Yitik İmparatorluğu

Resmetmek:
İtalyan Merceğinden
Anadolu’daki Bizans Sanatı,
1960–2000

Picturing a Lost Empire:

An Italian Lens on
Byzantine Art in Anatolia,
1960–2000

Editörler / Editors:
Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri
YİTİK İMPARATORLUĞU RESMETMEK
İtalyan Merceğinden Anadolu’daki Bizans Sanatı, 1960–2000

PICTURING A LOST EMPIRE

An Italian Lens on Byzantine Art in Anatolia, 1960–2000

Editörler/Editors: Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri

Yazarlar/Authors: Engin Akyürek
Claudia Barsanti †
Livia Bevilacqua
Giovanni Gasbarri
Alessandra Guiglia
Antonio Iacobini
Andrea Paribeni
Lorenzo Riccardi
Enrico Zanini

Çeviri/Translation: Yiğit Adam

Türkçe düzelti ve yayın koordinasyon
Turkish copyediting and publication coordination: Özge Ertem, Alican Kutlay
İngilizce düzelti/English copyediting: Magda Hayton
Kitap tasarımı/Book design: Emrah Çiftçi, Barek
Sergi küratörleri/Exhibition curators: Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri
Galeri küratörü/Gallery curator: Şeyda Çetin
Proje ekibi / Project team: Buket Coşkuner, Ebru Esra Satıcı
ANAMED Direktörü/ANAMED Director: Chris Roosevelt

Baskı/Printed by: Dumat Ofset

2477 Sok. No: 6 Şaşmaz, 06797 Etimesgut / Ankara
T. +90 312 278 82 00
Sertifika no/Certificate no: 35738

Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi (ANAMED)

Koç University Research Center for Anatolian Civilizations (ANAMED)
İstiklal Cad. No: 181 Merkez Han
34433 Beyoğlu İstanbul
T. +90 212 294 10 00
F. +90 212 294 90 80
anamed_info@ku.edu.tr
Sertifika no/Certificate no: 18318

ISBN: 978-605-2116-49-4
İstanbul, 2018

Bu kitap 1 Haziran 2018–31 Aralık 2018 tarihleri arasında, Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi’nde (ANAMED) açılan “Yitik
İmparatorluğu Resmetmek: İtalyan Merceğinden Anadolu’daki Bizans Sanatı, 1960–2000” sergisi kapsamında yayımlanmıştır.
This book has been published on the occasion of the exhibition “Picturing a Lost Empire: An Italian Lens on Byzantine Art in Anatolia, 1960–2000” at
Koç University Research Center for Anatolian Civilizations (ANAMED), Istanbul, June 1, 2018–December 31, 2018.
© 2018. Bu kitapta yayımlanan yazı ve resimlerin tüm hakları saklıdır; tamamı ya da bir bölümü, kaynak gösterilse dahi yayıncıdan yazılı izin
alınmaksızın fotokopi dahil, optik elektronik ya da mekanik herhangi bir yolla kopyalanamaz, çoğaltılamaz, basılamaz, yayımlanamaz. Bu kitabın
yazarları, eserlerinin kendi orijinal yaratımı olduğunu ve eserlerde dile getirilen tüm görüşlerin kendilerine ait olduğunu, bunlardan dolayı
kendilerinden başka kimsenin sorumlu tutulmayacağını; eserde üçüncü şahısların haklarını ihlal edebilecek kısımlar olmadığını kabul ederler.
© 2018. All rights reserved. No part of this publication, either text or photographs, may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted,
in any form or by any means, electronical, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission. The authors of this book
acknowledge that the work is their original creation and that all the opinions are their own and no one else can be held accountable for them, and that
there are no parts in their work that could infringe upon the rights of third parties.

Koç University Suna Kıraç Library Cataloging-in-Publication Data

Yitik İmparatorluğu resmetmek : İtalyan merceğinden Anadolu’daki Bizans sanatı, 1960-2000 = Picturing a lost Empire : An Italian lens on Byzantine
art in Anatolia, 1960-2000 / Yazarlar : Engin Akyürek, Claudia Barsanti, Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri, Alessandra Guiglia, Antonio Iacobini,
Andrea Paribeni, Lorenzo Riccardi, Enrico Zanini ; editörler : Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri ; çeviri : Yiğit Adam ; Türkçe düzelti ve yayın
koordinasyon : Özge Ertem, Alican Kutlay ; İngilizce düzelti : Magda Hayton.--İstanbul : Koç Üniversitesi, 2018.
228 pages : illustrations ; 23x28 cm.
ISBN 978-605-2116-49-4
1. Art, Byzantine--Turkey--Exhibitions. 2. Art, Byzantine--Exhibitions. 3. Art, Turkish--Exhibitions. 4. Christian antiquities--Turkey--Exhibitions. I.
Akyürek, Engin II. Barsanti, Claudia. III. Bevilacqua, Livia. IV. Gasbarri, Giovanni. V. Guiglia, Alessandra. VI. Iacobini, Antonio. VII. Paribeni, Andrea.
VIII. Riccardi, Lorenzo. IX. Zanini, Enrico. X. Adam, Yiğit. XI. Ertem, Özge. XII. Kutlay, Alican. XIII. Hayton, Magda. XIV. Title.
N7163.P53 2018
Katkıda bulunanlar
Contributors

Engin Akyürek
Koç Üniversitesi – Stavros Niarchos Vakfı,
Geç Antik Çağ ve Bizans Araştırmaları Merkezi (GABAM)
Koç University – Stavros Niarchos Foundation,
Center for Late Antique and Byzantine Studies (GABAM)

Claudia Barsanti †
Università degli Studi di Roma “Tor Vergata”

Livia Bevilacqua
Sapienza Università di Roma

Giovanni Gasbarri
The Center for the Study of Christianity, The Hebrew University of Jerusalem

Alessandra Guiglia
Sapienza Università di Roma

Antonio Iacobini
Sapienza Università di Roma

Andrea Paribeni
Università degli Studi di Urbino “Carlo Bo”

Lorenzo Riccardi
Soprintendenza archeologia, belle arti e paesaggio
per le province di Frosinone, Latina e Rieti

Enrico Zanini
Università degli Studi di Siena
İçindekiler
Table of Contents

7 Önsöz
Foreword
Chris Roosevelt
ANAMED Direktörü, Koç Üniversitesi
Director of ANAMED, Koç University

Eugenio Gaudio
Roma Sapienza Üniversitesi Rektörü
Dean of Sapienza University of Rome

Marina Righetti
Roma Sapienza Üniversitesi, Sanat Tarihi ve Gösteri Sanatları Bölüm Başkanı
Director of the Department of Art History and Performing Arts, Sapienza University of Rome

13 Giriş
Introduction
Livia Bevilacqua, Giovanni Gasbarri

17 Bizans Ufukları
Orizzonti bizantini/Byzantine Horizons

19 Roma ve Yeni Roma: Sapienza ve Bizans Anadolusu

Rome and the New Rome: Sapienza and Byzantine Anatolia
Alessandra Guiglia, Antonio Iacobini

29 1930’lardan 1960’lara İtalya’da Bizans Sanatı Tarihi

Byzantine Art History in Italy between the 1930s and the 1960s
Giovanni Gasbarri, Livia Bevilacqua

49 1950’lerden Günümüze Türkiye’de Bizans Sanatı Tarihi

Byzantine Art History in Turkey from the 1950s to the Present
Engin Akyürek

67 Sapienza İstanbul’da: Ayasofya Projesi

Sapienza in Istanbul: The Hagia Sophia Project
Alessandra Guiglia, Claudia Barsanti †
6

