İSTATİSTİĞE GİRİŞ – II ve

İSTATİSTİK – II DERSLERİ

5. ÜNİTE
ZAMAN SERİLERİ

Prof. Dr. Erkan OKTAY

ERZURUM, 2020
 5. BÖLÜM
ZAMAN SERİLERİ
I- KISA TEORİK BİLGİLER
Her organizasyon gelecek için planlar yapar. Gelecekte ihtiyaç duyulacak
şeylerin önceden tahmin edilmesi organizasyon için hayati öneme sahiptir. Tah-
min yapabilmek için geçmiş bilgilerden yararlanılır. Geçmişteki bilgilerin doğru
ve yeterli olması güvenilir tahminler yapmayı sağlar.
Birbiriyle ilişkili olan değişkenlerden birinin zamanı göstermesi durumun-
da eldeki seriye zaman serisi denir. İstatistik metotlar, iktisadi sahalarda çokluk-
la uygulanır. Bilhassa zaman serileri, iktisadi olayların analizinde çok yaygın şe-
kilde kullanılır. Bu analizler sayesinde, bir zaman serisindeki karakteristik hare-
ketler tayin edilebilir ve bu hareketleri ortaya çıkaran faktörler analiz edilebilir.
Bir zaman serisinde başlıca dört tip karakteristik hareket vardır: Trend,
devri hareketler, mevsimlik hareketler ve düzensiz hareketler. Bu dört hareketi
kısaca açıklayalım.
a) Trend: Trend, bir zaman serisinin ana temayülünü ifade eder. Zaman
değişkeni bağımsız değişkendir. Kartezyen koordinat sisteminde bağımsız de-
ğişken X ekseninde gösterilir. Zamana bağlı olarak değişim gösteren değişken
ise Y ekseninde gösterilir. X değerlerine karşı gelen Y değerleri işaretlendiğinde
noktalar diyagramı elde edilir. Meselâ, bir zaman serisine ait dağılma diyagra-
mında noktaların ekseriyetle bir doğru etrafında toplandığını görsek, ana tema-
yülün lineer olduğunu söyleyebiliriz. Güvenilir bir trend tahmini yapabilmek
için elimizde en az 20 yıllık veri olmalıdır.
b) Devri Hareketler: Bir zaman serisinde 5 ile 15 yıllık dönemler itiba-
riyle ortaya çıkan benzer hareketlere devri hareket denir. Devri hareketler, trend
etrafında S şeklinde yalpalanmalar gösterir. Bunun en tipik örneği, ekonomideki
refah, durgunluk, gerileme ve yeniden refaha dönüş devreleridir.
c) Mevsimlik Hareketler: Bu hareketler bir yıldan daha az bir zaman
içinde tekerrür eden benzer hareketleri ifade eder. Bir hareketin mevsimlik hare-
ket sayılabilmesi için aylık veya mevsimlik ölçümlerin yıllar itibariyle benzerlik
göstermesi gerekir. Meselâ, kış aylarında palto satışlarındaki artış ve yaz ayla-
rında meşrubat satışlarındaki hareketlenme birer mevsimlik harekettir.
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 124

d) Düzensiz Hareketler: Aniden ortaya çıkan ve önceden tahmin edilme-

si mümkün olmayan hareketlerdir. Mesela, deprem ve sel gibi olayların etkisiyle
bir anda bazı mal ve hizmet kalemlerine olan talep aşırı bir biçimde artabilir.
T = Trend,
C = Devri hareket,
S = Mevsimlik hareket,
I = Düzensiz hareketler
olmak üzere, zaman serisinde görülen hareketler,
Y = (T)(C)(S)(I)
eşitliği ile ifade edilir. Eşitliğe göre, bir zaman serisinde en uygun tahminin ya-
pılabilmesi için, önce trend belirlenir, elde edilen trend değerleri diğer üç hare-
kete ait indekslerle çarpılır. Aşağıdaki grafik bu hareketleri birbiriyle ilişkili ola-
rak göstermektedir.

Y
Devri Hareketler
Düzensiz Hareketler
Mevsimlik Hareketler

Trend

Şimdi trendin nasıl hesaplanacağını ve diğer üç harekete ait uygun indeks-

lerin nasıl bulunacaklarını sıra ile açıklamaya çalışalım.

A) TREND ÖLÇME METODLARI

Trendin bulunmasında izlenebilecek en basit metot, dağılma diyagramın-
daki noktalar arasından geçen en uygun doğruyu tahmini olarak çizmekten iba-
rettir. Bu metot pratiktir ama, güvenilir değildir.
KISA TEORİK BİLGİLER 125

1) EN KÜÇÜK KARELER METODU

Regresyon bahsinde bu metot detaylı olarak izah edilmiştir. Zaman değiş-
keni bağımsız değişkendir ve aritmetik dizi şeklinde artış gösterir. Zaman değiş-
keni serideki rakamlar toplamı 0 olacak şekilde kodlanırsa, en küçük kareler me-
toduyla kolayca trend tahmini yapılabilir. Zaman serisindeki rakam sayısı çift ise
ortadaki iki zaman değerinden küçük olanına –1, büyük olanına 1 kodu verilir ve
geriye doğru gidildikçe, –3, −5, ...., ileriye doğru gelindikçe, 3, 5, ... kodları veri-
lir. Zaman serisindeki rakam sayısı tek ise ortadaki zaman değerine, 0 kodu veri-
lirken, geriye doğru, –1, −2, .... ve ileriye doğru, 1, 2, ... kodları verilir.
Örnek: Bir uçak firmasının 1988-1997 döneminde sattığı uçak sayısı aşa-
ğıdaki gibidir.

Yıllar Satılan Uçak Sayısı

1988 300
1989 350
1990 400
1991 510
1992 561
1993 915
1994 947
1995 791
1996 1114
1997 1591

Verilere uygun lineer trend denklemini tahmin edelim. Güvenilir bir trend
hesaplayabilmek için en az 20 yıllık veriye ihtiyaç olduğunu daha önce belirt-
miştik. Bununla birlikte, izahlarda kolaylık sağlaması bakımından bu ve bundan
sonraki örneklerde trendler az sayıda veri üzerinden hesaplanacaktır.
Bağımsız değişken, yıllardır. 10 yıl üzerinden trend hesaplayacağımız için
ortadaki iki yıldan küçük olanının kodu –1, büyük olanının kodu ise 1 olur. Ya-
ni, 1992 yılına –1, 1993 yılına ise 1 kodu verilir. Geriye doğru, 1991 yılının ko-
du −3, 1990’ın kodu –5, 1989’un kodu –7 ve 1988’in kodu –9 olur. İleriye doğ-
ru, 1994 yılının kodu 3, 1995’in kodu 5 ve 1996’nın kodu 7 ve 1997’nin kodu 9
olur. Regresyon bahsinden hatırlanacağı gibi, tahmin edeceğimiz lineer regres-
yon modeli,
Y = a + bX
şeklindedir. Bu modeli tahmin edebilmek için gerekli olan normal denklem sis-
temi ise,
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 126

ΣY = na + bΣX
ΣXY = aΣX + bΣX2
şeklindedir. Toplam X değerini 0 olacak şekilde ayarladığımız için bu denklem
sistemi,
ΣY = na
ΣXY = bΣX2
haline indirgenir.
Kodlanmış X bağımsız değişkeni ve Y bağımlı değişkeni üzerinden aşağı-
daki hesaplamalar yapılır.

X Y XY X2
-9 300 -2700 81
-7 350 -2450 49
-5 400 -2000 25
-3 510 -1530 9
-1 561 -561 1
1 915 915 1
3 947 2841 9
5 791 3955 25
7 1114 7798 49
9 1591 14319 81
0 7479 20587 330

Bulduğumuz değerleri normal denklem sisteminde yerine koyduğumuzda

şu iki denklemi elde ederiz:
7479 = 10a
20587 = 330b
Birinci denklemden, a = 747.9 ve ikinci denklemden b = 62.38 bulunur.
Buna göre, uçak firmasının 1988-1997 dönemindeki uçak satışlarını yansıtan li-
neer trend denklemi, Y = 747.9 + 62.38X olarak elde edilir. Bu denklemde X
değerlerinin yerine her yılın kodu yazılırsa ilgili yılın trend değeri bulunmuş
olur.

2) YARI ORTALAMALAR METODU

Yarı ortalamalar metodu, ancak bir serinin, her biri lineer temayül göste-
ren iki eşit kısma bölünebildiği durumda kullanılabilir. Lineer dışındaki tema-
yüllerde bu metot kullanılamaz.
KISA TEORİK BİLGİLER 127

Bu metoda göre zaman serisi iki eşit kısma bölünür. Her iki serideki Y
değerlerinin ortalaması hesaplanır. Hesaplanan birinci ortalama, birinci zaman
serisinin ortasındaki yılın trend değeri; ikinci ortalama ise, ikinci zaman serisinin
tam ortasına düşen yılın trend değeridir.
Daha sonra, iki zaman serisine ait iki trend değeri arasında kaç yıl geçtiği-
ne bakılır ve iki ortalama arasındaki fark bu ortalamalar arasında geçen yıl sayı-
sına bölünerek lineer regresyon sabiti hesaplanır.
Örnek: En küçük kareler trend denklemi hesaplanırken kullanılan örnek-
teki zaman serisi,
Yıllar 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Uçak Sayısı 300 350 400 510 561 915 947 791 1114 1591
şeklinde idi. Bu örnekteki zaman serisini iki eşit kısma böldüğümüzde birinci
zaman serimiz 1988-1992 ve ikinci zaman serimiz 1993-1997 yıllarını kapsar.
Birinci zaman serisindeki 5 değeri toplayıp yıl sayısına böldüğümüzde birinci
zaman serisindeki değerlerin ortalaması, a1 = 424.2 bulunur. Aynı işlem ikinci
zaman serisi için yapıldığında ikinci zaman serisindeki değerlerin ortalaması,
a2 = 1071.6 bulunur. İki ortalama arasında 5 yıl olduğu için lineer regresyon sa-
biti,
Y − Y1 1071.6 − 424.2
b= 2 = = 129.48
5 5
olur. Böylece, 1988-1992 dönemi için regresyon denklemi,
Y = 424.2 + 129.48X
olarak belirlenir. 1993-1997 dönemi için lineer regresyon denklemi,
Y = 1071.6 + 129.48X
şeklindedir. Trend değerleri hesaplanırken her dönemdeki yıllar kendi arasında
kodlanır. Her dönemde 5 yıl olduğu için her iki dönemde de –2, −1, 0, 1, 2 kod-
ları kullanılır. Birinci dönem için hesaplanan trend denkleminde X yerine bu de-
ğerler yazılırsa 1988-1992 dönemindeki her yıla ait trend değerleri elde edilir.
İkinci dönem için hesaplanan denklemde de aynı kodlar kullanılarak bu dönemin
trend değerleri hesaplanır. 1998 yılındaki uçak satışlarını tahmin etmek için
ikinci dönem için hazırlanan trend denkleminde X yerine 3 yazılır.

