt Commune. [Ίντα Μετ, Η Κομμού-
δόσεις «Διεθνής Βιβλιοθήκη». (Σ.τ.Μ.) να της Κροστάνδης, βλ. παραπάνω (Σ.τ.Μ.)]

43

ENZYMO TELIKO.indd 43 6/5/2014 7:03:57 μμ

 1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
οποίο, παρεμπιπτόντως, δεν περιλάμβανε τη φράση ότι τες πολύ μεγαλύτερη από αυτή που ζητούσαν οι εξε-
οι ναύτες θα «σκοτωθούν σαν πέρδικες»35. Στην πραγ- γερμένοι της Κροστάνδης. Πολλοί μπολσεβίκοι αντιτά-
ματικότητα αυτή η φράση διατυπώνεται σε μια προκήρυ- χθηκαν σ’ αυτήν, συμπεριλαμβανομένου και του Οσίν-
ξη της Επιτροπής Άμυνας της Πετρούπολης, η οποία τε- σκι εκ μέρους της ομάδας των Δημοκρατικών Συγκε-
λούσε υπό την καθοδήγηση του Ζηνόβιεφ). Το τελεσίγρα- ντρωτιστών. Ο Ριαζάνοφ την χαρακτήρισε ως «αγρο-
φο αυτό απορρίφθηκε στις 7 Μαρτίου 1921, όταν η «Ισβέ- τικό Μπρεστ»38 , εννοώντας ότι ήταν μια ακόμη παρα-
στια της Κροστάνδης» κατήγγειλε τον Τρότσκι ως «δικτά- χώρηση προς τον ταξικό εχθρό. Η απάντηση του Λένιν
τορα της σοβιετικής Ρωσίας». Η πρώτη επίθεση πραγ- ήταν ότι «μονάχα μια συμφωνία με τους αγρότες μπο-
ματοποιήθηκε την επόμενη μέρα, αλλά απέτυχε, με απο- ρεί να σώσει την επανάσταση».
τέλεσμα τον θάνατο 500 στρατιωτών του κυβερνητικού
Στην πραγματικότητα, η ΝΕΠ προοιώνιζε μια ευ-
στρατού.
ρείας κλίμακας επίθεση προς την εργατική τάξη, αφού
Το 10ο Συνέδριο του Ρωσικού Κομμουνιστικού οδήγησε στην ιδιωτικοποίηση των μικρότερων επι-
Κόμματος (μπολσεβίκοι) άρχισε την ίδια ημέρα. Εάν χειρήσεων. Ελλείψει πλέον κρατικής στήριξης αυτές
χρειάζονται περαιτέρω στοιχεία για να καταδειχθεί ότι οι επιχειρήσεις απέλυαν εργάτες, με αποτέλεσμα τη
το 1921 ήταν το σημείο καμπής για την τύχη της σοβι- ραγδαία αύξηση της ανεργίας και την πτώση των μι-
ετικής επανάστασης, τότε αυτά μας τα παρέχει αρκού- σθών.
ντως το 10ο Συνέδριο. Υπήρχαν τρία μεγάλα ζητήμα-
Το Μπολσεβίκικο Κόμμα ήταν τώρα το κυβερνών κόμ-
τα σε αυτό το συνέδριο. Το πρώτο ήταν ο ρόλος των
μα ενός κράτος που προσπαθούσε να κρατηθεί στην
συνδικάτων στο σοβιετικό σύστημα. Το δεύτερο ήταν
εξουσία μέχρι το ξέσπασμα της παγκόσμιας επανά-
η πολιτική που πρέπει να υιοθετηθεί έναντι των αγρο-
στασης, ενώ ταυτόχρονα πραγματοποιούσε την αγρο-
τών, δεδομένου ότι το σύστημα εκτάκτου ανάγκης που
τική αντεπανάσταση.
είχε επιβληθεί κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέ-
μου είχε μειώσει την αγροτική παραγωγή κατά το ήμι-
συ του 1913. Τέλος, το τρίτο ήταν η απαγόρευση των
φραξιών μέσα στο κόμμα.
Στο ζήτημα των συνδικάτων προεξάρχοντα ρό-
λο έπαιξε η Εργατική Αντιπολίτευση, με επικεφαλής
την Αλεξάνδρα Κολοντάι και τον Αλεξάντερ Σλιάπνι-
κοφ.36 Η Εργατική Αντιπολίτευση ζητούσε τα συνδικά-
τα να αναλάβουν τη διεύθυνση της παραγωγής, αλλά
η πλατφόρμα της με τίτλο «Για τον ρόλο και τα καθή-
κοντα των συνδικάτων» απορρίφθηκε, αφού την υπο-
στήριξαν μονάχα καμιά πενηνταριά αντιπρόσωποι.
Απεναντίας, αποφασίστηκε ότι τα συνδικάτα θα πρέ-
πει να είναι «σχολεία κομμουνισμού» και, κατά συνέ-
πεια, δεν θα πρέπει να αποτελούν μέρος του κρατι-
Παρ’ όλα αυτά, όσο το Μπολσεβίκικο Κόμμα πα-
κού μηχανισμού. Με το ίδιο σκεπτικό αποφασίστηκε
ρέμεινε πιστό στην παράδοση της ανοικτής συζήτη-
επίσης ότι τα συνδικάτα «είναι ένα χώρος… όπου η
σης, οι επαναστάτες μπορούσαν ακόμη να διατηρούν
επιλογή των ηγετών πρέπει να γίνεται από τις ίδιες τις
κάποια ελπίδα για το μέλλον. Η τελική απόφαση του
οργανωμένες μάζες».37 Τούτο αποτελεί απόδειξη του
10ου Συνεδρίου, ωστόσο, ζητούσε την απαγόρευ-
βαθμό παρακμής της σοβιετικής εξουσίας, αφού αφή-
ση των φραξιών (η Εργατική Αντιπολίτευση και οι Δη-
νει να εννοηθεί ότι δεν πρόκειται να υπάρξει αναβίω-
μοκρατικοί Συγκεντρωτιστές αναφέρονταν ονομαστι-
ση της σοβιετικής δημοκρατίας.
κά στην απόφαση). Παρ’ όλο που αυτή δεν είχε ίσως
Στις 15 Μαρτίου το συνέδριο αποδέχθηκε επίσης το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα (φράξιες εξακολου-
την ανάγκη υιοθέτησης μιας Νέας Οικονομικής Πολι- θούσαν να εμφανίζονται έως το 1927) δέσμευε πλέ-
τικής, ούτως ώστε οι επιτάξεις των σιτηρών να αντι- ον τους μπολσεβίκους ότι θα υπερασπίσουν το κόμμα
κατασταθούν με έναν φόρο σε είδος. Στην πραγματι- πιο σθεναρά απ’ όσο ποτέ. Πράγματι, ο Λένιν φαίνεται
κότητα, αυτή ήταν μια παραχώρηση προς τους αγρό- ότι είχε αντιδράσει υπερβολικά στην απειλή που απο-
35 Το τελεσίγραφο αυτό παρατίθεται στο Ίντα Μεττ, Η Κομ- τελούσαν οι διάφορες τάσεις πάνω στη συζήτηση για
μούνα της Κροστάνδης, σ. 47. (Σ.τ.Μ.) τα συνδικάτα. Πίστευε εσφαλμένα ότι η Εργατική Αντι-
36 βλ. Αλεξάνδρα Κολοντάι, Η Εργατική Αντιπολίτευση, μτφ. 38 Παραλληλισμός με τη συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ με-
Πέτρου Λινάρδου, εκδόσεις Βέργος, Αθήνα, 1975. (Σ.τ.Μ.) ταξύ Σοβιετικής Ρωσίας και Κεντρικών Δυνάμεων (Μάρτιος
37 Για τις τοποθετήσεις του Λένιν στο 10ο Συνέδριο του Μπολ- 1918), βάσει της οποίας οι μπολσεβίκοι προέβησαν σε μεγά-
σεβίκικου Κόμματος βλ. Το Χ Συνέδριο του ΚΚΡ (μπ) του Μάρ- λες παραχωρήσεις (παράδοση της Ουκρανίας και των χωρών
τη 1921, σ. 1-127, Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμος 43, εκδόσεις της Βαλτικής στις Κεντρικές Δυνάμεις) με αντάλλαγμα τη σύ-
«Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1988. (Σ.τ.Μ.) ναψη ειρήνης. (Σ.τ.Μ.)

44

ENZYMO TELIKO.indd 44 6/5/2014 7:03:59 μμ


πολίτευση υποστήριζε την ιδέα των συνδικάτων κατά
του κόμματος. Το πόσο λάθος είχε καταδεικνύεται από
το γεγονός ότι, ενώ οι μπολσεβίκοι της Κροστάνδης
υπερασπίστηκαν τη ναυτική βάση, το υπόλοιπο κόμ-
μα κινητοποιήθηκε για να καταστείλει την εξέγερση.
Στην καταστολή αυτή συμμετείχε και η αντιπολίτευση,
τα μέλη της οποίας αποτέλεσαν μέρος του στρατιωτι-
κού αποσπάσματος των 300 αντιπροσώπων του συ-
νεδρίου που πήραν μέρος στην τελική έφοδο κατά της
Κροστάνδης, η οποία στέφθηκε, τελικά, με επιτυχία
στις 18 Μαρτίου. Κατά ειρωνεία της τύχης, η καταστο-
λή της Κομμούνας της Κροστάνδης πραγματοποιήθη-
κε πενήντα ακριβώς χρόνια μετά την ανακήρυξη της
Παρισινής Κομμούνας. Ο Σερζ βρήκε τις εκδηλώσεις
για τον εορτασμό της πεντηκοστής επετείου της Παρι-
σινής Κομμούνας κάπως αηδιαστικές, δεδομένου ότι
10.000 επιτιθέμενοι έχασαν τη ζωή τους πάνω στο χιό-
νι, ενώ 1.500 υπερασπιστές πέθαναν και 2.500 αιχ-
μαλωτίστηκαν. Ορισμένοι από αυτούς εκτελέστηκαν
από την Τσέκα. Ο Σερζ, ωστόσο, υποστήριξε την επί-
θεση. Η γεμάτη αγωνία εκτίμησή του για την κατάστα-
ση είναι καλύτερη από αυτή που θα μπορούσε να μας
δώσει κάθε σύγχρονη παρόμοια απόπειρα: «Με πολ-
λούς δισταγμούς και με απερίγραπτο άγχος, οι κομ-
μουνιστές φίλιοι μου και εγώ, προσχωρήσαμε τελικά
στην άποψη του κόμματος. Και να γιατί. Η Κροστάν-
δη είχε δίκιο. Η Κροστάνδη ξεκινούσε μια καινούργια
απελευθερωτική επανάσταση, την επανάσταση της
λαϊκής δημοκρατίας. ‘Η Τρίτη Επανάσταση!’, έλεγαν
ορισμένοι αναρχικοί γεμάτοι παιδικές ψευδαισθήσεις.
Όμως η χώρα ήταν τελείως εξαντλημένη, η παραγωγή
είχε σχεδόν σταματήσει, δεν υπήρχαν πλέον κανενός
είδους αποθέματα, ούτε καν ψυχικά, μέσα στις ψυχές
των μαζών. Η αφρόκρεμα του προλεταριάτου, διαμορ-
φωμένο καθώς ήταν μέσα από τους αγώνες του πα-
λιού καθεστώτος, ήταν κυριολεκτικά αποδεκατισμέ-
νη. Το κόμμα που διευρύνθηκε από τις εισροές των
προσκείμενων στην εξουσία, δεν ενέπνεε και πολλή
εμπιστοσύνη. Τα άλλα κόμματα δεν διασώζονταν πα-
ρά σαν ασθενή πλαίσια, με αμφίβολο δυναμικό… Αν
έπεφτε η μπολσεβίκικη δικτατορία, θα ερχόταν σε ελά-
χιστο χρόνο το χάος, και μαζί με το χάος η πίεση από
τους αγρότες, η σφαγή των κομμουνιστών, η επιστρο-
φή των εμιγκρέδων και τελικά μια άλλη αντιπρολεταρι-
ακή δικτατορία». 39
Πολλά από αυτά ειπώθηκαν αργότερα από μπολ-
σεβίκους ηγέτες, ακόμα κι αν αυτοί επανέλαβαν το
ψέμα της Τσέκα περί του ότι η Κροστάνδη ήταν δή-
θεν «μια συνομωσία λευκοφρουρών». Ο Μπουχάριν
έγραψε ότι δεν ήταν κάτι τέτοιο, αλλά ότι [οι μπολσε-
βίκοι] έπρεπε να καταπνίξουν την εξέγερση των «πα-
ραστρατημένων προλετάριων αδελφών μας». Ο Λένιν
αργότερα δήλωσε με μεγαλύτερη ακρίβεια ότι οι εξε-
39 Βίκτορ Σερζ, Αναμνήσεις ενός επαναστάτη (1905-1941),
σ. 193-194, μτφ. Ρεβέκκα Πεσσάχ, Εκδόσεις Scripta, Αθήνα,
2008. (Σ.τ.Μ.)
ENZYMO TELIKO.indd 45
1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
γερμένοι της Κροστάνδης δεν ήθελαν ούτε μια κυβέρ-
νηση των Λευκών ούτε μια κυβέρνηση των μπολσεβί-
κων, αλλά «δεν υπήρχε κάποια άλλη». Η εκδοχή αυ-
τή έγινε εκείνη την περίοδο δεκτή διεθνώς. Ακόμη και
το KAPD, που βρισκόταν ήδη στην αντιπολίτευση της
Τρίτης Διεθνούς, αποδέχτηκε το 1921 ότι η καταστολή
της Κροστάνδης ήταν αναγκαία.
Ωστόσο, θα πρέπει να πούμε ότι, ενώ όλοι οι δι-
εθνιστές της εποχής40 υποστήριξαν την καταστο-
λή της Κροστάνδης, κάποιοι από αυτούς αρνήθηκαν
να αντλήσουν διδάγματα από αυτήν. Ενώ ο Τρότσκι
έγραφε στη βιογραφία που έγραψε για τον Στάλιν41 ,
τον Αύγουστο του 1940, ότι η καταστολή της Κροστάν-
δης ήταν μια «τραγική αναγκαιότητα», σήμερα μπο-
ρούμε να ρίξουμε μια ευρύτερη ματιά στα ιστορικά δι-
δάγματα. Κατ’ αρχάς δεν μπορούμε να εξετάσουμε
την Κροστάνδη απομονωμένα. Όπως καταδεικνύεται,
οποιαδήποτε πλευρά κι αν νικούσε, αυτή θα κατέληγε
σε μια νίκη της αντεπανάστασης. Ωστόσο, ενώ η ήτ-
τα των ναυτών της Κροστάνδης ήταν μια ήττα της σο-
βιετικής εξουσίας εντός της Ρωσίας, η προοπτική της
διεθνούς επανάστασης ήταν ακόμη ανοικτή και αυτός
ήταν ο κρίσιμος παράγοντας για τις γνώμες των επα-
ναστατών της εποχής.
Το πραγματικό πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι
το κόμμα ήταν το κράτος. Το δίδαγμα που μπορούμε
να αποκομίσουμε είναι ότι το κόμμα πρέπει να είναι
το κόμμα του διεθνούς προλεταριάτου ό,τι κι αν κά-
νουν τα μέλη του μέσα στα σοβιέτ μιας συγκεκριμέ-
νης επικράτειας.
Μπορεί να υπάρξει και στο μέλλον μια κατάστα-
ση κατά την οποία τα μέλη του κόμματος, μέσα σε μια
επαναστατική κατάσταση, θα μάχονται κατά των υλι-
κών στερήσεων, όπως έγινε και το 1921, αλλά το κόμ-
μα του μέλλοντος θα είναι διεθνές. Και αυτό δεν ση-
μαίνει μονάχα διεθνές ως προς το πνεύμα. Σημαίνει
επίσης ότι δεν θα είναι προσδεμένο σε μια εδαφική
οντότητα. Αν μιλάμε για σοβιετική εξουσία με την κυ-
ριολεκτική σημασία του όρου, τότε σε κάθε περιφέ-
ρεια τα σοβιέτ μπορεί να ψηφίζουν τους εκπροσώ-
πους του κόμματος ή να τους απομακρύνουν, αλλά
το ίδιο το κόμμα υποστηρίζει μονάχα το πρόγραμμα
της διεθνούς προλεταριακής επανάστασης. Ούτε εί-
ναι το κράτος ούτε ασκεί κρατική εξουσία, ακόμη και
στο προσωρινό εργατικό κράτος που βρίσκεται σε με-
τάβαση από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό. 42
40 Ασφαλώς ο συγγραφέας εννοεί αποκλειστικά τους μαρξι-
στές διεθνιστές. (Σ.τ.Μ.)
41 βλ. Λεόν Τρότσκι, Στάλιν, τρεις τόμοι, μτφ. Αχιλλέα Βαγενά,
εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα, 1972. (Σ.τ.Μ.)
42 Απορρίπτουμε τόσο τον ιδεαλισμό του Διεθνούς Κομμου-
νιστικού Ρεύματος (ICC), το οποίο νομίζει πως είναι αρκετό να
λέει ότι «όλες οι πράξεις βίας στο εσωτερικό του προλεταριά-
του είναι έκνομες» (βλ. International Review, No. 100, σ. 21),
σάμπως αυτό να επιλύει το πρόβλημα. Όχι μόνο πρόκειται για
μια δήλωση που εκφράζει ευσεβείς πόθους και με την οποία
45
6/5/2014 7:04:00 μμ
 1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
Για τους επαναστάτες της εποχής το νεαρό εργα- από την τελική καταστολή της Κροστάνδης, η βρετανική
τικό κράτος είχε γλιτώσει από μια κρίσιμη στιγμή. Για κυβέρνηση υπέγραψε το αγγλοσοβιετικό εμπορικό σύμ-
‘μας, που διαθέτουμε το πλεονέκτημα της εκ των υστέ- φωνο, το οποίο προέβλεπε τη ντε φάκτο αναγνώριση
ρων γνώσης, μπορούμε να δούμε πώς ό,τι κι αν συ- της κυβέρνησης των μπολσεβίκων με αντάλλαγμα την
νέβη στην Κροστάνδη, η αντεπανάσταση βρισκόταν αναστολή κάθε προπαγάνδας κατά της Βρετανίας στο
καθ’ οδόν. Υφιστάμεθα ακόμη τις συνέπειές της. Αφγανιστάν και την Ινδία. Επιπλέον, είχαν ήδη ξεκινήσει
μυστικές διαπραγματεύσεις με τον γερμανικό στρατό και
τη γερμανική κυβέρνηση, και έτσι, ενώ ελάμβανε χώρα
Η Δράση του Μαρτίου η Δράση του Μαρτίου, μια γερμανική εμπορική αποστο-
και το Τρίτο Συνέδριο λή ερχόταν στη Μόσχα με επικεφαλής τον Ράθεναου44.
της Κομμουνιστικής Διεθνούς Ο Κρασίν, ο σοβιετικός κομισάριος εξωτερικού εμπορί-
ου, έφθασε στο σημείο να προειδοποιήσει τους Γερμα-
Η Κροστάνδη δεν ήταν το μοναδικό γεγονός εκεί-
νούς εργάτες σε αυτή την κρίσιμη στιγμή ότι οι απεργίες
νου του μήνα που μαρτυρούσε την υποχώρηση του
τους θα εμπόδιζαν την παράδοση εμπορευμάτων προς
επαναστατικού κύματος. Στη Γερμανία, όπως είδαμε
τη Σοβιετική Ένωση!
παραπάνω, οι κομμουνιστές είχαν διασπαστεί το 1919
σε KAPD και KPD43 και όλες οι προσπάθειες επανε-
νοποίησης έπεφταν στο κενό και από τις δύο πλευρές.
Το μεν KPD ταλαντευόταν από την ίδρυση ανάμεσα
στον πραξικοπηματισμό και την παθητικότητα. Η συμ-
μετοχή του στη λεγόμενη Δράση του Μαρτίου κατέλη-
ξε σε μια παταγώδη αποτυχία, η οποία όχι μόνο του
κόστισε την απώλεια των 2/3 των μελών του (από 450
χιλιάδες μέλη έμειναν 180 χιλιάδες μέσα σε τρεις μή-
νες), αλλά υπέσκαψε επίσης το ηθικό και την επανα-
στατική βούληση της εργατικής τάξης. Αφενός το KPD
απάντησε σε μια προβοκάτσια του στρατού (ο οποίος
προσπάθησε να αφοπλίσει τους εργάτες), ενώ αφε-
τέρου ανταποκρίθηκε στην προτροπή του Ράντεκ και
του Μπέλα Κουν να σπάσει την απομόνωση της σοβι-
ετικής Ρωσίας και, τέλος, να φανεί ότι δρα πιο αποφα-
σιστικά απ’ ότι είχε κάνει κατά τη διάρκεια του πραξι-
κοπήματος Καπ, όπου είχε αφήσει στο SPD την πρω-
τοβουλία να οργανώσει απεργίες που οδήγησαν αυ-
τή την απόπειρα πραξικοπήματος που πραγματοποί-
ησε η δεξιά σε αποτυχία. Προς τα τέλη της Δράσης ο
ηγέτης του KPD Έμπερλαϊν προσπάθησε να υποκινή-
σει τους εργάτες να συνεχίσουν τον αγώνα ανατινάζο-
ντας κτήρια του KPD, τακτική που απέβη εις βάρος του Μια περαιτέρω απόδειξη για το ότι το επαναστατι-
όταν αποκαλύφτηκε από την άρχουσα τάξη. Το οριστι- κό κύμα καταλάγιαζε ήταν οι αποφάσεις του Τρίτου Συ-
κό φιάσκο ήρθε όταν εργάτες στο Αμβούργο που ήθε- νεδρίου της Τρίτης (Κομμουνιστικής) Διεθνούς τον Ιού-
λαν να συνεχίσουν τον αγώνα κατέληξαν να πολεμούν νιο-Ιούλιο του 1921. Εκεί ο Τρότσκι είπε στους αντιπρο-
εργάτες που θεωρούσαν ότι η Δράση τελείωσε. σώπους του συνεδρίου ότι το 1919 οι μπολσεβίκοι πε-
ρίμεναν ότι η παγκόσμια επανάσταση θα ήταν θέμα μη-
Πολύ πριν από την ήττα της Δράσης του Μαρτί-
νών. Τώρα έκαναν λόγο για «μια υπόθεση ετών». Η απο-
ου στη Γερμανία η Σοβιετική Ρωσία διαπραγματευόταν
τυχία της Δράσης του Μαρτίου και η εξέγερση της Κρο-
την επιβίωσή της μέσα στη μεταπολεμική ιμπεριαλιστι-
στάνδης βάραινα πολύ στο μυαλό των μπολσεβίκων ηγε-
κή κατάσταση πραγμάτων. Τούτο δεν σήμαινε την αυ-
τών που οργάνωσαν τις κύριες συζητήσεις. Η ατμόσφαι-
τόματη εγκατάλειψη της παγκόσμιας επανάστασης, αλ-
ρα εντός της οποίας αυτές διεξήχθησαν δεν ήταν η ατμό-
λά απλώς την αναγνώριση της αδυναμίας της σοβιετι-
σφαιρα της αδιάλλακτης υπεράσπισης των επαναστατι-
κής οικονομίας και την ανάγκη αποκατάστασης του εξω-
κών θέσεων στη συζήτηση των 21 Όρων45 που πραγ-
τερικού εμπορίου. Στις 16 Μαρτίου 1921, δύο μέρες πριν
ματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Συνεδρίου.
ο καθένας μπορεί να συμφωνήσει, αλλά θέτει επίσης και ένα
άλλο ζήτημα. Πρόκειται για το ζήτημα του ποιος είναι προλε- 44 Walter Rathenau (1867-1922): Γερμανός βιομήχανος,
τάριος και ποιος όχι, και ασφαλώς μας διακατέχει μια αγωνία πολιτικός και συγγραφέας. Διετέλεσε υπουργός εξωτερικών.
για να περάσουμε τις δοκιμασίες που θα θέσει το ICC σχετι- (Σ.τ.Μ.)
κά μ’ αυτό! 45 Οι 21 όροι προσχώρησης στην Κομμουνιστική Διεθνή, οι
43 Αρχικά του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας. (Σ.τ.Μ.) οποίες ψηφίστηκαν από το Δεύτερο Συνέδριό της. (Σ.τ.Μ.)

46

ENZYMO TELIKO.indd 46 6/5/2014 7:04:03 μμ


Στο σημείο αυτό το κύριο μέλημα των μπολσεβίκων ήταν
το πώς τα κομμουνιστικά κόμματα θα αποκτήσουν μαζι-
κή βάση. Δεδομένου ότι το επαναστατικό κύμα υποχω-
ρούσε, επιδιώχθηκε η συμμαχία με τους ίδιους τους σο-
σιαλδημοκράτες, που είχαν προσχωρήσει στο ιμπεριαλι-
στικό στρατόπεδο το 1914 και είχαν συμπράξει στη δο-
λοφονία εκατοντάδων κομμουνιστών από κρυπτοφα-
σίστες. Το Τρίτο Συνέδριο της Διεθνούς αποτέλεσε έτσι
σταθμό στην αντεπαναστατική καμπή του 1921. Έδειξε
επίσης πως η τύχη της Διεθνούς παρέμενε συνδεδεμένη
με την πορεία της αντεπανάστασης στη Ρωσία. Τούτο κα-
τέστη σαφές για πρώτη φορά στη συζήτηση για ό,τι προ-
ηγουμένως είχε ονομαστεί «εθνικό και αποικιακό ζήτη-
μα». Προηγουμένως η Διεθνής είχε μια πολιτική που με-
γαλοποιούσε τους εθνικούς αγώνες κατά του ιμπεριαλι-
σμού συνδέοντάς τους με την πάλη για τον κομμουνισμό.
Τώρα (εννέα μονάχα μήνες μετά το Συνέδριο του Μπα-
κού 46) δεν αναφερόταν καν στους «εθνικούς και αποικι-
ακούς αγώνες» αλλά στο «ανατολικό ζήτημα». Το εμπο-
ρικό σύμφωνο με της Ρωσίας με τη Βρετανική Αυτοκρα-
τορία μαζί με τα σύμφωνα με την Περσία (Ιράν) και την
Τουρκία σήμαιναν ότι αυτές οι κυβερνήσεις δεν θα πρέ-
πει να ενοχληθούν. Ήταν δε πολύ φυσικό ο ινδός κομ-
μουνιστής M. N. Ρόι να διατυπώσει τη μόνη πραγματικά
βαρυσήμαντη άποψη στην όλη συζήτηση χαρακτηρίζο-
ντας την πολιτική της Κομιντέρν47 «καθαρά οπορτουνι-
στική» και ως «αρμόζουσα περισσότερο σε ένα συνέδριο
της Δεύτερης Διεθνούς». 48
Το ίδιο ίσχυε επίσης και για τη μεταβολή της πολι-
τικής απέναντι γενικά στη σοσιαλδημοκρατία. Το ενι-
αίο μέτωπο με τους σφαγείς της εργατικής τάξης θα
είχε εξαγγελθεί στο Τρίτο Συνέδριο, αν δεν είχε ήδη
συνδεθεί με τον ηγέτη του KPD Πάουλ Λέβι, που εί-
χε αποπεμφθεί από το κόμμα στις αρχές της χρονιάς.
Έτσι, η προτροπή των μπολσεβίκων ηγετών στο Τρίτο
Συνέδριο ήταν το σύνθημα «προς τις μάζες». Όμως,
οι κομμουνιστές είχαν ήδη εφαρμόσει αυτήν την ιδέα
όταν προσπαθούσαν να διασπάσουν τα σοσιαλδημο-
κρατικά κόμματα. Τι θα μπορούσε, λοιπόν, να σημαί-
νει το καινούργιο σύνθημα; Τίποτε άλλο από μια επα-
ναπροσέγγιση με τη σοσιαλδημοκρατία σε όλα τα επί-
πεδα. Μολονότι οι πολιτικοί μας προπάτορες που τό-
τε ηγούνταν του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος
δεν διαφωνούσαν με αυτό το σύνθημα, προτίμησαν
να το εφαρμόσουν διαφορετικά. Γι’ αυτούς το σύνθημα
«προς τις μάζες» σήμαινε ότι, αφενός, συμπράττουν
σε απεργίες και σε άλλες ενέργειες με τους σοσιαλδη-
μοκράτες εργάτες, αλλά, αφετέρου, εξακολουθούν να
αντιτίθενται στην πολιτική συνεργασίας με την αστική
46 Τον Σεπτέμβριο του 1920 πραγματοποιήθηκε στο Μπα-
κού το «Συνέδριο των Λαών της Ανατολής» με εκπροσώπους
εθνικών κινημάτων διαφόρων χωρών και με κύριο ζήτημα της
συνεργασία μεταξύ κομμουνιστών και εθνικοαπελευθερωτι-
κών κινημάτων. (Σ.τ.Μ.)
47 Σύντομη ονομασία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. (Σ.τ.Μ.)
48 Βλ. E. H. Carr, The Bolshevik Revolution, τόμος 3, σ. 386.
ENZYMO TELIKO.indd 47
1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
τάξη που εφάρμοζαν οι ηγέτες τους.
Τον Δεκέμβριο, όταν το Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμ-
μα υιοθέτησε για πρώτη φορά το σύνθημα του «ενι-
αίου μετώπου», ήταν σαφές ότι αυτό δεν αφορού-
σε τη συνεργασία των κομμουνιστών με τη βάση της
σοσιαλδημοκρατίας αλλά με την ηγεσία της. Αυτό
ήταν το πρώτο βήμα για την εγκατάλειψη της επανα-
στατικής οδού σε διεθνή κλίμακα.
Τούτο δεν ανακοινώθηκε ασφαλώς κατ’ αυτόν τον
τρόπο, αλλά, στην πραγματικότητα, αυτό σήμαινε ήδη
ντε φάκτο. Αν το 1921 έδειξε ότι η επανάσταση εντός
της Ρωσίας άρχισε τώρα να στρέφεται κατά της εργα-
τικής τάξης, αποτέλεσε επίσης και την αφετηρία της
διαδικασίας που οδήγησε στην εγκατάλειψη των προ-
λεταριακών αρχών του διεθνισμού. Για τους συντρό-
φους μας του Διεθνιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος
το Τρίτο Συνέδριο ήταν το σημείο καμπής στην ιστο-
ρία της Κομμουνιστικής Διεθνούς: «Οι αντιφάσεις που
ξεπρόβαλαν σε παγκόσμια κλίμακα εξακολουθούν να
βαραίνουν πάνω στην πρώτη επαναστατική εμπειρία.
Η πραγματοποίηση της επανάστασης σε μία χώρα, η
προς στιγμήν ήττα της αστικής τάξης στην ένοπλη σύ-
γκρουση δεν συνεπάγονται την οικοδόμηση του σοσι-
αλισμού, αλλά μονάχα την καθιέρωση των αναγκαίων
πολιτικών όρων γι’ αυτήν. Είναι απολύτως απαραίτητη
η καταστροφή του πολιτικού οργάνου μέσω του οποί-
ου η αστική τάξη ασκεί την ταξική της κυριαρχία και η
αντικατάστασή του με ένα άλλο, προλεταριακό κρά-
τος, οργανωμένο με βάση τη σιδερένια ταξική δικτατο-
ρία. Όμως, αυτό, από μόνο του, δεν είναι αρκετό.
Για να βαδίσει αποτελεσματικά προς τον σοσιαλισμό
η επανάσταση χρειάζεται μια επαρκώς αναπτυγμέ-
νη πολιτική δομή και μια οικονομία που είναι εξ ολο-
κλήρου αυτόνομη από την παγκόσμια αγορά, και
αυτές οι συνθήκες απουσίαζαν εκείνα τα χρόνια από
τη Ρωσία. Γι’ αυτό η μόνη σωτηρία από την καθυστέ-
ρηση της Ρωσίας βρισκόταν στην επαναστατική νίκη
κάποιας δυτικής, ή ακόμη καλύτερα, κάποιας βιομη-
χανικά αναπτυγμένης χώρας.
Απ’ αυτό συνάγεται ότι η Κομμουνιστική Διεθνής
και το Μπολσεβίκικο Κόμμα -είτε το γεγονός αυτό αρέ-
σει είτε όχι- που ήταν η σπονδυλική στήλη της Κομι-
ντέρν, έπρεπε να διεξαγάγει κάθε προσπάθεια για να
επισπεύσει ή, τουλάχιστον, να προωθήσει ανυποχώ-
ρητα επαναστατικές λύσεις με βάση τα δύο πρώτα
Συνέδρια.49 Η εγκατάλειψη της αυτονομίας του ταξι-
κού κόμματος και της δικτατορίας του προλεταριάτου,
όπως αυτή κι αν μεταμφιέζεται, δεν χρησιμεύει ούτε
για τη μεταστροφή των ηγετών της σοσιαλδημοκρα-
τίας ούτε για την επανένωση των μαζών με βάση ένα
πρόγραμμα επαναστατικού συμβιβασμού και οδηγεί
το διεθνές προλεταριάτο μονάχα στη σύγχυση, αμ-
49 Ο συγγραφέας εννοεί τις αποφάσεις των δύο πρώτων συ-
νεδρίων της Κομμουνιστικής Διεθνούς. (Σ.τ.Μ.)
47
6/5/2014 7:04:04 μμ
 1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
βλύνει το πολιτικό όπλο της πάλης του και συσκοτί-
ζει τους στόχους του. Ανακύπτει η εύλογη αμφιβολία
ότι πίσω από την επίσημη ανάλυση των μπολσεβίκων
ηγετών και της ίδιας της Κομιντέρν βρισκόταν η ιδέα
ότι η κατάσταση ήταν λιγότερο ευνοϊκή από αυτή που
προέβλεπαν προηγουμένως. Έτσι θεωρήθηκε σωστό
ότι η βοήθεια προς τη Ρωσία, που βρισκόταν ακόμα σε
επισφαλή θέση, επιτυγχάνεται με μια διεθνή συμμα-
χία με τη σοσιαλδημοκρατία προκειμένου να δοθεί μια
σταθερότερη εγγύηση ασφάλειας, από αυτή που μπο-
ρεί να παράσχει η επέκταση της επανάστασης. Μο-
νάχα με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να καταλάβουμε
πώς οι τακτικές προσαρμογές στο ενιαίο μέτωπο και
στην εργατική κυβέρνηση50 έπαψαν να είναι ασαφείς
και προσέλαβαν την πραγματική τους μορφή». 51
Την Πρωτομαγιά του 1922 το σύνθημα της «παγκό-
σμιας επανάστασης» εξέλειπε για πρώτη φορά από τα
συνθήματα του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος.
Για τους επαναστάτες της εποχής, ωστόσο, η σημα-
σία αυτού του γεγονότος δεν ήταν τόσο πρόδηλη. Πισω-
γυρίσματα συμβαίνουν σε κάθε διαδικασία και οι επα-
ναστάτες πρέπει να διατηρούν μια ορθολογική αισιοδο-
ξία ότι τέτοια πισωγυρίσματα μπορούν να ξεπεραστούν.
Ο Τρότσκι υποστήριξε την υιοθέτηση του συνθήματος
«προς τις μάζες» ως μια «στρατηγική προσωρινής υπο-
χώρησης» Αλλά «προσωρινής» για πόσον καιρό; Από το
1922 ο Μπορντίγκα ασκούσε ανοικτά κριτική στον «κίν-
δυνο να δούμε το ενιαίο μέτωπο να εκφυλίζεται σε έναν
κομμουνιστικό αναθεωρητισμό». 52 Από το 1924 ζητού-
σε την εγκατάλειψη των συνθημάτων του «ενιαίου με-
τώπου» και της «εργατικής κυβέρνησης» ως συνθημά-
των που οδηγούν σε πλήρη σύγχυση. Εκείνη την περί-
οδο, ωστόσο, είχε αρχίσει να αναπτύσσεται ένας περαι-
τέρω εκφυλισμός σε όλα τα κομμουνιστικά κόμματα που
ήταν τμήματα της Διεθνούς και υπόκειντο στην «μπολ-
50 Η πολιτική της «εργατικής κυβέρνησης» υιοθετήθηκε από
τον Τέταρτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (1922).
Με την απόφαση αυτή η εργατική κυβέρνηση παύει να ταυ-
τίζεται με τη δικτατορία του προλεταριάτου και η συγκρότησή
της δεν προϋποθέτει την ανατροπή του αστικού κράτους. Η
απόφαση προβλέπει διάφορους τύπους «εργατικών κυβερ-
νήσεων», μεταξύ των οποίων και την κυβέρνηση της σοσιαλ-
δημοκρατίας, και στόχευε επί του πρακτέου στη συγκρότηση
κυβέρνησης συνασπισμού μεταξύ κομμουνιστών και αριστε-
ρών σοσιαλδημοκρατών στη Γερμανία. Τέτοιες κυβερνήσεις
συγκροτήθηκαν στη Σαξωνία και στη Θουριγία το 1923, εν μέ-
σω καλπάζοντος πληθωρισμού και αναζωπύρωσης της ερ-
γατικής αναταραχής, με αποτέλεσμα την καταστολή τους από
τον στρατό της κεντρικής κυβέρνησης χωρίς καμία ουσιαστική
αντίσταση. Η «εργατική κυβέρνηση» ήταν αναγκαίο συμπλή-
ρωμα της τακτικής του «ενιαίου μετώπου» με τη σοσιαλδημο-
κρατία και τις παραφυάδες της, που είχε υιοθετήσει η Κομμου-
νιστική Διεθνής, και η παταγώδης αποτυχία είχε ως αποτέλε-
σμα το οριστικό κλείσιμο της επαναστατικής κατάστασης στη
Γερμανία. βλ. Η Κομμουνιστική Διεθνής: Θέσεις και αποφά-
σεις του 4ου Συνεδρίου, εκδόσεις «Πρωτοποριακή Βιβλιοθή-
κη», Αθήνα, 1987. (Σ.τ.Μ.)
51 I nodi irrisolti dello stalinismo alla base della perestrojka,
σ. 20-21, εκδόσεις Prometeo, 1989.
52 βλ. G. Williams, Proletarian Order, σ. 213.
48
ENZYMO TELIKO.indd 48
σεβικοποίηση», δηλαδή οι ηγέτες τους επιλέγονταν με
βάση την ευπείθειά τους προς τη Μόσχα και στα συμ-
φέροντα της σοβιετικής κρατικής εξωτερικής πολιτικής.
Ο Γκράμσι αντικατέστησε τον Μπορντίγκα ύστερα από
επιμονή της Μόσχας και χρησιμοποίησε διάφορα οργα-
νωτικά μέσα για να διαλύσει την επιρροή που ασκούσε η
αριστερή πτέρυγα του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμμα-
τος (με ορόσημο το Συνέδριο της Λυών53 το 1926). Εκεί-
νη την εποχή οι πολιτικοί μας προπάτορες στην Κομμου-
νιστική Αριστερά δημιούργησαν την Επιτροπή της Ιντέ-
ζα54 , στην οποία εξέθεσαν συνοπτικά τις απόψεις τους
σχετικά με την αποτυχία της πολιτικής της Κομιντέρν.
Είναι λάθος να νομίζει κανείς ότι σε κάθε κατάστα-
ση οι μεθοδεύσεις και οι τακτικοί ελιγμοί μπορούν να
διευρύνουν την κομματική βάση, εφόσον οι σχέσεις
μεταξύ του κόμματος και των μαζών εξαρτώνται σε με-
γάλο βαθμό από την αντικειμενική κατάσταση. 55
Η επανάσταση
είναι υπόθεση των μαζών
Κατά συνέπεια, το 1921 δεν ήταν απλώς μια αλυ-
σίδα ασύνδετων μεταξύ τους πισωγυρισμάτων, αλ-
λά σηματοδοτεί την ανάσχεση του επαναστατικού
κύματος και την οριστική έναρξη της αντιστροφής
της διαδικασίας που είχε θέσει την παγκόσμια προ-
λεταριακή επανάσταση στην ημερήσια διάταξη της
ιστορίας. Για τους επαναστάτες της εποχής ήταν φα-
νερό ότι ελάμβανε χώρα μια μαζική υποχώρηση σε
διεθνή κλίμακα.
Οι μπολσεβίκοι είχαν την άποψη ότι θα πρέπει να
κρατήσουν το αρχικό προλεταριακό προπύργιο έως
την έλευση της παγκόσμιας επανάστασης. Όμως, η
αδυναμία του ρωσικού προλεταριάτου σήμαινε ότι
το Μπολσεβίκικο Κόμμα μετατρεπόταν όλο και πε-
ρισσότερο όχι απλώς σε διοικητή του κράτους αλ-
λά στο ίδιο το κράτος. Αυτό δε το κράτος γινόταν
όλο και περισσότερο ένας εκκολαπτόμενος σοβιε-
τικός καπιταλισμός κατά της εργατικής τάξης. Έτσι,
έχουμε μια από τις πιο συγκεχυμένες αντεπαναστά-
σεις στην ιστορία, όπου το κόμμα που αποτέλεσε την
υψηλότερη έκφραση της συνείδησης της εργατικής
τάξης το 1917 μετατράπηκε, από τις ιστορικές συνθή-
κες του απομονωμένου πολέμου του ρωσικού προ-
λεταριάτου κατά του ιμπεριαλισμού, σε φορέα της
προλεταριακής ήττας.
53 Στο τρίτο συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας
που συνήλθε στη Λυών της Γαλλίας, τον Ιανουάριο του 1926,
ολοκληρώθηκε ο έλεγχος του κόμματος από τη φίλα προσκεί-
μενη στο Κρεμλίνο ηγεσία με επικεφαλής τον Αντόνιο Γκράμσι
και την ολοκληρωτική ήττα της αριστερής φράξιας του κόμμα-
τος, με επικεφαλής τον Αμαντέο Μπορντίγκα. (Σ.τ.Μ.)
54 βλ. την μπροσούρα μας με τίτλο Platform of the Committee
of Intesa (1925).
55 ό.π., σ. 18.
6/5/2014 7:04:06 μμ

