& Jüpiter

HEDİYE
Samanyolu Galaksisi
POSTER

SAMAN
Kuşb
YOLU’N
bir persp A EĞİK
AÇI
iki büyü ektife oturt İLE BAKAR
GÜNEŞ SİST

k abilir SAK,
sarm
akışı
ve Kahra sarmal al yapıs
kol dönü iz: Bir çubu
kollar man ğun ını
Kolu. yor,
ı) galak İki küçük Kalkan-Erb ucunda
bulun sinin oğa
uyor. karm kol (Yay Kolu
26.00 Güne aşık ve Cetve
yapıs
Sama
0 ışık ş, galak 2003’T
l
EN HIZLI DÖN

küçük yılı E FIRLAT

tik merk ına katkı Sama ILAN
bir galak uzaklıkta, ezden da nyolu KIZILÖ
Göky yakla Astro ’nun TESİ
üzün tik sapak Avcı Kolu
noml çubu SPITZE
büyü
nyolu
ün en ta yer adı verile şık ar Spitz klu sarm R UZAY
k ölçüd parla alıyor n kullan TELESK
arak er’la al yapıd
olduk e Düny k bulutsuları . çubu gerçe a olduğ OBU,
larınd a’nın , olduğ ğun kleşti
göze an dikka yakın unu yakla rdikle unu
çarpı t çekic ında çekile ve Güne şık 28.00 ri gözle doğruladı.
yor. i bir cek ş ile 0 ışık mleri
hayal galak
EMİ’NİN EN

şekild durdu sinin yılı geniş

e i bir
ğunu çizgiy merk
tespi e 45 ezi arasın liğinde
t etti. derec
e açıyla da
EN GEZEGE
Nİ
JÜPİTER
BÜYÜK VE

Galak
olu çubuğ si Galak
yK u merketik
Kürese Ya z
l Yıldız Kürese
Kümes l Yıldız
i M15 Kümes
i M13 lu
l Ko
Cetve
S
NASA Deniz
Kulağı Kalkan-Erboğa Kolu As
Buluts
usu (M8) izle
Karina
Buluts izoto
Güneş usu (NGC
Düny
3372) a
kullan
dı
çubu

ÇIĞIRAÇANYENİLİKLER
Avcı k ya
Avcı (Orion Kolu
) Buluts
usu (M42)

UZAY ELBİSELERİ
BATI
VIRGIN Kahraman Kolu
Astro IA, Gree
nomi n Bank
radyo Gözle ’deki
Sama teles mevi Ulusa
kobu ’nin
harita nyolu , 1960 42 metr l Radyo
lanm ’nun ’larda e çaplı
asına sarm
galak al yapıs ve sonra
si düzle yardı ının sında
geçeb mind mcı
oldu.
ildiğin ekitozun Rady
yıldız den, o dalga
larara bu dalga içinde
n ları YARAT
edilm sı gaz boyu ILIŞ SÜTUN
esi için bulut ndak Karta
paha larını l Bulut LARI, Yılan
biçilm n konu i gözlemler susu’
Hubb Takım
ez bilgile mlarının le Uzay nda yıldız
tespi (M16 ı’ndak
r veriy t
bir fotoğ Teles ) yer i
or. rafla kobu alıyor
yıldız ünlen tarafı . YAY TAKIM
oluşu
görün m bölge
en karan ndan çekile
galak YILDIZ
tüsün sinin lık sütun n simiz I’NDAK
parlıy lar, İ OMEG
de ürküt bu kızılö bölge in en A BULUT
or. ücü leri arasın üretken
yıldız SUSU
bir açık tesi ve çok (M17),
yeşil daha da yer oluşu
renkl Bulut m YILAN
e susu’
iyi biline alıyor. Çok
A BENZE
ndan n Avcı daha
hızla (M42 (Orio yakın kuzey YEN BU
yeni n) inde, YAPI,
yıldız ) çok
uzanı galak Yay
lar üretiy daha
büyü yor. tik ekvat Takım
yıldız
or. k bir yıldız Fotoğ
larara rafta or boyu ı’nın
yaşay sı ortam yılan gibi nca
YAY TAKIM
an düzin ın yoğu görül
barın en yapı, YILDIZ
dırac elerc nlaşm en az
ası sürec 30 büyü I’NDAKİ ÜÇGEN
ak kadar e güneş
sistem ini 100’d BULUT
kalın, ini en fazla k kütleli SUSU
yoğu Galak küçü yeni (M20
n bir tik düzle k ön doğm
bulut alan yıldız uş yıldız
. bulut min barın
heme dırıyo
yılı uzakt su, Düny n güne r.
a bulun a’dan yakla yinde yer
uyor. şık 9
bin ışık

YENİDEN TASARLANAN
ÇALIŞIR?
5 dakikada çalışma
prensibini kavrayın
ROKET NASIL
ediyor

ve ötegezegenlere kadar, en önemli 50 keşif

Ünlü asteroit
bilim insanlarını
şaşırtmaya devam

Ocak
2021/01
Kütleçekim dalgalarından süper kütleli kara deliklere

Sayı: 01
2 02
BENNU ASTEROİDİ

ISSN 2687-2021

9 772687 202008
KEŞİFLER

15,90 TL

19,50 TL
FİYATI:
BEKLENEN

EVRENİNARTANGENİŞLEMEHIZIVEHAYALETENERJİ
+1'DE

KKTC FİYATI:
YENİARAŞTIRMA
TM

NASIL BULACAĞIZ?
DELİKLERİNİ
SOLUCAN
GALAKSİLERİ
EVRENİNDEV
Türkiye Yeni Uydusuyla; www.turksat5.com

3 Kıtada 1 Arada
Dünyanın en yoğun nüfusuna sahip üç kıtasına
310 Doğu yörüngesinden yüksek kalitede uydu hizmeti.
 Astronot Scott Kelly (solda) ve tek
yumurta ikizi sayesinde uzun süreli
uzay yolculuklarının insan vücudu
üzerindeki etkileri konusunda
önemli araştırmalar yapıldı.
a Astronotlar ve keşifler
Sanırım tahmin etmişsinizdir,
ben de “Büyüyünce ne
olacaksın?” sorusuna, “Astronot”
cevabını veren çocuklardandım.
Doğaları gereği meraklı ve
enerjik olan ve durmadan soru
soran çocuklar, insanlığın
araştırma tutkusunun ne
kadar tipik bir göstergesi
değil mi? Dolayısıyla seçecekleri mesleklere
dair yaptıkları tahminler de hep bu idealizm ve
hayalperestlik doğrultusunda oluyor. Her nasılsa
çoğumuz yaş aldıkça şu ana kadar çocuklara ait
olarak saydığım bu harika özellikleri kısmen hatta
tamamen kaybedebiliyoruz ne yazık ki. Fakat merak
duygusunu kaybetmeden araştırmaya devam edenler
çoğunlukla bilimle alakalı bir meslek seçmiş oluyor.
Çünkü merak etmek, sorgulamak ve cevaplar aramak
aslında bir yaşama biçimi. Bu bağlamda ilgiyle
okuyacağınızı düşündüğümüz kapak konumuz
olan “Tüm zamanların en büyük 50 keşfi” yazımız,
insanlığın keşif yolculuğunu keyifli bir anlatımla
sunuyor.
Astronot Scott Kelly, uzayda aralıksız 340 gün
kalarak bu alandaki önemli araştırmalara konu oldu.
Çünkü Kelly’nin Dünya’da onu bekleyen tek yumurta
ikizi vardı ve böylece tek yumurta ikizlerinin genetik
benzerlikleri sayesinde uzayın insan vücuduna ne
gibi etkileri olabileceği konusunda “bazı” cevaplar
BİZE YAZIN
NASA
okur@allaboutspace.com.tr
@allaboutspaceturkiye
allaboutspace.com.tr
elde edebildik. “Bazı” kelimesini tırnak içinde
kullanmamın sebebi, 340 günlük bir sürenin,
örneğin Mars’a gidiş için geçecek minimum 6 ay ile Dergilerde bu ay
karşılaştırınca pek de uzun olmaması. Özellikle
radyasyon kısmı dikkate alınırsa! Uluslararası Uzay
İstasyonu, Dünya’ya yaklaşık 400 km uzaklıktaki
bir yörüngede hareket ediyor ve gezegenimizin
koruyucu kalkanı astronotları korumaya yetmiyor.
Öyle ki UUİ’de 6 aydan daha uzun süre maruz
kalınan 50-2000 mSV aralığındaki radyasyon, ciddi
bir kanserojen etkiye sahip. Hatta bu etki, Hiroşima
ve Nagazaki bombalarından kurtulan yaralıların
karşılaştığı radyasyonla (türü farklı da olsa) benzer
bir tablo ortaya koyabiliyor. Sözün kısası astronot BU AY POSTER
olmak ciddi fedakarlıkları ve riskleri beraberinde HEDİYELİ: 1926
getiriyor. Gerisini ilerleyen sayfalarda Scott Kelly’den Solvay Konferansı ve
dinleyelim...
Astronot olmak, kozmosta yolculuklara çıkıp
Vücudumuz
yeni dünyaları keşfetmek pek çok kişinin
hayali olabilir ama bunun hayal olarak kalması
gerekmiyor. Astronot olmak için gereken özellikleri
ve astronotların başlarından geçen ilginç olayları
anlattığımız harika bir podcast için aşağıdaki kare
kodu telefonunuza okutabilirsiniz. Eğer cihazınızın
kamerası kare kodu okumazsa Play Store’dan QR Kod
okuyucu uygulaması yükleyebilirsiniz.
Sa h i n Ek s, i og lu Zekanızı daha iyi
,
,
Yayın Yönetmeni kullanmanın yollarını
öğrenmenin zamanı
geldi!
 İÇİNDEKİLER
FIRLATMA
RAMPASI
KOZMOSLA İLK KONTAĞINIZ
14 DENP
ATLI
YOR? SÜPER
KÜT
LE
Lİ
NE KA
AR RA
L
Fırlatma Rampası Z
T ÜM ZAM AN L A R I N

DE
06Evrenin derinliklerine

I
LD

Lİ
YI

KL
çıkış kapınız.
EN BÜYÜK

ER
I
LAR

ÖTE
LGA
50
GEZE
14 Tüm zamanların 56 Uzay elbiselerini

ÇEKİMİ DA
en büyük 50 yeniden tasarlama

GENLER
buluşu! ihtiyaci
Eğer astronotlar yeni bir

KÜTLE
Uzay bilimindeki en çarpıcı
gelişmeler. gezegene ayak basacaklarsa,

PLÜT
daha iyi donanımlı yeni
34 Geleceğin teknolojileri: bir uzay elbisesine ihtiyaç

O
duyacaklar.
Athlete

N'DA
BULUŞU
Güneş Sistemi’ndeki diğer
64 Röportaj

SU
gezegenlere yerleşeceksek, her
türlü ortamda ağır nesneleri Rocket lab’in
kaldırmak için makinelere arkasındaki adam Uz r
ihtiyacımız olacak. NASA, All About Space olarak, Rocket ay
bili ele
şimdiden böyle bir robot mind lişm
üzerinde çalışıyor.
Lab’in kurucusu ve CEO’su eki en çarpıcı ge
Peter Beck ile konuştuk.

36 Hayalet enerji ve 68 Solucan deliği avı

evrenin karanlık
yüzü
Evrenin ‘görülmeyenlerini’
anlamak, uzay-zaman ile
ilgili teorilerde ciddi
değişikliklere neden olabilir.
44 Odak Noktası
Magnetarların
eksik bağlantısı
tespit edildi
Bu manyetik yıldızlar,
pulsarlara tahmin
edilenden daha çok benziyor
olabilir!
46 Süperdev
galaksiler
Evrendeki en büyük kütleli
cisimler olarak sınıflandırılan
bu cisimler, kozmosun en
gizemli canavarları
Astronomlar, genellikle bilim-
kurgu sayfalarının
bir parçası olan bu geçitlerin
gerçekte var olabileceğini
düşünüyorlar.
36
74 Uzman görüşü HAYALET ENERJİ
Bir roket nasıl çalışır? VE EVRENİN
76 2021’in KARANLIK YÜZÜ
kaçırılmaması
gereken uzay
olayları
2020 uzay araştırmaları
açısından ilginç bir yıldı, ancak
2021, daha da heyecan verici
olacağa benziyor.
82 Garip bir yıldızın
etrafında, tuhaf bir
dünya
CHEOPS uzay aracı garip bir

52 Asteroit Profili yörüngeye sahip yeni bir

ötegezegen keşfetti.
Bennu
OSIRIS-REx bilim dünyasına,
bu uzay kayası hakkında yeni
84 Kullanım kılavuzu
bilgiler getirdi. Gaia
Samanyolu’nu haritalayan bu
uydu dört yılı aşkın bir süredir
çalışıyor...
 BÖLÜMLER
88 Soru&Cevap
Meraklı zihinlere şaşırtıcı
cevaplar.

92 Gökyüzü gözlemcisi

68
Gökyüzü rehberiniz

98 Uzay kahramanları
Wilhelm Röntgen

SOLUCAN
DELİĞİ AVI

82
GARİP BİR
YILDIZIN ETRAFINDA,
TUHAF BİR DÜNYA

76
2021'DE
KAÇIRILMAMASI
GEREKEN UZAY
OLAYLARI
FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ

6
Galaktik bir
şelale
NGC 2798, 1788’de William
Herschel tarafından,
NGC 2799, 1874’te Ralph
Copeland tarafından
keşfedildi. Bu astronomların,
etkileşim halindeki iki
çubuklu sarmal galaksinin bu
çarpıcı görüntüsünü görmek
için neler vereceğini ancak
hayal edebiliriz. NASA’nın
da belirttiği gibi, olay yana
doğru ilerleyen bir akım
gibi görünüyor ve NGC
2799, soldaki NGC 2798’in
merkezine sürüklenirken
yıldızlardan oluşan bir
galaktik şelale meydana
geliyor. Vaşak Takımyıldızı
doğrultusundaki bu iki
© ESA/Hubble & NASA

galaksinin etkileşimi, Hubble

Uzay Teleskobu tarafından
görüntülendi.

7
FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ

Yıldızlardan
oluşan bir
kafatası
NGC 246 bir gezegenimsi
bulutsu (yaşamlarının sonuna
gelmiş kırmızı dev yıldızlardan
atılan, genişleyen bir iyonize
gaz kabuğu). Bu resimde
görülen Kafatası Bulutsusu
yaklaşık 1.670 ışık yılı uzakta
ve Balina Takımyıldızı’nın
güneyinde yer alıyor.
Avrupa Güney
Gözlemevi’nin (ESO) Çok
Büyük Teleskop’u, FORS2
cihazını kullanarak NGC
246’nın pembe ve kırmızı
renklerinin ihtişamını yakaladı.

Muhteşem
hale
Ay halesinin bu dudak
uçuklatan görüntüsünün
arkasında doğal ve yapay ışık
olaylarının bir kombinasyonu
bulunuyor. Ay, merkezdeki
parlak daire. Optik olay,
bulutlu bir günde, Şili’deki
Paranal Gözlemevi’nde
bulunan ESO’nun Çok Büyük
Teleskop’unun üzerinde
gerçekleşti. Atmosferde
asılı duran milyonlarca
küçük altıgen buz kristali
ve su damlacıklarından
Ay ışığının kırılması ile
ortaya çıkan bu atmosfer
olayı, gezegenimizin doğal
uydusunun Dünya’ya göre
mükemmel konumda olması
nedeniyle görüntülenebilir
hale geldi.
© ESA

8
 Yola çıkmaya
hazırlanırken...
Birkaç Falcon 9 motorunda
yaşanan aksaklık
nedeniyle fırlatma tarihi
Ekim sonundan 15
Kasım’a ertelenmiş olsa
da hazırlıkların yoluna
girmesi çok uzun sürmedi.
Sonuç olarak, SpaceX’in
başarılı fırlatması ile,
NASA astronotları Michael
Hopkins, Victor Glover,
Shannon Walker ve JAXA
astronotu Soichi Noguchi
altı aylık bir bilimsel görev
için Uluslararası Uzay
İstasyonu’na gönderildi.
© ESO

© NASA/SpaceX

9
FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ
Arecibo
Teleskobu,
1 Aralık’ta
son destek
kablolarının
kopmasının
ardından
kullanılamaz
hale geldi.
Filmlere ve kitaplara konu olan
meşhur Arecibo Teleskobu çöktü
H. Aziz Kayıhan
Aralık 2020 tarihi, başta radyo
1 astronomlar olmak üzere,
tüm astronomi camiasının ve
astronomi tutkunlarının kara
günü olarak tarihe geçti. Geçtiğimiz aylarda
zarar görmüş olan Arecibo Gözlemevi’ndeki
305 metre çapa sahip olan Arecibo
Teleskobu, 1 Aralık’ta çökerek tamamıyla
kullanım dışı kaldı.
Arecibo Teleskobu Çin’deki eşdeğeri FAST
inşa edilene kadar yaklaşık yarım yüzyıl
boyunca en büyük radyo teleskop unvanını
taşıdı. Teleskop henüz ilk yılında bilimsel
anlamda çığır açmaya başladı. Radar
özelliği de bulunduğu için birçok keşfe imza
attı. 1964’te Merkür’ün dönme periyodunun
88 değil, 59 gün olduğu tespit edildi.
Teleskoptan gerçekleştirilen gözlemlerle
1968 yılında nötron yıldızlarının varlığının
ilk kanıtı ortaya konmuş oldu. 1990 yılında,
Arecibo’da PSR B1257+12 pulsarını keşfeden
Aleksander Wolszczan, 2 yıl sonrasında
yaptığı devam gözlemlerinde, aynı pulsarın
etrafında 3 gezegen keşfetti. Bu gezegenler,
keşfedilen ilk ötegezegenlerdi.
10
İŞBİRLİĞİYLE
Arecibo Teleskobu, Dünya Dışı Zeki
Yaşam Araştırması’nda da çok önemli bir
role sahip. 1974 yılında teleskoptan ünlü
Arecibo Mesajı yollandı. Arecibo Mesajı
insanlık ve Güneş Sistemi ile ilgili bazı
bilgiler içeriyordu. Mesaj toplam 210 byte
büyüklüğündeydi ve Messier 13’e doğru
2380 MHz frekansta yollandı. Mesajın asıl
amacı, olası zeki yaşam formlarıyla iletişim
kurmaktan ziyade elimizdeki teknolojiyi
iletişim kurabilmek açısından test etmekti.
67 yıllık teleskobun yapısal dayanıklılığı
ile ilgili şüpheler ilk defa 2010’lu yıllarda
gündeme geldi. Birçok şiddetli kasırga
teleskobun geleceğini tehdit ediyordu.
21 Eylül 2017’de, Maria Kasırga’sından
kaynaklanan şiddetli rüzgarlar sonucunda,
teleskobun 430 Mhz kablosu kopup
çanağın üzerine düştü ve çanağı oluşturan
38 bin panelden yaklaşık 30 kadarına
zarar verdi. 430 MHz frekansı aktif olarak
kullanılmadığı için bu hasar teleskobun
bilimsel çalışmalarını etkilemedi.
10 Ağustos 2020’de ise T4 kulesinden bir
kablo koparak ana çanağın üzerine düştü
© Getty
ve çanağa zarar verdi. Gözlemevi yönetimi
kopan kablonun değişimi için yeni kablo
siparişini vermişti ancak henüz bu kablo
takılmadan 7 Kasım’da, T4 kulesinden
ana destek kablolarının birisi koparak
çanağa ciddi oranda hasar verdi. Bunun
üzerine kabloları inceleyen mühendislik
ekipleri, tamiratın insan sağlığına zarar
vermeden yapılmasının mümkün olmadığı
yönünde görüş belirtti. Ulusa Bilim Vakfı
(NSF) bu raporun sonucunda teleskobun
kapatılmasına karar verdi.
Teleskop çalışanlarının da aralarında
olduğu bir grup tarafından, teleskobun
kurtarılması için imza kampanyası
başlatılmıştı ki 1 Aralık tarihinde
teleskobun güvenle yıkılması için planlar
yapılırken, T4 kulesinde kalan iki kablo
da koparak alıcının teleskobun üzerine
düşmesine ve hem çanağın hem alıcının
parçalanmasına sebep oldu.
Arecibo Teleskobu’nun bilime yaptığı
katkılar yadsınamaz. Teleskop bilimin derin
sayfalarında ve konu olduğu kitaplarda ve
filmlerde yaşamaya devam edecek.
Radyo dalgası patlamaları manyetik yıldızların
etrafındaki asteroitlerden kaynaklanıyor olabilir
Charles Q. Choi
Rastgele aralıklarla ortaya çıkan gizemli
radyo dalgası patlamaları, neredeyse
ışık hızında hareket eden manyetik
rüzgarlarla asteroitleri parçalayan
nötron yıldızlarından kaynaklanıyor
olabilir. Hızlı radyo patlamaları Güneş’in
yüz yılda salacağı enerjiden fazlasını
saniyenin birkaç binde biri kadar bir
sürede yayan yoğun radyo dalgası
atımları. Bilim insanları hızlı radyo
patlamalarını ilk defa 2007’de keşfetti.
Çok kısa sürdükleri için kökenleri
hakkında pek fazla şey öğrenilebilmiş
değiliz.
Bilim insanları 2016’da tekrar eden ilk
hızlı radyo patlamasını keşfettiklerinde,
gizem derinleşti. Astronomlar
uzayda meydana gelen olaylarda bir
Süpersonik rüzgârlara ve buharlaşmış kayadan oluşan
atmosfere sahip tuhaf bir gezegen bulundu
Meghan Bartels
Bilim insanları yıldızına en yakın
olduğu noktada buharlaşmış ince bir
kaya atmosferine sahip olabilecek kadar
dramatik bir lav dünyası belirlediklerini
düşünüyor. Bu ötegezegen K2-141b
olarak adlandırılıyor ve ilk olarak
2017’de keşfedildi. Dünya’nın yaklaşık
yarısı büyüklüğünde, ancak yıldızına
o kadar yakın bir yörüngede dönüyor
ki bizimkinden bir sınıf daha altta yer
alıyor. Her Dünya gününde yörüngede
birkaç tur tamamlıyor ve yıldızına her an
aynı yüzeyi bakıyor.
Bilim insanları bu faktörlere
tekrar gördüklerinde, bu süreçte gök
mekaniğinin önemli rol oynadığını
düşünüyor: Bir gezegenin yıldızının
çevresindeki yörüngesini tamamlaması
veya pulsar olarak bilinen, manyetik
kutuplarından radyo dalgaları yayan,
hızlı dönen bir nötron yıldızı bunlara
sebep olabilir.
Araştırmacılar şimdi nötron
yıldızlarının yörüngesinde dolanan
asteroitlerin, rastgele olsalar bile en
azından bazı tekrar eden hızlı radyo
patlamalarını açıklamaya yardımcı
olabileceğini öne sürüyor. Bu kavramın
anahtarı, kuvvetli yıldız rüzgarlarının
sadece Güneş’imiz gibi canlı yıldızlardan
değil, pulsar gibi ölü yıldızlardan da
gelebileceği. Pulsarlar çok manyetik
bakarak K2-141b’nin yüzeyinin üçte
ikisinin sürekli olarak güneş ışığı
altında olduğunu tahmin ediyor.
Öyle ki, gezegenin sadece bir bölümü
lav okyanusu ile kaplı değil, aynı
zamanda kayalarının bir kısmı da
buharlaşıp atmosfere yükselmiş olabilir.
Kanada’daki McGill Üniversitesi’nden
gezegen bilimci Nicolas Cowan, “Dünya
dahil tüm kayaç gezegenler hayatlarına
erimiş dünyalar olarak başladı ancak
daha sonra hızla soğuyup katılaştılar”
diyor. “Lav gezegenleri, gezegensel
evrimin bu aşamasında bize nadir
© NASA
olduğundan
dolayı,
rüzgârları
da güçlü ve
eksenleri etrafında
saniyede yüzlerce tur
atacak kadar hızlı dönebiliyorlar.
Rüzgârları göreli hızlarda, yani
neredeyse ışık hızına yakın bir hızda
ilerleyebiliyor.
Bilim insanları bir pulsarın
yörüngesinde dolanan bir cismin (belki
de bir asteroidin) pulsarın rüzgârında bir
boşluk açacağını hesapladı. Bu boşlukta
bir elektrik akımı dolaşabilir ve pulsarın
rüzgârı buraya çarptığında, ortaya çıkan
manyetik kargaşa çok dar ve son derece
yoğun radyo dalgaları ortaya çıkabilir.
bir bakış açısı veriyor.” Gezegenin
yoğunluğu Dünya’nın yaklaşık yarısı
kadar, bu nedenle kabuğu, makul ölçüde
basitleştirilmiş bir temsil açısından saf
silika olarak modellenebilir. Atmosferin
kenarında, sıcaklığın düştüğü bölgelerde,
gaz halindeki kaya yağış olarak yüzeye
düşecek kadar soğuyabilir. Atmosfere
silika veya silikon monoksit hakimse,
bu yağışın büyük kısmı magma
okyanusuna düşmeli. Atmosfer ağırlıklı
olarak sodyumdan meydana geliyorsa,
okyanuslara geri dönen katı sodyum ile
gezegen daha da tuhaf görünüyor olmalı.
© Getty
11
 FIRLATMA RAMPASI
EVRENIN DERINLIKLERINE ÇIKIŞ KAPINIZ
Garip halkalar, gezegenlerin düşünülenden
daha erken oluştuğunu gösteriyor Charles Q. Choi
Yeni doğmuş bir yıldızın etrafında tespit
edilen halkalar, gezegenlerin daha önce
düşünüldüğünden daha erken doğduğuna
işaret ediyor olabilir. Yıldızlar, kendi kütle
çekimi kuvvetleri altında çöken yoğun
bulutlardan doğuyor. Yeni doğmuş bir
yıldızın, yani bir önyıldızın çevresindeki gaz
ve toz örtüsü zamanla küçülünce, çevresinde
bir disk oluşuyor ve bu diskin içinde ön
gezegenler doğuyor.
Yeni bir çalışmada, Almanya,
Garching’deki Max Planck Dünya Dışı
Fizik Enstitüsü’nden astronom Dominique
Segura-Cox ve ekibi, Yılancı Takımyıldızı’nda
bulunan, bizden yaklaşık 470 ışık yılı
uzaklıktaki bir önyıldız olan IRS 63’ü
araştırdı. Daha önceki araştırmalar bu
önyıldızın 500 bin yaşından küçük olduğunu
gösteriyordu. IRS 63’ün çevresinde 50
astronomik birim (AB) genişliğinde, genç bir
yıldız için nispeten büyük bir dönen gaz ve
toz diski bulunuyor. Bir AB, Dünya ile Güneş
arasındaki ortalama 150 milyon kilometrelik
Titan’da garip bir organik kimyasal bulundu
Meghan Bartels
Satürn’ün uydusu Titan giderek
tuhaflaşmaya devam ediyor ve bilim
insanlarının Dünya’nın ötesinde de
yaşamın olabileceğine olan inancını
azaltıyor. Titan, belki de Güneş
Sistemimizdeki Dünya’ya en çok benzeyen
yer, ancak bileşenleri farklı şekilde yer
alıyor. Okyanusu yerin altında, yeryüzü
şekilleri kaya yerine su buzundan oluşuyor,
yağmur olarak organik bileşikler yağıyor ve
atmosferi bizimkinden daha yoğun. Şimdi,
iki yeni araştırma bulgusu ortaya çıktı:
Titan’ın atmosferinde beklenmedik bir
kimyasal bulunuyor ve bilim insanlarının
daha önce tespit ettiğinden daha karmaşık
yüzey olayları yaşandığına dair kanıtlara
ulaşıldı.
Yeni bulguları bu kadar ilgi çekici
yapan şey, bilim insanlarının Titan’ın
kimyasına olan hayranlığı. Araştırmacılar,
Titan’ı Şili’deki Atacama Large Millimeter/
submillimeter Array (ALMA) dizgesi ile
mercek altına aldı ve gözlemler sonucunda
üç karbon ve iki hidrojen atomundan
oluşan, garip üçgen bir bileşik olan
siklopropenilidenin kimyasal imzası
keşfedildi. Siklopropeniliden bulunan
en yeni bileşik. Ancak araştırmacılar bu
12
© ALMA
İŞBİRLİĞİYLE
SpaceX,
ABD Uzay
Kuvvetleri’nin
mesafeyi temsil ediyor. Segura-Cox, “Diskin
boyutu kendi Güneş Sistemi’mize çok
yeni nesil GPS
benziyor” diyor ve ekliyor: “Önyıldızın uydusunu
kütlesi bile Güneş’ten biraz daha az.”
Bilim insanları, Şili’deki ALMA dizgesini
fırlattı
kullanarak IRS 63’ün diskini analiz etti Amy Thompson
ve diskin aralarında boşluk bulunan iki
SpaceX, 5 Kasım’da ABD
parlak eş merkezli halkadan oluştuğunu
Uzay Kuvvetleri için gelişmiş
öne sürdü. Eğer bu boşluklar önyıldızın
bir GPS uydusunu başarıyla
çevresinde dolanan öngezegenlerin
fırlattı ve bu, Florida’nın
IRS diskin içine girmesiyle oluşuyorsa,
Space Coast’ından yapılan
içteki halkada bulunan boşluk Jüpiter’in
ilk fırlatma oldu. Şirketin
kütlesinin neredeyse yarısına sahip bir
iki kademeli Falcon 9
ötegezegen nedeniyle oluşmuş olmalı. En
roketlerinden biri, Cape
dıştaki boşluk ise Jüpiter’in üçte biri kütleye
Canaveral Hava Kuvvetleri
sahip yeni doğmuş bir gezegen nedeniyle
İstasyonu’ndaki Uzay Fırlatma
ortaya çıkıyor. Segura-Cox, “Yıldızların
Kompleksi 40’tan fırlatıldı
önce yetişkinliğe adım attığını ve sonradan Üstte: ve GPS III SV04 uydusunu
gelecek gezegenlerin anneleri olduklarını IRS 63,
yıldızların ve yörüngeye taşıdı. Fırlatmadan
düşünürdük, ancak şimdi önyıldızların ve
gezegenlerin 9 dakika sonra roketin ilk
gezegenlerin erken zamanlardan itibaren birlikte büyüyor kademesi, SpaceX’in iki
iki kardeş gibi birlikte büyüdüğünü ve olabileceğine otonom gemisinden biri olan
evrimleştiğini görüyoruz” diyor. işaret ediyor.
Of Course I Still Love You’nun
güvertesine iniş yaptı. GPS
III SV04 görevi, 3 Kasım’da
Cape Canaveral’dan bir
ABD casus uydusunu uzaya
götürmesi planlanan United
bileşiği bulmanın şaşırtıcı Launch Alliance’a (ULA) ait
olduğunu söylüyor, çünkü Atlas V roketinin hemen
az bilinen bu kimyasal ardından gerçekleşecek
© NASA/JPL
oldukça dost canlısı: şekilde ayarlanmıştı. Bu görev,
Eğer yakınında başka SpaceX’in uzaya götürdüğü
bileşikler varsa hemen üçüncü GPS uydusu oluyor.
tepkimeye giriyor ve Daha önce Falcon 9 roketleri
siklopropenilidenin ile iki gelişmiş GPS III görevi
imzası ortadan kayboluyor. fırlatılmıştı, sonuncusu
Yeni keşfedilen bileşik, geçtiğimiz Haziran ayında
Titan’da bulunan ve halka gerçekleşmişti. Bu uydulardan
benzeri bir omurga oluşturmak için karbon bir tanesi de ULA’nın Delta IV
atomlarının birbirine kilitlendiği ikinci roketinin son uçuşunda, 2019
kimyasal olduğu için de ilginç. Bu tür Ağustos ayında yörüngeye
yapıya sahip diğer kimyasallar, DNA’nın oturtulmuştu.
bilgi içeren bölümünü oluşturan moleküller
için çok önemli. Araştırma üzerinde çalışan
Goddard astrobiyologlarından Alexander
Üstte:
Thelen, “Bu bileşiklerin döngüsel doğası, Bulunan
biyoloji açısından önemli moleküllerin yeni bileşiğin
oluşmasına izin veren ekstra bir kimya dalı uzayda
açıyor” diyor. yaşam arayışı
ile ilgisi
Araştırmacılar daha sonra NASA’nın bulunuyor.
2004’ten 2017’ye kadar Satürn sistemini
inceleyen Cassini görevi sırasında toplanan Sağda:
verileri inceledi ve bu gözlemlerde de Falcon 9
fırlatıldı ve
siklopropenilideni destekleyen kanıtlar başarıyla indi
olduğunu gördü. yere indi.
© SpaceX
 LIYOR? SÜPER
PAT KÜT
N LE
EDE Lİ
KA
R N RA
A
ZL
TÜM ZAMANL ARIN

DE
I
LD

Lİ
YI

KL
EN BÜYÜK

ER
I
LAR

ÖTE
LGA

50 GEZE
ÇEKİMİ DA

GENLER
KÜTLE

PLÜT
ON
BULUŞU 'DA SU

Uz
ay
bili
mind
eki en çarpıcı ge
All About Space ekibi sizler için
tüm zamanların en büyük astronomi
keşiflerini bir araya getirdi!
Uzay bilimindeki en büyük anlardan
bazıları, insanlar göklere bakarken,
diğer dünyaları keşfetmek için uzay
aracı gönderirken ve içinde yaşadığımız
bu inanılmaz derecede karmaşık evrenin
nasıl meydana geldiğine hayret ederken
geldi.
Bilim, kümülatif bir süreç. Bir keşif
diğerine yol açıyor ve astronomi
de bundan farklı değil. Örneğin,
Samanyolu'nun ötesinde galaksiler
14 olduğunun keşfi, evrenin genişlemekte
r
le
liş me
olduğunun anlaşılmasına yol açtı. Sizler
için hazırladığımız bu özel dosyada bir
araya getirdiğimiz en büyük keşiflerden
bazıları nispeten küçük gibi görünebilir,
ancak hepsi bildiğimiz evreni
resmetmemizde büyük rol oynadı.
Peki, tüm zamanların en önemli
astronomi keşfi olarak ne seçildi?
Yıldızların enerjilerini nasıl
ürettiklerinin veya gezegenlerin nasıl
doğduğunun keşfi olabilir mi? Plüton'un
keşfi ve incelenmesi? Yoksa kütleçekimi
dalgaları alanında yapılan en son
keşifler en üst sırada mı yer alıyor?
Öğrenmek için okumaya devam edin!
 Tüm zamanların en büyük 50 buluşu

50
Jetleri olduğu
tespit edilen
ilk galaksi
Kuasarlar, 16 Mart 1963'te
Hollandalı astronom Maarten
Schmidt tarafından keşfedildi.
Schmidt, yıldız olduğuna
inanılan parlak, uzak bir cismi
inceliyordu. Tam olarak ne kadar
uzakta olduğunu ölçtüğünde,
radyo dalgalarının kaynağı olan
3C 273’ün, Dünya'dan 2,5 milyar
ışık yılı uzakta olduğunu gördü
ve şaşırdı. Parlaklığı, mesafeye
uymadığı için bunun bir yıldız
olmadığı sonucuna vardı. Kuasar
(quasar: quasi-stellar radio source
/ yıldıza benzeyen radyo kaynağı)
çalışmaları böyle başladı.
En büyük bulmaca, bu cisimlerin
nasıl olup da bir galaksiden daha
parlak olduğunun çözülmesiydi.
Tek bir kaynaktan geldiklerini
biliyorlardı ancak galaksi
çekirdeklerinden parladıklarını
keşfetmek biraz zaman aldı;
sadece merkezinde süper
kütleli karadeliklerin yer aldığı
galaksilerden geliyorlardı. Işık,
kara delikten kaçamaz ancak
madde karadeliğin çevresinde
bir yığılma diski oluşturduğunda
sürtünme ile ısınır ve yüksek
enerjili radyo dalgaları, X-ışınları
ve görünür ışık dalgaları salarlar.
Bu keşif, Büyük Patlama teorisine
yeni kanıtlar ekledi.
48
Plüton’da su
49
Her ne kadar adını onu
ilk keşfettiğini rapor eden
Halley kuyruklu
yıldızının keşfi
astronom Edmond Halley’den
almış olsa da Halley kuyruklu
yıldızı ilk defa milattan önce
239’da Çinli astronomlar
tarafından Shih Chi ve
Wen Hsien Thung Khao
günlüklerinde kaydedilmiş
görünüyor. Kuyruklu yıldız,
Fatih William İngiltere’yi işgal
ettiği sırada, 1066’da ünlü
Bayeux Halısı üzerine işlenmiş
Halley’in kuyruğu nasıl oluştu?
1 Çekirdeğin
ısınması
Bu noktada,
kuyrukluyıldız
kuyruksuz bir buz ve
kaya kütlesidir. Güneş'e
yaklaştıkça ısınmaya ve
süblimleşmeye başlar.
olarak da karşımıza çıkıyor.
Aslında bu bir sürpriz değil,
Halley, 1705 yılında Synopsis
Astronomia Cometicae adıyla
çünkü Halley kuyrukluyıldızı yayınladığı makalede, 1456,
her 76 yılda bir Dünya’yı 1531,1607 ve 1682 kuyruklu
ziyaret ediyor. yıldızlarının aynı kuyruklu
Peki Edmond Halley ne yıldız olduğunu belirtti ve
yapmıştı? O, bu kuyruklu 1758’de geri döneceğini öne
yıldızın yörüngesini hesaplayan sürdü. Bundan sonra da
ve periyodik olarak Dünya’yı zaten Halley Kuyrukluyıldızı
ziyaret ettiğini kanıtlayan ilk olarak bilindi. Bu
bilim insanıydı. hesaplamalar astronomlara,
Oxford Üniversitesi'nde bir kuyrukluyıldızın Güneş'in
Geometri Profesörü olan yörüngesinde dolanabileceğini
göstermekle kalmadı, aynı
zamanda onlara görev ve
deneyler yapma olanağı da
verdi: 1986'da, bir uzay aracıyla
kuyrukluyıldızdan örnekler
alındı ve teleskoplarla detaylı
olarak gözlemlendi. Halley
Kuyrukluyıldızı'nın bir sonraki
ziyareti 28 Temmuz 2061'de
gerçekleşecek.
2 Zarfın oluşması
Çekirdek Güneş'e 748 milyon
kilometre yaklaştığında çekirdeğin
etrafında koma adı verilen bir gaz zarfı
oluşmaya başlar.
Kuyruklu yıldızın
yörüngesi
Güneş’in çevresinde
3 Kuyruğun oluşumu
dolanan bir
Güneş rüzgârları ve
kuyrukluyıldızın yörüngesi
radyasyonu, gazdan
meydana gelen bir
eliptiktir.
Kısa periyotlu bir
kuyruğun oluşmasına
neden olur.
kuyrukluyıldız olan Halley

buzu var! Dünya’nın

Güneş çevresindeki bir
turunu 76 yılda tamamlar.
Yeni Ufuklara (New Horizons) tarafından Güneş Dünya’ya tekrar 2061’de
oluşturulan ve Ocak 2016'da yayınlanan yörüngesi dönecek.
Dünya, Güneş'ten
renklendirilmiş bir harita görüntüsünde, cüce
ortalama 150 milyon
gezegenin yüzeyinin çoğu keşfedilmiş gibi görünüyor. kilometre uzaklıkta. Bu
Bu haritaya göre, Plüton'da düşünülenden daha fazla mesafe stronomik birim
su buzu bulunuyor. Veriler 108.000 kilometre uzaktan (AB) olarak biliniyor.
iki Ralph/Doğrusal Etalon Görüntüleme Tayf Dizgesi
enstrümanı ile alındı. Haritada bazı önemli boşluklar
6 Soğuk
olsa da (özellikle Sputnik Planum ve Lowell Regio
bölgelere
gidince… 4 İkinci kuyruk
bölgelerinde) su miktarı epeyce bol. NASA'ya göre, Kuyrukluyıldızların
Halley Güneş’ten
"Plüton'un buzlu ana kayası metan, azot ve uzaklaşmaya 5 Gaz kuyruğun arkada kalması genellikle tozdan
karbonmonoksit buzundan oluşan kalın bir başladığında gaz Kuyrukluyıldızın iyonlaşmış gaz kuyruğu, meydana gelen ikinci bir
battaniyenin altında çok iyi gizlenmiş kuyruğu yavaş güçlü Güneş rüzgârları tarafından kuyruğu daha vardır. Bu
durumda” ve bu da verilerin içinde yavaş yok olur. süpürülür ve bu yüzden Güneş'in ters ikinci kuyruk Güneş ışığı
görülen şaşırtıcı miktarda suyun tarafına doğru görünür. tarafından dışarı itilir.
neden ortaya çıktığını
açıklıyor. 15

47 Güneş Sistemi’ndeki
en ağır cüce gezegen
2003 yılında alınan
görüntülerde Ocak 2005'te
keşfedilen Eris, Güneş
Sistemi’ndeki en büyük
kütleli cüce gezegen. Kütlesi
Plüton'dan %28 daha fazla
olduğu için bir ara Eris'in 10.
gezegen olması düşünülüyordu
ama sonunda hem ona hem de
Plüton'a cüce gezegen statüsü
verildi. Buna rağmen, Eris’in
önemi şüphe götürmez. Eris ve
Plüton’un cüce gezegen olarak
sınıflandırılmasında en büyük
rolü Eris oynadı. Eris’in keşfi,
neyin gezegen olması, neyin
olmaması gerektiği konusunda
bir tartışmaya yol açtı ve bu
46 Plüton’un ötesinde
keşfedilen ilk gök cismi
Plüton 1930'da ve beş uydusundan
ilki olan Charon 22 Haziran
1978'de keşfedilmiş olsa
da Plüton'un yörüngesinin
ötesinde bulunan ilk cisim
aslında kalabalık bir grubun
ilk üyesiydi. Astronomlar David
Jewitt ve Jane Luu, dış Güneş
Sistemi'ni beş yıl boyunca
farklı teleskoplar kullanarak
araştırdı. Neptün’ün ötesindeki
gökcisimlerinin popülasyonuna
dair kanıt arıyorlardı. Bu grup
günümüzde Kuiper Kuşağı olarak
adlandırılıyor.
1992'de, Plüton'un ötesindeki bir
yörüngede dolanan (15760) 1992
QB1 isimli cismi keşfettiklerinde
çabaları ödüllendirildi. Takip
16
tartışma Uluslararası Astronomi
Birliği tarafından hazırlanan
resmi bir tanımla çözüldü.
Bu sayede tamamen yeni
bir kategori ortaya çıktı ancak
keşfin önemini ve heyecanını
hiçbir şekilde azaltmadı. İlk
başta Eris'in 2.326 km çapı ile
Plüton'dan daha büyük olduğu
öngörülmüştü. Yeni Ufuklara
aracı sayesinde Plüton'un
çapı 2.376 km olarak yeniden
hesaplandı. Böylece iki cüce
gezegenin hemen hemen aynı
boyutta olduğu ortaya çıktı.
Tüm bunlara ek olarak Eris’in
Dysnomia adı verilen bir de
uydusu bulunuyor.
eden Nisan ayında Nature
dergisine, "Kuiper Kuşağı'nın
ilk üyesini tespit ettiklerini”
belirten bir mektup gönderdiler.
Haklıydılar, çünkü daha sonra
(15760) 1992 QB1’in bölgede
bulunan bu tür cisimlerden
sadece biri olduğu ortaya çıktı.
Elbette, bu keşfin yansımaları
daha sonra hissedilecekti.
Sonrasında Kuiper Kuşağı’nda
1000'den fazla cisim bulundu
ve daha on binlerce olduğu
söyleniyor. Eris kuşakta bilinen
en büyük kütleli Neptün ötesi
cisim haline geldi ve ironik bir
şekilde 2006'da Plüton’un cüce
gezegenliğe düşürülmesine yol
açtı.
45
Satürn’ün
halkaları
keşfedildi
Galileo Galilei’nin uzayı anlamamıza
yaptığı büyük katkıları herkes
biliyor. 1610’da Satürn’ün halkalarını
gözlemledi. Başlangıçta onun
çevresinde iki gezegen daha bulunan
üçlü bir sistem olduğunu düşündü.
İki yıl sonra halkaların kaybolduğunu
görüp bir şok yaşadı. Dört yıl sonra,
tekrar geri döndüğüne şahit olduğu
yapının artık bir çift yarım elips
olduğuna kanaat getirdi ama onların
halka olduklarını anlayamadı.
Astronomlar, Satürn’ün halkalarını
her zaman gizemli, ilginç ve etkileyici
buldu. 1655’te Christiaan Huygens
halkaların katı olduğunu öne sürdü
ve bu teori 1856’ya kadar kabul
gördü. Bu sırada bir dizi teorisyen
halkaların parçacıklardan meydana
gelmiş olabileceğini öne sürüyordu ve
sonunda bu teori uzay sondası Pioneer
11 tarafından 1979’da kanıtlandı.
Halbuki Jean Chapelain bunu 1660’da
iddia etmişti.
Pioneer 11 Satürn’ün 21.000
kilometre yakınından geçti ve
Dünya’ya muhteşem Satürn
görüntüleri yolladı. Kısa bir süre
sonra, Voyager 1 ve Voyager 2
uzay araçları Satürn çevresinde
dolaştı ve halkaların kum tanesi
boyutundan, dağlar kadar büyüklüğe
erişen milyarlarca parçacıktan
oluştuğunu ortaya çıkardı. Halkadaki
parçacıkların Satürn’e yaklaştığında
parçalanan asteroit, kuyrukluyıldız
veya uydulardan geldiği düşünülüyor.
Halkaların içinde iki de küçük uydu
keşfedildi. Yaklaşık bir kilometre
kalınlığında olan halkaların her
birinin yörünge hızının farklı olduğu
ortaya çıktı. 2009’da Satürn’den
çok uzakta, devasa bir halka daha
olduğu anlaşıldı. Araştırmacılar bu
halkanın Satürn’den 7.000 kat daha
büyük olduğunu ve büyük ihtimalle
Satürn’ün uzak uydusu Phoebe’den
gelen enkazdan oluştuğunu düşünüyor.
 Tüm zamanların en büyük 50 buluşu

44
Kozmik
nötrinolar keşfedildi
Nötrinolar, yüksek enerjili ancak yük taşımayan
ve çok zor tespit edilebilen parçacıklar. Kozmik
ışınların çevre ile etkileşimi sırasında ortaya
çıkıyorlar. İlk defa 1987’de yakınlardaki bir galakside
gerçekleşen bir süpernova patlamasından kaynaklanan
nötrinolar tespit edildi. Nisan 2012’de, Antarktika’da
bulunan Buz Küpü Nötrino Gözlemevi’ndeki araştırmacılar
1 petaelektronvolt üstünde enerji salan iki nötrino olayı
tespit etti. Nötrinolar, Büyük Macellan Bulutu’nda
gerçekleşen bir süpernovadan sonra Güneş Sistemi’ne
dağılmış görünüyorlardı. Tamamen emin olmak
için, dedektör bir kere daha açıldı ve 35.000
nötrino kaydedildi. Bunlardan 21 tanesinin
enerjisi Güneş Sistemi’nin dışından
geldiğine işaret edecek kadar
yüksekti.