3) HAREKETLİ ORTALAMA METODU

Bu metotta, ana temayülün bir denklem olarak ifade edilmesi yerine, ger-
çek değerlerin hareketli ortalamaları alınır. Böylece rakamlar diğer hareketlerden
arıtılmış olur ve trend daha açık bir şekilde ortaya çıkar. 2, 4, 6 gibi çift sayılarla
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 128

alınan hareketli ortalamalarda, hareketli ortalama, gerçek değerlerin karşısına

değil aralarına düşer. Böyle durumlarda, yeniden ikişer yıllık ortalanmış hareket-
li ortalamalar alınarak, hareketli ortalamaların, gerçek değerlerin tam karşılarına
düşmeleri sağlanır. Her bir hareketli ortalama, tekabül ettiği gerçek değerin,
trend değeri gibi işlem görür. Bu metodun en büyük dezavantajı, başta ve sonda
bir kısım trend değerinin hesaplanmasına imkân sağlamamasıdır. Bunun sonucu
olarak, bu metotla ileriye yönelik güçlü tahminler yapılamaz.
Örnek: En küçük kareler trend denklemini hesaplarken kullandığımız ör-
nek için 3’er ve 5’er yıllık hareketli ortalamaları hesaplayalım.
Üçer yıllık hareketli ortalamalarla bulacağımız ilk trend değeri, 1988,
1989 ve 1990 değerlerinin ortalamasıdır. Bu trend değeri, üç yıldan ortada olanı-
na; yani, 1989 yılına aittir. İkinci trend değeri, 1989, 1990 ve 1991 yıllarına ait
değerlerin ortalamasıdır. Bu değer, üç yıldan ortadaki; yani, 1990 yılına ait trend
değeri gibi işlem görür... Zaman serimizde bulunan 1988 ve 1997 dışındaki diğer
yıllara ait trend değerleri aynı şekilde elde edilir.
Beşer yıllık trend değerlerini hesaplarken bulacağımız ilk trend değeri,
1988, 1989, 1990, 1991 ve 1992 değerlerinin ortalamasıdır. Bu trend değeri, beş
yıldan ortada olanına; yani, 1990 yılına aittir. İkinci trend değeri, 1989, 1990,
1991, 1992 ve 1993 yıllarına ait değerlerin ortalamasıdır. Bu değer, beş yıldan
ortadaki; yani, 1991 yılına ait trend değeri gibi işlem görür... Zaman serimizde
bulunan 1988, 1989, 1996 ve 1997 dışındaki diğer yıllara ait trend değerleri de
aynı şekilde elde edilir.

Yıllar Satılan Uçak Sayısı Üç Yıllık H. Ort. Beş Yıllık H. Ort.

1988 300
1989 350 350.00
1990 400 420.00 424.2
1991 510 490.33 547.2
1992 561 662.00 666.6
1993 915 807.67 744.8
1994 947 884.33 865.6
1995 791 950.67 1071.6
1996 1114 1165.33
1997 1591

Gerçek değerlerle birlikte 3’er ve 5’er yıllık hareketli ortalamalar, (X,Y)

koordinat sisteminde aşağıdaki gibi görünür.
KISA TEORİK BİLGİLER 129

1800

1600

1400

1200

1000

800

600

400
Uçak
Uçak Sayısı
Sayýsý
200
1988 1990 1992 1994 1996 Üçer
Üçer Yıllık
Yýllýk Ort.
Ort.
1989 1991 1993 1995 1997 Beşer
Beþer Yıllık
YýllýkOrt.
Ort.

Grafikte görüldüğü üzere 5’er yıllık hareketli ortalamaların seyri trend

doğrusuna daha çok benzemektedir. Beşer yıllık hareketli ortalamalarla trend
tahmini yapılırken 1994 ve 1995 yılları için çizilen doğru, tahmini yapılacak yıla
kadar uzatılır ve buradaki Y değeri, tahmin Y değeri olarak okunur.
Üçer yıllık hareketli ortalamalarla trend tahmini yapılırken 1995 ve 1996
yılları için çizilen doğru, tahmin yapılacak yıla kadar uzatılır ve buradaki Y de-
ğeri tahmin değeri olarak okunur.

B) MEVSİMLİK HAREKETLERİ ÖLÇME METODLARI

Bazı mal ve hizmet kalemlerinin miktar ve fiyatlarında mevsimden mev-
sime düzenli değişmeler görülebilir. Bu gibi değişmelerin önceden tahmin edil-
mesi her nevi organizasyon açısından çok önemli sonuçlar doğurabilir. Şimdi ay-
lık veriler üzerinden mevsimlik hareketlerin ölçülmesini sağlayan dört metodu
inceleyeceğiz.

1) BASİT ORTALAMA METODU

Bu metoda aritmetik ortalama metodu da denir. Basit ortalama meto-
dunda ilk önce her yıl için 12 aylık değerler toplanarak 12’ye bölünür. Bu şekil-
de her yıl için aylık ortalamalar hesaplanır. İkinci safhada mevcut aylık değerler
ilgili yılın aylık ortalama değerine bölünerek yüzde ile ifade edilir. Üçüncü saf-
hada her aya ait yüzdelerin ortalaması hesaplanır. Bu ortalama ait olduğu ayın
mevsimlik indeksi olacaktır. Ancak, buna hemen karar vermeden önce 12 orta-
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 130

lamanın toplamı alınır; eğer toplam 1200 çıkarsa elde edilen nispetler mevsimlik
indeks olarak kabul edilebilir. Toplam 1200 çıkmazsa, 1200 değeri, bulunan top-
lama bölünerek bir sabit bulunur ve mevsimlik indeksler bu sabit ile çarpılarak
düzeltilmiş mevsimlik indeksler elde edilir. Mesela, mevsimlik indekslerin top-
lamı 1210 çıkmışsa, mevsimlik indekslerin her biri 1200/1210 ile çarpılarak dü-
zeltilmiş mevsimlik indeksler elde edilir. Böylece bulunacak yeni indekslerin
toplamı 1200 olur.
Örnek: Aşağıdaki tablo, 1989-1996 yılları arasında bir un fabrikasının ay-
lık üretim miktarlarını (100 ton) göstermektedir. Basit ortalama metodu kullana-
rak mevsimlik indeksleri elde edelim.

Yıl O Ş M N M H T A E E K A Top. Ort.

1989 32 28 28 25 23 21 22 24 26 27 30 31 317 26.4
1990 34 31 30 30 27 24 25 26 28 29 32 34 350 29.2
1991 35 32 30 31 29 28 30 30 31 33 35 36 380 31.7
1992 33 30 31 29 30 27 28 32 32 31 31 32 366 30.5
1993 30 28 30 28 27 26 29 29 30 31 30 30 348 29.0
1994 32 30 30 29 28 26 27 28 29 30 31 32 352 29.3
1995 33 32 31 31 30 28 29 27 31 32 30 34 368 30.7
1996 34 32 33 32 31 29 30 29 32 33 32 35 382 31.8

Önce her yıla ait 12 aylık veriler toplanır ve 12’ye bölünerek aylık ortala-
malar elde edilir. Aylık ortalamalar yukarıdaki tablonun sağ ucunda gösterilmiş-
tir.
Aylık değerler, ilgili yılın aylık ortalamasına bölünerek yüz ile çarpıldı-
ğında aşağıdaki tablo elde edilir. Meselâ, 1989 Ocak ayına karşı gelen yüzde,
(32/26.4)100 = 121.2 ve 1996 Ocak ayına karşı gelen yüzde ise (34/31.8)100 =
106.9 olarak hesaplanır.

Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 121.2 106.1 106.1 94.7 87.1 79.5 83.3 90.9 98.5 102.3 113.6 117.4
1990 116.4 106.2 102.7 102.7 92.5 82.2 85.6 89.0 95.9 99.3 109.6 116.4
1991 110.4 100.9 94.6 97.8 91.5 88.3 94.6 94.6 97.8 104.1 110.4 113.6
1992 108.2 98.4 101.6 95.1 98.4 88.5 91.8 104.9 104.9 101.6 101.6 104.9
1993 103.4 96.6 103.4 96.6 93.1 89.7 100.0 100.0 103.4 106.9 103.4 103.4
1994 109.2 102.4 102.4 99.0 95.6 88.7 92.2 95.6 99.0 102.4 105.8 109.2
1995 107.5 104.2 101.0 101.0 97.7 91.2 94.5 87.9 101.0 104.2 97.7 110.7
1996 106.9 100.6 103.8 100.6 97.5 91.2 94.3 91.2 100.6 103.8 100.6 110.1
Top 883.2 815.4 815.6 787.5 753.4 699.3 736.3 754.1 801.0 824.6 842.7 884.7
Ort. 110.4 101.9 102.0 98.4 94.2 87.4 92.0 94.3 100.1 103.1 105.3 110.6
Yukarıdaki tablonun son sırasında her aya ait yüzdelerin ortalaması göste-
rilmiştir. Bu ortalamaların toplamı 1199.7’dir. Bu sayı 1200’e çok yakın oldu-
KISA TEORİK BİLGİLER 131

ğundan düzeltme yapmaya lüzum yoktur. Dolayısıyla son sıradaki rakamlar

mevsimlik indeksi verir. 1989-1996 yılları itibariyle Ocak ayı indeksi, 110.4;
Mart ayı indeksi, 102; Ağustos ayı indeksi, 94.3 ve Aralık ayı indeksi, 110.6’dır.

2) HAREKETLİ ORTALAMAYA NİSPET METODU

Bu metotla ilk önce 12’şer aylık hareketli ortalamalar elde edilir. Bu orta-
lamalar ortadaki iki ayın ortasına düşeceği için daha sonra ikişer aylık hareketli
ortalamalar hesaplanarak ayların üzerine düşmesi sağlanır. Daha sonra, herbir
ayın değeri, karşı gelen hareketli ortalamaya bölünerek 100 ile çarpılır. Her ay
için elde edilen nispetlerin ortalaması alınarak mevsimlik indeksler bulunur. Bu
indekslerin toplamı 1200 çıkmadığı takdirde gerekli düzeltmeler yapılır.
Örnek: Basit ortalama metodunda kullandığımız örneğin verilerine döne-
lim. Bu verilere ait 12’şer aylık hareketli ortalamalar aşağıdaki gibidir.
Yıl O Ş M N H M T A E E K A
1989 26.42 26.58 26.83 27.00 27.42 27.75
1990 28.00 28.25 28.42 28.58 28.75 28.92 29.17 29.25 29.33 29.33 29.42 29.58
1991 29.92 30.33 30.67 30.92 31.25 31.50 31.67 31.50 31.33 31.42 31.25 31.33
1992 31.25 31.08 31.25 31.33 31.17 30.83 30.50 30.25 30.08 30.00 29.92 29.67
1993 29.58 29.67 29.42 29.25 29.25 29.17 29.00 29.17 29.33 29.33 29.42 29.50
1994 29.50 29.33 29.25 29.17 29.08 29.17 29.33 29.42 29.58 29.67 29.83 30.00
1995 30.17 30.33 30.25 30.42 30.58 30.50 30.67 30.75 30.75 30.92 31.00 31.08
1996 31.17 31.25 31.42 31.50 31.58 31.75 31.83

İlk hareketli ortalama 1989 yılının Haziran ve Temmuz aylarının arasına,

ikinci hareketli ortalama Temmuz ve Ağustos aylarının arasına düşmüştür. Ha-
reketli ortalamaları her ayın ortasına düşürebilmek için 12’şer aylık hareketli or-
talamaların 2’şer aylık hareketli ortalamaları alınır ve aşağıdaki tablo elde edilir.
Yıl 0 Ş M N M T HA E E K A
1989 26.50 26.71 26.92 27.21 27.59 27.88
1990 28.13 28.33 28.50 28.67 28.84 29.05 29.21 29.29 29.33 29.38 29.50 29.75
1991 30.13 30.50 30.80 31.09 31.38 31.59 31.59 31.42 31.38 31.34 31.29 31.29
1992 31.17 31.17 31.29 31.25 31.00 30.67 30.38 30.17 30.04 29.96 29.80 29.63
1993 29.63 29.55 29.34 29.25 29.21 29.09 29.09 29.25 29.33 29.38 29.46 29.50
1994 29.42 29.29 29.21 29.13 29.13 29.25 29.38 29.50 29.63 29.75 29.92 30.09
1995 30.25 30.29 30.34 30.50 30.54 30.59 30.71 30.75 30.84 30.96 31.04 31.13
1996 31.21 31.34 31.46 31.54 31.67 31.79
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 132

Aylık gözlemlerin bulunduğu tablodaki her değer yukarıdaki tabloda ken-

disine karşı gelen hareketli ortalamaya bölünerek 100 ile çarpıldığında aşağıdaki
tablo elde edilir.

Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 83.0 89.9 96.6 99.2 108.7 111.2
1990 120.9 109.4 105.3 104.6 93.6 82.6 85.6 88.8 95.5 98.7 108.5 114.3
1991 112.8 104.9 97.4 99.7 92.4 88.6 95.0 95.5 98.8 105.3 111.9 115.1
1992 105.9 96.2 99.1 92.8 96.8 88.0 92.2 106.1 106.5 103.5 104.0 108.0
1993 101.2 94.8 102.2 95.7 92.4 89.4 99.7 99.1 102.3 105.5 101.8 101.7
1994 108.8 102.4 102.7 99.6 96.1 88.9 91.9 94.9 97.9 101.0 103.6 106.3
1995 109.1 105.6 102.2 101.6 98.2 91.5 94.4 87.8 101.0 103.4 96.7 109.2
1996 108.9 102.1 104.9 101.5 97.9 91.2
Top. 767.6 715.4 713.8 695.5 667.4 620.2 641.8 662.1 698.6 716.6 735.2 765.8
Ort. 109.7 102.2 102.0 99.4 95.3 88.6 91.7 94.6 99.8 102.4 105.0 109.4

1989-1996 dönemi itibariyle her ayın toplam indeksi, indeksi hesaplanan

yıl sayısına bölündüğünde aylık ortalamalar elde edilir. Aylık ortalamalar topla-
mı 1200’e eşit çıktığından, elde edilen aylık ortalamalar 1989-1996 dönemi iti-
bariyle mevsimlik indeksleri temsil eder.

3) TRENDE NİSPET METODU

Önce her yılın aylık ortalama değerine uygun lineer trend denklemi hesap-
lanır. Elde edilen trend sabiti aylara taksim edilir. Ana temayüle göre, her ayın
alması lazım gelen trend değeri hesaplanır. Daha sonra gerçek değerler bu trend
değerine bölünerek 100 ile çarpılır. Verilen dönem için her aya ait ortalama elde
edilerek mevsimlik indeksler tespit edilir. Bu indekslerin toplamı 1200 olmadığı
takdirde gerekli düzeltme yapılır.
Gerçek değerlerin trend değerlerine bölünmesi sonucu, mevsimlik değiş-
meler, devri ve düzensiz hareketlerle karışık olarak elde edilir. Yani,
Y/T = S(C)(I)
olur. Bu yüzden trende nispet metoduyla elde edilen mevsimlik indeksler, mev-
simlik değişimin sağlam bir ölçüsü değildirler. Bu nokta, metodun önemli bir
dezavantajıdır.
Örnek: Basit ortalama metodunda kullandığımız örneğin verilerine döne-
lim. Yıllara ait aylık ortalamalar, bağımlı değişken Y ve yılların kodlanmış de-
ğerleri, bağımsız değişken X olmak üzere, Y = a + bX şeklindeki lineer trend
denkleminde yer alan a ve b sabitleri aşağıdaki gibi elde edilir.
KISA TEORİK BİLGİLER 133

Yıl X Y XY X2
1989 -7 26.4 -184.8 49
1990 -5 29.2 -146.0 25
1991 -3 31.7 -95.1 9
1992 -1 30.5 -30.5 1
1993 1 29.0 29.0 1
1994 3 29.3 87.9 9
1995 5 30.7 153.5 25
1996 7 31.8 222.6 49
Top. 238.6 36.6 168

ΣY = na ⇒ 238.6 = 8a ⇒ a ≅ 29.83
ΣXY = bΣX2 ⇒ 36.6 = 168b ⇒ b ≅ 0.22
Temel dönem, 1992’nin Aralık ayı ile 1993’ün Ocak ayı arasına tekabül
eder. Y = 29.83 + 0.22X trend denkleminde gözlendiği üzere bir yıldan diğerine
geçerken 2b kadar değişme gözlenmektedir. Yarım yıllık değişme ise 1b kadar-
dır. Altı aylık değişme, 1(0.22) olduğu için, aylık değişme, 0.22/6 ≅ 0.04 olur.
İlk trend değeri 1992’nin Aralık ayı ile 1993’ün Ocak ayı arasına tekabül eder.
Bu yüzden 15 günlük değişme (0.04/2 = 0.02) tespit edilerek 29.83 değerine ek-
lenirse 1993’ün Ocak ayına ait trend değeri hesaplanmış olur. İleriye doğru her
aya ait trend değerini hesaplamada 1993’ün Ocak ayı trend değerine 0.04 değeri
kümülatif olarak eklenir.
29.83 değerinden, 15 günlük değişmeyi ifade eden 0.02 değeri çıkarılırsa,
1992’nin Aralık ayına ait trend değeri hesaplanmış olur. Geriye gidildikçe 1992
Aralık ayı trend değerinden, 0.04 değeri kümülatif olarak çıkarılır.
Bu açıklamalara göre elde edilen aylık trend değerleri aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir.
Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 27.93 27.97 28.01 28.05 28.09 28.13 28.17 28.21 28.25 28.29 28.33 28.37
1990 28.41 28.45 28.49 28.53 28.57 28.61 28.65 28.69 28.73 28.77 28.81 28.85
1991 28.89 28.93 28.97 29.01 29.05 29.09 29.13 29.17 29.21 29.25 29.29 29.33
1992 29.37 29.41 29.45 29.49 29.53 29.57 29.61 29.65 29.69 29.73 29.77 29.81
1993 29.85 29.89 29.93 29.97 30.01 30.05 30.09 30.13 30.17 30.21 30.25 30.29
1994 30.33 30.37 30.41 30.45 30.49 30.53 30.57 30.61 30.65 30.69 30.73 30.77
1995 30.81 30.85 30.89 30.93 30.97 31.01 31.05 31.09 31.13 31.17 31.21 31.25
1996 31.29 31.33 31.37 31.41 31.45 31.49 31.53 31.57 31.61 31.65 31.69 31.73

Aylık değerler karşılarına gelen aylık trend değerlerine bölünerek 100 ile
çarpıldığında aşağıdaki tabloda elde edilir. Yıllar itibariyle her ayın ortalaması
hesaplanarak bu tabloda gösterilmiştir.
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 134

Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 114.6 100.1 100.0 89.1 81.9 74.7 78.1 85.1 92.0 95.4 105.9 109.3
1990 119.7 109.0 105.3 105.2 94.5 83.9 87.3 90.6 97.5 100.8 111.1 117.9
1991 121.1 110.6 103.6 106.9 99.8 96.3 103.0 102.8 106.1 112.8 119.5 122.7
1992 112.4 102.0 105.3 98.3 101.6 91.3 101.6 107.9 107.8 104.3 104.1 107.3
1993 100.5 93.7 100.2 93.4 90.0 86.5 96.4 96.2 99.4 102.6 99.2 99.0
1994 105.5 98.8 98.7 95.2 91.8 85.2 88.3 91.5 94.6 97.8 100.9 104.0
1995 107.1 103.7 100.4 100.2 96.9 90.3 93.4 86.8 99.6 102.7 96.1 108.8
1996 108.7 102.1 105.2 101.9 98.6 92.1 95.1 91.9 101.2 104.3 101.0 110.3
Top. 889.6 820.0 818.7 790.2 755.1 700.3 743.2 752.8 798.2 820.7 837.8 879.3
Ort. 111.2 102.5 102.3 98.8 94.4 87.5 92.9 94.1 99.8 102.6 104.7 109.9

Aylık ortalama değerlerin toplamı 1200.7 çıkmıştır. Bu değer 1200 değe-

rine çok yakın olduğu için bulunan aylık ortalama değerler mevsimlik indeksler-
dir.

4) ZİNCİRLEME NİSPET METODU

Bu metodla ilk önce her aya ait değer bir önceki ayın değerine bölünerek
100 ile çarpılır. Yıllar itibariyle, her ay için elde edilen bu yüzdelerin ortalaması
veya medyanı alınarak mevsimlik indeksler elde edilir. Bu indeksler, her ayı bir
önceki ayın yüzdesi olarak ifade ettiğinden bunların daha anlamlı hale getirile-
bilmesi için bütün ayların belli bir ayın (meselâ, Ocak ayının) yüzdesi olarak
ifade edilmesi yoluna gidilir. Bunun için Ocak ayı 100 kabul edilir, Şubat ayı za-
ten Ocak ayının yüzdesi olarak ifade edilmiş bulunduğundan aynen kalır. Mart
ayının Ocak ayına göre ifade edilmesi için, Marta ait yüzde Şubat ayının düzel-
tilmiş yüzdesiyle çarpılır. Aynı şekilde Nisan ayının yüzdesi de Mart ayının dü-
zeltilmiş yüzdesiyle çarpılır.
Düzeltme sonunda, ikinci Ocak için bulacağımız yüzde ile birinci Ocak
değeri arasında bir fark çıkacaktır. Bu fark trendin tesiriyle ortaya çıkmıştır. Söz
konusu farkın 1/12’si Şubattan, 2/12’si Marttan,... çıkarılarak indeks, trendin te-
sirinden kurtarılır.
Örnek: Basit ortalama metodunda kullandığımız örneğin verilerine döne-
lim. Bu verilere dayalı olarak zincirleme nispet metodu ile mevsimlik indeksleri
hesaplayalım. Her ayın değeri kendisinden bir önceki ayın değerine bölünerek
100 ile çarpıldığında aşağıdaki zincirleme nispetler elde edilir. Verilen yıllar iti-
bariyle aylık ortalamalar da aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
KISA TEORİK BİLGİLER 135

Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 87.5 100.0 89.3 92.0 91.3 104.8 109.1 108.3 103.8 111.1 103.3
1990 109.7 91.2 96.8 100.0 90.0 88.9 104.2 104.0 107.7 103.6 110.3 106.3
1991 102.9 91.4 93.8 103.3 93.5 96.6 107.1 100.0 103.3 106.5 106.1 102.9
1992 91.7 90.9 103.3 93.5 103.4 90.0 103.7 114.3 100.0 96.9 100.0 103.2
1993 93.8 93.3 107.1 93.3 96.4 96.3 111.5 100.0 103.4 103.3 96.8 100.0
1994 106.7 93.8 100.0 96.7 96.6 92.9 103.8 103.7 103.6 103.4 103.3 103.2
1995 103.1 97.0 96.9 100.0 96.8 93.3 103.6 93.1 114.8 103.2 93.8 113.3
1996 100.0 94.1 103.1 97.0 96.9 93.5 103.4 96.7 110.3 103.1 97.0 109.4
Top. 707.9 739.2 801.0 773.1 765.6 742.8 842.1 820.9 851.4 823.8 818.4 841.6
Ort. 101.1 92.4 100.1 96.6 95.7 92.9 105.3 102.6 106.4 103.0 102.3 105.2