Katalog
Catalogue

85 Kronoloji
Chronology

91 Türkiye’nin Doğusunda Arazi Gezileri

Field Trips in Eastern Turkey
Livia Bevilacqua

123 Likya’da Arazi Gezileri

Field Trips in Lycia
Andrea Paribeni

143 Doğu Sınırında Gezmek

Traveling Along the Eastern Border
Enrico Zanini

175 Kilikya ve Isauria’da Arazi Gezileri

Field Trips in Cilicia and Isauria
Andrea Paribeni

Ekler
Appendix

201 Araştırmacılar Hakkında

Biographic Profiles
Giovanni Gasbarri, Lorenzo Riccardi

210 Dizinler
Indexes

217 Kaynakça
Bibliography
1950’lerden Günümüze Türkiye’de
Bizans Sanatı Tarihi*
Byzantine Art History in Turkey from
the 1950s to the Present*
Engin Akyürek
1. 1950 öncesi ilk birikim
Batı’da Bizans uygarlığına olan bilimsel ilgi
klasik dönemlere kıyasla bir hayli gecikmiş
olarak on dokuzuncu yüzyıl sonlarına
doğru başlamıştır. Bizans sanatı üzerine ilk
bilimsel yayınlardan birisi olan C. Bayet’in
L’art byzantin kitabı 1883 yılında Paris’te
yayımlanmış, Bizans konusundaki ilk süreli
yayın olan Byzantinische Zeitschrift ise 1892
yılında yayımlanmaya başlamıştır. Osmanlı
topraklarındaki Bizans kalıntıları da aynı
yüzyılın sonundan itibaren Batılı arkeolog
ve sanat tarihçilerinin ilgisini çekmeye
başlamış, bazı meraklı amatörler ile Osmanlı
vatandaşı olan azınlık mensubu Hıristiyanlar
da özellikle İstanbul’daki Bizans eserle-
rine ilgi göstermişlerdir. 1920’li yıllarda
İstanbul’da önemli bir kazı, R. Demangel ve
E. Mamboury’nin 1922–1923 yılları arasında
yaptıkları Mangana Hagios Georgios Kilisesi
* Bu yazı, 2010 yılında yayımlanmış olan makalemden
derlenerek güncellenmiştir: Engin Akyürek, “Byzantine
Art History in Modern Turkey,” Perceptions of the
Past in the Turkish Republic: Classical and Byzantine
Periods, ed. Scott Redford ve Nina Ergin (Leuven:
Peeters, 2010), 205–24.
1. Initial steps before 1950
Scholarly interest in Byzantine civilization
in the West arose toward the end of the nine-
teenth century, rather late compared to inter-
est in classical antiquity. One of the earliest
scientific monographs on Byzantine art was
Charles Bayet’s book L’art byzantin published
in Paris in 1883 and the first periodical focus-
ing on Byzantine civilization, Byzantinische
Zeitschrift, appeared in 1892. Likewise,
Byzantine artifacts preserved within the
Ottoman territory began attracting the atten-
tion of western archaeologists and art histori-
ans by the end of that century and there were
some eager amateurs and Ottoman citizens
from Christian minorities who were especial-
ly interested in the Byzantine monuments in
Istanbul. An important excavation in Istanbul
in the 1920s was the one at the Church of St.
George of Mangana, carried out by Robert
* This article is based on a previous paper I published
in 2010, edited and updated for this catalogue: Engin
Akyürek, “Byzantine Art History in Modern Turkey,”
in Perceptions of the Past in the Turkish Republic:
Classical and Byzantine Periods, ed. Scott Redford and
Nina Ergin (Leuven: Peeters, 2010), 205–24.
50
kazılarıdır.1 Bir ulus devlet olarak kurulan
Türkiye Cumhuriyeti’nin arkeolojiye ilgisi ise
esas olarak Türklerin Anadolu’daki kökenle-
rini araştırmaya yönelik olarak klasik öncesi
dönemlere odaklanmıştı. Batılı bilim insanla-
rının başta İstanbul olmak üzere Türkiye’deki
Bizans kalıntılarına olan ilgisi 1930’lar ve
1940’larda artarak devam etmiş, Jerphanion,
Ramsey, Wiegand, Casson, Rice, Schatzmann,
Schneider gibi bilim insanları çeşitli alan
çalışmaları ve kazılar gerçekleştirmişlerdir.
1950 öncesi ilk Türk kazısı Arif Müfid
Mansel’in 1930 yılında gerçekleştirdiği
Balabanağa Mescidi kazısıdır.2 Bu dönemde
bahsedilmesi gereken bir diğer kazı da 1940–
1949 yılları arasında Arif Müfid Mansel ve
İstanbul Arkeoloji Müzeleri müdürü olan
Aziz Ogan tarafından Küçükçekmece’deki
Rhegion kazılarıdır.3 Öte yandan, yüzyılın
ilk yarısı içinde çeşitli ülkeler Türkiye’de
arkeoloji enstitüleri açtılar: Alman Arkeoloji
Enstitüsü 1929 yılında, Fransız Anadolu
Araştırmaları Enstitüsü 1930 yılında,
Hollanda Arkeoloji Enstitüsü 1958 yılında
İstanbul’da, İngiliz Arkeoloji Enstitüsü
1947 yılında Ankara’da açıldı. Bu kurumlar
gerek araştırmalara verdikleri destek ile,
gerekse kurdukları önemli kütüphaneler ile
1 Fransız işgal güçleri, Robert Demangel’i davet ede-
rek Mangana bölgesinde kazı yapmasını istemişlerdir.
Demangel, İstanbul’da bir lisede öğretmenlik yapan
Ernest Mamboury’i de alarak 1921 yılında kazılara
başlamış ancak 1923’e kadar devam eden kazılardan
kayda değer bir sonuç elde edilememiştir. Bunun
üzerine 1933’te, Türkiye Cumhuriyeti hükümetinden
kazılara devam etmek için izin alınmış ve kazılardan
elde ettikleri sonuçları 1939 yılında yayımlamışlardır:
Robert Demangel ve Ernest Mamboury, Le Quartier
des Manganes et la première région de Constantinople
(Paris: de Boccard, 1939).
2 Arif Müfid Mansel, “The Excavations of the
Balaban Agha Mesdjidi in İstanbul,” The Art Bulletin 15
(1933): 210–29.
3 Aziz Ogan ve Arif Müfid Mansel, “Rhegion –
Küçükçekmece Hafriyatı: 1940–1941 Çalışmalarına
Dair Rapor,” Belleten 6 (1942): 1–36; Arif Müfid Mansel,
“Les fouilles de Rhegion près d’Istanbul,” Actes du VIe
congrès internationale d’études Byzantines (Paris: École
des Hautes Études, 1951), 255–60.
Demangel and Ernst Mamboury in 1922–23.1
In the wake of the establishment of the
Republic of Turkey as a nation state, Turkish
archaeologists focused mainly on pre-classi-
cal periods in order to investigate the origin
of the Turkish presence in Anatolia. However,
the interest of western scholars toward
Byzantine artifacts in Turkey, and especially
in Istanbul, continued to grow in the 1930s
and 1940s; specialists such as de Jerphanion,
Ramsey, Wiegand, Casson, Rice, Schatzmann,
and Schneider carried out various surveys
and excavations during this time.
The first excavation promoted by Turkish
archaeologists before the mid-century was
at Balabanağa Mescidi in 1930 under the
direction of Arif Müfid Mansel.2 This was
followed by another notable project carried
out between 1940 and 1949 at Rhegion in
Küçükçekmece under the joint supervision
of Mansel and the director of the Istanbul
Archaeological Museum, Aziz Ogan.3 In
addition to their publications and excava-
tions, a number of national archaeological
institutes were founded in Turkey in the first
half of the century: in Istanbul, the German
Archaeological Institute was opened in 1929,
the French Institute of Anatolian Studies in
1 French occupation forces had invited Robert
Demangel to carry out the excavations in the Mangana
region. Demangel, accompanied by Ernst Mamboury
who was working as a high school teacher in Istanbul at
that time, began working in 1921. The excavations con-
tinued until 1923 without any worthy result. However,
in 1933, they received permission from the authorities
of the new Turkish Republic to continue excavating
the site, and in 1939 they published the results: see
Robert Demangel and Ernst Mamboury, Le quartier
des Manganes et la première région de Constantinople
(Paris: de Boccard, 1939).
2 Arif Müfid Mansel, “The Excavations of the
Balaban Agha Mesdjidi in İstanbul,” The Art Bulletin
15, no. 3 (1933): 210–29.
3 Aziz Ogan and Arif Müfid Mansel, “Rhegion-
Küçükçekmece Hafriyatı: 1940–1941 çalışmalarına
dair ilk rapor,” Belleten 6, no. 2 (1942): 1–36; Arif Müfid
Mansel, “Les fouilles de Rhegion près d’Istanbul,” in
Actes du VIe Congrès International d’Études Byzantines
(Paris: École des Hautes Études, 1951), 255–60.

