Mars

GARİP KEŞİF
Asteroitler &

İLİŞKİSİ
HEDİYE

NÖTRON

KURALLARI
KARADELİKLERİN
YILDIZLARI İLE
YENİ GÖR
POSTER
EVLE

BOZAN YILDIZ
Keşif
(9,5345 AB)
Hidalgo 1.426,3 Gm
Günöte: reka
km (ortalama) AB)
Boyut: 52,5 (1,9474 0,011 km/sn
RLE TEKR

291,3 Gm Kaçış hızı: Almanya

Günberi: 5.024 gün
Anahtar periyodu: türü: D Seeberg
Kelvin Yörünge 116 K Tayf
K (milyon km) sıcaklık: ana
Ortalama Gözlem
İZDEKİ Gm
AB
Gigametre birim
Astronomi km) 13 yıldan
tam yörüngesiyle en uzun
uzun sürenasteroitler arasında müdür
esi (150 milyon Hidalgo, dışındaki Satürn’ün gökbili
üng r asteroit kuşağının sahip.
Günötede eki ciddi eğikliğin
yör km Kilometre niye periyodunageçiyor. Yörüngesindolduğu Xaver v
ün Truvalıla
kampı) km/sn Kilometre/sa
yörünge sıyırıp
SİSTEMİ’M Sa
tü
rn’ (Truva yörüngesini yakınlaşmas
(43°) Jüpiter’le.
ının sonucu (1754-1
Jüpite
düşünülüyor Güne
gesi yörü
örün
’in y dola
iter (2,2935 AB)
Jüp Apollo 343,1 Gm geze
GÜNEŞ LER
İT Boyut: 1,5
Günberi:
km Günöte: AB)
96,8 Gm
(0,647
periyodu:
651,15 gün
Kaçış hızı:
türü: Q
0,0009 km/sn ina
Zac
Yörünge 214 K Tayf
MARS

Sıcaklık: ka
Ortalama 1932’de
ASTERO r zengin Q
türü bir
asteroit.
kadar ortadan
Adını
kayboldu. alan kiş
gr
Metal yönünden
AR KIZIL GEZ

Truvalıla sonra 1973’e ışık ve Güneş tanrısından adını

kampı)
(Yunan keşfedildi, ki Apollo sınıfına ilk ge
bilinen
Yunan mitolojisindeyakın asteroitlerinni kestiği
’mizdeki Dünya’nınki s
Apollo, Dünya’ya
Yörüngesi
Güneş Sistemi veren cisim. b
çoğu Mars’la asteroitti.
asteroitlerin esi arasında, Dünya’nın
Jüpiter yörüng yer alıyor; yörüngesi Amor
kuşakta km (ortalama) AB)
Adonis Boyut: 0,85 (2,7550
devasa bir 412,011 Gm AB)
ı kendi km (ortalama) Günöte:
162 Gm (1,0832gün
Boyut: 0,52 Gm (3,3069 AB)
494,7 Günberi: 971
ancak bazılar e ilerlerken Günöte: AB) periyodu:
Yörünge km/sn
yörüngelerind ve Günberi:
66 Gm (0,4415 gün
937 0,00079
periyodu: Kaçış hızı: ~198 K
yaklaşıyor Yörünge 6 km/sn sıcaklık:
Dünya’ya yakın Ana 0,0003-0,000 K Ortalama (tahmini)
S
Kaçış hızı: 197-2017 Tayf türü:
sıcaklık:
asteroit Ortalama
“Dünya’ya .
Eros’un bunlara deniyor Tayf türü:
Bilinmiyor yakın asteroitlerin
Asteroit kuşağı Dünya’ya adını veren
Mavi sınıfına
haritası. Amor alt
kütleçekim bulunan alt sınıfı,
asteroitler” en dikkat çekici
kütle çekimini, Adonis, 1936’da asteroitler cisim. Amoryörüngesine
’ın yörüngesi

sınıfı
EGEN’DEYİZ

renk düşük yüksek kütle

Apollo alt ikinci Dünya’nın asla
Bunlardanbakalım.
kırmızıysa a ama onu
işaret ediyor. birkaçın içinde keşfedilen yaklaşan bir grup. Amor, 1932
çekimini Yunan
Mars

asteroit. kesmeyen 16 milyon

ki Adonis’ten Dünya’nın
NASA mitolojisinde
asteroit,
yılında, yakınına kadar
adını alan e Venüs’ün kilometre ce Eugéne
21. geldiği görüntüleninkeşfedildi.
aracı yörüngesindgeçiyor. Adonis tarafından
Eros Dawn uzay yakınından altı Delporte
km (ortalama) Dünya’ya
Boyut: 16,84 Gm (1,7825 AB) tarafından Ceres yüzyıl boyunca
266 AB) görüntülenen kez yaklaşacak.
Günöte: yakınd
Günberi:
169 Gm (1,1334 gün
643,2 Eros’un
periyodu: görünt
Yör

Yörünge
0,0103 km/snK
Kaçış hızı: 227
sıcaklık:
Ortalama
S
Tayf türü:
üng

Dünya’ya
yıl içinde
Bir milyon çarpma ihtimali
ele

ve
ya da Mars’a Eros, en geniş
olan
onda bir Dünya’ya
rin

en iyi incelenmiş n biridir.

y

yakın asteroitlerde
Eros, Dünya’dan indiği
Aslında
ön
bir sondanın ü
gönderilen ve durum
ilk asteroit hakkında çok fazla
böyleyken
var. (1,9696 AB)
bilgimiz İkarus 294,6 Gm
Günöte:
km (ortalama) AB) km/sn
Boyut: 1,4 (0,1866 0,000 74
AB) 27,91 Gm Kaçış hızı:
km (2,9796 Günberi: 408,87 gün
Ceres 445.748.803 periyodu: türü: S
Günöte: Yörünge 242 K Tayf Gaspra
km (ortalama) AB) sıcaklık: alt
Boyut: 939,4 km (2.5587 0,51 km/sn Ortalama Apollo asteroit asteroidi
382.773.618 Kaçış hızı: daha yakın
Günberi: 1.683,1 gün yakın asteroitlerin
Merkür’den
periyodu: türü: C İkarus, Dünya’ya Güneş’e Yunan Boy
Yörünge 167 K Tayf ait. Günberide var. Adını 28 yıl
sıcaklık: sınıfına
Ortalama n alan, 2006 sıra dışı
bir özelliği asteroit, 9, 19 ve
alan
açık geçiyor.
hasat tanrıçasında n Ceres, olması gibi ki İkarus’tan 5. Kütle
tarım ve sınıflandırıla Hatta mitolojisinde yakınından
Adını Romalıgezegen olarak cisim. Dünya’nın Kütle sürücüsü sürücüsü
en büyük büyük ki kuşağın aralıklarla uzay
yılında cüce kuşağındaki Devasa bir
arayla asteroit kıyasla öylesine yelkeni asteroide
asteroitlere 4. Güneş matkabı
sahip. 5.000 ve
etrafındaki %25’ine Asteroide fırlatılıyor
Fotonlar genişliğinde içini
toplam kütlesinin kilometre asteroidin ve
iliştiriliyor. oyarak kütlesini
iştirilir? 3. Çarpma bir yelken geniş
aygıtı Güneş ışığının rotasını değiştiriyor.
aygıtı bir alan üzerindeki
Çarpma En son seçeneğe
ü nasıl değ çok bu sabit basıncı,
2. Birden benzeyen yönünü
asteroidin asteroidin
yöntemde,
ve yönünü
anın yön patlamaçarpmasına
Asteroidin çok
ivmesini için katı Güneş yelkenleri yavaşça değiştiriyor.
yakın, birden değiştirmek
1. Nükleer r fırlatılıyor.
Bir çarpm patlamala asteroide nükleer bomba
asteroidi
bir nesne
Bu yöntemde patlatmak, yok
bomba Dünya’yı
bir nükleer yana itip
Asteroidi başka bir
fırlatılıyor. etmeyecek
yerine sokabilir.

UZAYI FETHETMEYE
patlatmak küçük yörüngeye
sadece daha
ayırırsa
parçalara
sorun çıkabilir.
Nükleer
patlama

GERÇEKTEN HAZIR MIYIZ?

Şubat
2021/02
Sayı: 02
ŞAŞIRTICI KEŞİF
Titan'da bulunan kimyasal

ISSN 2687-2021

9 772687 202008
ve yaşam arayışındaki önemi

15,90 TL

19,50 TL
FİYATI:

KKTC FİYATI:
SATÜRN'ÜN UYDUSUNDA

GEZEGEN'İN TÜM GİZEMLERİNİ ÇÖZECEK

TÜM SIRLARIYLA

BU AY GERÇEKLEŞECEK YENİ GÖREVLER KIZIL

Trajedi nasıl yaşandı ve
uzay programı nasıl değişti?
ÖĞRENDİKLERİMİZ

TM

GALAKSİMİZDE KEŞFEDİLEN RADYO SİNYALLERİNİN KAYNAĞINI BULMAYA YAKINIZ

YENİ ARAŞTIRMA
COLUMBIA KAZASINDAN

İÇİNDE NE VAR?
JÜPİTER'İN
 www.turksat5.com

Geri sayım tamamlandı,

Uydumuz Uzaydaki Yerini Aldı
TÜRKSAT 5A haberleşme uydumuzun
30 yıl sürecek serüveni başlıyor.

a Uzaylıları nasıl hayal ediyorsunuz?
Evrendeki en büyük
sorulardan biri de Dünya
dışı yaşam formlarının
mevcut olup olmadığıdır
muhtemelen. Soru o
kadar çekici ve zihin
ateşleyici ki bu sorunun
omuzları üzerine inşa
edilen devasa bir tür yani bilimkurgu
içinde binlerce eser üretildi şimdiye kadar.
Her biri kendi içinde bir beyin fırtınası
olan bu eserlerin bilim dünyasındaki
pek çok buluşa ilham kaynağı olduğunu
özellikle vurgulamak gerek. Dolayısıyla
bilimkurgudan gerçeğe belli ölçüde bir
geçiş söz konusu. Bu her bilimkurgusal
olgunun günün birinde gerçeğe dönüşeceği
anlamına gelmiyor elbette. Fakat her yeni
keşfin hayal dünyamızı zenginleştirdiği
de yadsınamaz bir gerçek. Nitekim artık
klasik uzaylı işgali temalı yapımlar mevcut
bilgilerimizin ışığında oldukça yavan
kalıyor.
Uzaylıları aramakla ilgili çalışmaların
gereksiz bir çaba olduğunu düşünen
pek çok insan var. Fakat bu insanların
atladığı önemli nokta şu: Aslında hepimiz
Amazon dizisi Expanse’ta
gelecekteki insan ırkı; Dünyalılar,
Marslılar ve Kuşaklılar (asteroit
kuşağında doğanlar) olarak üçe
ayrılmış durumda. Protomolekül
adındaki uzaylı bir yaşam formu
BİZE YAZIN
ise dizide önemli bir yere sahip. okur@allaboutspace.com.tr
@allaboutspaceturkiye
allaboutspace.com.tr
uzaylıyız! Gezegenimiz uzayın içinde ve
uzaylı yaşam formlarını ararken kendi
geçmişimizle yani Dünya’da yaşamın
Dergilerde bu ay
nasıl başladığıyla ilgili olarak da çok
önemli bilgilere ulaşabiliriz. Diğer yandan
uzaylı yaşam formu arayışının bizi
bir işgal tehlikesi altında bırakacağını
düşünen bilim insanları da yok değil.
Aslına bakarsanız ben de bu ay dergide
röportajını okuyacağınız Dr. Florence
Raulin-Cerceau gibi düşünüyorum.
Yani yıllardır o kadar fazla gürültü
çıkardık ki, evrende bize ulaşabilecek Yeni yazı dizimiz,
uzaklıktaki olası herhangi bir Dünya dışı kozmolojiye dair en yeni
akıllı yaşam formunun bu patırtıyı fark bilgilerle dolu.
etmemesi neredeyse imkânsız. Dolayısıyla
korkmak bu noktada herhangi bir fayda
sağlamayacaktır.
Tüm bunları bir kenara bırakalım, değil
akıllı yaşam formu, örneğin Mars’ta
bakteri fosili bile bulabilirsek bu, tüm
insanlık tarihini değiştirecek bir keşif
olacak…
Sa h i n Ek s, i og lu Yıllardır beklenen
,
,
Yayın Yönetmeni yenilikler 2021’de
kullanıma geçebilir.
 İÇİNDEKİLER
FIRLATMA
RAMPASI 14 KIZIL GEZEGEN

MARS’IN
KOZMOSLA İLK KONTAĞINIZ

Fırlatma Rampası
06Evrenin derinliklerine
çıkış kapınız.

14 Kızıl Gezegen 44 Columbia SIRLARI

Mars'ın sırları faciasından neler
Yeni görevler Kızıl Gezegen'in öğrendik?
sırları çözmemize nasıl NASA, yedi can alan bir
yardımcı olacak? trajediden hangi dersleri aldı...

22 Perseverance: 52 Her şeyi değiştiren

NASA’nin yeni yıldız
Mars görevi Yeni yayınlanan ‘21 Yıldız (ve 3
Kızıl Gezegen’de büyüleyici bir Taklitçi) ile Evrenin Tarihi’
yaşam avına başlamak üzere adlı kitapta, 61 Cygni’den
olan yüzey araştırma aracı evreni anlamamızdaki
en önemli yıldız olarak
bahsediliyor.
28 Geleceğin teknolojileri:
Cehennemi
keşfetmek 58 Uzayı fethetmek
Venüs’te gezecek mekanik için 10 yöntem
yüzey araştırma araçlarına Evreni keşfederken karşımıza
ihtiyacı olan NASA, bir çıkan büyük zorlukları nasıl
yarışma başlattı.

30 Karadeliklerle
yeneceğiz?

64 Röportaj
28
nötron yıldızları Dr. Florence CEHENNEMİ
arasında ne var? Raulin-Cerceau
Bu iki ağır sıklet arasında Muhtemelen uzaylılar KEŞFETMEK
bir kütle farkı olduğu tarafından tespit edildik.
düşünülüyordu ancak bu
teorinin yeniden ele
alınması gerekiyor olabilir.
68 Galex mavi halka
bulutsusu gizemini
36 Jüpiter ve çözdü
Satürn'ün Garip morötesi bulutsunun
ardındaki gizem bir yıldız
merkezinde ne var? çarpışması
Gezegenbilimciler yapay
zekanın yardımıyla asırlık
bir bulmacayı çözmeyi
70 Arecibo Teleskobu
Hizmetten çıkarıldıktan bir
nihayet başarmış olabilirler.
süre sonra aniden çöken bu
devasa çanak, astronomiye
42 Odak Noktası paha biçilmez katkılar sağladı.
Karanlık madde
galaksisi çürütüldü 74 Titan'da tuhaf bir
Astronomlar bir galaksinin
yüzde 98 karanlık maddeden
keşif
meydana gelmiş olduğunu Yeni keşfedilen bir molekül,
iddia etmişti. Yanıldılar… Satürn’ün en büyük uydusunun
yaşam için gerekli olan yapı
taşlarını barındırdığına dair
umutları artırdı.
 BÖLÜMLER
88 Soru&Cevap
Meraklı zihinlere şaşırtıcı
cevaplar.

52 92 Gökyüzü gözlemcisi
Gökyüzü rehberiniz

HER ŞEYİ 98 Uzay kahramanları

Cecilia Payne-Gaposchkin

DEĞİŞTİREN
YILDIZ

22
PERSEVERANCE:
NASA'NIN YENİ
MARS GÖREVİ

70 ARECIBO
TELESKOBU
 FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ

Bölünmüş
gökyüzü
Bu görüntüde Ay, Satürn
ve Merkür bulunuyor,
ancak nerede olduklarını
belirleyebilir misiniz?
Çerçevenin üst kısmındaki
tozlu alan, gökyüzünü yatay
olarak ikiye kesiyormuş gibi
görünen Samanyolu. Burada,
Deniz Kulağı (M8), Kedi
Pençesi (NGC 6334) ve Üç
Boğum (M20) bulutsularını
görebilirsiniz.
Peki az önce adlarını
saydığımız gök cisimleri
nerede? Ortada parlak
şekilde görünen cisim,
Güneş değil, yıldızımızın
ışığını yansıtan Ay. Satürn
Ay’ın hemen sol üstünde ve
Merkür sol altta. Alt taraftaki
yapılara gelince; bunlar
Şili’de bulunan Paranal
Gözlemevindeki Avrupa
Güney Gözlemevi’nin Çok
Büyük Teleskop dizgesini
oluşturan teleskoplar.
© ESO

6
7
FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ

NASA’nın Ay
fotoğrafı
Uluslararası Uzay İstasyonu,
dolunayın bu muhteşem
fotoğrafında da görüldüğü
gibi, astronotlara Dünya
ve çevresinin mükemmel
görüntülerini yakalama imkânı
veriyor. Dünya atmosferinin ince
mavi sınır çizgisinin üzerinde
süzülüyormuş gibi görünen Ay,
Portekiz kıyılarının açıklarında,
Atlantik Okyanusu’nun 400
kilometre üzerinde yörüngede
dolanırken Uluslararası Uzay
İstasyonu’ndan fotoğraflandı.
Dolunay, Dünya’nın doğal
uydusunun gezegenimize bakan
tarafının tümü Güneş ışınları
tarafından aydınlatıldığında
ortaya çıkıyor.

SpaceX’in
Dragon’u
kenetleniyor
Tarihe geçen bu anda, SpaceX
Crew Dragon, onu buraya
getiren Falcon 9 roketi
Dünya’ya geri dönerken
Uluslararası Uzay İstasyonu’na
başarılı bir şekilde kenetlendi.
Bu fotoğrafta 16 Kasım 2020’de
ISS’ye kenetlenmeden önceki
yaklaşma sırasında görülüyor.
Uzay aracı, NASA astronotları
Michael Hopkins, Victor Glover
ve Shannon Walker ile Japonya
Havacılık ve Uzay Araştırma
Ajansı astronotu Soichi
Noguchi’yi taşıyordu. 6 Aralık’ta
bir Falcon 9 roketi, 3.000
kilogramdan fazla yedek parça,
bilim ekipmanı ve mürettebat
için malzemeler içeren bir kargo
gemisini yörüngeye çıkardı.
© NASA

8
© NASA

Kozmik tarçınlı çörek

31 milyon ışıkyılı uzaklıkta bulunan UGC 12588, sarmal bir galaksi ancak Samanyolu’ndan oldukça
farklı. Çoğu galakside belirgin olarak görülen sarmal kollara sahip değil. NASA Hubble’ın çektiği
bu fotoğrafta görülen galaksiyi bir tarçınlı çöreğe benzetiyor. Kolları merkezin etrafına sıkıca
sarılmış olan UGC 12588, Kuzey Yarımküre’den görülen Andromeda Takımyıldızı’nda yer alıyor.
© ESA/Hubble & NASA

Kenarlarındaki genç mavi yıldızlara dikkatle bakarsanız sarmal kolları fark edebilirsiniz.

9
FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ
Çin’in Chang’e 5 uzay aracı Ay’dan
yeni örnekler getirdi
in yeniden Ay’a gitti ve bu
Ç kez Dünya’ya biraz hediyelik
eşya getirdi. Çin’in ilk örnek
toplama görevi olan Change’e 5,
1 Aralık’ta Fırtına Okyanusu’nda (Oceanus
Procellarum) bir Ay dağı olan Mons
Rümker yakınlarına başarıyla iniş yaptı.
Sonda, inişten kısa bir süre sonra Güneş
panellerini ve antenini açarak çalışmaya
başladı.
Dört modülden oluşan Chang’e 5’in iki
parçası Ay’ın gri toprağına indi: Sabit bir
iniş aracı ve bir yükseliş aracı. Her şey
plana uygun gitti ve iniş aracı birkaç gün
boyunca Ay’dan yaklaşık iki kilogram
örnek topladı. Bu örneklerden bazılarını Ay
yüzeyinin iki metre altına kadar kazarak
aldı. Örnekler daha sonra yükseliş aracına
transfer edildi. Bu araç Ay yüzeyinden
havalandıktan sonra yörüngede dolanan
diğer iki modüle (yörünge aracı ve Dünya’ya
dönüş aracı) kenetlendi. Dünya’ya dönüş
aracı, adından da anlaşılabileceği gibi, Ay
örneklerini Dünya’ya geri getirdi. 16 Aralık
2020’de İç Moğolistan’da planlanan bölgeye
iniş yaptı.
10
İŞBİRLİĞİYLE
Üstte: Uzay
aracı Ay’ın
kuzeybatı
kısmına indi.
Solda:
Chang’e
5, Çin’in
Ay Keşif
Programında
en son adımı.
© CCTV
Mike Wall
Sovyetler Birliği’nin Luna 24 göreviyle
“CHANG’E 5 OLDUKÇA SIKIŞIK
yaklaşık 170 gram Ay örneğini Dünya’ya
getirdiği 1976’dan beri Dünya’ya ilk defa
bozulmamış Ay örnekleri geliyor. BİR ZAMAN ÇİZELGESİ
Chang’e 5’in çok kısa bir operasyonel
ömrü olmasına rağmen, bu görev çok uzun İÇİNDE SON DERECE
süreli bir etkiye sahip. Sonuçta, bilim
insanları hâlâ NASA’nın 1969’dan kalma BAŞARILI BİR GÖREV
Apollo görevleri tarafından Dünya’ya
getirilen 382 kilogram Ay örneğini GERÇEKLEŞTİRDİ.”
inceliyorlar.
Apollo görevleri ile getirilen örneklerin
bir kısmı, 1969’un sonlarında keşfedilen
büyük bir volkanik düzlük olan Fırtınalar
Okyanusu’ndan gelmişti. Mons Rümker
kayaları sadece 1,2 milyar yıl önce
oluşmuşken, Apollo astronotları tarafından
toplanan tüm örnekler 3 milyar yıldan daha
eskiydi.
Kâr amacı gütmeyen Planetary Society
kurumu Chang’e 5’in görev tanımını
“Chang’e 5 bilim insanlarının Ay’ın
tarihinin son döneminde neler olduğunu
ve Dünya ve Güneş Sistemi’nin nasıl
© Adrian Mann
evrimleştiğini anlamalarına yardımcı
olacak” şeklinde yazmıştı.
© ESA/NASA/ESO

Yeni bulunan “Kraken birleşmesi” Samanyolu

tarihindeki en büyük çarpışma olabilir
Brendon Specktor

Samanyolu’nda 100 milyardan fazla yıldız
var ancak hepsi Samanyolu’nun içinde
doğmadı. Samanyolu son 12 milyar yıl
içinde, en az bir düzine komşu galaksiyle
çarpıştı ve onları yutarak yıldız sayısını
oburca artırdı.
Her galaktik birleşme ile galaksimizin
şekli, boyutu ve hareketi değişti.
Nihayetinde bugün tanıdığımız sarmal
galaksi haline geldi. Şimdi araştırmacılar
bu sarmalı çözmeye çalışıyor.
Ekip, farklı yıldız kümelerini yaşlarına,
hareketlerine ve kimyasal bileşimlerine
Türkiye’nin yeni iletişim uydusu TÜRKSAT
5A yörüngeye fırlatıldı
Ulaş Duman Gerçek
göre eşleştirmek için yapay zekayı (AI)
kullandı. Sonuç olarak her biri 100 milyon
veya daha fazla yıldız içeren ve geçmişi
10 milyar yıla dayanan beş büyük ölçekli
galaktik birleşmenin kanıtı bulundu.
Bunların arasında bir tane de daha önce
hiç tanımlanmamış çok eski bir çarpışma
bulunuyor.
Kraken galaksisi ile yaşanan bu
çarpışma hem Samanyolu’nun gizemli soy
ağacını doldurmaya hem de astronomların
galaksimizin ilk dönemlerinde nasıl
göründüğünü anlamalarını yardımcı
oluyor. Almanya’daki Heidelberg
Üniversitesinden gökbilimci Diederik
Kruijssen, “Kraken ile çarpışma,
Samanyolu’nun şimdiye kadar yaşadığı
en önemli birleşme olmalı” diyor. “Kraken
ile birleşme 11 milyar yıl önce, Samanyolu
günümüzden dört kat daha küçükken
gerçekleşti. Sonuç olarak, çarpışma
Samanyolu’nun şeklini gerçekten büyük
ölçüde değiştirmiş olmalı.”
TÜRKSAT
5A’nın Cape
Canaveral
Üssünden
fırlatılışı

Türkiye’de üretilen ilk jeosenkron uydu gerçekleştirecek. 36.000 km irtifanın

olma özelliğini taşıyan TÜRKSAT 5A, 8
Ocak’ta Amerika’nın Florida eyaletinden
fırlatıldı. %20’si yerli teknoloji içeren
uydu, Airbus Defence and Space firması ile
ortaklaşa tasarlandı ve üretildi.
SpaceX’in gerçekleştirdiği fırlatma, aynı
zamanda firmanın 2021’deki ilk fırlatması
oldu. Fırlatma Cape Canaveral Uzay
Üssünde bulunan SLC-40 rampasından
Falcon 9 roketi ile gerçekleştirildi.
Fırlatmadan 33 dakika sonra, yaklaşık 600
km yükseklikte roketten ayrılan uydunun,
31 derece doğu yörüngesinde, 36.000 km
irtifada bulunan asıl konumuna ulaşması
yaklaşık 4 ay sürecek. Uydu bu seyahatini,
Dünya yörüngesinde dolanırken, üzerinde
tercih edilme sebebi, uydunun Dünya ile
senkronize hareket edebilmesi, bu sayede
5A sürekli olarak ülkemizin üzerinde
konumlanacak. Yaklaşık 3,5 ton ağırlığında
olan uydunun üzerinde iki adet açılıp
kapanabilir Güneş paneli bulunuyor.
Uydu enerji ihtiyacını bu Güneş panelleri
aracılığı ile karşılayacak. Televizyon
ve internet yayını, telekomünikasyon
ve diğer uydularla haberleşmede ara
istasyon olma gibi işlevleri olan uydu,
aynı zamanda Türkiye, Avrupa, Orta Doğu
ve Afrika’yı kapsayan geniş bir bölgede
hizmet sağlayacak. Yaklaşık 30 yıl faaliyet
göstermesi planlanan TÜRKSAT 5A,
Türkiye’nin yörüngedeki aktif dördüncü
© SpaceX

bulunan iyon motorlarını kullanarak haberleşme uydusu.

11

Radyo dalgaları ile ilk
kez sönük bir “süper
gezegen” bulundu
Samantha Mathewson
Bilim insanları, geleneksel kızılötesi
araştırma yöntemleri ile yakalanması zor
olan soğuk, sönük bir “süper gezegen”
keşfetti. Düşük Frekanslı Dizge (LOFAR)
radyo teleskobundan yapılan gözlemler,
BDR J1750+3809 olarak adlandırılan,
“Elegast” lakaplı kahverengi bir cüceyi
ortaya çıkardı. Kahverengi cüceler genelde
kızılötesi gökyüzü araştırmalarıyla
keşfedilir. Hawaii Üniversitesinden yapılan
bir açıklamaya göre Elegast bir radyo
teleskobu kullanılarak tespit edilen ilk
yıldız altı cisim. Kahverengi cüceler yıldız
olamayacak kadar küçük olduklarından
dolayı Güneşimiz gibi parlak yıldızları
Jüpiter’in okyanus uydusu Europa su
püskürtüyor olabilir
Yeni bir çalışma, Jüpiter’in uydusu
Europa’nın buzlu kabuğundaki küçük
ceplerden uzaya su püskürtebileceğini
öne sürüyor. Jüpiter’in dört büyük Galilei
uydusundan biri olan Europa, buz
kabuğunun altında büyük bir tuzlu su
okyanusu barındırıyor. Burası, Güneş
Sistemi’nde uzaylı yaşamını barındırmak
için en uygun ortamlardan biri olarak kabul
ediliyor. NASA’nın Hubble Uzay Teleskobu
ve diğer cihazlar, Europa’nın donuk
yüzeyinden yukarı ara sıra yaklaşık 200
kilometre yükselen su buharı bulutlarının
kanıtlarını buldu. Bu su, yüzey altında
gömülü okyanustan geliyor olabilir. Bu, bir
uzay aracının, potansiyel olarak yaşamı
destekleyebilecek uydunun yüzeyine
iniş bile yapmadan örnek alabileceğini
gösteriyor.
Görünüşe göre bu büyük bulutların
yüzeyin hemen altındaki bir kaynaktan
çıkan daha küçük kuzenleri de olabilir.
Stanford Üniversitesinden Gregor
Steinbrügge ve Arizona Üniversitesinden
Joana Voigt liderliğindeki araştırmacılar,
Europa’da milyonlarca yıl önce meydana
gelen bir çarpmanın yarattığı 29 kilometre
genişliğindeki Manannan kraterini analiz
etti. Bu çarpmanın yarattığı ısı kuşkusuz
yakınlardaki buzun önemli bir bölümünü
eritti. Araştırmacılar daha sonra olanları
modelledi ve eriyen suyun çoğu yeniden
12
besleyen nükleer füzyon reaksiyonlarına Üstte: Kahverengi
sahip değiller. Bu nedenle, normal
yıldızlardan daha küçük, daha sönük ve
daha soğukturlar. Bu da onları kızılötesi
teleskoplar gibi geleneksel yöntemleri
kullanarak bulmayı zorlaştırır. Ancak,
kahverengi cüceler radyo dalga boylarında Kızıl Gezegen’de
ışık yayabiliyor. Araştırmacılar Elegast’ı
ilk olarak Hollanda’daki LOFAR radyo
teleskobunu kullanarak keşfetti. Gözlemler
daha sonra Hawaii ve Şili’deki Uluslararası
Gemini Gözlemevi ve Hawaii Üniversitesi
tarafından işletilen NASA Kızılötesi Teleskop
Tesisi kullanılarak doğrulandı.
Mike Wall
donmadan önce, bir miktar sıvı tuzlu
suyun bir süre boyunca ceplerin içinde
kaldığını keşfetti. Buna ek olarak, bu
ceplerin komşu buzun bir kısmını eriterek
Europa’nın kabuğunda yanal olarak
hareket edebileceği düşünüldü. Modelleme
çalışması ayrıca, bu tür bir göçün
Manannan’da gerçekleştiğini ileri sürüyor:
Ceplerden biri muhtemelen kraterin
merkezine doğru ilerledi, sonra donmaya
başladı ve sonunda kabaca 1,6 kilometrelik
bir püskürme bulutunun ortaya çıkmasını
sağlayan bir basınç oluşumuna neden oldu.
Bu bulutun varlığına işaret eden kanıtlar
da bulunuyor. 1995’ten 2003’e kadar dev
gezegenin yörüngesinde dolanarak Jüpiter
sistemini inceleyen Galileo uzay aracı,
Manannan’da örümcek şeklinde bir özellik
keşfetmişti. Voigt, “Su göçü nedeniyle ortaya
çıkan püskürmeler, Europa’nın okyanusuna
doğrudan bir bakış açısı sağlamasa da buz
kabuğu Europa’nın çok dinamik olduğunu
gösteriyor” diyor.
© NASA/JPL-Caltech
İŞBİRLİĞİYLE
© NASA
© ASTRON/Danielle Futselaar
cüceler çok
büyüktür, ancak
yıldız olarak
sınıflandırılmazlar. Büyük toz
Sağda: Kurak fırtınaları Mars’ın
toz fırtınaları çok suyunun çoğunu
yaygın.
uzaklaştırmış
olabilir.
Nola Taylor Redd
Toz fırtınaları, suyu
atmosferde düşünüldüğünden
daha yükseğe fırlatıyor.
Bu, Mars’ın zaten sınırlı
miktarda olan suyunun
milyarlarca yıllık bir süreçte
kaybolmasına katkıda
bulunmuş olabilir. Yaz
toz fırtınaları suyu Mars
atmosferinin üst kısmına
taşıyarak, moleküllerin
parçalanmasını ve hidrojenin
kaçmasını sağlamış olabilir.
Mars’ın ilk zamanlarında
bir veya iki okyanusa ev
sahipliği yapmış olabileceği
düşünülüyor ancak bir
şekilde, gezegenin yüzeyini
yaşanabilir kılacak olan su
kayboldu. NASA’nın MAVEN
(Mars Atmosphere and Volatile
EvolutioN) uzay aracını
kullanan araştırmacılar,
güçlü yaz toz fırtınalarının,
suyu alt bölgelerde hapseden
Altta: NASA,
Europa soğuk bir atmosfer katmanı
Clipper’ı olan Hygropause’ın üzerine su
önümüzdeki taşıyabileceğini öğrendi.
on yıl içinde Arizona Üniversitesinde
buzlu uyduya
göndermeyi yüksek lisans öğrencisi
planlıyor. olan Shane Stone, “Bu süreç
yavaş ve kararlı bir şekilde
yıldan yıla tekrarlanıyor. Bu
nedenle bilim insanları beş
ila altı yıldır, klasik modelin
hidrojen kaçışındaki hızlı
değişimlerden sorumlu
olamayacağını düşünüyor.
Zira bu kaçışlar bir Mars
yılından daha kısa bir
zaman çerçevesi içerisinde
gerçekleşiyor” diyor.
Kızıl Gezegen

KIZIL GEZEGEN

MARS’IN SIRLARI
Yenİ görevler Kızıl Gezegen’İn gİzemlerİnİ
çözmemİze nasıl yardımcı olacak?
Nicholas Booth ve Elizabeth Howell

Yılbaşı ışıkları
Tıpkı Dünya’da olduğu gibi,
Mars’ta da kutup ışıkları görülüyor.
2014’te MAVEN görevi, aralık ayı
sonlarında görüldüğü için “Yılbaşı
ışıkları” adını verdiğimiz bu olguyu
gözlemledi. Yakın dönemde, gün
içinde de Güneş rüzgârıyla gelen
protonlar nedeniyle ortaya
çıkan kutup ışıkları tespit
edildi.

14

ızıl Gezegen sırlarını sıkı bir
K şekilde saklıyor. Mars’la ilgili
birçok gizemi çözmek için
yıllardır araştırmalar yapılıyor,
ancak her seferinde daha yeni, daha şaşırtıcı
gizemler ortaya çıkıyor. Mars’ı son 50 yılda
incelemek bize bir şey öğretti: Yörüngeden
ve yüzeyden yapılan yoğun incelemelerden
sonra bile Kızıl Gezegen hâlâ bize sürpriz
yapabiliyor.
Mars, sürekli bir toz girdabının, hassas
aletlerde hasara yol açtığı dondurucu
soğuklukta, kurak bir çöl. Daha da kötüsü,
bu mekanik arızalar ve Mars’ta yaşanan
anormallikler, kendi gitmek yerine orayı
incelemek için robot gönderenler için büyük
baş ağrısına neden oluyor. Yine de Mars
araştırmaları çoğu araştırmacı için başka
hiçbir şeyle karşılaştırılamayacak kadar
Kızıl Gezegen
vazgeçilmez. Bristol Üniversitesinden
sismolog Dr. Anna Horleston, “Bu inanılmaz
bir yolculuk oldu” diyor. “Çalışma odam
güneye bakıyor ve hava kararırken Mars’ın
ortaya çıkışını görebiliyorum. Daha sonra
bilgisayarımın ekranında kıpır kıpır
oynayan çizgilerle bakıyorum ve bunların
oradan gelen veriler olduğunu biliyorum.”
Bu çizgiler, Mars araştırmalarının kutsal
kaselerinden biri olan sismik aktivitenin
habercisi olan veriler. NASA’nın InSight
(Interior Exploration using Seismic
Investigations, Geodesy and Heat Transport)
yüzey araştırma aracı ilk kez Mars’ın
içinin ayrıntılı bir haritasını çıkarıyor.
Uzun zamandır Kızıl Gezegen’in küçük
bir çekirdeğe sahip olduğundan, etkinlik
açısından Ay benzediğinden ve Dünya
kadar sismik aktiviteye sahip olmadığından
şüpheleniliyordu. 2018 Kasım ayında
InSight’ın Mars yüzeyine inişinden bu yana
450’den fazla sarsıntı tespit edildi. Mars’ın
derinliklerindeki ısı hâlâ küçük ölçekli
sismik dalgalara neden oluyor.
Mars’takİ
depremler
Biz bu yazıyı hazırlarken, InSight
Kızıl Gezegen’de 450’den fazla
sarsıntı tespit etmişti. Sinyallerin
gezegenin içinden geçme şekli, iç
yapısını ve katmanlaşmayı ilk
kez ortaya koyuyor.
© Tobias Roetsch; Getty
15
Kızıl Gezegen MeTan
Mars atmosferindeki
anlaşılması en zor madde,
çok az miktarda bulunan metan.
Horleston, “Bu European Trace Gas Orbiter erken dönemlerinde “Görev boyunca zamanla gücümüzü
sinyallerin ya yüksek yörünge aracı henüz herhangi bir şey kapanmış gibi görünen kaybedeceğimizi biliyorduk, ancak şu anda
bulamadı ancak son zamanlardaki
ya da düşük frekanslı analizlerin bunun nedenini gösterdiği çekirdeğinden umduğumuzdan daha fazla tozla karşı
olduğunu tespit düşünülüyor. Beklenmedik tayf dışarıya ne kadar ısı karşıyayız.”
ettik” diyor. Yüksek çizgilerinden oluşan yeni bir yayıldığı sorusu, henüz Yerel atmosfere daha fazla miktarda toz
frekanslı olanlar son dizi, altında yatan metanın açıklanamayan büyük aktıkça, Güneş ışığı miktarı azaldı. Daha
sinyallerini gizliyor olabilir.
derece kafa karıştırıcı sırlardan biri olmaya devam da kötüsü, uzay aracının Güneş panelleri
olmaya devam ediyor. Daha ediyor. tozla örtüldü. Görev artık inişte sahip olduğu
düşük frekanslı olanlar daha InSight tamamen istatistik gücün tam anlamıyla yarısıyla devam ediyor.
büyük aktiviteler nedeni ile oluşuyor, demek: Ne kadar çok gözlem yaparsa, Bu, 2021 boyunca InSight’ın operasyon
bazıları yüzeydeki Cerberus Fossae bulgularının doğruluğu da o kadar artıyor. ekibinin hassas bir dengeleme ayarlaması
adı verilen bir yarıktan kaynaklanıyor. 2020’nin büyük bir bölümünde Elysium yapmak zorunda kalacağı anlamına geliyor.
Gözlemler, Cerberus Fossae’de görülen Planitia’daki iniş alanında rüzgârlı bir Güç sınırlamaları nedeniyle bazı cihazların
faylanmanın, enerjinin derinlemesine hava durumu hüküm sürdü, bu yüzden seçilerek kapatılması gerekecek. Örneğin,
salınması ve bükülmesi (muhtemelen de depremleri belirlemek için gereken son yüzey araştırma aracının robotik kolunun
faylarla aynı yönde gerçekleşmesi) olduğunu derece hassas ölçümlerin çoğu yapılamadı. 2019 baharında dinlendirilmesi gerekiyordu.
düşündürüyor. Ekip üyelerinden bazıları Daha da kötüsü, etrafta dönen ince tozun Aslında ilk yılının çoğunu Mars’ı kazmak
bunun nedeninin 10 milyon yıllık lavlar kümülatif etkisi oldu. Horleston, “Güneş ve oymakla geçirdi. InSight’ın “köstebek”
olduğunu öngörüyor. Mars’ın, evriminin panellerinde çok fazla toz birikti” diyor. adı verilen ve yüzeyi delip, ölçüm almak

KIZIL GEZEGEN’İN İÇİNDE

Son araştırmalar, Mars yüzeyinin altındaki bazı ilginç sırları ortaya çıkarıyor

1 Kalın bir kabuk

NASA’nın InSight verileri, Mars’ın kabuğunun
ortalama 20 ile 37 kilometre kalınlığında
olduğunu gösteriyor. Dünya’nın kabuğu ortalama
32 ile 48 kilometre arasındadır.

1
2 İki veya üç katman
Kabuk, iki veya üç farklı kaya katmanına
bölünmüş durumda, ancak bu kayaların ne
olduklarına dair henüz bir bilgi yok. Mars
meteoritlerinin ve jeokimyasal modellerin analizi
dikkate alındığında üç katman olması daha
yüksek olasılık.

5 3
3 Sınırın işaretlenmesi
Rice Üniversitesi’ndeki araştırmacılar
2019’da InSight’tan alınan sismoloji verilerini
kullanarak, kabuk ve manto arasındaki
sınırın yaklaşık 35 kilometre aşağıda olduğu
sonucuna varıldı.

4 Daha soğuk bir manto

InSight, mantonun beklenenden daha
soğuk olduğunu buldu. Büyük ölçüde
6
hareketsiz olan mantonun Dünya’ya kıyasla 2
demir, potasyum ve fosfor bakımından daha
zengin olduğu düşünülüyor.

5 Olivin-vadsleyit geçişi
Manto ayrıca mineral yapısının değiştiği
bir bölge içeriyor: Magnezyum demir silikatlar, 4
bölgenin üst kısmında olivin mineralini
oluşturuyor, alt kısımda ise yüksek basınç ve
sıcaklık nedeniyle vadsleyit oluşuyor.

6 Sıcak bir çekirdek

Mars, demir, nikel ve sülfürden meydana
gelen metalik eriyik bir sıvı çekirdeğe sahip.
© Tobias Roetsch

Çekirdek, gezegenin toplam çapının yaklaşık

yarısını oluşturuyor. Hareket etmediği için Mars’ın
manyetik alanı bulunmuyor.

16
 Kızıl Gezegen
Yeraltına İnmek
Mars, geçmişte yüzeyini sıcak
© NASA/JPL Caltech

tutmak için yeterli iç ısıya sahip

olabilir. Araştırmacılar, Mars’ın iç
kısmından akan ısının, geçmişten kalan
kalın buz tabakalarının alt katmanlarını
eritmek için yeterli olacağını belirledi.
Dönemin yüzey koşullarından
bağımsız olarak, bu ısı geçmişte
varolan olası bir yaşamın
sürdürülmesi için yeterli
olabilirdi.

© NASA/JPL Caltech
Üstte (saat
yönünde):
2020 yılı
boyunca birçok
çaba ve hayal
kırıklığından
sonra, InSight’ın
“köstebeği”
(ısı sensörü)
nihayet yüzeyin
altına inebildi.

Fransız-
İngiliz yapısı
sismometre
paketi,
koruyucu
kapağının
altında, Mars
yüzeyinde
duruyor.