Cassini Ayrımı Encke Boşluğu Roche Ayrımı

Atlas
Tethy

Prometheus
Epimethe ve Janus

s, Telesto ve Callisto
Enceladus
Pandora

Mimas
Pan

us

Satürn
D B A F G E

17

43 Uranüs’ün keşfi
Uranüs’ü gece gökyüzünde
nerede görebileceğimizi biliyoruz
ve iyi şartlar altında çıplak gözle
bile görebiliyoruz, ancak bu
gezegenin keşfi için 1781 yılına
kadar beklememiz gerekmişti.
Amatör astronom Sir William
Herschel Uranüs’ü 13 Mart'ta
el yapımı teleskobu ile sekiz
kadir parlaklığındaki (gözle
görünemeyecek kadar sönük)
yıldızları araştırırken keşfetti.
İngiltere’nin Bath kentindeki
bahçesinde yalnız başına
gözlem yaparken bir bir
cismin yer değiştirdiğini ve
diğer yıldızlardan daha önde
gibi göründüğünü tespit etti.
Uranüs’ü gören herkes şimdiye
kadar onu bir yıldız sanmıştı.
Herschel ise ilk başta kuyruklu
yıldız olduğunu düşündü.
Bu teori, astronom
arkadaşlarıyla tartışmasına
neden oldu. Bir kere bulduğunu
iddia ettiği kuyrukluyıldızın
koması bulunmuyordu ve bu
kadar parlak bir kuyruklu
yıldız normalde çok daha hızlı
hareket etmeliydi. Astronomlar
bu gök cisminin yörüngesine
yakından bakmaya başladığında
(yörüngenin tümünü görmeleri
mümkün değildi, zira Uranüs
bir turunu 84 yılda tamamlıyor)
tek bir şeyde birleştiler: Bu cisim
bir gezegen olmalıydı. Böylece,
Güneş Sistemi’nin yedinci
gezegeni keşfedilmiş oldu.
Herschel 1783’te Royal
Society başkanı Joseph Banks’a
bir mektup yazdı ve o da
bulunan bu yeni gök cisminin
“Güneş Sistemi’nin birincil
gezegenlerinden biri olduğuna
inandığını” teyit etti. Böylece
Uranüs, teleskop ile bulunan ilk
gezegen oldu. 1977’de Uranüs’ün
de çevresinde halkalar olduğu
keşfedildi.
42 Güneş’in vahşi
rüzgârları var
Ani bir elektromanyetik
radyasyon salınımı olan
Güneş rüzgârları ilk defa
1859’da astronomlar Richard
C. Carrington ve Richard
Hodgson tarafından keşfedildi
ancak daha sonra Güneş’in
yüzeyinin yakınlarında
gerçekleşen tek olayın bu
olmadığı ortaya çıktı.
Kristian Birkeland
tarafından yapılan
jeomanyetik araştırmalar
1916’da neredeyse kesintisiz
bir kutup ışıması aktivitesi
olduğunu gösterdi ve
Birkeland Güneş ışınlarının
negatif elektronlar ve pozitif
iyonlardan oluştuğunu öne
sürdü. Bu teorinin kökeni
1910’da İngiliz astrofizikçi
Arthur Eddington’ın ortaya
koyduğu, Güneş’ten sürekli
ve her yöne bir salınım
gerçekleştiğini öne süren
bir teoriye dayanıyordu.
Teorinin doğruluğu, 1959’da
bir Sovyet uzay aracı
Güneş rüzgârlarını ilk defa
doğrudan gözlemlediğinde ve
ölçümlediğinde kanıtlandı.
Artık bu salınımların,
Güneş’in son katmanı olan
taç tabakasının neredeyse 2
milyon derece olan sıcaklığı
sayesinde olduğunu biliyoruz.
Bu yüksek sıcaklık, Güneş’in
kütleçekimsel gücünü
zayıflatarak parçacıkların
kaçışına izin veriyor. Taç
tabakasındaki boşluklarda
Güneş rüzgârları daha hızlı
gerçekleşiyor. Dünya eğer
gelen parçacıkları saptıran
bir manyetik kalkana sahip
olmasaydı, Güneş rüzgârları
gezegenimize çok fazla zarar
verebilirdi.

41 Patlayan yıldızlar
egzotik gama ışınları
yayıyor
Gama ışını patlamaları 1967’de
uzaya gizli nükleer silah
denemelerini izleme amacıyla
gönderilen Vela uyduları
tarafından tespit edildi.
Patlamalar bir saniyeden az
veya birkaç dakikalık olsa da
yıllar süren çalışmalardan
sonra bu yoğun ışınların sadece
çok uzaklarda olan diğer
galaksilerden gelmediği, bazıla-
rının hayatlarının sonuna gelip
patlayan yıldızlar nedeniyle de
ortaya çıkabileceği anlaşıldı.
Kütlesi Güneş’in onlarca katı
olan devasa bir yıldız yakıtını
tükettiğinde, kendi kütlesi altında
çöküyor ve karadelik oluşturuyor.
Bu sırada açığa çıkan enerji, iki
zıt yöne doğru, yüksek enerjili ve
yoğun gama ışınları olarak uzaya
salınıyor. Gama ışınları evrende
bilinen en yüksek enerjiye sahip
ışınım türü.

18
 Tüm zamanların en büyük 50 buluşu

40 Titan’da göller ve denizler var

1960'ların sonlarında Titan'ın
deniz ve göllere sahip olduğuna
dair bir teori zaten vardı ancak
bu öngörü-leri doğrulamaya
başlamak için 1995'te Voyager
1, Voyager 2 ve Hubble Uzay
Teleskobu'ndan alınan kanıtları
bekledik. Yine de 1997'de
fırlatılan Cassini-Huygens
insansız uzay aracının vereceği
bilgiler ast-ronomların aklını
başından aldı.
Huygens, Ay dışında bir uydu
üzerine inen ilk sondaydı. 2005
yılında kuru bir ovaya indi ve
astronomlara bilgi göndermeye
başladı. Yuvarlak kayalar, orada
bir zamanlar bir tür sıvının
aktığını doğruladı. En dik-kat
çekici olan, Cassini yörünge
aracından gelen ve metan – etan
göllerini ve onları besleyen
nehirleri gösteren verilerdi.
Bu göllerin hiçbirinde sıvı
halde su bulunamazdı, zira
Titan'daki -180 derece sıcaklık
buna imkân vermez-di. Ancak
Dünya'da gördüğümüz su
döngüsünün benzeri Titan’da
da yaşanıyor. Metan buharlaşıp
at-mosfere çıkıyor ve orada Güneş
ışığı ile etana dönüşüyor.
Titan’ın gölleri ve denizleri
de haritalandı. Şimdiye kadar
kuzeyde güneyden daha fazla
olmak üzere, yüzlerce göl ve
38 Gök cisimleri
nelerden meydana
geliyor?
Işığın tayf doğasını uzun zamandır
biliyoruz: Isaac Newton, 1666'da,
Güneş'in beyaz ışığını bir
prizmadan veya kendi deyimiyle
tayfçekerden geçirdiğinde bir dizi
deniz keşfedildi ve her birine bir
renge ayrıştığını göstermişti. Yine
isim verildi. Güneş Sistemi’ndeki
de maddenin yaydığı enerjinin
gök cisimleri arasında en az
de ışık saldığı ve ısı kullanarak
vahşi olanlardan biri olan Titan’a
kimyasal bağları parçalamanın
günün birinde yerleşirsek, belki
ve bir elementin küçük miktarları
de bu göllerde ve denizlerde
için tayfını incelemenin mümkün
tekne gezilerine çıkabileceğiz.
olduğu keşfedildiğinde işler daha da
Gerçi sıcaklık göz önüne alınırsa
ilginç hale geldi. Bunun mümkün
bu pek olası görünmüyor...
olmasının nedeni, yoğun gazların
veya katı cisimlerin ışık üretimi

39 Oluşum sürecindeki
yoluyla ısı yayma şekliydi. Bu
keşif gök cisimlerine başarılı bir
şekilde uygulandı. Bilim insanları,

bir gezegen keşfedildi

rubidyum gibi başka türlü tespit
edilemeyecek yeni elementleri
keşfetmek için tayf çizgilerini
kullanabildiler. Ayrıca, Güneş'in
tayfındaki soğurma çizgilerini
inceleyerek, Güneş'in bileşimini
tespit etmeleri mümkün oldu. Bu
yöntem, Güneş tayfında 587,49
nanometrede helyumun bulunması
da dahil olmak üzere bazı temel
keşiflerin gerçekleştirilmesini
sağladı.

Astronomlar Adam Kraus ve Michael yapabilmeyi umuyor. Gezegen, sadece

Ireland 2011'de Keck II teleskopundan
bakarken, 450 ışık yılı uzaklıkta, Toros-
Auriga yıldız oluşum bölgesinde bulunan
LkCa 15 b adlı bir ötegezegen keşfettiler.
Hem gezegenin Jüpiter boyutlarında
olduğunu tespit ettiler, hem de aktif bir
yığılma süreci yaşadığını gözlemlediler.
Böyle bir gözlem, ilk defa yapılıyordu.
Çok önemli bir keşifti ve dört yıl sonra
Arizona’daki Büyük Dürbün Teleskobu
ve Şili’deki Macellan Teleskopları ile
görüntülendiğinde daha da etkileyici
bir keşif haline geldi. Gökbilimciler,
bu ötegezegeni gözlemleyerek bebek
gezegenlerin nasıl oluştuğu hakkında
daha fazla bilgi edinmeyi ve diğer
gezegen oluşum sistemlerinin yaşı
hakkında daha doğru tahminler
2 milyon yaşında olan, LkCa 15 olarak
bilinen bir yıldızın yörüngesinde
dolanıyor. Bilim insanları ayrıca
genç yıldızların çevresinde oluşan
öngezegen diskinden gelen süper
sıcak hidrojen gazının kimyasal
ayak izlerini keşfetmeyi de başardı.
Arizona Üniversitesi astronomi
mezunu Stephanie Sallum bu
yapının gezegen oluşumunu ve
disk – gezegen etkileşimlerini
doğrudan araştırmak için ilk
fırsatı sunduğunu söylüyor.
Gezegen büyüdükçe ve potansiyel
olarak halkalar ve boşluklar
oluşturdukça, astronomlar ilk
oluşum yılları hakkında çok daha
fazlasını keşfedebilecekler.
37
Uzay
büyüteçlerinin keşfi
Yıllarca kuramlar geliştirildikten sonra,
1979'da Manchester Üniversitesi Jodrell Bank
Gözlemevi'nden Dr. Dennis Walsh liderliğindeki
bir ekip, kütleçekimsel merceklenmenin ilk örneğini
keşfettiğinde, evre-nin kozmik bir büyütece sahip
olduğu nihayet kanıtlandı. Dr. Walsh kuasarlar üzerinde
çalışıyordu ve bir gök cisminden gelen ışığın başka bir
gök cisminin çevresinden saptığını gördü. Bu, sönük
bir kuasarın daha parlak ve daha görünür olmasını
sağlıyordu. Bu etki, o zamandan beri astronomların
uzayın daha da derinlerine bakmasına ve
kahverengi cüceleri, kırmızı cüceleri,
karadelikleri ve diğer yıldızların çevre-
sindeki gezegenleri çalışmasına imkân
veriyor. Karanlık madde arayışında
da oldukça faydalı olduğu
görüldü. 19
 TÜM ZAMANL
ARIN

EN BÜYÜK

50BULUŞU

36 Erken dönemde Güneş Sistemi

binlerce uzay kayasıyla bombalanıyordu
Güneş Sistemi yaklaşık 4,6
milyar yıl önce ince bir gaz
ve toz bulutu içinde oluşmaya
başladı. Nispeten kısa bir süre
sonra (4,1 ile 3,8 milyar yıl
önce) çok sayıda asteroit, erken
dönem kayaç gezegenlerle
çarpışıyor ve yeni oluşan gök
cisimlerinin üzerinde devasa
kraterler meydana getiriyordu.
Son Ağır Bombardıman Dönemi
olarak adlandırılan tam bir
kaosun hüküm sürdüğü bu
süreçte Neptün'ün sistemin
34
dışına doğru (yani bugünkü
konumuna) fırladığı ve bir dizi
kuyrukluyıldız ile çarpıştığı
düşünülüyor.
Bunun kanıtı, Apollo
astronotları tarafından
Dünya’ya getirilen Ay
örneklerinde keşfedildi. Bu
erken Güneş Sistemi için
yoğun bir kargaşa dönemi
olmasına rağmen, Ay'ın
ortaya çıktığı dönemde, yani
yaklaşık 4,5 milyar yıl önce
Güneş Sistemi’nin binlerce
minik uzay kayası tarafından
bombardıman altında kaldığı
tespit edildi.
Aralık 2014'te Massachusetts
Teknoloji Enstitüsü'nden (MIT)
araştırmacılar, Dünya’nın bu
dönemde gaz bulutlarının
bir kısmını kaybettiğini
ve atmosferinin küçük
bölümlerinin kalıcı olarak
uzaya fırlatıldığını öne
sürdüler. Aynı şey Venüs ve
Mars’ın atmosferleri için de
gerçekleşmiş olabilir.
35 Buz devi
Neptün bulundu
Fransız matematikçi Urbain
Le Verrier'den, Uranüs'ün
neden Newton'un yerçekimi
yasalarıyla çelişen bir yörüngede
dolandığına bakması istenmişti.
Çünkü, 1781'de keşfedilen
Uranüs, yörüngesinden hafifçe
dışarı çekiliyordu. Le Verrier
sonunda, 1 Haziran 1846’da
bunun Uranüs'ten daha uzaktaki
başka bir gezegenin etkisinden
kaynaklanıyor olması gerektiğini
ortaya koydu. Gökyüzünde

Yıldızlar
kara deliklerin
yörüngesinde dönebilir
2013 yılında, Güneş'in beşte biri kütlesine sahip
bir kırmızı cüce yıldızın, MAXI J1659-152 adındaki
bir kara deliğin çevresinde döndüğü ve yörüngesinde
bir turu 2,4 saatte tamamladığı keşfedildi. Yıldızın
yörünge hızının saatte 2 milyon kilometre olduğu tespit
edildi. Kara deliklerin, yakındaki nesneleri etkileyen
bir çekim kuvvetine sahip olduğu uzun zamandır
biliniyor. Bu, 1962'de keşfedilen ikili yıldız sistemi
Cygnus X-1'de görülmüştü. Soluk mavi, süperdev 33 Güneş Sisteminin ötesinde,
birincil yıldız HDE 226868 görünür ışık yayarken,
arkadaşı bunu yapmıyordu. Daha sonra manyetik uzay kabarcıkları
HDE 226868'in 5,6 günlük yörüngesinin
aslında kara delik çevresinde bulunuyor
olduğu sonucuna Voyager 2 ve Voyager 1,
varıldı. sırasıyla, Ağustos ve Eylül
1977'de Güneş Sistemini
incelemek için yola çıkmışlardı;
bugün hala evrene ışık
tutmaya devam ediyorlar.
Voyagerlar, şu ana kadar
en uzağa seyahat eden uzay
araçları. Heliosheath adı
verilen bir bölgede heliosferin
kenarında olağanüstü bir keşfe
imza attılar.
Heliosheath Güneş Sistemi
ile Samanyolu arasındaki
etkin sınırı belirleyen bölge.
Uzay araçları sırasıyla 2007 ve
2008’de Dünya’dan 14,4 milyar
kilometre uzaktaki bu bölgeye
geldiklerinde uzayda garip
parçacık akımları tespit ederek
bilim insanlarını şaşırttı.
Bilim insanları Voyager 1
ve 2'nin farklı zamanlarda
farklı değişiklikler gördüklerini
keşfettiler ki bu da oldukça
20
bu gezegenin nerede olması
gerektiğini hesapladı ve Berlin
Gözlemevi'nden Johann Gottfried
Galle'den onu aramasını istedi.
23 Eylül 1846'da Galle bu gezegeni
Le Verrier'in söylediği yerden bir
derece uzakta buldu. Neptün,
bugünkü tanımıyla, keşfedilen
son gezegen oldu.
şaşırtıcıydı. Bunu açıklamak
için, Güneş'in manyetik
alanının Güneş Sistemi'nin
kenarına kadar uzandığını ve
Güneş döndüğünden dolayı
alanın dönüp tekrar birleştiğini
öne sürdüler. Bilgisayar
simülasyonları ile yapılan
çalışmalar, bunun sonucu
olarak, sondaların aslında 170
milyon kilometre genişliğindeki
devasa baloncukların içinden
geçtiğini ve her biri bir
baloncuğa girip çıkarken,
değişimler ölçümlediğini ortaya
çıkardı.
Bu, göz alıcı bir keşifti ve
manyetik uzay kabarcıklarının
etkisi hakkında birçok teoriye
yol açtı. En çok desteklenen
teori, kabarcıkların kozmik
ışınları yakaladığını ve
savunma hattı olarak görev
yaptığını söyleyen Merav Opher
tarafından ortaya atıldı.
 Tüm zamanların en büyük 50 buluşu

32
Dinozorların yok oluşuna
işaret eden krater
Onlarca yıldır dinozorların soyunun
nasıl tükendiği anlaşılmaya çalışılıyor.
Şimdilik, bu felakete yol açan olayın
Dünya’ya çarpan, 9,7 kilometre
genişliğinde bir asteroit veya
kuyrukluyıldız olduğu kabul görüyor.
Bilim insanları Luis ve Walter Alvarez,
bu teoriyi 1980'de ortaya atmıştı.
Araştırmalar, Meksika'nın Yucatan
kıyısındaki Chicxulub bölgesindeki 177
kilometre genişliğinde bir kratere işaret
etti. Teori, Alverez hipotezi olarak
bilinmeye başladı.
Bu bulguya rağmen, hâlâ bazı
şüpheler vardı: Kozmik çarpma,
dinozorların neslinin tükenmesinden on
binlerce yıl önce veya sonra meydana
gelmiş gibi görünüyordu. Bu belirsizlik,
2010 yılında bilim insanlarını tam
yanıtı bulmak için üç yıllık bir çalışma
başlatmaya yöneltti. Argonun radyoaktif
bozunmasını kullanarak ve çarpmanın
11.000 yıl hata payı ile 66.038.000 yıl önce
gerçekleştiğini buldular. Çarpma ve yok
olma arasında 33.000 yıllık bir zaman
farkı ortaya çıktı.
Bu büyüklükteki herhangi bir çarpma
(ister kuyrukluyıldız ister asteroit
olsun) muhtemelen 1945'te Hiroşima ve
Nagazaki'ye atılan atom bombalarından 1
milyar kat daha fazla enerji açığa çıkarmış
ve Dünya'yı yaşamı mahveden toz ve
zehirli dumanlarla kaplamış olmalıydı.
Geçtiğimiz yıl elde edilen yeni bulgular,
çarpma nedeniyle Hindistan'daki Deccan
bölgesinde büyük volkanik patlamaların
tetiklendiğini ve durumun daha da kötüye
gittiğine işaret etti. Şimdi önemli olan,
aynı şeyin bizim de başımıza gelmesini
önlemek.

31 Evrendeki en
büyük kütleli
yıldızlar patlıyor
Bir yıldızın çekirdeğindeki nükleer yakıt
bittiğinde, Güneş'in kütlesinin sekiz
katından fazla olanlar, şiddetli bir şekilde
patlıyor. Tip II süpernova olarak bilinen 29 Europa'da bir
bu patlama sonuncuda uzaya büyük
hızlarda madde salınıyor ve geriye ya yeraltı okyanusu var
nötron yıldızı ya da karadelik haline 1960'lardan beri Europa'nın buzlu
gelen çökmüş bir çekirdek kalıyor. Peki kabuğunun altında bir okyanus
bu, neden oluyor? olduğundan şüpheleniliyordu.
Yıldızın çekirdeğindeki hidrojenin
30 1970'lerin başlarında Voyager

tükenmesi, genişlemesine neden oluyor.
Karbon ve oksijen üretmek için helyum
kullanmaya başlayan daha sıcak
bir çekirdek ortaya çıkıyor. Nükleer
reaksiyonlar giderek ağırlaşan elementler
üretiyor, çekirdekte demir birikiyor ve
yıldız dengesiz hale geliyor. Nükleer
reaksiyonların durması ile dışarıya
doğru olan ışınım basıncı da duruyor.
Kütleçekimi baskın gelince, yıldız
çekirdeğe doğru çöküyor. Demir çekirdek
çöktüğünde yıldız patlıyor. Milattan
sonra 185’ten beri süpernovalar hakkında
bilgi sahibiyiz (SN 185 süpernovası Çinli
astronomlar tarafından gözlemlenmişti)
ancak hangi kırmızı dev yıldızların
patladığı ve hangilerinin patlamadığı
hakkında, Fred Hoyle'un 1946'da ortaya
koyduğu nükleosentez kavramı sayesinde
daha fazla bilgi edinmeye başladık.
Cüce gezegen
Ceres keşfedildi
1 Ocak 1801'de Sicilyalı astronom Giuseppe
Piazzi, astronomları 215 yıl daha meşgul
edecek sönük bir cisim keşfetti. Piazzi ilk başta,
hareket ettiğini görene kadar bu cismin sabit bir
yıldız olduğunu düşündü. Sonra, aslında Mars ve
Jüpiter arasındaki boşlukta, Dünya’dan 4,8 milyon
kilometre uzaklıkta bir gezegen keşfetmiş olduğu
sonucuna vardı. Aynı bölgede başka cisimler de
bulundu. Pallas, Juno ve Vesta adı verilen gök
cisimleri asteroit olarak adlandırılan bir gruba
eklendi. Hubble ile gözlemlenip yuvarlak
olduğu tespit edilen, asteroit kuşağının
en büyük cisim Ceres, 2006 yılında
cüce gezegenliğe terfi etti.
1 ve 2 Europa’nın yanından
geçerken uyduyu ayrıntılı bir
şekilde görüntüledi, 1989’da
Galileo görevi, Europa'nın
manyetik alanının bozulduğunu
ortaya çıkardı. Bunun nedeni,
derinliklerinde bulunan
elektriksel olarak iletken bir
sıvı olmalıydı. Bugün, uydunun
okyanusunun derinliğinin
100 kilometre olabileceğini
düşünüyoruz. Uydunun
pürüzsüz yüzeyinin, büyüleyici
bir "iyileşme" sürecinin
sonucu olarak ortaya çıktığına
dair kanıtlar bulunuyor.
Kuyrukluyıldızlar ve asteroitler
çarptıktan sonra, alttaki su
yüzeye yükseliyor ve -160
derecede donuyor.

21
 TÜM ZAMANL
ARIN

EN BÜYÜK

50 BULUŞU

28
Isaac Newton’un üçüncü
hareket yasası, her etkinin eşit
ve zıt yönde bir tepki ürettiğini
söylüyor ve Robert Goddard,
Roketler uzayda
çalışabilir Bu, havaya ihtiyaç duyan
bir jet motoruna kıyasla çok
farklı bir çalışma şekliydi
ve arkasındaki ilke aslında
roketlerin uzay boşluğunda Newton'un doğmasından birkaç
mükemmel bir şekilde yüzyıl önce de kullanılıyordu
çalışacağını bu yasayı aklında (NASA, Çin'de 1200'lerde
tutarak fark etti. havai fişekler için roketlerin
O dönemde kabul gören kullanıldığını söylüyor,
fikir, bir roketin ilerleyebilmesi ancak elbette bunlar uzaya
için tepki verebileceği havaya gönderilmiyordu). Goddard'ın
ihtiyaç duyduğuydu, ancak yöntemi çok büyük bir devrimdi.
Goddard, roketin motorunun Goddard, 16 Mart 1926'da
kendisine karşı çalışmasını sıvı yakıt kullanan ve bunların
sağlayarak etki ve tepki yanması ile ortaya çıkan sıcak
ilişkisine bağlı kalacak bir egzoz gazlarının yüksek hızda
sistem geliştirdi. 1912'de atılmasıyla çalışan ilk roketi
yüksek irtifalara ulaşmak için yaptı. Ayrıca, Ay'a ulaşabilecek
roket kullanımının mümkün bir roket üretme niyetinde
olup olamayacağını araştırdı olduğunu da açıkladı. 1929'da
ve sonunda, kendini ileri itmek bir roket uçuşunda bilimsel
için yeterli egzoz gücü üreten, bir cihazı yukarı taşıdı ama
katı veya sıvı yakıtla çalışan en önemlisi, uzay keşiflerinin
ilk roket motorunu tasarladı. önünün açılmasını sağladı.

21. yüzyılın
roketleri
>100

30

25
Yük (1000kg başına)

20

15

10

0
Titan II Proton Saturn 1B Titan IIIB Saturn V STS Titan IV Delta II Ariane IV Atlas II Ariane V Atlas III
1964-1966 1965-Günümüz 1966-1975 1966-1987 1967-1973 1981-2011 1989-2005 1989-2011 1990-2003 1991-2004 1996-Günümüz 2000-2005
3.100kg 20.700kg 21.000kg 3.300kg 127.000kg 24.400kg 17.000kg 5.089kg 7.600kg 6.580kg 21.000kg 8,640kg

22
 Tüm zamanların en büyük 50 buluşu
27 Ay nasıl oluştu?
2001'den itibaren, 1970'lerde
önerilen büyük çarpma hipotezi,
Ay'ın nasıl oluştuğuna dair en
olası açıklama olarak kabul
ediliyor. Teoriye göre, Dünya
oluşurken aynı yörüngede
Mars büyüklüğünde başka
bir gezegen olan Theia oluştu.
Boyutu ve kütlesi nedeniyle
yaklaşık 4,5 milyar yıl önce
kaçınılmaz olarak Dünya’ya
eğik bir açıyla çarptı. Bu
çarpma sadece Theia'yı yok
etmekle kalmadı, Dünya'nın
silikat mantosunun da bir
bölümünü oydu. Uzaya fırlayan
26 Enceladus’da gayzerler var
1997'de Satürn'e yedi yıllık bir
yolculuk için gönderilen insansız
uzay aracı Cassini, Kasım 2005'te
Enceladus’da gayzerler tespit
etti. Uydunun güney kutup
bölgesinde, kaplan çizgileri
olarak adlandırılan dört doğrusal
çöküntüden sıvı halinde su
fışkırdığı görüldü. Bu yüksek hızlı
parçacık akımı bilim insanlarını
heyecanlandırdı, zira bu, Güneş
Sistemi’nde yaşamı destekleyen
Atlas V Delta IV Delta IV Falcon 1 Vega Falcon 9 başka yerlerin de olabileceği
2002-Günümüz 2003-Günümüz Heavy 2006-2009 2012-Günümüz 2013-Günümüz anlamına gelebilirdi.
12.500kg 9.420kg 2004-Günümüz 180kg 1.500kg 13.150kg Bu gözlemden sonra, uydunun
28.790kg buzlu kabuğunun altındaki tuzlu
parçalardan oluşan enkaz,
Dünya'nın yörüngesinde
kütleçekimi nedeniyle bir araya
gelip yığılarak birleşti ve Ay
ortaya çıktı.
Bu teoriyi desteklemek için,
Göttingen Üniversitesi'nden
Daniel Herwartz ve ekibi, 2014
yılında, Apollo astronotları
tarafından toplanan Ay
kayalarına baktı. Ekip Dünya
ile Ay'ın izotopik yapısındaki
farklılıkları inceledi ve
uydumuzun yüzde 40’ının
Theia'dan oluştuğunu tespit etti.
sıvı su okyanusuna doğru
uzanan gayzerlerin olduğuna
işaret eden kanıtlar ortaya
çıktı. 2014 yılında yedi yıllık
bir çalışma, kaplan çizgileri
bölgesinde 101 farklı gayzer
tespit etti. Çıkan materyalin
buharın yoğunlaşması sonucu
oluşacak boyutlara sahip
olmalası, derin köklere sahip
olduğuna işaret ediyordu. İlginç
bir şekilde, gayzerlerden çıkan
fışkırmalarda son 10 yılda yüzde
50'ye varan oranda bir düşme
gözlemlendi. Bu da ortaya yeni
bir gizem çıkarıyor.
23
 TÜM ZAMANL
ARIN
EN BÜYÜK
50
BULUŞU
25 Plüton’un Keşfi
24
Evren ölüyor
Gökbilimciler 200.000 galaksinin
enerjisini ölçtükten sonra şaşırtıcı ama
iç karartıcı bir sonuca vardılar: Evren, yavaş
yavaş ölüyor. Evrendeki enerjinin günümüzden
2 milyar yıl öncesinin yarısı kadar olduğunu
buldular. Galaxy and Mass Assembly Project (GAMA)
kapsamında çalışmalar yürüten astronomlara göre
bu düşüş ultraviyoleden uzak kızılötesine kadar 21
farklı dalga boyunda meydana geliyor. Problem,
Einstein'ın E = mc2 denkleminde belirtildiği gibi
kütlelerini enerjiye dönüştüren yıldızların
enerji üretme sürecinin azalmasından
kaynaklanıyor. GAMA ekibinin başı Simon
Driver şu öngörüde bulunuyor: “Evren
bundan sonra geriye gidecek,
yavaş yavaş yaşlanmaya
başladı.”
24
Amerikalı astronom Percival Lowell, 1905'te
Neptün'ün ötesinde bir gezegen olduğunu
tahmin etmişti, ancak 1930'a kadar Gezegen
X olarak adlandırılan bu gök cisminin
kanıtı bulunamayacaktı. Bir yıl önce, genç
bir araştırmacı olan Clyde Tombaugh,
Jüpiter ve Mars'ın detaylı çizimleriyle Lowell
Gözlemevi'ndeki patronlarını etkilemişti ve on
ay sonra büyük keşfini gerçekleştirdi.
Tombaugh, 13,9 inçlik bir astrografla birkaç
gece boyunca gökyüzünün aynı bölümünün
fotoğraflarını çekmekle görevlendirilmişti.
Daha sonra, gece gökyüzünün iki görüntüsü
arasındaki farkları keşfetmek için kullanılan
bir görüntüleme cihazı olan blink karşılaştırıcı
ile 18 Şubat 1930’da gezegene benzeyen bir gök
cismi bulmayı başardı. Keşif üç hafta sonra, 13
Mart'ta duyuruldu ve 11 yaşında bir kız öğrenci
olan Venetia Burney tarafından önerilen Plüton
adı, 1 Mayıs'ta kabul edildi. Keşif, astronomlar
tarafından heyecanla karşılandı. Bu gizemli
gezegen hakkında daha fazla bilgi edinmek,
daha fazla gök cisminin kanıtını aramak için
çalışmalar yapılmasını sağladı ve sonunda çığır
açan Yeni Ufuklara görevi ortaya çıktı.
Kuiper Kuşağı’nda her geçen gün artan
yeni cisim keşiflerine, 2005 yılında Eris'in
keşfi eklendi. Eris’in Plüton’dan daha büyük
ve kütleli olduğu iddiası üzerine 2006 yılında
toplanan Uluslararası Astronomi Birliği,
Plüton’u gezegenlik statüsünden düşürerek,
cüce gezegen olarak sınıflandırdı. Böylece
Güneş Sistemi’ndeki gezegen sayısı 8’e
düşmüş oldu. Ancak Caltech’den astronom
Mike Brown son dönemde Plüton’un yerine
geçecek, ‘9. Gezegen’ adını verdiği bir
gezegenin varlığına dair yeni kanıtlar öne
sürdü.
22 Yıldızların gücü füzyondan geliyor
Güneş'in basit bir kükreyen ateş
topu olduğuna ikna olmayan İngiliz
astronom, fizikçi ve matematikçi
Arthur Eddington, yıldızların
gücünü aslında füzyondan aldığını
öne sürdü. Daha ağır elementler
üretmek için küçük elementlerin
kaynaştırılmasının yıldızlara enerji
sağladığını iddia etti. Güneş'in,
hidrojen atomlarını helyuma
dönüştürerek parladığını ve bu
enerjinin yakıtı bitmeden önce
onun 100 milyar yıl boyunca hayatta
kalmasını sağlayacağını söyledi.
Yıllar geçtikçe, bilim insanları
bu teori üzerine yeni teoriler inşa
ettiler ve günümüzde Güneş'in, içinde
23 Yıldızlar radyo
dalgaları üretiyor
Karl Jansky, radyo
alıcısını gök gürültülü
fırtınalardan kaynaklanan
radyo frekansı girişimini
incelemek için kullanmakla
görevlendirildiğinde,
patronunun transatlantik
iletişimlerinde böylesine büyük
bir parazite neden olan şeyin
ne olduğunu tespit edeceğini
düşünüyordu. 1932'de Bell
Telefon Laboratuvarları'nda
gerçekleştirdiği deneylerinin,
onu orijinal "radyo yıldızı"
yapacağını hiç düşünmemişti.
İlk bulguları bazı önsezileri
doğrulamıştı: Parazitlerin
çoğu gerçekten yakın ve
uzaktaki fırtınalar nedeniyle
gerçekleşiyordu. Ama bazı
ekstra arka plan gürültüsünün
varlığını açıklamak oldukça
zordu. Bu konu üzerine uzun ve
sıkı bir çalışma gerçekleştirdi
ve parazitin Güneş'ten geliyor
olduğunu fark etti. Parazitler
24 saatlik bir döngüde (tam
olarak 23 saat 56 dakika)
gerçekleşiyordu. Bu, sabit
yıldızların bir özelliği olduğu
için şaşırtıcı bir sonuca varıldı.
Jansky, radyasyonun aslında
Samanyolu'nun merkezinden
geldiğini ve yıldızların sadece
ışık dalgaları değil, radyo
dalgaları şeklinde de enerji
yaydığını fark etti. Yine de,
bulguları büyük ölçüde göz ardı
edildi. Ödülü, 9,6 metre çapında
bir teleskop kullanarak aynı
keşfi gerçekleştiren başka bir
mühendis, Grote Reber aldı.
hidrojen atomlarının hızla birbirine
çarparak, ısı ve helyum üretmek
için kaynaştığı, yoğun ve yüksek
basınçlı bir çekirdeğe sahip olduğu
kabul ediliyor. Bu reaksiyon, enerjiyi
dışarıya gönderirken, fotonların
289.000 kilometre kalınlığındaki
radyatif bölgede sürekli bir sekerek,
döngüye girmesine neden oluyor.
Hidrojen çekirdekte tükendiğinde
diğer füzyon reaksiyonları
gerçekleşecek ve bu yıldızda bir
değişikliğe yol açacak. Örneğin
Güneş'ten çok daha kütleli yıldızlarda
çekirdekte demir elementi oluştuktan
sonra bir süpernova patlaması ortaya
çıkacak.

21 Higgs bozonu
bulundu
Fizikçiler 45 yıl boyunca,
evrendeki tüm atomları,
molekülleri ve maddeyi oluşturan
parçacıkların nasıl etkileşime
gireceğini yöneten, teorik
fizikteki Standart Model'in 17.
parçası olan ve bir türlü tespit
edilemeyen Higgs Bozonu'nu
aradı. Cern’deki bilim insanları,
parçacıkların kütlelerini nasıl
kazandıklarını bulmak için
olağanüstü bir mücadele verdiler
ve Fransa-İsviçre sınırında yerin
yaklaşık 100 metre altına 27
kilometre uzunluğundaki Büyük
Hadron Çarpıştırıcısı'nı (Large
Hadron Collider - LHC) inşa
ettiler. Tamamlanması yaklaşık
10 yıl süren ve 4,75 milyar
dolara mal olan LHC, 4 Temmuz
2012'de bütün dünyanın özlemle
beklediği keşfin gerçekleşmesini
sağladı.
Higgs bozonu nedir?
Higgs bozununu bulmak, Büyük Patlama'dan sonra evrendeki
parçacıkların nasıl kütle kazandığını açıklamayı sağlıyor.
Evren iki tür parçacıktan oluşuyor ve bu parçacıklar temel
kuvvetler tarafından yönetiliyor.
Fermiyonlar
Bu tür parçacıklar, maddenin yapı taşlarını oluşturuyor ve elektronlar,
aşağı kuarklar vs. gibi öğeler içeriyor.
Atom
Madde
atomlardan
Madde meydana
geliyor.
Elektron
Eksi yüklü atomaltı parçacık.
Çekirdeğin çevresinde
dolanıyor.
Tüm zamanların en büyük 50 buluşu
LHC, -271,25 dereceye kadar
soğutulmuş 9.300 mıknatıs
içeren bir parçacık hızlandırıcı.
İki proton demetini ışık hızına
yakın bir hıza çıkarıp birbirine
çarpıştırma yeteneğine sahip.
Bu çarpışma sırasında çok
sayıda parçacık oluşuyor
ve fizikçiler bu parçacıklar
arasında, Peter Higgs
tarafından 1964'te önerilen
Higgs bozonunun varlığına
işaret eden bir kanıt bulmaya
çalışıyordu. Çarpışmalardan
elde edilen veriler, 125,3
gigaelektronvolt, yani kütlesi
bir protonun 133 katı olan
bir parçacığın var olduğunu
gösterdi. Yeni bir parçacığın
keşfinden sonra daha yapılacak
çok iş var ancak bu buluş bizi
evrenin sırlarını çözmeye bir
adım daha yaklaştırdı.
Bozonlar
Proton, Z bozonu vs. gibi öğeler içeren bozonlar, fermiyonları
etkileyen kuvvetleri ortaya çıkarıyor.
Çekirdek Foton W ve Z bozonları Gluon bozonu Graviton bozonu
Atomun merkezi. Artı yüklü protonlar
Fotonlar, Bu bozonlar, Gluon, atom Bu bozon hala
ve yüksüz nötronlardan oluşuyor.
elektromanyetik parçacıkların çekirdeğini bir keşfedilemedi.
kuvvetten ve bozulmasına ve arada tutan güçlü Graviton, kütle
ışığı iletmekten değişmesine neden kuvvetin ortaya çekiminden sorumlu
sorumlu. olan zayıf kuvvetten çıkmasını sağlıyor. olduğu düşünülüyor.
sorumlu.
Higgs bozonu ile etkileşimleri sayesinde
atom altı parçacıklar genellikle kütle Z bozonu
bakımından değişiklik gösteriyor. 91 GeV
Protonlar ve nötronlar Yukarı Foton Elektron Aşağı kuark
Bu atomaltı parçacıklar ve aşağı 0 kütle 0.0005 GeV 0.01 GeV
yukarı ve aşağı kuarklardan kuarklar
oluşuyor. GeV = Gigaelektronvolt Parçacıklar ölçekli
gösterilmemiştir.
25
 TÜM ZAMANL
ARIN

EN BÜYÜK

50
BULUŞU

20
Samanyolu'nun haritasının
Galaksimiz
sarmal yapıda
çıkarılmasındaki sorunlardan biri,
onun içinde olmamızın, şeklinin
genel bir resmini elde etmemizi
zorlaştırması. Ancak Harlow Shapley
küresel yıldız kümelerini incelerken,
galaksimizin genel şeklinin bir resmini
oluşturmaya başladı. Zaman geçtikçe
ve uzaydaki tozun ötesine bakabilen
radyo teleskopları yaygın olarak
kullanılmaya başlandıkça, galaksimizin
önceden düşünüldüğü gibi eliptik değil,
sarmal bir yapıda olduğu keşfedildi. Bu
çalışmalar hem Samanyolu'nu bilinen
galaksilerin üçte ikisi ile aynı potaya
koydu, hem de Dünya'nın galaksinin
merkezinden, galaksi yarıçapının yarısı
kadar bir mesafede olduğunu gösterdi.
Ancak sarmal galaksilerin özellikleri
hakkında hâlâ her şeyi bilmiyoruz. 2005
yılında Spitzer Uzay Teleskobu'ndan
yapılan gözlemler Samanyolu'nun çubuklu
bir sarmal galaksi olduğunu doğruladı, bu
da onun merkezinde dikdörtgen bir yıldız
bloğu olduğu anlamına geliyor. Ayrıca,
geçtiğimiz yıldan itibaren Samanyolu'nun
sarmal haritasındaki boşlukların bir kısmı
dolmaya başladı.
NASA'nın Geniş-alan Kızılötesi Tarama
Kâşifi uzay aracından elde edilen veriler,
sarmal kollarda 400'den fazla yıldız
oluşum bölgesinin var olduğunu gösteriyor.
NASA bu verilerin Samanyolu'nun
sarmal yapısının dört kollu modelini
desteklediğini ve yıldızların çoğunun bu
kolların içinde doğduğunu söylüyor.