Τίποτε από αυτά δεν πέρασε απαρατήρητο από
τους αντιπολιτευόμενους εντός του Μπολσεβίκικου
Κόμματος και ακόμη κι από τον ίδιο τον Λένιν. Στο
Ενδέκατο Συνέδριο του Ρωσικού Κομμουνιστικού
Κόμματος, τον Μάρτιο του 1922, έλεγε στους αντι-
προσώπους: «…κι’ αν πάρουμε τη γραφειοκρατική
αυτή μηχανή, αυτό το βουνό – τότε ποιος ποιον οδη-
γεί εδώ; Αμφιβάλλω πολύ, αν μπορεί κανείς να πει
ότι οι κομμουνιστές οδηγούν αυτό το βουνό. Για να
πούμε την αλήθεια δεν οδηγούν αυτοί, αλλά οδη-
γούνται». 56
Ωστόσο, μόνο με το τεράστιο πλεονέκτημα της
εκ των υστέρων γνώσης μπορούμε να διαπιστώ-
σουμε ότι το 1921 ήταν το έτος κατά το οποίο η επα-
νάσταση είχε χαθεί και αυτό πρέπει να αποτελεί μέ-
ρος του απολογισμού μας σχετικά με τη ρωσική
εμπειρία. Το δίδαγμα που αντλούμε από αυτήν την
εμπειρία δεν είναι το συμπέρασμα των συμβουλια-
κών κομμουνιστών, σύμφωνα με τους οποίους όλα
τα κόμματα είναι αστικά (όπως συμπέρανε ο Όττο
Ρύλε57, προτού φύγει για να εργαστεί για τη μεξικα-
νική κυβέρνηση του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμ-
ματος!). Επειδή η εργατική τάξη δεν έχει ιδιοκτησία
για να υπερασπίσει, η συνείδησή της (η οποία εν-
σωματώνεται στο πρόγραμμά της) μπορεί να πάρει
τη μορφή μονάχα ενός συλλογικού σώματος. Επει-
δή δε κάποιοι εργάτες, χάρη στην πείρα τους, έρ-
χονται προς τις επαναστατικές ιδέες πριν από άλ-
λους, πρέπει να πάρουν την πρωτοβουλία να ορ-
γανωθούν. Αυτό σημαίνει ότι ένα πολιτικό σώμα δεν
βασίζεται στον συμβιβασμό με την αστική τάξη, αλ-
λά ότι αυτή είναι ο σταθερός αντίπαλός της. Αυτό
σημαίνει για ‘μας μονάχα ένα επαναστατικό κόμμα.
Αυτό που, ωστόσο, έδειξαν το 1921 και η παρακμή
της επανάστασης είναι η ανάγκη ένα τέτοιο κόμμα
να είναι διεθνές και συγκεντρωτικό πριν από το επα-
ναστατικό ξέσπασμα. Το ίδιο κόμμα παραμένει έξω
από όλες τις κυβερνητικές ή κρατικές λειτουργίες ως
σώμα ανεξάρτητα απ’ ό,τι πρέπει να κάνουν κατά
τόπους τα μέλη του. Σε τοπικό επίπεδο η εξουσία
ασκείται από τα ένοπλα εργατικά συμβούλια. Αυτά
είναι τα μοναδικά κρατικά σώματα έως ότου η αστι-
κή τάξη ανατραπεί σε παγκόσμια κλίμακα.
Το κόμμα είναι η πολιτική πρωτοπορία που υπερα-
σπίζεται το πρόγραμμα του κομμουνισμού και όχι
κάθε επικράτεια που ισχυρίζεται ότι βρίσκεται καθ’
οδόν προς τον κομμουνισμό.
56 Β.Ι. Λένιν, Πολιτική Έκθεση Δράσης της Κεντρικής Επιτρο-
πής του ΚΚΡ (μπ), Άπαντα, σ. 95, τόμος 45, έκδοση πέμπτη,
εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1988. (Σ.τ.Μ.)
57 Ο Όττο Ρύλε (Otto Rühle, 1874-1943) ήταν γερμανός μαρ-
ξιστής και υπήρξε ένα από τα προεξάρχοντα στελέχη της κομ-
μουνιστικής αριστεράς στη Γερμανία. Για μια συνοπτική πα-
ρουσίαση της πολιτικής του φυσιογνωμίας βλ. Paul Mattick,
Otto Rühle and the German Labour Movement (1945) στο αρ-
χείο Paul Mattick στην ιστοσελίδα www.marxists.org (Σ.τ.Μ.)
ENZYMO TELIKO.indd 49
1921: Η απαρχή της αντεπανάστασης;
Μπορεί να υπάρξουν εκείνοι που θα ισχυριστούν
ότι αυτό είναι μια ουτοπία και ότι είναι ιδεαλιστικό, αλ-
λά πρέπει να θυμόμαστε ότι το ίδιο το 1921, στο 10ο
Συνέδριο του Κόμματος:
«Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα ο Λένιν ερω-
τοτροπούσε με την ιδέα του χωρισμού κράτους και
κόμματος. Συνέστησε, εν ολίγοις, έναν πλήρη προσδι-
ορισμό και μια σαφή οριοθέτηση των αντίστοιχων το-
μέων καθενός και πρότεινε τα όργανα του κράτους να
διαθέτουν κατά πολύ μεγαλύτερη αυτονομία και ελευ-
θερία από τις κομματικές παρεμβάσεις». 58
Ο Χάρντινγκ μάς λέει ότι ο Λένιν παραδέχτηκε
«σχεδόν στιγμιαία» ότι η πρότασή του δεν θα μπο-
ρούσε να εφαρμοστεί. Όμως αυτό οφείλετο στο ότι η
κατάσταση το 1921 καθιστούσε αδύνατο να ξαναγρα-
φτεί το παρελθόν. Οι μπολσεβίκοι δεν μπορούσαν να
εγκαταλείψουν την κρατική εξουσία, επειδή τα σοβιέτ
ήταν ήδη κενό γράμμα. Αν είχε κάνει την πρότασή του
τον Νοέμβριο του 1917 και αν τα σοβιέτ είχαν διατηρη-
θεί στην πολιτική ζωή, τότε αυτό θα ήταν δυνατόν. Το
1921 οι μπολσεβίκοι βρίσκονταν στη θέση του Μακό-
μπερ 59, καθώς κατείχαν την κρατική εξουσία με την ελ-
πίδα ότι «κάτι θα γίνει» από την άποψη της παγκόσμι-
ας επανάστασης.
Τούτο είναι απλώς ουτοπικό, εάν η εργατική τάξη
δεν κινητοποιείται μαζικά και δεν ζωογονεί το διεθνές
κόμμα και τα εργατικά συμβούλια.
Τελικά, η μοναδική εγγύηση της νίκης είναι η σχετικά
γοργή επέκταση της επανάστασης, τουλάχιστον στις
σημαντικότερες ιμπεριαλιστικές χώρες, επειδή, έως
ότου αυτές δεν παραλύσουν, έχουν τη δυνατότητα
να καταστρέφουν κάθε επαναστατική πρωτοβουλία.
Με την επιβολή ενός διεθνούς εμφυλίου πολέμου
πάνω σε μια ήδη εξαντλημένη σοβιετική δημοκρατία
μπορούν να την καταστρέψουν υλικά. Ενώ οι μπολσε-
βίκοι νίκησαν στρατιωτικά μέσα στη ρωσική επικρά-
τεια, η αποτυχία της παγκόσμιας επανάστασης στο
εξωτερικό σήμαινε ότι η ταξική πάλη χάθηκε πολιτι-
κά. Η υιοθέτηση της ΝΕΠ και του ενιαίου μετώπου το
1921 ήταν το επισφράγισμα αυτής της πολιτικής ήτ-
τας. Η εργατική τάξη εξακολουθεί ακόμη να υφίσταται
τις συνέπειές της.
Πηγή: 1921 – Kronstadt: Beginning of the Counter-
revolution, www.leftcom.org
58 N. Harding, Lenin’s Political Thought, σ. 296, MacMillan,
1977.
59 Ήρωας του βρετανού συγγραφέα Καρόλου Ντίκενς στο
μυθιστόρημά του «Ντέιβιντ Κόπερφιλντ», ο οποίος, παρ’ όλο
που διατηρούσε την αισιοδοξία του ότι δεν θα χρεοκοπήσει,
κατέληξε στη φυλακή για χρέη. Η αγαπημένη του φράση ήταν
«να δεις που κάτι στο τέλος θα γίνει». Ο χαρακτήρας του απο-
τελεί σύμβολο της αισιόδοξης αναμονής χωρίς βάσιμη ελπί-
δα. (Σ.τ.Μ.)
49
6/5/2014 7:04:07 μμ
 Γκραντίσο Μούνις

Γκραντίσο Μούνις (1912-1989)

Οι θέσεις και η διαδρομή Για τον Μούνις ο προλεταριακός διεθνισμός απο-
ενός επαναστάτη τελούσε έναν απαράβατο όρο για να τοποθετηθεί
κανείς με τη μεριά της παγκόσμιας κομμουνιστι-

Μ ε το άρθρο αυτό θέλουμε να αναδείξουμε τη συμ-

βολή της σκέψης του Μούνις στην ανάλυση των
χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του παγκόσμιου κα-
κής επανάστασης εναντίον του καπιταλισμού σε
διεθνή κλίμακα.

πιταλιστικού συστήματος, που από τότε είχε εισέλθει

στη σύγχρονη περίοδό του, και τη σημασία που αυτή
έχει για την προοπτική ενός αυθεντικού επαναστατι-
κού ταξικού αγώνα. Στο σημείο αυτό θέλουμε να επι-
μείνουμε, όπως και εκείνος, στο γεγονός ότι οι ιδέες
δεν είναι αποκλειστικά και μόνο διανοητικά αποκυή-
ματα που αποτυπώνονται πάνω στο χαρτί, αλλά απο-
τελούν έκφραση της ίδιας της πάλης των τάξεων και
των αναρίθμητων συζητήσεων μεταξύ συντρόφων.

Ο Μούνις γεννήθηκε πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο

Πόλεμο. Οι καταβολές του ως επαναστάτη θεωρητικού
ανευρίσκονται στο τροτσκιστικό κίνημα όταν ως διεθνές
ρεύμα αντιτάχθηκε αρχικά στον εκφυλισμό της ρωσικής
επανάστασης (ως προϋπόθεση της παγκόσμιας επανά-
στασης) 1 και στη μετατροπή της σε σταλινική αντεπα-
νάσταση. Σε αυτή την αντιπολίτευση συμμετείχε ενερ-
γά, αναλαμβάνοντας ηγετικές θέσεις, κατά τη διάρκεια
του επαναστατικού κινήματος στην Ισπανία το 1936 και
ύστερα από αυτό. Από την πρακτική συμμετοχή του σε
αυτό το κίνημα έβγαλε συμπεράσματα που τον οδήγη- Στη φωτογραφία (1954), ο Γ.Μούνις (δεξιά) με τον
σαν στην αναθεώρηση και στην κριτική των βασικών αρ- σύντροφό του Χάιμε Φερνάντες ενώ ήταν κρατούμενοι
χών του τροτσκισμού, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τα τε- στη φυλακή «El Dueso» στην Cantabria (Ισπανία).
λευταία πολιτικά γραπτά του Λέοντα Τρότσκι. Όμως, η
Ύστερα από την ήττα της επανάστασης στην Ισπα-
οριστική διακοπή των σχέσεών του με την τροτσκιστι-
νία και κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου
κή Τετάρτη Διεθνή δεν οφείλεται κατά κύριο λόγο στις μη
όξυνε το όπλο της κριτικής και έκανε αυτό που ο ίδιος ο
δογματικές του αντιλήψεις που του επέτρεψαν να έρ-
Λέων Τρότσκι συνέστησε να γίνει εάν κατά τη διάρκεια
θει σε ρήξη με νεκρές ιδέες που προέρχονταν από τον
του δευτέρου παγκοσμίου σφαγείου ή αμέσως μετά απ’
Μαρξ, τον Λένιν και τον Τρότσκι, αλλά στην προδοσία
αυτό το προλεταριάτο, στην ίδια κλίμακα, δεν συγκροτη-
του προλεταριακού διεθνισμού εκ μέρους αυτής της Διε-
θεί σε τάξη επαναστατική με σκοπό να καταστρέψει το
θνούς κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. 2
καπιταλιστικό κράτος. Αυτό δεν το έκανε για να αμφισβη-
1 Οι Μπολσεβίκοι στηρίζονταν στην επέκταση της παγκόσμι- τήσει την ταξική πάλη ως κινητήρια δύναμη της ιστορίας,
ας κομμουνιστικής επανάστασης ως τη μόνη δυνατότητα για
την επιβίωση της επανάστασης στη Ρωσία. (Σ.τ.Μ)
αλλά για την επαναβεβαιώσει ως τέτοια.
2 Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Μούνις
άσκησε δριμεία κριτική στη στάση των ηγετών του Σοσιαλι-
στικού Εργατικού Κόμματος (SWP), του τμήματος της Τετάρ- Ρωσία ’17, Ισπανία ’36
της Διεθνούς στις ΗΠΑ, στη δίκη που τους είχε παραπέμψει
το αμερικανικό κράτος, η οποία πραγματοποιήθηκε στη Μινε-
και το ζήτημα του Κράτους
άπολη τον Οκτώβριο του 1941, κατηγορώντας τους ότι υπο- Ένα προλεταριακό κίνημα μεγάλης σημασίας απο-
χώρησαν στον σοσιαλπατριωτισμό και την υπεράσπιση της
τελεί πάντα για τους αυθεντικούς κομμουνιστές τη στιγμή
πατρίδας (J.P. Cannon & G. Munis, Defence Policy in the
Mineapolis Trial, Ιούνιος 1942). Ο Μούνις, μαζί με τον Μπεν- κορύφωσης της περιόδου εκπαίδευσης για την επανά-
ζαμέν Περέ, ο οποίος βρισκόταν επίσης εξόριστος στο Μεξι- σταση. Αυτό το ίδιο αξίζει χίλιες φορές περισσότερο από
κό, και τη Ναταλία Σέντοβα άσκησαν κριτική στην ηγεσία του τα καλύτερα κείμενα που έχουν γραφτεί γι’ αυτό, επειδή
SWP, του οποίου επικεφαλής ήταν ο Τζ. Π. Κάνον, κατηγο-
ρώντας το ότι εγκατέλειψε τον προλεταριακό διεθνισμό και τον κάνει να ξεχωρίσει το καλό από το απαρχαιωμένο που
επαναστατικό ντεφετισμό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμί- το 1944-45. Πηγή υποσημείωσης: Σύντομο βιογραφικό ση-
ου Πολέμου υποστηρίζοντας το στρατόπεδο των Συμμάχων μείωμα για τον Γκραντίσο Μούνις, http://engymo.wordpress.
και τη δράση του σοβιετικού στρατού στην Ανατολική Ευρώπη com/2011/11/28 (Σ.τ.Μ.)