Arabia
Terra’nın bu
görüntüsünde
görülebileceği
gibi, Mars
© NASA/JPL/U of Arizona

yüzeyindeki
katmanlı
kayalar rüzgar
erozyonu ile
şekilleniyor.
beklenmedik “darbeler” gösteriyor.
Bu darbeler, yüksek irtifa rüzgârlarının
molekülleri atmosferin alt katmanına
için tasarlanmış
ısı probu, görevini
gerçekleştiremedi.
Şu anda bile kimse
sorunun ne olduğundan
emin değil.
Murphy yasası Kızıl
Gezegen’de sık sık işliyor. Köstebek,
şimdiye kadar iniş yapılan tüm noktalarda
çalışabilirdi. Ancak, nihayet işini yapmaya
başladığında, bu sefer de güç problemi
yaşamaya başladı. Diğer iniş alanlarında,
Güneş panellerini bir elektrikli süpürge
gibi temizleyecek toz şeytanları (Mars
yüzeyinde görülen devasa kum hortumları)
görülmüştü. Ne yazık ki bu durum InSight
için geçerli olmadı. Araç bu yüzden kışa
kadar uyku konumunda beklemek zorunda.
Bu görev, araştırmacıların Mars
bulmacasının önemli bir başka bölümünü
Azot darbelerİ
MAVEN’ın morötesi cihazından
yapılan gözlemler, üst atmosferde
indirmesi, kimyasal reaksiyonları çözmesine olanak
hızlandırarak azot oksit ortaya zamanla değişmesinde oynadığı rolü
tanıyacak. Atmosferin
çıkmasını sağlıyor ve morötesi belirlemek.”
kendisi çok kuru,
ışınım oluşuyor. İçerdiği karmaşık kimya kokteyli, dış
soğuk ve zayıf. Çok
atmosferin, Güneş rüzgârı tarafından
daha yoğun bir atmosferin
seçici olarak ayrıştırıldığını gösteriyor.
kalıntısı olduğuna inanılıyor.
“Bunun sonucunda gerçekleşen uzaya
Bu atmosferin nasıl bozunduğunu
kaçış, atmosferdeki en büyük gaz kaybının
anlamak, Mars’ın ikliminin ardında
nedeniydi ve atmosferin yaklaşık 3,7 milyar
yatan sırları çözmek için gerekli. MAVEN
yıl önce değişmesinde itici faktör oldu.”
(Mars Atmosphere and Volatile Evolution)
MAVEN, üst atmosferdeki ilk kutup
yörünge aracı, gezegenin iç kısmıyla, Güneş
ışıklarını keşfederken, Güneş fırtınalarının
rüzgârının atmosferin en dış katmanlarıyla
bu kaybı nasıl desteklediğini ve teşvik
girdiği etkileşimle nasıl bir bağlantısı
ettiğini de gösterdi. Jakosky, “Güneş
olduğunu belirlemeye çalışıyor.
fırtınaları Mars’ın erken dönemlerinde daha
Colorado Üniversitesinden, MAVEN’in baş
büyüktü ve daha sık meydana geliyordu”
uzmanı Profesör Bruce Jakosky, “MAVEN,
diyor. “Atmosfer kayıp oranını artırmış
nasıl uzaya kaçtığını anlamanın bir yolunu
olabilirler.”
bulmak için üst atmosferi incelemeyi
Yörünge araçlarının gözlemleri, üst
amaçlıyordu” diyor. “Görevin genel amacı,
atmosferin daha önce düşünülenden çok
atmosferin uzaya kaçmasının iklimin
daha “yeni” olduğunu da gösterdi. 2020
17
 Kızıl Gezegen

Üstte: Rüzgâr, güney
kutup buzulunun görünen
yüzeyini şekillendirdi.
Burada, yüzeyin altında,
sıvı su “gölleri” olabileceği
öne sürülüyor.
Solda: Perseverance
yüzey araştırma
aracı önümüzdeki on
yıl boyunca Jezero
kraterinden örnekler alacak
© NASA/JPL-Caltech
© ESA
ve değiştiği de buna dahil.” Atmosfer
bilimciler ayrıca, yerel akışların, gezegenin
genel küresel dolaşımını nasıl beslendiğine
ilişkin anlayışlarına ince ayar yapmak
için rüzgâr ölçümlerine ihtiyaç duyuyor.
“Basınç verilerini yüksek hızla toplamak
(InSight saniyede 20 ölçüm alabiliyor)
türbülanslı varyasyonlarda yepyeni bir
dünyanın kapılarını açtı.” Ana ilgi alanı,

atmosferdeki farklı seviyelerin birbiriyle

ve depolanan örnekler
daha sonra gelecek bir nasıl bağlantılı olduğu. “Bir süredir tozun
araç tarafından Dünya’ya yüzeyden kalktıktan sonra büyük toz
getirilecek. fırtınalarının olmadığı ‘açık’ sezonda bile
yüksek irtifalardaki toz katmanlarını nasıl
yılının temmuz ayında Birleşik Arap varlığındaki veya yerel yüzey rüzgâr oluşturduğunu tam olarak anlamadığımızı
Emirlikleri (BAE) tarafından başlatılan ve modellerindeki yıldan yıla oluşan küçük biliyoruz.”
Mars’a varacak bir sonraki yörünge aracı farklar, küresel bir fırtına veya sakin bir Bu tür ölçümler, Mars’ta iklimin nasıl
olan Hope, bu anlayışa katkıda bulunacak. hava arasındaki farkı yaratabilir.” geliştiğini anlamaya da yardımcı olacak.
Hope’un cihazları “sinoptik görüntüyü” 9 Şubat’ta Mars’a varacak olan Hope Mars atmosferinin nasıl değiştiği, Mars’taki
çekecek ve diğer görevlerden elde edilen görevi, alt ve üst atmosfer arasındaki ilişkiyi, su sorusuyla ayrılmaz bir şekilde bağlantılı.
bilgilerdeki boşlukları doldurup onlarla atmosferik enerjiyi ve kütle alışverişini Son yıllarda en ilgi çekici bilgiler, Mars
uyumlu daha geniş bir genel bakış elde inceleyecek. Jakosky, “Bu ilişki, MAVEN yüzeyinden fırlamış kayalardan geldi.
etmemizi sağlayacak. gözlemlerinde önemli olarak vurgulanmıştı” Kulağa ne kadar inanılmaz gelse de Mars’tan
Daha yakın zamanlarda, Trace Gas diyor. “Hope, alt ve üst atmosferin eşzamanlı Dünya’ya her yıl tahmini yarım ton madde
Orbiter uzay aracındaki cihazlar, günümüz gözlemlerini yapacak. Araç alt atmosferin ulaşıyor. 2011’de Sahra Çölü’ne olağanüstü
Mars’ındaki çok küçük miktarlardaki su sinoptik ölçümlerini kullanarak, atmosfer bir meteorit düştü.Bilim insanları ona
buharının küresel toz fırtınaları sırasında dinamiklerini ve enerji transferini daha iyi genellikle “Kara Güzellik” diyor.
daha yüksek irtifalara nasıl ulaştığını anlamamıza yardımcı olacak.” Bu meteorit Mars’ın yüzeyinden
tespit etti. Yerel toz fırtınalarının nasıl Mars meteorologları için işler yolunda fırladıktan sonra kaynaşmış bir madde
“küreselleştiği” sorusu ise başka bir gibi görünüyor. InSight, Mars’a şimdiye karışımından meydana geliyor. Analiz,
gizem olarak kalmaya devam kadar gönderilen en sofistike bu maddenin gezegenin jeolojik tarihi
ediyor. hava ölçüm cihazlarına boyunca farklı zamanlarda birbirine
California’da sahip. Bugüne kadar, kaynaşmış olan maddelerden oluştuğunu
bulunan Aeolis Murphy kanunu, önceki gösteriyor. Doktorası sırasında onu inceleyen
Research’ten Kara Güzellİk’te su görevlerde düzgün Manchester Üniversitesinden Dr. Jane
atmosfer uzmanı 2011’de Sahra Çölü’nde keşfedilen rüzgâr ölçümleri MacArthur, “Breşten oluştuğu düşünülüyor”
“Kara Güzellik” meteoritinin çeşitli
Dr.Claire unsurları, Mars yüzeyinde farklı çağlarda elde etmemizi diyor. “İnce taneli çok sayıda kırık parçanın
Newman, oluşmuş bir dizi maddenin birleşiminden engelledi. Newman, bir matris şeklinde birleşmesinden
“Mars’taki oluştuğunu gösteriyor. Son zamanlarda “Rüzgâr, Mars’taki oluşmuş.”
toz fırtınaları Tokyo’daki bir ekip, kayanın bir bölümü pek çok şey için Meteoritler gezegen biliminde
üzerinde yaptığı mineral ve kimyasal
temelde kaotik analizde sonucunda, Mars’ta 4,4 milyar çok önemli” diyor. bedavaya gelen bir yemek olarak
olabilir” diyor. yıl önce, kabuğun bir kısmını eriten “Yüzeyin zaman tanımlanıyor. Bu analojiden yola çıkarsak,
“Yüzey tozunun bir çarpma sırasında kabuğun içinde nasıl aşındığı araştırmacıların, şefin kim olduğu, hangi
üzerinde veya içinde su
bulunduğunu ortaya
18 çıkardı.

malzemelerin kullanıldığı ve ne zaman
üretildiği hakkında hiçbir fikri yok. Kara
Güzellik ile ilgili olarak, MacArthur’un
değerlendirmesindeki tüm bileşen
parçalarını çözmeye çalışıyoruz.
Açıkça iç kısımların derinliklerinden
değil, yüzeye yakın kayalardan oluşması
alışılmadık bir durum. Bu yüzden Kara
Güzellik kabuk ve atmosferin zamanla
nasıl etkileşime girdiğini gösteriyor. En
genç maddeler (kabaca 1,5 milyar yaşında)
Mars’tan gelen diğer meteoritlerden on kat
daha fazla su içeriyor. Görünüşe göre bu,
yakın geçmişte Kızıl Gezegen’de daha önce
inanıldığından çok daha fazla su aktığını
gösteriyor. Peki bugün Mars’ta sıvı halde su
var mı?
Eğer varsa, gezegenin yüzeyinin altında,
geniş bir akiferde çoktan donmuş olmalı.
Şimdiye kadar, yeraltı buzu varsayımı
yörüngeden alınan radar ölçümleriyle
yapıldı. Radar sinyalleri yüzeye nüfuz ediyor
ve yansımaları, Mars’ta farklı yerlerde
buz olduğunu gösteriyor. Özellikle
1
2 bıraktığı düşünülüyor.
© Tobias Roetsch
Kutuplarda Kızıl Gezegen
su
2018 yazında, güney Günümüzde çok soğuk olan radardan alınan,
kutbunun altında Mars’ın yüzeyinde sıvı su belirtisi
buz tabakalarının
bulunmuyor. Ancak Mars Express
büyük bir göl olduğu radar cihazı gezegenin güney tabanındaki sıvı
tespit edildi. Roma kutbunun üzerinden defalarca su varlığıyla ilişkili
Tre Üniversitesinden geçti ve buradaki buzulların belirli özellikler arayan
altında “göllerin” bulunma
bilim insanı Dr. sinyalleri analiz ettik”
olasılığını ortaya koydu.
Elena Pettinelli’nin diyor. Bu yeni yaklaşım,
“anormal derecede parlak buzul altı sıvı suyun başka
yeraltı yansımaları” olarak yerlerde, iklimin daha yumuşak
adlandırdığı görüntüler, Mars olduğu bir geçmişte oluştuğunu
Express yörünge aracındaki bir radar cihazı düşündürüyor.
tarafından alındı. Bulgular tartışmalı. Bazıları, gözlemlerin
Şimdi, iki yıl sonra, aynı cihazın daha çok radarın nasıl modellendiğiyle
defalarca yaptığı geçişlerde topladığı ilgili olduğuna inanıyor. Diğerleri suyun
verilerle gözlemler daha da iyileştirildi. daha çamurlu olacağını ve belki de bol
Takımın radar gözlemleri adını verdiği miktarda yeraltı suyuna sahip bir yer altı
toplam 134 ‘profil’, birbirini kesiyor ve tabakası olduğunu düşünüyor. Suyun çok
daha geniş bir alanı kapsıyor. Göl olarak tuzlu olması ve ılık kalabilmek için ısıtılıyor
yorumladıkları şeye odaklanarak farklı bir olması gerekiyor.
analiz tekniği uygulandı. Bu, Dünya’daki İtalyan ekip, donma noktasının
kutup bölgelerinde bulunan karasal buz üzerinde kalan birkaç yeraltı gölüne ev
tabakalarının altında yer altı suyu aramak sahipliği yapan Antarktika’nın aksine,
için kullanılan prosedürün aynısı. Mars’ta herhangi bir yeraltı ısı kaynağı
Pettinelli, “Karasal varsa bile nasıl olduğuna dair geçerli bir
Mars’ta Su
1 Kuru toprak
Mars toprağı tozlu bir tabaka
oluşturuyor. Toprak, sodyum,
potasyum, klorür ve magnezyum
gibi besin maddeleri içeriyor.
2 Buz İzlerİ
Bir zamanlar Mars yüzeyinde
oluşan buzun zamanla derinlere
gömüldüğü ve ardında,
gözeneklerinde genç buz bulunan
bir permafrost yüzey altı tabakası
3 Su ceplerİ
Su buzu, gezegenin orta
enlemlerindeki boşluklar içinde
hapsolmuş şekilde duruyor. Yüzeyin
4 hemen altında bazı donmuş su
parçaları bulundu.
3
4 Yeraltı rezervuarları
Mars yüzeyinin çok altında yeraltı
göllerinin var olduğu düşünülüyor.
Mars’ın iç kısmından gelen yüksek
seviyede tuz veya ısı, bu göllerde sıvı
su olmasını sağlıyor bile olabilir.
5
5 Temel
Su, yüksek konsantrasyonda
kükürt içeren geçirgen olmayan bir
ana kayanın üzerinde bulunuyor
olabilir.
19
Kızıl Gezegen
Toz
açıklama olmadığını
fırtınaları
kabul ediyor. Aşırı
derecede tuzlu su,
2018’de, Mars’taki en şiddetli
küresel toz fırtınalarından biri 2021 VE SONRASI: KIZIL GEZEGEN’İ
İNCELEME PLANLARI
donma noktasının gezegeni kapladı. Uzay aracı,
üzerinde kalabilir. tozun atmosfere nasıl yayıldığını,
ve böylece üst atmosferdeki su
Pettinelli, “Mars’ta
buharını artırdığını gözlemledi. 9 Şubat 2021’de BAE’nin esas olarak Amerikan cihazları taşıyan Hope görevi
her yerde bulunabilen Bu su buharı daha sonra (küçük bir yörünge aracı) Kızıl Gezegen’e varacak. Daha sonra Çin’in Tianwen-1
perklorat tuzlarının parçalanıp uzaya doğru görevi uzun, döngüsel bir yörüngeye girecek. Birkaç ay sonra, Ay’da da yaptıkları
suyun sıvı kalmasını kayboluyor. gibi, yörünge aracından Mars’a bir iniş aracı yollanacak. Nihai amaç, Mars’tan
sağlıyor olabileceğini örnekler alıp Dünya’ya getirmek.
düşünüyoruz” diyor. Eğer her şey plana uygun ilerlerse, NASA’nın Perseverance yüzey araştırma
aracı 18 Şubat’ta Mars’a inecek. Diğer bilimsel hedeflerin yanı sıra, Mars yüzeyinde
“Su kütlelerinin varlığına ilişkin diğer geçmiş yaşamın işaretlerini arayacak. Görev, ne olursa olsun yüzeye inmeyi
olası kanıtları aramak için bu tür verileri hedefliyor ve 45 kilometre genişliğinde bir hedefi var: Jezero krateri. İyi haber,
dikkatlice kontrol edeceğiz.” NASA’nın bunu daha önce yapmış olması. Kötü haber ise, iki Avrupalı iniş aracı,
Beagle 2 ve Schiaparelli’nin bu bölgeye inmeye çalışırken düşmiş olması. NASA
Tüm bu soruların üzerindeki gizem
başarılı bir teması onaylamak için sinyalleri beklerken, onu yere indiren skycrane
perdesi, uzay ajanslarının Mars’tan Aşağıda: ünlü “yedi dakikalık terör” sürecini yaşayacak.
örnekler getirmeye çalışacakları Mars’taki toz
önümüzdeki on yıl içinde aralanacak. fırtınaları
Rosalind Franklin
Kızıl Gezegen karmaşık bir dünya. Her
ne kadar levha tektoniği veya okyanusu
gezegenin
tüm yüzeyini 2021 Stevenage’de inşa edilen bu Avrupa yüzey
kaplayabiliyor. araştırma aracı, Rus yapısı Kazachok
olmasa da bizimkinden daha az karmaşık 1971’de, Mariner iniş aracı tarafından yüzeye indirilecek.
değil. Jakosky, “Mars bize yaşanabilirliğini, 9 Mars’a Paraşüt sistemleriyle ilgili sorunlar ve
geldiğinde (Mars
yaşam potansiyelini, atmosferin evrimini 2022 koronavirüs salgınından kaynaklanan

© ESA
yörüngesine komplikasyonlar nedeniyle fırlatılması 2022
ve karasal bir gezegenin ilk birkaç milyar girmeyi başaran sonbaharına ertelendi. Hem iniş hem de yüzey
yılı boyunca geçirdiği evrimi anlatacak ilk araç) Mars araştırma aracının 2023 baharında Oxia Planum’a
gezegensel süreçleri incelemek için manzarası bu inmesi planlanıyor.
şekildeydi. Toz
mükemmel bir yer” diyor. “Büyük sorulara 2023 Tera-hertz Explorer (TEREX)

© TEREX
temizlendiğinde,
yanıt bulmak için keşfedilecek çok şey Mars Mars Terahertz mikro uydusu, Mars’a
yüzeyindeki dev hem yörünge aracı hem de yüzey
bulunan, ilgi çekici bir gezegen.”
volkanları ilk kez araştırma aracı götürmek üzere
gördük. tasarlanmış bir Japon görevi. Mars
2024 atmosferini karbondioksitle dolduran
kimyasal reaksiyonları daha iyi anlamak için
Nicholas Booth atmosferdeki oksijen izotopu oranlarını ölçecek.
Uzay bilimi yazarı
Nicholas, Astronomy Now’da çalıştı ve

Source: Wikipedia Commons

Mangalyaan-2 (Mars Yörünge Görevİ 2)
ulusal gazetelerde bilim yazarı olarak görev
yaptı. The Search for Life on Mars kitabının
ortak yazarlarından biridir.
2025 Hindistan’ın birinci yörünge görevinin
devamı niteliğindeki ikinci görevin
bir kara aracı ve yüzey araştırma aracı

© Nesnad
Elizabeth Howell taşıyabileceği düşünülüyor. Ne zaman
Uzay bilimi yazarı
Elizabeth, havacılık bilimlerinde doktora
derecesine sahiptir ve Space.com’a katkıda
2026 fırlatılacağına dair resmi bir açıklama olmasa
da, en erken 2024’te gerçekleşecek.
bulunan yazarlardandır. The Search for Life
on Mars kitabının ortak yazarlarından biridir. Martian Moons Exploration (MMX)
Japonya, 2024’te Mars’ın en büyük
2027 uydusu Phobos’a bir sonda göndermeyi
planlıyor. Phobos’a küçük bir iniş aracı
bırakacak, örnekler toplayacak ve
© NASA
Dünya’ya getirecek. Örneklerin Temmuz
2029’da Dünya’ya gelmesi bekleniyor.
2028
Mars ÖRNEK TOPLAMA ARACI
Temmuz 2026’da fırlatılacak olan bu görevde,
2029 iniş aracı dönüş yolculuğu için kendi Mars
yükseliş roketini ve “fetch” yüzey araştırma
aracını taşıyacak. 2028’de Jezero kraterine,
© DanielleDondersMothershipPhotography

Perseverance’a mümkün olduğunca yakın bir

noktaya ineceği düşünülüyor. Yüzey araştırma
2030 aracı örnek toplayacak ve yükseliş
roketine getirecek. Yükseliş roketi 2029
baharında örneklerle dolu kaplarla alçak
Mars yörüngesine yükselecek. Avrupa
© NASA/JPL

yapısı bir yörünge aracı örnek kaplarını

2031 “yakalayacak” ve Dünya’ya geri dönecek.
Dünya’ya, 2031 yılında dönmesi planlanıyor.

20
SOLAR GELECEĞE HAZIR MISINIZ?
Solarçatı ile kendi elektriğinizi üretebildiğiniz bir dünyaya adım atmaya ne dersiniz?
ÜRET, TÜKET, FAZLASINI SAT!
Toplam sahip olma maliyetinin giderek
düşmesine ek olarak Güneş enerjisin-
den elektrik üreten sistemlerin sağla-
dıkları kazançla maliyetlerini amorti
etme süreleri de ciddi şekilde azaldı. Ül-
kemizde de solar çatıların yasal mevzu-
atı oluşturuldu. Bu mevzuata göre mes-
ken sahipleri her ay sonunda üretimleri
ile tüketimlerini mahsup edebiliyorlar.
Ay sonunda üretimleri fazla ise, fazla
miktardaki elektriği şebekeye satarak
gelir elde edebiliyorlar.
SOLARÇATI – EVİNİZİN ENERJİSİ!
Güneş enerjisiyle elektrik üretimine ge-
çişte Solarçatı firması, öncelikle enerji
tüketiminizin analizini yaparak size
detaylı bir rapor sunuyor. Çatınız için
ihtiyaç duyduğunuz Güneş panelleri-
nin sayısı; elektrik faturanızda bulunan
sözleşme gücü, çatınıza ulaşan Güneş
ışını miktarı ve geçmiş elektrik fatura-
larınızdaki tüketim miktarınız gibi kri-
terler dikkate alınarak hesaplanıyor ve
onayınıza sunuluyor. En güzel tarafıysa
Solarçatı’nın sisteminiz için gerekli tüm
izin süreçlerini tek bir imza ile sizin adı-
nıza yönetmesi.
SOLARŞARJ İLE ARACINIZI ŞARJ
EDİN!
Güneş enerjisinin ucuzlaması ve elekt-
rikli araçların yaygınlaşması ile birlik-
te Güneş elektriği akaryakıtın ikamesi
haline dönüştü. Uçtan uca elektrifiye
gelecekte birçok elektrikli aracın ana
elektrik kaynağı Güneş panelleri ve so-
lar çatılar olacak. Güneş enerjisine en-
tegre olarak çalışacak Solarşarj sistem-
leri ile birlikte konut sahipleri sadece
evlerinin değil aynı zamanda elektrikli
araçlarının da elektrik ihtiyaçlarını kar-
şılayacaklar.
SOLARBATARYA İLE
ELEKTRİK KESİNTİLERİNDEN
ETKİLENMEYİN!
Pandemi ile birlikte evlerimizde vakit
geçirdikçe evlerin fonksiyonu da gi-
derek genişlemeye başladı. Gündelik
yaşantımızın dışında artık evlerimizi
birçok farklı amaçla zaman zaman ofis,
zaman zaman sinema, zaman zaman
restoran olarak kullanmaya başladık.
Bu nedenle elektrik kesintilerinin ha-
yatımıza etkisini daha fazla hissediyo-
ruz. UPS ve jeneratör gibi çözümlerin
BU BIR IL ANDIR.
alternatifi olarak, acil durumlarda araç-
larımızı dahi şarj edebileceğimiz solar
batarya sistemleri yeni hayatımızın bir
parçası olacak.
Daha fazla bilgi için: solarcati.com
yardim@solarcati.com, (212) 280 00 00
 © NASA/JPL-Caltech

22
Perseverance
PERSEVERANCE
NASA’NIN YENİ
MARS GÖREVİ
n yıllardır Mars’a uzay
O aracı gönderiyoruz. Komşu
gezegenimiz uzun zamandır
bilim insanlarının ilgisini
çekiyor çünkü bir zamanlar Dünya’ya
benzediğini düşünüyoruz. Büyük ihtimalle
milyarlarca veya yüz milyonlarca yıl
önce, Mars’ta potansiyel yaşam alanları
sağlayan okyanuslar ve denizler vardı.
Ancak zamanla atmosferini kaybetti, suyu
buharlaşıp gitti ve bugünkü yüzeyi çorak,
ıssız arazi haline geldi.
Ancak, Mars’a gönderilen sayısız
görev sayesinde bunun her zaman böyle
olmadığını biliyoruz. 1976’da gezegene
inen NASA’nın Viking 1 ve 2 uzay araçları,
ilk olarak yüzeydeki yaşam belirtilerini
aradı ve bir şey bulamadı. 2004 yılında
inen Spirit ve Opportunity yüzey araştırma
araçları, Mars’ın bir zamanlar ıslak
olduğuna dair kanıtlar buldu. 2012’de
iniş yapan ve bugün hâlâ faaliyette olan
Curiosity yüzey araştırma aracı, eski bir
nehir yatağını ve hatta organik molekülleri
bularak Mars’ın bir zamanlar ne kadar
yaşanabilir olabileceğinin en ayrıntılı
resmini çizdi.
Şimdi, Mars’ta yaşam arayışımızı zirveye
taşımak için yeni bir görev başlıyor.
NASA’nın Perseverance yüzey araştırma
aracı 30 Temmuz 2020’de fırlatıldı ve 18
Şubat 2021’de Mars’a inmesi planlanıyor.
Dışarıdan bakınca Curiosity ile aynı yapıya
sahip, ancak üzerinde çok farklı cihazlar
bulunuyor. Görevin ana amacı Mars’ta
bir zamanlar hayatın var olup olmadığını
ortaya çıkarmak. NASA’nın California’da
bulunan Jet İtki Laboratuvarı’nda (JPL)
Perseverance görevinde yardımcı proje
uzmanı Ken Williford, “Büyük bir adım
atıyoruz, Mars’ta bir zamanlar yaşam
olduğuna dair doğrudan kanıtlar arıyoruz”
diyor. “Olağanüstü iddialar olağanüstü
Gezegen’de
büyüleyici bir
yaşam avına
kanıtlar gerektirir ve Mars’ta bir zamanlar
yaşamın var olduğu iddiası, muhtemelen
doğru olduğuna inansak da, çok büyük bir
iddia ve şu anda bununla ilgili herhangi
bir kanıtımız yok.”
Güneş enerjisi yerine bir nükleer
pil ile çalışan görev, Şubat ayında
Perseverance’in Mars’a inişiyle başlayacak.
İniş, “Gök vinci” olarak bilinen ve Curiosity
tarafından da kullanılan sistem ile
yapılacak. İtici roketleri olan bir platform
yüzey araştırma aracını kabloyla Mars
yüzeyine indirecek, kabloyu bıraktıktan
sonra uzakta güvenli bir noktaya
düşecek. Her şey plana uygun giderse,
iniş toplam yedi dakika sürecek. Dünya
ile Mars arasındaki mesafenin neden
olduğu iletişim gecikmesi nedeniyle
süreç tamamıyla otonom olarak
gerçekleştiğinden, iniş anı “yedi dakikalık
terör” olarak adlandırılıyor.
İniş alanı, kabaca 45 kilometre
genişliğinde büyüleyici bir krater olan
Jezero Krateri adlı bir bölge ve bu kraterin
geçmiş yaşam belirtilerini aramak için
mükemmel bir yer olduğu düşünülüyor.
Bilim insanları burada, milyarlarca yıl
önce, kraterdeki göle su besleyen bir delta
bulunduğunu öne sürüyor. Perseverance
yere indikten sonra cihazlarını kullanarak
bu büyüleyici bölgeyi iki Dünya yılı (veya
bir Mars yılı) boyunca inceleyecek. Görev
süresi büyük olasılıkla bunun ötesine de
uzatılacak.
Perseverance inişten sonra, yaşam
arayışına geçmek için kendini hazırlamaya
başlayacak. Görevin proje yöneticisi Matt
Wallace, “Yapacağımız ilk şey, aracın
sağlığını değerlendirmek” diyor. “Daha
sonra iniş alanını değerlendirmeye
ve fotoğraflar çekmeye başlayacağız.
Jezero’nun içinde tam olarak nerede
olduğumuzu anlayacağız ve herhangi bir
Kızıl
başlamak
üzere olan
yüzey
araştırma
aracı
Jonathan O’Callaghan
MARS 2020’NİN
HEDEFLERİ
Mars’ta hayat var mıydı?
Görev aracı: Perseverance
Yüzey araştırma aracının ana amacı, Mars
yüzeyinde geçmiş mikrobiyal yaşamın
kanıtlarını aramak.
Mars’ın iklimi nasıldı?
Görev aracı: Perseverance
Yüzey araştırma aracı, bilim insanlarının
Mars’taki iklimin eskiden nasıl olduğunu
ve yaşamı destekleyip desteklemediğini
anlamalarına yardımcı olacak.
Başka bir gezegende uçabilir
miyiz?
Görev aracı: Ingenuity
Bu “Mars helikopteri”, pervanelerini
kullanarak Mars’ta uçmaya çalışacak.
Başarılı olursa gelecekteki insanlı görevlerde
de bu tür uçan dronlar kullanabilir.
Mars’ın jeolojisi nasıl?
Görev aracı: Perseverance
Yüzey araştırma aracı, Mars’ın kabuğunun
ve yüzeyinin zamanla nasıl değiştiğini
anlamak için Jezero Krateri içindeki kayaları
inceleyecek.
İnsanlar Mars’ta yaşayabilir mi?
Görev aracı: Perseverance
Yüzey araştırma aracı Mars’ta oksijen
üreterek ve yeraltı buzunu arayarak,
gelecekteki insan görevlerinin nasıl
gerçekleştirileceğine karar vermemize 23
yardımcı olacak.
 Perseverance
Perseverance ve Ingenuity
Mars’ın yüzeyini araştıracak olan yüzey araştırma aracı ve dronla tanışın.
1 Mastcam-Z
Kullanım amacı: Mars’ı
görüntülemek
İşleten: Arizona Eyalet
Üniversitesi
Gezginin kolunun tepesinde
bulunan bu kamera sistemi,
3 boyutlu görüntüler de dahil
olmak üzere, Mars’ın yüksek
çözünürlüklü videolarını ve
fotoğraflarını alacak.
5 Radar Imager for Mars’
Subsurface Experiment
(RIMFAX)
Kullanım amacı: Yeraltını
araştırmak
İşleten: Oslo Üniversitesi
Bu cihaz, su ve buz izlerini
bulmak için radarını kullanarak
Mars yüzeyinin on metre altına
bakacak.
8 Ingenuity’nin
pervaneleri
Kullanım amacı: Mars’ta uçmak
İşleten: NASA
Ters yönde dönen iki pervane
dronun Mars yüzeyinin üzerinde
uçmasını sağlayacak.
9 Ingenuity’nin kamerası
Kullanım amacı: Fotoğraf
çekmek
İşleten: NASA
Dronda, onu Mars’a getiren
Perseverance gezgini de
dahil olmak üzere, Mars’ın
fotoğraflarını çekmek için
kullanılacak bir kamera
bulunuyor.
© NASA/JPL-Caltech
24
2 Mars Environmental
Dynamics Analyzer
(MEDA)
Kullanım amacı: İklim izleme
İşleten: İspanya Ulusal
Havacılık ve Uzay Teknolojisi
Enstitüsü
Bu cihaz, rüzgâr hızı, sıcaklık,
nem ve hatta çevredeki
atmosferdeki toz parçacıkları
dahil olmak üzere Mars’ın hava
durumunu ölçecek.
7 İşleten: NASA
1 Mars göktaşı ve uzay giysisi
2
3
3 Mars Oxygen In-Situ
Resource Utilization
Experiment (MOXIE)
Kullanım amacı: Oksijen
üretmek
İşleten: Massachusetts
Teknoloji Enstitüsü
MOXIE, Mars atmosferinden
karbondioksiti çekip onu
oksijene çevirmeyi deneyecek.
Bu da gelecekteki insanlı
görevler için yararlı olabilir.
6 Scanning Habitable
Environments with
Raman & Luminescence
for Organics & Chemicals
(SHERLOC)
Kullanım amacı: Yaşamın
izlerini aramak
SHERLOC, organik kimyasalları
aramak için morötesi ışığı
kullanacak, hatta kendisini
kalibre etmek için küçük bir
malzemesi parçaları içeriyor.
4 6
8
9
4 Planetary Instrument
for X-ray Lithochemistry
(PIXL)
Kullanım amacı: Yaşamın
izlerini aramak
İşleten: NASA
Bu X-ışını cihazı, kayaların
kimyasal bileşimini inceleyecek
ve bir tuz tanesi kadar küçük bir
alanda mikrobiyal yaşam izleri
arayacak.
7 SuperCam
Kullanım amacı: Kayaları
araştırmak
İşleten: Los Alamos Ulusal
Laboratuvarı, New Mexico
SuperCam, mikrobiyal yaşam
belirtileri olup olmadığını tespit
etmek için yedi metreden daha
uzaktaki kayaları bir lazerle
inceleyecek.
 Perseverance
acil tehlike olup olmadığına bakacağız.”

Perseverance nereye İnecek?

Yüzey araştırma aracı şu anda yaklaşık
sekiz kilometre genişlikte bir iniş alanını
hedefliyor, ancak bu alan içinde tam
olarak hangi noktaya ineceği kesin değil. Yüzey araştırma aracı Mars’ın kuzey yarım küresinde bulunan Jezero
İniş süreci, videoya kaydedilecek. Krateri adı verilen ilginç bir bölgeyi hedefliyor.
Wallace, “Başka bir gezegene inen bir uzay
aracının bu türden bir videosunu ilk kez
elde etmiş olacağız” diyor. “Çok heyecan
verici olmasını bekliyoruz.” Her şeyin
planlandığı gibi gitmesi ve tüm cihazların
(örneğin yüzey araştırma aracının örnek
toplayacak robotik kolunun) operasyonel 1
olması durumda görevin ilk aşaması
başlayacak. 3
Yüzey araştırma aracının ana bilim
görevi başlamadan önceki bu aşama, 2
heyecan verici bir deney içeriyor.
Perseverance, Mars’a Ingenuity adlı
küçük bir uçan dron bırakacak. Ingenuity,
yüzeyin üzerinde uçmak için pervanelerini
kullanacak. Bu, başka bir gezegendeki ilk
© NASA/JPL-Caltech

uçuş girişimimiz. 300 metrelik 90 saniye

süreli uçuşlar yapmak üzere tasarlanan 4
Ingenuity, büyük ölçüde diğer dünyalarda
uçma pratiği yapmak için bir teknoloji
gösterisi ancak aynı zamanda Mars’ın
gökyüzünden yüzey görüntülerini de 1. İniş elipsi 2. Nehir deltası 3. Göl yatağı 4. Orta yol
alacak. Ingenuity’nin görevin ilk 90 günü Perseverance’ın Yüzey araştırma aracı, Geçmişte bir Perseverance,
otonom iniş bilim insanlarının nehrin, yaşamın Jezero’daki
içindeki bir günde uçması bekleniyor. sistemi, yaklaşık milyarlarca yaşında bir zamanlar var ana görevini
Bundan sonra, asıl görev başlayacak. sekiz kilometre olabileceğini olduğu düşünülen tamamladıktan
Wallace, “Bilim ekibinin, nereye gitmek genişlikte bir düşündüğü kraterin Jezero Krateri’nin sonra kraterden
istedikleri konusunda bazı ön fikirleri iniş alanını içindeki eski bir nehir içindeki bir ‘orta yol’ adlı başka
hedefleyecek. deltası gibi görünen gölü beslediği bir ilginç konuma
var” diyor. “Elbette delta ve göl yatağı ilk şeyi keşfedecek. düşünülüyor. gidebilir.
hedef. Bu bölgeler, suyun bir zamanlar
var olduğu açık olan yerler. Bu bölgelerde
tortu (Dünya üzerinde yaşam belirtilerini Bunun yerine bulduğu ilgi çekici örnekleri
aradığımız yerler) bulunacağı düşünülüyor. Mars yüzeyinde bırakacağı küçük tüpler
Araştırmalar, gölün kıyı şeridinde oluşmuş içinde toplayacak ve depolayacak. Bu on
olabilecek karbonatlar olarak bilinen yıl içinde, NASA ve Avrupa Uzay Ajansı’nın Sağda:
minerallerin yanı sıra, göl yatağının (ESA) ortak bir örnek geri dönüş görevi Perseverance
kendisindeki çamurtaşı gibi tortuları da Mars’a fırlatılacak. Bu uzay aracı toplanmış 30 Temmuz
2020’de
içerecek. olan bu örnekleri alacak ve onları Florida’dan bir
Perseverance üzerindeki yedi yerleşik Dünya’ya getirecek. Williford, “Bir örnek United Launch
cihazla biyo-imzaların peşine düşecek. toplama ve yörünge aracını 2026’da Mars’a Alliance Atlas
Buna, mikrofosillerin (Mars kayalarının gönderebiliriz” diyor. İniş aracı, tüpleri V roketiyle
fırlatıldı.
içinde fosilleşmiş mikroplar) aranması da toplayıp, yörüngeye gönderilmek üzere
dahil. New Hampshire’daki Dartmouth rokete getirecek olan bir yüzey araştırma
Üniversitesinden gezegen jeoloğu Frances aracı içerecek. Yörünge aracının ise en
Rivera-Hernandez, “Biyo-imza derken, erken 2031 yılında Dünya’ya geri dönmesi
mikro organizmalardan fosilleşmiş planlanıyor.
hücreleri kastediyoruz.” diyor. “Fosilleşmiş Bu görevlerin pek çok yönü
mikro organizmalara dair kanıtlar sonlandırılmamış olsa da onları Dünya’ya
arıyoruz.” Yüzey araştırma aracı bu tür geri getirmeden daha öncelikli bir hedef
hedeflerin kompozisyonunu ölçebilecek hâlâ aynı: Mars’ta yaşam gerçekten
ve aynı zamanda yerleşik cihazlar ile var mıydı, yoksa hâlâ var mı? Rivera-
görüntü alabilecek. Bu bizi Mars’ta yaşam Hernandez, “Örnekleri Dünya’ya geri
© United Launch Alliance

bulmaya her zamankinden daha fazla getirene kadar biyo-imzaları gerçekten

yaklaştıracak. teyit edemezsiniz” diyor. “Bu, harika
Yüzey araştırma aracı örnekleri tek olacak, çünkü Mars’a dair elimizdeki
başına analiz etmek için tasarlanmadı. tek örnekler zamanla Mars’tan kopup

25
Perseverance

Mars’a İnİş

© NASA/JPL-Caltech
Görevin yardımcı proje
yürütücüsü Matt Wallace,
iniş sırasında ne olacağını
açıklıyor
İniş gününde
neler olacak?
Hedefe
yaklaştıkça, işler
son derece hızlı
gelişmeye başlayacak. İnişten
yaklaşık on dakika önce seyir
kademesini (Mars’a gitmemizi
sağlayan uzay aracının bir
parçası) atacağız ve o noktadan
sonra aslında sadece bir giriş
kapsülü olacağız. Saatte yaklaşık
21.000 kilometre hızla atmosfere
çarpacağız ve güvenli bir
şekilde yere inmek için ihtiyaç
duyduğumuz bir dizi faaliyeti
hızla gerçekleştireceğiz.

İniş nasıl işleyecek?

Uzay aracı yaklaşık yedi dakika
içinde kendi kendine Mars
yüzeyine inecek. Atmosfere
çarpacak ve hipersonik
navigasyon olarak bilinen bir
manevra ile kratere doğru
yol almak için sola ve sağa
dönecek. Yeterince yavaş bir
hıza ulaştığında, bir saniyeden
kısa bir süre içinde 21
metrelik bir paraşüt açacağız.
Güvenli bir şekilde açıldığının
doğrulanmasını bekledeiğimiz,
adeta kalbimizi durduran bir
Dünya’ya düşmüş göktaşları. Bu sefer, Mastcam-Z adlı bir kamera sistemi ile
an olacak. Kapsülün altındaki
Mars’tan bu biyo-imzalara sahip olacağını yapacak. MEDA adı verilen bir başka cihaz
ısı kalkanını atacak, radarımızı
Üstte: Yüzey düşündüğümüz örnekleri seçebileceğiz.” bize Mars’ın hava durumunu iletecek.
çalıştıracak ve tehlikelerden araştırma aracı, Yüzey araştırma aracının tek amacı Yüzey araştırma aracının bulunduğu
uzaklaşmak için yüzeyin “gök vinci”
yaşam aramak değil. Üzerinde, Mars konumdaki sıcaklık, rüzgâr hızı ve nemi
fotoğraflarını çekecek yeni bir olarak bilinen
bir platform atmosferinde karbondioksitten oksijen ölçüp raporlayacak. Bu bilgiler, geleceğin
sistemi aktif hale getireceğiz.
tarafından üretme pratiği yapacak MOXIE adlı cihaz insan kâşifleri için çok faydalı olabilir.
yüzeye da bulunuyor. Eğer çalışırsa, astronotlara Yere nüfuz eden bir radar,
Yere indiğimizde neler olacak? indirilecek.
Kızıl Gezegen’de kendi oksijenlerini Perseverance’ın altında yer altı suyu ve
Arka kabuğu atacağız, iniş
üretme imkânı vereceğinden Mars’a buzun kanıtlarını arayacak. Bu tür bir
aşamasının ana motorunu
insanlı görevler için çok önemli bir araç cihaz Mars’a ilk defa gönderiliyor. Rivera-
çalıştıracağız. Bu, yüzey
olabilir. Williford, “Bu moleküler oksijen, Hernandez, “Yeraltı stratigrafisini (kaya
araştırma aracına bağlı bir tür
astronotların nefes almasını sağlayacak, katmanlarını) görebilmek gerçekten ilginç
jetpack gibidir. Hızımızı saatte
ancak esas olarak onları yüzeyden olacak” diyor. “Ayrıca, iniş sahasında
161 kilometreye düşüreceğiz.
kaldırıp evlerine geri getirecek roket yer altı buzunu veya genel olarak
Yüzey araştırma aracı yaklaşık
yakıtları için oksijen üretecek” diyor. sadece su moleküllerini tanımlayıp
yedi metre uzunluğundaki bir
Yüzey araştırma aracı ayrıca Mars’ta ilk tanımlayamayacağımızı görmek
kabloya asılı olarak aşağı inecek.
kez video çekecek ve Curiosity gibi önceki büyüleyici olacak.” Yüzey araştırma
Sonrasında bu kablo kesilecek ve
görevlerden görmeye alıştığımız çarpıcı aracı, araştırdığı bölgedeki yüzey
iniş kademesi kendisini yüzlerce
görüntülerin benzerlerini gönderecek. jeolojisini incelemek için kameralarını
metre uzağa fırlatacak. Yüzey
Bunu, panoramik fotoğraflar çekebilen da kullanacak. Bu da jeologların çok
araştırma aracı artık güvenli bir
ve ilgilenilen nesnelere zum yapabilen ilgisini çekiyor. Williford, “Renkler,
şekilde zemine inmiş olacak.

26
 © NASA/JPL-Caltech
Perseverance ve öncekİ
Mars yüzey araştırma
araçları 3

1 Sojourner
Ağırlık: 11 kilogram
Fırlatma tarihi: 1996
Boyutu: 65 santimetre
Hâlâ çalışıyor mu? Hayır
Önemli başarıları: Mars’a
inen ilk yüzey araştırma aracı.
Yüzlerce fotoğraf çekti.
2 Spirit ve Opportunity
Ağırlık: 180 kilogram
Fırlatma tarihi: 2003
Boyutu: 1,6 metre
Hâlâ çalışıyor mu? Hayır
Önemli başarıları:
Su ve geçmiş volkanik aktivitenin
kanıtlarını buldu.
tech
/JPL-Cal
© NASA
3 Curiosity 4 Perseverance
Ağırlık: 900 kilogram Ağırlık: 1,025 kilogram
Fırlatma tarihi: 2011 Fırlatma tarihi: 2020
Boyutu: 3 metre Boyutu: 3 metre
Hâlâ çalışıyor mu? Evet Hâlâ çalışıyor mu? Hayır, Mars’a
Önemli başarıları: Geçmişte 18 Şubat 2021’de varacak
Mars’ta yaşanabilir koşullar Önemli başarıları: Henüz yok
olduğuna dair kanıtlar buldu

dokular, kayaların yapıları kaydedilecek
ve bunların tümü bu kayaların meydana
geldiği ortamı yeniden inşa etmek için
kullanılacak” diyor.
Mars’taki iki yıllık birincil görevin
sonunda, Perseverance’ın keşfetmek
için başka bir hedefe gönderilmesi
düşünülüyor. Şu anki hedef Jezero Krateri
iken, görev süresi uzatılırsa kraterden
çıkıp yakınlardaki “Orta Yol” adı verilen
bir bölgeye gidebilir. Burası, volkanik
aktivite ile eski maden kaynaklarının
yakınında oluşmuş, yaşam belirtileri
için umut vaat eden kayalar içeriyor.
Wallace, “Jezero’nun en ilgi çekici yönü,
diğer bazı ilginç hedeflere yakın olması”
diyor. “Bilim ekibinin Jezero’dan çıkıp
fazla uzakta olmayan başka ilginç yerlere
gitmekle ilgilenmesi için iyi nedenler var.”
derece heyecan verici bir göreve bakıyor
olabiliriz. Mars’ın yüzeyinin zamanında
yaşamı destekleyen koşullara sahip
olabileceğine dair kanıtları şimdiden
bulmayı başarmış durumdayız. Şimdi,
herhangi bir yaşamın gerçekten burada
hayatta kalmayı başarıp başaramadığını
öğrenmenin zamanı geldi. Eğer
onları bulursak, nihayet bu evrende
yalnız olmadığımızı kesin olarak
anlayabileceğiz. Williford, “Bu çok büyük Sağda:
bir soru” diyor. “Hedefimiz kesinlikle Perseverance
daha sonra
geçmiş yaşamın kanıtlarını aramak ve
Dünya’ya geri
bunu mümkün kılmak için elimizden gönderilmek
gelen her şeyi yapmayı planlıyoruz.” üzere örnekleri
toplayacak
Jonathan O’Callaghan
Uzay ve bilim yazarı
© NASA/JPL-Caltech

Şimdilik odak noktası Jezero Krateri Londra merkezli bir gazeteci olan Jonathan
O’Callaghan’ın çalışmaları düzenli olarak
üzerinde ve her şey yolunda giderse, New York Times, Forbes, Wired, New
önümüzdeki birkaç yıl içinde son Scientist ve diğer çeşitli yayınlarda yer alıyor.