18 Başka bir dünyanın

19 Dünya
yuvarlak
Dünya’nın yuvarlak olduğu
fikri, Antik Yunan'a kadar
uzanıyor ve ilk defa MÖ 6.
yüzyılda Ay tutulmalarını
gözlemleyerek bu çıkarımı
yapan Pisagor'a atfediliyor. O
zamandan beri (Dünya’nın düz
olduğunu iddia eden bir sürü
teoriye rağmen) Dünya'nın
yuvarlak olduğu, sonraki
yüzyıllar boyunca birçok kez
belgelendi. Gezegenimizi daha
iyi anlamamıza ve Dünya'yı ve
uzayı daha etkili bir şekilde
keşfetmemize olanak sağladı.
Astronotlar Dünya'ya bir uzay
aracından baktıklarında
yuvarlak bir gezegen teorisinin
tamamen doğru olduğu net bir
şekilde kanıtlandı. Yine de,
ilginç bir şekilde, gezegenimiz
tam bir küre değil; ekvator
bölgesinde çıkıntı yapan
düzensiz şekilli bir elipsoid.
yüzeyinde aktif volkanlar var
Linda Morabito, 1974'te Jet İtki ediyor olabileceğini düşündü. Ertesi
Laboratuvarı'nda çalışmaya başladı. hafta, buluşu doğrulandı. Görüntü
Beş yıl sonra Voyager 1'in navigasyon 270 kilometre yüksekliğindeki bir
sisteminin bir parçası olan Optik buluttu ve Dünya'nın dışında ilk kez
Navigasyon Görüntüleme İşleme aktif volkanizma tespit edilmiş oldu.
Sisteminin inşasında mühendis olarak Artık Io'da volkanların var olduğu
çalışırken önüne hayatının fırsatı
geldi. 9 Mart 1979'da, uzay aracından
konusunda bir şüphe yok. Io'nun 150'den
fazla aktif volkana sahip olduğunu
gelen görüntüleri işlerken, Jüpiter'in
uydusu Io'nun kenarında hilal şeklinde
ve toplamda bu sayının yaklaşık 400
olduğunu biliyoruz. Ancak, Io bu açıdan
büyük bir anormallik fark etti. Biraz benzersiz bir gök cismi değil. Satürn’ün
daha yakından incelediğinde bu uydusu Enceladus ve Neptün’ün uydusu
yapının volkanik aktiviteye işaret Triton’da da volkanlar bulunuyor.
17 Dünya'ya en çok benzeyen
gezegen bulundu
Evrendeki bilinen gezegenlerin uyandırdı. Sistemin yaşanabilir
sayısı 1.700'ü aşıyor, ancak bölgesi içindeki bir yörüngede
İsveç'teki Uppsala Üniversitesi'nden dolandığı düşünülen bir
astronom Erik Zackrisson ötegezegen olan Gliese 581d'nin
tarafından yürütülen bir bilgisayar Dünya'nın yedi katı bir kütleye
simülasyonu, evrende 700 kentilyon sahip olduğu, ayrıca bir atmosfere
gezegen olabileceğini gösteriyor. ve sıvı okyanusa sahip olabileceği
Astronomlar bugüne kadar bazı düşünülüyor. Bu gezegenin
Dünya benzeri gezegenler de gerçekten var olduğunu ortaya
buldular. 2007'de Dünya’dan koymak önemli. Çünkü bu bulgu,
20,4 ışık yılı uzaktaki Gliese 581 Doppler tekniğinin (Ötegezegenleri
yıldızının etrafında dolanan bir keşfetmek için yıldız ve
gezegenin ilk süper Dünya olduğu gezegenlerin hareketlerini analiz
keşfedildi ve bazı şüphelerle eden dolaylı bir yöntem) doğru
karşılanmasına rağmen heyecan olduğunu gösterecek.

26
 Tüm zamanların en büyük 50 buluşu

Farklı şekil ve büyüklükteki galaksiler

Merceksi galaksiler
Bu galaksiler eliptik ve
sarmal arasında bir forma
sahip. Ortaları şişkin, ancak Sb Sc
sarmal kolları bulunmuyor.
Sa Sarmal galaksiler
S0 Sarmal galaksi, bir düzlemde dönen yıldızlar,
gaz ve tozdan oluşan bir diske sahip, ortasında
ise şişkinlik (bulge) olarak bilinen merkezi
bir yıldız yoğunluğu bulunuyor. Bazı sarmal
E0 E3 E5 E7 galaksiler, merkezden geçip kolları birbirine
SBa bağlayan bir çubuk yapısına sahip.
Eliptik galaksiler SBb SBc
Elips şeklinde olan bu galaksiler
şekil olarak 3 boyutludur ve
evrende en bol bulunan galaksi
türü budur. Yıldız sayısı ne
kadar düşükse, galaksi o kadar
küreseldir.
15
Evrenin bir
kısmı eksik
1933'te İsviçreli astronom Fritz Zwicky, evrendeki
her şeyi göremediğimizi doğru bir şekilde savundu.

14 İlk süper
1930'larda Koma Kümesi üzerine yaptığı çalışmada,
hızla hareket eden galaksilerin onları bir arada tutmak

kütleli
için gerekli kütle çekimini sağlayacak kadar görünür
maddeye sahip olmadığını kaydetti ve bu yüzden onları

kara delik
parçalamaktan alıkoyan şeyin ne olduğunu keşfetmeye
çalıştı. Zwicky'nin çalışmaları, astronom Vera Rubin 1970'lerde

keşfedildi
diğer galaksilerdeki yıldızların hızlarını ölçümleyinceye
kadar kabul görmedi. Rubin, kümelerin yanı sıra tek
galaksilerin de gizli bir kütleye sahip olduğunu keşfetti.
O da kütle çekimini başka bir şeyin sağlaması Büyük galaksilerin merkezinde,
gerektiğine inanıyordu. Bu şeyin, evrendeki tüm devasa yıldızlararası gaz
maddenin şaşırtıcı bir şekilde yaklaşık yüzde bulutlarının çökmesinden

16 İlk pulsar 80'ini oluşturan (kalan yüzde 20 gözümüzle

gördüğümüz normal madde) karanlık
oluşan süper kütleli karadelikler
bulunuyor. Güneş'in 20 katı kütleye

bulundu madde olduğu kabul ediliyor. sahip "normal" karadeliklerde

olduğu gibi, bu karadeliklerde de
Özel bir nötron yıldızı türü kütleçekimi o kadar yüksek ki ışık
olan pulsarlar, ilk kez 28 Kasım bile dışarı kaçamıyor. En büyük
1967'de keşfedildi. Pulsarları fark, süper kütleli karadeliklerin
ilk gözlemleyen ve tam olarak milyonlarca, hatta milyarlarca
analiz eden kişi, “yıldız öğrenci” Güneş kütlesine eşdeğer olması.
Jocelyn Bell Burnell oldu. Bell 1971'de, Cambridge Üniversitesi
Burnell'in gördüğü şey, uzayda astronomlarından Martin Rees ve
tek bir noktadan gelen hızlı Donald Lynden-Bell, Samanyolu'nun
radyo sinyali atımlarıydı. 1 aylık merkezinde saklanan süper
bir çalışmadan ve teleskopta bir kütleli bir karadelik olduğunu öne
sorun olup olmadığını anlamaya sürdü. Üç yıl sonra, Amerikalı
çalıştıktan sonra, ikinci bir pulsar astronomlar Bruce Balick ve Robert
keşfetti. Pulsarların patlayarak Brown, radyo kaynağı Sagittarius
süpernovaya dönüşen büyük A'nın kalbinde, Sagittarius A* adını
yıldızların kalıntılarından oluşan, verdikleri kompakt bir bileşen
yüksek oranda mıknatıslanmış keşfettiler. 2002 yılında Reinherd
dönen nötron yıldızları oldukları Genzel ve Andrea Ghez, bu
sonucuna varıldı ve bu sonuç, kaynağın bir süper-kütleli karadelik
Albert Einstein’ın kütle çekimi olduğunu doğruladılar ve bu
teorisinin doğru olduğuna dair ilk çalışmaları ile 2020 yılında Nobel
kanıtı sağladı. Fizik Ödülü'nü aldılar.

27
13 Büyük
Patlama’dan
hemen sonra
12 Dünya’nın manyetik
alanı bulunuyor
Dünyanın manyetik alanının dönebileceği keşfedildi. işaret ediyorsa, bizim

oluşan bir etkileri 2.000 yıldan fazla bir

süredir biliniyor, ancak bu
Dünya’nın birkaç yüz bin yılda
bir kutuplarını ters çevirdiği
yaşamımızda bu dönüşün
gerçekleşme ihtimali var. Eğer

galaksi manyetik alanın gücünün,

Gece gökyüzüne baktığımızda
gördüğümüz galaksiler aslında
geçmişe bir bakış atmamızı
sağlıyor. Onlardan gelen ışığın
bize ulaşması milyarlarca
yıl alıyor, bu yüzden Büyük
Patlama'ya çok yakın ilkel
galaksileri keşfetmek ve
gözlemlemek mümkün.
Mayıs 2015'te, Çoban Takımyıldızı
doğrultusunda, EGSzs8-1
adında bir galaksi bulundu ve
gözlemlenen tüm galaksilerin
en uzak ve en yaşlısı olduğu
düşünüldü. Yine de sadece
iki ay sonra, başka bir galaksi
(EGSY8p7) keşfedildi. Bu
galaksiden gelen ışığın Dünya'ya
ulaşması 13,2 milyar ışık yılı
sürmüştü. Bu, gözlemlenen
galaksinin Büyük Patlama'dan
sadece 600 milyon yıl sonra
ortaya çıktığı anlamına geliyor.
Bu rakam, evrenin 13,82 milyar
yaşında olduğu şeklindeki
mevcut anlayışımıza dayanıyor.
gezegenin çekirdeğindeki
eriyik demirin hareketi
ile üretilen konveksiyon
akımlarından geldiğini daha
sonra öğrendik. Manyetik alan
olmasa, Güneş'ten gelen yüklü
parçacıklardan kaçınmanın
bir yolu olamazdı. Bu nedenle
manyetik alan, Dünya
atmosferini çok iyi bir şekilde
koruyor.
1906'da, Dünya'nın manyetik
alanı hakkındaki bilgilerimiz
bir adım daha ileri gitti.
Fransız jeolog Bernard
Brunhes, Fransa’nın Auvergne
olarak adlandırılan az nüfuslu
bir bölgesinden alınan
volkanik kaya örneklerini
inceliyordu. Bu kayaları test
ettiğinde, içeriğindeki demir
parçacıklarının, günümüz
manyetik kutbuna göre ters
yönde manyetize olduğunu
fark etti. Böylece, Dünya'nın
manyetik alanının ters
düşünülüyor. En son çevrim,
780.000 yıl önce gerçekleşti.
Manyetik alan son 200 yıldır
zayıflıyor. Bu, manyetik
alanın tersine dönebileceğine
Manyetik kuzey kutbu
Dünya'nın kuzey
yarımküresinde bulunan bu
kutupta gezegenin manyetik
alanı dikey olarak aşağı işaret
ediyor.
Coğrafik güney kutbu
Güney yarımkürede,
Dünya'nın dönüş ekseninin
yüzeyle çakıştığı nokta.
böyle bir şey gerçekleşirse,
zayıflayan jeomanyetik
alan güç şebekelerini ve
hayvanların yön bulmalarını
olumsuz etkileyebilir.
Coğrafi kuzey kutbu
Kuzey yarımkürede,
Dünya'nın dönüş ekseninin
yüzeyle çakıştığı nokta.
Kutuplar arası
uzaklık
Coğrafi ve manyetik
kutuplar birbirinden
yaklaşık 11,5 derece
uzakta.
Manyetik güney kutbu
Dünya'nın güney yarımküresinde bulunan
bu kutupta gezegenin manyetik alanı
dikey olarak yukarı işaret ediyor.

10 Büyük Patlama
teorisini kanıtlayan
ışınım
11 Astronomlar Arno Penzias ve Robert Wilson,
1965 yılında New Jersey’de Holmdel Horn
Evrenin ilk Anteni’ni kullanarak gökyüzünü tararken
yıldızları tesadüfen Kozmik Mikrodalga Arka Plan
Işınımı'nı (Cosmic Microwave Background
Büyük Patlama’dan 100 milyon yıl sonra
Radiation - CMB) keşfettiler. Görünmeyen
küçük öngalaksilerde devasa, kısa ömürlü
ışık dalgaları bulmaya çalışıyorlardı ancak
yıldızlar oluştu. Muazzam bir ısı ve çevresinde
arka plandaki radyo gürültüsü çalışmalarını
iyonize gazlar oluşturan bu yıldızlar oksijen,
engelliyordu. Astronomlar sorunu ortadan
azot, karbon ve demir gibi daha ağır elementlere
kaldırmak için her türlü yolu denemeye
giden köprüyü kurmuş olmalılar. Popülasyon III
başladı. Geriye kalan sinyale bakan
(Pop III) yıldızları olarak adlandırılan bu yıldızlar,
ikili, şaşırtıcı bir sonuca vardı: Gürültü,
ilk evrende yaygın olan hidrojen ve helyumdan
gökyüzünün her yönünden geliyordu.
oluştular ve nükleer füzyon yoluyla kendi içlerinde
Topladıkları verileri diğer astronomlara
başka elementler yarattılar. Ölümleri, gelecek nesil
aktardılar ve bunun büyük olasılıkla Büyük
yıldızlar için gerekli malzemeyi sağlayacak büyük
Patlama'dan sonra ortaya çıkan ilk ışınım
patlamalarla gerçekleşti. Bilim insanları,
olduğunu öğrenince şaşkına döndüler.
2015 yılının haziran ayında CR7 galaksisini
Büyük Patlama'dan yaklaşık 380.000
gözlemlediler ve yıldızlarının Pop
yıl sonra ortaya çıkan ışınımın Dünya'ya
III yıldızlarından beklenen her
ulaşması kabaca 13,8 milyar yıl almıştı. CMB
özelliğe sahip olduğunu günümüzde 2009’da uzaya fırlatılan ESA’nın
söylediler. Planck teleskobu ile haritalanıyor.

28
 Tüm zamanların en büyük 50 buluşu

8 Galileo Jüpiter çevresindeki 9 Yıldız tozundan

uyduları keşfetti
1610'da Galileo Galilei, Jüpiter'e
yakın bir çizgide üç yıldız
keşfettiğini düşündü. Fakat daha
yakından baktığında, olağandışı
bir şey fark etti: Jüpiter'in
hareket ederken üç yıldızı geride
bırakmasını bekliyordu. Halbuki,
keşfettiğini düşündüğü yıldızlar
gezegenin batısına taşındı, bir
dördüncü ile birleşti ve gezegenle
birlikte hareket ediyor gibi
görünüyorlardı. Galileo sonunda
bunların yıldız değil, Jüpiter’in
uyduları olduğunu anladı.
O dönemde, Güneş ve Ay'ın
Dünya'nın yörüngesinde dolandığı
yaygın bir görüştü, ancak
Jüpiter'in dört uydusunun keşfi,
uzayda başka hareket merkezleri
de olabileceğini gösterdi.
Galileo'nun gözlemleri, yer
merkezli Güneş Sistemi modelini
çürüttü ve evrenin merkezinin
Dünya değil Güneş olduğuna
dair güçlü kanıtlar sağladı.
Galileo, sapkınlıkla suçlandı ve
hayatının sonuna kadar sürecek
bir ev hapsine mahkûm edildi.
Sonradan haklı olduğu kanıtlandı
ve çalışmaları, bilimi felsefeden
ve dinden ayırmaya yardımcı
oldu.
meydana geliyoruz
Bilim insanları bir süredir vücudumuzdaki
atomların kökenlerinin 5 milyar
yıldan daha önce doğmuş yıldızlarda
olduğunu biliyor. Nitekim, evrenin
sadece hidrojen ve küçük bir doz
helyumla başladığı anlaşıldığında
parçalar yerli yerine oturdu. İnsan
bedeninin yüzde 96'sından fazlası
hidrojen, oksijen, karbon ve
azottan meydana geliyor. Ayrıca
kalsiyum, potasyum, kükürt,
magnezyum, demir, çinko, bakır
ve diğer birçok küçük element
vücudumuzda bulunuyor.
Hidrojen dışında her şey ilk
yıldızlardan kaynaklanıyor ve bu onların
nükleer reaktörlere benzer olduklarını
gösteriyor. Yıldızlar olmasaydı biz var
olamazdık. Çünkü yıldızlar hidrojeni
helyuma dönüştürürken, vücudumuzu
oluşturan bileşenleri ürettiler. Bu
yıldızlar patlayarak öldüğünde, uzaya
salınan elementler Dünya'ya ulaştı
ve yaşam için yapı taşları
sağladı.
7
Evren 13,82
milyar yaşında!

6 Uzay araçlarını gezegenlerin

Elimizde kesin bir tarih olsaydı, evren için
doğum günü partisi düzenleyebilirdik. Şu anda

yörüngesine göndermenin bir sadece önümüzde olan kanıtlara dayanarak

çok iyi bilimsel tahminler yapabiliriz, ancak

yolu bulundu bilim insanları artık evrenin 13,82 milyar yaşında

olduğunu söylerken çok daha kesin konuşuyor. Yani
evren, önceden tahmin edildiğinden 100 milyon yıl
1957'de Sovyetler Birliği, eliptik alçak Dünya
daha yaşlı. Bu rakama Mart 2013'te, Avrupa Uzay
yörüngesine gönderilen ilk yapay uydu olan Sputnik
Ajansı'nın Planck uzay teleskobu gökyüzünde
1'i fırlattı ve sadece Amerika ile Sovyetler Birliği
bir milyar noktayı gözlemlediğinde ve 15,5
arasındaki uzay yarışını başlatmakla kalmadı
ay boyunca Kozmik Mikrodalga Arka
(ertesi yıl NASA kuruldu), aynı zamanda
Plan Işınımı'ndaki küçük sıcaklık
insanların bir uzay aracını yörüngeye nasıl
dalgalanmalarının ayrıntılı bir
fırlatacağını öğrendiklerini kanıtladı.
haritasını çıkardığında
Sovyetler etkileyici başarılarını Ay'a
ulaşıldı.
bir uzay aracı göndererek sürdürdüler.
Nisan 1966'da Sovyet Luna 10 uzay
aracı Dünya'nın doğal uydusunun
yörüngesine girdi ve yarışta ABD'yi dört
ay arkasında bıraktı.
Bununla birlikte, NASA’nın Mariner 1
uzay aracı 1971’de Mars’a ulaştı ve başka bir
gezegenin yörüngesine giren ilk uzay aracı oldu.
Mariner 1, Mars’a olan yarışı bir ay farkla kazandı.
Fizikteki yörüngeler ve kütleçekimi gibi bazı karmaşık
hesaplamalar olmadan, bunların hiçbiri mümkün
olamazdı.
İlk girişimler, yörüngelerin eliptik olduğunu keşfeden
Johannes Kepler'in çalışmalarına dayanıyordu, ancak
uzay aracını gezegenlerin etrafındaki yörüngeye
fırlatmanın başka bir faydası daha oldu: Artık bir
gezegenden diğerine daha iyi seyahat etmek, yakıt
ve zaman tasarrufu sağlamak ve uzay araçlarını
hızlandırmak için gezegenlerin kütleçekiminden
yararlanıyoruz.
29
 TÜM ZAMANL
ARIN

EN BÜYÜK

50
BULUŞU

4 Samanyolu’nun Bir zamanlar astronomlar evrenin

Samanyolu kadar olduğuna
inanıyordu. 1920'lerde Edward
ötesinde de Hubble Samanyolu’nun evrendeki
pek çok galaksiden biri olduğunu

galaksiler bulunuyor! kanıtladığında tutumları değişmeye

başladı. Başka bir astronom, Harlow
Shapley, Samanyolu’nun çapının 300
ışık yılı olduğunu hesapladı, ancak
Hubble, gözlemlenebilir sarmal
bulutsuların çok daha uzakta olduğunu
öne sürüyordu. Teorisinin doğru
olduğu kanıtlandı ve evrene bakış
açımızı sonsuza kadar değişti.
Hubble, Mount Wilson Gözlemevi'nde
Hooker teleskopunu kullanarak o
zamanlar bilinen en büyük sarmal
bulutsu olan Andromeda'ya aylar
boyunca odaklandı. Patlayan yıldızları
arıyordu ve üç tanesini buldu, birinin

5
parlaklaştığını ve öngördüğü şekilde
31,4 gün sonra solduğunu tespit etti. Bu

Mars’ta yıldız V1 (1 numaralı Hubble değişken

yıldızı) olarak adlandırıldı ve en

su var! önemlisi, Hubble'ın Andromeda'daki

36 değişken yıldızı içeren sonraki
ölçümler, Andromeda’nın 900.000 ışık
Günün birinde Mars'ta yaşam yılı uzakta olduğunun belirlenmesine
olduğunun keşfedileceği imkân verdi. Bu muhteşem keşif (V1’in
konusunda uzun süredir büyük daha sonra 2,4 milyon ışık yılı uzakta
umutlar vardı, ancak biz hâlâ olduğu anlaşıldı) Samanyolu'nun
bu özel gelişmeyi beklerken, kesinlikle yalnız olmadığı ve V1'in
Mars’ta su bulma arayışı çok daha başka bir galakside olduğunu ortaya
iyi sonuçlar verdi. 2000 yılının çıkardı. Hubble daha fazla galaksi
Haziran ayında, Mars Global keşfetmeye devam etti ve kısa bir süre
Surveyor (MGS) uzay aracını sonra evrenin ne kadar büyük ve dolu
kullanan NASA görüntüleme olduğunu anladık.
uzmanları, Kızıl Gezegen’in

3
yüzeyinde veya altında mevcut su
kaynakları olduğuna işaret eden
yapılar tespit etti. Görüntülerde,
akan suyun oluşturmuş Evren
genişliyor
olabileceği olukların yanı sıra bu
akış sırasında taşınan toprak ve
kaya birikintileri görülüyordu.
O zamandan beri, daha
Samanyolu'nun ötesinde başka oluşturmuştu. Ancak yine de bu
fazla kanıt bulundu. 2006
galaksilerin keşfedilmesiyle makale astronomide bir kilometre
yılında, MGS tarafından çekilen
birlikte, evrenin bilimsel algısı taşı haline geldi. Keşfin ardında
resimlerin analizi, suyun
birdenbire devasa boyutlara yatan prensip Hubble Yasası
taşıdığı tortulardan oluştuğu
yükseldi. Yine de Edward olarak biliniyor (hız uzaklık
ileri süren birikintileri ortaya
Hubble'dan gelecek çok keşif ve Hubble sabitinin çarpımına
çıkardı. Mars Reconnaissance
bulunuyordu. 1929'da, evrenin eşittir). Sonrasında, bu alanda
Orbiter yörünge aracı gezegenin
genişlediğine dair çığır açan bir başka yeni teoriler de geliştirildi.
ılıman mevsiminde Mars
gözlem içeren önemli bir makale Hubble Uzay Teleskobu
yamaçlarında koyu renkli
yayınladı. Uzaktaki galaksilerden (Hubble’ın astronomiye yaptığı
çizgiler görüntülediğinde tekrar
gelen ışığa baktıktan sonra, katkıların onuruna NASA uzay
bir heyecan dalgası yaşandı.
onların sadece hareket etmekle teleskobuna bu ismi vermişti) ile
Dünya’da tekrarlayan eğim
kalmadıklarını, ne kadar yapılan gözlemler sonucunda,
çizgileri olarak bilinen bu
uzaktalarsa o kadar hızlı evrenin sadece genişlemediği,
yapılar, yamaçtan aşağı akan
uzaklaştıklarını öne sürüyordu. ayrıca genişleme hızının arttığı
su tarafından oluşturuluyor.
Bu keşfin tamamen Hubble'a ortaya konuldu. Kütleçekimi
Her ne kadar akan su doğrudan
ait olup olmadığı tartışma evreni daraltmıyor, karanlık
görülmemiş olsa da Mars'ın bir
konusu oldu. Hubble verilerini enerji hızlanmasına neden
zamanlar hayal edildiği kadar
1912’de Amerikalı astronom Vesto oluyordu. Bunun nasıl ve neden
kuru olmadığı düşünülüyor.
Slipher’ın topladığı verilerle olduğunu henüz keşfedebilmiş
Bu keşif, Mars'ta yaşam bulma
kendi gözlemlerini birleştirerek değiliz.
olasılığını artırdı.

30

2 İlk ötegezegen
bulundu
İtalyan Dominik rahibi, filozof ve
matematikçi Giordano Bruno, Dünya'dan
uzakta, yaşam potansiyeli olan
ötegezegenlerle çevrili yıldızlarla dolu
sonsuz bir evren hayal ediyordu. Ancak
hayalinin gerçek olduğu, 1600’deki
ölümünden 392 yıl sonrasına kadar
kanıtlanamadı.
Bu onur, 1992'de PSR B1257+12
olarak bilinen pulsar (bir nötron yıldızı
türü) etrafında bir gezegen sistemi
keşfeden Polonyalı astronom Aleksander
Wolszczan ve Kanadalı astronom Dale
Frail'e ait oldu. Astronomlar pulsar
zamanlama yöntemini kullanarak
Dünya’dan 1.000 ışıkyılı uzakta, Başak
Takımyıldızı doğrultusunda bulunan
bu yıldızın yörüngesinde iki gezegen
tespit etti. Pulsarlar hızlı dönmelerine
Ötegezegen bulmak
1 Mikro merceklenme
Bu yöntem, gözlemlenen
bir yıldızın önünde hareket
eden başka bir yıldız varsa
kullanılıyor. Daha uzaktaki
yıldızdan gelen ışık yakında
olan yıldızın yanından
geçerken bükülüyor ve
parlak bir ışık diskinin
görünmesini sağlıyor, bu
da astronomlara böyle bir
gök cismi olabileceğini
gösteriyor.
4 Pulsar zamanlama
Ötegezegen bir pulsarın
yörüngesinde dolanıyorsa,
pulsarın zamanlamasında
düzensizliklere neden
oluyor. Atımların
zamanlamasını
ölçümlerken bu tür
düzensizlikler tespit
edilirse, ötegezegenleri
keşfetmek ve yörüngelerini
bulmak mümkün oluyor.
Tüm zamanların en büyük 50 buluşu
bağlı olarak çok düzenli, sabit
ve yoğun elektromanyetik ışınım
gönderdiklerinden, bu ışınımdaki en
hafif düzenli değişim çevrelerinde
ötegezegenler dolandığına işaret
ediyor. İki yıl sonra, bu sistemde
üçüncü bir gezegen bulundu (1996'da
dördüncü bir gezegen bulunduğu
iddia edildi ancak daha sonra bu
geri çekildi). O zamandan beri,
1995'te Güneş benzeri bir yıldızın
etrafında dolandığı tespit edilen, gaz
devi Pegasi b de dahil olmak üzere
1,750'den fazla ötegezegen keşfedildi.
1996 yılında Wolszczan, American
Astronomical Society tarafından
Beatrice M Tinsley Ödülü'ne
layık görüldü, Frail ise 2010'da
Guggenheim Bursu ile ödüllendirildi.
Evrendeki diğer yıldızların yörüngesinde dönen gezegenlere ötegezegen
adı veriliyor ve onları bulmanın çeşitli yolları bulunuyor.
2 Doğrudan 3 Astrometri
görüntüleme Astrometri kullanarak yıldızların
Doğrudan görüntüleme, ve ötegezegenlerin kesin
dış gezegenleri bulmanın konumlarını ve hareketlerini
zor bir yolu, ancak imkânsız ölçmek mümkün, ancak
da değil. Bu yöntemle küçük cisimler söz konusu
ilk defa 2004 yılında bir olduğunda bu yöntem pek
ötegezegen keşfedildi. iyi sonuç vermiyor. Gaia uzay
Adından da anlaşılacağı gibi aracı şu anda galaksideki bir
bu yöntem, görünür ışık milyar yıldızın 3 boyutlu haritasını
veya kızılötesi kullanılarak çıkarıyor ve bulguları sayesinde
bir teleskopla görmeye birçok ötegezegenin keşfedileceği
ve fotoğrafını çekmeye düşünülüyor.
dayanıyor.
5 Geçiş 6 Radyal hız
Bu yöntemde, ana yıldız ile Doppler yöntemi olarak
Dünya arasından geçen bir da bilinen radyal hız
ötegezegen aranıyor. Geçiş yöntemi, bir gezegen bir
sırasında (transit) yıldızın yıldızın yörüngesinde
ışığını sönükleştiğinden dolanırken, yıldızın kütle
bu bulgu astronomlara çekimi kuvvetinin etkilerini
sadece bir ötegezegen hissedeceği ve hafifçe
olma ihtimali olduğunu salınım yapacağı temeline
söylemiyor, aynı zamanda dayanıyor. Bu etki, yıldızın
boyutunu ve yörünge tayfındaki değişikliklere
periyodunu belirlemelerine bakılarak ölçülebiliyor.
de imkân veriyor.
31
 TÜM ZAMANL
ARIN
EN BÜYÜK
50
BULUŞU
1 Uzay-zamanda
dalgalanmalar
keşfedildi
Albert Einstein, 105 yıl önce, genel
görelilik teorisinin bir sonucu
olarak kütleçekimi dalgalarının
varlığını öngörmüştü. Alman
kökenli teorik fizikçi, hızlanan
herhangi bir kütlenin uzay-
zaman dokusunda ışık hızıyla
yayılan dalgalar üretmesi
gerektiğini söylemişti. Bu, esasen
kütleçekimindeki bir değişikliğin
uzayda dalgalar veya dalgacıklar
halinde yayılacağı anlamına
geliyordu. Bilim dünyası onlarca
yıl bu dalgaları aradı ancak
kütleçekimi dalgaları bir şekilde
kendilerini bizden gizlemeyi hep
başardı.
Sonunda, 11 Şubat 2016'da,
Lazer İnterferometre Kütleçekimi
Dalgası Gözlemevi'ndeki (Laser
Interferometer Gravitational Wave
Observatory - LIGO) fizikçilerin,
1,3 milyar ışık yılı uzakta bulunan
iki karadeliğin çarpışmasından
kaynaklanan bir kütleçekimi
dalgasını algıladıkları açıklandı.
Biri Güneş'in 36 katı, diğeri 29
katı iki kütlenin çarpışması genel
göreliliği doğruladı ve bilim
adamlarının evrene tamamen yeni
yolla bakmalarına olanak sağladı.
Bu olay aynı zamanda ilk kez
çarpışan bir çift karadeliğin tespit
edilişiydi.
Bir yıldızın patlaması da
dahil olmak üzere çevrelerini
“Artık 13,8 milyar yıl kadar öncesine,
zamanın başlangıcına kadar geriye
bakmak mümkün olmalı.”
32
etkileyebilecek herhangi bir şeyden
kaynaklanabilen kütleçekimi
dalgaları aslında 14 Eylül
2015'te Livingston ve Hanford
LIGO detektörleri kullanılarak
kaydedilmişti. Bilim insanlarına
göre Güneş'in üç katı bir kütle,
kütleçekimi dalgalarına dönüşmüş
ve tüm görünür evrende tespit
edilenin 50 katı kadar bir güç çıkışı
gerçekleşmişti. Etkileri çok zayıf
olduğundan dolayı kütleçekimi
dalgalarını tespit etmek zordu. Bu
nedenle, LIGO interferometreleri,
bir protonun genişliğinden daha az
ölçüde bir bozulma tespit edebilecek
kadar hassas inşa edildi.
Bu keşfin, bilim insanlarının
uzayın gizli bölgelerini
gözlemlemesine ve evrene
yeni pencereler açmasına izin
vereceği düşünülüyor. Evrenin
karanlık bölgelerini gözlemleme
imkânı sayesinde yaklaşık 13,8
milyar yıl öncesine bakabilecek
ve karadelikler hakkında daha
fazla bilgi edinebileceğiz.
Gerçekten de bu sadece başlangıç.
Kütleçekimi dalga astronomisi
alanının açılmasından dolayı,
astronomlar artık dalgalanmaları
bir bütün olarak dinleyebilecek yeni
gözlemevlerinin inşa edilmesini
umuyor. Önümüzdeki yıllarda yeni
bulgulardan oluşan bir tsunami
bekleyebiliriz.
 öngörmüştü.
ortaya koyarken kütleçekimi
önce genel görelilik kuramını
Albert Einstein yaklaşık 100 yıl

dalgalarının varlığını
Tüm zamanların en büyük 50 buluşu

33
@ Tobias Roetsch; Adrian Mann; NASA; ESA; Science photo library, Alamy; Getty images; Hubble; JPL-Caltech; ASI;
USGS; Goddard Space Flight Center; CI Lab; CERN; MSSS; M.Postman(STScI); CLASH Team
 Geleceğin Teknolojileri Athlete

ATHLETE
Güneş Sistemi’ndeki diğer gezegenlere yerleşeceksek, her
türlü ortamda ağır nesneleri kaldırmak için makinelere
ihtiyacımız olacak. NASA, şimdiden böyle bir robot
üzerinde çalışıyor.

2 Merkez şasi
Altı kol, tek bir altıgen veya birbirine
kenetlenen iki üçgenden oluşan, kargo
veya keşif yükü taşıyacak merkez şasiye
1 Ayaklar
Altı özdeş kol, ATHLETE için
destek ve hareket sağlıyor.
bağlı.

Tekerlekler ve uçlarına takılabilecek

aletler için üç eksende hareket ve
üç eksende dönüş ile altı özgürlük
derecesine sahip. 5 Yakalama
JPL mühendisleri
ATHLETE’i bir yakalama
sistemi ile de donattılar.
Böylece robot dikey olarak
h
da tırmanabiliyor ve bu da alt
ec
-C
onu gerçekten her yere /JP
L
SA
gidebilen bir robot haline ©
NA
getirebilir.

2
1

3
3 Aletler
Kolların esnek
yapısı, çeşitli araçları
uçlarına takıp bunları
özel bir robot kolu
gibi kullanmasına
imkân sağlıyor. Aletler
gücünü tekerleklerin
motorlarından alıyor.

4 Çoklu tekerlekler
Her kolun ucunda bir tekerlek ve
motor bulunuyor. Bunlar, ATHLETE’in
herhangi bir yönde ilerlemesine ve dönüş
yapmasına olanak veriyor. 4
© Adrian Mann

34

ll-Terrain Hex-Limbed Extra-
A Terrestrial Explorer veya kısa
adıyla ATHLETE, NASA’nın,
uzun mesafelere yükleri
taşıyarak insanlı keşiflere yardımcı
olacak ağır yük kaldırma robotu. 2005’te
başlayan proje kapsamında oluşturulan
bu çok amaçlı robotun şu anda ikinci
nesli test ediliyor. ATHLETE, merkezi bir
halkanın etrafına sabitlenmiş altı kola
sahip. Kolları, uçlarının ileri geri hareket
ettirilmesine, yukarı, aşağı, yanlara
ve aynı zamanda üç eksen etrafında
dönmesine olanak tanıyan çoklu
bağlantılara sahip.
Her kolun ucunda kendi elektrik
motoruna sahip birer teker bulunuyor,
böylece ATHLETE herhangi bir yönde
hareket edebiliyor, herhangi bir
nokta etrafında dönebiliyor ve hatta
tekerleklerini kilitleyip yürüyebiliyor.
Kollar ayrıca merkezi halkayı kaldırma
ve indirme yeteneği de sağlıyor; böylece
ATHLETE bir kargo iniş aracına kadar
gidebiliyor, modülü kaldırabiliyor,
araziden bağımsız olarak istenen konuma
taşıyabiliyor ve kurabiliyor.
ATHLETE’in becerileri sadece ağırlık
6 Kargo modülü
Yapı malzemeleri veya diğer ihtiyaçlar
diğer gezegenlere standartlaştırılmış
modüller ile gönderilecek, böylece
robotlar her ne gelirse gelsin kaldırıp
5 taşıyabilecekler.
7 Yürümek veya sürmek
ATHLETE düz arazide küçük
tekerlekleri ile bir araba gibi ilerleyebilir
veya yumuşak veya kayalık zeminde
tekerleklerini kilitleyerek yürüyebilir.
kaldırmak ve taşımakla sınırlı değil.
Tam robotik kollara sahip olduğundan,
merkez şasiden çeşitli aletleri alıp bunları
tekerlekli motorlarla çalıştırabilmesi
mümkün. Bu tasarım, onun bir keşif
robotu olarak da kullanılmasına imkân
sağlıyor.
Bir yükü başka bir gezegene taşımak
ve yerleştirmek çok pahalı ve görevlerde
her zaman öngörülemeyen koşullar
veya arızalar çıkabiliyor. ATHLETE’nin
çok amaçlı kolları, itme ve yönlendirme
sistemlerini keşif araçlarıyla birleştirerek
bir yüzey araştırma aracının kütlesini
azaltabiliyor. Yürüyebilme yeteneğine de
sahip olduğundan, tekerlekler üzerinde
ilerleyemeyeceği arazide de gidebiliyor;
bu da motorların daha küçük ve daha
hafif olabileceği anlamına geliyor. Altı
kolun değiştirilebilme imkanına da sahip
olması sayesinde, bir görev sırasında
birkaç kol kırılsa bile işini yapmaya
devam edebiliyor.
NASA, Tri-ATHLETE olarak adlandırılan
ikinci nesil ATHLETE’lerle tasarımın
modülerliğini daha da ileri götürdü.
Altıgen şasi bölünerek, tam bir ATHLETE
oluşturmak için bir araya gelebilen iki
6
8 Modüler robotlar
altı kollu robot veya birlikte çalışabilen iki üç
kollu robot şeklinde inşa edilebilir.
Athlete
adet üç ayaklı robot oluşturuldu. Bu
tasarım, kargo modüllerinin taşınmasını
daha da kolaylaştırıyor, çünkü iki Tri-
ATHLETE, tek bir ATHLETE’nin yapacağı
gibi, üstüne çıkmak zorunda kalmadan
bir modüle her iki taraftan yaklaşıp onu
kaldırabiliyor.
NASA’nın California, Pasadena’daki
Jet İtki Laboratuvarı (JPL) tesislerinde
inşa edilen ATHLETE’nin ilk versiyonu,
2005 yılında test edilmeye başlandı. Bu
robot, Ay’da 1.800 kilogram, Mars’ta ise
900 kilogram ağırlık kaldırabiliyor. Tri-
ATHLETE’ler ise 2009 yılında inşa edildi
ve Ay’da 2.700 kilogram, Mars yüzeyinde
ise 1.350 kilogram ağırlık kaldırma
imkanına sahip.
Her iki nesil de kapsamlı testlerden
geçti ve program çerçevesinde robotun
yetenekleri genişletilmeye devam ediliyor.
ATHLETE’nin şekli, birden fazla robotun
fırlatma sırasında üst üste istiflenmesine
imkân veriyor NASA’nın 2030’larda
Mars’a insanlı görev göndermeye yeniden
odaklanmasıyla, insanlar Kızıl Gezegen’e
gitmeden önce ihtiyaç duyulacak yaşam
alanlarının inşası için ATHLETE benzeri
robotlar kullanılacak.
Göreve bağlı olarak, ATHLETE’ler tek bir
35
 Hayalet enerji
© Shutterstock

36

VEEVRENİNKARANLIKYÜZÜ
Evrenin ‘görülmeyenlerini’ anlamak, uzay-zaman ile
ilgili teorilerde ciddi değişikliklere neden olabilir.
Paul Cockburn
ozmolojinin eskisine göre çok
K daha hassas ölçümlere sahip
olduğu bir dönemde yaşıyoruz.
Evreni gözlemledikçe, daha
hassas aletler ve gelişmiş veri indirgeme
yöntemleri sayesinde, ortaya çıkan
sonuçların tuhaf olmasının yanı sıra beklenti
dışı olduğunu görüyoruz. Bu sonuçlardan en
önemlisi, evrende gördüğümüz her şeyin (toz
bulutları, asteroitler, gezegenler, yıldızlar,
bulutsular, galaksiler ve galaksi kümeleri) şu
anda hareket ettikleri gibi hareket etmelerini
sağlayacak kütleye sahip olmadıklarını
anlamak oldu. Bu sonuçları Standart Model
ve Görelilik Teorisi ortaya koydu.
Bu soruna muhtemel bir çözüm 1930’lu
yıllarda, karanlık madde önerisi ile ortaya
çıktı: ışık yaymayan ve soğurmayan bir
madde türü. Böylece evrenin karanlık yüzü
ortaya çıkmış oldu.
Yakın zamanda, kütleçekimsel etkisi
sayesinde, karanlık madde hakkında daha
fazla şey öğrenmeye başladık. Karanlık
maddenin evrendeki tüm kütlenin %23’üne
Hayalet enerji
karşılık geldiği bilgisi, bunlardan sadece
bir tanesi. Karanlık maddeyi Einstein’ın
denklemlerine uyguladığımızda, yıldızların
oluşumundan, kümelerdeki galaksilerin bir
arada durmasına kadar her şey yerli yerine
oturuyor.
Fakat tek sorunumuz karanlık madde
değil. Edwin Hubble’ın 1929 yılında yaptığı
gözlemler evrenin genişliyor olduğunu
ortaya koydu: Galaksilerin çok büyük bir
çoğunluğu bizden uzaklaşıyor ve uzağa
doğru gittikçe uzaklaşma hızları artıyor.
Evrenin genişlemesi ile ilgili mesafe-hız
bağıntısına Hubble sabiti adı veriliyor ancak
ismi sizi yanıltmasın: Hubble sabiti evren
genişledikçe sabit bir şekilde kalmıyor.
Bu genişlemeye neyin sebep olduğunu
açıklamak için, astronomlar karanlık
enerji çözümünü ortaya attılar: tüm uzay
ve zamana yayılmış ve doğası bilinmeyen
bir enerji türü. Einstein’ın teorisinin
çalışabilmesi için, karanlık enerjinin
evrendeki tüm enerjinin üçte ikisi (%73)
kadar olması gerekiyor.
37
x2 images © ESA
Hayalet enerji
Geçtiğimiz on yıllarda, karanlık enerjinin
varlığını destekleyen dolaylı kanıtlar bulundu.
Bunlardan birisi, astronomların uzaklık
ölçümlerini aynı cisimlerden gelen ışığın
kırmızıya kayma değeri ile karşılaştırması
ile ortaya çıktı. Sonuç olarak evrenin
hızlanmasının son 4 milyar yılda arttığı ortaya
çıktı ki bu, karanlık enerjinin varlığına işaret
ediyor. Karanlık enerji, kozmik mikrodalga
arka plan ışınımı gözlemlerinde ortaya çıkan
evrenin ‘düz’ olması durumunu da açıklıyor:
Böyle bir durum ancak evrendeki kütlenin
oluşturduğu yoğunluğun bilinmeyen bir enerji
tarafından yayılması sonucu mümkün olabilir.
Tüm bunlara rağmen, karanlık madde ve
karanlık enerji evrenin bugünkü görüntüsü ile
standart modelin uyum içerisinde olabilmesi
için yeterli gelmiyor. Kozmologlar bu durumu
çözebilmek için ‘karanlık ışıma’ ve karanlık
38
“9,8milyaryılsonraevrendeki
uzakcisimlerarasımesafe,
günümüzekıyaslaikikatına
çıkmışolabilir.”
Solda: öngörüyor ve buna modifiye veya karanlık
Avrupa Uzay kütleçekimi adını veriyorlar. Ben bu fikri
Ajansı’nın beğeniyorum. Karanlık ışıma ise biraz saçma.
(ESA) Planck Bunun dayanak noktası, erken evrende
Gözlemevi
kozmik olması gereken ışınım ile bizim ölçebildiğimiz
mikrodalga ışınımın arasındaki fark.”
arka plan Daha yeni olan bu ‘karanlık’ evren
ışınımını terimlerinden bahsetmemizin arkasındaki asıl
ölçtü.
sebep 2016 yılında yayınlanan bir bilimsel
Altta: ESA’nın makale. Söz konusu makale Johns Hopkins
Planck Üniversitesi’nden Adam Riess ve dünyanın
Gözlemevi
farklı yerlerindeki araştırma enstitülerinden
tarafından
gözlenen 11 araştırmacı tarafından yazıldı. Dünya
evrendeki ile 19 farklı galaksi arasındaki mesafenin,
en eski ışığın toplam iki bin Sefeid değişeni ve Tip Ia
(CMB) bir
süpernova gözlemleri ile ölçülmesine dayanan
görüntüsü
makalenin sonuçları şaşırtıcı. Çalışmaya göre,
evrenin genişlemesinin yeniden hesaplanan
değeri megaparsekte 73,2 kilometre/saniye
(megaparsek, astronomların kullandığı ve
3,26 milyon ışık yılına karşılık gelen bir
uzaklık birimi). Diğer bir deyişle, evrende
gözlediğimiz her megaparsek başına,
evren, saniyede 73,2 kilometre daha
hızlı genişliyor. Bu genişleme oranı,
yaklaşık 9,8 milyar yıl sonra evrendeki
uzak cisimler arası mesafenin iki katına
çıkacağını gösteriyor.
Yeniden hesaplanmış bu değerin ortaya
çıkardığı bir problem ise, Büyük Patlama’dan
arta kalan ışıma olan kozmik mikrodalga
arka plan ışınımının, Planck ile yapılan
gözlemlerinden hesaplanan değer ile
uyuşmaması. Hatta aralarındaki fark, Planck’ın
enerjinin özel bir türü olan ‘hayalet enerji’ ölçümündeki hata payının 3 ila 4 katı kadar.
konseptlerini daha sıklıkla kullanıyorlar. Daha basit bir söylemle, makale evrenin
Bu konuda üzerinde daha çok durulan olması gerekenden %9 kadar daha hızlı
başka bir konu ise, ‘karanlık’ veya ‘modifiye’ genişlediğini öngörüyor; en azından
kütleçekimi. Bu teoriler evrenin temellerini astronomların öngörüsü bu şekilde. Makalenin
çok iyi anlamadığımızı ve çok büyük yazarlarından birisi olan, Avustralya Ulusal
kozmolojik ölçeklerde kütleçekiminin Üniversitesi Mount Stromlo Gözlemevi’nden
Einstein’ın genel görelilik teorisine uymadığını Dr. Brad Tucker “Ya bildiklerimizde eksiklikler
söylüyor. var, örneğin bilmediğimiz yeni bir madde türü
Robert Caldwell, New Hampshire’daki gibi, ya da bildiğimiz şeyler çok çılgınca ve
Dartmouth Üniversitesi’nde, evrenin temel garip.” açıklamasını yapıyor. “Ya bu denkleme
özellikleri üzerine araştırmalar yapan bir yeni bir şeyler eklemeliyiz, ya da karanlık
teorik fizikçi. Caldwell bu konuda şu yorumları madde ve karanlık enerjinin ne olduklarını
yapıyor: “Bu konseptler zannedersem açığa çıkarmalıyız.”
2000’lerden beri tartışılıyor. Karanlık Riess “CMB verisi ile ilgili ölçümlerin ne
enerji ve karanlık kütleçekimi evrenin kadar hassas olduğu ile alakalı şüpheleri
genişlemesindeki hızlanmayı açıklamak içeren yayınlar daha önce yapıldı. Genel
için ortaya atıldı. Bazıları kütleçekiminin resme baktığımızda, CMB ile ilgili yeteri kadar
kozmolojik ölçeklerde daha farklı işlediğini şey bilmiyor olduğumuzu görüyoruz; bu da
 Hayalet enerji

© Nicholas Forder
Hayalet enerjİ ve evrenİn genİşlemesİ
Karanlık enerjinin bu gizemli türü, evrenimizi parçalayarak sonunu getirebilir.

