BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

___________________________

Trần Dũng

QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VÀ HỘI NHẬP

VĂN HÓA VIỆT – CHĂM TRONG LỊCH SỬ

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Thành phố Hồ Chí Minh – 2009

 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH
__________________________

Trần Dũng

QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VÀ HỘI NHẬP

VĂN HÓA VIỆT – CHĂM TRONG LỊCH SỬ

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 60 22 54

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. HÀ BÍCH LIÊN

Thành phố Hồ Chí Minh – 2009

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu nào về đề tài này được công bố.
Tác giả Luận văn

TRẦN DŨNG
 MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1
Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ LỊCH SỬ CỦA ĐẠI VIỆT VÀ
CHAMPA TRƯỚC THẾ KỶ X .............................................. 17
1.1. Nước Đại Việt giai đoạn một ngàn năm Bắc thuộc ........................... 17
1.2. Nước Champa từ cuộc khởi nghĩa Khu Liên đến vương triều
Đồng Dương ....................................................................................... 19
Chương 2: QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP ........................................................ 30
2.1. Chiến tranh, quan hệ bang giao (Từ thế kỷ X đến XIV) .................... 30
2.2. Từ Chiêm Thành quốc đến trấn Thuận Thành – quá trình cộng cư và
hội nhập văn hóa sôi động (Từ thế kỷ XV đến XVII) ....................... 36
2.3. Hội nhập Việt – Chăm, dòng chảy tất yếu của lịch sử (Từ thế kỷ XVII
đến nay) .............................................................................................. 42
Chương 3: LÃNH VỰC GIAO LƯU VÀ TƯƠNG TÁC .......................... 55
3.1. Kinh tế – vật chất ............................................................................... 55
3.2. Xã hội – tinh thần................................................................................ 80
KẾT LUẬN .................................................................................................. 101
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 104
PHỤ LỤC ..................................................................................................... 121
 LỜI CẢM ƠN

 Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu, Ban Chủ
nhiệm khoa Lịch sử và các thầy cô trong khoa Lịch sử trường Đại học
Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh.
 Xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Hà Bích Liên đã tận tình
hướng dẫn trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn.
 Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn gia đình, những người thân
yêu, bạn hữu đã dành tình cảm, động viên và giúp đỡ trong những ngày
học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

Thành phố Hồ Chí Minh - 2009

 MÔÛ ÑAÀU
1. Lyù do choïn ñeà taøi
Treân laõnh thoå nöôùc Vieät Nam ngaøy nay, trong lòch söû, ñaõ töøng toàn taïi
nhieàu quoác gia khaùc nhau, ñaëc bieät phaûi keå ñeán vöông quoác Champa cuûa
ngöôøi Chaêm. Ngöôøi Chaêm voán sinh soáng ôû mieàn duyeân haûi mieàn Trung
Vieät Nam töø raát laâu ñôøi vaø hoï ñaõ sôùm xaây döïng neân vöông quoác Champa
vôùi moät neàn vaên hoùa röïc rôõ, mang maøu saéc aûnh höôûng töø neàn vaên minh Aán
Ñoä. Traûi qua nhöõng bieán thieân cuûa lòch söû, vöông quoác Champa ñaõ dần dần
saùp nhaäp vaøo laõnh thoå cuûa Ñaïi Vieät. Ñoù cuõng laø quaù trình ngöôøi Vieät môû
roäng laõnh thoå xuoáng phía Nam, quaù trình gaëp gôõ, tieáp xuùc, coäng cö, giao
löu vaø tieáp bieán vaên hoùa cuûa hai daân toäc.
Hieän nay, ngöôøi Chaêm goàm coù hai boä phaän chính: boä phaän cö truù ôû
Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän, chuû yeáu theo ñaïo Baø La Moân (moät boä phaän
nhoû ngöôøi Chaêm ôû ñaây theo ñaïo Islam truyeàn thoáng goïi laø ngöôøi Chaêm
Baøni). Boä phaän thöù hai cö truù ôû caùc ñòa phöông thuoäc caùc tænh Chaâu Ñoác,
Taây Ninh, An Giang, Ñoàng Nai vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuû yeáu theo
ñaïo Islam môùi (Hoài giaùo). Cuõng nhö bao daân toäc khaùc, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi
Chaêm khaép moïi mieàn ñeàu caàu mong coù moät cuoäc soáng an laønh, aám no,
haïnh phuùc vaø cuøng nhau xaây döïng Toå Quoác giaøu maïnh.
Tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû,
chuùng ta seõ hieåu roõ hôn söï aûnh höôûng qua laïi giöõa hai toäc ngöôøi coù baûn saéc
vaên hoùa ñoäc ñaùo rieâng. Do naèm caïnh nhau vaø coù chung nhöõng ñieàu kieän töï
nhieân, lòch söû... , quaù trình töông taùc vaên hoùa ñaõ xaûy ra nhö moät quy luaät taát
yeáu trong nhieàu laõnh vöïc, töø sinh hoaït vaät chaát, keát caáu ñôøi soáng xaõ hoäi
ñeán phong tuïc, taäp quaùn, ngoân ngöõ, tín ngöôõng … . Maëc duø ngöôøi Ñaïi Vieät
ñaõ chinh phuïc thaønh coâng laõnh thoå cuûa Champa, nhöng chính trong quaù
trình Nam tieán, môû ñaát ñoù, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän nhieàu yeáu toá töø moät
neàn vaên hoùa giaøu baûn saéc cuûa ngöôøi Chaêm, töø nhöõng ñieäu hoø da dieát, ñeán
nhöõng coâng trình kieán truùc nguy nga traùng leä, nhöõng ñieäu muùa say meâ loøng
ngöôøi … . Do ñoù, tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch
söû, chuùng ta seõ ñaùnh giaù ñuùng ñaén hôn, khaùch quan hôn veà vai troø, vò trí
cuûa ngöôøi Chaêm trong quaù trình kieán taïo vaên hoùa Vieät Nam – moät neàn vaên
hoùa ñaëc saéc, ña daïng, phong phuù ñöôïc keát tinh töø nhieàu saéc maøu vaên hoùa
cuûa caùc daân toäc anh em treân moïi mieàn ñaát nöôùc.
Tìm hieåu quaù trình giao löu vaên hoùa Vieät – Chaêm trong lòch söû coøn
goùp phaàn laøm saùng toû theâm vaán ñeà khoa hoïc lòch söû: quaù trình môû roäng
khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät. Töø ñoù, chuùng ta coù caùi nhìn saâu saéc
hôn veà coäng ñoàng ñaïi gia ñình caùc daân toäc Vieät Nam vôùi ngöôøi Vieät laø toäc
ngöôøi ñoùng vai troø chuû theå, coøn ngöôøi Chaêm laø moät trong 53 toäc ngöôøi
thieåu soá anh em khaùc.
 2. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu
Luaän vaên tìm hieåu quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät –
Chaêm töø quaù khöù ñeán hieän taïi, töø khi ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm coøn laø chuû
nhaân cuûa hai quoác gia rieâng bieät, ñeán khi hoï ñaõ trôû thaønh hai daân toäc anh
em trong ñaïi gia ñình coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Moác thôøi gian
ñöôïc giôùi haïn ôû luaän vaên naøy laø töø theá kyû X ñeán theá kyû XVII, töùc laø khi
quoác gia Ñaïi Vieät ra ñôøi vaø cuõng laø luùc baét ñaàu moät thôøi kyø quan heä soâi
ñoäng treân taát caû caùc laõnh vöïc kinh teá, chính trò, ngoaïi giao, vaên hoùa. Theá
kyû XVII laø moác thôøi gian ñaùnh daáu Champa töø moät vöông quoác trôû thaønh
moät traán cuûa Vieät Nam. Ñöông nhieân quaù trình tieáp bieán sau söï kieän 1693
môùi thaät söï soâi ñoäng vaø nhanh choùng, tuy nhieân, noù nhö laø moät haäu quaû taát
yeáu cuûa giai ñoaïn tröôùc, vaø ôû moät giôùi haïn cho pheùp, chuùng toâi cuõng ñeà
caäp nhö laø phaàn môû roäng cuûa luaän vaên. Veà noäi dung, luaän vaên cuõng xem
xeùt moái quan heä vaên hoùa Vieät – Chaêm treân taát caû caùc laõnh vöïc, töø hoaït
ñoäng kinh teá – vaät chaát ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi – tinh thaàn.

3. Phöông phaùp nghieân cöùu

Luaän vaên söû duïng hai phöông phaùp chính cuûa chuyeân ngaønh lòch söû
laø phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp logic. Vôùi phöông phaùp lòch söû,
chuùng toâi ñaõ phaân tích quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm
theo trình töï thôøi gian vaø trong nhöõng khoâng gian, hoaøn caûnh cuï theå nhaát
ñònh. Vôùi phöông phaùp logic, chuùng toâi ñaõ phaân tích caùc moái quan heä taùc
ñoäng qua laïi laãn nhau giöõa vaên hoùa Vieät vaø vaên hoùa Chaêm treân nhieàu laõnh
vöïc.
 Beân caïnh ñoù, chuùng toâi coøn söû duïng keát quaû nghieân cöùu cuûa moät soá
boä moân khoa hoïc gaàn guõi nhö khaûo coå hoïc, daân toäc hoïc, ngoân ngöõ hoïc, ñòa
lyù – kinh teá ñeå hoã trôï cho vaán ñeà maø luaän vaên nghieân cöùu.

4. YÙ nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn

Tröôùc tieân, luaän vaên laø moät coâng trình nghieân cöùu coù yù nghóa khoa
hoïc, nhaèm laøm saùng toû moät vaán ñeà lòch söû: quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên
hoùa Vieät Chaêm. Baèng vieäc nghieân cöùu, phaân tích, so saùnh nhieàu nguoàn söû
lieäu khaùc nhau moät caùch nghieâm tuùc, chuùng toâi ñaõ coá gaéng döïng laïi böùc
tranh lòch söû veà quaù trình giao löu hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät Chaêm moät caùch
chaân thöïc vaø soáng ñoäng. Ñoàng thôøi, luaän vaên cuõng goùp phaàn laøm saùng toû
theâm vaán ñeà vò trí, vai troø cuûa ngöôøi Chaêm trong quaù trình xaây döïng baûn
saéc vaên hoùa Vieät Nam, vaø laøm saùng toû hôn vaán ñeà khoa hoïc lòch söû ñang
coøn nhieàu tranh caõi: quaù trình môû roäng khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi
Vieät trong lòch söû.
Beân caïnh yù nghóa khoa hoïc, luaän vaên coøn coù yù nghóa thöïc tieãn saâu saéc,
ñaëc bieät laø vaán ñeà ñoaøn keát daân toäc trong thôøi ñaïi ngaøy nay.
Daân toäc, töø xöa ñeán nay, luoân laø vaán ñeà nhaïy caûm ñoái vôùi söï thoáng
nhaát quoác gia vaø an ninh theá giôùi. Lieân Bang Xoâ Vieát bò tan raõ trong nhöõng
naêm 90 cuûa theá kyû XX laø do nhieàu nguyeân nhaân, trong ñoù coù vaán ñeà daân
toäc.
Nghò Quyeát Ñaïi hoäi Ñaïi bieåu Toaøn quoác laàn thöù X cuûa Ñaûng Coäng Saûn
Vieät Nam hoïp töø ngaøy 18-4 ñeán 25-4-2006 ñaõ khaúng ñònh: “Vaán ñeà daân toäc
vaø ñoaøn keát caùc daân toäc coù vò trí chieán löôïc laâu daøi trong söï nghieäp caùch
maïng nöôùc ta. Caùc daân toäc trong ñaïi gia ñình Vieät Nam bình ñaúng, ñoaøn
keát, toân troïng vaø giuùp ñôõ nhau cuøng tieán boä, cuøng nhau thöïc hieän thaéng lôïi
söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, xaây döïng vaø baûo veä Toå
quoác Vieät Nam xaõ hoäi chuû nghóa. Phaùt trieån kinh teá, chaêm lo ñôøi soáng vaät
chaát vaø tinh thaàn, xoùa ñoùi giaûm ngheøo, naâng cao trình ñoä daân trí, giöõ gìn vaø
phaùt huy baûn saéc vaên hoùa, tieáng noùi, chöõ vieát vaø truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa
caùc daân toäc … . Thöïc hieän chính saùch öu tieân trong ñaøo taïo, boài döôõng caùn
boä, trí thöùc laø ngöôøi daân toäc thieàu soá. Caùn boä coâng taùc ôû vuøng daân toäc thieåu
soá vaø mieàn nuùi phaûi gaàn guõi, hieåu phong tuïc taäp quaùn, tieáng noùi cuûa ñoàng
baøo daân toäc, laøm toát coâng taùc daân vaän, choáng caùc bieåu hieän kyø thò, heïp hoøi,
chia reõ daân toäc” [45, tr.121-122].
Tìm hieåu noäi dung ñeà taøi naøy nhaèm phaùt huy tình ñoaøn keát giöõa caùc
daân toäc trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam.
Noäi dung naøy coøn giuùp ích cho vieäc giaûng daïy vaø hoïc taäp boä moân lòch
söû ôû caùc tröôøng phoå thoâng trung hoïc.

5. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà

Cho đến nay, ñaõ coù nhieàu taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc nghieân cöùu veà
nhöõng noäi dung lieân quan ñeán moái quan heä Vieät – Chaêm trong lòch söû nhö
sau:
- Döông Vaên An (1997), OÂ Chaâu Caän Luïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø
Noäi. Trong taùc phaåm cuûa mình oâng ñaõ coù nhuõng caùi nhìn raát saâu saéc tuy coù
phaàn phieán dieän cuûa moät nhaø Nho yeâu nöôùc Vieät veà nhöõng aûnh höôûng cuûa
vaên hoùa Chaêm leân Vaên hoùa Vieät khi ngöôøi Vieät môû ñaát sinh soáng veà
phöông Nam.
 - Phan Huy Chuù (1996), Hoaøng Vieät Ñòa Dö Chí, Nxb Thuaän Hoùa,
Hueá. Theo taùc giaû: Vuøng ñaát Thuaän Hoùa xöa laø nöôùc Vieät Thöôøng, thôøi
Haùn thuoäc Töôïng Quaän, thôøi Taán thuoäc Laâm Aáp. Do nhöõng quan heä chính
trò, quaân söï vaø ngoaïi giao neân töø naêm 1075 ñeán naêm 1306 ñaõ laàn löôït ñöôïc
saùp nhaäp vaøo quoác gia Ñaïi Vieät. Cuõng do nhöõng moái quan heä naøy maø töø
naêm 1470 ñeán naêm 1680, laõnh thoå cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc môû roäng ñeán Bình
Thuaän.
- Phan Huy Chuù (1972), Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí, Taäp I, Nxb
Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch Vaên hoùa, Saøi Goøn. Taùc giaû cho raèng: Ngöôøi
Vieät ôû Thuaän Hoùa giaùp giôùi vôùi Quaûng Nam ôû phía nam ñaõ tieáp thu gioáng
luùa cuûa ngöôøi Chaêm trong saûn xuaát noâng nghieäp. “Phuû naøy (Thuaän Hoùa) coù
ít ruoäng muøa, nhieàu ruoäng Chieâm. Vuï Chieâm laø chính muøa, vuï muøa goïi laø
traùi vuï, nhöõng saûn vaät toát ñeïp goàm caùc thöù gaám voùc, vaø chieáu coùi deät raát
tinh xaûo” (tr. 439).
- Leâ Quyù Ñoân (1964), Phuû Bieân Taïp Luïc, Nxb Khoa Hoïc, Haø Noäi. Taùc
giaû cho bieát veà boä maùy chính quyeàn cuûa nöôùc Ñaïi Vieät treân vuøng ñaát
Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam vaøo theá kyû XVIII. Taùc giaû coøn neâu leân caùc
nguoàn taøi nguyeân cuûa vuøng naøy cuøng caùc cheá ñoä thueá maù cuûa nhaø Nguyeãn.
Cuõng treân vuøng ñaát naøy, ngöôøi Vieät ñaõ bieát tieáp thu vaø phaùt trieån vieäc khai
thaùc caùc saûn vaät thieân nhieân cuûa ngöôøi Chaêm nhö khai thaùc vaøng, tìm kieám
traàm höông … .
- Ngoâ Gia Vaên Phaùi (1987), Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, Nxb Vaên Hoïc,
Haø Noäi. Saùch neâu leân söùc maïnh quaân söï cuûa nöôùc Ñaïi Vieät vaøo theá kyû
XVIII, thôøi kyø maø caû hai daân toäc Vieät – Chaêm cuøng nhau ñoaøn keát choáng
ngoaïi xaâm. Ngöôøi Nam (cuûa nöôùc Ñaïi Vieät) luùc naøy hay duøng voi trong
chieán traän, khieán töôùng Toân Só Nghò cuûa nhaø Thanh tröôùc khi mang quaân
sang xaâm löôïc nöôùc ta, phaûi ban boá nhöõng ñieàu luaät khi ñoái phoù vôùi voi.
- Ngoâ Thôøi Só (2001), Vieät Söû Tieâu Aùn, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi. Taùc
giaû cho bieát, khi quaân Minh sang xaâm löôïc nöôùc ta vaøo thôøi nhaø Hoà, nhieàu
ngöôøi Vieät phaûi laùnh naïn sang Champa maø trong ñoù coù nhieàu ngöôøi laø con
chaùu nhaø Traàn.
- Nguyeãn Vaên Sieâu (1997), Ñaïi Vieät Ñòa Dö Toaøn Bieân, Nxb Vaên Hoùa,
Haø Noäi. Taùc giaû cho raèng: Vua vaø daân Champa ñaõ töøng uûng hoä phong traøo
Taây Sôn vaø cuoäc khôûi nghóa cuûa Leâ Vaên Khoâi choáng laïi nhaø Nguyeãn. Khi
vua Champa maát, vua Minh Maïng “cho laøm mieáu thôø ôû Loåi Thaønh cuõ, bôø
phía Nam soâng Höông, Xuaân Thu cuùng teá, ñeå giöõ vieäc höông khoùi” (tr.
310).
- Leâ Quang Ñònh (2005), Hoaøng Vieät Nhaát Thoáng Ñòa Dö Chí, Nxb
Thuaän Hoùa, Hueá. Taùc giaû vieát veà Dinh Bình Thuaän, nôi ñònh cö laâu ñôøi cuûa
ngöôøi Chaêm. Khi ngöôøi Vieät môû roäng laõnh thoå veà phía nam, caû hai daân toäc
Vieät – Chaêm ñaõ cuøng nhau sinh soáng, tieáp nhaän tín ngöôõng cuûa nhau nhö
toân thôø caùc vò thaàn Caù Voi, Thaàn Noâng … .
- Khuyeát danh (2005) (Traàn Quoác Vöôïng dòch), Vieät Söû Löôïc, Nxb
Thuaän Hoaù, Hueá. Saùch cho raèng caùc vua nhaø Lyù cuõng öa thích caùc nhaïc
khuùc cuûa ngöôøi Chaêm vaø cuõng quan taâm ñeán cuoäc soáng cuûa ngöôøi Chaêm
treân ñaát Ñaïi Vieät. Vua Lyù Thaùi Toâng ñaõ cho laäp caùc höông aáp ñeå ngöôøi
Chaêm sinh soáng. Vua Lyù Thaùnh Toâng ñaõ thaân phieân dòch nhaïc khuùc vaø tieát
coå aâm cuûa Chieâm Thaønh, sai nhaïc coâng ca haùt.
 - Trịnh Hoaøi Ñöùc (1998), Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Nxb Giaùo Duïc,
TP.Hoà Chí Minh. Taùc giaû ñaõ neâu moät soá phong tuïc taäp quaùn cuûa caùc daân
toäc ôû Nam boä maø chuû yeáu laø cuûa ngöôøi Vieät. Ñaõ coù söï hoäi nhaäp, nhöng moãi
daân toäc vaãn coù nhöõng neùt rieâng. “Thaønh Gia Ñònh nöôùc Nam ta, ñaát roäng
löông thöïc nhieàu, khoâng lo veà ñoùi reùt, cho neân ít chöùa saün, tuïc daân xa hoa,
keû só ñua nhau taøi gioûi. Ngöôøi boán phöông ôû laãn nhau, moãi nhaø coù töï coù tuïc
rieâng” (tr. 141).
- Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, Taäp I-II-III (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng
tin, Haø Noäi. Saùch neâu leân quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp cuûa hai daân toäc
Vieät – Chaêm töø thôøi Baéc thuoäc ñeán naêm 1656. Noåi baät laø vieäc troàng caây
luùa Chieâm, toân thôø caùc vò thaàn, caùch aên maëc, caùc cuoäc hoân nhaân vaø ñaëc
bieät laø coâng cuoäc choáng ngoaïi xaâm cuõng nhö caùc chuû tröông chính saùch cuûa
nhaø nöôùc Ñaïi Vieät ñoái vôùi ngöôøi Chaêm.
- Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2006), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp 1, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho bieát: Naêm 1693, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñoåi
nöôùc Chieâm Thaønh laøm traán Thuaän Thaønh nhöng vaãn ñeå ngöôøi Chaêm cai
quaûn ñeå yeân loøng nhaân daân. Naêm 1694, khi vua Champa laø Baø Tranh cheát,
chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho tieàn vaø gaám voùc ñeå haäu taùng.
- Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp IV, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho chuùng ta bieát raèng, khi vöông quoác Chaêmpa
ñaõ trôû thaønh moät tænh cuûa nöôùc ta, thì ngöôøi Chaêm vaãn laø moät boä phaän quan
troïng khoâng theå taùch rôøi cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Chính vì
vaäy, naêm 1836, vua Minh Maïng cho nhöõng keû só ôû Bình Thuaän ñi hoïc chöõ
vaø tieáng noùi ngöôøi Chaêm.
 - Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1975), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Taäp XXXIII,
Chính Bieân – Ñeä töù kyû VII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Saùch cho raèng,
naêm 1874, vua Töï Ñöùc ñaõ quy ñònh laïi tuïc thôø töï mieáu caùc ñeá vöông ôû caùc
trieàu ñaïi ôû caùc ñòa phöông, vaãn toân troïng caùc vò vua Chaêm.
- Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm
Cöông Muïc, Taäp I, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi. Saùch cho bieát: Vaøo naêm 1044,
nhaø Lyù ñaõ laäp traán Vónh Khang vaø Ñaêng Chaâu treân ñaát Ñaïi Vieät cho ngöôøi
Chaêm laøm aên sinh soáng. Naêm 1075, hai vöông trieàu Vieät – Chaêm cuõng ñaõ
thoûa thuaän cho ngöôøi Vieät ñeán sinh soáng treân ñaát Champa töø Quaûng Bình
ñeán Quaûng Trò. Naêm 1307, nhaø Traàn ñoåi chaâu OÂ vaø chaâu Lyù thaønh Thuaän
Chaâu vaø Hoùa Chaâu (Thuaän Hoùa) vaø saùp nhaäp vaøo Ñaïi Vieät moät caùch oân
hoøa vôùi söï chaáp thuaän cuûa vua Champa laø Cheá Maân. Ñeán naêm 1472, ngöôøi
Vieät ñaõ ñeán laøm aên sinh soáng treân ñaát Champa töø Quaûng Nam cho ñeán Phuù
Yeân, do chính quyeàn Ñaïi Vieät cai quaûn.
- Thích Ñaïi Saùn (1963), Haûi Ngoaïi Kyù Söï, Nxb Vieän Ñaïi hoïc Hueá.
Taùc giaû ñaõ ñeán Hueá vaø Hoäi An töø naêm 1695 ñeán naêm 1696, moâ taû tình hình
ñaát nöôùc vaø con ngöôøi döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu. Taùc giaû ca ngôïi
söï phaùt trieån kinh teá ôû Hoäi An, nôi maø ngöôøi Vieät keá thöøa vaø phaùt trieån neàn
kinh teá cuûa ngöôøi Chaêm. Cuõng theo Baûn Kyù Söï naøy thì chuùa Nguyeãn Phuùc
Chu raát quan taâm ñeán vieäc söû duïng voi, con vaät maø ngöôøi Chaêm ñaõ bieát
duøng töø raát sôùm.
- Traàn Troïng Kim (1999), Vieät Nam Söû Löôïc, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin,
Haø Noäi. Taùc giaû neâu leân moái quan heä coù töø raát sôùm giöõa ngöôøi Vieät vaø
ngöôøi Chaêm nhöng chuû yeáu laø quan heä chính trò, quaân söï vaø ngoaïi giao.
Moái quan heä naøy coù nhöõng böôùc thaêng traàm nhö coù luùc xung ñoät, coù luùc
hoaø hieáu thaân thieän.
- Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1984), Caùc Daân Toäc Ít Ngöôøi ÔÛ
Vieät Nam (Caùc Tænh Phía Nam), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Saùch cho
raèng, naêm 1984, ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam coù 76.000 ngöôøi. Döôùi cheá ñoä
Myõ – Nguïy, ngay trong noäi boä ngöôøi Chaêm ôû Phan Rang cuõng ñaõ xaõy ra
xung ñoät ñoå maùu vì lyù do toân giaùo. Sau ngaøy giaûi phoùng (1975), Ñaûng,
chính quyeàn vaø caùc ñoaøn theå tænh Thuaän Haûi (Ninh Thuận, Bình Thuận
ngaøy nay) ñaõ goùp phaàn haøn gaén söï baát hoøa trong noäi boä ngöôøi Chaêm. Nhận
đñịnh về vai troø của Người Chăm vaø mối quan hệ bằng hữu của hai tộc người
Việt – Chăm, caùc taùc giả cho rằng, ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Vieät coù moái quan
heä hoå töông khaùch quan vaø taát yeáu trong cuoäc khaùng chieán choáng caùc theá
löïc phong kieán baønh tröôùng Trung Quoác, ñaëc bieät laø choáng quaân xaâm löôïc
Nguyeân Moâng vaøo theá kyû XIII. Theá kyû XVIII, ngöôøi Chaêm ñaõ coù maët
trong nghóa quaân Taây Sôn ñaùnh ñoå cheá ñoä phong kieán thoái naùt vaø caùt cöù
cuûa chuùa Nguyeãn Ñaøng Trong, cuûa Leâ Trònh Ñaøng Ngoaøi, goùp phaàn ñaùnh
tan quaân Xieâm xaâm löôïc (1784 – 1785) vaø quaân vieãn chinh nhaø Thanh
(1788 – 1789). Ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ cuøng vôùi caùc daân toäc anh em ôû Vieät
Nam ñaõ ñi theo Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá
quoác Myõ xaâm löôïc.
- Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam, Vieän Söû hoïc (1989), Ñoâ Thò Coå
Vieät Nam, Nxb Haø Noäi. Saùch ñaõ ñeà caäp ñeán ñoâ thò coå Hoäi An tröôùc theá kyû
XV, vaøo thôøi maø ngöôøi Chaêm coøn tuï cö ñoâng ñuùc, ñaõ coù thuyeàn buoân cuûa
ngoaïi quoác ñeán vaø thuyeàn buoân cuûa hoï töø ñaây ñi ra nöôùc ngoaøi. Cö daân
Vieät ñaõ ñeán ôû raûi raùc ven bieån hoaëc laøm ngheà chaøi löôùi hoaëc laøm ruoäng.
- Caùc taùc giả Haø Vaên Taán – Phaïm Thò Taâm (1975), Cuoäc Khaùng Chieán
Choáng Xaâm Löôïc Nguyeân Moâng TK XIII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
Löông Ninh (2004), Lòch Söû Vöông Quoác Champa, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia
Haø Noäi. Trong caùc taùc phaåm của mình hoï ñeàu ñeà caäp ñeán tình ñoaøn keát
choáng phong kieán xaâm löôïc phöông Baéc cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm töø
xa xưa trong lòch söû, quaù trình hoäi nhaäp, hai neàn vaên hoùa ñaõ aûnh höôûng laãn
nhau, töø kinh teá – vaät chaát ñeán xaõ hoäi – tinh thaàn nhö: chieác aùo daøi, tuïc thôø
cuùng caùc vò thaàn, kieán truùc – ñieâu khaéc, hoân nhaân.
- Phan An – Leâ Xuaân Dieäm – Maïc Ñöôøng, Voõ Só Khaûi (2006), Lòch Söû
Vieät Nam, Taäp III, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. Theo caùc taùc giaû: Nöôùc
Champa ban ñaàu coù teân laø Laâm Aáp, ñöôïc thaønh laäp naêm 192. Nhöng chính
caùc vua Chaêm luoân töï coi mình laø vua cuûa nöôùc Champa. Veà hoaït ñoäng
kinh teá vaät chaát, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp nhaän moät loaïi luùa ñaëc höõu cuûa ngöôøi
Chaêm (goïi laø luùa Chieâm) töø raát sôùm. “Leâ Quyù Ñoân trong saùch Vaân Ñaøi
Loaïi ngöõ, muïc Phaåm Vaät coù ghi Ngöôøi nöôùc Nam (töùc Ñaïi Vieät) tieáp xuùc
vôùi ngöôøi Chieâm neân troàng ñöôïc nhieàu thöù luùa ñaïo, chín veà muøa haï, goïi laø
luùa Chieâm” (tr. 265).
- Phan Xuaân Bieân – Phan An – Phan Vaên Doáp (1991), Vaên Hoùa
Chaêm, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh. Theo caùc taùc giaû: Nhöõng
duïng cuï cheá taùc ñoà goám cuûa ngöôøi Chaêm coù phaàn gaàn guõi vôùi moät soá duïng
cuï laøm ñoà goám cuûa ngöôøi Vieät. Đặc biệt, dưới caùi nhìn của caùc nhaø daân tộc
học, caùc taùc giaû nghieân cứu vaø cho raèng, từ trang phục đñến những sinh
hoaït trong đñời sống haøng ngaøy nhö aên, uoáng, huùt … , ngöôøi Chaêm moät maët
aûnh höôûng nhöõng taäp quaùn vaø quy ñònh cuûa toân giaùo, nhöng maët khaùc cuõng
coù giao löu vôùi ngöôøi Vieät.
- Vuõ Minh Giang (Chuû bieân) (2008), Löôïc Söû Vuøng Ñaát Nam Boä – Vieät
Nam, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi. Theo caùc taùc giaû: Vaøo naêm 1999, mieàn Taây
Nam Boä coù daân soá laø 16.130.675 ngöôøi, trong ñoù coù 14.000 ngöôøi Chaêm.
“Töø raát sôùm caùc coäng ñoàng daân cö Nam Boä ñaõ coù truyeàn thoáng ñoaøn keát,
ñuøm boïc laãn nhau, khoâng phaân bieät ngöôøi ñeán tröôùc, ngöôøi ñeán sau, khoâng
kyø thò daân toäc” (tr. 69).
- Hall D.G.E. (1997) (Ngöôøi dòch: Buøi Thanh Sôn, Nguyeãn Thaùi Yeân
Höông, Hoaøng Anh Tuaán, Nguyeãn Vuõ Tuøng, Ñoaøn Thaéng), Lòch Söû Ñoâng
Nam AÙ, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. Taùc giaû cho bieát veà söï ra ñôøi cuûa
nhaø nöôùc Champa laø vaøo naêm 192. Taùc giaû neâu leân keát luaän cuûa Maspero
veà nguyeân nhaân suy yeáu cuûa vöông quoác Champa laø “Moái haïân thuø keùo daøi
haøng theá kyû vôùi Campuchia ñaõ laøm cho vöông quoác Champa suy yeáu, vaø söï
phuïc hoài raát chaäm chaïp” (tr. 301).
- Ngoâ Vaên Leä – Ngoâ Vaên Tieäp – Nguyeãn Vaên Dieäu (1997), Vaên Hoaù
Caùc Daân Toäc Thieåu Soá ÔÛ Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, TP.Hoà Chí Minh. Caùc
taùc giaû cho raèng: Lôùp thanh nieân nam nöõ ngöôøi Chaêm ngaøy nay ñaõ quen
duøng y phuïc hieän ñaïi. Trang phuïc truyeàn thoáng chæ coøn thaáy ôû nhöõng ngöôøi
lôùn tuoåi, ôû nhöõng vuøng xa vaø trong nhöõng ngaøy leã hoäi truyeàn thoáng. Ñieàu
ñoù noùi leân quaù trình hoäi nhaäp cuûa caùc daân toäc ôû Vieät Nam.
- Nguyeân Ngoïc (Chuû bieân) (2005), Tìm Hieåu Con Ngöôøi Xöù Quaûng,
Nxb Ñaø Naüng. Taùc giaû cho raèng: Ñaát Quaûng nguyeân laø xöù Amavati, trung
taâm kinh teá, chính trò, vaên hoùa laâu ñôøi vaø quan troïng nhaát cuûa Champa. Hai
ñôït chuyeån cö quan troïng cuûa ngöôøi Vieät vaøo ñaát Quaûng dieãn ra vaøo nhöõng
naêm 1470 (thôøi vua Leâ Thaùnh Toâng) vaø töø naêm 1600 (thôøi chuùa Nguyeãn
Hoaøng). Taùc giaû coi ôû ñaát Quaûng, ñaõ dieãn ra cuoäc tieáp bieán vaên hoùa laàn thöù
ba cuûa ngöôøi Vieät (laàn moät laø vôùi Aán Ñoä, laàn hai laø Trung Quoác, laàn ba laø
Champa), ngöôøi Vieät khoâng coù thaùi ñoä kyø thò vôùi vaên hoùa Chaêm. “Coù moät
söï dung hôïp tín ngöôõng roäng raõi, côûi môû cuûa ngöôøi Vieät ñoái vôùi vaên hoùa
taâm linh cuûa ngöôøi Chaêm” (tr. 215).
- Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Quaûng Nam (2002), Vai Troø Lòch Söû Dinh
Traán Quaûng Nam, Nxb Quaûng Nam. Caùc taùc giaû cho raèng: Söï giao löu vaø
gaén keát vaên hoùa Vieät – Chaêm ñaõ taïo neân söï ña daïng phong phuù cuûa tieåu
vuøng vaên hoùa xöù Quaûng, ñaëc bieät laø ñaõ taïo neân nhöõng ñaëc tính ñaõ trôû thaønh
phaåm chaát cuûa con ngöôøi xöù Quaûng. Caùi caøy trong saûn xuaát noâng nghieäp
cuûa ngöôøi Vieät ôû xöù Quaûng laø moät minh chöùng cho söï caûi taïo, dung naïp
vaên hoùa vaät chaát cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm. Chieác ghe baàu cuûa ngöôøi
Vieät söû duïng ôû Ñaøng Trong caûi tieán theo moâ thöùc cuûa ngöôøi Chaêm. Trong
ngheä thuaät cuõng coù söï giao thoa cuûa hai neàn vaên hoùa Vieät – Chaêm khaù saâu
ñaäm nhö daân ca Baøi Choøi thònh haønh töø Quaûng Nam ñeán Bình Ñònh ngaøy
nay coù nguoàn goác töø Champa. Vieäc thu thueá cuûa ngöôøi Vieät ôû Ñaøng Trong
cuõng theo kieåu ngöôøi Chaêm. Caùc ngheà thuû coâng, ñaëc bieät laø ngheà khai thaùc
yeán saøo, laøm ñöôøng phoåi, ñöôøng pheøn traéng vaø ñöôøng caùt ôû Quaûng Nam,
ngöôøi Vieät cuõng ñaõ hoïc hoûi cuûa ngöôøi Chaêm. Caùc taùc giaû coøn neâu leân nghi
vaán chieác aùo Chieâm maø caùc nhaø daân toäc goïi laø “aùo chui ñaàu” (poncho),
bieát ñaâu laø tieàn thaân cuûa chieác aùo daøi cuûa ngöôøi Vieät sau naøy. Raát nhieàu vò
thaàn cuûa ngöôøi Chaêm ñaõ ñöôïc ngöôøi Vieät “Vieät hoùa” ñeå thôø.
- Nguyeãn Ñình Tö (1974), Non Nöôùc Ninh Thuaän, Nxb Soáng Môùi, Saøi
Goøn. Theo taùc giaû: Ngöôøi Chaêm ôû Ninh Thuaän ñaõ sinh soáng xen laãn vôùi
ngöôøi Vieät vaø ñaõ Vieät hoùa hoaøn toaøn nhö noùi ñöôïc 2 thöù tieáng Vieät –
Chaêm, khi giao tieáp vôùi ngöôøi Vieät thì noùi tieáng Vieät, khi giao tieáp vôùi
nhau thì noùi tieáng Chaêm. Leã Paêng Ka teâ vaø Paêng cha bur haøng naêm gioáng
nhö ngaøy Teát cuûa ngöôøi Vieät laø coù aên uoáng vaø teá leã raát linh ñình. Vieäc sinh
ñeû, ngaøy nay haàu heát caùc saûn phuï Chaêm cuõng nhö Vieät ñeàu naèm taïi caùc
nhaø baûo sanh. Ngay döôùi thôøi trieàu Nguyeãn vieäc ly hoân cuûa ngöôøi Chaêm
cuõng phaûi ra nhaø chöùc traùch laøm giaáy ly dò. Ñaát höông hoûa cuûa ngöôøi Chaêm
coù hình thöùc vaø tính chaát gioáng nhö cuûa ngöôøi Vieät laø truyeàn laïi cho con
chaùu. Tang leã cuûa ngöôøi Chaêm cuõng nhö ngöôøi Vieät laø cho xaùc cheát aên
uoáng, duøng nhaø caùi ñeå che xaùc cheát, theát ñaõi aên uoáng cho ngöôøi döï leã tang.
- Nguyeãn Phöôùc Töông (2004), Hoäi An Di Saûn Theá Giôùi, Nxb Vaên
Ngheä, TP.Hoà Chí Minh. Theo taùc giaû: Töø theá kyû XII ñeán XIX, ngöôøi Chaêm
vaø ngöôøi Vieät ñaõ laáy nöôùc ngoït töø caùc gieáng coå cuûa ngöôøi Chaêm ôû Cuø Lao
Chaøm ñeå cung caáp cho caùc taøu buoân nöôùc ngoaøi treân haønh trình vöôït ñaïi
döông gheù qua Cuø Lao Chaøm.
- Nguyeãn Thò Thanh (1998), The French Conquest Of Cochinchina,
Ithaca, New York. Taùc giaû cho raèng, ngöôøi Chaêm laø nhöõng cö daân ñònh cö
sau cuøng ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Hoï töø Thuaän Haûi vaø Phuù Khaùnh
sang Campuchia vaøo nhöõng naêm 1790 vaø 1834. Naêm 1858, haøng ngaøn
ngöôøi Chaêm töø Campuchia trôû laïi ñònh cö ôû Chaâu Ñoác, sau ñoù môû roäng ra
caùc vuøng Taân Chaâu, Coàn Tieân vaø Chaâu Phuù ôû ñoàng baèng soâng Meâ Koâng
cuûa Vieät Nam.
- Sharma J.C. (1992), Temples Of Champa In Viet Nam, Nxb Khoa hoïc
Xaõ hoäi, Haø Noäi. Ngoâ Vaên Doanh (2003), Thaùnh Ñòa Myõ Sôn, Nxb Treû,
TP.Hoà Chí Minh. Caùc taùc giaû moâ taû ngheä thuaät kieán truùc ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi
Chaêm trong lòch söû, nhöng cuõng chòu aûnh höôûng töø beân ngoaøi, trong ñoù coù
Ñaïi Vieät.
- Li Tana (1999), Xöù Ñaøng Trong, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. Ñaây laø
moät baûn Luaän aùn Tieán só vieát veà lòch söû kinh teá – xaõ hoäi Vieät Nam ôû Ñaøng
Trong vaøo theá kyû XVII vaø XVIII. Taùc giaû cho raèng, coù söï giao löu hoïc hoûi
laãn nhau giöõa hai daân toäc Vieät – Chaêm, töø vaên hoaù vaät chaát ñeán vaên hoaù
tinh thaàn. “Tieán xuoáng phía Nam, ngöôøi Vieät ôû Ñaøng Trong ñaõ tieáp xuùc
chaët cheõ vôùi caùc daân toäc ñòa phöông thuoäc caùc neàn vaên hoaù khaùc bieät.
Ñöùng ñaàu trong soá caùc daân toäc naøy laø ngöôøi Chaêm. Caùc di daân ngöôøi Vieät
ñaõ tieáp nhaän vaø thích nghi moät caùch thoaûi maùi nhieàu yeáu toá cuûa neàn vaên
hoùa Chaêm trong moät quaù trình daøi vay möôïn coù choïn loïc caùi môùi vaø loaïi boû
caùi cuõ khoâng coøn phuø hôïp nôi vuøng ñaát môùi” (tr. 192).
- Haø Bích Lieân (2000), Quan Heä Giöõa Vöông Quoác Coå Champa Vôùi
Caùc Nöôùc Trong Khu Vöïc, Luaän aùn Tieán só Lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö
phaïm Haø Noäi. Taùc giaû neâu leân moái quan heä ñaày bieán ñoäng veà chính trò –
quaân söï – ngoaïi giao giöõa hai daân toäc Vieät – Chaêm tröôùc naêm 1832. Ngoaøi
ra, Luaän vaên coøn neâu leân moái giao löu, hoäi nhaäp vaø tieáp bieán giöõa hai neàn
vaên hoùa.
 - ÔÛ mieàn Nam Vieät Nam töø nhöõng naêm 50 cuûa theá kyû XX, coù nhöõng
baøi vieát veà moái quan heä Vieät – Chaêm nhö: Aûnh höôûng vaø di tích Chieâm
Thaønh trong neàn vaên hoùa Vieät Nam cuûa Taân Vieät Ñieåu (Taïp chí Vaên hoùa
Nguyeät San), Aûnh höôûng cuûa Chieâm Thaønh trong neàn vaên hoùa Vieät Nam cuûa
Thaùi Vaên Kieåm (Taïp chí Vaên hoùa AÙ chaâu), Aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Chaøm
qua Vieät Nam cuûa Vuõ Lang vaø Nguyeãn Khaéc Ngöõ (Taïp chí Vaên hoùa
Nguyeät San). Caùc taùc giaû ñaõ neâu söï “aûnh höôûng vaø hoøa nhaäp” veà moät soá
laõnh vöïc nhö: aên maëc, kieán truùc, tín ngöôõng, aâm nhaïc.
- Ngoaøi ra coøn nhieàu taøi lieäu khaùc, trong ñoù coù caùc nguoàn töø caùc
Websites, cuõng cho bieát cuoäc soáng cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm töø quaù khöù
ñeán hieän taïi.
Nhö vaäy, vieäc nghieân cöùu veà quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoùa
Vieät – Chaêm trong lòch söû ñaõ coù vaø khaù phong phuù. Tuy nhieân, coù moät ñieàu
deã nhaän thaáy laø chöa coù moät taùc phaåm naøo ñeà caäp ñeán vaán ñeà quan heä Vieät
- Chaêm moät caùch hoaøn chænh treân taát caû caùc laõnh vöïc: kinh teá vaät chaát vaø
xaõ hoäi tinh thaàn một caùch coù hệ thống. Những năm gần ñaây thiếu vắng hẳn
những coâng trình nghieân cứu đñề cập đñến những ảnh hưởng của văn hoùa
Chăm trong nền văn hoùa Việt, tạo neân một khoaûng trống ñaùng kể khi nghieân
cứu về tính phong phuù, đña dạng , dung hôïp vaø cởi mở của người Việt trong
quaù trình mở đñất về phöông Nam vaø quaù trình hoäi nhập cộng cư với cư daân
bản đñịa - như thực tế lịch söû từng xảy ra.
 Chöông 1
KHAÙI QUAÙT VEÀ LÒCH SÖÛ CUÛA ÑAÏI VIEÄT VAØ CHAMPA

TRÖÔÙC THEÁ KYÛ X

1.1. Nước Đại Việt giai ñoaïn một ngaøn năm Bắc thuộc
Treân cô sôû neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn, ngöôøi Vieät ñaõ laäp neân nhaø nöôùc
Vaên Lang. Theo söû cuõ vaø truyeàn thuyeát, nöôùc Vaên Lang ñöôïc döïng laäp
caùch ñaây hôn 4000 naêm. Vò vua toå cuûa daân toäc Vieät, ngöôøi saùng laäp ra nöôùc
Vaên Lang, quoác gia ñaàu tieân cuûa daân toäc laø vua Huøng Vöông thöù nhaát,
ñoùng ñoâ ôû Phong Chaâu ( Phuù Thoï) (Veà kinh ñoâ cuûa nöôùc Vaên Lang, coù
nhieàu saùch vieát khaùc nhau: Vaên Lang, Phong Chaâu, Baïch Haïc), chia nöôùc
laøm 15 boä. Nöôùc Vaên Lang ñoâng giaùp bieån Nam Haûi, taây ñeán Ba Thuïc, baéc
ñeán Hoà Ñoäng Ñình, nam giaùp nöôùc Hoà Toân (töùc Chieâm Thaønh, nay laø
Quaûng Nam).
Nhöõng naêm cuoái theá kyû III TCN, trieàu ñaïi Huøng Vöông böôùc vaøo
giai ñoaïn suy thoaùi. Baáy giôø boä laïc Aâu Vieät ôû phía baéc nöôùc Vaên Lang do
thuû lónh Thuïc Phaùn caàm ñaàu ñang trong giai ñoaïn phaùt trieån, ñaõ ñöa quaân
ñaùnh chieám kinh ñoâ Phong Chaâu, laät ñoå trieàu ñaïi Huøng Vöông, thoáng nhaát
hai boä laïc Aâu Vieät vaø Laïc Vieät (nöôùc Vaên Lang) thaønh moät quoác gia môùi
laáy teân laø Aâu Laïc vaø vöông hieäu laø An Döông Vöông, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa
(Ñoâng Anh – Haø Noäi). Cho xaây döïng thaønh Coå Loa laøm trung taâm chính trò
vaø caên cöù quaân söï cuûa quoác gia.
Naêm 207 TCN (coù taøi lieäu ghi naêm 208 TCN hoaëc 179 TCN), Trieäu
Ñaø ñem quaân ñaùnh laáy nöôùc Aâu Laïc, saùp nhaäp vaøo nöôùc Nam Vieät. Töø
naêm 207 TCN trôû ñi, nhieàu trieàu ñaïi phong kieán phöông Baéc thay nhau cai
trò nöôùc ta, nhö:
- Nhaø Trieäu (töø naêm 207 TCN ñeán naêm 111 TCN).
- Nhaø Taây Haùn (111 TCN – 39).
- Nhaø Ñoâng Haùn (39 – 220).
- Nhaø Ngoâ (220 – 280).
- Nhaø Taán (280 420).
- Nam Trieàu : Toáng, Teà, Löông, Traàn (420 – 589).
- Nhaø Tuøy (589 – 618).
- Nhaø Ñöôøng (618 – 905).
Nhaø Taây Haùn vaø Ñoâng Haùn ñaõ coi nöôùc ta laø moät boä phaän cuûa laõnh
thoå Trung Quoác vaø chia nöôùc ta laøm 3 quaän laø Giao Chæ, Cöûu Chaân vaø Nhaät
Nam. Nhaø Ngoâ ñoåi teân nöôùc ta laø Giao Chaâu. Nhaø Ñöôøng goïi nöôùc ta laø An
Nam Ñoâ Hoä Phuû, chia ra laøm 12 chaâu, goàm 59 huyeän.
Hôn 1000 naêm Baéc thuoäc, nhaân daân ta luoân noåi daäy choáng laïi söï cai
trò cuûa phong kieán phöông Baéc ñeå giaønh ñoäc laäp, ñieån hình laø nhöõng cuoäc
khôûi nghóa:
- Hai Baø Tröng naêm 40.
- Baø Trieäu naêm 248.
- Lyù Bí naêm 542.
- Mai Thuùc Loan naêm 722.
- Phuøng Höng naêm 776 – 791.
- Khuùc Thöøa Duï naêm 905 … .
 Naêm 938, Ngoâ Quyeàn ñaùnh thaéng quaân Nam Haùn treân soâng Baïch
Ñaèng, ñaõ môû ra moät thôøi ñaïi môùi – thôøi ñaïi ñoäc laäp, töï chuû laâu daøi cuûa daân
toäc ta. Naêm 939, Ngoâ Quyeàn xöng vöông, baét tay xaây döïng chính quyeàn
môùi, ñoùng ñoâ ôû Coå Loa (Ñoâng Anh – Haø Noäi).
Naêm 968, Ñinh Boä Lónh leân ngoâi Hoaøng Ñeá (Ñinh Tieân Hoaøng), ñaët
quoác hieäu laø Ñaïi Coà Vieät, dôøi kinh ñoâ veà ñoäng Hoa Lö.
Naêm 980, Leâ Hoaøn saùng laäp trieàu ñaïi Tieàn Leâ. Beân trong, choáng caùt
cöù, xaây döïng cô sôû cuûa neàn kinh teá. Beân ngoaøi, thi haønh chính saùch ngoaïi
giao meàm deûo khoân kheùo nhöng kieân quyeát baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa ñaát
nöôùc.