27
Geleceğin teknolojileri Venüs yüzey araştırma aracı

CEHENNEMİ KEŞFETMEK
Venüs’te gezecek mekanik yüzey araştırma araçlarına ihtiyacı olan
NASA, bir yarışma başlattı
akın zamanda duyuruları kalan araştırma araçları arasında en uzun yanındaki mühendislerden, yapımcılardan,

Y yapılan yaşam olasılığı göz

önüne alındığında, Venüs,
Güneş Sistemi’ndeki en iyi
huylu Dünya dışı ortamı barındırıyor.
Bulutlarda, yaklaşık 50 kilometre
yükseklikte basınç bir Dünya atmosfer
basıncı, sıcaklık ise 15 ile 30 derece
arasında. Ancak Venüs’ün yüzeyi yine de
Güneş Sistemi’ndeki en vahşi ortama sahip.
Yükseklerdeki iyi huylu koşulları
üreten yoğun karbondioksit, Güneş
ısısını sera etkisiyle hapsediyor. Yüzey
sıcaklığı ise Merkür’ün yüzeyinden daha
yüksek. Atmosferin yoğunluğu nedeniyle
yüzeydeki basınç Dünya’nınkinin 92 katı,
yani okyanusta neredeyse bir kilometre
derinlikteki basınca denk.
Bu zorlu ortam, yüzeyi keşfetme
kabiliyetimizi ciddi şekilde sınırlıyor.
1961 ile 1984 yılları arasında 16 sonda
gönderen Sovyetler, Venüs keşfi konusunda
uzmanlaştı. Isı ve basınçla karşı karşıya
7
süre hayatta kalanı, 127 dakika dayandı.
Venüs’e geri dönmek isteyen NASA, daha
uzun süre hayatta kalmak ve yüzeyin daha
fazlasını keşfetmek için, NASA Innovative
Advanced Concepts (NIAC) kapsamında,
Jonathan Sauder’e ortaya koyduğu Ekstrem
Koşullar için Otonom Keşif Aracı (AREE)
konseptini geliştirmesi için destek verdi.
Venüs sondaları için en büyük sorun,
elektroniğini tahrip eden yüksek
sıcaklıklar. Bu nedenle AREE, güçlü
karbondioksit rüzgarlarına dayanabilecek
yapıda, mümkün olan her yerinde mekanik
sistemler kullanılan bir yüzey araştırma
aracı olacak. Sauder, Jet İtki Laboratuvarı
bünyesinde AREE çalışmalarına devam
etti. Yürüyen ve yuvarlanan araçlar, farklı
rüzgâr türbinleri, semafor ile veri gönderme
imkânı ve hatta balonla yüzeyden yukarı
gönderilecek plaklar bile düşünüldü. NASA
her şeyin olabildiğince mekanik olmasını
istiyor, bu yüzden Şubat 2020’de HeroX ödül
platformu aracılığıyla dünyanın dört bir
öğrencilerden ve mucitlerden AREE’nin
engelleri algılaması ve etrafından
dolaşması için mekanik yollar önermelerini
istediği ödüllü bir tasarım yarışması açtı.
80 ülkeden yapılan 572 başvuru arasından
kazananlar seçildi.
Brisbane’den bir mekatronik mühendisi
olan Callum Heron yarışmada üçüncü
oldu. Tasarımı için mekanik sistemlere
olan sevgisinden esinlenmişti. Heron’un
sistemi, AREE’nin aşması gereken farklı
eğimleri, çukurları tanımlamak ve bunlara
yanıt vermek için farklı kollar ve sondaların
ustaca bir kombinasyonuna sahip.
İkincilik, daha küçük engellerin
üzerinden kayabilen, ancak yüzey
araştırma aracının geriye gitmesini veya
yön değiştirmesini sağlamak için mekanik
saatlerde bulunan mekanizmaları ve
yayları devreye sokan özel bir çerçeve
tasarlayan Team Rovertronics’e gitti.
Ancak birincilik, Mısırlı mimar ve
ürün tasarımcısı Youssef Ghali’ye gitti.

5
7 Yüksek sıcaklıklar
Karbondioksit atmosfer, Güneş’in
ısısını sera etkisi ile hapsederek yüzeyde
ısının 450 derecenin üzerine çıkmasına
neden oluyor.

5 Tekerlek
kolları
Tekerleklerin
önünden çıkan düz
kollar yüzey araştırma
aracının tekerlekler
daha dokunmadan
engelleri tespit 4
etmesini sağlıyor.

4 Üçlü tekerlekler
Bu tekerlek dizileri, bir yüzey
boyunca yuvarlanabilir veya
alternatif olarak, her bir tekerleği
bir ayak gibi kullanarak aracı
döndürebilir.

28
 Venüs yüzey araştırma aracı

Venus Feelers tasarımı dahiyane bir

kombinasyon. Merdivenleri çıkabilen
tekerlekli sandalyelerde ve teslimat 8
8 Asit bulutları
Venüs’ü keşfetmenin bir diğer
zorluğu da yoğun ve büyük bulut
örtüsü. Bu bulutlar sülfürik asitten
arabalarında kullanılanlar gibi kendi oluşuyor ancak bunlardan yağan
kendine dönebilen yıldız şeklinde üç yağmur, yüzeye ulaşamadan
tekerlek içeren çerçeveler yüzey araştırma buharlaşıyor.
aracının önünden çıkıyor. Üç parçalı şasi,
küçük kayaların ve çukurların üzerinden
atlayabilmesini sağlayabilecek şekilde
boyutlandırılmış. Ancak engeller çok
büyük ise, üçlü tekerlekler kilitleniyor veya
kapatılıyor. Bu durumda yüzey araştırma
6
1 Rüzgâr türbini
AREE gücünü bir rüzgâr
türbininden alacak. Yoğun
aracı duruyor ve farklı bir hareket yapmaya atmosferin avantajlarından
hazır halde bekliyor. biri, rüzgâr türbinlerini çok
verimli hale getirmesi.
AREE tekerleklerini harekete
geçiremeyecek kadar pürüzsüz ancak
tehlikeli bir açıya sahip bir yüzeyin
üzerindeyse, yaylı bir çekme kablosunu
fırlatmak için bir sarkaç kullanan ayrı bir
mekanik eğim sensörüne sahip. Ghali’nin
sistemi basit ve zarif olarak değerlendirildi
ve tasarımın ana fikrine de oldukça
1
3 Ana şasi
Yarışmaya katılan AREE, sistemler
için bir ana dikdörtgen gövdeye sahip,
uygundu: “Temellere, yeni bir bakış açısıyla ancak düşünülen bir başka AREE’de ise
geri dönüyoruz.” rüzgâr türbinini çevreleyen içi boş bir
gövde kullanılması düşünülüyor.

6 Karbondioksit atmosfer
Venüs’ün atmosferi yüzde 96,5
karbondioksitten oluşuyor. Yüzeydeki
basınçla birleştiğinde, atmosferin yoğunluğu
Dünya’dan 55 kat daha fazla oluyor.
3

2 Metalik tekerlekler
NASA yarışması için kullanılan AREE
versiyonu dört basit tekerleğe sahip, ancak
bu tekerlekler ay arabasında olduğu gibi,
sıcağa dayanmak için metal tellerden
oluşacak.
© Adrian Mann

29
XXXXXXXXXXXXX
EVRENİN
GİZEMLERİ

KARADELİKLERLE
NÖTRON YILDIZLARI
ARASINDA NE VAR?
Bu iki ağır sıklet arasında bir kütle farkı olduğu
düşünülüyordu ancak bu teorinin yeniden ele
alınması gerekiyor olabilir.
David Crookes

30

ilim insanları nötron
B yıldızlarını biliyorlar.
Karadelikleri de epeyce
biliyorlar. Peki ya ikisi arasında
bir şey daha varsa? Bu, astronomların
GW190814 adı verilen kozmik olayı
keşfettikten sonra üzerine düşünmeye
başladıkları bir durum. Bu, 14 Ağustos
2019’daki kütleçekimsel dalga keşfi
sırasında ortaya çıktı ve daha önce
karşılaşılmayan kütledeki bir cismi
içeriyor.
Bu noktaya kadar, keşfedilmiş en büyük
kütleli nötron yıldızı 2,3 Güneş kütlesine,
en hafif karadelik ise yaklaşık 5 Güneş
kütlesine sahipti. Ancak GW190814, 2,6
Güneş kütlesi bir cisme işaret ediyor.
Bu, en kütleli nötron yıldızını, en hafif
Nötron yıldızları ve karadelikler
SAYILARLA
KÜTLE
karadeliği veya bilinmeyen yeni bir tür
cismi keşfettik demek. Bu durum, nötron
yıldızları veya karadeliklere bakışımızı
değiştirebileceği için çok önemli.
Yıllardır astronomlar 2,3 Güneş BOŞLUĞU
2,6
kütlesinden büyük, 5 Güneş kütlesinden
küçük bir cisim olmamasını, bir kütle
boşluğu varsayımı ile açıklıyorlar. Fakat
GW190814 ile ilişkili cisim, alt sınıra
yakın olsa da tam olarak bu kütle
Keşfedilen cismin güneş
aralığına denk geliyor. Yani, kütle boşluğu kütlesi cinsinden büyüklüğü
varsayımı gözden geçirilmeli. Portsmouth
23
Üniversitesi Kozmoloji ve Kütle Çekimi
Enstitüsünden Dr. Laura Nuttall, bu
durumu, “Kütle spektrumu devamlı değil,
arada boşluklar var.” diye açıklıyor.
“Bir uçta yıldızların kütlesine yakın Karadeliğin güneş kütlesi
kütleye sahip karadelikler var; bunlara cinsinden büyüklüğü
3.000
LIGO’yu oluşturan iki
detektör arasındaki mesafe
2019
Cisimlerin keşfedildiği yıl
20
Bir nötron yıldızının
kilometre cinsinden
ortalama çapı
8 MİLYAR
1 çay kaşığı nötron yıldızı
maddesinin ton cinsinden
kütlesi
800.000.000
Dünya’dan cisme olan
ışıkyılı cinsinden uzaklık
6 KAT
2017’de keşfedilen bir
birleşmeye göre uzaklığı
25
© ARC Centre of Excellence; Getty
İki cismin birleşmesi ile
ortaya çıkan cismin güneş
kütlesi cinsinden büyüklüğü
31
 EVRENİN
XXXXXXXXXXXXX
GİZEMLERİ
Çarpışmaları gözlemlemek
LIGO ve Virgo kütleçekimsel dalga gözlemleri aracılığı bu cisimlerin keşfedilmesi açısından
çok önemli.
80 80

1 Nötron yıldızlarını
keşfetmek
40
5 Bir karadeliğin
oluşumu
40
Bu birleşme yeni bir karadelik
Sarı ile gösterilen cisimler oluşturdu. Bahsi geçen gizemli
elektromanyetik tayfta cismin, birleştiği karadelikten 9
gözlem yapan gözlemevleri ? kat daha az kütleye sahip olduğu
20
tarafından tespit edildi. Bu ? ortaya çıktı. 20
cisimler nötron yıldızlarının 5
boyutunda.

10 10

3
4 Gizemli
birleşme
Bilim insanları
5 GW190814 isimli dalgayı5
tespit ettiler. Bu dalga,
bir karadelikle, 2,6 güneş

2 2LIGO-Virgo ile tespit kütlesindeki gizemli bir

cismin birleşmesinin
edilenler
Bu nötron yıldızları Ligo-Virgo
4 sonucu. 2
ile tespit edildi. Bunlar sarı
ile gösterilen cisimlerle aynı 1
tür ve birleşerek yeni cisimler 2
1
oluşturdular.
3 Karadelikleri
gözlemlemek
Mor ile gösterilenler,
1

elektromanyetik tayfta (ışınım ile)

tespit edilen karadelikler. Nötron
yıldızlarından daha kütleli olduklarını
görebilirsiniz.

Solda: Bir yıldız kütleli karadelikler diyoruz. Diğer
sanatçının uçta Güneş’in en az milyonlarca katı kütleye
gözünden iki
karadeliğin sahip olan süper kütleli karadelikler
birbirine var. İnsanlar aradaki kütle boşluğundan
yaklaşıp bahsettiğinde, karadelikler ile nötron
çarpışması yıldızları arasındaki bir noktaya vurgu
yapıyorlar. Uzun bir süredir gerçekten bir
boşluk olup olmadığını merak ediyoruz.
Belki de devamlı bir spektrum var ve
aletlerimiz henüz o kütle aralığında bir
cisim tespit edemedi.” İşte tam bu nedenle,
GW190814 ile ilişkili cisim büyük öneme
sahip. Belki de gerçekten bir kütle boşluğu
yok.
Tüm bu gizemi ele almadan önce,
nötron yıldızları ve yıldız kaynaklı
karadelikler arasındaki farkı hatırlamamız
gerekir. Her iki cisim de, büyük kütleli bir
yıldız ömrünün sonunda patladığında,
çekirdeğinin kütleçekimi etkisi ile çökmesi
sonucu ortaya çıkıyor. Bu esnada yıldız
çekirdeğindeki proton ve elektronlar
birbirine geçerek nötron oluşturuyorlar.
Yıldızın çekirdeği 3 Güneş kütlesinden daha
küçükse ortaya bir nötron yıldızı çıkıyor.
Eğer çekirdek daha fazla kütleye
sahipse çökme daha şiddetli gerçekleşir
ve ortaya bir karadelik çıkar. Peki neden
kütlesi daha az olan çekirdekler nötron
yıldızına dönüşürken, daha büyük kütleli
olanlar karadeliğe dönüşüyor. Bu çalışmayı
yürüten ekibin lideri olan Nuttall bunu
şöyle açıklıyor: “Bu tamamıyla kütle ile
alakalı.” Büyük kütleli bir yıldız çöktüğünde
genelde ya nötron yıldızı ya da bir karadelik

“UZUN BİR SÜREDİR GERÇEKTEN BİR

© Max Planck Institute for Gravitational Physics) ;SXS

oluştuğundan bahsederiz ancak aslında ilk

başta her zaman bir nötron yıldızı oluşur.”

BOŞLUK OLUP OLMADIĞINI MERAK “Eğer yıldızın çökmesinden dolayı nötron

yıldızına daha fazla madde eklenirse,

EDİYORUZ; BELKİ DE DEVAMLI BİR nötron yıldızı kararlı olarak kalamaz. Bu

durum nötron dejenere basıncı (nötron

SPEKTRUM VAR” yıldızında kütle çekimine karşı koyan

basınç) olarak adlandırılıyor. Eğer biraz
daha madde nötron yıldızının üzerine
Laura Nuttall
yığılmaya devam ederse, yıldız kararsız

32
 Nötron yıldızları ve karadelikler
hale gelir ve daha fazla çökerek bir
karadelik oluşturur.
Nötron yıldızları veya karadelikler
çöktüğünde kütleçekimsel dalga
oluştururlar. Geçtiğimiz 5 yıl içerisinde
bu tür birçok dalga keşfettik. 2017 ve 2019
yıllarında, Lazer İnterferometre Kütle
Çekimsel-dalga Gözlemevi, iki nötron
yıldızın çarpışması sonucu ortaya çıkan
dalgalar gözlemledi.
Benzer dalgalar karadeliklerin
birleşmesi sonucu da gözlemlendi ve
LIGO’nun kurulmasının arkasındaki
bilimsel gereklilik de böylece ispatlanmış
© Max Planck Institute for Gravitational Physics) ;SXS
oldu. LIGO, biri Livingston, Lousiana
diğeri Hanford, Washington’da bulunan
iki detektörü ile veri toplamaya 2002
yılında başladı. Bu iki detektör birbirinden
3.000 kilometre uzakta. GW190814’ün
gözleminde İtalya’da bulunan Virgo
detektöründen alınan veriler de kullanıldı.
Peki GW190814’te tam olarak ne oldu? Bu
olay, 23 güneş kütleli bir karadelik ile bir
cismin birleşmesi sonucu ortaya çıktı. Daha
sonrasında, birleşen cisimler arasındaki
kütle farkının 9 kat olduğu anlaşıldı. Bu,
şimdiye kadar keşfedilen kütleçekimsel
Üstte: Biri
dalga olaylarının arasındaki en büyük
diğerinden 9 kat
kütle farkı. Sonuç olarak 25 güneş kütleli
bir karadelik oluştu; kütlenin bir kısmı
ise kütleçekimsel dalga olarak kaybedildi.
daha kütleli olan
iki karadeliğin
birleşmesi
teorİLER
ve kütle Kütle boşluğunda keşfedilen bu gizemli
Bilim insanları bu birleşmenin Dünya’dan
çekimsel dalga cisim ne olabilir?
800 milyon ışıkyılı uzakta gerçekleştiğini üretmesinin
söylüyorlar ancak karadelik ile birleşen görselleştirilmiş Bilinen en kütleli nötron yıldızı
cismi nasıl tanımlayacakları konusunda çok hali
Cismin kütlesi, kütle boşluğundaki alt sınırda
emin değiller. Altta: Kalogera olduğu için, karadeliklerden ziyade nötron
Evanston Illinois’de bulunan GW190814’teki yıldızlarına daha yakın. Ancak 2,6 Güneş kütlesi
Northwestern Üniversitesinden Profesör cisimleri, Pac- bir nötron yıldızının maksimum kütle limitinden
Man’in küçük daha büyük. Bu sınırın 2,3 olduğu düşünülüyordu
Vicky Kalogera “Bu gizemli cisim bir nötron ancak Frankfurt’taki Goethe Üniversitesinden
bir noktayı
yıldızı olabilir. Bu heyecan verici bir tahmin yemesine astrofizikçiler 2018’de bu sınırı 2,16’ya çekti.

çünkü nötron yıldızı - karadelik birleşmeleri
teorik olarak öngörülüyor ancak henüz
tespit edilmedi.” diyor. “Ancak 2,6 güneş
kütlesine sahip olduğu için, nötron
yıldızları ile ilgili bilinen kütle sınırının
üstünde kalıyor. Bu yüzden belki de
keşfedilmiş en düşük kütleli karadelik
de olabilir.”
Nuttall bu gizemli
© NASA
benzetiyor Nötron yıldızlarının büyük bir çoğunluğunun
kütlesi 1,4 güneş kütlesine eşdeğer.
En küçük kütleli karadelik
En kabul gören açıklama cismin karadelik
olduğu yönünde çünkü olaydan sonra bir
ışınım gözlenmedi. Bu teori iki karadeliğin
birleşmesi sonucu ışınım yayınlanmadığı için
daha olası. Fakat, kaynak uzak olduğu için de
bir ışınım görememiş olabiliriz. Diğer taraftan,
karadelikten 9 kat daha az kütleye sahip bir
© NASA

cismin bir karadelik nötron yıldızı bütün olarak yutulmuş olabilir ki

bu da bir ışınım üretilmesini engeller.
olduğu yönünde
düşünüyor. “Veriler
Hızlı dönen bir nötron yıldızı
bir karadelik olduğu
LIGO üyesi Maya Fishbach bu teoriyi
yönünde, diğer bir deyişle eleyemeyeceğimizi öne sürüyor. “Çünkü böyle
düşük kütleli bir karadelik, daha bir şey gerçekten de çok muhteşem olurdu.”
mantıklı olan açıklama.” Buna rağmen diyor. Çok hızlı dönen bir nötron yıldızı,
© NASA/JPL-Caltech

daha fazla kütle barındırabilir çünkü Tolman-

halen bazı sorular kalıyor. Bunlardan birisi
Oppenheimer-Volkoff limiti dönmeyen nötron
de bu kadar düşük kütleli karadeliklerin yıldızları için geçerli. Fishbach “Ancak çok hızlı
var olup olmadığı. Eğer gerçekten bir dönüyor olması gerekli” diye ekliyor.
karadelikse, nasıl oluştu? Nuttall
bu ikilem ile ilgili “Belki de

33
 EVRENİN
GİZEMLERİ
nötron yıldızlarının birleşmesi sonucu
oluşuyorlardır.” diyor. Peki cevap? Maalesef
henüz üzerine tartışılıyor.
Bu tartışmanın ne kadar uzun
süreceğini kimse kestiremiyor. Bu birleşme
gözlendiğinden beri astronomi camiası
yer tabanlı ve uydu gözlemevlerini
kullanarak, olası bir ışık parlamasını
arıyor. Bu gözlemlemek için kolay bir olay
değil. Benzer bir gözlem daha önce sadece
bir kere yapılabildi. Ağustos 2017’de iki
nötron yıldızı birbirine doğru yaklaşıp
çarpıştıktan sonra birleşti. Ortaya çıkan
kütle çekimsel dalga 100 saniye kadar
sürdü ve 11 saat sonrasında hızlı hareket
eden, hızla soğuyan ve nötronca zengin
bir materyal birçok gözlemevi tarafından
yakalandı. Bu olay (GW170817) o yılın en
çığır açan bilimsel keşfi oldu.
GW170817 ile GW190814 arasındaki en
temel fark, çarpışan iki nötron yıldızının
ışık saçıyor olması. Bir cisim, bir karadelik
ile birleştiğinde ise durum aynı olmuyor.
Karadelik birleşmelerinde herhangi bir
ışınımın ortaya çıkmadığı düşünülüyor. Bu
duruma göre, görsel veya kızılötesi bölgede
herhangi bir ışınım görülmemesi çok
da şaşırtıcı değil. Peki bu durum nötron
yıldızı olasılığını tamamen eliyor mu?
Hayır, ancak ortadaki kanıtlar olmadığı
yönünde. Astrofizikçiler soğuk nötron
yıldızlarının Tolman-Oppenheimer-Volkoff
limiti olarak bilinen bir üst kütle limitine
“BU GİZEMLİ CİSİM BİR
NÖTRON YILDIZI OLABİLİR.”
Vicky Kalogera
© Getty
34
© Tobias Roetsch
sahip olduğunu söylüyor.
Bu limit aşılırsa, nötron
yıldızı kütleçekimine
karşı koyamaz ve çökerek
bir karadelik oluşturur. Bu
limitin 2,4 güneş kütlesinden
daha büyük olmadığı düşünülüyor.
Peki ışınım üretilmemesinin nedeni
bu mu? Tam olarak değil. GW190814’teki
karadelik, diğer cisimden 9 kat daha
büyüktü, dolayısı ile ortaya çıkabilecek
herhangi bir ışınım bu karadelik
tarafından yutulmuş olabilir. Kütle
Çekimsel Dalga Astronomisi Enstitüsünden
Dr. Matt Nicholl, “Karadelik diğer cismi
tümüyle yutmuş bile olabilir” diyor.
Diğer taraftan, GW170817, Dünya’ya
altı kat daha yakındı, yani bu olaydan
bir ışınım tespit edebilmek daha kolaydı.
Görünene göre cismin karadelik olma
ihtimali daha yüksek. Araştırmacıların şu
an yapması gereken, bu kütle boşluğuna
denk gelen benzer çarpışmaları araştırmak.
Kanıtlar GW190814’ün bileşeni olan
cismin tek olmadığına işaret ediyor.
Benzer cisimleri görmememizin bir sebebi
olmalı. Nuttall “Kütleçekimsel dalgalar
söz konusu olduğunda bunun birkaç
sebebi olabilir.” diyor. “İlk olarak, aradaki
kütle farkından dolayı GW190814’e benzer
sistemleri yakalamak zor ve buradaki
cisimler genellikle, küresel kümeler gibi
kütle çekimi açısından yoğun bölgelerde
bulunuyor.”
“Ancak ilkini tespit
ettiğimize göre düşünülenden
daha yaygın olmalı. Buradaki
kütlelere benzer sistemleri ele
aldığımızda, bu şekilde düşük kütleli
sistemleri tespit edebilmemiz için bize
yakın olmalılar. Cisimler ne kadar büyük
kütleli ise ürettikleri kütleçekimsel dalga
da o kadar şiddetli oluyor. Diğer bir bakış
açısıyla, daha hassas aletlere sahip olmalıyız.
Işınım açısından da bu durum böyle. Yani
göremememiz bir seçim etkisinin sonucu
olabilir.”
Bir konu çok net: herhangi bir aletsel
sorun tamamen elimine edilmiş durumda.
Yani, GW190814’teki cisim gerçekten de 2,6
güneş kütlesinde. GW170817’deki nötron
yıldızlarının birleşmesi sonucu ortaya
çıkan cisim, 2,8 güneş kütlesinde olsa da
GW190814’teki cisim bu kütle boşluğunda
gözlenen tek cisim.
Nuttall bunu şu şekilde açıklıyor: “Kütle
çekimsel dalga olaylarında ortaya çıkan
cismin doğasını bilemiyoruz çünkü veriler
o kadar iyi değil. Aletlerimiz geliştikçe, ilk
dalgadan sonra gelen sinyalleri de alabiliyor
olacağız. Astronomların GW170817 kaynağını
X-ışınlarında gözlemesinin ardından ortaya
koyulan genel yargı, bir nötron yıldızının
ortaya çıktığı ve sonra çökerek karadelik
oluşturduğu yönünde.”
Astronomlar yıldızların dinamikleri

hakkında halen bir şeyler öğrenmeye
devam ediyor ve kütleçekimsel dalgaların,
bahsi edilen kütle boşluğu açısından
önemini keşfetmeye başlıyorlar. LIGO
ile birçok çığır açan keşfin yapılacağı
bekleniyor. Sadece 5 yıl içinde 13 karadelik
birleşmesi ve iki nötron yıldızı birleşmesi
gözlemledik. Mart 2020’de sonlanan üçüncü
gözlem dönemi ile ilgili sonuçlar henüz bu
sayıların içinde değil.
Karadelikler ve nötron yıldızları ile ilgili
birçok şeyi daha yeni anlıyoruz. Bu bilgiler,
yıldızların nasıl yaşadıkları ve öldükleri
ile ilgili bilgilerimizi güncelliyor. Güneş’in
onlarca katı kütleye sahip karadeliklerin
var olduğunu biliyoruz. Nötron yıldızı
çarpışmalarının kısa gama ışın atımları
ürettiğini ve ağır elementlerin doğum
yerleri olduğunu biliyoruz.
Şimdi ise bu kütle boşluğunda olan
cisimler keşfediyoruz ve bu cisimler
muhtemelen karadelikler. Önümüzdeki
yıllarda LIGO, Virgo ve Tokya’daki
Kamioka Kütle Çekimsel Dalga Detektörü,
aletlerindeki hassasiyetleri artıracaklar ve
2022’de tekrar evreni dinliyor olacaklar.
Bakalım o zaman neler keşfedeceğiz.
David Crookes
Bilim ve Teknoloji muhabiri ve
yazarı
David uzun yıllardır uzay, bilim ve
teknoloji alanında muhabirlik yapıyor.
Birçok kitapta katkıları bulunuyor.
Nötron yıldızları ve karadelikler
BİLDİKLERİMİZDEKİ
EKSİKLER NELER?
Maya Fishbach Northwestern
Üniversitesinde doktora sonrası araştırmacı
ve LIGO Bilimsel İşbirliği üyesi
Halen bir kütle boşluğu
olduğundan bahsedebilir miyiz?
Solda: Daha Bir kütle boşluğu olup olmadığını
önceki bir
nötron yıldızı söyleyebilmemiz için, daha çok
birleşmesinden kompakt cisim gözlememiz lazım.
bir karadelik LIGO ve Virgo’dan aldığım kütle
ortaya çıkmış
çekimsel dalga verileri ile bunu
olabilir
anlamaya çalışıyorum. Çalışma
Altta: arkadaşlarımla birlikte ilk 11
Karadelikler gözlem verisini incelediğimizde,
Güneş’ten en
az 5 kat daha on karadelik çifti (her biri 7
kütleli olmalı, güneş kütlesinden büyük) bir de
dolayısı ile nötron yıldızı çifti (kütleleri 2
2,6 güneş güneş kütlesinden küçük) tespit
kütlesindeki
bir karadelik ettik. Ancak bunlar GW190814
çok dikkat kaynağındaki 2,6 güneş kütlesi olan
çekici cisimden önceydi.
Kanıtlar ne gösteriyor?
İncelediğimiz 11 veri, kütle
boşluğunun her iki tarafından
cisimler içeriyordu ancak kütle
boşluğunda bir cisme denk
gelmedik. Diğer bir deyişle, bir kütle
boşluğu olmasaydı 2 ila 7 güneş
kütlesi arasında bir şey tespit etmiş
olmamız gerekirdi. GW190814 bu
sonucu biraz karıştırıyor ancak
henüz bir şey söylemek için çok
erken. Mesela, 2,2 ile 5 güneş kütlesi
arasında bir boşluk olmasından
ziyade, 2,7 ile 5 güneş kütlesi
arasında bir boşluk olabilir. Diğer
taraftan, bu kütle aralığındaki cisim
sayısı, diğer kütlelere göre çok az
olabilir.
17 Ağustos 2017’deki sinyal 2,8
güneş kütlesinde bir cismin
keşfine işaret ediyor. Bu cisim
kütle boşluğuna denk gelmiyor
mu?
2,8 güneş kütlesi olan cisim iki 1,4
güneş kütlesindeki nötron yıldızının
birleşmesi sonucu oluştu. Ortaya
çıkan cismin doğasının ne olduğunu
bilmiyoruz ancak göstergeler bir
karadelik olduğu yönünde. Dolayısı
ile evet, bu cisim kütle boşluğunda.
Ancak arada ciddi bir fark var:
2,8 güneş kütlesindeki bu cisim
2 nötron yıldızının birleşmesi
sonucunda oluştu; bir yıldızın
süpernova geçirerek çekirdeğinin
çökmesi sonucunda değil. Buna
kıyasla, GW190814’teki cismin
doğrudan bir yıldızın çökmesi
sonucu oluştuğunu düşünüyoruz.
Bilim insanları neden durumun
bu olduğunu düşünüyor?
Birleşen nötron yıldızlarından veya
karadeliklerden oluşan cisimlerin,
birleşecek başka bir cisim ile
karşılaşmayacaklarını düşünüyoruz.
Durum bunun aksi olsaydı da o
zaman 2,6 güneş kütlesindeki bir
cismi oluşturan cisimlerin gizemini
çözmemiz gerekirdi. Bilim insanları
bu tespitten önce süpernova
sonucu oluşan nötron yıldızları
ile karadeliklerin arasındaki kütle
farkını oluşturan bir mekanizma
olduğunu düşünüyordu.
© LIGO
35
Jüpiter ve Satürn

Gİzem çözüldü mü?

JÜPİTER VE
SATÜRN’ÜN
MERKEZİNDE
NE VAR?
Gezegenbilimciler yapay
zekanın yardımıyla asırlık
bir bulmacayı çözmeyi
nihayet başarmış olabilirler.

Leo Bear-McGuinness

üneş Sistemimizdeki tüm gezegenler

G arasında Jüpiter ve Satürn, belki de en

yanlış tanımlanmış olanlar. Gaz devleri
olarak bilinen bu iki devin isimlerine Metalİk
hİdrojen
bakarak çekirdeklerinde gaz ve buluttan başka
bir şey olmadığını varsayabilirsiniz. Olağanüstü
boyutları sayesinde gezegenler, gazlarını sıvı halde
tutabilmek için yeterli ısı ve basınç biriktirirler.
Bu ekstrem koşullar altında, gezegenlerin dış gaz
katmanlarının hemen altındaki büyük denizlerde
nedİr?
hidrojen ve helyum akar. İki devden daha büyüğü
olan Jüpiter’in, Güneş Sistemi’nde saf hidrojenden
oluşan en büyük okyanusa ev sahipliği yaptığı
40.000 Daha fazla helyum, Geleneksel orta
düşünülüyor.
Jüpiter’in metalik
hidrojen katmanının
daha az metal katman
Helyum, gaz gezegenlerinin Geleneksel gaz gezegen
Zürih Üniversitesi Astrofizik ve Kozmoloji kilometre cinsinden
içindeki hidrojen modellerinde, metalik
Bölümünden Profesör Ravit Helled, “Jüpiter ve tahmini derinliği.
moleküllerini stabilize hidrojen iç tabakayı
© NASA/JPL-Caltech

Satürn’ün gaz devi olarak bilinmelerinin nedeni, ederek metalleşmenin oluşturuyor. Bu ayrımın
çoğunlukla hidrojen ve helyumdan oluşmuş başlangıcını geciktiriyor. artık daha akışkan olduğu
düşünülüyor.
olmaları” diyor. “Fakat, gezegenlerin iç kısımları

36
 Jüpiter ve Satürn

ESKİ BİR FİKİR Beş aşama Katı olmayan Manyetİzmanın Süper metal
Katı hidrojenin
metalleşmesi ilk olarak
Şimdiye kadar beş metalik
olmayan, katı hidrojen
gezegenler anahtarı 1968’de metalik hidrojenin
oda sıcaklığında süper
Bilinen koşulları göz Metalik hidrojenin, gaz
1935’te tahmin edildi. fazı tespit edildi, ancak iletken olduğu teorisi
önüne alındığında, gezegenlerinin manyetik
gelecekte daha fazlası geliştirildi.
dev gezegenlerin alanlarının oluşmasında
bulunabilir.
çekirdeğinde katı anahtar rol oynadığı
hidrojenin oluşamayacağı düşünülüyor.
düşünülüyordu.

37
Jüpiter ve Satürn
© NASA/JPL-Caltech
yüksek basınç nedeniyle gaz halinde değil,
bu nedenle bu dev gezegenleri gaz değil,
sıvı olarak düşünmelisiniz.”
Bu sıvılar tek tip değil. Büyük
hidrojen okyanuslarının altında, gazın
metale dönüştüğü düşünülüyor. Bu
kadar yoğun basınç altında, hidrojen
atomlarının elektronlarının, eşlik ettikleri
protonlardan koptuğu varsayılıyor. Bu
elektronlar artık enerji iletebiliyor ve
böylece sıvı hidrojen denizleri metalik hale
gelebiliyor.
Bu olağanüstü yapı, onlarca yıldır
fizikçilerin ilgisini çekiyor. Araştırmacılar,
hidrojen ve helyumun farklı halleri
arasındaki geçişler hakkında biraz
daha fazla bilgi sahibi olsalardı, gaz
devleri hakkındaki anlayışlarını önemli
ölçüde geliştirebilirdi. Helled, “Gezegen
koşullarındaki hidrojen ve hidrojen-
helyum anlayışımızdaki ilerleme, gezegen
modellerini daha iyi şekillendirmemiz
için kullanılabilir” diyor. “Helyumun
hidrojenden ayrılıp dev gezegenin iç
kısımlarında helyum yağmuruna neden
olabileceği gerçeği onların evrimini ve iç
yapılarını anlamak için kritik öneme sahip.
Diğer taraftan, hidrojen metalleşmesi bu
gezegenlerdeki güçlü manyetik alanları
açıklıyor.”
Metalik hidrojen ile ilgili bilgilerimizi
geliştirmekle ilgilenenler sadece
gezegenbilimciler değil. Gaz devleri içinde
büyüleyici bir madde olmasının yanı sıra,
metalin birden fazla pratik kullanıma
sahip olduğu da düşünülüyor. Serbest
elektronları sayesinde, katı metalik
hidrojenin oda sıcaklığında süper iletken
olabileceği teorisi ortaya atıldı. Dünya
üzerinde kararlı halde izole edilebilirse,
enerji aktarımı ve depolaması için
gezegendeki en verimli malzemelerden biri
olabilir. İkinci özellik, metalin çok verimli
bir roket yakıtı olarak kullanılmasını bile
sağlayabilir. Yepyeni bir güç, teknoloji ve
38
GAZ GEZEGENLERİNİN
İÇİNDE NE VAR?
Yukarıda:
Cassini AmONYAK (NH3)
sondası Jüpiter ve Satürn’ün
gezegenin yüzeylerini amonyak ve
yörüngesinde su bulutlarının örttüğü
22 kez düşünülüyor.
döndükten
sonra görevine
son verdi ve 15
Eylül 2017’de
Satürn’e dalış
yaptı.
uzay keşfi çağını başlatma potansiyeli göz
önüne alındığında, metalin özellikleri
hakkında daha fazla şey öğrenmeye
yönelik ilgi daha anlaşılır hale geliyor.
Ne yazık ki, Jüpiter’in bulutları ve
denizleri arasında yürümek ve daha fazla
araştırma için bir kap metalik hidrojen
toplamak henüz mümkün değil. Fizikçiler
biraz daha yaratıcı olmak zorunda
kaldılar. Bazıları kendi metalik gazlarını
üretmek için Jüpiter ve Satürn’ün yüksek
basınçlarını Dünya’da yaratmaya çalıştı.
Üç yıl önce, Harvard Üniversitesinden
iki araştırmacı bunu başardığını iddia
etti. Science dergisinde yayınlanan bir
makalede, gazı iki küçük elmas arasında
mutlak sıfırın biraz üzerinde bir sıcaklıkta
sıkıştırdıktan sonra, hidrojen örneklerinin
parlak ve yansıtıcı hale geldiğini yazdılar.
Bununla birlikte, bu örneklerin gerçekten
metalik hidrojen olup olmadığını kontrol
etmek için daha fazla test yapılmadan
önce, örnekler kayboldu. Mikroskobik bir
hidrojen numunesini kaybettiğinizde, onu
bulmaya çalışmanın pek anlamı yok…
SU (H2O) HİDROJEN
NASA’nın Juno uzay Hidrojen ve helyum,
aracından alınan son Jüpiter’in toplam
sonuçlar, bu amonyaklı kütlesinin yaklaşık yüzde
su bulutlarının “sığ” 85’ini ve Satürn’ün
şimşeklere neden olduğu toplam kütlesinin yüzde
ve amonyakça zengin 75’ini oluşturuyor.
dolular yağdırabildiğini
gösteriyor.
Beklenildiği gibi, bu deney ve iddiaları
bilim camiasında bir miktar şüpheyle
karşılandı. Cambridge Üniversitesinde
hesaplamalı fizikçi Dr. Bingqing Cheng,
“Bu geçişi araştırmak için insanlar çeşitli
teknikler kullanıyor” diyor. “Örneğin, sıvı
hidrojeni bir elmas arasına sıkıştırabilir ve
ardından ne olduğunu görebilir veya bazı
lazer temelli teknikler kullanabilirsiniz.
Ancak tüm bu çalışmaların bir sorunu
var: Malzemeyi yüksek basınç altında
karakterize etmek çok zor. Böyle bir hal
değişiminin gerçekleştiğini biliyoruz,
ancak deneysel olarak tespit edilmesi çok
zor.”
Metalik hidrojeni incelemenin daha
güvenilir yolları var mı? Cheng gibi
hesaplamalı fizikçiler olduğunu düşünüyor.
Cheng, “Görmek, inanmaktır” diyor.
“Bir şey deneysel bir laboratuvarda
yapılabiliyorsa, bu bir çeşit nihai kanıttır.
Ancak bugünün teknolojisi ile bu deneyler
çok zor ve muhtemelen yakın gelecekte çok
daha kolay olmayacak, bu yüzden teori
burada çok önemli bir rol oynuyor”.
 Jüpiter ve Satürn
Cheng ve meslektaşları tarafından ortaya atılan
fikir, hidrojenin bilinen tüm özelliklerini bir
bilgisayara girip, Jüpiter ve Satürn’de mevcut olan
yoğun basınç ve koşulların bir simülasyonunu
çalıştırmak. Böylece bilim insanları bilgisayarlarının
başından kalkmadan metalik hidrojeni güvenilir
bir yoldan inceleyebilecekler. Tek engel, bu tür
simülasyonların inanılmaz miktarda hesaplama
gücü gerektirmesi. Cheng, “Son teknoloji yöntemlerle
bile birkaç yüz atom ve bir pikosaniye (saniyenin
trilyonda biri) zaman ölçeği ile sınırlıyız” diyor. “Bu
kadar önemli bir hal geçişini incelemeye çalışırken,
bu kısıtlamalar sorun olabilir. Ancak makine
öğrenimi teknikleri bunu başarmamızı sağlayabilir.”
Makine öğrenimi teknikleri işe yaramış gibi
görünüyor ki Cheng ve meslektaşları, yapay zeka
ve kuantum mekaniğini kullanarak atomik
hal değişimlerini simüle etmenin bir yolunu
geliştirdiklerini açıkladı. Makine öğrenimi, referans
hesaplamalardan gelen potansiyel enerjileri ve
atomlar arası kuvvetleri ‘öğrendikçe’, 1.700 kadar
atomun geniş bir sıcaklık ve basınç aralığına maruz
kaldığında yaşayacağı ani değişiklikleri tahmin
edebilir. Cheng’in ekibi sonucun hesaplanması
için milyonlarca yıl beklemek zorunda kalmadan
HelYum Daha ağır Daha fazla yoğun hidrojenin tüm faz diyagramını haritalamayı
Gezegenlerin
yüzeylerinin altında,
elementler element? başardı. Verileri işledikten sonra, metalik hidrojenin,
Juno ve Cassini’den Şu anda bu çekirdekler sıvı haldeyken moleküler formdan atomik forma
yaklaşık 6.500 Kelvin sürekli bir geçiş yaptığını ve erime hattının üzerinde
yapılan son yerçekimi hakkında çok az şey
sıcaklık ve 1 ila 2
alanı ölçümleri, bilindiği için, içlerinde birinci dereceden geçişlerin gözlemlenmediğini
milyon atmosfer basınç
gaz gezegenlerinin farkında olmadığımız buldular.
altında, helyumun
muhtemelen demir, nikel daha birçok element ve
hidrojenden ayrıldığı ve Cheng’in çalışmasından önce gaz gezegenlerinin
ve silikon gibi daha ağır madde olabilir.
yağmur olarak yağdığı
© Tobias Roetsch

elementler içeren karmaşık moleküler-hidrojen

düşünülüyor.
“bulanık” çekirdeklere ve metalik-hidrojen
sahip olduğunu gösteriyor. katmanları arasındaki

JUNO İŞ BAŞINDA 7 3
4 Gravity Science (GS)
Juno’nun üzerindeki GS cihazı NASA
tarafından Jüpiter’in bileşimini radyo dalgaları

1 Microwave radiometer (MWR)

MWR, sondanın gövdesinin iki tarafına
monte edilmiş altı anten içeriyor ve Juno’nun 5
aracılığıyla test etmek için kullanılıyor. Bunu,
Doppler izleme olarak bilinen bir işlem aracılığıyla
yapıyor.
operatörleri tarafından Jüpiter’in atmosferik 4 2
sirkülasyonunu ve emisyonlarını ölçmek için 6
kullanılıyor. 1
5 Jovian Auroral Distributions
Experiment (JADE)
Enerjili parçacık dedektörü JADE, Jovian
2 Jovian
(JIRAM)
Infrared Auroral Mapper

Juno’nun en çok yönlü cihazlarından biri olan

atmosferindeki elektronların dağılımının yanı sıra
iyonların hızını ve bileşimini de ölçüyor.

JIRAM, kızılötesi görüntüler elde etmek ve

Jüpiter’in türbülanslı atmosferinin spektrumlarını
incelemek için tasarlandı. 6 Jovian Energetic Particle Detector
Instrument (JEDI)
JADE, iyonları ve elektronları düşük enerji
durumlarında ölçerken, yüksek enerji
3 JunoCam (JCM)
Juno’nun ana görüntüleyicilerinden biri olan
JunoCam, Jovian bulutlarının renkli görüntülerini
durumundaki ölçümleri ise diğer enerjik parçacık
dedektörü JEDI yapıyor.
kaydetme yeteneğine sahip. Jüpiter’in
yakınındaki yüksek radyasyon seviyesi nedeniyle,
7 Ultraviolet Spectrograph (UVS)
© NASA

yalnızca sekiz yörünge turu boyunca hayatta UVS, Juno’ya atmosferden ultraviyole
kalabildi. emisyonlarını algılama yeteneği sağlıyor.