1 Büyük Patlama
13,8 milyar yıl önce, evren çok
yüksek sıcaklık ve çok yüksek
yoğunluktaki bir tekillikten hızlı bir
şekilde genişleyerek oluştu.
4 İlk yıldızlar
Yaklaşık 300 milyon yıl sonra ilk
yıldızlar ortaya çıkmaya başladı. İlk
6 Genişlemenin
hızlanması
yıldızların aşırı sıcak, aşırı kütleli ve hiç
metal içermeyen (astronomlara göre
H ve He’den sonraki tüm elementler)
Popülasyon III yıldızları olduğu
düşünülüyor.

2 Şişmenin başlangıcı
Evrenin doğumundan
çok kısa bir süre sonra şişme
başladı ve bir saniyeden daha
kısa bir sürede durdu. Evren
6
günümüzde halen genişliyor
ancak o döneme göre çok
daha yavaş bir hızla.

3
4 5
1
2

7parçalaması
Hayalet
enerjinin uzayı

Bazı bilim insanları bir

3 Karanlık Çağlar
150 milyon yıl boyunca evren ışığı geçiren bir
formda olmasına rağmen, herhangi büyük bir yapı
5 Galaksilerin oluşumu
Daha büyük madde grupları çökerek galaksileri
oluşturdu. İlk galaksilerin Büyük Patlama’dan
karanlık enerji türü olan
hayalet enerjinin evrenin
genişleme hızını artırıp
yoktu. Bu dönemdeki tek ışıma, nötral hidrojen yaklaşık 400 milyon yıl sonra oluşmuş olabileceği Büyük Yırtılma ile sonunu
atomlarındaki enerji durumu değişimden kaynaklanan düşünülüyor. Bu genç galaksiler birleşerek daha getireceğini düşünüyor.
ve adına ‘hidrojen çizgisi’ denen bir ışımaydı. büyük galaktik yapıları oluşturdular.

Sağda: 8000
galaksiden
oluşan Shapley
Süperkümesi
‘yerel’
evrenimizdeki
en büyük yapı
© ESA

39
Hayalet enerji

Karanlık maddenİn ışınımı ve kütleçekİmİ

Karanlık maddenin içeriği her neyse, daha karanlık elementler davranışının sorumlusu olabilir

Proton Aksiyon Sterİl

Foton
Bu parçacıklar
varsa ve düşük
nötrİno
kütleye sahipse, Steril nötrino, Starndart Model’e
Müon Karanlık fotonlar soğuk karanlık göre, kütleçekimi hariç evrendeki
Karanlık maddenin maddenin ana temel kuvvetlerle (elektromanyetizma,
diğer bir unsuru karanlık bileşeni olabilirler. zayıf nükleer kuvvet, güçlü nükleer
fotonlar olabilir. Karanlık kuvvet ve kütleçekimi) etkileşmiyor.
Kuark fotonlar, normal ışığın Elektromanyetizma ile etkileşmediği
Elektron parçacığı olan fotonlarla ancak kütleçekimi ile etkileştiği için
karışarak bilinen karanlık maddeyi açıklamak için en
Nötron parçacıklar arasındaki uygun adaylardan birisi.
etkileşimi etkiliyor
Nötrino olabilirler.

Görü e
n ür m a d d
Kar d d e Gravitino
a nl ık m a Karanlık
Karanlık madde için öngörülen
diğer bir parçacık, kütleçekimini
açıklayan parçacık olduğu
Karanlık madde
neden yapılmış
ışıma öngörülen, varsayımsal
graviton’un süper-eşi olan
Karanlık maddenin içeriği gravitino.
olabilir? ne olursa olsun, bazıları
etkileşimlerinin evrene yayılan
karanlık elektromanyetizma
ile gerçekleştiğini
düşünüyor. Karanlık
kütleçekİmİ
Karanlık kütleçekiminin karanlık
Higgsino Karanlık WIMPler madde tarafından üretilen
Nötronlar
Higgs Bozonu’nun süper- Karanlık Zayıf etkileşimli kütleli kütleçekimi olduğu öne sürülüyor.
eşi. Eğer karanlık madde Elektron parçacıklar olarak bilinen Normal kütleçekiminin aksine
higgsinodan oluşuyorsa, WIMPler kütleçekimi ve henüz karanlık kütleçekiminin itici
kütlesi 1,783x1024 kilogram keşfedilmemiş olan başka olduğu düşünülüyor.
olabilir; bu bir parçacık için kuvvetler aracılığı ile etkileşen
çok büyük bir kütle. parçacıklar içeriyor olabilir.

Hubble sabitinin ne kadar büyük olabileceğini
etkiliyor.” diyor. Tüm bunların şaşırtıcı sonucu,
evrenin %95’ini oluşturan ve ışık saçmayan
karanlık madde, karanlık enerji ve karanlık
ışınım gibi gizemleri anlamamız için önemli
bir ipucu olabilir.” Çalışmanın kapsamı
nedeniyle, dünya çapında astronomlar, Riess
ve arkadaşlarının ortaya koydukları bulguları
ciddiye alıyorlar. Nihayetinde Riess, evrenin
sadece genişlemediğini, aynı zamanda
genişleme hızının arttığını ortaya koyduğu
çalışması ile 2011 yılında fizik dalında Nobel
Ödülü’nü aldı.
Amsterdam Ünviersitesi’nden Profesör Erik
Verlinde, 2010 yılından bu yana zamanının
büyük çoğunluğunu, evreni karanlık madde
ve karanlık enerjiye gerek duymadan
açıklayabilecek yeni bir kütleçekimi teorisi
üzerine çalışarak harcıyor. Sonuçta ortaya
‘entropik kütleçekimi’ ortaya çıktı. Bu teori,
kütleçekimini evrenin temel bir kuvveti
olarak değil, kuantum boyutta parçacıkların
hareketleri sonucu ortaya çıkan bir olgu
olarak tanımlıyor. Bu tanımlama, görelilik
teorisinden çok (en büyük şeylerin fiziği)
kuantum mekaniğine (en küçük şeylerin
fiziği) uyuyor. Bu iki alanı birleştirerek ortaya
‘her şeyin teorisi’ni çıkarmak, fizikçilerin
uzun zamandan beri en büyük problemi.
Galaksilerden kaynaklı kütleçekimsel
merceklenmeyi inceleyen ve sonuçları
MNRAS (Monthly Notices of the Royal
Astronomical Society) dergisinin Aralık 2016
sayısında yayınlanan uluslararası bir tarama,
Verlinde’nin denklemlerinin, gözlemleri
karanlık maddeye ihtiyaç duymadan
açıklayabileceğini ortaya koydu. Bu entropik
kütleçekiminin ilk testiydi ancak henüz
Einstein’ın teorilerine kıyasla yeterli sonuç
yok.
Bilim camiasında, Einstein’ın kütleçekimi
teorisini ve CMB verisini bir kenara bırakmak
konusunda anlaşılabilir bir isteksizlik var.
Einstein’ın teorilerinde eksikler olabilir;
bu, yanlış olmasından çok farklı bir nokta.
Bu yüzden astronomlar gözlemler ile teori
arasındaki uyumsuzlukları açıklayabilmek
için henüz bilinmeyen fiziksel olguları tercih
ettiler. Karanlık enerji evrenin genişlemesinin
arkasındaki sorumlu olarak görülse de
galaksileri öncesinde düşünülenden daha
yüksek (ve hatta artan) bir hızla birbirinden
uzaklaştırmasının nasıl gerçekleştiğini
açıklamaktan çok uzağız.

40
 Hayalet enerji

Sterİl Nötrİno
Arayışı
Eğer bu parçacıklar mevcutsa,
onları bulmak için en iyi
şansımız, Güney Kutbu’nda
buzun altına inşa edilmiş olan 3

© Adrian Mann
Buz Küpü Gözlemevi.

2
1 Anakaya
Buz Küpü Antarktik anakayasının hemen
üzerinde yer alıyor. Böylece aşağıdan gelen
2 Sondaj kuyuları
80’den fazla
şerit detektör
3 Buz Küpü
Gözlemevi
Buz Küpü Güney Kutbu
nötrinoların elimine edilmesi amaçlanıyor. veri toplayarak Nötrino Gözlemevi, güney
Yüzeyin 2,5 kilometre altına inşa edilmiş uydu aracılığı ile kutbuna çok yakın bir
bu gözlemevi kozmik ışınları bloke edip Amerika’daki bir konumda.
sadece nötrinoları gözlemleyebilmek için merkeze gönderiyor.
gezegenimizin kendisini kalkan olarak Her gün yaklaşık olarak
kullanıyor. 100GB veri toplanıyor.

4 4 En derinde
Her bir şeridin
üzerine yerleştirilmiş
olan Dijital Optik
Modüller, yüzeyin
yaklaşık 1,5 kilometre
altında.
5
© IceCube/NSF

5 Parlama arayışı
Her bir şeritte 17 metre
ara ile yerleştirilmiş 60
detektör bulunuyor. Yani
toplamda 5 binden fazla
tekil detektör mevcut.
n
an
nM
ria
Ad
©

Beklenenden daha hızlı gerçekleşen

genişlemenin sorumlusu olarak henüz
keşfedilmemiş atomaltı parçacıkların
öngörülmesi gittikçe yaygınlaşan bir fikir. Bu
parçacıkların tamamına ‘karanlık ışıma’ adı
veriliyor ve aralarında dördüncü bir nötrino
türü olan ‘steril nötrino’ da bulunuyor.
Tüm bunları açığa çıkarabilmek için
gereken şey tabi ki kanıt. Evrenin genişleme
hızı, karanlık enerji ve daha özel olarak
hayalet enerjiyi açıklamak için, dolaylı olsa da
Sağda: Bir
elimizdeki tek işaret. Caldwell “Hayalet enerji teknisyen
modelindeki evrenin genişleme oranı, diğer Buz Küpü
karanlık enerji teori ve modellerine göre daha Gözlemevi’nin
yüksek.” diyor. “Bu durum genellikle karanlık Dijital Optik
Modül
enerjinin hal denklemi ile ifade ediliyor.
© IceCube/NSF

sensörlerinden
Hayalet enerji için hal denklemi, belli bir kritik birisi üzerinde
değere göre daha negatif.” Evrenin genişleme çalışıyor.

41
Hayalet enerji

© NASA, ESA & Hubble

hızının çok iyi bir şekilde ölçülebilmesi,
karanlık enerji veya hayalet enerjinin test
edilebilmesi için birincil yöntem.
Caldwell “Karanlık kütleçekimini
bilinen bir teori ile bağdaştırabilirsiniz ve
tahmin ediyorum ki hayalet enerji için
kullanabileceğiniz testleri bunun için
de kullanabilirsiniz.” diyerek sözlerine
devam ediyor. “Ancak karanlık kütleçekimi
teorisini gerçekten test etmek istiyorsanız,
kayda değer fark göreceğiniz bir olguyu
incelemeniz gerekir. Önerilen teorilerin
çoğunda kütleçekimsel merceklenme gibi
olguların karanlık kütleçekiminin olduğu
bir evrende, göreliliğin olduğu bir evrene
göre farklı görüleceği belirtiliyor. Dolayısı ile
araştırmacılar zayıf merceklenme deneyini
kullanmaya başladı. Burada merceğin Güneş,
ışığın galaksimizdeki bir yıldız olduğu
senaryo değil, merceğin bir galaksi kümesi,
ışığın ise çok daha güçlü olduğu bir senaryo
kullanılıyor.”
Yine de Caldwell yeni bir fikir veya
teknolojik bir gelişme için beklememiz
gerektiğini düşünüyor. “Bir sürü farklı teori
ve farklı testle ilgili en büyük problem,
bunlarında her birinde eksikler görmemiz
ve bu eksiklikleri bir şeylerle doldurmamız.
Gözlemciler, teknolojinin sunduğu en iyi
imkanlarla ölçümler yapmaya ve yeni gözlem
teknikleri tasarlamaya devam ediyor. Buna
rağmen teorilerin çok azı şöyle bir öngörüde
bulunabiliyor: ‘Şu şeyi ölçersek gerisinin
önemi yok, böylece her şeyi anlayabiliriz.’
Yani halen dönüm noktası olabilecek bir
fikri veya ölçümü bekliyoruz.” Tüm bunlara
rağmen Caldwell, birçok astronom gibi,
evrende bu ‘karanlık’ olguların var olduğuna “Eğerkaranlıkenerjİ-karanlıkkütleçekİMİ
inanıyor: “Eğer karanlık enerji veya karanlık
kütleçekimi konseptinin yanlış olduğunu konseptİNİNyanlışolduğunusöyleyenkozmologlar
söyleyen kozmologlar görürsem, kanıtları
görmezden geldiklerini söyleyebilirim.” görürsem,kanıtlarıgörmezdengeldİklerİNİ
Peki, ya karanlık kütleçekimi Einstein’ın
yanlış olduğunu ortaya koyarsa? “Eğer yeni bir söyleyebİlİrİm.” RobertCaldwell
kütleçekimsel olgu ortaya atarsak, o zaman
Üstte: RS
Einstein’ın Newton ile aynı noktada kaldığını
Puppis,
söyleyebiliriz. Yani Einstein’ın kütleçekimi evrendeki
teorisi, birçok tahminin yüksek hassasiyetle uzaklıkları
test edilebilmesi için çok iyi bir teori ancak ölçmek için
kullanılan
böyle bir durumda sadece belli bir noktaya değişen
kadar geçerli olduğunu ve bu noktadan yıldızlardan
sonra başka bir teoriye yenik düştüğünü birisi
söyleyebiliriz.”
Sağda: Sanatçı
tasarımı olan
bu görüntüde
karanlık enerji
Paul Cockburn galaksilerin
Uzay bilimleri yazarı üzerinde
© NASA/JPL-Caltech

Paul 25 yıldan beri bilim ve

teknolojideki en güncel araştırmaları görülen mor
yakından takip ediyor ve bu konuda bölge olarak
yazılar yazıyor. betimlenmiş

42
 TAM 11 ÜLKEDE YAYIMLANAN
VE DÜNYANIN EN ÇOK OKUNAN TARİH DERGİSİ
ŞİMDİ TÜRKİYE’DE

2021
DUVAR
AK İMİ
HE İYE

Tarihte bugün
duvar takvimi
Yılın her günü
için tarihi olaylar,
müthiş fotoğraflar

!
BAYİLER E
Sürükleyici hikâye anlatımı,
muhteşem fotoğraflar ve illüstrasyonlarla
GEÇMİŞİ KEŞFEDİN!
Online satın almak için: www.dergiburda.com
 MAGNETARLARIN
EKSİK BAĞLANTISI
TESPİT EDİLDİ
Bu manyetik yıldızlar, pulsarlara tahmin
edilenden daha çok benziyor olabilir.
raştırmacılar görünüşe pulsarlar
A ve magnetarlar arasındaki “eksik
bağlantıyı” keşfetti. Pulsarlar,
devasa yıldızların patlayarak
ölmelerinden sonra geride bıraktıkları
süper yoğun çekirdeklerinin meydana
getirdiği, çok yüksek hızlarda dönen nötron
yıldızlarıdır. Magnetarlar ise manyetik
alanları normalden 1000 kat daha güçlü olan
nötron yıldızlarıdır.
Bilim insanları bu iki farklı tür nötron
yıldızının ışınlarını farklı şekillerde
yaydığını düşünmüşlerdi. Ancak yeni bir
araştırma, bu ekstrem cisimlerin daha önce
tahmin edilenden daha fazla ortak yöne
sahip olduğunu gösteriyor. Japonya’daki
RIKEN Cluster for Pioneering Research’den
misafir araştırmacı Chin-Ping Hu,
“Çalışmamız bize yüksek manyetik alanlara
sahip nötron yıldızları hakkında yeni bir
anlayış kazandırdı” diyor.
12 Mart’ta bilim insanları, NASA’nın
Neil Gehrels Swift Gözlemevi’ndeki uzay
tabanlı gama ışını teleskobu olan Patlama
Alarm Teleskobu ile yeni bir gama ışını
patlaması keşfetti. Araştırmacıların J1818.
0-1607 olarak adlandırdığı ve bir magnetar
olduğuna inandıkları cisim hemen
Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki Neutron
star Interior Composition Explorer (NICER)
44
ile X-ışınında gözlemlendi.
Araştırmacılar, NICER’dan elde ettikleri
verilerle bu magnetarın, bir magnetarda
şimdiye kadar görülen en kısa periyoda
sahip olduğunu buldu. Sonuçlara göre, J1818.
0-1607’nin dönme periyodu 1,36 saniye
(yıldızın bir tur dönmesi için geçen süre).
Ayrıca, magnetar (en azından bizim bakış
açımıza göre) oldukça genç, sadece 420 yıl
önce oluşmuş gibi görünüyor. Dünya’dan
16.000 ışık yılı uzaklıkta olduğundan,
astronomların gözlemledikleri her şey
aslında çok uzun zaman önce gerçekleşmişti.
Garip bir şekilde, bu magnetarın yaydığı
X-ışınının diğer magnetarlardan daha düşük
olduğu da kaydedildi.
Magnetarın dönüşünün yavaşlıyor
olması da ilginç. Ekip, güçlü ışınımının
kısmen de olsa, dönme mekanizması
ile güçlendirildiğini düşünüyor. Bu
önemli, çünkü pulsarların gücünü dönme
mekanizmaları ile ürettiği düşünülüyor. Bu
bulgu, iki cismi birbirine yaklaştırıyor ve
bilim insanlarının bu cisimlerin ışınlarını
nasıl ve neden ürettiklerine ilişkin
anlayışını genişletiyor. Hu, ek olarak, “Son
radyo gözlemleri, hızlı radyo patlamaları
adı verilen gizemli olguların nedeninin
magnetarlar olabileceğine işaret ediyor. Daha
fazla araştırmak istiyoruz” diyor.
 Magnetarlar

Altta:
Magnetarlar,
güçlü manyetik
alanlara sahip
büyük kütleli
yıldızların
yoğun
çekirdekleridir.

“Yüksekmanyetİkalanlarasahİp
nötronyıldızlarıhakkındayenİbİr
anlayışasahİbİz”
Chin-PingHu
© ESO

45
Süperdev galaksiler

SÜPERDEV
GALAKSİLER
EvrendekİenbüyükkütlelİcİSİmler
olaraksınıflandırılanbucİSİmler,
kozmosunengİzemlİcanavarları
Giles Sparrow

46
 çinde olduğumuz Samanyolu Right: İşçiler

© NASA
Galaksisi büyük; 100 bin ışıkyılı Hubble’ın, uzak
çapa sahip olan bu devasa galaksiler ile ilgili
benzersiz detaylar
yıldızlar diski, bir sarmal
yakalayan 2,4
galaksiye göre büyük bir boyut. İçinde metrelik aynası
yaşadığımız galaksinin yerinde 20 kat üzerinde çalışırken.
daha büyük bir galaksi olduğunu düşünün.
Altta:
Böyle bir galaksi o kadar büyük olurdu ki, M87, eliptik
sadece civardaki Macellan Bulutları gibi galaksilerde olduğu
küçük galaksileri içine almakla kalmaz, gibi, düşük kütleli
dış sınırları 2,5 milyon ışık yılı uzaklıktaki ve yaşlı yıldızların
fazlalığı nedeniyle
Andromeda’ya kadar uzanırdı. sarıya yakın bir
İşte bizden bir milyar ışıkyılından renkte görünüyor.
daha uzakta bulunan dev galaksi IC

“M87 GEÇTİĞİMİZ
1101’in boyutları bu kadar. Bu galaksi
evrende bilinen en büyük galaksilerden.
IC 1101, süper kütleli cD galaksilerin
(Samanyolu’ndan çok farklı bir galaksi
türü) ekstrem bir örneği. cD galaksiler, İKİ MİLYAR YIL
İÇİNDE ORTA BOY
daha küçük olan eliptik galaksilere yapısal
benzerlik gösteriyor. Eliptik galaksiler
Samanyolu boyutlarında, yaşlı kırmızı ve
sarı yıldızlar içeren ve şekilleri küreden,
BİR GALAKSİ İLE

© NASA
uzunca bir puro şekline kadar değişkenlik

ÇARPIŞTI VE HALEN
gösteren galaksiler. cD galaksilerde benzer
özelliklerde, ancak farklı oldukları başka
sadece birisi. Birleşmenin galaksideki
noktalar var.

ONUN YILDIZLARINI
bulutsulara etkisi başka bir önemli
Fransa’daki Aix-Marseille
faktör; yıldızlararası gaz bulutları olan bu
Üniversitesi’nden Dr. Alessia Longobardi “cD
bulutsular yeni yıldızların oluşumu için

İÇİNE DOĞRU
galaksiler, yıldızlardan oluşan çok geniş,
materyalleri sağlıyorlar. Bu tür bulutsular
dağınık ve ışınım gücü yüksek bir zarfa
disk şekilli galaksilerde bolca bulunuyor
sahip.” açıklamasını yapıyor. “Bu galaksiler

ALIYOR.”
ancak eliptik galaksilerde çoğunlukla
evrendeki en yüksek ışınımlı ve kütleli
yoklar. Astronomlar bu bulutsuların
galaksiler. Örneğin, yakın zamandaki
büyük birleşmeler sırasında galaksilerden
çalışmalar, Başak Kümesi’nin merkezindeki
uzaklaştığını düşünüyor. Bir birleşme
cD galaksi olan Messier 87’nin kütlesini 1014
Longobardi “Galaksilerin oluşumu ve esnasında yıldızlar veya daha küçük
Güneş kütlesi olarak ele alıyor. Bu değer,
evrimi ile ilgili en popüler teori hiyerarşik cisimler neredeyse hiç etkilenmezken
M87’nin Samanyolu’ndan kabaca 100 kat
paradigma,” diyor. “Bu süreçte daha küçük daha dağınık halde bulunan bulutsular
daha kütleli olduğunu gösteriyor.”
yapılar kütleçekimsel olarak etkilenerek birbirleriyle çarpışarak devasa şok dalgaları
‘cD’ terimi Yerkes galaksi sınıflamasından
daha büyük ve daha kütleli yapıları üretiyorlar.
geliyor. Bu harflerin herhangi bir açılımı ve
oluşturacak şekilde birleşiyorlar. Birleşen Bu durum kısa vadede ‘starburst’ adı
anlamı olmasa da astronomlar, baş harfleri
galaksilerin kütlesi büyüdükçe, daha büyük verilen bir süreç ile galaksideki yıldız
‘cD’ olan farklı isimler türettiler. ‘Küme
birleşmeler gerçekleşiyor.” oluşum oranını artırır. Ancak uzun
baskın’ (cluster dominant), ‘merkezi baskın’
Longobardi açıklamalarına şöyle vadede, şok dalgasının yarattığı ısınma
(central dominant), ‘merkezi dağınık’
devam ediyor: “Birleşmenin sonucunda etkisi, atomlara, galaksinin kütleçekimi
(central diffuse) bu isimlerden bazıları. Bu
her iki ata galaksinin özelliklerinden etkisinden kaçabilecek kadar enerji
isimlerin hepsi de cD galaksilerin evrende
çok farklı bir galaksi ortaya çıkıyor. Bu sağlar. Sonuç olarak galaksi içindeki gaz,
bulundukları yer ile ilgili bilgi veriyor.
yüzden, çok büyük birleşmeler sonucu, galaksinin hale bölgesine doğru kaçar.
Sarmal, eliptik veya düzensiz galaksiler
disk şekli galaksilerden yuvarlak şekilli Burada galaksinin kütleçekiminden
evrene yayılmış haldeyken, cD galaksiler
galaksiler ortaya çıkabiliyor. Kütleçekimsel daha az etkilenen gazlar daha hızlı
sadece büyük kütleli ve yoğun galaksi
kuvvetlerdeki ani değişimler düzenli hareket ettikleri için yeni yıldız oluşumu
kümelerinin merkezinde bulunuyor. Bu
yörüngelere sahip disk sistemlerdeki gerçekleştiremezler. Eliptik galaksilerin
kümeler onlarca, hatta yüzlerce galaksinin
hareketleri rastgele hale getirerek, görece sönük, yaşlı kırmızı ve sarı
sadece birkaç milyon ışık yılı genişliğe
gözlemlediğimiz yuvarlak şekilli galaksileri yıldızlardan oluşmasının nedeni bu. Yıldız
sıkıştığı bölgeler. Bu kümelerde merkezdeki
ortaya çıkarıyorlar. Simülasyonlar en büyük enerji üretim kanunları, büyük kütleli
galaksi yoğunluğu daha fazla. Bunun gibi
kütleli cD galaksilerin ortalama 5 kez daha yıldızların daha yüksek ışınıma sahip ve
ortamlarda galaksilerin çarpışmaları çok
birleşme geçireceğini gösteriyor.” daha sıcak olduğunu ancak yakıtını daha
daha yaygın. Bu çarpışmalar sonucunda
Yıldızların yörüngelerindeki etki, bu hızlı tükettiğini, sonuç olarak da daha kısa
devasa galaksiler ortaya çıkıyor.
galaksi birleşmelerinin sonuçlarından sürelerde yaşlanıp öldüklerini söylüyor.

47
Süperdev galaksiler

Büyük galaksİler nasıl oluşur?

Dev galaksiler ve büyük kütleli eliptik galaksiler yaşamları boyunca onları bugünkü evrenin canavarları
haline getirecek bir dizi değişiklikler geçiriyor.

1 Büyük Patlama
Yaklaşık 13,8 milyar yıl önce
Evren büyük bir patlama ile ortaya çıktı ve
beraberinde uzayı, zamanı ve tüm maddeyi
oluşturdu. Büyük Patlama evrendeki ışınımla
etkileşen madde ile, çok daha bol bulunan
karanlık madde arasındaki devasa farkları
ortaya çıkardı. Yoğun madde grupları bir
çekirdek etrafında toplanarak ilk yıldızları
1 oluşturdular. Sonrasında ise galaksiler
oluşmaya başladı.
2 Birleşme
Yaklaşık 12 milyar yıl önce
İlk galaksiler gazca zengin, genç, büyük
3 Starburst galaksi
kütleli ve kısa ömürlü yıldızlardan
oluşuyordu. Bu ilk galaksiler arasında
çarpışmalar ve birleşmeler çok sık bir
şekilde gerçekleşti ve disk yapısındaki
sarmal galaksiler ortaya çıkmaya başladı.
Bunlar da birleştiğinde ortaya eliptik
galaksiler çıktı.
Yaklaşık 11 milyar yıl önce
Yakın geçişler, çarpışmalar ve birleşmeler
kütleçekimsel gelgit kuvvetleri ile çok
şiddetli şok dalgaları oluşturdu. Bu şok
dalgaları gaz ve toz bulutlarını etkileyerek
yıldız oluşumunu hızlandırdı. Ağır
elementlerin yokluğu bu yıldızların çok daha
kütleli ve ışınımı yüksek olmalarını sağladı.

4 Kuasar
Yaklaşık 10 milyar yıl önce
Bu galaksilerin merkezinde süper-
5 Kompakt galaksi
kütleli karadelikler yaşamlarına başladı.
Kütleleri ile daha fazla materyal çektikçe
büyüdüler ve aktif galaktik çekirdekleri
(AGN) oluşturdular: karadeliğe doğru
düşen aşırı sıcak maddenin ürettiği
2 yüksek şiddetli ışınım. Çok uzak ve
genç galaksilerin merkezlerindeki çok
parlak bir yıldız gibi görünen kuasarlar
AGN’lerin en meşhur türlerinden birisi.
Yaklaşık 8 milyar yıl önce
Sarmal ve düzensiz galaksiler
birleştikçe, içerdikleri gazlar
daha sıcak ve dağınık hale geldi
ve tekil galaksilerden ayrılarak
etraftaki kümeye yayıldılar. Galaksi
kümelerindeki birleşmeler, yeni
nesil yıldızların oluşmasını sağlayan
materyalden yoksun olan sarmal
yapılar oluşturdu.

3
“M87 gİbİ cD galaksİler kozmİk
bİr yamyamlık sürecİ İle
büyüyorlar”
W. M. Keck Gözlemevi 6 Birleşen galaksiler
Yaklaşık 5 milyar yıl önce
Evren geliştikçe, galaksiler arası kütleçekimin evrenin genişlemesine
İlk ışık: 1993
Öne çıkan başarıları: Daha
4 baskın geldiği bölgeler olan yoğun galaksi kümelerinde galaktik
birleşmeler devam etti. Her birleşmeden sonra daha büyük ve kütleli
net ve yüksek çözünürlüklü
eliptik galaksiler ortaya çıktı ve çevrelerindeki kütleçekimsel etkiyi
görüntüler elde etmek
artırdılar. Bunların birçoğu yakaladıkları yıldızlardan oluşan devasa
için iki dev teleskobun
haleler ile çevrili.
görüntülerini birleştiren ilk
gözlemevi. Astronomlar Keck
teleskoplarını dev eliptik
galaksilerin merkezlerindeki 5
karadeliklerin kütlelerini tespit
etmek için kullanıyor.

7 Dev eliptik galaksi

Günümüz
Günümüzün en büyük cD galaksileri milyonlarca
ışık yılı genişliğinde haleye, önceki birleşmeler
sürecinde oluşmuş binlerce küresel kümeye
ve Güneş’in kütlesinin milyarlarca katına sahip
© Alamy

merkezi karadeliklere sahip oldular. Gelecekte

çok daha büyük hale gelecekler.

48

Düşük kütleli ve dolayısıyla daha soğuk
yıldızlar ise daha uzun süreler yaşıyor.
Hubble Uzay Çarpışmanın henüz ilk birkaç yüz milyon
Teleskobu yılında galaksinin daha parlak olan tüm
Süperdev galaksiler
Longobardi M87’nin galaksi oluşumu ve
evrimi üzerine teorileri test edebilmek için
en iyi hedef olduğunu söylüyor. “Kozmolojik
simülasyonlar cD galaksiler gibi devasa

©
Fırlatma tarihi: 1990 yıldızları ölmüş olduğu ve yıldız oluşumu galaksilerin oluşumu için iki aşamalı bir

Ad
ria
n
Yürütücü: NASA/ESA gerçekleşmediği için galaksi kırımızı ve sarı senaryo ortaya koyuyor. İlk aşama evrenin

M
an
n
Öne çıkan başarıları: yıldızlar açısından baskın hale geliyor.
Yörüngedeki ilk büyük ölçekli
Dünya’ya en yakın cD galaksi Başak
görsel teleskop. Hubble’ın net
görüşü uzak dev galaksiler Kümesi’nin merkezinde bulunan M87.
ile ilgili çok önemli detayları Bu küme 54 milyon ışıkyılı uzaklığı ile
ortaya çıkardı ve böylece bize en yakın yoğun galaksi kümesi.
haleleri ve çevrelerindeki
M87, Samanyolu genişliğinde yuvarlak
küresel kümeleri hakkında
önemli çalışmalar yapılmasını yapıda bir galaksi ve yaklaşık bir milyon
sağladı. ışıkyılı genişliğe kadar yayılan dağınık bir
hale yapısına sahip. M87, bize yakınlığı
nedeniyle, kendi türündeki galaksiler
Herschel Uzay arasında en fazla çalışılanı. Bu durum
Teleskobu (kullanım galaksinin bazı ilginç özelliklerinin
dışı) keşfedilmesini sağladı ki bu özelliklerin
Fırlatma tarihi: 2009 başka dev eliptik galaksilerde de olduğu
Yürütücü ESA/NASA düşünülüyor.
Öne çıkan başarıları: Longobardi “M87 yerel evrendeki en
Evrenin soğuk bölgelerini yaşlı yıldız popülasyonlarına sahip ve
gözlemek amaçlı bir kızılötesi dışarıya doğru genişleyen yıldız halesi
teleskop. Herschel 2014 galaksinin toplam ışınımının %70’ini
yılında bazı dev eliptik
oluşturuyor.” açıklamasını yapıyor.
A
erken dönemlerinde daha kompakt bir
galaksinin eliptik bir galaksiye dönüşmesi
ile gerçekleşiyor. Daha sonra, yeni
birleşmelerin sonucunda daha fazla yıldız
sisteme dahil olur ve galaksinin boyutu
zamanla artar. Yeni katılan yıldızlar haleye
yerleşirler ve galaksinin dış kesimlerinde
daha baskın hale gelirler.
M87 sadece Dünya’ya yakınlığı açısından
en uygun hedef değil. Galaksi aynı zamanda
Başak Kümesi’nin kütle merkezinde
bulunuyor. Bu nedenle civar galaksiler
daha güçlü bir şekilde M87’ye doğru
çekiliyor ve farklı türlerde birleşmeler ve
etkileşimler daha sık bir şekilde görülüyor.
Tüm bunların sayesinde Longobardi ve
ekibi M87’nin yakın geçmişindeki yığılma
olaylarına dair kanıt bulmak için daha
ayrıntılı yöntemleri kullanabildiler.
Longobardi “Hiyerarşik bakış açısı ile

galaksilerin soğuk yıldız

ES
©

oluşum bölgelerine sahip “Civarındaki galaksilerin hareketleri
olduğunu gösterdi. Başak Kümesi’nin halen oluşum
sürecinde olduğunu gösteriyor. M87’nin
fotometrik gözlemleri ise galaksinin sönük
kütleçekimsel gelgit özelliklerine sahip
Spitzer Uzay olduğunu gösteriyor; bu da galaksinin
Teleskobu (kullanım
dışı) halen dengeye ulaşmadığı anlamına
geliyor.” M87’nin birleşme geçmişi ile ilgili
Fırlatma tarihi: 2003
en önemli kanıtlardan birisi halesinde
Yürütücü NASA
©
yaklaşıldığında galaksinin dış çevresi
devasa miktarda bilgi taşıyor.” diyor.
“Galaksinin bu bölümündeki yıldızların
toplanması daha uzun sürdüğü için, bu
bölge daha önceki birleşmelere dair daha
fazla bilgi içeriyor.” Buradaki en büyük
zorluk, galaksi halesi içindeki bölgelerin
gözlenmesinin düşük parlaklıkları
nedeniyle daha zor olması. Nihayetinde M87

bulunan küresel kümelerin sayısı. en yakın cD galaksi olsa da on milyonlarca

Ad

Öne çıkan başarıları:

r
ian

Görece küçük ancak yoğun küresel yıldız ışıkyılı ötede bulunuyor. Araştırmacılar
M

Hubble ile ortaklaşa çalışması

an
n

planlanan yakın ve orta kümeleri önceki galaktik birleşmelerindeki bu problemin üstesinden gelebilmek
kızılöte teleskobu. Sptizer’in starburst süreçlerinin bir kalıntısı olarak için galaksideki gezegenimsi bulutsuları
kızılötesi yetenekleri kompakt
düşünülüyor. Samanyolu Galaksisi’nin gözlemlediler. Gezegenimsi bulutsular,
eliptik galaksilerin evrenin
ilk dönemlerinde nasıl etrafında bu türden yaklaşık 200 küme Güneş benzeri yıldızların ölümü esnasında
oluştuklarını ortaya çıkardı varken, M87’de 12 bin kadar bulunuyor. üzerindeki maddeyi dışarı doğru genişleyen
ve böylece cD galaksilerin
ilk örneklerinin nasıl ortaya
çıktığını göstermiş oldu.

Sağda:
NASA’nın
Goddard
Uzay Uçuş
Merkezi’ndeki
7 Uçuş
© Tobias Roetsch

Operasyonu
Takımı sürekli
© NASA

olarak Hubble’ı
takip ediyor.