Türkiye’de Bizans dahil arkeoloji alanındaki
çalışmaların gelişimine önemli katkı sağ-
lamışlardır. Akademik alanda da İstanbul
Üniversitesi, Bizans çalışmaları konusunda
ilk adımları 1950 öncesinde atmıştır (Res. 1):
Arif Müfid Mansel başkanlığındaki Arkeoloji
Bölümü’nde ilk kez Bizans sanatı tarihi ders-
leri verilmeye başlanmış, 1941–1944 yılları
arasında Steven Runciman Bizans konu-
sunda ders vermek üzere üniversiteye davet
edilmiş, 1943 yılında Arkeoloji Bölümü’nde
Ernst Diez başkanlığında Türkiye’de Bizans
sanatı üzerine ilk akademik program olan
Bizans sanatı sertifika programı açılmıştır.
1950’li yıllara gelindiğinde, Türkiye’de Bizans
konusundaki çalışmalar açısından, göreceli
zayıf da olsa bir birikim sağlanmış, bir temel
atılmıştı.
2. Yirminci yüzyılın ikinci
Res. 1. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat
Fakültesi (Fotoğraf: Engin Akyürek).
yarısındaki gelişmeler
Fig. 1. Istanbul University, Faculty of
Letters (Photo by the author). 1950’li yıllar Türkiye’de Bizans çalışma-
ları konusunda bir dönüm noktası olmuştur.
Bizans denildiğinde henüz esas olarak
İstanbul göz önündedir. 1950’li ve 1960’lı
yıllar, özellikle İstanbul’da Bizans arkeolojisi
için önemli yıllardır. Bu zaman aralığında
Anadolu’dan büyük kentlere kitlesel göçler
yaşanmış, bu göçten en fazla İstanbul
etkilenmiş, 1950’de nüfusu bir milyon olan
kent, 1960’ların sonlarına gelindiğinde 2
milyon 300 bine ulaşmıştır.4 Bu durum kentin
tarihi yarımadasında büyük bir nüfus baskısı
oluşturmuş, yürütülen büyük çaplı imar faa-
liyetleri kentin plansız ve hızla dönüşmesine
neden olmuştur. Bu dönüşüm, bir yandan
örneğin Polyeuktos kilisesi gibi o güne değin
bilinmeyen bazı Bizans yapılarının ortaya
çıkmasına yol açmış, ama öte yandan kentin
tarihsel dokusunun tahrip olmasına neden
olmuştur. Özellikle Demokrat Parti iktida-
4 Doğan Kuban, İstanbul Bir Kent Tarihi: Bizantion
Konstantinopolis İstanbul (İstanbul, Türkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996), 400.
51
1930, and the Netherlands Archaeological
Institute in 1958; in Ankara, the British
Archaeological Institute was opened in 1947.
These institutions have contributed signif-
icantly to the development of archaeology
in Turkey, including study of the Byzantine
period, due to their support of scholarly
research and the remarkable libraries they
established. As for academia, Istanbul
University (Fig. 1) was the first Turkish insti-
tution to promote Byzantine studies prior to
1950. Lectures in Byzantine art history were
delivered at the Department of Archaeology
for the first time under the chairmanship of
Arif Müfid Mansel; between 1941 and 1944
Steven Runciman was invited to give lectures
on Byzantine art; in 1943, the first program
in Byzantine art in Turkey—the Certificate
Program in Byzantine Art—commenced in
the Department of Archaeology with Ernst
Diez as chair. By the 1950s, then, Byzantine
studies in Turkey had been established;
scholars had accumulated some knowl-
edge—albeit still nascent—and had laid the
foundation for further developments.
2. Developments in the second
half of the twentieth century
The 1950s and 1960s were a turning point
for Byzantine studies in Turkey. The label
“Byzantine” was still used mainly in refer-
ence to Istanbul and the city was the epi-
center of Byzantine archaeology during these
decades. This was driven by a massive wave
of migration from Anatolia into Turkish ur-
ban centers that strongly impacted Istanbul:
its population, estimated at one million in
1950, reached 2,3 million by the end of the
1960s.4 This brought immense pressure to
develop the ancient part of the city situated
on the peninsula in order to accommodate
4 Doğan Kuban, İstanbul Bir Kent Tarihi: Bizantion
Konstantinopolis İstanbul (Istanbul: Türkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1996), 400.
52
rının 1956 ile 1960 arasında gerçekleştirdiği
imar faaliyetleri sırasında, İstanbul Surları
içerisinde çok sayıda kamu yapısı inşa
edilmiş, geniş bulvarlar açılmış, bu sırada
birçok Bizans ve Osmanlı yapısı kısmen ya da
tamamen tahrip edilmiştir. Şans eseri olarak
bu yapıların bir kısmı yerli ve yabancı bilim
insanları ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri
uzmanları tarafından incelenip belgelenebil-
miştir. Saraçhane’deki Polyeuktos Kilisesi5 ile
Belediye Sarayı inşaatı sırasında açığa çıkan
zemin mozaikleri,6 Beyazıt’taki Theodosius
Zafer Takı,7 Sultanahmet’teki Hagia
Euphemia Kilisesi8 bu büyük imar faaliyetleri
sürecinde ortaya çıkan ve en azından belge-
lenerek kısmen de olsa korunabilen birkaç
şanslı örneği oluşturmaktadır. İstanbul
Arkeoloji Müzeleri tarafından İstanbul’da
gerçekleştirilen kazıların raporları, ilk sayısı
1934 yılında çıkmış olan İstanbul Arkeoloji
Müzeleri Yıllığı’nda yayımlanmış, düzenli
olarak yayın hayatını sürdürememişse de
5 Saraçhane’de 1960 yılında Haşim İşcan alt
geçidinin inşaatı sırasında ortaya çıkan yapı R.
Martin Harrison ve Nezih Fıratlı tarafından 1964 ile
1971 yılları arasında kazılmıştır. R. Martin Harrison,
Excavations at Saraçhane in Istanbul, vol. 1, The
Excavations, ed. L. B. Hill (Princeton: Princeton
University Press, 1986).
6 Rüstem Duyuran, “Belediye Sarayı Mozaikleri”,
Arkitekt 24, no. 9–12 (1955): 166–70.
7 Ordu Caddesi’nin 1956–57’de genişletilme çalış-
maları sırasında, Theodosius zafer takına ait kalıntılar
ortaya çıkmış ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri tara-
fından incelenmiştir: Rüstem Duyuran, “Beyazıt’taki
Zafer Takı,” Arkitekt 27, no. 4 (1957): 157–59; Rüstem
Duyuran, “Beyazıt’ta Yapılan Arkeolojik Araştırma ve
Bazı Müşahedeler,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 8
(1958), 25–28, 71–73.
8 Yeni Adalet Sarayı inşaatı sırasında İstanbul
Arkeoloji Müzesi tarafından Hagia Euphemia Kilisesi
ve Antiokhos Sarayı’nda kurtarma kazıları yapılmıştır:
Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı İnşaat Yerinde
Yapılan Kazılar Hakkında İlk Rapor/First Report on
Excavations on the Site of the New Palace of Justice at
İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 5 (1952),
23–38; Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı İnşaat Yerinde
Yapılan Kazılar Hakkında İkinci Rapor/Second Report
on Excavations on the Site of the New Palace of Justice
at İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 6 (1953),
74–80.
the migrants and large-scale construction
projects in this area resulted in an unplanned
and rapid urban transformation. On the one
hand, this transformation led to the discovery
of some previously unknown Byzantine mon-
uments, such as the church of St. Polyeuktos;
on the other hand, however, it destroyed the
historical fabric of the city. This was especially
the case with the public improvement projects
carried out by the Democrat Party between
1956 and 1960 when a number of substantial
public buildings and boulevards were con-
structed in the area within the Theodosian
walls and, as a consequence, many Byzantine
and Ottoman structures were destroyed either
partially or entirely. Fortunately, some of these
structures were studied and documented by
Turkish and international scholars, including
experts from the Istanbul Archaeological
Museum. The church of St. Polyeuktos at
Saraçhane,5 the floor mosaics unearthed dur-
ing the construction of the new Municipality
Palace,6 the triumphal arch of Theodosius at
Beyazıt,7 and the church of St. Euphemia at
Sultanahmet8 constitute the few examples of
5 Discovered at Saraçhane in 1960 during the con-
struction of the Haşim İşcan underpass, the structure
was excavated by R. Martin Harrison and Nezih Fıratlı
between 1964 and 1971: R. Martin Harrison, Excavations
at Saraçhane in Istanbul, vol. 1, The Excavations, ed. L. B.
Hill (Princeton: Princeton University Press, 1986).
6 Rüstem Duyuran, “Belediye Sarayı Mozaikleri,”
Arkitekt 24, nos. 9–12 (1955): 166–70.
7 During the expansion of Ordu Avenue in 1956–57,
the remains of the triumphal arch of Theodosius were
exposed and studied by the Istanbul Archaeological
Museums: Rüstem Duryuran, “Beyazıt’taki Zafer Takı,”
Arkitekt 27, no. 4 (1957): 157–59; Rüstem Duyuran,
“Beyazıt’ta Yapılan Arkeolojik Araştırma ve Bazı
Müşahedeler,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı 8
(1958): 25–28, 71–73.
8 During the construction of the new Palace of Justice,
the Archaeology Museum organized excavations in the
site that included the remains of St. Euphemia and the
palace of Antiokhos: Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı
İnşaat Yerinde Yapılan Kazılar Hakkında İlk Rapor/First
Report on Excavations on the Site of the New Palace of
Justice at İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı
5 (1952): 23–38; Rüstem Duyuran, “Adalet Sarayı İnşaat
Yerinde Yapılan Kazılar Hakkında İkinci Rapor/Second

bu yıllık Müze’nin gerçekleştirdiği kazılar
bakımından önemli bir kaynak olmuştur.
Türkiye’deki Bizans çalışmaları bakı-
mından 1950 ve 1960’lı yılların önemli bir
gelişmesi akademik dünyada yaşanmıştır.
Bizans sanatı tarihi Türkiye’de ilk kez bir
üniversitenin eğitim müfredatına girmiş ve
süreç içersinde İstanbul Üniversitesi’nde
Bizans sanatı tarihi ile ilgili bir kürsü kurul-
muştur.9 1950 öncesinde Mansel, Runciman
ve Diez tarafından İstanbul Üniversitesi’nde
temelleri atılmış olan Bizans sanatı tarihi
eğitimi, 1950’de Bizans sanatı uzmanı Philip
Schweinfurth’un İstanbul Üniversitesi’ne
gelmesiyle kurumsallaşmıştır. Schweinfurth
1950 yılında kurulan Sanat Tarihi ve Estetik
programında Bizans sanatı tarihi üzerine
dersler vermeye başlamış, Almanca verilen
dersleri doktor asistan olan Semavi Eyice
Türkçe’ye tercüme etmiştir. Schweinfurth’un
1954 yılında ölümünden sonra Bizans ders-
lerini 1956 yılından itibaren Eyice vermeye
başlamıştır. 1964 yılında ise, diğer sanat
tarihi branşlarından bağımsız olarak Bizans
Sanatı kürsüsü kurulmuş ve o dönemde
doçent olan Eyice bu kürsünün başkanı ol-
muştur.10 Bu kürsü, bir Türk üniversitesinde
Bizans sanatı tarihi üzerine kurulmuş olan ilk
akademik kürsüdür ve halen de Bizans Sanatı
Anabilim Dalı adıyla Edebiyat Fakültesi
Sanat Tarihi Bölümü’nün üç anabilim dalın-
dan birisi olarak varlığını sürdürmektedir.11
Bizans sanatı tarihi programı 1990 yılında
emekli olmasına kadar Prof. Dr. Semavi Eyice
tarafından yürütülmüştür. 1957 ile 1963 yılla-
9 İstanbul Üniversitesi’ndeki Bizans araştırmalarının
daha ayrıntılı tarihçesi için: Semavi Eyice, “Türkiye’de
Bizans Sanatı Araştırmaları ve İstanbul Üniversitesinde
Bizans Sanatı,” Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan
(İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973), 407–21.
10 Profesör Semavi Eyice’nin kısa bir biyografisi
için bkz. Semavi Eyice Armağanı: İstanbul Yazıları
(İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1992),
9–38.
11 Diğer ikisi, Türk ve İslam Sanatı ve Genel Sanat
Tarihi Anabilim Dalları’dır. Daha fazla bilgi için bkz.
http://www.istanbul.edu.tr.
53
Byzantine monuments that were uncovered
during this phase and that were fortunate
enough to be documented and at least partial-
ly preserved. The reports of the excavations
carried out in Istanbul by the Archaeological
Museum were published in the Annals of the
Istanbul Archaeology Museums, which first
appeared in 1934. Although this publication
was irregular and eventually discontinued,
the Annals are an important source of
information on the excavations promoted by
the Museum and thus the state of Byzantine
archaeology in the 1950s and 1960s.
Complementing these archaeological
activities, Byzantine studies in Turkey
also experienced an important momentum
within academia in the 1950s and 1960s.
For the first time, in fact, Byzantine art
history was included in the curriculum of a
Turkish university and, in due course, a chair
in Byzantine art history was established
at Istanbul University.9 Building on the
foundations laid by Mansel, Runciman, and
Diez at Istanbul University in the 30s and
40s, the teaching of Byzantine art history was
instituted in 1950 with the arrival of Philip
Schweinfurth, a specialist in Byzantine art.
Schweinfurth began teaching within the
program of Art History and Aesthetics that
was founded in the same year; the lectures
he delivered in German were translated into
Turkish by the doctoral assistant Semavi
Eyice. Two years after Schweinfurth’s
death in 1954, Eyice himself began teaching
classes in Byzantine art. Ten years later, in
1964, Istanbul University founded the chair
in Byzantine Art independent from other
Report on Excavations on the Site of the New Palace of
Justice at İstanbul,” İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı
6 (1953): 21–27, 74–80.
9 For a more detailed history of Byzantine
studies at Istanbul University, see Semavi Eyice,
“Türkiye’de Bizans Sanatı Araştırmaları ve İstanbul
Üniversitesinde Bizans Sanatı,” in Cumhuriyetin
50. Yılına Armağan (Istanbul: Edebiyat Fakültesi
Matbaası, 1973), 407–21.
54
rı arasında, toplam 62 lisans tezi bu bölümde
Eyice’nin danışmanlığında yapılmıştır.12
İzleyen yıllarda ise Bizans sanatı tarihi
konusunda çeşitli doktora ve yüksek lisans
tezleri tamamlanmıştır. İstanbul Üniversitesi
1980’li yıllara kadar Bizans sanatı tarihi alan-
daki tek bilimsel programa sahip olan kurum
olarak kalmış, Ayla Ödekan, Yıldız Demiriz,
Ebru Parman, M. İhsan Tunay gibi Bizans
sanatı tarihçileri bu kurumda yetişmişlerdir.
Bu yıllarda İstanbul Teknik
Üniversitesi’nde de Bizans mimarlığı konu-
sunda bazı çalışmalar yapılmaya başlamış,
Türkiye’deki Bizans araştırmalarına önemli
bir katkıda bulunulmuştur. 1951 ile 1956
yılları arasında Mimarlık Bölümü’ne misafir
öğretim üyesi olarak davet edilmiş olan P.
Verzone, İstanbul’un yanı sıra Anadolu’daki
Bizans yapılarını da incelemiş,13 mimari
restorasyon üzerine dersler vermiştir. Açılan
mimari restorasyon bölümünde Verzone
dışında R. J. Mainstone, Doğan Kuban gibi
Bizans sanatına ilgi duyan isimler de ders
vermişler, bölümün gelişmesine öncülük
etmişlerdir. Almanya’da Bizans mimarisi
üzerine doktorasını tamamlayarak 1971
yılında üniversitede asistan olarak çalışmaya
başlayan Metin Ahunbay’ın da katılmasıyla
İstanbul Teknik Üniversitesi, Bizans mimar-
lığı alanında gerçekleştirilen alan çalışmaları
ve özellikle mimari restorasyonlarda önemli
bir rol üstlenmeye başlamıştır.
1950’lerin Türkiye’deki Bizans çalış-
maları bakımından en önemli olaylarından
biri de X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri
Kongresi’nin İstanbul’da toplanması olmuş-
tur. Talihsiz 6–7 Eylül olaylarından sadece
birkaç gün sonra, 15–21 Eylül 1955 tarihleri
arasında gerçekleşen kongre başarılı bir
12 1973’e kadar yapılan tezlerin listesi için bkz. Eyice,
“Türkiye’de Bizans,” 417–20.
13 Paolo Verzone, Alahan Manastırı Mimarisi
Üzerinde Bir İnceleme (İstanbul: Yenilik Basımevi,
1955); Paolo Verzone, Un monumento dell’Arte Tardo-
Romano in Isauria: Alahan Monastır (Torino: Viglongo,
1956).
branches of art history; Eyice, who was an
associate professor at that time, became the
chair of this new program.10 This was the first
academic program in Byzantine art history in
a Turkish university and still survives under
the title of Division of Byzantine Art as one of
the three divisions within the Department of
Art History in the Faculty of Letters.11 Semavi
Eyice remained the chair of the program until
his retirement in 1990. Between 1957 and
1973, he supervised sixty-two undergraduate
theses in the department12 and many other
doctoral and graduate theses on Byzantine art
history were defended in the following years.
Until the 1980s Istanbul University remained
the only Turkish institution to provide a pro-
gram in Byzantine art history, and produced
scholars such as Ayla Ödekan, Yıldız Demiriz,
Ebru Parman, and M. İhsan Tunay.
Istanbul University was not the only insti-
tution interested in Byzantine art, however.
Istanbul Technical University also promoted
studies in Byzantine architecture in the
1950s and 60s, which contributed significant-
ly to research on Byzantine topics in Turkey.
Invited as a guest lecturer to the Department
of Architecture between 1951 and 1956, Paolo
Verzone examined Byzantine structures
in Istanbul and in Anatolia,13 and gave
lectures on architectural restoration. Apart
from Verzone, other scholars interested in
Byzantine art, such as Rowland J. Mainstone
and Doğan Kuban, lectured in the new
10 For a short biography of Semavi Eyice, see Semavi
Eyice Armağanı: İstanbul Yazıları, (Istanbul: Türkiye
Turing ve Otomobil Kurumu, 1992), 9–38.
11 The other two divisions are Turkish and Islamic
Art and General History of Art. For further informa-
tion, see http://www.istanbul.edu.tr/en/_.
12 For a list of the theses defended until 1973, see
Eyice, “Türkiye’de Bizans,” 417–20.
13 Paolo Verzone, Alahan Manastırı Mimarisi
Üzerinde Bir İnceleme (Istanbul: Yenilik Basimevi,
1955); Paolo Verzone, Un monumento dell’arte tardo-ro-
mana in Isauria: Alahan Monastır, with contributions
by George Ewart Bean and Mükerrem Usman (Turin:
Viglongo, 1956).