39
Jüpiter ve Satürn
bu belirsiz sınır bazı fizikçiler
tarafından tahmin edilmiş olsa
da ekibinin sonuçları Jüpiter ve
Satürn’ün iç yapısının kademeli
olmadığını gösteriyor (teorik
olarak). Dünya’nın iç kısmındaki
katı kabuk, manto ve çekirdek
sınıflandırmalarının aksine, gaz
devlerinin iç yapılarının puslu bir
doğası var.
Cheng, “Önceleri bu geçişin
keskin olduğu varsayılıyordu”
diyor. “Bir benzetme yapayım: Suyu
kaynatırken, sıcaklığın artmaya
başladığını görürsünüz ve sonra
aniden buhar çıkmaya başlar. Bu,
çok keskin bir geçiştir. Oysa, süper
kritik bölgede suyu çok yüksek
basınçta kaynatırsanız, bu geçiş
yumuşak olacaktır.”
Cheng, “Simülasyonumuz temelde
hidrojen-hidrojenin aslında bu
süper kritik bölgede bulunduğunu
gösteriyor” diye açıklıyor. “Jüpiter’i
ele alalım; basıncın düşük olduğu
yüzeyden içeri daldığınızda merkeze
doğru ilerlerken ani bir basınç
değişikliği görmezsiniz.”
Ne yazık ki, şu anda Cheng’in
sonuçlarını Jüpiter’in iç kısmına
gerçek bir yolculuk yaparak
doğrulamanın bir yolu yok ancak
Jüpiter ve Satürn’ün yüzeylerini veri
için tarayan birkaç sonda, bunları
teyit edebilecek bazı önemli keşifler
yaptı. 2011 yılında NASA tarafından
fırlatılan Juno uzay aracıyla alınan
ölçümlere göre, astrofizikçilerin
elinde artık Jüpiter’in çekirdeğinin
bulanık bir sınıra sahip olduğuna
dair daha fazla kanıt var: görünene
göre gezegenin ağır elementleri,
yarıçapının yarısı kadar bir
yüksekliğe kadar yavaş yavaş
azalıyor.
Helled, “En son yapılan gezegen
oluşum modelleriyle, iki gezegenin
Juno ve Cassini görevlerinden elde
edilen kütle çekimi alanı ölçümleri,
Jüpiter e Satürn’ün gradyanlı bir
kompozisyona ve bulanık bir
çekirdek içeren karmaşık iç mekana
sahip olduğunu gösteriyor” diyor.
“Bulanık- seyreltilmiş çekirdek,
40
Michele Ceriotti
İsviçre’nin Lozan kentindeki EPFL
araştırma merkezinde hesaplama bilimi
yardımcı doçenti ve mevcut metalik
hidrojen araştırmasında ekip üyesi.
BİLİM İLe GEZEGENLERİN İÇİNİ
gezegenin toplam yarıçapının
onlarca yüzdesine kadar uzayabilir
NASIL GÖRÜYORUZ?
Araştırmanızda kullanılan makine öğrenimi tekniklerinin
ve helyum ile hidrojen gibi daha hafif
nasıl çalıştığını açıklayabilir misiniz? Neden standart
elementlerden oluşuyor olabilir.”
hesaplama yöntemleri yerine bu yöntem tercih edildi?
Yüzeyden baktığımızda, bu
Fikir, çok basit. Temelde, Schrödinger denkleminin
bulanık çekirdeklerin varlığı,
çözülmesiyle elde edilen, atomlara etki eden enerji ve
gaz gezegenlerinin bileşimini
kuvvetlerin tahminlerini hesaplamak için çok esnek bir
daha da bulanık hale getiriyor.
fonksiyon kullanılıyor.
Ancak Cheng’in simülasyonlarının
Bu şekilde, korkunç derecede karmaşık (ve yüksek hesaplama
sonuçlarıyla birleştirildiğinde,
gücü gerektiren) elektronik yapı hesaplamalarıyla aynı
bu devlerin resmi aslında çok
doğruluğu, çok daha küçük bir maliyetle elde ediyoruz.
daha net hale geliyor. Gezegenler,
Böylece daha büyük sistemler için daha uzun süren
bilinen ve bilinmeyen maddelerden
simülasyonlar gerçekleştirebiliyoruz ve makroskopik bir
oluşan bulanık çekirdeklerinden
numuneden beklenen davranışları modelleyebiliyoruz.
itibaren elementlerini çevreleyen
katmanlara akıtıyor gibi görünüyor.
Bu tür tekniklerden elde edilen sonuçlar ne kadar
Her biri binlerce kilometre
güvenilir? Örneğin diğer araştırmacılar tarafından
kalınlığındaki bu metalik hidrojen,
doğrulanabilirler mi?
helyum ve moleküler sıvı hidrojen
Bu sonuçlar kesinlikle yeniden üretilebilir. Simülasyonlarımızı
katmanlarının belirgin bir sınır
kopyalamak için gerekli olan tüm verileri paylaşıyoruz.
olmadan birbirine geçiş yaptığı
Hatalar iki kaynaktan kaynaklanıyor olabilir. Birincisi,
düşünülüyor. Hem farklı hem de
enterpolasyon prosedürü. Bunu son derece dikkatli bir şekilde
puslu olan bu katmanların tümü,
test edebiliriz, bu nedenle açık kuantum hesaplamalarıyla
sonunda nispeten ince bir amonyak,
aynı doğruluğu elde ettiğimize ikna olduk. Diğeri de
metan ve buz bulutu örtüsüyle
kuantum hesaplamalarının kendileri; bunlar da zorunlu
sonlanıyor.
olarak bir yaklaşım gerektiriyor. Bunu gerçekten açık bir
Bu farklı gezegenlerin ne kadar
şekilde test edemeyiz ancak Schrödinger denkleminin üç
başka dünyalar olduğu artık her
farklı yaklaşımını karşılaştırdık ve niteliksel olarak eşdeğer
zamankinden daha açık. Helled,
gözlemler elde ettik. Bu da bulguların sağlam olduğunun
“Jüpiter anlayışımızda Juno
güçlü bir göstergesi.
gerçekten devrim yarattı” diyor.
“Görev hâlâ devam ediyor ve biz
Araştırmanın özellikle hangi bölümüyle gurur
daha fazla veri edinmek için
duyuyorsunuz?
çalışıyoruz. Cassini görevi Satürn
Bu çalışmayla ilgili sevdiğim şey, grubumun makine öğrenimi
hakkında karşılaştırılabilir bilgiler
potansiyellerini gelişmiş istatistiksel örnekleme teknikleriyle
elde etmemizi sağladı. Bu harika,
birleştirmeye yönelik beş yıllık çabasının bir sonucu olması.
çünkü artık Güneş Sistemimizdeki
Algoritma ve yöntem geliştirmeye yönelik teknik çabanın
iki dev gezegeni karşılaştırabiliyoruz.
aynı düzeyde tanımasının genellikle daha zor olduğunu
Birçok soru açıkta kalsa da bu, dev
düşünüyorum. Bu nedenle, tüm bu sıkı çalışmanın büyük
gezegen keşiflerinde gerçek bir altın
önem taşıyan bilimsel bulgulara ulaşmamızı sağladığını
çağ. Devam eden Juno görevinden
göstermeniz çok tatmin edici oldu.
alınan ölçümler, diğer yıldızların
etrafındaki dev gezegenlerin
sınıflandırması ve yüksek basınçlı
NASA’nın Juno
fizikteki çabalar, hidrojen-helyumun sondasının
hâkim olduğu gezegenlerin doğası yörüngede
hakkında yeni bilgiler sağlıyor.” sekizinci turu
sırasında
çektiği Jüpiter
fotoğrafı.
Leo Bear-McGuinness
Uzay bilimi yazarı
© NASA/JPL-Caltech
Leo, bilim iletişimi alanında yüksek
lisans derecesine sahip. Çeşitli dergi ve
web sitelerinde uzay ve bilim hakkında
yazılar yazıyor.
 MERAKLI ZIHINLERIN EFSANE DERGISI

BİLİM VE
TEKNOLOJİNİN
DÜNÜ, BUGÜNÜ
VE GELECEĞİ

Tıkla!
indir

TEKNOLOJİ BİLİM UZAY ÇEVRE ULAŞIM TARİH

Modern Çağdaş dünyanın Güneş sistemi Gezegenimizin Kara, hava ve Geçmişte
mühendisliğin dikkat çeken içindeki doğası mercek deniz yaşanan pek çok
sunduğu en bilimsel keşiflerden derin altında yolculuklarındaki gizeme dair
harika olanaklar uygulamaları uzaya... en yeni gelişmeler cevaplar
ve icatlar
 KARANLIK MADDE GALAKSİSİ ÇÜRÜTÜLDÜ
Astronomlar bir galaksinin yüzde 98 karanlık maddeden
meydana gelmiş olduğunu iddia etmişti. Yanıldılar…
raştırmacılar 2016’da neredeyse
A
tamamen karanlık maddeden
oluşan ve hiç yıldız içermeyen
bir galaksi bulduklarını iddia
etmişti. Şimdi, daha yakından
incelendiğinde, bu iddia çürütüldü.
Dragonfly 44 (DF44) adı verilen galaksi, Ultra
dağınık galaksiler (UDG) olarak bilinen
gizemli cisimler sınıfına aitti. Araştırmacılar
1980’lerden beri bu devasa, sönük cisimlerin,
uzayın geniş alanlarına yayılmış düşük
kütleli cüce galaksiler mi yoksa sönük
görünen, kütleli, Samanyolu tarzı galaksiler
mi olduğunu tartıştılar. İki nedenden dolayı
böyle görünüyor olabilirlerdi: Neredeyse hiç
yıldızları yoktu ve kütlelerinin büyük bir
bölümünü galaksinin dış kenarlarındaki
ışık yaymayan haleleri içinde bulunan
karanlık madde oluşturuyordu. 2016’da The
Astrophysical Journal Letters dergisinde
yayınlanan bir makalede bilim insanları,
DF44’ün büyük bir karanlık madde halesi
ve birkaç yıldıza sahip galaksilerden biri
olduğunu savundu. Kütlesini hesapladılar
ve en az yüzde 98’inin karanlık maddeden
olduğunu buldular.
Ancak yeni bir analiz, daha önceki
çalışmanın yanlış olduğunu gösteriyor.
Yeni çalışma, DF44’ün normal yüzdelerde
karanlık madde içeren düşük kütleli cüce
galaksilerden biri olduğuna işaret eden, çok
daha az bir toplam kütle gösterdi.
DF44, Dünya’dan yaklaşık 360
milyon ışık yılı uzaklıkta olduğundan,
astronomlar kütlesini doğrudan ölçemiyor.
Dolaylı yöntemler kullanıyorlar. 2016’da
araştırmacılar, DF44’ün küresel kümelerinin
merkez etrafında çok hızlı dolanıyor gibi
görünmesi nedeniyle devasa bir haleye
42
sahip olduğunu öne sürdüler. 2019’da bu
hız ölçümlerinin de yanlış olduğu ortaya
çıktı. Ancak bu, DF44’ün büyük miktarda
karanlık maddeye sahip olduğu iddialarının
sonunu getirmedi. Bunun nedeni, galaksinin
nispeten yüksek sayıda küresel kümeye ev
sahipliği yapıyor olması.
Hollanda’daki Groningen Üniversitesinde
doktorasını yapan, çalışmanın baş yazarı
Teymoor Saifollahi, araştırmacıların bir
galaksideki küresel kümelerin sayısı ile
bu galaksinin kütlesi arasında genel bir
ilişki olduğunu fark ettiklerini söyledi.
DF44’te çok az yıldıza sahip bir galakside
beklediğinizden daha fazla küresel küme
bulunuyor olabilir.
İlk gözlemlerde bu kümelerin sayısının
yaklaşık 100 olduğu tahmin edildi. Daha
sonra 2017 tarihli bir makalede bu sayı 80’e
indirildi. Bu, DF44’ün kütlesinin aşağı yukarı
Samanyolu ile aynı olduğunu gösteriyor.
Bu tespit, kozmologların uzay-zamanda
galaksi oluşum tarihini nasıl anladıklarını
değiştiren, sarsıcı bir sonuçtu. Yeni modelde
galaksiler, çok sayıda yıldız veya diğer
ışık veren maddeler olmadan oluşabilen,
büyük miktarda karanlık madde içeren
cisimler olarak kabul ediliyor. Saifollahi ve
meslektaşları kendi hesaplarını yaptılar ve
çok daha düşük bir sayıya ulaştılar: 20. Bu,
DF44’ün normal bir cüce galaksi kütlesine
sahip olduğunu gösteriyordu, dolayısıyla
çok daha az heyecan verici bir sonuçtu.
Tahminlerde neden bu kadar keskin bir
fark var? Saifollahi, “Bu işlem, sadece
bakmak ve saymak kadar kolay değil” diyor.
“Görüntülerde her türden astronomik cisim
var ve bunların hepsi küresel kümeler
değil. Bazıları bizden galaksiye giden yolun
ortasında bulunan yıldızlar, bazıları ise
çok küçük görünen, çok uzak cisimler.”
Bu cisimlerin ne olduğunu anlamada
her zaman bir miktar belirsizlik var. Bu
özellikle, araştırmacılar herhangi bir
galaksinin çevresinde olabilecek küresel
kümelerin, her zaman bizim bakış
açımızdan görülemeyecek kadar küçük ve
sönük olduğunu varsaydığında geçerlilik
kazanıyor. Saifollahi, 2017 analizi ile 2020
analizi arasındaki temel farkın, DF44’teki
küresel kümelerin çoğunun bulunduğunu
varsaydıkları yerle ilgili olduğunu söylüyor.
2017 ekibi, kümelerin merkezden ne
kadar uzakta yörüngede dolanacağına
dair kaba bir tahmin yaptı. Bu tahmini
yaparken, cüce galaksilerle ilişkili standart
sayıları temel aldı ve daha sonra bu
bölgedeki adayları aradı. 2020 makalesi
için araştırmacılar, kümelerin galaksinin
merkezinden ne kadar uzağa uzandığını
ölçtüler ve yıldız kümelerinin DF44’ün
merkezine beklenenden çok daha yakın
olduklarını buldular. Sadece bu küçük
alandaki olası kümeleri saymak daha
küçük bir sayı üretti. Saifollahi “bu da ilginç
bir yan bulgu” diyor.
Gelecekteki çalışmalarda, bilim
© Nicohlas Forder
insanlarının küresel kümeler hakkında
standart varsayımlara güvenmemeye dikkat
etmeleri gerekecek. Saifollahi ve
meslektaşları, tahminen
daha yüksek sayıda
küresel kümelere
sahip diğer UDG’leri
Commons © Teymursaif
Kaynak: Wikipedia
yakından incelemeyi
ve bu tahminlerin
tutup tutmadığını
görmeyi planlıyor.
 ÇOCUKLAR IÇIN BILIM VE DOĞA

İNGİLTERE’DE ÇOCUKLARIN EN ÇOK OKUDUĞU

BİLİM DERGİSİ ŞİMDİ TÜRKİYE’DE!
KENDİN YAP PROJ ESİ KUTUP AYIS
I
POSE TER
LA BO RATU VA R: KA
VANOZ İÇ İNDE YILDIRIM + 6DÜN YAM IZ
HEDİY
POSTER
SCIENCE+NAT

Gezegenimizi
İCAT LAR

HEDİYELİ
DEN

nasıl
BİN

kurtaracağız? TLARI
EKİ

YILDIZ BULU

ure
Bu köpek

at
1 - SAYI O2

N
OCAK / ŞUBAT / MART 202
URE OCAK

Science
çok farklı
- ŞUBAT
- MART 2021

AYRICA
E DOĞA L AB
IÇIN BILIM V
ÇOCUKLAR
Bilim insanlarının fo silleri nasıl hayata 12 SAYFA
KENDİN YAP
döndürdüğünü keşfet PROJELERİ

YILDIZLARA
en
t et!
ULAŞ
dini tes Sence astronot ola
bilir misin?
Haydi k

ŞANASLI
AZ LA R
K
2.SAYI
r
açan tesadüfle
ğiştire n icatlara yol
Hayatımızı de

BAYİLERDE
OCAK
ŞUBAT
MART
2021/01
ISSN 2717-926

SAYI: 02 9
7727 17 9260
5 FİYATI:
19,90 TL
KKTC FİYATI:
03 24,50 TL

EKİBİNDEN
DOLU DOLU 130 SAYFA
Online satın almak için: www.dergiburda.com
 18 YIL SONRA

FACİASINDAN
NELER
ÖĞRENDİK? NASA, yedi can alan bir trajediden hangi dersleri aldı ve
her zamankinden daha odaklı ve çok daha güvenli bir
uzay programı ile nasıl geri döndü?

Ian Evenden
© NASA;

44

B
aşkan George W. Bush, 1 Şubat
2003 tarihinde yaptığı konuşmada,
ABD uzay “Bugün ülkemize korkunç bir
mekikleri, haber ve büyük bir üzüntü getirdi”
Dünya’nın demişti. “Columbia uzay mekiği kaybedildi,
yeniden kurtulan olmadı.” NASA'nın uzay filosunun
kullanılabilir ilk
uzay araçlarıydı. ilk aracı ve Dünya'nın yörüngesinde 4.808
tur atan emektar uzay mekiği, o gün
Teksas'ın semalarında parçalanmış ve
içindeki yedi astronot hayatını kaybetmişti.
Felaketin nedeni, fırlatma sırasında
harici yakıt tankından kopan büyük bir
yalıtım köpüğü parçasının, güçlendirilmiş
karbon panellerde bir delik açarak mekiğin
sol kanadında meydana getirdiği hasardı.
Columbia yaklaşık 16 gün sonra Dünya'ya
dönerken, atmosfere girdiğinde aşırı ısınan
atmosferik gazlar kanadın içine girdi ve
iç yapısını tahrip etti. Bu yüzden kontrolü
kaybedilen mekik, ses hızının 18 katı bir
hızla Dünya’ya doğru alçalırken parçalandı.
Columbia'nın kaybının ardından NASA,
güvenlik prosedürlerini elden geçirdi ve
astronotların koltuklarından, gelecekte
kullanılacak uzay araçlarının fırlatma
roketlerinin üzerine oturacağı konuma
kadar her şeyi değiştirdi. NASA’nın
kendisinde de yapısal değişiklikler
gerçekleşti. Artık Mühendislik ve Güvenlik
Merkezi her görev öncesinde ayrıntılı test
ve analizler gerçekleştiriyor.
Fırlatma sırasında mekiklerden
dışarı köpük fırlaması daha
Hayatını kaybedenler
David M. Brown
Görev Uzmanı
Rick D. Husband
Komutan
Laurel Blair Salton Clark
Görev Uzmanı
Columbia faciası
önce de olmuştu; özellikle de mekiğin
ana harici yakıt tankına bağlandığı
termal koruma sisteminin (TPS) tamamen
aerodinamik bir parçası olan bipod
rampasından gelen köpükler. 1983'te
Challenger uzay mekiği iki ayaklı
rampa köpüğünü kaybetmesine rağmen
görevini başarıyla tamamladı ve hatta
yörüngedeyken bir uzay enkazının
penceresine çarpıp yarattığı hasardan
da kurtuldu. 2002’de Uluslararası
Uzay İstasyonu’nun inşası için uzaya
giden Atlantis uzay mekiğinin dışına
yerleştirilmiş olan bir kamera, fırlatma
sırasında köpük dökülmesini gözlemledi.
Buna rağmen, 2003 yılında mekiğin
kontrolörleri bunu kabul edilebilir bir risk
olarak görüyordu. 1965 yılında Apollo 1
yangınında ölen astronot Gus Grissom'un
dediği gibi: “Ölürsek, insanların bunu
kabul etmesini istiyoruz. Uzayın fethi,
hayatını riske atmaya değer.”
Mekiğin kanatlarının ön kenarları, ısıya
dayanıklı olan ve aynı zamanda nükleer
füzelerin burun konilerinde ve Formula
1 arabalarının frenlerinde de kullanılan
güçlendirilmiş karbon-karbon (RCC) ile
kaplı.
Bu malzeme, bazı seramik
malzemelerden daha az kırılgan olmasına
rağmen yüksek darbe direncine sahip
değil.
Columbia'nın kaybının ardından,
Ilan Ramon
Yük uzmanı
Kalpana Chawla
Görev Uzmanı
Michael P. Anderson
Yük Komutanı
William C. McCool
Pilot
45
Columbia faciası

Columbia, Microgravity Laboratory-2'yi

yerleştirmek üzere kargo bölmesinden
çıkarmak üzere (1995).
317:39 UTC (Yaklaşık)
Fırlatmanın videosu
incelendi ve olağandışı hiçbir
şey tespit edilmedi. O gece tab
edilen yüksek çözünürlüklü bir
filmde köpük çarpması görüldü,
ancak düşük çözünürlüklü
izleme kamerası hasarın tam
yerini bulamadı.

San Antonio, Teksas'taki Southwest

Araştırma Enstitüsü, 30 görevde uçmuş
Discovery'nin ve 27 görevde uçmuş
Atlantis’in kanatlarının ön kenarlarındaki
RCC panellere köpük blokları fırlatmak için
bir hava topu kullandı. Bu bombardıman
sonrasında, Discovery'nin panelinde bir 215:40:22 UTC
Harici yakıt
tankından kopan bavul
çatlak ve Atlantis'in panelinde önemli bir
büyüklüğündeki bir
delik belirdi. Köpük çarpmasının etkisi, izolasyon köpüğü

Dakikası
açıkça görüldü. parçası mekiğin sol
Columbia güvenli bir şekilde kanadına çarptı.
yörüngedeyken, başka bir karar verildi.

dakikasına:
Mühendislerden gelen taleplere rağmen,
mekik yöneticileri, mekiğin dışını
yer tabanlı teleskoplar ve Savunma

Columbia'nın
Bakanlığının casus kameralarını
kullanarak veya bir uzay yürüyüşü ile
fotoğraflarını çekerek incelemeyi reddetti.

son anları
NASA bunun yerine köpük çarpmasını
matematiksel olarak modelledi ancak
herhangi bir hasar olup olmadığı
konusunda kesin bir sonuca varamadı.
Değerlendirme, yapılabilecek hiçbir
Uzay mekiği California
şeyin olmadığı yönündeydi. 2013 üzerinden geçerken kaderi
yılında emekli NASA Uzay Mekiği çoktan belli olmuştu.
Programı müdür yardımcısı
N. Wayne Hale, görev
operasyonları müdürü Jon
C. Harpold'un söylediği
bir şeyi hatırlattı: “TPS’de
olması muhtemel bir 1013:59:32 UTC
Mekikten son ses

hasar konusunda bizim
yapabilecek hiçbir şeyimiz
yok.
Hasar görmüşse, bunu
bilmemek muhtemelen
daha iyi. Bence mürettebat
da bilmemeyi tercih eder.
Mutlu ve başarılı bir uçuş
yapıp atmosfere girerken
beklenmedik bir şekilde
ölmek yerine yapılacak bir şey
olmadığını bilerek havaları
bitene kadar yörüngede
1
16 Ocak 2003, 15:39:00 iletimi (bir kelimenin
UTC yarısında kesildi) alındı.
STS-107, Florida, Kennedy Uzay Beş saniye sonra hidrolik
Merkezi'ndeki LC-39A fırlatma basınç kaybı yaşandı.
Bu, tam bir kontrol kaybı
rampasından yola çıktı. Bu,
Columbia'nın 28. göreviydi, 11 anlamına geliyordu.
Ocak 2001'deki orijinal fırlatma
tarihinden bu tarihe kadar 18
kez ertelenmişti.
1114:00:18 UTC
Görgü tanıkları, mekiğin
Texas üzerinde parçalandığını
bildirdi. 39 saniye sonra,
mürettebat modülünün
parçalandığı görüldü.
Gürültülü bir patlama duyuldu.

46
 Columbia faciası

613:48:39 UTC
Sol kanattaki sensörler,
önceki Columbia uçuşlarında
görülenlerden daha yüksek
gerilme seviyeleri göstermeye
başladı. 13:53:26 UTC'de
4 1 Şubat 2003, 13:10 UTC
Mekiğin mürettebatına, yaklaşık
16 gün sonra, yeniden giriş motorlarını
California sahilini geçerken,
kanat kenarları tahmini 1.538
derece sıcaklığa ulaştı.
çalıştırmaları için sinyal verildi. 13:15:30
UTC'de manevra tamamlandı.

Mürettebat koltukları
Fırlatma koltukları, yüksek hızda seyreden
mekik için pratik değildi. Bu nedenle kaçış
sistemi, astronotların denize paraşütle
atlayabilecekleri, uzay aracının sol kanadından
dışarı doğru kayan bir direkten oluşuyordu.
Bunun için kararlı bir uçuş gerekiyordu, hasarlı
Columbia bunu sağlayamadı.
513:44:09 UTC
Columbia, Pasifik
Okyanusu'nun 120 kilometre
yukarısından Dünya
atmosferine girdi. Altı dakika
içinde, ön kanat kenarlarının
sıcaklığı beklendiği gibi Bipod rampası
yaklaşık 1.371 dereceye erişti. Hem aerodinamik hem de termal
korumaya yardımcı olmak için tasarlanan
yalıtım köpüğü, fırlatma gerilimi altında
ayrılıp düşme eğilimindeydi.

8 13:54:24 UTC
Sol kanattaki sensörler
çalışmamaya başladı. Mekik
California-Nevada sınırını
geçerken bir parlama görüldü.
Kanat ön kenarı
Kırılgan, ancak ısıya son derece
dayanıklı bir malzemeden yapılmış
olan köpüğün kanata çarpması,
yeniden giriş sırasında aşırı ısınan
gazların içeri girmesine izin veren
bir delik açmaya yetti.
© NASA; Adrian Mann; Tobias Roetsch;

9 13:56:45 UTC
Saatte 25.800 kilometrenin
üzerinde bir hızla hareket eden
Columbia, New Mexico üzerinde
planlı dönüş manevrasına başladı.
Yerdeki gözlemciler tarafından 18
parlama daha görüldü.
Mürettebat kıyafetleri
Yeniden giriş öncesinde mürettebat 1994 yılında
7 13:53:46 UTC
Yer gözlemcileri, mekikten
enkazın döküldüğünü bildirdi.
kullanılmaya başlanan parlak turuncu Gelişmiş Gökyüzünde bıraktığı iz, hava
Mürettebat Kaçış Kıyafetlerini giymişti. CAIB,
durumu radarında kırmızı bir çizgi
Columbia'nın giysilerinin bir noktada başarısız olarak göründü ve parlamaya
olduğunu tespit etti, ancak mürettebatın hiçbirinin
başladı.
başlıklarını kapatmak için zamanı yoktu ve bazıları
eldiven giymiyordu.
47
 Columbia faciası

NASA'nın aldığı dersler

CAIB raporundan ve mekiğin enkazından
birçok ders alındı. NASA bunları uygulamaya
koymakta gecikmedi.

Uluslararası iş birliği Ticari uzay uçuşu onaylandı

Columbia'dan sonra NASA, SpaceX
Mekik filosunun kullanımdan ve Orbital Sciences gibi şirketlerle
kaldırılmasının ardından, NASA, Uluslararası Uzay İstasyonu’na bir
Uluslararası Uzay İstasyonu'na erişim ticari uçuş programı geliştirdi. Bunlar
için Rus uzay ajansına güvenmek insansız kargo uçuşlarıydı. 2020 yılında
zorunda kaldı. Hizmet modülü Avrupa SpaceX ISS'ye astronot taşıyan ilk firma
Uzay Ajansı tarafından sağlanan Orion oldu.
da, uluslararası bir proje.

Yuvarlak kurtlar gerçekten güçlü

Yörüngede yapılan bir deneyde kullanılan,
yaklaşık 1 mm uzunluğunda canlı bir yuvarlak kurt
grubu, Columbia kazasından kurtuldu. 2011'de bu
kurtların torunlarından bazıları, Endeavour uzay
mekiği ile uzaya gitti.

Değiştirilmiş
yeniden giriş
giysisi
ACES giysisinin
yerine
Constellation
uzay giysisi
gelecekti. Ancak
© NASA/ Kim Shiflett ; Adrian Mann; Zeynep F. Altun

bu programın
iptal edilmesinin
ardından ACES,
daha fazla
hareketlilik ve
yaşam desteği
sağlayacak şekilde Yepyeni bir uzay kapsülü
modifiye edildi. CAIB'nin raporunda, “Mekiği mümkün olan en
kısa sürede değiştirmek ülkenin çıkarınadır”
yazıyordu. Bu tavsiyelere uyan NASA, 2004
yılında Orion Mürettebatlı Keşif Aracı’nı duyurdu.

48

Yaşam desteğinin yeniden
tasarımı
Columbia dönemindeki mekik yaşam
destek sisteminde, başlığının vizörü
yukarı konumda kilitlenmiş bir
astronot, oksijen alamıyordu. Başlıkta
değişiklik yapılarak sürekli solunabilir
bir gaz akışı sağlandı.
Araştırmanın önemi
NASA'nın Langley Araştırma
Merkezi personeli
Columbia sonrasında mekik
fırlatmalarının tamamında
hazır bulundu ve her
görevde Virginia Havacılık
Laboratuvarında geliştirilen
termal koruma tamir
takımları bulunduruldu.
Orion roketin tepesinde
Orion, fırlatma aracının üstünde
yer alacak şekilde tasarlandı.
Böylece düşen enkaz araca
çarpmayacak. Mekik öncesi fırlatma
konfigürasyonuna geri dönüş yapılarak
hasar sorunu zarif bir şekilde çözüldü.
Columbia faciası
kalmak onlar için daha mı iyi olacak?”.
Hale, “Bu düşünce yaygın kabul gördü.
Astronotlar da kabul etti” diyor.
STS-107 görevinde görev yönetimi
ekibine liderlik eden Linda
Ham, bu kararın
nasıl alındığını şöyle
açıklıyor: “Hepimiz
doğru olanı yapmaya
çalışıyorduk. O anda sahip
olduğumuz en iyi bilgilere göre
kararlar verdik. Hiçbirimiz analizin
(köpük çarpmasının) hatalı olduğunu
düşünmedik.” Yönetim ekibindeki görev
operasyonları temsilcisi Phil Engelauf da
“O zamanlar, herhangi bir şey olduğuna ve
uzun vadede mürettebatı etkileyeceğine
dair hiçbir belirti veya inancımız yoktu”
diyor.
Bununla birlikte, Columbia Kaza
Araştırma Kurulu'nun (Columbia Accident
Investigation Board - CAIB) raporundaki
eklerde, Columbia'ya verilen hasar tespit
edilmiş olduğu durum için alternatif bir
senaryo öneren, mütevazı bir başlığa sahip
"STS-107 Uçuşta Seçenek Değerlendirmesi"
bulunuyor. Atlantis mekiği fırlatılmaya
hazırlanıyordu, ancak ISS ikmal görevi
hâlâ altı hafta uzaktaydı. Hazırlık süreci
hızlandırılıp, NASA Atlantis'in fırlatılmasına
izin verseydi ve Columbia mürettebatı
yaşam destek sistemlerini tutumlu
kullanabilseydi, yörüngede bir kurtarma
(çok zor olsa da) mümkün olabilirdi.
Atlantis'in yörüngeye çıkması, Columbia
ile buluşması ve kurtarmayı en az dört
kişilik bir mürettebatla gerçekleştirmesi,
ardından 11 kişinin ağırlığıyla güvenle
geri dönmeliydi. Maksimum yedi kişi için
planlanmış bir araçta, bu işlemin hata payı
olmadan gerçekleştirilmesi gerekiyordu.
NASA ayrıca Atlantis bilgisayarlarını ISS
yerine bir mekikle kenetlenecek şekilde
yeniden programlamak ve kurtarma için
uzay yürüyüşü prosedürleri icat etmek
zorunda kalacaktı. Daha sonra astronotların
bu yeni becerileri de sadece iki hafta içinde
öğrenmesi gerekecekti. Kelimenin tam
anlamıyla, çok iddialı bir plandı.
Raporda bir başka seçenekten de
söz ediliyor ancak buna karşı çıkılıyor:
Columbia'yı yaşam destek sistemleri
açık olan ancak hâlâ yapım aşamasında
49
Columbia faciası
olan Uluslararası Uzay İstasyonu ile
kenetlenmeye göndermek. Ne yazık ki
fizik buna izin vermiyordu. Columbia'nın
sahip olduğu yakıt, yörünge değiştirme ve
kenetlenme manevrasını gerçekleştirmek
için yeterli değildi. Raporda, “Columbia 39
derecelik yörünge eğimi ile, Uluslararası
Uzay İstasyonu’nun 51,6 derecelik eğimine
ulaşması için yaklaşık 3840 m/s güç çeviri
kapasitesine ihtiyaç duyuyor. Ancak
Columbia'da sadece 136 m/s güç sağlayacak
itici gaz bulunuyor.”
Tabii ki tüm bunlar, varsayımsal. Köpük
dökülmesinin önemini göz ardı eden ve
mekiği incelememeyi seçen karar verme
süreci, CAIB raporunda "kusurlu" olarak
tanımlanıyor. Raporda 17 yıl önce, sıcak
egzozun bir eklemdeki iki O-ring aracılığıyla
yanması ve fırlatıldıktan kısa bir süre sonra
harici yakıt deposunu patlatmasına neden
olan Challenger faciası ile benzerliklere de
işaret ediliyor. Daha önceki mekik kazasını
araştıran Rogers Komisyonu, NASA'nın iç
kültürünün ve kendine aşırı güveninin,
güvenlik endişelerinin üst düzey karar
mercilerine ulaşmasını engellemesinin
yanı sıra fırlatma programını sürdürme
baskısının kötü seçimlerin yapılmasına yol
açtığını tespit etmişti.
Bununla birlikte, iki mekik kaybı
arasındaki en net paralellik, NASA'nın
uzun süredir halkalarla ilgili bir sorun
olduğunu biliyor olmasıydı. Fakat henüz
kötü bir şey olmamasına dayanarak,
zamanla bunlara verilen hasarın artması
tolere edildi. Aynı şekilde, başlangıçtan beri
mekik fırlatmaları sırasında köpük ve diğer
döküntüler düşüyordu, ancak 2003 yılına
kadar "kötü" bir şey olmadı.
Ekipler, Texas ve Louisiana'yı taradılar
ve buldukları enkaz parçalarını mekiğin
hangarının zeminine çizilmiş bir ızgaraya
yerleştirdiler. Sonunda mekiğin yüzde
38'ini temsil eden 84.000'den fazla Columbia
parçası bulundu. Sağ kanattan sola göre çok
daha fazla döküntü toplanmıştı. Yeniden
girişte oluşan plazma, iç destekler için
kullanılan alüminyum alaşımını yakmıştı.
Mekikte bulunan 137 rulo fotoğraf filminden
21'i kurtarıldı ve tabedildi.
Columbia’nın sahadan toplanan enkaz
parçaları, Kennedy Uzay Merkezindeki
Yeniden Kullanılabilir Fırlatma Aracı
Hangarı'nın zeminine yerleştiriliyor.
Columbia'nın ana motorlarından birinin
parçaları Louisiana, Fort Polk arazisinde
bulundu.
Komisyonun raporunun ardından NASA,
soruşturmadan öğrendiklerini hemen
uygulamaya koydu. O dönemin NASA
yöneticisi Sean O'Keefe şunları söyledi:
“Columbia Kaza Araştırma Kurulu'nun
bulguları ve tavsiyeleri NASA için bir
yol haritası oluşturuyor. Halihazırda
harekete geçtik ve tüm tavsiyelere
uymayı planlıyoruz.” Öyle de yaptılar.
Columbia'nın kaybının ardından uzay
mekiği uçuşları 29 ay boyunca durduruldu.
Sonrasında mekik programında büyük
bir değişiklik oldu. 2011'de filonun emekli
olmasından önce kalan görevlerden biri
hariç hepsi Uluslararası Uzay İstasyonu’nun
hazırlanması için gerçekleştirildi.
Böylece, yörüngede kapana kısılan uzay
araçlarındaki astronotlar için bir kurtarma
görevi gönderilene kadar güvenli bir sığınak
oluşturulmaya çalışıldı.
Farklı olan görev, 2009’da Atlantis'in
Hubble Uzay Teleskobu'na gerçekleştirdiği,
yeni aletler ekleyen ve pilleri, sensörleri ve
jiroskopları değiştiren bir görevdi. İlginçti,
çünkü rotası itibarıyla yörünge enkazıyla
karşılaşma riski normalden daha fazlaydı.
Columbia'nın kaybından sonra güvenlik ve
hasar değerlendirmesine yeni odaklanma
ile, uçuş sırasında mekiği izlemek için ABD
Donanmasının uzun menzilli kızılötesi
kamera ile donatılmış bir NP-3D Orion uçağı
konuşlandırılmıştı.
Hareket eden bir uçakta, bir merminin 15
katı hızıyla uçan bir nesneye odaklanmak,
oldukça zor bir işti. Uçuş operasyonları
şefi Steve Tack şöyle açıklıyor: "Sadece tek
bir hakkınız var. Onlardan bir tur daha
atmalarını ve bize bir kez daha deneme
şansı vermelerini isteyemeyiz. Bu gerçekten
heyecan verici bir andı, mekik üstümüzden
15 Mach hızla geçerken biz 30 ila 40 saniye
içinde onu takip etmeye çalışıyorduk.”
Programın yeniden
başlamasından sonra ilk
fırlatılan mekik Discovery
oldu. 26 Temmuz 2005'te
Uluslararası Uzay
İstasyonu’na malzeme ve
yeni bir modül götüren
Discovery, Dünya’ya
güvenli bir şekilde
döndü. Tek kayıp, roketin
ateşlemesinden 2,5 saniye
sonra roketin üzerinden
geçmeye çalışan bir kuş
olmuştu. Ancak kalkıştan
127,1 saniye sonra, dış
yakıt deposundan enkaz
Mars yüzey araştırma aracı Spirit’in üzerindeki
yüksek kazançlı antenin arkasına monte
edilmiş bir anı plaketi.
düştüğü görüldü. Şans eseri bu enkaz
uzay mekiğine çarpmadı, ancak 20 saniye
sonra başka bir parça çarptı ve yürekleri
ağza getirdi.
Columbia Kaza Araştırma Kurulu
tarafından yapılan tavsiyelerin bir parçası
olarak Discovery’ye, bir Orbiter Boom
Sensor System (OBSS) eklenmişti. Bu
sistem, mekiğin robot kolu tarafından
tutulan ve mekiğin yörüngeye girdikten
sonra savunmasız kısımlarında bir hasar
olup olmadığını taramak için kameralar
ve lazerler tutturulmuş adeta 15 metrelik
bir selfie çubuğuydu. Ek bir önlem olarak,
mekik, Uluslararası Uzay İstasyonu’ndan
fotoğraflanabilmesi için yanaşmadan önce
ters takla manevrası yaptı. Herhangi bir
hasar görülmedi. Buna rağmen NASA,
köpük sorunu çözülene kadar uzay mekiği
uçuşlarını yine askıya aldı. Bir sonraki
mekik fırlatmasına kadar neredeyse bir yıl
geçecekti.
Columbia kazasında kaybedilen yedi
mürettebat üyesi, uzaydaki ilk İsrailli
savaş pilotu Ilan Ramon'un yanı sıra
deneyimli astronotları, bilim insanlarını
ve eski ABD Hava Kuvvetleri ve Donanma
personelini içeriyordu. Onların anısına
2001 yılının Temmuz ayında keşfedilen
yedi asteroide isimleri verildi: 51823
Rickhusband, 51824 Mikeanderson, 51825
Davidbrown, 51826 Kalpanachawla, 51827
Laurelclark, 51828 Ilanramon ve 51829
Williemccool Mars ve Jüpiter arasındaki
asteroit kuşağında bulunuyor. NASA Jet
İtki Laboratuvarından Dünya'ya Yakın
Asteroit İzleme Projesi baş araştırmacısı
Dr. Raymond Bambery, “Asteroitler
milyarlarca yıldır orada ve milyarlarca yıl
daha orada kalmaya devam edecekler”
diyor. “Önümüzdeki yıllarda, yüzyıllarda,
hatta bin yıllarda insanlar gökyüzüne
bakacak, bu yedi göksel nöbetçiyi bulacak
ve Columbia astronotları tarafından
yapılan fedakarlığı hatırlayacak.”
Bu asteroitler, pek çok heykel ve
Mars'a bırakılan Columbia Memorial
Station plaketinin yanı sıra, Virginia'daki
Arlington Ulusal Mezarlığı'nda Columbia
ekibinin anısına bir anıt dikildi. Burası
1986'da kaybedilen Challenger mekiği
mürettebatının anısına da ev sahipliği
yapıyor. Başkan Bush'un Columbia
felaketinden sonra yaptığı konuşma
kaybedilen canlara daha da büyük
saygı duymamızı sağlıyor: "Uğruna
öldükleri mücadele devam edecek. Uzaya
yolculuğumuz sürecek.”
 Columbia: Mars
görevinin anahtarı
Felaketten çıkarılan dersler bugün
Orion kapsülünün tasarımında
uygulanıyor.
Yeni kenetlenme işlevleri
Orion, Rusya’nın Progress uzay
aracının yaptığı gibi, otomatik olarak
kenetlenebilecek. Uzay mekiğinde
bu işlem tamamen manuel olarak
gerçekleştiriliyordu.
Yeni ısı kalkanı
Orion'un ısı kalkanı titanyum
kafes kirişlerle destekleniyor
ve kompozit malzeme yüzeyi,
aşınmalı bir kaplama ile bir kat
daha korunuyor. Bu kaplama
aşırı sıcaklıklarda aşınıyor ve
yüzeyden kazınıyor.
Yeni (eski) iniş sistemi
Orion Dünya’ya
döndüğünde, tıpkı
Mercury, Gemini ve Apollo
kapsüllerinin yaptığı gibi
okyanusa düşecek. Yüzen
© NASA; Nicholas Forder
kapsülün altına girip
onu kaldıracak devasa
bir güverteye sahip bir
Donanma amfibi nakliye
mavnası tarafından alınacak.
Yeni roket
Orion'u derin uzaya doğru itecek olan Uzay
Fırlatma Sistemi (Space Launch System), Uzay
Mekiği programındaki motorları kullanıyor,
ancak şimdiye kadar yapılmış en güçlü roket
unvanına sahip. Uzay mekiklerini kaldıran katı
yakıt roketlerinden faydalanılarak geliştirildi.
Yeni
konumlandırma
Mürettebat
kapsülünü roketin yan
tarafına asmak yerine
üzerine yerleştirerek,
düşmesi muhtemel
enkaz parçalarından
korunması sağlanıyor.
Yeni uzay giysileri
Columbia'nın
mürettebatı, kapsül
parçalanmadan
önce basınç kaybı
nedeniyle hayatını
kaybetti. Orion'un
uzay giysileri, hava
basıncı kaybolduğunda
mürettebatı korumak
için otomatik olarak
anında şişecek.
Yeni koltuklar
Orion'da astronotların
kullandıkları koltuklar ve emniyet
kemerleri uzay mekiğindeki Daha küçük
koltuklardan farklı. Yeni, forma Orion servis modülünün çapı
uyan tasarımlar her astronot yaklaşık 60 cm daha az olsaydı,
için özel olarak tasarlandı ve uzay mekiğinin kargo bölmesine
kemerler farklı boyutlara göre sığabilirdi. Uzay mekiği 37,2 metre
ayarlanabiliyor. uzunluğundaydı, Orion ise sadece
sekiz metre.
Yeni bilgisayarlar
Orion'un bilgisayarlarına güç veren
işlemciler 2002'den kalma. Muhtemelen
akıllı telefonunuz onlardan daha
fazla işlemci gücüne sahiptir. Ancak
telefonunuzda radyasyon koruması, ekstra
güçlü devre kartları veya titreşime dayanıklı
konektörler bulunmuyor.
Yeni kaçış sistemi
Kalkış Durdurma Sistemi mürettebat
modülünü Orion'un geri kalanından
ayıracak ve gerekirse milisaniyeler
içinde etkinleştirilebilecek.
51
61 Cygni

61 CYGNI
HER ŞEYİ
DEĞİŞTİREN
YILDIZ
Yeni yayınlanan ‘21 Yıldız (ve 3 Taklitçi) ile Evrenin Tarihi’
adlı kitapta, 61 Cygni’den evreni anlamamızdaki en önemli
yıldız olarak bahsediliyor.
Giles Sparrow

52
 61 Cygni

az gecelerinde dışarı
UÇAN YILDIZI KÜÇÜK
Y çıktığınızda gökyüzünde
Kuğu (Cygnus) Takımyıldızı’nı
görmemeniz mümkün değil.
Haç şekilli bu takımyıldız, Samanyolu’nun
HARİTAMIZ İLE
BULUN.
2Aşağı doğru
Haçın kısa bölümü
Kuğu’nun kuyruğudur.
Uzun olan kısmı, yani
merkezine doğru uçan, kanatlarını genişçe boynu ise Samanyolu
Uçan yıldızı küçük merkezine doğrudur. İki
açmış bir kuğuya benzer. Kuğu’nun
haritamız ile bulun. yana da kanatları açılır.
kuyruğundaki parlak, mavi yıldız Deneb,
aynı zamanda Yaz Üçgeni’nin de bir parçası.
Takımyıldıza bir dürbünle bakıyorsanız, 1
çift yıldız olan Albireo’nun sarı ve mavi
bileşenlerini görebilirsiniz.
Kuğu bir sürü güzel gökcismi ile dolu 1 Kuğu
Takımyıldızı
olduğu için, sağ (veya doğu) kanadındaki
önemsiz görünen 61 Cygni yıldızına dikkat
Bir yaz takımyıldızı
olarak bahsedilse
de Kuğu aslında
5 3 Büyük Yarık
Karanlık bir
gökyüzünde,
etmeyebilirsiniz. Bu yıldıza dürbünle güz mevsiminin Kuğu’nun
baktığınızda, Satürn’ün Dünya’dan görünen ortalarına kadar güneyine doğru,
açısal genişliği kadar ayrık olan, sarı ve rahatlıkla gözlenebilir. Samanyolu’nda
Gökyüzünde en 4 karanlık bir bölge
turuncu iki yıldızdan oluşmuş bir çift yıldız belirgin 4 yıldızı ile bir fark edebilirsiniz.
olduğunu göreceksiniz. Çift yıldız olmasının haç şeklinde görülür. Burası, Büyük Yarık
haricinde, 61 Cygni astronomi tarihinde adı verilen, uzaktan
çok önemli bir role sahip. Gökyüzündeki gelen yıldızların
tüm yıldızların arasında, 61 Cygni uzaklığı ışığını bloke eden
bir toz bulutunun
net olarak hesaplanan ilk yıldız. Bu ölçüm 3
yıldızların, uzak mesafedeki Güneş benzeri
cisimler olduğunun da bir ispatı.
4 61 Cygni’yi bulmak
Kuğu’nun doğu kanadının
arkasına doğru üçgen şeklinde
2
olduğu yer.

