UYUM ANALİZİ

PROF. DR. VEDAT CEYHAN

 BU ÇALIŞMADA;

• UYUM ANALİZİ NEDİR?

• UYUM ANALİZİNİN TEMEL AMACI
• UYUM ANALİZİNİN KULLANILMA SEBEPLERİ
• UYUM ANALİZİNİN TEORİK ESASLARI
• UYUM ANALİZİ TEKNİĞİ İLE ANALİZ NASIL YAPILIR ve SONUÇLAR NASIL
YORUMLANIR KONULARI AÇIKLANMIŞTIR.
 UYUM ANALİZİ NEDİR?

• Uyum Analizi (CA –Correspondence Analysis),

kategorik bir şekilde elde edilmiş ya da elde edildikten sonra
kategorize edilerek iki yönlü tablo haline getirilmiş verilerin,
hem satır ve sütun değişkenleri arasındaki ilişkilerin,
hem de her değişkenin kendi seviyeleri (alt kategorileri)
arasındaki ilişkilerin açıklanmasına yardımcı olan ve aynı
zamanda bu ilişkilerin düşük boyutlu bir uzayda grafik olarak
gösterilerek, elde edilen sonuçlarının görsel olarak
değerlendirilmesine imkan sağlayan bir tekniktir.
 UYUM ANALİZİNİN TEMEL AMACI:

• Uyum analizi, her bir değişkenin kategorileri arasındaki ilişkileri

ve aynı zamanda değişkenler arasındaki kategorik bazda çapraz
ilişkileri harita adı verilen grafikler yardımıyla incelemeyi
amaçlayan bir yöntemdir.

• Uyum Analizi; özellikle gözlem sayısının yetersizliği nedeniyle

ki-kare analizinin uygulanamadığı durumlarda kullanılan başlıca
yöntemdir.

• Uyum analizinin esası, değişkenlerin kategorileri arasındaki

benzerlikleri ya da farklılıkları uzaklıklar cinsinden ifade ederek,
elde edilen sonuçları harita adı verilen grafikler yardımıyla
görsel olarak sunmaktır (Özdamar, 2002).
• Uyum analizi tekniği, özellikle bilgisayar yazılımlarının
gelişmesiyle sosyal bilimler başta olmak üzere tıpta,
biyolojide, veterinerlikte ve tarımda da kullanılmaktadır.
Çünkü birçok konuda elde edilen veriler kategorik
nitelikteki verilerdir.

• Örneğin; meslek grupları tercihinin cinsiyete göre değişip

değişmediğinin belirlenmesi, bir bölgedeki bitki türleri
kompozisyonunun yükseklik seviyelerine göre değişip
değişmediğinin belirlenmesinde, koyunlarda doğum
tipinin ırklara göre değişip değişmediğinin belirlenmesi
vb. gibi çalışmalarda uyum analizi tekniği çok rahatlıkla
kullanılabilir.
 UYUM ANALİZİNİN KULLANILMA SEBEPLERİ:

1- Varsayımlardan bağımsız olmasıdır.

2- Diğer alternatiflerine göre (Ki-kare testi, Fisher’in kesin olasılık

testi, oran karşılaştırması, G istatistiği gibi) kategorik verilerin
analiz edilmesinde hem daha kolay hem de daha uygun bir
yöntemdir.
Diğer alternatif testlerin uygulama zorluğu ve bazı ön şartlar
gerektirmesi, ayrıca analiz sonucunda fazla ayrıntılı bilgi
edinilememesi nedeniyle uyum analizi tercih edilmektedir.
3- Bu metotla aynı zamanda, aynı uzayda satır ve sütun
değişkenleri arasındaki çeşitli ilişkilerin grafik olarak
gösterilebilmesi nedeniyle, sonuçları görseldir ve kolayca
yorumlanabilir.

4- CA, alternatifleri olabilecek tek değişkenli veya çok

değişkenli yöntemlere nazaran uygulanmasının daha kolay
olması, daha güvenilir bilgi elde edilebilmesi ve sonuçların
daha geniş bir şekilde yorumlanmasına imkan sağlar.
(Devilles and Kracher 1991, Maulman 1998).
 UYUM ANALİZİNİN TEORİK ESASI

• Uyum analizi, kategorik değişkenlere ait yanıtları çapraz

tablolar (kontenjans tabloları) yardımıyla frekanslar
halinde özetleyerek, grafiksel formda sunmaktadır.