49
Süperdev galaksiler
“GALAKSİLERİN
ÇOK YOĞUN
KÜMELENDİĞİ
ORTAMLARDA
ÇARPIŞMALAR ÇOK
DAHA YAYGIN.”
bir balon gibi bırakması sonucu oluşan Bu keşif, dışarıdan homojen gibi görünen
baloncuk benzeri yapılar. M87’nin geçtiğimiz iki milyar yıl içinde
Longobardi “Gezegenimsi bulutsuları orta boy bir galaksi ile çarpıştığını ve halen
gözlemlediğimizde, eski yıldızların onun yıldızlarını içine alıyor olduğunu
parlayan dış katmanlarına bakıyoruz.” gösteriyor. Longobardi “Çok büyük
diyor. “Bu cisimler deniz yeşiline kütleçekimsel gelgit kuvvetleri sayesinde
yakın renklerde parlıyor ve böylelikle yıldızlar orijinal galaksinin 100 katı
civarda bulunan yıldızların ışığından genişliğine yayılmış durumda.” sonucuna
ayrıştırılabiliyor.” Gezegenimsi varıyor. Bu durum M87 kadar büyük
bulutsular bir galaksinin halesindeki yapıların bile, hiyerarşik galaksi evrimi
yıldızların dağılımından daha fazla bilgi modelinin önerdiği üzere, daha küçük
sunuyorlar. Tayfçeker ile bir bulutsuyu sistemleri içine katarak büyümeye devam
görüntülediğinizde, bu cisimlerin bize ettiğini gösteriyor.” Bu aynı zamanda, cD
yaklaşıyor mu uzaklaşıyor mu olduğunu türü galaksilerin kozmik bir yamyamlıkla
ve hangi hızla hareket ediyor olduğunu büyüdüğünü gösteriyor. Tabi bu esnada,
öğrenebiliyorsunuz. “Bu hareketleri yutulan galaksinin diğer bileşenlerine
gözlemleyerek, yeni yığılma olaylarını ne olduğu sorusu da ortaya çıkıyor. Bu
tespit edebilme fırsatımız oldu. Işık sorunun cevabı, galaksinin merkezinde
dağılımına baktığımızda ise, daha yani inanılmaz derecede büyük kütleli
öncesinde ‘yutulmuş’ bir uydu galaksinin karadeliklerin yerleşkesinde yatıyor olabilir.
yıldızlarından gelen ekstra bir ışığa dair M87’nin merkezindeki karadelik, 6,5
kanıtlar bulduk. milyar Güneş kütlesi ile, şimdiye kadar
keşfedilenlerin arasında en büyüğü.
Üstte: Dev
eliptik Bu karadelik aynı zamanda, 5.000
galaksiler ışıkyılı boyunca uzanan devasa bir jetin
galaksi kaynak noktası. Gelgit kuvvetleri, bu
kümelerindeki
devasa karadeliğe doğru düşmekte olan
merkezi kütle
görevini materyali parçalayıp ısıtıyor ve çok yüksek
görüyorlar. sıcaklıklarda bir yığılma diski oluşturuyor.
Başak Bu bölgedeki çok güçlü manyetik alanlar,
Kümesi’ndeki
Messier 87 bazı parçacıkların diskin altından ve
bunlara bir üstünden kaçmasını sağlıyor ve ortaya aktif
örnek. galaktik çekirdek (AGN) dediğimiz bir yapı
ortaya çıkıyor.
Solda:
Anten M87’nin AGN’si yakın zamana kadar
Galaksisi bir gizemden ibaretti. Başlangıçtaki çok
çarpışan şiddetli aktivite sürecinden sonra, birçok
iki sarmal
süper-kütleli karadelik yakın civarındaki
galaksinin
starburst materyali temizleyerek, sakin ve tespit
aşamasından edilmesi zor bir hale dönüşür. M87’nin
geçen hali.
aktivitesi büyük olasılıkla, yakın zamanda
İki galaksi
gerçekleşen galaktik bir birleşme sonucu
ileride eliptik
© NASA
bir galaksiye merkeze doğru düşen yeni madde sayesinde
dönüşecek. ortaya çıktı. Hollandalı ve Amerikalı
50
© ESO
astronomların kızılötesi Herschel Uzay
Teleskobu ile yürüttükleri bir araştırma,
AGN’lerin bir başka özelliğini ortaya koydu:
civarlarındaki soğuk gazı ısıtarak, yeni
yıldızların oluşmasını engelliyorlar. Yıldız
oluşumu açısından bakıldığında, bu etki,
galaksinin birleşmeden önceki kadar sakin
ve ‘ölü’ kalmasını sağlıyor.
Ortada son bir soru var. M87’nin
merkezindeki karadeliğin kütlesinin,
tüm cD galaksilerdeki ile aynı olduğu
varsayılırsa, bu cisimler nasıl bu kadar
büyüyebiliyorlar? Bunun cevabı, bu
devler kadar özel olaylar serisinde yatıyor.
Elimizdeki kanıtlar, büyük çaptaki tüm
galaksilerin merkezlerinde karadelik
bulundurduğunu gösteriyor. Galaktik
birleşmeler esnasında bu karadelikler yeni
sistemin merkezine doğru çökerek birbirleri
etrafında bir yörüngeye oturuyorlar.
Sonuç olarak iki ayrı ve parlak merkeze
sahip bir galaksi ortaya çıkabilir fakat
bu durum uzun vadede böyle kalamaz.
Eğer bir mekanizma karadeliklerin
momentumlarını azaltırsa, karadeliklerin
aralarındaki ayrıklık azalır ve birbiriyle
çarpışmak üzere yakınlaşırlar.
Sonuç olarak karadelikler birleşerek
ve daha büyük kütleli tek bir karadelik
oluştururlar. Bunun sonucunda, yeni
merkezi karadelik artan kütleçekimi
sayesinde civardan daha fazla materyal
toplayacak, giderek büyüyecek ve daha
kütleli hale gelecek. Bu şekilde tekrar eden
galaktik birleşmeler sonucu, en büyük
galaksiler merkezlerinde, evrendeki en
büyük karadelikleri barındıracaklar ve bu
döngü devam edecek...
Giles Sparrow
Uzay bilimleri yazarı
Popüler bilim üzerine 20’den fazla kitabı
bulunan Giles’in astronomi derecesi
bulunuyor. Giles aynı zamanda bilim ve
teknoloji alanında uzmanlaşmış bir editör.
 Süperdev galaksiler

1 Samanyolu
Galaksi boyutu:
100.000 ışıkyılı
Galaksi türü:
Galaksİlerİ ölçeklendİrmek
Dev galaksilerin çoğunluğu eliptik olsa da bunun bazı kayda değer istisnaları var.
Çubuklu sarmal

2 Messier 87 2
Mesafe: 54 milyon ışıkyılı
Galaksi boyutu : 120,000 ışıkyılı
Galaksi türü: Eliptik
1
Bize en yakın dev eliptik galaksi
merkezinde devasa bir karadeliğe
ve yakın zamanda gerçekleşen bir
birleşmenin sonucu olarak oluşmuş
aktif galaktik çekirdeğe sahip.

3 UGC 1382
Mesafe: 250 milyon ışıkyılı
Galaksi boyutu : 718.000 ışıkyılı 3
Galaksi türü: Sarmal
Astronomlar bu nadir Frankenstein
galaksiyi Balina Takımyıldızı
doğrultusunda keşfetti. Daha öncesinde
antik bir eliptik olduğu düşünülen
galaksinin radyo ve morötesi gözlemleri
aracılığı ile zayıf sarmal kolları olduğu
4
keşfedildi.

4 NGC 1275
Mesafe: 237 milyon ışıkyılı
5
Galaksi boyutu : 100.000 ışıkyılı
Galaksi türü: Eliptik
Kahraman (Perseus) Kümesi’nin
merkezindeki cD galaksi olan NGC 1275
aktif bir galaktik çekirdeğe sahip ve
aynı zamanda Perseus A radyo kaynağı
olarak biliniyor. Dünya’dan bakıldığı
şekliyle galaksinin önünde ileride
onunla çarpışacak olan başka bir galaksi
bulunuyor.

5 IC 1101
Mesafe: 1,04 milyar ışıkyılı
Galaksi boyutu : 4 milyon ışıkyılı 7 6
Galaksi türü: Eliptik veya merceksi
IC 1101 çoğunlukla evrende bilinen
en büyük galaksi olarak tanımlanır:
Geniş dış yıldız halesi nedeniyle bir
cD galaksi olabileceği düşünülüyor
ancak bazı astronomlar halenin aslında 8
galaksinin diskinin karşıdan görünen 9
hali olabileceği öngörüyor. Bu durumda
merceksi bir galaksi olabilir.

6 NGC 1399 7 NGC 4889 8 NGC 5128 9 NGC 6872

Mesafe: 66 milyon ışıkyılı
Galaksi boyutu : 130.000 ışıkyılı
Galaksi türü: Eliptik
Messier 87’de olduğu gibi NGC 1399 da
Fornax Kümesi’nin merkezi galaksisi ve
etrafında yaklaşık 6 bin kadar küresel
küme bulunuyor. Bu sayı NGC 1399’nın
uzun bir galaktik birleşim ve starburst
Mesafe: 308 milyon ışıkyılı
Galaksi boyutu : 250.000 ışıkyılı
Galaksi türü: Eliptik
Saç (Coma) kümesinin iki süperdev
eliptik galaksisinden biri olan NGC
4889 21 milyar Güneş kütlesine
eşdeğer bir merkezi karadeliğe sahip.
Mesafe: 13 milyon ışıkyılı
Galaksi boyutu : 80.000 ışıkyılı
Galaksi türü: Eliptik/merceksi
Yakın civarda devam eden bir
galaktik birleşmenin örneği ve dev
eliptik galaksi adayı. Görsel ışıkta,
ön planda bulunan sarmal galaksinin
tozu daha büyük olan merceksi
Mesafe: 212 milyon ışıkyılı
Galaksi boyutu : 522.000 ışıkyılı
Galaksi türü: Çubuklu sarmal
Dışarı doğru saçılmış sarmal kolları
sayesinde bilinen en büyük sarmal
galaksi. Bu kollar çok büyük olasılıkla
IC 4970 olarak bilinen daha küçük
merceksi galaksi ile etkileşmesi
© NASA; ESO

geçmişine sahip olduğunu gösteriyor. galaksinin önünde karanlık bir şerit sonucu bu hali almış.
oluşturuyor.

51
 Asteroit Profili
Bennu
OSIRIS-REx bilim dünyasına, bu uzay kayası
hakkında yeni bilgiler getirdi
lk bakışta asteroitler çok özel
İ görünmeyebilir. Güneş Sistemi
boyunca dağılmış bu kaya
parçalarından o kadar çok var ki,
bunlardan harhangi bir tanesi özel bir öneme
sahip olmayabilir. Ancak, evrendeki pek çok küçük
cisim gibi, asteroitlerde, gözle görülenden çok
daha fazlası var. Bu eski kalıntılar, astronomlara
yaklaşık 4,6 milyar yıl önce oluşan Güneş
Sistemi'nin erken döneminde neler olduğunu
söyleyebilir.
101955 Bennu asteroidi, NASA, Amerika Birleşik
Devletleri Hava Kuvvetleri ve Massachusetts
Teknoloji Enstitüsü (MIT) Lincoln Laboratuvarı'nın
Dünya'ya yakın cisimleri izlemeye yönelik ortak
bir çabası olan LINEAR Projesi kapsamında, 11
Eylül 1999'da keşfedildi. Her altı yılda bir Dünya’ya
yaklaşan Bennu, bu sırada yaklaşık 300.000
kilometre yakınımıza geliyor, yani Ay'dan bile daha
yakın oluyor. Güneş’in çevresindeki yörüngesinde
bir turunu 1,2 yılda tamamlıyor ve bu açıdan
yörüngesi Dünya’nınkine çok benziyor.
Boyut açısından bakarsak, eğer Bennu’yu
Dünya'ya yerleştirecek olsaydık, epey büyük
52
Asteroit kökenleri
Bennu'nun, Güneş
Sisteminin geri kalanıyla
aynı zamanda, yaklaşık
görünürdü. 492 metre çapı ile New York’taki 4,6 milyar yıl önce
Empire State Binası ve Paris'teki Eyfel Kulesi'nden oluştuğuna inanılıyor.
daha büyük.
Asteroidin bileşimi ve yapısı şu anda bilinmiyor.
Gezegenlere kıyasla çok küçük bir cisim olduğu
için detaylı yüzey gözlemlerini yapmak oldukça
zor. NASA'nın Spitzer Uzay Teleskobu, kızılötesi
bakışı ile çapını ölçtü, yansıtıcılığının oldukça
düşük olduğunu tespit etti ve ısıl eylemsizliğinin
(ısı transferi) 4,3 saatlik dönme periyodunda
değiştiğini buldu. Bu verinin analizi, regolit
tanelerinin boyutunun orta seviyede olduğunu,
milimetreden santimetreye kadar değiştiğini ve
eşit olarak dağıldığını ortaya çıkardı.
Tayfsal analizlere bakan astronomlar, Bennu'nun
B tipi bir asteroit olduğunu belirlediler. Bu tür
karbon içerikli asteroitler, bünyesinde 4 milyar yıl
önce oluşan bazı egzotik molekülleri barındırıyor
olabilirler. Bennu’nun ilkel yapısı, Dünya’ya yaşam
getirmiş olabilecek organik moleküller, uçucu
elementler ve amino asitler bile içeriyor olabilir.
Zamanda daha da geriye baktığımızda, Güneş
Sistemi’mizi oluşturan malzemelerin kaynağı
uzaktaki bir süpernova olabilir mi? Bu sorunun
yanıtı, uzay boşluğunda korunmuş ve Dünya'nın
atmosferi ve çevresinin müdahalesi tarafından
lekelenmemiş bir şekilde Bennu’da bekliyor
olabilir. Bu yanıta ulaşabilmek için bu asteroitten
bir örnek alıp laboratuvarda incelemek gerekiyor.
İşte tam da bu yüzden, NASA Bennu’ya, adı
OSIRIS-REx adını koyduğu (Origins, Spectral
Interpretation, Resource Identification, Security-
Regolith Explorer) uzay aracını gönderdi.
"Benu'nun ilkel
bileşiminde
organik moleküller
bulunuyor olabilir” Tuhaf şekil
Astronomlar Bennu’nun
neden topaca benzeyen
bir şekli olduğunu
Bennu'nun açıklamakta zorlanıyor.
görüntülerine kırmızı/
mavi filtre yardımıyla 3
boyut efekti verildi.
 Bennu

Yakın karşılaşma
Bennu, altı yılda bir
Dünya'ya en yakın
konumuna geliyor.

Minik bir gök cismi

Bennu, Güneş Sistemi’ndeki
gezegenlere kıyasla, çok küçük.
Güneş Sistemi’mizdeki en küçük
gezegen olan Merkür, çap olarak
Bennu’dan neredeyse 10.000
kat daha büyük.
© NASA

53
Asteroit profili

Bennu haberleri
Bennu’nun ilk görüntüsü Bennu'ya
uluktan sonra, OSIRIS-REx nihayet
İki yıl süren 2,2 kilometrelik bir yolc ı 20 sant imet relik Poly Cam
aşan uzay arac
vardı. 2 Aralık 2018'de asteroide yakl ğraflar çekm eye başladı. Sonuçta
muh teşe m foto
kamerası ile inanılmaz detaylı, l bir
n çekilmiş, 12 görüntüden oluşan güze
ortaya, sadece 24 kilometre uzaklıkta k altı metr eye kada r
görüntüleri kullanara
mozaik resim çıktı. Astronomlar bu model,
k yüze y şekillerini göst eren bir 3B model oluşturdu. Gözlemler ve
küçü anla r gize mli olan uzay kayası
i gibi, o zam
astronomların önceden tahmin ettiğ ve eğim gibi birçok bilgiyi doğruladı.
, çap, dönm e hızı
hakkında öne sürülen şekil nan büyük
kutbuna yakın bir noktasında bulu
Tek aykırı değer, asteroidin güney eller, bu kaya nın 10 metre
bir kayaydı. Dünya’dan yapılan gözl
emlere dayalı mod
emle r boyu nun 50, Bennu'nun bu 3B modeli, hem kaya
kümeleri hem de düz bölgelerden
üştü , anca k yakı n gözl
yüksekliğinde olduğunu öne sürm
genişliğinin ise 55 metreye yakın oldu
ğunu gösterdi. oluşan arazi yapısını gösteriyor.

Başka bir su kaynağı daha bulundu

OSIRIS-REx, Bennu hakkında büyüleyici keşifler yapıyor. Bu görevde elde edilen ilk
büyük keşif, OSIRIS-REx Görsel ve Kızılöte Tayfçekeri (OSIRIS-REx Visible and Infrared
Spectrometer - OVIRS) ve OSIRIS-REx Termal Salınım Tayfçekeri (OSIRIS-REx Thermal
Emission Spectrometer - OTES) ile yapıldı. Asteroidi oluşturan kilin içinde su bulundu.
Hidrojen ve oksijen içeren moleküller olan bu “hidroksiller”, asteroidin tamamında bulunuyor
ve Dünya'daki suyun kökeni hakkında önemli ipuçları taşıyor olabilir. NASA'nın Maryland’de
bulunan Goddard Uzay Uçuş Merkezi'nde OVIRS’ten sorumlu bilim insanı olarak çalışan
Amy Simon, "Asteroitteki sulu minerallerin varlığı, Güneş Sistemi'nin erken dönemlerinden
kalma bir kalıntı olan Bennu'nun, ilkel uçucu ve organiklerin bileşimini incelemek açısından
mükemmel bir hedef olduğunu gösteriyor.” diyor. “Asteroitten alınan örnekler 2023'te
Dünya'ya getirildiğinde, bilim insanları Güneş Sistemi’mizin tarihi ve evrimi hakkında yeni
bilgiler içeren paha biçilmez bir hazineye sahip olacak.”
Asteroidi haritalamak bilimsel
görevlerden sadece biri.

in
OSIRIS-REx ile asteroit takibini “Bilim insanları Güneş Sistemi’mniiz
geliştirme tarihi ve evrimi hakkında ye
OSIRIS-REx, Aralık 2018'in başlarında ilk
yakın
bilgiler içeren paha biçilmez bir
hazineye sahip olacak.”
asteroidin
geçişini yaptığında, bu merak uyandıran
iki yıl
neler sunabileceğini bulmak için yaklaşık
sonrası
sürecek bir macera başladı. Yakın geçiş
mak
NASA, OSIRIS-REx görevinin önemini açıkla
hazır ladı: Aster oitler i harek et
için bir manifesto
ettiren kuvvetlerin anlaşılması, tehlikeli
cisimlerin OSIRIS-REx Bennu’dan
tespit edilmesi ve herhangi bir olası çarpı
şmanın TAGSAM (Touch-And-Go
tahmin edilmesi amaç lanıy or. Benn u yakla şık Sample Arm Mechanism) ile
n, Dünya örnek topladı.
yarım kilometre genişliğinde olduğunda
neden olma
yüzeyine ulaşma ve geniş çapta hasara
oidin
potansiyeline sahip. Bu gözlemlerle, aster
konu mu birka ç kilom etre hata payıy la takip
ş'in ve
edilecek. Bilim insanları Dünya'nın, Güne
i nedeniyle
diğer cisimlerin kütleçekimsel müdahales
u’nun gelec ektek i yörün gesin i tahm in etmekte
Benn
ında
zorlanıyor. Yörünge tahminleri 2060 civar
an
belirsizleşiyor. Boulder, Colorado’da bulun
t Araşt ırma Ensti tüsü' nden aster oit uzmanı
Southwes
çalışan bir bilim insan ı
ve OSIRIS-REx görevinde
Willia m Bottk e, “Ben nu’nu n gelec ekte rotasının
olan
k faktör
ne hale geleceğini tahmin ederken birço
k etkiler.”
işin içine giriyor ancak çoğu oldukça küçü
“En büyü k faktö r ise Yarko vsky etkis i.” Tüm
diyor.
sel açıda n izlem emiz e ve
bunlar, asteroitleri bilim
minin
anlamamıza yardımcı olacak asteroit gözle
birkaç faydasından biri.

54

Bennu görevi
OSIRIS-REx asteroide ulaşmadan
önce, Bennu iyi araştırılmamış
ve yeterince dikkate alınmamıştı.
Kimse onun neye benzediğini bile
bilmiyordu ve sadece 1999 RQ36
olarak anılıyordu! Şimdi, hassas
cihazlar tüm asteroidin haritasını
çıkardı ve yüzeyinden en az 60
gram örnek topladı. Bu örnekler
analiz için Dünya'ya getirilecek.
Bennu görevi 8 Eylül 2016'da, uzay
aracı Florida’daki Cape Canaveral
Uzay Üssü'nden bir Atlas V roketi
ile fırlatıldığında başlamıştı.
OSIRIS-REx, NASA'nın o
dönemde sahip olduğu en iyi
kameraları, altimetreleri ve
tayfçekerleri içeriyor. OSIRIS-REx
Kamera Paketi'nde (OCAMS) üç
kamera bulunuyor: PolyCam,
MapCam ve SamCam. Bu
kameralar Bennu’nun yüzeyinin
haritalanmasını ve örnek
alma işleminin kaydedilmesini
sağlayacak. Laser Altimeter
(OLA), topografik ölçümler için
asteroide olan mesafeyi ölçen
lazerler kullanıyor. Termal Salınım
Tayfçekeri (OTES), Görsel ve
Kızılöte Tayfçekeri (OVIRS) ve
Regolit X-ışını Görüntüleme
Tayfçekeri (REXIS) cihazları
Rakamlarla Bennu
7.000
Dünya’ya yakın olduğu bilinen
7.000 gök cismi bulunuyor
ve OSIRIS-REx tarafından
araştırılmak için seçilen
Bennu da bunlardan
biri.
OSIRIS-REx, Bennu'ya bir uzay
aracı tarafından yörüngesine girilen
en küçük cisim unvanını getirdi ve
bir gök cismine en yakın
yörüngeye oturma
rekoru da kırıldı.
farklı dalga boylarını kullanarak
mineralleri ve Bennu'nun yüzeyinde
bulunan elementleri belirleyecek.
Ayrıca, uzay aracında karbonlu
asteroide inişi, örnek toplanmasını
ve geri dönüşü sağlayacak iki cihaz
bulunuyor. Örneklerleri toplayacak
Touch-And-Go Örnek Toplama
Mekanizması (TAGSAM), mafsallı
bir kolun ucuna yerleştirilmiş bir
örnek toplama kitinden oluşuyor.
Örnekler 'Örnek Toplama Kapsülü'
OSIRIS-REx bilim insanlarına,
gezegenlerin ve Güneş'in nasıl meydana
geldiğini anlama imkanı verecek.
Bennu’nun Dünya’ya yakınlığı,
22. yüzyılın sonlarında
Dünya’ya çarpma olasılığının
yüksek olduğunu
gösteriyor.
Bennu’nun da içinde
bulunduğu B-tipi
asteroitler Dünya’da
yaşamı ortaya çıkaran
bileşikleri içeriyor
olabilir.
Bennu
OSIRIS-REx
tarihçesi
(SRC) içine konacak ve Dünya’ya
geri dönüşte atmosferden hasar
görmeden geçip bilim insanlarına
ulaştırılacak.
• Tarih: 8 Eylül 2016
İşlem: Cape Canaveral, Florida,
OSIRIS-REx Aralık 2018'in
ABD’den Atlas V 411 roketi ile
başında asteroide yaklaştı ve
fırlatıldı.
şeklini ve yörüngesini tanımladı.
Çevresinde yörüngeye oturdu ve
1,4 kilometre uzaktan asteroidi
• Tarih: 3 Aralık 2018
İşlem: OSIRIS-REx Bennu’ya
gözlemledi. 20 - 22 Ekim 2020
vardı ve iki yıl sürecek
tarihlerinde asteroidin yüzeyinden
araştırmasına başladı.
başarıyla örnek topladı.
• Tarih: 20 Ekim 2020
İşlem: OSIRIS-REx Bennu
üzerine iniş yaptı ve örnek
toplamaya başladı.
• Tarih: 23 Ekim 2020
İşlem: Bennu’dan örnek
toplama işlemi sona erdi.
• Tarih: 28 Ekim 2020
İşlem: Bennu’dan toplanan
örnekler uzay aracındaki
koruyucu kapsüle yerleştirildi.
• Tarih: 3 Mart 2021
İşlem: OSIRIS-REx’in
Bennu’daki görevi sona erecek
ve uzay aracı Dünya’ya dönüş
yolculuğuna başlayacak.
700 milyon
ila 2 milyar
Bennu, 700 milyon ila 2
milyar yıl önce parçalandığı
düşünülen, karbon açısından
zengin, daha büyük bir
asteroidin parçası
olabilir.
Gözlemler, Bennu'nun Güneş'in
ışınımını soğurduğunu ve
Yarkovsky etkisi olarak bilinen
bir itme sağlamak için yeniden
yaydığını ortaya
koydu.
Bennu adını Güneş, yaratılış
ve yeniden doğuşla bağlantılı
olan, genelde gri bir balıkçıl
olarak tasvir edilen Mısır
tanrısından
alıyor.
© NASA
55
Uzay elbisesi tasarımları

İHTİYACI
Eğer astronotlar yeni bir gezegene ayak
basacaklarsa, daha iyi donanımlı yeni
bir uzay elbisesine ihtiyaç duyacaklar
David Crookes

56
Uzay elbisesi tasarımları

© NASA

57
Uzay elbisesi tasarımları
960’larda giyilen ikonik bir elbise
1 düşünün; öne çıkacak olanlar belli:
mini etekten PVC elbiselere kadar
bir yelpaze gözünüzün önüne
gelecek. Bu elbiselerin bazıları, en asortik on
yılda batı dünyasında podyumları süslemiş olsa
da çok devrimsel bir giysi, olağanüstü olmasına
rağmen hiçbir zaman Paris veya Milan’da boy
göstermedi.
Tabii ki uzay elbisesinden bahsediyoruz:
astronotların dış uzayın en zorlu koşullarına
gidip güvenli bir şekilde dönmeleri için en
gerekli giysi. Uzay elbisesi, uzay yolculuğunun
en başından beri önemli bir parçası oldu.
Yuri Gagarin, 12 Nisan 1961’deki ikonik uzay
uçuşunda, ilk uzay elbisesi olan SK-1’i giydi.
Nihayetinde uzay elbisesi insanların alçak
58
Dünya yörüngesine gitmesini, Ay’a ayak
basmasını, Uluslararası Uzay İstasyonu’nda
önemli deneyler yürütmesini sağladı. Ancak
yine de mükemmel bir tasarıma sahip değiller.
Gelecek uzay görevleri için güvenlik
kıyafetleri geliştiren Final Frontier Design
firmasının başkanı Ted Southern “Uzay
elbiseleri hantal, ağır ve riskli” diyor. Southern
tam olarak hangi açıdan ve neden gelişmeler
yapılması gerektiğini biliyor. Şimdilik, mevcut
kullanılan eski uzay elbiseleri Ay yüzeyini
ziyaret etmek, ISS’de çalışmalar yapmak için
yeterinden daha iyi. Ancak gelecek planlamalar,
yeni bir elbise tasarlamak için yarışın başlamış
olduğunu gösteriyor.
Uzay elbiseleri sadece koruyucu bir araç değil,
insan şeklinde, neredeyse bir uzay aracı kadar
karmaşık minyatür makineler. Her biri yaklaşık
2.000 parçadan oluşuyor ve bu parçaların her
biri, içinde çalışan insanların yaşamı açısından
kritik bir öneme sahip. Sıkıntı, mevcut
tasarımların artık eskimiş olması. Bu tasarımlar
Uzay Mekiği programından beri temel anlamda
değişmediler. Hatta, araç içi aktivite giysileri
1959’larda kullanılanlarla neredeyse aynı.
Özellikle yeni gelişmekte olan uzay turizmi
marketi de göz önüne alındığında, daha hafif
ve güvenli uzay elbiseleri için yeni materyal ve
tasarımlara ihtiyaç olduğu çok açık.
Bugünlerde gördüğümüz çaba, uzay elbisesi
tasarımını 21. yüzyıla taşımak ve üretimde on
yıllardır devam eden iki merkezliliği kaldırmak
amaçlı. Sonuç olarak tasarımcılar turuncu
‘bal kabağı’ olarak bilinen Gelişmiş Ekip Çıkış
Elbisesi’ni (ACES), IVA elbisesini ve astronotların
Solda: Uzay
elbiseleri araç
dışı aktiviteler
için hayati
nitelikte
Sol altta:
Mevcut uzay
elbiseleri 1961’de
kullanılanlara
göre farklı
ancak halen
güncellenmeye
ihtiyaçları var.
araç dışında kullandıkları mevcut Araç Dışı
Hareketlilik Ünitesi’ni (EMU) geliştirmeye
çalışıyorlar. Southern “EMU, Uzay Mekiği
görevleri için 1970’lerde tasarlandı.” diyor.
“Uluslararası Uzay İstasyonu görevleri de dahil,
daha uzun görevler için yıllardır geliştirilmeye
devam edilmiş olsa da bu dizayn uzun yıllar
boyunca kullanılamaz.
Bunun için çok net sebepler var. En
basit sebep, mevcut araç dışı uzay elbisesi
stoğunun az olması. Bunların en fazla 5 yıl
daha kullanılabileceği düşünülüyor. Southern
“Toplamda sadece 12 EMU var ve bunların
materyal sağlayıcılarının bazıları artık piyasada
yok, yani daha fazlası üretilemez.” açıklamasını
yapıyor. Dahası, EMU’lar astronotların nefes
almalarını, dışkılarını yapmalarını sağlamak
gibi beceri ve esnekliklerinin yanında bir takım
yeni gerekliliği de yerine getirmek durumunda.
NASA, eski yürütücüsü Charles Bolden
zamanında, insanlı görevlerin daha büyük
sayılarla yapılacağına karar verdi. Ajans, Ay’a
tekrar ayak basmayı ve Mars’a insanlı görevler
gerçekleştirmeyi planlıyor. Ancak Southern’a
göre “Mevcut uzay elbiseleri Ay ve Mars gibi
tozlu ortamlarda çalışmak için çok iyi değil.”
Gelecek nesil uzay görevleri daha uzun
sürelerde ve Dünya’dan daha uzak mesafelerde
gerçekleşecek; bu da güvenilirlik koşullarını
en yüksekte tutacak. Tüm bunlar göz önüne
alındığında, yeni bir uzay elbisesi tasarımına
ihtiyaç duyulduğu çok açık.
Peki bu alanda durum nedir? En iyi uzay
elbisesi tasarımcılarından birisi olan Amy Ross
NASA’nın Johnson Uzay Merkezi’nde çalışıyor.

Ross 1990’larda 4000 serisi EVA (araç dışı
aktivite) eldivenlerinin yerine geçecek yeni bir
eldiven tasarımının öncülüğünü yaptı; aynı
zamanda yeni basınçlı elbiseler ve daha iyi bir
EVA yüzey elbisesi üzerinde çalıştı.
Daha güncel olarak, odağın yeniden insanlı
uzay araştırmalarına kaymasıyla birlikte, Ross
Ay veya Mars’a ayak basmak için tasarlanan
Z-2 uzay elbisesinin tasarımında önemli rol
oynadı. Z-2, değerlendirme aşamasındaki diğer
dizaynlardan sadece birisi ve şimdiden Apollo
astronotları Neil Armstrong ve Buz Aldrin
tarafından 1969’da Ay’da giyilen Apollo A7L
uzay elbisesinden daha üstün.
Avrupa Uzay Ajansı’nda (ESA) uzay
operasyonları mühendisi ve aynı zamanda
Rocket Women’ın kurucusu olan Vinita
Marwaha Madill “Ay yüzeyi için bir uzay
elbisesi, yaklaşık 50 yıl önce gerçekleşen Apollo
programlarından beri tasarlanmadı ve test
edilmedi.” diyor.
“20. yüzyılın ortalarında geliştirilen uzay
elbisesi teknolojisi, En uzunu 75 saat olan kısa
süreli Ay görevleri için tasarlanmıştı. 1960’lar
ve 70’ler uzay araştırmaları için olağanüstü
zamanlardı ancak 48 yıldan bu yana Ay’a ayak
basmadık. İnsanlı Ay araştırmalarının devam
edebilmesi yeni bir tasarıma ihtiyacımız var.”
“Mevcut uzay
elbiseleri hantal, ağır
ve riskli”
Ted Southern
Z-2 uzay elbisesi astronotların bir gezegenin
yüzeyinde verimliliğini en yüksekte tutmak
için tasarlandı ve gayet başarılı görünüyor.
Daha kolay keşifler, örnek toplama ve hareket
kabiliyeti ile tasarlandı. Kullanılan gelişmiş
malzemeler elbiseyi dayanıklı ve hafif yapıyor.
Bel ve omuzlardan ayarlanabilir olduğu için
farklı ölçülerdeki ekip üyelerine uyabiliyor.
Arkadan girişli olduğu için iniş aracının dışına
yerleştirilebilir ve içine girmek kolaylaştırılabilir.
EMU kullanan astronotlar böyle bir şeyi ancak
hayal edebilirdi.
Z-2, astronotların yürümesini önceliğine
aldığı için, tasarımda bel-kalça eklemlerine
ve dayanıklı bir bota özel önem verildi. Bu
bot EMU’lardaki gibi sert tabanlı değil. En
iyi ayakkabı tasarımını ortaya koyabilmek
için tasarımcılar astronotların farklı
kütleçekimlerinde ayaklarıyla uyguladıkları
basınçları göz önüne aldılar. Dahası, elbiseyi
ilerlenen yönde daha kolay hareket ettirebilmek
için eklemlerin olduğu bölgeye hareketi
algılayacak robotik asistanlar eklendi.
Tüm bu konularda NASA ilerlemeyi tek
başına gerçekleştirmiyor. Diğer uzay ajansları
Uzay elbisesi tasarımları
FARKLI TÜR UZAY ELBİSELERİ
NASA ve Rusya Federal Uzay Ajansı (ROSCOSMOS) önde gidiyor
Araç Dışı Hareketlilik Ünitesi
Uzay ajansı veya şirketin adı: NASA
Kullanıldığı görevler: Uzay Mekiği görevleri,
Uluslararası Uzay İstasyonu
Artıları
+ Tekrar kullanılabilir
+ 14 katlı koruma
+ Yıllardır dayanıklılığını korudu
+ Mobil yaşam-destek sistemi
Eksileri
- Manevra kabiliyeti yok
- Çok az sayıda kaldı
- Daha iyi güvenilirliğe ihtiyaç olması
- Kullanılan teknolojilerin eskiyor olması
Orlan MKS uzay elbisesi
Uzay ajansı veya şirketin adı: ROSCOSMOS
Kullanıldığı görevler: Uluslararası Uzay İstasyonu
Artıları
+ Arkadan girişli
+ Otomatik çevre kontrolü
+ EMU’dan daha hafif
+ Dahili bilgisayar
Eksileri
- Yere dönüş için fazlaca büyük
- Modüler değil, belli boydaki kozmonotlar kullanabiliyor
- Tanklar boşalınca değiştirilmesi gerekiyor
Sokol IVA elbisesi
Uzay ajansı veya şirketin adı: ROSCOSMOS
Kullanıldığı görevler: Uluslararası Uzay İstasyonu
Artıları
+ Soyuz aracında astronotların giydiği kurtarma
kıyafeti
+ Geniş görüş alanı
+ Fermuarları sayesinde giymek kolay
+ Basınç salma supabı kolay erişilebilir yerde
Eksileri
- Uzay aracının içinde kullanıma göre tasarlanmış
- Sıcaklık değişimlerine karşı korunaklı değil
- Çok uzun süreler giyilmek için uygun değil
- 1973 yılında üretildi
Gelişmiş Ekip Çıkış Elbisesi
Uzay ajansı veya şirketin adı: NASA
Kullanıldığı görevler: Uzay Mekiği görevleri
Artıları
+ Entegre basınç kesesi ve havalandırma sistemi
+ Parlamayı azaltan basınçlı kask
+ Tutuşu güçlendirmek için tırtıklı eldivenler
+ Terlemeyi azaltan siyah deri botlar
© NASA; Niklitov; Vassili Petrovitch
Eksileri
- Uzay yürüyüşü esansında giyilemez
- Uzay mekiklerinin iniş ve kalkışı esnasında
giyilmek üzere tasarlanmış
- Parlak turuncu - çok muhteşem bir renk değil
- Hareket kabiliyeti çok iyi değil
59
Uzay elbisesi tasarımları

YENİ TASARIMLAR
Yeni nesil uzay elbiselerine genel bir bakış
Starliner uzay Z-2 Uzay elbisesi Orion Ekip Yaşam Protorip Keşif Final Frontier Starman uzay
elbisesi Uzay ajansı veya Sistemleri Elbisesi (PXS) Design IVA uzay elbisesi
Uzay ajansı veya şirketin adı: NASA Uzay ajansı veya Uzay ajansı veya elbisesi Uzay ajansı veya
şirketin adı: Boeing Önemli özellikleri şirketin adı: NASA şirketin adı: NASA Uzay ajansı veya şirketin adı: SpaceX
Önemli özellikleri 3 Sert üst bölme Önemli özellikleri Önemli özellikleri şirketin adı: Final Önemli özellikleri
3 Daha hafif ve esnek 3 Uzayda ve yüzeyde 3 ACES temeli tasarım 3 Arkadan girişli Frontier Design 3 Mayıs 2020’de
3 Fermuarla kapanan giymek üzere 3 Artırılmış hareket 3 Farklı beden ölçülerine Önemli özellikleri başarılı ile denendi
yumuşak başlık tasarlandı kabiliyeti uyumlu 3 Tam basınçlı IVA 3 Uçuş acil durumlarında
3 Dokunmatik duyarlı 3 Arkadan girişli 3 Kaynakları korumak 3 Gerekli ekipmanının güvenlik elbisesi kullanılabilme
eldiven 3 Geniş görüş alanı üzere kapalı sistem az olması 3 Yüksek irtifa acil 3 Siyah alternatifi de
3 Omuz ve dirseklerde sağlayan baloncuk 3 Ay ve Mars’a gidecek 3 3B yazdırılabilen durumlarında mevcut
hareketliliği artıracak kask ekipler için tasarlandı parçalardan oluşması kullanılabilmesi 3 Uzun botlar ve
eklemler 3 Sürekli karbondioksit 3 İniş ve kalkış için tam 3 Suitport uyumluluğu 3 Oksijen ve motosiklet tarzı kask
3 Basıncı korumak için atımı basınçlı kıyafet havalandırma gazı 3 Dragon uzay aracında
iki kademeli kontrol içermesi kullanım için
sistemi 3 Paraşüt arayüzü tasarlandı
ve iletişim modülü
bulunması
3 Hafif ve ucuz

Uzay da yeni tasarımlar arayışı içerisinde. Örneğin
elbiselerinin iç ESA, ABD, Japonya, Kanada ve Rusya’daki
katmanlarıyla
ajanslarla birlikte çalışıyor ve her adımı açık
beraber
yeniden bir şekilde yürütüyor. Tüm umut, elbiselerin
tasarlanması günümüzden çok daha basit, ancak çok
gerekiyor. daha etkin olması yönünde. Elbiselerin aynı
zamanda Dünya’dan uzakta onarılabilir olması
da göz önüne alınıyor.
Planda olan görevlerden birisi, insanlığı
ISS’den bin kat daha uzağa taşıyacak ortak
bir girişim olan Ay Yörünge Platformu-
Geçidi. Madill, astronotların bu Ay yörünge
istasyonunu Ay yüzeyine ve ileride Mars’a
ulaşmak için kullanacaklarını söylüyor. Bu
istasyona Orion uzay aracı ile seyahat edecekler
ve aracın içinde ve dışında kullanabilecekleri
uygun bir korumaya ihtiyaçları olacak.
Madill “Bir astronot Ay yüzeyinde
yürüyüşler yapacak, jeolojik ve bilimsel
deneyler gerçekleştirecek, örnek toplayıp
analiz edecek, örnekleri Dünya’ya getirilmek
üzere hazırlayacak ve Ay aracını kullanacak.”
diyor. İnsanlığın yeni hedefi, sıcaklıkların -238
santigrat dereceye kadar düştüğü Ay güney
kutbu olduğu için, giyecekleri elbise bu zorlu
koşullara dayanabiliyor olmalı.
Dolayısı ile, bir uzay elbisesinin tasarımı
birçok farklı alandan yetenek gerektiriyor.
Bunun için tekstil, mühendislik, materyal
bilimi, atmosferik bilimlerin bir araya gelmesi
gerekiyor. Madill sözlerine “Şu anda ISS’ye
giden astronotlar alçak Dünya yörüngesinde
gerçekleştirilen uzay yürüyüşleri için
tasarlanmış bir uzay elbisesi kullanıyorlar.”
diye devam ediyor. “Ancak Ay’a gitmek
istiyorsak, oradaki koşullara uygun bir şekilde
yeni giysilerin tasarlanması gerekiyor.” Uzay
elbiseleri aynı zamanda iç tehlikeleri de göz
önüne alarak tasarlanmalı.
Southern bu konuyu şu şekilde açıklıyor:
“En büyük zorluk, herhangi bir elbisenin saf
oksijen ile dolu olması; bu her şeyi yüksek
derece yanıcı ve aşınmaya müsait hale
getiriyor. Yani sistem operasyonları için çok
önemli olan elektronikler bir problem. Dolayısı
ile elbiseler sıvı-soğutuculu koruyucular,
basınç koruyucuları, ısı koruyucuları ve mikro-
meteoroit koruyucuları içermeli.”
NASA aynı zamanda, arkadan girişli ve
Prototip Keşif Elbisesi (PXS) adı verilen bir
teknoloji üstünde çalışıyor. Bu tasarımın
amacı, uzun görevlerde kullanılmak üzere,
gerekli malzeme ihtiyacını en aza indirmek.
3B yazıcılar ile üretilebilen parçalara sahip

60
 Uzay elbisesi tasarımları

olacak ve böylece görevler sahip olsa da Final Frontier

esnasında gerektiğinde yeni parça
üretilebilecek.
Madill “Bu tasarım mikro-
yerçekimindeki EVA’larda
kullanılabilir ve hatta bir gezegenin
yüzeyinde yürümek üzere geliştirilebilir.” diyor
ve devam ediyor: “Üzerinde Elbise Kontrol
Birimi bulunacak. Bu, elbisenin önünde yer
alan ve ekip üyelerinin basınç, soğutma,
elektronik gibi belirli yaşam destek sistemlerini
kontrol edebilecekleri küçük bir kutu. Aynı
zamanda astronot elbisenin monitörü aracılığı
ile gelen ve giden veriler hakkında bilgiye
sahip olabilecek. Tasarımcılar bu elbiseyi,
kısıtlamalarını görmek amacı ile test ediyorlar.
Yapılması gereken düzenlemeler bir sonraki
prototipe ekleniyor.”
Bahsettiğimiz gibi, EVA elbiseleri çalışılan
yegane tasarımlar değil. xEMU NASA’nın
Artemis programı kapsamında Ay yüzeyinde
kullanmak üzere tasarladığı başka bir elbise.
xEMU elbisesinin 2023 ortalarında ISS’de
denenmesi planlanıyor. Mevcut EMU’ların
yerine geçmesi planlanan bu elbise, Artemis
programının yanı sıra, uzay istasyonunun
ömrü 2020’lerin de ötesine uzatılırsa çok daha
önemli hale gelecek. Yeni gelişmeler şu ana
kadar bahsedilen tasarımlardan ibaret değil.
NASA elbiselerin tasarımında ağır bir role
Design, SpaceX ve Boeing gibi
firmalar da IVA’lar ile ilgili kendi
tasarımları üzerinde çalışıyorlar.
Boieng, Starliner uzay aracı için
ACES kullanmaktan kaçındı, çünkü
firma kapsül ile elbise arasında yüksek
seviyede bir uyumluluk olmasını istiyor. Yeni
uzay elbisesi basınçlı durumda daha iyi hareket
kabiliyeti sunuyor. Elbise aynı zamanda daha
hafif, dokunmatik ekran duyarlı eldivenlere
sahip ve elbise ile otururken ayağa kalkmak
daha kolay.
Diğer taraftan, NASA ACES’i tam anlamıyla
bir kenara bırakmıyor. Madill’in söylediklerine
göre, NASA birkaç güncelleme yaparak Üstte: EMU
modifiye bir ACES planladı. Tasarımı devam belli beden
eden bu yeni elbise Orion Ekip Yaşam ölçüsünün
Sistemleri (OCSS) olarak adlandırılıyor. OCSS, altındaki
Orion uzay aracı ile gerçekleştirilecek yeni astronotlara
nesil insanlı görevlerde kullanılmak üzere uymuyor
tasarlanıyor. Madill “OCSS, Orion görevlerinde ancak PXS her
ortaya çıkabilecek acil durumlarda EVA beden ölçüsüne
uyumlu
yeteneklerine sahip olabilecek şekilde
tasarlandı.” diyor. “Ancak OCSS kısıtlı bir Üst ortada:
hareketliliğe imkân veriyor ve bu EVA Vinita Marwaha
kapasitesi açısından ekipte ekstra bir yorgunluk Madill ESA’nın
oluşturabilir.” Bu elbise dahili bir tuvalet de tasarımlarına
içeriyor olacak. Bu özellik, kapsül basınç katkı sağlıyor
kaybedecek olursa, astronotların altı güne
Sağda:
PXS’in arka

“Ay’a gitmek istiyorsak, oradaki koşullara

görüntüsü bir
astronotun içine
nasıl girdiğini
uygun bir şekilde yeni giysilerin gösteriyor

tasarlanması gerekiyor.” Vinita Marwaha Madill

ASTRONOTLAR NE DÜŞÜNÜYOR?
Mevcut elbiseleri, onları giyen astronotlardan başkası daha iyi bilemez.
© NASA; Final Frontier Design; Boeing; ROBYN BECK/AFP/Getty Images

“Uzay elbisesinin içinde elinizi
sıkmak isterseniz, elbisenin
kendi iç basıncına karşı koymanız
gerekir. Kafanızı kaskın içinde
olduğu için döndüremezsiniz."
Chris Hadfield,
Expedition 34/35
“Eldivenler astronotların ellerine
göre tasarlanıyor ve yaptığımız
görevler göz önüne alınırsa bu çok
önemli.”
Tim Peake,
Expedition 46/47
“Uzay elbisesini yönlendirmek
gerçekten zor; bu adeta insan
şekilli küçük uzay aracınızı kontrol
etmek gibi.”
Jenni Sidey-Gibbons,
eğitim sürecindeki astronot
“NASA’nın uzay elbiseleri üzerinize
sıkı bir şekilde oturmuyor.
Şişirildiğinde ise kontrol etmesi
çok zor hale geliyor.”
Timothy Kopra,
Expedition 20

61
Uzay elbisesi tasarımları

Boeing’in yeni
Starliner elbisesi,
maket Starliner
uzay aracı içinde
kullanılırken

“1960’lar ve 70’ler uzay

araştırmaları için olağanüstü
zamanlardı ancak 48 yıldan
bu yana Ay’a ayak basmadık.”
Vinita Marwaha Madill
kadar içinde kalabilmeleri açısından çok önemli.
Bazı negatif özelliklere sahip olmak uzay elbiseleri
söz konusu olduğunda beklenmedik bir durum
PXS mevcut değil. Tabii ki bazı beklentiler var: NASA yeni nesil
EMU’lardan elbiselerde daha iyi görüş, daha iyi hareket kabiliyeti,
daha esnek daha iyi kontrol ve iletişim becerileri istiyor. Fakat
ve rahat
kullanımlı her şeyi bir arada toplayabilen mükemmel elbiseyi
oluşturmak mümkün değil.
Southern bu durumu “Mühendislik bazı
fedakarlıklar da gerektiriyor çünkü mükemmel
elbiseyi tasarlamak için kullanılabilecek materyallerin
de kısıtlamaları mevcut.” diye açıklıyor. “Uzayın
ekstrem koşulları bir insanı mükemmel koşullarda
korumayı imkânsız hale getiriyor.”
Southern’a göre ideal bir uzay elbisesi hafif, hareket
kısıtlılığı olmayan, yüksek derecede güvenilir, ucuz,
ince ve hantal olmayan bir tasarıma sahip olmalı. Ona
göre, yapılabilecek en iyi şey farklı durumlar için farklı
elbiseler tasarlamak; Madill de bu fikre katılıyor: “Bir
uzay elbisesinin tasarımı çok basit gibi görünse de
aslında geliştirilen en karmaşık teknolojik aletlerden
© NASA; Boeing

birisi. Yeni nesil uzay elbiseleri Ay ve Mars’ta

kullanılmak üzere yeni fikirler ve materyallerden
oluşuyor.” Bu elbiseler insanlığı güvenle uzaydaki yeni
hedeflere taşıyor olacak.