Antik ve orta çağ astronomları görece parlak yıldızlar göreceksiniz:

Dünya’nın merkezde olduğu bir evren Zeta, Nu ve Tau Cygni. 61 Cygni, Nu
ile Tau Cygni’nin kabaca ortasında
modeline inanıyorlardı: Dünya tüm
yer alıyor.
evrenin merkezindeydi ve Ay, Güneş ve
gezegenler Dünya etrafında yörüngelerde
dolanıyorlardı; yıldızlar ise en dıştaki
bir kabukta bulunan sabit ışıklar veya
Altta: 61
Cygni’nin
5 Deneb
Arapça’da ‘kuyruk’ anlamına
gelen Deneb, Kuğu’nun
gökyüzünde kuyruğunu temsil ediyor. Deneb,
daha öteden ışığı sızdıran delikler olarak
adeta yarışan Güneşimizden 50 bin kat daha
düşünülüyordu. Yani, evrenin çok küçük ve iki yıldızı, yüksek ışınım gücüne sahip olan
kompakt olduğu düşünülüyordu. Yıldızlar Dünya’ya olan bir mavi-beyaz süperdev yıldız.
Satürn’den (o dönemde bilinen en uzak uzaklıklarını
gezegen) çok uzakta değillerdi. ele verdi.
17. yüzyılda bu fikir tamamen yıkıldı.
Galileo’nun yaptığı ilk gözlemler Jüpiter’in
etrafında dolanan uydular olduğunu
ortaya koydu. Johannes Kepler ise
“KUĞU BİR SÜRÜ GÜZEL GÖKCİSMİ İLE DOLU OLDUĞU
yörüngelerin mükemmel çemberlerden
ziyade eliptik olduğuna dair çığır açan
İÇİN, ÖNEMSİZ GÖRÜNEN 61 CYGNI YILDIZINA DİKKAT
teorisini ortaya attı. Bu keşifler, Polonyalı
rahip ve matematikçi Nikolas Kopernik’in
ETMEYEBİLİRSİNİZ”
1543’te ölüm döşeğinde yazdığı ‘Göksel
kürelerin devinimleri üzerine’ isimli kitabı için yıldızların çok ama çok uzakta olduğu
yayınlandığından beri bilim camiasında savını ortaya attı; dönemin teleskoplarının
tartışılan Güneş merkezli evren modelini paralaks etkisini göremeyeceği kadar
destekliyordu. uzakta...
Kaynak: Wikipedia Commons © IndividusObservantis

Dünya’nın Güneş etrafında dolandığı Buna rağmen, paralaks problemini

fikrine karşı en ciddi argüman, Dünya
hareket ettikçe yıldızların neden yer
değiştirmediğiydi. Eğer Dünya milyonlarca
kilometre hareket ediyorsa, yıldızlarda
ileri geri hareket etmeliydi. Bu bir yolda
ilerledikçe civarımızdaki cisimlerin yer
© NASA; Getty
çözmek, astronomların iki yüzyıl boyunca
en büyük uğraşı oldu. Paralaks problemi
evrenin boyutlarını anlamanın bir anahtarı
olarak görülüyordu. Peki, görülebilir bir
yıldız hareketi üzerine olan arayış, nasıl
oldu da çok dikkate alınmayan 61 Cygni

değiştirmesi ile aynı şey ve adına paralaks üzerine odaklandı.

deniyor. Birçok astronom bu sorunu çözmek Yıldız dikkatleri üzerine ilk olarak, Eylül

53
61 Cygni
61 CYGNI:
UÇAN YILDIZ
61 Cygni, Dünya’ya
yakınlığı haricinde
sıradan bir yıldız
sistemi.
Göklerde uçmak
61 Cygni çift yıldız
sistemi ilk defa, arka plan
yıldızlarına göre hareketi
olan özdevinimi ile dikkat
çekti. 61 Cygni gökyüzünde
her 464 yılda bir dolunay
genişliği kadar ilerliyor.
Gökteki ikili
Çift sistemin iki yıldızı
birbirleri etrafındaki
yörüngelerini 678 yılda
tamamlıyor ve aralarındaki
ayrıklık 18 açı saniyesi
kadar (kıyaslama olarak
Satürn’ün gökyüzünde
görünen genişliği kadar).
Bu ayrıklık sayesinde iki
yıldız bir dürbün veya
küçük bir teleskop ile ayrı
ayrı görülebiliyor.
İkiz güneşler
Sistemdeki her iki yıldız
da turuncu cüce (0,6 ila
0,7 Güneş kütlesindeki,
Güneş’in ışınım gücünün
%15 ila %8’ine sahip
yıldızlar).
Kayda değer hareket
Bu çift sistem, 11,4
ışıkyılı uzaklığı ile o
kadar yakın ki, Dünya
yörüngesinin farklı iki
noktasından bakıldığında
ileri-geri hareket ettiği
gözlenebiliyor. Bu değişim,
0,285 açı saniyelik bir
paralaksa karşılık geliyor.
54
Üstte: ESA’nın 1753’te, Greenwich Kraliyet Gözlemevinden
Gaia uydusu, Kraliyet Astronomu James Bradley çift
Dünya
sistem olduğunu keşfettiğinde çekti. Takip
yörüngesinden
çok hassas eden on yıllar boyunca astronomlar bu
ölçümler çift yıldızın doğasını anlamaya çalıştı.
yapmamızı 1792 yılında, Palermo Gözlemevini henüz
sağlıyor.
kurmuş olan İtalyan rahip ve astronom
Giuseppe Piazzi, elindeki gelişmiş aletlerle
yıldızların konumunu ölçtüğünde garip
bir şey fark etti: Sistemin iki yıldızı,
gökyüzünde Bradley’nin raporladığı
bölgede değillerdi.
Piazzi, astronomların ‘özdevinim’ adını
verdiği, gökyüzündeki bu yer değişikliğini
not etti ancak 1804 yılında detaylı bir yıldız
kataloğu yayınlayana kadar doğrulamadı.
Arada geçen zamanda, Piazzi Mars ile
Jüpiter arasındaki asteroitlerin ilki ve
en büyüğü olan, bugün cüce gezegen
olarak sınıfladığımız Ceres’in keşfi ile ün
kazandı. Günümüzdeki hassas gözlemler
sonucunda, 61 Cygni’nin gökyüzünde yılda
4,1 açı saniyesi kadar yüksek bir hızla
hareket ettiğini biliyoruz. Bu hız, yıldızın
her 464 yılda, bir dolunay genişliği kadar
hareket ettiği anlamına geliyor. 1806 yılında
kataloğu yayınlandıktan sonra, 61 Cygni
“GÖKYÜZÜNDEKİ TÜM YILDIZLARIN
ARASINDA, 61 CYGNİ, UZAKLIĞI NET
OLARAK HESAPLANAN İLK YILDIZ”
© ESA
“Piazzi’nin Uçan Yıldızı” takma adını aldı.
Yıldızların özdevinimleri, onların
galaksi içerisindeki hareketleri ve
Dünya’nın Güneş’le birlikte galaksi içindeki
hareketinin ortak sonucu olarak ortaya
çıkıyor. İleri-geri şekilde tekrar eden
paralaks hareketinin aksine, özdevinim
sabit bir şekilde bir yönde gözleniyor ve
bin yıllar sürecinde takımyıldızlarının
şekillerini yavaş yavaş değiştiriyor.
Paralaksın henüz anlaşılması zor olduğu
bu dönemde, astronomlar bir yıldızın
özdevinimini, Dünya’ya olan mesafesini
anlamak için kullanabileceklerini fark
ettiler. Yıldızların uzayda ortalama olarak
aynı hızlarda hareket ettiği varsayımına
dayanarak, daha yakın olan yıldızın daha
hızlı hareket ediyor olması gerektiğini
ortaya attılar. 61 Cygni en büyük
özdevinime sahipti ve dolayısı ile Dünya’ya
en yakın yıldızlardan birisi olduğu
anlaşıldı. Bu 61 Cygni’yi, evrendeki yerimizi
anlamamız için mükemmel bir aday haline
getirdi.
19. yüzyılın başlarında bile, bir yıldızın
paralaksını ölçmek çok zorluydu çünkü
bir açı saniyesinden yani bir derecenin
3600’de birinden küçük uzaklıkların
ölçülmesini gerektiriyordu. Bu küçük farkı
ölçmek için, ilk dönem paralaks avcıları
sadece teleskoplarının düşük ışık toplama
gücüyle değil, aynı zamanda atmosferin
yıldız görüntülerini bulanıklaştırması ile de
mücadele etmek zorundaydılar.

Bu yüzden, erken dönem paralaks
çalışmaları dahiyane dolaylı yöntemler
içeriyordu. Örneğin, Bradley 61 Cygni’yi
fark etmeden çok önce, görece parlak
olarak Eltanin (Gamma Draconis) yıldızının
paralaksını ölçmek için bir yöntem
bulmuştu. Bu yöntemde, Eltanin’in zenit
ile (gökyüzünde tam başınızın üzerine
denk gelen nokta) arasındaki açıyı, yıldız
tam olarak öğlen çemberine (meridyene;
zenitten güney noktanıza doğru çizilen
hayali çizgi) geldiğinde ölçüyordu.
Bradley özellikle Eltanin’i seçti çünkü
Londra’ya göre bu yıldız zenit noktasına
çok yakın geçiyordu ve bu sayede henüz
bahsetmediğimiz bir etki olan atmosferik
kırınımı en aza indiriyordu. Paralaks
ölçümü yeteri kadar zorluk çıkarmıyormuş
gibi, astronomlar bir de atmosferden
geçen yıldız ışığının atmosferdeki kırınımı
ile uğraşmak durumundaydı. Bu etki,
yıldızların gökyüzündeki yükseklikleri ile
doğrudan bağlantılı olduğu için, Bradley ve
çalışma arkadaşı Samuel Molyneux bunu en
aza indirmek için tam tepelerinden geçen
bir yıldızı seçmişlerdi.
Bradley ve Molyneux 1725 Aralık ayında
Eltanin’in konumunu ölçmeye başladığında,
çok geçmeden yıldızın hareket ettiğini
buldular. Fakat başından beri sonuçlar
çok şaşırtıcıydı: Eltanin, paralaks etkisi
sonucunda en güneyde olması gerektiği
konumdan daha güneye doğru hareket
ediyordu. Mart ayına gelindiğinde, bu
hareket yavaşladı ve geriye doğru döndü.
Yıldızın kuzeye doğru ilerlemesi Eylül’e
kadar devam etti ve Eylül’de yeniden tersine
döndü. İki yıl daha süren gözlemler dönme
noktasının sabit bir şekilde 3 ay ötelenmiş
olduğunu, yani tahmin edilen haziran ve
aralık ayları değil, mart ve eylül aylarına
denk geldiğini gösterdi.
Bradley Dünya’nın hareketinin bir ispatı
olan ancak beklediklerinden tamamen
bağımsız bir etkiyi keşfetmişti: yıldız
ışığının sapması (aberasyon). Sapma, yıldız
ışığının, Dünya’nın Güneş etrafındaki
hareketi nedeniyle bir yıl içinde bize
geliş açısının değişiklik göstermesidir. Bu
aslında, yere düz bir şekilde inen yağmur
damlalarının, yürümeye veya koşmaya
başladığınızda yüzüne doğru gelmesi ile
aynı durum. Dünya’nın dönme ekseni,
uzayda sabit bir noktayı gösterdiğinden,
61 Cygni
yıldız ışıklarının bahardan güze kadar bize
gelme açısı değişiklik gösterir.
Sapma ile ilgili karmaşıklıklar, hali
hazırda zor olan paralaks ölçümünü daha
içinden çıkılmaz bir hale getirdi. Ancak
astronomlar çok inatçı insanlar, dolayısı
ile zaman zaman zafer duyuruları ile
canlandırılıp sonra çürütülen veya geri
çekilen bulgularla, 18. yüzyıl geçildi ve
19. yüzyıla kadar gelindi. Ancak 1830’lu
yıllarda, teknoloji ve gelişmiş gözlem
tecrübelerinin sayesinde çürütülemez bir
paralaks ölçümü yapılabildi.
Sonunda paralaks arayışı, 19. yüzyılın en
iyi gözlemcilerinin eline kalmıştı: Friedrich
von Struve ve Friedrich Wilhelm Bessel.
Her ikisi de, bir saat gibi çalışarak, yıldızın
teleskobun görüş alanından kaçmasını
engelleyecek kundaklar kullanıyorlardı ve
böylece Dünya hareket ettikçe teleskopları
yıldızı takip edebiliyordu. Aynı zamanda,
her ikisi de Willam Herschel’in 1780’li
yıllarda yaptığı bir öneriyi baza alıyorlardı:
bir yıldızın paralaksını anlamak için
en iyi yöntem, gökyüzündeki sabit bir
noktaya bakmaktansa, yıldızın yakınında
bulunan diğer yıldızlara göre konumunu

PARALAKS HAKKINDA HER ŞEY ARKA PLAN YILDIZLARI

Basit bir geometri ile paralaks yöntemi yıldızlara

olan uzaklığımızı belirlememizi sağlıyor.
3 Çok küçük dereceler
En yakın yıldızların bile paralaksı
bir açı saniyesini bulmuyor. Bunları
tespit etmek yüksek derecede hassas

2 Paralaks açısı ölçümler yapılmasını gerektiriyor.

Yakında olan
yıldızların daha
uzaktaki yıldızlara 4 Basit
trigonometri
göre gökyüzündeki Dünya - Güneş
konumları daha fazla arasındaki mesafeyi
değişiyor. Paralaks, çok ve paralaks açısını
Paralaksı ölçülen
FARKLI PARALAKS uzakta bulundukları
için gökyüzüne göre Yıldız
bildiğimiz için, Dünya,
Güneş ve yıldız

YÖNTEMLERİ yer değiştirmiyor olan arasında, Dünya-

yıldızlarla kıyaslanarak 3 Güneş mesafesi taban
Bessel’in kullandığı paralaks ölçülebiliyor. kenarı olan bir dik
yöntemi, yakın yıldızların üçgen düşünebiliriz.
uzaklığını ölçmek konusunda Buradan yola çıkarak
çığır açtı. İstatistiksel paralaks, 2 yıldızın uzaklığını
bir yıldızın özdevinimini, hesaplayabiliriz.
uzaklığı ile ilişkili olarak Paralaks 4
ele alıyor. Daha uzak olan
yıldızların özdevinimi daha
küçük olmalı. Dinamik
paralaks, bir çift sistemin
1 Dünya yörüngesi
Dünya Güneş
etrafındaki
uzaklığını, yıldızların kütlesini, yörüngesinde ilerlerken,
yörünge boyutunu ve yörünge uzayda yaklaşık 300
periyodunu kullanarak milyon km kadar 1 AB 1 AB
hesaplamamızı sağlar. Küme yer değiştiriyor. Bu
paralaksı ise uzak yıldız yer değişimi, yakın
kümelerinin özdevinimlerini evrenimize bakış 1
hesaplayarak buradan açımızı az da olsa
uzaklıklarını belirlediğimiz değiştiriyor.
yöntemdir.

55
 61 Cygni

61 CYGNI’NİN TARİHÇESİ
1543 KOPERNİK DEVRİMİ
Polonyalı matematikçi 1718 ÖZDEVİNİM
Halley, antik Yunan 1727 YILDIZ IŞIĞINDAKİ SAPMA 1804 UÇAN YILDIZ
Bradley, Ejderha Giuseppe Piazzi,
x6 images Source: Wikipedia Commons © Public Domain

Nikolas Kopernik, Güneş’in
sistemin merkezinde olması
gerektiğini ortaya attı. Bu
fikri destekleyen kanıtlar
yığıldıkça, astronomlar yıldızların
paralaksını keşfederek bunu
doğrulamak istediler.
Yapamadıklarında,
yıldızların çok
uzaklarda olması
gerektiğine
kanaat getirdiler.
astronomları tarafından
kataloglandığından bu yana,
parlak yıldızların gökyüzünde
konumlarının değiştiğini
ortaya koydu. Bu yıldızların
özdeviniminin, yani uzaydaki
gerçek hareketlerinin
binlerce yılda
gökyüzüne
yansıyan
hareketlerinin
göstergesiydi.
Takımyıldızı’ndaki Eltanin
yıldızının paralaksını ölçmeye
çalışırken, Dünya’nın
hareketinden dolayı yıldızın
konumunda değişikliğe sebep
olan sapmayı keşfetti. Bu sapma,
yıldızın ışığının bize
geliş açısındaki
değişiklikten
kaynaklanıyor.
61 Cygni ile ilgili şüpheleri
doğruladı ve yıldızın
özdeviniminin yılda 4,1 açı
saniyesi olduğunu hesapladı.
Bu, 61 Cygni’nin bize yakın ve
paralaks ölçümü için uygun
bir aday olduğunu
gösteriyordu.

KOZMİK UZAKLIK MERDİVENİ Galaksi kümeleri

(1010 ışıkyılı)
Uzayın derinliklerine doğru mesafeleri nasıl ölçüyoruz? Yakın galaksiler
(107 ışıkyılı)
Samanyolu
(105 ışıkyılı)
Yakın yıldızlar
(102 ışıkyılı)
Güneş Sistemi
(10-4 ışıkyılı)

Güneş Sistemi içi

Güneş sistemi içindeki
gezegenlere olan Yakın yıldızlar
mesafe radar yöntemi Paralaks yakın yıldızların
ile ölçülebiliyor. Sinyal
gönderilip geri alınana
uzaklıklarının hassas bir Samanyolu
şekilde ölçülebilmesini
kadar geçen süre Paralaks ölçümleri
sağlıyor. Hipparcos ve
ölçülüyor. Gezegen Gaia gibi uydular paralaks
yıldızların gerçek Yakın galaksiler
yörüngesi modellemeleri ışınım güçlerini ortaya Bazı tür değişen
ile birlikte bu sistem
metodunun uygulanma
koydukça, yıldızların Uzak Evren
sınırlarını çok daha yıldızların periyodu ile
Güneş Sistemi’nin doğru rengi veya tayf türleri ışınım güçleri arasındaki Tip Ia süpernovalar
uzaklara taşıdı.
bir ölçeğini bize sunuyor. ile ışınım güçleri bağlantı, onların her zaman aynı ışınım
arasında net bir bağlantı uzaklıklarını ölçmemizi gücünde parlayan
ortaya çıkmış oluyor. sağlıyor. Bunlar yıldız patlamaları. Sık
Astronomlar bir yıldızın arasında en başarılı gerçekleşmeseler de,
tayfından ışınım olan değişen yıldız en uzak galaksilerin
gücünü elde ederek türü Sefeid değişenleri. uzaklıklarını ölçmemizi
© NASA/ ESA/ Hubble; ESO; Adrian Mann

mesafesi hakkında fikir Civar galaksilerdeki sağlıyorlar. Astronomlar

yürütebiliyorlar. Sefeid değişenlerinin aynı zamanda, Tully-
periyodunu belirlemek Fisher bağıntısı adı
galaksilerin uzaklığını verilen istatistik bir
“YILDIZLAR UZAK, ANCAK ÖLÇÜLEBİLİR bulmamızı sağlıyor. yöntemle, kümelerdeki
bazı galaksilerin

FİZİKSEL CİSİMLERE DÖNÜŞTÜ” ışınım güçlerini

hesaplayabiliyorlar.

56
 61 Cygni

1837 PARALAKS YARIŞI

Friedrich von Struve
Vega yıldızının paralaksı ile ilgili
erken ancak doğru bir sonuç
1838 BESSEL’İN ZAFERİ
Friedrich Bessel
paralaks ölçümü ile ilgili
ölçümlerini tamamladı ve 61
1913 HERTZPRUNG-RUSSEL
DİYAGRAMI
Danimarkalı kimyager ve
2013 SAMANYOLU’NU ÖLÇMEKAvrupa Uzay Ajansı’nın
Gaia uydusu, yıldızların paralaks
astronom Ejnar Hertzprung’un taramasını inanılmaz detaylarla

© Adrian Mann
yayınladı. Fakat gözlemlere Cygni’nin paralaksını 0,314 yaptığı bir çalışmanın üzerine, yapan çok hassas bir teleskop.
devam ettikten sonra, daha açı saniyesi, uzaklığını da 10,3 Amerikalı astronom Henry Gaia’nın ölçümleri Samanyolu’nun
büyük ve gerçekten uzak bir ışıkyılı olarak hesapladı. Aynı Norris Russell, yıldızların merkezi kadar uzaklıkta (yaklaşık
sonuç elde etti. Yaptığı ilk zamanda sistemdeki iki yıldızın paralaksını kullanarak, gerçek 26 bin ışıkyılı) bulunan
hesaplama, yörünge periyodu ışınım güçleri ile renklerini yıldızların uzaklıklarının
Vega’nın üzerine de (tayf türlerini) bir grafiğe çok hassas bir şekilde
gerçek paralaks çalıştı. döktü. Bu diyagram yıldızların tespit edilmesini
değerine çok evrimini anlamak için en önemli sağlıyor.
yakındı. özellikleri ortaya koyan bir
anahtar niteliği taşıyor.

incelemektir.
Struve, gökyüzünün en parlak
yıldızlarından biri olan Vega’ya
odaklanmışken, Bessel dikkatini,
daha az göze çarpan 61 Cygni’ye verdi.
Bugünkü bilgilerimize göre, Vega, 61
Cygni’den iki kat daha uzak olduğu için,
61 Cygni’nin yarısı kadar paralaksa sahipti
ve bu da Struve’un görevini daha zor
hale getiriyordu. Struve, geleneksel bir
‘mikrometre’ göz merceği kullanıyordu. Bu
tasarım gözlemcinin bakış doğrultusuna
iki paralel çizgi yerleştiriyordu. İki
paralel çizginin açıklığı yan taraftaki
bir ayar vidası ile değiştirilebiliyordu
ve bu çizgiler arası mesafe, basit bir
matematik kullanılarak, gökyüzündeki
açısal uzaklığa çevrilebiliyordu. Struve
Vega’nın gözlemlerine 1835’te başladı
ve 1837’ye gelindiğinde elinde 17 gözlem
vardı. Bu gözlemler sayesinde Vega’nın
paralaksını bir açı saniyesinin sekizde
biri olarak hesaplamıştı; bu günümüzde
bilinene çok yakın bir değer. Burada
gözlemlerini noktalasaydı, paralaks yarışını
kazanabilirdi ancak, 1840’ta elde ettiği
son sonuçları paylaştığında bu değeri bir
öncekinin iki katına çıkardı ve böylece
gerçek değerden epeyce uzaklaşmış oldu.
Bessel ise, heliometre adı verilen
başka bir sistem kullandı. Bu mercekli
teleskop sisteminde ana mercek hassas
bir şekilde iki parçaya ayrılmış durumda.
Bu ayrım, göz merceğinde çift görüntü
oluşmasını sağlıyor ve merceğin yarısı bir
vida aracılığıyla ayarlanabiliyor. Bessel,
1837 Ağustos’undan başlayarak, 13 ayda 61
Cygni’nin 98 paralaks ölçümünü aldı. Hızlı
bir şekilde verilerini işleyip, sonuçlarını
Sör John Herschel’e (Kraliyet Astronomi
Cemiyetinin o dönemdeki başkanı) 23 Ekim
1838’de gönderdi. Bessel’in hesaplamaları
Sağda:
Hertzsprung-
Russell
Diyagramı
ışınım gücüne
karşın tayf
türlerinin bir
grafiğini veriyor.
Altta:
Yıldızlar
hakkında daha
fazlasını Giles
Sparrow’un
yeni kitabından
öğrenebilirsiniz.
adeta bir güç gösterisiydi ve Struve’un kısıtlı haline getirdi. Böylece yeni bir çağ açılmış
verilerine göre daha ikna ediciydi. Bessel, oldu. Günümüzde Avrupa Uzay Ajansı’nın
sadece 61 Cygni sisteminin paralaksını 0,314 (ESA) Gaia uydusu gibi en gelişmiş
açı saniyesi olarak (10,3 ışıkyılı uzaklığa teleskoplar tarafından kullanılmaya devam
denk geliyor) ölçmekle kalmadı aynı eden paralaks, belli bir mesafeye kadar
zamanda iki yıldızın göreli hareketlerinden uzaklık ölçümü için kullandığımız tek
yörünge periyotlarının en az 540 yıl yöntem ve kozmik uzaklık merdiveninin ilk
olması gerektiğini hesapladı. Bu rakamlar basamağı. Tüm bu gelişmelerin başladığı,
günümüzde hesaplanan değerlerden çok Kuğu Takımyıldızı’ndaki sıradan gibi
da farklı değil: sistemin paralaksı 0,286 açı görünen yıldızı şimdi hepimiz dikkate
saniyesi, uzaklığı 11,4 ışıkyılı ve yörünge alabiliriz.
periyodu 678 yıl.
Herschel, Bessel’in ölçümlerini “evrendeki Giles Sparrow
yıldızların ölçüm kordonunun yere değdiği Uzay bilimleri yazarı
an” olarak niteledi. Bu ölçümler, yıldızları Popüler bilim üzerine 20’den fazla kitabı
bulunan Giles’in astronomi alanında lisans
gökyüzünde sabit birer nokta olmaktan derecesi bulunuyor. Giles aynı zamanda
çıkardı ve uzak, ölçülebilir fiziksel cisimler bilim ve teknoloji alanında uzmanlaşmış
bir editör.
57
Sonraki büyük adım

SONRAKİ
BÜYÜK ADIM
UZAYI FETHETMEK İÇİN 10 YÖNTEM
Evreni keşfederken karşımıza çıkan
büyük zorlukları nasıl yeneceğiz?
pollo’nun Ay’a inişinden sonra boyunca konaklamak için hazırlıklı olması

A mürettebatlı uzay araştırmaları

tamamen siyasi nedenlerden
dolayı durmuş gibi görünebilir
ancak gerçek engeller aslında fizik yasaları
tarafından konulmuş durumda.
Mars, Dünya’ya Ay’dan 240 kat daha
uzakta ve insansız uzay araçlarının oraya
ulaşması genellikle sekiz ay sürüyor.
Eski NASA yöneticisi Charles Bolden,
Mars’a yolculuk süresini kısaltacak yeni
itme sistemleri istediğini söyledi. Ancak
Mars’a yapılacak hızlı bir görevin bile
çorak ve tehlikeli bir dünyada 26 ay
gerekecek.
Uzun bir aradan sonra hükümet, uzay
ajansları ve özel şirketler mürettebatlı uzay
keşiflerine tekrar odaklanıyor ancak Mars
nihai hedef değil; sadece bir sonraki büyük
adım. İnsanlık sonunda daha da uzak,
hatta belki diğer güneş sistemlerindeki
gezegenlerde ve uydularda yürüyecek.
Ancak bunu başarmak için, itme ve
navigasyondan, yiyecek hazırlama ve
yaşam alanı inşasına kadar inanılmaz bir
dizi yeni teknoloji geliştirmemiz gerekecek.

© NASA

58
 Sonraki büyük adım

1 Uzay keşfedİlemeyecek kadar büyük

ÇÖZÜM: Warp sürücüleri
Gözlerimizi Güneş Sistemimizin egzotik maddeye, başka bir deyişle,
2 Kemİk ve kas
kaybı
ÇÖZÜM:
sınırlarının ötesine diktiğimizde, antikütle çekimine ihtiyaç duyuyor. Şu Dönen halterler
mesafeler gerçekten göz korkutucu hale anki fizik anlayışımızdaki hiçbir şey bize Mikro yerçekimindeki
geliyor. Daha büyük bir uzay aracını böyle egzotik bir maddenin var olduğuna astronotlar her ay kemik
gerçekçi bir zaman ölçeğinde oralara dair bir umut vermiyor. Bu yüzden kütlelerinin yaklaşık yüzde
göndermek için, bir tür warp sürücüsü imkânsız bir problemi çözmek için başka ikisini kaybediyor. 8 aylık
teknolojisine ihtiyacımız olacak. Teorik bir imkânsız problem yaratıyor olabiliriz. Mars yolculuğunun ardından
fizikçi Miguel Alcubierre, Einstein’ın Alcubierre’in kendisi bile bir warp astronotlar, Mars yüzeyinde
uzay-zaman denklemlerine sadık kalıp, sürücüsünün pratik olduğuna inanmıyor. bir üs inşa etme görevine
uzayın kendisini bozarak bu büyük başlayacakları için en güçlü
mesafeleri ışık hızını aşmadan hızla kat olmaları gereken anda aslında
etmek için bir çözüm önerisi sunuyor. en zayıf noktalarına gelmiş

© Adrian Mann
Sorun şu ki, bu uzay-zaman geometrisinin olabilirler. Uluslararası Uzay
denklemleri, negatif enerji yoğunluklu 4 İstasyonu’ndaki astronotlar
günde iki saat koşuyor ve

1 Warp halkaları
Alcubierre, warp sürücüsünde, halkaların
içindeki boşlukta bir “kabarcık” yaratmaya
1 egzersiz yapmak için halter
taklidi yapan elastik bantları
çekiyor. Ancak bu da yeterli
çalışılıyor.
2 gelmiyor ve astronotlar Dünya’ya

2 Antimadde güç kaynağı

Küçük bir warp baloncuğunun bile
ayakta kalabilmesi için, bir yıldızın tüm
her zaman gittiklerinden daha
zayıf olarak dönüyor. Uzay
enerjisi büyüklüğünde enerjiye ihtiyacı aracını döndürmek yapay bir
olabilir. kütle çekimi oluşturmaya

3 Uzaydaki kısayollar
Warp baloncuğunun önündeki uzay
sıkışıyor, bu nedenle kat edilen etkin 3
yarıyor ancak bunun için de
uzay aracının çok büyük olması
mesafe kısalıyor. gerekiyor. Uzay aracı her 15

4 Uzay-zaman sörfü saniyede bir tur atacaksa,

Baloncuğun arkasında uzay genişliyor Dünya’daki yerçekimini yapay
ve bu da uzay gemisini bir sörfçü gibi olarak oluşturmak için dönecek
ileriye doğru itiyor. tekerleğin çapının 112 metre yani
Uluslararası Uzay İstasyonunun

3 Başka bİr gezegene çarpıp parçalanmadan İnmek tamamından daha büyük olması
gerekiyor. Yerden tasarruf
ÇÖZÜM: Hipersonik geri itiş etmenin bir yolu, mürettebat
Mars’a iniş, Ay’a veya Dünya’ya inişe benzemiyor. Doğrudan giriş yörüngesi için, bir uzay bölmesini uzun bir kirişin bir
aracı Kızıl Gezegen’e ulaştığında saatte yaklaşık 21.000 kilometre hareket edecektir. Yüzeyin ucuna, motorları da diğer ucuna
11 kilometre yukarısına ulaştığında hızı hâlâ saatte 1.510 kilometre olacak. NASA’nın koymak. Yani halter benzeri
Curiosity aracı, onu saatte 595 kilometreye kadar yavaşlatan bir paraşüt kullandı. Bu bir yapı oluşturmak. Uzay
teknik, Satürn’ün uydusu Titan veya Venüs’te de kullanılabilir çünkü her ikisi de yoğun aracı bu şekilde yol boyunca
bir atmosfere sahip. Ancak mürettebatlı bir uzay aracının çok daha ağır olması, paraşütleri yuvarlanarak ilerleyecek.
Mars’ta kullanışsız hale getiriyor. Çözüm, hipersonik hızlarda kendilerine doğru gelen bir
hava akımı karşısında güvenilir bir şekilde ateşlenebilen roket motorları. SpaceX, Falcon
9’un yeniden kullanılabilir ilk aşaması için bu teknoloji üzerinde yıllardır çalışıyor. Son
birkaç yılda toplanan veriler Dragon 2 kapsülü için hayati önem taşıyor.

Sağda:
Yaylar, mikro
yerçekiminde
ağırlık
Uzay daha Atmosferik Birden fazla Yüksek hızlı İtici kullanarak kaldırmanın
temiz sürtünme geçiş yeniden giriş iniş yerine geçiyor
ve uzaya
Yeterli miktarda Eğer atmosfer Atmosfere Şişirilebilir bir ısı İnce atmosferlerde taşınmaları
yakıt getirdiyseniz, varsa, yanmayı her seferinde kalkanı kullanarak, paraşütler yeterli çok daha
havasız bir önlemek için önce yörüngeyi biraz sert bir şekilde gelmez. Bu ucuz.
© NASA

gezegene veya kademeli olarak daha daraltarak fren yapıp durumda güçlü
uyduya inmek yavaşlamanız dalmak en güvenli zamandan tasarruf iniş motorlarına
kolay olacaktır. gerekir. yoldur. edebilirsiniz. ihtiyacınız olacak.
59
 Sonraki büyük adım

4 Uzay çöplerİnden kurtulmak

ÇÖZÜM: Eski itici roketleri kullanmamak ve çöpleri toplamak

Uzay artık el değmemiş bir boş alan değil. 1957’den

Nereden
beri alçak Dünya yörüngesini bir çeşit hurdalığa
çevirmiş durumdayız. Burada gezen en büyük
Önemlİ çarpışmalar %22 gelİyor?
cisimler aslında eski roketlerin üst kademeleri ve
bunların tanklarında kalan yakıt, Güneş tarafından
1996
Eski bir Ariane roketinin enkazı
Görevi bitmiş
kargolar

ısıtıldığından patlama riski taşıyor. NASA artık bunu

önlemek için roketlerin kullanılmayan itici gazlarını
boşaltmasını zorunlu kılıyor, ancak yüzlerce eski
Fransız istihbarat uydusu Cerise’e
çarptı. Bu, bilinen ilk uzay çöpü %56
üst kademe roket enkazı hâlâ Dünya’nın etrafında
çarpışması. Parçalanan
uydular %1
dolanıyor. Bu cisimleri yerden takip etmek bir

2007
Diğer
ölçüde kolay, ancak takip edilemeyen çok daha
küçük parçalar da var. Katı yakıt roketlerinin Çin, anti-uydu silah testleri
motorlarının egzozundan çıkmış küçük tanecikler kapsamında bir roket ateşleyerek
veya güneş ışığı nedeni ile soyulmuş boya parçaları, Fengyun-1C uydusunu vurdu.
bir uzay aracına çarpana kadar görünmezdir. Farklı
bir yörüngede seyreden bir uyduya çarptıklarında,
tüfekten fırlamış mermi gibi etki yapabilirler.
Uzay enkazı temizlenmezse, enkazın uydulara
2009
Bir Iridium iletişim uydusu,
çarpıp onları parçalaması, bu parçaların çarpışmaya kullanılmayan bir Rus uydusuyla
çarpıştı. 2000 parça izlenebilir
devam edip binlerce yeni küçük parça oluşmasına enkaz oluştu. Boyutları on
neden olan (Kessler Sendromu) bir olay ortaya santimetreden fazla
çıkabilir. 1996’dan beri uzay çöpü ile çarpışma (bir portakaldan daha
nedeniyle en az üç uydu kaybedildi. Uzay araçları büyük) 34.000 cisim.
Uluslararası Uzay İstasyonu’nu koruyan çok
katmanlı kalkan benzeri yapılarla kendilerini küçük
boyutlu uzay çöplerinden koruyabilir ancak daha
büyük parçaların tek tek avlanması ve yörüngeden
çıkarılması gerekiyor.
Ne
kadar
uzay çöplerİ NEREDE?
büyük?
Boyutları bir
santimetreden az (bir
Yüzd bezelyeden daha küçük)
En yoğ e 70
un bu ’i 2.0 128 milyon cisim.
lund 00
uğu kilo
bölg me
e 80 tren
0- in a
850 ltın Boyutları bir ile on
kilo da
santimetre arasında
me
tre (yaklaşık bir elma
ara kadar) 900.000 cisim.
sı
NEREYE GİDİYOR?
%50
Çarpışmalardan kaynaklanan
enkazın yarısı 10 yıl içinde
atmosfere düşüyor.

%10
Enkazın onda biri 50 yıl
sonra hala yörüngede
dolanıyor olabilir.
© Shutterstock

60
 Sonraki büyük adım

6
Solda: NASA,
%11 Artemis Uzayda yolunu
bulmak
programından
Eski roket
sonra Ay’da
kademeleri
uzun vadeli
bir yaşam ÇÖZÜM:
alanı kurmayı Takımyıldızlarını takip etmek
%10 hedefliyor.
GPS navigasyonu, alçak Dünya
yörüngesindeki bir uzay
Civata,
kapak ve
aracı için bile sınırlı etkinliğe
örtüler sahip, daha uzaklara seyahat
ettiğimizde ise hiç işe yaramıyor.
NASA, Mars’ta navigasyon için
benzer bir sistem geliştirmeyi
planlıyor, ancak Güneş

© NASA
Sistemi’ndeki her gezegenin

5
etrafında 24 uydudan oluşan bir
GÖREV İÇİN YETERLİ KAYNAĞA ağ kurmak mümkün değil.

SAHİP OLMAK Dünya’dan uzaklaştıkça,

ucuz, doğru, standartlaştırılmış
ÇÖZÜM: Gökyüzünde yaşamak navigasyon sistemlerine
olan ihtiyaç daha kritik hale
Yüzeyde hayatta kalmak için bir üs kurmak gerekli. Yaşam
geliyor. NASA’nın Jet İtki
alanının yanı sıra, kâşiflerin araçlarını ve ekipmanları
Laboratuvarında geliştirilen
korumak için barınaklara, beslenmek için seralara,
derin uzay konumlandırma
laboratuvarlara ve hangarlara ihtiyacı olacaktır. Tüm bunları
sistemi (deep-space positioning
bir araya getirmek için yeterli inşaat malzemesi göndermek
system - DPS) gökyüzünü
mümkün değil, bu yüzden orada bulacağımız malzemeleri
tarıyor ve takımyıldızlarını
kullanmanız gerekiyor. NASA, Clouds AO ile birlikte, Mars
belirleyebiliyor, böylece uzay
toprağından çıkarılan buzla doldurulmuş “şişirilebilir”
aracının kendi motorlarını
temel modüller geliştirmek için çalışıyor. Su, görünür ışığın
kullanarak dönmesine
içeri girmesine izin verirken bir taratan da radyasyonu
gerek kalmıyor. DPS görünür
emiyor. Topraktan ısıtılarak çıkarılan sıvı su, çift katmanlı
spektrumun yanı sıra, daha fazla
duvarın arasına pompalanıyor ve burada tekrar donuyor.
yıldızı kapsayabilmek için X-ışını
Avrupa Uzay Ajansı bunu daha da ileri götürdü ve Ay’daki
dalga boylarını da tarayabiliyor
regoliti kullanarak tüm binaları inşa etmek için gerekli
ve Dünya’ya göre konumunu
panelleri üreten robotik bir 3B yazıcı geliştirdi. Bu cihaz
hesaplamak için kendi radyo
kendi çimentosunu da yapıyor ve yapı büyüdükçe duvarların
antenini kullanıyor.
etrafından dolaşarak onu inşa etmeye devam ediyor.

FIRLATMA TESPİT BULUŞMA GÖRSEL TESPİT YAKALAMA YÖRÜNGEDEN

ClearSpace CubeSat’ın Hedefe sekiz Yüksek Koni ÇIKIŞ
One, on yörüngesi kilometre dinamik şeklindeki bir CubeSat
santimetrelik en fazla beş yaklaşan uzay menzilli ağ, uyduyu yakalandıktan
CubeSat kilometrelik aracı hedefi kameralar, çevrelemek sonra
uydusunu hassaslıkla daha kesin bir küçük ve yakalamak ClearSpace
yakalamaya tespit şekilde bulmak uydunun için açılıyor. One, CubeSat
çalışan bir edilebiliyor. için izleme uzayda ile birlikte
İsviçre uzay radarını açıyor. süzülürken yörüngeden
teknolojisi tespit ayrılıyor ve
girişimi. edilmesini beraberce
4 sağlıyor. atmosfere
düşüp
yanmak için
motorlarını
çalıştırıyor.

5
2 3
@

6
Ad
r ia
n
M
an
n

1
© Adrian Mann

61
 Sonraki büyük adım

7 YETERLİ YİYECEK
VE SU BULMAK

© NASA/JPL-Caltech
ÇÖZÜM:
Enerji barları

8 Uzay radyasyonu
Astronotları bir derin uzay
görevinde beslemek, en
büyük problemlerden biri.
Mars’ta bile büyük zorluklar ÇÖZÜM: Plastik ve mıknatıslar
yaşanacak. Mars’ın atmosferi
Görev planlayıcıları, Ay’a bir haftalık bir Radiation - GCR) aynı anda her yönden
çoğunlukla karbondioksit
gidiş-dönüş seyahatten veya Uluslararası geliyor. Bu parçacıklar o kadar hızlı hareket
olsa da, basınç çok düşük
Uzay İstasyonu’nda altı aylık bir kalıştan ediyorlar ki, uzay aracının alüminyum
olduğundan ekinleri
kaynaklanan kanser riskini göz ardı duvarlarına çarptıklarında ikincil bir
kapalı bir kubbenin
edebilirler, ancak daha uzaklara yolculuk, radyasyon dizisi oluşturuyorlar. Oluşan bu
altında büyütmek şart.
farklı bir konu. Jüpiter’in manyetik alanında radyasyon içerideki astronotlar için daha da
Tarımın gerektirdiği büyük
hapsolmuş radyasyon o kadar ağırdır ki tehlikeli. Bazı plastikler, GCR parçacıkları
alan nedeniyle, yüzlerce
insansız sondaları bile yok edebilir. Juno ile etkileşime girerek daha az zararlı ikincil
insan Mars’ta yaşamaya
uzay aracı kalın bir kalkanla kaplıydı ve radyasyon üretmelerini sağlayabilir ve
başlamadıkça, her şeyi
yüksek enerjili parçacıkların darbelerine yaşam destek sistemlerindeki insan atıkları
yanımızda taşımak daha
karşı daha iyi hata toleransı sağlamak için kalkan olarak kullanılabilir.
verimli olacak gibi görünüyor.
entegre devrelerinde genişletilmiş bileşenler Ayrıca, uzay aracının kendi koruyucu
Dış gezegenlere yapılan uzun
kullanıyordu. manyetik alanını oluşturması da gerekebilir.
yolculuklarda sorun daha
Mürettebatlı derin uzay yolculuklarında, Uzay Radyasyonu Süper İletken Kalkanı
da kötüleşiyor. Su, kapalı
motoru Güneş’e doğru tutarak veya projesi, CERN ile birlikte süper iletken
bir uzay aracında süresiz
depolanan içme suyunu kalkan olarak mıknatıslar kullanarak bir kalkan inşa
olarak geri dönüştürülebilir,
kullanarak Güneş’in zararlı ışınlarından etmenin uygulanabilirliğini araştırmak için
ancak gıda için aynı şey
korunmak mümkün. Ancak Galaktik çalışıyor.
geçerli değil. Besleyici yosun
Kozmik Radyasyon (Galactic Cosmic
yetiştirmek için solunum
sonucu ortaya çıkan CO2

9 BÜYÜK MALİYETLER ALTINA GİRMEDEN

ve insan atığı kullanılması

YERÇEKİMİNDEN KAÇMAK
mümkün olsa bile, yolcular
böyle bir beslenmeye uzun
süre dayanamaz. Küçük
ÇÖZÜM: Tekrar kullanılabilir roketler
ölçekli hidrofonik seralarda,
Yerçekimine karşı dümdüz yükselmek o kadar da zor değil ancak yukarı çıkardığınız
moral artırıcı bir etken olarak
her şey kaçınılmaz olarak aşağı iner. Yörüngeye girebilmek için yanal hızınız saniyede
salatalık gibi yeşillikler
7,8 kilometreye çıkmalı ancak bunun için çok daha fazla enerjiye ihtiyaç duyuluyor.
yetiştirilebilir ancak patates
Yükün yanı sıra, roketi de kaldırmak gerektiğinden, bu enerji gereksinimleri, yükün
ve soya fasulyesinin büyümesi
bir kısmı arkada bırakılmadığı sürece hızla artabilir. İşi biten roket kademelerini
çok daha uzun sürecektir.
atmak, bunlar sadece bir kere kullanılabildiğinden dolayı, oldukça pahalıya patlar.
NASA Orion kapsülü için,
SpaceX bu yüzden her zaman yeniden kullanılabilirlik üzerine odaklanıyor.
yerden tasarruf etmek
adına, bir öğünde alınacak
besinlerin kalorisinin 3 Geri dönüş manevrası
İlk kademe ters dönüyor ve yatay
tamamını içinde barındıran
2 Aşamalı hızı sıfırlamak için üç motorunu yeniden
ayırma
4
çalıştırıyor. Yeniden giriş
besleyici barlar geliştiriyor. ateşlemesi
Birinci kademe 3
motorlar yaklaşık 67 Motorlar, birinci kademenin
kilometre yükseklikte düşüşünü saatte 7.600
devre dışı kalıyor,
kısa bir süre sonra 4 kilometreden 3.500
kilometreye indirmek için
da birinci aşama ana 2 tekrar ateşleniyor.
gövdeden ayrılıyor.

Solda:
5
6 İniş ateşlemesi
Son yaklaşma sırasında
NASA gıda
bilimcileri,
tüm bir
1 Falcon 9
kalkıyor
Birinci kademe 5 İniş kılavuzu
Roket, motorun
6
tek bir motor ateşleniyor
ve kanatçıklar roketi hedefe
yönlendiriyor.
öğünün motorları, kalın alt çalışmaması
yerini
alacak bir
dizi yüksek
atmosferde 162
saniye boyunca
ateşleniyor ve
durumunda iniş
platformuna
çarpmamak için
7 İniş
Birinci aşama geminin
güvertesine dokunmadan
7
© Ed Crooks

kalorili bar yukarı doğru itiş başlangıçta gemiyi hemen önce dört iniş ayağı
1
© NASA

hazırladı. gücü sağlıyor. ıskalamayı hedefliyor. uzanıyor ve kilitleniyor.

62
 Sonraki büyük adım

10 Daha hızlı bİr uzay aracımız olmalı

ÇÖZÜM: Nükleer, plazma ve kimyasal itiş
Daedalus Projesi
Maksimum hız: 129,5 milyon kilometre/saat
Roket türü: Nükleer füzyon
Hedef: Barnard’ın Yıldızı
Yükseklik: 190 metre

Uzayda daha uzak yerlere gitmek için

çok hızlı gitmemiz gerekir. Bu,
sadece oraya daha erken varmak için
değil, oraya varabilmek için gerekli.
Yörüngede yeteri kadar hızlı dolanamayan
bir uzay aracı, yörüngeden ayrıldıktan
sonra rotasını hedefle kesişecek kadar
eğimli bir hale getiremez. Tsiolkovsky’nin
roket denklemi, bir uzay aracının hızının
taşıdığı yakıt miktarı ve egzoz hızı (yakıtın
yanması ile ortaya çıkan özel itki) tarafından
belirlendiğini söylüyor. Falcon 9 veya Soyuz
gibi roketler, yüksek oktanlı kerosen ve
sıvı oksijen karışımı yakıyor. Bu yakıt daha
ucuzdur ve kullanımı daha kolaydır ancak
yalnızca saniyede üç kilometre egzoz hızı
üretebilir.
Yüzde 95’i yakıttan oluşan bir roket ile
egzoz hızının üç katına, yani saniyede
dokuz kilometreye hızlanabilirsiniz. Plüton’a
gönderilen New Horizons görevinin saniyede
16 kilometreden yüksek hıza ihtiyacı vardı,
bu yüzden onu fırlatan Atlas V’in yüzde
0,15’inden daha hafif olması gerekiyordu. En
verimli teorik roket yakıtı, bazı roketlerde
kullanılan sıvı hidrojendir fakat bu yakıt bile
gerçekçi boyutlardaki bir uzay aracını dış
gezegenlere ve ötesine göndermemiz için
yeterli değil. Bunu başarabilmenin tek yolu,
daha egzotik motor tasarımları icat etmek.