1.2. Nước Champa từ cuộc khởi nghĩa Khu Lieân ñeán vương triều Đồng Dương
“Veà nguoàn goác ngöôøi Chaêm cuõng nhö cuûa caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä
Maõ Lai – Ña Ñaûo ôû Vieät Nam ñeán nay trong khoa hoïc coøn toàn taïi nhieàu yù
kieán khaùc nhau. Coù ngöôøi cho raèng hoï laø con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi di cö
töø theá giôùi Ñaûo Ñoâng Nam AÙ ñeán. Vaø ngöôïc laïi, coù ngöôøi cho raèng hoï töø
caùc quaàn ñaûo vuøng bieån Nam Trung Quoác maø di cö xuoáng vuøng ñaát lieàn
Ñoâng Döông roài töø ñoù di cö ra Haûi Ñaûo Ñoâng Nam AÙ. Vaø ngöôøi Chaêm
cuøng vôùi caùc daân toäc thuoäc ngöõ heä Maõ Lai – Ña Ñaûo ôû Vieät Nam chính laø
ñoäi haäu bò, laø caùi ñuoâi cuûa ñoaøn quaân di cö töø vuøng luïc ñòa Ñoâng Döông ra
vuøng Haûi Ñaûo. Cuõng coù ngöôøi cho raèng treân ñöôøng di cö töø caùc quaàn ñaûo
Nam Trung Quoác xuoáng vuøng ñaûo Ñoâng Nam AÙ, ñaõ coù moät boä phaän reõ vaøo
ñaát Vieät Nam, ñoù chính laø ngöôøi Chaêm vaø caùc daân toäc Maõ Lai – Ña Ñaûo
hieän nay ôû Vieät Nam. Caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ tìm thaáy treân vuøng ñaát mieàn
Trung Vieät Nam coù moät soá di chæ cuûa moät neàn vaên hoùa coå, maø sau naøy ñaët
teân laø vaên hoùa Sa Huyønh, teân ñòa ñieåm ñaàu tieân tìm ra di tích neàn vaên hoùa
naøy ôû Quaûng Ngaõi vaøo ñaàu theá kyû XX. Cho ñeán nay, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ
phaùt hieän ñöôïc nhieàu di chæ thuoäc vaên hoùa Sa Huyønh, phaân boá treân moät
khoâng gian khaù roäng, töø Trò – Thieân ñeán Ñoàng Nai, töø ven nuùi Tröôøng Sôn
ra mieàn duyeân haûi mieàn Trung. Caùc di chæ vaên hoùa Sa Huyønh coù nieân ñaïi
töø 4000 naêm ñeán 2000 naêm caùch ngaøy nay. Ñoù laø neàn vaên hoùa coå thuoäc
thôøi ñaïi kim khí, töø ñoàng thau ñeán saét sôùm. Theo yù kieán cuûa nhieàu nhaø
khoa hoïc, chuû nhaân cuûa neàn vaên hoùa ñoù coù lieân quan ñeán toå tieân cuûa ngöôøi
Chaêm, neàn vaên hoùa Sa Huyønh ñöôïc coi nhö vaên hoùa Tieàn Champa” [11,
tr.9-10].
Theo truyeàn thuyeát thì vöông quoác Champa ra ñôøi treân cô sôû hôïp
nhaát hai boä laïc Cau vaø Döøa khaùc nhau treân hai vuøng laõnh thoå keá caän. Boä
laïc Cau cö truù ôû vuøng Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa, Ninh Thuaän, Bình Thuaän ( xöù
Panduranga). Boâï laïc Döøa cö truù ôû vuøng Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình
Ñònh (xöù Indrapura). Vaøo ñaàu Coâng nguyeân tieåu vöông quoác Nam Chaêm ra
ñôøi, sau ñoù laø tieåu vöông quoác Baéc Chaêm.
Theo Giaùo sö Löông Ninh: “Vöông quoác Champa hình thaønh vaø phaùt
trieån treân daûi ven bieån mieàn Trung Vieät Nam vaø moät phaàn cao nguyeân
Tröôøng Sôn, luùc lôùn maïnh nhaát traûi daøi töø Hoaønh Sôn, soâng Gianh ôû phía
Baéc ñeán soâng Dinh – Haøm Taân ôû phía Nam ñeán löu vöïc Krong Poâ Coâ vaø
soâng Ñaø Raèng treân Taây Nguyeân. Veà phía Ñoâng, hoï thöïc söï laøm chuû caû
vuøng ven Bieån Ñoâng cuøng vôùi daõy ñaûo gaàn bôø. Cö daân – chuû nhaân cuûa
vöông quoác naøy laø ngöôøi Chaêm. Tröôùc ñaây coøn goïi laø ngöôøi Chaøm, Chieâm,
noùi tieáng Malayo – Polynesian. Ngaøy nay moät boä phaän ngöôøi Chaêm noùi
tieáng Malayo – Chamic, giöõ vaên hoùa truyeàn thoáng Champa vaãn sinh soáng ôû
ñaát cuõ, ven bieån mieàn Trung, hoaëc ñoàng baèng soâng Cöûu Long ôû mieàn Nam.
Moät boä phaän khaùc khoâng ít, khoaûng 2 vaïn ngöôøi soáng ôû tænh Bình Ñònh vaø
Phuù Yeân, töï goïi laø ngöôøi Chaêm Hôroi, cuõng noùi tieáng Malayo – Chamic,
nhöng laïi khoâng bieát chöõ Chaêm vaø khoâng gaén boù gì vôùi vaên hoùa Champa.
Ngoaøi ra coøn coù 400.000 ngöôøi noùi tieáng Malayo – Polynesian soáng thaønh
vuøng treân Taây Nguyeân nhö ngöôøi Raglai, EÂ ñeâ, Gia Rai, Churu … . Nhö vaäy
haún laø voán khoâng coù moät toäc goïi laø Chaêm rieâng bieät ngay töø ñaàu maø chæ laø
moät boä phaän daân cö noùi tieáng Malayo – Polynesian. Nhöõng ngöôøi noùi tieáng
Malayo – Polynesian cö truù raát roäng treân vuøng ñaûo Taây – Nam Thaùi Bình
Döông, Taây Aán Ñoä Döông maø moät boä phaän cuûa hoï töï goïi laø Ngöôøi bieån
(Orang Laut); moät boä phaän khaùc töï goïi laø Ngöôøi röøng (Orang Glai/ Raglai/
Gia Lai), nhö muoán ñoái xöùng vôùi nhöõng daân noùi ngoân ngöõ Nam AÙ – Moân
Khôme cuøng soáng treân cao nguyeân mieàn Trung Vieät Nam coù leõ töø xöa hôn
töï goïi laø Ngöôøi (mieàn) nuùi (Mnong, Pnong). Nhö theá, moät boä phaän soáng ôû
ven bieån mieàn Trung Vieät Nam ngaøy nay ñöôïc goïi laø ngöôøi Chaêm laø do
gaén vôùi Champa töø khi hoï laäp vöông quoác Champa” [100, tr.3-4].
Naêm 111 TCN, nhaø Haùn thay theá nhaø Trieäu xaâm löôïc vaø thoáng trò
nöôùc Aâu Laïc. Ngoaøi hai quaän Giao Chæ vaø Cöûu Chaân, nhaø Haùn laäp theâm
quaän Nhaät Nam. Quaän Nhaät Nam laø vuøng ñaát töø Hoaønh Sôn ñeán ñeøo Cuø
Moâng, chia laøm 5 huyeän: Taây Quyeån, Chu Ngoâ, Tyû Caûnh (Tyû Aûnh), Loâ
Dung vaø Töôïng Laâm. Töôïng Laâm laø huyeän xa nhaát veà phöông Nam trong
caùc ñaát chieám ñoùng cuûa nhaø Haùn, laø ñaát Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình
Ñònh ngaøy nay.
 Cuoái theá kyû II (190 – 193), Khu Lieân (coù saùch goïi laø Khu Quyø, Khu
Ñaït hay Khu Vöông) ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân quaän Nhaät Nam khôûi nghóa
thaéng lôïi, leân laøm vua, ñoùng ñoâ ôû Sinhapura (Traø Kieäu – Quaûng Nam), laäp
nöôùc Laâm Aáp veà sau goïi laø Champa.
“Laâm Aáp: Quoác giôùi cuûa Vieät Thöôøng Thò xöa, ñôøi Taàn laø huyeän
Laâm Aáp, thuoäc Töôïng Quaän, ñôøi Haùn ñoåi laøm huyeän Töôïng Laâm thuoäc
quaän Nhaät Nam. Cuoái ñôøi Haùn, caùi vieân Coâng taøo ôû huyeän aáy laø Khu Lieân,
gieát huyeän leänh, töï laäp laøm vua nöôùc Laâm Aáp. Sau vì Khu Lieân khoâng coù
con keá töï, chaùu ngoaïi laø Phaïm Huøng leân thay laøm vua, truyeàn ngoâi ñeán con
laø Phaïm Daät. Ngöôøi gia noâ Phaïm Daät laø Phaïm Vaên daïy Phaïm Daät xaây ñaép
thaønh trì, nhaø cöûa, ñaët binh traän, cheá taïo khí giôùi. Phaïm Vaên ñöôïc Phaïm
Daät tin yeâu. Kòp khi Phaïm Daät cheát, Phaïm Vaên cöôùp ngoâi laøm vua. Phaïm
Vaên cheát, con laø Phaïm Phaät noái ngoâi, Phaïm Phaâït cheát, chaùu laø Hoà Ñaït leân
laøm vua. Ñeán Vaên Ñòch, chaùu naêm ñôøi cuûa Phaïm Phaät, bò con vua Phuø
Nam laø Ñöông Coân Thaèng (coù choã cheùp laø Thuaàn) gieát cheát. Ñaïi thaàn
Phaïm Chö Noâng bình ñöôïc loaïn aáy, töï laäp laøm vua. Chö Noâng cheát, con laø
Döông Maïi leân keá vò. Döông Maïi cheát, con laø Ñoát leân laøm vua, vaãn laáy laïi
teân laø Döông Maïi, thöôøng sang laán cöôùp quaän Nhaät Nam. Nhaø Taán sai Ñaøn
Hoøa Chi ñi ñaùnh. Döông Maïi sôï, sai söù sang trieàu coáng, veà sau khoâng trieàu
coáng nöõa. Nhaø Tuøy sai Löu Phöông sang ñaùnh. Chuùa Laâm AÁp laø Phaïm Chí
sai söù sang taï loãi. Khoaûng giöõa nieân hieâïu Trinh Quaùn (627 – 649) nhaø
Ñöôøng, vua Laâm Aáp laø Ñaàu Leâ cheát, con laø Traán Long bò gieát, ngöôøi trong
nöôùc laäp con nhaø coâ cuûa Ñaàu Leâ laø Gia Caùt Ñòa leân laøm vua, ñoåi quoác hieäu
laø Hoaøn Vöông, thöôøng sang xaâm laán An Nam. Bò ñoâ hoä nhaø Ñöôøng laø
Tröông Chu ñaùnh phaù, nöôùc aáy môùi boû Laâm Aáp, dôøi ñeán Chieâm, goïi laø
nöôùc Chieâm Thaønh” [126, tr.145-146].
Theá kyû VII, coù leõ laø söï khôûi ñaàu cuûa nhöõng phaùt trieån veà ngheä thuaät,
chuû yeáu ôû Myõ Sôn vaø Traø Kieäu, gaàn Amaravati (Quaûng Nam) ngay ôû phía
nam cuûa caùc vuøng maø ngaøy nay laø Ñaø Naüng vaø ñeøo Haûi Vaân. “Ngaøy nay,
vaãn coøn thaáy moät soá töôïng ñaøi Myõ Sôn, nhöng ôû Traø Kieäu thì chæ coøn caùc
neàn moùng, bôûi vì thaønh phoá bò phaù huûy. Haàu heát caùc töôïng ñaøi naøy ñeàu
thuoäc veà moät trieàu ñaïi keùo daøi vaø thanh bình cuûa Prakasadharma, khi leân
ngoâi naêm 653 ñaõ laáy vöông hieäu laø Vikrantavarman. Caùc böùc töôïng naøy
gaàn Aán Ñoä veà phong caùch. Moät soá böùc töôïng töôûng nieïâm thaàn Vishnu, vaø
söï suøng baùi vò thaàn ñoù ñaõ xuaát hieän laàn ñaàu tieân ôû vöông quoác Champa
trong trieàu ñaïi Prakasadharma. Caû Prakasadharma vaø ngöôøi keá vò laø
Vikrantavarman II (686 – 731) ñaõ cöû nhieàu phaùi boä sang Trung Quoác” [53,
tr.293].
Naêm 750, ngöôøi Chaêm chuyeån kinh ñoâ vaøo mieàn Nam, vaøo
Rajapura, töùc Virapura ôû phía Nam ñeøo Caû. “Vaøo giöõa theá kyû VIII, ngöôøi
Trung Quoác khoâng coøn duøng chöõ Lin-Yi (Laâm Aáp) maø goïi ngöôøi Chaøm laø
Huan-Wang. Söï thay ñoåi naøy xaûy ra ñoàng thôøi vôùi vieäc chuyeån trung taâm
quyeàn löïc ôû vöông quoác naøy veà phía Nam töø Quaûng Nam ñeán Panduranga
(Phan Rang) vaø Kauthara (Nha Trang). Theo tính toaùn cuûa Geoges
Maspero, moät trieàu ñaïi môùi, trieàu ñaïi thöù naêm, ñaõ cai trò ôû ñoù töø naêm 758
ñeán naêm 859. Trieàu ñaïi naøy baét ñaàu söû duïng nhöõng caùi teân duøng sau khi
cheát ñeå chæ vò thaàn maø nhaø vua qua ñôøi ñaõ ñoàng nhaát. Ngöôøi ta ñaõ nhaán
maïnh nhieàu ñeán quoác giaùo Siva vaø suøng baùi linga (döông vaät) [53, tr.294].
 Töø theá kyû VIII ñeán theá kyû IX, Champa trôû thaønh moät quoác gia huøng
maïnh, laõnh thoå keùo daøi töø Hoaønh Sôn ôû phía Baéc ñeán soâng Ñoàng Nai ôû
phía Nam, ñöôïc saùch söû Trung Quoác ghi nhaän vôùi teân goïi laø Hoaøn Vöông
Quoác.
“Taân Ñöôøng Thö, muïc truyeän Hoaøn Vöông coù ñoaïn ghi Hoaøn Vöông
phía Nam giaùp Boân Ñaø Lang …, ñòa danh Boân Ñaø Lang coøn ñöôïc khaéc ghi
treân bia kyù coå taïi choã, theo Phaïn ngöõ laø Panduranga, theo tieáng Champa coå
laø Paran … chính laø ñòa baøn töông öùng vôùi vuøng ñaát Ninh Thuaän – Bình
Thuaän ngaøy nay, laø queâ höông, cuõng laø nôi phaùt tích nghieäp vöông cuûa caùc
vò vua, cuøng hoaøng toäc thuoäc vöông trieàu, maø söû gia ngaøy nay goïi laø vöông
trieàu Panduranga (758 – 875) … . Treân ñaát queâ höông, caùc vò vua vöông
trieàu naøy ñaõ laäp kinh ñoâ ôû Virapura (coù nghóa laø kinh thaønh huøng traùng)
caùch thò xaõ Phan Rang veà phía Taây khoaûng 15 km. Ngoaøi ra coøn laàn löôït
xaây caát nhieàu dinh thöï, ñeàn thaùp … . Caùc vò vua vöông trieàu naøy coøn doàn
coâng söùc, cuûa caûi ñeå baûo veä vaø toân taïo khu thaùnh ñòa cuûa vöông trieàu taïi Po
Nagar trong tieåu quoác Coå Ñam (Kauthara)” [1, tr.242-243].
Nhöng theo D.G.E. Hall: “Nöûa cuoái theá kyû VIII laø thôøi kyø khuûng
hoaûng cuûa Champa. Gioáng nhö Campuchia, Champa phaûi chòu moät loaït taán
coâng döõ doäi cuûa ngöôøi Java. Moät cuoäc taán coâng naêm 774 ñaõ taøn phaù vuøng
ñaát thaùnh coå kính Po Nagar ôû Nha Trang. Ba naêm sau, moät cuoäc taán coâng
khaùc ñaõ phaù huûy moät ngoâi ñeàn gaàn kinh ñoâ Virapura, khoâng xa thò xaõ Phan
Rang ngaøy nay” [53, tr.294].
Theá kyû IX, ngöôøi Chaêm dôøi kinh ñoâ töø Panduranga ôû mieàn Nam ñeán
Indrapura (Ñoàng Döông) ôû mieàn Baéc thuoäc xaõ Bình Ñònh, huyeän Thaêng
Bình, tænh Quaûng Nam, caùch Ñaø Naüng 40 km, töùc caùch Traø Kieäu 20 km veà
phía Nam.
“Döôùi thôøi vua Indravarman II (854 – 893), mieàn Baéc trôû thaønh trung
taâm, ñöùc vua laäp kinh ñoâ laáy teân Indrapura (tænh Quaûng Nam) khoâi phuïc
quan heä toát vôùi Trung Quoác, vaø trong trieàu ñaïi naøy caùc nhaø söû hoïc Trung
Quoác baét ñaàu goïi noù baèng caùi teân thöù ba laø Chang-Cheng, coù nghóa laø
thaønh phoá cuûa Chan, theo tieáng Phaïn laø Champapura. Ñaây laø moät trieàu ñaïi
thanh bình, noåi tieáng veà cô sôû Phaät giaùo to lôùn, moät tu vieän maø nhöõng daáu
aán ñöôïc xaùc ñònh ôû Ñoàng Döông, Ñoâng Nam cuûa Myõ Sôn. Ñaây laø baèng
chöùng ñaàu tieân veà söï toàn taïi cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa ôû Champa. [53, tr.295].
Theo thoâng tin treân caùc Websites veà Champa thì: Sau naêm 877,
Trung Quoác (Nhaø Ñöôøng) baét ñaàu goïi vöông quoác Champa laø Chieâm
Thaønh Quoác. Luùc ñoù, vöông quoác naøy goàm 5 tieåu quoác laø Indrapura (vuøng
Quaûng Trò, Thöøa Thieân – Hueá ngaøy nay), Amaravati (vuøng Quaûng Nam
ngaøy nay), Vijaya (vuøng Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh ngaøy nay), Kauthara
(vuøng Phuù Yeân, Khaùnh Hoøa ngaøy nay) vaø Panduranga (vuøng Ninh Thuaän
vaø Bình Thuaän ngaøy nay).
Chieâm Thaønh coù goác Phaïn ngöõ (Sanskrit) laø Champapura ñöôïc phieân
aâm ra Haùn – Vieät ngöõ laø Chieâm (Champa) thaønh (pura). Treân thöïc teá,
nhieàu vò vua töø nöôùc Laâm Aáp ñeán nöôùc Hoaøn Vöông ñeàu töï coi mình laø
vua nöôùc Champa.
Naêm 1000, vua Vijaya Sri cho xaây döïng kinh ñoâ môùi laø Vijaya (tieáng
Vieät goïi laø Chaø Baøn, Ñoà Baøn hay Phaät Theä) thuoäc tænh Bình Bònh ngaøy
nay. “Ñaàu naêm 1000, ngöôøi keá nhieäm cuûa Harivarman II, ñöôïc moïi ngöôøi
bieát ñeán döôùi caùi teân khoâng ñaày ñuû laø Yang Pu Ku Vijaya Sri, buoäc phaûi töø
boû Indrapura vaø dôøi ñoâ ñeán Vijaya (Bình Ñònh) ít bò ñe doïa hôn. [53, tr.
296].
Saùch Lòch söû Ñoâng Nam AÙ cuûa D.G.E. Hall cheùp: “Khi vò hoaøng ñeá
ñaàu tieân cuûa nhaø Chin (Taán) leân ngoâi naêm 280, thuû hieán Baéc kyø ñaõ göûi moät
böùc thoâng ñieäp phaøn naøn veà nhöõng cuoäc ñoät kích cuûa vua Lin-Yi (Champa)
vôùi söï giuùp ñôõ cuûa caùc thaân höõu Funan, vaøo vuøng Je-nan, cuoán Lòch söû
Chin noùi raèng nhaø nöôùc cuûa luõ giaëc Lin-Yi ñaõ ñöôïc moät vieân chöùc baûn xöù
laø Ch’u Lien thaønh laäp tröôùc ñoù moät theá kyû, ngöôøi naøy ñaõ lôïi duïng söï suy
yeáu cuûa trieàu ñình nhaø Haùn (töø naêm 206 tröôùc coâng nguyeân ñeán naêm 221
sau Coâng nguyeân) ñeå chieám ñaát Jenan vaø taïo cho mình moät vöông quoác
vaøo naêm 192 sau Coâng nguyeân. Teân maø ngöôøi Trung Quoác ñaët cho vöông
quoác cuûa Ch’u Lien laø Hsiang-lin. Treân thöïc teá ñoù laø teân cuûa moät toång cuûa
Trung Quoác, maø ôû ñoù ñaõ noå ra phong traøo ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp. Khu
vöïc naøy haàu nhö truøng khôùp hoaøn toaøn vôùi tænh Thöøa Thieân ôû mieàn Trung
(Vieät Nam) hieän nay, nôi coù thaønh phoá Hueá. Nhaø nöôùc maø sau naøy ñöôïc
bieát ñeán laø Champa ñaõ laàn ñaàu tieân xuaát hieän nhö vaäy trong lòch söû. Caùc
baèng chöùng khaûo coå hoïc cho thaáy raèng trung taâm quyeàn löïc cuûa noù naèm
ngay ôû phía Nam cuûa xöù Hueá, thuoäc tænh Quaûng Nam – Ñaø Naüng ôû mieàn
Trung (Vieät Nam) ngaøy nay. Tænh naøy raát phong phuù veà caùc di tích vaø roõ
raøng ñoù laø laõnh thoå thieâng lieâng cuûa Champa. Maëc daàu caùc ñòa ñieåm noåi
tieáng laø Traø Kieäu, Myõ Sôn vaø Ñoàng Döông ñaõ cung caáp nhieàu maãu vaät cuûa
neàn ngheä thuaät Amaravati, khoâng coù caùc baèng chöùng nhö trong tröôøng hôïp
nöôùc Funan laùng gieàng, veà truyeàn thoáng trieàu ñaïi cuûa caùc vò vua Champa
hay veà söï thaâm nhaäp cuûa aûnh höôûng Aán Ñoä. Phaûi ñeán ñaàu theá kyû VII thì
teân goïi Champa môùi xuaát hieän laàn ñaàu tieân trong caùc taøi lieäu vaên khaéc,
maëc daàu vôùi tö caùch laø moät vöông quoác cuûa ngöôøi Chaøm coù theå noù ñaõ toàn
taïi tröôùc nieân ñaïi ñoù. Tuy nhieân, chính nhôø caùi teân Trung Quoác laø Lin-Yi
maø trong suoát giai ñoaïn ñaàu cuûa cuoäc ñaáu tranh tröôøng kyø cuûa hoï, Champa
ñöôïc bieát ñeán trong cuoäc ñaáu tranh laâu daøi ñeå baønh tröôùng leân phía Baéc
vaøo caùc vuøng ñaát naèm döôùi söï kieåm soaùt cuûa Trung Quoác” [53, tr.55-56].