62
 Röportaj Peter Beck

ÖZGEÇMİŞ
Peter Beck
Peter Beck Rocket Lab’ı
2006 yılında kurdu ve
halen CEO olarak faaliyet
gösteriyor. Yeni Zelanda’nın
Invercargill şehrinde büyüdü,
küçük yaştan beri roketlere
tutkuyla bağlanmıştı. Kurduğu
şirketin baş vizyoneri ve
baş mühendisi olarak
ünlü Electron roketinin
geliştirilmesinde büyük rol
oynadı.
Yeni Zelanda Kraliyet
Topluluğu Madalyası, Yılın
Yeni Zelandalısı ve Yeni
Zelanda EY Yılın Girişimcisi
ödülleri de dahil olmak üzere,
All iamges © RocketLab

memleketi Yeni Zelanda’da

birçok ödül aldı. Ayrıca
Kraliyet Havacılık Topluluğu
tarafından Merit Madalyası ile
ödüllendirildi.

64

ROCKET LAB’IN
ARKASINDAKİ ADAM
All About Space olarak, Rocket Lab’in kurucusu ve CEO’su Peter Beck ile
şirketin 2019’daki başarıları, NASA ile iş birliğinin geleceği ve SpaceX’in
Starlink’inin astronomiyi nasıl etkileyebileceği hakkında konuştuk.
Rocket Lab, altı başarılı fırlatma ile çok
iyi bir 2019 geçirdi ve Amerika’da bir tesis
kurmayı başardı. Kişisel olarak, o yıla nasıl
bakıyorsunuz?
2019 harika bir yıl oldu. 2020, COVID
olmasaydı, çok daha başarılı bir yıl olacaktı.
Ekibimle çok gurur duyuyorum. Dediğiniz gibi,
uzaya altı araç gönderdik, bu da bizi o yıl için
Dünya’nın en çok roket fırlatan dördüncü firması
yapıyor. Bu yıl bunu ikiye katlamayı planlamıştık.
Photon uydu platformumuzun ilk uçuşunu
gerçekleştirdik. Benzer bileşenlere sahip bir uydu
şirketi satın aldık ve kurtarma işinde de epey
ilerleme kaydettik. 2020 yılı da oldukça hızlı
geçiyor, ancak 2019’daki takımla gerçekten çok
gurur duyuyorum.
Sadece bir yılda bu kadar hızlı ilerlemek büyük
bir başarı. Bu başarıyı neye bağlıyorsunuz?
Kendini bir hedefe adamış, cesur bir
ekip çalışması; hepsi bu kadar. Rocket
Lab’ın yaklaşımının gerçekten iyi olduğunu
düşünüyorum. Analiz için zaman harcamak
ile teste zaman harcamak arasındaki dengeyi
kurmaya çalışıyoruz. Bu denge çok hassas.
Analiz üzerinde çok fazla zaman geçirirseniz, bir
şey inşa etmek yıllar yıllar alır. Diğer taraftan,
testte çok fazla zaman harcarsanız ve sürekli
bir şeyleri havaya uçurmaya devam ederseniz,
ilerleyemezsiniz. Bütün mesele, optimum bir
faydanın olduğu ve maksimum gelişimi elde
ettiğiniz o orta noktayı bulmak.
Rocket Lab’ın kuruluşundan bu yana, şirket
için bir dönüm noktası belirleyebilir misiniz?
Ya da roketçilik işinde her ilerleme bir
kilometre taşı mı?
İnsanlara işimi sık sık şöyle tarif ediyorum:
Bir roket şirketi kurmak karanlık bir labirentte
koşmak gibidir; her çıkmaza
girdiğiniz yerde, orada elinde
tüfekle bekleyen bir adam
vardır. Bu labirentten geçmeli
ve doğru kararları vermelisiniz.
Ama aynı zamanda, köşeleri
dönerken çok dikkatli olmalısınız
ve elinde silahla duran adamı görürseniz,
yaptığınız şeyi durduracak ve yönünüzü
değiştirecek cesarete sahip olmalısınız. Ancak
sürekli durmak veya yönünüzü çok erken
değiştirmek de olmaz, aksi takdirde asla labirenti
geçemezsiniz.
COVID-19 öncesinde Rocket Lab helikopterleri
kullanarak düşen roket kademelerini havada
yakalamayı test etmişti. Bize bundan biraz
daha bahseder misin?
Birinci kademenin (Elektron roketinin)
kurtarılması ve yeniden kullanımı için
kullandığımız teknik, kanıtlanmış ve geleneksel
tekniklerden biraz farklı. Küçük bir fırlatma
Üstte: Beck
İleride roket
kademelerini,
bir helikopter
ile, suya
değmeden
yakalamayı
hedefliyor.
Sağda: Rocket
Lab’ın ilk ticari
fırlatması
Nisan 2018’de
gerçekleşti.
Peter Beck
aracı kullanınca, iniş yapmak
için yeterli yakıt rezervini
yanınıza almanız mümkün
değil. Yanınıza almak isterseniz,
bu durumda küçük bir fırlatma
aracını büyük bir fırlatma
aracına dönüştürürsünüz ve bu da
amacımızdan uzaklaştığımız anlamına gelir.
Burada bizim planımız, roket kademesini
atmosferde alçalırken çok dar bir koridora
yönlendirmekti. Bunu şimdi arka arkaya iki kez
yapabileceğimizi ve roket kademesini sağlıklı
ve tek parça halinde tutabileceğimizi kanıtladık.
Arkasından iniş devam ederken yavaşlatıcılar
yani paraşütler kullanıyoruz. Roket kademesi
paraşütle yavaş yavaş yere doğru alçalırken, onu
okyanusa inmeden önce yakalamamız gerekli,
çünkü suya düşüp hasar görmesini istemiyoruz.
Özellikle bizimki gibi, ağırlıklı olarak yazılım ve
elektronik tabanlı bir araç, suya inmemeli.
Bir roketi yakalamak ve yeniden kullanmak
için üstesinden gelmemiz gereken üç mücadele
65
Röportaj Peter Beck
var. Birincisi atmosfere yeniden giriş, ki bunu
yapabileceğimizi kanıtladık. İkincisi paraşütler:
Uçuş 17’de içine paraşüt koymaya çalışacağımız
bir ek parça bulunuyor. Denememiz ve işe
yaradığını kanıtlamamız gereken üçüncü şey
ise, bir şeyi gökten düşerken yakalamak. Yakın
zamanda bu testi de yaptık.
Rocket Lab’ın görevlerine koyduğu isimler
de ilginç. “Bu çok komik görünen bir kaktüs”
veya “Yağmur başlasın” gibi. Bu isimleri kim
buluyor?
Bazılarını ben, bazılarını ekip üyelerim buldu.
Yaptığımız iş, ciddi ve çok stresli. Bu yüzden
komik olan bir şeylerin olması güzel. İlk rokete
‘Bu bir Test’ adı verildi. Uzay Komutanlığına bir
isim vermemiz gerekiyordu ve bu isim ekranda
aynen görünecekti. Tüm ilk denemelerde olduğu
gibi, araç uçana kadar test edemeyeceğimiz pek
çok şey olduğu için gerçekçi olmalıydık. Takıma
gittim ve dedim ki: “Bir şeyler ters gittiğinde,
ekranda hata mesajları ve uyarılar göründüğünde,
bunun normal olduğunu sadece görevin adına
bakarak bile söylemek mümkün olacak.”
“RC-11301” veya bunun gibi bir kod ismi yerine,
sadece “Bu Bir Test” ismini kullandık. İkinci
görevin adı da “Test Devam Ediyor” idi. Aslında
başlangıçta komik olması amaçlanmamıştı. Ne
yaptığımızı açıklaması için bu isimleri bulmuştuk
ancak ilkinden sonra hepimiz güldük, bu yüzden
o andan itibaren bu şekilde isimlendirmeye
karar verdik. Her yeni görev aldığımızda,
çalışanlara fikirlerini soruyoruz ve ortaya yüzlerce
isim çıkıyor. Bundan sonraki fırlatmalarda
kullanılabilecek geniş bir isim listesi oluştu.
Yeni üretilecek olan Photon roket serisinden
kısaca bahsettiniz, bu konuyu biraz açar
mısınız?
Photon, bir uydu platformu. Adını böyle
koymamızın nedeni, kuantum mekaniğinde
elektronların foton yayması ve fotonların bir
elektrondan daha küçük olmaları. Uzaya uydu
göndermek konusunda beni hayal kırıklığına
uğratan şeylerden biri şuydu: Birilerinin
uydusunu yörüngeye taşıyabiliyorum; aslında,
uyduyu oluşturan her şeye de sahibim. Neden
kendi boş uydumuzu yapıp, müşterilerimize
sensörlerini yerleştirme imkânı sunmuyoruz?
Fırlatmalara çözülmüş gözüyle bakıyoruz.
Uydulara baktığımızda ise, daha yapacak çok iş
olduğunu düşünüyoruz. Kariyerim boyunca pek

Sağda: Rocket
Lab’ın Photon
uydu fırlatma
platformu,
hükümetlere ve
özel şirketlere
sensörlerini
ve cihazlarını
uzaya gönderme
imkânı veriyor.

Altta: Rocket
Lab 2019’da
uzaya altı roket
gönderdi ve
bu başarısını
devam
ettirmeyi
hedefliyor.

66

çok start-up şirketinin bir sürü para topladığını,
bir ekip kurduğunu, ilk uydularını inşa edip
yörüngeye yerleştirdiğini ve sonunda başarısız
olduğunu gördüm. Sensörleri çalışmadığı için
başarısız olmuyor. Aksine, tepki çarkı, yıldız
izleyici gibi aptalca bir şey yüzünden başarısız
oluyorlar ve bu görevle değil uydunun temel
altyapısıyla ilgili sorunlar.
Yapmaya çalıştığımız şey, uydu şirketlerinin
ve hükümetlerin yalnızca gelir getiren veya
bazı yetenekler üreten şeyle, yani sensörlerle
ilgilenmelerini sağlamak. Temel platformu
hazırlama sorumluluğu bizde olacak.
Yakında Rocket Lab aracılığıyla da bir NASA
görevi başlatılacak, bize biraz bundan
bahseder misiniz?
Daha önce NASA için bir görev gerçekleştirdik.
Bir sonraki görevde, rampa üzerinde duracak
fırlatma aracında bir NASA yükü olacak.
CAPSTONE (Cislunar Autonomous Positioning
System Technology Operations and Navigation
Experiment) görevi; muhteşem bir görev.
Bu görevde Photon uydu platformunun
potansiyelini sonuna kadar zorlayacağız.
Mümkün olan en güçlü aracı hazırlıyoruz. Bu
görev, Ay’a 35 kilogramlık bir yük taşıyacak.
CAPSTONE, Ay’da bir altyapı hazırlamak için
çıkılmış ilk görev olacak. Yani günün birinde
insanlık Ay’a, CAPSTONE’un açtığı yoldan gitmiş
olacak.
Bu muhteşem görevde rol alıyor olmak
bizim için büyük bir onur. Photon sayesinde
müşterilerimize Ay’a ve gezegenlere uydu
gönderme imkânı sunuyoruz. 25 kilogramlık bir
yükü Venüs veya Mars’a götürebiliriz. Artık bu
güce sahibiz.
Sanırım tüm bu olanaklar söz konusu
olduğunda benim için en heyecan verici
şey sadece mühendislik becerisi değil (ki bu
gerçekten Rehberlik, Navigasyon ve Kontrol
açısından büyük bir başarı), Ay’a, Mars’a veya
Venüs’e, 20 milyon doların altında bir bütçe ile
gidebilmenin mümkün olması. Eskiden bu fiyata
projeyi bile hazırlatmak mümkün değildi, oysa
şimdi bunu gerçekten yapabiliyoruz. Bunun
gezegen bilimi için ne anlama geldiğini ve bu
kadar gülünç derecede düşük fiyatlarla ne tür
görevler yapabileceğimizi düşünmek bana çok
heyecan veriyor.
Uzay ve gezegen bilimiyle de ilgileniyor
musunuz, yoksa ilgi alanınız sadece roketler
mi?
Rocket Lab artık kesinlikle bir uzay şirketi. Şu
anda Electron fırlatma aracımızla tanınıyoruz.
Ama aynı zamanda Photon uydu hattımız
da bulunuyor. Ayrıca uydu bileşenleri üreten
bir şirket de satın aldık. Tüm bunlar bir araya
geldiği için, tam anlamıyla bir uzay şirketi olarak
tanımlanabiliriz.
Sağda: Beck, Ay’a
bir yol açacak
olan, NASA’nın
CAPSTONE
görevinin
başlatılmasından
özellikle heyecan
duyuyor.
Şahsen benim Venüs’e karşı derin bir tutkum
var. Bence Venüs çok çok küçümsenmiş bir
gezegen. Şu anda herkes Mars ile ilgileniyor.
Açıkçası Mars benim çok fazla ilgimi çekmiyor.
Venüs için ise, dediğim gibi, çok heyecanlıyım.
İklim değişikliği nedeniyle Dünya’da bir şeyler
ters giderse Venüs bir seçenek olabilir ve bence
Venüs’ten öğrenilecek çok şey var. Ayrıca, Dünya
dışında yaşamın var olduğunu kanıtlamak için
en yakın aday hâlâ Venüs. Atmosferinde ılımlı
bir bölge olduğunu düşünüyorum. Venüs’ün
atmosferinde yaşayan bir bakteri olup olamadığı
konusu ise hâlâ belirsizliğini koruyor.
İşte bu yüzden Venüs beni heyecanlandırıyor.
Venüs’e kimse ayak basmayı düşünmüyor.
Oysa Mars herkesin hedefinde. Kendisinden
öğrenilecek çok şey olan bir gezegen olarak
Venüs’ün çok büyük bir potansiyele sahip
olduğunu düşünüyorum.
Uydu fırlatan biri olarak, Venüs ile
Mars’a gönderilen uyduların sayısını
karşılaştırdığınızda, ortada büyük bir haksızlık
olduğunu düşünüyor musunuz?
Evet, kesinlikle. Bir uzay aracının şimdiye kadar
Venüs’te hayatta kaldığı en uzun süre 52 dakika.
Yüzeyde basınç 90 atmosfer ve hava kurşunu
eritecek kadar sıcak, bu yüzden yüzeyde çalışmak
inanılmaz derecede zor. Mars bu açıdan çocuk
oyuncağı. Yüzeye rahatça inebilmek için yeteri
kadar kalın bir atmosfer bulunuyor ve yere
indikten sonra büyük bir sorun yaşamıyorsunuz.
Ancak Venüs, keşif için çok zorlu bir ortam.
SpaceX, son zamanlarda Starlink uyduları
nedeniyle astronomi topluluğunun
eleştirilerine maruz kaldı. İşinizin gece
gökyüzü gözlemcilerini benzer şekilde
etkileyebileceğini düşünüyor musunuz? Ayrıca
SpaceX’in Starlink’i hakkındaki düşünceleriniz
neler?
Bu konuda ben de çok eleştirildim. 2018 Ocak
Peter Beck
ayında uzaya gece gökyüzünde parlayan
“İnsanlık Yıldızı”nı gönderdik. Amacım, herkesin
yukarı bakıp üzerinde yaşadığımız gezegeni ve
evrenin enginliğini takdir etmesiydi. Yörüngede
3 ay yaşadı; özellikle kısa sürede kaybedeceği bir
yörüngeye oturttuk.
Bu dönem, çok acı verici bir zamandı. Pek
çok insan bundan hoşlanmadı, pek çok insan
ise gerçekten çok beğendi. Aslında bence
beğenenlerin sayısı daha fazlaydı. Ancak
hoşlanmayanların ayağı çok güçlü, sağlam bir
platforma basıyordu. Açıkçası bu olay bana
çok şey öğretti, ama bir taraftan da farkındalık
yarattı, ki bu harikaydı.
Bununla birlikte, 30.000’den fazla uyduyu
(hatta daha fazlasını) yörüngeye oturtmaya
çalışacaksanız, bu gerçek bir sorun haline
gelebilir. Şu anda böyle bir girişimin Dünya’dan
evreni gözleyenler için ne anlama geldiğiyle
ilgili birçok konuşma yapıldığını biliyorum.
Bir fırlatma aracı sağlayıcısı olarak bu tarz
problemlerle ilgilenmek, bizim görevimiz.
Starlink uyduları ilk fırlatıldığında, uzayda
bir “inci dizisi” oluşturuyorlardı. Şu ana kadar
gerçekleştirdiğimiz iki fırlatma, o inci dizisine
denk geldi. Uyduların arasından geçebilmesi
için, bir dakika süren bir fırsat penceresi içinde
fırlatmayı gerçekleştirmemiz gerekiyordu.
Yörüngede 30.000 inci tanesi olursa,
fırlatmaların çok daha zor hale geleceği açık.
Üstelik Starlink tek de değil. Amazon ve başka
firmalar da benzeri girişimler planlıyorlar. Sayı,
daha da artacak.
Yörüngede bu çok sayıda uzay aracıyla nasıl
başa çıkacağız? Küresel bir yönetim olmalı,
çünkü şu anda gerçek bir otorite mevcut değil.
Örneğin Avrupa’dan biri ABD’den birine “hey,
uydunuz bizimkine çok yaklaştı, biraz hareket
ettirmeniz gerekiyor” şeklinde bir e-posta
gönderiyor, mesajı alan kişi bir terminale
girip uyduyu hareket ettiriyor. Bu sürecin
otomatikleştirilmesi gerekiyor.
67
 Solucan deliği avı

SOLUCAN DELİĞİ
AVI
Astronomlar, genellikle bilim-kurgu sayfalarının
bir parçası olan bu geçitlerin gerçekte var
olabileceğini düşünüyorlar
Colin Stuart
© Getty

68
 Solucan deliği avı

u konu 2004 yapımı bir

“EVRENİAÇIKLAYANYENİKURALLAR
B Hollywood efsanesinin konusuydu.
Yıldızlararası filminde, bir astronot
ekibi insanlığa yeni bir ev
dahİLİNDE,GÖZLEMCİNİNBİRSOLUCAN
bulabilmek için uzayda yolculuğa başlıyorlar. Bu
ekip Güneş Sistemi’nden bildiğimiz yöntemlerle
DELİĞİNDENGEÇİP,EVRENİNBAŞKA
ayrılmıyor. Satürn civarında beliren bir solucan
deliğini kullanarak uzak bir galaksiye gidiyorlar.
BÖLGELERİNEGİTMESİMÜMKÜNOLABİLİR”
Uzay-zamandaki kestirmeler olan bu solucan
DiegoRubiera-Garcia
delikleri bilim-kurgu dünyasının en temel
unsurlarından birisi. açısı getirdi. Bu radikal yeni teoriye göre,
Bazı bilim insanları bu geçitlerin gerçek Dünya’nın Güneş etrafında dolanmasının
olduğunu yakın zamanda kanıtlayabileceğimize sebebi, Güneş’in kütlesinin uzayı bükmesi; aynı
inanıyor; Güneş, yıldızlar, sen ve ben kadar çarşafın üstündeki bowling topunun çarşafı
gerçek. Bu egzotik cismin bilimsel adı bükmesi gibi. Yani gezegenimiz, Einstein’ın
Einstein-Rosen köprüsü ve bu isim aslında uzay-zaman adını verdiği bu dokudaki doğal
fikrin de nereden geldiği konusunda ciddi bir eğikliği takip ediyor.
ipucu sunuyor. Solucan deliklerinin kökeni
Albert Einstein’ın, kütleçekimi konusunda
Böylesine çılgınca bir fikir
mutlaka deney ve gözlemle test EVET %79
çığır açan genel görelilik teorisine dayanıyor. edilmeliydi. Muhteşem bir
Yüzyıllar boyunca, Isaac Newton’ın sayesinde, şekilde, 1919’da gerçekleşen
SİZCE
kütleçekiminin nasıl işlediğini anladığımızı
zannetmiştik. Elmanın yere düşmesini ve
bir Tam Güneş Tutulması
bu fırsatı sunmuş oldu.
SOLUCAN
Dünya’nın Güneş etrafında bir yörüngede
kalmasını, cisimler arasındaki bir çekim etkisi
Güneş ışığı Ay tarafından
örtüldüğünde, Güneş’e
DELİKLERİ
sağlıyordu. Fakat Einstein, kütleçekimi olarak
hissettiğimiz şeyi uzay-zamanın bükülmesi
yakın konumdaki yıldızlar
görülebilir hale geldi. Söz
VAR MI?
şeklinde öngörerek, bu duruma farklı bir bakış konusu bu yıldızları gerçekten 1
H AYIR % 2
Solucan delİĞİ nedİr?
Evren boyunca ve evrenin ötesine uzanan bu geçitler birden fazla türde olabilir.
Tür 1: Evreni kendisine bağlayan Tür 2: Evreni başka bir evrene bağlayan
Bu, Yıldızlararası filmindeki astronotların Güneş Einstein’ın genel görelilik denklemleri karadeliğin içindeki
Sistemi’nden başka bir galaksiye geçmek için tekillikte kullanılamaz hale geliyor. Bunları modifiye
kullandıkları türden bir geçit. Einstein’ın genel göreliliği edilmiş birkaç farklı denklemle birleştirmek evrenimizde
uzay-zamanı yeteri kadar bükerek hedefinizi yakınınıza solucan deliklerinin var olabileceğini öngörüyor. Fakat
getirmenin mümkün olduğunu söylüyor. bu alternatiflerin doğru kurallar olduğunu gösterecek bir
kanıta sahip değiliz.

1 Ağız
Tüm solucan
delikleri ağız adı
2 Bildiğimiz uzay
Ağızdan uzakta olan ‘düz’
bölgeler bildiğimiz uzay olarak
4içinHer
evren
bir
verilen iki kapıya tanımlanıyor. ağız
sahip; birinden
girip diğerinden 4 Bu durumda
giriş ağzı ile
çıkabiliyorsunuz. 1 çıkış ağzı farklı
evrenlerde
2 bulunuyor.

3 Boğaz
İki ağzı birbirine bağlayan tünele 5 Çokluevrene yolculuk
Evrendeki iki noktayı birbirine
5
© Tobias Roetsch

‘boğaz’ adı veriliyor. Bu boğazı açık bağlamaktansa, boğaz iki evreni birbirine
halde tutmak çok zor. bağlayan bir geçit olarak görev yapıyor.

69
 Solucan deliği avı
BİLİM İNSANLARININ
SOLUCAN DELİKLERİNİN
BULUNDUKLARINI
DÜŞÜNDÜKLERİ YER
Uzay-zamandaki
bu geçitler nerede
saklanıyor olabilir?
Samanyolu’nun
merkezinde
2015 yılında İtalyan
araştırmacılar, 17 bin ışıkyılı
uzakta, Samanyolu merkezinde
bir solucan deliğinin
olabileceğini ileri sürdü. Normal
koşullarda solucan deliğini
bir tür egzotik maddenin
açık tutması gerekiyor
ancak araştırmacılar karanlık
maddenin bu işi yapabileceğini
söylüyor.
© ESO
Bir karadeliğin içinde
Karadeliklerin merkezinde
genel göreliliğin öngördüğü
gibi bir tekillik bulmak yerine,
bir solucan deliği bulabiliriz:
Yıldızlararası filmindeki gibi bir
yolculuğu gerçek kılacak bir
geçit. Ancak bu konuda, bir
solucan deliğinin, bir insanın
yolculuk yapabileceği kadar
büyük olup olmadığı ile ilgili
tartışmalar devam ediyor.
© NASA
Kuantum köpüğü
Boş uzay bile aslında boş değil,
en küçük ölçeklerde evren,
enerjinin var olup yok olduğu
bir kazana benziyor. Bazıları,
çok kısa süreli karadeliklerin
‘kuantum köpüğü’ndensürekli
olarak oluştuğunu düşünüyor.
Ancak bunlardan birini kalıcı
yapmamız için çok fazla enerjiye
ihtiyacımız var.
© NASA
70
Sağda: 2016
© LIGO
oldukları konumda görmüyoruz çünkü Güneş’in
yılında ilk
kütleçekimi onlardan gelen ışığı büküyor.
kütleçekimsel
dalga tespitini Newton ve Einstein’ın ortaya koydukları
duyuran LIGO kütleçekimi teorileri, yıldızların konumu için
deneyindeki bir
farklı yerler belirtiyordu ve bunları gözlemlemek
teknisyen
kimin doğru olduğunu gösterecekti. Sonuç
Altta: olarak Einstein kazandı: Kütleli cisimler
Louisiana, etrafındaki uzay-zamanı büküyorlar.
Livingstone’daki
Uzayı devasa bir kâğıt gibi hayal edin. Bu
LIGO, evrendeki
en yüksek enerjili kâğıdın bir ucunda yaşarken, diğer ucuna
olayların sönük seyahat etmek istiyorsunuz. Normalde, bütün
fısıltılarını bir kâğıt boyunca seyahat etmeniz gerekir. Peki olan iki karadelik, 1,3 milyar yıl önce birbirine
dinliyor.
ya kâğıdı tam ortadan katlarsak? Bu durumda çarptı. Çarpışmalarının yüksek şiddeti, Eylül
eviniz ve gitmek istediğiniz yer birbirinin 2015’te LIGO’ya ulaşan bir kütleçekim dalgası
yanına gelmiş olur. Böylece sadece o aradaki hatta adeta tsunamisi yolladı.
mesafeyi atlamanız gerekir. Bu tarz geçişleri Cardoso’nun araştırması, çarpışan iki solucan
sağlayan geçitlere solucan deliği diyoruz; deliğinin de benzer bir kütleçekimsel dalga
elmanın içinde yönünü bulmaya çalışan bir üreteceğini söylüyor. Heyecan verici olanı,
solucan gibi... Solucanın elmanın üstünden iki olayın sonunda ortaya çıkan dalgaların
altına gidebilmesi için iki alternatifi var: elmanın birbirinden biraz farklı olması; böylelikle
etrafından aşağı dolaşmak veya merkezinden onları ayırt edebiliriz. Buradaki temel nokta,
aşağı kadar kemirmek. kütleçekimsel dalgaların nasıl sönümlendiği
Yakın zamana kadar bu cisimleri bulma yani çarpışmadan sonra dalgaların nasıl
şansımız (eğer gerçekten varlarsa) çok düşüktü. öldüğü. Bu durum bir çanın sesinin zamanla
Fakat bu durum, Şubat 2016’da LIGO’daki (Lazer azalmasına benzetilebilir. Cardoso “İki
İnterferometre Kütleçekimsel-dalga Gözlemevi) solucan deliğinin birleşmesinin tespiti buna
bilim insanları ilk kütleçekimsel dalga tespitini benzeyebilir. Eğer elinizdeki detektör çok
duyurduklarında değişti. Kütleçekimsel dalgalar, hassassa, o zaman ilk tespitten saniyeler
bir su birikintisindeki minik dalgalanmalara ve hatta belki onlarca saniye sonra tespit
benzeyen uzay-zamandaki küçük hareketlilikler. ettikleriniz karadeliğinkinden farklı hale gelir.”
Portekiz’deki Lizbon Üniversitesi’nde fizikçi olan diyor. Bu tamamen karadeliklerin doğası ile
Vitor Cardoso “Bu durum gidişatı tamamen ilgili çünkü karadelikler çok yakınına gelen
değiştirdi.” diyor. Her biri 30 Güneş kütlesi kadar her şeyi yutarlar. Çarpışan karadeliklerin etkisi
© LIGO
 Solucan deliği avı

SOLUCAN DELİKLERİ NASIL OLUŞUR? Karadelik

Eğer bu uzay-zaman geçitleri gerçekten varsa, nasıl görünüyorlar
ve nasıl oluşuyorlar?

1 Çekirdeğin çökmesi
Güneş’in kütlesinden 20 kat daha
kütleli dev bir yıldızın ölümünün sonucu
olarak bir karadelik oluşabilir. Biz yıldızın
ölmesi diye nitelediğimiz olay, yıldızın hiç
nükleer yakıtının kalmaması ve dolayısı
ile kütleçekiminin dışarıya doğru olan
ışınım basıncına baskın gelmesi demek. Bu
durumda çekirdeğin çökmekten başka bir
olasılığı yok ve bu da süpernova dediğimiz
patlamayı tetikliyor. Yıldızın dış katmanları
uzaya doğru fırlatılırken, çekirdeği çökmeye
devam ediyor.
Uzay-zaman tüneli
2 Kozmik bir girdap
Çekirdek küçüldükçe eski ihtişamını ve
parlaklığını kaybeder. Küçük bir boyuta
kadar küçüldükçe tüm kütlesi inanılmaz
küçük bir hacme sıkışır. Bu duruma tekillik
denir ve tekillik dediğimiz şey küçük olsa da
uzay-zamanı bükebilecek bir kütleye sahiptir. Tekillik
Tekilliğin oluşturduğu kütleçekimi etkisinden Karadelik
ışık bile kaçamaz. Kütleçekimi, temel Maddeden ışığa kadar her
olarak, kütleli bir cismin etrafındaki uzay- şey bir karadeliğin yüksek
zamana olan bir etkisi. Gerdirilmiş bir çarşaf kütleçekimine kapılabilir. Biraz
düşünün. Bu çarşafın üzerine ağır bir cisim şaşırtıcı olarak, burası solucan Donat tekilliği
koyarsanız, çarşafın aşağı doğru çöktüğünü deliğinin gelecekteki ucudur.
görürsünüz. Bu cismin yakınındaki başka
cisimler ise o cisme doğru düşmeye
başlarlar, aynı kütleçekiminde olduğu gibi.

3 Donat şekli oluşumu

Çökmesine rağmen bir yıldızın çekirdeği
dönmeye devam eder. Küçük ancak çok
güçlü olan tekilliğe dönüştükçe daha hızlı
dönmeye başlar. Bir noktada o kadar hızlı
dönmeye başlar ki, yıldız materyali dışa
doğru yayılır ve bir donat şeklini alır. Uzay-
zaman artık tek bir noktaya sıkışmış değildir,
bu uzay halkasının etrafına sarılı olarak
bulunur ve bir tünel oluşturur.

4 Uzayı delip geçmek

Bu tünel uzay-zamanın dokusunu yırtar.
Bu durum zamanda geriye doğru işliyor bile
olabilir. Paralel bir evrene dahi açılabilen bu
tünel Einstein-Rosen köprüsü, daha bilinen
ismi ile solucan deliği olarak adlandırılır.
Karadeliğin içine düşen her madde bu
tünelden geçer.

5 Beyaz delik ile tanışın

Eğer bir solucan deliği içerisinde
yolculuk ederseniz onun uzak tarafındaki
beyaz deliğe ulaşırsınız. Karadeliğin
içine düşen madde beyaz deliğin olduğu
taraftaki tekillikten tekrar çıkacak ve uzaya
salınacaktır. Bir karadelikten kaçılmadığı gibi,
bir beyaz deliğe girmek mümkün değildir. Beyaz delik
Madde ve ışık geçmişe doğru
atılır, Büyük Patlama’nın küçük Einstein-Rosen
bir versiyonu gibi. köprüsü veya solucan
deliği
© Getty

71
 Solucan deliği avı

BİR SOLUCAN DELİĞİ BULDUĞUMUZU NASIL ANLARIZ?

Bir uzay-zaman geçidi bulabilmemiz için bakabileceğimiz birkaç ipucu var.

Source: Wikipedia Commons © Public Domain

© Tobias Roetsch

© NASA
Kütleçekimsel dalga yankısı Mikromerceklenme
Karadeliklerden çarpışmasından kaynaklanan Eğer bir solucan deliği uzak bir yıldızın önünden
kütleçekimsel dalgalar çok hızlı bir şekilde geçerse o yıldızın ışığını ‘mikromerceklenme’
sönümleniyor ancak solucan deliklerinin adını verdiğimiz bir olayla bükebilir. Bu teknik
çarpışmasından kaynaklananlar yeni nesil hali hazırda başıboş gezegenleri bulmak için
deneylerle tespit edilebilecek bir yankıya sahip. kullanılıyor.
Doğrudan içine girmek
Bazı bilim insanları karadeliklerin içinde solucan
deliği olduğunu düşünüyor. Çok riskli olsa da
direkt karadeliğe bir şey göndermek solucan
deliklerinin var olup olmadığının bir anahtarı
olabilir.

Solda: hızla azalarak yerini sessizliğe bırakır. Ancak
Einstein’ın genel solucan deliklerinin etkisi bir yankı ile devam
görelilik teorisi, eder: kütleçekimsel dalgaların solucan deliğinin
kütleçekimi
olarak
yüzeyinden sekmesi sonucu, sonradan bir
hissettiğimiz sinyal daha alabilirsiniz. Karadelikler yakınına
şeyin aslında gelen her şey yutabileceği için bu etkiyi onlarda
uzay-zamanın göremezsiniz.
bükülmesi
olduğunu Maalesef LIGO henüz bu tarz geç etkileri
öngörüyor. algılayabilecek kadar hassas değil. Ancak,
araştırmacılar LIGO’nun bilimsel ekipmanlarını
güncelliyorlar ve dolayısı ile Cardoso’ya göre
LIGO, “yaklaşık 10 yıl sonra” bu hassasiyet
seviyesine gelebilir. Bir başka heyecan verici
proje ise, ESA’nın Lazer İnterferometre Uzay
Anteni (LISA). LISA, henüz net olmamakla
birlikte, 2034 yılında yörüngeye fırlatılması
planlanan bir kütleçekimsel dalga gözlemevi.
ESA, 2015 yılında LISA’da kullanılacak
teknolojileri deneyebilmek için bir test görevi
yolladı: LISA Pathfinder. ESA, LISA Pathfinder’ın
Kaynak: Wikipedia Commons © Public Domain
sonuçlarına dayanarak, Nisan 2016’da LISA’nın
gerçekleştirilebilir olduğunu duyurdu.
Söz konusu sönümlenme etkisi solucan
delikleri için tek tespit yöntemi olmayabilir.
Cardoso’nun eski çalışma arkadaşı, Diego
Rubiera-Garcia’nın başka bir fikri var. Rubiera-
Garcia, bir süredir karadeliklerin içinde ne
olup bittiği üzerine çalışıyor. Karadeliklerle
ilgili en gelen tanımlama, genel göreliliğin
öngördüğü üzere, içine düşen maddenin
sonsuz yoğunlukta, adına tekillik denen bir
hacme sıkıştığı yönünde. Rubiera-Garcia “Bu
noktaya ulaşan herhangi bir gözlemci yok olur.”
diyor. “Bu noktadan sonra uzay-zamandan
kaybolursunuz, gidebileceğiniz başka bir yer
yoktur.” İşte tam olarak bu tekilliğin olduğu
yerde genel görelilik artık işlemiyor, denklemler
anlamsız hale geliyor. Bu durum, fizikçileri, bu
tarz ekstrem durumları açıklamak üzere genel
göreliliğin yerine geçecek yeni kurallar ortaya

atmaya itiyor.

“BirsolucandelİğİNİoluşturabİlmekİÇİn Solucan delikleri ise tam bu noktada devreye

giriyor. Rubiera-Garcia alternatif kurallardan

egzotİkmaddeyeİhtİyacımızvarFAKAT birini karadeliklerin fiziğine uyguladığında,

tekillik yok oldu ve ortaya bir solucan deliği

BUNUDünyadabulabİlmİşdeğİlİz.” çıktı. “Bu durumda bir gözlemci bu solucan

deliğinden geçerek evrenin başka bir bölgesine
VitorCardoso gidebilir.” diyor. Buradaki sorun, kozmostaki

72
 Solucan deliği avı
bu kısayolların, matematiksel bir yanılsama Altta: ESA’nın
olabileceği; Rubiera-Garcia’nın kullandığı genel 2034 yılında
fırlatılması
EĞER VARSA, BİR SOLUCAN DELİĞİNİ GEÇİT
görelilik alternatifi bizim evrenimizin çalışma
şeklini yansıtmıyor olabilir. Her iyi bilimsel teori
planlanan
Lazer
OLARAK KULLANABİLİR MİYİZ?
gibi, bunun da test edilmesi gerekli. Bunun için İnterferometre
solucan delikleri tekrar sahneyi alıyor. Uzay Anteni
Elimizde çok fazla sayıda kütleçekimsel (LISA) solucan
dalga verisi olduğunda, bu veriler arasında
genel göreliliğe uymayan noktaları arayabiliriz.
deliklerini
arayabilecek
kapasitede bir
EVET
Bunları bulduğumuzda (ve bunlar alternatif
teorilere uyuyorsa) o zaman solucan deliklerinin
kütleçekimsel
dalga
gözlemevi.
HAYIR
karadeliklerin içinde olduğunu söyleyebiliriz.
“Solucan deliklerini seyahat amaçlı
İlk kütleçekimsel dalga tespiti yeni bir çağı kullanmak teorik anlamda imkânsız bir
başlattı ve bu yeni çağda solucan deliklerinin durum değil. Ancak bir solucan deliğini
“Buradaki problem solucan deliklerinin
sadece bilim-kurgudan ibaret olmadığını ortaya oluşturabilmek için egzotik maddeye
ihtiyacımız var. Fakat böyle bir şeyi çok küçük olması. Burada küçük
koyabiliriz. derken çok ama çok küçük olduğundan
Dünya’da bulabilmiş değiliz.”
Vitor Cardoso Lizbon bahsediyorum; o kadar küçük ki bir
gözlemci solucan deliğinden geçemez.”
Colin Stuart Üniversitesi, Portekiz
Portugal Diego Rubiera-Garcia
Astronom & Uzay bilimleri yazarı
Colin astrofizik alanında dereceye sahip, Madrid Complutense
uzay konusunda 17 kitap yazarı ve onun Üniversitesi, İspanya
onuruna isimlendirilmiş bir asteroit var:
15347 Colinstuart.
© ESA

73
Uzman görüşü
BİR ROKET NASIL ÇALIŞIR?
oket motorları temel bir ilkeden
R
yararlanarak çalışıyor: Bir yöne
madde fırlattığında, diğer yöne
doğru bir güç oluşur. Buz pateni
yapan bir çocuğun bir taş attığında geriye
doğru gitmesi gibi, Dünya’nın yüzeyinden
kalkan modern bir roket de momentumun
korunması fiziğine dayanarak çalışıyor.
Bir roketin verimli olabilmesi için alevinin
de olması gerekiyor mu? Prensipte değil.
Bazı küçük iticiler, bir uzay aracını
amaçlanan rotasına itmek için yavaş bir
su buharı sızıntısı kullanıyor. Büyük
ağırlıkları uzaya götürecek roket motoru
ise, inanılmaz bir itme kuvveti sağlamak
için mühendislerin “kontrollü patlama”
olarak adlandırdıkları şeyi yapar. Geriye
ağır maddeler fırlatmaz, yüksek hızlı
molekülleri vahşi bir akım halinde
1 Çifte pompa
İki yüksek hızlı pompa,
sırasıyla sıvılaştırılmış
1
yakıt ve oksijeni alıyor
ve basıncı yükseltmeye
başlıyor. Gazlar daha
sonra yanmanın
başlaması için, yanma
odasına gönderiliyor.
2 Erimeden korunma
Bu iki itici gazın yanması
sırasında oluşan aşırı sıcaklık
nedeniyle giriş borusu ve yanma
odasının erimesini engellemek
için sıvı yakıtın özel bir geçitten
girmesi gerekiyor.
4 Ateş!
Yanma odasında
yanma işlemi başlıyor.
Soğutulan yakıt ve oksijen
karşı karşıya geliyor ve
bir “kontrollü patlama”
gerçekleşiyor. Ortaya
© Adrian Mann
çıkan inanılmaz sıcaklıklar
ve basınç çıkış kapısına
yönlendiriliyor.
74
arkasında bırakır.
Bu tür bir hızlı molekül çıkışı elde etmek
için roket motorları bir mühendislik
mucizesi gerçekleştiriyor. Bol miktarda
yanıcı yakıt ve oksijeni yüksek hızlı
pompalar aracılığıyla bir araya getiriyorlar.
Yakıt genelde ya kerosen (eski Saturn V
roketinin birinci kademesinde ve daha
yeni Falcon 9 roketlerinde kullanılıyor) ya
da NASA’nın yeni Uzay Fırlatma Sistemi
roketindeki gibi hidrojen oluyor. Mangalda
ateş yakarken oksijenle beslemek için
üzerine üfleriz, ancak bir roket motorunun,
özellikle atmosferden tırmanırken kendi
oksijen kaynağına ihtiyacı vardır. Oksijen
ve hidrojen gazı taşımak çok fazla hacim
“BAZIKÜÇÜKROKETLER,YAVAŞBİRSIZINTIVEYA
SuBUHARIİLEKÜÇÜKBİRİTMESAĞLAYABİLİYOR”
1
3 3
4
2
gerektirir, bu nedenle bir rokette bu
maddelerin büyük ölçüde yoğunlaştırılmış
versiyonları bulunur: Aşırı soğutulup
(süper-soğuk) sıvılaştırılmış oksijen, kısaca
LOX.
Bir sonraki mühendislik mucizesi, motorun
içinde gizleniyor. Donma noktasının
yüzlerce derece altındaki kriyojenik sıvıları
kaynama noktasının binlerce derece
üzerinde ateşleyen bir yanma odasına
iletilmesi gerekli. Soğuk sıvılar, motorun
iç duvarlarında, döngüsel bir şekilde
dolaştırılıyor. Bu süreç hem süper soğuk
sıvıyı ısıtıyor hem de metal motor bloğunun
vahşi patlamalar sırasında erimesini
önlüyor.
Çarkları çevirmek
Yakıt soğutucu
geçitlerden geçtikten sonra
gaz halindeki hidrojen
yanma odasından türbine
gidiyor ve turbo pompanın
dönmesini sağlıyor,
bu dönme hareketi de
pompaları işleten çarkları
çeviriyor.
5 İtme kuvveti
Çıkış kapısından dışarı fırlayan
yüksek hızlı moleküller yerçekimi
bağını kırmak ve uyduları, astronotları
ve uzay aracını uzaya göndermek için
gereken itme kuvvetini yaratıyor.
 Roket motorları

UZMAN
PROFİLİ
ProfesÖr Brandon
R. Brown
Brown, California’da bulunan
San Francisco Üniversitesi’nde
Fizik ve Astronomi
profesörüdür. Aynı zamanda
Johnson Uzay Merkezi’ne de
ev sahipliği yapan Houston,
Teksas doğumlu olan Brown,
roketleri işlevsel kılan fiziği
anlamakla ve bilim iletişimi
ile tutkuyla ilgileniyor.
2019’da yayınladığını Apollo
Chronicles kitabında, Apollo
uzay yolculuğu dönemini
mühendislik açısından
incelemişti.