50

ENZYMO TELIKO.indd 50 6/5/2014 7:04:08 μμ


αυτό περιέχει. Μια πρακτική και ζωντανή εμπειρία κά-
νει να σπάσουν σε χίλια κομμάτια τα εμπόδια και οι πε-
ριορισμοί που επιβάλλουν υποχρεωτικά οι καταστάσεις
επαναστατικής οπισθοχώρησης, στασιμότητας και κοι-
νωνικής ειρήνης, ακόμα και στους πιο προχωρημένους
επαναστάτες. Είναι στιγμές κατά τις οποίες η επαναστα-
τική θεωρία υπόκειται σε πρακτική επαλήθευση και στις
οποίες αυτή εμπλουτίζεται.
Ο Μούνις, ασφαλώς, δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυ-
τόν τον κανόνα. Από την εμπειρία του το 1936 στην Ισπα-
νία έβγαλε συμπεράσματα μεγάλης σημασίας, ιδιαίτερα
όταν τη συνέκρινε με τη μεγάλη ρωσική επανάσταση, την
οποία είχε μελετήσει με πάθος όπως και πολλοί νέοι της
γενιάς του. Η κριτική του ανάλυση της επανάστασης και
της αντεπανάστασης στη Ρωσία (βλ. το έργο «Κόμμα-
Κράτος, Σταλινισμός, Επανάσταση» στον πρώτο τόμο
των Απάντων του3 ), δεν θα ήταν ίσως τόσο καυστική εάν
δεν είχε ζήσει και δεν είχε αφουγκραστεί την επαναστα-
τημένη Ισπανία της περιόδου 1936-1937. Ο Μαρξ και ο
Ένγκελς διαμέσου της εμπειρίας της Κομμούνας του Πα-
ρισιού αναθεώρησαν τη θέση τους για το Κράτος. Γι’ αυ-
τούς το ζήτημα δεν ήταν πλέον η κατάκτηση της εξουσίας
του παλιού κρατικού μηχανισμού αλλά η καταστροφή του.
Ο Μούνις έβγαλε ένα άλλο συμπέρασμα από
τη ρωσική και την ισπανική εμπειρία. Αφού κατα-
στραφεί το καπιταλιστικό κράτος, ως αστυνομική
και στρατιωτική οργάνωση της κυρίαρχης τάξης για
την υπεράσπιση των συμφερόντων της, η κεντρική
εξουσία του προλεταριάτου -ακόμη κι αν αυτή ονο-
μάζεται εργατικό κράτος ή ημικράτος- δεν μπορεί
να είναι ο οργανωτής του κομμουνισμού, ακόμη λι-
γότερο αν το προλεταριάτο δεν προτίθεται να κατα-
στρέψει, από τις πρώτες μέρες της επανάστασης,
τη μισθωτή εργασία και τον νόμο της αξίας.
Ο ρόλος του συνίσταται μονάχα στο να παράσχει
τον αναγκαίο συγκεντρωτισμό του επαναστατικού
κινήματος, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι να
αναδειχθεί σε ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής
και σε αποκλειστικό διαχειριστή της οικονομίας.
Γιατί, σε περίπτωση στασιμότητας ή δυσκολιών της
επανάστασης, το εργατικό κράτος ή ημικράτος, ανεξάρ-
τητα από την εντιμότητα και το κύρος των εκπροσώπων
του, παίρνοντας υπό την κατοχή του την παλιά υπερα-
ξία θα μετατραπεί σε οργανωτή της αντεπανάστασης. Το
κράτος, όσο εργατικό και να είναι, αντί να εξασθενίσει κα-
θώς εξαφανίζονται οι κοινωνικές τάξεις θα ενισχύσει τον
καπιταλισμό τροφοδοτώντας τον νόμο της αξίας, ο οποί-
ος δεν έχει εντελώς εξαλειφθεί. Αντί να ηττηθεί μετωπι-
κά από τους ορατούς και αναγνωρίσιμους εχθρούς του
προλεταριάτου η επανάσταση θα ηττηθεί εκ των ένδον,
όπως έγινε στη Ρωσία και στην Ισπανία. Στην Ισπανία, η
3 G. Munis, Obras Completas, Vol.1, Partido-Estado,
Stalinismo, Revolución, Muñoz Moyaeditores Extremeños.
(Σ.τ.Μ)
ENZYMO TELIKO.indd 51
Γκραντίσο Μούνις
στρατιωτική νίκη του Φράνκο επί της Δημοκρατίας4 -ου-
σιαστικά λόγω της αντεπαναστατικής πολιτικής του στα-
λινισμού με την επαίσχυντη συνεργασία των αναρχικών
και των πουμιστών5 ηγετών- οφείλετο στο ότι αυτή [η Δη-
μοκρατία] είχε νικήσει προηγουμένως το επαναστατικό
κίνημα της εκμεταλλευόμενης τάξης.
Ακόμη κι αν είναι βέβαιο για τον Μούνις ότι η ρωσι-
κή επανάσταση ήταν στην αρχή πιο επιθετική από την
ισπανική στο πολιτικό πεδίο, αυτός ήταν το ίδιο βέβαι-
ος ότι η ισπανική ήταν, κι αυτή επίσης στην αρχή, ασύ-
γκριτα ανώτερη όσον αφορά τις κοινωνικές κατακτήσεις
και τη συνείδηση της αποστολής της από μέρους των εκ-
μεταλλευομένων, παρ’ όλο που αυτοί δεν είχαν επιτύχει
πλήρως τους σκοπούς τους και παραπλανήθηκαν από
τις οργανώσεις που τις θεωρούσαν δικές τους. Αυτό που
δεν έγινε στην Ισπανία ήταν η επίσημη καταστροφή του
καπιταλιστικού κράτους, που είχε καταντήσει σκιά του
εαυτού του στα τέλη του Ιουλίου του 1936, και η συγκέ-
ντρωση της εξουσίας στα χέρια του προλεταριάτου για
την οργάνωση της νέας οικονομίας χωρίς εκμεταλλευτές
σε επίπεδο χώρας (εν όψει της παγκόσμιας επανάστα-
σης). Αυτό που, δυστυχώς, συνέβη ήταν ο κατακερματι-
σμός της εξουσίας.
Η παραγωγή σύμφωνα με τις κοινωνικές ανάγκες
και τις ανάγκες της ίδιας της επανάστασης απαιτούσε
τη δημιουργία ενός εργατικού κράτους ή ημικράτους,
σε πείσμα της χρόνιας ασυνέπειας του αναρχισμού, του
οποίου οι σημαντικότεροι ηγέτες συνεργάστηκαν για την
ανασύσταση του καπιταλιστικού κράτους αναλαμβάνο-
ντας υπουργικά χαρτοφυλάκια. Όμως, αυτό δεν μειώνει
τη σημασία του γεγονότος ότι οι αγρότες δημιούργησαν
κολεκτίβες, τοποθετώντας τους έτη φωτός μακριά από
την αστική διεκδίκηση «η γη στους αγρότες», όπως έγινε
στη Ρωσία, και στη συνέχεια αυτοί συγχωνεύτηκαν πα-
ντού με το προλεταριακό κίνημα που είχε απαλλοτριώ-
σει τα εργοστάσια.
Σταλινισμός: πρωτοπορία
της αντεπανάστασης
Από την ρωσική και την ισπανική εμπειρία ο Μούνις
έβγαλε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα.
Ο σταλινισμός φανέρωσε ξεκάθαρα τον καπιταλιστι-
κό του χαρακτήρα. Συνεπώς, αυτός δεν θα μπορού-
σε να θεωρηθεί ως μια κεντριστική6 πολιτική δύνα-
μη, αλλά ως μια δύναμη αντιπρολεταριακή που βρί-
σκεται στην πρωτοπορία της παγκόσμιας αντεπανά-
στασης, παρά το γεγονός ότι στα «κομμουνιστικά»
κόμματα ανά τον κόσμο αγωνίζονται πολλοί εργάτες.
4 Ο συγγραφέας εννοεί την αστική δημοκρατία (Σ.τ.Μ.)
5 Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης (POUM) (Σ.τ.Μ.)
6 Πολιτική δύναμη που τοποθετείται στο κέντρο ανάμεσα στην
μεταρρύθμιση (ρεφορμισμό) και την επανάσταση. Σύμφωνα
με την εκτίμηση του Τρότσκι ο σταλινισμός ήταν κεντρισμός.
(Σ.τ.Μ.)
51
6/5/2014 7:04:09 μμ
 Γκραντίσο Μούνις
Ο καπιταλιστικός χαρακτήρας του σταλινισμού,
όπως υποστηρίζει ο Μούνις, δεν προέρχεται, όπως στην
περίπτωση της σοσιαλδημοκρατίας, από την επιθυμία
του να συνεργαστεί με την αστική τάξη εις βάρος του ερ-
γατικού κινήματος, αλλά από τη ίδια του την πολιτική που
πηγάζει από την καπιταλιστική φύση του κράτους στη
Ρωσία. Αυτή η φύση οφείλεται στη μετατροπή μιας πο-
λιτικής προλεταριακής επανάστασης σε αντεπανάστα-
ση. Στην πραγματικότητα, γι’ αυτόν η ρωσική οικονομία
ήταν καπιταλιστική πριν από τον Οκτώβρη του ’17 και
παρέμεινε καπιταλιστική κατά τη διάρκεια της επανάστα-
σης, επειδή δεν κατέστη δυνατή η μετάβασή της, από
δημοκρατική σε κομμουνιστική, τοσούτω μάλλον επει-
δή οι μπολσεβίκοι υπέτασσαν αυτή τη μετάβαση κατά
βάση στην επέκταση της προλεταριακής επανάστασης
στη Γερμανία και στην Ευρώπη. Το αιματοκύλισμα του
εμφυλίου πολέμου, που προστέθηκε στην οπισθοχώρη-
ση της παγκόσμιας επανάστασης, ευνόησε την εγκαθί-
δρυση μιας εξουσίας που γινόταν όλο και πιο δικτατορική
με επικεφαλής τη γραφειοκρατία. Το μπολσεβίκικο κόμ-
μα από κόμμα επαναστατικό μετατράπηκε σε διαχειρι-
στή της υπεραξίας, το μονοπώλιο της οποίας ανήκε στη
νέα ηγετική κάστα. Από αστικό κράτος χωρίς αστική τά-
ξη (ο χαρακτηρισμός ανήκει στον ίδιο τον Λένιν) 7η Ρω-
σία μετατράπηκε σε μια χώρα που η οικονομία της ήταν
ιδιοκτησία σχεδόν αποκλειστικά του κράτους, του οποί-
ου ηγείτο μια κάστα που εξόντωσε την παλιά μπολσε-
βίκικη φρουρά που παρέμεινε πιστή στον διεθνισμό και
στην παγκόσμια επανάσταση. Από εδώ και στο εξής τα
«κομμουνιστικά» κόμματα, υπό τις εντολές της Μόσχας,
εμποδίζουν παντού την επανάσταση με τη συγκατάθεση
της παγκόσμιας αστικής τάξης.
Τα «κομμουνιστικά» κόμματα υπερασπίζονται έναν
πολύ ξεκάθαρο στόχο: τον κρατικό καπιταλισμό,
που αντιπροσωπεύει την πληρέστερη μορφή καπι-
ταλισμού, αυτού του εντελώς αναχρονιστικού συ-
στήματος, ενός συστήματος απαρχαιωμένου από
τη σκοπιά της ιστορίας της ανθρωπότητας και των
πολιτισμών της.
Οι συμμαχίες τους με τη μικροαστική τάξη, με τη σο-
σιαλδημοκρατία, ακόμη και με τον ναζισμό, αποτελού-
σαν, σύμφωνα με αυτόν, έναν απλό τακτικισμό για να
εμποδίσουν την προλεταριακή επανάσταση και για να
επιτύχουν τον πραγματικό τους σκοπό: τη διαχείριση
και την ιδιοποίηση της υπεραξίας διαμέσου της κρατι-
κής εξουσίας. Όταν όλοι έκαναν λόγο για τη σοσιαλδη-
μοκρατικοποίηση του σταλινισμού ο Μούνις απαντού-
σε ότι αυτό που συμβαίνει είναι ο εκσταλινισμός της σο-
σιαλδημοκρατίας. Στον κρατικό καπιταλισμό είδε την
πιο ανεπτυγμένη έκφραση της παρακμής ολόκληρου
του συστήματος του καπιταλιστικού πολιτισμού. Ενα-
ντιώθηκε, πρακτικά και θεωρητικά, με όλες του τις δυ-
νάμεις, στις εθνικοποιήσεις, οι οποίες θεωρήθηκαν από
7 Λένιν, Άπαντα, Κράτος και Επανάσταση, τόμος 33, Εκδό-
σεις «Σύγχρονη Εποχή», κεφ.5, ενότητα 4, σελ.99. (Σ.τ.Μ.)
52
ENZYMO TELIKO.indd 52
πολλούς ψευδοεπαναστάτες ως θετικά βήματα προς
τον σοσιαλισμό. Συνέδεε, ως υλιστής που ήταν, τα άμε-
σα μέτρα με τα ιστορικά. Έτσι γι’ αυτόν το κράτος, όσο
εργατικό κι αν είναι, δεν μπορεί να είναι κάτοχος της οι-
κονομίας στην επανάσταση, δεν μπορεί να είναι κάτι
θετικό για το προλεταριάτο το ότι το αστικό κράτος παίρ-
νει υπό την κατοχή του ολόκληρους βιομηχανικούς το-
μείς, πολύ δε περισσότερο ότι αυτός είναι ο τελικός στό-
χος, όπως διατείνονται αυτοί που παρουσιάζονται ως
υπερασπιστές της προλεταριακής τάξης: τα σταλινικά
κόμματα, οι τροτσκιστές λακέδες τους και άλλοι. Για μια
ακόμη φορά σε αυτό το ζήτημα, όπως και σε πολλά άλ-
λα, τα συμπεράσματά του τα αντλούσε από τη ζωντα-
νή εμπειρία. Στην Ισπανία το σταλινικό κόμμα κατάφε-
ρε, με το όπλο στο χέρι, να διαλύσει τις κολεκτιβοποι-
ήσεις, τη συλλογική ιδιοκτησία που είχε κατακτήσει το
προλεταριάτο, και να τις αντικαταστήσει με εθνικοποιή-
σεις στην οικονομία, δηλαδή με τη συλλογική ιδιοκτησία
του καπιταλιστικού κράτους, απάτη που αποτελεί από-
δειξη του αντιδραστικού του χαρακτήρα. Οι εθνικοποι-
ήσεις δεν ήταν παρά οικονομικά μέτρα που συνδέονται
με τις εγγενείς ανάγκες της συσσώρευσης του κεφαλαί-
ου και όχι με τις άμεσες και ιστορικές ανάγκες του προ-
λεταριάτου, οι οποίες συνάδουν με την επίθεση σε αυ-
τή τη συσσώρευση με σκοπό την καταστροφή του κε-
φαλαίου και του κράτους του.
Οι εκτιμήσεις αυτές συνεπάγονταν, για τον Μού-
νις και τους συντρόφους του, την ανάγκη άσκησης ρι-
ζικής κριτικής στο Μεταβατικό Πρόγραμμα της 4ης Διε-
θνούς8, το οποίο συνέταξε ο «Γέρος»9 , και στο οποίο
προσπάθησε να συγχωνεύσει το μίνιμουμ και το μάξι-
μουμ πρόγραμμα. Την κριτική δε αυτή την άσκησαν όταν
ήταν ήδη στρατευμένοι τροτσκιστές. Πράγματι, όλα τα
μεταβατικά μέτρα που περιγράφονται σ’ αυτό εξαρτώ-
νται από την εθνικοποίηση και όχι από την κοινωνικο-
ποίηση των μέσων παραγωγής, που η μελλοντική επα-
νάσταση έπρεπε να προωθήσει. Για τον Μούνις και τους
συντρόφους του τα άμεσα μέτρα και οι άμεσες διεκδική-
σεις δεν πρέπει να υποτάσσονται στις δυνατότητες του
κεφαλαίου αλλά στις δυνατότητες μιας κοινωνίας απαλ-
λαγμένης από το κεφάλαιο. Με αυτή την οπτική συνέτα-
ξαν αργότερα, όταν συγκροτήθηκαν ως Fomento Obrero
Revolucionario10, ένα «Προσχέδιο για ένα Δεύτερο Κομ-
μουνιστικό Μανιφέστο», το οποίο περιέχει ένα κεφάλαιο
με τίτλο «Τα καθήκοντα της εποχής μας». Εκεί διατυπώ-
νονται συνθήματα και διεκδικήσεις που στόχος τους είναι
8 Το Μεταβατικό Πρόγραμμα ήταν το κεντρικό προγραμμα-
τικό κείμενο του συνεδρίου της Τετάρτης Διεθνούς (1938), το
οποίο συνόψιζε την στρατηγική του και το σύνολο των τακτι-
κών για την επαναστατική περίοδο, που είδε να ανοίγεται, ως
αποτέλεσμα του πολέμου που είχε προβλέψει μερικά χρόνια
πριν. (Στ.Μ.)
9 Χαϊδευτικό του Τρότσκι. (Σ.τ.Μ.)
10 Το 1958, ο Μούνις μαζί με τον Μπενζαμέν Περέ, τον Χάι-
με Φερνάντες και άλλους παλιούς συντρόφους, ίδρυσαν την
ομάδα FOR (Fomento Obrero Revolucionario), η οποία εξέδι-
δε το περιοδικό Alarma. (Σ.τ.Μ.)
6/5/2014 7:04:10 μμ
 Γκραντίσο Μούνις
η ρήξη με τον καπιταλισμό σε όλα τα επίπεδα: πολιτικό, τή σκλαβιά. Μια κοινωνία σαν κι αυτή δεν μπορεί να επι-
οργανωτικό και οικονομικό. τευχθεί παρά μόνο μέσω της συγκρότησης του προλετα-
ριάτου σε επαναστατική τάξη. Αυτό ακριβώς το εμποδί-
Για τον Μούνις η σχολή πολέμου του κομμουνι-
ζουν με δραστικό και οργανωμένο τρόπο δυνάμεις όπως
σμού εξακολουθεί να είναι η καθημερινή ταξική πά-
οι συνδικαλιστικές.
λη. Κατά συνέπεια, οι επαναστάτες, που οφείλουν
να συμμετάσχουν σ’ αυτήν, έχουν την υποχρέωση, Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Μούνις επέμει-
εάν δεν θέλουν να μετατραπούν σε απλούς ιδεολό- νε τόσο στην ανάγκη αυτοοργάνωσης των προλε-
γους, να διατυπώνουν σαφή αγωνιστικά συνθήμα- τάριων, χωρίς να πέφτει σε μια υπερεξιδανίκευση
τα προκειμένου να διευκολύνουν την ενότητα των αυτής της αυτοοργάνωσης όπως το έκανε το ιστο-
προλεταρίων και την αποδυνάμωση των καπιταλι- ρικό ρεύμα το επονομαζόμενο «συμβουλιακό» . 11
στικών δυνάμεων και να επιτεθούν κατά της συσ-
σώρευσης του κεφαλαίου. Ολοκληρώθηκε πριν από 2
χρόνια μια ταινία για τη ζωή
του επαναστάτη κομμουνι-
στή Γκραντίσο Μούνις, με τίτλο
Τα συνδικάτα ενάντια Munis: La voz de la memoria.
στην επανάσταση («Η φωνή της μνήμης») από
την Radical Films. Η επίσημη
Για να γίνει το παραπάνω -και αυτή αποτελεί μια από παρουσίαση του ντοκιμαντέρ
τις βασικές θέσεις του Μούνις- το προλεταριάτο πρέ- βρίσκεται στην ιστοσελίδα:
http://www.munis.es/?lang=en
πει να παλέψει κατά του συνδικαλισμού, ο οποίος από και η προβολή της στο
ένα ορισμένο σημείο εξέλιξης του καπιταλισμού και με- Facebook υπάρχει στην ιστο-
τά αποτελεί έναν αδιάντροπο εκπρόσωπο του εμπορευ- σελίδα: https://www.facebook.
com/munislavozdelamemoria.
ματικού κόσμου εις βάρος του εργατικού κινήματος το
οποίο ισχυρίζεται ότι εκπροσωπεί.
Τα συνδικάτα, αν και προέρχονται από την εργατική
τάξη και τον αγώνα της, ποτέ δεν υπήρξαν επανα-
στατικές οργανώσεις. Η λειτουργία τους συνίστα-
Το ρεύμα αυτό καθαγί-
ται στην παρέμβασή τους στις αναπόφευκτες δια-
Κυκλοφόρησαν πρόσφα-
μάχες του «κόσμου της εργασίας» για την απόκτη- τα τα «Άπαντα» Γ.Μούνις
ση καλύτερων γενικών συνθηκών. Ως μεσάζοντες σε τέσσερις τόμους στην
στην αγοραπωλησία της εργατικής δύναμης έχουν ισπανική γλώσσα. Υπάρ-
χουν δημοσιευμένα στο
εδραιωθεί ως απαραίτητο στοιχείο του καπιταλιστι- blog La Bataille Socialiste:
κού συστήματος και έχουν κατορθώσει να γίνουν τα http://bataillesocialiste.
ίδια κάτοχοι κεφαλαίου στις χώρες όπου το κεφά- wordpress.
com/2013/08/20/obras-
λαιο είναι συγκεντρωμένο στα χέρια του κράτους. completas-de-g-munis/
Και όπου διατηρούν τον παραδοσιακό τους ρόλο
λαμβάνουν σημαντικές επιχορηγήσεις από το κράτος (οι αζε τα εργατικά συμβούλια και την καλούμενη εργατική
οποίες, ασφαλώς, προέρχονται από την εκμετάλλευση δημοκρατία και απέκλειε από αυτή την μορφή αυτοορ-
της εργατικής τάξης) και διοικούνται όπως οποιαδήποτε γάνωσης τους επαναστάτες που ήταν οργανωμένοι σε
καπιταλιστική επιχείρηση. κόμμα, κάτι το οποίο έρχεται σε αντίθεση με το αξίωμα
Τα συνδικάτα συμβολίζουν τη διαιώνιση της προ- που τόσο εγκωμίαζαν, δηλ. την περίφημη εργατική δη-
λεταριακής κατάστασης και η αγοραπωλησία της εργα- μοκρατία.
τικής δύναμης αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξή
τους. Η διαιώνιση της προλεταριακής κατάστασης ισο-
δυναμεί με την αποδοχή της διαιώνισης του κεφαλαίου.
Τάξη και Κόμμα
Οι δύο αντιθετικοί παράγοντες του συστήματος πρέπει Για τον Μούνις, η οργάνωση των επαναστατών σε
να διατηρηθούν για να μπορεί ο συνδικαλισμός να επι- κόμμα ήταν απαραίτητη για τη νίκη της παγκόσμιας επα-
τελεί τη λειτουργία του. Σ’ αυτό οφείλεται η βαθιά αντι- νάστασης. Ωστόσο, για άλλη μια φορά, κατέφυγε στο
δραστική φύση του συνδικαλισμού, ανεξαρτήτως αν με όπλο της κριτικής.
τις αμφιταλαντεύσεις του, ενδέχεται και να επιφέρει, ενί-
οτε, ευνοϊκές ή μη ευνοϊκές ρυθμίσεις όσον αφορά την
11 Ο «συμβουλιακός κομμουνισμός» είναι ρεύμα της Κομ-
αγοραπωλησία της εργατικής δύναμης. Ο αντιδραστικός μουνιστικής Αριστεράς. Το ρεύμα αυτό απορρίπτει το επανα-
χαρακτήρας του γίνεται ακόμα πιο έκδηλος όταν η μό- στατικό κόμμα της οργανωμένης πρωτοπορίας και υποστη-
νη θετική έκβαση για την ανθρωπότητα είναι μια αταξι- ρίζει την άμεση αυτοοργάνωση της εργατικής τάξης σε συμ-
βούλια, τα οποία θα αποτελέσουν τον πυρήνα της μελλοντι-
κή κοινωνία χωρίς κράτος, χωρίς σύνορα, χωρίς μισθω- κής εξουσίας. (Σ.τ.Μ.)

53

ENZYMO TELIKO.indd 53 6/5/2014 7:04:11 μμ

 Γκραντίσο Μούνις
Εξέφρασε, θεωρητικά και πρακτικά, την αντίθεσή
του στην μπολσεβίκικη αντίληψη περί ενός κόμμα-
τος που βασίζεται στον δημοκρατικό συγκεντρωτι-
σμό. Επίσης άσκησε σκληρή κριτική σε όσους ήταν
κατά του κόμματος, καθαγιάζοντας έναν εργατικό
μυστικιστικό αυθορμητισμό.
Για τον Μούνις η διάκριση μεταξύ της ιστορικά επα-
ναστατικής τάξης και των επαναστατών είναι κάτι που
επιβάλλεται από την ίδια την ύπαρξη του καπιταλισμού
και η διάκριση αυτή είναι περισσότερο εμφανής σε περι-
όδους κοινωνικής ηρεμίας. Η άρνηση αυτής της διάκρι-
σης ισοδυναμεί ουσιαστικά με άρνηση της ίδιας της δυ-
νατότητας της κοινωνικής επανάστασης. Προσδιορίζο-
ντας το μέλλον με βάση μια αντίληψη περί οικονομικού
και κοινωνικού αυτοματισμού πέφτουμε στη θεωρία του
κοινωνικού εξελικτισμού12 . Γι’ αυτόν τον λόγο ο Μούνις
έθιξε, υπό το φως της ιστορικής εμπειρίας, το πρόβλη-
μα της σύνδεσης μεταξύ της τάξης και των επαναστα-
τών, μεταξύ της επανάστασης και της οργάνωσης, με-
ταξύ του κόμματος και της δικτατορίας του προλεταριά-
του. Και αυτό δεν το έκανε αφηρημένα, φαντασιοκοπώ-
ντας ιδανικές συνθήκες, αλλά συγκεκριμένα, εκκινώντας
από την υπάρχουσα κατάσταση και την εμπειρία, που εί-
ναι ανεξάρτητες από οποιαδήποτε βούληση.
Στον απλουστευτικό ισχυρισμό του Λένιν στο έργο
του «Τι να κάνουμε;»13 , όπου η επαναστατική σκέψη εμ-
φανίζεται ως καθαρό απόσταγμα της επιστήμης και της
φιλοσοφίας, που στη συνέχεια εφαρμόζεται στο εργατι-
κό κίνημα, ο Μούνις αντιτάσσει τη θεώρηση της Ρόζας
Λούξεμπουργκ που υποστήριξε ότι ο Μαρξ δεν περίμε-
νε να γράψει «Το Κεφάλαιο» για να γίνει κομμουνιστής,
αλλά, απεναντίας, μπόρεσε να το γράψει γιατί ήταν κομ-
μουνιστής. Στην πραγματικότητα, η ύπαρξη εργατικών
αγώνων και η ύπαρξη επαναστατών στους κόλπους
τους αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για τη χρή-
ση της επιστήμης και της φιλοσοφίας με στόχο την ανά-
πτυξη της επαναστατικής θεωρίας.
Στην απλουστευτική αντίληψη του Λένιν αντιπα-
ραθέτει την τακτική της πειθαρχίας και του συγκεντρω-
τισμού, τα οποία όμως θα πρέπει να φέρουν αντίθετο
πρόσημο από αυτό που φέρουν η πειθαρχία και ο συ-
γκεντρωτισμός που επιβάλλονται στην εργατική τάξη
στα εργοστάσια. Ο Λένιν παρέβλεψε το γεγονός ότι η
επαναστατική δράση της τάξης ορθώνεται για να γκρε-
μίσει κάθε μορφή οργάνωσης και υπακοής που είναι αδι-
αχώριστα συστατικά του συστήματος. Από την άλλη με-
ριά, η παράνομη πολιτική δουλειά στην τσαρική Ρωσία
απέκλειε στις περισσότερες περιπτώσεις τη συζήτηση
και τις δημοκρατικές αποφάσεις. Η ηγεσία είχε στην πρά-
ξη εξουσίες ακόμη μεγαλύτερες από εκείνες που ο δημο-
12 Ο εξελικτισμός ως κοινωνική θεωρία βασίζεται σε νομοτε-
λειακές αρχές με καθολική ισχύ που καθορίζουν την κοινωνι-
κή αλλαγή. Η εξελικτική θεωρία διατυπώνει ένα σχήμα γραμ-
μικής εξέλιξης των κοινωνιών. (Σ.τ.Μ.)
13 Γράφτηκε με βάση το κείμενο του Κάουτσκι: Las tres
fuentes del marxismo (Οι τρεις πηγές του μαρξισμού).
54
ENZYMO TELIKO.indd 54
κρατικός συγκεντρωτισμός της είχε αναθέσει. Οι εξουσί-
ες που δόθηκαν στην κεντρική διοίκηση, ακόμη και εκτός
συνεδρίων, θα αποδειχθούν όλο και πιο δεσποτικές και
ένα από τα πιο ισχυρά όπλα της αντεπανάστασης στη
Ρωσία. Γι’ αυτό ο Μούνις πάντα επέμενε ότι ο δημοκρα-
τικός συγκεντρωτισμός ήταν αυτός που διευκόλυνε τη δι-
αδικασία της αντεπανάστασης στη Ρωσία και δεν ήταν
ποτέ η άμεση αιτία της. Πώς αλλιώς μπορεί να εξηγήσει
κανείς τις «δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο»14 ,
τότε που το μπολσεβίκικο κόμμα διαδραμάτισε κύριο κα-
θοδηγητικό ρόλο ως επαναστατικό κόμμα;
Η επανάσταση στη Ρωσία απέτυχε κυρίως επειδή
δεν εξαπλώθηκε σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επί-
πεδο, αλλά και επειδή η διαρκής επανάσταση στη
Ρωσία, υπό την ηγεσία του προλεταριάτου ως επα-
ναστατική τάξη, κατ’ ουσίαν παρέμεινε σε μια πο-
λιτική και δημοκρατική φάση και δεν πέρασε στον
κομμουνιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.
Αυτός είναι ο λόγος που για τον Μούνις όσο ο νό-
μος της αξίας εξακολουθεί να υφίσταται, καμία οργανω-
τική μορφή (συγκεντρωτισμός, ομοσπονδιακό σύστημα,
πυραμιδική οργάνωση, εργατικά συμβούλια, αυτονομία
της εργατικής τάξης, κυριαρχία του κόμματος στο κρά-
τος) αλλά ούτε και η μεγαλύτερη ακεραιότητα ικανότα-
των ανθρώπων θα καταφέρουν να απομακρύνουν τον
κίνδυνο της αντεπανάστασης.
Ο Μούνις δεν πιστεύει στην αντίληψη περί «ενός και
μοναδικού Κόμματος»∙ την απορρίπτει, δεδομένου μά-
λιστα ότι πρόκειται για μια καθαρή επινόηση του Στάλιν.
Γι’ αυτόν το ιστορικό κόμμα του προλεταριάτου δεν
μπορεί παρά να είναι το ίδιο το προλεταριάτο που
βρίσκεται σε πλήρη επαναστατική δράση.
Καμία οργάνωση δεν μπορεί να του στερήσει αυτή
τη λειτουργία χωρίς να στραφεί ενάντια στην επανάστα-
ση, γιατί το γίγνεσθαι του επαναστατικού κινήματος μιας
τάξης δεν ανέχεται κανενός είδους κομματικές επιβολές,
όσο αυταρχικές και όσο επιστημονικές και εκλεπτυσμέ-
νες κι αν είναι. Είναι το κίνημα της ελευθερίας απέναντι
στην αναγκαιότητα, και, ως εκ τούτου, μόνο μέσω του
σεβασμού και της διεύρυνσης της ελευθερίας του προ-
λεταριάτου είναι δυνατόν να σκεφτούμε τη δικτατορία
του προλεταριάτου, η οποία αποτελεί μεταβατικό στάδιο
προς την ελευθερία για όλους τους ανθρώπους.
Παρακμή του συστήματος
του καπιταλιστικού πολιτισμού
Για τον Μούνις η κομμουνιστική κοινωνική επανά-
σταση δεν είναι μόνο δυνατή, αλλά αποτελεί επιτακτι-
κή ανάγκη για την ανθρωπότητα. Στην πραγματικότητα,
14 Το βιβλίο Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο (αγγλ.
Ten Days That Shook The World) είναι μυθιστόρημα του Αμε-
ρικανού δημοσιογράφου Τζων Ριντ με θέμα την Οκτωβριανή
Επανάσταση του 1917.
6/5/2014 7:04:12 μμ

σύμφωνα με τον ίδιο, ο καπιταλισμός είναι ένα παρακμα-
σμένο πολιτιστικό σύστημα. Η χρησιμοποίηση αυτής της
έκφρασης δεν έχει τίποτα πρωτότυπο. Έχει όμως ο τρό-
πος που την ορίζει και την κατανοεί. Οι θεωρητικοί της
αντίληψης περί παρακμής του καπιταλισμού15 , οι οποί-
οι ουσιαστικά βασίζονται στα γραπτά του Μαρξ και του
Ένγκελς, και οι οποίοι ήταν όλοι τους επαναστάτες που
συμμετείχαν στην πράξη στα μεγάλα γεγονότα των αρ-
χών του 20ου αιώνα, διέβλεψαν το τέλος της ανοδικής
φάσης του καπιταλιστικού συστήματος διαπιστώνοντας
την ανικανότητά του να αναπτύξει περαιτέρω τις πα-
ραγωγικές δυνάμεις. Ο ισχυρισμός τους (ανεξαρτήτως
εάν διαγιγνώσκουν μια οριστική και ανυπέρβλητη κρίση
υπερπαραγωγής, τον κορεσμό των αγορών ή την ορι-
στική πτώση του ποσοστού κέρδους κτλ.) αντιστοιχού-
σε σε αυτό που λίγο-πολύ μπορούσαν να διαπιστώσουν
την περίοδο μεταξύ των δύο καπιταλιστικών παγκοσμί-
ων πολέμων. Αλλά το να εξακολουθεί κανείς να υπερα-
σπίζεται μια παρόμοια θέση μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πό-
λεμο, όπως το έκαναν και εξακολουθούν να το κάνουν οι
σύγχρονοι επίγονοί τους, υποδηλώνει μια μηυλιστική και
μη-διαλεκτική αντίληψη της ιστορίας.
Για τον Μούνις ο κομμουνιστής δεν πρέπει ποτέ να
προσαρμόζει την πραγματικότητα στη θεωρία. Η κριτι-
κή και μη τεχνητή άποψή του για την πραγματικότητα θα
πρέπει να τον αναγκάσει να αμφισβητήσει τις αντιλήψεις
του. Αυτό ενισχύει την επαναστατική θεωρία του επιτρέ-
ποντάς του να συμβάλλει αποφασιστικά στον κοινωνι-
κό μετασχηματισμό της πραγματικότητας στην πράξη.
Για τον Μούνις ο εκφυλισμός όλου του συστήματος
του καπιταλιστικού πολιτισμού δεν αποδεικνύεται
από την έλλειψη οικονομικής και βιομηχανικής ανά-
πτυξης αλλά, τουναντίον, από την ίδια την ανάπτυξη
από ένα ορισμένο επίπεδο κοινωνικής ανάπτυξης
και μετά. Η παρακμή του είναι εμφανής τόσο μέσα
από την προφανή αντίφαση μεταξύ των οικονομι-
κών και κοινωνικών περιορισμών του κεφαλαίου,
το οποίο κινείται γρήγορα προς τον θάνατο του ίδιου
και της ανθρωπότητας, όσο και μέσω των απτών
υλικών δυνατοτήτων που θα μπορούσαν να απελευ-
θερώσουν την κοινωνία από το κεφάλαιο και τους
εμπορευματικούς του περιορισμούς.
Μη αναστρέψιμη δεν είναι η οικονομική κρίση (υπερ-
παραγωγή, οριστική πτώση του ποσοστού κέρδους
15 Η θεωρία της παρακμής του καπιταλισμού διατυπώνεται
για πρώτη φορά από έναν μη μαρξιστή θεωρητικό τον Ηobson
(J. A. Hobson), στο βιβλίο του Imperialism (1902). Στη συνέ-
χεια διατυπώνονται οι κλασσικές μαρξιστικές θεωρίες για
τον ιμπεριαλισμό από τους Χίλφερντινγκ (Hilferding), Λούξε-
μπουργκ (Luxemburg), Μπουχάριν και Λένιν. [Πηγή: Γ.Μη-
λιός-Δ.Σωτηρόπουλος, Ιμπεριαλισμός, χρηματοπιστωτικές
αγορές, κρίση, Εκδ. Νήσος, 2011]. Οι επίγονοι του Λένιν, οι
θεωρητικοί του σταλινισμού, ταυτίζουν αρχικά την κοινωνική
επανάσταση με την κατάρρευση του καπιταλισμού, που υπο-
τίθεται ότι θα προκύψει ως συνέπεια του σαπίσματος του κα-
πιταλισμού και της ανάσχεσης των παραγωγικών του δυνά-
μεων. (Σ.τ.Μ.)
ENZYMO TELIKO.indd 55
Γκραντίσο Μούνις
κτλ.) αλλά, τουναντίον, η διατήρηση της καπιταλιστικής
εκβιομηχάνισης και η ανάπτυξη των παραγωγικών δυ-
νάμεων, οι οποίες καταδεικνύουν με κραυγαλέο τρόπο
την αναγκαιότητα της κατάργησης του καπιταλιστικού
συστήματος, δεδομένου ότι τα μέσα παραγωγής (πολλά
από τα οποία θα έπρεπε να εξαφανιστούν) μας επιτρέ-
πουν να απελευθερωθούμε από την ανταλλακτική τους
ευτέλεια. Το κεφάλαιο στην πλήρη οικονομική του ανά-
πτυξη πλήττει πολύ πιο σοβαρά το ανθρώπινο γένος
από ότι συνέβη κατά τη διάρκεια όλων των περιοδικών
κρίσεων μέχρι το απόγειό του στα τέλη του 19ου αιώνα.
Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και το ίδιο το εργατικό κίνημα
έχουν αποδείξει ότι πρόκειται για ένα σύστημα εντελώς
παρωχημένο όσον αφορά την ανθρώπινη ανάπτυξη.
Για τον Μούνις ο καπιταλισμός βρίσκεται σε πα-
ρακμή διότι έχει ήδη ολοκληρώσει την ιστορική του
αποστολή, δηλ. την παγκοσμιοποίηση των παρα-
γωγικών σχέσεων. Δημιούργησε ένα παγκόσμιο
προλεταριάτο, την τάξη των σύγχρονων μισθωτών
σκλάβων. Η τάξη αυτή έχει τη μεγάλη ευκαιρία,
αν το θελήσει κατά τη διάρκεια της αναπόφευκτης
πάλης της, να καταστρέψει τις καπιταλιστικές σχέ-
σεις παραγωγής, που είναι ο μοναδικός τρόπος
για την εξάλειψη των κοινωνικών τάξεων.
Επιπλέον, ο Μούνις εξοργιζόταν με τους καταστρο-
φολόγους «υποστηρικτές της παρακμής του συστήμα-
τος». Αυτοί επαναλαμβάνουν τα μοντέλα της παραγωγι-
κότητας και της ανάπτυξης γιατί στηρίζουν τους ευσεβείς
πόθους τους για την ανθρώπινη εξέλιξη σε ένα δραστι-
κό μέσο που θα την εκπληρώσει με θαυματουργό τρό-
πο. Αυτό το μέσο είναι η περίφημη οικονομική κρίση, η
οποία, επιβεβαιώνοντας, σύμφωνα με αυτούς, την απο-
σύνθεση του συστήματος, θα έχει δήθεν τη δύναμη να
αφυπνίσει τις κοιμώμενες μάζες, των οποίων η νάρκω-
ση προέρχεται από την ενσωμάτωσή τους στην περίφη-
μη «καταναλωτική» κοινωνία, ως εάν, ακόμη και χωρίς
την οικονομική κρίση, δεν αφθονούν τα κίνητρα για εξέ-
γερση εναντίον αυτού του σάπιου κόσμου.
Είναι, επομένως, απαραίτητη ακόμα περισσότερη
δυστυχία; Πρέπει να καταρρεύσουν όλες οι μεγάλες καπι-
ταλιστικές επιχειρήσεις; Πρέπει να πεταχθούν σαν σκου-
πίδια στην ανεργία χίλιες φορές περισσότεροι άνθρωποι;
Τότε τα πεινασμένα πλήθη θα κατανοήσουν την ανάγκη
για κοινωνική επανάσταση; Ο Μούνις δεν πίστευε κάτι τέ-
τοιο. Ήταν πεπεισμένος ότι υπό τις παρούσες συνθήκες,
μια πραγματική οικονομική κρίση θα περιπλέξει τη θετική
επίλυση του κοινωνικού προβλήματος.
Σε μια παρόμοια κατάσταση άθλιας παρακμής δεν
παραλείπει να προσθέτει την έλλειψη γνήσιας κομμου-
νιστικής αναφοράς για την καταπολέμηση αυτού του κό-
σμου, όπου το ένστικτο της επιβίωσης θα υπερισχύσει
της αναγκαιότητας και της ευκαιρίας για κοινωνική χειρα-
φέτηση, και όπου οι περιπλανώμενοι εργαζόμενοι θα εί-
ναι πρόθυμοι να ακολουθήσουν όποιον τους παράσχει
55
6/5/2014 7:04:12 μμ
 Γκραντίσο Μούνις
μια καλή δουλίτσα ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν.
Στο πλαίσιο αυτό, υπενθύμιζε συχνά αυτό που έγραψε ο
Μαρξ στον Ένγκελς στις 19 Αυγούστου 1852: «Η χειρό-
τερη δυστυχία είναι όταν οι επαναστάτες θα πρέπει να
νοιαστούν για το ψωμί των εργατών».
Το προλεταριάτο δεν έχει πατρίδα
Για τον Μούνις το προλεταριάτο πρέπει να δράσει ως
ιστορικό υποκείμενο και όχι ως αντικείμενο εύπλαστο κα-
τά το δοκούν. Και ως υποκείμενο, δεν μπορεί παρά να επι-
βάλει σήμερα ένα θετικό αποτέλεσμα για την ανθρωπότη-
τα, δηλ. τον κομμουνισμό, μια κοινωνία χωρίς δουλεία, χω-
ρίς τάξεις, χωρίς Κράτος και χωρίς τον νόμο της αξίας. Τα-
κτική και στρατηγική πρέπει να εναρμονίζονται αποκλειστι-
κά με αυτόν τον στόχο. Θεωρίες και πρακτικές που έχουν
αποδειχθεί επιβλαβείς για την χειραφέτηση της ανθρωπό-
τητας πρέπει να καταγγέλλονται και να καταπολεμώνται.
Τέτοια παραδείγματα είναι ο κοινοβουλευτισμός και ο συν-
δικαλισμός. Επίσης, τέτοιο παράδειγμα αποτελούν τα εθνι-
κοαπελευθερωτικά κινήματα, τα οποία υπερασπίστηκαν
όλοι οι ψευδοεπαναστάτες που έπαιξαν εσκεμμένα ή όχι
το παιχνίδι του ρωσικού ιμπεριαλισμού, όταν αυτός παρου-
σιάστηκε δήθεν ως ο μεγάλος εκπρόσωπος του κομμουνι-
σμού παγκοσμίως. Όλοι αυτοί είχαν ξεχάσει βεβαίως την
περίφημη φράση του Λένιν, ο οποίος, σε συνεργασία με τον
Ένγκελς, έγραψε το γνωστό μανιφέστο στο οποίο αναφέ-
ρεται ότι «το προλεταριάτο δεν έχει πατρίδα, δεν μπορεί να
χάσει κάτι που δεν έχει».16 Ο Λένιν δεν το είχε σίγουρα ξε-
χάσει, αλλά ο Μούνις σημειώνει ότι η Ρόζα Λούξεμπουργκ
είχε δίκιο στην πολεμική που του άσκησε υποστηρίζοντας
ότι το σύνθημα περί του «δικαιώματος των εθνών στην αυ-
τοδιάθεση» είναι ανεδαφικό μέσα στο πλαίσιο του καπιτα-
λισμού. Όπως σωστά διατυπώνει στο έργο του «Προσχέ-
διο για ένα Δεύτερο Κομμουνιστικό Μανιφέστο»17 : «Η υπο-
δούλωση των υπανάπτυκτων χωρών θα παραμένει ανά-
λογη της παρεχόμενης βοήθειας από τις ισχυρές δυνάμεις
χωρίς να σταματήσει να αυξάνεται η οικονομική οπισθο-
δρόμηση των πρώτων σε σχέση με τις δεύτερες. Και η εθνι-
κή ανεξαρτησία επιταχύνει αυτή την εξέλιξη χάρη στην εθε-
λοντική συμμαχία των ντόπιων εκμεταλλευτών, οι οποίοι,
αξιοποιώντας τα βρώμικα παραδοσιακά τεχνάσματα του
πατριωτισμού, γίνονται τοποτηρητές του μεγάλου ιμπερι-
αλιστικού κεφαλαίου. Η εξουσία τους δεν έχει επί του πα-
ρόντος να φοβηθεί τίποτα, ούτε καν από την εθνικοποίη-
ση των περιουσιών τους από τις «κυρίαρχες» χώρες. Με
το βολικό σύνθημα «απαλλοτρίωση των ιμπεριαλιστών»
στο τέλος παίρνουν το μερίδιό τους μέσω του παιχνιδιού
του εμπορίου και των επενδύσεων σε όλους τους τομείς της
παγκόσμιας παραγωγής, συνεχίζοντας παράλληλα να ενι-
σχύουν την αλυσίδα πρόσδεσης των αδύναμων ιμπεριαλι-
στικών χωρών στις ισχυρές. Δεν είναι αδύνατο μια χώρα να
16 Κ. Μαρξ - Φ. Ένγκελς: «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού
Κόμματος». Υπάρχει δημοσιευμένο στο Αρχείο των Μαρξι-
στών στο Ίντερνετ (Μ.Ι.Α.) www.marxists.org (Σ.τ.Μ.)
17 «Pro Segundo Manifiesto Comunista» (1961) (Σ.τ.Μ.)
56
ENZYMO TELIKO.indd 56
περάσει από έναν ιμπεριαλιστικό κρίκο σε έναν άλλο, αλλά
ο σιδηρούς νόμος της καπιταλιστικής οικονομίας δεν μπο-
ρεί να σπάσει παρά μόνο με την εξαφάνιση των εμπορευ-
μάτων, ξεκινώντας από την απαρχή τους δηλ. τη μισθωτή
εργασία, που κάνει τον άνθρωπο ανθρωπάκι, σε όλο τον
κόσμο, λεία των εγχώριων και διεθνών δημαγωγών».
Είναι προφανές για τον Μούνις ότι «δεν είναι πλέον
ώρα για να αναπτύξουμε τον καπιταλισμό πουθενά,
αλλά για να τον πολεμάμε παντού».
Οι αντικειμενικές υλικές συνθήκες για την έλευση του
κομμουνισμού υπάρχουν. Δεν είναι διόλου αναγκαίο σήμε-
ρα πλέον να συμβάλλουμε καθ’ οιονδήποτε τρόπο ώστε να
τις δημιουργήσουμε υποστηρίζοντας καπιταλιστικές πρω-
τοβουλίες, εν αντιθέσει με ό,τι έκαναν σε επίπεδο τακτικής,
δικαίως ή αδίκως, οι γνήσιοι κομμουνιστές του 19ου αιώ-
να, αλλά και να μην ξεχνάμε ή να κρύβουμε τον πραγμα-
τικό σκοπό της ταξικής πάλης. Εκείνοι συμμάχησαν με τις
πιο ριζοσπαστικές φράξιες της αστικής τάξης, σε μια εποχή
που υπήρχαν ακόμη απομεινάρια κοινωνιών του παρελθό-
ντος, για να μπορέσουν να τις καταστρέψουν την κατάλλη-
λη στιγμή μαζί με την υπόλοιπη αστική τάξη.
Σήμερα, όπως θεωρούσε ο Μούνις, πρέπει να κα-
ταστραφεί η παγκόσμια καπιταλιστική τάξη στο σύ-
νολό της προτού αυτή οδηγήσει την ανθρωπότητα
στην πιο αποτρόπαια βαρβαρότητα.
Όπως λέει ο ίδιος στο έργο του «Fucilazos sobre el
Estado»18 : «Οι ηγέτες του 20ου αιώνα, είτε πρόκειται για
αστούς είτε για ανώτερους γραφειοκράτες, έχουν θαφτεί
μόνοι τους, αφού όμως προηγουμένως έχουν ρουφήξει,
με τη μορφή υπεραξίας, την υγεία και την ανθρώπινη ζωή
σε παγκόσμιο επίπεδο και έχουν προκαλέσει τον θάνα-
το πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων με τους πολέμους.
Και αν δεν τρώνε πλέον ανθρώπινη σάρκα, την καταβρο-
χθίζουν με τη μορφή της μισθωτής εργασίας, ξερνάνε τις
επενδύσεις, όπως οι όμοιοί τους ξερνούσαν τα γεύματά
τους στις ρωμαϊκές δεξιώσεις, και μετά εκμεταλλεύονται
και πάλι στο έπακρο την ανθρώπινη ζωή υπό τη μορφή
κερδών, βιομηχανικής ανάπτυξης και εξουσίας. Οι μορ-
φές και οι αναλογίες έχουν αλλάξει πολύ, αλλά δεν έχει
αλλάξει το περιεχόμενο. Υπό την έννοια αυτή, το κράτος
“τελειοποιείται” ακόμα, αλλά φαίνεται αδύνατο να φαντα-
στεί κανείς ότι θα φτάσει σε ένα στάδιο ακόμα πιο καταπι-
εστικό. Ωστόσο, ένα πράγμα μου φαίνεται σαφές: αν του
επιτρέψουμε να φθάσει στην “τελειότητα”, η ανθρωπότη-
τα δεν θα σηκώσει πλέον κεφάλι για αιώνες.. »
Επιτροπή έκδοσης των Απάντων του Μούνις19
Πηγή: Controversies - Forum for the Internationalist
Communist Left. http://www.leftcommunism.org/spip.
php?article264. Δημοσιεύτηκε στις 9/6/2011, στην ενό-
τητα Internationalists/ Historical Left Communism.
18 «Αφορισμοί για το Κράτος». Πρόκειται για ένα σύντομο
κείμενο του Μούνις, που συνοψίζει ένα ανέκδοτο, δυστυχώς,
βιβλίο του με θέμα την μελέτη του Κράτους και την επιτακτική
ανάγκη της καταστροφής του.
19 G. Munis, Obras Completas (Σ.τ.Μ.).
6/5/2014 7:04:13 μμ