TIEÅU KEÁT CHÖÔNG 1

Hai daân toäc Vieät – Chaêm laø nhöõng cö daân baûn ñòa sinh soáng laâu ñôøi
treân laõnh thoå Vieät Nam.
Ngöôøi Vieät ñaõ thaønh laäp quoác gia Vaên lang roài ñeán AÂu Laïc töø raát
sôùm, khoaûng theá kyû VII TCN. Nhöng ñeán theá kyû III TCN (coù taøi lieäu cho laø
theá kyû II TCN) thì bò phong kieán phöông Baéc xaâm chieám. Hôn 1000 naêm
Baéc thuoäc, ngöôøi Vieät luoân noåi daäy, coù söï höôûng öùng cuûa ngöôøi Chaêm ñeå
giaønh ñoäc laäp nhöng chöa thaønh coâng. Ñeán theá kyû X, ngöôøi Vieät môùi giaønh
ñöôïc neàn ñoäc laäp, töï chuû.

Trong mười thế kỷ đầu công nguyên, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm luoân
cuøng nhau choáng söï xaâm löôïc cuûa caùc theá löïc phong kieán phöông Baéc.
“Canh Tyù, naêm thöù 1 (40), (Haùn Kieán Vuõ naêm 16). Muøa Xuaân, thaùng
2, vua khoå vì Thaùi thuù Toâ Ñònh duøng phaùp luaät troùi buoäc, laïi thuø Ñònh gieát
choàng mình, môùi cuøng vôùi em laø Nhò noåi binh ñaùnh haõm trò sôû ôû chaâu. Ñònh
chaïy veà nöôùc. Caùc quaän Nam Haûi, Cöûu Chaân, Nhaät Nam, Hôïp Phoá ñeàu
höôûng öùng, laáy ñöôïc 65 thaønh ôû Lónh Nam, töï laäp vua, môùi xöng laø hoï
Tröng” [42, tr.214].
Khi Khu Lieân chæ huy ngöôøi Chaêm ôû quaän Nhaät Nam choáng giaëc thì
ngöôøi Vieät ôû quaän Cöûu Chaân cuõng höôûng öùng. “Ñinh Söûu, (137), (Haùn
Vónh Hoøa naêm thöù 2). Ngöôøi Man ôû huyeän Töôïng Laâm, quaän Nhaät Nam (ôû
ñòa giôùi Vieät Thöôøng xöa), laø Khu Lieân phaù quaän huyeän, gieát tröôûng laïi.
Thöù söû Giao Chaâu laø Phaøn Dieãn ñem quaân chaâu vaø quaän Cöûu Chaân hôn
vaïn ngöôøi ñi cöùu öùng, nhöng quaân lính ngaïi ñi xa. Muøa thu, thaùng 7, quaân
hai quaän laøm phaûn ñaùnh phuû trò, theá chuyeån thaønh maïnh” [42, tr.218].
Naêm 144, daân quaän Nhaät Nam (phaàn lôùn laø ngöôøi Chaêm) noåi daäy,
lieân keát vôùi daân Cöûu Chaân (töùc laø ngöôøi Vieät) cuøng choáng keû thuø chung.
Haøng ngaøn nghóa quaân ñaùnh phaù caùc huyeän trò, thaønh aáp cuûa boïn quan laïi
nhaø Haùn. Thöù söû Giao Chaâu laø Haø Phöông phaûi duøng thuû ñoaïn môùi deïp
yeân ñöôïc.
Naêm 157, Chu Ñaït laõnh ñaïo nhaân daân quaän Cöûu Chaân khôûi nghóa.
Nghóa quaân ñaõ tröøng phaït teân huyeän leänh kheùt tieáng tham baïo ôû Cö Phong,
ñaùnh phaù quaän trò Cöûu Chaân, gieát cheát Thaùi thuù Ngheâ Thöùc. Nhaø Haùn cöû
Nguïy Lang sang laøm Ñoâ uùy quaän Cöûu Chaân, toå chöùc ñaøn aùp thaûm khoác, taøn
saùt hôn 2000 ngöôøi. Nghóa quaân vaøo chieám giöõ Nhaät Nam cuøng vôùi daân ôû
ñaây tieáp tuïc ñaáu tranh trong 3 naêm (157 – 160), löïc löôïng coù luùc phaùt trieån
hôn 2 vaïn ngöôøi.
Naêm 178, Löông Long laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa ôû quaän Giao Chæ,
lan sang Hôïp Phoá, OÂ Höû vaø loâi cuoán haøng vaïn daân Cöûu Chaân, Nhaät Nam
tham gia. Nghóa quaân ñaùnh chieám caùc quaän huyeän vaø laøm chuû tình hình
trong 3 naêm (178 – 181).
Cuoäc khôûi nghóa cuûa ngöôøi Vieät do Mai Thuùc Loan laõnh ñaïo, choáng
söï cai trò cuûa nhaø Ñöôøng vaøo naêm 722, vôùi löïc löôïng khoaûng 30 vaïn ngöôøi
trong ñoù coù caû ngöôøi Chaêm. “Nhaâm Tuaát, (722), (Ñöôøng Huyeàn Toâng,
Long Cô, Khai Nguyeân naêm thöù 10). Töôùng giaëc laø Mai Thuùc Loan chieám
giöõ chaâu, xöng Haéc Ñeá, beân ngoaøi lieân keát vôùi ngöôøi Laâm AÁp, Chaân Laïp,
soá quaân noùi laø 30 vaïn. Vua Ñöôøng sai Noäi thò taû giaùm moân veä töôùng quaân
laø Döông Tö Huùc vaø Ñoâ hoä laø Nguyeân Sôû Khaùch ñaùnh deïp ñöôïc” [42,
tr.269].
Tröôùc theá kyû X, quan heä giao löu vaên hoùa Vieät - Chaêm chöa ñöôïc ghi
laïi vaø neáu coù cuõng chæ laø nhöõng quan heä töï phaùt leû teû ôû nhöõng vuøng daân cö
soáng gaàn nhau ôû vuøng bieân giôùi Boá Chính, Ñòa Lyù, Ma Linh. Vôùi söï ra ñôøi
cuûa Ñaïi Vieät, quan heä vaên hoùa Vieät – Chaêm thöïc söï ñaõ böôùc vaøo moät giai
ñoaïn môùi treân cô sôû, neàn taûng cuûa moái quan heä chính trò vaø bang giao giöõa
hai vöông quoác. Chính neàn taûng lòch söû naøy ñaõ thuùc ñaåy quaù trình hoäi nhaäp
vaø giao löu dieãn ra maïnh meõ vaø quyeát lieät.
 Chöông 2

QUAÙ TRÌNH HOÄI NHAÄP

2.1. Chieán tranh, quan heä bang giao (Töø theá kyû X ñeán XV)
Theá kyû X, ngöôøi Vieät ñaõ giaønh laïi neàn ñoäc laäp sau moät ngaøn naêm Baéc
thuoäc. Leâ Hoaøn, ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc Ñaïi Coà Vieät cuûa ngöôøi Vieät töø
naêm 980 ñeán naêm 1005, raát coi troïng vieäc baûo veä laõnh thoå, luoân ñeà phoøng
vaø caûnh giaùc cuõng nhö choáng laïi nhöõng moái ñe doïa töø phöông Baéc vaø
phöông Nam.
Naêm 983, vì lyù do an ninh, Leâ Hoaøn ñaõ cho ñaøo con keânh qua nuùi
Ñoàng Coå ñeán soâng Baø Hoøa thuoäc tænh Thanh Hoùa, nhöng cuõng ñaõ taïo ñieàu
kieän cho vieäc ñi laïi giöõa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm ñöôïc thuaän lôïi hôn.
Vuøng ñaát Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa Thieân ngaøy nay laø nôi maø
ngöôøi Vieät cuøng sinh soáng vôùi ngöôøi Chaêm töø raát sôùm. Ngöôøi Chaêm coù xu
höôùng di chuyeån veà phía Nam, nhöôøng ñaát cuõ cho ngöôøi Vieät.
Naêm 992, “Muøa haï, thaùng 6, (vua Leâ Ñaïi Haønh) cho ngöôøi Chieâm
Thaønh nhaän lónh hôn 360 ngöôøi ôû thaønh cuõ chaâu Ñòa Lyù (Quaûng Bình) ñem
veà chaâu OÂ Lyù (Quaûng Trò – Thöøa Thieân)” [42, tr.333].
Theo Li Tana: “Trong nhieàu theá kyû sau, nhöõng ngöôøi Chaêm bò baét
trong chieán tranh vaø doøng doõi cuûa hoï thöôøng chieám moät tæ leä khaù lôùn trong
soá nhöõng ngöôøi daân sinh soáng gaàn thuû ñoâ Vieät Nam” [77, tr.25].
Cuõng trong naêm 992, Leâ Hoaøn ñaõ cöû 30.000 ngöôøi tôùi laøm moät con
ñöôøng töø Cöûa Soùt (huyeän Thaïch Haø, Haø Tónh) tôùi ranh giôùi Vieät – Chaêm
trong vuøng Hoaønh Sôn. “Muøa thu, thaùng 8, sai Phuï quoác Ngoâ Töû An ñem 3
vaïn ngöôøi ñi môû ñöôøng boä töø cöûa bieån Nam Giôùi ñeán chaâu Ñòa Lyù” [42,
tr.334]. Chaéc chaén ñaây laø con ñöôøng boä ñaàu tieân ñöôïc môû giöõa Ñaïi Coà Vieät
vôùi Champa vaø töø ñaây, seõ ñöôïc caùc theá heä di daân Vieät söû duïng ñeå tieán
xuoáng phía Nam vaøo caùc naêm sau naøy.
Thôøi nhaø Lyù, caùc tuø binh Chieâm Thaønh ñöôïc goïi laø ngöôøi Phieân, ñöôïc
ñònh cö laøm aên sinh soáng cuøng ngöôøi Vieät. Naêm 1025, Lyù Thaùi Toå cho “laäp
traïi Ñònh Phieân ôû ñòa giôùi phía Nam chaâu Hoan (Ngheä An – Haø Tónh ngaøy
nay) cho quaûn giaùp Lyù Thai Giai laøm traïi chuû” [42, tr.370]. Naêm 1044, Lyù
Thaùi Toâng “xuoáng chieáu cho caùc tuø binh (Chieâm Thaønh) ñeàu ñöôïc nhaän
ngöôøi cuøng boä toäc, cho ôû töø traán Vónh Khang (Ngheä An ngaøy nay) ñeán
Ñaêng Chaâu (nay laø Quy Hoùa) (teân chaâu thôøi Lyù, nay thuoäc ñaát Yeân Baùi vaø
Laøo Cai), ñaët höông aáp phoûng teân goïi cuõ cuûa Chieâm Thaønh.” [42, tr. 408].
Saùch Khaâm Ñònh Vieät söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc cheùp: Naêm 1044,
“Thaùng 9, muøa Thu. Baày toâi daâng 5000 ngöôøi Chieâm bò baét laøm tuø binh.
Nhaø vua xuoáng chieáu laáy traán Vónh Khang vaø Ñaêng Chaâu ñaët ra laøng xoùm
phoûng theo nhö teân goïi cuõ cuûa Chieâm Thaønh, ñeå hoï cöù chieáu theo boä
thuoäc, nhaän laáy maø ôû. Laïi laøm ra cung rieâng ñeå cho caùc cung nöõ Chieâm
Thaønh ôû” [126, tr.310].
Naêm 1069, Cheá Cuû laø vua Chieâm Thaønh ñaõ daâng 3 chaâu Ñòa Lyù, Ma
Linh, Boá Chính cho Ñaïi Vieät ñeå chuoäc toäi. Chaâu Ñòa Lyù, naêm 1075, ñoåi laø
chaâu Laâm Bình, nay laø ñaát huyeän Leä Ninh, tænh Quaûng Bình. Chaâu Ma
Linh, naêm 1075, ñoåi laø chaâu Minh Linh, nay laø ñaát huyeän Beán Haûi, tænh
Quaûng Trò. Chaâu Boá Chính nay laø ñaát caùc huyeän Quaûng Traïch, Boá Traïch,
Tuyeân Hoùa, tænh Quaûng Bình.
 Trong soá nhöõng ngöôøi Chaêm sinh soáng treân ñaát Ñaïi Vieät thôøi kyø naøy,
coù nhieàu ngöôøi töï nguyeän sang xin laùnh naïn do nhieàu nguyeân nhaân maø chuû
yeáu laø do xung ñoät trong noäi boä hoaøng toäc, chaúng haïn nhö:
“Naêm 986 (vua Leâ Ñaïi Haønh) sai Ngoâ Quoác Aân sang ñaùp leã nhaø Toáng
vaø noùi veà vieäc ngöôøi Chieâm Thaønh laø Boà La Aùt ñem 500 ngöôøi hoï xin noäi
phuï” [42, tr.328].
“Muøa haï, thaùng 4 (naêm 1039), con vua Chieâm Thaønh laø Ñòa Baø Laït
(cuøng boïn) Laïc Thuaãn, Saï Ñaâu, La Keá, A Thaùt Laït 5 ngöôøi sang quy phuï
nöôùc ta” [42, tr.395].
“Muøa thu, thaùng 8 (naêm 1040), ngöôøi giöõ traïi Boá Chính cuûa nöôùc
Chieâm Thaønh laø Boá Linh, Boá Kha, Lan Ñaø Tinh ñem boä thuoïâc hôn traêm
ngöôøi sang quy phuï” [42, tr.398].
“Naêm 1074 thì trong trieàu ñaõ noå ra vuï chính bieán, khieán cho oâng vua
(Cheá Cuû – Rudravarman IV) naø phaûi chaïy sang xin quy phuï Ñaïi Vieät, ñem
theo hôn 3000 lính vaø vôï con” [100, tr. 82].
Naêm 1075, Lyù Thöôøng Kieät veõ baûn ñoà 3 chaâu Boá Chính, Ñòa Lyù, Ma
Linh vaø chieâu moä daân chuùng ñeán ôû.
Saùch Ñaïi Vieät Ñòa Dö Toaøn Bieân cheùp: “Quaûng Bình laø ñaát cuûa Chieâm
Thaønh ñôøi xöa. An Nam Lyù Thaùnh Toâng baét vua Chieâm laø Cheá Cuû. Ngöôøi
nöôùc Chieâm ñem ñaát 3 chaâu Ñòa Lyù, Ma Linh, Boá Chính chuoäc toäi. Nhaân
Toâng naêm Thaùi Ninh thöù 4 ñoåi teân Ñòa Lyù laøm chaâu Laâm Bình, Ma Linh
laøm chaâu Minh Linh, Boá Chính laøm chaâu Boá Chính. (Lyù söû cheùp tröôùc vaãn
laø Boá Chính. Thô cöûa bieån Boá Chính cuûa Leâ Thaùnh Toâng coù caâu raèng: Sôn
baõo hoài hoaøn thuûy ñieåu di. Boá Chinh toøng coå hieäu hoaøng thuøy. Nghóa laø nuùi
oâm quanh quaát, nöôùc meânh moâng. Boá Chinh töø xöa laø nôi raäm. Boá Chính
töùc laø Boá Chinh ñôøi xöa. Nhöng ñoåi teân töø ñôøi naøo chöa roõ). Chieâu daân ñeán
ôû 3 chaâu aáy” [144, tr. 239-240].
Quaûng Trò ngaøy xöa coù ít nhaát laø hai vuøng: vuøng Ma Linh (Minh Linh)
vôùi caûng Cöûa Tuøng (Minh Linh – Tuøng Luaät) vôùi truïc soâng Hieàn Löông noái
lieàn nuùi - bieån, taây – ñoâng. Vuøng Chaâu OÂ (Thuaän Chaâu) vôùi caûng Cöûa Vieät
(Vieät Khaùch, Vieät Haûi) vôùi truïc soâng Thaïch Haûn noái lieàn nuùi – bieån, taây –
ñoâng.
ÔÛ Cuø lao Chaøm, naèm treân bieån Ñoâng, caùch ñoâ thò coå Hoäi An khoaûng
18 km, ngöôøi Chaêm ñaõ sinh soáng töø theá kyû II. Hoï ñaõ xaây döïng nhöõng caùi
gieáng nöôùc coù ñaùy hình vuoâng coù laùt nhöõng thanh goã, luoân luoân coù nöôùc
trong vaø ngoït, luoân luoân ñaày keå caû muøa khoâ haïn nhaát ôû giöõa vuøng nöôùc
maën. “Chính trong nhöõng theá kyû XII – XIX tröôùc ñaây, chieác gieáng coå naøy
cuûa ngöôøi Chaêm vaø sau ñoù laø cuûa ngöôøi Vieät ñaõ cung caáp nöôùc ngoït cho
caùc taøu buoân nöôùc ngoaøi, keå caû ngöôøi Ba Tö vaø ngöôøi AÛ Raäp treân haønh
trình vöôït ñaïi döông gheù qua Cuø lao Chaøm” [174, tr.250].
Nhaø Lyù cuõng raát quan taâm ñeán quan heä ñoái ngoaïi hoøa bình vôùi caùc
vöông trieàu Champa. Naêm 1152, vua Lyù Anh Toâng cöû Thöôïng cheá Lyù
Moâng ñem hôn 5000 ngöôøi ôû phuû Thanh Hoùa vaø chaâu Ngheä An sang
Champa laäp Ung Minh Ta Dieäp (Oâng Vangsaraja) leân laøm vua nhöng
khoâng thaønh. Nhaø vua coøn chaáp nhaän vieäc vua Champa laø Cheá Bì La Buùt
(Jaya Harivarman I, ôû ngoâi naêm 1145 – 1170) daâng con gaùi.
Theá kyû XIII, maëc daàu vaãn toàn taïi hai quoác gia ñoäc laäp laø Champa vaø
Chaân Laïp, nhöng ñaát roäng ngöôøi thöa, chöa khai phaù heát vì khoâng coù nhu
caàu vaø khaû naêng khai phaù. Chaâu Ñaït Quan, ngöôøi Trung Hoa, ñaõ ñeán Chaân
Laïp trong nhöõng naêm 1296 vaø 1297 ñaõ moâ taû nhö sau:
“Baét ñaàu vaøo Chaân Boà (Tchen p’ou, Vuõng Taøu hay Baø Ròa) haàu heát
caû vuøng ñeàu laø buïi raäm cuûa khu röøng thaáp, nhöõng cöûa roäng cuûa con soâng
lôùn chaïy daøi haøng traêm lí, boùng maùt um tuøm cuûa nhöõng goác coå thuï vaø caây
maây daøi taïo thaønh nhieàu choã truù xum xeâ. Tieáng chim hoùt vaø thuù vaät keâu
vang doäi khaép nôi. Vaøo nöûa ñöôøng trong cöûa soâng, ngöôøi ta môùi thaáy laàn
ñaàu caùnh ñoàng ruoäng boû hoang, khoâng coù moät goác caây naøo. Xa hôn taàm
maét chæ toaøn laø coû keâ ñaày daåy. Haøng traêm haøng ngaøn traâu röøng töïu hoïp
töøng baày trong vuøng naày. Tieáp ñoù nhieàu con ñöôøng doác ñaày tre chaïy daøi
haøng traêm lí. Taïi maét loaïi tre naøy coù gai moïc vaø maêng thì coù vò raát ñaéng”
[115, tr.80].
Thôøi nhaø Traàn, trong cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân – Moâng cuûa caû
hai daân toäc vaøo theá kyû XIII, Ñaïi Vieät ñaõ töøng giuùp Champa 2 vaïn quaân vaø
500 chieán thuyeàn, maëc daàu luùc baáy giôø Ñaïi Vieät cuõng ñang gaëp khoù khaên.
Ñeå taêng cöôøng tình ñoaøn keát choáng ngoaïi xaâm, naêm 1285, vua Traàn Nhaân
Toâng sai vieân Trung phaåm phuïng ngöï laø Ñaëng Du Chi ñöa traû caùc töôùng
Chaêm laø Ba Laäu Keâ, Na Lieân veà nöôùc, vì ñi theo Toa Ñoâ bò quaân Ñaïi Vieät
baét ñöôïc.
Sau thắng lợi, ñeå taïo moái quan heä laùng gieàng thaân thieän, thaùng 6 naêm
1306, Thöôïng hoaøng Traàn Nhaân Toâng gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua
Champa laø Cheá Maân. Cheá Maân ñem ñaát chaâu OÂ, chaâu Lyù laøm leã vaät daãn
cöôùi vaø phong Huyeàn Traân laøm hoaøng haäu. Huyeàn Traân veà Champa thì daân
hai chaâu Hoan, Aùi (Thanh Hoùa, Ngheä An) cuõng raàm roä keùo nhau vaøo tieáp
nhaän hai chaâu OÂ, Lyù. Naêm 1307, nhaø Traàn ñoåi chaâu OÂ thaønh chaâu Thuaän,
chaâu Lyù thaønh chaâu Hoùa. Nhaân daân thöôøng goïi chung laø Thuaän Hoùa, nhaø
Traàn sai Haønh khieån Ñoã Nhöõ Haøi ñeán choïn ngöôøi Champa trao cho quan
töôùc, laïi caáp ruoäng ñaát, mieãn thueá 3 naêm.
Saùch Hoaøng Vieät Ñòa Dö Chí cuûa Phan Huy Chuù cheùp: “Thuaän Hoùa
xöa thuoäc nöôùc Vieät Thöôøng, thôøi Haùn thuoäc Töôïng Quaän, thôøi Taán thuoäc
Laâm Aáp, ñeán ñôøi Ñöôøng chia laøm Laâm Chaâu vaø Caûnh Chaâu, sau nhaäp laïi
laáy teân laø Laâm Aáp, thôøi Toáng thuoäc nöôùc Chieâm Thaønh. Khi Lyù Thaùi Toâng
thaân chinh, vua Chieâm daâng 3 chaâu Ñòa Lyù, Ma Linh vaø Boá Chính ñeå
chuoäc toäi. Ñôøi Lyù Nhaân Toâng naêm thöù tö (1075) vua sai Lyù Thöôøng Kieät
vaøo ñaây veõ baûn ñoà soâng nuùi cuûa xöù naøy, töø ñoù ñoåi chaâu Ñòa Lyù thaønh Laâm
Bình, Ma Linh thaønh Minh Linh roài oâng chieâu taäp daân chuùng ñeán sinh
soáng. Töø Kyø Hoa cho ñeán phía Nam Hoaønh Sôn moät daõi thuoäc vaøo baûn ñoà
cuûa nöôùc ta töø ñoù. Nieân hieäu Long Phuø thöù 3 (1103) vua Chieâm laø Cheá Ma
Na xua quaân sang ñaùnh phaù muoán chieám laïi 3 chaâu aáy, naêm thöù tö (1104),
Lyù Thöôøng Kieät ñem quaân ñi chinh phaït. Cheá Ma Na thua traän neân phaûi
noäp laïi ñaát ba chaâu aáy, töø ñoù vua Chieâm tuaân leä trieàu coáng thöôøng xuyeân.
Maõi ñeán ñôøi Traàn Anh Toâng, nieân hieäu Höng Long thöù 14 (1306), nhaø Traàn
ñem gaõ Huyeàn Traân coâng chuùa cho vua Chieâm laø Cheá Maân, vua Chieâm laáy
2 chaâu OÂ vaø Lyù ñeå laøm sính leã. Töø ñoù trieàu ñình ñoåi teân laø chaâu Thuaän
Hoùa” [25, tr.1-2].
Theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö , naêm 1333, thôøi Traàn Hieán Toâng,
“Nhaät Duaät thích ñi chôi vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi, thöôøng cöôõi voi ñeán chôi
thoân Baø Giaø (thoân naøy hoài Lyù Thaùnh Toâng ñaùnh Chieâm Thaønh, baét ñöôïc
ngöôøi Chieâm cho ôû ñaáy, laáy tieáng Chieâm ñaët teân laø Ña Gia Ly, sau goïi
thaønh Baø Giaø.) coù khi ba boán ngaøy môùi veà … . Ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeán ôû kinh
sö … neáu laø ngöôøi Chieâm hay ngöôøi caùc man khaùc, thì ñeàu theo phong tuïc
nöôùc hoï maø tieáp ñaõi.” [43, tr.183].
Thôøi nhaø Traàn cuõng coù nhieàu ngöôøi Chaêm xin sang sinh soáng treân ñaát
Ñaïi Vieät. Naêm 1390, sau khi vua Champa laø Cheá Boàng Nga cheát, con laø
Cheá Ma Noâ Ñaø Nan vaø em laø Cheá Sôn Noâ sôï bò haïi, ñaõ chaïy qua Ñaïi Vieät
vaø ñöôïc nhaø Traàn phong Ma Noâ Ñaø Nan laøm Hieäu chính haàu, Sôn Noâ laøm
AÙ haàu. Naêm 1397, “Töôùng Chieâm Thaønh laø Cheá Ña Bieät cuøng em laø Moä
Hoa Töø Ca Dieäp ñem caû nhaø sang haøng. (Vua Traàn Thuaän Toâng) ban teân
cho Ña Bieät laø Ñaïi Trung, phong laøm Kim Ngoâ veä töôùng quaân, Ca Dieäp
laøm Caám veä ñoâ, ñeàu ban hoï Ñinh, laïi cho traán thuû Hoùa Chaâu …” [43,
tr.300].