Res. 2. Milletlerarası Bizans Tetkikleri
Kongresi Tebliğleri bildiri kitapçığı ön
kapak sayfası (İstanbul: X. Milletlerarası
Bizans Tetkikleri Kongresi Tertip
Komitesi Neşriyatı, 1957).
Fig. 2. Front cover of Actes du Xe
Congrès International d’Études
Byzantines (Istanbul: X. Milletlerarası
Bizans Tetkikleri Kongresi Tertip
Komitesi Neşriyatı, 1957).
biçimde tamamlanmış, Kongre’de sunulan
115 bildiriden 9’u Türk bilim insanlarınca
verilmiştir. Bildiriler 1957 yılında bir cilt
olarak yayımlanmıştır (Res. 2).14 Kongre,
bildiri kitabının iç kapağında belirtildiği gibi,
“Cumhurbaşkanı sayın Celal Bayar’ın yüksek
himayeleri altında, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi binalarında toplanmıştır”
ve kongrenin açılış konuşmasını dönemin
Maarif Vekili (Milli Eğitim Bakanı) Celal
Yardımcı yapmıştır.15 Öte yandan, PTT
idaresi de kongrenin anısına üzerinde
İstanbul surları, Ayasofya, Hipodrom ve
Buondelmonti’nin Konstantinopolis haritası-
nın bulunduğu dört hatıra pulu çıkartmıştır.16
Devletin en üst düzeyde himaye etmesinin
yanısıra, bu pulların basılmış olması da,
Bizans ile ilgili bu önemli kongrenin devlet
tarafından sahiplenildiğini göstermesi bakı-
mından kayda değer.
Yabancı enstitüler ve araştırma mer-
kezleri, özellikle de ABD’deki Dumbarton
Oaks Research Center, İstanbul’da Bizans
araştırmalarının gelişimine büyük ilgi göster-
miştir. 1950’lerin sonlarında başlayan bu ilgi,
1970’lerin ortalarına kadar devam etmiştir.
Özellikle 1960’ların başlarından 1970’lerin
ortalarına kadar geçen dönemde, Dumbarton
Oaks’un verdiği mali destekler sayesinde
Türkiye’deki Bizans araştırmaları çok verimli
olmuştur. Bu araştırma merkezinin yayın
organı olan Dumbarton Oaks Papers’ın 1951
(11. sayı) ile 1966 (20. sayı) arasında yayın-
lanan on cildine bakılacak olursa, Merkez’in
desteklediği on üç alan çalışmasından on
birinin İstanbul’da yürütülen projeler olduğu
görülür. Dumbarton Oaks’un İstanbul’da
14 X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi
Tebliğleri / Actes du X. Congrès international d’études
byzantines, (İstanbul: X. Milletlerarası Bizans
Tetkikleri Kongresi Tertip Komitesi Neşriyatı, 1957).
15 Konuşma metni için bkz. a.g.e, 43–45.
16 Bu dört pul için bkz. İsfila 2013, Türk Pulları
ve Antiyeleri Kataloğu/Turkish Stamps and Postal
Stationery Catalogue, 1863-2012, cilt 1 (İstanbul:
ISFILA, 2012), 237.
55
Department of Architectural Restoration,
crucially contributing to its growth. Later in
the twentieth century, with the addition of
Metin Ahunbay—who started to work as an
assistant in 1971 after completing his PhD
in Byzantine Architecture in Germany—
Istanbul Technical University began playing
a key role in the promotion of surveys and
restorations of Byzantine monuments.
The organization of the 10th International
Byzantine Congress in Istanbul (September
15–21, 1955), was another significant step in
the development of the discipline in Turkey.
Although it took place only a few days after
the events of 6–7 September, the Congress
was successful and nine of 115 papers were
given by Turkish scholars. As stated on
the title page of the proceedings published
in 1957 (Fig. 2),14 the congress “convened
under the supreme auspices of President
Celal Bayar, at the buildings of Istanbul
University, Faculty of Letters,” and the open-
ing speech of the congress was delivered by
the Minister of Education, Celal Yardımcı.15
To celebrate the event, the PTT (Postal and
Telecommunication Service) issued four
commemorative stamps with depictions of
the Istanbul land walls, Hagia Sophia, the
hippodrome, and Buondelmonti’s map of
Constantinople.16 This initiative is particu-
larly significant as it shows that in addition to
its high patronage, the government had grant-
ed its full acknowledgement to this important
International Byzantine Congress.
Foreign institutes and research centers,
especially the Dumbarton Oaks Research
Center in the United States, also paid great
14 X. Milletlerarası Bizans Tetkikleri Kongresi
Tebliğleri/Actes du Xe Congrès International d’Études
Byzantines (Istanbul: X. Milletlerarası Bizans
Tetkikleri Kongresi Tertip Komitesi Nesriyati, 1957).
15 For the transcript of this speech, ibid., 43–45.
16 For these four stamps, see İsfila 2013, Türk Pulları
ve Antiyeleri Kataloğu/Turkish Stamps and Postal
Stationery Catalogue, 1863–2012, vol. 1 (Istanbul:
ISFILA, 2012), 237.
56
desteklediği araştırmalardan önemli bazıları
arasında Kalenderhane Camisi’nin kazı ve
restorasyonu,17 Polyeuktos Kilisesi kazıları,18
Fenari İsa Camii kazıları,19 ve Kariye Müzesi
(Res. 3) mozaik ve freskolarının restorasyo-
nu20 sayılabilir.
1964 yılında İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi bünyesinde kurulmuş
olan Bizans Sanatı kürsüsü, 90’lı yıllarda
diğer Türk üniversitelerinde de benzer
programlar açılana kadar, uzun bir süre
tek kaynak olarak kalmıştır. Eyice’nin
1971 ile 1973 yılları arasında Hacettepe
Üniversitesi’nde verdiği Bizans sanatı tarihi
dersleri, bu alana ilginin özellikle 1980’li
yıllardan itibaren diğer üniversitelere
de yayılmasında öncü bir rol oynamıştır.
1980’lerden sonra Hacettepe Üniversitesi
Sanat Tarihi Bölümü’nde iki Bizans sanatı
tarihi uzmanı, 1973 yılında Ebru Parman
ve 1975 yılında Almanya’da doktorasını
tamamlayarak Türkiye’ye dönen Semiha
Yıldız Ötüken yardımcı doçent olarak çalış-
maya başlamışlardır. Parman 1990 yılında
17 Cecil L. Striker ve Doğan Kuban, Kalenderhane
in Istanbul: Final Reports on the Archaeological
Exploration and Restoration at Kalenderhane Camii,
1966–1978, cilt 1, The Buildings, Their History,
Architecture and Decoration (Mainz: von Zabern, 1997).
18 R. Martin Harrison ve Nezih Fıratlı, “Excavations
at Saraçhane in Istanbul: First Preliminary Report,”
Dumbarton Oaks Papers 19 (1965): 230–36; R. Martin
Harrison ve Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane
in Istanbul: Second and Third Preliminary Report,”
Dumbarton Oaks Papers 20 (1966): 222–38; R. Martin
Harrison ve Nezih Fıratlı, “Fourth Preliminary Report
on Polyeuktos Excavations,” Dumbarton Oaks Papers
21 (1967): 273–78; R. Martin Harrison ve Nezih
Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul: Fifth
Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 22
(1968): 195–216; R. Martin Harrison, A Temple for
Byzantium: The Discovery and Excavation of Anicia
Juliana’s Palace Church in Istanbul (Austin, University
of Texas Press, 1989).
19 Theodore Macridy, “The Monastery of Lips (Fenari
İsa Camii) at Istanbul,” çev. Cyril Mango, Arthur H. S.
Megaw, Cyril Mango ve Ernest J. W. Hawkins katkıla-
rıyla, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964): 251–315.
20 Paul A. Underwood, The Kariye Djami, 4 cilt (New
York: Routledge & Paul, 1966).
attention to the advancement of Byzantine
studies in Istanbul. Such interest arose in the
late 1950s and continued until the mid-1970s.
In particular, Byzantine studies in Turkey
experienced a very fruitful moment from the
early 1960s to the mid-1970s due to the sub-
stantial funds allocated by Dumbarton Oaks.
A close examination of the institute’s journal,
the Dumbarton Oaks Papers, reveals that be-
tween 1951 (no. 11) and 1966 (no. 20), eleven
out of thirteen surveys promoted by the insti-
tute involved research projects in Istanbul.
Among the most important projects, we can
mention the excavations and restoration of
the Kalenderhane Cami,17 the excavations of
St. Polyeuktos,18 the excavations at Fenari Isa
Cami,19 and the restoration of the frescoes
and mosaics of the Kariye Museum (Fig. 3).20
Close to thirty years later, in the 1990s,
a number of Turkish universities began to
establish programs in Byzantine studies
similar to that founded in 1964 at Istanbul
University. The lectures that Eyice gave at
17 Cecil L. Striker and Doğan Kuban, eds.,
Kalenderhane in Istanbul: Final Reports on the
Archaeological Exploration and Restoration at
Kalenderhane Camii 1966–1978, vol. 1, The Buildings, Res. 3. Kariye Müzesi, naos kısmının
Their History, Architecture and Decoration (Mainz: von görünümü (GABAM Arşivi. Fotoğraf:
Zabern, 1997). Tahsin Aydoğmuş).
18 R. Martin Harrison and Nezih Fıratlı, “Excavations
Fig. 3. Kariye Museum, view of the
at Saraçhane in Istanbul: First Preliminary Report,”
naos (GABAM Archive. Photo by Tahsin
Dumbarton Oaks Papers 19 (1965): 230–36; R. Martin
Aydoğmuş).
Harrison and Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane
in Istanbul: Second and Third Preliminary Report,”
Dumbarton Oaks Papers 20 (1966): 222–38; R. Martin
Harrison and Nezih Fıratlı, “Fourth Preliminary
Report on Polyeuktos excavations,” Dumbarton Oaks
Papers 21 (1967): 273–78; R. Martin Harrison and
Nezih Fıratlı, “Excavations at Saraçhane in Istanbul:
Fifth Preliminary Report,” Dumbarton Oaks Papers 22
(1968): 195–216; R. Martin Harrison, A Temple for
Byzantium: The Discovery and Excavation of Anicia
Juliana’s Palace Church in Istanbul (Austin: University
of Texas Press, 1989).
19 Theodore Macridy, “The Monastery of Lips (Fenari
Isa Camii) at Istanbul,” trans. Cyril Mango, with
contributions by Arthur H. S. Megaw, Cyril Mango,
and Ernest J. W. Hawkins, Dumbarton Oaks Papers 18
(1964): 251–315.
20 Paul A. Underwood, The Kariye Djami, 4 vols. (New
York: Routledge & Paul, 1966–75).