Δέκα θέσεις
Για το κομμουνιστικό πρόταγμα σήμερα
1. Μονάχα η συνειδητή χειραφετητική δραστηριό-
τητα του προλεταριάτου μπορεί να οδηγήσει στην
ανατροπή του καπιταλισμού και στη δημιουργία
της κομμουνιστικής κοινωνίας. Ο κομμουνισμός
είναι το ριζοσπαστικό πρόταγμα που αναδεικνύε-
ται ως αναγκαιότητα από τις πραγματικές κοινω-
νικές σχέσεις και αντλεί την ισχύ του από μια ορ-
θολογική και ηθική χειραφετητική επιταγή: τη συ-
γκρότηση του ανθρώπινου είδους σε κοινότη-
τα, τη δημιουργία μιας πανανθρώπινης κοινωνί-
ας που διέπεται από την αρχή της δικαιοσύνης,
νοούμενης ως μια καθολική σχέση ισοτιμίας και
συλλογικότητας μεταξύ των ανθρώπων.
2. Η προλεταριακή επανάσταση δεν είναι μια αυ-
θόρμητη διαδικασία που προκαλείται αυτόματα από
τις συνθήκες ζωής που βιώνει η εργατική τάξη μέσα
στον καπιταλισμό και η οποία εκτυλίσσεται εξίσου αυ-
θόρμητα προς την αταξική κοινωνία μέσω της ίδιας
της αντικειμενικής λογικής των πραγμάτων, ανεξάρτη-
τα από τις προθέσεις των δρώντων κοινωνικών υπο-
κειμένων τα οποία εμφορούνται από την εγωιστική
επιθυμία να προαγάγουν τη δική τους κοινωνική θέση.
Η κοινωνική εξέλιξη δεν είναι μια μηχανική διαδικασία,
η επανάσταση δεν είναι έργο της «αόρατης χειρός»
και η κοινωνική απελευθέρωση δεν είναι μια εγωιστι-
κή υπόθεση. Το προλεταριάτου δεν είναι, ασφαλώς,
ένα καθαρά ηθικό υποκείμενο και δεν μπορεί να υπερ-
βεί τον εμπειρικό καθορισμό της βούλησής του. Ωστό-
σο, αυτή η βούληση για να είναι βούληση απελευθε-
ρωτική πρέπει να είναι βούληση καθολική, πρέπει να
πηγάζει από την ανάγκη ριζικής υπέρβασης της αστι-
κής κοινωνίας και να θέτει το ζήτημα της δημιουργίας
μιας κοινωνίας του ανθρώπινου είδους. Η κομμουνι-
στική απελευθέρωση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί
αν οι πρωταγωνιστές της, οι εκατοντάδες εκατομμύρια
προλετάριοι, δεν έχουν υψηλή συνείδηση του σκοπού
της δράσης τους.
3. Η κοινωνική συνείδηση δεν είναι είδωλο του
εξωτερικού αντικειμενικού κόσμου ούτε η ανθρώπι-
νη πράξη αποτελεί μια αντίδραση στα ερεθίσματα
του περιβάλλοντος. Το προλεταριάτο δεν μπορεί να
αποκτήσει επαναστατική ταξική συνείδηση διαμέσου
των άμεσων εμπειριών του. Οι δεδομένες κοινωνι-
κές σχέσεις ορίζουν τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει
ο άνθρωπος και, ως εκ τούτου, ασκούν καθοριστική
επίδραση πάνω του. Ωστόσο, ο αποφασιστικός πα-
ράγοντας για τον τρόπο με τον οποίο ενεργεί ο άν-
θρωπος δεν είναι η επιρροή του περιβάλλοντος, αλ-
λά η στάση που υιοθετεί ο ίδιος απέναντι στο περι-
ENZYMO TELIKO.indd 57
Δέκα θέσεις Για το κομμουνιστικό πρόταγμα σήμερα
βάλλον. Το χειραφετητικό αίτημα του κομμουνισμού
ριζώνει μέσα στην αστική κοινωνία, αλλά μπορεί να
τεθεί από το προλεταριάτο μονάχα εάν αυτό διαμορ-
φώσει μια ανάλογη υποκειμενική διάσταση των κοι-
νωνικών αντιφάσεων, συνειδητοποιώντας τις ριζικές
του ανάγκες και διατυπώνοντας ριζικά αιτήματα.
4. Το χειραφετητικό πρόταγμα του προλεταρι-
άτου δεν είναι δεδομένο, δεν αποτελεί ούτε άμεσο
προϊόν των συνθηκών ούτε αποτέλεσμα θεωρητι-
κής παιδείας. Η επαναστατική συνείδηση του προ-
λεταριάτου, η συγκρότησή του σε τάξη για τον εαυ-
τό της, σε τάξη για την ανθρωπότητα, διαμορφώνε-
ται από την ίδια την κοινωνική πράξη διαμέσου της
οποίας το κοινωνικό υποκείμενο αποκτά συνείδη-
ση του αντικειμενικού κόσμου και του εαυτού του.
Το προλεταριάτο έχει τη δυνατότητα να συνειδητο-
ποιήσει ότι διαθέτει ριζικές ανάγκες, οι οποίες αφο-
ρούν το καθολικό του είναι ως καταπιεζόμενη τάξη
και οι οποίες δεν μπορούν να ικανοποιηθούν εντός
της υφιστάμενης αστικής μορφής ζωής, ωθώντας το
να προβάλλει ριζικά αιτήματα, να θέσει τέρμα στη
ζωή του κεφαλαίου και να δημιουργήσει την κομμου-
νιστική κοινωνία. Το προλεταριάτο δεν ανακαλύπτει
την κατάσταση και τις ανάγκες του μέσω της κομ-
μουνιστικής θεωρίας, αλλά η ίδια η θεωρία φωτίζει
και καλλιεργεί τη συνείδησή του στο βαθμό που εί-
ναι συνείδηση αυτών των αναγκών. Από εδώ απορ-
ρέει ο ρόλος των κομμουνιστών ως το πιο αποφα-
σιστικό τμήμα του εργατικού κινήματος που εκπρο-
σωπεί πάντα τα συμφέροντα αυτού του κινήματος
στο σύνολό του. Το γενικό ταξικό συμφέρον συνο-
ψίζεται στην κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας
και της μισθωτής εργασίας. Όμως, η άρση της αλλο-
τρίωσης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί εντός του
πλαισίου της ίδιας της αλλοτρίωσης. Για να διαμορ-
φώσει ένα καθολικό χειραφετητικό αίτημα το προλε-
ταριάτο οφείλει να αρθεί πάνω από το επίπεδο των
οικονομικών αγώνων, οι οποίοι δεν καταργούν αλ-
λά αναπαράγουν την αλλοτρίωση, να τοποθετηθεί
πέραν της σκοπιάς της μισθωτής εργασίας και να
ανέλθει στη σφαίρα του πολιτικού αγώνα που απο-
σκοπεί στην υπέρβαση της αστικής κοινωνίας, στην
κατάργηση όλων των αλλοτριωτικών διαμεσολαβή-
σεων. Αυτό είναι το νόημα της εμπέδωσης της κομ-
μουνιστικής συνείδησης στο προλεταριάτο έξω από
τη σφαίρα των οικονομικών αντιθέσεων μεταξύ ερ-
γατών και εργοδοτών διαμέσου της πολιτικής προ-
λεταριακής πρωτοπορίας, υπό την αυστηρή προϋ-
πόθεση ότι το προλεταριάτο συγκροτείται σε μια μα-
χόμενη κοινότητα κατά του κεφαλαίου.
57
6/5/2014 7:04:14 μμ
 Δέκα θέσεις Για το κομμουνιστικό πρόταγμα σήμερα
5. Το κοινωνικό πρόταγμα του κομμουνισμού δεν
θα γίνει ποτέ πραγματικότητα αν δεν αποτελέσει
συνειδητή ανάγκη και συνειδητό αίτημα της βού-
λησης και της πράξης του προλεταριάτου.
Η επαναστατική διαδικασία είναι μια συνειδητή
πράξη του προλεταριάτου και όχι μια αυτόματη μη-
χανιστική διαδικασία που λαμβάνει χώρα ανεξάρτητα
από τη συνείδηση του προλεταριάτου. Η εκδήλωση
μιας μεγάλης κρίσης λόγω της κορύφωσης των αντι-
φάσεων του καπιταλισμού δεν είναι ικανή να προκα-
λέσει την κατάρρευσή του αναγκάζοντας το προλετα-
ριάτο να δράσει επαναστατικά.
Η κατάρρευση του καπιταλισμού και η έλευση
του κομμουνισμού δεν είναι νομοτελειακά ανα-
πόφευκτη. Η κατάργηση του κεφαλαίου είναι η
αυτοχειραφετηση του προλεταριάτου.
Η ανατροπή του καπιταλισμού και η εγκαθίδρυση
του κομμουνισμού πρέπει να αποτελέσουν μια βαθιά
εσωτερική ανάγκη του προλεταριάτου προκειμένου
να δράσει ως τάξη επαναστατική. Η συγκρότηση του
προλεταριάτου σε κοινωνικό υποκείμενο δεν είναι
δεδομένη και εγγυημένη, αλλά απαραίτητη και δυνα-
τή. Οι κοινωνικές αντιφάσεις του καπιταλισμού και τα
ποικίλα δεινά που προκαλούν στον κόσμο της εργα-
σίας αποτελούν μια αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθή-
κη για την κοινωνική επανάσταση.
6. Η σύγχρονη εμβάθυνση της καπιταλιστικής πα-
ρακμής θέτει αντικειμενικά το δίλλημα «σοσιαλισμός ή
βαρβαρότητα». Το ζητούμενο είναι η συνειδητοποίηση
αυτού του διλλήματος από το σύγχρονο προλεταριά-
το, το οποίο, παρά την απαράμιλλη αριθμητική του δύ-
ναμη, την πρωτοφανή πλανητική του διάσταση, εμφα-
νίζεται βαθειά αλλοτριωμένο και ως εκ τούτου παρου-
σιάζει μια σοβαρή αδυναμία να συγκροτηθεί σε τάξη
για τον εαυτό της. Η μετάβαση του καπιταλισμού από
την τυπική στην πραγματική υπαγωγή της εργασίας
στο κεφάλαιο έχει οδηγήσει σε μια μορφή αλλοτριω-
τικής υποκειμενοποίησης, η οποία –διαμέσου του κα-
ταναλωτισμού, της εξατομίκευσης, της ποσοτικοποίη-
σης και της εργαλειοποίησης των διανθρώπινων σχέ-
σεων- η οποία εντάσσει το προλεταριάτο στην κοινό-
τητα του κεφαλαίου (κεφαλαιοποιημένη κοινωνία). Το
κεφάλαιο συνιστά πλέον την ολότητα των κοινωνικών
σχέσεων και διαμορφώνει μια συνολική αναπαράστα-
ση του κόσμου υπό τη μορφή εμπράγματων σχέσεων
που αναπαράγεται, με τη σειρά της, μέσα στο κοινωνι-
κό σώμα, σημασιολογώντας τον κόσμο με βάση τη λο-
γική του κεφαλαίου. Το κεφαλαίο μετατρέπεται σε μια
εμπράγματη αναπαράσταση που εσωτερικεύεται από
τα ανθρώπινα όντα. Η διαδικασία αυτή έχει ως αποτέ-
λεσμα την εξελισσόμενη καταστροφή των ατόμων ως
κοινωνικών όντων. Η σύγχρονη παρακμή του καπιτα-
λισμού συνυφαίνεται όλο και πιο στενά με την παρακ-
μή του ανθρώπινου είδους. Η αποτίμηση του Μαρξ
58
ENZYMO TELIKO.indd 58
για το προλεταριάτο ως τη σύγχρονη απαθλίωση του
ανθρώπου βρίσκει την πλήρη επιβεβαίωσή της στον
σύγχρονο πλανητικό καπιταλισμό. Το ζητούμενο είναι
αν προλετάριοι θα ξεσηκωθούν ακριβώς επειδή απο-
τελούν την καταισχύνη του ανθρωπίνου είδους.
7. Η αντίφαση της αστικής κοινωνίας εντοπίζεται
στο εσωτερικό του ίδιου του αλλοτριωμένου κοινω-
νικού εαυτού υπό τη μορφή της σύγκρουσης μεταξύ
των δυνατοτήτων για την αυτοπραγμάτωση του αν-
θρώπου σε μια αυθεντικά συλλογική μορφή ζωής και
της πραγματικότητας της αστικής κοινωνίας που δια-
στρέφει την ελευθερία και την κοινωνικότητα του αν-
θρώπινου υποκειμένου.
Το κεντρικό ζήτημα είναι αν η αντιφατικότητα
αυτή συλλαμβάνεται και βιώνεται από τα κοι-
νωνικά υποκείμενα, ειδάλλως η κοινωνική
χειραφέτηση, παρά την εγγενή ηθική της αξία,
δεν μπορεί να αποτελέσει ρεαλιστικό αίτημα.
Εάν πρόκειται για υποκείμενα καθαρά εγωιστικά,
σταθερά προσανατολισμένα στην επιδίωξη του ατο-
μικού τους συμφέροντος, τότε δεν μπορούν να υπερ-
βούν τον εγωισμό της κοινωνίας των ιδιωτών και να
εγείρουν το αίτημα πραγμάτωσης της κομμουνιστι-
κής κοινωνίας. Η άρση αυτής της αντίφασης μπο-
ρεί να πραγματοποιηθεί μόνο με το αίτημα του ρι-
ζικού μετασχηματισμού της ολότητας των κεφαλαιο-
κρατικών σχέσεων. Η κομμουνιστική επανάσταση εί-
ναι μια επανάσταση ριζική. Ριζική επανάσταση ση-
μαίνει ριζική άρνηση και ριζική άρνηση σημαίνει κα-
θολικό νόημα.
8. Οι ιδιότητες του ανθρωπίνου είδους δεν πε-
ριορίζονται στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση
και τη διαδικασία αντικειμενοποίησης του περιβάλ-
λοντος ως εκδήλωση της ειδολογικής φύσης του αν-
θρώπου, αλλά περιλαμβάνουν, ως συστατικό τους
στοιχείο, τη σχέση μεταξύ ανθρωπίνων υποκειμέ-
νων. Ωστόσο, η διυποκειμενική σχέση δεν μπορεί
να ενταχθεί στη γενική κατηγορία της αντικειμενο-
ποίησης του κόσμου, διότι έτσι χάνει την ιδιαιτερό-
τητά της και υποβαθμίζει την κοινωνικότητα του αν-
θρώπου ως κατεξοχήν ειδολογικό του γνώρισμα σε
μια αμοιβαία εμπράγματη σχέση. Η αλλοτρίωση της
κοινωνικής σχέσης μέσα στην αστική κοινωνία δεν
μπορεί να γίνει κατανοητή απλώς ως αυτονόμηση
των αντικειμενοποιήσεων των δρώντων (κοινωνία
των συνεταιρισμένων παραγωγών) ή ως καταδυνά-
στευση των δρώντων από τις αντικειμενοποιήσεις
τους (αλλοτρίωση). Η αλλοτρίωση της κοινωνικής
σχέσης αφορά επίσης την εγκαθίδρυση ενός εξατο-
μικευμένου και εγωιστικού τύπου ψευδοκοινωνικό-
τητας μεταξύ των ανθρώπων, στην εμπέδωση μιας
«αντικοινωνικής κοινωνικότητας». Άρση της αλλο-
τρίωσης σημαίνει αναθέσμιση της κοινωνικής σχέ-
σης με βάση τις αξίες της ελευθερίας, της ισοτιμίας,
6/5/2014 7:04:15 μμ
 Δέκα θέσεις Για το κομμουνιστικό πρόταγμα σήμερα
της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης ως επανι-
διοποίηση της «ανθρώπινης ουσίας» από τον άν-
θρωπο. Κατά συνέπεια, το κομμουνιστικό πρόταγ-
μα δεν μπορεί να περιοριστεί στις ριζικές ανάγκες
που ανακύπτουν μεταξύ των παραγωγών σε σχέ-
ση με τη φύση, την εργασία και τον κοινωνικό πλού-
το, οι οποίες αφορούν τη σχέση του υποκειμένου με
τη δραστηριότητά του και με τον κόσμο, υπό το πρί-
σμα της ουσιαστικής οικειοποίησης αυτού του κό-
σμου. Εν ολίγοις, η αμοιβαία ικανοποίηση των επι-
θυμιών των παραγωγών δεν αποτελεί επαρκή όρο
για τη θέσμιση μιας ελεύθερης κοινωνίας.
9. Στο επίκεντρο του σύγχρονου κομμουνιστι-
κού χειραφετητικού προτάγματος θα πρέπει να τε-
θεί η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι οι υφιστά-
μενες αστικές σχέσεις συγκρούονται με τις προσδο-
κίες των κοινωνικών υποκειμένων για μια αυθεντικά
ανθρώπινη κοινωνική σχέση ως απαραίτητο όρο για
την άρση κάθε μορφής αλλοτρίωσης. Με τον τρόπο
αυτό τα χειραφετητικά αιτήματα δεν αφορούν μονάχα
τη σφαίρα της παραγωγής και της διανομής του κοι-
νωνικού πλούτου ως μερικό αίτημα αλλά ως καθολι-
κό πρόταγμα συγκρότησης μιας νέας κοινωνίας με
βάση τις αξίες της ανθρώπινης κοινότητας, αγκαλιά-
ζοντας όλες της σφαίρες της ανθρώπινης ζωής.
10. Ως καθολικό χειραφετητικό πρόταγμα ο κομ-
μουνισμός εγείρει το αίτημα του ριζικού μετασχημα-
τισμού του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων διαμέ-
σου μιας νέας μορφής ζωής.
Το αίτημα της καθολικής αναθέσμισης της κοι-
νωνίας μπορεί να λάβει τη μορφή της αυθεντι-
κής πολιτικής δημοκρατίας, όπως την έθεσε
ο Μαρξ, υπό την έννοια μιας δημοκρατίας πραγ-
ματικά κοινωνικής, μιας κολλεκτιβιστικής αυτο-
κυβερνώμενης κοινότητας, που υπερβαίνει την
τυπική μορφή της κοινοβουλευτικής δημοκρα-
τίας και αίρει τον διαχωρισμό μεταξύ πολίτη και
ιδιώτη που επικρατεί στην αστική κοινωνία.
Η ανθρώπινη χειραφέτηση συνίσταται στην κα-
θολική ανθρώπινη ύπαρξη, στην επανένωση του δι-
ασπασμένου ανθρώπου με τον εαυτό του διαμέσου
της κατάργησης όλων των διαμεσολαβήσεων, της
ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, που αποξε-
νώνουν τον άνθρωπο τους συνανθρώπους του και
από τον ίδιο. Στην αληθινή δημοκρατία η ατομική ιδι-
οκτησία μετατρέπεται σε συλλογική και το πολιτικό
κράτος εξαφανίζεται, προσλαμβάνοντας τη μορφή
της πολιτείας, μιας οργανωμένης μορφής κοινωνικής
ζωής μέσα στην οποία ο άνθρωπος ως συλλογικό
ον πραγματώνει την ελευθερία και την αυτονομία του
διαμέσου της ενεργούς συμμετοχής του στην κοινό-
τητα των ανθρώπων, στη σύγχρονη κοσμοπολιτεία.
Μάρτιος 2013
Σύντροφοι Διεθνιστές

59

ENZYMO TELIKO.indd 59 6/5/2014 7:04:15 μμ

 Ορισμένες βασικές προγραμματικές θέσεις
Ορισμένες βασικές προγραμματικές θέσεις
1. Υπό το παρόν καπιταλιστικό κοινωνικό καθε-
στώς εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφάλαιο
η σύγκρουση μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και πα-
ραγωγικών σχέσεων -η οποία οφείλεται στην αντίφα-
ση μεταξύ του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής
και του ατομικού χαρακτήρα της ιδιοποίησης του πα-
ραγόμενου πλούτου- αναπτύσσεται με αυξανόμενο
βαθμό προκαλώντας την ένταση των κοινωνικών αντι-
θέσεων και την όξυνση της πάλης μεταξύ της αστικής
τάξης και του προλεταριάτου.
2. Ο ιστορικά προοδευτικός ρόλος του καπιταλι-
σμού έγκειται στη δημιουργία των αναγκαίων υλικών
και κοινωνικών προϋποθέσεων για τη δημιουργία μιας
αταξικής κοινωνίας. Ο ρόλος αυτός τερματίζεται στην
εποχή του ιμπεριαλισμού, στην εποχή των καταστρο-
φικών διεθνών κρίσεων και των παγκοσμίων πολέ-
μων. Οι παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε σύγκρου-
ση με τις υφιστάμενες παραγωγικές σχέσεις, με απο-
τέλεσμα οι σχέσεις αυτές από μορφές ανάπτυξης των
παραγωγικών δυνάμεων να μετατρέπονται σε δεσμά
τους. Η αχαλίνωτη δυναμική της κούρσας του κεφαλαί-
ου για την αποκόμιση του μέγιστου δυνατού κέρδους
έχει καταστεί ένας απόλυτος ανασταλτικός παράγοντας
για την περαιτέρω ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Ο κα-
πιταλισμός δεν μπορεί ούτε να βελτιωθεί σταδιακά ούτε
να διοικηθεί προς όφελος της κοινωνίας. Στην ημερήσια
διάταξη της ιστορίας τίθεται, με τον πλέον κατηγορημα-
τικό τρόπο, το δίλημμα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα»,
το οποίο μπορεί να επιλυθεί μονάχα με την επικράτηση
της παγκόσμιας κομμουνιστικής επανάστασης.
3. Η εργατική τάξη, δηλαδή η τάξη των σύγχρο-
νων μισθωτών που ζουν από την πώληση της εργα-
τικής τους δύναμης παράγοντας ολόκληρο τον κοινω-
νικό πλούτο, είναι η πιο καταπιεσμένη και η μοναδική
δυνητικά επαναστατική τάξη της αστικής κοινωνίας, ο
μελλοντικός φορέας της κομμουνιστικής απελευθέρω-
σης της ανθρωπότητας. Είναι η κοινωνική τάξη που
έχει αντικειμενικά το ειδικό συμφέρον για την κατάρ-
γηση του καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, όντας μια μη κα-
τέχουσα τάξη, όταν θα αναλάβει τη διακυβέρνηση της
κοινωνίας δεν θα εγκαθιδρύσει ένα νέο σύστημα εκμε-
τάλλευσης, αλλά θα ανοίξει τον δρόμο για τη δημιουρ-
γία μιας κοινωνίας κοινοκτημοσύνης και ισότητας.
Η εργατική τάξη ως μια αποκλειστικά πάσχου-
σα τάξη μέσα στην αστική κοινωνία, ιδωμένη ως μια
απλή κατηγορία της κοινωνιολογίας πάνω στην οποία
στηρίζεται η λειτουργία του καπιταλιστικού συστήμα-
τος, είναι ένα εξατομικευμένο πλήθος που το μοναδι-
κό πράγμα που την ενοποιεί είναι ότι αποτελεί μια αν-
θρώπινη ύλη προς εκμετάλλευση, μια καθολικά αλλο-
τριωμένη μάζα που συγκροτεί την τάξη των σύγχρο-
60
ENZYMO TELIKO.indd 60
νων μισθωτών δούλων του κεφαλαίου. Η τάξη αυτή εί-
τε είναι επαναστατική είτε δεν είναι τίποτα. Για να μπο-
ρέσει να ασκήσει τον επαναστατικό απελευθερωτικό
της ρόλο πρέπει να μετατραπεί από αντικείμενο εκμε-
τάλλευσης σε τάξη που αγωνίζεται για την απελευθέ-
ρωσή της σπάζοντας όλες τις αλυσίδες που την υπο-
δουλώνουν και, κατά συνέπεια, καταργώντας τον ίδιο
τον εαυτό της ως τάξη.
4. Το σύγχρονο κράτος, ανεξάρτητα από την ποικι-
λία των καθεστωτικών του μορφών, δεν είναι ένας ουδέ-
τερος θεσμός, αλλά είναι ο πολιτικός θεσμός της δικτα-
τορίας του κεφαλαίου και, ως εκ τούτου, αποτελεί έναν
μηχανισμό οργανωμένης βίας, ένα όργανο ταξικής κα-
ταπίεσης που δρα προς όφελος της αστικής τάξης για
τη διασφάλιση της εκμετάλλευσης των εργατικών μα-
ζών και ενεργεί ως εγγυητής των συλλογικών συμφερό-
ντων της. Η σύγχρονη κρατική εξουσία δεν είναι παρά
μονάχα μια επιτροπή που διαχειρίζεται τις κοινές υπο-
θέσεις της αστικής τάξης στο σύνολό της. Ο ταξικός χα-
ρακτήρας κάθε κυβέρνησης που αναλαμβάνει τη διεύ-
θυνση του σύγχρονου κράτους είναι αστικός, ανεξάρτη-
τα από το κόμμα ή τα κόμματα που την συγκροτούν. Οι
κομμουνιστές δεν υποστηρίζουν καμία μορφή αστικής
διακυβέρνησης, συμπεριλαμβανομένων και των λεγό-
μενων «προοδευτικών» ή «αριστερών» κυβερνήσεων.
5. Ο κοινοβουλευτισμός, δηλαδή η αστική δημο-
κρατία, είναι η δημοκρατική μορφή της δικτατορίας του
κεφαλαίου. Αστική δημοκρατία είναι το καθεστώς στο
οποίο η αστική τάξη κυβερνά με τη νομότυπη συναί-
νεση των καταπιεζόμενων κοινωνικών τάξεων. Αυτό
το ειδικό καθεστώς αστικού κράτους αποτελεί την πιο
ενδεδειγμένη μορφή κυριαρχίας της άρχουσας τάξης,
γιατί αποδεικνύεται το πιο λειτουργικό, εφόσον διατη-
ρεί το καπιταλιστικό σύστημα με το ελάχιστο των τρι-
βών και το μέγιστο των αποτελεσμάτων. Απέναντι στο
προλεταριάτο παρουσιάζει την ψευδαίσθηση της κοι-
νωνικής ισότητας μέσω της τυπικής ισότητας της ψή-
φου, συγκαλύπτοντας έτσι την πραγματική ταξική ανι-
σότητα, και, με τον τρόπο αυτό, μπορεί να το αφομοι-
ώνει μέσα στο πολιτικό σύστημα, ειδικά όταν μέσα σ’
αυτό συμμετέχουν «σοσιαλιστικά» και «κομμουνιστι-
κά» κόμματα που εμφανίζονται ως υπερασπιστές των
συμφερόντων του. Απέναντι στην ίδια την αστική τά-
ξη παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ελαστικότητα, καθώς
εγγυάται τον πολιτικό πλουραλισμό των αντιτιθέμε-
νων αστικών μερίδων. Έτσι, η αστική δημοκρατία, την
οποία η κυρίαρχη ιδεολογία επιμένει επίτηδες να την
παρουσιάζει ως «δημοκρατία γενικά», είναι το «καλύ-
τερο περικάλυμμα του καπιταλισμού».
Ωστόσο, σε συνθήκες όξυνσης των ταξικών αντι-
θέσεων η αστική δημοκρατία αποκαλύπτει τον αντι-
6/5/2014 7:04:16 μμ