2.2. Töø Chieâm Thaønh quoác ñeán traán Thuaän Thaønh - quaù trình coäng cö

vaø hoäi nhaäp vaên hoùa soâi ñoäng (Töø theá kyû XV ñeán XVII)
Naêm 1402, Boá Ñieàn laø caäu vua Ba Ñích Lai cuûa Champa daâng ñaát
Chieâm Ñoäng (laø ñaát caùc huyeän Thaêng Bình, Tam Kyø, Queá Sôn, Duy Xuyeân
tænh Quaûng Nam vaø thaønh phoá Ñaø Naüng ngaøy nay) vaø Coå Luõy (laø ñaát caùc
huyeän Bình Sôn, Sôn Tònh, Tö Nghóa, Moä Ñöùc, Ñöùc Phoå tænh Quaûng Ngaõi
ngaøy nay) cho nhaø Hoà. Hoà Quyù Ly chia ñaát aáy thaønh 4 chaâu: Thaêng, Hoa,
Tö, Nghóa. Nhaø Hoà ñaët An phuû söù vaø An phuû phoù söù loä Thaêng Hoa ñeå cai
trò. Nhaø Hoà cuõng laáy Hieäu chính haàu Cheá Ma Noâ Ñaø Nan laøm Coå Luõy
huyeän thöôïng haàu, traán giöõ chaâu Tö, Nghóa, chieâu duï, voã veà daân chuùng
ngöôøi Chaêm.
 “Quyù muøi, 1403, Haùn Thöông Khai Ñaïi naêm thöù 1 (Minh Thaùi Toâng
Vónh Laïc naêm thöù 1). Muøa Xuaân, thaùng 2, Haùn Thöông ñem nhöõng ngöôøi
khoâng coù ruoäng maø coù cuûa dôøi ñeán Thaêng Hoa (Teân loä, goàm 4 chaâu Thaêng,
Hoa, Tö, Nghóa), bieân cheá thaønh quaân nguõ. Quan laïi ôû caùc loä, phuû, chaâu,
huyeän chia ñaát cho hoï ôû. Ngöôøi chaâu naøo thì thích 2 chöõ teân chaâu aáy vaøo
hai caùnh tay ñeå laøm daáu hieäu. Ñeán naêm sau ñöa vôï con ñi theo … . Haùn
Thöông moä daân noäp traâu ñeå caáp cho daân môùi ñeán ôû Thaêng Hoa, ngöôøi noäp
ñöôïc ban töôùc” [43, tr.317-318].
Theo saùch Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc thì “Chieâm
Ñoäng: xöa laø ñaát quaän Nhaät Nam, töø nhaø Ñöôøng trôû veà sau laø ñaát Chieâm
Thaønh. Hoà Haùn Thöông laáy ñaát naøy, ñaët laøm chaâu Thaêng vaø chaâu Hoa, nhaø
Leâ hôïp laïi laøm moät, goïi laø phuû Thaêng Hoa, töùc phuû Thaêng Bình, tænh
Quaûng Nam baây giôø” [126, tr.619].
Naêm 1413, vua Truøng Quang Ñeá, vò vua cuoái cuøng cuûa nhaø Haäu Traàn
bò quaân Minh baét, nhieàu ngöôøi Vieät phaûi laùnh naïn sang Laõo Qua (Laøo)
hoaëc Champa ñeå laøm aên sinh soáng. Tình caûnh naøy ñöôïc moâ taû nhö sau:
Naêm 1414, “Quan laïi ôû kinh loä, nhöõng ai laùnh giaëc ñi theo Truøng Quang
Ñeá ñeán Hoùa Chaâu, ñeán ñaây ngöôøi thì mang caû nhaø chaïy sang nöôùc Laõo
Qua, ngöôøi thì chaïy sang nöôùc Chieâm Thaønh, coøn ngöôøi trong nöôùc töø ñaây
ñeàu laøm thaàn thieáp cho ngöôøi Minh caû” [43, tr.367].
Cuõng theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn thö, Taäp 2: “… giaëc Minh baïo taøn,
hoøng thay bôø coõi. Chuùng giaû nhaân, dieät nöôùc, gieát haïi, laøm caøn. Daân nöôùc
Vieät ta, gan oùc laày ñaát. Con thô chaùu beù bò giaùo göôm ñaâm cheùm, quaêng
xaùc thaûm theâ. Ngöôøi lôùn thì chaïy xuoáng Chieâm Thaønh…” (tr. 448).
 Theá kyû XV, ngöôøi Vieät ñöôïc nhaø Hoà ñöa vaøo sinh soáng treân vuøng ñaát
Chieâm Ñoäng – Coå Luõy vaãn tieáp tuïc lao ñoäng beân caïnh ngöôøi Chaêm maëc
daàu khi nhaø Hoà bò suïp ñoå (1407) thì laõnh thoå naøy trôû laïi quyeàn quaûn lyù cuûa
vöông quoác Champa.
Treân ñaát Ñaïi Vieät, ngöôøi Chaêm cuõng töï nguyeän soáng chung cuøng
ngöôøi Vieät. Naêm 1448, “Ngöôøi Chieâm Thaønh laø Phan Moã daãn hôn 340 ñaøn
oâng ñaøn baø sang haøng, (vua Leâ Nhaân Toâng) xuoáng chieáu chia cho ôû caùc
ñaïo” [43, tr.576]. Naêm 1467, vua Leâ Thaùnh Toâng “sai kieåm xeùt hoä khaåu
cuûa ngöôøi Chieâm ñaõ quy thuaän” [43, tr.673].
Naêm 1471, vua Leâ Thaùnh Toâng laáy ñaát Champa chia laøm 3 nöôùc vaø
phong vöông, bao goàm: Phieân Lung, laø Phan Rang, nay thuoäc tænh Ninh
Thuaän. Hoa Anh laø vuøng ñaát thuoäc tænh Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoøa ngaøy nay.
Nam Baøn laø vuøng ñaát cuûa Thuûy Xaù, Hoûa Xaù, nay laø vuøng ñaát thuoäc tænh
Gia Lai, Kon Tum, Ñaéc Laéc.
Thaùng 6 naêm 1472, vua Leâ Thaùnh Toâng laäp Quaûng Nam thöøa tuyeân
ñaïo, ñaïo thöøa tuyeân thöù 13 cuûa quoác gia Ñaïi Vieät. Thöøa tuyeân Quaûng Nam
goàm 3 phuû, 9 huyeän:
1. Phuû Thaêng Hoa goàm 3 huyeän laø Leâ Giang, Haø Ñoâng vaø Hy Giang
(töông öùng vôùi phaàn ñaát bôø Nam soâng Thu Boàn ñeán Doác Soûi, ranh giôùi giöõa
Quaûng Nam vaø Quaûng ngaõi ngaøy nay). Coøn phaàn ñaát töø Baéc soâng Thu Boàn
ra ñeán ñeøo Haûi Vaân luùc aáy mang teân huyeän Ñieän Baøn thuoäc phuû Trieäu
Phong cuûa Hoùa Chaâu – moät phaàn sính leã cuûa vua Cheá Maân daâng cho nhaø
Traàn ñeå cöôùi coâng chuùa Huyeàn Traân (1306).
 2. Phuû Tö Nghóa goàm 3 huyeän laø Nghóa Sôn, Bình Sôn vaø Moä Hoa
(töông öùng vôùi phaàn ñaát cuûa tænh Quaûng Ngaõi ngaøy nay).
3. Phuû Hoaøi Nhôn goàm 3 huyeän laø Boàng Sôn, Phuø Ly vaø Tuy Vieãn
(töông öùng vôùi phaàn ñaát Bình Ñònh ngaøy nay).
Sau naêm 1472, khu vöïc töø ñeøo Haûi Vaân ñeán nuùi Cuø Moâng (Bình
Ñònh), ngoaøi vieäc ña soá ngöôøi Chaêm ñeàu ôû laïi khoâng boû ñi thì ngöôøi Vieät
cuõng ñaõ ñeán ñaây töø tröôùc, trong soá ñoù coù nhöõng ngöôøi Vieät tuø toäi ñaõ boû troán
sang phía Champa vaø ñöôïc chính quyeàn Champa che chôû nhö Chieáu bình
Chieâm cuûa Leâ Thaùnh Toâng ñaõ leân aùn ? “Ñaøn oâng ñaøn baø cuûa ta noù baét laøm
noâ leä, tuø toäi troán traùnh cuûa ta noù heát thaûy bao dung …” [43, tr.692].
Trong nhöõng lôùp ngöôøi Vieät tieân phong khai cô laäp nghieäp ôû vuøng ñaát
Quaûng Nam, ngoaøi löïc löôïng noøng coát laø binh lính, coøn coù moät thaønh phaàn
khaùc cuõng raát ñaùng chuù yù laø nhöõng toäi ñoà. Naêm 1474, “Tuø nhaân bò toäi löu,
ôû chaâu gaàn thì sung laøm quaân veä Thaêng Hoa, ôû chaâu ngoaøi thì sung laøm
quaân veä Tö nghóa, ôû chaâu xa thì sung laøm quaân veä Hoaøi Nhaân, nhöõng keû
ñöôïc tha toäi cheát cuõng sung laøm quaân veä Hoaøi Nhaân” [43, tr. 722].
Ñeán cuoái theá kyû XV ñaàu theá kyû XVI, con ñöôøng giao thoâng lieân laïc töø
Thanh – Ngheä, qua Thuaän Hoùa vaøo Quaûng Nam ñeán taän ñeøo Cuø Moâng, caû
thuûy laãn boä, ñeàu ñöôïc khai thoâng, môû ra nhieàu thuaän lôïi cho vieäc ñi laïi,
giao löu vaên hoùa giöõa hai daân toäc Vieät – Chaêm. Buøi Taù Haùn, sau khi thanh
toaùn xong caùc nhoùm quaân nhaø Maïc treân ñaát Quaûng Nam ñöôïc vua Leâ
Trang Toâng phong chöùc Ñoâ thoáng doanh Quaûng Nam, ôû laïi traán thuû ñòa
phöông naøy (1547). Oâng ñaõ cho söûa chöõa, môû roäng con ñöôøng xuyeân suoát
töø huyeän Hy Giang (nay thuoäc tænh Quaûng Nam) vaøo ñeán Tuy Vieãn (nay
thuoäc tænh Bình Ñònh). Con ñöôøng naøy roäng 2 tröôïng röôõi, hai beân ñöôøng
troàng caây muø u, cöù 17 lyù laïi coù moät traïm. Qua soâng lôùn coù ñoø, goïi laø quan
ñoä, qua soâng, suoái nhoû coù caàu goã, lôïp pheân tre.
Naêm 1558, Nguyeãn Hoaøng ñem quaân vaøo traán thuû xöù Thuaän Hoùa.
“Ñoan quaän coâng (Töôùc cuûa Nguyeãn Hoaøng) laø con nhaø töôùng, coù taøi naêng
vaø möu löôïc, nay neân ra leänh cho haén vaøo traán aùp ñaát aáy, gaây theá yû doác vôùi
Traán quaän coâng Buøi Taù Haùn ôû Quaûng Nam, ngoõ haàu khoâng coù caùi lo phaûi
ñoaùi ñeán mieàn Nam” [127, tr.136].
Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc cheùp: “Maäu Ngoï, naêm thöù 1 (1558) (Leâ –
Chính Trò naêm 1. Minh – Gia Tónh naêm 37), muøa Ñoâng, thaùng 10, chuùa baét
ñaàu vaøo traán thuû Thuaän Hoùa, 34 tuoåi. Nhöõng ngöôøi boä khuùc ñoàøng höông ôû
Toáng Sôn vaø nhöõng ngöôøi nghóa duõng xöù Thanh Hoa ñeàu vui loøng ñi theo.
Döïng dinh ôû xaõ Aùi Töû huyeän Vuõ Xöông, töùc nay laø Ñaêng Xöông (Trieäu
Phong – Quaûng Trò). Phaøm quan laïi tam ty do nhaø Leâ ñaët ñeàu theo leänh
cuûa chuùa. Chuùa voã veà quaân daân, thu duøng haøo kieät, söu thueá nheï nhaøng,
ñöôïc daân meán phuïc, baáy giôø thöôøng xöng laø chuùa Tieân. Nghieäp ñeá döïng
leân, thöïc laø xaây neàn töø ñaây” [116, tr.28].
Theo nhieàu nguoàn söû lieäu thì Nguyeãn Hoaøng vaøo ñaát Thuaän Hoùa
khoâng chæ vôùi ñoaøn tuøy tuøng daêm ba chuïc ngöôøi nhö thöôøng dieãn ra vôùi caùc
quan ñi traán nhaïâm vuøng xa, maø ñi theo oâng coù haøng ngaøn ngöôøi daân Thanh,
Ngheä töøng chòu ôn vaø meán moä taøi ñöùc cuûa cha oâng laø Nguyeãn Kim.
“Höông khuùc huyeän Toáng Sôn vaø nghóa doõng Thanh Hoa nhieàu keû ñi theo.
Moät soá quan hai traán Thanh Hoa, Ngheä An cuõng tình nguyeän theo vaøo”
[68, tr.138].
 Theo Li Tana trong saùch Xöù Ñaøng Trong: “Vieäc caùc chuùa Nguyeãn laäp
cô sôû taïi ñaây vaøo naêm 1558 ñaõ ñaùnh daáu moät ñöôøng phaân nöôùc trong quaù
trình Nam tieán. Töø nay, cuoäc tieán xuoáng phía nam trôû thaønh moät phong traøo
troïng yeáu. Töø thôøi ñieåm naøy, ngöôøi Vieät Nam, nhö moät doøng chaûy, tuy
chaäm nhöng lieân tuïc, vöôït qua ranh giôùi Vieät – Chaêm tieán xuoáng phía nam
… . Moät laøn soùng di daân vó ñaïi cuûa ngöôøi Vieät Nam ñaõ dieãn ra vaøo cuoái theá
kyû 16. Veà phöông dieän lòch söû, noù coù theå saùnh vôùi cuoäc di daân cuûa ngöôøi
Trung Hoa, tuy vôùi tyû leä nhoû hôn, töø phía baéc tôùi ñoàng baèng soâng Döông
Töû döôùi thôøi Ñoâng Taán (theá kyû 4 sau Coâng nguyeân). Tröôùc thôøi kyø naøy, soá
ngöôøi Vieät di daân xuoáng phía nam khoâng nhieàu, coù veõ laùc ñaùc. Nhöng baây
giôø, ñoäng cô thuùc ñaåy hoï di daân trôû neân maïnh hôn nhieàu vaø muïc ñích cuûa
hoï cuõng roõ raøng hôn. Neáu Thuaän Hoùa tröôùc ñaây xem ra coøn laø moät vuøng
ñaát ñaày baát traéc, baáp beânh veà moät soá laõnh vöïc thì vieäc hoï Nguyeãn thieát laäp
chính quyeàn ôû ñaây ñaõ ñöôïc coi nhö laø vieäc taùi khaúng ñònh quyeàn cuûa ngöôøi
Vieät Nam ñöôïc ñònh cö taïi vuøng ñaát naøy vaø vì theá laø moät khuyeán khích lôùn
ñoái vôùi vieäc di daân.” [77, tr.32-38].
Chaéc chaén trong soá ngöôøi naøy coù khoâng ít ngöôøi muoán xa laùnh caùi cô
cheá thoáng trò cuûa cuûa trieàu Leâ ñang treân ñaø suy thoaùi, noäi boä xaâu xeù laãn
nhau, nay nhaân cô hoäi muoán tìm moät cuoäc ñoåi ñôøi. Ngay Toáng Phöôùc Trò
voán laø moät quaän coâng ñang giöõ chöùc traán thuû Thuaän Hoùa khi Nguyeãn
Hoaøng vaøo thay, cuõng ñaõ vui veû trao quyeàn vaø töï nguyeän ôû laïi, heát loøng
giuùp ñôõ vò traán thuû môùi. Vôùi naêng löïc laõnh ñaïo vaø taøi toå chöùc, vôùi ñöôøng loái
cai trò meàm deûo, kheùo leùo, laïi ñöôïc söï giuùp ñôõ taän löïc, taän taâm cuûa moät soá
quan chöùc gioûi giang döôùi quyeàn nhö Nguyeãn Ö Dó, Maïc Caûnh Huoáng,
Toáng Phöôùc Trò … . Nguyeãn Hoaøng ñaõ nhanh choùng oån ñònh ñöôïc tình hình
nôi bieân vieãn, mang laïi söï yeân vui cho moïi ngöôøi, moïi nhaø.
Naêm 1570, Nguyeãn Hoaøng dôøi dinh sang xaõ Traø Baùt (thuoäc huyeän
Ñaêng Xöông) vaø kieâm laõnh hai xöù Thuaän Hoùa, Quaûng Nam (vua Leâ trieäu
Toång binh Quaûng Nam laø Nguyeãn Baù Quyùnh veà laøm traán thuû Ngheä An).
Khi ñöôïc giao quyeàn quaûn lyù moät daûi ñaát lieàn tieáp, roäng lôùn, Nguyeãn
Hoaøng ñaõ ra söùc deïp yeân caùc cuoäc noäi loaïn cuûa thoå haøo, ñeå heát taâm löïc
vaøo vieäc kieán thieát, xaây döïng hai xöù. Ñaùnh giaù veà söï thaønh coâng naøy, Leâ
Quyù Ñoân vieát:
“Ñoan quaän coâng coù uy löïc, xeùt kyõ, nghieâm minh, khoâng ai daùm löøa
doái. Cai trò hôn möôøi naêm, chính söï khoân hoøa, vieäc gì cuõng laøm ôn cho daân,
duøng pheùp coâng baèng, raên giöõ baûn boä, caám ñoaùn keû hung döõ. Quaân daân hai
xöù thöông yeâu, tín phuïc, caûm nhaân, meán ñöùc, dôøi ñoåi phong tuïc. Chôï khoâng
baùn hai giaù, ngöôøi khoâng ai troäm cöôùp, cöûa ngoaøi khoâng phaûi ñoùng.
Thuyeàn buoân ngoaïi quoác ñeán mua baùn, ñoåi chaùc phaûi giaù, quaân leänh
nghieâm trang. Ai cuõng coá gaéng an cö laïc nghieäp” [50, tr.41-42].