© Getty

75
2021’in kaçırılmaması gereken uzay olayları

2021
KAÇIRILMAMASI GEREKEN
UZAY OLAYLARI
’de
2020 uzay araştırmaları açısından ilginç bir
yıldı, ancak 2021, birden fazla Mars görevi,
James Webb Uzay Teleskobu ve birden çok
yeni roket ve uzay aracı ile daha da heyecan
verici olacağa benziyor.
Robin Hague
YENİ FIRLATMALAR

uzay araştırmaları

76
 2021’in kaçırılmaması gereken uzay olayları
OCAK
Linkspace New Line 1 Meteor

© Alamy
ÇinlişirketSpaceXbenzeriyeniden
kullanılabilirbirroketfırlatacak
yağmurları
3 OCAK
Uluslararası fırlatma endüstrisi SpaceX’in roketlerin ilk kademelerini QuadrantİDLER
inebilen ve yeniden kullanılabilen parçalar olarak üretme planını ilk Yılın ilk meteor yağmuru,
başta çok önemsememiş olsa da, şirketin bunu yapmasındaki büyük kaynak noktasının koordinatları
göz önüne alındığında
başarısı birçok firmanın benzer araçlar üzerinde çalışmaya başlamasına Kuzey Yarımküreden daha
neden oldu. Çinli bir start-up firması olan LinkSpace, tekrar iniş yapabilen iyi gözlemlenecek ve eğer
bir birinci kademe roketi kullanarak uzaya araç gönderecek ikinci hava koşulları izin verirse,
firma olmayı hedefliyor. Çin’in fırlatma sahalarının hepsinin ülkenin iç göz kamaştırıcı ateş topları
görmemiz mümkün olacak.
kısımlarında olduğu ve Çin uzay ajansının kullanılmış roket kademelerini
kasabaların ve köylerin yakınına düşürmek gibi kötü bir şöhrete sahip 6 Mayıs
olduğu göz önüne alındığında, motorlu iniş, denizdeki bir iniş platformuna AquarİDLER
gerek kalmadan gerçekleştirilebilir ve yerde yaşayanların kendilerini daha Aquarid meteor yağmuru
güvende hissetmelerini sağlayabilir gibi görünüyor. Halley Kuyrukluyıldızı’ndan
geliyor ve gecenin
sonuna doğru saatte 10
ila 30 meteor üretmesi
bekleniyor.

12 AĞUSTOS
PerseİdLER
ŞUBAT En iyi bilinen meteor yağmuru
olan Perseidler 2021’de yeniay
döneminde gerçekleşecek
ve en iyi görüntüleme
koşullarına sahip olacak.
© MBRSC

Potansiyel olarak dakikada

bir meteordan fazlasını
görebileceğiz.

14 ARALIK
GemİNİDLER
ŞUBAT BAE’NİN MARS Geminid meteor yağmuru
bir asteroit için alışılmadık

Nuri GÖREVİ: HOPE

bir renk olan mavi renkteki
3200 Phaethon’dan
kaynaklanıyor. Güvenilir
bir meteor yağmuru ve
KoreUzayAjansının yoğunluğu genellikle birkaç

ilkfırlatmadenemesi BirArapülkesininilkuzay geceden fazla sürüyor.

görevi
Uzay
endüstrisi Bu yıl Mars’a ulaşacak üçüncü
genel olarak
özel fırlatma
görev, 2014’te kurulan Birleşik Arap
Emirlikleri Uzay Ajansı’nın Hope
TUTULMALAR
programlarına yörünge aracı olacak. 19 Temmuz YIl içinde gerçekleşecek bu
odaklanmış olsa da Güney Kore’nin 2020’de fırlatılan Hope, Mars tutulmaların hiçbiri Türkiye’den
ulusal programı, büyük ölçüde atmosferini ve iklimini araştırmayı gözlenemeyecek.
Rus yapımı Naro ile yapılan ilk hedefliyor.
26 MayIS
Kaynak: Wikipedia Commons © Kiyoen569

testlerin ardından ilk yerli fırlatma

Tam Ay Tutulması
aracı Nuri’yi fırlatmaya hazırlanıyor.
10 HAZİRAN
Naro Uzay Merkezi’nden fırlatılacak
Halkalı Güneş Tutulması
olan Nuri, Güney Kore’yi kendi
topraklarından uzay araçlarını
18 KASIM
Kısmi Ay Tutulması
fırlatabilen dokuzuncu ülke
yapacak. 4 ARALIK
Tam Güneş Tutulması
© NASA

77
 2021’in kaçırılmaması gereken uzay olayları
11 ŞUBAT MART MART

TIANWEN-1: STARLINER Astra

Rocket 3.3
MARS GÖREVİ
Çin’inilkMarsGörevi,
YÖRÜNGE UÇUŞU CalIfornIa’danküçükbir
Marsyörüngesine BoeIngkapsülününbirsonraki şirketinbirsonrakimikro
girecek insansıztesti fırlatıcıdenemesi

Bu yıl Mars’a ulaşacak olan tek
görev Perseverance değil. Çin’in
ilk bağımsız Mars görevi olan
Tianwen-1 (göksel sorular),
yörüngeye bir uzay aracı
yerleştirecek ve biyoimzalar
aramak için yüzeye
© CASC
© Astra
SpaceX, 2020’de ISS’ye ticari mürettebat uçuşlarına 15 Aralık’ta gerçekleştirdikleri fırlatma
başlamış olsa da, Boeing de yeni bir mürettebat ile ilk kez yörüngeye ulaşan Astra, San
taşıma kapsülü inşa ediyor. Starliner, Aralık 2019’da Francisco merkezli yeni bir fırlatma
ilk olarak insansız bir test yaptı, ancak ISS’ye uçuşunu aracı şirketi. Adını ilk kez 2020’de
tamamlamasını engelleyen bir yazılım hatasıyla DARPA fırlatma ödülünü almak için
karşılaştı. Kapsamlı bir yazılım sorun giderme yaptığı girişimle duyurmuştu. Kodiak
işleminden sonra, Starliner 2021’in başlarında ISS’ye adasındaki fırlatma rampasından

bir yüzey araştırma insansız gidişi tekrar deneyecek. Her şey yolunda gerçekleştirdiği iki deneme başarısız
aracı indirecek. giderse, ikinci bir Starliner, astronot Nicole Mann, Mike olsa da, geçtiğimiz
Tianwen-1 23 Fincke ve Barry Wilmore’u Haziran ayı başlarında ay yörüngeye
Temmuz 2020’de ISS’ye götürecek. Başarılı olursa, ABD’nin uzaya insan ulaşmayı başardı.
başarıyla fırlatılmıştı. göndermek için kullanabileceği ikinci bağımsız yol Şirketin 3.3
olacak. denemesinin Mart
ayında yapılması
© NASA

planlanıyor.

18 ŞUBAT

PERSEVERANCE MARS
YÜZEY ARAŞTIRMA ARACI
NASA’nınensonyüzeyaraştırmaaracıKızıl
Gezegen’dekirobotlarınarasınakatılacak
Bir başka “yedi dakikalık dehşet” için hazırlıklı olun.
2011’de Curiosity’nin kullandığı cüretkâr iniş yöntemini
NASA yetkilileri bu şekilde tanımlıyordu. Curiosity
roketle çalışan bir vinçten yüzeye indirildi ve yeni Perseverance
yüzey araştırma aracı da aynısını yapacak. Yaklaşık bir otomobil
boyutundaki bu araç, Curiosity’nin başarısı üzerine inşa edildi:
Yapısı geliştirildi, tekerlekleri güçlendirildi ve sensörlerde ve
bilgisayarlarında neredeyse on yıllık bir gelişme var. Curiosity’den
biraz daha ağır ve Mars’ın geçmişinde yaşam olup olmadığını
araştıracak. Aynı zamanda üzerindeki mikrofonlarla Mars’taki
sesleri ilk defa kaydedecek. Ancak muhtemelen en büyük heyecan
© NASA/JPL-Caltech

Ingenuity tarafından üretilecek. Perseverance’ın içinde Mars’a

inecek olan Ingenuity, küçük bir helikopter ve başka bir dünyada
uçacak ilk motorlu araç olacak.

78
 2021’in kaçırılmaması gereken uzay olayları

© NASA
Mart Mart

Blue Falcon
Heavies
Whale Spacexağırtoplarını
sahayasürüyor
GüneyKore’denözel Falcon 9 roketinde ve Merlin
motorlarında yapılan iyileştirmeler,
birfirmanınilk SpaceX’in Falcon Heavy’e
nano-fırlatıcı başlangıçta planlandığı kadar sık
ihtiyaç duymayacağı anlamına
denemesi geliyordu. 2021’de, ünlü senkronize
Güney Koreli şirket Perigee, çift taraflı güçlendiricili roketin
yalnızca 50 ila 60 kilogramlık fırlatılışına ve inişine şahit
yükleri yörüngeye oturtmak olabiliriz. Eğer beraber inerlerse
için tasarlanan, fırlatma gerçekten görülmesi gereken bir
ağırlığı iki tondan daha az olan olay olacak.
Blue Whale aracıyla fırlatma
endüstrisinde yepyeni bir sektör
açmayı umuyor. Bu fırlatma,
Avustralya için de büyük bir
an olacak, zira Avustralya’nın
TEMMUZ
Whalers Way’deki yeni fırlatma
sahasından güneye doğru,
ULA’NIN VULCAN
Austral Okyanusu üzerinden
yola çıkacak. Bu, İngiltere’nin
CENTAUR ROKETİNİN İLK
Ekim 1971’de Woomera’dan
fırlattığı Black Arrow roketinden
UÇUŞU
sonra Avustralya’dan yapılan ilk
yörünge fırlatması olacak.
BuyeniAmerikanroketibiruydufırlatma
santraliolacak
Uzun süredir Delta ve Atlas fırlatma araçlarının operatörleri
olan United Launch Alliance (ULA), başka bir yeni
Amerikan roketi olan Vulcan Centaur’u Temmuz ayı
civarında fırlatacak. SpaceX’in gelişiyle önemli
ölçüde geri planda kalan ULA, Vulcan ile
maliyetleri düşürerek öne çıkmayı
hedefliyor.

HAZİRAN
© ESA

ARIANE 6: AVRUPA’NIN
YENİ ROKETİ
Ariane5güncellenİyorve
malİyetİdüşüyor
Ariane 5’e göre fırlatma maliyetlerini önemli
ölçüde düşüren Ariane 6, Ariane Space’in SpaceX
ile olan mücadelesinde bir adım öne geçme
© Latamsatelital

girişimi. Şirket bunun ötesinde, gelecekte yeniden

kullanılabilir roketler üretmeyi de planlıyor.
Ariane 6, 2021’in ikinci yarısında, hatta belki de
2022’de, Guiana Uzay Merkezi’nden fırlatılacak.
79
 2021’in kaçırılmaması gereken uzay olayları
3. Çeyrek 3. Çeyrek
STARSHIP NEW GLENN’İN
YÖRÜNGE UÇUŞU
Uzaykeşifhedeflerini
ilerletmekiçinbüyükbiradım
İLK UÇUŞU
SpaceX’in Starship programı, Starship Blueoriginnewshepard’dan
5 ve 6 uçtuktan sonra büyük bir hızla
ilerlemeye başladı. Starship 8’in de süzülme
sonrahedefİbüyütüyor
denemesi başarılı bir şekilde gerçekleşti. Jeff Bezos’un uzay firması Blue Origin,
Space X Starship 9’un fırlatmasında, 8’de New Shepard alt yörünge aracının başarısı
yaşadığı iniş problemini de atlatacağını üzerine inşa ederek geliştirdiği yeni aracıyla
düşünüyor. Buradaki tek problem Starship ilk yörünge denemesini yapmayı planlıyor.
9’un flaplerinde meydana gelen problem. Ancak bu sefer Falcon 9’dan daha büyük
Starship’in potansiyel kapasitesi, yüksüz bir ve New Shepard’dan yaklaşık 5,5 kat daha
test gemisinin kendisini uzun bir roket kullanılacak. Bu büyük bir
tek bir kademeyle adım, ancak Blue Origin yavaş ve istikrarlı
yörüngeye koyabilmek. ilerlemesi ile bilinen bir firma, konulan
© Adrian Mann

Testler iyi giderse, 2021’de tarih hedeflerini tutturacağı düşünülüyor.

© Blue Origin

böyle bir yörünge uçuşu Gratatim Ferociter diyorlar, yani

göreceğiz. “adım adım, vahşi bir şekilde ilerleriz!”

Q3
SUPER HEAVY
KALKACAK
SpaceX’inşişmanilkKADEME
2 EkİM
© Adrian Mann

roketitestedilecek
Starship büyük olsa da, SpaceX’in yeni BEPICOLOMBO MERKÜR’E
sisteminin sadece üst kademesini
oluşturuyor. Starship’e uygulanan hızlı ULAŞACAK
prototipleme yaklaşımının ardından, ilk
devasa roket kademesi olan Super Heavy’nin
Uzayaracıhedefİneyaklaşıyor
parçaları Boca Chica tesisinde görüldü. Ekim 2018’de fırlatılan JAXA/ESA ortak görevi,
Ölçeğinin büyük olmasına rağmen, görev uzun yolculuğunu hızlandırmak için Dünya
profili teknik olarak Starship’ten daha kolay ve Venüs’ün kütleçekimini kullandıktan sonra
ve Falcon 9 tipi inişlere daha yakın. 2021’de Merkür’ün yanından birkaç kez geçerek 2025’te
bir ara 72 metre yüksekliğinde, dokuz metre yörüngeye oturtulacak.
çapındaki bu dev roketin sahneye çıkışını
göreceğiz. 31 EkİM
JAMES WEBB
© SpaceX

FIRLATILACAK MI?
JamesWebb’inuzayaçıkışınısonunda
görebilecekmiyiz?
Hem uzay fırlatma hem de astronomi topluluklarında büyük ilgi uyandıran, NASA’nın
© Adrian Mann

defalarca ertelenen James Webb Uzay Teleskobu’nun (JWST), planlanandan 13 yıl sonra,
nihayet Ekim ayında fırlatılması bekleniyor. 1996’da Hubble Uzay Teleskobu’nun yerine
geçecek bir görev olarak başlatılan JWST, Hubble’dan yedi kat daha büyük bir aynaya
sahip. Ancak bu ölçek artışı, karmaşık bir çok parçalı ayna ve katlanır Güneş kalkanı
gerektirdiğinden dolayı hem maliyetin artması hem de programın uzamasına yol açtı.
Çalışmaya başladığında Hubble’ın yeteneklerini gölgede bırakacak ve ötegezegen arayışı
da dahil olmak üzere astronominin birçok alanında devrim yapacak. JWST’nin Ekim
ayında Avrupa’nın Ariane 5 roketiyle Kourou’dan fırlatılması planlanıyor.
80
 2021’in kaçırılmaması gereken uzay olayları

KASIM
UZAY FIRLATMA Q4
Kanada’nın İlk yörünge görevİ

© Maritime Launch Services

SİSTEMİ’NİN (SLS)
İLK FIRLATILIŞI
İnsanlarıayagerigötürecek
olanrokettestedilecek
NASA’nın yıllarca ertelenen kendi canavar
roketinin nihayet 2021’de fırlatılması
bekleniyor. SLS, Başkan Bush’un
Constellation programı kapsamında Ay’a
geri dönmek ve Mars’a uçmak için Ares V
adıyla hayata başladı. Büyük ölçüde Uzay
Birulusdahayıldızlaraulaşacak
Gittikçe daha fazla ülke yörüngeye ulaşma
kabiliyetine sahip olmayı hedeflerken, uzun
süredir uzay uçuşlarına katılan Kanada, 2021’de ilk
fırlatmasını gerçekleştirmeyi planlıyor. Maritime
Launch Services, Nova Scotia’dan Ukrayna yapısı
Cyclone roketleriyle ticari uçuşlar sunmayı ve
Dünya yörüngesine yeni bir erişim noktası açmayı
planlıyor.
ARALIK

SpaceX
Mekiği teknolojisine dayanan SLS, Uzay
Mekiği’nin endüstriyel tabanını korumayı
hedefliyor. Proje 2010 ve 2014 yılları

Crew Dragon
arasında iptal edildi ve sonrasında ABD
Senatosu’nun desteğiyle Uzay Fırlatma
Sistemi (Space Launch System) adıyla geri
döndü. Birden fazla görevi tamamladıktan
sonra her uçuşta kaybolacak olan birinci
Uzay,enyenituristikhedef
kademesinde sıvı oksijen ve hidrojenle halinegeliyor
çalışan dört adet kullanılmış Uzay Mekiği
SpaceX, kapsül programının başlangıcından itibaren,
ana motoru bulunuyor. Roket kabaca 112
Dragon kapsülünü Uluslararası Uzay İstasyonu’na
metre yüksekliğinde olacak. Fırlatma
bir ulaşım aracı haline getirmek yerine, serbest uçan
sırasında iki tarafında Uzay Mekiğinde
DragonLab görevlerini hayata geçirmeyi düşünüyor.
görmeye alışkın olduğumuz katı yakıtla
Uzay turizmi öncülerinden Space Adventures (Dennis
çalışan iticiler olacak. SpaceX ve Blue
Tito’yu 2001’de Uluslararası Uzay İstasyonu’na götüren
Origin ağır fırlatma roketleri üzerinde
ve onu ilk uzay turisti yapan firma) serbest uçacak bir
ilerleme kaydediyor, bu yüzden SLS uzun
Dragon görevi satın aldı. 2021 Aralık ayında bilet ücretini
süre dayanamayabilir, ancak ilk fırlatma
ödemiş dört yolcuyla başlaması
büyük olasılıkla gerçekleşecek ve 1973’teki
ve otonom olarak faaliyet göstermesi
Skylab’dan bu yana Saturn V boyutundaki
planlanıyor.
ilk fırlatma olacak.
© NASA

Robin Hague
Skyrora Fırlatma Direktörü
Robin, hibrit roket motoru tasarımı
üzerine çalışmalar yürüttükten sonra,
XPRIZE yarışmasına katılan bir firmanın
© NASA/SpaceX

itici güç tasarımını yaptı ve İngiltere’den

roketlerin fırlatılmasına katkıda bulundu.

81
 GARİP BİR YILDIZIN
ETRAFINDA, TUHAF
BİR DÜNYA CHEOPS uzay aracı garip bir yörüngeye sahip
yeni bir ötegezegen keşfetti
vrupa’nın gezegenleri inceleyen
A yeni teleskobu, bir gezegenin ilk
ayrıntılı portresini yarattı ancak
ortaya tuhaf bir resim çıktı: garip
bir yıldızın etrafında eğik bir yörüngede
dolanan, sıcak bir dünya.
Avrupa Uzay Ajansı (ESA), CHaracterising
ExOPlanets Satellite (CHEOPS) uydusunu
2019 Aralık ayında fırlattı ve uzay aracı
Nisan ayında bilimsel gözlemlere başladı.
CHEOPS, uzaylıların yaşadığı gezegenleri
keşfetmek için değil, bilim insanlarına
gezegenlerin portrelerini oluşturabilmeleri
için bilgi toplamak için tasarlandı. CHEOPS
projesinde çalışan bilim insanları görevin
ilk sonuçlarından yararlanarak tam da bunu
yaptılar: 2018 yılında keşfedilen WASP-189b
gezegeninin ayrıntılı bir resmini oluşturdular.
ESA’da CHEOPS proje uzmanı olarak görev
yapan Kate Isaak, “CHEOPS’tan elde edilen
bu ilk sonuç son derece heyecan verici” diyor.
“Görevin hassasiyet ve performans açısından
verdiği sözü tutmakta olduğuna dair ilk net
kanıtları elde etmiş durumdayız.”
CHEOPS gözlemleri, WASP-189b’nin garip
bir yıldızın etrafında dönen tuhaf bir dünya
olduğunu söylüyor. Yıldız çok sıcak, o kadar
sıcak ki, mavi görünüyor. Gezegen yıldıza
o kadar yakın ki yörüngede bir turunu
sadece 2,7 Dünya gününde tamamlıyor.
Projenin baş uzmanı ve İsviçre’deki Cenevre
Üniversitesi’nde astrofizikçi olan Monika
Lendl, “Yıldızların etrafında bu kadar sıcak
82
olan sadece bir avuç gezegenin var olduğu
biliniyor ve bu sistem açık ara en parlak
olanı” diyor. “Aynı zamanda WASP-189b
yıldızının önünden veya arkasından geçerken
gözlemleyebileceğimiz en parlak sıcak Jüpiter
olduğu için tüm sistem gerçekten ilgi çekici.”
Bir gezegeni yıldızının önünden geçerken
gözlemleyen, ‘geçiş’ veya ‘transit’ adı verilen
gözlem yöntemi, gezegenlerin yıldızların
önünden geçerken ışığı engellediği sırada
tespit edilmesine dayanıyor. NASA’nın ünlü
Kepler Uzay Teleskobu ve halefi Transiting
Exoplanet Survey Satellite (TESS) uydusu
ötegezegenleri tespit etmek için bu yöntemi
kullanıyor. Bir gezegeni yıldızının arkasından
geçerken izlemek çok daha zordur, ancak
WASP-189b o kadar parlak ki, bilim insanları
bunu yapabiliyor. Lendl, “Ötegezegen WASP-
189b yıldızına çok yakın olduğu için gündüz
bölgesi çok parlak ve bu sayede gezegen
yıldızının arkasından geçerken azalan ışığı
ölçebiliyoruz” diyor. “Görünüşe göre gezegen
yıldız ışığını çok fazla yansıtmıyor. Bunun
yerine yıldız ışığının çoğu gezegen tarafından
soğurularak ısınmasına ve parlamasına neden
oluyor.”
CHEOPS, Mart, Nisan ve Haziran aylarında
WASP-189b üzerinde çalıştı, onu dört kez
yıldızının arkasından ve iki kez yıldızın
önünden geçerken yakaladı. Bilim insanları
toplanan verilerden yararlanarak sistemin
bazı temel özelliklerini hesapladı. İlk olarak,
gezegenin sıcaklığının 3.200 derece olduğu
ortaya çıktı. Bu, o kadar yüksek bir sıcaklık ki,
demiri bile gaza dönüştürebilir. Buna ek olarak
gezegenin boyutu da hesaplandı: Jüpiter’in
yarıçapının yaklaşık 1,6 katı.
Yeni CHEOPS gözlemleri ayrıca bilim
insanlarına WASP-189b’nin yıldızı hakkında
da daha fazla bilgi verdi. Lendl, “Yıldızın
kendisinin de ilginç olduğunu gördük. Tam
bir küre değil, ekvatoru kutuplarından
daha büyük ve daha soğuk, bu da yıldızın
kutuplarının daha parlak görünmesine neden
oluyor” diyor. “O kadar hızlı dönüyor ki
ekvatorundan dışarı doğru çekiliyor!”
Gezegenlerin Güneş’in ekvatoru
düzlemindeki yörüngelerde dolandığı Güneş
Sistemi’mizden farklı olarak, WASP-189b
yıldızın kutuplarına çok yakın geçecek kadar
eğik bir yörüngede dolanıyor. Bilim insanları
bu garip özelliğe bakarak gezegenin uzakta
oluştuğunu, daha sonra belki de başka bir
yıldızın yarattığı büyük bir kütleçekimi
kuvvetiyle yıldıza yaklaşıp eğimli bir
yörüngeye oturduğunu düşünüyor. CHEOPS
bilim insanları, bu tür bir çalışmanın tam
da teleskobun yapmak için tasarlandığı şey
olduğunu söylüyor: Bilinen bir ötegezegene
odaklanmak ve onun hakkında daha fazla
bilgi edinmek. Isaak, “CHEOPS sadece
dış gezegenler hakkındaki anlayışımızı
derinleştirmekle kalmayacak, aynı zamanda
kendi gezegenimiz, Güneş Sistemi’miz ve geniş
kozmik çevremiz hakkında da daha fazla şey
öğrenmemizi sağlayacak” diyor.
 Ötegezegen avcısı

Altta: Bir
sanatçının
gözünden
sıcak Jüpiter
WASP-189b

“YILDIZLARIN
ETRAFINDA BU KADAR
SICAKOLANSADECEBİR
AVUÇGEZEGENİNVAR
OLDUĞUBİLİNİYORVE
BUSİSTEMAÇIKARAEN
PARLAK OLANI”
© Mark Garlick

83
Kullanım kılavuzu Gaia
KULLANIM KILAVUZU
Gaia
Samanyolu’nu haritalayan bu uydu
dört yılı aşkın bir süredir çalışıyor ve
bir milyardan fazla yıldız içeren çok
geniş bir veri kümesi oluşturdu.
TEKNİK BİLGİLER
Fırlatma: 19 Aralık 2013
Roket: Soyuz-STB/Fregat-MT roketi
Hedef: Lagrange 2 noktası
İşletmeci: Avrupa Uzay Ajansı
Tahmini maliyet: 860 milyon dolar
Uzayda geçirdiği zaman: 7 yıl
Dünya’dan uzaklığı: 1,5 milyon
kilometre
1,7 metre, ortalama
insan boyu
4,3 m
Gaia tarafından hazırlanan bu gökyüzü
haritası, yaklaşık 1,7 milyar yıldızın
ölçümüne dayanıyor. Haritada galaktik
düzlem, yıldızlararası toz ve komşu
galaksiler de görülüyor.
84
Bir Meksika şapkasına benzeyen bu
uzay aracı, altı yıldan fazla bir süredir
yıldızların haritasını çıkarıyor. Yakın tarihte
yayınladığı veriler, yaklaşık 1,7 milyar
yıldız hakkında eşsiz bilgiler içeriyor ve
bugüne kadar üretilmiş en büyük yıldız
kataloğunu oluşturuyor. Avrupa Uzay
Ajansı (ESA) başlangıçta Gaia'yı bir optik
interferometre görevi olarak kullanmayı
planlamıştı, bu da Gaia'nın aslında daha
büyük bir teleskobun elde edeceğine
benzer bir görüntü oluşturmak için birlikte
çalıştığı bir dizi küçük teleskop ağı olacağı
anlamına geliyordu. Görev geliştikten ve
interferometre fikri bırakıldıktan sonra
önceki tasarım değiştirildi. Böylece Gaia'nın
birincil amacı, Hipparcos görevinin mirasını
temel alarak beş yıllık bir kapsamda
galaksimizdeki yıldızların en büyük ve en
net üç boyutlu haritasını oluşturmak oldu.
Fırlatması ilk olarak Aralık 2011 için
planlanan Gaia bir dizi sorun yaşadı
ve fırlatmalar ardı ardına ertelendi.
Hedeflenen tarihten iki yıl sonra, uzay
aracı nihayet bir Soyuz-Fregat roketine
binerek Dünya'yı terk etti. Fırlatma ağırlığı
2.030 kilogram olan Gaia, Dünya'dan
yaklaşık 1,5 milyon kilometre uzaktaki
Lagrange noktası 2'ye (L2) yerleştirildi. Bu
nokta Güneş ve Dünya'nın kütle çekiminin
Gaia sadece galaksimizdeki
yıldızları haritalamakla kalmıyor,
galaksimizin yapısı, oluşumu
ve evrimi hakkında da bilgi
edinmemizi sağlıyor.
birbirini dengelediği kozmik bir “park
noktası” olduğundan, evreni gözlemlemek
için ideal bir konum. L2'de Gaia, Lissajous
tipi bir yörüngede, sabit bir nokta etrafında
yaklaşık 180 günlük bir periyotla dönüyor.
Gaia gökyüzünü düzgün bir şekilde
inceleyemeden önce bazı problemler yaşadı.
Optik düzenekle ilgili bazı sorunlar çıktı
donmuş su görüşü engelliyor ve Güneş
ışığının bir kısmı Gaia’nın optik düzlemine
giriyordu. Bu problemler giderildikten sonra
25 Temmuz 2014'te, Gaia resmi olarak bilim
görevine başladı ve gökyüzünü taramaya
koyuldu. Hedeflenen milyar yıldızın her
birini beş yıl boyunca ortalama 70 kez
gözlemledi. Gökyüzünü her altı saatte bir
tarayan iki yerleşik teleskop topladıkları
ışığı aynı odak düzlemine sabitlenmiş üç
ana cihaza odaklıyor. Odak düzlemi, 106
CCD'den oluşuyor ve bir milyar piksel ile
şu ana kadar yaratılmış en büyük uzay
kamerası olarak düşünülebilir. İlk cihaz,
astrometrik ölçüm yapıyor (Astro). Yani
bir yıldızın konumunu, hareketini ve
paralaksını (dolayısıyla mesafesini) ölçüyor.
Fotometrik ölçüm yapan ikinci cihaz (BP/
RP), mavi ve kırmızı fotometreden oluşuyor
ve bir yıldızın sıcaklığı, kütlesi ve kimyasal
bileşimi hakkında bilgi sağlıyor. Son olarak,
üçüncü cihaz olan Radyal Hız Tayfçekeri
(RVS), bir yıldız alt kümesinin Gaia'ya göre
ne kadar hızlı hareket ettiğini ölçüyor.
Gaia bundan sonraki yıllarda kayda değer
bir problemle karşılaşmadı ve yıldızlar
hakkındaki bilgi birikimimize inanılmaz
büyük katkılarda bulundu. Topladığı veriler
iki büyük katalog halinde yayınlandı. İlki
14 Eylül 2016, ikincisi ise 25 Nisan 2018’de
bilim dünyasına açıldı. İlk veri setinde 1,1
milyardan fazla yıldızın hassas konumları
ve parlaklıkları bulunuyordu ve bu set, o
zamana kadar oluşturulmuş en detaylı 3B
 Kullanım kılavuzu Gaia

Gaia’nın anatomisi
ESA uzay aracı, gökyüzünün herhangi bir bölümünden gelen herhangi bir
ışık zerresini algılamaya yönelik en iyi ekipmanla donatıldı.

Termal örtü
Termal örtü, yük Yük modülü
modülünü kapatıyor ve Modül, toplanan ham
onu radyasyonun neden verileri yönetmek ve
olabileceği yüksek ısılara işlemek için 106 CCD dahil
karşı koruyor. olmak üzere iki teleskop ve
gerekli elektronik ekipmanı
barındırıyor.

Servis modülü Anten destek paneli

Bu modül, uyduya güç Fazlı dizge radarı da içeren
sağlama, veri depolama bu anten, verileri 1,5 milyon
ve video verilerini işleme kilometre uzaklıktan
gibi temel görevleri Dünya'ya gönderecek kadar
gerçekleştirmek için güçlü.
gerekli ekipmanları
içeriyor.

Açılabilir Güneş
panelleri
Uzay aracında Güneş
kalkanının dışına bağlı
olan sekiz adet Güneş
paneli bulunuyor.
Bu paneller Güneş'in
ışığını topluyor ve uzay
aracına güç sağlamak
için elektrik enerjisine
İtici yakıt tankları dönüştürüyor.
Fırlatma sırasında uzay aracını L2
noktasına götürmek, yörüngede
tutmak ve aracı ana cihazları Güneş’e
bakmayacak şekilde çevirmek için
400 kilogram itici konmuştu.

Açılabilir Güneş kalkanı

Boyu yaklaşık 10,2
metreye uzayabilen Güneş Sabit Güneş paneli
kalkanı Gaia'nın hassas Uzay aracının tabanına
cihazlarını koruyor ve -100 sabitlenmiş olan bu Güneş
derecelik bir sıcaklıkta paneli yukarıdaki güneş
kalmalarını sağlıyor. panellerine benzer şekilde
güç topluyor ancak onlar
© ESA; Adrian Mann

gibi açılıp kapanmıyor.

85
 Kullanım kılavuzu Gaia

Yıldızların 3B haritası Dinamik ikili

nasıl çıkarılıyor?
görev başında
İki teleskop, beş
yıllık görev boyunca
gökyüzünü tarayarak
milyarlarca yıldızın
her birini 70 kez
gözlemledi.

Güneş kalkanı, uzay aracına güç sağlamanın

yanı sıra içindeki cihazları serin tuttuğundan
dolayı hayati öneme sahip.
Odak düzleminin haritaydı.
ilk taraması 22 aylık bir veri toplama sürecinin
Yıldızın ışığı ilk olarak
yıldızın konumunu, ardından ikinci bir veri kataloğu
uygun hareketini ve yayınlandı. Bilim insanları bir kez daha
mesafesini hesaplayan etkilendiler. Bu sefer 1.692.919.135 yıldızın
ilk ana cihaz olan parlaklıkları ve konumları karşılarındaydı!
Astro'ya odaklanır. Araştırmadaki en parlak yıldızlar için
hassasiyet çok yüksekti. Bu hassasiyet,
Dünya’dan bir gözlemcinin 384.000
kilometre uzaktaki Ay’ın yüzeyinde
Gaia Focal Plane bulunan bir madeni parayı detaylı olarak
görmesi ile eşdeğer.
Gaia'nın ikinci kataloğu ile oluşturulan
Wave Front gece gökyüzü görüntüsü tarihe geçti.
Blue Photometer

Red Photometer

Sensor
Samanyolu düzlemi boyunca uzanan ışık
karışımı, birçok yerde galaksilerarası toz
ve iki komşu galaksimiz (Küçük ve Büyük
Macellan Bulutları) tarafından bölünüyor
Basic Angle
Monitor Radial Velocity ve harika bir görüntü oluşturuyordu. Her
Spectrometer bir ışık noktasının dört yıldan uzun süredir
izlenen bir yıldız olduğunu düşünmek, son
derece ilham verici.
Astrometric Field Gaia'nın bu harika proje kapsamında
Sky Mapper
ürettiği veri kümesi, bilim insanlarını
Kırmızı ve mavi kesinlikle uzun bir süre meşgul edecek.
fotometrelerden geçiş Radyal hız ölçümleri
Radyal hız ölçüm cihazı
Kırmızı ve mavi fotometreler,
her yıldızın Gaia’ya göre
astronomların yıldızın
radyal hızını hesaplıyor ve
sıcaklığı, kütlesi ve kimyasal
böylece yıldızın hareketi
bileşimi hakkında bilgi
hassasiyetle tanımlanıyor.
toplamasına olanak tanıyan
tayf bilgilerini topluyor.

0 1 0
1 0 11 1
0 1 0
0 1 00 Veriler toplanıyor, depolanıyor
0 1 0 10 ve Dünya’ya gönderiliyor
1 1 1 1 0 Toplanan bütün veriler Gaia’nın

0 1 0 1 0 içinde depolanıyor, daha sonra da L2

1 0 1 0 0 noktasından Dünya’ya gönderiliyor.

1 1 0 1 0 Alınan veriler bir grup astronom

tarafından işleniyor ve Gaia’dan

1 0 1 0 1 elde edilen verilerle 3B bir harita

0 0 0 oluşturuluyor.

101
86
 Kullanım kılavuzu Gaia

"Toplam 1.692.919.135 Karşı Karşıya NASIL YAPILIR?

yıldız için konum Gaia ve Hubble Bir Lagrange
ve parlaklık bilgileri Fiziksel boyutlar açısından bakarsak, noktasına nasıl gidilir?
Hubble Gaia'dan büyük. Hubble Uzay
toplandı.” Teleskobu 13,2 metreye 4,2 metre
boyutunda, yani Gaia’dan yaklaşık üç kat
1Kalkış
Bir uzay teleskobunu fırlatmak için,
Dünya'nın yerçekiminden kaçmaya yetecek
daha uzun ve iki kat daha geniş. Hubble, kadar itme kuvveti üretecek güçlü bir rokete
Toplanan veriler ayrıca zamanla fırlatma kütlesi 8.856 kilogram daha ağır ihtiyaç vardır. Gaia için Rusya’nın Soyuz roketi
parlaklığını değiştiren 550.000'den fazla olduğu için bu açısından da üstte duruyor. kullanıldı.
değişen yıldız hakkında bilgi içeriyor. Hubble farklı kameralardan oluşuyor,
7,2 milyondan fazla yıldız için hız, Gaia'nın ise çok daha büyük bir toplu
160 milyondan fazla yıldız için yüzey odak düzlemi var. Hubble’daki iki ana
sıcaklıkları bilgilerine ve ayrıca Güneş kamera, Advanced Camera for Surveys
Sistemi cisimleriyle ilgili ayrıntılı verilere (ACS) ve Wide Field Camera 3 (WFC3) 16
sahibiz. Gaia başlangıçta beş yıllık bir milyon piksel çözünürlüğe sahip. Gaia'nın
görev olarak planlanmış olmasına rağmen, çözünürlüğü ise 1 milyar piksel!
operasyonları sonlandırılmadı. ESA bu
muhteşem uzay aracının görev süresini
2022 sonuna kadar uzattı. Sonrasında,
aracın durumuna göre, bu sürenin 31 Aralık 2Alçak
kalmak
Dünya yörüngesinde
Yaklaşık dokuz dakika sonra, Fregat-Gaia ikilisi
2025’e kadar daha uzatılması bekleniyor. Soyuz'dan ayrıldı ve alçak Dünya yörüngesine
2022’de, ilk beş yıllık görevden elde park etti. Fregat roketleri en uygun noktada
edilen verilere dayanan nihai bir katalog Hubble ateşlenecek ve Gaia Dünya yörüngesinden
yayınlanması planlanıyor. 12.247 kg çıkıp L2'ye doğru ilerlemeye başlayacak.