δραστικό της ρόλο ως θεματοφύλακας της καπιταλι-
στικής εκμετάλλευσης προσλαμβάνοντας αυταρχικό-
τερες μορφές διακυβέρνησης και καταστολής. Σε πε-
ριπτώσεις δε κατά τις οποίες η διακυβέρνηση της αστι-
κής τάξης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με κοινο-
βουλευτικά μέσα, τότε η αστική δημοκρατία δίνει τη θέ-
ση της στη στρατιωτική δικτατορία ή στον φασισμό.
Δημοκρατία και δικτατορία είναι δύο καθεστωτικές
μορφές του αστικού κράτους που εναλλάσσονται στην
εξουσία ανάλογα με τη δυναμική της πάλης των τάξε-
ων. Γιατί το μοναδικό πραγματικό κόμμα της αστικής
τάξης είναι μονάχα το κράτος της, το οποίο, ακριβώς
επειδή είναι ο κατεξοχήν εγγυητής της κυριαρχίας της,
θα σπεύσει να το υπερασπίσει με τη βοήθεια οποιασ-
δήποτε κυβέρνησης και οποιουδήποτε καθεστώτος.
Γι’ αυτό, δίχως να παραβλέπουμε τις σημαντικές δια-
φορές μεταξύ αστικών καθεστώτων, τασσόμαστε ανα-
φανδόν εναντίον τους. Η μετεξέλιξη της δημοκρατίας
σε δικτατορία είναι ένας αναγκαίος μετασχηματισμός
του συστήματος αστικής κυριαρχίας, την οποία η ερ-
γατική τάξη δεν μπορεί να εμποδίσει κατά βούληση,
αλλά, απεναντίας, ενώπιόν της τίθεται επιτακτικά η
ίδια η επαναστατική ανατροπή του αστικού κράτους.
Διαφορετικά, όπως έχει αποδείξει με δραματικό τρό-
πο η άνοδος του φασισμού στον μεσοπόλεμο, η εργα-
τική τάξη πρώτα θα εξανδραποδιστεί από τη δημοκρα-
τική μερίδα της αστικής τάξης για να συντριβεί, στο τέ-
λος, από τον φασισμό. Γι’ αυτό τον λόγο το πραγματι-
κό δίλημμα σε τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι το δίλημ-
μα «δημοκρατία ή δικτατορία» αλλά «καπιταλισμός ή
κομμουνισμός».
6. Το προλεταριάτο δεν μπορεί να καταργήσει το
σύστημα των αστικών κοινωνικών σχέσεων και να
απελευθερωθεί από την καπιταλιστική εκμετάλλευση
χωρίς την επαναστατική ανατροπή της αστικής εξου-
σίας, τη συντριβή του παλαιού κρατικού μηχανισμού
και την εγκαθίδρυση της δικιάς του πολιτικής εξουσί-
ας. Για να το κατορθώσει αυτό πρέπει να συγκροτηθεί
και να δράσει ως ανεξάρτητη ταξική δύναμη που υπε-
ρασπίζεται τα δικά της γενικά ιστορικά συμφέροντα.
Οι κομμουνιστές απορρίπτουν κατηγορηματικά κάθε
μορφή ταξικής συνεργασίας, απορρίπτουν απερίφρα-
στα τα «λαϊκά μέτωπα» και τους «πατριωτικούς συνα-
σπισμούς», και τάσσονται υπέρ του αδιάλλακτου αυ-
τόνομου προλεταριακού αγώνα.
Η συμμαχία του προλεταριάτου με τα κατώτερα μι-
κροαστικά στρώματα της πόλης και της υπαίθρου δεν
πραγματοποιείται σε ισότιμη βάση, αλλά με όρους κυ-
ριαρχίας των συμφερόντων του προλεταριάτου. Κά-
θε πολιτική φόρμουλα «λαϊκής συμμαχίας» ή «λαϊκής
εξουσίας» -ακόμη κι αν στα λόγια αναφέρεται ακόμα
και στην πρωτοκαθεδρία της εργατικής τάξης σ’ αυτό
το κοινωνικό μπλοκ- συσκοτίζει τον ταξικό χαρακτήρα
αυτών των διαταξικών μορφωμάτων και υποτάσσει τα
συμφέροντα του προλεταριάτου στα συμφέροντα των
ENZYMO TELIKO.indd 61
Ορισμένες βασικές προγραμματικές θέσεις
μικροαστικών μαζών και στην ανάπτυξη του εθνικού
κεφαλαίου. Το ίδιο ισχύει και για παρόμοιες πολιτικές
φόρμουλες που διαλύουν την εργατική ταξική αυτονο-
μία σε τεχνητά υπερταξικά κατασκευάσματα, όπως το
«πλήθος» ή οι «πολίτες».
«Απ’ όλες τις τάξεις που τούτη τη στιγμή βρίσκο-
νται αντιμέτωπες με την αστική τάξη, μόνο το προλετα-
ριάτο είναι τάξη αληθινά επαναστατική. Οι άλλες τάξεις
χάνονται και εξαφανίζονται από τη μεγάλη βιομηχανία,
ενώ το προλεταριάτο είναι το πιο χαρακτηριστικό προϊ-
όν της. Οι μεσαίες τάξεις, ο μικρός βιομήχανος, ο μικρέ-
μπορας, ο βιοτέχνης, ο αγρότης, όλοι αυτοί καταπολε-
μούν την αστική τάξη για να διατηρήσουν την ύπαρξή
τους ως μεσαίες τάξεις και να σωθούν απ’ τον αφανι-
σμό. Δεν είναι λοιπόν επαναστατικές αλλά συντηρητι-
κές. Κάτι παραπάνω, είναι αντιδραστικές γιατί ζητούν
να στρέψουν προς τα πίσω τον τροχό της ιστορίας. Αν
είναι επαναστατικές είναι σχετικά με το επικείμενο πέ-
ρασμά τους στο προλεταριάτο, και τότε δεν υπερασπί-
ζονται τα σημερινά, αλλά τα μελλοντικά τους συμφέρο-
ντα, εγκαταλείπουν τη δικιά τους άποψη για να πάνε
με την άποψη του προλεταριάτου». (Μαρξ-Ένγκελς,
«Κομμουνιστικό Μανιφέστο»)
7. Λόγω της αντίστασης που θα προβάλλει η αστι-
κή τάξη μπροστά στην απώλεια της κυριαρχίας της,
των απαραίτητων ριζικών κοινωνικών αλλαγών που
θα πρέπει να πραγματοποιηθούν, της ανάπτυξης που
θα χρειαστεί για την επίτευξη της κοινωνικής ευπραγί-
ας και τη διαπαιδαγώγηση της κοινωνίας σε ριζικά νέ-
ες σχέσεις συμβίωσης, είναι απαραίτητο να προηγηθεί
μια μεταβατική περίοδος κατά την οποία η αστική κοι-
νωνία μετασχηματίζεται σε κομμουνιστική. Αυτή η πε-
ρίοδος είναι η δικτατορία του προλεταριάτου, δηλαδή
η πολιτική κυριαρχία της εργασίας επί των δυνάμεων
του κεφαλαίου, διαμέσου ενός νέου τύπου κράτους,
το οποίο, ενώ παραμένει μηχανισμός ταξικής καταπίε-
σης, θα κυβερνάται άμεσα από τους ίδιους τους εργα-
ζόμενους με απώτερο σκοπό την τελική διάλυσή του
μέσα στην κοινωνία μέσω της βαθμιαίας κατάργησης
των τάξεων. Το πολιτικό καθεστώς της δικτατορίας του
προλεταριάτου είναι η εργατική δημοκρατία, το οποίο
αποτελεί καθεστώς ανώτερης και ουσιαστικής δημο-
κρατικής διακυβέρνησης που στηρίζεται στην ενεργό
πολιτική συμμετοχή της μεγάλης πλειοψηφίας του ερ-
γαζόμενου λαού στις λειτουργίες του κράτους. Η εργα-
τική εξουσία ασκείται από τους ίδιους τους εργαζόμε-
νους μέσω αιρετών και ανακλητών εκπροσώπων που
συγκροτούν τα όργανα άσκησης της εξουσίας σε πα-
ραγωγικό και διοικητικό επίπεδο, στην οποία είναι εγ-
γυημένη η δυνατότητα κάθε πολίτη να αναλάβει δημό-
σιο αξίωμα, όπου «κάθε μαγείρισσα θα μπορεί να διοι-
κεί το κράτος» (Λένιν). Ωστόσο, ακόμη και με την πιο
πλατιά δημοκρατία, όσο υπάρχει κράτος δεν υπάρχει
πραγματική ελευθερία. Η κομμουνιστική επανάσταση
είναι ρητά αντικρατική.
61
6/5/2014 7:04:17 μμ
 Ορισμένες βασικές προγραμματικές θέσεις
8. Ο κομμουνισμός ή σοσιαλισμός δεν είναι τίπο-
τα λιγότερο από μια κοινωνία χωρίς τάξεις, χωρίς εκ-
μετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, δίχως μηχανι-
σμούς οργανωμένης βίας και εν γένει καταπίεσης, δί-
χως το σύνολο των καπιταλιστικών σχέσεων που χα-
ρακτηρίζονται από την ιδιοκτησία, την εμπορευματι-
κή παραγωγή, την ανταλλακτική αξία, την υπεραξία,
το χρήμα και τη μισθωτή εργασία. Είναι μια οργανι-
κή πανανθρώπινη κοινότητα ελεύθερα συνεταιρισμέ-
νων παραγωγών, στην οποία η ελεύθερη ανάπτυξη
καθενός αποτελεί την προϋπόθεση για την ελεύθε-
ρη ανάπτυξη όλων, κάθε μέλος της οποίας συμβάλ-
λει στην κοινωνική ευημερία σύμφωνα με τις δυνατό-
τητές του, απολαμβάνει τα κοινωνικά αγαθά σύμφω-
να με τις ανάγκες του και συμμετέχει άμεσα και ενερ-
γά στη συλλογική διαχείριση των κοινών υποθέσεων.
Πρόκειται, τέλος, για μια κολλεκτιβιστική και μη ιεραρ-
χική κοινωνία στην οποία η συλλογικότητα συνταιριά-
ζεται με την προσωπική αυτονομία, μέσα σε σχέσεις
αλληλεγγύης και ισοτιμίας, πραγματώνοντας την αυ-
θεντική πολιτική δημοκρατία, δηλαδή την αυτοκυβέρ-
νηση της κοινωνίας.
9. Η επαναστατική ανατροπή του συστήματος δεν
είναι η τυφλή εξέγερση ενός ακαθόριστου πλήθους.
Ακριβώς επειδή δεν είναι απλώς και μόνο ένα αυθόρ-
μητο προϊόν των οικονομικών διεργασιών και δεν στο-
χεύει στη μεταρρύθμιση του καθεστώτος ή στην εγκα-
θίδρυση ενός νέου συστήματος εκμετάλλευσης αλλά
στη δημιουργία μιας ριζικά νέας κοινωνίας είναι μια
μακρά διαδικασία που η πραγματοποίησή της απαιτεί
τον μέγιστο βαθμό πολιτικής και κοινωνικής συνείδη-
σης. Το προλεταριάτο δεν μπορεί να αποκτήσει επα-
ναστατική ταξική συνείδηση διαμέσου των άμεσων
εμπειριών του. Η συνείδηση αυτή μπορεί να αποκτη-
θεί και να μεταδοθεί μονάχα από μια μειοψηφία της τά-
ξης που συγκροτεί το «κόμμα της εργατικής πρωτοπο-
ρίας». Όπως η κοινωνία δεν μπορεί να απελευθερω-
θεί χωρίς τη διαμεσολάβηση του εξεγερμένου προλε-
ταριάτου, έτσι και η ίδια η δυνητικά επαναστατική τάξη
δεν μπορεί να απελευθερωθεί χωρίς τη βοήθεια των
πιο προχωρημένων στοιχείων της. Η ουσιαστική προ-
ϋπόθεση για τη ανατροπή της αστικής κυριαρχίας και
την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας είναι η σύσταση
του προλεταριάτου σε τάξη επαναστατική και άρα σε
πολιτικό κόμμα.
«Αυτός ο επαναστατικός αγώνας είναι η σύγκρου-
ση ανάμεσα στο σύνολο της προλεταριακής και της
αστικής τάξης. Όργανό της είναι το πολιτικό ταξικό κόμ-
μα, το κομμουνιστικό κόμμα, το οποίο πραγματοποι-
εί τη συνειδητή οργάνωση της πρωτοπορίας του προ-
λεταριάτου, που έχει καταλάβει την αναγκαιότητα της
ενοποίησης της δράσης στο χώρο –πάνω από τα συμ-
φέροντα ξεχωριστών ομάδων, κατηγοριών ή εθνοτή-
των- και στο χρόνο –υποτάσσοντας στην τελική έκβα-
ση της πάλης τις επί μέρους βελτιώσεις και κατακτή-
62
ENZYMO TELIKO.indd 62
σεις, που δεν μεταβάλλουν την ουσία του αστικού οι-
κοδομήματος.
Συνεπώς, μονάχα η οργάνωση του προλεταριά-
του σε πολιτικό κόμμα πραγματοποιεί τη συγκρότηση
του προλεταριάτου σε τάξη που αγωνίζεται για την απε-
λευθέρωσή της». («Θέσεις της Κομμουνιστικής Απο-
χικής Φράξιας του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος»,
1920).
Για την ανατροπή του αστικού κράτους είναι απα-
ραίτητος και αναντικατάστατος ο διαμεσολαβητικός
ρόλος του επαναστατικού ταξικού κόμματος. Ωστό-
σο, όπως καταδείχθηκε από τον γραφειοκρατικό εκ-
φυλισμό της Οκτωβριανής Επανάστασης, το κομμου-
νιστικό κόμμα δεν πρέπει να αναλάβει τη διακυβέρ-
νηση του κράτους εν ονόματι της τάξης και να συγχω-
νευτεί με το κράτος. Αυτό σημαίνει ότι το επαναστατι-
κό κόμμα παραμένει έξω από όλες τις κυβερνητικές ή
κρατικές λειτουργίες ως σώμα, ενώ ταυτόχρονα διαμέ-
σου των μελών του συμμετέχει ενεργά σε όλα τα όρ-
γανα εργατικής αυτοδιοίκησης και προσπαθεί να προ-
ωθήσει τις θέσεις του. «Δεν υπάρχει δυνατότητα για
την απελευθέρωση της εργατικής τάξης ή τη δημιουρ-
γία μιας νέας οργάνωσης της κοινωνίας, παρά μόνο
αν αυτή πηγάζει από τον αγώνα της ίδιας της τάξης. Σε
καμία περίπτωση και για κανένα λόγο το προλεταριάτο
δεν πρέπει να παραδώσει αυτό τον ρόλο του κατά τη δι-
άρκεια του αγώνα. Δεν πρέπει να αναθέσει την ιστορι-
κή αποστολή του σε άλλους ή να αναθέσει την εξουσία
του σε τρίτους, ούτε καν στο ίδιο του το πολιτικό κόμ-
μα».(Πολιτική Πλατφόρμα του Διεθνιστικού Κομμουνι-
στικού Κόμματος, 1952). Η απελευθέρωση της εργατι-
κής τάξης είναι έργο της ίδιας της τάξης.
Ο ρόλος του κόμματος δεν είναι να υποκαθιστά ην
τάξη αλλά, τουναντίον, να συμβάλλει με όλες του τις
δυνάμεις στο να αποκτήσει η εργατική τάξη εμπιστο-
σύνη στις δικές της δυνάμεις. Σε κάθε περίπτωση, ο
ρόλος μιας επαναστατικής πρωτοπορίας -η οποία θα
πρέπει να μάθει να διδάσκεται από τα λάθη της και
να αποδεικνύει ότι πράγματι αποτελεί κάτι τέτοιο- είναι
να παίζει τον ρόλο του αναντικατάστατου οργάνου του
πολιτικού αγώνα της εργατικής τάξης. Η δουλειά των
επαναστατών είναι να δείχνουν τον δρόμο που πρέπει
να πάρει ο αγώνας και να προβάλλουν τον τελικό στό-
χο, βοηθώντας στην ανάπτυξη της συνείδησης και της
οργάνωσης των εργαζομένων μαζών με τις ιδέες τους
και τονώνοντας την εμπιστοσύνη τους στις ίδιες τους
τις δυνάμεις. Η αντίληψη που κληρονομήθηκε από τις
αστικές επαναστάσεις είναι η διευθέτηση των κοινών
διαμέσου της διακυβέρνησης των πολιτικών κομμά-
των. Μια σύγχρονη επαναστατική αντίληψη πρέπει
να είναι ριζικά διαφορετική. Οι κομμουνιστές δεν απο-
τελούν ένα κλασσικού τύπου κόμμα που αποσκοπεί
στην ανάληψη της διακυβέρνησης της κοινωνίας προς
όφελος των εργαζομένων δρώντας εν ονόματί τους ως
αυτοδίκαιοι αντιπρόσωποί τους. Στην πραγματικότη-
6/5/2014 7:04:18 μμ

τα, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: οι ίδιοι οι εργαζό-
μενοι πρέπει να αναλάβουν το έργο του κοινωνικού
μετασχηματισμού και τη διαχείριση των κοινών τους
υποθέσεων.
10. Ο σκοπός μιας επαναστατικής οργάνωσης,
ως συνειδητό τμήμα της εργατικής τάξης, είναι να δεί-
ξει την κατεύθυνση που πρέπει να πάρει και να προ-
βάλλει τον στόχο που πρέπει να υιοθετήσει η ταξική
πάλη του προλεταριάτου κατά του κεφαλαίου, ασκώ-
ντας ριζοσπαστική κριτική στην αστική κοινωνία, υπο-
στηρίζοντας τα συμφέροντα της εργατικής τάξης στο
σύνολό της και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση του
προλεταριάτου σε δύναμη ανατροπής του κεφαλαιο-
κρατικού συστήματος για την εγκαθίδρυση της κομ-
μουνιστικής κοινωνίας. To προπαρασκευαστικό έργο
μιας κομμουνιστικής οργάνωσης είναι: α) η επεξεργα-
σία του επαναστατικού προγράμματος και η διάδοση
των επαναστατικών ιδεών μέσα στην εργατική τάξη,
β) η οργανωμένη και ενιαία παρέμβαση στους εργα-
τικούς αγώνες με στόχο τη μετάδοση κομμουνιστικής
συνείδησης, γ) η συμβολή στην ενότητα των κομμου-
νιστών και τη συγκρότησή τους σε διεθνές κομμουνι-
στικό κόμμα. Εξαιτίας της δεσπόζουσας θέσης της κυ-
ρίαρχης ιδεολογίας μέσα στην αστική κοινωνία το κομ-
μουνιστικό κόμμα δεν μπορεί ποτέ να οργανώσει την
πλειοψηφία της τάξης, αλλά μονάχα μια μικρή συνει-
δητή μειοψηφία επαναστατών. Ωστόσο, το ιδεολογι-
κό πλεονέκτημα που διαθέτει αυτή η μειοψηφία έναντι
της υπόλοιπης κοινωνίας δεν την καθιστά διόλου κάτο-
χο της «απόλυτης», «μόνης» ή «αντικειμενικής» αλή-
θειας ούτε της δίνει το δικαίωμα να ομιλεί εξ ονόματος
της τάξης της οποίας αποτελεί μέρος ή να διεκδικεί το
προνόμιο της πολιτικής της εκπροσώπησης.
11. Η οργάνωση αυτή είναι μια ελεύθερη ένωση
αγωνιστών που συγκροτείται επί τη βάσει ιδεολογι-
κών αρχών και προγραμματικών θέσεων και στηρί-
ζεται στην πολιτική συνείδηση των μελών της. Είναι
μια συλλογικότητα που διαπνέεται από δεσμούς αλλη-
λεγγύης, αφοσίωσης και ειλικρίνειας. Είναι δημοκρατι-
κή ως προς τον τρόπο λήψης αποφάσεων και συγκε-
ντρωτική προκειμένου να διασφαλίσει την ενιαία εκτέ-
λεση των αποφάσεών της. Η οργανωτική της αρχή εί-
ναι «πλήρης ελευθερία στη συζήτηση, πλήρης ενό-
τητα στη δράση». Στην οργάνωση αυτή όλοι πρέπει
να είναι ελεγκτές και ελεγχόμενοι. Το εσωτερικό κα-
θεστώς λειτουργίας της συνδυάζει την προγραμματι-
κή ενότητα και τη συλλογική δράση με τη δημοκρατι-
κή συζήτηση, κατοχυρώνοντας την πλήρη ελευθερία
έκφρασης των μελών της, διαμορφώνοντας μια ατμό-
σφαιρα που της επιτρέπει να εμβαθύνει στην ανάλυση
των ζητημάτων που την απασχολούν, στην επισήμαν-
ση και διόρθωση των λαθών της. Ωστόσο, η συζήτηση
δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά μέσο για την πραγμα-
τοποίηση μιας έμπρακτης πολιτικής δουλειάς. Ο ορ-
γανωτικός της μηχανισμός δεν αποτελείται από μια ιε-
ENZYMO TELIKO.indd 63
Ορισμένες βασικές προγραμματικές θέσεις
ραρχική διαστρωμάτωση κομματικών αξιωματούχων
και επαγγελματικών στελεχών αλλά είναι ένας τεχνι-
κός καταμερισμός εργασίας εναλλασσόμενων καθη-
κόντων και λειτουργιών που πραγματοποιούνται από
εθελοντές. Η οργάνωση δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλ-
λά ένα απαραίτητο μέσο για την επίτευξη συγκεκριμέ-
νων στόχων. Στον βαθμό που αυτή παύει να προωθεί
αυτούς τους στόχους, μεταβάλλει τη φυσιογνωμία της
και μετατρέπεται σε φετίχ, επιδιώκοντας μονάχα την
αυτοσυντήρησή της και μετατρέπεται σε μια πολιτική
κλίκα, είναι πλέον άχρηστη και επιζήμια για την επανα-
στατική υπόθεση.
12. Η προλεταριακή επανάσταση είναι εθνική ως
προς τη μορφή της και παγκόσμια ως προς το περιε-
χόμενό της. Προϋποθέτει τη διεθνή πάλη της εργατι-
κής τάξης κάθε χώρας κατά της δικιάς της αστικής τά-
ξης. Ο σοσιαλισμός ή κομμουνισμός δεν οικοδομείται
σε εθνική αλλά μονάχα σε διεθνή κλίμακα. Ο σταλινι-
σμός, ως η κατεξοχήν ύπουλη αντικομμουνιστική πο-
λιτική με κομμουνιστικό μανδύα, διατύπωσε το αντι-
δραστικό δόγμα της «οικοδόμησης του σοσιαλισμού
σε μία μόνη χώρα», προωθώντας, στην πραγματικό-
τητα, την εγχώρια ανάπτυξη του κρατικού καπιταλι-
σμού. Για τους κομμουνιστές ο παγκόσμιος χαρακτή-
ρας της προλεταριακής επανάστασης είναι μια θεμελι-
ώδης θέση αρχής.
«Η επανάσταση αυτή μπορεί να γίνει σε μια μόνο
χώρα; Όχι. Αφού δημιούργησε την παγκόσμια αγορά,
η μεγάλη βιομηχανία έβαλε όλους τους λαούς του κό-
σμου, και ιδιαίτερα τους πολιτισμένους, σε μια τέτοια
αλληλεξάρτηση που κάθε χώρα επηρεάζεται απ’ ό,τι
γίνεται στην άλλη. Επίσης η κοινωνική εξέλιξη με τη
μεγάλη βιομηχανία έφτασε σ’ όλες τις χώρες σε τέτοιο
βαθμό ομοιότητας ώστε σε όλες η αστική τάξη και το
προλεταριάτο να είναι οι βασικές τάξεις της κοινωνίας
και η πάλη που κάνουν μεταξύ τους είναι η κυριότερη
πάλη της εποχής μας.
Η κομμουνιστική επανάσταση, λοιπόν, δεν θα είναι
μια επανάσταση καθαρά εθνική. Θα είναι μια επανά-
σταση που θα επικρατήσει ταυτόχρονα σε όλες τις πο-
λιτισμένες χώρες, λ.χ. στην Αγγλία, στην Αμερική, στη
Γαλλία και στη Γερμανία. Θα αναπτυχθεί πιο γρήγορα
σ’ εκείνη τη χώρα που κατέχει πιο αναπτυγμένη βιομη-
χανία, μεγαλύτερο πλούτο, πιο πολλές παραγωγικές
δυνάμεις… Η επανάσταση θα έχει επίσης πολύ ισχυ-
ρό αντίκτυπο στις άλλες χώρες αλλάζοντας την προη-
γούμενη εξέλιξή τους κι επιταχύνοντάς την αρκετά. Εί-
ναι μια παγκόσμια επανάσταση και γι’ αυτό θα έχει και
μια παγκόσμια έκταση». (Ένγκελς, «Οι αρχές του κομ-
μουνισμού»)
13. Οι χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσια-
λισμού» δεν ήταν παρά ολοκληρωτικά αστικά καθε-
στώτα κρατικού καπιταλισμού. Αυτό το σύστημα ήταν
το προϊόν της σταλινικής αντεπανάστασης στη Σο-
63
6/5/2014 7:04:19 μμ
 Ορισμένες βασικές προγραμματικές θέσεις
βιετική Ένωση το οποίο οφείλετο στην απομόνωση
της επανάστασης σε μια μόνη χώρα, οδηγώντας την
στον γραφειοκρατικό εκφυλισμό μετά τη λήξη του εμ-
φυλίου πολέμου και στη μετατροπή του μπολσεβίκι-
κου κόμματος σε όργανο της αστικής αντεπανάστα-
σης. Ο σταλινισμός αποδείχθηκε η πιο ύπουλη μορ-
φή αντικομμουνισμού, επικράτησε με την εξόντωση χι-
λιάδων επαναστατών, διαστρέβλωσε τερατωδώς τον
μαρξισμό, επέφερε τραγικές ήττες στην ιστορία του ερ-
γατικού κινήματος, με αποκορύφωμα την επιστράτευ-
ση της εργατικής τάξης στο πλευρό των δημοκρατικών
ιμπεριαλιστικών «συμμάχων» στον Β Παγκόσμιο Πό-
λεμο, και συνέβαλε τα μέγιστα στη δυσφήμιση του σο-
σιαλισμού, ταυτίζοντάς τον με τον ολοκληρωτικό κρα-
τικό καπιταλισμό. Τόσο οι πρώην όσο και οι εναπομεί-
νασες «σοσιαλιστικές χώρες» δεν διέθεταν και δεν δι-
αθέτουν κανένα προοδευτικό στοιχείο ως προς τις κοι-
νωνικές τους σχέσεις που να είναι άξιο υπεράσπισης
από το προλεταριάτο. Όλες οι πολιτικές δυνάμεις της
Αριστεράς που είτε ταυτίζουν τον σοσιαλισμό με τον
κρατικό καπιταλισμό είτε με την ηπιότερη άσκηση της
καπιταλιστικής εκμετάλλευσης είναι αντιδραστικές και
ανήκουν στην αριστερή πτέρυγα του κεφαλαίου. Το τα-
ξικό επαναστατικό κόμμα δεν συνάπτει πολιτικές συμ-
μαχίες, ακόμη και για πρόσκαιρα ζητήματα, όχι μόνο
με τα φιλελεύθερα αστικά κόμματα, αλλά και με τα δή-
θεν σοσιαλιστικά ή κομμουνιστικά κόμματα, των οποί-
ων η στρατηγική είναι μια εναλλακτική διαχείριση του
καπιταλισμού ή ένα καθεστώς κρατικού καπιταλισμού.
14. Ήδη από την έναρξη του Α Παγκοσμίου Πολέ-
μου, έχουν συντελεστεί οι ακόλουθες ριζικές αλλαγές
στη δομή του εργατικού κινήματος και στις επαναστα-
τικές τακτικές:
α) Ο οπορτουνισμός, από δευτερεύον και περι-
στασιακό φαινόμενο που οφείλετο στη μικροαστική
επιρροή πάνω στο νεότευκτο εργατικό και σοσιαλιστι-
κό κίνημα, συγκροτώντας τη δεξιά του πτέρυγα, μετα-
τρέπεται σε γενικό, τυπικό και σταθερό φαινόμενο, κα-
ταλαμβάνοντας την αριστερή πτέρυγα του κεφαλαίου.
Αποτελεί πλέον συστατικό και απαραίτητο στοιχείο της
λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος για τη δι-
ασφάλιση της αστικής επιρροής πάνω στο προλεταρι-
άτο, δρώντας μέσω μιας πολλαπλότητας ιδεολογικών
και πολιτικών μορφών, οι οποίες κυμαίνονται από τον
ρεφορμισμό έως τον κάλπικο ριζοσπαστισμό, και δια-
σφαλίζεται από δικτυωμένα κοινωνικά στρώματα που
αντλούν προνόμια από τη συμμετοχή τους στο καπι-
ταλιστικό σύστημα.
β) Τα συνδικάτα μετατρέπονται από ταξικά όργα-
να υπεράσπισης των άμεσων αναγκών του προλε-
ταριάτου μέσα στην αστική κοινωνία σε αστικούς θε-
σμούς ενσωμάτωσης της εργατικής τάξης στο καπι-
ταλιστικό σύστημα. Αυτό έγινε λόγω της φύσης του
θεσμού και όχι εξαιτίας των λαθών ή των προδοσιών
της μιας ή της άλλης ηγεσίας. Ο μηχανισμός της ανά-
64
ENZYMO TELIKO.indd 64
θεσης και της αντιπροσώπευσης, σε συνδυασμό με
τη λειτουργία της διαμεσολάβησης και της διαπραγ-
μάτευσης, είναι αυτός ακριβώς ο οποίος δημιουργεί
τις συνθήκες για τη δημιουργία και την ανάδειξη της
γραφειοκρατίας. Ο συνδικαλισμός, από την ίδια του
τη φύση αποτέλεσε την «αστική πολιτική της εργατι-
κής τάξης», και, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να μετα-
σχηματιστεί σε επαναστατικό ρεύμα. Οι αγώνες της
εργατικής τάξης για τις άμεσες διεκδικήσεις της, χω-
ρίς να χάνουν διόλου τον αναπόφευκτο και αναγκαίο
χαρακτήρα τους ως πρωταρχική μορφή ταξικής πά-
λης, συγκρούονται με τα στενά περιθώρια του πα-
ρακμασμένου καπιταλιστικού συστήματος να προ-
χωρήσει σε σημαντικές και μεσοπρόθεσμες παρα-
χωρήσεις. Συνεπώς, τίθεται αντικειμενικά η αναγκαι-
ότητα της αυτοοργάνωσης της εργατικής τάξης έξω
από τα συνδικάτα και εναντίον τους και του μετασχη-
ματισμού των οικονομικών αγώνων σε επαναστατι-
κό πολιτικό κίνημα. Αντί για το συντηρητικό σύνθη-
μα «Ένα δίκαιο μεροκάματο για μια δίκαιη εργάσιμη
ημέρα» η εργατική τάξη θα πρέπει να γράψει στη ση-
μαία της το επαναστατικό σύνθημα «Κατάργηση του
συστήματος της μισθωτής εργασίας».
γ) Στην εποχή της ιμπεριαλιστικής δημοκρατίας το
κοινοβούλιο παύει να διατηρεί τον αποφασιστικό χα-
ρακτήρα του ως βασικός πυρήνας του αστικού πολι-
τικού συστήματος. Το κοινοβούλιο από όργανο διαμε-
σολάβησης μεταξύ των τάξεων μετατρέπεται σε ένα
απλό εκτελεστικό όργανο που ο ρόλος του είναι να
επικυρώνει προειλημμένες αποφάσεις που εκπορεύ-
ονται από εξωκοινοβουλευτικά κέντρα στα οποία ανή-
κει η πραγματική πολιτική δύναμη. Ο κοινοβουλευτι-
σμός σήμερα έχει για τους κρατούντες μια κατεξοχήν
ιδεολογική λειτουργία καλύπτοντας τις πράξεις τους με
«δημοκρατικό» μανδύα. Γι’ αυτόν τον λόγο η συμμετο-
χή στο κοινοβούλιο έχει πάψει προ πολλού να αποτε-
λεί μια τακτική για τους κομμουνιστές.
15. Στην εποχή της ιμπεριαλιστικής παρακμής όλα
τα κινήματα εθνικής απελευθέρωσης είναι αντιδρα-
στικά, διότι το αίτημα του σχηματισμού εθνικού κρά-
τους είναι πλέον ιστορικά παρωχημένο, δεν έχει κανέ-
να προοδευτικό περιεχόμενο και λειτουργεί ως φορέ-
ας των συμφερόντων των αστικών τάξεων και ως όρ-
γανο των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Σήμερα, όλες οι
χώρες συμμετέχουν στο παγκοσμιοποιημένο ιμπερι-
αλιστικό σύστημα. Οι κομμουνιστές απορρίπτουν το
αίτημα της εθνικής αυτοδιάθεσης, την τακτική του ενι-
αίου αντιιμπεριαλιστικού μετώπου και την υποστήρι-
ξη μικρότερων κρατών απέναντι στις μεγάλες δυνά-
μεις. Απορρίπτουν συλλήβδην την πολιτική της εθνι-
κής ενότητας και της εθνικής άμυνας για όλες τις πολε-
μικές συγκρούσεις. Τάσσονται υπέρ της αναζωπύρω-
σης της ταξικής πάλης εντός των εθνών που θα οδη-
γήσει σε εμφύλιο ταξικό πόλεμο για την ανατροπή της
εξουσίας των αστικών κρατών παντού.
6/5/2014 7:04:20 μμ
 Ορισμένες βασικές προγραμματικές θέσεις
16. Η υπεράσπιση του έθνους και της πατρίδας
δεν είναι παρά η υπεράσπιση του παρακμασμένου κα-
πιταλισμού, ενός κοινωνικού συστήματος που οδηγεί
την ανθρωπότητα στο χάος, στον πόλεμο και στη βαρ-
βαρότητα. Το έθνος είναι ένα συγκεκριμένο ιστορικό
μόρφωμα που εκπληρώνει μια ειδική κοινωνική απο-
στολή: τη συγκρότηση του εθνικού κράτους ως προσ-
διορισμένου χώρου οικονομικής και πολιτικής κυριαρ-
χίας της αστικής τάξης. Το έθνος σήμερα είναι η κοι-
νότητα του κεφαλαίου, το εθνικό κράτος είναι το αστι-
κό κράτος και η πατρίδα είναι η επικράτεια της αστι-
κής τάξης.
Οι κομμουνιστές είναι εναντίον κάθε μορφής πα-
τριωτισμού. Ο κομμουνισμός είναι η κοινή υπόθεση
των εργατών όλου του κόσμου και ο τόπος του είναι
ολάκερη η γη. Ο μόνος «σοσιαλισμός με εθνικά χρώ-
ματα» είναι ο κρατικός καπιταλισμός του Στάλιν και ο
εθνικοσοσιαλισμός του Χίτλερ. Ζούμε σε ένα πλανητι-
κό καπιταλιστικό σύστημα με μια παγκόσμια εργατική
τάξη. Το πρόταγμα του Κομμουνιστικού Μανιφέστου
«Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!» δεν είχε
ποτέ μεγαλύτερη επικαιρότητα όσο στην εποχή μας.
17. Απορρίπτουμε την ατομική ένοπλη τρομο-
κρατία, γενικά την άσκηση βίας απομονωμένων
ομάδων και την αναγωγή της ίδιας της πολιτικής βί-
ας σε φετίχ. Αυτό δεν σημαίνει υποταγή στην αστι-
κή νομιμότητα και καλλιέργεια ειρηνιστικών αυτα-
πατών. Η ταξική βία είναι ένα απαραίτητο μέσο που
πρέπει να ασκήσει το προλεταριάτο τόσο για την δι-
εξαγωγή των καθημερινών του αγώνων όσο κυρίως
για την ανατροπή της αστικής τάξης, ακριβώς επει-
δή η τελευταία δεν πρόκειται να εγκαταλείψει εθε-
λοντικά την κυριαρχία και τα προνόμιά της. Αυτή εί-
ναι μια αναγκαιότητα που τίθεται με ακόμη μεγαλύ-
τερη οξύτητα στην εποχή του ιμπεριαλισμού, καθώς
ο καπιταλισμός κλιμακώνει τη χρήση βίας με παγκο-
σμίους πολέμους μαζί με μια πλειάδα τοπικών ανα-
μετρήσεων, τη συσσώρευση όπλων μαζικής κατα-
στροφής και την ενίσχυση των κατασταλτικών μηχα-
νισμών του κράτους. Ωστόσο, η άσκηση της προλε-
ταριακής βίας δεν πρέπει να είναι αποκομμένη από
το συνολικό ταξικό κίνημα και να μην συντελεί στην
ενίσχυση των δυνάμεών του και στην άνοδο της πο-
λιτικής του συνείδησης. Η ατομική τρομοκρατία θέ-
λει να υποκαταστήσει τον ενεργό ρόλο των μαζών
μετατρέποντάς τες σε παθητικούς θεατές μιας δια-
μάχης μεταξύ μεμονωμένων ομάδων και κρατικών
μηχανισμών. Ειδικά στη σύγχρονη μορφή της εί-
ναι έκφραση της αποσύνθεσης των μικροαστικών
στρωμάτων και συχνά αποτελεί όργανο διαπάλης
μεταξύ αστικών δυνάμεων.