2.3. Hoäi nhaäp Vieät - Chaêm, doøng chaûy taát yeáu cuûa lòch söû ( Töø theá kyû

XVII ñeán nay)

Naêm 1602, Nguyeãn Hoaøng toå chöùc thò saùt vaøo Quaûng Nam. “Quaûng
Nam ñaát roäng, saûn vaät giaøu coù, soá thueá noäp vaøo nhieàu hôn Thuaän Hoùa maø
soá quaân thì cuõng baèng quaù nöõa. Chuùa thì ñeå yù kinh dinh ñaát naøy. Ñeán ñaây,
ñi chôi nuùi Haûi Vaân, thaáy moät daõi nuùi cao daêng daøi maáy traêm daëm naèm
ngang ñeán bôø bieån. Chuùa khen raèng: choã naøy laø ñaát yeát haàu cuûa mieàn
Thuaän Quaûng lieàn vöôït qua nuùi xem xeùt hình theá, döïng traán dinh ôû xaõ Caàn
Huùc (thuoäc huyeän Duy Xuyeân), xaây kho taøng, chöùa löông thöïc, sai hoaøng
töû thöù saùu traán giöõ. Laïi döïng chuøa Long Höng ôû phía ñoâng traán” [116,
tr.35-36].
Saùch Hoaøng Vieät Ñòa Dö Chí cuûa Phan Huy Chuù cheùp veà Quaûng
Nam: “Ngaøy xöa ñaát naøy thuoäc nöôùc Vieät Thöôøng, thôøi Taàn Haùn thuoäc
Töôïng Quaän, thôøi Ñöôøng thuoäc Laâm Aáp, veà sau thuoäc nöôùc Chieâm Thaønh.
Ñôøi Lyù Traàn tuy giöõ ñaát Hoùa Chaâu, laáy nuùi Aûi Vaân laøm ranh giôùi veà
phöông nam, vì coøn nöôùc Chieâm Thaønh neân nhaân nhöôïng. Ñôøi Hoà, trieàu
ñình ñi chinh phaït nöôùc Chieâm, laáy ñöôïc ñoäng Coå Luõy, laäp 4 chaâu Thaêng,
Hoa, Tö, Nghóa. Töø ñoù phuû Thaêng Hoa thuoäc vaøo baûn ñoà cuûa nöôùc ta, cuøng
vôùi Taân Bình vaø Thuaän Hoùa laøm thaønh 3 phuû. Thôøi thuoäc Minh, Thaêng Hoa
trôû veà laïi vôùi nöôùc Chieâm. Ñôøi Leâ sô, quaân Chieâm thöôøng hay sang quaáy
phaù Hoùa Chaâu, trieàu ñình sai caùc troïng thaàn ñi cheá ngöï. Khoaûng giöõa nieân
hieäu Hoàng Ñöùc (1470 – 1497), vua Leâ Thaùnh Toâng thaân chinh, trong laàn
naøy quan quaân baét soáng ñöôïc vua Chieâm, töø ñoù xöù naøy laäp thaønh Quaûng
Nam thöøa tuyeân, chia laøm 3 phuû, 9 huyeän. Ñeán ñaàu nieân hieäu Hoaèng Ñònh
(1601 – 1619) Thaùi vöông (Nguyeãn Hoaøng) laäp theâm moät phuû, coäng thaønh
4 phuû, 11 huyeän. Phía Taây Quaûng Nam tieáp giaùp vôùi Ai Lao, ñoâng laø bieån
lôùn, baéc giaùp Hoùa Chaâu, nam giaùp nöôùc Chieâm, nuùi Aûi Vaân laø ranh giôùi
phía Baéc, giôùi haïn veà phía Nam coù nuùi Ñaù Bia. Ñaây laø moät vuøng non nöôùc
xinh töôi, ñaát ñai maøu môõ, aáy laø moät traán xung yeáu cuûa phöông Nam vaäy”
[25, tr.12-13].
Maëc daàu naêm 1611, Nguyeãn Hoaøng ñaõ laäp phuû Phuù Yeân, nhöng ñaát
ñai ôû ñaây noùi rieâng vaø xöù Ñaøng Trong noùi chung coøn chöa khai thaùc heát.
 Theo saùch Non nöôùc Ninh Thuaän cuûa Nguyeãn Ñình Tö: “Chuùa
Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1613 – 1635) beøn duøng myõ nhaân keá vaø noi göông
vua nhaø Traàn, duøng nhan saéc con gaùi cuûa chính mình ñeå möu caàu ñaïi söï
cho ñaát nöôùc, môùi cho coâng chuùa Ngoïc Khoa sang Chieâm Thaønh laáy vua
Po Romeù, vôùi söï mai moái tay trong cuûa Phik Chok. Ñoùng vai troø moät nöõ
khaùch thöông duyeân daùng, Ngoïc Khoa qua buoân baùn treân ñaát Chaøm. Chaúng
bao laâu, tin ngöôøi ñeïp ñeán tai vua. Nhaø vua cho trieäu vaøo cung beä kieán.
Khi troâng thaáy nhan saéc chim sa caù laën cuûa naøng, vôùi nuï cöôøi nhö hoa, vôùi
lieác maét ñöa tình quyeán ruõ, nhaø vua ñaâm ra say meâ vaø cöôùi laøm vôï, goïi laø
Bia Uùt” [173, tr.102-103].
Naêm 1648, chuùa Nguyeãn Phuùc Lan cho tuø binh trong cuoäc chieán
tranh Trònh – Nguyeãn ñeán laøm aên sinh soáng ôû vuøng ñaát môùi (Quaûng Nam).
Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc: “Chuùa cuøng caùc töôùng taù baøn caùch khu xöû
nhöõng taøn quaân bò baét. Coù ngöôøi cho raèng quaân giaëc traùo trôû ñeå ôû ñaáy thì sôï
sinh bieán, khoâng baèng ñöa hoï ñi ôû choán nuùi saâu hay nôi haûi ñaûo ñeå khoûi lo
veà sau, laïi coù ngöôøi cho raèng gieát töôùng hieäu ñi, coøn thì thaû veà Baéc. Chuùa
(Nguyeãn Phuùc Lan) noùi: Hieän nay töø mieàn Thaêng (töùc phuû Thaêng Bình)
Ñieän (töùc phuû Ñieän Baøn) trôû vaøo Nam laø ñaát cuõ cuûa ngöôøi Chaøm, daân cö
thöa thôùt, neáu ñem chuùng an thaùp vaøo ñaát aáy, caáp cho canh ngöu ñieàn khí
chia ra töøng hoä töøng xoùm, tính nhaân khaåu caáp cho löông aên ñeå chuùng khai
khaån ruoäng hoang, thôøi trong khoaûng maáy naêm, thueá maù thu ñöôïc coù theå ñuû
giuùp quoác duïng, vaø sau 20 naêm, sinh saûn ngaøy nhieàu, coù theå theâm vaøo quaân
soá, coù gì maø lo veà sau. Beøn tha boïn Gia, Lyù vaø boïn tyø töôùng hôn 60 ngöôøi
veà Baéc, roài chia tan soá binh ra cho ôû caùc nôi, cöù 50 ngöôøi laäp moät aáp, ñeàu
caáp cho löông aên nöûa naêm. Laïi ra leänh cho nhaø giaøu boû thoùc cho hoï vay vaø
cho hoï ñöôïc tìm laáy nhöõng lôïi nuùi – ñaàm maø sinh soáng. Töø ñoù Thaêng, Ñieän
ñeán Phuù Yeân, laøng maïc lieàn nhau veà sau seõ thaønh hoä khaåu” [116, tr.59].
Theo Nguyeãn Phöôùc Töông: “Trong baûy laàn Chuùa Trònh ñem quaân
xaâm laán Ñaøng Trong, thuûy binh, boä binh, kî binh vaø töôïng binh cuûa Quaûng
Nam dinh ñeàu tham gia cuøng quaân ñoäi cuûa dinh Quaûng Bình vaø Chính dinh
ñeå choáng laïi. Noåi baät nhaát laø traän ñaùnh traû quaân Trònh vaøo naêm Maäu Tyù
1648 cuûa quaân Ñaøng Trong döôùi söï thoáng lónh cuûa Thaùi Phoù Duõng Leã Haàu
Nguyeãn Phuùc Taàn, Theá töû quaûn laõnh Quaûng Nam dinh, vôùi söï phoái hôïp
chieán ñaáu cuûa boä binh, thuûy binh, kî binh vaø töôïng binh do töôùng Nguyeãn
Höõu Tieán chæ huy 100 thôùt voi ñöïc, quaân Ñaøng Trong ñaõ thaéng to chöa töøng
thaáy, baét ñöôïc ba vaïn tuø binh vaø chuyeån caùc ñoaøn tuø binh ñeán caùc dinh
Quaûng Nam vaø Phoù An ñeå khai hoang laäp laøng, phaùt trieån noâng nghieäp”
[146, tr.92].
Cuoäc chieán tranh Leâ – Maïc roài Trònh – Nguyeãn, cuøng vôùi söï thoáng
trò cuûa taäp ñoaøn Leâ – Trònh ñaõ gaây haäu quaû nghieâm troïng ñoái vôùi xaõ hoäi
Ñaøng Ngoaøi, moïât xaõ hoäi maø con ngöôøi khoâng coøn coù quyeàn soáng neân nhieàu
ngöôøi baáy giôø ñaõ choïn laáy con ñöôøng duy nhaát ñuùng ñaén laø veà phöông
Nam.
Cuoäc di daân thôøi Leâ Thaùnh Toâng theá kyû XV, ñöôïc coi laø cuoäc
chuyeån cö lôùn laàn thöù nhaát cuûa ngöôøi Vieät töø ñoàng baèng soâng Maõ, soâng
Lam hay soâng Hoàng ñi vaøo Nam, tröø moät soá ít laø thôï thuû coâng, ngöôøi buoân
baùn, coøn tuyeät ñaïi ña soá ñeàu laø noâng daân soáng baèng ngheà troàng luùa nöôùc laø
chính.
 Cuoäc chuyeån cö lôùn thöù hai laø döôùi thôøi Nguyeãn Hoaøng (theá kyû
XVII), chuû yeáu töø Thanh, Ngheä, taâïp ñoaøn di cö laàn naøy khoâng phaûi chæ coù
nhöõng ngöôøi ngheøo khoå “tha phöông caàu thöïc” maø coøn coù nhöõng ngöôøi
thuoâïc taàng lôùp khaù giaû bò phaù saûn trong thôøi loaïn laïc, nhöõng ngöôøi phieâu
löu maïo hieåm ñi tìm ñaát môùi ñeå hoaït ñoäng, ñeå tìm thôøi vaän ruõi may … .
Sau naêm 1653, naêm maø vua Champa laø Po Nrop (Baø Taám) qua ñôøi,
chuùa Nguyeãn ñöa daân vaøo sinh soáng vaø khai khaån vuøng ñoàng baèng soâng
Ñoàng Nai, hôn nöõa coøn tieáp tuïc môû roäng quyeàn vaø ñöa daân vaøo laäp nghieäp
treân ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø mieàn cöïc Nam Nam Boä ngaøy nay maø
baáy giôø coøn nhieàu choã chöa khai khaån hoaëc bò röøng raäm, baõi laày bao phuû.
Moät boä phaän ngöôøi Chaêm di cö ñeán Chaâu Ñoác (An Giang), moät boä phaän
khaùc ñeán Compong Chaøm treân löu vöïc soâng Meâ Koâng vaø veà sau moät boä
phaän trong soá ñoù ñaõ quay trôû laïi ñònh cö ôû Taây Ninh.
Naêm 1693, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñoåi nöôùc Champa thaønh traán
Thuaän Thaønh, vaãn ñeå ngöôøi Champa cai quaûn. “Thaùng 3 (1693) chuùa
(Nguyeãn Phuùc Chu), sai ñoåûi nöôùc (Champa) aáy laøm traán Thuaän Thaønh … .
Thaùng 8, ñoåi traán Thuaän Thaønh laøm phuû Bình Thuaän, laáy Taû traø vieân Keá
Baø Töû laøm Khaùm Lyù, ba ngöôøi con Baø Aân, laøm Ñeà Ñoác, Ñeà Laõnh vaø Cai
Phuû” [116, tr.107].
Theo G.S. Löông Ninh: “Naêm 1693 ..., boä phaän ñaùng keå trong nhaân
daân Chaêm, nhöõng ngöôøi lao ñoäng vaø gaén boù vôùi maûnh ñaáùt cuûa mình, coù
nhöõng ngöôøi theo ñaïo Hoài trong soá nhöõng ngöôøi giöõ tín ngöôõng Aán Ñoä
giaùo, keát hôïp vôùi thôø cuùng toå tieân ñaõ ôû laïi treân queâ höông cuûa mình. ÔÛ ñaây
töø söï kyø thò do caùc taàng lôùp phong kieán thoáng trò gaây neân, ngöôøi daân Chaêm
daàn trôû thaønh moät boä phaän, moät toäc, hoøa hôïp vôùi nhöõng daân toäc khaùc trong
coäng ñoàng. Hoï coù theå vaø thöïc teá ñaõ ñoàng caûm vôùi nhöõng ngöôøi noâng daân
Vieät vaø thöôïng nguyeân, vôùi tö caùch laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng phaûi ñöùng
tröôùc vaø cuøng phaûi chòu gaùnh naëng cuûa söï aùp löïc, boùc loät cuûa chính quyeàn
phong kieán vaø thöïc daân sau naøy” [100, tr.220-221].
Saùch Phöông Ñình Ñòa Dö Chí cuûa Leâ Vaên Sieâu cheùp: “Phía taây
quaän Nhaät Nam coù nöôùc Taây Ñoà Di, Maõ Vieän thöôøng qua ñaát aáy, döïng 2
coät ñoàng neâu ñòa giôùi nhaø Haùn, kòp khi veà baéc ñeå laïi hôn möôøi hoä ôû döôùi
chaân coät ñoàng. Ñeán nhaø Tuøy ñaõ coù hôn 300 hoä ñeàu laø hoï Maõ, goïi laø ngöôøi
Maõ Löu … . Bình Thuaän tænh, nguyeân laø ñaát Phan Lyù, Phan Lang cuûa nöôùc
Chieâm Thaønh. Vua Leâ Thaùnh Toâng thaân chinh laáy ñöôïc, ñem phía Nam traû
cho Chieâm Thaønh ñeå phuïng trieàu coáng … . Naêm Nhaâm Thaân ñôøi vua Hieån
Toân Hieáu Minh Hoaøng Ñeá, ñoåi laøm Thuaän Thaønh traán … . Thuaän Thaønh laø
doøng doõi coøn laïi cuûa nöôùc Chieâm Thaønh, ngaøy xöa goïi laø Laâm Aáp laø ñaát
hoï Vieät Thöôøng ngaøy tröôùc, laø huyeän Töôïng Laâm quaän Nhaät Nam nhaø
Haùn, ôû ngoaøi ñòa giôùi coät ñoàng cuûa Maõ Vieän. Huyeän Töôïng Laâm ngang
doïc 600 daëm. Maõ Vieän môùi môû theâm coõi nam quaän Nhaät Nam ñaát aáy coù leõ
laø nhöõng haït Nam Nghóa, Bình Phuù ngaøy nay, phía nam huyeän giaùp ñöôøng
thuûy coù nöôùc Taây Ñoà Di goïi laø ngöôøi Maõ Löu, ngaøy xöa cuøng nöôùc Laâm
Aáp cuøng chia coõi nam quaän Nhaät Nam maø laøm vua, sau goàm vaøo nöôùc Laâm
Aáp.” [145, tr.143-300].
Ñeå tìm hieåu theâm veà nöôùc Taây Ñoà Di, vaãn theo Nguyeãn Vaên Sieâu
trong saùch Ñaïi Vieät Ñòa Dö Toaøn Bieân : “Tænh Khaùnh Hoøa. Ñôøi xöa laø nöôùc
ngoaøi cöûa aûi quaän Nhaät Nam, coù ngöôøi noùi laø nöôùc Taây Ñoà Di, sau Chieâm
Thaønh kieâm tính nöôùc aáy. (Xeùt saùch Haäu Haùn Thö cheùp raèng: Phía nam
quaâïn Nhaät Nam, ñeàu goïi laø ôû ngoaøi cöûa aûi. Saùch Vaân Ñaøi Loaïi Ngöõ cuûa Leâ
Queá Ñöông nöôùc ta daãn lôøi Toáng Baïch noùi raèng thôøi Haùn, Maõ Vieän ñi ñaùnh
Giao Chæ, töø phía nam ñi 400 daëm ñeán nöôùc Laâm Aáp. Laïi ñi veà phía nam
hôn 200 daëm ñeán nöôùc Taây Ñoà Di. Ñeán choã aáy döïng 3 coät ñoàng ôû coõi
Töôïng Laâm, cuøng nöôùc Taây Ñoà Di chia ñòa giôùi. Laïi noùi raèng: Nöôùc Taây
Ñoà Di, sau bò nöôùc Chieâm Thaønh kieâm tính)” [144, tr.269].
“Thaùng 8 (1694), (chuùa Nguyeãn Phuùc Chu) laïi cho phuû Bình Thuaän
trôû laïi laøm traán Thuaän Thaønh …, vaãn cho Keá Baø Töû laø Taû ñoâ ñoác ñeå thoáng
trò … . Thaùng 11, phong Keáù Baø Töû laøm Phieân vöông traán Thuaän Thaønh, cho
voã veà chieâu taäp quaân daân …” [116, tr.109].
Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cuõng ñaõ giöõ thaùi ñoâï khaù meàm moûng trong
caùch ñoái xöû vôùi ngöôøi Chaêm nhö khi cöïu vöông Baø Tranh cheát (1694) ñaõ
“cho 200 quan tieàn vaø gaám voùc ñeå haäu taùng”.
Ngöôøi Vieät tieáp tuïc môû roäng laõnh thoå sinh soáng veà phía Nam cuøng
vôùi ngöôøi Chaêm, ngöôøi Khôme vaø ngöôøi Hoa neân chuùa Nguyeãn Phuùc Chu
laáy ñaát Phan Rang, Phan Rí trôû veà phía Taây daët laøm phuû Bình Thuaän vaø
chia ra 2 huyeän An Phuùc vaø Hoøa Ña (naêm 1697) vaø ñaët phuû Gia Ñònh (naêm
1698).
Töø naêm 1771, traán Thuaän Thaønh ñaõ trôû thaønh moät baõi chieán tröôøng
giöõa quaân nhaø Taây Sôn vôùi löïc löôïng Nguyeãn Aùnh. Löïc löôïng tham gia
phong traøo Taây Sôn, ngoaøi ngöôøi Vieät coøn coù caùc daân toäc thieåu soá, ñaëc bieät
laø ngöôøi Chaêm. Naêm 1773, thôøi gian phaùt trieån löïc löôïng ôû vuøng Quy
Nhôn , anh em Taây Sôn ñöôïc söï uûng hoä cuûa moät nöõ chuùa Chaêm laø Thò Hoûa.
Naêm Maäu Tuaát (1778), Nguyeãn Nhaïc leân ngoâi vua, hieäu Thaùi Ñöùc, cai trò
suoát moät vuøng töø Quaûng Nam vaøo giaùp Bieân Hoøa, phong Phieân Vöông cho
ngöôøi Chaêm. Hai Phieân vöông do Taây Sôn phong laø Chaây Kraây Braây (1783
– 1786) vaø Poâ Ti Thun Ña Pa Rang (1786 – 1793).
Ñaàu theá kyû XIX, ôû Bình Thuaän, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm ñaõ hoøa
nhaäp vaøo cuoäc soáng chung. Saùch Hoaøng Vieät Nhaát Thoáng Ñòa Dö Chí cuûa
Leâ Quang Ñònh ñaõ moâ taû veà dinh Bình Thuaän nhö sau:
“2.110 taàm (Taàm theo Töø Nguyeân thì 1 taàm baèng 8 thöôùc, quy ra
thöôùc Anh baèng 6 feet, töùc baèng 1,825m), ñöôøng naøy baèng phaúng, hai beân
ñeàu laø röøng thöa, coù nhaø cuûa daân cö ngöôøi Kinh (Vieät) vaø ngöôøi Thuaän
Thaønh (ngöôøi Chaêm) nhöng raát thöa thôùt, giöõa khoaûng ñoù coù ruoäng caáy luùa,
ñeán khe Taàm La, khe roäng 12 taàm, nöôùc khe ngoït, muøa xuaân heø thì caïn
khoâ, thu ñoâng möa luït nhöng cuõng coù theå loäi qua … .
1.120 taàm, hai beân ñöôøng ñeàu laø ruoäng caáy luùa, ñeán thoân Tröôøng
Thaïnh coù daân Kinh vaø daân Thuaän Thaønh sinh soáng ñoâng ñuùc … .
259 taàm, hai beân ñöôøng laø ruoäng caáy luùa, ñeán mieáu Thaàn Noâng do
daân thoân Bình Thuûy döïng leân vaøo naêm Kyû Muøi (1799), mieáu thôø 3 vò Vieâm
Ñeá, Hoaøng Ñeá vaø Haäu Taéc, daân ñòa phöông quen goïi laø mieáu Thaàn Noâng,
ñaây laø nôi caàu ñöôïc muøa cuûa ngöôøi Kinh vaø ngöôøi Thuaän Thaønh … .
564 taàm, hai beân ñöôøng coù daân Kinh vaø daân Thuaän Thaønh ôû xen nhau
ñoâng ñuùc, qua traán sôû Thuaän Thaønh, phía baéc giaùp soâng nhoû, phía treân ñoù
laø traán sôû cuûa traán Thuaän Thaønh … .
 1.690 taàm, phía baéc coù daân Kinh vaø daân Thuaän Thaønh sinh soáng
nhöng thöa thôùt, phía ñoâng ñeàu laø ruoäng caáy luùa, tuïc goïi laø ruoäng Ñoàng
Môùi …” [49, tr.274-282].
Naêm 1802, Nguyeãn Aùnh leân ngoâi laáy quoác hieäu laø Vieät Nam, cho
pheùp chuùa Champa (Traán vöông Thuaän Thaønh) coù quaân ñoäi rieâng vaø cheá
ñoä thueá maù rieâng.
Vua Minh Maïng coù luùc cuõng ñaõ raát quan taâm ñeán ñôøi soáng cuûa ngöôøi
Chaêm. ÔÛ Só Kheâ thuoäc chaâu Quang Hoùa – Gia Ñònh, naêm 1831, khi ngöôøi
Chaêm gaëp khoù khaên kinh teá, vua baûo boä Hoä: “Daân Man (Chaøm) aáy, tröôùc
kia xieâu taùn, trôû veà ñaát cuõ, ñaõ caáp cho vay tieàn coâng ñeå laøm aên sinh soáng,
tôùi khi heát haïn, khoâng noäp traû ñöôïc ñaõ cho khoan mieãn ngay, chính laø
muoán cho hoï ôû yeân laøm aên, ñeå laøm daân bieân giôùi laâu daøi, ñeán nay ñaõ hôn 8
naêm … . Nay haõy gia ôn cho roäng, hoaõn theâm moät naêm nöõa, nhöng phaûi
nghieâm söùc sôû taïi, ñeå yù phuû duï khieán daân man ngaøy caøng thaám nhuaàn
phong tuïc ngöôøi Kinh, vui ñoùng thueá khaù” [118, tr.256].
Naêm 1832, vua Minh Maïng thöïc hieän caûi caùch haønh chaùnh, xoùa boû
cô cheá töï trò cuûa ngöôøi Champa, chia ñaát ñai naøy thaønh 2 huyeän An Phöôùc
vaø Hoøa Ña tröïc thuoäc phuû Ninh Thuaän – tænh Bình Thuaän luùc baáy giôø:
vöông quoác Champa hoaøn toaøn saùp nhaäp vaøo Vieät Nam.
Theo Löông Ninh (trích daãn trong Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Chính bieân,
T.XII, tr.284): “naêm 1833 (Minh Maïng) laïi cho döïng mieáu thôø vua Chieâm
Thaønh ôû kinh ñoâ (Hueá) vaø ôû ngoaøi tænh Bình Thuaän, haèng naêm xuaân thu hai
laàn teá, do nhaø nöôùc söûa leã” [100, tr.218].
 Naêm Quyù Tî, Minh Maïng thöù 14 (1833), khôûi nghóa cuûa Leâ vaên
Khoâi ôû thaønh Phieân An (Gia Ñònh), ngöôøi ta thaáy coù maët trong haøng nguõ
nghóa quaân moät löïc löôïng ñaùng keå nhöõng ngöôøi Chaêm vaø Khôme ôû ñaïo
Quang Hoùa (Taây Ninh). Sau khi chieám ñöôïc luïc tænh Nam Kyø vaø tieán ra
Bình Thuaän, Ninh Thuaän, ñöôïc söï höôûng öùng cuûa ngöôøi Chaêm. Do ñoù, sau
khi ñaøn aùp ñöôïc phong traøo Leâ Vaên Khoâi, vua Minh Maïng ñaøn aùp nhaân
daân, khieán moät boä phaän ngöôøi Chaêm phaûi laùnh naïn sang Campuchia hoaëc
Taây Nguyeân.
Nhöng chính vua Minh Maïng cuõng ñaõ phaûi thöøa nhaän ngöôøi Chaêm
vôùi tö caùch laø moät daân toäc treân ñaát nöôùc Vieät Nam. Naêm 1833, vua baûo
Noäi caùc raèng:
“Laïi nöõa töø Thuaän Hoùa vaøo Nam, xöa laø nöôùc Chieâm Thaønh, nay laø
cuûa nöôùc nhaø. Ñöôïc nöôùc cuûa ngöôøi, haù neân laøm tuyeät söï thôø cuùng cuûa
ngöôøi hay sao ? Vaäy cuõng neân theo leä, phong cho moät choã, ñeå vieäc cuùng teá
cuûa nöôùc Chieâm ñöôïc toàn taïi” [118, tr.495-496].
“… Töø nay veà sau, chuaån cho con chaùu ñöôïc theá taäp ñeå giöõ vieäc thôø
cuùng cuûa Chieâm Thaønh. Neáu ngöôøi naøo coù taøi naêng phaåm caùch ñaùng duøng
thì Nhaø nöôùc cuõng laïi caát nhaéc, chöù khoâng coù yù phaân bieät vì cho laø ngöôøi ôû
nôi bieân vieãn” [118, tr.629].
Naêm 1834, coù hôn 30 saùch Maùn Chaøm ôû gaàn thaønh Quang Hoùa thuoäc
Gia Ñònh tình nguyeän xin phuï thuoäc vaøo nöôùc ta, Vua Minh Maïng “ra leänh
cho vieân quan ñoùng ôû thuû sôû Quang Hoùa ñöôïc kieâm cai quaûn, chôø 3 naêm
sau, seõ chieáu nhö caùc saùch daân Phieân thuoäc quoác tòch maø thu thueá” [119,
tr.461].
 Cuõng vaøo naêm 1834, vua Minh Maïng ñaõ baûo vôùi caùc beà toâi raèng:
“Hoaøng khaûo ta ñöôïc nöôùc cuûa ngöôøi, khoâng laøm maát höông khoùi cuûa
ngöôøi, ban ôn nhö theá, thöïc ñaõ hôn haún nghìn xöa. Nay ta noái ngoâi, theå theo
loøng toát, ñaõ phong töôùc haàu cho con chaùu nhaø Leâ vaø töôùc baù cho con chaùu
nöôùc Chieâm. Laøm theá khoâng phaûi muoán ñeå laáy loøng con chaùu hai hoï, cuõng
khoâng phaûi mong muoán toå tieân hai hoï (phuø hoä) baùo ôn, chaúng qua caùi nghóa
baûo toàn doøng doõi cuûa trieàu tröôùc ñaõ maát, phaûi neân nhö theá” [119, tr.479].