VASIMR RS-25 (NASA) NERVA

Maksimum hız: Maksimum hız: Maksimum hız:
180.000 kilometre/saat 13.000 kilometre/saat 25.500 kilometre/saat
Roket türü: Plazma Roket türü: Kimyasal Roket türü: Nükleer
Hedef: İç gezegenler Hedef: Mars Hedef: Mars ve Jüpiter
Yükseklik: Bir metre Yükseklik: 4,2 metre Yükseklik: 6,7 metre
VASIMR (Variable Specific Yakıt olarak kerosen yerine NERVA (Nuclear Engine for
Impulse Magnetoplasma süper soğutulmuş sıvı metan Rocket Vehicle Application)
Rocket) motoru, radyo ve çok yüksek yanma odası roketi, sıvı hidrojen akışını
dalgalarını kullanarak argon basınçları kullanan yeni kaynatmak ve genişletmek
itici gazını ısıtıyor ve iyonize nesil kimyasal roketler daha için nükleer reaktörden gelen
ediyor, gazı hızlandırıp yüksek verimde çalışıyor ve ısıyı kullanıyor. Isınan gaz,
egzozdan dışarı atmak için kabaca yüzde 18 daha fazla yüksek hızlı egzoz olarak dışarı
ise manyetik alan kullanıyor. itme gücü üretebiliyor. atılıyor. Bu tasarım, kimyasal
Neredeyse hiç hareketli roketlerden iki kat daha verimli.
© Adrian Mann

parçası bulunmuyor. Bu program, test uçuşları

yapılamadan, 1973’te sona erdi.

63
 Röportaj Dr. Florence Raulin-Cerceau

ÖZGEÇMİŞ
Dr. Florence
Raulin-Cerceau
Fransa'nın başkenti Paris'teki
Ulusal Doğa Tarihi Müzesi'nde
görev yapan Doç. Dr.
Florence Raulin-Cerceau, aynı
zamanda Dünya Dışı Zeka
ile Mesajlaşma'nın (METI -
Messaging Extraterrestrial
Intelligence) yönetim kurulunda
yer alıyor. Bu organizasyon
Dünya Dışı Zeka Araştırması
(SETI) kurumundan daha aktif
bir yaklaşım sergiliyor. Öncelikli
olarak SETI ve astrobiyoloji
tarihçesi üzerine çalışmalar
yapıyor.
Paris'te bilim insanlarının ve
filozofların Drake denklemini ve
Fermi paradoksunu tartıştıkları
bir atölye çalışması düzenlendi.
Bu çalışma tek bir cümle ile
özetlenebilir: Eğer evrende
birçok uzaylı ırk yaşıyorsa,
neden onları henüz tespit
edemedik?
© NASA/JPL ; United States Department of Energy: Tobias Roetsch

Üstte:
Samanyolu,
Dünya benzeri
yaşamı
destekleyen
gezegenlerle
dolu olabilir.

64

“MUHTEMELEN
UZAYLILAR TARAFINDAN
TESPIT EDILDIK"
METI'nin (Messaging Extraterrestrial Intelligence) saygın
direktörü Dr. Florence Raulin-Cerceau, zeki uzaylı
medeniyetler bizi bulmuşsa, neden karşılık vermemiz ve
nasıl iletişim kurmamız gerektiğini açıklıyor.
Lee Cavendish
METI 'deki rolünüz nedir?
Benim açımdan, araştırmam astrobiyoloji
ve SETI'nin öncüleri üzerine odaklanıyor,
çünkü 19. yüzyılın sonunda Dünya'ya en
yakın gök cisimleri olan Ay'a, Mars'a ve
Venüs'e mesajlar göndermek için projeler
geliştiren öncüler vardı. Bu projeler
uygulamaya konulmadı, sadece teoride
kaldı. O zamanda bile, bir asırdan daha
uzun bir süre önce, bazı insanların diğer
gezegenlere bir mesaj göndermenin
mümkün olduğunu düşünmesi ilginçti.
Bu projelerin bilimsel yansıması ilginçti,
çünkü bir yüzyıl sonra, mesaj göndermek
için aynı iletişim aracını kullanmayı
düşündüğümüzü görmek komikti. Örneğin,
uzaylılarla bir şekilde diyalog kurmak
için matematiği kullanmak hâlâ bir mesaj
göndermenin en kolay yolu gibi görünüyor.
İçeriğin tamamında değil, mesajın
başlangıcında matematiksel kavramları
kullanmak düşünüldü ve şimdi hâlâ aynı
şeyi yapıyoruz. 19. yüzyılın sonundaki
fikirlerle günümüzdeki düşünceler
arasındaki benzerliği görmek oldukça
ilginç.
Neden yabancı yaşam formlarına aktif
olarak mesaj göndermenin pasif sinyalleri
izlemekten daha faydalı olduğunu
düşünüyorsunuz?
Bu, Douglas Vakoch'un (METI başkanı)
hedeflerinden biri. Diğer gezegenlere bir
mesaj göndermek istiyor çünkü Dünya'daki
yaşamın zaten tespit edilebilir olduğunu
düşünüyor. Zaten uzaya radyo sinyalleri,
"Uzaya zaten radyo sinyalleri, TV
sinyalleri ve daha birçok başka sinyal
gönderiyoruz”
Dr. Florence Raulin-Cerceau
TV sinyalleri ve diğer birçok sinyal Solda:
yayıyoruz. Vakoch, uzaylılar tarafından Fermi
tespit edilmenin mümkün olduğunu öne paradoksu,
uzaylı
sürüyor çünkü Dünya’dan uzaya yayılan
yaşamının
bu sinyaller evrenin başka yerlerindeki yüksek
uzaylı medeniyetler tarafından bulunabilir. olasılığı ile
Onun görüşüne göre, eğer tespit edilebilir düşük kanıt
bir konumdaysak, uzaya mesaj göndermek arasındaki
tehlikeli değil ve belki de ilk adımı biz çelişkiyi
atmalıyız. Zira gelecek nesiller için evrende ortaya
yalnız olup olmadığımızı bilmek önemli koyuyor.
olacak. İster yapay ister doğal olsun,
sinyallerimiz insan faaliyetlerinden Altta:
Voyager'ın
kaynaklanıyor ve Vakoch için her ne kadar
Altın
nerede olduğunu bilmiyorsa da galaksideki Plakları'nda,
başka bir medeniyetle iletişim kurmaya kaydedilmiş
çalışmak önemli. bir mesajın
Son zamanlarda keşfedilen yanı sıra, onu
ötegezegenlerin bazılarının yaşamı anlamaya
desteklediğine dair yeni sonuçlara yardımcı
sahibiz. Geçmişte, 1995'ten önce, bu olacak görsel
kadar ötegezegen olduğunu bilmiyorduk. diyagramlar
Bunlardan bazıları, ya da en azından
bulunuyordu.
birinde, yaşam olmalı. Bu konunun sadece
bilim bakış açısını değil, felsefe bakış
açısını da düşünmek önemli.
METI şu aralar mesajın içeriği üzerinde
çalışıyor ve mesajın hangi dillerde
gönderilmesi mümkün olabilir gibi
soruların yanıtını bulmayı hedefliyor.
Mesajları, Voyager'ın Altın Plakları gibi fiziksel
formda mı, yoksa Arecibo mesajı gibi bir radyo
sinyali olarak mı göndermenin daha iyi bir
fikir olduğunu düşünüyorsunuz?
Bence radyo sinyalleri daha iyi çünkü
49
 Röportaj Dr. Florence Raulin-Cerceau

Solda: onları bir gezegen sistemi hedefleyerek

NASA'nın göndermek mümkün. Ayrıca, radyo gibi
Europa çok basit bir teknoloji ile birçok bilgi
Clipper gönderebiliyoruz. Aynı şeyi fiziksel
görevi 2023'te mesajlarla yapmak, günümüz teknolojisi ile
Jüpiter'in mümkün değil.
uydusuna
doğru yola
çıkacak.
Uzayda zeki yaşam formları olup olmadığı
konusundaki duruşunuz nedir? Kesinlikle
Sol altta: orada olduğuna inanıyor musunuz?
Radyo Evet, bunun mümkün olduğuna
sinyalleri inanıyorum, çünkü bildiğiniz gibi birçok
yoluyla ötegezegen bulduk. Birçok ötegezegen
gönderilen keşfedildi ve bunların bir kısmı bizim
Arecibo Dünyamız gibi olabilir. Kim bilir, belki bu
mesajı, gezegenlerin bazılarında yaşam mümkün.
insan ırkını
Dünya neden yaşamı destekleyen tek
ikili kodda
tanımlıyor. gezegen olsun? Diğer gezegenlerde basit
bir yaşam formunun bulunmasının
Altta: Mars'ta mümkün olduğunu düşünüyorum. Ayrıca
yaşamın henüz varlığından haberdar olmadığımız
izlerini gezegenlerde de yaşam olabilir.
aramak için Bakıyoruz, ama bilmiyoruz. Benim
en iyi yol, görüşüm, ötegezegen keşiflerine bakarsak,
Mars yüzey bunun mümkün olduğu yönünde. Yaşamın
araştırma
ortaya çıkması elbette o kadar kolay değil.
araçlarıyla
bilgi toplamak.
Bir gezegenin doğumu uzun bir süreç, bu
yüzden bunun çok sık olup olmadığını
bilmiyoruz.

Yaşamın bizimkinden farklı bir kimyadan

doğması mümkün olabilir mi? Örneğin,
karbon temelli olmayan yaşam formları…
Genel düşünce, karbonun, yaşamı inşa
etmek için çok verimli olan bazı atom
kombinasyonlarına sahip olduğu. Bu
yüzden diğer atomların örneğin silikonun
üzerine kurulmuş olan bir yaşam bilimsel
Dünya’da kabul gören bir hipotez değil.
Yani karbon, Dünya'daki gibi diğer
gezegenlerde de yaşamı inşa etmek için
gerekli görünüyor.
Neden henüz evrenin başka bir yerinde
yaşam görmediğimizi düşünüyorsunuz?
Çünkü görmek çok zor. Güneş
Sistemi’ndeki diğer gezegenlerde yaşam
olup olmadığını öğrenmek için keşif
görevleri gönderildi. Şimdiye kadar,
herhangi bir yaşam bulamadık. Mars’ta
geçmişte mikrobiyal hayatın olup
olmadığını araştırıyoruz, belki de bu
gezegen ilk dönemlerinde yaşam için
© NASA/JPL-Caltech; Frank Drake (UCSC) et al./Arecibo Observatory (Cornell/NAIC)

çok iyi olan sıcaklıklara sahipti. Ama

bilmiyoruz. Şu anda Mars'ta yaşam olmasa
bile, gezegenin ilk dönemlerinde ortaya
çıkmış ve sonra nesilleri tükenmiş formlar
olabilir. Dolayısıyla astronomlar temelde
mikrofosilleri arıyorlar. Mars keşiflerinde
bir sonraki adım, mikrofosiller olacak.

Peki ya Güneş Sistemi'ndeki diğer gezegenler?

Güneş Sistemi'ndeki diğer gezegenlerde
veya Jüpiter ve Satürn gibi dev gezegenlerin
etrafındaki uydularda yaşama dair kanıtlar
olabilir. Europa gibi büyük uyduların
içindeki okyanuslarda yaşam olasılığı
var, çünkü sıvı halde su bulunuyor.
Ancak, bu hipotezler gerçekten sadece

66

Astronomlar bir
ötegezegenin
atmosferini,
içinden geçen
yıldız ışığını
inceleyerek analiz
ediyor.
spekülasyondan ibaret çünkü Dünya
dışında Güneş Sistemi’nin başka bir
yerinde yaşamın somut bir kanıtına sahip
değiliz. Daha uzakta? Bunun yanıtı da
hayır. Ötegezegenlerde yaşamı tespit
etmek daha da zor. Çok uzaktayız, bu
yüzden kanıtları doğrudan olmayan
yöntemlerle bulmaya çalışıyoruz.
Yaşamın yan ürünü olan biyolojik
imzalar (atmosferdeki bileşikler) tespit
etmeliyiz. Diğer gezegen sistemlerinde
yaşamı tespit etmek için tayfsal analiz
ve diğer doğrudan olmayan yöntemleri
denemeliyiz.
Güneş Sistemi'nde yaşam olup
olmadığını görmek için sondalar
gönderebiliriz. Evet zordur, ancak çok uzak
oldukları için ötegezegenleri bu şekilde
araştırmaktan daha kolaydır. Gezegenlerin
etrafında biyo-imza tespitlerini beklemek
ve başka bir yaşamın ürünü olabilecek
karbon bileşikleri gibi özel bileşikler tespit
etmek zorundayız. Geleceğin teleskopları
ile ötegezegen atmosferlerinde bu imzayı
tespit etmek çok yakında mümkün olacak.
Ötegezegenler üzerinde çalışan insanlar
ve başka yerlerde yaşam arayanlar için bir
sonraki adım astrobiyoloji olacak.
Uzaylı yaşam arayışı için gezegenlerin
uydularında yaşamın ortaya çıkabileceğini
bilmenin sonuçları nelerdir?
Güneş Sistemimizdeki dev gezegenlerin
uydularında yaşam aramayı hedefleyen
uzay görevleri planlanıyor ancak diğer
gezegen sistemleri için ötegezegen
etrafında yaşam olup olmadığını görmek
daha da zor. Çok daha küçük oldukları
için uydularının atmosferlerine bakmak
da neredeyse imkânsız. Bence bu yönde
sonuçlar almak için birkaç yıl beklememiz
gerekiyor çünkü şu anda ötegezegenlerin
atmosferlerindeki bileşikleri tespit
etmeye ancak başladık, bu yüzden
ötegezegenlerin uyduları için bunun çok
daha zor olduğunu hayal edebilirsiniz.
Belki gelecekte bunu başarabileceğiz.
Yaşamı bir gezegenden diğerine taşımak
mümkün olabilir mi? Dünyadaki yaşamın bu
şekilde ortaya çıktığını düşünüyor musunuz?
"Panspermi" olarak adlandırılan
bu hipotez, ilk olarak antik çağda
Anaxagoras tarafından önerildi. 19.
yüzyılın sonunda, fikri bilimsel açıdan
geliştiren Alman botanikçi Hermann
Richter tarafından yeniden canlandırıldı.
O dönemden beri de çok tartışmalı
bir teori olarak kabul ediliyor. Uzayda
herhangi bir koruma olmadan seyahat
eden mikroorganizmalar, güçlü morötesi
radyasyon tarafından hızla öldürülür.
Bu hipotezi test etmek için deneyler
yapıldı ve sonuç şu: Mikroplar bir
göktaşının derinliklerine gömülmüş
korunaklı bir ortamda gezegenler arası
seyahatlerde hayatta kalabiliyor. Ancak bir
gezegen veya uydunun atmosferine giriş
sırasında hayatta kalmaları sorun olabilir.
Benim fikrime göre, Ben Dünya'daki
yaşamın bu şekilde ortaya çıkmadığını
düşünüyorum.
Dr. Florence Raulin-Cerceau
METI'nin geleceğini ve Dünya dışı yaşam
arayışının gidişatını nasıl görüyorsunuz?
METI'nin çok önemli olduğunu
düşünüyorum çünkü bu tür konularla
ilgilenen ilk uluslararası organizasyon.
SETI Dünya çapında ve birçok ülkede,
özellikle Amerika Birleşik Devletleri
İngiltere ve Fransa’da tartışma konusu
oldu. Ancak METI ilk kez aktif iş
birliğinin olduğu bir yer ve umarım
bu organizasyon devam edebilir. Bu
organizasyonun tek amacı bu değil.
Paris'te yakın zamanda yaptığımız
bir METI atölye çalışmasında, bilim
insanlarını, filozofları ve sosyologları,
Fermi paradoksu veya Drake denklemi
gibi konuları tartışmak için bir araya
getirdik.
Drake denklemi nedir?
Drake denklemi, 1960'larda Frank
Drake tarafından yazılmış, üzerinde
çalışılabilen yedi parametreyi
detaylandıran önemli bir denklem.
Bilimin gelişimini Drake denklemi ile
görebiliyoruz. Bir medeniyetin ömrü,
yaşanabilir birçok gezegenin olup
olmadığı gibi parametreleri denkleme
girebiliyoruz.
METI organizasyonu, denklemin tüm
bu parametreleri ve Fermi paradoksu ile
ilgili çalıştaylar ve toplantılar yapmak
için bir insan ağı oluşturmayı hedefliyor.
Yani mesele sadece bir mesaj göndermek
değil, evrendeki yaşam hakkında daha
geniş bir düşünceye sahip olmak.
67
 GALEX, MAVİ HALKA
BULUTSUSU GİZEMİNİ ÇÖZDÜ
Garip morötesi bulutsunun ardındaki gizem
bir yıldız çarpışması
ilim insanları, Mavi Halka
B Bulutsusu’nun gizemli
floresan enkazında, bu garip
yapının nasıl oluştuğunu
açıklayabilecek yeni kanıtlar buldu. Bu
bulutsunun merkezinde TYC 2597-735-1
olarak adlandırılan bir yıldız bulunuyor.
Astronomların ilk olarak 2004’te NASA’nın
artık kullanılmayan Galaksi Evrimi Kâşifi
(GALEX) uzay teleskobunu kullanarak
gözlemledikleri yıldızın çevresinde
alışılmadık bir morötesi halka bulunuyor.
Optik teleskoplarda morötesi ışık
görülemediği için mavi renkle kodlanmış
olan bu tuhaf halkanın oluşumu, büyük
ölçüde bir sır olarak kaldı. Carnegie
Bilim Enstitüsünden astrofizikçi Mark
Seibert, “Bu gizemi çözdüğümüzü her
düşündüğümüzde, bir şey çıkıyor ve bize
bunun doğru olmadığını söylüyordu” diyor.
Hawaii’deki W. M. Keck Gözlemevini
kullanan araştırmacılar, mavi halkanın
68
aslında merkezdeki yıldızdan Dünya’ya
doğru uzanan, koni şeklinde parlayan
bir moleküler hidrojen bulutunun tabanı
olduğunu buldu. Yeni gözlemler ayrıca
ters yönde koni şeklinde uzanan ikinci bir
bulutun varlığını da gösteriyor. California
Teknoloji Enstitüsü’nden (Caltech) fizikçi
ve GALEX baş araştırmacısı Christopher
Martin, koni şeklindeki bulutların
tabanlarının Dünya’dan bakıldığında üst
üste bindiğini ve yıldızın etrafındaki halka
şeklini oluşturduğunu söylüyor.
Araştırmanın arkasındaki bilim
insanları, floresan enkaz bulutlarının
Güneş benzeri bir yıldızın sadece birkaç
bin yıl önce daha küçük olan yoldaş
yıldızıyla çarpışıp onu tüketmesinden
sonra oluştuğunu düşünüyor. Yeni
gözlemler yıldız çarpışmalarının daha
önce hiç görülmemiş evrim sürecini
yakaladı. Caltech’ten fizikçi Keri Hoadley,
“İki yıldızın birleşmesi oldukça yaygındır
ancak çarpışma sonrası
fırlayan materyalin
genişleyip hızla
soğuduğunda oluşan toz
bulutu gelen ışığı örtüyor
ve yıldız karanlıkta
kalıyor. Bu da ne
olduğunu göremediğimiz
anlamına geliyor” diyor.
Yeni gözlemlerin
zamanlaması bilim
insanlarının bu olguyu
anlamaları için kritik
öneme sahipti. Caltech’te
astrofizikçi ve GALEX
ekibinin bir üyesi olan Don Neill, “Bu, bir
bebeğin ilk yürüyüşünün görüntüsünü
yakalamak gibi bir şey” diyor. “Eğer
göz kırparsanız, bu anı gözden
kaçırabilirsiniz.”
Bu zamanlama, araştırmacıların
gerçekten neler olup bittiğini görmelerini
sağladı. Hoadley, “Toz nihayet
temizlendiğinde ve iyi bir görüşe sahip
olduğumuzda bu geçici olayların geç bir
aşamasını gördüğümüzü düşünüyoruz”
diyor. “Ancak süreci çok geç olmadan
yakalamış olduk. Bu andan sonra,
bulutsu yıldızlararası ortama dağılacak
ve ne olduğunu anlamamız mümkün
olmayacaktı.” Yıldızların çarpışması
uzaya sıcak bir enkaz bulutu yaydı.
Enkaz dışarı doğru akarken bulutun
içinde oluşan şok dalgası hidrojen
moleküllerini ısıttı ve bilim insanlarının
2004’te gözlemlediği morötesi salınıma
neden oldu.
Araştırmacılar ayrıca NASA’nın
Spitzer Uzay Teleskobu ve Wide-field
Survey Explorer (WISE) teleskobundan
arşivlenmiş verileri kullandılar. Her
ikisi de Mavi Halka Bulutsusu’nun
merkezindeki yıldızın etrafında
normalden fazla kızılötesi ışınım
olduğunu ortaya çıkardı. Bu gözlemler
yıldızın ışığını soğuran ve daha sonra
kızılötesinde yayan bir toz diskiyle çevrili
olduğuna işaret ediyor. Araştırmacılar, bu
diskin yıldızı çevreleyen enkaz bulutunu
ikiye böldüğüne ve yıldızdan dışarı zıt
yönlerde uzanan iki koni şeklindeki
bulutu oluşturduğuna inanıyor.
 Mavi Halka Bulutsusu

“Araştırmacılar, mavİ halkanın aslında konİ

şeklİndekİ parlayan moleküler hİdrojen
bulutunun tabanı olduğunu buldu.”

Büyük resim:
GALEX, 2003
ile 2012 yılları
arasında görev
yapmış olan bir
morötesi uzay
teleskobuydu.

Solda:
Mavi Halka
Bulutsusu bir
göze benziyor.

x2 images © NASA/JPL-Caltech

69
Kullanım klavuzu Arecibo Teleskobu

Arecibo
Teleskobu,
Porto Riko
ormanlarında
yer alıyordu.

Kaynak: Wikipedia Commons © Mariordo (Mario Roberto Durán Ortiz)

KULLANIM KLAVUZU
Arecibo Teleskobu
Hizmetten çıkarıldıktan bir süre sonra aniden çöken bu
devasa çanak, astronomiye paha biçilmez katkılar sağladı.
TEKNİK BİLGİLER
Çanak çapı: 305 metre
Eğrilik yarıçapı: 265 metre
Panel sayısı: 38.778
İletim gücü: 20TW / 2380MHz
Alıcı ağırlığı: 900 ton
Alıcı yüksekliği: 150 metre
Resmi açılış: 1 Kasım 1963
Hizmetten çıkarma: 19 Kasım 2020
305 metre
Daha çok Arecibo Gözlemevi olarak
bilinen Ulusal Astronomi ve İyonosfer
Merkezine hoş geldiniz. Gözlemevinin
en büyük teleskobu olan Arecibo
Teleskobu’nun 305 metrelik radyo çanağı
1963’te tamamlandı, Kasım 2020’ye kadar
çalıştıktan sonra hizmetten çıkarılmasına
ve sonunda da yıkılmasına karar verildi.
Arecibo, 2016 yılına kadar dünyanın en
büyük tek açıklıklı teleskopuydu ve birçok
heyecan verici radyo astronomi keşfine
imza attı. Uzaylı yaşamı tespit etmek
amacıyla büyük miktarda veri toplamak
için kullanıldı. Birçok filmde, video
oyununda ve dizide yer aldı.
Porto Riko’nun yağmur ormanlarında,
bir dolinin içinde yer alan dev çanak
antenin kökleri 1950’lerin füze savunma
programına dayanıyor. Gelen nükleer
silahların atmosfere yeniden girdiklerinde
radar tuzakları bırakması, gerçek bombayı
sahtelerinden ayırmayı imkânsız hale
getiriyordu. Atmosferin üst katmanlarını
inceleyerek bu ayrımı yapabilmek için
yeterli bilginin toplanabileceği umuldu.
Teleskop, hayatının ilk dönemlerinde
Ay’dan yansıyıp geri dönen sinyalleri
algılayarak Sovyet radar kurulumlarının
yerinin belirlenmesine de yardımcı oldu.
Tasarım, New York’ta bulunan Cornell
Üniversitesinden William E. Gordon
tarafından denetlendi. Orijinalinde tel
örgü olarak tasarlanmıştı, ancak daha
sonra küresel bir reflektör oluşturmak için
binlerce alüminyum panelle inşa edildi.
Bu çanağın kendisi hareket edemese de 150
metre yukarısında asılı duran alıcı hareket
ettirilerek odaklanması sağlıyordu. Alıcı
platform, kulenin üç köşesinde bulunan
kulelerden uzanan 18 çelik kablo ile
asılmıştı ve 40 derecelik bir görüş konisine
sahipti. Bu, Yengeç Dönencesi’ne yakın
konumu ile birlikte, Satürn’den daha
yakın Güneş Sistemi cisimlerinin radar ile
gözlenebilmesini sağladı. 1994’te, Merkür’ün
kutup bölgelerindeki buzun haritalanması
için kullanıldı. Ayrıca, görüş alanından
geçen her şeyden gelen radyo dalgalarını
algılayabiliyordu.
Bunun örnekleri arasında, 1969’de Boğa
Takımyıldızı’ndaki Yengeç Bulutsusu’nun
kalbindeki Yengeç Pulsarı’nın üzerinde
yapılan araştırmalar sayılabilir. Arecibo,
nötron yıldızlarının var olduğuna dair erken
kanıtları toplayabildi ve 33 milisaniyede
bir dönen pulsarı ölçümleyebildi. 1974’te
Nobel ödülü kazanan, ortak bir kütle
merkezi etrafında yörüngede dolanan
iki nötron yıldızı olan ilk ikili pulsarın
keşfedilmesine yardımcı oldu. 1989’da
bir asteroidi doğrudan görüntüleyen ilk
teleskop oldu ve 1990’da ilk ötegezegenlerin,

70
 XXXXXXXXXXXXX
Arecibo Teleskobu

Arecibo Teleskobu’nun
Anatomisi
Teleskobun gökyüzüne bakmasını sağlayan bileşenler

1Destek kulesi
Askı halatlarını taşıyan üç
kuleden biri. Gözlemevinin ilk
tasarımında dört kule vardı. Alıcı
platformu konumlandırılırken
kabloların ısıl genleşmesi ve
büzülmesi hesaba katılmıştı.

1 2

3Operasyon
binası
Aşçılar, mühendisler,
bakım görevlileri ve
yöneticilerden oluşan
120 personel bilim
4 insanlarına destek
veriyordu. Her yıl
yaklaşık 200 bilim
insanı tarafından
ziyaret edilen
gözlemevi, 24 saat
çalışıyordu.

2Alıcı
Altında Gregoryen
kubbesi bulunan alıcı
platform. 900 ton 5
ağırlığındaki platform,
kablolara çok fazla
yük bindirdi ve ağırlığı,
hasarlı yapının onarımını
tehlikeli hale getirdi.

“Devasa çanak antenİn kökenİ

1950’lerİn füze savunma programına
dayanıyor.”

5Perde
Yerden gelen termal radyasyonun

4 Ana çanak
Her bir alüminyum panel ayrı ayrı
hareket ettirilebiliyordu. Panellerin
altında, gölgede yaşayabilen bitkiler
gelişti. Karstik dolin, kayaların suda
besleme antenlerine ulaşmasını
önlemek için bir ağ perde yerleştirildi.
Gözlemevi kriyojenik olarak soğutulan
dedektörler kullanıyordu, bu nedenle
yerel ısı kaynaklarından gelen gürültü,
© NAIC

çözülmesi ile ortaya çıkmıştı. sorun çıkarabilirdi.

71
Kullanım klavuzu Arecibo Teleskobu

1
Kaynak: Wikipedia Commons © Mutante

Arecibo
Mesajının İçinde
Dev çanaktan Herkül Takımyıldızı’ndaki M13
yıldız kümesine ışınlanan mektup 3

1 Sayılar İkili formatta, birden ona kadar rakamlar.

Uzaylı bir medeniyetin, büyük olasılıkla
ikili sistemin sayıları temsil ettiğini diğer
yöntemlerden daha iyi anlayabileceği
düşünülmüştü.

2 DNA elementleri
Yine ikili sistemde, 1, 6, 7, 8 ve 15 sayıları:
DNA’nın meydana geldiği elementler olan
hidrojen, karbon, azot, oksijen ve fosforun
atom numaraları.

3 Nükleotidler
Diğer DNA yapı taşları. Bu sefer, polimerik DNA
dizilerinin oluşturulduğu kimyasal gruplar, beş
4
elementin dizileri olarak ifade ediliyor.

4 Çifte sarmal
Orijinal mesajda renk bilgisi yoktu,
Dünyalıların okumasını kolaylaştırmak için bu
görüntü renklendirildi. İnsanlardaki nükleotid
sayısını temsil eden merkezi bir çubuk ile
DNA’nın şekli görülüyor.

5 İnsan figürü
Burada iki ikili sayı var. Solda 1974’teki
ortalama bir ABD’li erkeğin boyu, sağda
ise aynı yıldaki Dünya nüfusu (4,3 milyar) 5
gösteriliyor.

6 Güneş Sistemi
Güneş, sekiz gezegen ve Plüton (mesajın
gönderildiği sırada hala dokuzuncu gezegen
olarak kabul ediliyordu) uzaklıklarına göre
sıralanmış bir şekilde görülüyor. Dünya, 6
mesajın kaynağını göstermesi açısından
yukarı doğru kaydırılmış durumda ve insan
figürünün altına denk geliyor.

7 Çanak
Burada Arecibo’nun devasa çanağı, çapının
7
Source: Wikipedia Commons © Johannes Rössel

ikili gösterimi ile yer alıyor. “M” Arecibo’nun

içbükey kavisli bir ayna olduğunu gösteriyor.

8 Sahte “Yanıt”
2001 yılında Hampshire’da bir tarlada
ortaya çıkan bir ekin çemberi Arecibo
Mesajına benzer bir formata sahipti, ancak
karbon yerine geçen silikon gibi yabancı
verileri içeriyordu. 23 metre genişliğinde ve
36,5 metre uzunluğundaydı.

72

Başak Takımyıldızı’ndaki bir pulsar
etrafında yörüngede dolanan üç dünyanın
keşfedilmesini sağladı.
Ne yazık ki, modern zamanlar teleskoba
çok da iyi davranmadı. 2017 Eylül ayında
Maria kasırgası, alıcı platforma gelen
besleme hatlarından birinin kırılıp çanağa
düşmesine neden oldu. 2019 ve 2020’de
depremlerle sarsıldı ve 10 Ağustos 2020’de
yardımcı kablolarından biri koparak
çanakta 30 metrelik bir yara açtı. Kasım
2020’de aynı kuleden ana kablolardan birisi
kopunca, teleskobun onarımı çok tehlikeli
hale geldi. Bunun üzerine 19 Kasım’da
teleskobun hizmet dışı bırakılacağı,
ardından da söküleceği açıklandı. 1 Aralık’ta
kalan kablolar da koptu ve teleskobun alıcısı
diskin üzerine çöktü. Arecibo Teleskobu’nun
Arecibo Teleskobu
NASIL YAPILIR?
Karşı karşıya Evreni bir radyo
Arecibo ve FAST teleskobu kullanarak
Aynı zamanda “Cennetin Gözü” olarak da
bilinen Çin’deki Beşyüz-metre Açıklıklı
keşfetmek
Teleskop (FAST) 2016’da tamamlandığında
Dünya’nın en büyük radyo teleskobu 1Yengeç Pulsarı
Yengeç Bulutsusu’nun merkezi yıldızı olan
Yengeç Pulsarı’nın hem periyodu hem de konumu
unvanını aldı. Çapı Arecibo’dan 200 metre
Arecibo ile keşfedildi. Bu Pulsar bir nötron
büyük olan bu teleskop doğal bir çöküntü yıldızı ve bulutsu 1054 yılında gerçekleşen bir
içinde oturuyor ve Ocak 2020’de tam olarak süpernova patlamasının kalıntısı.
faaliyete geçti. Jeodezik bir kubbe olarak
inşa edildi, 2.225 vinçle hareket ettirilen
4.450 üçgen alüminyum panel ile 300 metre
çaplı, istenilen yöne çevrilebilen, parabolik
bir anten olarak illev görüyor. Radyo
dalgaları, altı destek kulesi ile çanağın 140
metre yukarısına asılı bir besleme kabini

© NASA
yıkılması, LIDAR ve Çok Uzun Tabanlı üzerine odaklanıyor. FAST, 70MHz - 3GHz
İnterferometre için kullanılan ikinci bir frekans aralığında çalışıyor.
teleskop da dahil olmak üzere, alanda
başka tesisler de olduğundan gözlemevinin 2Bulunan ilk ötegezegen
Pulsar PSR B1257 12’nin yörüngesinde
sadece tek bir ötegezegen değil, tam bir sistem
hayatının sonuna geldiği anlamına gelmiyor.
keşfedildi. Pulsar’a Lich, sistemdeki üç gezegene
Arecibo Teleskobu’nun katkıları is Draugr, Poltergeist ve Phobetor adları verildi.
küçümsenemez, ancak şimdi görevi
devralma sırası diğer teleskoplara geldi.
Çin’deki beş yüz metrelik açıklığa sahip
küresel teleskop, Avustralya’nın Kilometre-
karelik Dizge’si ve Rusya’nın RATAN-600’ü,
Arecibo FAST
uzaydan gelen zayıf radyo sinyallerini

© NASA/JPL-Caltech
305m 500m
dinleme ve küçük yeşil adamları arama işini
devam ettirecek.
20 Rakamlarla
TEKNOLOJİ Arecibo 3Pleiades’in uzaklığı
Boğa takımyıldızında, B tipi yıldızlardan oluşan
açık bir yıldız kümesi olan Pleiades’in Dünya’dan
Frekans değişiklikleri
Başlangıçta, teleskop tarafından
2,6
saat
Teleskobun tek
bir gök cismini
görüntülemesi için
gereken süre
ne kadar uzakta olduğu hep tartışma konusu
olmuştu. Arecibo ile alınan ölçümlerde uzaklık 133
parsek çıkarken, Hipparcos uydusu verileri 120
diyordu. Hipparcos’un halefi Gaia ise mesafeyi 134
kullanılacak maksimum frekansın 500 MHz

5.000
parsek olarak belirledi.
olması bekleniyordu. Bunu desteklemek
için tel örgü yüzey yeterli olarak düşünüldü. Çanağın tespit
edebileceği

MHz
1973’te yüzey ayarlanabilir alüminyum en yüksek
panellerle değiştirildiğinde, kullanılabilir frekans.
frekans 5.000 MHz’e yükseldi. 1997’de, bir
Gregoryen reflektör monte edildi. Kubbesi
© NASA/ESA

38.778
azimut kolunda asılı olarak görülüyor. Bu Çanağı
reflektör, dikey olarak 20 dereceye kadar oluşturan
panellerin
konumlandırılabiliyor ve radyo dalgalarını
1 ila 10GHz aralığında odaklamak için iki
reflektör içeriyor. Aynı yıl teleskoba 2.400
sayısı
4Tekrarlayan hızlı radyo patlamaları
Arecibo, gizemli FRB’lerin galaksi dışından

900 Çanağın geldiğini kanıtladı ve ilk tekrarlanan FRB’yi

keşfederken, kaynağın patlamadan sağ çıktığını
Kaynak: Wikipedia Commons © Mariordo (Mario Roberto Durán Ortiz)

MHz’lik bir verici de eklendi. üzerinde asılı

duran alıcının gösterdi. Şu anki düşünce, kaynağın bir magnetar
ton ağırlığı (yüksek derecede manyetize bir nötron yıldızı)
olduğu yönünde.

2.400 Çanağın
gönderebileceği

MHz
en yüksek
frekans.
© NASA

73
 Titan

TITAN’DA
TUHAF BİR
KEŞİF!
Yeni keşfedilen bir molekül,
Satürn’ün en büyük uydusunun
yaşam için gerekli olan yapı taşlarını
barındırdığına dair umutları artırdı.
Nina Notman
© Tobias Roetsch

74

vrende yalnız mıyız?
E İnsanlık, yıllardır bu sorunun
cevabını arıyor ancak tüm
çabalarımıza rağmen henüz
yalnız olmadığımıza dair hiçbir kanıt
bulunamadı. Son on yılda giderek daha
gelişmiş teleskoplar ve uzay görevleri ile
uzayda yaşamın izlerini arıyoruz. Akıllı
yaşam formlarından gönderilebilecek
radyo ve ışık mesajlarını dinleyebilen
araçlar kullanıyoruz. Buna ek olarak
diğer araçlarla Güneş Sistemimizdeki ve
ötesindeki gök cisimlerini potansiyel olarak
herhangi bir bitki veya hayvan yaşamının
varlığını gösterebilecek moleküller bulma
ümidi ile araştırıyoruz.
Satürn’ün en büyük uydusu Titan,
molekül avcıları için cazip bir yer. Hem
teleskop ölçümleri hem de uzay görevleri
(son olarak Cassini) atmosferinin ve
yüzeyinin organik moleküller açısından
bir hazine olduğunu keşfetti. Bu karbon
ve hidrojenden oluşan kimyasal bileşikler,
dünyadaki tüm canlıların temel yapı
taşlarını oluşturuyor. NASA Goddard Uzay
Uçuş Merkezinden astronom Conor Nixon,
“Daha karmaşık moleküller oluşturmak
için kullanılabilecek LEGO blokları
arıyoruz” diye açıklıyor.
Siklopropeniliden, Nixon’un molekül
avcısı ekibi tarafından yakın zamanda
tespit edilen çok küçük bir organik
molekül. Bu bulgu, Astronomical
Journal’daki bir makalede yayınlandı.
Siklopropeniliden’in bulunması özellikle
heyecan verici çünkü burada bulunan
ikinci kapalı yapıya sahip molekül. İlki
2003 yılında bulunan altı üyeli halka
benzendi. Kapalı döngülerin keşfi heyecan
verici, çünkü kendi DNA moleküllerimizde
merdivenin basamaklarını oluşturan
nükleobazlar (A, S, T ve G) da altı üyeli
halkalar. DNA, yaşamın kodudur; tüm
canlıların gelişimi ve işleyişi ile ilgili
talimatları içerir.
Siklopropeniliden, üç karbon atomu
ve iki hidrojen atomu içeren üçgen
bir yapıya sahip. Nixon, “Daha büyük
Titan
Solda: Cassini
uzay aracı,
Titan’ın üst
Tİtan’ın tuhaf
atmosferinden
geçti.
molekülü
Siklopropeniliden bulunması
beklenmiyordu
“BİZİ, DAHA KARMAŞIK ŞEYLERE Bu bir üçgen
YOL AÇABİLECEK ORGANİK Siklopropeniliden, iki hidrojen
atomu bağlı üç karbon
KİMYAYI DEŞİFRE ETMEYE BİR atomunun oluşturduğu bir
üçgen. Kapalı döngüler, yaşam
arayışında önemli yapılar.
AZ DAHA YAKLAŞTIRIYOR” Conor nixon Çok arkadaş canlısı
Siklopropeniliden üçgen yapısı
halka moleküllerini oluşturmak için nedeniyle oldukça kararsız
kullanabileceğiniz daha düşük seviyeli bir ve bu nedenle daha kararlı
yapılar oluşturmak için diğer
bileşen olabilir” diyor. “Bunu bulmak bizi moleküllerle birleşmeye
daha büyük, daha karmaşık şeyleri, hatta çalışıyor.
yaşamı oluşturabilecek organik kimyanın
şifresini çözmeye biraz daha yaklaştırıyor.” Tespit edilmesi çok zor
Titan, çok sayıda organik molekülü Dünyada siklopropeniliden
barındırmaktan çok daha fazla yönden hiçbir zaman doğada görülmedi,
Dünya’ya benziyor. Ova ve kum tepeleri, ancak bir laboratuvarda üretildi.
sıvı nehirler, göller ve denizlerle görsel
Soğuğu seviyor
olarak bizimkine benzeyen bir manzaraya
Siklopropeniliden galaksimizde
sahip, bulutlara ve yağmurlu bir hava
radyo teleskoplar kullanılarak
döngüsüne ev sahipliği yapıyor. Ancak gözlemlendi. Genelde, yıldız
inanılmaz derecede soğuk: En yüksek sistemleri arasında yüzen
sıcaklık, yaz aylarında yaklaşık -180 son derece soğuk gaz ve toz
bulutlarında bulunuyor.
derece. Atmosferi oksijen içermiyor ve
yüzeyde bulunan sıvılar, metan ve etan
Titan’da bulundu
hidrokarbonları. Titan’da su değil metan
Siklopropeniliden sadece
yağmurları yağıyor. bir yerde gözlendi: Titan.
Titan’ın yüzeyi yaşam barındırıyorsa, Görece sıcak olan bu bölgede
büyük ihtimalle bu yaşamın izlerini bulunuyor olması büyük bir
sürpriz oldu.
göllerinde bulacağız. Yine de, Titan’ın
yüzeyinde bizim bildiğimiz anlamda
yaşam olması mümkün değil. Metan bazlı,
egzotik bir tür yaşam olmalı. Muhtemelen
oksijen yerine hidrojeni soluyacağı ve
Source: Wikipedia Commons
karbondioksit yerine metan salacağı
varsayılıyor.
© Public Doamin
Ancak Titan’da bildiğimiz şekliyle
yaşamı bulmak henüz göz ardı edilmedi.
75
 h
ltec
Titan

-C a
L
/JP
ASA
©N
Kabuğunun altında büyük
sıvı su okyanuslarının
bulunduğuna dair güçlü kanıtlar
var. Astrobiyologlar, burada çok
daha tanıdık bir yaşam formuna
rastlayabileceğimizi öne sürüyor.
Uzaylı yaşam avcıları her iki olasılığa
da açık fikirle yaklaşıyor: Bildiğimiz
yaşam ve bilmediğimiz yaşam. Her iki
durumda da organik moleküllere ihtiyaç
duyulması bekleniyor. Titan’ın dış
atmosferi (siklopropenilidenin bulunduğu
yer) çok sayıda kimyasal reaksiyonun
oluştuğu bilinen bir bölge. NASA Jet İtki
Laboratuvarından (JPL) Titan uzmanı Rosaly
Lopes, “Burası bir kimya fabrikası gibi”
diyor.
Titan’ın atmosferi yaklaşık yüzde 95 azot
ve yüzde beş metan içeriyor. Atmosferin
dış kenarlarında, Güneş’ten
gelen enerji ve Satürn’ün
manyetosferindeki enerjik
parçacıklar gazlar arasında
tepkimelere neden oluyor ve giderek
daha karmaşık moleküllerden oluşan bir
“çorba” ortaya çıkıyor.
Şili’de, And Dağları’nın yukarısına
yerleştirilmiş bir teleskop dizgesi, bu
molekülleri avlamak için kullanılıyor. ALMA
olarak bilinen Atacama Büyük Milimetre/
milimetrealtı Dizgesi bir radyo teleskobu
ağı, yani uzaydaki cisimler tarafından
yayılan radyo dalgalarını gözlemlememize
olanak tanıyor. Elektromanyetik tayfın bu
bölümü, evrendeki en soğuk cisimlerin
bazılarının sırlarını saklamasıyla ünlü.
Nixon, “ALMA 2011’de çalışmaya başladı.
Çalışmalarımızda devrim yaratan çok güçlü
bir teleskop” diyor.
Nixon’un yaptığı gibi atmosferik avlar
tipik olarak orada bulunabilecek organik
moleküllerin tahminleriyle başlıyor. Buna
ek olarak, o konumda olduğu bilinen
diğer molekülleri, bölgenin sıcaklığını ve
moleküllerin hepsinin birbirinden ne kadar
uzakta olduğu dikkate alınıyor. Daha sonra
sıra ALMA’yı kullanmak için rezervasyon
yapmaya geliyor. Hawaii’deki Mauna Kea
gibi bazı teleskoplar için astronomlar
teleskoba gidiyor ve veri toplama işlemine
yardımcı oluyor. ALMA’da durum böyle
değil. Nixon, “Teleskoba gidip oradaki
çalışmalara nezaret etmemiz gerekmiyor,
zira o sistem çok büyük ve karmaşık.
Veriler, tam olarak ne yaptıklarını bilen
uzman mühendisler tarafından toplanıyor”
diyor.

Titan’ın yüzeyİnde ne oluyor?

1. Azot 2. Gazlar 3.Tekrar 4. Tekrar ve 5. Moleküller 6. Yüzeyde 7. Yeni bir 8. Belki de
ve metan birleşiyor tepkimeye tekrar… çöküyor Molekül yığınları yaşam biliyoruz…
yüzeyden Azot ve metan giriyorlar Bu reaksiyonlar, Daha ağır sonunda Titan’ın mı ortaya Su bazlı yaşam
ayrılıyor dış atmosfere Bu organik farklı organik moleküller yüzeye yüzeyinde çıkacak? formları
Bu iki gaz girdikten sonra moleküller daha moleküllerden doğru çöküyor ve birikiyor. Bir kez yüzeye oluşturmak
Titan’ın reaksiyona girerek sonra birbirleriyle oluşan bir çorba bu sırada bir araya Görünüşleri kuma ulaştıktan sonra üzere
yüzeyinden siklopropeniliden ve ayrıca üretecek şekilde toplanıyor. benziyor. metan bazlı çökeldikleri
süzülerek yukarı gibi küçük organik çevrelerindeki gerçekleşmeye yaşam formları yüzeyin
yükseliyor ve moleküller azot ve metanla devam ediyor. oluşturmaları altındaki suya
sonunda dış oluşturuyor. reaksiyona girerek mümkün. da bir şekilde
atmosferine büyüyor. Bu, bizim gidebilirler.
ulaşıyor. bilmediğimiz
türden bir
yaşam.