Αθήνα, Μάρτιος 2013

Σύντροφοι Διεθνιστές

65

ENZYMO TELIKO.indd 65 6/5/2014 7:04:20 μμ

 Μια σύντομη παρουσίαση των θέσεων της Διεθνούς Κομμουνιστικής Τάσης (ICT)
Μια σύντομη παρουσίαση των θέσεων
της Διεθνούς Κομμουνιστικής Τάσης (ICT)
Η άκρως κατακερματισμένη φύση της επαναστα-
τικής Αριστεράς είναι φανερή σε όλους. Ποιες εί-
ναι όμως οι διαφορές ανάμεσα σ’ εμάς και στις άλλες
αντικαπιταλιστικές ομάδες που υποστηρίζουν την τα-
ξική πάλη;
Αποκαλούμε τους εαυτούς μας διεθνιστές επειδή
πιστεύουμε ότι τα συμφέροντα των εκμεταλλευομένων
είναι τα ίδια σε ολόκληρο τον κόσμο και ότι ο κομμουνι-
σμός δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί σε μία γεωγρα-
φική περιοχή, όπως διατείνεται ο μύθος που πλασάρι-
σε σαν αλήθεια ο σταλινισμός. Είμαστε, επομένως, δρι-
μύτατα αντίθετοι με τον σταλινισμό και όλες τις ποικιλί-
ες του, που για τόσον καιρό θεωρήθηκε σαν κομμου-
νισμός τόσο από την αστική τάξη όσο και από πολλές
γενιές εργατών που στράφηκαν καλόπιστα σε αυτόν
όταν η ιδιοκτησία των εργοστασίων, της διανομής, της
γης κτλ. πέρασαν από ιδιωτικά σε κρατικά χέρια, αφή-
νοντας τις καπιταλιστικές σχέσεις σε όλα τους τα μέρη
(εμπορεύματα, χρήμα, μισθοί, κέρδη, σύνορα κτλ.) κα-
τά κύριο λόγο ανέγγιχτες. Αυτό δεν ήταν κομμουνισμός
αλλά μια ιδιαίτερη μορφή καπιταλισμού, ήταν κρατι-
κός καπιταλισμός. Μετά το 1917 το οικονομικό μποϋ-
κοτάζ της Σοβιετικής Ένωσης και η αποτυχία της πα-
γκόσμιας επανάστασης στη Δύση σήμαναν ότι η επα-
νάσταση είχε μετατραπεί στο αντίθετό της και έγινε τε-
λικά ένα ιμπεριαλιστικό μπλοκ που κατέρρευσε ύστερα
από εβδομήντα χρόνια.
Στις διαμάχες ανάμεσα στη μία και στην άλλη αστι-
κή τάξη, από την Παλαιστίνη έως τη Χώρα των Βά-
σκων, τασσόμαστε με το μέρος του προλεταριάτου. Αυ-
τό σημαίνει ότι βάζουμε κατά μέρος τις εδαφικές διεκδι-
κήσεις και υποστηρίζουμε την αδελφοποίηση των ερ-
γατών που βρίσκονται στα αντίθετα χαρακώματα. Αυ-
τό δεν σημαίνει ότι αγνοούμε τους εργάτες που έχουν
πέσει θύματα της στρατιωτικής κατοχής, αλλά προτάσ-
σουμε τον επαναστατικό ντεφετισμό και την ενότητα της
εργατικής τάξης πέρα από εθνικά σύνορα. Οι λεγόμε-
νοι εθνικοαπελευθερωτικοί πόλεμοι είναι καλοστη-
μένες παγίδες για να σύρουν την εργατική τάξη, τους
μη κατέχοντες, στο άρμα των αντιδραστικών αστικών
συμφερόντων.
Θεωρούμε τους εαυτούς μας ως ένα πολιτικό ση-
μείο αναφοράς για την εργατική τάξη, πρώτα απ’ όλα
για τα τμήματα εκείνα που έχουν κουραστεί από τα συν-
δικάτα, όλα τα συνδικάτα. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχει
τελειώσει ο αγώνας για την υπεράσπιση των άμεσων
συμφερόντων μας (μισθοί, εργασιακά ωράρια, ρυθμοί
παραγωγής, κτλ.). Αντιθέτως! Αλλά το συνδικάτο δεν
66
ENZYMO TELIKO.indd 66
αποτελεί πλέον σε καμία περίπτωση τη μορφή με την
οποία οι εργαζόμενοι μπορούν να οργανώνουν και να
πραγματοποιούν αυτούς τους αγώνες τους με αποτελε-
σματικό τρόπο. Τα συνδικάτα αποτελούν ανοιχτά πλέ-
ον έναν μηχανισμό ελέγχου της ταξικής πάλης και δια-
χείρισης της εργατικής δύναμης για λογαριασμό του κε-
φαλαίου. Από την άλλη μεριά ο συνδικαλισμός βάσης,
παρά τις προθέσεις των αγωνιστών που συμμετέχουν
σ’ αυτόν, αποτελεί ένα άστοχο όπλο για τους εργαζόμε-
νους επειδή προτάσσει ριζοσπαστικά οικονομικά αιτή-
ματα χωρίς όμως να αμφισβητεί το νομικό και οικονομι-
κό πλαίσιο που επιβάλλει το αστικό κράτος. Η δραστη-
ριότητα του συνδικαλισμού βάσης έχει εξουδετερωθεί
την περίοδο της κρίσης όπου οι δυνατότητες ρεφορμι-
στικής πολιτικής πρακτικής έχουν περιοριστεί σοβαρά.
Για μάς η πραγματική εναλλακτική λύση απέναντι
στα συνδικάτα είναι η «αυτο-οργάνωση του αγώνα»,
η οποία πρέπει να ξεκινήσει αυθόρμητα από την εργα-
τική τάξη, έξω και ενάντια στα συνδικάτα, και να βρει τις
πιο αποτελεσματικές μορφές κινητοποίησης που κατ’
ανάγκη θα είναι ασυμβίβαστες με το σύστημα. Ο αγώ-
νας για την υπεράσπιση των άμεσων συμφερόντων
δεν θα πρέπει, παρ’ όλα αυτά, να λησμονεί ότι τα γενικά
συμφέροντα της τάξης βρίσκονται στην ανατροπή του
καπιταλισμού και κατά συνέπεια ο αγώνας θα πρέπει
συνεχώς να είναι συνδεδεμένος με αυτόν τον στόχο.
Είμαστε αντι-κοινοβουλευτικοί. Η ιδέα ότι οι θε-
σμοί αυτοί είναι δυνατό να πιεστούν «εκ των έσω» από
μια προλεταριακή ηγεσία, σημαίνει λανθασμένα ότι θε-
ωρούνται ουδέτεροι θεσμοί ενώ στην πραγματικότητα
αποτελούν δομές που υιοθετεί η αστική τάξη προκειμέ-
νου να επιβάλλει την κυριαρχία της. Η συμμετοχή δια-
φόρων κομμουνιστικών κομμάτων στο κοινοβούλιο και
τις αστικές κυβερνήσεις είναι το αποτέλεσμα της ορι-
στικής εγκατάλειψης της επαναστατικής προοπτικής
και σημαίνει την αποδοχή της δημοκρατικής ειρήνης
(η οποία τελικά στηρίζεται, ας μην μας διαφεύγει, στα
όπλα της αστικής τάξης).
Η ανατροπή του καπιταλισμού είναι δυνατή μόνο
με μια επανάσταση, δηλ. την κατάκτηση της πολιτι-
κής εξουσίας από το προλεταριάτο, έξω και ενάντια σε
όλες τις ψευδοδημοκρατικές διαδικασίες (εκλογές, με-
ταρρυθμίσεις, κτλ.), μηχανισμοί που έχουν σχεδιαστεί
ειδικά για να αποφευχθεί η ριζική αλλαγή της κοινωνί-
ας. Η δικιά μας «δημοκρατία» θα ασκείται από τα όργα-
να εξουσίας της επανάστασης και θα είναι τα εργατι-
κά συμβούλια, τα οποία θα λειτουργούν μέσω μαζικών
συνελεύσεων. Στους εκπροσώπους τους θα ανατίθε-
6/5/2014 7:04:21 μμ
 Μια σύντομη παρουσίαση των θέσεων της Διεθνούς Κομμουνιστικής Τάσης (ICT)
νται συγκεκριμένες εντολές και θα είναι ανακλητοί ανά Η ανθρωπότητα μπορεί να γλιτώσει
πάσα στιγμή. Αλλά αυτές οι οργανώσεις δεν θα μπορέ- από τη φρίκη και τη δυστυχία αυτού
σουν ποτέ να γίνουν πραγματικά όργανα της προλετα- του σάπιου κοινωνικού συστήματος
ριακής εξουσίας, αν δεν υιοθετηθεί ένα συγκεκριμένο μονάχα εάν αυτό το σύστημα ξεπεραστεί
πρόγραμμα με στόχο την κατάργηση της εκμετάλλευ-
και αντικατασταθεί από μια κοινωνία
σης και, κατά συνέπεια, την κατάργηση των τάξεων και
που βασίζεται στην ικανοποίηση
την οικοδόμηση μιας κοινωνίας «ελεύθερα συνεταιρι-
σμένων παραγωγών» που εργάζονται για την ικανο-
των ανθρωπίνων αναγκών αντί
ποίηση των ανθρώπινων αναγκών. της εκμετάλλευσης ανθρώπου
από άνθρωπο.
Αυτό το πρόγραμμα δεν θα είναι ουρανοκατέβατο,
αλλά θα διατυπωθεί από τα τμήματα εκείνα της εργατι-
κής τάξης που προσπαθούν να κατανοήσουν τα μαθή-
ματα των αγώνων του παρελθόντος και τα οποία θα συ-
γκροτηθούν σε διεθνές επίπεδο σε ένα κόμμα που αγω-
νίζεται, μέσω των εργατικών συμβουλίων, για τον σοσι-
αλισμό και ενάντια στον καπιταλισμό. Δεν είναι ένα κυ-
βερνητικό κόμμα ούτε θέλει να υποκαταστήσει την τάξη,
αλλά αποτελεί κόμμα δράσης και πολιτικής ηγεσίας στη
βάση αυτού του προγράμματος. Μόνο αν τα πιο προ-
χωρημένα τμήματα του προλεταριάτου αναγνωρίσουν
τους εαυτούς τους στην πολιτική ηγεσία του κόμματος,
θα μπορέσει να ξεκινήσει η πορεία του επαναστατικού
σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας.
Το Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα (Battaglia
Comunista) ιδρύθηκε με αυτούς τους στόχους κατά τη
διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (1943) και
καταδίκασε αμέσως και τις δύο πλευρές ως ιμπεριαλι-
στικές. Οι καταβολές του βρίσκονται στην ιταλική Κομ-
μουνιστική Αριστερά που από το 1920 καταδίκασε τον
εκφυλισμό της Κομμουνιστικής Διεθνούς και τη σταλι-
νοποίηση των κομμάτων που ανήκαν σε αυτήν. Κατά τη
διάρκεια της δεκαετίας του ‘70 και του ‘80 οργάνωσε μια
σειρά συνδιασκέψεων που οδήγησαν στη δημιουργία
του Διεθνούς Γραφείου για το Επαναστατικό Κόμμα και,
τέλος, στη Διεθνιστική Κομμουνιστική Τάση το 2009.
Υποστηρίζουμε αναφανδόν τη δημιουργία ενός
Μια τέτοια κοινωνία μπορεί να
επαναστατικού κόμματος της εργατικής τάξης, αλλά ού-
δημιουργηθεί μόνο από μια διεθνή
τε θεωρούμε την οργάνωσή μας ως το μοναδικό πρό-
πλασμα αυτού του κόμματος ούτε, πολύ περισσότερο,
επανάσταση της εργατικής τάξης.
ισχυριζόμαστε ότι εμείς είμαστε «το Κόμμα». Το καθή- Εξακολουθούμε να αποκαλούμε
κον μας είναι να συμβάλλουμε στην κατασκευή του, πα- ένα τέτοιο εναλλακτικό κοινωνικό
ρεμβαίνοντας σε όλους τους ταξικούς αγώνες και προ- σύστημα «κομμουνισμό», παρ’ όλον
σπαθώντας να συνδέσουμε τις άμεσες ταξικές διεκδι- τον διασυρμό που υπέστη από
κήσεις με το ιστορικό πρόγραμμα, τον κομμουνισμό. τους ανοιχτούς εχθρούς του και τις
Ελάτε μαζί μας! Υποστηρίξτε την Διεθνιστική Κομ-
πολλαπλές διαστρεβλώσεις
μουνιστική Τάση. και τις ψευδείς ερμηνείες εκείνων
που έχουν παρουσιάσει τις αποτυχίες
τους υπό αυτή την ονομασία (…)
Για τον λόγο αυτό ο κομμουνισμός
Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα είναι συνώνυμος με την απελευθέρωση
της Διεθνιστικής
της εργατικής τάξης από όλες
τις μορφές εκμετάλλευσης. Αυτή
Κομμουνιστικής Τάσης
η απελευθέρωση μπορεί να είναι το
www.leftcom.org
έργο μόνο της ίδιας της εργατικής τάξης.

67

ENZYMO TELIKO.indd 67 6/5/2014 7:04:22 μμ

 Θεμελιώδεις παρατηρήσεις επί του Νόμου 4229 «Περί μέτρων ασφάλειας του κοινωνικού καθεστώτος»
Θεμελιώδεις παρατηρήσεις επί του Νόμου 4229
«Περί μέτρων ασφάλειας του κοινωνικού καθεστώτος»
Παντελής Πουλιόπουλος
Παρουσιάζουμε το νομικό άρθρο του Παντελή Που-
λιόπουλου, ενός από τους σημαντικότερους θεμελιω-
τές του μαρξισμού στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Ο
Πουλιόπουλος εκτός από κομμουνιστής διανοούμενος
και πολιτικός αγωνιστής υπήρξε και έγκριτος νομικός,
ο οποίος έθεσε την υψηλή επιστημονική του κατάρτιση
στην υπηρεσία των κοινωνικών αγώνων.
Το άρθρο αυτό αναφέρεται στο «ιδιώνυμο» αδίκη-
μα, όπως ορίζεται από τον νόμο 4229 «Περί μέτρων
προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασί-
ας των ελευθεριών των πολιτών», που θεσπίστηκε το
1929 από την κυβέρνηση Βενιζέλου.
Ιδιώνυμο αδίκημα, σύμφωνα με τη νομική επιστή-
μη, είναι το αδίκημα για το οποίο προβλέπονται ιδιαίτε-
ρες ποινές από αυτές που προβλέπονται για τα αδική-
ματα της γενικής κατηγορίας στην οποία υπάγεται. Σύμ-
φωνα με το ελληνικό ποινικό δίκαιο, ιδιώνυμο χαρακτη-
ρίζεται εκείνη η άδικη πράξη που δεν φέρει μεν τα βασι-
κά χαρακτηριστικά αδικήματος αλλά τα τυπικά χαρακτη-
ριστικά κάποιου άλλου βασικού αδικήματος.
Ωστόσο, από το 1929 ο όρος απέκτησε πολιτική
σημασία και σήμαινε το κατασταλτικό μέτρο που ποι-
νικοποιούσε την υποστήριξη και τη διάδοση κομμουνι-
στικών ιδεών ως αποσκοπούντων στη «δια βιαίων μέ-
σων ανατροπής του κοινωνικού καθεστώτος». Ο νό-
μος αποσκοπούσε στην ποινικοποίηση της δράσης των
κομμουνιστών και στην καταστολή των εργατικών αγώ-
νων. Προέβλεπε ποινή φυλάκισης άνω των έξι μηνών
σε όποιον «επιδιώκει την εφαρμογήν ιδεών εχουσών
ως έκδηλον σκοπόν την δια βιαίων μέσων ανατροπήν
του κρατούντος κοινωνικού συστήματος».
Η Οκτωβριανή Επανάσταση, η δημιουργία της Κομ-
μουνιστικής Διεθνούς, οι διεκδικητικοί αγώνες του εργα-
τικού κινήματος και η ίδρυση του ΚΚΕ είχαν θορυβήσει
τις κατέχουσες τάξεις της χώρας.
Επιπλέον, η άφιξη εκατομμυρίων προσφύγων
εξαιτίας της Μικρασιατικής Καταστροφής θα μπορούσε
να ευνοήσει την ανάπτυξη επαναστατικών ιδεών στους
κόλπους τους λόγω των άθλιων συνθηκών διαβίωσής
τους αλλά και της γενικότερης ασταθούς οικονομικής και
πολιτικής κατάστασης της χώρας.
Κατά την εφαρμογή του νόμου η απεργία δεν ανα-
γνωριζόταν ως μέσο προβολής πολιτικών αιτημάτων,
η διαδήλωση θεωρούνταν διασάλευση της κοινωνικής
γαλήνης και διωκόταν ο συνδικαλισμός.
Ο Βενιζέλος, ίσως ο σημαντικότερος πολιτικός εκ-
πρόσωπος του ελληνικού αστισμού, διαβλέποντας την
απειλή ενός μαχητικού εργατικού κινήματος που θα
αποτελούσε το καλύτερο έδαφος για την εξάπλωση των
επαναστατικών ιδεών, φρόντισε να θωρακίσει το αστι-
68
ENZYMO TELIKO.indd 68
1
κό καθεστώς με μια ειδική αντικομμουνιστική νομοθε-
σία. Με τον τρόπο αυτό ένα νομοθέτημα που έθιγε ευθέ-
ως τα δημοκρατικά δικαιώματα των πολιτών θεσπίστη-
κε από έναν κατεξοχήν φιλελεύθερο πολιτικό.
Στην προεκλογική του ομιλία, στις 7 Ιουλίου 1928,
κατέστησε σαφείς τις προθέσεις διακηρύσσοντας ότι:
«Πάσα απόπειρα διαταράξεως ή βιαίας ανατροπής
του αστικού καθεστώτος, του οποίου στερεά θεμέλια εί-
νε η πατρίς, η οικογένεια, η ιδιοκτησία θα εύρη αντιμέ-
τωπον την πυγμήν του Κράτους. Είμεθα αποφασισμέ-
νοι να εξοπλίσωμεν το κράτος και τας αρχάς του διά τας
αναγκαίας νομοθεσίας, όπως καταστή δυνατή η απο-
τελεσματική κοινωνική άμυνα κατά των απροκάλυπτων
ανατρεπικών ενεργειών των εχθρών του κοινωνικού
καθεστώτος».
Κατά τη συζήτηση δε του νομοσχεδίου στη Βουλή
δήλωνε απροκάλυπτα: «Το νομοσχέδιον επιδιώκει την
δίωξιν των οπαδών της Γ΄ Διεθνούς».
Το νομικό άρθρο του Πουλιόπουλου αποτελεί μια
εμπεριστατωμένη και ριζική κριτική του «ιδιωνύμου». Ο
Πουλιόπουλος καταδεικνύει την αντίφαση που ενυπάρ-
χει στον σχετικό νόμο, ο οποίος ισχυρίζεται μεν ότι προ-
στατεύει το «κρατούν κοινωνικό καθεστώς», το οποίο
ωστόσο δεν συνιστά έννομο αγαθό που τυγχάνει της
προστασίας του Συντάγματος, εφόσον το τελευταίο κά-
νει λόγο μόνο για το πολίτευμα και όχι για το καθεστώς
κοινωνικής οργάνωσης.
Με τον τρόπο αυτό αποκαλύπτει τον ταξικό χαρα-
κτήρα του νομοθετήματος, το οποίο χρησιμοποιεί δια-
σταλτικά το κριτήριο της συνταγματικότητας βάσει του
συγκεκριμένου συσχετισμού κοινωνικών δυνάμεων.
Όπως άλλωστε υπογραμμίζει ο μαρξιστής σοβιετικός
νομικός Πασουκάνις:
«η υπεράσπιση των λεγομένων αφηρημένων αρ-
χών του νομικού συστήματος είναι η πιο γενική μορφή
της υπεράσπισης των γενικών συμφερόντων της αστι-
κής τάξης».
Κατά τη διάρκεια των επτά χρόνων της εφαρμογής
του «ιδιωνύμου» έως τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου
υπολογίζεται ότι περί τους 16.500 πολίτες συνελήφθη-
σαν. Από αυτούς οι 3.031 καταδικάστηκαν σε εξορία,
ενώ με δικαστικές αποφάσεις διαλύθηκαν πολλές οργα-
νώσεις και σωματεία.
Ο βενιζελικός νόμος περί ιδιωνύμου διατηρήθηκε
έως την πτώση της χούντας των συνταγματαρχών και
σε αυτό στηρίχθηκε πλήθος νομοθετημάτων από τη με-
ταξική δικτατορία (ν. 117/1936) και το μετεμφυλιακό κα-
θεστώς (ν. 509/1947).
Το άρθρο του Πουλιόπουλο δημοσιεύθηκε τον Δε-
κέμβριο του 1930 στο νομικό περιοδικό «Δικαιοσύνη».
6/5/2014 7:04:24 μμ
 Θεμελιώδεις παρατηρήσεις επί του Νόμου 4229 «Περί μέτρων ασφάλειας του κοινωνικού καθεστώτος»
Τ ο άρθρον 1 του Ν. 4229 χαρακτηρίζει ως αδίκη-
μα ιδιώνυμον την επιδίωξιν της εφαρμογής ιδεών
εχουσών ως έκδηλον σκοπόν την δια βιαίων μέσων
ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού συστήματος
ή τον προσηλυτισμόν υπέρ της εφαρμογής αυτών, και
θεσπίζει επί τούτω ποινικάς και άλλας κυρώσεις, οίον
διάλυσιν σωματείων.
Ο μελετών το άρθρον ουχί εις τον καθαρόν του
τύπον δυσκόλως αποφεύγει την σκέψιν ότι η διάτα-
ξις αύτη ρυθμίζει περίπτωσιν ιστορικώς και λογικώς
αδύνατον.
Κατά το σαφές γράμμα και πνεύμα του νόμου, συ-
ναγόμενον εκ της επ’ αυτού εκθέσεως των αρμοδίων
Υπουργών και εκ των λοιπών νομοπαρασκευαστικών
στοιχείων, ούτος σκοπόν έχει αποκλειστικόν να «πα-
τάξη τους οπαδούς της Γ΄ Διεθνούς, ήτοι τον μπολσε-
βικισμόν, πρόγραμμα του οποίου, ως γνωστόν, είναι
η ανατροπή του υφισταμένου κοινωνικού καθεστώτος
δια βιαίων μέσων» (Εφημ. Συζ. Βουλής, Β΄. Περ. Α΄.
Συν. 19 Ιουνίου 1929, σελ. 20. Ερμηνευτική δήλωσις
Πρωθυπουργού) και δεν έχει σχέσιν τινά ούτε προς
τα καταργηθέντα πρόσφατα νομοθετήματα περί «κα-
τοχυρώσεως τού πολιτεύματος» ούτε προς τας εν τω
ποινικώ νόμω προβλεπομένας προσβολάς των βά-
σεων του πολιτεύματος. Άλλως τε το κρατούν κοινω-
νικόν σύστημα, ήτοι οι θεσμοί της ατομικής ιδιοκτησί-
ας, η κεφαλαιϊκή αυτού μορφή, η ελευθέρα συναλλα-
γή κ.λπ. ουδαμώς δύναται να θεωρηθή και δη εν τω
πεδίω των ποινικών κυρώσεων, ως στοιχείον του πο-
ENZYMO TELIKO.indd 69
λιτειακοΰ καθεστώτος («πολιτεύματος του κράτους»),
όπερ είναι μόνον το υπό ωρισμένων θεμελιωδών θε-
σμών συναπαρτιζόμενον διακριτικόν στοιχείον της
μορφής και ιδιαιτέρας διαρρυθμίσεως του κράτους
ως κράτους και ουχί ως κοινωνίας (Garraud, Traite
theorique et pratique de droit Penal II, τ. Ι, σ. 211. Νr.
108 — Dr. Walter Georgi, Das Politische Delikt. σ. 25
κ. έ. —C. Schmitt, Verfassungslehre 1928, σ. 119 κ.
έ. και νομοπαρασκευαστικαί εργασίαι νέου Ποιν. Κώ-
δικος εν Γερμανία). Αλλά τόσον αι παρωχημέναι εν
τη ιστορία ριζικαί ανατροπαί του άλλοτε κρατήσα-
ντος κοινωνικού συστήματος της φεουδαρχικής ιδιο-
κτησίας και δουλοπαροικίας μετά των συναφών πα-
τριαρχικών, συντεχνιακών και θεοκρατικών θεσμών
(feodalite) και μετατροπή του εις τo σήμερον κρατούν
αστικόν σύστημα ιδιωτικής ιδιοκτησίας και ελευθέρας
από συντεχνιακούς φραγμούς συναλλαγής, όσον επί-
σης και η εις ην ειδικώς αφορά ο νόμος 4229 μπολ-
σεβικική ανατροπή του αστικού εν Ρωσία κοινωνικού
συστήματος και ριζική του μεταβολή εις σύστημα κοι-
νωνικοποιημένης οικονομίας (σοσιαλισμός) – υπήρ-
ξαν ανατροπαί συντελεσθείσαι ουχί δια «βιαίων μέ-
σων» υπό την έννοιαν του νόμου 4229, ήτοι παρανό-
μων, αλλά δια πράξεων συντεταγμένων εις νόμιμον
εξουσίαν πολιτειών, ασκουσών επαναστατικόν μεν
αλλά κοινώς ανεγνωρισμένον υπό της επιστήμης και
της ιστορίας δίκαιον. («Επανάστασις επιτυχούσα δη-
μιουργεί δίκαιον» Ν. Ν. Σαριπόλου. Ε λλ. Συνταγμα-
τικόν Δίκαιον τ. Ι. σελ. 42, 43 ένθα και αλλοδαπή φι-
λολογία).
Τοιαύται είναι: Η Αγγλική Συνταγματική Πολιτεία
μετά τας δύο αστικάς επαναστάσεις του 17ου αιώνος,
η Βορειοαμερικανική Συμπολιτεία μετά την αστικήν
της επανάστασιν του 18ου αιώνος, η Γαλλική Δημο-
κρατία μετά την αστικήν επανάστασιν του 1789 και ή
Ένωσις των Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών
μετά την προλεταριακήν επανάστασιν του 1917.
Αλλά, συν τη ιστορική ταύτη αποδείξει, είναι λογι-
κώς αδύνατος η ριζική μεταβολή και ανατροπή ενός
κοινωνικού συστήματος οιουδήποτε ως τοιούτου, δη-
λαδή ως συνόλου θεμελιωδών κοινωνικών θεσμών
δια «βιαίων μέσων» και ουχί υπό μιας ωργανωμέ-
νης εις κρατικήν εξουσίαν βίας ομαδικής των ανθρώ-
πων. Διότι άνευ τοιαύτης κρατικής εξουσίας οιαδήπο-
τε ενέργεια κατευθυνόμενη εις άρνησιν των παλαιών
κοινωνικών θεσμών θα είχε κατά λογικήν ανάγκην και
λόγω της φύσεως των πραγμάτων επεισοδιακόν μεν
κατά χρόνον επιμερικευμένον δε κατ’ έκτασιν χαρα-
κτήρα, ήτοι θα προσέβαλλεν ουχί το σύστημα, δηλα-
δή το ολοκλήρωμα των κοινωνικών θεσμών ως τοιού-
τον, αλλά απλώς τας υλικάς εκδηλώσεις τινών εκ των
θεσμών τούτων, λ. χ. θα ελήστευε προς στιγμήν τον Α
και Β ιδιοκτήτην μεγάλης καπιταλιστικής επιχειρήσε-
ως, δεν θα ηδύνατο όμως να καταλύση δια κοινωνικο-
ποιήσεως επί εθνικής κλίμακος το καθεστώς τής ατο-
69
6/5/2014 7:04:25 μμ
 Θεμελιώδεις παρατηρήσεις επί του Νόμου 4229 «Περί μέτρων ασφάλειας του κοινωνικού καθεστώτος»
μικής (αστικής) ιδιοκτησίας επί των μεγάλων μέσων Γεν. Αρχαί, § 5. σημ. 8 «βεβαίως δεν ισχύει πλέον νό-
της συγχρόνου παραγωγής.1 2 μος ούτινος εξέλειπε το αντικείμενον εφαρμογής».
Αυτόθι Στοβαίου, τ. 2, σελ. 136: «δει τον νόμον … δυ-
Προβλέπων ο Νόμος 4229 την περίπτωσιν της
νατόν τοις πράγμασι»), πολλώ μάλλον αυτοαναιρείται
δια βιαίων μέσων ανατροπής κοινωνικού συστήμα-
ούτος όταν αφ’ ης κατηρτίσθη έλλειπαν αι πραγματι-
τος δεν αποτελή ειμή κανέκτυπον αντιγραφήν των συ-
καί σχέσεις ας εσκόπει να ρυθμίση ή δεν ηδύναντο να
ναφών εξαιρετικών νόμων της Βουλγαρίας του 1924
υπάρξουν αύται εν τη πραγματικότητι.
και της Φασιστικής Ιταλίας του 1927, οι οποίοι αμφό-
τεροι αναφέρονται εις μέτρα ασφαλείας του Κράτους
και ουχί του κοινωνικού καθεστώτος. Δικαίως δε δια
τούτο το ελληνικόν νομοσχέδιον εχαρακτηρίσθη ως
«προϊόν νομικής επιπολαιότητος ανάξιον καν συζη-
τήσεως ή κριτικής». (Α. Σβώλου, το Νέον Σύνταγμα,
σ. 81 σημ. 1). Ως τοιούτος επομένως ο νόμος 4229,
δηλαδή ως έχων αντικείμενον εκτός του αισθητού κό-
σμου κατά τους ιστορικούς και λογικούς νόμους ευρι-
σκόμενον και ρυθμίζων πράγματα αδύνατα, ουδεμίαν
εξ υπαρχής έχει ratio legis και είναι ανεπίδεκτος δικα-
στικής εφαρμογής, μη υφιστάμενος ως κανών δικαίου