Ocak ayına ait ortalama nispet 100 kabul edildiğinde, Şubat ayı indeksi,
92.4’ün %100 kadar; yani, 92.4’tür. Mart ayı indeksi, 100.1’in %92.4’ü kadar;
yani, 92.5’tir. Nisan ayı indeksi 96.6’nın %92.5’i kadar; yani, 89.4’tür. Mayıs
ayı indeksi, 95.7’nin %89.4’ü kadar; yani, 85.6’dır. Haziran ayı indeksi, 92.9’un
%85.6’sı kadar; yani, 79.5’tir. Temmuz ayı indeksi, 105.3’ün %79.5’i kadar; ya-
ni, 83.7’dir. Ağustos ayı indeksi, 102.6’nın %83.7’si kadar; yani, 85.9’dur. Eylül
ayı indeksi, 106.4’ün %85.9’u kadar; yani, 91.4’tür. Ekim ayı indeksi, 103.0’ın
%91.4’ü kadar; yani, 94.1’dir. Kasım ayı indeksi, 102.3’ün %94.1’i kadar; yani,
96.3’tür. Aralık ayı indeksi, 105.2’nin %96.3’ü kadar; yani, 101.3’tür. Nihayet
ikinci Ocak ayı indeksi, 101.1’in %101.3’ü kadar; yani, 102.4’tür. Böylece elde
edilen aylık zincirleme nispetler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A O
Zin. Nis. 100.0 92.4 92.5 89.4 85.6 79.5 83.7 85.9 91.4 94.1 96.3 101.3 102.4

Trendin tesiriyle ikinci Ocak ayı nisbeti 102.4 çıkmıştır. İki Ocak ayı in-
deksi arasındaki fark %2.4’tür. İki Ocak ayı arasındaki farkı yok etmek için, i-
kinci Ocak ayı indeksinden (12/12)2.4’ün, Aralık ayı indeksinden (11/12)2.4’ün,
Kasım ayı indeksinden (10/12)2.4’ün, .... Şubat ayı indeksinden (1/12)2.4’ün çı-
karılması gerekir. Elde edilen sonuçlar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A
Ort. 100.0 92.2 92.1 88.8 84.8 78.5 82.5 84.5 89.8 92.3 94.3 99.1

Aylık ortalama değerlerin toplamı 1078.9 çıkmıştır. Bu değer 1200 değe-

rinden küçüktür. Düzeltme faktörü 1200/1078.9 = 1.11’dir. Bu faktör ile ortala-
ma aylık değerler çarpıldığında düzeltilmiş mevsimlik indeksler aşağıdaki gibi
hesaplanır.
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 136

Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A
Ort. 111.0 102.3 102.2 98.6 94.1 87.1 91.6 93.8 99.7 102.5 104.7 110.0

Düzeltilmiş aylık ortalamaların toplamı 1200’e yakın bir değerdir. Elde

edilen bu değerler zincirleme nispet yoluyla hesaplanan mevsimlik indekslerdir.

C) DEVRİ VE DÜZENSİZ HAREKETLERİN ÖLÇÜLMESİ

Gerçekleşen aylık değerler kendilerine karşı gelen mevsimlik indekslere
bölündüğünde elde edilen veriler mevsimlik değişimden arındırılmış olur. Mev-
simlik değişimden arındırılmış veriler kendilerine karşı gelen trend değerlerine
bölünerek trend tesirinden de arındırılır. Daha sonra uygun birkaç aylık hareketli
ortalamalar hesaplanarak düzensiz değişmeler de yok edilebilir. Sonuçta elde
edilen veriler orta vadede S şeklinde yalpalanmalar gösterirse mevsimlik indeks-
lere benzer devri indeksler hesaplanabilir.

D) TREND MODELİNDE OTOKORELASYON VE TESTİ

Zaman serisinde müşahede edilen her değer için kod değerleri kullanılarak
tahmini Y değerleri hesaplanabilir. Müşahede edilen Y değerleri ile trend denk-
lemi yardımıyla hesaplanan tahmini Y değerleri arasındaki farka artık değer
veya hata terimi denir. Gerçek ve tahmini Y değerleri arasındaki farkın sıfır et-
rafında tesadüfi dağılım göstermesi durumunda tahmin edilen trend denklemine
güvenilebilir ve tahmin edilecek yılın kodu kullanılarak ileriye veya geriye dö-
nük tahminler yapılabilir.
Hata terimlerinin dağılımı tesadüfilikten uzaklaşıp belirli bir yönde eğilim
gösterirse otokorelasyondan bahsedilir. Genelde küçük hata teriminin peşine kü-
çük hata terimi gelirse veya genelde büyük hata teriminin peşine büyük hata te-
rimi gelirse pozitif otokorelasyondan bahsedilir. Sıfırdan küçük hata terimleri
küçük hata terimleridir. Sıfırdan büyük hata terimleri ise büyük hata terimleridir.
Öte yandan, genelde büyük hata teriminin peşine küçük hata terimi gelirse nega-
tif otokorelasyondan bahsedilir. Bir zaman serisinde otokorelasyonun olup ol-
madığına karar verilirken Durbin-Watson testinden yararlanılır. Bu testin pa-
rametrik olmayan karşılığı dizi sayıları testidir. Bu test, Parametrik Olmayan İs-
tatistik Teknikler bölümünde incelenmiştir.
Durbin-Watson test istatistiği,
KISA TEORİK BİLGİLER 137

∑ (e
t =2
t − e t −1 )
2

d= n

∑e
t =1
2
t

formülü ile hesaplanır. t zamanında gözlenen Y değerinden, trend formülü ile el-
de edilen tahmini Y değerini çıkararak et değerini elde ederiz.
İki yönlü testte, “H0: Pozitif veya negatif otokorelasyon yoktur.” hipo-
tezine karşı, “H1: Pozitif veya negatif otokorelasyon mevcuttur.” hipotezi test
edilir. Verilen α değerini ikiye bölerek elde edeceğimiz önem seviyesi (α/2),
trend denklemindeki açıklayıcı değişken sayısı (m) ve üzerinden trend he-
saplanan yıl sayısı (n)’e göre Tablo 10’dan, dL ve dU değerlerini okuruz. d < dL
veya d > 4 – dL olursa, H0 hipotezini reddederiz. dU < d < 4 – dU olursa, H0 hipo-
tezini kabul ederiz. dL ≤ d ≤ dU veya 4 – dU ≤ d ≤ 4 – dL olursa, karar veremeyiz.
İki tür tek yönlü test yapılabilir. Birincisinde, “H0: Pozitif otokorelasyon
yoktur.” hipotezine karşı, “H1: Pozitif otokorelasyon vardır.” hipotezi test edilir.
Verilen α hatası, açıklayıcı değişken sayısı, m ve trende konu olan yıl sayısı, n’e
göre Tablo 10’dan dL ve dU değerleri okunur. d < dL olursa, H0 hipotezini redde-
deriz. d > dU olursa H0 hipotezini kabul ederiz. Eğer, dL ≤ d ≤ dU olursa, karar
veremeyiz.
İkinci tip tek yönlü test yapılırken, “H0: Negatif otokorelasyon yoktur.”
hipotezine karşı, “H1: Negatif otokorelasyon vardır.” hipotezi test edilir. Verilen
α hatası, açıklayıcı değişken sayısı, m ve trende konu olan yıl sayısı, n’e göre
Tablo 10’dan dL ve dU değerleri okunur. d > 4 − dL olursa, H0 hipotezini redde-
deriz. d < 4 − dU olursa H0 hipotezini kabul ederiz. 4 – dU ≤ d ≤ 4 – dL olursa,
herhangi bir karar veremeyiz.
Genel kabul planı aşağıdaki gibidir.

Pozitif Karar Otokorelasyon Karar Negatif

Otokorelasyon Verilemez Yoktur Verilemez Otokorelasyon

0 dL dU 2 4 − dU 4 − dL 4

Örnek: En küçük kareler metodu ile trendin hesaplanışı konusunda verdi-

ğimiz örneğin verilerinden yararlanarak, tahmin edilen lineer trend modelinin
pozitif otokorelasyondan etkilenip etkilenmediğini %5 önem seviyesinde test
edelim. Söz konusu örneğin verileri,
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 138

Yıllar Satılan Uçak Sayısı

1988 300
1989 350
1990 400
1991 510
1992 561
1993 915
1994 947
1995 791
1996 1114
1997 1591

şeklinde idi ve bu veriler için Ŷ = 747.9 + 62.38X şeklinde lineer trend modeli
tahmin edilmişti. Öncelikle bu modelde, X değerinin yerine ilgili yılın kodu ya-
zılarak bu yıla ait Ŷ değerleri aşağıdaki gibi hesaplanır.

t Yt Ŷt
1988 300 186.48
1989 350 311.24
1990 400 436.00
1991 510 560.76
1992 561 685.52
1993 915 810.28
1994 947 935.04
1995 791 1059.80
1996 1114 1184.56
1997 1591 1309.32
Lineer trend denkleminde, m = 1 açıklayıcı değişken vardır. Trend denk-
lemi 10 yıllık veriler üzerinden tahmin edildiği için, n = 10’dur. α = 0.05, m = 1
ve n = 10 değerlerine göre Tablo 10’dan, dL = 0.879 ve dU = 1.320 bulunur.
Herbir yılın Y değerinden Ŷ değerleri çıkarılarak et değerleri hesaplanır.
et değerlerinin toplamı 0 olmalıdır. Daha sonra bu değerlerden hareketle et – et-1
değerleri ve (et – et-1)2 değerleri ile e 2t değerleri hesaplanır. Eldeki verilerden ya-
rarlanarak aşağıdaki hesaplamalar yapılmıştır.
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 139

t et e t − e t −1 (e t − e t −1 ) 2 e t2
1988 113.52 12886.79
1989 38.76 -74.76 5589.06 1502.34
1990 -36.00 -74.76 5589.06 1296.00
1991 -50.76 -14.76 217.86 2576.58
1992 -124.52 -73.76 5440.54 15505.23
1993 104.72 229.24 52550.98 10966.28
1994 11.96 -92.76 8604.42 143.04
1995 -268.80 -280.76 78826.18 72253.44
1996 -70.56 198.24 39299.10 4978.71
1997 281.68 352.24 124073.02 79343.62
Top. 0 320190.22 201452.53

Test istatistiği,
320190.22
d= = 1.589
201452.53
olarak hesaplanır.
d > dU olduğu için, %5 önem seviyesinde H0 hipotezini kabul ederek line-
er trend denkleminin pozitif otokorelasyondan etkilenmediğine karar veririz.

II- ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER

A) TREND HESAPLAMA METODLARI
1) Aşağıdaki tablo, bir ülkenin 1978-1985 yıllarındaki aylık ortalama de-
mir üretimini (milyon ton) göstermektedir.

Yıllar 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

Demir Üretimi 44 58 63 79 84 87 90 91

Buna göre,
a) En küçük kareler metoduyla,
b) Yarı ortalamalar metoduyla,
c) 3’er yıllık hareketli ortalama metoduyla trend tahmini yapınız.
Çözüm:
a) Y = a + bX şeklindeki lineer trend denklemindeki a ve b sabitlerini elde
edebilmek için yılları kodlamamız gerekir. Yıl sayısı çift olduğu için ortadaki iki
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 140

yıldan küçük olana –1, büyüğüne 1 kodu verilir. Geriye doğru gidildikçe kodları
ikişer ikişer azaltırız ve ileriye doğru geldikçe ikişer ikişer artırırız. Kodlanmış X
değerleri kullanılarak aşağıdaki hesaplamalar yapılır.

X Y XY X2
-7 44 -308 49
-5 58 -290 25
-3 63 -189 9
-1 79 -79 1
1 84 84 1
3 87 261 9
5 90 450 25
7 91 637 49
0 596 566 168

ΣY = na ⇒ 596 = 8a ⇒ a = 74.5
ΣXY = bΣX2 ⇒ 566 = 168b ⇒ b = 3.37
Lineer trend denklemi, Y = 74.5 + 3.37X olarak elde edilir. Yıllara ait
kodlar kullanılarak söz konusu dönem için aşağıdaki trend değerleri hesaplanır.