Satır ve sütunlar sırası ile i (i=1,2,…I) ve j (j=1,2,…,J) olarak

tanımlandığında, iki-boyutlu bir kontenjans tablosu
aşağıdaki gibi gösterilebilir:
Tablo 1: İki-boyutlu kontenjans tablosunun genel gösterimi

Burada nij, i. satır ve j. sütundaki gözlemlenen frekans değerini ve n toplam gözlem sayısını göstermektedir.
• Uyum analizi, göze frekansları yardımıyla iki değişkenin
gözlemlenen birlikteliğini sunan ve genel olarak yukarıdaki
gibi tanımlanan iki-boyutlu bir kontenjans tablosundan
yararlanarak, bir değişkenin belirli düzeylerinin diğer bir
değişkenin bazı düzeyleriyle birlikteliğinin olup olmadığını
belirlenmeye çalışır.

Bu doğrultuda uyum analizi iki-boyutlu bir uzayda,

ikiboyutlu bir kontenjans tablosunun satır ve sütunlarını
tablodaki birliktelikleriyle tutarlı olacak şekilde noktalar
halinde göstermek için geliştirilmiştir.(Lee, 2006). Bu
durumda problem noktalara en iyi uyan iki-boyutlu uzayı
bulabilmektir.
Uyum analizinin analitik süreci aşağıda gösterileceği gibi üç aşamadan
oluşmaktadır (Clausen, 1998):
• Bu sürece göre ilk olarak satır ve sütun profilleri
hesaplanmakta, ikinci aşamada satır ve sütun profilleri iki-
boyutlu uzayda ayrı ayrı resmedilmekte (satırlara göre uyum
analizi sonuçları ve sütunlara göre uyum analizi sonuçları) ve
son aşamada ise satır ve sütun profilleri iki boyutlu ortak bir
harita üzerinde (satır ve sütunlara göre uyum analizi sonuçları)
gösterilmektedir.

• Uyum analizinde harita adı verilen bu grafiklerin gözlemlenen

frekanslara göre değil, frekansların satır içindeki nispi önemini
gösteren satır profillerine ve benzer şekilde frekansların sütun
içindeki nispi önemini gösteren sütun profillerine göre çizildiği
görülmektedir.
 UYUM ANALİZİ TEKNİĞİ İLE ANALİZ NASIL YAPILIR ve
SONUÇLAR NASIL YORUMLANIR?

1- Tablonun her bir hücresindeki gözlenen frekansların marjinal

gözlenme frekansları (satır ve sütun profilleri) bulunur.
Tablo 2 : İki boyutlu kontenjans tablosu örneği

W1 W2 W3 TOPLAM
Z1 f11 f12 f13 f1
Z2 f21 f22 f23 f2
TOPLAM f1 f2 f3 f

Tablo 3 : Satır ve sütun profilleri

SATIR PROFİLLERİ SÜTUN PROFİLLERİ

f11/f1 f12/f1 f13/f1 f11/f1 f12/f2 f13/f3

f21/f2 f22/f2 f23/f2 f21/f1 f22/f2 f23/f3

2- Bir satır ve sütunun seviye oranları (kategori oranları), söz
konusu satırın , satır toplamının genel toplama ve söz konusu
sütunun sütun toplamının da genel toplama bölünmesi
sonucu elde edilen ve satır veya sütunun ağırlık payı (mass)
olarak adlandırılan, satır ve sütun kategori oranları bulunur.

Satır Ağırlığı f11 f12 f13

f11 f12 f13 f1/N f21 f22 f23

f21 f22 f23 f2/N Sütun Ağırlığı f1/N f2/N f3/N

3- Kategorilerin birbirine göre uzaklıkları hesaplanır. Bu işlem
farklı yaklaşımlara göre yapılabilmektedir. Örneğin, Ki-kare
uzaklığı veya öklid uzaklığı gibi (çok boyutlu bir uzayda
noktalar arasındaki uzaklıklar, öklid uzaklıkları olarak bilinir).
Ancak uygulamalarda genellikle öklid uzaklığı yerine ki-kare
uzaklığı kullanılmaktadır. Ki-kare uzaklığı bir tartılı öklid uzaklığı
olup, tartılar ortalama profil elemanlarının tersidir.

4- Ki-kare uzaklıklarından yararlanılarak tablonun toplam ki-kare

değerleri hesaplanır.
5- Hesaplanan ki-kare değeri, toplam gözlem sayısına
bölünerek tablonun Genel Değişim (inertia) Değeri bulunur.