Αν, παρά τας ανωτέρω σκέψεις, ήθελέ τις δε-

δια τα δικαστήρια. Καθόσον, αν κατά τον θεμελιώδη
ερμηνευτικόν κανόνα, cessante ratione legis cessat
lex ipsa εκλειψασών των πραγματικών σχέσεων ας ο
νόμος ερρύθμιζεν αίρεται αυτός ο νόμος συνεπεία του
περιεχομένου του (Regelsberger I § 26, I, A, 2 Οικον.,
1 Δημοσιεύοντες την ανωτέρω μελέτην το πράττομεν και χάριν
βεβαίως της Συνταγματικής ελευθερίας της εκφράσεως των
στοχασμών οιουδήποτε πολίτου, ην επικαλείται και ο γράφων,
άλλα και δια το ενδιαφέρον από θεωρητικής απόψεως του θέ-
ματος, και τον επιτυχή και επιστημονικόν χειρισμόν του υπό
του συγγραφέως. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι δεν διατηρού-
μεν ακεραίας τας επιφυλάξεις μας επί των γνωμών του συγ-
γραφέως, όσον αφορά το ανεφάρμοστον και αντισυνταγματι-
κόν του νόμου και ότι πρέπει να αφεθεί ελευθέρα η προώθη-
σις προς εφαρμογήν έστω και εν ακαθορίστω μέλλοντι και εις
τον τόπον μας των ιδεών ας ο γράφων θεωρεί ορθάς δια τα
κοινά συμφέροντα. [Υποσημείωση της Διεύθυνσης της επιθε-
ώρησης «Δικαιοσύνη», Νομικόν Περιοδικόν, στο τ. Δεκεμβρί-
ου 1930 του οποίου, σσ. 429-430, δημοσιεύθηκε η παρούσα
μελέτη του Π. Πουλιόπουλου].
2 Παρισινή εφημερίς ανέφερε τελευταίως περί μιας δίκης ενώ-
πιον των δικαστηρίων του Βερολίνου μεταξύ του Σοβιετικού
Δημοσίου και ομάδος ρώσων ευγενών (emigres) ζητούντων
την επικύρωσιν κατασχέσεως γενομένης υπ’ αυτών επί καλλι-
τεχνικών πινάκων τους οποίους είχεν εκθέσει εις δημοπρασί-
αν η εκεί Εμπορική Σοβιετική Αποστολή. Το γερμανικόν δικα-
στήριον απέρριψεν την αγωγήν αποφανθέν ότι νομίμως κατέ-
στη κυρία των πινάκων η Σοβιετική Πολιτεία απαλλοτριώσασα
τούτους αναγκαστικώς υπέρ του Έθνους διά του «περί Εθνι-
κοποιήσεως» Διατάγματος της 28 Ιουνίου 1918.
χθή ότι ό Νόμος 4229 αναφέρεται οπωσδήποτε εις
την επιδίωξιν εφαρμογής ιδεών εχουσών ως έκδηλον
σκοπόν την ανατροπήν του κρατούντος πολιτειακού
καθεστώτος, ο νόμος ούτος πάλιν είναι αντισυνταγ-
ματικός.
Η αιτιολογική έκθεσις των δύο Υπουργών σαφώς
διαχωρίζει το θεσπιζόμενον ιδιώνυμον αδίκημα από
την υπό του ποινικού Νόμου προβλεπομένην υπο-
κίνησιν ή διεύθυνσιν αμέσου ανατροπής. Καθορίζει
δε ότι ο σκοπός του νέου νόμου είναι να διώξη «μίαν
πρόδηλον κίνησιν περιοριζομένην προς το παρόν εις
την άγραν οπαδών προς εξασφάλισιν των μέσων επι-
τυχίας μιας βιαίας επιβολής της μειονότητος» εις ακα-
θόριστον πάντως μέλλον (Κωδ. Θεμ. 1929, σ. 484).
Ο δε πρωθυπουργός αντικρούων τους εν τη Βουλή
και τη Γερουσία επικριτάς του νομοσχεδίου ως καταρ-
γούντος την ελευθερίαν της γνώμης, ρητώς εδήλωσεν
ότι ο Νόμος συμφωνεί προς το Σύνταγμα και ουδα-
μώς απαγορεύει εις τινα να υποστηρίξη δια συγγράμ-
ματος ή δια διαλέξεως θεωρητικώς αντιλήψεις μπολ-
σεβικικάς, ήτοι την δια βίας κατάλυσιν του κρατούντος
καθεστώτος υπό μιας μειονοψηφίας, προσέθεσε δε
μάλιστα ότι οι συγγραφείς θα είναι ελεύθεροι να εκ-
δώσουν «βιβλία υποστηρίζοντα ότι θα ήξιζε να ανα-
τραπή το ισχύον κοινωνικόν καθεστώς δια να εγκα-
θιδρυθή άλλο όμοιον προς το εν Ρωσσία μπολσεβι-
κικόν» (Πρακτ. Συζ. Βουλής, 19 Ιουνίου 1929, σελ.
11 και 13). Την αυτήν φροντίδα δια την εναρμόνισιν
του νέου Νόμου προς την συνταγματικήν ελευθερί-
αν της δημοσίας εκφράσεως των στοχασμών του πο-
λίτου φανερώνει και η υπό των ιδίων εισηγητών αλλη-
λοδιάδοχος μεταβολή της αρχικής διατυπώσεως του
άρθρου 1: «όστις διαδίδει» και της δευτέρας: «όστις
προπαγανδίζει» εις: «όστις επιδιώκει την εφαρμογήν

70

ENZYMO TELIKO.indd 70 6/5/2014 7:04:26 μμ

 Θεμελιώδεις παρατηρήσεις επί του Νόμου 4229 «Περί μέτρων ασφάλειας του κοινωνικού καθεστώτος»
ιδεών... ή ενεργεί υπέρ της εφαρμογής αυτών προση-
λυτισμόν». Αλλά και ούτως διατυπωμένος και υπό του
ιδίου του νομοθέτου ηρμηνευμένος ο νόμος προδή-
λως καταλύει την εν άρθρω 16 του Συντάγματος καθι-
δρυμένην πολιτικήν ελευθερίαν της δημοσίας εκφρά-
σεως των στοχασμών του πολίτου. Διότι η ελευθερία
αύτη κατά την εσωτέραν της λογικήν ουσίαν και κα-
τά την ιστορικήν προέλευσιν της καθιερώσεώς της εις
τα συντάγματα όλων των συγχρόνων δημοκρατικών
χωρών, δεν επιδέχεται κατ’ αρχήν την υπό των συντε-
ταγμένων εξουσιών εξαίρεσιν ωρισμένης κατηγορίας
ιδεών (οίον της ιδέας περί βίας ως ιστορικής ανάγκης
και εν τη περαιτέρω προοδευτική εξελίξει μιας κοινω-
νίας, στηριζομένης επί της καθολικής μεν ψηφοφορί-
ας επί της οικονομικής όμως ανισότητος των μελών
της η οποία ιδέα αποτελεί την περί βίας μπολσεβικι-
κήν αντίληψιν), των οποίων η δημοσία έκφρασις δια
του λόγου ή του τύπου να υποβληθεί εις οιονδήπο-
τε περιορισμόν. Τοιαύτη εξαίρεσις θα κατέλυε αναμ-
φιβόλως την ελευθερίαν της εκφράσεως των στοχα-
σμών του πολίτου. Τούτο δε και αυτοί ακόμη οι εισηγη-
ταί του Ν. 4229, ως προείρηται, δεν ηδυνήθησαν ειμή
να αναγνωρίσουν. Πράγματι και δι’ αυτούς ήτο προ-
φανές ότι η διακήρυξις του στοχασμού περί της δια βι-
αίων μέσων μετατροπής του πολιτεύματος, εφ’ όσον
δεν κατέληξεν εις συγκεκριμένας πράξεις αμέσου αρ-
νήσεως των βάσεων αυτού, αλλά απλώς περιορίζε-
ται εις «άγραν οπαδών» δηλαδή εις την προσπάθειαν
καταπείσεως άλλων πολιτών περί της ορθότητος της
ιδέας ταύτης, ουδόλως δύναται να υποβληθή εις ποι-
νικήν ή άλλην τινά κύρωσιν χωρίς να καταλυθή η θε-
μελειώδης αύτη πολιτική ελευθερία.23
Εξ άλλου, η ελευθερία αύτη και εν τοις κειμένοις
3 Μετά την δια του νέου Δημοκρατικού Συντάγματος κατάργη-
σιν των επαναστατικών «κατοχυρωτικών» διαταγμάτων, ου-
δαμώς δύναται να αποτελέση αδίκημα η απλή δι’ «άγρας οπα-
δών» επιδίωξις εφαρμογής ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκο-
πόν την δια βιαίων μέσων εγκαθίδρυσιν Μοναρχίας εν Ελλά-
δι, εφόσον η προσπάθεια αύτη δεν έχει ακόμη θίξει οπωσδή-
ποτε τας περί «συνομωσίας κ.λπ.» διατάξεις των άρθρων 123
κ.ε. του Ποινικού Νόμου. Η συνταγματική ισότης των πολιτών
είναι αυτονόητον ότι την ιδίαν επιβάλλει λύσιν και προκειμένου
περί πολιτών επιδιωκόντων υπό τους ιδίους ακριβώς όρους
την εγκαθίδρυσιν Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας εν Ελλάδι.
ENZYMO TELIKO.indd 71
των Συνταγμάτων περιλαμβάνεται εις το περί «δημο-
σίων δικαίων» κεφάλαιον αυτών, όπερ σημαίνει, ότι
δεν αφορά μόνον εις την θεωρητικήν έκφρασιν ωρι-
σμένων στοχασμών ως καθαρώς φιλοσοφικών ή κοι-
νωνιολογικών, αλλά και –κυρίως μάλιστα τούτο– εις
την διάδοσιν των διαφόρων πολιτικών ιδεών προς
μόρφωσιν γνώμης παρά τοις πολίταις περί του πρα-
κτικού τρόπου διαφορετικής ρυθμίσεως των κοινών.
Τα δημοκρατικά συντάγματα, προϊόντα μακρότατων
αγώνων επαναστατικών ους διεξήγαγον προοδευτι-
καί κοινωνικαί δυνάμεις κατά των απολυταρχιών του
μεσαιώνος εσκόπησαν κυρίως να διασφαλίσουν την
περαιτέρω ανάπτυξιν της πολιτείας δια της ελευθέρας
πάλης των πολιτικών ιδεών, δια της αμοιβαίας κατα-
πείσεως, δηλαδή δια της διαδόσεως, της προπαγάν-
δας, του προσηλυτισμού εις τας διαφόρους πολιτικάς
ιδέας. Υπό την έννοιαν ταύτην θα ήτο νομικός παρα-
λογισμός να δεχθή τις ότι επέτρεψαν μεν την θεωρητι-
κήν έκφρασιν των στοχασμών αλλ’ ουχί και την επιδί-
ωξιν της εφαρμογής αυτών εν τω μέλλοντι.
Είναι δε πράγματι καταπληκτικόν πώς επί μιας
τοιαύτης παραλόγου διακρίσεως ημπόρεσαν να θε-
μελιωθούν αποφάσεις δικαστηρίων. Διότι είναι ολο-
φάνερον ότι και ο θεωρητικώς μόνον διακηρύσσων
διά τινος συγγράμματος ή διαλέξεως ωρισμένας ιδέ-
ας επιδιώκει και ούτος την περί της ορθότητός των
κατάπεισιν των εις ους απευθύνεται και άρα την δια
των πολιτών τούτων ενδεχομένην εφαρμογήν των
ιδεών του εφόσον αύται βεβαίως είναι επιδεκτικαί
εφαρμογής επί του πεδίου της ρυθμίσεως των δη-
μοσίων πραγμάτων. Γνωστόν είναι εκ της ιστορίας
ότι εις όλας τας πολιτικάς κινήσεις πρωτεργάται και
πνευματικοί ηγέται υπήρξαν οι φιλόσοφοι και θεω-
ρητικοί διδάσκαλοι οι το πρώτον υποτυπώσαντες τας
σχετικάς ιδέας. Αφ’ ετέρου η εν συγγράμματι διατύ-
πωσις μιας ιδέας και η διακήρυξις της αυτής ιδέας
υπό τύπου λ.χ. προκηρύξεως πολιτικού τινός σωμα-
τείου, εφ’ όσον δι’ αυτής επιδιώκεται απλή άγρα οπα-
δών και φρονηματισμός των, δεν διαφέρουν εν τη ου-
σία των αλλά μόνον μορφικώς.
Τέλος είναι άτοπον και αντίθετον προς την ιστο-
ρίαν των συγχρόνων δημοκρατικών πολιτευμάτων
να δεχθώμεν ότι οι Συνταγματικοί αυτών Νομοθέται
καχωχύρωσαν την ελευθερίαν της γνώμης, με σκο-
πόν να καταστήσουν τους πολίτας πολιτικώς ευνού-
χους, ήτοι δυναμένους μεν να εκφράζουν γνώμας
προς διασκέδασιν ίσως της ανίας των εν τω σπου-
δαστηρίω, αδυνατούντας όμως να επιδιώκουν την
ιδεολογικήν και πολιτικήν προώθησιν των συμπολι-
τών τους προς την εν ακαθορίστω μέλλοντι εφαρμο-
γήν των ως ορθών δια τα κοινά συμφέροντα παρα-
δεδεγμένων γνωμών.
Π. Ν. Πουλιόπουλος Δικηγόρος
Θεσσαλονίκη Δεκέμβριος 1930
71
6/5/2014 7:04:27 μμ
 Το πραγματικό δίλημμα δεν είναι «Κοινοβουλευτισμός ή Φασισμός» αλλά «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα»

«Δημοσιεύουμε την προκήρυξη που κυκλο- εγκληματική οργάνωση∙ αντίληψη στην οποία πριμο-
φορήσαμε στην κεντρική αντιφασιστική δια- δοτεί τα μάλα η καθεστωτική Αριστερά. Έτσι, η βία των
δήλωση στις 25 Σεπτεμβρίου στην Αθήνα». χρυσαυγιτών δεν είναι ναζιστική βία αλλά απλά εγκλη-
ματική βία, λες και οι επιθέσεις τους ήταν απλά ζήτη-
μα προσωπικού ξεκαθαρίσματος λογαριασμών με τα
Το πραγματικό δίλημμα θύματά της και όχι άσκηση πολιτικής τρομοκρατίας.
δεν είναι «Κοινοβουλευτισμός Στα τωρινά σχέδια της κυβέρνησης είναι να διευ-
ρύνει αυτή τη νομοθεσία και να την επεκτείνει σε μη
ή Φασισμός» αλλά ένοπλες πολιτικές ομάδες. Για όποιον διαθέτει στοιχει-
«Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» ώδη πολιτική νοημοσύνη κάθε προσπάθεια ποινικο-
ποίησης της πολιτικής ύπαρξης των ναζιστών, υπό το

Ο ι νεοναζιστικές χρυσαυγίτικες ομάδες κρούσης

αποτελούν άτυπο επικουρικό βραχίονα του επί-
σημου κατασταλτικού μηχανισμού του κοινοβουλευτι-
πρόσχημα της «άμυνας της δημοκρατίας» -κάτι που
εντέχνως υποστηρίζουν διάφοροι συστημικοί αριστε-
ροί και ηλιθίως κάποιοι ακροαριστεροί μαϊντανοί τους-
κού κράτους πλαισιώνοντας την εφαρμογή του ταξι-
οπλίζει το χέρι του κράτους για να καταστείλει τους
κού πολέμου του κεφαλαίου κατά της εργασίας. Αυτός
πραγματικούς αντιπάλους του συστήματος. Είναι ένα
ήταν, άλλωστε, ο ιστορικός ρόλος του ναζισμού κατά
όπλο που το κράτος θα σπεύσει να το αξιοποιήσει κα-
τη γέννησή του.
τά του ίδιου του μαχόμενου προλεταριάτου και των φο-
Στη σύγχρονη συγκυρία οι έλληνες νεοναζιστές ρέων του και θα στραφεί τελικά και στην ίδια τη καθε-
έχουν αναδειχθεί σε συστατικό στοιχείο της νεοφιλε- στωτική Αριστερά, αν χρειαστεί.
λεύθερης διαχείρισης της βαθιάς κρίσης του εγχώριου
Το σημερινό παιχνίδι του αντιφασισμού, είτε από
καπιταλισμού και εκφράζουν την αντεργατική του αιχ-
την πλευρά της συντηρητικής δεξιάς κυβέρνησης είτε
μή με τη συνήθη δήθεν αντισυστημική τους δημαγω-
από τη μεριά της σοσιαλδημοκρατικής αντιπολίτευσης
γία. Αναδείχθηκαν από τα σπλάχνα μιας αστικής κοι-
που φιλοδοξεί να αναλάβει τη διαχείριση του συστή-
νωνίας σε βαθιά κρίση. Τράφηκαν από την πολιτική
ματος, και ο ανταγωνισμός τους να πριμοδοτήσουν σε
ραγδαίας υποτίμησης της εργασίας και καταστολής
κοινοβουλευτική νομιμοφροσύνη δρα προς όφελος
των πιο αδύνατων μερίδων, τη ρατσιστική και εθνικι-
του ίδιου του συστήματος, του οποίου ασφαλώς απο-
στική προπαγάνδα που αποτελούσαν διαδεδομένη
τελούν πολιτικές μερίδες. Κι αυτό γιατί αυτός που θα
πολιτική των συντηρητικών και σοσιαλδημοκρατικών
ενισχυθεί είναι το ίδιο το κράτος εν ονόματι της προ-
κυβερνήσεων.
στασίας του κοινοβουλευτισμού, ο οποίος βαφτίζεται
Εξέφρασαν τη ραγδαία απόγνωση κατεστραμμέ- τελετουργικά «δημοκρατία».
νων αντιδραστικών μικροϊδιοκτητών και αποκτηνωμέ-
Και επειδή το κράτος δεν είναι ουδέτερος αλλά τα-
νων ανέργων, ανεβάζοντας στην πολιτική τον βούρκο
ξικός θεσμός, και το σημερινό κοινοβουλευτικό κράτος
της κοινωνίας. Συγκρότησαν πολιτικά μια κανιβαλική
δεν είναι παρά η δημοκρατική δικτατορία του κεφαλαί-
μάζα που αποτελεί εφεδρεία στην υπηρεσία των πιο
ου, κάθε ενίσχυσή του συντείνει στον σημερινό σκλη-
επιθετικών μερίδων του μεγάλου κεφαλαίου. Οι ναζι-
ρό ταξικό πόλεμο του κεφαλαίου κατά της εργασίας.
στές, όπως πάντα, είναι τα γνήσια τέκνα της καπιταλι-
Είναι, άλλωστε, το ίδιο το κοινοβουλευτικό καθεστώς
στικής παρακμής που τρέφει στον κόρφο του το κοινο-
αυτό που έθρεψε τους ναζιστές και είναι το ίδιο το κρά-
βουλευτικό καθεστώς.
τος του οποίου αποτελούν συνιστώσα. Όπως πάντα,
Η κυβέρνηση, η οποία όπως και οι προηγούμενες ο αντιφασισμός δεν μπορεί, ακόμη και στις πιο μαχητι-
υπόθαλπε τη ναζιστική τρομοκρατία, πουλάει σήμε- κές μορφές του, παρά να καταλήγει στην αγκαλιά της
ρα αντιφασισμό προκειμένου να αξιοποιήσει το γεγο- αστικής δημοκρατίας.
νός για μικροκομματικές εκλογικές σκοπιμότητες και
Σε κάθε περίπτωση ο αντιφασισμός -ακόμη κι αν
κυρίως για να εκτονώσει την ένταση με τον συμφερό-
πάρει τη μορφή μιας μαζικής μαχητικής εργατικής κί-
τερο για την ίδια και για το σύστημα τρόπο. Παρουσιά-
νησης, όπως συνέβη στον μεσοπόλεμο- δεν μπορεί
ζει την εικόνα ενός αντιφασιστικού κράτους που επεμ-
από τη φύση του να προχωρήσει πέρα από τα όρια
βαίνει ως θεματοφύλακας της δημοκρατίας και της νο-
της υπεράσπισης της αστικής δημοκρατίας, ακόμα
μιμότητας ο οποίος παρεμβαίνει δυναμικά στην εμφυ-
κι αν έχει επαναστατικές βλέψεις, γιατί περιορίζει την
λιοπολεμική διαμάχη των «δύο άκρων».
πάλη του σε μία μονάχα εκδήλωση του καπιταλισμού,
Η τακτική αυτή αποβλέπει στην ενδυνάμωση του ενώ το ζήτημα είναι η διάλυση του ίδιου του συστήμα-
κατασταλτικού ρόλου του κράτους ως μονοπωλητή τος. Μέσα στη σημερινή συγκυρία ο νεοναζισμός δεν
της άσκησης βίας στους στόχους των ναζιστικών συμ- αποτελεί έναν παράφωνο απόηχο του παρελθόντος
μοριών. Στο ίδιο αποβλέπει και ο πολιτικός αποχαρα- μέσα σε έναν σταθερό και εμπεδωμένο κοινοβουλευ-
κτηρισμός των ναζιστών και η αναγωγή τους σε σκέτη τισμό, αλλά συναρμόζεται με τον ίδιο τον στρατηγικό

72

ENZYMO TELIKO.indd 72 6/5/2014 7:04:28 μμ

 Το πραγματικό δίλημμα δεν είναι «Κοινοβουλευτισμός ή Φασισμός» αλλά «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα»
προσανατολισμό του κεφαλαίου, ο οποίος εγκαινιά-
ζεται και εφαρμόζεται από τα ίδια τα κοινοβουλευτικά
αστικά κόμματα.
Η σημερινή αστική στρατηγική σε συνθήκες βα-
θιάς ύφεσης είναι η αναπαραγωγή του συστήματος με
όρους συντριβής της εργατικής τάξης. Αυτή η στρατη-
γική, που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη αν όχι στην αρ-
χή, συνίσταται στη ραγδαία πτώση της τιμής της ερ-
γατικής δύναμης, στη συστηματική καταστολή της μά-
ζας των ανέργων, στη στρατιωτικοποίηση ή ακόμα
την εξόντωση του «πλεονάζοντος» πληθυσμού διαμέ-
σου της ενίσχυσης του κρατικού αυταρχισμού και της
εμπέδωσης ενός μόνιμου καθεστώτος εκτάκτου ανά-
γκης. Σε μακροπρόθεσμη κλίμακα η τελική διέξοδος
είναι μια παγκόσμια πολεμική αναμέτρηση μεταξύ των
δυνάμεων του πολυπολικού ιμπεριαλισμού, η οποία
προς το παρόν διεξάγεται δια αντιπροσώπων σε μια
σειρά περιφερειακών πολέμων.
Απέναντι σ’ αυτή τη ζοφερή προοπτική, η μοναδι-
κή διέξοδος στη σημερινή κρίση είναι η ανατροπή του
καπιταλισμού. Διαφορετικά το σύστημα, έχοντας ξε-
μπερδέψει με την απειλή μιας προλεταριακής εξέγερ-
σης, θα εφαρμόσει, τελικά, την κλασσική μέθοδο με
την οποία επιλύει τις μεγάλες του κρίσεις: ένα νέο πα-
γκόσμιο πόλεμο για την καταστροφή των πλεοναζό-
ντων κεφαλαίων και ανθρώπων και μια νέα αναδια-
νομή των αγορών ώστε να ξαναρχίσει ο νέος κύκλος
συσσώρευσης του κεφαλαίου. Και για να το κατορ-
θώσει αυτό θα πρέπει να επιστρατεύσει, για άλλη μια
Παρουσίαση του βιβλίου
φορά, εκατομμύρια εργάτες για να γίνουν «κρέας για «Les années terribles (1926-1945)»
τα κανόνια» προς χάριν της «δόξας του έθνους», του του Michel Roger
«μεγαλείου της πατρίδας».
Eκδόσεις Ni patrie ni frontières, 2012
Ο αναγκαίος αγώνας κατά του νεοναζισμού πρέ-
πει να αποτελέσει ένα υποσύνολο του αγώνα κατά του
αστικού κράτους και του κεφαλαίου. Μέσα σε συνθή- «Τα φοβερά χρόνια»
κες οξύτατης κρίσης του καπιταλισμού κάθε προοπτι-
Αντικείμενο του βιβλίου είναι να διαγράψει ένα
κή μεταρρύθμισης ή εξανθρωπισμού του συστήματος πλήρες τόξο μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου
είναι μια φρούδα ελπίδα που μπορεί να αποδειχθεί που εκτείνεται από τις προσδοκίες που γεννήθηκαν
θανάσιμα επικίνδυνη. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι η στην εργατική τάξη και το διεθνές εργατικό κίνημα με-
ανάπτυξη ενός αυτόνομου προλεταριακού κινήματος τά την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία το 1917
και η δημιουργία μιας διεθνιστικής ταξικής πολιτικής μέχρι τη διάψευσή τους κατά τη διάρκεια της δεκαε-
οργάνωσης της εργατικής πρωτοπορίας. Η απάντη- τίας του ’20 και την παγκόσμια αντεπανάσταση που
ση στον πόλεμο του κεφαλαίου είναι ο ταξικός πόλε- ακολούθησε με την άνοδο του φασισμού και του στα-
μος του προλεταριάτου για μια αυτοδιευθυνόμενη κοι- λινισμού. Η αποτυχία της επανάστασης οδήγησε τε-
νωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. λικά στην πολεμική βαρβαρότητα του Δεύτερου Πα-
γκοσμίου Πολέμου. Η Ιταλική Κομμουνιστική Αριστε-
Σύντροφοι Διεθνιστές ρά ακολούθησε βήμα προς βήμα αυτή την καθοδι-
http://engymo.wordpress.com/ κή πορεία του προλεταριάτου και της ανθρωπότητας
Αθήνα, 25/9/2013 στην κόλαση. Στη διάρκεια όλης αυτής της ιστορικής
περιόδου η Ιταλική Κομμουνιστική Αριστερά τάχθηκε
πάντα στο πλευρό των συμφερόντων του προλετα-
ριάτου και υπέρ του διεθνισμού και έθεσε θεμελιώδη
πολιτικά και θεωρητικά ζητήματα για το διεθνές εργα-
τικό κίνημα, όπως:
● Ζητήματα όσον αφορά την «Αριστερά» και τα λαϊκά

73

ENZYMO TELIKO.indd 73 6/5/2014 7:04:29 μμ

 Παρουσίαση του βιβλίου «Les années terribles (1926-1945)
μέτωπα (Γαλλία, Ισπανία, κτλ. ... )
● Φασισμός και αντιφασισμός
● Σταλινισμός
● Προλεταριακός διεθνισμός κατά τη διάρκεια του
πολέμου έναντι της «Εθνικής Αντίστασης»
Διαμέσου της παρακολούθησης των πολιτικών
εξελίξεων της Ιταλικής Φράξιας της Κομμουνιστικής
Αριστεράς και των μελών της μπορούμε να κατανο-
ήσουμε τα καθημερινά πολιτικά ζητήματα που απα-
σχόλησαν την εργατική τάξη μετά τη διάλυση της
Κομμουνιστικής Διεθνούς και έτσι να οδηγηθούμε σε
μια διαφορετική, πιο ζώσα, ερμηνεία του 20ου αιώ-
να στο σύνολό του. Ας κάνουμε μια κριτική ανάγνω-
ση αυτού του αιώνα!
Ο σημερινός αναγνώστης, ειδικά αυτός που ζει
στην Ελλάδα, θα είναι σε θέση, διαμέσου αυτής της
ιστορικής αναδρομής, να καταπιαστεί με ζητήμα-
τα που είναι ακόμη επίκαιρα, όπως αυτά που αφο-
ρούν τη φύση του φασισμού και του σταλινισμού. Θα
κατανοήσει για ποιο λόγο το καπιταλιστικό σύστημα
σε περιόδους κρίσης του, όπου διακυβεύεται η επι-
βίωσή του, δεν μπορεί πλέον να αντέξει οικονομικά
την πολυτέλεια της δημοκρατίας και δύναται να προ-
σφύγει σε άλλες μορφές πολιτικής έκφρασης όπως
ο φασισμός. Η άνοδος ομάδων όπως η «Χρυσή Αυ-
γή» δεν είναι άσχετη με αυτό το φαινόμενο. Αυτό που
προτιμά η αστική τάξη είναι το πρόβλημα να τίθεται
από το προλεταριάτο με τους όρους «δημοκρατία ή
φασισμός» παρά «αστική δημοκρατία ή προλεταρια-
κή επανάσταση».
Αλλά ας επιστρέψουμε στην Ιταλική Αριστερά.
Αυτοί οι Ιταλοί εργάτες, οι σύντροφοί μας, έζησαν
στο πετσί τους μια ζωή στην παρανομία σε ολόκλη-
ρη την Ευρώπη. Όλες οι κυβερνήσεις τους καταδίω-
καν, συμπεριλαμβανομένης της ρωσικής. Παρέμει-
ναν πιστοί στον προλεταριακό διεθνισμό, παρά τη
φρίκη αυτής της εποχής που έστειλε άλλους από αυ-
τούς σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και άλλους σε
νησιά ως εξόριστους. Αγωνίστηκαν για να μας αφή-
σουν ζωντανή μια κριτική μέθοδο του μαρξισμού και
της επαναστατικής θεωρίας. Ενάντια στην εθνικιστι-
κή υστερία της Αντίστασης είχαν επιπλέον τη δύνα-
μη να ιδρύσουν το Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα
στην Ιταλία το 1944 και τη φράξια της Κομμουνιστι-
κής Αριστεράς στη Γαλλία.
Στην Ελλάδα λίγοι σύντροφοι είχαν τη δύναμη
να αντισταθούν στην εθνικιστική πίεση και την ατμό-
σφαιρα που είχε δημιουργηθεί από τους σταλινικούς.
Με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου, δραττόμε-
θα της ευκαιρίας να μνημονεύσουμε και να τιμήσου-
με τους συντρόφους μας από δύο τροτσκιστικές ορ-
γανώσεις: την Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών Δι-
εθνιστών Ελλάδας (ΕΟΚΔΕ) με επικεφαλής τον Πα-
ντελή Πουλιόπουλο (ο οποίος υπήρξε ο θεμελιωτής
του τροτσκισμού στην Ελλάδα) και την Κομμουνιστι-
κή Διεθνιστική Ένωση Ελλάδας (ΚΔΕΕ) με επικεφα-
74
ENZYMO TELIKO.indd 74
λής τον Άγη Στίνα1. Οι δύο αυτές οργανώσεις δεν
έπεσαν στην εθνικιστική υστερία.2 Ωστόσο, ο Άγις
Στίνας και η Κομμουνιστική Διεθνιστική Ένωση υπε-
ρασπίστηκαν έναν διεθνισμό πιο συνεπή αφού αρνή-
θηκαν να υποστηρίξουν τη σταλινική Ρωσία, σε αντί-
θεση με την επίσημη γραμμή της τροτσκιστικής Τε-
τάρτης Διεθνούς.
Όπως και η Ιταλική Κομμουνιστική Αριστερά έτσι
και τροτσκιστικές δυνάμεις των διεθνιστών στην Ελ-
λάδα δεν υπέπεσαν στην επαίσχυντη στάση του Κά-
νον, του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος στις
ΗΠΑ (SWP) και της Τετάρτης Διεθνούς στον πόλεμο.3
Τα περισσότερα τμήματα της 4ης Διεθνούς υιοθέτη-
σαν την «υπεράσπιση της πατρίδας» είτε απροκάλυ-
πτα είτε συγκαλυμμένα ως «υπεράσπιση της Σοβιε-
τικής Ένωσης». Ως εκ τούτου, προσδέθηκαν στο άρ-
μα των δικών τους αστικών τάξεων και συνέβαλαν
στο να «ξαναβάψουν με κόκκινο» τις ιμπεριαλιστικές
σφαγές τους από τον Κόκκινο Στρατό.
Ο Στίνας και οι σύντροφοί του αποτελούν ένα
αναπόσπαστο μέρος της πολιτικής παράδοσης που
άφησε το τροτσκιστικό κίνημα στην Ελλάδα κατά τη
διάρκεια των φοβερών ετών του πολέμου, με όλες
τις αδυναμίες και τα λάθη του. Ανήκουν στην πλειάδα
των επαναστατών διεθνιστών που άφησαν μια πολύ-
τιμη παρακαταθήκη με τη δράση τους στην Ελλάδα.
Αυτή η ιστορία του ελληνικού τροτσκισμού παρα-
μένει ακόμη άγνωστη σε μεγάλο βαθμό και αξίζει να
γίνει ευρύτερα γνωστή. Έργο των σύγχρονων διεθνι-
στών είναι η διάσωση αυτής της παρακαταθήκης, η
σοβαρή αξιολόγησή της χωρίς μονομέρειες και απο-
λυτοποιήσεις ώστε να αποτελέσει οδηγό και πηγή
έμπνευσης από τη νέα γενιά των αγωνιστών που μά-
χονται για την απελευθέρωση της κοινωνίας που σί-
γουρα θα ξεσπάσει.
Olivier, Σεπτέμβριος 2013
Το βιβλίο διατίθεται στο βιβλιοπωλείο
«Ελεύθερος Τύπος», Βαλτετσίου 53, Εξάρχεια,
Αθήνα, τηλ. 210-3802040
1 Έχουν εκδοθεί δύο βιβλία του: «Αναμνήσεις» (Εκδόσεις
Ύψιλον, 1977) και «ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΟΠΛΑ» (Διεθνής Βιβλιοθή-
κη, Αθήνα 1984). (Σ.τ.Μ.)
2 Ο Στίνας και ο Πουλιόπουλος είχαν κοινή θέση ενάντια στον
εθνικισμό του ΚΚΕ. Ωστόσο οι δύο οργανώσεις είχαν μια θε-
μελιώδη διαφωνία σχετικά με το θέμα της «υπεράσπισης της
ΕΣΣΔ», παρ’ όλο που υποστήριζαν από κοινού την ανάλυση
του Τρότσκι για την ΕΣΣΔ.
3 Ο Τζέιμς Κάνον ήταν ο επικεφαλής του Σοσιαλιστικού Εργα-
τικού Κόμματος των ΗΠΑ, που ήταν το αριθμητικά σημαντικό-
τερο τμήμα της Τετάρτης Διεθνούς. Κατά τη διάρκεια του πο-
λέμου το αμερικανικό κράτος παρέπεμψε σε δίκη την ηγεσία
του SWP για τις αντιπολεμικές του θέσεις. Ωστόσο, οι κατηγο-
ρούμενοι, υπό την απειλή να τεθεί η οργάνωση εκτός νόμου,
υπαναχώρησαν και ο Κάνον στην κατάθεσή του υποστήριξε
το «δημοκρατικό μπλοκ» των Συμμάχων. Ο Γκραντίσο Μού-
νις άσκησε δριμεία κριτική στη στάση του Κάνον. Την ίδια κρι-
τική άσκησε στον Κάνον από την Ελλάδα ο μακαρίτης παλαί-
μαχος τροτσκιστής Λουκάς Καρλιάφτης. Για την πλήρη κατά-
θεση του Κάνον στη δίκη και την κριτική του Μούνις βλ. James
P. Cannon, Socialism on Trial, εκδόσεις Pathfinder. (Σ.τ.Μ.)
6/5/2014 7:04:31 μμ
 Από την κοινοβουλευτική στην κυβερνητική δημοκρατία