İLERİ TEKNOLOJİ Gaia

Gaia’nın dijital 1.392 kg

dedektörleri: 1 milyar
piksellik kamera Rakamlarla Gaia
Gaia, neredeyse bir milyar piksele ulaşan 106 Özgürlük
3Bir sonraki durak: L2
Yörüngede bir tur tamamlandıktan sonra
Fregat ateşlendi ve gözlemevini hiperbolik L2
CCD'den oluşan, Dünya'da bugüne kadar uzaya
göndermek için üretilmiş en büyük kamerayı
içeriyor. Apple iPhone 8'in 12 milyon piksellik
kamerası ile karşılaştırıldığında, Gaia'nın kamerası
10,2
metre, Güneş
kalkanının genişliği
Heykeli'nin
yaklaşık
beşte biri
transfer yörüngesine gönderdi. İkinci bir Fregat
ateşlemesinden sonra uzay teleskobu ayrıldı
ve yola çıktı. Yeniden teması önlemek için
Fregat farklı bir yöne gönderildi.
80 kat daha üstün. Bu 106 CCD üç ana cihazı
oluşturan alt bölümlere ayrılmış durumda:
Astrometrik cihaz (Astro), fotometrik cihaz (BP/
RP) ve Radyal Hız Tayfçekeri (RVS). Araç üzerinde
2.030kg
Fırlatma ağırlığı Kabaca iki inek
yıldızların hareketini izleyen ve teleskobu yeniden kadar
hizalayan bazı küçük cihazlar da mevcut. Birlikte
çalışan CCD’ler Gaia'nın bu kadar başarılı olmasını
sağlıyor.
1,5
milyon kilometre Yaklaşık 37 Dünya
yörüngesi
4Yörüngeye girmek
Dünya'dan yaklaşık 1,5 milyon kilometre

70
uzakta olan Lagrange 2 noktasına ulaşmak
yaklaşık üç hafta sürüyor. L2'ye yaklaşırken,
Güneş kalkanları ve Güneş panelleri
konuşlandırılıyor ve Dünya ile iletişim hattı
Her ay 1
kuruluyor.
milyardan fazla
milyar görüntü gözlem

milyar
1 yıldız
© ESA; Adrian Mann

Samanyolu'ndaki
Gaia tarafından gözlenen yıldızların yaklaşık
toplam yıldız sayısı yüzde biri

87
SORULAR VE Uzmanlarımız
YANITLAR sorularınızı
yanıtlıyor.

GÜNEŞ SİSTEMİ

Güneş bir beyaz cüce

olduğunda Güneş Sistemi’ne
ne olacak?
Güneş 4,5 milyar yıldır çekirdeğindeki
zincirleme nükleer reaksiyonlar
sayesinde Dünya’ya ısı ve ışık sağlıyor.
Ama, Güneş’in nükleer yakıtı bittiğinde
gezegenimize ve Güneş Sistemi’mizin
geri kalanına ne olacak? Yaklaşık 5,5
milyar yıl sonra Güneş şişecek ve şu anki
boyutundan 200 kat daha büyük hale
gelecek. İç Güneş Sistemi’nin çoğunu
(Merkür, Venüs ve muhtemelen Dünya’yı
da) yutacak ve dış gezegenleri (Jüpiter,
Satürn, Uranüs ve Neptün) kızartacak.
Güneş, yakıt rezervlerini tamamen
tükettikten sonra, dış katmanlarını
atacak ve geriye Güneş’ten kalan ısıyla
parlayan ve beyaz cüce adı verilen küçük,
yoğun bir çekirdek kalacak. Bu dönüşüm,
dış sistemde hayatta kalan gezegenler
için bir dizi değişikliği başlatacak.
Kısa bir yoğun radyasyon döneminden
sonra, beyaz cüce hızla soğuyacak ve dış
© NASA/ESA
kütleçekimi dengesizliklerini tetikleyerek
gezegenler, asteroitler ve kuyruklu
yıldızlar arasında yakınlaşmalara yol
açacak. Bu gezegenlerden bazıları beyaz
cüceye tehlikeli bir şekilde yaklaşacak,
bazıları ise sistemin dışına atılacak.
Ancak tüm bu kaosa rağmen, gezegenler
hayatta kalmanın bir yolunu hâlâ
Yukarıda: Dünya
bulabilir ve hatta yaşamı destekleyecek ve beyaz cüce
koşullara sahip olabilir. yıldız Sirius B’nin
Dr. Andrew Vanderburg, kıyaslaması.
Wisconsin-Madison
Üniversitesi’nde yardımcı
doçenttir.
“Yaklaşık5,5milyaryılİÇİndeGüneş
şİşecekveşuankİboyutundan200
katdahabüyükhalegelecek.”

gezegenler de bu sefer donacak. Güneş’in

dış katmanlarının kaybı aynı zamanda ANdrewVanderburg

88

YAŞAM ARAYIŞI
Mars’taki tüm yaşam belirtilerinin
gezegenden silinmiş olması mümkün mü?
Yakın zamanda yapılan bir çalışma,
asidik sıvılara kısa süreli maruz
kalmanın, Mars yüzeyindeki killere
gömülü biyobelirteçlerin (yaşamın
biyolojik göstergelerinin) uzun
vadede korunmasını imkânsız hale
getirebileceğini gösterdi. Bu, Mars’ta
nesli tükenmiş yaşamın moleküler
kalıntılarının araştırılmasının da zor
olabileceği anlamına geliyor. Yaşamın
Dünya’daki çok çeşitli asidik ortamlarda
başarılı bir şekilde gelişebileceğini
biliyoruz. Asidik sıvılarla ilgili sorun,
yaşamın kökeni ve gelişimi ile değil, kil
katmanlarının içinde geçmiş yaşamın
izlerinin korunması ile ilgili. Asidik
sıvılar killerin iç yapısını ve dolayısıyla
içlerindeki organikleri barındırma ve
koruma kabiliyetlerini değiştirebiliyor.
Mars’ta Dünya’ya kıyasla benzer koşullar
bekliyoruz, belki Mars genel olarak biraz
daha asidik olabilir.
Son çalışmamız, Mars’taki killerde
yaşam arayışında başarılı olmanın,
geçmişte bu killerle etkileşime giren
sıvıların özelliklerine bağlı olacağını
gösteriyor: Alkali sıvılar, killerin
Üstte:
Görüntünün
sağ üst
kısmında
Büyük
ve Küçük
Macellan
Bulutları yer
alıyor.
© ESO
Sorular ve yanıtlar
BİLİYOR
MUYDUNUZ?
© NASA, ESA
Kızıl Gezegen çap olarak Dünya’nın
sadece yarısı kadar olmasına
rağmen, aynı miktarda kuru
toprağa sahip.
organikleri barındırma
KOZMOLOJİ
kapasitesini engellemiyor.
Çalışmamız, Mars’ta Karanlık maddeyi
yaşam arayışını nereye odaklamamız
gerektiğini gösteriyor: Jeolojik kayıtlarda
incelemek için
asidik sıvılarla hiçbir etkileşimin en iyi noktalar
kaydedilmediği yerlere bakmalıyız.
Örneğin, Perseverance’ın, Mars’ta
Solda: Mars nerede?
yüzey araştırma
karbonatların bol olduğu birkaç aracı geçmişte
noktadan biri olan Jezero kraterine yaşam İncelenecek en umut verici
inecek olması, en başta doğru bir karar olabileceğine yerler, galaksiler ve galaksi
dair ipuçları
verilmiş olduğunu gösteriyor. bulmuş olsa da, kümeleri. Yakın zamanda
Dr. Alberto G.Fairén, İspanya, halen net bir Nature’da yayınlanan bir
Madrid’de bulunan Centro de keşif yapılmış makalede, bir grup bilim insanı,
Astrobiología’da araştırma değil. karanlık maddenin zayıf bir
görevlisidir. Sağda: Karanlık şekilde etkileşime giren büyük
maddeyi parçacıklardan oluşması
vurgulamak durumunda çok zengin bir
için karanlık hale popülasyonunun
renklendirilmiş
bu resimde, olması gerektiğini öne sürdü.
Abell 520 Karanlık maddenin en küçük
galaksi kümesi kümelerde dağılma şekli, en
görülüyor.
büyük kümelerdeki dağılımına
çok benzemeli, bu nedenle
karanlık madde halelerinin
© Adrian Mann
yoğunluk profilinin evrensel
olması gerektiğini söylüyoruz.
Karanlık madde farklı türde
ASTROFİZİK parçacıklardan meydana
geliyorsa, bu durumda en
Samanyolu’ndaki, Macellan Bulutu küçük kümeler oluşamayacak,
cüce galaksileri nasıl oluştu? galaksilerdeki ve galaksi
kümelerindeki karanlık
maddenin yoğunluk profilleri
Gökyüzündeki hızlarının ölçümlerine dayanarak, evrensel profilden çok farklı
Macellan Bulutlarının Samanyolu’ndan ilk geçişlerine olacaktır. Karanlık maddenin
hazırlandıkları düşünülüyor. Bu, yaşamlarının çoğunu neden oluştuğunu anlamak
yarım milyon ışık yılı uzakta geçirmiş için galaksilere ve galaksi
olduklarından dolayı galaksimize yeni gelen kümelerine nasıl dağıldığını
misafirler oldukları anlamına geliyor. Dahası, bilmemiz gerekiyor. Bunu,
Macellan Bulutlarına çok sönük uydu galaksiler kütleçekimsel merceklenme
de eşlik ediyor ve bu nedenle, Macellan Grubu olarak ile yapıyoruz. Evrendeki
bilinen bir galaksi grubunun en büyük iki üyesi oldukları herhangi bir kütle, uzak
düşünülüyor. Samanyolu’na bir korumalarıyla yaklaşıyor kaynaklardan gelen ışığı
gibi görünüyorlar. Bulutlar galaksiye girdiğinde, gelgit bükerek görüntülerinde gözle
kuvvetleri ve gaz basıncı, arkalarında Macellan Akıntısı adı görülür değişime neden oluyor.
verilen devasa bir gaz kuyruğu oluşturuyor. Gökyüzünün Bu etkiler tersine çevrilerek
neredeyse yarısını kaplayan ve radyo ışığında parlayan karanlık maddenin galaksiler
bir galaktik buhar izi olan bu kuyruk, bulutların geçmiş ve galaksi kümelerinde nasıl
yörüngelerinin görülebilir bir kanıtını oluşturuyor. dağıldığı öğrenilebilir.
Dr. Andrew Fox, Maryland’deki Uzay Dr. Massimo
Teleskobu Bilim Enstitüsü’nde (Space Meneghetti, İtalya
Telescope Science Institute - STScI) Ulusal Astrofizik
astronomdur. Enstitüsü’nde (INAF)
yardımcı profesördür.
63
 © Digitized Sky Survey 2
YAŞAM ARAYIŞI

Gökbilimciler uzayda
ASTRONOMİ zeki varlıkların ve uzaylı
Alpha Centauri teknolojisinin işaretlerini
süpernovaya ararken hangi sinyallere
dönüşse, nasıl bakıyor?

© Pete Wheeler / ICRAR

görünürdü? Evreni radyo astronomi yoluyla keşfetmeye
başladığımızdan bu yana, uzaydaki
yıldızların, galaksilerin ve toz bulutlarının
Alpha Centauri, birbirlerinin
ışık yayma şekliyle ilgili mevcut
yörüngesinde dolanan Güneş
anlayışımızla açıklanamayan tek bir sinyal daha da zorlaştırıyor. Eğer varsa, uzaylı
benzeri, düşük kütleli A ve B
bulundu. Tamamen yeni bir şey ararken bir medeniyetten gelen bir sinyalin, doğal
yıldızları ve daha uzaktaki bir
nereye bakacağını ve ne arayacağını tam evren tarafından üretilenlerden daha dar
yörüngede dolanan kırmızı
olarak bilmek çok zor. Şöyle düşünün, olmasını bekliyoruz. Işığı arıyor olsak da
cüce yıldız C’den oluşan üçlü
arabanızın anahtarlarını daha önce hiç bunu bir elektrikli piyanonun çıkardığı ses
bir yıldız sistemi. A ve B
görmemiş olsaydınız, nasıl bulurdunuz? ile bir kilise orgunun daha “dolu-dolu” sesi
birbirleriyle etkileşime girip
Belki bir beklentiye dayanarak ne arasındaki fark olarak düşünebilirsiniz.
termonükleer bir süpernova
Solda: Alpha aradığınıza dair bir fikir oluşturabilirdiniz. Doğal sinyallerin bir org gibi duyuluyor
olarak patlayacak kadar Centauri Benzer şekilde, uzayda olması olması gerekli. Uzaylı bir medeniyet
yakın değiller. Alpha Centauri sistemi şu anda
Dünya’dan muhtemel akıllı yaşam formlarından tarafından gönderilen sinyaller bu sesin
sisteminde bir süpernova
böyle gelen bir sinyalin neye benzeyeceğini yanında oyuncak piyanonun çıkardığı
tetiklenirse, ortaya muhteşem
görünüyor. düşündüğümüze dair en iyi tahminimizi minik sesler gibi kalıyor olmalı.
bir görüntü çıkacak, ama
kullanarak modeller oluşturuyor ve radyo Dr. Chenoa Tremblay,
aynı zamanda Dünya’daki Sağda:
Murchison teleskoplarıyla yaptığımız aramaları buna Avustralya’daki Commonwealth
gözlemciler için ölümcül
Widefield Array dayandırıyoruz. Temelde, ışık dalgalarının Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma
olacak. Zararlı radyasyon (MWA), Batı yoğunluğunda küçük değişiklikler Örgütü’nde (Commonwealth
da dahil olmak üzere, ışığın Avustralya’da
arıyoruz. Scientific and Industrial Research
Dünya’ya ulaşması dört yıl uzaydan gelen
sinyalleri Uzaydaki diğer cisimler, aradığımıza Organisation - CSIRO) doktora sonrası
sürecek. Geldiğinde, gece
araştırıyor. benzer sinyaller oluşturabilir, bu da işimizi araştırmacıdır.
gökyüzünü aydınlatacak ve
gün boyunca Güneş’le rekabet
KOZMOLOJİ
edecek kadar parlak olacak.

© N.R.Fuller/National Science Foundation

Büyük miktarda yüksek
enerjili radyasyon,
Evrendeki ilk yıldızlar
atmosferimizdeki ozonu ne kadar yaşadı?
parçalayarak Güneş’ten ve
süpernovadan gelen zararlı
morötesi radyasyonun içeri
Bir yıldız hakkında yalnızca büyüklüğüne
girmesine neden olacak.
ve kütlesine bakarak çok şey söylemek
Bu da kitlesel bir yok olma
mümkün, çünkü sonuçta yıldızın enerji birkaç milyon yıl yaşıyor ve sonunda bir
olayını tetikleyebilecek.
kaynağını ve dolayısıyla nasıl öleceğini süpernova geçirerek, nötron yıldızı veya
Bu olay sonrasında hayatta
belirleyecek olan şey bunlar. Her yıldızın karadeliğe dönüşerek ölüyor. Son olarak,
kalacak kadar şanslı olsaydık,
kalbinde, inanılmaz derecede yoğun bir yalnızca evrenin başlangıcında var olan,
süpernovanın parlaklığının
füzyon çekirdeği bulunuyor ve sıcaklık, kütlesi Güneş’in 100 katından fazla olan
birkaç hafta içinde kademeli
iki atomun kaynaşıp yeni bir element ve yıldızlar bulunuyor. Bu yıldızlar çok
olarak arttığını ve dolunaydan
ışık üretmesine yetecek kadar yüksek. büyük olduklarından dolayı kararsızdılar
10.000 kat daha parlak bir
Güneşimizin kütlesinin sekiz katına kadar ve yalnızca onbinlerce veya yüzbinlerce
zirveye ulaştığına şahit
olan yıldızlar, sonunda bitecek ve helyum yıl arasında yaşadılar. Ancak hidrojen
olacaktık. Parlama, yıllar
füzyonuna dönüşecek hidrojen füzyonu ile ve helyumdan daha ağır elementler
içinde yavaş yavaş kaybolacak.
çalışıyor. Bu noktaya gelindiğinde, yıldız bu ilk yıldızların içinde ortaya çıktı ve
Süpernovanın rengi, haftalar
şişiyor ve kırmızı bir deve dönüşüyor. sonraki nesilde gelen yıldızlar sonunda
ölçeğinde kırmızı ve mavi renk
Sonunda ise bir beyaz cüce haline periyodik tablodaki elementlerin çoğunu
arasında değişecek. Sağda:
Evrendeki geliyor. Güneş’imizin kütlesinin sekiz oluşturabildi.
Dr. Eric Hsiao, Florida
ilk yıldızlar ila 40 katı olan yıldızların içi bir soğana Dr. Natalie Hinkel, San Antonio,
Eyalet Üniversitesi henüz benziyor. Füzyon kabuğu katmanları Texas’ta bulunan Southwest
fizik bölümünde doğrudan
tespit bulunuyor, bu da parlak ve patlayıcı Araştırma Enstitüsünde kıdemli
yardımcı doçenttir.
edilemedi. olmalarını sağlıyor. Bu yıldızlar yalnızca araştırmacıdır.

90

ASTROFİZİK
Evrende altın, gümüş ve bronz
nasıl ortaya çıktı?
Bronzun ana bileşeni olan bakır, büyük
yıldızların yaşamlarının sonundaki
süpernova patlamaları sırasında, mevcut
azotu tohum olarak kullanarak oluşuyor.
Helyumdan daha ağır elementler
astronomide “metaller” olarak adlandırılır ve
bunlara azot da dahildir. Güneş Sistemi’nden
çok daha önce doğmuş, metal açısından
fakir yıldızlarda bakırın oluşması çok daha
zordur.
Gümüş, bakırdan daha ağırdır ve
çekirdeğindeki proton sayısına göre daha
fazla nötron içerir. Bu nedenle gümüş,
süpernova patlamaları sırasında “nötron
yakalama” adı verilen ekstra bir işlemle
oluşturulmalıdır. Altın atomları çok daha
© University of Warwick/Mark Garlick
Üstte: Evrende ağırdır ve onları oluşturmak gümüş
altının ve bakırdan daha zordur ve iki farklı
yaratıldığı astronomik olayla ortaya çıkabilir. İlki,
kaynaklardan bir nötron yıldızı birleşmesidir. Bir nötron
biri, nötron
yıldızı yıldızı, salt nötronlardan oluşan yüksek
birleşmeleri. yoğunluklu bir yıldızdır. Bu tür iki yıldız
Sorular ve yanıtlar
Biliyor
muydunuz?
Altın 79 proton ve 118 nötron içerir.
İyi bir elektrik ve ısı iletkenidir,
ancak nadir olması nedeniyle
daha çok mücevher olarak
değerlendirilir.
birbiriyle çarpışırsa, altın gibi nötronca
zengin elementlerin oluşması mümkün.
2017’de bir nötron yıldızı birleşmesi
kütleçekimi dalgaları ile gözlenmişti.
Son çalışmamızda, bu mekanizmanın tek
başına evrende görülen tüm altını üretmek
için yeterli olmayacağını bulduk. Altının
üretilebileceği başka bir yer, manyetik
alanlardan güç alan jet patlamaları yapan,
dönen büyük kütleli yıldızlar, ancak bunlar
da oldukça nadir bulunuyor. Bu iki üretim
sahasını da hesaba katmamıza rağmen,
gözlemlenen altın miktarını açıklamamız
yine de mümkün olmadı. Bu gizemi
çözmek için daha fazla nükleer deneme
yapmamız, metal açısından fakir yıldızları
incelememiz ve yıldız ve süpernova
simülasyonları yapmamız gerekli.
Dr Chiaki Kobayashi, İngiltere’deki
Hertfordshire Üniversitesi
Astrofizik Araştırma Merkezi’nde
astrofizik okutmanıdır. 91
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Bu ay gökyüzü nasıl olacak?
2021 yılının ilk ayındayız. Geceler gözlem için uzun. Andromeda Galaksisi’ni
çıplak gözle görmek yeni yıla harika bir başlangıç olacaktır.
Andromeda Galaksisi
Kış gecelerinde temiz ve güzel bir
gökyüzünde Andromeda Galaksisi’ni
çıplak gözle görebilirsiniz. Samanyolu
Galaksisi’ne 2,5 milyon ışık yılı uzaklıkta
bulunan Andromeda, bize en yakın
sarmal galaksidir ve 220 bin ışıkyılı olan
çapı ile yerel galaksi kümemizdeki en
büyük üyedir. Çıplak gözle görülebilen
en uzak cisim olma özelliğini taşır. Işık
hızı göz önüne alındığında Andromeda’ya
baktığınızda 2,5 milyon yıl önceki
halini görürsünüz. Bizim galaksimiz
gibi milyarlarca yıldız barındıran
Andromeda Galaksisi’ni uzun pozlama
ya da kısa ve çok sayıda fotoğraf çekerek
görüntüleyebilir ve Andromeda’nın
harika detaylarını daha yakından
inceleyebilirsiniz.
28 Ocak’ta Ay dolunay evresinde olacak.
92
Ay’ı gözlemlemek için en ideal zaman
dolunay değildir. Birçok detay dolunayda
kaybolur. Bu yüzden farklı evrelerde
gözlem yapmayı deneyebilirsiniz. Ay 6
Ocak’ta son dördün, 21 Ocak’ta ise ilk
dördün evresinde olacak. Uydumuz 13
Ocak’ta yeniay evresinde olacağı için
gözlenemeyecek.
Yeni yıl ile beraber gezegen gözlemi
yapmak biraz zorlaşıyor. Konumlarından
dolayı Jüpiter ve Satürn, Ocak ayının ilk
haftası Güneş battıktan hemen sonra batı
ufkunda çok kısa bir süre görülebilirler.
Ayın ilk haftasından sonra bu ikiliyi
gökyüzünde görmek mümkün olmayacak.
Merkür’ü ayın ortasına kadar gözlemek
mümkün değil. Batı ufkuna geçen gezegen
27 Ocak’ta batı ufkunda en yüksek
konumunda olacak, bu nedenle Merkür’ü
© Uğur İkizler
gözleyebilmek için bu tarihi bir kenara not
edin ve o gün batı ufku açık bir yere çıkın.
Venüs sabah gökyüzünde gittikçe alçalıyor
ve Ay’ın 10’undan itibaren gözlenmesi çok zor
hale gelecek. Ay başı sabah 7 civarı doğan
gezegeni gözlemlemek için çok kısıtlı bir
vaktiniz var. Mars ve Uranüs ay boyunca
gözlem için iyi konumdalar. Her iki gezegeni
gün batımından sonra güney yönünde
görebilirsiniz. Uranüs’ü gözlemek için bir
dürbüne ihtiyacınız olduğunu unutmayın.
Bu ay Çoban takımyıldızında Quadrantid
meteor yağmurunu izleyebilirsiniz.
Quadrantidler maksimuma 3 Ocak öğleden
sonra ulaşacak. Dolayısı ile en yüksek
sayı için 3 Ocak akşamı ve gecesi gözlem
yapabilirsiniz ancak küçülen şişkin
evresinde olan Ay, görebileceğiniz meteor
sayısını ciddi derecede etkileyecektir.
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Bu ay gökyüzü

Venüs 11 Ocak 2021 Sabah saat: 07.45, Doğu ufku

(Venüs ve Ay yakın konumda) Mars 20 Ocak 2021 Akşam Saat: 20.00, Güney ufku
(Mars ve Ay yakın konumda)

Boğa
Koç

Mars Balıklar
Ay Avcı
Ay

Balina
Irmak
Venüs
Tavşan

DGD GD GGD G GGB

Takımyıldız: Terazi Venüs, ay başında saat 7 civarında Takımyıldız: Balıklar Mars, kırmızı rengi ile oldukça
Parlaklık: -3,86 kadir doğuyor. Ayın 10’undan sonra gezegeni Parlaklık: 0,22 kadir parlak görülüyor.
Gözlem: Sabah gözlemek zorlaşıyor. Gözlem: Akşam

Satürn 2 Ocak 2021 Akşam Saat: 18.30, Güneybatı ufku

(Satürn ve Jüpiter yakın konumda) Jüpiter 1 Ocak 2021 Akşam Saat: 19.00, Güneybatı
ufku (Jüpiter ve Satürn)

Oğlak Kartal
Oğlak

Jüpiter
Satürn Jüpiter
Satürn

GGB GB BGB GB

Takımyıldız: Oğlak Satürn, Ocak başından itibaren Takımyıldız: Oğlak Jüpiter, Ocak ayı başından itibaren
Parlaklık: 0.62 kadir erken batıyor ve görülemiyor. Parlaklık: -1,95 kadir giderek görülemez konuma geçiyor.
Gözlem: Akşam Gözlem: Akşam

Uranüs 21 Ocak 2021 Akşam Saat: 21.00, Güneybatı

ufku (Mars, Ay ve Uranüs) Ay-Ülker-Aldebaran 23 Ocak 2021 Akşam Saat: 20.00, Güney
yönü (Ay, Ülker ve Aldebaran)

Avcı Mars
Koç Mars
Ay Uranüs Balıklar

Boğa
Ay

Irmak Balina
Tavşan

GGD G BGB ESE SE SSE

Takımyıldız: Koç Uranüs bir dürbün ya da Takımyıldız: Boğa Boğa takımyıldızının en

Parlaklık: 5,76 kadir teleskop yardımıyla bu ay Gözlem: Akşam parlak yıldızı Aldebaran,
Gözlem: Akşam boyunca 5,7 kadir civarındaki Ülker açık yıldızı kümesi ve Ay
parlaklığı ile gözlenebilir. birbirine yakın konumdalar.

93
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCISI
İpucu!
© NASA
Doğu Denizi’ni
(Mare Orientale)
göremiyorsanız,
Ay’ı karartmak için
teleskobunuza bir
Ay filtresi takmayı
deneyin. Böyle
görmek daha kolay
olacaktır.
Ay turu
Mare Orientale
Ay’ın en inanılmaz ama yakalanması zor özelliklerinden
biri, bu ay kendini Ay’ın kenarından gösteriyor.
Bu ay sizi Ay meraklılarının en sevdiği
yapılarından birine götürmek istiyoruz. Ay’da
bir hedef tahtası gibi görünen bu harika
yapıyı ne yazık ki tam olarak görmemiz
mümkün değil. Dünya’dan teleskopla
bakınca sadece bir parçasını görebiliyoruz,
çünkü Ay’ın batı kenarında yer alıyor. Ay’ın
‘yalpalaması’ esnasında yani Dünya’ya doğru
eğildiği sırada görmek mümkün. Onu tam
olarak görmek birkaç seçkin insana nasip
oldu: Apollo astronotları üzerinden geçti
ve hayranlıkla izlediler. Bizler ise sadece
Ay yörüngesindeki uyduların veya Ay’ın
yanından geçen uzay sondalarının çektiği
fotoğraflara bakmakla yetinmek zorundayız.
Doğu Denizi (Mare Orientale) 327 kilometre
genişliğinde karanlık bir donmuş lav denizi.
Çevresinde üç sıra halinde kraterlerle delik
deşik edilmiş dağlar bulunuyor. Hepsi
birleştiğinde bu Ay yapısının genişliği uçtan
uca 900 kilometreyi buluyor.
Ay’daki en genç çarpma yapılarından
biri. Yaklaşık olarak 3,8 milyar yıl
önce, 60 kilometreden daha
geniş bir asteroidin çarpması
ile ortaya çıktığı düşünülüyor.
Dünya’daki dinozorların
neslinin tükenmesine neden
olan asteroidin sadece 10
kilometre genişliğinde olduğu
düşünüldüğünde, çarpma
94
sırasında ortaya çıkan enerjinin ne kadar
büyük olduğunu hayal edebilirsiniz. Günün
birinde zamanda yolculuk mümkün olursa,
Ay’ın geçmişine gidip Mare Orientale’nin
oluştuğu dönemi izlemek büyük keyif
verirdi. Ay’a düşen sayısız asteroit, göz
kamaştırıcı parlamalar ve açılan büyük
delikler… Tüm bunlardan geriye, bugün
fotoğraflarını gördüğümüz hedef tahtası
kaldı.
Söz konusu asteroit Ay’ın Dünya’dan
görünen yüzüne çarpmış olsaydı, bugün
çok daha farklı bir Ay manzarası izliyor
olacaktık. Hatta Dünya’da farklı birçok
kültür ve dinin ortaya çıkmasına bile
neden olabileceği düşünülüyor. Günümüzde
dolunay zamanında “Ay’daki adamın” gülen
yüzünü değil, bize gece gökyüzünden
bakan, sürekli açık, devasa bir göz görüyor
olacaktık. Tam Ay Tutulması’nda ise bu
göz kanlı, kızıl bir renge bürünecekti. Ne
kadar korkutucu görünebileceğini
hayal edebiliyor musunuz?
Büyük ihtimalle Ay’a şiirler
yazmak yerine ondan sürekli
korkacaktık.
Doğu Denizi çok kısa
bir süre görülebilir
olduğundan dolayı,
Ay gözlemcileri onu
yakaladıklarında kendilerini
çok şanslı hissediyor. Bu Ay, 28 ocakta
dolunay var ve Ay’ın yalpalaması %5
dereceden büyük olacak. Bu da Doğu
Denizi’nin küçük bir kısmını az da olsa
görebilme imkânı sağlıyor. Ancak bu harika
manzarayı görebilmek için iyi bir dürbün
veya teleskop kullanmanız gerekli. Bu
durumda bile, Ay’ın kenarında koyu-açık
benekli bir alan olarak görebileceksiniz.
Peki, Doğu Denizi’ni nasıl bulacaksınız?
Ay’ı bir saat gibi düşünün. 28 Ocak’ta,
dolunay zamanında Ay’ın yalpalaması
nedeniyle Doğu Denizi bize doğru eğilmiş
olacak. Dürbün veya teleskobunuzu
kullanarak karanlık tabanlı Grimaldi
kraterine odaklanın. Grimaldi, saat 8
yönünde olacak. Krateri bulduktan sonra
sola, Ay’ın kenarına doğru ilerleyin. Burada
benekli bir alan göreceksiniz, işte karşınızda
Doğu Denizi ve dağları!
Eğer Doğu Denizi’ne yüksek büyütme
oranına sahip bir göz merceği ile bakarsanız
en iyi görüntüyü elde etmeniz mümkün.
Epey yüksek ölçüde detay yakalayabilirsiniz.
Ne yazık ki, görüntüyü ne kadar
büyütürseniz büyütün, bu Ay yapısının
“hedef tahtasına” benzeyen tam halini
görmeniz mümkün değil. Ama amacımız
zaten bu değil. Ay gözlemcilerinin en sevdiği
ve çok az kişinin yakalayabileceği bir
görüntüye bakmış olacaksınız, yetmez mi?
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Çıplak göz hedefleri

Çıplak gözle ve dürbünle görülebilecek hedefler

Yeni yılın gelişiyle birlikte, çok az optik
yardımla keyfini çıkarabileceğiniz bazı Avcı'nın Kuşağı
Bu ünlü “yıldız işareti”, kabaca
tanıdık hedefler karşınızda! eşit parlaklığa sahip üç mavi-
beyaz yıldızdan oluşuyor:
Alnitak, Alnilam ve Mintaka.
Betelgeuse (Alpha Orionis) Düşük güçlü de olsa bir
Orion'un sağ omzunda güzel bir dürbünle, bu yıldızları üç küçük
turuncu-kırmızı mücevher gibi safir gibi gözlemleyebilirsiniz.
parlayan, 1 kadir parlaklığındaki Yıldız gözlemcileri Sirius'u
Betelgeuse, bir kırmızı süperdev bulmak için bu üçlüyü bir
yıldız. Güneş’imizden 650 kat işaretçi olarak kullanıyor.
daha geniş olan bu yıldız Güneş'in
yerinde olsaydı, Jüpiter'in
yörüngesine kadar uzanacaktı.
Gelecekte bir gün süpernova

Avcı
olarak patlayacağı ve gece
gökyüzünde Ay'dan daha parlak
görüneceği tahmin ediliyor.

Avco (Orion) Bulutsusu (M42)

Avcı (Orion) Bulutsusu olarak bilinen

Tekboynuz Messier 42, Dünya'dan 1400 ışık yılı

uzaklıkta bir yıldız fabrikası. Avcı'nın
hançerinin ortasında bir leke olarak
çıplak gözle görülebilen M42’ye dürbünle
baktığınızda onun sisli bir gaz bulutu
olduğunu ve solgun beyaz-gri bir renkle
Sirius (Alpha Canis Majoris) parladığını göreceksiniz.
-1,4 kadir parlaklığındaki
Sirius (Köpek Yıldızı) gece
gökyüzündeki en parlak yıldız.
Dünya'ya en yakın yıldızlardan
birisi olan Sirius, bizden sadece
8,6 ışık yılı uzaklıkta. Avcı'nın
kuşağını doğuya doğru takip
ederseniz kolayca bulabilirsiniz
ve gözle görülür bir şekilde
mavi-gümüş renkte titreştiğini
görebilirsiniz.

Tavşan
Büyük Messier 41
Köpek
Sirius'un hemen altında açık yıldız kümesi
Messier 41 bulunuyor. 4 kadir parlaklığında
olduğundan çıplak gözle küçük bir leke
gibi görünür, ancak dürbün veya küçük
teleskoplarla harika bir görüntü sunar.
Yıldızlarını tek tek görebilirsiniz. Boyutu
uçtan uca 25 ışık yılı olan Messier 41,
bizden 2.300 ışık yılı uzakta.

95
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Ayın
fotoğrafları

Ayın Astrofotoğrafları köşemizde

yayınlanmasını istediğiniz
fotoğraflarınızı
astrofoto@allaboutspace.com.tr
gönderebilirsiniz.

Görkem Koray Öz
Konum: Kayseri
Favori Ekipmanı:
ZWO ASI 294MC kamera ve
Celestron 8” f/2 RASA Schmidt Astrograph
“Gökyüzüyle tanıştığım zaman
sanıyorum 2003 yılıydı. 2008’de yılında Üstte: Peçe
ise ilk teleskobumu ve Güneş Sistemi Bulutsusu ve
fotoğrafçılığı için uygun olan bir web Pickering Üçgeni
kamerası aldım. Astrofotoğraf dünyasına
ilk adımı bu şekilde attım. İlk çektiğim gezegen Meade 70mm
fotoğraflarından ikisi, Şili’de o zamanlar adını bile Astrograph,
telaffuz edemediğim İspanyolca bir astronomi kitabında Canon EOS 77D
yayımlandı (Guía a los Cielos Australes). O dönemde 15x320 sn
sahip olduğum tek kamera bir web kamerası olduğu 3200 ISO
için sadece gezegen fotoğrafları çekebiliyordum. Yakın
zamanda çalıştığım yerin sahip olduğu ekipmanlar Sağda:
ile derin uzay fotoğrafları da çekmeye başladım ve Erciyes Dağı’nda
artık kendi ekipmanlarımı topluyorum. Astrofotoğraf Samanyolu ve
macerası bitmek tükenmek bilmeyen bir öğrenme bir Perseid
süreci ve zamanımın çoğunu bu uğraş alıyor. Sonuç
olarak Astronomi ve astrofotoğrafçılıkla tanıştığım Canon EOS 77D,
için çok mutluyum. Başkalarının da aynı güzellikleri Samyang 12mm
yaşaması için üniversite yıllarından beri halka açık f/2.8
gökyüzü gözlemleri gibi birçok sosyal etkinlikte aktif rol 133x15 sn
oynamaktayım.” ISO 3200 @f/4

96
 GÖKYÜZÜ GÖZLEMCİSİ
Ayın astrofotoğrafları

Hakan Hatay
Frig Vadisi’nde
Konum: Kartal, İstanbul yıldız izleri
Favori Ekipmanı:
Canon EOS 1DX MARK II Canon EOS 1DX
Canon EF 16 35 mm f/2,8 L III USM MARK II
ISO 1600
“2005 yılından beri yıldız @f/2,8
pozlama sevdasının peşindeyim. 524x30 sn
Film ile Analog fotoğraf
makineleri kullandığımız
zamanlardı. Dijital makineler
oldukça pahalı idi o nedenle hâlâ analog
makinelerle sahadaydık. Yıldız izi sevdam o
dönemlerde başladı. Günümüzde yüksek ISO
performansları olan sensörlerin dönemindeyiz.
Dolayısı ile, özellikle geniş açı Samanyolu
Fotoğrafı çalışmak oldukça kolaylaştı. Doğru
zamanlama, meteorolojik planlama, ışık
kirliliği yönünden mümkün olduğunca temiz
mekanların seçimi ve astrofotoğraf denilen
maceranın gerektirdiği saha işçiliği önemli. Bu
konuda bildiklerimi ve tecrübelerimi İFSAK’ta
(İstanbul Fotoğraf ve Sinema Amatörleri
Derneği) atölyeler vererek paylaşmaya gayret
ediyorum.” Galileo’nun da dediği gibi; “Eppur
si muove!”

Alper Gül
Konum: Bursa
Favori Ekipmanı:
Canon EOS 6D
Omegon Mount Mini Track LX2
“Hayatın farkına varmak,
gerçekliği hissetmek
ve anlamlandırmak
için yıllardır arayışta
olan ben, üniversite
yıllarında fotoğraf sanatıyla tanıştım.
Eğitimler, asistanlık, ödüller, çekimler,
karanlık odalar, filmler, baskılar derken,
nihayetinde dijital dünyanın nimetleri
ile tanıştık. Peki astrofotoğraf hayatıma
nasıl girdi? Şehirler arası bir yolculuk
sırasında yorulmuştum. Arabayı
sağa çektim ve dışarı çıktım. Kafamı
gökyüzüne çevirmemle Samanyolu’nun
bana bakması bir oldu! Bu nasıl bir
güzellik! Bunun üzerine bir akşam
Solda: Çıralı “Kalk!” dedim arkadaşıma, “Yıldızlara
sahilinde gidiyoruz!” Ancak hiçbir şey yapmadan,
Samayolu’nun damdan düşer gibi gittik. Sonuç,
kalbi hüsran... Sonrasında fotoğrafın emek
olduğu gerçeği ile yüzleşip, araştırmalara
Canon EOS 6D başladım. Birkaç kare fotoğraf için
Omegon yapmam gerekenleri kitaplardan,
Mount Mini internetten, makalelerden, videolardan
Track LX2 biriktirerek yola çıktık. Bir gerçekle daha
ISO 1000 @f/4 karşılaştık: yurt dışında astrofotoğrafçılık
16x30sn yıllardır var ve inanılmaz güzellikte
örneklerle dolu! Bu bir yana, bu alan
içerisinde farklı teknikler bile geliştirilmiş.
Başladık çekmeye… Her çekimde ayrı bir
tecrübe edinmeye devam ediyoruz ve
öğrendiklerimizi şu an fotoğraf eğitimleri
ile başkalarına aktarıyorum. Yıldızınız
sizinle olsun…”

97
UZAY
KAHRAMANLARI
Wilhelm
Röntgen
X-ışınlarını keşfeden ve
bu keşfiyle ilk Nobel Fizik
Ödülü'nü alan bilim insanı
N
obel Fizik Ödülü kategorisi,
astronomi ve astrofizik alanına
katkılarda bulunan Albert
Einstein, Marie Curie, Enrico
Fermi gibi olağanüstü bilim insanlarıyla
dolu; peki ilk Nobel ödülünü kimin
aldığını biliyor musunuz? 1901 yılında
ilk defa verilen bu prestijli ödülün
sahibi, röntgen ışınları olarak da bilinen
X-ışınlarını keşfeden, Wilhelm Röntgen
oldu.
27 Mart 1845'te Almanya'nın Aşağı Ren
Eyaletindeki Lennep'te doğan Röntgen, üç
yaşındayken ailesiyle birlikte Hollanda'da
bulunan Apeldoorn kasabasına taşındı.
1865'te Röntgen, fizik okumak için Utrecht
Üniversitesi'ne girmeye çalıştı, ancak
yeterli özelliklere sahip değildi. Bunun
yerine günümüzde ETH Zürih olarak
bilinen İsviçre'deki Federal Politeknik
Enstitüsü’ne başvurdu; giriş sınavlarını
geçti ve burada makine mühendisliği
okudu. 1869'da Zürih Üniversitesi'nden
doktora derecesini aldı. Üç yıl sonra,
Profesör August Kundt ile beraber
çalışmaya devam etmek için Fransa'nın
Strasbourg kentinde yeni kurulmuş olan,
Kaiser-Wilhelms-Universität'a geçti.
1870 ve 1900 yılları arasında Röntgen,
Avrupa'daki, çoğu Almanya'da bulunan
enstitülerde farklı pozisyonlarda çalıştı.
1900 yılında çalışma daveti alıp kabul
ettiği son görevi, Münih Üniversitesi'nde
fizik bölümü başkanlığıydı. Bu
daveti Bavyera hükümeti, Röntgen'in
kurumlarında çalışması için ona özel bir
davet göndermişti.
Röntgen'in en ünlü araştırması 1895'te
başladı. Bu sırada elektrik ışınlarının
bir indüksiyon bobininden ve kısmen
boşaltılmış bir cam tüp içinden
nasıl geçtiğini araştırıyordu. Tüpteki
elektrik ışınlarının, tam karanlıkta,
98
© Getty
Radyoaktif bir element olan Röntgenyum,
adını Röntgen'den alıyor.
yaklaşık olarak iki metre aralıklarla
yerleştirildiğinde floresan hale geldiğini
keşfetti. Daha fazla araştırmadan
sonra, nesnelerin bu ışınların içinde
bulunduğunda şeffaf hale gelebileceğini
fark etti. X-ışınları ile çektiği ilk resimde,
karısının elinin, parmak kemiklerinin ve
alyansının siluetleri görünüyordu. Böyle
bir fotoğraf daha önce hiç görülmemişti.
Röntgen bu ışınları X-ışınları olarak
adlandırdı ve 1901'de “olağanüstü
hizmetleri nedeniyle” ilk Nobel Fizik
Ödülü'nü kazandı. Nobel Ödülü parasını
Almanya Würzburg Üniversitesi'ne
bağışladığı ve X-ışınları için herhangi bir
patent almayı reddettiği için cömertliği bir
kere daha ödüllendirildi.
X-ışınlarının keşfi, yalnızca röntgen
cihazlarıyla tıp alanında değil, aynı
zamanda astronomide de çığır açtı.
NASA’nın Chandra X-ışını Gözlemevi,
23 Temmuz 1999'da "X-ışını evrenini"
incelemekle görevlendirildiğinden beri,
bu araştırmanın mükemmel bir öncüsü
oldu. Gözlemevi, evrenin görünür ışıkla
gözlemlenemeyen en sıcak ve en enerjik
bölgelerini ortaya çıkarmaya çalışıyor.
Astronomlara galaksi kümeleri içindeki
malzemenin işleyişi, patlayan yıldızlar
ve bir karadeliğin olay ufku etrafında
dolanan gaz hakkında bilgilendirmeye
yardımcı oluyor.
“X-ışınları ile
çektiği ilk resimde,
karısının elinin,
kemiklerinin ve
alyansının siluetleri
görünüyordu.”
YAYINCI
Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
İcra Kurulu Başkanı
Cem M. Başar
Yayın Direktörü (Sorumlu)
Gökhun Sungurtekin
Yayın Yönetmeni
Şahin Ekşioğlu
Grafik Tasarım
Ebru Tiryaki
Katkıda Bulunanlar
Umut Yıldız, F. Korhan Yelkenci. H. Aziz Kayıhan
Etkinlik ve Proje Direktörü
Ali Erman İleri
Kurumsal İletişim Müdürü
Funda Demirci Ayan
YÖNETİM
Üretim Planlama Direktörü (Tüzel Kişi Temsilcisi) Yakup Kurtulmuş
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
Finans Direktörü Didem Kurucu
Dijital İçerik Direktörü Eren Demir
REKLAM
Grup Başkanı Nisa Aslı Erten Çokça
Grup Başkan Yardımcısı Işıl Baysal Turan, Seda Erdoğan Dal
Satış Koordinatörü  Burcu Kevser Karaçam
Satış Müdürü İpek Tunalı, Beril Güroğlu Sözkesen
Reklam Teknik Müdürü Ayfer Kaygun Buka
% 0 212 336 53 61-62
REZERVASYON
Rezervasyon % 0 212 336 53 00 - 57 - 59
Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93
Ankara Reklam Satış Koordinatörü
Sezinur Balıkçıoğlu
Ankara Reklam Satış Müdürü
Beliz Balıbey % 0 312 207 00 72-73
ANKARA TEMSİLCİSİ
Erdal İpekeşen % 0 312 207 00 71
ULUSLARARASI REKLAM SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ
Burda Uluslararası
Italya: Mariolina Siclari
% +39 02 91 32 34 66, mariolina.siclari@burda.com
Burda Community Network
Almanya/Merkez: Vanessa Noetzel
% +49 89 9250 3532, vanessa.noetzel@burda.com
Michael Neuwirth
% +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com
Avusturya/İsviçre: Goran Vukota
% +41 44 81 02 146, goran.vukota@burda.com
Fransa/Luksemburg: Marion Badolle-Feick
% +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com
İngiltere/İrlanda: Jeannine Soeldner
% +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com
ABD+Kanada+Meksika: Salvatore Zammuto
% +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com
YÖNETİM YERİ
Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu Cad. No: 12
Trump Towers Kule 2 Kat: 21-22 34387 Şişli - İstanbul
% 0 212 410 32 00 Faks 0 212 410 35 81
Baskı: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Org. San. Bölgesi 1. Cad. No: 16 Ümraniye - İstanbul
% 444 44 03 Faks 0 216 365 99 07-08
www.bilnet.net.tr
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
DB Okur Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 Faks 0 212 410 35 - 12 - 13
E-posta abone@doganburda.com Web www.doganburda.com
Çalışma saatleri
Her gün saat 9.00-22.00 arasında hizmet verilmektedir.
Yayın türü: Ulusal, süreli, aylık
üyesidir.
© All About Space Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
tarafından T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır. Dergide
yayımlanan yazı, fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konuların her hakkı
saklıdır. İzinsiz, kaynak gösterilerek dahi alıntı yapılamaz.
Bu dergideki makaleler All About Space adlı
dergiden Türkçeye çevrilmiştir. Bu yayının telif
hakkı ve lisansı, Birleşik Krallık merkezli Future
plc grup şirketi Future Publishing Limited’a aittir.
Tüm hakları saklıdır. Future plc grubu tarafından
yayımlanan dergiler hakkında bilgi almak için
www.futureplc.com adresini ziyaret edebilirsiniz.