doçentliğe yükselerek Eskişehir’deki Anadolu
Üniversitesi’ne geçmiş ve 1993 yılında orada
Sanat Tarihi Bölümü’nü ve Bizans Sanatı
Tarihi programını kurmuştur. Parman pro-
fesörlüğünü aldığı Anadolu Üniversitesi’nde
2004 yılında emekli olana kadar da
çalışmıştır. Hacettepe Üniversitesi’nde
Sanat Tarihi Bölümü 1997 yılında Arkeoloji
Bölümü’nden ayrılmış, üç anabilim dalından
birisi Bizans Sanatı Anabilim Dalı olmuş-
tur.21 Prof. Dr. Yıldız Ötüken 2010 yılına
kadar Hacettepe Üniversitesi’nde Bizans
sanatı programının başında çalışmalarını
sürdürmüş, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir.
21 Hacettepe Üniversitesi’nde anabilim dalları daha
sonra Yüksek Öğrenim Kurumu (YÖK) tarafından
kaldırılmışsa da, Bizans sanatı tarihi eğitim programı,
Sanat Tarihi Bölümü içersinde güçlü bir kadro ile
varlığını sürdürmektedir.
57
Hacettepe University between 1971 and 1973
played a leading role in arousing interest
in this field of studies at other universities.
Following these lectures, two Byzantine
art historians started to work as assistant
professors in the Department of Art History
of Hacettepe University: Ebru Parman in
1973 and Semiha Yıldız Ötüken in 1975, who
had returned to Turkey after completing her
PhD in Germany. In 1990, Parman became
associate professor and moved to Anadolu
University at Eskişehir where she founded
the Department of Art History in 1993, as
well as a program in Byzantine art history.
Parman continued to work at Anadolu
University (where she received her full
professorship) until she retired in 2004.
In 1997, the Department of Art History at
Hacettepe University was separated from the
Department of Archaeology and the Division
of Byzantine Art became one of its three
official divisions.21 Yıldız Ötüken continued
to work as the head of the Byzantine art
program at Hacettepe University until 2010,
teaching a considerable number of students.
Likewise, one of the three divisions of the
Department of Art History founded at Ege
University in 1980 was the Division of
Byzantine Art, where a student of Ötüken’s,
Zeynep Mercangöz, started to work in 1981
and became the Division’s chair. Thus, in the
1990s there were four universities in Turkey
offering programs in or having divisions of
Byzantine Art History: Istanbul University
(Istanbul), Hacettepe University (Ankara),
Anadolu University (Eskişehir), and Ege
University (Izmir). These institutions
have since continued to lead the study of
Byzantine art in Turkey.
It was in the last quarter of the twentieth
21 Although the divisions at Hacettepe University
were cancelled by the Council of Higher Education
(Yüksek Öğretim Kurumu-YÖK) later, the program
of Byzantine art history still survives with a highly
qualified staff within the Department of Art History.
58
Ege Üniversitesi’nde 1980 yılında kurulan
Sanat Tarihi Bölümü’nün üç anabilim
dalından birisi Bizans Sanatı Anabilim Dalı
olmuş, Ötüken’in öğrencilerinden Zeynep
Mercangöz 1981 yılında bu üniversitede
çalışmaya başlamış, Bizans Sanatı Anabilim
Dalı başkanlığını yürütmüştür. Böylece
1990’lı yıllara gelindiğinde Türkiye’de Bizans
sanatı tarihi programı/anabilim dalı olan dört
üniversite olmuştur: İstanbul Üniversitesi,
Hacettepe Üniversitesi (Ankara), Anadolu
Üniversitesi (Eskişehir) ve Ege Üniversitesi
(İzmir). Bu dört üniversite sonraki yıllarda
Türkiye’deki Bizans sanatı konusundaki
çalışmalara öncülük etmiştir.
Yirminci yüzyılın son çeyreği, aynı
zamanda Bizans sanatı tarihi çalışmalarının
İstanbul kenti dışına da yayıldığı yıllar
olmuştur. Birçok yabancı ve yerli bilim insanı
Anadolu’da Bizans kalıntılarını çalışmak-
taysa da, 80’li yıllara kadar Bizans çalışma-
larının odağı esas olarak İstanbul’dur.22 80’li
yıllardan itibaren Türkiyeli bilim insanları
da Anadolu’daki Bizans varlığına gözlerini
çevirmeye başlamış, çeşitli dönem kazıları ve
araştırmalarında Bizans dönemi kalıntıları
daha fazla dikkate alınır olmuş ve bu büyük
potansiyel değerlendirilmeye başlanmıştır.
2000’li yıllara doğru gelindikçe Anadolu’da
Bizans’ın arkeolojisine olan ilgi artmıştır.
Burada, bir tarihi coğrafya çalışması
olarak 80’li yıllarda başlayıp halen sürmekte
olan Tabula Imperii Byzantini projesinden de
söz etmeden geçemeyiz. Avusturya Bilimler
Akademisi tarafından gerçekleştirilen ve
coğrafi olarak Türkiye’nin çok büyük bir kıs-
mını kapsayan bu önemli projenin yayınlanan
on iki cildinden sekiz tanesi bugünkü Türkiye
sınırları dâhilindeki bölgeler üzerinedir.23
22 İstanbul’daki Bizans çalışmalarını ele alan bir
çalışma 2010 yılında yayınlanmıştır: Elif Keser
Kayaalp, “Bizans İstanbulu Çalışmaları,” Türkiye
Araştırmaları Literatür Dergisi 8, no. 16 (2010): 9–23.
23 Friedrich Hild ve Marcell Restle, Kappadokien
(Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos),
Tabula Imperii Byzantini 2 (Viyana: Österreichische
century that research on Byzantine art
history came to extend significantly beyond
the city of Istanbul. Until the 1980s, the many
Turkish and international scholars who
had been studying Byzantine monuments
in Anatolia were primarily focused on
Istanbul.22 From the 1980s onwards, Turkish
scholars in particular began to show more
interest in the traces of Byzantium found
throughout the whole country; Byzantine
remains increasingly became the subject
of consideration in period excavations and
research, and the great potential of these
remains started to be appreciated.
In this context, it is fundamental to
mention the project titled Tabula Imperii
Byzantini, which started in the 1980s as a
study in historical geography, and is still
going on today. Promoted by the Austrian
Academy of Sciences (Österreichische
Akademie der Wissenschaften), this impor-
tant series has covered a very large area of the
country: to date, there are twelve published
volumes and eight of these focus on territo-
ries within the borders of modern Turkey.23
22 An overview of Byzantine studies in Istanbul
was published in 2010: Elif Keser Kayaalp, “Bizans
İstanbulu Çalışmaları,” Türkiye Araştırmaları
Literatür Dergisi 8, no. 16 (2010): 9–23.
23 Friedrich Hild and Marcell Restle, Kappadokien
(Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos),
Tabula Imperii Byzantini 2 (Vienna: Österreichische
Akademie der Wissenschaften, 1981); Klaus Belke,
Galatien und Lykaonien, with contributions by
Marcell Restle, Tabula Imperii Byzantini 4 (Vienna:
Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1984);
Friedrich Hild and Hansgerd Hellenkemper, Kilikien
und Isaurien, Tabula Imperii Byzantini 5 (Vienna:
Österreichische Akademie der Wissenschaften,
1990); Klaus Belke and Norbert Mersich, Phrygien
und Pisidien, Tabula Imperii Byzantini 7 (Vienna:
Österreichische Akademie der Wissenschaften,
1990); Klaus Belke, Paphlagonien und Honorias,
Tabula Imperii Byzantini 9 (Vienna: Österreichische
Akademie der Wissenschaften, 1996); Friedrich Hild
and Hansgerd Hellenkemper, Lykien und Pamphylien,
3 vols., Tabula Imperii Byzantini 8 (Vienna:
Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2004);
Andreas Külzer, Ostthrakien (Eurōpē), Tabula Imperii
Byzantini 12 (Vienna: Österreichische Akademie der
Wissenschaften, 2008).