Naêm 1835, vua Minh Maïng laïi duï noäi caùc raèng: “thoå daân Bình Thuaän
(ngöôøi Chaêm), töø khi thay ñoåi quan thoå, boå quan Kinh ñeán nay, chöa töøng
bò baét lính, thu thueá. Hoï caøy laáy luùa aên, ñaøo laáy gieáng uoáng, yeân ôû vôùi
nhau, khoâng coù ñieàu tieáng gì” [119, tr.520].

Theo Nguyeãn Thò Thanh: “Ngöôøi Chaêm laø nhöõng ngöôøi ñònh cö sau
cuøng ôû ñoàng baèng soâng Meâ Koâng. Naêm 1790, ..., haøng ngaøn ngöôøi Chaêm
ñaõ laùnh naïn ñeán Campuchia qua Bieân Hoøa vaø Taây Ninh. Nhieàu ngöôøi cuõng
ñeán Saøi Goøn roài sau ñoù ñeán Campuchia qua soâng Meâ Koâng. … naêm 1834,
nhieàu ngöôøi Chaêm cuõng chaïy troán ñeán Campuchia. ... . Naêm 1858, ...,
nhieàu ngöôøi Chaêm phaûi boû chaïy trôû laïi Vieät Nam. Thôøi gian naøy, hoï ñònh
cö ôû Chaâu Ñoác ... . Sau ñoù, nhöõng ngöôøi Chaêm môû roäng ñòa baøn sinh soáng
ñeán nhöõng vuøng phuï caän ôû Taân Chaâu, Coàn Tieân vaø Chaâu Phuù, …” [203,
tr.50-51].

Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc : “Naêm 1859, ngöôøi Chaøm, ngöôøi Chaø Vaø
(boïn Oác Nha teân laø Oác, Boàn Nha teân laø Hieân vaø binh daân hôn 1000 ngöôøi)
töø Cao Mieân veà quy thuaän. Toång Ñoác An – Haø laø Nguyeãn Coâng Gian ñem
vieäc taâu leân … .

Naêm 1860, boïn ngöôøi Chaøm, ngöôøi Chaø Vaø tình nguyeän ñi ñaùnh giaëc
Cao Mieân. Quan tænh An Giang laø Nguyeãn Coâng Nhaøn ñem vieäc aáy taâu
leân. Vua (Töï Ñöùc) sai voã veà cho kheùo maø duøng. Baáây giôø hôn 800 ngöôøi
laøm caùc thoå doõng, ñaët ngöôøi quaûn suaát, chi löông caáp cho khí giôùi ñi theo
quaân. Ñôïi sau naøy sai phaùi ñaéc löïc ñeàu hieäu khen thöôûng ñeå khuyeán khích.
Khi xong vieäc tha cho veà yeân nghieäp laøm aên” [122, tr.639-671].

Vua Töï Ñöùc vaãn toân troïng tín ngöôõng cuûa ngöôøi Chaêm. Naêm 1874,
quy ñònh laïi tuïc leä thôø töï mieáu caùc ñeá vöông ôû caùc ñòa phöông, vaãn cho toân
thôø caùc vò vua cuûa nöôùc Champa. Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân
cheùp: “Mieáu vua Chieâm Thaønh ôû thoân Quaûng Hôïp, huyeän Hoøa Ña tænh
Bình Thuaän, 2 leã veà muøa xuaân, muøa thu, moãi leã 1 con traâu, 1 con lôïn, neán
saùp, maâm xoâi, vaøng baïc, traàu röôïu, laõnh tieàn coâng saém ñuû, mieáu phu 20
teân” (tr. 118).
 TIEÅU KEÁT CHÖÔNG 2
Töø theá kyû X đñến thế kỷ XVII, hai daân toäc Vieät – Chaêm ñaõ coù những
quan hệ giao lưu diễn ra treân nền lịch sử của hai quoác gia ñoâïc laäp soáng beân
caïnh nhau. Maëc daàu quan heä giöõa hai vöông trieàu coù nhöõng böôùc thaêng
traàm (coù luùc hoaø hieáu thaân thieän, coù luùc xung ñoät vaø thaäm chí caû chieán
tranh), nhöng hai daân toäc vaãn soáng beân caïnh nhau, xen keû nhau vaø töøng
böôùc hoäi nhaäp vaøo nhau.
Do ñòa baøn ngöôøi Chaêm sinh soáng raát roäng trong luùc ít cö daân, neân
ngöôøi Vieät ñaõ laàn löôït ñeán khai phaù ñaát hoang ñeå laäp ruoäng vöôøn vaø sinh
soáng cuøng ngöôøi Chaêm. Treân ñaát Ñaïi Vieät cuõng ñaõ xuaát hieän nhöõng laøng
xoùm cuûa ngöôøi Chaêm, hoï sinh soáng moät caùch bình yeân.
Ñòa baøn mieàn Trung, beân caïnh nhöõng thuaän lôïi veà ñieàu kieän töï nhieân
thì cuõng coù nhöõng khoù khaên trôû ngaïi cho söï phaùt trieån saûn xuaát vaø ñôøi soáng
cuûa vöông quoác Champa. Noäi boâï caùc vöông trieàu Champa luoân chia reõ vaø
cöôõng böùc daân toäc mình lao vaøo nhöõng cuoäc chieán tranh quaù söùc, coù haïi
cho ngöôøi Chaêm laøm cho vöông quoác kieät queä vaø suy suïp nhanh choùng. Kết
quả là vương quốc cổ Champa dần dần bị thu hẹp về laõnh thoå vaø saùp nhaäp
vaøo Đại Việt. Sau thế kỉ XV, Quaù trình saùp nhập naøy diễn ra nhanh chcùng
cuøng với quaù trình mở đñất về phương Nam của Chuùa Nguyễn vì nhu cấu
sống coøn của một doøng họ. Hai tỉnh coøn lại của nước Chieâm Thaønh nhỏ beù
nằm giữa laõnh thổ của Chuùa Nguyễn ñược đñổi thaønh một Trấn của Ñaøng
Trong vaøo năm 1693. Theo doøng chảy tất yếu của lịch sử, một quaù trình
cộng cư vaø cộng hưởng văn hoùa cuõng diễn ra ñặc biệt soâi ñộng trong giai
đñoaïn naøy vaø thể hiện trong nhiều lĩnh vực, như sẽ ñöôïc ñeà cập đñến phần
naøo trong chương 3 döôùi ñaây.
 Chöông 3
LAÕNH VÖÏC GIAO LÖU VAØ TÖÔNG TAÙC

3.1. Kinh teá – vaät chaát

3.1.1. Noâng nghieäp

Ngöôøi Vieät trong xaõ hoäi Vaên Lang – AÂu Laïc ñaõ bieát ñeán kyõ thuaät
ñuùc ñoàng reøn saét vôùi neàn kinh teá noâng nghieäp ña daïng, troàng luùa nöôùc ôû
caùc ñoàng baèng soâng Hoàng, soâng Maõ, soâng Caû.
Trong thôøi Baéc thuoäc, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp thu nhieàu kyõ thuaät saûn xuaát
cuûa ngöôøi Trung Quoác, trong ñoù coù kyõ thuaät saûn xuaát noâng nghieäp. Theo
Ngoâ Thôøi Só thì Nhaâm Dieân ñaõ daïy ngöôøi Vieät caùch caøy böøa ñeå khai khaån
ruoäng hoang.
“Khi Vöông Maõng cöôùp ngoâi (Naêm 8 sau Coâng nguyeân), quan muïc
Giao Chæ laø Ñaëng Nhöôïng cuøng vôùi caùc quaän ai naáy ñeàu ñoùng giöõ bôø coõi
cuûa mình giöõ cho Giao Chæ vaø caùc quaän ñöôïc yeân oån. Ñeán khi Quang Vuõ
khôûi binh (naêm 25, Löu Tuù Xöông laøm hoaøng ñeá, hieäu laø Quang Vuõ, ñaët
teân laø Haùn, ñoùng ñoâ ôû Laïc Döông, lòch söû goïi laø Ñoâng Haùn), töôùng Saàm
Baønh (voán quen thaân vôùi Ñaëng Nhöôïng) bieát oai ñöùc nhaø Haùn, baáy giôø
Ñaëng Nhöôïng môùi daãn caû luõ Thaùi thuù Giao Chæ laø Tích Quang vaøo coáng
hieán nhaø Haùn, Haùn phong cho taát caû laøm lieâït haàu. Tích Quang laø ngöôøi
Haùn Trung, khi ôû chaâu daïy daân bieát leã nghóa. Laïi coù Nhaâm Dieân, laø ngöôøi
Uyeån, laøm Thaùi thuù Cöûu Chaân, daân quaän Cöûu Chaân coù ngheà ñaùnh caù vaø ñi
saên, khoâng bieát caøy caáy, Nhaâm Dieân sai ñuùc caùi caøy caùi böøa laøm ñieàn khí,
daïy daân khai khaån ruoäng ñaát, daân söï no ñuû” [142, tr.42].
 Troàng luùa laø coâng vieäc chính cuûa caùc noâng daân ngöôøi Vieät, luoân
ñöôïc nhaø nöôùc quan taâm vaø khuyeán khích. “Muøa Xuaân (naêm 987), vua (Leâ
Ñaïi Haønh) laàn ñaàu tieân caøy ruoäng tòch ñieàn ôû nuùi Ñoïi (ôû xaõ Ñaïi Sôn, huyeän
Duy Tieân, nay thuoäc tænh Nam Haø)” [42, tr.328].
Hoaït ñoäng kinh teá cuûa ngöôøi Chaêm khaù ña daïng. Ngheà truyeàn thoáng
laâu ñôøi laø troàng luùa. Ngöôøi Chaêm coù gioáng luùa chòu ñöôïc khoâ haïn, troàng
vaøo muøa ñoâng (thaùng 12) chín vaøo muøa heø (thaùng 4), goïi laø luùa Chieâm,
cuõng ñaõ ñöôïc truyeàn sang Trung Quoác vaø Ñaïi Vieät.
“Muøa haï, thaùng 4 (naêm 1032), vua (Lyù Thaùi Toâng) ngöï ñeán Tín
Höông ôû Ñoã Ñoäng Giang caøy ruoäng tòch ñieàn, coù nhaø noâng daâng moät caây
luùa Chieâm coù 9 boâng thoùc. Xuoáng chieáu ñoåi goïi ruoäng aáy laø ruoäng ÖÙng
Thieân” [42, tr.368].
Ca dao ngöôøi Vieät coù caâu:
Luùa Chieâm laáp loù ñaàu bôø
Heã nghe tieáng saám môû côø maø leân
Theo Leâ Quyù Ñoân, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp thu gioáng luùa neáp cuûa ngöôøi
Chaêm: “Huyeän Leä Thuûy (tænh Quaûng Bình), xoùm lieàn nhau, ñeàu laø ñaát buøn
ruoäng caùt, döôùi thì gaàn ñaàm, moät daûi roäng raõi, ruoäng thì laày buøn, moät naêm
hai vuï luùa … coù thöù teân laø neáp Chaêm, hoa traéng, thoùc ñoû coù raâu, gaïo traéng
maø troøn lôùn, côm thôm deûo, hôi maën, hôïp vôùi ruoäng buøn, cuõng thaùng 6 caáy,
thaùng 10 chín” [50, tr.379-380].
Ngöôøi Vieät ñaõ bieát duøng traâu ñeå keùo caøy töø raát sôùm. Naêm 1123, vua
Lyù Nhaân Toâng xuoáng chieáu raèng: “Traâu laø vaïât quan troïng cho vieâïc caøy
caáy, laøm lôïi cho ngöôøi khoâng ít. Töø nay veà sau, ba nhaø laøm moâït baûo, khoâng
ñöôïc gieát traâu aên thòt, ai laøm traùi thì trò toäi theo luaät” [42, tr.449].
Chính vua Leâ Lôïi tröôùc naêm 1418 cuõng soáng baèng ngheà noâng. “Vua
(Leâ Lôïi) noái nghieäp cuûa oâng cha, gaëp buoåi ñaïi loaïn maø chí caøng beàn, naùu
mình choán nuùi röøng, laøm ngheà caøy caáy. Do loøng caêm thuø quaân giaëc baïo
taøn, caøng löu taâm vaøo caùc saùch thao löôïc, ñem heát cuûa nhaø haäu ñaõi taân
khaùch...” [43, tr.477].
Ngöôøi Chaêm ngaøy xöa ñaõ bieát keát hôïp caû troàng luùa ruoäng baäc thang
vaø ruoäng thaáp nhö ñeán nay coøn thaáy ôû mieàn Trung nöôùc ta. Ñeå caøy caáy ôû
ruoäng thaáp, beân caïnh vieäc ñaøo caùc gieáng nöôùc, hoï ñaõ ñaøo nhieàu keânh
möông töôùi nöôùc. Moät soá keânh möông naøy hieän nay vaãn coøn duøng ñöôïc,
moät soá khaùc tuy khoâng duøng ñöôïc nhöng vaãn ñeå laïi daáu veát. Caùc nhaø
nghieân cöùu cho raèng, nhöõng guoàng nöôùc khoång loà, goïi laø bôø xe nöôùc maø
noâng daân mieàn Trung nöôùc ta moät soá nôi coøn duøng ñeå ñöa nöôùc töø loøng
soâng saâu leân bôø ruoäng, voán laø moät thöù guoàng töï chuyeån ñoäng baèng doøng
chaûy ñaõ ñöôïc saùng taïo töø xa xöa bôûi nhöõng con ngöôøi noâng daân Chaêm.
Theo Buøi Ñeïp trong Taïp chí Xöa Nay, soá 59B – 60B, 1999: “ngöôøi
döïng bôø xe nöôùc ñaàu tieân ôû taû ngaïn soâng Traø taïi ñòa ñieåm xaõ Phöôùc Loäc,
huyeän Sôn Tònh (Quaûng Ngaõi), vaøo khoaûng naêm 1835 döôùi trieàu Minh
Maïng, laø oâng truøm Giai töùc laø Nguyeãn Vaên Giai. OÂng naøy nguyeân quaùn taïi
xaõ Phöôùc Loäc (coù ngöôøi laïi noùi oâng queâ ôû Nghóa Haønh) ... . Luùc ñaàu baùnh
xe nöôùc do oâng Hoøa laøm ra raát thoâ sô ... . Naêm 1836 (Bính Thaân), oâng Hoùa
cheát vì beänh thöông haøn. Ngöôøi tieáp tuïc coâng trình cuûa oâng Hoùa laø Ñaëng
Thieâm ôû laøng Hoaøi Myõ, huyeän Boàng Sôn (Bình Ñònh) ... . Baùnh xe nöôùc
cuûa oâng Thieâm ñöôïc ñaët treân bôø Laïi Giang, nhieàu baùnh ñaët thaønh haøng neân
töø ñoù goïi laø bôø xe nöôùc ... . Ca tuïng bôø xe nöôùc Quaûng Ngaõi, moät nhaø vaên
Phaùp ñaõ vieát: Khoâng coù quang caûnh naøo trong tænh cho ta bieát nhieàu hôn veà
oùc kyõ xaûo cuûa ngöôøi noâng daân An Nam ...” (tr. 44).
Vieäc laøm thuûy lôïi cuûa ngöôøi Chaêm, theo Löông Ninh: “Ngöôøi Chaêm
raát gioûi vieäc xaây ñaép ñaäp, laøm keânh möông, moät soá keânh vaø ñaäp ñeán nay
vaãn coøn yù nghóa, ví nhö ñaäp Ñoàng Cam treân soâng Ba xaây treân cô sôû moät
ñaäp boåi xöa cuõ, xaõ Hoøa Hoäi, huyeän Tuy Hoaø – Phuù Yeân cuøng vôùi 200 km
keânh. Ngaøy 7 – 9 – 1932, trong dieãn vaên cuûa mình taïi leã khaùnh thaønh Toaøn
quyeàn Ñoâng Döông P.Pasquier coù lôøi ca ngôïi taøi naêng thuûy lôïi cuûa ngöôøi
Chaêm. Bia Po Klong Garai (cuoái theá kyû XIII) coøn noùi veà ñaát (khai hoang) ôû
mieàn nuùi (apuh), ñaõ phaûn aùnh moái quan taâm ñeán noâng nghieäp khoâng nhöõng
cuûa ngöôøi caøy caáy maø coøn cuûa caû nhaø nöôùc nöõa” [100, tr.120-121].
Ngöôøi Vieät, töø vua ñeán ngöôøi noâng daân ñeàu raát quan taâm ñeán gioáng
luùa Chieâm, laø loaïi luùa chòu haïn. Theo Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí
cuûa Phan Huy Chuù:
“Phuû Trieäu Bình ôû khoaûng giöõa ñòa haït Thuaän Hoùa, phía nam giaùp
Quaûng Nam ... . Phuû naøy coù ít ruoäng muøa nhieàu ruoäng Chieâm. Vuï Chieâm laø
chính muøa, vuï muøa laø traùi vuï, nhöõng saûn vaät toát ñeïp nhö gaám voùc, vaø chieáu
coùi deät raát tinh xaûo” [20, tr.349].
Naêm 1470, Leâ Thaùnh Toâng ngöï veà Taây Kinh, noùi: “Naêm tröôùc ta
ñeán Phuùc Quang ñöôøng (taïi xaõ Ñoäng Baøng huyeän Yeân Ñònh, nay thuoäc
Thanh Hoùa, do Leâ Thaùnh Toâng döïng vaøo naêm Quang Thuaän, töùc laø ñieän ñeå
Hoaøng thaùi haäu thay aùo) thì ruoäng nöông Ñoäng Baøng ít nöôùc khoâng theå caáy
luùa ñöôïc. Naêm nay nöôùc nhieàu, luùa Chieâm meânh moâng baùt ngaùt. Roài vònh
luoân baøi thô töù tuyeät raèng:
Vaïn khoaûnh thanh thanh thò haï ñieàn,
Teà daân ñöông dó thöïc vi tieân.
Thoân ñaàu tam löôõng noâng phu ñaùo,
Giai vò kim nieân thaêng tích nieân.
(Ñoàng Chieâm muoân khoaûnh luùa xanh töôi,
Daân chuùng coi aên chính aáy trôøi.
Ñaàu xoùm noâng phu daëm keû ñeán,
Noùi naêm nay vöôït moïi naêm roài). [43, tr. 686].
Naêm 1859, Töï Ñöùc cuõng ñaõ hoûi Phuû doaõn Thöøa Thieân raèng: “Haèng
naêm luùa Chieâm, luùa troã thì bò gioù baéc, coù theå baûo ñaûm caáy sôùm, ñeå luùa troã
vaøo trung tuaàn thaùng 2 thì luùa vaøo chaéc, taát khoûi bò toån thöông” [122,
tr.637].
Veà duïng cuï laøm ruoäng, ñaëc bieät laø caây caøy. Caây caøy cuûa ngöôøi Vieät
taïi ñoàng baèng soâng Hoàng vaø soâng Maõ khoâng maïnh ôû ñeá vaø coù moät caùi löôõi
nhoû khaù nheï ñeå moät vaät keùo cuõng coù theå keùo noåi. Loaïi caøy naøy thích hôïp
vôùi loaïi ñaát khoâng raén laém vaø ít coû, vaø ñaùp öùng caùc ñaëc tính ñaát ñai ôû phía
Baéc – ñöôïc canh taùc caû ngaøn naêm bôûi moät cö daân ñoâng ñuùc – vaø chæ thaáy
coù ôû phía baéc soâng Gianh, ranh giôùi giöõa Ñaøng Ngoaøi vaø Ñaøng Trong. Khi
ngöôøi Vieät töø phía Baéc xuoáng phía Nam, hoï phaûi ñoái phoù vôùi loaïi ñaát cöùng
vaø coû daày. Chính vì lyù do ñoù maø ngöôøi Vieät ñaõ söû duïng caây caøy cuûa ngöôøi
Chaêm vaø caûi tieán cho deã söû duïng. Caây caøy cuûa ngöôøi noâng daân Chaêm khaù
cöùng caùp, ñaëc bieät laø phaàn ñeá. Ngöôøi Vieät ñaõ cheá theâm moät caùi nang ñeå
ñieàu chænh goùc vaø bieán caây caøy naøy thaønh moät loaïi caøy môùi.
Ngheà noâng trong lòch söû cuûa hai daân toäc Vieät – Chaêm ñeàu luoân gaén
lieàn vôùi vieäc khai hoang laäp laøng xoùm, ruoäng ñoàng. Ngay töø thôøi Lyù –
Traàn, ngöôøi Chaêm cuõng goùp phaàn khai hoang, laäp laøng ôû Ñaïi Vieät chaúng
haïn nhö ôû Ngheä An coù 3 laøng Chaêm ôû Nam Ñaøn vaø 4 laøng Chaêm ôû Höng
Nguyeân. Ñoù laø chöa keå caùc laøng Chaêm ôû kinh ñoâ Thaêng Long vaø vuøng phuï
caän maø noåi baät laø thoân Baø Giaø, nôi Traàn Nhaät Duaät thöôøng cöôõi voi ñeán
chôi. Sau naêm 1306, khi chaâu OÂ vaø Rí ñöôïc saùp nhaäp vaøo Ñaïi Vieät, phaàn
lôùn ngöôøi Chaêm vaãn ôû laïi sinh soáng. Ngaøy nay coù nhieàu doøng hoï goác Chaêm
cuõ nhö OÂng, Traø, Cheá ôû caùc laøng Vaân Theâ (xaõ Thuûy Vaân, huyeän Höông
Thuûy), laøng La Vaân (xaõ Quaûng Thoï, huyeän Höông Ñieàn), laøng An Ñoâ (xaõ
Höông Chöõ, huyeän Höông Traø), laøng An Myõ (phöôøng Phuù Hieäp, thaønh phoá
Hueá) tænh Thöøa Thieân – Hueá. Ñi veà phía Nam, treân neàn ñaát cuõ cuûa
Champa, ngöôøi Vieät cuõng ñaõ thaønh laäp laøng nhöng coù ñaëc ñieåm vaø tính
chaát roäng môû, khoâng kheùp kín nhö laøng ôû phía Baéc.
Theo Li Tana: “Moät taám bia cuûa doøng hoï Traàn taïi xaõ Caåm Thanh ôû
vuøng Hoäi An cho bieát: vaøo thôøi Hoàng Ñöùc (1470 – 1497), oâng toå doøng hoï
naøy ñaõ ñöôïc chieâu moä töø Thanh Hoùa ñi ñaùnh giaëc treân ñaát Chieâm Thaønh
cuøng vôùi gia ñình. Vì oâng ñaùnh giaëc gioûi, neân ñöôc pheùp ôû laïi vuøng Quaûng
Nam. OÂng ñaõ khaùm phaù ra moät con soâng lôùn ñoå ra bieån, oâng ñaõ chieâu moä
daân ñeán laäp laøng ôû ñaáy. Bia naøy döïng vaøo ngaøy 10 – 1 – 1498. Theo moät
gia phaû cuûa laøng Caåm Nam, Hoäi An, thuoäc hoï Hoaøng, thì toå tieân cuûa hoï laø
ngöôøi Baéc” [77, tr.30-31].
 Ngoaøi caây luùa, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm coøn troàng caùc loaïi caây laáy
cuû, caây aên quaû nhö khoai, saén, ngoâ, keâ ... . Khoai ñaát laï, thònh haønh nôi caùt
ven bieån, soâng, cuõng nhö mía voán coù nguoàn goác queâ höông mieàn haûi ñaûo
Thaùi Bình Döông vaø chaâu Myõ, ñöôïc cö daân Nam ñaûo Maõ Lai du nhaäp vaøo
Ñoâng Nam AÙ.
Theo Traàn Quoác Vöôïng: “Queâ höông caây boâng laø AÁn Ñoä. Cö daân coå
Sa Huyønh cö daân Chaêm coå thöôøng xuyeân coù maët ngoaøi khôi, ngoaøi ñaûo xa
thöôøng xuyeân giao löu kinh teá vaên hoùa vôùi theá giôùi haûi ñaûo Thaùi Bình
Döông vaø AÁn Ñoä Döông. Hoï ñaõ nhaäp noäi ñeå troàng troït khoai, mía, boâng ...
vaø xaây döïng ñöôïc vuøng ñaëc saûn maø sau naøy ngöôøi Vieät thöøa keá: khoai Traø
Ñöùc, ñöôøng mía Quaûng Ngaõi, boâng Ñieän Baøn, Phan Rang, Phan Rí ... [200,
tr.462].
Veà quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát cuûa ngöôøi Chaêm, chuùng ta thaáy töø
nguyeân thuûy, nhaèm môû mang kinh teá, caùc vua Chaêm keâu goïi daân chuùng
khai khaån ñaát hoang laäp thaønh ruoäng caáy luùa, ñaát troàng hoa maøu. Ai khai
phaù ñöôïc sôû naøo thì laøm chuû vónh vieãn sôû ñoù, sau khi ñaõ laøm leã aên möøng vaø
taï ôn vua. Cha meï cheát thì ñeå laïi cho con chaùu gaùi thöøa höôûng, truyeàn töø
ñôøi noï ñeán ñôøi kia, khoâng coù vaên kieän naøo chöùng minh, aáy theá maø khoâng
heà xaûy ra söï tranh giaønh naøo caû. Quyeàn sôû höõu caù nhaân ñöôïc coi laø tuyeät
ñoái. Ñeán ñôøi Gia Long vaø Minh Maïng, khi coù leänh cuûa trieàu ñình laäp soå boä
ñeå thu thueá, caùc quan laïi ñòa phöông chæ caên cöù vaøo lôøi khai mieäng cuûa hoï
ñeå ghi boä. Nhöõng quyeån ñòa boä naøy hieän coøn löu giöõ taïi caùc aáp coù ñoàng
baøo ngöôøi Chaêm. Töø thôøi Khaûi Ñònh trôû ñi, chòu aûnh höôûng cuûa luaät phaùp
quoác gia vaø taäp quaùn cuûa ngöôøi Vieät, gia ñình ngöôøi Chaêm naøo coù mua baùn
ruoäng ñaát thì laäp vaên töï baèng chöõ Haùn, chöõ Chaêm hay chöõ Quoác ngöõ.
Vieäc phaân chia taøi saûn cho con chaùu, ngöôøi Chaêm theo taäp tuïc coå
truyeàn chæ chia baèng mieäng. Nhöng töø thôøi Baûo Ñaïi, moät soá gia ñình coù laäp
thaønh vaên töï hoaëc chuùc ngoân ñeå quy ñònh söï phaân chia aáy.
Ngöôøi Chaêm cuõng coù ruoäng ñaát höông hoûa, xeùt veà hình thöùc vaø tính
chaát cuõng gioáng nhö cuûa ngöôøi Vieät.