Yıllar 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

Trend D. 50.91 57.65 64.39 71.13 77.87 84.61 91.35 98.09

1986 yılına ilişkin tahmin yaparken gidişata göre bu yılın alması gereken
kod (9), trend denkleminde X’in yerine yazılır. Bu şekilde 1986 yılı demir üre-
timi, 104.83 olarak tahmin edilir.
b) Yılları iki döneme ayırdığımızda birinci dönemin ortalaması, Y1 = 61
ve ikinci dönemin ortalaması, Y2 = 88 olur. Birinci dönemin orta noktası 1979
ile 1980 arasında iken, ikinci dönemin orta noktası 1983 ile 1984 arasındadır.
Lineer regresyon doğrusunun eğimi,
Y2 − Y1 88 − 61
b= = = 6.75
İki dönem arasında geçen yıl sayısı 4
olur. Birinci dönemin orta değeri birinci trend denkleminin sabiti iken ikinci dö-
nemin orta değeri ikinci trend denkleminin sabitidir. Bu şekilde birinci trend
denklemi, Y1 = 61 + 6.75X ve ikinci trend denklemi, Y2 = 88 + 6.75X olur. Bu
trend denklemlerinden hareketle söz konusu dönem için trend değerleri hesapla-
nabilir. Birinci dönemde temel değer iki yılın arasına düşmüştür. Yıl başına kod
1 olduğu için 1980’e ait trend değerini bulabilmek için 0.5 ve 1979 yılına ait
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 141

trend değerini hesaplayabilmek için –0.5 kodu gereklidir. Buna göre 1981 yılının
kodu 1.5 ve 1978 yılının kodu –1.5 olur. Birinci dönem için hesaplanan trend
denkleminde bu kodlar yazılarak ilgili yıllar için trend değerleri hesaplanır. Aynı
düşünüşle ikinci dönemdeki yıllar da kodlanarak ikinci dönem için geçerli olan
denklemde bu kodlar kullanılarak trend değerleri aşağıdaki tablodaki gibi hesap-
lanır.

Yıllar 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

Trend D. 50.875 57.625 64.375 71.125 77.875 84.625 91.375 98.125

1986 yılına ilişkin tahmin yapılırken ikinci dönem için hazırlanan formül-
de 1986 yılının alması gereken kodu yazarız. 1986 yılının alması gereken kod
1985 yılının kodundan bir fazladır. Bu şekilde 1986 yılı demir üretimi tahmini
104.875 olur.
c) 3’er yıllık hareketli ortalamalar tespit edilirken birbirini takip eden üç
yılın ortalaması alınır ve ortadaki yılın trend değeri olarak kaydedilir. 1978, 1979
ve 1980 yıllarına ait değerlerin ortalaması, 1979 yılının trend değeridir. Sonra
1979, 1980 ve 1981 yıllarına ait değerlerin ortalaması alınarak 1980 yılının trend
değeri olarak kaydedilir. Böylece elde edilen trend değerleri aşağıdaki gibi olur.

Yıllar 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

Trend D. 55.00 66.67 75.33 83.33 87.00 89.33

Yatay eksende yıllar, dikey eksende trend değerleri olmak üzere noktalar
diyagramı teşkil edilirse, 1983 ile 1984 yılı trend değerlerini birleştiren doğru
ileriye doğru uzatılarak 1985 ve 1986 yılına ait trend değerleri tespit edilebilir.
Bununla birlikte yapılan tahmin sağlıksız olur.
2) Aşağıdaki veriler bir ülkenin son 10 yılındaki enflasyon seyrini (%)
göstermektedir.

Yıllar 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Enflasyon 44 42 30 28 27 25 26 24 22 20

Buna verilere göre,

a) En küçük kareler metoduyla,
b) Yarı ortalamalar metoduyla,
c) 5’er yıllık hareketli ortalama metoduyla trend tahmini yapınız.
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 142

Çözüm:
a) Y = a + bX şeklindeki lineer trend denklemi yardımıyla trend değerleri-
ni hesaplayalım. Kodlanmış X değerleri kullanılarak aşağıdaki hesaplamalar ya-
pılır.

X Y XY X2
-9 44 -396 81
-7 42 -294 49
-5 30 -150 25
-3 28 -84 9
-1 27 -27 1
1 25 25 1
3 26 78 9
5 24 120 25
7 22 154 49
9 20 180 81
0 288 -394 330

ΣY = na ⇒ 288 = 10a ⇒ a = 28.8

ΣXY = bΣX2 ⇒ −394 = 330b ⇒ b = −1.19
Lineer trend denklemi, Y = 28.8 – 1.19X şeklindedir. Yıllara ait kodlar
kullanılarak söz konusu dönem için trend değerleri aşağıdaki gibi hesaplanır.
Yıllar 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Trend D. 39.51 37.13 34.75 32.37 29.99 27.61 25.23 22.85 20.47 18.09

1998 yılına ilişkin tahmin yaparken gidişata göre bu yılın alması gereken
kod (11), trend denkleminde X’in yerine yazılır. Bu şekilde 1998 yılı enflasyonu
%15.71 olarak tahmin edilir.
b) Yılları birbirine eşit iki döneme ayırdığımızda birinci dönemin ortala-
ması, Y1 = 34.2 ve ikinci dönemin ortalaması, Y2 = 23.4 olur. Birinci dönemin
orta noktası 1990 iken, ikinci dönemin orta noktası 1995 yılıdır. 1990’dan
1995’e kadar 5 yıl geçmiştir. Lineer regresyon doğrusunun eğimi,
Y2 − Y1 23.4 − 34.2
b= = = −2.16
1990 ile 1995 arasındaki yıl sayısı 5
olur. Birinci dönemin orta değeri birinci trend denkleminin sabiti iken ikinci dö-
nemin orta değeri ikinci trend denkleminin sabitidir. Birinci trend denklemi, Y1
= 34.2 – 2.16X ve ikinci trend denklemi, Y2 = 23.4 – 2.16X olarak elde edilir.
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 143

Bu trend denklemlerinden hareketle söz konusu dönem için trend değerleri he-
saplanabilir. Her iki dönemde ortadaki yılların kodu sıfırdır. Temel dönemden
ileriye doğru gelindikçe kodlar 1’er puan artarken geriye doğru gidildikçe 1’er
puan küçülür. Her iki dönemde öndeki yıldan sondaki yıla doğru ilerledikçe, −2,
-1, 0, 1, 2 kodları kullanılır. Bu kodlar kullanılarak hesaplanan trend değerleri
aşağıdaki gibidir.
Yıllar 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Trend D. 38.52 36.36 34.20 32.04 29.88 27.72 25.56 23.40 21.24 19.08
1998 yılına ilişkin tahmin yapılırken ikinci dönem için hazırlanan formül-
de 1998 yılının alması gereken kodu yazarız. 1998 yılının alması gereken kod
1997 yılının kodundan bir fazladır. Bu şekilde 1998 yılı enflasyonu %16.92 ola-
rak tahmin edilir.
c) 5’er yıllık hareketli ortalamalar tespit edilirken birbirini takip eden beş
yılın ortalaması alınarak ortadaki yılın trend değeri olarak kaydedilir. 1988,
1989, 1990, 1991 ve 1992 yıllarına ait değerlerin ortalaması 1990 yılının trend
değeridir. 1989, 1990, 1991, 1992 ve 1993 yıllarına ait değerlerin ortalaması da
1991 yılının trend değeridir. Böylece elde edilen trend değerleri aşağıdaki gibi
olur.
Yıllar 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Trend D. 34.2 30.4 27.2 26.0 24.8 23.4
Yatay eksende yıllar, dikey eksende trend değerleri olmak üzere noktalar
diyagramı teşkil edilirse, 1994 ile 1995 yılı trend değerlerini birleştiren doğru
ileriye doğru uzatılarak 1996, 1997 ve 1998 yılına ait trend değerleri tespit edi-
lebilir.

B) MEVSİMLİK HAREKETLERİ ÖLÇME METODLARI

1) Aşağıdaki tablo, bir ülkede 1989-1996 yılları itibariyle, cadde ve kara-
yolu ışıklandırılması için sarf edilen aylık elektrik gücünü (yüzbin kilowatt saat)
göstermektedir.
Yıl O Ş M N M H T A E E K A
1989 318 281 278 250 231 216 223 245 269 302 325 347
1990 342 309 299 268 249 236 242 262 288 321 342 364
1991 367 328 320 287 269 251 259 284 309 345 367 394
1992 392 349 342 311 290 273 282 305 328 364 389 417
1993 420 378 370 334 314 296 305 330 356 396 422 452
1994 453 412 398 362 341 322 335 359 392 427 454 483
1995 487 440 429 393 370 347 357 388 415 457 491 516
1996 529 477 463 423 398 380 389 419 448 493 526 560
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 144

Bu veriler için;
a) Basit ortalama metodu,
b) Hareketli ortalamaya nispet metodu
c) Trende nispet metodu,
d) Zincirleme nispet metodu ile mevsimlik indeksleri hesaplayınız.
Çözüm:
a) Önce her yıla ait aylık ortalamalar bulunur. Meselâ, 1989 yılının verile-
ri toplanır 12’ye bölünürse 1989 yılına ait aylık ortalama elde edilmiş olur. Bu
ortalamalar aşağıda gösterilmiştir.

Yıllar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

Aylık Ort. 273.7 293.5 315.0 336.8 364.4 394.9 424.2 458.7

Bir yıl içerisindeki aylık değerlerin o yılın aylık ortalamasına bölünmesiy-

le aşağıdaki tablo hazırlanmıştır. Tabloda yıllar itibariyle her ayın toplam indeksi
ve toplam indeksleri yıl sayısına bölerek aylık mevsimlik indeksler hesaplanmış-
tır.
Yıl O Ş M N M H T A E E K A
1989 116.2 102.7 101.6 91.3 84.4 78.9 81.5 89.5 98.3 110.3 118.7 126.8
1990 116.5 105.3 101.9 91.3 84.8 80.4 82.5 89.3 98.1 109.4 116.5 124.0
1991 116.5 104.1 101.6 91.1 85.4 79.7 82.2 90.2 98.1 109.5 116.5 125.1
1992 116.4 103.6 101.5 92.3 86.1 81.1 83.7 90.6 97.4 108.1 115.5 123.8
1993 115.3 103.7 101.5 91.7 86.2 81.2 83.7 90.6 97.7 108.7 115.8 124.0
1994 114.7 104.4 100.8 91.7 86.4 81.6 84.9 90.6 99.3 108.2 115.0 122.3
1995 114.8 103.7 101.1 92.6 87.2 81.8 84.2 91.5 97.8 107.7 115.7 121.6
1996 115.3 104.0 100.9 92.2 86.8 82.8 84.8 91.3 97.7 107.5 114.7 122.1
Top. 925.7 831.5 810.9 734.2 687.3 647.5 667.5 723.9 784.4 869.4 928.4 989.9
Ort. 115.7 103.9 101.4 91.8 85.9 80.9 83.4 90.5 98.1 108.7 116.1 123.7

b) 12’şer aylık hareketli ortalamalar aşağıdaki gibi hesaplanır.