Çalışılan bölgelerde bulunan hemen hemen
bütün Bizans yerleşmeleri ve yapılarını
yayına dahil eden TIB serisi, bu coğrafyada
Bizans arkeolojisi konusunda çalışan bilim
insanlarının ilk başvuru kaynaklarından biri
olmuş ve bu çalışmalar açısından çok değerli
bir zemin hazırlamıştır.
3. Yeni Binyılda Bizans
çalışmaları
2000’li yıllarda Türkiye’de Bizans çalış-
maları büyük bir ivme kazanmıştır. Bizans
konusunda çalışan bilim insanlarının sayısın-
da ve çalışmalarının bilimsel niteliğinde kay-
da değer bir artış gözlenmiştir. Bu gelişmeye
bağlı olarak, Türkiye’de bir zamanlar Bizans
araştırmaları açısından eksikliği hissedilen
“Milli Komite” 2001 yılında oluşturulmuş
ve Türkiye’deki Bizansçıların desteğiyle
Türk Tarih Kurumu’na bağlı olarak “Bizans/
Doğu Roma Araştırmaları Ulusal Komitesi”
kurulmuştur.
Türkiye’deki üniversitelerde aktif olarak
çalışan Bizans sanatı tarihi uzmanlarının
1950’li yıllardan günümüze kadar olan sayısal
artışı, özellikle 2000’li yıllarda alandaki bü-
yük gelişmeye iyi bir örnek oluşturmaktadır.
1950–1954 yılları arasında Türkiye’de tek
Bizans sanatı tarihi uzmanı olarak Philip
Akademie der Wissenschaften, 1981); Klaus Belke,
Galatien und Lykaonien, Marcell Restle’nin katkılarıy-
la, Tabula Imperii Byzantini 4 (Viyana: Österreichische
Akademie der Wissenschaften, 1984); Friedrich Hild
ve Hansgerd Hellenkemper, Kilikien und Isaurien,
Tabula Imperii Byzantini 5 (Viyana: Österreichische
Akademie der Wissenschaften, 1990); Klaus Belke
ve Norbert Mersich, Phrygien und Pisidien, Tabula
Imperii Byzantini 7 (Viyana: Österreichische
Akademie der Wissenschaften, 1990); Klaus
Belke, Paphlagonien und Honorias, Tabula Imperii
Byzantini 9 (Viyana: Österreichische Akademie der
Wissenschaften, 1996); Friedrich Hild ve Hansgerd
Hellenkemper, Lykien und Pamphylien, 3 cilt,
Tabula Imperii Byzantini 8 (Viyana: Österreichische
Akademie der Wissenschaften, 2004); Andreas Külzer,
Ostthrakien (Eurōpē), Tabula Imperii
Byzantini 12 (Vienna: Österreichische Akademie der
Wissenschaften, 2008).
59
Incorporating almost all the Byzantine set-
tlements and structures that have survived in
the territories examined, the TIB series has
become one of the main reference sources for
scholars studying Byzantine archaeology in
Anatolia and has provided an invaluable base
for further research on this subject.
The field of Byzantine art and archaeology
developed and expanded in numerous ways
from the 1950s onwards. The inauguration
of new archaeological projects, publications,
and university programs, both internationally
and particularly within Turkey, meant that
interest in the archaeology of Byzantine
civilization in Anatolia was remarkably high
as the twentieth century came to a close.
3. Byzantine studies in the
New Millennium
The high interest in Byzantine studies in
Turkey at the end of the twentieth century
has led to considerable growth in the field
since the turn of the new millennium. The
number of scholars devoting their work to
Byzantium has substantially increased, as
has the quality of their research. Moreover,
a “National Committee” was established in
2001 to fill a gap that had emerged among
specialists in Byzantine research; with
their support, a “National Committee for
Byzantine/East Roman Studies” was founded
within the Turkish Historical Society.
The continued expansion of the com-
munity of Byzantine art historians actively
working in Turkish universities in the 2000s
is clear evidence of the substantial develop-
ment of this field. As we have seen, between
1950 and 1954 Philip Schweinfurth was giv-
ing lectures at Istanbul University as the only
specialist in Byzantine art in the country;
from 1956 onwards, Semavi Eyice continued
to teach these courses as associate professor
at the same university. Until Ebru Parman
and Yıldız Ötüken became assistant profes-
60
Schweinfurth İstanbul Üniversitesi’nde
ders vermiş, 1956’dan itibaren bu dersleri
aynı üniversitede doçent olan Semavi Eyice
sürdürmüştür. Hacettepe Üniversitesi’nde
1973’te Ebru Parman, 1975’te Yıldız
Ötüken’in yardımcı doçent olmasına kadar
Eyice, Türkiye üniversitelerinde Bizans
sanatı tarihi dersi veren tek akademisyen
olarak kalmıştır. 2003 yılında üniversitelerde
aktif olarak çalışmakta olan ve Bizans sanatı
tarihi bilim alanında doçentlik jürilerine
giren sadece üç profesör bulunmaktadır:
Anadolu Üniversitesi’nde Ebru Parman,
Hacettepe Üniversitesi’nde Yıldız Ötüken
ve Ege Üniversitesi’nde Zeynep Mercangöz.
Bugün ise yirmi beş üniversitede on iki
profesör, sekiz doçent ve yirmi altı yardımcı
doçent, Bizans sanatı tarihi konusunda
dersler vermekte, çeşitli projelerde
çalışmakta, kazı ve yüzey araştırmalarında
yer almakta, bilimsel yayınlar yapmaktalar.
1955 yılında İstanbul’da toplanan X.
Milletlerarası Bizans Kongresi’nden sonra
Bizans konusunda gerçekleştirilen uluslara-
rası nitelikli bilimsel toplantılar açısından
yeni yüzyılın başlarına kadar süren uzun
bir sessizlik dönemi olmuştur. 2000’li yıllar,
Türkiye’de Bizans kültürü ile ilgili ulusla-
rarası katılımlı bilimsel sempozyumların
da yapılmaya başlandığı yıllar olmuştur.
Bunun öncülüğünü, 1999 yılında Boğaziçi
Üniversitesi ile İstanbul’daki Fransız
Anadolu Araştırmaları Enstitüsü’nün birlikte
düzenledikleri “Bizans Konstantinopolisi:
Anıtlar, Topografya ve Günlük Yaşam” baş-
lıklı uluslararası atölye çalışması yapmıştır.
Bu etkinlik, 1955 yılındaki X. Milletlerarası
Bizans Tetkikleri Kongresi’nden kırk dört
yıl sonra Türkiye’de Bizans konusunda
düzenlenen ilk uluslararası katılımlı bilimsel
toplantı olmuştur. Bu toplantı aynı zamanda
1955 yılı kongresinden 1999 yılına kadar
bu alanda çalışan Türk bilim insanlarının
payının nasıl büyümüş olduğunu göstermesi
bakımından da önemliydi. 1955 yılındaki
sors at Hacettepe University, Eyice remained
the only scholar teaching Byzantine art histo-
ry at a Turkish university. In 2003 there were
only three professors working in universities
and participating in committees of associate
professors as specialists in Byzantine art
history: Ebru Parman at Anadolu University,
Yıldız Ötüken at Hacettepe University,
and Zeynep Mercangöz at Ege University.
Currently, there are twelve full professors,
eight associate professors, and twenty-six
assistant professors employed at twenty-five
different universities; they teach Byzantine
art history, work on various projects, partici-
pate in excavations and surveys, and produce
scholarly publications.
After the 10th International Congress
in 1955, international meetings devoted to
the study of Byzantine civilization expe-
rienced an extended hiatus in the country
until the beginning of the new millennium
when Turkey started to host symposiums
dedicated to Byzantium and its culture. An
international workshop titled “Byzantine
Constantinople: Monuments, Topography
and Daily Life” took place in Istanbul in
1999, organized by Boğaziçi University in
collaboration with the French Institute of
Anatolian Studies. It was the first interna-
tional event on Byzantine studies in Turkey
since the 1955 Congress. A comparison
between the participants at this symposium
and the 1955 Congress reveals how the
number of Byzantine specialists in Turkey
had increased after fourty-four years. As
we have seen, in 1955 only nine papers (out
of 115) were delivered by Turkish scholars,
but in 1999 the count was fourteen out of
thirty-three. The papers from this workshop
were published in a volume in 2001.24
In 2003, an international symposium
on Byzantine and Ottoman history and art
24 Nevra Necipoğlu, ed., Byzantine Constantinople:
Monuments, Topography and Everyday Life (Leiden:
Brill, 2001).