© Getty

76
 Titan
Veriler toplandıktan sonra, tahmin
edilen organik moleküllerin herhangi
birinin kanıtı olup olmadığı araştırılıyor.
Molekülleri tanımlamak mümkün, çünkü
Titan, YAŞAM İÇİN GEREKLİ
her molekül elektromanyetik tayfta
benzersiz bir model üretiyor. Bu moleküler
parmak izleri bizim parmak izlerimize
MADDELERE NASIL SAHİP?
Bu uydunun Dünya ile benzerlikleri, uzaylı yaşam avcılarını
benziyor. Siklopropeniliden aslında
ona doğru çekiyor
Nixon’un ekibinin bulmayı beklediği
moleküller listesinde değildi. Bunun yerine 1. Atmosferi var 2. Titan’ın bir 3. Yüzeyinde
azot içeren daha büyük halkalar arıyorlardı. Titan, yüzeyden 600 enerji kaynağı organik maddeler
Nixon, “Bu sefer bunları bulamadık ama kilometre yukarıya var var
gelecek için umutluyuz. Ancak bizi şaşırtan uzanan kalın ve yoğun Titan, Güneş’ten Titan’ın atmosferinden
bu harika üçgen molekülü bulduk” diyor. bir atmosfere sahip ve Dünya’nın on katı daha düştüğü düşünülen
bu atmosfer yüzeyini uzak, ancak yine de organik maddelerle kaplı
Siklopropenilideni aramak bir tarafa, zararlı radyasyondan yaşamı sürdürmek için ovaları ve kumulları var.
astronomlar bu molekülü Titan’ın ya koruyor. yeterli Güneş enerjisi Deniz ve göl yataklarının
da başka herhangi bir gök cisminin aldığına inanılıyor. da olduğu varsayılıyor.
atmosferinde aramayı hiç düşünmediler
bile. Bunun nedeni, siklopropenilidenin
çok kararlı olmaması. Daha kararlı yeni
moleküller oluşturmak için yakındaki diğer
moleküllerle tepkimeye girmeyi seviyor;
bu nedenle bir atmosferde oluşmuşsa, göz

© NASA/JPL/ESA
© NASA/JPL

açıp kapayıncaya tepkimeye girmiş olması

bekleniyordu. Başka bir deyişle, biz onu
tespit edemeden önce oluşup, hemen yok
olmuş olmalıydı. Bu küçük üçgen molekül
galakside daha önce birçok kez bulundu,
ancak yalnızca yıldız sistemleri arasında
yüzen geniş gaz ve toz bulutlarında tespit Sol üstte: 13
edildi. Bu bölgeler çok soğuk ve moleküller yıllık Cassini
arasındaki mesafeler çok uzak, bu yüzden görev verileri
kullanılarak
kimyasal tepkimeler engelleniyor. Daha oluşturulan
sıcak, çok daha sıkı bir şekilde paketlenmiş Titan’ın
bir atmosferde, kalıcı olma ihtimali son kızılötesi
derece düşük görünüyordu. görüntüsü.
Nixon’un grubu, bu yıl aynı yerde, daha Aşağıda: Bir
az şaşırtıcı ancak daha önce görülmemiş sanatçının
bir başka organik molekül daha gördü: gözünden,
siyanopropin. Bu bulgu da Astrophysical Titan’ın
yüzeyindeki
Journal dergisinde yayınlandı. Bu çalışmayı Huygens
yöneten, Nixon’un astrobiyolog meslektaşı sondası.
JPL-Caltech

JPL-Caltech
© NASA/

© NASA/

4. Sıvı, yüzeyinde 5. Büyük olasılıkla 6. Titan’ın hava

kalabiliyor
İnsan vücudunun yaklaşık
yüzde 60’ı su. Titan,
yüzeyinde potansiyel bir
egzotik yaşam formunu
destekleyebilecek
sıvı hidrokarbonlar
barındırıyor.
yüzeyinin altında su
var
Titan’ın kabuğunun
derinliklerinde sıvı su
okyanuslarının bulunduğu
düşünülüyor. Burada
bildiğimiz anlamda yaşamın
var olma olasılığı bulunuyor.
durumu
Titan’ın, yüzeyinde organik
maddeleri taşıyabilen
rüzgâr ve yağmura
sahip olması, yaşam için
gerekli olan maddeleri
potansiyel olarak bir araya
getirebileceği anlamına
geliyor.
© A. D. Fortes/UCL/STFC

Atmosferik basınç
Dünyanın atmosferik basıncı bir bardır. Titan da
benzer bir atmosferik basınca (1,5 bar) sahip.
© ESA

77
 Titan

RAKAMLARLA

TİTAN
1
Titan Satürn’ün en büyük uydusu
© NASA

%50
Ay’dan %50 daha büyük
Üstte: Dragonfly,
Titan’ın
yüzeyinden
Alexander Thelen, “Bu molekül, aradığımız
büyük hidrokarbon bileşenlerinden bir
diğeri” diye açıklıyor. Bir başka deyişle,
“Kraterlerin üzerinde rüzgârla birikmiş
çok sayıda organik madde bulundu” diyor.
Solomonidou, “Bundan, Titan’ın hâlâ

80
defalarca
havalanabilecek potansiyel olarak hayat oluşturmak için dinamik bir dünya olarak kaldığı sonucuna
ve yere kullanılabilecek bloklardan bir diğeri de bu varabiliriz” diye ekliyor.
inebilecek. molekül. NASA’nın Dragonfly görevi, 2030’ların
NASA Jet İtki Laboratuvarından gezegen ortalarında uyduya ulaştıktan sonra
Güneş ışığının Titan’a ulaşma bilimci Michael Malaska, bu küçük organik Titan’ın yüzeyinin daha fazlasını çok
süresi (dakika)
molekülleri Titan’ın atmosferinde bulmanın daha ayrıntılı bir şekilde inceleyecek.
önemini farklı bir şekilde açıklıyor: “Temel Dragonfly, NASA’nın New Frontiers

600
Titan’ın atmosferinin
derinliği (kilometre)
bileşenleri görmeye benziyor. Bir mutfağa
girip çikolata parçaları, un ve ceviz görmek
ve bunlardan potansiyel olarak bir kurabiye
yapabileceğinizi bilmek gibi.”
programı kapsamında Johns Hopkins
Uygulamalı Fizik Laboratuvarında (APL)
geliştirilen rotorlu bir uçak iniş görevi. Asıl
amacı, üst atmosferde görülen organik
Daha önce de belirttiğimiz gibi, bu kimyasal reaksiyonların yüzeyde ne

127
organik moleküller tepkimeye girerek daha
ve daha büyük hidrokarbonlar oluşturuyor,
sonra yüzeye doğru batıyorlar. Aşağıya
indikçe de bir araya toplanıyorlar. Nixon,
Cassini’nin Titan’a yakın geçiş
“Aşağı indikçe yapışkan, kirli parçacıklara
sayısı dönüşüyorlar. Bir bezelye çorbasına
benziyorlar” diyor. Sonunda, Titan’ın
kadar devam ettiğini araştırmak, özellikle
de hidrokarbonlarla veya sıvı ile temas
ettiklerinde neler olduğunu görmek. APL
gezegen bilimcisi ve Dragonfly’ın mimarı
Ralph Lorenz, “Sıvının gökten gelen
organiklerle etkileşime girmiş olabileceği
bir ortamda prebiyotik kimyanın ne kadar

90
yüzeyine iniyorlar ancak Titan’ın kalın,
puslu atmosferi gözlemleri engelliyor. Bu
yüzden, elimizdeki bilgilerin çoğu uyduyla
127 kez yakın geçiş gerçekleştiren Cassini
Huygens’ın Titan yüzeyinden veri uzay aracının ve yüzeyine iniş yapan kısa
gönderdiği süre (dakika)
ömürlü Huygens sondasının topladığı
karmaşık hale geldiğini görmek istiyoruz”
diyor. “Henüz, çorbanın çökelip uzun bir
süre boyunca beklediğinde işlerin ne kadar
karmaşık hale geldiğini bilmiyoruz.”
Hayalimiz, Dragonfly’ın Titan’da su bazlı
veya hidrokarbon bazlı yaşamın mevcut

1,5
verilerden geliyor. Bu görevden elde edilen
veriler hâlâ eleniyor ve hâlâ ortaya bazı
ilginç bulgular çıkıyor.
Avrupa Uzay Ajansından (ESA) Anezina
Titan’ın atmosferik
Solomonidou liderliğindeki bir ekip,
basıncı (bar) geçtiğimiz günlerde bu verileri Titan’ın
yüzeyindeki dokuz kraterin madde yapısına
olduğunu gösteren kimyasal imzaları tespit
etmesi. Titan uzmanlarının bir başka ümidi
de Dragonfly’ı kısa bir süre sonra daha
fazlasını ortaya çıkarmaya yardımcı olacak
bir dizi başka görevin takip etmesi. Böylece,
bu gizemli, Dünya benzeri uydunun
sırlarını çözmeye başlayabileceğiz.

2011
ALMA radyo dizgesinin hizmete
girdiği tarih
her zamankinden daha ayrıntılı olarak
bakmak için kullandı. Bu çalışma daha
sonra Astronomy & Astrophysics dergisinde
yayınlandı. Bilim insanları kraterlerin
bileşiminin yanı sıra, zaman içinde nasıl
Nina Notman
Uzay bilimi yazarı
Nina, organik kimya alanında doktora sahibidir.
2012’de serbest çalışmaya başlamadan önce
Chemistry World dergisinde bilim yazarı olarak
geliştiklerini de değerlendirdi. Lopes, görev yapıyordu.

78
 EVRENİN
GİZEMLERİ

SAMANYOLU’NDA
NELER OLUYOR?
Bir hızlı radyo patlaması
ilk defa galaksimizin
içinde gözlendi.
Doğalarını anlamaya
daha yakın olabiliriz?
David Crookes

80
 Samanyolu

irmi sekiz Nisan 2020’de yer tabanlı iki

Y radyo teleskop şiddetli radyo dalgası

atımları tespit ettiler. Sadece birkaç
milisaniye sürse de, astronomlar için
olağanüstü bir keşifti: İlk defa Dünya’ya bu kadar
yakın bir hızlı radyo patlaması (FRB - fast radio
burst) tespit edildi.
Gezegenimizden kabaca 30.000 ışıkyılı uzakta
yer alan bu patlama galaksimiz içinde yer alıyor
ve kaçırılması neredeyse imkansızdı. Kanada
Hidrojen Yoğunluğu Haritalandırma Deneyi
(CHIME) ve Geçici Astronomik Radyo Salınımı
Taraması 2 (STARE2) bu patlamayı kolayca
yakaladı. Massachusetts Teknoloji Enstitüsünde
doçent olarak görev yapan Kiyoshi Masui “CHIME
tam olarak o bölgeye doğru bakmıyordu ve buna
rağmen çok net bir şekilde tespit edebildik.” diyor.
“STARE2 bile bu parlamayı gördü ki bu teleskop
gerçek anlamda kek kalıplarından yapılmış birkaç
antenden ibaret.”
Bugüne kadar gözlenen tüm FRB’lerin kaynağı
galaksimiz dışındaydı. Kanada’daki McGill
Üniversitesinden doktora öğrencisi Pragya Chawla
“Bu FRB’ler milyarlarca ışıkyılı uzakta olduğu için
çalışması çok zordu.” diyor. Nisan ayındaki bu keşif
aynı zamanda, tespit edilen en yüksek enerjili
radyo patlaması olduğu için de önemli. Bilim
insanları şu anda FRB’lerin doğasını anlamaya
daha önce hiç olmadıkları kadar yakınlar.
İlk FRB, Duncan Lorimer ve David Narkevic,
Avustralya’daki Parkes Radyo Teleskobu’ndan
alınan verileri incelerken keşfedilmişti. Dünya’ya
yakın bir FRB keşfetmek ise astronomların uzun
yıllardır hayalini kurdukları şeyi gerçekleştirdi.
Masui “Milyarlarca ışıkyılı ötedeki bir FRB’den
öğrenebileceklerimizin kat be kat fazlasını 30.000
ışıkyılı mesafedeki bir FRB’den öğrenebiliriz.”
diyor. “Sonunda elimizde çalışmak için yakın bir
kaynak var.”
FRB’leri tespit etmekle ilgili en büyük problem
(uzak olmalarının haricinde) anlık olmaları.
Güneş’ten 100 milyon kat daha güçlü olmalarına
rağmen (saniyenin birkaç binde birinde Güneş’in
100 yılda saldığı enerjiyi salabiliyorlar), göz açıp
kapayana kadar başlayıp bitiyorlar. Normal
koşullarda astronomlar yeni bir şey keşfettiklerinde
başka teleskopları da o kaynağa çevirerek defalarca
gözlem yaparlar ancak FRB’lerin anlık doğası böyle
bir ihtimali ortadan kaldırıyor.
Tüm bu zorluklara ve kısıtlamalara rağmen,
astronomlar FRB’ler ile ilgili bir yığın bilgi
elde etmeyi başardı. Bunların neredeyse hepsi
galaksimiz dışındaki kaynaklardan geliyor. İlk
olarak, FRB’lerin mikrosaniye ile milisaniye
sürelerinde gerçekleşen parlak radyo ışımaları
olduğunu biliyoruz. Chawla “FRB’lerle ilgili tüm
gökyüzü taramaları, bu olayların gökyüzünde her
gün binlerce kez gerçekleştiğini gösteriyor” diye
ekliyor.
© Getty

81
 EVRENİN
GİZEMLERİ

© McGill University Graphic

SAYILARLA Sağda: Büyük bir çoğunluğunun olabileceğini gösteriyor.

Design Team
Bir sanatçının ise milyarlarca ışıkyılı öteden Magnetarlar, büyük kütleli

FRB gözünden
SGR 1935+2154
magnetarının
kaynaklandığını biliyoruz.
FRB’leri açıklamaya çalışan
yıldızların süpernova ile
ölümü sonucu ortaya çıkan

200428 bir patlama

üretirken
görünümü;
cismin
düzinelerce teori olduğunu
biliyoruz. Nötron yıldızlarından,
beyaz cücelere ve kozmik sicimlere
nötron yıldızlarının özel
türleri ve bu cisimler Dünya’nın
manyetik alanının 5 katrilyon katı

3.000
FRB 200428
magnetarlardan gözlenen
diğer radyo sinyallerinden
3.000 kat daha parlak
karmaşık kadar bir sürü kaynak önerildi ancak bu manyetik alana sahip; bu onları evrendeki
manyetik teorilerin herhangi biri başarılı olabildi en güçlü mıknatıslar yapıyor.
yapısı da mi? Masui, “Öncelikle, boyutları birkaç Peki bu sonuca nasıl varıldı? Bunu
görülebiliyor
yüz kilometreyi geçmeyen, çok küçük açıklamak için FRB’leri magnetarlarla
Altta: kaynaklardan geldiklerini biliyoruz” ilişkilendiren çalışmanın detaylarına
Bir FRB’nin açıklamasını yapıyor. “En olası kaynaklar bakmalıyız. Magnetarlar gama ışınları
Dünya’ya ise nötron yıldızları çünkü bu yıldızlar çok ve X-ışınları gibi yüksek enerjili
farklı dalga
küçükler ve yüksek enerjililer.” elektromanyetik ışınım salmaları ile

1
boylarında
(kırmızı Samanyolu’nda keşfedilen FRB bu tanınıyorlar. Magnetarlardan gelen gama ve
en uzun ve işin kaynağını çözmeye çalışan bilim X-ışınları, kısa süreli parlamalar şeklinde
mavi en kısa) insanları açısından çığır açan bir keşif ve geliyor. Uzun bir süredir bu ışımalarla
ulaşmasını
astronomların teorileri olgunlaştırmasına beraber radyo dalgalarının da yayılabileceği
FRB’nin milisaniye gösteren
cinsinden süresi bir sanatçı kesinlikle yardımcı oluyor. üzerine tartışmalar devam ediyor. Bu,
tasarımı Gökyüzünün aynı bölgesini gözlemleyen magnetarları FRB’ler ile ilişkilendiriyor.

30.000
Dünya’dan ışıkyılı olarak
teleskopların verilerinin de içinde olduğu
özenli bir kozmik dedektifliğin sonunda,
kanıtlar FRB’nin kaynağının bir magnetar
Galaksimizde tespit edilen ve astronomlar
tarafından FRB 200428 adı verilen
radyo patlaması, Tilkicik Takımyıldızı
doğrultusundan geliyordu. Burası aynı
uzaklığı
zamanda magnetar SGR 1935+2154’ün
“MAGNETARLAR ÇOK UZUN SÜREDİR
30
de bulunduğu bir bölge. FRB ile beraber
bir X-ışını parlaması da tespit edilmesi
FRB’LERİN KAYNAĞI OLARAK astronomları daha da heyecanlandırdı.
Bu bölgede tespit edilen ilk X-ışını, CHIME
Güneş’in eşdeğer bir
enerjiyi üretmesi için
gereken süre (saniye)
DÜŞÜNÜLÜYOR” Kiyoshi masui ve STARE2 FRB 200428’i keşfetmeden
bir gün önce tespit edildi. Neil Gehrels

1
FRB 200428’den tespit
edilen patlama sayısı

İLK
Radyo dışında bir karşılığı
olan ilk FRB

30.000.000
Galaksimizdeki aktif
olmayan magnetar sayısı

30 kat
En zayıf galaksi dışı
FRB’den 30 kat daha az
enerjili

İLK
Magnetarlarla net olarak
ilişkilendirilen ilk FRB

82
 1 Samanyolu

Swift Gözlemevi ve Fermi Gama Işın Uzay

Teleskobu SGR 1935+2154’ten gelen çoklu
X-ışını ve gama ışını parlamaları tespit etti;
CHIME HIZLI RADYO PATLAMALARINI
NASIL TESPİT EDİYOR.
bu parlamalar geçici radyo atımı özelliği de
gösteriyordu.
Başka teleskopların da, FRB tespit
edildiği anda, SGR 1935+2154’ten gelen Okanagan Falls’ta yer alan Kanada Hidrojen Yoğunluğu
X-ışınları tespit ettiği fark edildi. Bunların Haritalandırma Deneyi FRB 200428’i tespit etti.
arasında NASA’nın GGS-Wind uzay
aracında bulunan Konus-Wind detektörü
ve ESA’nın INTEGRAL Uzay Teleskobu da
bulunuyor. Her ikisi de CHIME ve STARE2
FRB’yi kaydettiği anda, X-ışını parlamasını
1 Radyo sinyallerini
toplamak
CHIME radyo teleskobunun
yakaladı. hareketli bir parçası yok.
Başka bir kontrol için, dikkatler
Çin’deki 500 metrelik sabit radyo
Bunun yerine Dünya
döndükçe, gökyüzünde
kuzeyden güneye doğru
2 Silindirik yansıtıcılar
Radyo dalgaları kuzey-
güney doğrultusunda
teleskobu olan FAST’a çevrildi. Bu görüş alanına denk gelen hizalanmış 4 adet yarı
sabit teleskop da FRB 200428’i gökcisimlerinden gelen silindirik parabolik
yakalamıştı ve konumunu 4 radyo dalgalarını tarıyor. yansıtıcılarla alınıyor. Bu
yansıtıcılar 20 metreye 100
SGR 1935+2154 ile yakın olarak metre boyutunda ve aynı
ilişkilendirdi. Bu kanıt X-ışını çizgi üzerinde yer alıyorlar.
kaynağı ile FRB kaynağı 5 Gökyüzünde görebildiği
arasındaki bağı daha derinden bölgenin bir günlük taraması
güçlendirdi.
Masui “Tüm bunlar FRB’nin
3 Odak sistemi
Işınım, yansıtıcıların üzerine 30
santimetre aralıklarla yerleştirilmiş
200 derece karelik bir görüş
alanına eşit.

galaksimizde bilinen bir magnetarın 256 çift polarize anten ile

doğrultusundan, bu magnetardan bir X-ışını yakalanıyor. Bu antenler 400
MHz ile 800 MHz aralığındaki
parlaması tespit edildiği anda geldiğini
doğruluyor.” diyor. “Bu, magnetarların
FRB’leri ürettiği ile ilgili çok büyük bir ipucu
frekanslara duyarlı.
4 Veri işleme
Her mikrosaniyelik veri,
yükseltilmiş 2048 analog
veriye dönüştürülüyor
ancak astronomi camiası halen bunun ne
ve F-motoru adı verilen
anlama geldiği üzerine çalışıyor.”
Ortada net olan şey, FRB 200428’in başka
dalga boylarında da salınım gönderen
5 Uzay eşleştirmesi
Bu veriler optik bir kablo
ile, 12 metre boyutunda
elektronik bir sistem ile
işleniyor. Bu veriler iki
adet 6 metrelik korumalı
konteyner içerisinde güvenli
ilk FRB olduğu. Bilim insanları böyle iki konteyner içerisinde
korumalı bir şekilde tutulan bir şekilde tutuluyor.
bir FRB keşfetmiş olmanın avantajlarını Sinyaller daha sonra dijital
GPU tabanlı bir X-motoruna
çok iyi kullanıyor. FRB ile aynı anda gönderiliyor. 1000 işlemcili hale getirilip, frekans tayfına
tespit edilen X-ışını parlaması, kaynağın bu süper bilgisayar, dönüştürülüyor.
magnetar olduğunu doğrulamış oldu; bu sinyallerin gökyüzünde
astronomların uzun süredir aradıkları bir nereden geldiğini tespit
ederek net bir gökyüzü
kanıttı. haritası oluşturuyor.
Chawla “Galaksimizin civarındaki bir
FRB’nin keşfi çok önemli çünkü bu onu
diğer dalga boylarında da teleskoplarla
gözleme imkânı sunuyor.” diyor. “Daha
önce tespit edilen hiçbir FRB diğer dalga
boylarında gözlenmemişti, dolayısı ile bu, 3
diğer dalga boylarında da gözlenen ilk
FRB olma özelliğini taşıyor. Bu gözlemler
FRB’nin kaynağını çok daha detaylıca 2
çalışmamızı ve FRB’lerin doğası ile
ilgili daha detaylı bilgiler öğrenmemizi
sağlayacak.”
Bu süreçte CHIME çok önemli bir araç
© Jingchuan Yu, Beijing Planetarium

olarak görev yaptı. Kanada’daki Radyo

Astrofiziği Gözlemevinde bulunan,
alışılmışın dışındaki bu teleskop herhangi
© Nicholas Forder

bir hareketli parça içermiyor. 20 derece

kare görüş alanı ve 400 Mhz ile 800 MHz
arasındaki frekans genişliği ile çok yüksek

83
 EVRENİN
GİZEMLERİ
UZAYI KEŞFETMEK İÇİN
KENDİN-YAP YÖNTEMİ
STARE2’nin 3 radyo alıcısı, bir öğrenci tarafından evdeki
malzemeler kullanılarak üretildi
1 Kendin-Yap
Her bir anten bir kova
boyutunda ve 15 santimetrelik bir
metal borudan yapıldı. Antenin
hassasiyetini artırabilmek için,
her biri birkaç tane kek kalıbı
ile kaplandı. Antenler bir araba
anteni gibi çalışıyor.
2 Girişimi önlemek
Tüm sistem, bir CalTech
öğrencisi olan Christopher
Bochenek tarafından 15.000
dolara yapıldı. Antenleri test
etmek için Toyota Prius aracını
kullandı (benzinli araçlar radyo
sinyali yayarlar). Böylelikle
antenlerdeki istenmeyen girişimi
test etmiş oldu.
2 mesafeden kaynaklı zaman farkı
1 sağlıyor.
4 Chawla “Buna rağmen, gördüğümüz
© NASA/JPL-Caltech
84
3 bunun gibi nadir radyo patlamalarını
© Caltech
3 Görüş alanı
Antenler bir üçgen şekli
oluşturuyor ve böylelikle tüm
gökyüzünü görebiliyorlar. 3
antenle birlikte STARE2 3,6
steradyanlık bir görüş alanına
sahip ve 300 kJ enerji üstündeki
1 milisaniyelik sinyalleri
algılayabiliyor. 3 antenin arasındaki
sinyalin yerinin tespit edilmesini
4 Üçlü anten
STARE2’nin radyo alıcıları Owens
Valley Radyo Gözlemevinde, Goldstone
Derin Uzay İletişimi Merkezinde ve
Utah’daki Delta kasabası yakınlarında yer
alıyor. Bu üç farklı konum astronomların
bir sinyalin uzay kaynaklı olup olmadığını
anlamalarını sağlıyor.
bir haritalama hızına sahip.
Chawla “Birçok radyo teleskop FRB’leirn
konumunu, bir cisimle eşleştirecek kadar
iyi tespit edemiyor. Yerlerini hassaslıkla
tespit edebilen teleskoplar ise gökyüzünün
sadece dolunay kadar bir kısmını
görebiliyorlar. Dolayısı ile birkaç magnetarı
birden gözleme olanakları olmuyor.”
açıklamasını yapıyor.
“Ancak CHIME, 500 kat daha geniş
bir bölgeyi gözleyebiliyor ve her gün
kuzey gökyüzünde bulunan bütün
magnetarları tarayabiliyor. Böylece bize
gözleme imkânı sunuyor. Teleskop
lokalizasyon yeteneklerini, geniş görüş
alanı ile değerlendirip hem patlamayı tespit
edebiliyor hem de onu bilinen bir cisim ile
eşleştirebiliyor.”
Teleskobun bu devrimsel yönü, onu
FRB’lerin en hızlı gözlemcisi yapıyor.
Tabii ki, bunu saniyede 13 terabit ham veri
işleyebilen bir süper-bilgisayar yardımı ile
gökyüzünün radyo haritasını çıkararak
gerçekleştiriyor. Masui “Uzaktaki FRB’leri
tespit edebilme yeteneğimiz son yıllarda
arttı.” diyor. “2007 ile 2017 yılları arasında
yaklaşık 50 FRB tespit edildi. Geçtiğimiz
iki yıl içerisinde ise CHIME yüzlercesini
tespit etti. Bu CHIME’ın dijital tasarımı
ile mümkün oldu. Işık dijital bir şekilde
işleniyor ve bu da gökyüzünün geniş
bölümlerinin tek seferde incelenmesini
sağlıyor.” Ancak tüm bunlara rağmen bu
konudaki gizem halen bitmiş değil.
Chawla’nın söylediğine göre genç, galaksi
dışı magnetarlar FRB’lerin bir kısmı için
açıklama olarak kullanılabilir. Galaksimiz
içindeki magnetarlardan gelen ışınımlar,
galaksi dışı olanlar kadar güçlü değil. Bu
çalışmaya bakacak olursak, astronomlar
FRB 200428’in daha önceki FRB’lerden 3.000
kat daha parlak olduğunu vurguluyorlar. Bu
da magnetar teorisinin tekrar ele alınması
gerektiğini gösteriyor.
patlama, galaksi dışı FRB’lere göre daha
az enerjiye sahipti, dolayısı ile her FRB’nin
kaynağının magnetarlar olduğunu
söyleyemeyiz.” diyor.
Belki de daha zayıf olan radyo
patlamaları daha yaygın olabilir ve FRB
200428’in durumunda belki de fark bize
yakın olmasından kaynaklanıyor olabilir.
İş FRB’lerin kaynağını magnetarlar olarak
belirlemeye geldiğinde, astronomların
dikkat etmesi gereken nokta bu
patlamaların iki genel türde gerçekleşmesi:
Sık tekrar eden sinyaller halinde oluşanlar
ve FRB 200428 gibi sık bir şekilde tekrar
etmeyenler.
 Samanyolu
©N
AS
A

© Caltech; NRAO
“BOYUTLARI BİRKAÇ YÜZ BU GİZEM
KİLOMETREYİ GEÇMEYEN, ÇOK KÜÇÜK ÇÖZÜLDÜ MÜ?
Galaksimizde bir
KAYNAKLARDAN GELDİKLERİNİ FRB tespit edilmesi,
astronomların bu
BİLİYORUZ” Kiyoshi masui
© NASA

patlamaları daha kesin

olarak magnetarlarla
Üstte: Neil ilişkilendirmesini
Belki de sık tekrarlanmayan FRB’ler ucundan tespit edilebilecek kadar şiddetli Gehrels Swift sağladı.
magnetarlardan kaynaklanıyorken, sık radyo patlamaları oluşturabilecek ekstrem Gözlemevi 27
tekrarlanan FRB’ler başka bir kaynaktan özelliklerini anlamaya çalışacağız” diyor Nisan 2020’de, Uzun bir süreden sonra,
geliyor olabilir. Bambaşka bir bakış açısı ile Chawla. “Tüm bu çalışmaların bir diğer yanı
SGR 1935+2154 astronomlar daha büyük bir
magnetarından kesinlikle FRB’lerin kaynağının
bakmak gerekirse, belki de magnetarların da FRB’leri evrendeki elektron ve manyetik gelen ışınım magnetarlar olduğunu
da iki farklı türü var ve dolayısı ile iki alan dağılımını haritalandırmak için birer aktivitesini ilk söyleyebilirler. Uzun süreden
farklı tür FRB üretebiliyorlar. Gelecekte kozmolojik araç olarak kullanabilecek tespit eden uzay beri bu ölü manyetik yıldızlar,
aracı oldu radyo patlamaları için olası bir
yapılacak olan çalışmalar bu konunun olmamız.”
kaynak olarak görülüyordu.
üzerine daha çok ışık tutacak. Şu an Diğer bir yandan, astronomlar Üstte: Şimdi, FRB 200428’in keşfi
için söyleyebileceğimiz tek şey, bazı tür X-ışınlarının nasıl bu yüksek enerjili FRB’lerin ile bu teoriyi desteklemek
FRB’lerin magnetarlardan kaynaklanıyor patlamalarla beraber ortaya çıkabiliyor gökyüzündeki için daha net kanıtlar elde
rastgele edilmiş oldu. Bu FRB’nin
olabileceği. olduğunu araştıracak. Masui “Tüm FRB’lerin konumlarını SGR 1935+2154 magnetarı
Masui “Magnetarlar çok uzun süredir aynı mekanizma ile üretilip üretilmediği gösteren bir ile aynı bölgede ve bir X-ışın
FRB’lerin kaynağı olarak düşünülüyor çok önemli bir soru ve bu soru astronomlar harita parlaması ile eş zamanlı
ve bu olay, bazı FRB’ler için bu durumu arasında uzun bir süredir tartışma konusu.” olarak gerçekleşmiş olması
Sağda: aradığımız kilometre taşıydı.
doğruluyor.” diyor. “Ancak halen diyerek konuya noktayı koyuyor. Görünen o Astronomlar, Şimdi astronomlar odaklarını
magnetarların bunları nasıl oluşturduğunu ki, astronomlar hızlı radyo patlamalarının SGR 1935+2154 her FRB’yi magnetarların
bilmiyoruz; yani ‘ne?’ sorusunun cevabını arkasındaki gizemi çözebilmek için uzun magnetarının üretip üretmediği üzerine
X-ışınlarıyla kaydıracak.
biliyoruz ancak ‘nasıl?’ sorusunun cevabını süreler uğraşıyor olacaklar.
beraber radyo
maalesef bilmiyoruz.” dalgaları
Bu açıdan, FRB’lerin bu kadar yüksek gönderdiğini
enerjiye sahip olmasının arkasındaki keşfettiğinde çok
David Crookes heyecanlandılar
gücün ne olduğunu anlamak önemli.
Bilim ve Teknoloji muhabiri ve
Belki de elektronların manyetik alanla yazarı
etkileşimi böyle bir şeyi ortaya çıkarıyor David uzun yıllardır uzay, bilim ve
© ESO

teknoloji alanında muhabirlik yapıyor.

olabilir. “Magnetarların, evrenin diğer Birçok kitapta katkıları bulunuyor.

85
 190.
12 Sayı

(1 yıllık)

E-POSTA
Fiyatına

80
abonelik

Mars
TL

Asteroitler
&
HEDİYE
POSTER

KARADELİK
YENİ
Keşif i
AB)
Gm (9,5345
rekabet
1.426,3
Günöte: km/sn Almanya’daki
0,011 Seeberg
Hidalgo km (ortalama) AB) hızı:
52,5 Kaçış
Gm (1,9474 gün türü: D Gözlemevinin
olan
Boyut: 291,3 5.024 Tayf ana
müdürü Franz

GÖRE
Günberi: periyodu: 116 K en uzun
yörüngesiyle

İLİŞKİSİ
Yörünge sıcaklık: tam arasında gökbilimci
süren asteroitlerSatürn’ün eğikliğin von Zach
Ortalama uzun ciddi Xaver Mars’la
km) 13 yıldan dışındakiGünötede (1754-1832),
olduğu arasında

NÖTRON
Anahtar
Kelvin (milyon Hidalgo, kuşağının sahip. Yörüngesindeki sonucu Jüpiter
K Gigametre birim asteroit periyodunageçiyor.
yörünge sıyırıp Güneş’in
Gm Astronomi km) yakınlaşmasının bir
AB yörüngesini yörüngesindekayıp
EKİ (150 milyon Jüpiter’le

VLER
Kilometre (43°) dolanan olduğuna
km Kilometre/saniye düşünülüyor. Von
AB)
gezegen
km/sn
si Truvalılar
kampı) km/sn inanıyordu.
ge Gm (2,2935 teorisini 24
rün (Truva 343,1 0,0009 Zach, için
’MİZD rn
’ün
yö Apollo km Günöte: AB) Kaçış hızı:
1,5
Boyut: 96,8
Gm (0,647 gün
651,15 Tayf türü:
Q kanıtlamak
bir gökbilimci
tü K 1932’deAdını kişilik kurdu; kayıp
Sa Günberi: periyodu: 214 izini
si bir asteroit. grubu
nge Yörünge Sıcaklık: her
TEMİ in y
örü Ortalama
Q türü
kayboldu. alanadını
zenginkadar ortadantanrısından sınıfına ilk
gezegenin için

abone@doganburda.com
er’ sürmelerigökyüzünün
pit yönünden
sonra
1973’e ışık ve Güneş Apollo bilinen
kestiği
Jü Metal asteroitlerin birine parçasını
keşfedildi, bir
mitolojisindeki
yakın Dünya’nınkini

LE TEKR
belli Maalesef bir
Ş SİS Yunan Dünya’ya
Apollo,cisim. Yörüngesi
atadı.
böylesine
büyük
veren rağmen rahip
asteroitti. AB) gruba Katolik

GARİP KEŞİF
Amor km (ortalama) İtalyan
0,85 Gm (2,7550
AB)
Boyut: 412,011 (1,0832 ve matematikçi
Piazzi,
Günöte: 162 Gm 971 gün
Giuseppe asteroit
Adonis km (ortalama) AB) Günberi: periyodu: km/sn K
GÜNEROİTLER
kampı)
Truvalılar 0,52 Yörünge 0,00079 ~198 1831’de şans eseri
Gm (3,3069

MAR
AB) hızı: önce
(Yunan sıcaklık:

YILDIZLARILEİLE
Boyut: 494,7 (0,4415 Kaçış Ceres’i
Günöte: 66 Gm 937 günkm/sn Ortalama S (tahmini) von Zach’tan
Dünya’nın Günberi: periyodu: K türü:
yörüngesi Tayf asteroitlerin buldu.
Yörünge 0,0003-0,0006
197-2017 veren

RİN
hızı:
ASTE yakın adını

AR KIZIL
zdeki Kaçış sıcaklık:
Dünya’ya
Ortalama Bilinmiyor alt sınıfınasınıfı,
Sistemi’mi Mars’la türü: Amor Amor alt
Tayf cisim. yörüngesine
asla 1932
Güneş in çoğu arasında, bulunan onu

S
alıyor; 1936’da asteroitler Dünya’nınama grup. Amor,
Adonis,alt sınıfı ikinci yaklaşan bir 16 milyon
asteroitler yörüngesi yer kesmeyen Dünya’nın kadar
Apollo keşfedilen Eugéne
Jüpiter bir kuşakta içinde Yunan Adonis’ten yılında, yakınına
kendi kilometre keşfedildi.
asteroit. görüntülenince
devasa bazıları ilerlerken asteroit,
mitolojisindeki 21. geldiği tarafından
alan Venüs’ün Delporte

GEZE
ancak inde ve Ana adını Adonisaltı
Zach
yörüngesindegeçiyor.
Dünya’ya yakından Von
asteroit Xaver
yakınından
yörüngesi

yörüngeleryaklaşıyoryakın boyunca Eros’ungörüntüsü Franz

kuşağı yüzyıl
kez yaklaşacak.
rs’ın

Dünya’ya“Dünya’ya
çekici
Ma

bunlara ” deniyor.
dikkat
Eros’un
Asteroit Mavi asteroitler en

GEN’

BOZAN Y
haritası.
çekimini, Bunlardanbakalım.
kütleçekim kütle kütle
düşük yüksek
renk ediyor. birkaçına
kırmızıysaişaret
çekimini
Piazzi
aracı Giuseppe
Yö

uzay
Dawn
Ceres
tarafından
rün

DEYİZ
Eros km (ortalama) AB) görüntülenen
16,84 (1,7825 AB)
Boyut: 266 Gm (1,1334 gün
ge

Günöte: 169 Gm 643,2

le

Günberi: periyodu:km/sn
NASA 0,0103 227 K boyayla
rin
Yörünge hızı: 6. Boya ler
Kaçış sıcaklık: kısımları er
yö yüzey Bazı ara a
Ortalama S Boyalı apla bakan yüzlerinin
türü: Dünya’ya ışınım
Tayf
nü Güneş’e termal

GERÇEK
yıl içinde ihtimalive Gaspra yaydığı böylece
Bir milyon çarpmaen geniş
Mars’a Eros, asteroidi artırılabilir,y
ya da bir olan Dünya’ya a er
biridir. AB) 5. Kütle
onda incelenmiş değişebilir.
en iyi asteroitlerden Gm (1,9696 sürücüsü sürücüsü
bir uzay
Dünya’dan indiği 294,6 Kütle Devasa asteroide
yakın Eros, sondanın
Günöte: 74 km/sn
Aslında bir 0,000 matkabı ve
durum çok fazla
gönderilen ve
İkarus km (ortalama) AB) Kaçış hızı: fırlatılıyor içini ve
1,4 alt
ilk asteroit hakkında Boyut: 27,91
Gm (0,1866 gün türü: S
408,87Tayf yelkeni asteroidinkütlesini
böyleykenvar. AB) K asteroit oyarak değiştiriyor.
Günberi: periyodu: 242 Apollo daha yakın
bilgimiz km (2,9796 Yörünge sıcaklık:
4. Güneş5.000 rotasını
asteroitlerin
Merkür’den Yunan yıl Asteroide genişliğinde
445.748.803 Ortalama yakın Güneş’e
var.
Adını 9, 19 ve 28 kilometre iliştiriliyor.
Günöte: km/sn Dünya’ya Fotonlar geniş
AB) 0,51 asteroit, bir yelken
ışığının
Ceres hızı: İkarus, ait. Günberide
dışı
bir özelliği
alan geçiyor.
km (ortalama)
km (2.5587 Kaçış Güneş üzerindeki
939,4 gün C sınıfınagibi sıra İkarus’tan
2006 yakınından bir alan
Boyut: 382.773.6181.683,1Tayf türü: olması basıncı,
yönünü

T
Günberi: periyodu: 167 K
alan, açık Dünya’nın sabit
Ceres, mitolojisindeki ? 3. Çarpma
Yörünge sıcaklık: tanrıçasından Hatta aralıklarla asteroidindeğiştiriyor.
aygıtıseçeneğe yavaşça
Ortalama cisim.
ve hasat sınıflandırılan ki kuşağın En son bu
büyük yelkenleri
Romalı
tarım olarak en büyük
öylesine
tirilir aygıtı benzeyen asteroidin Güneş
Adını cüce gezegen kuşağındakikıyasla Çarpma yöntemde,ve yönünü
sahip. için katı
yılında asteroit
arayla asteroitlere
%25’ine
değiş çok ivmesini
değiştirmekfırlatılıyor.
etrafındaki
kütlesinin nasıl 2. Birden bir nesne
toplam patlamaçarpmasına
Asteroidin çok
birden
ın yönü yakın, bomba
nükleer asteroidi
yok
patlatmak, bir
man itip Dünya’yı
başka
yana
etmeyecek sokabilir.
1. Nükleer asteroide
patlamalar yörüngeye
Bir çarp Bu yöntemdebomba
bir nükleer Asteroidi
fırlatılıyor. yerine
patlatmak küçük
daha
sadece ayırırsa
parçalara
çıkabilir.
sorun

Nükleer
patlama

KURALLAILRIDIZ
Titan

GALAKSİMİZ
ve yaşam
KE Şİ

TMEYE
arayışınd

DE KEŞF
F
aki
SATÜRN'ÜN UY

GEZEGE
GARİ'daPbulunan kimyasönalemi

UZAYI FETEHNEHAZIR MIYIZ?

EDİLEN RA
DUSUNDA

DY
Şubat
2021/02
Sayı: 02

O
TÜM SIRLAR

LEŞECEK YENİ

Sİ
9 7726 87
ISSN 2687

NY
-2021

2020 08
DERGİSİ

AL
BU AY GERÇN'EKİN TÜM GİZEMLERİNİ ÇÖ

15,90
FİYATI
TL
:

19,50 TL
IYLA

KKTC FİYA
uzay pro

TI:
ZECE
Hediye!

GÖREVLER KIK
sıl

ZIL
KL

0 (212) 478 0300

ÇAĞRI MERKEZI
COLUMBIA KA ER
ÖĞRENDİyaşandı ve

LERİNİN KAYN
Trajedi nagramı nasıl değişti?
İMİZ
GELECEĞİN DÜNYASI

ZASINDAN

ONLINE SATIŞ KANALLARIMIZ

TM

AĞINI BULM
İÇİNDE NE VA
YENİ ARAŞTIR
MA

*Kampanyada belirtilen koşullar www.dergiburda.com sitemizden yapılan satışlar için geçerlidir.

AYA YAKINIZ
JÜPİTER'İRN?

➥ hepsiburada.com/doganburdadergi ➥ www.amazon.com.tr
INTERNET
Adresinize ücretsiz teslim
www.dergiburda.com

➥ www.dergiburda.com ➥ n11.com/magaza/doganburda ➥ gittigidiyor.com/magaza/doganburda

Kampanya stoklar ile sınırlıdır. Doğan Burda kampanya koşullarını değiştirme ve kampanyayı bitirme hakkını saklı tutar.
 TAM 11 ÜLKEDE YAYIMLANAN
VE DÜNYANIN EN ÇOK OKUNAN TARİH DERGİSİ
ŞİMDİ TÜRKİYE’DE

2021
DUVAR
İ İ
İ

Tarihte bugün
duvar takvimi
Yılın her günü
için tarihi olaylar,
müthiş fotoğraflar

İ !