Yıl O Ş M N M H T A E E K A
1989 273.75 275.75 278.08 279.83 281.33 282.83
1990 284.50 286.08 287.50 289.08 290.67 292.08 293.50 295.56 297.17 298.92 300.50 302.17
1991 303.42 304.83 306.67 308.42 310.42 312.50 315.00 317.08 318.83 320.67 322.67 324.42
1992 326.25 328.17 329.92 331.50 333.08 333.17 335.08 337.42 339.83 342.17 344.08 346.08
1993 348.00 349.92 352.00 354.33 357.00 361.50 364.42 367.17 370.00 372.33 374.66 376.92
1994 379.08 381.58 384.00 387.00 389.58 392.25 394.83 397.67 400.00 402.58 405.17 407.58
1995 409.67 411.50 413.92 415.83 418.33 421.42 424.17 427.67 430.75 433.58 436.08 438.42
1996 441.17 443.83 446.42 449.17 452.17 455.08 458.75

İlk hareketli ortalama 1989 yılının Haziran ve Temmuz aylarının arasına,

ikinci hareketli ortalama Temmuz ve Ağustos aylarının arasına düşmüştür... Ha-
reketli ortalamaları her ayın ortasına düşürebilmek için 12’şer aylık hareketli or-
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 145

talamaların da 2’şer aylık hareketli ortalamaları alınır. Bu şekilde aşağıdaki tablo

elde edilir.
Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 274.75 276.92 278.96 280.58 282.08 283.67
1990 285.29 286.79 288.29 289.88 291.38 292.79 294.53 296.37 298.05 299.71 301.34 302.80
1991 304.13 305.75 307.55 309.42 311.46 313.75 316.04 317.96 319.75 321.67 323.55 325.34
1992 327.21 329.05 330.71 332.29 333.13 334.13 336.25 338.63 341.00 343.13 345.08 347.04
1993 348.96 350.96 353.17 355.67 359.25 362.96 365.80 368.59 371.17 373.50 375.79 378.00
1994 380.33 382.79 385.50 388.29 390.92 393.54 396.25 398.84 401.29 403.88 406.38 408.63
1995 410.59 412.71 414.88 417.08 419.88 422.80 425.92 429.21 432.17 434.83 437.25 439.80
1996 442.50 445.13 447.80 450.67 453.63 456.92

Aylık gözlemlerin bulunduğu tablodaki her değer yukarıdaki tabloda ken-

disine karşı gelen hareketli ortalamaya bölünerek 100 ile çarpıldığında aşağıdaki
tablo elde edilir.
Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 81.16 88.47 96.43 107.63 115.22 122.33
1990 119.88 107.74 103.72 92.45 85.45 80.60 82.16 88.40 96.63 107.10 113.49 120.21
1991 120.67 107.28 104.05 92.75 86.37 80.00 81.95 89.32 96.64 107.25 113.43 121.10
1992 119.80 106.06 103.41 93.59 87.05 81.70 83.87 90.07 96.19 106.08 106.64 120.16
1993 120.36 107.70 104.77 93.91 87.40 81.55 83.34 89.53 95.91 106.02 112.30 119.58
1994 119.11 107.63 103.24 93.23 87.23 81.82 84.54 90.01 97.68 105.72 111.72 118.20
1995 118.61 106.61 103.40 94.22 88.12 82.07 83.82 90.40 96.03 105.10 112.29 117.33
1996 119.55 107.16 103.39 93.86 87.74 83.17
Top. 837.98 750.18 725.98 654.01 609.36 570.91 580.84 626.20 675.51 744.90 785.09 838.91
Ort. 119.71 107.17 103.71 93.43 87.05 81.56 82.98 89.46 96.50 106.41 112.16 119.84

1989-1996 dönemi itibariyle her ayın toplam indeksi, indeksi hesaplanan

yıl sayısına bölündüğünde aylık ortalamalar elde edilir. Aylık ortalamalar topla-
mı normal değer olan 1200’e eşittir. Bu yüzden elde edilen aylık ortalamalar,
1989-1996 dönemi itibariyle mevsimlik indeksleri temsil eder.
c) Yıl sayısı çift olduğu için kodlama (-7, -5, -3, -1, 1, 3, 5, 7) şeklinde
yapılır. Bu kod değerlerine X ve her bir yıl için aylık ortalama değerlere Y der-
sek, aşağıdaki hesaplamaları yaparız.
Yıl X Y XY X2
1989 -7 273.7 -1915.9 49
1990 -5 293.5 -1467.5 25
1991 -3 315.0 -945.0 9
1992 -1 336.8 -336.8 1
1993 1 364.4 364.4 1
1994 3 394.9 1184.7 9
1995 5 424.2 2121.0 25
1996 7 458.7 3210.9 49
2861.2 2215.8 168
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 146

ΣY = na ⇒ 2861.2 = 8a ⇒ a ≅ 357.6
ΣXY = bΣX2 ⇒ 2215.8 = 168b ⇒ b ≅ 13.189
Temel dönem 1992’nin Aralık ayı ile 1993’ün Ocak ayı arasına tekabül
eder. Y = 357.6 + 13.189X trend denkleminde görüldüğü gibi bir yıldan diğerine
geçerken 2b kadar değişme gözlenmektedir. Altı aylık değişme ise 1b kadardır.
Altı aylık değişme, 1(13.189) olduğu için, aylık değişme, 13.189/6 ≅ 2.2 olur.
İlk trend değeri, 1992’nin Aralık ayı ile 1993’ün Ocak ayı arasına tekabül eder.
Bu yüzden 15 günlük değişme (2.2/2 = 1.1) tespit edilerek 357.6 değerine ekle-
nirse 1993’ün Ocak ayına ait trend değeri hesaplanmış olur. İleriye doğru gel-
dikçe her aya ait trend değerini hesaplamada 1993’ün Ocak ayı trend değerine
2.2 değeri kümülatif olarak eklenir. Geriye gidildikçe 1993 Ocak ayı trend değe-
rinden, 2.2 değeri kümülatif olarak çıkarılır. Bu açıklamalara göre elde edilen
aylık trend değerleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 253.1 255.3 257.5 259.7 261.9 264.1 266.3 268.5 270.7 272.9 275.1 277.3
1990 279.5 281.7 283.9 286.1 288.3 290.5 292.7 294.9 297.1 299.3 301.5 303.7
1991 305.9 308.1 310.3 312.5 314.7 316.9 319.1 321.3 323.5 325.7 327.9 330.1
1992 332.3 334.5 336.7 338.9 341.1 343.3 345.5 347.7 349.9 352.1 354.3 356.5
1993 358.7 360.9 363.1 365.3 367.5 369.7 371.9 374.1 376.3 378.5 380.7 372.9
1994 385.1 387.3 889.5 391.7 393.9 396.1 398.3 400.5 402.7 404.9 407.1 409.3
1995 411.5 413.7 415.9 418.1 420.3 422.5 224.7 426.9 429.1 431.3 433.5 435.7
1996 437.9 440.1 442.3 44.5 446.7 448.9 451.1 453.3 455.5 457.7 459.9 462.1

Her aylık değer kendisine karşı gelen aylık trend değerine bölünerek 100
ile çarpıldığında elde edilen oranlar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Bu tabloda
yıllar itibariyle her ayın ortalaması hesaplanarak mevsimlik indeksler hesaplan-
mıştır.

Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 125.6 110.1 108.0 96.3 88.2 81.8 83.7 91.2 99.4 110.7 118.1 125.1
1990 122.4 110.0 105.3 93.7 86.4 81.2 82.7 88.8 96.9 107.3 113.4 119.9
1991 120.0 106.5 103.1 91.8 85.5 79.2 81.2 88.4 95.5 105.9 111.9 119.4
1992 118.0 104.3 101.6 91.8 85.0 79.5 81.6 87.7 93.7 103.4 109.8 117.0
1993 117.1 104.7 101.9 91.4 85.4 80.1 82.0 88.2 94.6 104.6 110.8 118.0
1994 117.6 106.4 102.2 92.4 86.6 81.3 84.1 89.6 97.3 105.5 111.5 118.0
1995 118.3 106.4 103.1 94.0 88.0 82.1 84.1 90.9 96.7 106.0 113.3 118.4
1996 120.8 108.4 104.7 95.2 89.1 84.7 86.2 92.4 98.4 107.7 114.4 121.2
Top. 959.8 856.8 829.9 746.6 694.2 649.9 665.6 717.2 772.5 851.1 903.2 957.0
Ort. 120.0 107.1 103.7 93.3 86.8 81.2 83.2 89.7 96.6 106.4 112.9 119.6
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 147

d) Zincirleme nispet metodunda, her ayın değerini bir önceki ayın yüzdesi
olarak ifade ederiz. Bu yüzdelere zincirleme nispetler denilir.

Yıl 0 Ş M N M H T A E E K A
1989 88.4 98.9 98.9 92.4 93.5 103.2 109.9 109.8 112.3 107.6 106.8
1990 98.6 90.4 96.8 89.6 92.2 94.8 102.5 108.3 109.9 111.5 106.5 106.4
1991 100.8 89.4 97.6 89.7 93.7 93.3 103.2 109.7 108.8 111.7 106.4 107.4
1992 99.5 89.0 98.0 90.9 93.2 94.1 103.3 108.2 107.5 111.0 106.9 107.2
1993 100.7 90.0 97.9 90.3 94.0 94.3 103.0 108.2 107.9 111.2 106.6 107.1
1994 100.2 90.9 96.6 91.0 94.2 94.4 104.0 107.2 109.2 108.9 106.3 106.4
1995 100.8 90.3 97.5 91.6 94.1 93.8 102.9 108.7 107.0 110.1 107.4 105.1
1996 102.5 90.2 97.1 91.4 94.1 95.5 102.4 107.7 106.9 110.0 106.7 106.5
Top. 703.1 718.6 780.4 724.4 748.6 753.7 824.5 867.9 867.0 886.7 854.4 852.9
Ort. 100.4 89.8 97.6 90.6 93.6 94.2 103.1 108.5 108.4 110.8 106.8 106.6

Ocak ayına ait ortalama nispet 100 kabul edildiğinde, Şubat ayı indeksi,
89.8’in %100 kadar; yani, 89.8’dir. Mart ayı indeksi, 97.6’nın %89.8’i kadar;
yani, 87.6’dır. Nisan ayı indeksi 90.6’nın %87.6’sı kadar; yani, 79.4’tür. Mayıs
ayı indeksi, 93.6’nın %79.4’ü kadar; yani, 74.3’tür. Haziran ayı indeksi, 94.2’nin
%74.3’ü kadar; yani, 70’tir. Temmuz ayı indeksi, 103.1’in %70’i kadar; yani,
72.2’dir. Ağustos ayı indeksi, 108.5’in %72.2’si kadar; yani, 78.3’tür. Eylül ayı
indeksi, 108.4’ün %78.3’ü kadar; yani, 84.9’dur. Ekim ayı indeksi, 110.8’in
%84.9’u kadar; yani, 94.1’dir. Kasım ayı indeksi, 106.8’in %94.1’i kadar; yani,
100.5’tir. Aralık ayı indeksi, 106.6’nın %100.5’i kadar; yani, 107.1’dir. Nihayet
ikinci Ocak ayı indeksi, 100.4’ün %107.1’i kadar; yani, 107.5’tir. Böylece elde
edilen aylık zincirleme nispetler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A O
Zin. Nis. 100.0 89.8 87.6 79.4 74.3 70.0 72.2 78.3 84.9 94.1 100.5 107.1 107.5

Trendin tesiriyle ikinci Ocak ayı nispeti 107.5 çıkmıştır. İki Ocak ayı in-
deksi arasındaki fark %7.5’tir. Bu farkı yok etmek için, ikinci Ocak ayı indek-
sinden (12/12)7.5’in, Aralık ayı indeksinden (11/12)7.5’in, Kasım ayı indeksin-
den (10/12)7.5’in,... Şubat ayı indeksinden (1/12)7.5’in çıkarılması gerekir. Elde
edilen sonuçlar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A
Ort. 100.0 89.2 86.4 77.5 71.8 66.9 68.5 73.9 79.9 88.5 94.3 100.2

Aylık ortalama değerlerin toplamı 997.1 çıkmıştır. Bu değer 1200 değe-

rinden küçüktür. Düzeltme faktörü 1200/997.1 = 1.2’dir. Bu faktör ile ortalama
aylık değerler çarpıldığında düzeltilmiş mevsimli indeksler aşağıdaki gibi hesap-
lanır.
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 148

Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A
Ort. 120.0 107.0 103.7 93.0 86.2 80.3 82.2 88.7 95.9 106.2 113.2 120.3

Düzeltilmiş aylık ortalamaların toplamı 1200’e yakındır. Elde edilen bu

değerler zincirleme nispet yoluyla hesaplanan mevsimlik indekslerdir.
2) 1986-1993 dönemindeki aylar itibariyle Türkiye’den yurt dışına giden
yurttaş sayıları aşağıdaki gibidir.