büyük kongrede sunulan 115 bildiriden
sadece dokuzu Türkiyeli bilim insanları
tarafından sunulmuşken, 1999 yılındaki
atölye çalışmasında otuz üç bildiriden on dört
tanesi Türk bilim insanlarınca sunulmuştur.
Bu atölye çalışmasının bildirileri 2001 yılında
yayımlanmıştır.24
2003 yılında İstanbul Üniversitesi tarafın-
dan İstanbul Üniversitesi’nin kuruluşunun ve
İstanbul’un fethinin 550. yıldönümü nedeniy-
le Bizans ve Osmanlı tarihi ve sanatı üzerine
bir sempozyum düzenlendi. Sempozyumun
başlığı, “İstanbul Üniversitesi 550. Yıl
Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu
(XV. yüzyıl)” idi. Bizans ve Osmanlı tarihi ve
sanatı üzerine otuz altı bildirinin sunulduğu
sempozyumun yayını ertesi yıl çıkarıldı.25 delivered by Turkish scholars. The papers
2005 yılında Suna & İnan Kıraç Akdeniz
Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü
(AKMED) tarafından düzenlenen “III.
Uluslararası Likya Sempozyumu”nda
Likya’nın Bizans dönemine ilişkin sunumlar
da yer almıştır. Toplam seksen altı bildirinin
otuz beşi Bizans dönemi üzerine idi ve bun-
lardan on beşi Türk bilim insanları tarafından
sunulmuştur. Sempozyum bildirileri AKMED
tarafından iki cilt halinde yayınlanmıştır.26
2007 yılında Vehbi Koç Vakfı merhume
Sevgi Gönül anısına üç yılda bir yapılacak
olan Uluslararası Sevgi Gönül Bizans
Araştırmaları Sempozyumu’nu düzenlemeye
başlamıştır.27 25–28 Haziran 2007 tarihleri
arasında gerçekleştirilen birinci sempoz-
24 Nevra Necipoğlu, ed., Byzantine Constantinople:
Monuments, Topography and Everyday Life, (Leiden:
Brill, 2001).
25 Sümer Atasoy, ed., İstanbul Üniversitesi 550. Yıl,
Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu (XV.
Yüzyıl) / 550th Anniversary of İstanbul University,
International Byzantine and Ottoman Symposium
(15th Century) (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2004).
26 Kayhan Dörtlük, vd., ed., III. Uluslararası
Likya Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri/Third
International Symposium on Lycia, Symposium
Proceedings (Antalya: AKMED, 2006).
27 Sempozyum hakkında ayrıntılı bilgi ve bildiri
özetleri için bkz. http://www.sgsymposium.ku.edu.tr.
61
history was organized by Istanbul University
to commemorate the 550th anniversary of the
conquest of Constantinople and the founda-
tion of Istanbul University itself. The title of
the symposium was “550th Anniversary of
Istanbul University, International Byzantine
and Ottoman Symposium (15th Century).” On
this occasion, thirty-six papers were present-
ed and were published the following year.25
In 2005, the 3rd International Symposium
on Lycia, organized by Suna & İnan Kıraç
Research Institute on Mediterranean
Civilizations (AKMED), also included papers
on the Byzantine period of the region. Here,
thirty-five papers (out of eighty-six) were ded-
icated to this topic, and fifteen of these were
were published in two volumes by AKMED.26
In 2007, Vehbi Koç Foundation inaugurat-
ed the International Sevgi Gönül Byzantine
Studies Symposium, to be held every three
years in memory of Sevgi Gönül.27 The title
of the first symposium (June 25–28, 2007)
was “Change in the Byzantine World in the
Twelfth and Thirteenth Centuries”. Out
of ninety-two papers presented, sixty-one
were delivered by Turkish scholars, and the
proceedings were published in a volume
two years later.28 This initiative continued
25 Sümer Atasoy, ed., İstanbul Üniversitesi 550. Yıl,
Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu (XV.
Yüzyıl)/550th Anniversary of Istanbul University,
International Byzantine and Ottoman Symposium (15th
Century) (Istanbul: İstanbul Üniversitesi, 2004).
26 Kayhan Dörtlük et al., eds., III. Uluslararası
Likya Sempozyumu, Sempozyum Bildirileri/Third
International Symposium on Lycia, Symposium
Proceedings (Antalya: AKMED, 2006).
27 For detailed information and abstracts of the sym-
posium, see https://sgsymposium.ku.edu.tr.
28 Ayla Ödekan, Nevra Necipoğlu, and Engin Akyürek,
eds., On İkinci ve On Üçüncü Yüzyıllarda Bizans
Dünyasında Değişim: 1. Uluslararası Sevgi Gönül
Bizans Araştırmaları Sempozyumu. Bildiriler/Change
in the Byzantine World in the Twelfth and Thirteenth
Centuries: First International Sevgi Gönül Byzantine
Studies Symposium, Proceedings (Istanbul: Vehbi Koç
Vakfı, 2010).
62
yumun konusu “12–13. Yüzyıllarda Bizans
Dünyasında Değişim” olarak belirlenmişti.
Sempozyumda sunulan toplam doksan iki
bildiriden altmış biri Türk bilim insanları
tarafından sunulmuştur. Sempozyum
bildirileri iki yıl içinde bir kitap olarak ya-
yımlandı.28 Sempozyum başarılı bir biçimde
her üç yılda bir gerçekleştirildi ve yüksek bir
bilimsel kaliteye ulaşarak uluslararası bir
prestij kazandı. 2010 yılındaki ikinci sem-
pozyumun konusu “Bizans Sarayı: İktidar ve
Kültür Kaynağı”,29 2013 yılındaki üçüncüsü
“Bizans Dünyasında Ticaret”,30 2016 yılında
gerçekleştirilen 4. sempozyumun başlığı ise
“Coğrafi ve Etnik İmgelemde Bizans Kimliği
ve Öteki” olmuştur (Res. 4).31 2019 yılında
gerçekleştirilecek olan 5. sempozyumun
çalışmaları sürmektedir.
Türkiye’de gerçekleştirilen kazılar ve
arkeolojik yüzey araştırmalarına baktığımız-
da, 2000’li yıllarda Bizans çalışmalarında
kayda değer bir artış olduğunu görmekteyiz.
Bizans ile ilgili gerçekleştirilen kazı ve alan
çalışmalarını burada tek tek anmak mümkün
değilse de, bu gelişme Kültür (ve Turizm)
Bakanlığı’nın 1980 yılından itibaren düzenli
olarak gerçekleştirdiği Uluslararası Kazı,
Araştırma ve Arkeometri Sonuçları Toplantı/
Sempozyumları’ndan ve ertesi yılda yayınla-
nan Kazı ve Araştırma Sonuçları ciltlerinden
28 Ayla Ödekan, Engin Akyürek ve Nevra Necipoğlu,
ed., On İkinci ve On Üçüncü Yüzyıllarda Bizans
Dünyasında Değişim: 1. Uluslararası Sevgi Gönül
Bizans Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler/Change
in the Byzantine World in the Twelfth and Thirteenth
Centuries: First International Sevgi Gönül Byzantine
Studies Symposium, Bildiriler/Proceedings (İstanbul:
Vehbi Koç Vakfı, 2010).
29 Ayla Ödekan, Nevra Necipoğlu ve Engin Akyürek,
ed., The Byzantine Court: Source of Power and
Culture, Papers From the Second International Sevgi
Gönül Byzantine Studies Symposium (İstanbul: Koç
Üniversitesi Yayınları, 2013).
30 Paul Magdalino ve Nevra Necipoğlu, ed., Trade
in Byzantium, Papers From the Third International
Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium (İstanbul:
ANAMED, 2016).
31 Sempozyum bildirileri kitabı hazırlanmaktadır.
regularly according to the initial plan and
achieved international prestige thanks to
its excellent scholarly quality. The theme
of the second symposium (2010) was “The
Byzantine Court: Source of Power and
Culture”;29 the third (2013) focused on “Trade
in Byzantium”;30 and the fourth (2016) was
titled “Byzantine Identity and the Other in
Geographical and Ethnic Imagination”
(Fig. 4).31 Preparation for the fifth symposium
(2019) is currently under way.
As well as the larger numbers of Turkish
scholars devoted to Byzantine studies and
the many international conferences, the
2000s have also seen a significant increase
in archaeological excavations and surveys.
It is not possible to recall here the whole Res. 4. 4. Uluslararası Sevgi Gönül
Bizans Araştırmaları Sempozyumu afişi
list of excavations and fieldwork dedicated (İstanbul, Koç Üniversitesi ANAMED,
to Byzantine civilization, but to get a sense 23–25 Haziran, 2016).
of the extent of the progress one need only Fig. 4. Poster of the 4th International
look at the achievements of the International Sevgi Gönül Byzantine Studies
Symposium (Istanbul, Koç University
Meetings/Symposiums of Excavations,
ANAMED, 23–25 June, 2016).
Surveys and Archaeometry—held regularly
since 1980 by the Ministry of Culture (and
Tourism)—and read the related volumes
containing the “Results of Excavations and
Surveys”.32 In general, Byzantine sites have
been explored more extensively, and archae-
ologists dealing with other civilizations have
started to analyze Byzantine strata more
29 Ayla Ödekan, Nevra Necipoğlu, and Engin Akyürek,
eds., The Byzantine Court: Source of Power and
Culture, Papers From the Second International Sevgi
Gönül Byzantine Studies Symposium (Istanbul: Koç
University Press, 2013).
30 Paul Magdalino and Nevra Necipoğlu, eds., Trade in
Byzantium: Papers from the Third International Sevgi
Gönül Byzantine Studies Symposium (Istanbul: Koç
University Press, 2016).
31 The papers are currently being prepared for
publication.
32 All volumes published since 1980 are available on
the website of the Ministry of Culture and Tourism.
Volumes containing excavation results: http://www.
kulturvarliklari.gov.tr/TR,44760/kazi-sonuclari-to-
plantilari.html; volumes containing survey results:
http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44761/arastir-
ma-sonuclari-toplantilari.html.