Gözelerdeki değişimin bir ölçüsü olan toplam inertia

değeri sıfıra yaklaştıkça, satır profilleri de merkez etrafında
toplanacak, toplam inertia değeri sıfırdan uzaklaştıkça satır
profilleri de o ölçüde merkezden uzaklaşacaktır.

Böylece satır profil noktalarının merkezden

uzaklaşması, satır kategorilerinin sütun kategorileri ile
bağımlılığının arttığı anlamına gelecektir (Greenacre, 1994).

Büyük bir inertia, satır ve sütunlar arasındaki

birlikteliğin yüksek olduğunu, sıfıra yakın bir inertia değeri
ise birlikteliğin olmadığı anlamına gelir (Benzerci, 2004).
İnertia değerleri sıfıra daha yakın İnertia değerleri sıfırda biraz daha uzak
6- Son olarak satır ve sütun değişkenleri arasındaki ilişkiler grafiksel olarak
gösterilir.

Bu grafikte, her değişkenin her seviyesi koordinat sisteminde ayrı bir

nokta olarak temsil edilir. Bu noktalardan birbirine yakın olanların üzerinde
durulan özellikler bakımından birbirine benzer oldukları, birbirinden uzak
olanların da farklı oldukları anlaşılır.

Uyum analizinde haritaların oluşturulabilmesi için, ki-kare uzaklıkları

kullanılarak satır (yada sütun) noktaları arasındaki uzaklıklar ve farklı
noktaların merkeze ya da eksenlerin orijinine uzaklıklarının hesaplanması
gerekir.

Daha önceden belirtildiği gibi, uyum analizi üç asamadan

oluşmaktadır, ilk aşama satır ve sütun profillerinin hesaplanması, ikinci
aşama satır ve sütun profillerinin ayrı haritalarda gösterilmesidir. Üçüncü
ve son aşama, satır ve sütun profillerini ikiboyutlu uzayda aynı harita
üzerinde göstermektir.
 Aşağıda yer alan şekil satır noktalarının iki boyutlu uzaydaki
geometrik gösterimine ilişkindir (Clausen, 1998):

Burada i satır profil noktalarını, c merkezi, d i ve c (merkez) arasındaki

uzaklığı, e i. noktanın eksene olan uzaklığını, f ise koordinatları
göstermektedir.
• Analitik sonuçların gösteriminde birkaç grafiksel yöntem vardır. Bunlar
içerisinde en çok kullanılan ikisi asimetrik ve simetrik grafiklerdir. Asimetrik
grafik, yanlış yorumlamalara engel olan en iyi grafiktir. Satır ve sütun
noktaları iki farklı skala ile şekillenir, ancak uygulama sonuçları içinde
nadiren görünür. Simetrik grafik en yaygın grafiktir, ancak aynı zamanda en
tartışmalısıdır. Burada satır ve sütun noktaları aynı skalaya sahip grafik
üzerinde gösterilir ve satır-sütun noktaları tüm grafiğin üzerinde yayılır.

• Noktaların görünümüne ilişkin yorum, noktalar arasındaki ki-kare

uzaklıklarına dayanır ve bu uzaklıklar her bir nokta kümesi için tanımlanır.
Eğer satır (ya da sütun) noktaları birbirlerine yakın uzanıyorlarsa, bu iki
noktanın profillerinin benzer olduğunu gösterir (Clausen, 1998).

• Yani iki boyutlu çözümün yeterli bir uygunluk sağladığı varsayılırsa (ilk iki
boyutun açıkladığı yüzde yeterli ise), satır noktaları sütunlara karşı benzer
profiller gösterdiğinde birbirine yakın olacaktır. Aynı durum sütun noktaları
içinde geçerlidir (Everitt and Dunn, 2001).
• Uygulamalarda genellikle simetrik grafikler kullanılmakta ve
bu grafiklerle beraber toplam inertia değeri ile birlikte ele
alınan boyutların (genelde ilk iki boyut) toplam inertiayı
açıklama yüzdeleri verilmektedir.

Örneğin; %96 gibi bir açıklama yüzdesi toplam inertianın

%96’sının ele alınan iki boyut ile açıklandığını geri kalan
%4’ünün ise diğer boyutlarla açıklandığını gösterir.
 SONUÇ

• Sonuç olarak, yukarıda yapılan üç farklı yorumlamadan en sağlıklı

bilgiyi veren ve araştırıcının amaçlarına en uygun olanı, satır ve
sütun değişkenlerinin karşılıklı etkileşimlerinin göz önüne alındığı en
son yorumlamalardır. Bu durum, Uyum Analizi tekniğinin
alternatiflerine göre üstünlüklerini ortaya koymaktadır. Çünkü x2-
testinde, Fisher'in kesin olasılık hesaplanmasında ve oranlara ait Z-
testinde bu yorumlamalar yapılamamaktadır.