Ay 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

O 141,291 151,872 176,813 162,475 183,786 178,668 227,568 250,267
Ş 84,162 92,923 105,397 106,724 132,952 87,929 154,328 165,007
M 85,468 81,923 104,564 108,347 133,301 134,372 150,923 167,895
N 79,976 87,052 110,248 109,224 142,640 147,421 157,388 188,456
M 91,086 95,873 104,186 119,299 132,478 173,974 248,372 287,640
H 101,891 108,915 130,731 225,445 248,357 314,895 202,142 184,911
T 163,197 235,996 285,731 216,777 346,667 233,297 315,626 331,788
A 442,705 626,726 645,348 747,281 807,265 705,068 627,188 727,445
E 260,012 249,445 240,727 325,014 321,456 325,629 323,363 349,513
E 121,542 139,908 143,434 156,493 200,140 210,250 237,849 270,939
K 83,837 105,560 108,296 141,963 147,550 179,090 174,241 197,215
A 79,674 108,432 123,206 171,802 140,954 165,793 175,890 191,682
Top. 1,734,841 2,084,625 2,278,681 2,590,844 2,937,546 2,856,386 2,995,378 3,312,758
Kaynak: Türkiye İstatistik Yıllığı, 1994, s. 519

Bu verilere göre,
a) Basit ortalama metoduyla,
b) Trende nispet metoduyla,
c) Zincirleme nispet metoduyla mevsimlik indeksleri hesaplayınız.
Çözüm:
a) Yıllık toplamlar ay sayısına bölündüğünde yıllık ortalamalar aşağıdaki
gibi olur.

Ay 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

Ort. 144,570 173,719 189,890 215,904 244,796 238,032 249,615 276,063

Bir yıl içerisindeki aylık değerleri o yılın aylık ortalamasına bölerek aşa-
ğıdaki tabloyu hazırlarız.
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 149

Aylar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 Top. Ort.
Ocak 97.7 87.4 93.1 75.3 75.1 75.1 91.2 90.7 685.6 85.7
Şubat 58.2 53.5 55.5 49.4 54.3 36.9 61.8 59.8 429.4 53.7
Mart 59.1 47.2 55.1 50.2 54.5 56.5 60.5 60.8 443.9 55.5
Nisan 53.3 50.1 58.1 50.6 58.3 61.9 63.1 68.3 463.7 58.0
Mayıs 63.0 55.2 54.9 55.3 54.1 73.1 99.5 104.2 559.3 69.9
Haziran 70.5 62.7 68.8 104.4 101.5 132.3 81.0 67.0 688.2 86.0
Temmuz 112.9 135.8 150.5 100.4 141.6 98.0 126.4 120.2 985.8 123.2
Ağustos 306.2 360.8 339.9 346.1 329.8 296.2 251.3 263.5 2493.8 311.7
Eylül 179.9 143.6 126.8 150.5 131.3 136.8 129.5 126.6 1125.0 140.6
Ekim 84.1 80.5 75.5 72.5 81.8 88.3 95.3 98.1 676.1 84.5
Kasım 58.0 60.8 57.0 65.8 60.3 75.2 69.8 71.4 518.3 64.8
Aralık 55.1 62.4 64.9 79.6 57.6 69.7 70.5 69.4 529.2 66.2

Tabloda yıllar itibariyle her ayın toplam indeksi ve toplam indeksleri yıl
sayısına bölerek aylık mevsimlik indeksler hesaplanmıştır.
b) Yıllar küçükten büyüğe doğru, -7, -5, -3, -1, 1, 3, 5, 7 şeklinde kodla-
nır. Bu kod değerlerine X ve herbir yıl için aylık ortalama değerlere Y dersek,
aşağıdaki hesaplamaları yaparız.
Yıl X Y XY X2
1986 -7 144,570 -1,011,990 49
1987 -5 173,719 -868,595 25
1988 -3 189,890 -569,670 9
1989 -1 215,904 -215,904 1
1990 1 244,796 244,796 1
1991 3 238,032 714,096 3
1992 5 249,615 1,248,075 25
1993 7 276,063 1,932,441 49
Top. 1,732,589 1,473,249 168

ΣY = na ⇒ 1,732,589 = 8a ⇒ a ≅ 216,573.6
ΣXY = bΣX2 ⇒ 1,473,249 = 168b ⇒ b ≅ 8769.3
Temel dönem, 1989’un Aralık ayı ile 1990’ın Ocak ayı arasına tekabül
eder. Y = 216,573.6 + 8769.3X trend denkleminde görüldüğü üzere bir yıldan
diğerine geçerken 2b kadar değişme gözlenmektedir. Altı aylık değişme ise 1b
kadardır. Altı aylık değişme, 1(8769.3) olduğu için, aylık değişme, 8769.3/6 ≅
1461.6 olur. İlk trend değeri 1989’un Aralık ayı ile 1990’ın Ocak ayı arasına te-
kabül eder. Bu yüzden 15 günlük değişme (1461.6/2 = 730.8) tespit edilerek
216,573.6 değerine eklenirse 1990’ın Ocak ayına ait trend değeri, 217,304.4 ola-
rak hesaplanmış olur. İleriye doğru geldikçe her aya ait trend değerini hesapla-
mada 1990’ın Ocak ayı trend değerine 1461.6 değeri kümülatif olarak eklenir.
Geriye gidildikçe 1990’ın Ocak ayı trend değerinden, 1461.6 değeri kümülatif
olarak çıkarılır. Bu açıklamalara göre elde edilen aylık trend değerleri aşağıdaki
tabloda gösterilmiştir.
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 150

Ay 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

O 147,147.6 164,686.8 182,226.0 199,765.2 217,304.4 234,843.6 252,382.8 269,922.0
Ş 148,609.2 166,148.4 183,687.6 201,226.8 218,766.0 236,305.2 253,844.4 271,383.6
M 150,070.8 167,610.0 185,149.2 202,688.4 220,227.6 237,766.8 255,306.0 272,845.2
N 151,532.4 169,071.6 186,610.8 204,150.0 221,689.2 239,228.4 256,767.6 274,306.8
M 152,994.0 170,533.2 188,072.4 205,611.6 223,150.8 240,690.0 258,229.2 275,768.4
H 154,455.6 171,994.8 189,534.0 207,073.2 224,612.4 242,151.6 259,690.8 277,230.0
T 155,917.2 173,456.4 190,995.6 208,534.8 226,074.0 243,613.2 261,152.4 278,691.6
A 157,378.8 174,918.0 192,457.2 209,996.4 227,535.6 245,074.8 262,614.0 280,153.2
E 158,840.4 176,379.6 193,918.8 211,458.0 228,997.2 246,536.4 264,075.6 281,614.8
E 160,302.0 177,841.2 195,380.4 212,919.6 230,458.8 247,998.0 265,537.2 283,076.4
K 161,763.6 179,302.8 196,842.0 214,381.2 231,920.4 249,459.6 266,998.8 284,538.0
A 163,225.2 180,764.4 198,303.6 215,842.8 233,382.0 250,921.2 268,460.4 285,999.6

Her aylık değerler karşı gelen aylık trend değerine bölünerek 100 ile çar-
pıldığında elde edilen oranlar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Bu tabloda yıllar
itibariyle her ayın ortalaması hesaplanarak mevsimlik indeksler hesaplanmıştır.
Aylar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 Top. Ort.
Ocak 96.0 92.2 97.0 81.3 84.6 76.1 90.2 92.7 710.1 88.8
Şubat 56.6 55.9 57.4 53.0 60.8 37.2 60.8 60.8 442.5 55.3
Mart 57.0 48.9 56.5 53.5 60.5 56.5 59.1 61.5 453.5 56.7
Nisan 52.8 51.5 59.1 53.5 64.3 61.6 61.3 68.7 472.8 59.1
Mayıs 59.5 56.2 55.4 58.0 59.4 72.3 96.2 104.3 561.3 70.2
Haziran 66.0 63.3 69.0 108.9 110.6 130.0 77.8 66.7 692.3 86.5
Temmuz 104.7 136.1 149.6 104.0 153.3 95.8 120.9 119.1 983.5 122.9
Ağustos 281.3 358.3 335.3 355.9 354.8 287.7 238.8 259.7 2471.8 309.0
Eylül 163.7 141.4 124.1 153.7 140.4 132.1 122.5 124.1 1102.0 137.8
Ekim 75.8 78.7 73.4 73.5 86.8 84.8 89.6 95.7 658.3 82.3
Kasım 51.8 58.9 55.0 66.2 63.6 71.8 65.3 69.3 501.9 62.3
Aralık 48.8 60.0 62.1 79.6 60.4 66.1 65.5 67.0 509.5 63.7

c) Zincirleme nispet metodunda ilk önce her ayın değerini bir önceki ayın
değerine bölerek 100 ile çarparız. Elde edilen tablo aşağıdaki gibidir. Bu tabloda
yıllar itibariyle aylık ortalamalar da hesaplanmıştır.
Aylar 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 Top. Ort.
Ocak 190.6 163.1 131.9 107.0 126.8 137.3 142.3 999.0 142.7
Şubat 59.6 61.2 59.6 65.7 72.3 49.2 67.8 65.9 501.3 62.7
Mart 101.6 88.2 99.2 101.5 100.3 152.8 97.8 101.8 843.2 105.4
Nisan 93.6 106.3 105.4 100.8 107.0 109.7 104.3 112.2 839.3 104.9
Mayıs 113.9 110.1 94.5 109.2 92.9 118.0 157.8 152.6 949.0 118.6
Haziran 111.9 113.6 125.5 189.0 187.5 181.0 81.4 64.3 1054.2 131.8
Temmuz 160.2 216.7 218.6 96.2 139.6 74.1 156.1 179.4 1240.9 155.1
Ağustos 271.3 265.6 225.9 344.7 232.9 302.2 198.7 219.2 2060.5 257.6
Eylül 58.7 39.8 37.3 43.5 39.8 46.2 51.6 48.0 364.9 45.6
Ekim 46.7 56.1 59.6 48.1 62.3 64.6 73.6 77.5 488.5 61.1
Kasım 69.0 75.4 75.5 90.7 73.7 85.2 73.3 72.8 615.6 77.0
Aralık 95.0 102.7 113.8 121.0 95.5 92.6 100.9 97.2 818.7 102.3
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 151