Sürükleyici hik ye anlatımı,

muhteşem fotoğraflar ve illüstrasyonlarla
GEÇMİ İ KE FEDİN
Online satın almak için: www.dergiburda.com
SORULAR VE
YANITLAR
Merkür ve Venüs’ün neden
uydusu yok?
Gezegenlerin etrafında, yörüngedeki
cisimlerin kütleçekimsel olarak
bağlanabildiği bir bölge bulunuyor.
Gezegen biliminde buna, adını 19. yüzyılda
Ay’ın yörüngesini çalışan Amerikalı
astronom George Hill’den alan “Hill küresi”
adı veriliyor. Hill küresinin boyutu, bir
gezegenin Güneş’e kıyasla ne kadar büyük
olduğuna ve Güneş’e ne kadar yakın
olduğuna bağlı. Bağlı herhangi bir cisim,
Hill küresinin içindeki bir yörüngede
dolanmalı. Ancak yörüngesinin “sabit”
olması için Hill küresinin yarıçapının
yaklaşık üçte birinden daha yakın bir
yörüngede bulunması gerekiyor. Bu
nedenle, tüm uyduların Hill küresinin
yarıçapının yaklaşık üçte birinden
daha yakın bir yörüngede dolanmasını
bekliyoruz.
Uyduların nerede bulunabileceği ile
ilgili başka kısıtlamalar da bulunuyor.
Dünya’nın uydusu Ay, Dünya ile etkileşime
giriyor ve gelgitler yaratıyor ve bu da Ay’ın
Aşağıda: Bazı
gezegenlerin
düzinelerce
uydusu
olmasına
rağmen, Merkür
ve Venüs’ün hiç
uydusu yok.
© NASA
88
Uzmanlarımız
sorularınızı
yanıtlıyor.
GÜNEŞ SİSTEMİ
yörüngesini kademeli olarak değiştiriyor. büyük bir kararlı bölgeye sahip olmadığı
Gezegenimiz kendi ekseni etrafında, Ay’ın çok açık. Olsaydı bile gelgit etkileşimi
bizim etrafımızda dolandığı süreden daha nedeniyle uydu kısa bir süre sonra
kısa bir zamanda döndüğü için (gün, Merkür’e çarpacaktı.
aydan daha kısadır) bu etkileşim, Ay’ı Venüs’te bir uydu için Dünya’dan
bizden her yıl yaklaşık dört santimetre biraz daha az yer var. Çok daha az değil,
uzaklaştırıyor. Daha yavaş dönen Merkür bu yüzden Venüs’ün neden uydusu
veya Venüs’ün çevresinde bir uydu için olmadığı, gizemini koruyan bir soru.
bunun tersi olacaktı ve uydunun yörüngesi Bununla ilgili birçok teori bulunuyor. Bir
kademeli olarak daralacaktı. Aynı şey teori, Venüs’ün bir zamanlar bir uydusu
Mars’ta da oluyor. Uydusu Phobos’un olduğunu ancak daha sonra gezegenle
yörüngesi daralırken, diğer bir uydusu, çarpıştığını öne sürüyor. Uydumuzun
Deimos yavaş yavaş Mars’tan uzaklaşıyor. ise, Mars büyüklüğünde bir cisim ile
Peki Hill küreleri ne kadar büyük? Venüs Dünya arasındaki devasa bir çarpışmada
ve Dünya neredeyse ikiz: Kütleleri ve oluştuğunu düşünüyoruz ki bu rastgele bir
Güneş’ten uzaklıkları benziyor. Dünya’nın olaydı. Belki de Venüs şans eseri böylesine
Hill yarıçapı yaklaşık 230 Dünya yarıçapı, büyük bir çarpışmadan kurtuldu.
Venüs’ünki yaklaşık 166 Venüs yarıçapı ve Charles F. Gammie Illinois
Merkür’ün yaklaşık 72 Merkür yarıçapı. Üniversitesinde fizik
Merkür’ün bir uyduyu misafir edecek kadar profesörüdür.
“MERKÜR’ÜN BİR UYDUYU MİSAFİR EDECEK
KADAR BÜYÜK BİR KARARLI BÖLGEYE SAHİP
OLMADIĞI ÇOK AÇIK.” Charles F. Gammie

UZAY ARAŞTIRMALARI
Uzayın kokusu var mı?
Eau de Space kokusunun yaratıcısıyım.
2008’de NASA’da çalışan biri benden
uzay yürüyüşü sırasında deneyimlenen
kokuyu yaratarak astronot eğitimini daha
gerçekçi hale getirmemi istedi. Şimdiye
kadar kokunun bu şekilde kullanılmış
olduğunu sanmıyorum ancak uzaya
kendim gitmemiş veya herhangi bir uzay
giysisinin kokusunu almamış olsam da
uzayda yürüyen astronotlarla yapılan
görüşmelerin kopyalarını aldım. Kapsül
veya Uzay Mekiği’ne döndüklerinde
alışılmadık bir koku aldıklarını
anlatıyorlardı.
Astronotların açıklamaları birbiriyle
tutarlıydı: Sıcak metal, kızarmış biftek,
yanmış et, neredeyse bir barbekünün
kokusunu tanımlıyor gibiydiler. Hatta biri
motosikletinde kaynak yaparken aldığı
kokuyu anımsattığından söz etmişti.
Etrafta bazı organik maddeler olabilirdi
ama ben et kokusunu yaratacak karmaşık
pirazin gibi herhangi bir elementin
uzayda var olabileceğine inanmıyorum.
Sanırım bu daha çok yüksek enerjili
parçacıklar ve bunun sonucunda ortaya
çıkan iyonlaşmanın uzay kapsülüne geri
Biliyor
muydunuz?
Günümüz evreninde 100 ila
200 milyar galaksi olduğu
tahmin ediliyor.
Yukarıda:
1999’da
© NASA and the Hubble Heritage Team
astronomlar
beklenene
göre ters
yönde dönen
bir sarmal
galaksi
keşfetti.
Sorular ve yanıtlar
döndükten sonra duyusal epitelyuma
Altta:
Uzayın
çarpması nedeniyle hissedilen bir koku. kokusunu
Tabii ki bu koku, yalnızca kapsüle şişeleyebilir
hava kilidinden girip başlıklarını misiniz?
Omega
çıkardıklarında belirgin olarak alınıyor.
Ingredients
Astronotlar duyusal deneyimlerini bunu yaptı.
onlara anlamlı gelen en iyi terimlerle
tanımlamaya çalışıyor. İlginçtir ki, uzaya
çıkmamış olan diğer mürettebat
üyeleri de benzer hisler bildirdiler.
Tat, koku ve aroma kimyası
konusundaki deneyim ve bilgilerimi
astronotların açıklamaları
ile birleştirerek, en uygun
malzemeleri seçmek için
kullanabildim. Bu tür tüm
yaratıcı geliştirmelerde
olduğu gibi, algılanan
nihai kokuyu üretmek
için birlikte çalışacak
malzemelerin en uygun
© Kickstarter
seviyelerinin bulunması
için çalıştık.
Steve Pearce, Eau De Space
uzay kokusunu
yaratan ve üreten Omega
Ingredients’ın CEO’sudur.
ASTROFİZİK
Galaksilerin döndüğünü
neden görmüyoruz?
İnsanlar galaksilerin dönme hareketini fark
etmezler çünkü galaksiler hayal edilemeyecek
kadar büyüktür. Galaksiler o kadar büyüktür
ki, bir dönüşü tamamlamaları çok uzun zaman
alır. Örneğin, galaksimizin Güneş’e göre bir tam
dönüşü tamamlaması 240 milyon yıl sürüyor.
Bir galaksinin dönüş hızı son derece yavaştır.
Galaksimizdeki yıldızlar, galaksimizin
merkezine göre saatte yaklaşık 804.672
kilometre hızla hareket etseler de galaksi
o kadar büyüktür ki, yine de bir turu
tamamlamak için yüz milyonlarca yıl geçmesi
gerekir.
İnsanlar, konum ve yönelimdeki
milisaniyelerle veya saatlerle ölçülebilecek
değişimleri içeren hareketleri fark edecek
şekilde inşa edilmiş gözlere ve beyinlere sahip,
kesinlikle milyonlarca yıl değil. Galaksiler,
insanların hareketlerini fark edemeyecekleri
kadar yavaş dönüyor.
Christopher S. Baird, West Texas A&M
Üniversitesinde fizik profesörüdür.
89

GÜNEŞ SİSTEMİ
© ESO
Beyaz bir cücenin
yörüngesinde
dolansaydık,
Dünya’da yaşam
nasıl olurdu?
Beyaz cüceler yaşamlarının
sonuna gelmiş yıldızlardır.
Güneşimize benzer kütleleri
vardır ancak bu kütle yaklaşık
Dünya büyüklüğünde bir
alanda yer alır. Beyaz cücelerin
çekirdeklerinde füzyon
reaksiyonu gerçekleşmez.
Zamanla soğurlar, böylece
yörüngedeki bir gezegenin
ortamı genelde ılıktan soğuğa
gidecektir. Beyaz cücelerinin
“Yaşanabilir bölgesi” 0,005
ile 0,02 AB arasındadır. Bu,
yıldıza Merkür’ün Güneşimize
olduğundan 20 ila 200 kat
daha yakın demek oluyor.
Yaşanabilir bir bölge olsa da
bir yıldıza bu kadar yakın
gezegenler muhtemelen yıldıza
kütle çekimi kilidi ile bağlı
olacaktır. Bu da, böyle bir
gezegendeki mevsimlerin ve
günlerin Dünya’dakinden çok
farklı olacağı anlamına geliyor.
Bir gezegen kütle çekimi kilidi
ile bağlı ise, gezegenin bir
tarafındaki yaşam bir yıldızın
yörüngesinde dolandığını
bilir, diğer taraftaki yaşam ise
yörüngesinde dolandıkları
yıldızı asla göremez. Gezegenin
bir tarafındaki sıcaklıklar,
eğer önemli kalınlıkta bir
atmosfer yoksa, çok daha
yüksek olacaktır. Dünya
benzeri bir gezegeni beyaz
cüce bir yıldızın etrafındaki
yörüngeye sokmanın bir yolu
olsaydı, ortam muhtemelen
çok ekstrem olurdu ve yaşam,
Dünya’da deneyimlediğimizden
çok farklı olurdu.
Susan Benecchi, Gezegen
Bilimi Enstitüsünde
kıdemli bilim
insanıdır.
90
KOZMOLOJİ
Bir solucan deliğine
bakabilseydik, ne
görürdük?
Bir şey görmek, cisimden gelen ışığın
gözlerinize girmesi anlamına gelir, bu
© Getty
nedenle, geçilebilir bir solucan deliğine
bakarsanız, solucan deliğinden gözlerinize imkânsız olduğuna inanılıyor.
Solda: Beyaz
gelen ışık ışınları ile diğer taraftaki
cisimleri görürsünüz. Görüntüde biraz
Sıradan uzayda bir solucan deliğinin
iki ucu arasında doğrudan bir bağlantı
cüce WD
J0914’ün bozulma olacaktır ve bu bozulmanın varsa, bu teoride bir boşluk bulabiliriz.
etrafında seviyesi, solucan deliğinin boyutuna ve Bu, sinyallerin yalnızca bir sinyal
dolanan
eğriliğine ve diğer ayrıntılara bağlıdır. doğrudan gönderilebiliyorsa solucan
Neptün
benzeri bu Geçilebilir solucan delikleri, bazı deliğinden geçebileceği anlamına geliyor.
ötegezegen bölgelerde yerel enerji yoğunluğunun Geçilemeyen bir solucan deliği (uzaysal
gibi Dünya negatif olmasını gerektirir. Bunun nedeni, olarak birleştirilmiş iç kısımlara sahip,
da bir beyaz
cücenin kütle çekiminin içeri giren yolların içe ancak içinden hiçbir şeyin geçemeyeceği
yörüngesinde doğru bükülmesini sağlamasıdır. Bu, bir karadelik çifti gibi) bir çift kuantum
dolansaydı yolların iç kısımdan kaçmalarını imkânsız dolanık karadeliğe eşdeğerdir. Solucan
iklimi hale getirecektir. Solucan deliğinin diğer deliği, dolanıklığın fiziksel ve geometrik
kesinlikle
değişik olurdu. tarafından çıkabilmesi için negatif enerji yansımasıdır. Solucan deliğini geçilebilir
gereklidir. İzole edilmiş negatif enerji, fizik kılan, iki taraf arasında gönderilen
Sağda: yasalarıyla uyumsuz görünüyor ancak sinyal, kuantum ışınlanmaya eşdeğerdir:
Solucan kuantum etkisinin sonucu olarak bazı yerel Dolanık karadeliklerin içinden gönderilen
delikleri,
uzay-zamanda bölgelerde negatif enerji ortaya çıkabileceği bir astronot, kuantum ışınlanmasında
farklı noktaları biliniyor. Geçilebilir bir solucan deliğinin gönderilen kübit gibidir ve doğrudan sinyal,
birbirine olması için, solucan deliğinin içindeki kütle kuantum ışınlanma için yapılması gereken
bağladığı çekimi etkisi “dışa bükme” tipinde olmalı ölçüm protokolüdür.
söylenen
varsayımsal ve ortalama sıfır enerji koşulu denen bir Daniel L. Jafferis, Harvard
yapılardır. olgudan dolayı bunun gerçekleşmesinin Üniversitesinde fizik profesörüdür.
YAŞAM ARAYIŞI
Uzaydaki akıllı yaşam formlarının bizimle iletişim
kurması veya bizi anlaması mümkün mü?
Sohbet, çok yakın olmadıkça, pratik tıpkı çocuk kitapları yazarlarının yaptığı
değildir. Nedenini anlamak için gibi, bu işi basitleştirmeli. Bazı insanlar,
Samanyolu’nun bir milyon uzaylı toplumla Dünya dışı varlıkların, müzik veya
dolu olduğunu hayal edin. Bize en yakın matematik kullanarak mesajlarını bizim
olan, yaklaşık 100 ışık yılı uzaklıkta için basitleştirebileceğini ileri sürdü çünkü
olacaktır. Bu kozmik komşulardan bir bunlar ikimizin de bilebileceği şeyler. Ancak
sinyal tespit edersek ve mikrofonu alıp açıkçası matematikle veya melodiyle iletişim
Aşağıda: bir soru sorarsak, yanıtın gelmesi en az kurmak kolay değil, mesela ailenizi müzikle
Orada kimse 200 yıl sürecektir. Bu yüzden konuşmaya nasıl tanımlayacaksınız?
var mı?
SETI, Allen güvenmeyin. Peki, aldığımız sinyali Muhtemelen daha iyi bir strateji, bize
Teleskop anlayabilecek miyiz? Bu, Julius Caesar’ın çok fazla bilgi göndermektir. Bu, Maya
Dizgesi’nin 2000 yıl önce kaleme aldığı metinleri yazıtlarını ve hatta Mısır hiyerogliflerini
uzaylı yaşam okumanın, onunla konuşamıyor olsak çözmeye çalışan araştırmacıları taklit
belirtilerini
yakalamasını bile, yine de ilginç olmasına benzer. etmemize olanak tanıyacak. Çalışmaya,
umuyor. Uzaylılar onları anlamamızı isterlerse, metinde tekrarlayan karakterleri arayarak
başladılar. Gerçekten uzun bir mesajda,
bol miktarda tekrar olacaktır. Uzaylıların
ne dediğini anlamak istiyorsak, bize
gigabaytlarca veri göndermelerini
ummalıyız.
© Seth Shostak
SETI Enstitüsünde kıdemli astronom
Dr. Seth Shostak

KOZMOLOJİ
Bir ayna evren
var olabilir mi?
Bazı fizikçiler, doğanın temel yasalarının
bazı şaşırtıcı özelliklerini ve Büyük
Patlama’dan hemen sonra evrenin
gözlemlenen özelliklerini değerlendirerek,
bu olasılığın muhtemel olduğunu
düşünüyor.
Bu fikrin bir versiyonuna göre,
ayna evrendeki doğa kanunları,
kendi kanunlarımızın yansıtılan bir
versiyonudur. Evrenimizde, nötrino
gibi solak parçacıklar zayıf kuvveti
hissederken, sağ elini kullanan
parçacıklar hissetmiyor;
ancak ayna evrende bunun
“ŞU ANDA BU AYNA
tersi doğrudur. Bu versiyonda,
evrenimiz ve ortağı, bir tostun iki
EVREN FİKİRLERİ
tarafı gibi “birbirinin yanında”
durabilir ancak birbirlerinden
SADECE MERAK
uzayın dördüncü boyutu ile
ayrılmış olabilirler. Bu ayrımı
UYANDIRAN
tostun içindeki peynir gibi
düşünebiliriz. Peynirin, günlük
SPEKÜLASYONLAR.”
hayatta aşina olduğumuz sıradan Latham Boyle
üç boyuttan çok daha zor hareket
ettiğini hayal edin.
“CPT-Simetrik Evren” senaryosu olarak
adlandırılan başka bir versiyonda,
evrenimiz ve onun ayna evreni birbirine
CPT simetrisi ile bağlı. CPT simetrisi,
herhangi bir sistemi aldığımız ve aynı
anda bir aynaya yansıttığımız, zamanın
geriye doğru işlediği, her parçacığın ise
karşıt parçacığı ile değiştiği bir durumu
temsil ediyor. Bu durumda, evrenimiz ve
onun ayna evreni uç uca birleştirilen iki
koni olarak görselleştirilebilir ve temas
ettikleri nokta, Büyük Patlama’dır. Bu
versiyonda, ayna evren bizden Büyük
Patlama ile ayrılıyor ve bir anlamda bizim
açımızdan Büyük Patlama’nın öncesinde
yer alıyor. Şu anda bu ayna evren fikirleri
sağlam gerçekler değil, sadece
merak uyandıran spekülasyonlar.
Özellikle nötrinoları içeren
gelecekteki deneyler, onlar lehinde
veya aleyhinde daha fazla kanıt
sağlayabilir.
© Tobias Roetsch
Dr. Latham Boyle, Ontario’daki
Perimeter Teorik Fizik Enstitüsünde
öğretim üyesidir.
Sorular ve yanıtlar
UZAY ARAŞTIRMALARI
Mikro yerçekimine
neden olan şey ne?
Mikro yerçekimi, insanların veya
nesnelerin ağırlıksız görünmesine
neden olan bir durumdur.
Uluslararası Uzay İstasyonu
Dünya’dan çok da uzakta değil:
400 kilometre tepemizde duruyor.
Sağda: Bu uzaklıkta Dünya’nın yerçekimi
Bizimkine zıt gücünün hâlâ yüzde 88’i hissediliyor.
bir evren var Neredeyse bizim hissettiğimiz kadar
mı?
yerçekimi hisseden uzay istasyonu
sürekli olarak düşüyor. Normalde beş
dakika içinde yere çarpması gerekli.
Ancak aynı zamanda saniyede sekiz
kilometre hızla yana doğru hareket
ediyor. Çarpacağı an geldiğinde ufuk
çizgisinin ötesine geçmiş oluyor ve
Dünya’nın eğriliği nedeniyle hedef
hareket etmiş oluyor. Astronotlar
da dahil olmak üzere Uluslararası
Uzay İstasyonu içerisindeki her şey
aynı hızda düşüyor. Bu yüzden, hâlâ
düşüyor olsalar da zemin de düştüğü
için bunu fark etmiyorlar.
Yer çekimini genellikle
bacaklarımızın yere yaptığı baskı
şeklinde hissederiz. O kadar
bilindik bir histir ki sadece bir
hız treninde veya bir asansör çok
hızlı alçaldığında geçici bir süre
kaybolduğunda değişiklik fark ederiz.
Astronotlar zemine bastırılmayı
bıraktıklarında, süzülüyormuş gibi
hissederler. İstasyonda, Dünya’da
çökecek kırılgan kristaller veya
mikroplar üretebilirler.
Richard Massey, Durham
Üniversitesinde Kraliyet
Topluluğu Araştırma
Görevlisidir.
Üstte: Mikro yerçekimi
yemek yemek gibi bazı
sıradan şeyleri yapmayı
© NASA
bile çok güç hale getiriyor.
Astronot Leroy Chiao bunu
deneyimliyor.
91
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Bu ay gökyüzü nasıl olacak?
Farklı ve güzel gökcisimleri aynı karede. 19 Şubat gecesi iki gezegen, bir
yıldız ve bir yıldız kümesini hem de Ay’la beraber aynı karede, aynı gece
gözlemleyelim.
Şubat Ayının En Zengin Astronomik Günü
Aldebaran
Avcı
Irmak
19 Şubat akşamı saat 21.30’da Ay, Mars, Uranus, Aldebaran ve Ülker guneybati ufku
Işık kirliliğinden uzak temiz ve güzel
bir gökyüzünde pek çok gökcismini aynı
anda görmek çok güzeldir. 19 Şubat’ta
gökyüzünde; Mars ve Uranüs gezegenleri,
uydumuz Ay, Boğa Takımyıldızı’nın en
parlak yıldızı Aldebaran ve Ülker açık yıldız
kümesi güney-güney batı gökyüzünde
tam karşınızda olacaklar. Aldebaran
yıldızını tek bir yıldız olarak incelerken,
Ülker açık yıldız kümesindeki birçok
yıldızı bir aradaymış gibi gözleyebilirsiniz.
Tıpkı Mars ve Uranüs’ün kırmızı ve mavi
renkleri gibi bu yıldızların da renklerinin
farklı olduklarını keşfedeceksiniz. Bir de
Ay ilkdördün evresiyle hemen hepsine
yakın konumda. Bir dürbün ya da teleskop
yardımıyla tüm bu cisimleri rahatlıkla
görebilir ve güzelliklerini keşfedebilirsiniz.
28 Şubat’ta Ay dolunay evresinde
olacak. Ay’ın kraterlerinin farklı açılardan
aydınlanmasını gözlemek ilginç bir
gözlem olabilir; bunun için 19 Şubat ilk
92
Ülker
Ay
Mars
Boğa
Uranüs
dördün ve 4 Şubat son dördün evrelerini
tercih edebilirsiniz. Ay 11 Şubat’ta yeniay
evresinde olacak.
2021 yılında Türkiye’den gözlenebilecek
herhangi bir Güneş ya da Ay tutulması
bulunmuyor. Bu üzücü olsa da farklı
ülkelerden gözlenebilecek tutulmaları
görmek için gezme fırsatı sunabiliyor.
Gerçekleşecek Güneş ve Ay tutulmalarını
görmek için NASA’nın tutulmalar sayfasını
ziyaret edebilir (https://tinyurl.com/AAS-
tutulma), tutulmaların zamanını ve hangi
şehirlerde olduğunu takip edebilirsiniz.
Gezegen gözlemleri açısından Şubat ayı
bize pek olanak vermiyor. Konumlarından
dolayı Jüpiter ve Satürn, Şubat’ın son
haftası Güneş doğmadan hemen önce doğu
ufkunda çok kısa bir zaman görülebilirler.
Ufka çok yakın olduklarından onları
görebilmek için yüksek bir yerden doğu
ufkuna bakmalısınız. Merkür, Satürn ve
Jüpiter birbirlerine oldukça yakınlar. Venüs
Üçgen
Koç
Balıklar
gezegeni Güneş’e oldukça yaklaştığından
ay boyunca görülemiyor. Mars ve Uranüs
gezegenleri ise geceleri güney-güneybatı
yönünde görülebilir konumda olacaklar.
Bu ön plana çıkan bir meteor yağmuru
yok. Ancak bu meteor görmeyeceğimiz
anlamına gelmiyor. Gece boyunca uzun
bir gözlem yaparsanız pek çok farklı yönde
gerçekleşen rastgele (sporadic) meteorlar
görebilirsiniz. Bunları yakalamaya çalışmak
da bir meteor yağmuru izlemek kadar keyifli.
Hangi takımyıldızı bölgesinden geldiğini,
parlaklığını, rengini, eğer büyük ise belki
sesini bile duyabilirsiniz. Bunun için ışık
kirliliğinden uzak, Ay’sız bir gece seçebilir.
Gezegen gözlemleri bu ay kısıtlı olduğu
için, odağınızı gökyüzündeki takımyıldızlara
çevirebilirsiniz. Gökyüzünün en parlak
yıldızlarından olan Betelgesue (Avcı), Sirius
(Büyük Köpek) ve Procyon (Küçük Köpek)
yıldızlarının oluşturduğu Kış Üçgeni yıldız
şeklini (asterism) bulabilirsiniz.
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Bu ay gökyüzü

Merkür 22 Şubat 2021 Sabah saat: 07.00, Doğu-güneydoğu

Ufku (Merkür ve Satürn yakın konumda) Jüpiter 27 Şubat 2021 Sabah Saat: 07.00, Doğu-
güneydoğu Ufku (Jüpiter, Satürn ve Merkür)

Ay Yay
Kova Oğlak
Oğlak
Saturn
Merkür
Merkür Saturn
Jüpiter
DGD DGD

Takımyıldız: Oğlak Venüs, ay başında saat 7 civarında Takımyıldız: Oğlak Jüpiter, şubat ayının son
Parlaklık: 0,60 kadir doğuyor. Ayın 10’undan sonra gezegeni Parlaklık: -1,97 kadir haftasından itibaren görülmeye
Gözlem: Sabah gözlemek zorlaşıyor. Gözlem: Sabah başlıyor.

Mars 18 Şubat 2021 Akşam Saat: 21.30 Güney-güneybatı

(Mars gezegeni ve Ay yakın konumda)
28 Şubat 2021 Akşam Saat: 21.30 Güney-güneybatı
(Mars ve Ülker yakın konumda)

Avcı Boğa
Mars Büyük Köpek Ülker
Üçgen
Ay Koç Mars
Üçgen
Tavşan Koç
Irmak
Irmak
Balıklar
Balina
Güvercin

GB BGB B GB BGB B

Takımyıldız: Oğlak Mars, kırmızı rengi ile parlak

Parlaklık: -1,95 kadir görülüyor.
Gözlem: Akşam

Satürn 25 Şubat 2021 Sabah Saat: 07.00 Doğu-

güneydoğu Ufku (Satürn ve Merkür) Uranüs 17 Şubat 2021 Akşam Saat: 21.30,
Güney-güneybatı Ufku (Ay ve Uranüs)

Irmak
Ay Uranüs
Ay

Oğlak
Balıklar
Satürn Balina
Merkür

Jüpiter
DGD GB BGB B

Takımyıldız: Oğlak Satürn, şubat ayının son Takımyıldız: Koç Uranüs bir dürbün ya da
Parlaklık: 0,68 kadir haftasından itibaren gün Parlaklık: 5,83 kadir teleskop yardımıyla bu ay
Gözlem: Sabah doğumundan hemen önce Gözlem: Akşam boyunca 5,7 kadir civarındaki
görülebiliyor. parlaklığı ile gözlenebilir.

93
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCISI
İpucu!
© NASA
Herschel’i en iyi
şekilde görmek
için aydınlanma
çemberinin
üzerine
gelmesini
bekleyin.
Ay turu
Herschel
Ay’ın merkezine yakın bir
konumda bulunan, adını önemli bir
astronomdan alan muhteşem bir
kratere göz atıyoruz.
Herschel ailesinin bireyleri muhtemelen
herkesten daha fazla gezegen, uydu,
kuyrukluyıldız ve başka gök cisimleri
keşfetti, gözlemledi ve kaydetti. Bugün
başarıları, ailelerinin veya bireysel adlarını
taşıyan kraterlerle Güneş Sistemi’ndeki
gezegenlerde ve uydularda onurlandırılıyor.
Bu ay, turumuzda o kraterlerden birine
gidiyoruz. Caroline’in kardeşi ve John’un
babası William Herschel’in adını taşıyan
küçük bir krater.
Deneyimli Ay gözlemcileri, yeni
gözlemcilerin Ay’daki bir yapıyı
bulmalarına yardımcı olmaya
çalıştıklarında, bunu bir daire içinde veya
bir saat kadranının etrafındaki konumuna
göre tanımlar. Örneğin Mare Crisium, “Ay’ın
sağ üstündeki karanlık leke” olarak bilinir.
Tıpkı Tycho kraterinin sıklıkla “alt tarafa
yakın, içinden çizgiler çıkan parlak nokta”
olarak anılması gibi. Herschel kraterini
nasıl bulacağınızı sorarsanız, muhtemelen
“Ay’ın ortasındaki delik” şeklinde bir yanıt
alacaksınız.
Daha doğrusu, Herschel, Batlamyus,
Alphonsus ve Arzachel’den oluşan büyük
üçlü krater zincirinin en kuzeydeki üyesi
olan devasa krater Batlamyus’un hemen
üzerinde olarak tanımlanabilir. Ancak
Batlamyus çok ünlü bir Ay yapısı olmasına
rağmen, Herschel hep onun gölgesinde
94
kalıyor. 39 kilometrelik çapı
ile oldukça büyük ancak
olağanüstü değil. Ayrıca o
kadar sığ ki, bir çukurdan çok
ter çevrilmiş bir kâse (ya da yemek
tabağı) gibi görünüyor. Kabaca dairesel bir
şekle sahip. İç duvarlarının bazılarında
teraslar ve çıkıntılar bulunuyor ancak
bunlar, benzer boyuttaki diğer birçok
kraterden daha az sayıda ve daha pürüzlü.
Merkezindeki zirvesi, tırtıklı ve keskin
olmaktan ziyade aşınmış ve düzleşmiş
durumda. Zemini boyunca serpilmiş bir
avuç küçük kratere de ev sahipliği yapıyor.
Bu krateri gözlemlemenin çekiciliği,
ona teleskopla bakmak ve içindeki veya
çevresindeki ince ayrıntıları görmekte değil,
adını aldığı kişiyi düşünmekte yatıyor.
William Herschel 1781 yılında Uranüs
gezegenini keşfetmesiyle tanınıyor
ancak bundan çok daha fazlasını yaptı.
Satürn’ün büyük buzlu uydu ailesinin iki
üyesi, Enceladus ve Mimas’ı da keşfetti.
Gökyüzünde ayrıntılı araştırmalar
yaptı ve değişen yıldızların ölçümlerini
gerçekleştirdi. Sadece Ay’da değil, Güneş
Sistemi’nin diğer iki dünyasında da isminin
onurlandırılması bu açıdan pek şaşırtıcı
değil.
Mars’ın güney yarımküresindeki Mare
Tyrrhenum’da, çapı 300 kilometreden
fazla, “Herschel” adı verilen
devasa bir krater bulunuyor.
Bu kraterin zemini, Mars
rüzgarlarının şekillendirdiği
devasa karanlık toz kumullarıyla dolu.
Ancak Herschel ailesinin adını taşıyan
en ünlü krater, William Herschel’in bizzat
keşfettiği bir uydu olan Mimas’ta yer alıyor.
Ay’daki kardeşinden on kat daha büyük
olan bu kraterin çapı yaklaşık 140 kilometre
ve neredeyse Mimas’ın üçte birini kaplıyor.
Peki bu ay Herschel kraterini ne zaman
görebilirsiniz? Gözlem dönemimizin
başlangıcında Herschel gölgede kaldığı için
görülemez. 20 Şubat akşamı, gece-gündüz
çizgisinin ona yaklaştığı zamana kadar
ortaya çıkmayacak. Daha sonra, kraterin
duvarları ve merkezindeki zirve görünür
olacak. 21 Şubat’ta tamamen aydınlanmış
olacak ve bundan sonra 25 Şubat’a kadar
yüksek büyütme oranına sahip göz
merceği takılı küçük bir teleskopla harika
bir şekilde gözlemlenebilir. 27 Şubat’ta Ay
dolunay evresinde olacak ve Güneş ışınları
dik geldiğinden, duvarları ve ortasındaki
zirvenin gölgeleri görülemeyecek ve
Herschel gözden kaybolacak; sadece
karanlık bir daire gibi görülecek. 4 Mart’ta
aydınlanma çemberi tekrar kratere
yaklaşacak ve gölgeler geri gelecek. 6
Mart’ta tekrar karanlığa gömülecek.

Çıplak gözle ve dürbünle görülebilecek hedefler
Ay başından itibaren Aslan ve Yengeç'te
bulunan harikaları keşfetmeye başlamalısınız!
Denebola (Beta Leonis)
2,1 kadir parlaklığındaki Denebola, Aslan
Takımyıldızı'ndaki en parlak ikinci yıldız
ve tüm gökyüzündeki 61. en parlak yıldız.
Dünya'dan sadece 36 ışıkyılı uzaklıkta olan
yıldız, oldukça genç, sadece 400 milyon
yaşında. Güneşimizden on kat daha genç
olduğunu söyleyebiliriz.
Aslan
Orak
Bazı yıldız gözlemcileri onu ters bir soru
işareti veya bir elbise askısının sapına
benzetse de çıplak gözle görülebilen altı
yıldızdan oluşan bu yıldız işaretinin daha
çok bir orağın keskin, kavisli bıçağına
benzediği düşünülüyor. Ay ve gezegenler
yıl boyunca yakınından geçiyor.
Regulus (Alpha Leonis)
1,35 kadir parlaklığıyla
Regulus, Aslan
Takımyıldızı'nın en parlak
yıldızı. Buna rağmen
gökyüzündeki en parlak
22. yıldızdır. Dünya'dan 79
ışık yılı uzaklıkta bulunan
bu mavi-beyaz yıldız,
tutulumun üzerinde yer
alıyor; bu nedenle genellikle
gökyüzünde gezegenler
veya Ay ile yakın konuma
gelerek güzel bir manzara
oluşturuyor. Adı, “Küçük
Kral” anlamına geliyor.
GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Çıplak göz hedefleri
Vaşak
Arı Kovanı Yıldız Kümesi
(Messier 44)
Latince yemlik anlamına
gelen "Praesepe" olarak
da bilinen bu üç kadir
parlaklığındaki açık yıldız
kümesi, çıplak gözle kolayca
görülebilecek kadar büyük ve
Küçük parlak. Dürbünle bakıldığında
muhteşem bir görünüme
Aslan sahip. Dünya'dan sadece
23 ışıkyılı uzaklıkta, bu da
onu bize en yakın yıldız
kümelerinden biri yapıyor.
Yengeç
Messier 67
Altılık Dünya'dan 2.600 ışıkyılı
uzaklıkta bulunan yedi kadir
parlaklığındaki bu açık yıldız
kümesini görmek için bir
dürbüne ihtiyacınız olacak!
Aynı zamanda bilinen en yaşlı
yıldız kümelerinden biridir.
Yaklaşık 4 milyar yaşında, yani
Güneş'imizden biraz daha genç.
95
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Ayın
fotoğrafları

Ayın Astrofotoğrafları köşemizde

yayınlanmasını istediğiniz
fotoğraflarınızı
astrofoto@allaboutspace.com.tr
adresine gönderebilirsiniz.

Can Rıfat Turcan

Konum: Maltepe, İstanbul
Favori Ekipmanı:
ZWO ASI071MC Pro Üstte:
Optolong L-Extreme Andromeda
Galaksisi (M31)
“Üniversitede Fizik okudum.
Astrofotoğrafçılık çok ilgi
ZWO ASI071MC
duyduğum, astronomi kulübü
Pro, William
ile başlayan ve sonrasında
Optics GT71,
gözlemevinde çalışırken devam
Sky-Watcher
eden, ancak ekipman ve bilgi yetersizliği
NEQ6 PRO
nedeniyle verimli bir şekilde yapamadığım
24x120s RGB
bir alandı. Üniversite sonrası profesyonel
20x30s RGB
iş hayatına başlayınca, astronomi ve bilim
10x300s H-alpha
merakımı devam ettirmek ve gördüklerimi
fotoğraflamak için astrofotoğrafçılığa daha
Sağda:
iyi bir şekilde başladım. Bu tutku gökyüzüyle,
Samanyolu
bilimle, yeni şeyler öğrenmekle ilgiliydi ve
tüm gökyüzü
fotoğraf çekebilme şansını da veriyordu.
panorama
Astrofotoğrafçılığın kişisel gelişim, bilgi gelişimi,
teknoloji, yazılım ve donanım gibi birçok alanda
Canon EOS 6D,
insanı geliştirdiğini düşünüyorum. Çok sevdiğim
Bower 14mm
bir alan olduğu için büyük bir heyecanla
f/2.8 IF ED UMC
gökyüzünün güzelliklerini fotoğraflamaya
25 s, 18 kare
devam ediyorum.”
ISO 3200 @f/2.8

96
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Ayın astrofotoğrafları

Seda Baştürk TÜBİTAK

Konum: Ankara Ulusal
Favori Ekipmanı: Gözlemevinde
RT40 Teleskobu
Canon 60D ve Samanyolu
Bresser Hunter dürbün
“Küçükken başlayan gökyüzü merakım Canon EOS 60D
sayesinde, üniversiteye başladığımda ODTÜ ISO 6400 @f/4
Amatör Astronomi Topluluğu’na (AAT) 30s
katıldım. Teleskopla, dürbünle, çıplak gözle
gözlemler yapıyorduk ve benim içimde evrenin
harikalarını kaydetme isteği gitgide büyüdü.
İnternette karşılaştığım olağanüstü gökyüzü
fotoğraflarının da etkisiyle gözlerimizle
göremediğimiz ayrıntıları makine ile kaydedip
saklayabileceğimi keşfettim. Böylece 2016’da
bir yaz günü, AAT’nin ekipmanlarını alarak
fotoğrafçılık öğrenmeye başladım. Gündüz
doğa, gece de gökyüzü çekerek kendimi
geliştirdim. Tüm bunlar ile uğraşmaktan,
soğukta tek başına karanlık bir ormanda çekim
yapmak da dahil olmak üzere, çok keyif aldım.
2018’de kendi makinemi alarak TUG’a gidip
harika bir gökyüzü altında çekimler yapma
fırsatı buldum. O gün bu gündür gökyüzü
fotoğrafçılığı hep hayatımda.”

Emin Yapsu fırsatım oldu ve gördüklerim beni çok
Konum: Baklan, Denizli etkilemişti: gezegenler, galaksileri, bulutsular...
Gökyüzünün sunduğu güzellikler karşısında
Favori Ekipmanı: çok heyecanlandığım için, benim gördüklerimi
Canon EOS 550D başka insanların da görmesini istedim. İlk
Canon EF 50mm f/1.8 olarak cep telefonumla fotoğraflar çekmeye
“Astronomi ile henüz geçen yıl, 14 yaşımda başladım. Bir süre sonra teleskobum bana
tanıştım. Fırsat bulduğum her an gökyüzüne yetmemeye başladığında, satıp bir fotoğraf
bakıyorum. Bu yaz bir teleskop edinme makinesi almaya karar verdim. Arkadaşımdan
ödünç aldığım tripod ile takipsiz fotoğraflar
çekmeye başladım. Astrofotoğrafçılık üzerine
çok ciddi bir şekilde uğraşıyorum ve çektiğim
fotoğrafları paylaşıyorum. Astronomi ve
Astrofotoğrafçılık beni her geçen gün daha
da çok heyecanlandırıyor. En büyük isteğim,
insanların da bu güzellikleri görüp benimle aynı
heyecanı tatması ve gökyüzünün bize sunduğu
bu güzellikleri düşünmeleri.”

Solda: Orion
Geniş Alan: Rozet
Bulutsusu, Koni
Bulutsusu ve
Barnard İlmiği

Canon EOS 550D

103x15s
ISO 6400 @f/3.5

97
UZAY
KAHRAMANLARI
Cecilia Payne-
Gaposchkin
Cinsiyet ayrımcılığına
karşı sürekli savaş vermiş,
olağanüstü bir astronom
G
ezegenler, yıldızlar ve tüm evren
anlayışımızın sürekli değiştiği
bir dönemde, Cecilia Payne-
Gaposchkin, Güneş hakkında
o zamanki inançlarla çelişen bir keşif
yaptı: Güneş'in çoğunlukla hidrojen ve
helyumdan oluştuğunu, Dünya’mızla
aynı kompozisyona sahip olmadığını
öne sürdü. Ancak, bu keşif (ve kariyeri
boyunca yaptığı diğer keşiflerin çoğu)
önemsiz gösterildi. Bunun tek nedeni,
cinsiyetiydi.
Payne-Gaposchkin, 10 Mayıs 1900'de
İngiltere, Wendover'da doğdu. Üst sınıf
bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiş
ve erken yaşlardan itibaren bilimin
büyüsüne kapılmıştı. Bu tutku onu,
1919'da fizik ve kimya eğitimi almaya
başladığı Cambridge Üniversitesi’ne
götürdü. Burada Ernest Rutherford, Arthur
Eddington, Niels Bohr ve J. J. Thomson gibi
Nobel ödüllü bilim insanlarından aldığı
dersler onu “tutkusunu izleyen” birinden
“büyülenmiş” birine dönüştürdü.
Fizik ve astronomi alanlarında yoğun
bir şekilde çalıştıktan sonra, üniversitesi
1948'e kadar kadınlara diploma vermeye
başlamadığından dolayı, herhangi bir
derece alamadı. Payne, Harlow Shapley'in
daveti ile 1923’te Astronomi derecesi almak
için Amerika Birleşik Devletleri'ndeki
Harvard Üniversitesi’ne gitti.
1925'e gelindiğinde, Cambridge,
Massachusetts'teki Radcliffe College of
Harvard’da Shapley'nin öğrencisi olarak
doktorasını tamamladı. Tezi bilimsel
bir şaheserdi fakat buna rağmen çok
fazla itirazla karşılandı. Çalışması
yıldızların kompozisyonu ve sıcaklığı
etrafında şekillenmişti ve bu çalışma
sonucunda Güneş'in periyodik tablodaki
en basit elementlerden oluştuğunu
iddia etti: Hidrojen ve helyum. Daha
önce de belirttiğimiz gibi, bu o zamanki
anlayışa aykırıydı ve dönemin önde
gelen astronomlarından Henry Norris
98
Payne, Harvard'da bir
bölüme başkanlık eden
© Getty
ilk kadın oldu.
Russell tarafından tamamen reddedildi.
Russell bunun imkânsız olduğunu
söyleyerek, Payne'e tezinde bu iddiada
bulunmamasını söyledi.
Artık Güneş'in yüzde 98 hidrojen
ve helyumdan oluştuğu ve aslında bu
elementlerin evrendeki gözlemlenebilir
maddenin yüzde 74'ünü oluşturduğu
herkes tarafından biliniyor. Russell daha
sonra 1929'da kendi çalışmasını yapıp
Payne’in haklı olduğunu gördüğünde onun
düşünce tarzına döndü.
Payne, tam zamanlı astronom olarak
çalıştığı Harvard Gözlemevi'nde kaldı.
Harvard Başkanı Abbott Lowell'ın kadın
düşmanı inançları nedeniyle, hayal
kırıklığı yaratan bir şekilde akademik
bir pozisyon elde edemedi. Gereğinden
fazlasıyla vasıflı olmasına rağmen,
profesör ve ilk kadın astronomi bölümü
başkanı olmak için 1956 yılına kadar
mücadele etmesi gerekti.
Payne-Gaposchkin, Cambridge'de
çalışmaya devam etti ve 7 Aralık
1979'da vefat etti. Payne-Gaposchkin'in
çabalarının astronomi alanında ve daha
geniş evren anlayışımızda son derece
etkili olduğu tartışılmaz bir gerçektir.
Mücadelesi ve kararlılığı onu “kadına
biçilen role isyan eden biri” olarak
tanımladığı kişi haline getirdi.
“Karşılaştığı tüm
engellerin nedeni,
kadın olmasıydı.”
YAYINCI
Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
İcra Kurulu Başkanı
Cem M. Başar
Yayın Direktörü (Sorumlu)
Gökhun Sungurtekin
Yayın Yönetmeni
Şahin Ekşioğlu
Grafik Tasarım
Ebru Tiryaki
Katkıda Bulunanlar
Umut Yıldız, F. Korhan Yelkenci. H. Aziz Kayıhan
Etkinlik ve Proje Direktörü
Ali Erman İleri
Kurumsal İletişim Müdürü
Funda Demirci Ayan
YÖNETİM
Üretim Planlama Direktörü (Tüzel Kişi Temsilcisi) Yakup Kurtulmuş
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
Finans Direktörü Didem Kurucu
Dijital İçerik Direktörü Eren Demir
REKLAM
Grup Başkanı Nisa Aslı Erten Çokça
Grup Başkan Yardımcısı Işıl Baysal Turan, Seda Erdoğan Dal
Satış Koordinatörü  Burcu Kevser Karaçam
Satış Müdürü İpek Tunalı, Beril Güroğlu Sözkesen
Reklam Teknik Müdürü Ayfer Kaygun Buka
% 0 212 336 53 61-62
REZERVASYON
Rezervasyon % 0 212 336 53 00 - 57 - 59
Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93
Ankara Reklam Satış Koordinatörü
Sezinur Balıkçıoğlu
Ankara Reklam Satış Müdürü
Beliz Balıbey % 0 312 207 00 72-73
ANKARA TEMSİLCİSİ
Erdal İpekeşen % 0 312 207 00 71
ULUSLARARASI REKLAM SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ
Burda Uluslararası
Italya: Mariolina Siclari
% +39 02 91 32 34 66, mariolina.siclari@burda.com
Burda Community Network
Almanya/Merkez: Vanessa Noetzel
% +49 89 9250 3532, vanessa.noetzel@burda.com
Michael Neuwirth
% +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com
Avusturya/İsviçre: Goran Vukota
% +41 44 81 02 146, goran.vukota@burda.com
Fransa/Luksemburg: Marion Badolle-Feick
% +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com
İngiltere/İrlanda: Jeannine Soeldner
% +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com
ABD+Kanada+Meksika: Salvatore Zammuto
% +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com
YÖNETİM YERİ
Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu Cad. No: 12
Trump Towers Kule 2 Kat: 21-22 34387 Şişli - İstanbul
% 0 212 410 32 00 Faks 0 212 410 35 81
Baskı: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Org. San. Bölgesi 1. Cad. No: 16 Ümraniye - İstanbul
% 444 44 03 Faks 0 216 365 99 07-08
www.bilnet.net.tr
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
DB Okur Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 Faks 0 212 410 35 - 12 - 13
E-posta abone@doganburda.com Web www.doganburda.com
Çalışma saatleri
Her gün saat 9.00-22.00 arasında hizmet verilmektedir.
Yayın türü: Ulusal, süreli, aylık
üyesidir.
© All About Space Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
tarafından T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır. Dergide
yayımlanan yazı, fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konuların her hakkı
saklıdır. İzinsiz, kaynak gösterilerek dahi alıntı yapılamaz.
Bu dergideki makaleler All About Space adlı
dergiden Türkçeye çevrilmiştir. Bu yayının telif
hakkı ve lisansı, Birleşik Krallık merkezli Future
plc grup şirketi Future Publishing Limited’a aittir.
Tüm hakları saklıdır. Future plc grubu tarafından
yayımlanan dergiler hakkında bilgi almak için
www.futureplc.com adresini ziyaret edebilirsiniz.
 ORTAOKULDAN ÜNİVERSİTEYE
ÜCRETSİZ VE NİTELİKLİ EĞİTİM İÇİN

DARÜŞŞAFAKA SINAVI
30 MAYIS’TA

Annesi ve/veya babası hayatta olmayan, maddi olanakları yetersiz

4. sınıf öğrencilerinin sınava girmesini sağlayın,
üniversiteye kadar tam burslu eğitim almalarına vesile olun.

Detaylı Bilgi İçin: 0212 276 55 33 - darussafaka.k12.tr