izlenebilmektedir.32 Hem doğrudan Bizans
yerleşmelerine ilişkin kazı ve araştırmalar
artmış, hem de diğer kültür alanlarında ger-
çekleştirilen alan çalışmalarında Bizans kat-
manı daha dikkatle ele alınmaya başlanmış-
tır. Özellikle İstanbul’da, İstanbul Arkeoloji
Müzeleri tarafından gerçekleştirilen kur-
tarma kazıları, İstanbul ve yakın çevresinin
Bizans dönemine ilişkin çok değerli veriler
sağlamıştır. Bunlardan en önemlisi, 2004
yılında İstanbul Boğazı’nı deniz altından
geçecek olan raylı sistem (Marmaray) inşaatı
nedeniyle başlatılan Yenikapı kazılarıdır.
Bu kazılar Konstantinopolis’in Marmara
Denizi kıyısındaki en önemli limanı olan II.
Theodosius limanını ortaya çıkartmış, kentin
tarihine ilişkin çok değerli veriler sunmuş-
tur.33 İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin kentte
yürüttüğü diğer önemli kurtarma kazıları ise
Anadolu yakasında Samandıra’da bulunan
Bizans dönemi imparatorluk sarayı Damatrys
Sarayı kazısı34 ile Maltepe kazıları olmuştur.
Burada sözü edilmesi gereken önemli bir
başka proje de, Türkiye’deki tüm tarihsel dö-
nemlerin arkeolojik envanterini hazırlamak
üzere 1993 yılında kurulmuş olan Türkiye
Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY) Projesi’dir.
Türkiye’deki Bizans mimarlık varlığının bir
envanterinin olmamasını büyük bir eksiklik
olarak değerlendiren TAY Projesi, 2001
32 1980 yılından bu güne kadar yayımlanmış olan
bütün ciltlere Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın
web sitesinden erişilebilir. Kazı sonuçları ciltleri:
http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44760/
kazi-sonuclari-toplantilari, araştırma sonuçları
ciltleri: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44761/
arastirma-sonuclari-toplantilari
33 Bu kazılarda elde edilen buluntunun büyük hacmi
nedeniyle henüz bir nihai yayın yapılamamışsa da,
iki sergi katalogu kazıların önemi konusunda fikir
vermektedir: Zeynep Kızıltan, ed., Istanbul: 8000 Years
Brought to Daylight, Marmaray, Metro, Sultanahmet
Excavations, (İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2007); Zeynep
Kızıltan ve Gülbahar Baran Çelik, ed., Stories From the
Hidden Harbor: The Shipwrecks of Yenikapı (İstanbul:
Vehbi Koç Vakfı, 2013).
34 Damatrys Sarayı kazı buluntuları İstanbul Arkeoloji
Müzeleri koordinasyonunda yayına hazırlanmaktadır.
63
accurately. Especially in Istanbul, salvage
excavations carried out by the Istanbul
Archaeology Museums have provided inval-
uable data on the Byzantine period of the city
and its surroundings. The most important
of these excavations is the one at Yenikapı,
which started in 2004 in conjunction with
the construction of an underground rail
system (Marmaray) that would cross the
Bosphorus, passing under the sea. This exca-
vation has unearthed the most important port
of Constantinople on the Sea of Marmara,
namely the port of Theodosius, and has
provided a large amount of invaluable data for
better understanding the history of the city.33
Among the other salvage activities promoted
by the Istanbul Archaeology Museums, it
is important to cite the excavation of the
Damatrys Palace,34 a Byzantine imperial
palace located in Samandıra on the Anatolian
side, as well as the excavation at Maltepe.
Another project exemplary of the progress
in Byzantine archaeology since the turn of
the millennium is titled “The Archaeological
Settlements of Turkey” (TAY – Türkiye
Arkeolojik Yerleşmeleri), launched in 1993
to provide an archaeological inventory
concerning the whole history of Turkey. No
such inventory of Byzantine architectural
remains in Turkey existed, which was a
major drawback for scholarship, and so, in
2001, the TAY Project decided to include the
Byzantine period within its scope and em-
barked on preparing an inventory of artifacts.
So far, the team has finished a catalogue of
33 Although no final publication has yet been prepared
due to the considerable amount of material emerged
from these excavations, two exhibition catalogues
provide an overview: Zeynep Kızıltan, ed., Istanbul:
8000 Years Brought to Daylight. Marmaray, Metro,
Sultanahmet Excavations (Istanbul: Vehbi Koç Vakfı,
2007); Zeynep Kızıltan and Gülbahar Baran Çelik,
Stories From the Hidden Harbor: The Shipwrecks of
Yenikapı (Istanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2013).
34 The results of the excavations at the Damatrys
Palace are being prepared for publication under the
coordination of the Istanbul Archaeology Museums.
64
yılında Bizans dönemini de çalışmalarına
dâhil etmiş, Türkiye’deki Bizans mimarlık
varlığının bir envanterini hazırlamaya giriş-
miştir. Bu çalışmalar kapsamında İstanbul’u
da içeren Marmara Bölgesi ile İç Anadolu
Bölgesi’nin Bizans mimari envanteri tamam-
lanmış ve yaklaşık 1200 yapı, yerleşme ya da
mimari kalıntı envanterlenerek internette
Türkçe ve İngilizce olarak yayınlanmıştır.35
Türkiye’nin diğer bölgelerindeki envanter
çalışmaları halen devam etmektedir. Proje
tamamlandığında, Türkiye’deki bütün Bizans
yapılarının yer aldığı bir envanter, internette
araştırmacıların hizmetinde olacaktır. TAY’ın
yürüttüğü Bizans mimari envanteri projesi,
Bizans çalışmaları açısından büyük önem
taşımaktadır.
2015 yılı Türkiye’deki Bizans çalışmaları
bakımından çok önemli bir gelişmeyi de
beraberinde getirmiştir: Koç Üniversitesi’nde
Türkiye’nin ilk Bizans araştırmaları merkezi,
“Koç Üniversitesi – Stavros Niarchos Vakfı,
Geç Antik Çağ ve Bizans Araştırmaları
Merkezi, GABAM” adıyla kurulmuştur
(Res. 5).36 Yunanistan kökenli Stavros
Niarchos Vakfı ve Koç Üniversitesi
tarafından desteklenen merkez, özellikle
Bizans sanatı tarihi ve kültürel mirasın
belgelenmesi konusunda şimdiden önemli
çalışmaları gerçekleştirmiştir. Bu merkezin
hemen ardından, aynı yıl içersinde Boğaziçi
Üniversitesi’nde “Bizans Çalışmaları
Araştırma Merkezi” adıyla ikinci bir araştır-
ma merkezi kurulmuştur.37 Bu iki araştırma
merkezinin Türkiye’deki Bizans araştırmala-
rına büyük ivme kazandıracağı, her iki mer-
kezin de daha ilk yıllardaki performanslarıyla
görünür hale gelmiştir.
Son yıllarda Türkiye’de Bizans çalışmaları
bakımından yaşanan olumlu gelişmeler
35 TAY Projesi hakkında daha fazla bilgi için bkz.
http://www.tayproject.org.
36 http://www.gabam.ku.edu.tr
37 http://www.byzantinestudies.boun.edu.tr
the Byzantine monuments in the Marmara Res. 5. 2015 yılında kurulan Koç
Üniversitesi – Stavros Niarchos Vakfı,
Region (including Istanbul) and in Central Geç Antik Çağ ve Bizans Araştırmaları
Anatolia: approximately 1200 buildings, Merkezi (GABAM) logosu.
settlements, and remains have been inven- Fig. 5. Logo of Koç University Stavros
toried and published online in Turkish and Niarchos Foundation Center for
Late Antique and Byzantine Studies
English.35 Once the project is completed, (GABAM), established in 2015.
researchers will be able to have access to a
full inventory of all the Byzantine structures
surviving throughout Turkey, an invaluable
resource for future research.
In 2015, there was another fundamental
step for the development of Byzantine studies
in Turkey: the foundation of the first research
center dedicated to Byzantine studies,
named The Koç University-Stavros Niarchos
Foundation, Center for Late Antique and
Byzantine Studies, GABAM at Koç University
(Fig. 5).36 Funded by the Stavros Niarchos
Foundation and Koç University, the center
has already carried out significant work in
Byzantine art history and in documenting
Turkey’s cultural heritage. In the same year,
a second research center was established
at Boğaziçi University under the name of
Byzantine Studies Research Center.37 The re-
markable results achieved by both centers in
their early years look particularly promising
for the future of Byzantine studies in Turkey.
To ratify this encouraging moment,
Istanbul has just been chosen as the host city
35 For further information on the TAY Project, see
http://www.tayproject.org.
36 http://www.gabam.ku.edu.tr
37 http://www.byzantinestudies.boun.edu.tr

ürünlerini vermeye başlamış, bu alanda
Dünya’daki en kapsamlı bilimsel etkinlik olan
ve beş yılda bir yapılan Uluslararası Bizans
Kongresi’nin 2021 yılında İstanbul’da yapıl-
masına karar verilmiştir. 1955 yılında yine
İstanbul’da yapılmış olan kongrenin altmış
altı yıl sonra tekrar Türkiye’ye verilmiş olma-
sı, Türkiye’deki Bizans çalışmaları açısından
kayda değer bir başarıdır. Bu başarıda, kuşku
yok ki bir yandan Türkiye’de Bizans sanatı ve
tarihi konusunda çalışan bilim insanlarının
gerçekleştirdikleri bilimsel çalışmaların
niceliksel ve niteliksel olarak önemli bir
gelişme kaydetmiş olmasının, diğer yandan
son yıllarda başarılı bir biçimde düzenlenen
ve uluslararası çapta prestij kazanan bi-
limsel toplantıların payı vardır. Bu gelişme,
Dünya’daki Bizans Milli Komiteleri tarafın-
dan dikkate alınmış ve 2021 yılındaki büyük
organizasyon Türkiye’nin Bizans/Doğu Roma
Araştırmaları Ulusal Komitesi’ne verilmiştir.
65
for the most comprehensive event in this
field in the world, namely the International
Congress of Byzantine Studies, which is
held every five years and will take place in
the city in 2021. The National Committees
for Byzantine Studies have appointed the
National Committee for Byzantine/East
Roman Studies of Turkey to organize and
oversee this important event. The fact that
sixty-six years after the 1955 Congress the
organization of this event has been entrusted
to Turkey once again is a clear indicator of
the remarkable success of Byzantine studies
in the country. There is little doubt that this
is due to the quantitative and qualitative im-
provements of scholarship in Turkey, as well
as to the increasing international reputation
of the scholarly meetings that have been
organized in Turkey in recent years.