Από την κοινοβουλευτική στην κυβερνητική δημοκρατία

«Κάθε άρθρο του συντάγματος περιέχει την ίδια του γο ερώτημα της χρόνιας ατιμωρησίας των χρυσαυγιτών.
την αντίθεση, τη δική του άνω και κάτω βουλή, δηλαδή
Το ζήτημα όμως δεν ήταν η τιμωρία της νεοναζιστι-
στη γενική φράση την ελευθερία και στη σημείωση του
κής βίας, αλλά η πολιτική εξόντωση των χρυσαυγιτών να
περιθωρίου την κατάργηση της ελευθερίας».
πραγματοποιηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να αναβαθμίζει
Κ. Μαρξ, «Η δεκάτη ογδόη μπρυμαιρ του Λουδοβί- την αυθαιρεσία της κυβέρνηση, να ενδυναμώνει το ίδιο
κου Βοναπάρτη» το κράτος και να το νομιμοποιεί ιδεολογικά και ηθικά ως
μονοπωλητή της βίας.
Η σύρραξη που λαμβάνει χώρα στο εσωτερικό της δε-
ξιάς παράταξης, με την πρωτοβουλία της ακροδεξι-
άς νέας δημοκρατίας να πατάξει το νεοναζιστικό κόμμα
Ο τρόπος με τον οποίο η κυβέρνηση ενορχήστρω-
σε την ποινική δίωξη των κατηγορουμένων νεο-
της χρυσής αυγής, αποτελεί σημείο καμπής στις πολιτι- ναζιστών συνάδει με τη γενικότερη προσπάθειά
κές εξελίξεις καθώς αντανακλά τη δυναμική σύγκρουση του να δημιουργήσει τους αναγκαίους όρους για
αστικών μερίδων για τη διεκδίκηση της πολιτικής ηγεμο- να ορίσει μια κατάσταση εξαίρεσης εν ονόματι της
νίας εντός του ραγδαία μεταλλασσόμενου αστικού μπλοκ προστασίας του καθεστώτος και τη διασφάλιση της
εξουσίας και σηματοδοτεί, ταυτόχρονα, μια ποιοτική ανα- εννόμου τάξεως.
βάθμιση του ρόλου του κράτους ως εκφραστή των συλλο-
Η δίωξη του νεοναζιστικού κόμματος πραγματοποι-
γικών συμφερόντων του κεφαλαίου και ως κατεξοχήν θε-
ήθηκε με δημόσια παραγγελία -στην πραγματικότητα
σμικού μηχανισμού οργανωμένης ταξικής βίας.
εντολή- του υπουργού δημοσίας τάξεως προς την εισαγ-
Ανεξάρτητα από επιμέρους πτυχές της σημερινής γελία του αρείου πάγου να ασκήσει δίωξη εναντίον του
ακροδεξιάς εμφύλιας σύρραξης οι αντιμαχόμενες δυνά- με την κατηγορία της εγκληματικής οργάνωσης.
μεις αποτελούν εναλλαγές της ίδιας κυρίαρχης αστικής
Αυτοί που επί τόσα χρόνια προσέφεραν απλόχερα
στρατηγικής που αποβλέπει στη ραγδαία υποτίμηση της
ασυλία στη δράση των νεοναζιστών είναι εκείνοι που σή-
αξίας της εργατικής δύναμης, στην εγκαθίδρυσης ενός
μερα εμφανίζονται ως τιμωροί της, με τον υπουργό δημο-
καθεστώτος εκτάκτου ανάγκης και στη συντριβή της ερ-
σίας τάξεως να αναλαμβάνει άτυπα τον ρόλο του γενικού
γατικής και κοινωνικής αντίστασης.
εισαγγελέα του κράτους ασκώντας πολιτικές διώξεις.
Με άλλα λόγια, η επιχειρούμενη πάταξη της «χρυ-
Οι ποινικές διαδικασίες βρίσκονται στα όρια της νο-
σής αυγής» θα οδηγήσει στη «χρυσαυγιτοποίηση»
μιμότητας, ενώ τα προβαλλόμενα ως τεκμήρια ενοχής
της ίδιας της «νέας δημοκρατίας», αναλαμβάνο-
που έχουν δοθεί έως τώρα στη δημοσιότητα είναι αστεία
ντας εκείνη να εφαρμόσει κομβικά σημεία της νεο-
για να στοιχειοθετήσουν την κατηγορία περί εγκλημα-
ναζιστικής πολιτικής ατζέντας.
τικής οργάνωσης, ενώ η προβολή της όλης υπόθεσης
από τα μεγάλα συγκροτήματα του τύπου είναι ένα πραγ-
ματικό θέαμα υποκρισίας και χυδαιότητας από αυτούς
Αυταρχικό κράτος
που επί χρόνια έχουν συμβάλλει τα μέγιστα στον εκφα-
με «αντιφασιστικό» περιτύλιγμα
σισμό του κράτους και σημαντικής μερίδας της νεοελλη-
Ο τρόπος με τον οποίο το κυβερνητικό κέντρο της νικής κοινωνίας.
σαμαρικής εμφυλιοπολεμικής δεξιάς ξεκαθαρίζει τους
Οι στυλοβάτες της φιλελεύθερης δημοκρατίας απο-
λογαριασμούς του με τους ομογάλακτους χρυσαυγίτες
δεικνύουν για μια ακόμη φορά το μέγεθος της αθλιότη-
νεοναζιστές οδηγεί στην περαιτέρω ενίσχυση της εκτε-
τάς τους καταπατώντας τους θεσμούς της και τις υποτι-
λεστικής εξουσίας εις βάρος του κοινοβουλίου και των δι-
θέμενες αρχές τους.
καστικών αρχών προλειαίνοντας τον δρόμο για την επι-
βολή ενός αστυνομικού κράτους. Εν ονόματι ενός προχείρως συντεταγμένου εννεα-
σέλιδου πορίσματος, το οποίο υποτίθεται ότι στοιχειο-
Εάν η κυβέρνηση, οι δικαστικές και αστυνομικές αρ-
θετεί το αυτόφωρο κακούργημα της εγκληματικής ορ-
χές επεδίωκαν να ενοχοποιήσουν τους χρυσαυγίτες με
γάνωσης βάσει μιας διασταλτικής ερμηνείας ενός αυ-
πλήθος κακουργηματικών πράξεων, θα μπορούσαν να
θαίρετου νόμου ο υπουργός δημοσίας τάξεως διατάσ-
βρουν σωρεία στοιχείων από την «πλούσια» δράση που
σει την αστυνομία να συλλάβει, με την αποστολή μονά-
οι τελευταίοι είχαν αναπτύξει ανενόχλητοι τις τελευταίες
δων της αντιτρομοκρατικής υπηρεσίας, εν ενεργεία βου-
δυόμιση δεκαετίες, η οποία άλλωστε έχει καταγγελθεί
λευτές παρά την ασυλία που τους παρέχει το σύνταγμα
τεκμηριωμένα από οργανισμούς των οποίων η αξιοπι-
και την ποινική δικαιοσύνη να προχωρήσει στην άσκηση
στία δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί, τουλάχιστον από
δίωξης εναντίον τους, παρακάμπτοντας με σκανδαλώ-
τη θεσμική πολιτική εξουσία. Αυτό, ωστόσο, θα άφηνε
δη τρόπο το κοινοβούλιο, το οποίο, τόσο κατά νόμο όσο
έκθετες τις εκάστοτε κυβερνήσεις, την ποινική δικαιοσύ-
και κατ’ έθος, είναι το μόνο αρμόδιο όργανο για να άρει
νη και την αστυνομία, καθώς θα προκαλούσε το εύλο-

ENZYMO TELIKO.indd 75 6/5/2014 7:04:33 μμ

 Από την κοινοβουλευτική στην κυβερνητική δημοκρατία
την ασυλία βουλευτών, ειδικά όταν ασκείται πολιτική δί-
ωξη εναντίον τους.
Δεν μπορούμε να θυμηθούμε πριν από πόσες δε-
καετίες σ’ αυτή τη χώρα συνελήφθησαν βουλευτές με
υπουργική εντολή, αλλά πάντως η τελευταία φορά που η
αστυνομία συνέλαβε αρχηγούς κομμάτων, μαζί με πρώ-
ην βουλευτές, ήταν κατά τη διάρκεια του απριλιανού
πραξικοπήματος των συνταγματαρχών.
Ασφαλώς, δεν είμαστε εμείς αυτοί που θα αναλά-
βουμε την υπεράσπιση του κοινοβουλευτισμού, αφού η
θέση μας είναι ότι η κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν εί-
ναι παρά η δημοκρατική δικτατορία του κεφαλαίου. Θέ-
λουμε απλώς να επισημάνουμε τη φιλελεύθερη δημο-
κρατική υποκρισία και να τονίσουμε για τις συνέπειες
που απορρέουν από τον όψιμο κυβερνητικό «αντιφασι-
σμό» για τις δυνάμεις της εργασίας και της κοινωνικής
ανατροπής.
Η όλη επιχείρηση δεν στοχεύει μονάχα στην ανα-
βάθμιση της κυβέρνησης σε στυλοβάτη της «δη-
μοκρατικής νομιμότητας» και στην νομιμοποίηση
της οικονομικής της πολιτικής ως μονόδρομο για
τη «σωτηρία της χώρας». Αποσκοπεί, επίσης, στην
καθιέρωση του κατάλληλου κλίματος για την απο-
νομιμοποίηση όσων αντιστρατεύονται τις κυρίαρ-
χες επιλογές του συστήματος ή απειλούν το καθε-
στώς με ανατροπή.
Αποβλέπει στον εθισμό της κοινής γνώμης στη δυ-
ναμική και αυθαίρετη δράση των κατασταλτικών μηχα-
νισμών εν ονόματι της εμπέδωσης του «κράτους δικαί-
ου» απέναντι σε όσους στοχοποιούνται ως απειλή κα-
τά της «εννόμου τάξεως». Η εικόνα της μεταμεσονύκτιας
σύλληψης αρχηγού κόμματος και εν ενεργεία βουλευτών
από μονάδες της αντιτρομοκρατικής υπηρεσίας οι οποί-
οι οδηγούνται σιδηροδέσμιοι στο αυτόφωρο με μια απλή
υπουργική υπόδειξη δημιουργεί ένα σοβαρό προηγούμε-
νο και υποδηλώνει σαφώς τι τύχη επιφυλάσσει η κυβέρ-
νηση στους εκάστοτε πολιτικούς της αντιπάλους στο μέλ-
λον. Αν το κράτος προβαίνει σε μια τέτοια μεταχείριση για
τα «άτακτα παιδιά» του, τότε δεν χρειάζεται μεγάλη δόση
φαντασίας για να καταλάβει κανείς τι είδους μεταχείριση
επιφυλάσσει για τους πραγματικούς του εχθρούς.
Η εξουσία στρέφεται ενάντια στον ανεπίσημο επικου-
ρικό της βραχίονα προκειμένου να προχωρήσει γρή-
γορα και συστηματικά στην εγκαθίδρυση «κατάστα-
σης εκτάκτου ανάγκης» όπου η κρατική αυθαιρεσία,
ο αστυνομικός και δικαστικός αυταρχισμός θα τίθεται
στην προστασία της «δημοκρατικής νομιμότητας».
Η κυβέρνηση κινήθηκε με βάση την αυταρχική, αν
όχι αντισυνταγματική, έκτακτη νομοθεσία που θεσπίστη-
κε σκόπιμα την περίοδο της δίκης των αριστερών πατρι-
ωτών της ένοπλης πολιτικής οργάνωσης «17 Νοέμβρη»
από το ΠΑΣΟΚ και συμπληρώθηκε κατόπιν από τη Νέα
Δημοκρατία. Η νομοθεσία αυτή έμεινε γνωστή με τη χα-
76
ENZYMO TELIKO.indd 76
ρακτηριστική ονομασία «τρομονόμος».
Η μεγάλη τομή που πραγματοποίησε αυτή η νομο-
θεσία προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης του κρατι-
κού αυταρχισμού ήταν η ένταξη της πολιτικής τρομοκρα-
τίας στο κοινό ποινικό έγκλημα. Σύμφωνα με αυτήν, η
εγκληματική οργάνωση προσδιορίζεται από τη σύμπρα-
ξη ατόμων για τη διάπραξη συγκεκριμένων κακουργη-
μάτων χωρίς το πολιτικό κίνητρο να θεωρείται προϋπό-
θεση για τη διάπραξη των κακουργημάτων αυτών. Οι
πράξεις που τελούνται από οργανώσεις πολιτικής τρο-
μοκρατίας δεν συνιστούν πολιτικά αδικήματα˙ οι οργα-
νώσεις πολιτικής βίας θεωρούνται απλώς «εγκληματικές
οργανώσεις» και εξισώνονται με τις συμμορίες του κοι-
νού εγκλήματος.
Ο στόχος αυτής της νομοθετικής προσπάθειας εί-
ναι σαφής: η αποπολιτικοποίηση κάθε μη νόμιμης πολι-
τικής, με τον τρόπο που το κράτος ορίζει τη «νομιμότη-
τα», και η αναγωγή της στη γενική κατηγορία της εγκλη-
ματικής ενέργειας. Με τον τρόπο αυτό η βία του κράτους
είναι η μόνη θεμιτή πολιτική βία.
Η κρατική βία καθίσταται έτσι η μόνη νομιμοποιημέ-
νη μορφή βίας και όποιος τολμά να την αμφισβητεί
δεν αξίζει τον τίτλο του πολιτικού αντιπάλου αλλά τον
υποβιβασμό του σε εγκληματικό στοιχείο. Κατ’ αυτόν
τον τρόπο όχι μονάχα ποινικοποιείται οποιαδήποτε
αντίσταση στη θεσμοποιημένη βία αλλά και της αφαι-
ρείται κάθε στοιχείο πολιτικής νομιμοποίησης.
Έτσι, η συγκεκριμένη δικαστική διαδικασία, που
πραγματοποιείται με κυβερνητική πρωτοβουλία, είναι
πολιτικά σκόπιμη. Εφόσον, όμως, πρόκειται για τη δίωξη
νεοναζιστών (δηλαδή για τους σύγχρονους φορείς της
πλέον ειδεχθούς, για τον περισσότερο κόσμο, πολιτικής
ιδεολογίας), μπορεί εύκολα να γίνει κοινωνικά αποδεκτή.
Δημιουργεί όμως ένα εξαιρετικά ευνοϊκό προηγούμενο
για τη νομιμοποίηση του κρατικού αυταρχισμού με βάση
τον «τρομονόμο». Αποτελεί μια πραγματική τομή στην
ποιοτική αναβάθμιση της ενίσχυσης της κρατικής βίας,
αφού οι διώξεις αφορούν εν ενεργεία βουλευτές, ειδικά
μάλιστα αν οδηγήσει τελικά στο να τεθεί το νεοναζιστικό
κόμμα εκτός νόμου ως εγκληματική οργάνωση.
Προφανώς, οι επιθέσεις των χρυσαυγιτών δεν ήταν
πράξεις πολιτικής αντίστασης στο καθεστώς αλλά καθα-
ρή φασιστική τρομοκρατία που πλαισιωνόταν από την
πολιτική που χάρασσαν οι εκάστοτε κυβερνώντες ένα-
ντι της οποίας δρούσαν παραπληρωματικά, και γι’ αυ-
τό καλύπτονταν από την αστυνομία και την ποινική δι-
καιοσύνη.
Όταν, παραδείγματος χάριν, ο Σαμαράς προεκλογι-
κά έκρουε τον «κώδωνα του κινδύνου» ότι η Ελλάδα έχει
μετατραπεί σε «κέντρο λαθρομεταναστών» και έριχνε το
σύνθημα της «ανακατάληψης των πόλεων», οι χρυσαυ-
γίτες δεν έκαναν άλλο από το να το εφαρμόσουν όπως
και εκεί που μπορούσαν παράλληλα με ευρείας κλίμα-
6/5/2014 7:04:35 μμ

κας αστυνομικές επιχειρήσεις κατά των μεταναστών τύ-
που «Ξένιος Ζευς». Η νεοναζιστική βία είναι μορφή πο-
λιτικής βίας και σαν τέτοια πρέπει να αντιμετωπιστεί. Και
ασφαλώς δεν εναποτίθεται ο αγώνας για το τσάκισμα
του φασισμού στο αστικό κράτος αλλά στο ταξικό κίνημα.
Επιπλέον, η χρυσαυγίτικη βία δεν είναι παρά ένα
μικρό υποσύνολο της κρατικής βίας, και αυτό είναι
πολύ φυσικό αφού το αστικό κράτος είναι ο μόνος
θεσμοποιημένος και κατεξοχήν μηχανισμός οργα-
νωμένης βίας.
Καλυπτόμενη πίσω από την υποκριτική καταδίκη
της νεοναζιστικής βίας η κυβέρνηση θέλει να εμβαπτι-
στεί στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ προκειμένου να συ-
γκαλύψει το γεγονός ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερος μηχα-
νισμός οργανωμένης βίας από το ίδιο το κράτος. Σε τελι-
κή ανάλυση, η χρυσαυγίτικη βία είναι ένα παρά ένα μικρό
υποσύνολο εν συγκρίσει με την αστυνομική βία.
Καθεστώς εκτάκτου ανάγκης
και νεοφιλελεύθερος κοινωνικός
Δαρβινισμός
Ένα από τα σημαντικότερα διακυβεύματα της αστι-
κής πολιτικής εξουσίας για τη διαχείριση της βαθιάς κρί-
σης του συστήματος είναι η ενδυνάμωση του κράτους
ως μηχανισμού ενοποίησης της αστικής τάξης και κατα-
πίεσης των υποτελών τάξεων, πρώτα και κύρια της ερ-
γατικής τάξης.
Εφόσον η κυβέρνηση είναι το μέσο δια του οποίου
τίθεται σε λειτουργία η αυθεντία του κράτους, ο επι-
διωκόμενος σκοπός είναι η αναβάθμιση της εκτε-
λεστικής εξουσίας ως εξουσίας κυρίαρχης και αυ-
τόνομης εντός του συστήματος διακυβέρνησης
και, συνακόλουθα, η δημιουργία ενός αστυνομικού
κράτους ικανού να ανταποκριθεί σε ένα καθεστώς
κατά νόμον εμφυλίου πολέμου.
Το αναγκαίο έδαφος για την επίτευξη αυτής της
στρατηγικής είναι η εμπέδωση μιας μόνιμης «κατάστα-
σης εκτάκτου ανάγκης», την οποία καλείται να διαχειρι-
στεί η εκτελεστική εξουσία. Η διαδικασία αυτή εγκαινιά-
στηκε με την ανακήρυξη της οικονομικής κρίσης σε έκτα-
κτη ανάγκη και ως εκ τούτου τη συστηματική προσπά-
θεια θεσμικής και κοινωνικής νομιμοποίησης του ρόλου
της κυβέρνησης ως κατεξοχήν διαχειριστή της κρίσης
υπό την καθοδήγηση και την εποπτεία του μηχανισμού
της τρόικα, τον υποβιβασμό του κοινοβουλίου σε όργανο
επικύρωσης προειλημμένων αποφάσεων, μάλιστα υπό
τη μορφή πολυνομοσχεδίων και με τη διαδικασία του κα-
τεπείγοντος, και τη δυνατότητα των υπουργών να εκδί-
δουν αποφάσεις με νομοθετική ισχύ.
Ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι η μεταφορά στον
χώρο της κοινωνίας μιας χοντροκομμένης διαστρέβλω-
σης της θεωρίας του Δαρβίνου για τη βιολογική εξέλιξη
ENZYMO TELIKO.indd 77
Από την κοινοβουλευτική στην κυβερνητική δημοκρατία
των όντων. Κοινωνικός δαρβινισμός καλείται η αντίληψη
κατά την οποία στην κοινωνία ο ισχυρότερος είναι προο-
ρισμένος να υπερισχύσεις εις βάρος του ασθενέστερου,
δήθεν κατ’ αναλογία με τον νόμο της φυσικής επιλογής.
Ο νεοφιλελευθερισμός και ο νεοσυντηρητισμός
έχουν ως συστατικό της ιδεολογίας τους και κοινό
παρονομαστή τους τον κοινωνικό δαρβινισμό.
Αφενός ο νεοφιλελευθερισμός υποστηρίζει την οικο-
νομική επιβίωση και την κοινωνική κινητικότητα μέσω της
απρόσκοπτης δράσης του μηχανισμού της ελεύθερης
αγοράς, δια του οποίου εγκαθιδρύεται υποτίθεται μια «φυ-
σική τάξη πραγμάτων», στην οποία όσοι επιτυγχάνουν
αμείβονται με ευπραγία και κοινωνική άνοδο, ενώ όσοι
αποτυγχάνουν τιμωρούνται με οικονομική περιθωριοποί-
ηση και κοινωνικό αποκλεισμό. Αφετέρου ο νεοσυντηρη-
τισμός ως λαϊκιστική ιδεολογία υποστηρίζει την εξαθλίω-
ση, την καταστολή ή τη φυσική εξόντωση των πιο αδύνα-
μων κοινωνικών ομάδων προκειμένου να διασωθούν τα
μεσαία και λαϊκά στρώματα που θεωρούνται στυλοβάτες
της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων εν ονόματι της διαφύ-
λαξης της εθνικής ταυτότητας, της πολιτισμικής υπεροχής
και της φυλετικής ανωτερότητας, που υπερβαίνουν τις τα-
ξικές διακρίσεις και κοινωνικές διαφορές. Μέσα σε συνθή-
κες οικονομικής κρίσης δημιουργείται μια πληθώρα εργα-
τικής δύναμης που το σύστημα δεν χρειάζεται για την ανα-
παραγωγή του. Ο καπιταλισμός επιλύει τις κρίσεις του μέ-
σω της καταστροφής των πιο αδύνατων κεφαλαίων και
των πιο αδύναμων ανθρώπων. Σήμερα έχει σχηματιστεί
μια «υπερπληθώρα» εφεδρική εργατική δύναμη που το
κεφάλαιο απλώς δεν χρειάζεται , παρά το γεγονός ότι εί-
ναι εν αφθονία διαθέσιμη προς στυγνή εκμετάλλευση. Αυ-
τός ο εργατικός υπερπληθυσμός πρέπει κοινωνικά να πε-
ριθωριοποιηθεί, να μετατραπεί σε μια άμορφη μάζα από
αφανισμένους «φτωχοδιαβόλους» που τίποτα δεν μπο-
ρεί να τους σώσει, να εξευτελιστεί και να στιγματιστεί ως
υπαίτιος κάθε συμφοράς και μια μερίδα του να εξοντω-
θεί. Αυτή η διαδικασία βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη και πραγ-
ματοποιεί τα πρώτα της βήματα μέσω της ίδιας της κρα-
τικής πολιτικής, ειδικά δε όταν η σύγχρονη υποκειμενο-
ποίηση βασίζεται στην αναγέννηση εγγενών ταυτοτήτων
με προξάρχουσες το έθνος και τη φυλή. (βλ. «Πραγματι-
κή υπαγωγή της εργασίας στο κεφλαίο και ταξική συνείδη-
ση», στο μπλογκ μας). Η σύγχρονη «λαϊκή δεξιά», η σοσι-
αλδημοκρατική κεντροδεξιά, ο λαϊκιστικός εθνικισμός και
ο νεοφασισμός αποτελούν εκφάνσεις της διαπλοκής με-
ταξύ νεοφιλελευθερισμού, νεοσυντηρητισμού και κοινω-
νικού δαρβινισμού.
Τα πολιτικά και οικονομικά προτάγματα που προ-
βάλλουν τα ιδεολογήματα της σύγχρονης αντίδρα-
σης αποσκοπούν στη ραγδαία υποτίμηση της αξί-
ας της εργατικής δύναμης και στην εκ βάθρων μετα-
βολή των όρων της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.
Η δημιουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης μετανα-
στών αποτελεί κομβικό σημείο στη διαδικασία εκφα-
σισμού του κράτους. Η οικονομική στρατηγική πλαι-
77
6/5/2014 7:04:37 μμ
 78
σιώνεται από την εμπέδωση μιας αυταρχικής μορ-
φής καθεστώτος δια της σαφούς επέκτασης των αρ-
μοδιοτήτων της εκτελεστικής εξουσίας η οποία ασκεί
μια τεχνική διακυβέρνησης που βασίζεται στην
εμπέδωση μιας μόνιμης «κατάστασης εξαίρεσης»
και η οποία αποβλέπει στην πειθάρχηση του πληθυ-
σμού, στην αναβάθμιση της κρατικής καταστολής.
Η υλοποίηση αυτής της στρατηγικής απαιτεί τη συ-
γκρότηση ενός κοινωνικού μπλοκ ανάμεσα στην αστική
τάξη και τα συνθλιβόμμενα μεσαία στρώματα που ανα-
ζητούν τη διάσωσή τους στην επιβολή της «τάξης και της
ασφάλειας».
Το κράτος μονοπωλητής της βίας
Η συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια μιας μικρής
και πανίσχυρης οικονομικής ελίτ επιβάλλει την αντίστοι-
χη συγκέντρωση της πολιτικής εξουσίας στα χέρια της
κυβέρνησης η οποία υπάγεται στον έλεγχο των ισχυρό-
τερων μερίδων της άρχουσας τάξης σε εθνικό και υπε-
ρεθνικό επίπεδο. Η διαδοχική μετάβαση των αρμοδιο-
τήτων του κοινοβουλίου στα χέρια της κυβέρνησης οδη-
γεί τελικά στην κατάλυση της προγενέστερης φιλελεύθε-
ρης δημοκρατίας. Η κοινοβουλευτική δημοκρατία μετα-
τρέπεται σε κυβερνητική δημοκρατία. Με τον τρόπο αυ-
τό πραγματοποιείται η αναπαραγωγή του κεφαλαίου ως
διακριτή σχέση που χαρακτηρίζει κατεξοχήν την αστική
κοινωνία στο σύνολο της κοινωνικής πραγματικότητας.
Η κατάρρευση του μεταπολιτευτικού πολιτικού συ-
στήματος διακυβέρνησης, η μετατόπιση του πολιτικού
φάσματος προς τα δεξιά και η κρίση πολιτικής εκπροσώ-
πησης της άρχουσας τάξης θέτουν επί τάπητος τη δημι-
ουργία ενός ισχυρού κυβερνητικού σχήματος ικανού να
εγγυηθεί την αναπαραγωγή του συστήματος σε συνθή-
κες βαθιάς κρίσης διαμέσου της συμμαχίας του μεγάλου
κεφαλαίου με τη λαϊκή συντηρητική μερίδα.
Το ιδεολόγημα της γενικής καταδίκης της βίας στο-
χεύει στην καταδίκη της βίας των καταπιεσμένων,
και στη νομιμοποίηση της βίας των καταπιεστών. Η
βία αποτελεί συστατικό στοιχείο μιας κοινωνίας που
σπαράσσεται από ταξικά συμφέροντα και αντιθέσεις.
Πολύ δε περισσότερο η άρχουσα τάξη και το κρά-
τος της είναι ο κατεξοχήν φορέας της βίας μέσα στην
αστική κοινωνία. Το καθοριστικό κριτήριο, επομέ-
νως, είναι ποια τάξη ασκεί τη βία και με ποιο σκοπό.
Η σημερινή προσπάθεια της κυβέρνησης να απο-
πολιτικοποιήσει την πολιτική βία με το προσωπείο του
«αντιφασισμού» και την παράλληλη θεωρία των «δύο
άκρων» και να καταστήσει τον ορισμό της πολιτικής αντι-
κείμενο της κρίσης του κράτους διατυπώνεται με γλαφυ-
ρό τρόπο στην εισαγγελική αγόρευση κατά τη διάρκεια
της δίκης της «17 Νοέμβρη»:
«Ενέργειες που στρέφονται κατά της αναμφισβητή-
78
ENZYMO TELIKO.indd 78
τως ισχυούσης δημοκρατίας, δεν μπορείτε να τις χαρα-
κτηρίσετε πολιτικές. Σας το απαγορεύει το Σύνταγμα και
η δημοκρατική αρχή, σας το απαγορεύει η Ιστορία». (βλ.
Πρακτικά Δίκης, σ. 211).
Στον «τρομονόμο» -βάσει του οποίου πραγματο-
ποιούνται οι σημερινές διώξεις των χρυσαυγιτών- ορίζο-
νται ως τρομοκρατικές πράξεις συγκεκριμένες ενέργειες
οι οποίες τελούνται: «με τρόπο ή σε έκταση ή υπό συν-
θήκες που είναι δυ-νατό να βλάψουν σοβαρά μια χώρα
ή έναν διεθνή οργανισμό και με σκοπό να εκφοβίσει σο-
βαρά έναν πληθυσμό ή να εξαναγκάσει παρανόμως δη-
μόσια αρχή ή διεθνή οργανισμό να εκτελέσει οποιαδή-
ποτε πράξη ή να απόσχει από αυτήν ή να βλάψει σοβα-
ρά ή να καταστρέψει τις θεμελιώδεις συνταγματικές, πο-
λι-τικές, οικονομικές δομές μιας χώρας ή ενός διεθνούς
οργανισμού».
Το σημερινό ξεκαθάρισμα λογαριασμών μεταξύ της
νεοδημοκρατικής και της χρυσαυγίτικης συμμορίας του
κεφαλαίου δεν ευνοεί άλλον από το ίδιο το κράτος.
Η ενίσχυση του κρατικού αυταρχισμού από τον όψι-
μο κυβερνητικό «αντιφασισμό» μαζί με την προπαγάν-
δα περί της καταδίκης της βίας των «δύο άκρων» ανοίγει
τον δρόμο για την σκληρή καταστολή της αριστεράς, των
εργατικών αγώνων κάθε κοινωνικής αντίστασης απένα-
ντι στην πολύμορφη καθεστωτική βία και τρομοκρατία.
Απέναντι στην ανάδειξη του κρατικού «αντιφασι-
σμού» η καθεστωτική αριστερά, με πρωταγωνιστή τον
Σύριζα, δίνει εξετάσεις νομιμοφροσύνης στην κοινοβου-
λευτική δημοκρατία και στη θεσμική νομιμότητα μπρο-
στά στην ακροδεξιά διακυβέρνηση. Αυτό ασφαλώς δεν
είναι κάτι που μας εκπλήσσει. Απεναντίας θα μας εξέ-
πληττε αν συνέβαινε το αντίθετο. Με την προσχώρη-
σή της στο «αντιφασιστικό μέτωπο» του Σαμαρά και
του Δένδια η σοσιαλδημοκρατική αριστερά δίνει τα δια-
πιστευτήριά της στο σύστημα που φιλοδοξεί να αναλά-
βει τη διακυβέρνησή του. Μόνο που η εναλλακτική λύ-
ση που έχει να καταθέσει δεν είναι παρά μια παρωχημέ-
νη επανάλειψη ενός κεϋνσιανισμού που δοκιμάστηκε τη
δεκαετία του ‘80 και δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες
ανάγκες ανασυγκρότησης του κεφαλαίου.
Σύντομα η κυβέρνηση, αφού ολοκληρώσει την κατα-
στολή των δεξιότερων αντιπάλων της, θα προχωρήσει
με πολλαπλάσια δύναμη στην πάταξη των πραγματικών
και ουσιαστικών της εχθρών, και αυτοί οι εχθροί βρίσκο-
νται μέσα στις αντιστεκόμενες ταξικές και μαχόμενες δυ-
νάμεις που αντιστέκονται στην εκδίπλωση της σύγχρο-
νης καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Σε αυτή τη μοιραία
σύγκρουση που βρίσκεται σε εξέλιξη οι δυνάμεις της ερ-
γασίας θα πρέπει να συγκροτηθούν οργανωτικά, πολιτι-
κά και ιδεολογικά αγωνιζόμενες για το δικό τους κοινωνι-
κό πρόταγμα: την κομμουνιστική χειραφέτηση.
Η Σύνταξη
Αθήνα, 20 Οκτωβρίου 2013
6/5/2014 7:04:38 μμ
ENZYMO TELIKO.indd 79 6/5/2014 7:04:38 μμ