Ocak ayına ait ortalama nispet 100 kabul edildiğinde, Şubat ayı indeksi,
62.7’nin %100 kadar; yani, 62.7’dir. Mart ayı indeksi, 105.4’ün %62.7’si kadar;
yani, 66.1’dir. Nisan ayı indeksi 104.9’un %66.1’i kadar; yani, 69.3’tür. Mayıs
ayı indeksi, 118.6’nın %69.3’ü kadar; yani, 82.2’dir. Haziran ayı indeksi,
131.8’in %82.2’si kadar; yani, 108.3’tür... Nihayet ikinci Ocak ayı indeksi,
142.7’nin %95.1 kadar; yani, 135.7’dir. Böylece elde edilen aylık zincirleme
nispetler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A O
Zin. Nis. 100.0 62.7 66.1 69.3 82.2 108.3 168.0 432.8 197.4 120.6 92.9 95.1 135.7
Trendin tesiriyle ikinci Ocak ayı nispeti 135.7 çıkmıştır. İki Ocak ayı in-
deksi arasındaki fark %35.7’dir. İki Ocak ayı arasındaki farkı yok etmek için,
ikinci Ocak ayı indeksinden (12/12)35.7, Aralık ayı indeksinden (11/12)35.7,
Kasım ayı indeksinden (10/12)35.7, .... Şubat ayı indeksinden (1/12)35.7 değeri
çıkarılır. Böylece elde edilen sonuçlar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A
Ort. 100.0 59.7 60.2 60.4 70.3 93.4 150.2 412.0 173.6 93.8 63.2 62.4
Aylık ortalama değerlerin toplamı 1399.2 çıkmıştır. Bu değer 1200 değe-
rinden büyüktür. Düzeltme faktörü 1200/1399.2 = 0.858’dir. Ortalama aylık de-
ğerler bu faktörle çarpıldığında düzeltilmiş mevsimli indeksler aşağıdaki gibi he-
saplanır.
Aylar 0 Ş M N M H T A E E K A
Ort. 85.8 51.2 51.7 51.8 60.3 80.1 128.9 353.5 148.9 80.5 54.2 53.5
Düzeltilmiş aylık ortalamaların toplamı 1200’e yakın bir değerdir. Elde
edilen bu değerler zincirleme nispet yoluyla hesaplanan mevsimlik indekslerdir.

C) TREND MODELİNDE OTOKORELASYON VE TESTİ

1) 1982-1996 döneminde Ocak ayı sonu itibariyle Merkez Bankası dolar
alış fiyatları aşağıdaki gibidir.
Yıllar Dolar Alış Yıllar Dolar Alış
1982 136.05 1990 2,328.52
1983 187.09 1991 2,987.72
1984 300.20 1992 5,307.58
1985 449.11 1993 8,699.02
1986 581.91 1994 14,474.94
1987 751.05 1995 37,567.65
1988 1,071.12 1996 60,293.59
1989 1,848.10
Kaynak: İstanbul Ticaret Odası
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 152

Bu verilere uyan parabolik trend modelini tahmin ediniz. Modelin pozitif

otokorelasyondan etkilenip etkilenmediğini %1 önem seviyesinde test ediniz.
Çözüm: Tam ortadaki yıla sıfır kodunu verip yıllar artarken kodları 1’er
artırmak ve geriye gidildikçe 1’er eksiltmek üzere, Y = a + bX + cX2 şeklindeki
parabolik trend modelinde bulunan, a, b ve c sabitlerinin hesaplanabilmesi için,
ΣY = na + cΣX 2
ΣXY = bΣX 2
ΣX 2 Y = aΣX 2 + cΣX 4
normal denklem sisteminin çözülmesi gerekir. Gerekli hesaplamalar aşağıda
gösterilmiştir.

Yıllar X Y XY X2 X2Y X4
1982 -7 136.05 -952.35 49 6,666.45 2401
1983 -6 187.09 -1122.54 36 6,735.24 1296
1984 -5 300.20 -1501.00 25 7,505.00 625
1985 -4 449.11 -1796.44 16 7,185.76 256
1986 -3 581.91 -1745.73 9 5,237.19 81
1987 -2 751.05 -1502.10 4 3,004.20 16
1988 -1 1,071.12 -1071.12 1 1,071.12 1
1989 0 1,848.10 0 0 0 0
1990 1 2,328.52 2328.52 1 2,328.52 1
1991 2 2,987.72 5975.44 4 11,950.88 16
1992 3 5,307.58 15922.74 9 47,768.22 81
1993 4 8,699.02 34796.08 16 139,184.32 256
1994 5 14,474.94 72374.70 25 361,873.50 625
1995 6 37,567.65 225405.90 36 1,352,435.40 1296
1996 7 60,293.59 422055.13 49 2,954,385.91 2401
0 136,983.65 769,167.23 280 4,907,331.71 9352

Tablodaki hesaplamalardan normal denklem sistemini,

136,983.65 = 15a + 280c
769,167.23 = 280b
4,907,331.71 = 280a + 9352c
olarak tespit ederiz. Bu normal denklem sistemi çözüldüğünde a = −1502.6,
b = 2747.03 ve c = 569.725 olarak hesaplanır. Buna göre, tahminde kullanaca-
ğımız parabolik trend modeli, Y = −1502.6 + 2747.03X + 569.725X2 şeklinde-
dir. Yıl kodları kullanılarak her yıl için tahmini Y değeri tespit edilebilir. Gerçek
Y değerlerinden tahmini Y değerleri çıkarıldığında et değerleri aşağıdaki gibi he-
saplanır.
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 153

t Yt Ŷt et
1982 136.05 7184.72 -7048.67
1983 187.09 2525.32 -2338.23
1984 300.20 -994.63 1294.83
1985 449.11 -3375.12 3824.23
1986 581.91 -4616.17 5198.08
1987 751.05 -4717.76 5468.81
1988 1071.12 -3679.91 4751.02
1989 1848.10 -1502.60 3350.70
1990 2328.52 1814.16 514.36
1991 2987.72 6270.36 -3282.64
1992 5307.58 11866.02 -6558.44
1993 8699.02 18601.12 -9902.10
1994 14474.94 26475.68 -12000.70
1995 37567.65 35489.68 2077.97
1996 60293.59 45643.14 14650.45

et değerlerinden hareketle, et – et-1 değerleri, (et – et-1)2 değerleri ve e 2t de-

ğerleri aşağıdaki gibi hesaplanır.

t e t − e t −1 (e t − e t −1 ) 2 e t2
1982 49,683,748.77
1983 4710.43 22,188,150.78 5,467,319.53
1984 3633.06 13,199,124.96 1,676,584.73
1985 2529.40 6,397,864.36 1,676,584.73
1986 1373.84 1,887,436.35 27,020,035.69
1987 270.74 73,300.15 29,907,882.82
1988 -717.79 515,222.48 22,572,191.04
1989 -1400.32 1,960,896.10 11,227,190.49
1990 -2836.34 8,044,824.60 264,566.21
1991 -3797.01 14,417,284.94 10,775,725.37
1992 -3275.79 10,730,800.12 43,013,135.23
1993 -3343.67 11,180,129.07 98,051,584.41
1994 -2098.64 4,404,289.85 144,016,800.50
1995 14078.71 198,210,075.30 4,317,959.32
1996 12572.48 158,067,253.40 214,635,685.20
Top. 451,276,652.50 664,306,994.00
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 154

Test istatistiği,
n

∑ (e
t =2
t − e t −1 )
2

451,276,652.50
d= n
= ≅ 0.679
664,306,994.00
∑e
t =1
2
t

olarak hesaplanır.
Parabolik trend denkleminde m = 2 açıklayıcı değişken vardır. Trend
denklemi 15 yıllık veriler üzerinden tahmin edildiği için, n = 15’tir. α = 0.01, m
= 2 ve n = 15 değerlerine göre Tablo 10’dan, dL = 0.700 ve dU = 1.252 bulunur.
d < dL olduğu için, %1 önem seviyesinde H0 hipotezini reddederek, para-
bolik trend denkleminin pozitif otokorelasyondan etkilendiğine karar veririz.
2) Beş yılda bir yapılan nüfus sayımlarına göre bir ülkenin 1945-1980 dö-
nemindeki nüfusu (1 milyon) aşağıdaki gibidir.

Yıllar 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980

Nüfus 20 24 29 35 42 51 60 72

Bu verilere uyan lineer trend modelini kurunuz. Modelin otokorelasyon-

dan etkilenip etkilenmediğini %5 önem seviyesinde test ediniz.
Çözüm: Tahmin edeceğimiz lineer trend modeli,
Y = a + bX
şeklindedir. Toplam X değerini 0 olacak şekilde ayarladığımızda modeldeki a ve
b sabitlerini,
ΣY = na
ΣXY = bΣX2
normal denklem sistemi yardımıyla hesaplarız.
Ortadaki iki yıldan küçük olanına –1, büyük olanına 1 kodu verilir. 1955
yılının kodu –3, 1950 yılının kodu –5, 1945 yılının kodu –7 olurken ileriye doğ-
ru geldikçe, 1970 yılının kodu 3, 1975 yılının kodu 5 ve 1980 yılının kodu 7
olur.
Yıl kodları X ve nüfus Y olmak üzere, normal denklem sistemi için gerek-
li hesaplamalar aşağıda gösterilmiştir.
ÇÖZÜLMÜŞ PROBLEMLER 155

X Y XY X2
-7 20 -140 49
-5 24 -120 25
-3 29 -87 9
-1 35 -35 1
1 42 42 1
3 51 153 9
5 60 300 25
7 72 504 49
333 617 168

Hesaplamalar sonucu bulunan değerleri normal denklem sisteminde yeri-

ne yazarsak aşağıdaki denklemleri elde ederiz.
333 = 8a
617 = 168b
Birinci denklemden, a = 41.625 ve ikinci denklemden b = 3.673 bu-
lunur. Bu şekilde 1945-1980 dönemi itibariyle ülke nüfusunu gösteren lineer
trend denklemi, Y = 41.625 + 3.673X olarak belirlenir. Bu denklemde X değer-
lerinin yerine her yılın kodu yazılırsa ilgili yılın trend değeri hesaplanır. Herbir
yılın Y değerinden Ŷ değerleri çıkarılarak et değerleri hesaplanır. Daha sonra bu
değerlerden hareketle et – et-1 değerleri, (et – et-1)2 değerleri ve e 2t değerleri aşa-
ğıdaki gibi hesaplanır.

t Yt Ŷt et e t − e t −1 (e t − e t −1 ) 2 e t2
1945 20 15.91 4.09 16.73
1950 24 23.26 0.74 -3.35 11.22 0.55
1955 29 30.61 -1.61 -2.35 5.52 2.59
1960 35 37.95 -2.95 -1.34 1.80 8.70
1965 42 45.30 -3.30 -0.35 0.12 10.89
1970 51 52.64 -1.64 1.66 2.76 2.69
1975 60 59.99 0.01 1.65 2.72 0
1980 72 67.34 4.66 4.65 21.62 21.72
45.76 63.87

Test istatistiği,
45.76
d= ≅ 0.716
63.87
olarak hesaplanır.
BEŞİNCİ BÖLÜM: ZAMAN SERİLERİ 156

Lineer trend denkleminde m = 1 açıklayıcı değişken vardır. Trend denk-

lemi sekiz yıl üzerinden tahmin edildiği için n = 8’dir. α = 0.05, m = 1 ve n = 8
değerlerine göre Tablo 10’dan dL = 0.763 ve dU = 1.332 bulunur.
d < dL olduğu için, %5 önem seviyesinde H0 hipotezini reddederek, lineer
trend modelinin pozitif otokorelasyondan etkilendiğini belirtiriz.