• Araştırıcı isterse, sadece satır değişkenini göz önüne alarak, sütun

değişkeninin seviyelerini veya sadece sütun değişkenini göz önüne
alarak satır değişkeninin seviyelerini karşılaştırabilir. Fakat bunun
istatistik açıdan her hangi bir sakıncası olmamakla birlikte, bilgi
kaybına sebep olacağı da göz ardı edilmemelidir.
 UYUM ANALİZİ ÖRNEĞİ:

Uyum Analizi tekniğinin hesaplama adımlarını gerçek bir örnekle

göstermek üzere,

Öztürk ve Dellal (1999) tarafından "Border Leicester X Booroala

(ff) X Merinos Melezi Koyunlarda Anestrus Dönemi Esnasında
Farklı Dozlarda PMSG Uygulamasının Doğum Verimi Üzerine
Etkileri"ni araştırmak amacıyla yapmış oldukları çalışmada, PMSG
dozu ile çeşitli doğum tipinde doğan kuzuların doğumdan
itibaren bir aylık yaşa kadar ölenlerinin sayılarına ilişkin iki yönlü
tablo materyal olarak kullanılmıştır.
Çizelge 1: PSMG uygulanan ve uygulanmayan koyunlarda doğum-
1. ay arasında ölen kuzuların sayıları

PSMG DOZU (UI) W FAKTÖRÜ TOPLAM

Z TEKİZ İKİZ ÜÇÜZ DÖRDÜZ
0 1 1 0 0 2
250 3 6 0 0 9
300 7 10 12 4 33
400 4 3 11 0 18
600 0 4 6 2 12
TOPLAM 15 24 29 6 74
MİNİTAB VERİ GİRİŞİ
Verilerimizi
yazıyoruz.
Sütunlarımızı
“colums of a
contingency table”a
atadıktan sonra,
“Results ve Graphs”
menülerinden
istediğimiz sonuçları
seçiyoruz.
Minitab program çıktılarında, istediğimiz kısmın üzerine tıklayarak yeni isim verebiliyoruz.
 1. Boyutun inertiasının sıfırdan daha uzak ve modeli
UYUM ANALİZİ SONUÇLARI açıklama oranı daha düşük olan 2. boyutun inertiasının
sıfıra daha yakın olduğu görülmektedir.

Proportion Explained : Modelin açıklanma oranıdır (Toplam inertiayı

açıklama yüzdelerini verir).

Bu analiz sonucunda, toplam inertianın %94’ünün ele alınan iki boyut

ile açıklandığı, geri kalan %4’ünün ise diğer boyutlarla açıklandığı
görülmektedir. 1. boyut modelin %66’sını, 2. boyut modelin %28’ini
açıklamaktadır.
İnertia değerleri sıfıra daha yakın İnertia değerleri sıfırda biraz daha uzak
 SATIR VE SÜTUNLARA GÖRE BİRLİKTE UYUM ANALİZİ SONUÇLARININ YORUMLANMASI

• Burada mavi kareler tekiz, ikiz, üçüz ve dördüzleri ifade

(-+) (++) etmektedir. Kırmızı yuvarlaklarda sırasıyla verilen PSMG
400 doz
dozlarını göstermektedir.
tekiz
0 doz

üçüz • Satır ve sütun değişkenleri birlikte ele alındığında;

250 doz

300 doz
ikiz 1. 400 IU dozunun üçüzlerde ölüm frekansını etkilediğini ve
(++) bölgesinde bulunmalarından dolayı pozitif yönde ilişkili
600 doz
oldukları söylenebilir.

dördüz 2. 600 IU dozunun daha ziyade dördüzlerde ölüm frekansı

üzerinde etkili olduğu ve (+-) bölgesinde bulunmaları
sebebiyle dozun artması durumunda dördüzlerde ölüm
(--) (+-) frekanslarında bir azalmanın olabileceğini, benzer bir etkiye
daha az olmakla birlikte 300 IU dozunun da sebep olduğu
iler sürülebilir.

3. İkizlerde ölüm frekansları üzerine hemen hiçbir dozun

etkili olmadığı söylenebilir.

4. Tekizlerde ölüm frekanslarının en çok O IU dozundan

etkilendiği söylenebilir.