3.1.2. Deät vaûi

Treân ñòa baøn mieàn Trung, nôi phoå bieán caùc di chæ khaûo coå thuoäc neàn
vaên hoùa Sa Huyønh maø chuû nhaân cuûa noù ñöôïc ñoaùn ñònh laø toå tieân cuûa ngöôøi
Chaêm, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy daáu veát cuûa vaên hoùa Ñoâng Sôn maø chuû nhaân laø
ngöôøi Vieät coå vaø ngöôïc laïi. Ñieàu naøy chöùng toû ñaõ coù söï giao löu vaên hoùa
Vieät – Chaêm töø raát sôùm trong lòch söû.
Theo Nguyeân Ngoïc: “Nhöõng löu daân Vieät töø ñoàng baèng soâng Maõ,
soâng Lam hay soâng Hoàng ñi vaøo Nam, tröø moät soá ít laø thôï thuû coâng, ngöôøi
buoân baùn, coøn tuyeät ñaïi ña soá laø noâng daân soáng baèng ngheà troàng luùa nöôùc
laø chính. Vaøo ñaát naøy, giaùp maët vôùi caûnh quan töø töï nhieân nôi ñaây, hoï nhaän
ra coù nhieàu khaùc bieät vôùi queâ höông coäi nguoàn, töø ñaát ñai, soâng nöôùc, khí
haäu, röøng vaø bieån, vaø dó nhieân caû con ngöôøi. Ñaát naøy voán laø vuøng Amavati
cuûa Champa, laø ñaát ñeá ñoâ cuûa nhieàu trieàu ñaïi vua chuùa Chieâm Thaønh trong
nhieàu theá kyû, dó nhieân laø nôi taäp trung tieâu bieåu nhaát nhöõng tinh hoa vaên
hoùa thaønh töïu kinh teá cuøng nhieàu maët khaùc cuûa xaõ hoäi Champa. Ñeán ñaây
ngöôøi Vieät phaùt hieän ra raèng ngöôøi Chaêm, ngoaøi ngheà noâng troàng luùa nöôùc
vaø hoa maøu cuøng nhöõng ngheà thuû coâng gia duïng, coøn gioûi nhieàu ngheà khaùc
nhö laâm thoå saûn quyù, ñaëc bieät laø queá vaø traàm höông, luyeän kim, naáu loïc
vaøng, kieán truùc, cheá taùc ñoà myõ ngheä, nuoâi taèm, öôm tô, deät, cheá bieán
ñöôøng töø mía (mieàn Baéc chæ naáu maät), cheá bieán maém töø caù bieån ... . Ñieàu
quan troïng laø caùc saûn phaåm laøm ra khoâng chæ ñeå töï caáp töï tuùc, hoaëc trao
ñoåi qua laïi trong ñòa phöông heïp, trong noäi ñòa, maø coøn ñeå baùn ra ngoaøi.
Ngöôøi Chaêm cuõng raát gioûi ngheà ñoùng ghe baàu ñi soâng, ñi bieån, thaäm chí
vöôït ñaïi döông ñi buoân baùn vôùi caùc quoác gia ôû xa ...” [92, tr.21].
Töø ñeøo Haûi Vaân trôû vaøo Nam khoâng coù muøa Ñoâng neân vieäc troàng
daâu nuoâi taèm – moät loaïi saâu nhieät ñôùi, coù theå tieán haønh quanh naêm. Ñeán
ñaàu Coâng Nguyeân, söû cuõ ñaõ cheùp ñaát Nhaät Nam (Trung vaø Nam Trung Boä)
tô taèm moät naêm 8 löùa keùn.
Theo Traàn Quoác Vöôïng: “Ngöôøi Chaøm bieát khai thaùc traàm höông,
queá, ngaø voi, söøng teâ, daàu raùi, ngoïc, vaøng ... treân nuùi, hoà tieâu treân ñoài, bieát
laøm ruoäng 2 muøa treân ñoàng ruoâïng (raøo, hoùi) ôû ñoàng baèng heïp Minh Linh,
OÂ Chaâu, bieát troàng cau, döøa, troàng daâu nuoâi taèm moät naêm taùm löùa töø tröôùc
sau Coâng Nguyeân” [200, tr. 431].
ÔÛ Quaûng Nam, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp thu ngheà deät cuûa ngöôøi Chaêm ñeå
laøm phong phuù theâm ngheà deät cuûa mình.
Theo Phan Huy Chuù: “Thaùng 6 naêm aáy (1472), Trieàu ñình laáy ñaát
Chieâm Thaønh ñaët laøm Thöøa tuyeân Quaûng Nam coù caùc söù ty (töùc 3 ty Ñoâ,
Thöøa, Hieán) vaø ñaët caùc sôû veä quaân Thaêng Hoa, laïi ñaët ty toång binh aùn saùt,
töø ñoù Thaêng Hoa ñaïo ñöôïc thaùp nhaäp baûn ñoà nöôùc ta, ñòa khí ñaõ môû mang,
phong vaät ngaøy caøng trôû neân phoàn thònh, ñaát ruoäng meânh moâng, luùa keâ töôi
toát, nhaân coâng tinh xaûo, deät neân vaûi luïa löôït laø, coù boâng hoa nhuoäm maøu
xinh ñeïp, chaúng keùm haøng Quaûng Ñoâng, treân nuùi coù nhieàu vaøng, saûn vaät
thì mieàn röøng saûn xuaát nhieàu voi, nhaø daân nuoâi nhieàu traâu ngöïa” [20,
tr.357].
Naêm 1602, Nguyeãn Hoaøng laäp dinh traán taïi Quaûng Nam, daân Vieät di
cö vaøo ngaøy caøng nhieàu, taêng theâm nguoàn nhaân löïc cho vieäc khai phaù vuøng
ñaát môùi. Nhieàu vuøng ñaát hoang ñöôïc ñöa vaøo canh taùc ... saûn xuaát noâng
nghieäp döôùi thôøi naøy ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû to lôùn.
Theo Phuû Bieân Taïp Luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân: Trong 2 phuû Thaêng Hoa vaø
Ñieän Baøn, ba xöù laø Phöôøng Taây, Thu Boàn vaø Thaønh Raén ñeàu coù ruoäng
ñoàng meânh moâng. ÔÛ Quaûng Nam luùc baáy giôø, beân caïnh kinh teá noâng
nghieäp laø chuû ñaïo, caùc ngaønh ngheà thuû coâng cuõng phaùt trieån, hình thaønh
caùc laøng ngheà noåi tieáng. Veà ngheà deät vaûi coù theå keå ñeán caùc laøng deät Maõ
Chaâu, Trung Löông, Thi Lai, Haø Maät, Ñoâng Baøn ... . Phuû Thaêng Hoa vaø
phuû Ñieän Baøn thuoäc tænh Quaûng Nam, coù nhieàu ngöôøi bieát ngheà deät vaûi,
luïa, thaùi ñoaïn (ñoaïn coù nhieàu maøu saéc), laêng la (luïa moûng coù hoa), caùc
haøng hoa khaùc vöøa tinh xaûo, vöøa ñeïp maét khoâng thua keùm caùc thöù haøng
beân tænh Quaûng Ñoâng. Ngöôøi Vieät xöa voán ñaõ bieát ngheà troàng daâu nuoâi
taèm, quay tô deät luïa, khi vaøo vuøng ñaát môùi naøy, beân caïnh nhöõng bieån daâu
muùt ngaøn doïc ñoâi bôø soâng Thu Boàn, ngöôøi Vieät ñaõ tieáp thu tinh hoa ngheà
deät cuûa ngöôøi Chaêm ñeå laøm tinh xaûo theâm ngheà deät cuûa mình.
Ngheà troàng daâu nuoâi taèm, deät luïa cuûa ngöôøi Vieät ôû Chieâm Sôn – phuû
Ñieän Baøn noåi tieáng moät thôøi qua caùc caâu ca dao quen thuoäc coøn löu laïi ñeán
ngaøy nay:
Chieâm Sôn laø, luïa myõ mieàu
Sôùm mai maéc cöõi, chieàu chieàu tô giaêng.
Cuõng coù chuyeän keå raèng, chuùa Thöôïng Nguyeãn Phöôùc (Phuùc) Lan
thôøi nieân thieáu ôû Quaûng Nam vôùi cha laø Traán thuû Nguyeãn Phöôùc (Phuùc)
Nguyeân, moät ñeâm traêng ñeïp, hai cha con ngöï thuyeàn treân soâng Thu Boàn.
Ñeâm khuya thanh vaéng, boãng coù tieáng haùt veùo von cuûa moät thoân nöõ töø
nöông daâu xa voïng laïi theo laøn gioù nheï:
Tai nghe chuùa ngöï thuyeàn roàng
Thieáp thöông phaän thieáp maù hoàng naéng möa
Thuyeàn roàng chuùa ngöï nôi ñaâu
Thieáp thöông phaän thieáp haùi daâu moät mình.
Theá töû tim mình raïo röïc khaùc thöôøng, quyeát ñi tìm ngöôøi ñeïp trong
moäng, keát cuïc coâ haùi daâu ñaõ trôû neân hoaøng haäu ñoù laø baø Hieáu Chieâu
Hoaøng haäu.
“Theo Maspeùro, ngöôøi Chaøm xöa troàng daâu ñeå nuoâi taèm vaø troàng
boâng, ngöôøi ta laáy boâng roài keùo sôïi ñeå deät vaûi thoâ, vaûi thoâ ñan chuoäi ñi
troâng gioáng nhö vaûi nhoû. Nhuoïâm ñi thaønh vaûi nguõ saéc vaø vaûi loám ñoám ...
phuï nöõ deät luïa vaø vaûi, nhöõng vaûi taøng tröõ trong caùc kho vua xöa chöùng toû
hoï deät raát kheùo. Loaïi vaûi sa trôn moûng maø thaáy theå hieän treân caùc pho
töôïng vuõ nöõ Chaêm tröôùc chæ ñöôïc duøng trong cung ñình Champa, nhöng vôùi
ngöôøi Vieät ôû Ñaøng Trong thôøi baáy giôø: nhöõng ngöôøi saéc muïc ôû trong daân
gian cuõng baét chöôùc maëc caùc thöù haøng sa ñoaïn, cuøng sa löông ... . Ñaøn baø
con gaùi ñeàu maëc haøng tô luïa ...” [146, tr. 294].
Cuøng vôùi laøng deät, caùc laøng ngheà khaùc nhö laøng chieáu coùi Baøn
Thaïch, laøng goám Thanh Haø, laøng moäc Kim Boàng, laøng moäc Kim Haø, laøng
laøm troáng Laâm Yeân, laøng ñuùc ñoàng Phöôùc Kieàu cuõng noåi tieáng khaép xöù
Ñaøng Trong. Ñaëc bieät laø laøng ngheà yeán ôû Thanh Chaâu (Hoäi An), ngöôøi daân
Thanh Chaâu ñaõ bieát khai thaùc yeán saøo ôû vuøng Cuø lao Chaøm töø xa xöa, coù
leõ ñaõ tieáp thu töø ngöôøi Chaêm vuøng ven bieån.
 Ca dao daân gian cuûa ngöôøi Vieät ôû Hoäi An coøn löu laïi nhöõng caâu thô
moäc maïc noùi leân hoaït ñoäng tích cöïc cuûa ngöôøi thôï moäc Kim Boàng thôøi aáy:
Giô tay hoùt naém daêm baøo
Hoäi An em ôû, Kim Boàng anh ñi …
Theo Leâ Quyù Ñoân, ngöôøi Vieät ôû “Phuû Thaêng Hoa, huyeän Haø Ñoâng,
xaõ Thanh Chaâu coù ngheà laáy yeán saøo, daân xaõ aáy taûn cö ôû caùc phuû Thaêng
Hoa, Ñieän Baøn, Quy Nhôn, Phuù Yeân, Bình Khang, Dieân Khaùnh, Gia Ñònh,
haøng naêm cöù ñeán thaùng 2, phaûi noäp toå non môùi 120 toå, ngöôøi aùp thu lónh tôø
thò, söûa sang thuyeàn, ñi ñeán caùc phuû ñeå thu thueá, thaùng 7 mang veà trình noäp
soå tieâu sai, thöïc noäp laø bao nhieâu ngöôøi, tuøy töøng haïng maø tính thu …” [50,
tr.252].

3.1.3. Ngheà laøm ñöôøng

Theo Phuû Bieân Taïp Luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân thì ngöôøi daân cuûa phuû Ñieän
Baøn xöa bieát laøm ñöôøng phoåi, xaõ Tam Chaâu bieát laøm ñöôøng pheøn traéng vaø
ñöôøng caùt, chaéc chaén ñoù laø ngheà maø ngöôøi Vieät xöa hoïc ñöôïc cuûa ngöôøi
Chaêm (ngaøy nay chæ coù ngöôøi daân tænh Quaûng Ngaõi coøn giöõ ñöôïc ngheà laøm
ñöôøng phoåi vaø ñöôøng pheøn). “Ñöôøng Phoå Ñaêng (ñöôøng phoåi) saûn ôû phuû
Ñieän Baøn, xoáp nheï meàm traéng, moät phieán naëng 1 caân. Hoï Nguyeãn thöôøng
sai kyù luïc Quaûng Nam mua ôû chaâu Xuaân Ñaøi xaõ Ñoâng Thaåm, coù kyø 300
caân, coù kyø 800 caân, ñeå cuùng kî chaïp, phaùt moãi caân 24 ñoàng. Khoâng coù
thueá. Hai chaâu vaø xaõ aáy coù theå laøm ñöôøng pheøn, ñöôøng caùt, moãi naêm noäp
caùc thöù ñöôøng aáy coäng 48.320 caân thay tieàn sai dö” [50, tr.375].
Vua Minh Maïng cuõng ñaõ töøng sai Bieän lyù Noäi phuû laø Hoà Höõu Thaåm
ñeán Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi hoäi vôùi dinh thaàn traán thaàn ñaët mua ñöôøng
caùt. Khi Höõu Thaåm veà, ñem vieäc daân vui loøng noäp cho nhaø nöôùc, taâu leân
vua haøi loøng noùi raèng: “Ñöôøng caùt daân khoâng theå aên cho khoûi ñoùi, maëc cho
khoûi reùt ñöôïc maø ngöôøi Taây thì öa laém. Töø nay veà sau neân mua nhieàu ñeå
ñoåi laáy haøng hoùa cuûa Taây. Ñeán nhö thoùc gaïo, tô boâng, vaûi luïa, daân ta phaûi
bieát nhôø ñaáy maø soáng, thì khoâng theå ñoåi ñöôïc” [117, tr.78].
Naêm 1834, nhaø Nguyeãn cho laøm laïi 2 toøa nhaø kho lôïp ngoùi ôû Quaûng
Nam (moãi toøa 11 gian, 2 chaùi), duøng laøm nôi chöùa ñöôøng caùt do nhaø nöôùc
mua ôû 2 tænh Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi.

3.1.4. Khai thaùc laâm saûn

Theo Traàn Quoác Vöôïng: “Ngöôøi Sa Huyønh vaø Chaøm coå khai thaùc vaø
saûn xuaát queá, traàm höông, hoå phaùch ... vaø tranh thuû hoïc hoûi kyõ thuaät nöôùc
ngoaøi maø cheá taïo thuûy tinh töø caùt traéng bieån Ñoâng roài xuaát khaåu döôùi hình
thöùc haït chuoåi thuûy tinh, bình thuûy tinh” [200, tr.462].
Queá laø moät loaïi döôïc lieäu quyù vaø ñöôïc caùc nöôùc chaâu AÙ nhö Trung
Hoa, Nhaät Baûn raát öa chuoäng. Mieàn röøng nguyeân sinh ôû mieàn Taây huyeän
Haø Ñoâng, phuû Thaêng Hoa (nay laø huyeän Traø My, Tieân Phöôùc, Phöôùc Sôn)
coù ñieàu kieän thoå nhöôõng vaø tieåu khí haäu phuø hôïp vôùi söï phaùt trieån cuûa caây
queá, laøm cho queá chöùa nhieàu tinh daàu. Huyeän Queá Sôn, phuû Ñieän Baøn
cuõng coù nhieàu queá röøng. Ngoaøi ra, caây queá coøn ñöôïc troàng trong vöôøn nhaø
goïi laø queá vöôøn hay queá ñôn, chaát löôïng khoâng baèng queá röøng. ÔÛ Quaûng
Nam coøn löu laïi caâu ca dao cuûa ngöôøi Vieät:
Queá Traø My thöù cay thöù ngoït
Bôûi anh thôï röøng môùi loït tay anh.
 Moät trong nhöõng haøng xuaát khaåu noåi tieáng cuûa vöông quoác Champa
xöa kia laø traàm höông, loaïi laâm saûn ñaëc bieät naøy ñöôïc giôùi quyù toäc Trung
Quoác, Nhaät Baûn öa chuoäng, caùc thöông nhaân cuûa theá giôùi AÛ Raäp cuõng heát
loøng ca ngôïi traàm höông cuûa Champa. Ngheà khai thaùc goã traàm ñöôïc trieàu
ñình Champa quaûn lyù chaët cheõ: haøng naêm, daân chuùng ñoán goã thôm moät laàn
theo keá hoaïch, döôùi quyeàn kieåm soaùt cuûa vò ñaïi dieän nhaø vua ñöôïc cöû ñeán
ñeå laáy moät phaàn laøm thueá hieän vaät ... . Moät soá cö daân Vieâït ñaàu tieân ôû vuøng
Quaûng Nam ñaõ keá thöøa ñöôïc ngheà khai thaùc traàm höông cuûa ngöôøi Chaêm,
moät thöù ngheà mang laïi nhieàu lôïi nhuaän nhöng khoâng ít gian nan vaø ruõi ro:
ngheà “ngaäm ngaõi tìm traàm”. Leâ Quyù Ñoân cho bieát: kyø nam höông thöôøng
saûn xuaát taïi xöù Quaûng Nam thuoäc ñòa phaän 2 phuû Bình Khang vaø Dieân
Khaùnh, thöù kyø nam höông saûn xuaát taïi sôn ñaàu thuoäc caùc xaõ trong 2 phuû aáy
laø thöù kyø nam höông toát nhaát.
Theo Li Tana: “Aymonier moâ taû vieäc buoân baùn kyø nam giöõa ngöôøi
Roglai vaø ngöôøi Chaêm keùo daøi ñeán theá kyû XIX. Theo nguoàn taøi lieäu naøy
thì moät vieân chöùc cao caáp cuûa ngöôøi Chaêm ôû Phan Rang ñöôïc goïi laø Po -
Gahlao (vua traàm höông) ñaõ toå chöùc vieäc tìm kieám traàm höông vaøo muøa
khoâ. Sau khi daâng leã vaät cho caùc vua Chaêm ñöôïc coi nhö laø keû baûo veä goã
traàm höông, ngöôøi Chaêm ñi ñeán caùc laøng cuûa ngöôøi Roglai. Taïi ñaây ngöôøi
ñöùng ñaàu laøng seõ moä caùc toáp ngöôøi ñeå giuùp hoï tìm loaïi goã quyù naøy ... . Coù
leõ vì tính caùch gian khoå vaø huyeàn bí cuûa vieäc tìm kieám caùc höông lieäu quyù,
neân nöõ thaàn ngöôøi Chaêm, Poâ Nagar (Thieân Y ANA theo tieáng Vieät) ñaõ
ñöôïc coi nhö laø vò thaàn canh giöõ thöù höông lieäu quyù naøy. Vaø coù leõ ngöôøi
Vieät ñaõ tieáp nhaän tín ngöôõng naøy cuûa ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi cao nguyeân
cuøng vôùi kyõ thuaät tìm kieám vaø khai thaùc loaïi höông lieäu naøy” [77, tr.178-
180].
Töø laâu, ngöôøi Vieät ñaõ coù nhöõng caâu ca dao nguï ngoân:
Doù laâu naêm, doù laïi thaønh kì (kì höông),
Ñaù kia laên loùc coù khi thaønh vaøng.

3.1.5. Khai thaùc vaøng

Loøng ñaát Quaûng Nam chöùa nhieàu khoaùng saûn nhö vaøng, than ñaù, saét,

ñoàng, chì, keõm, mica, ñaù voâi, ñaù caåm thaïch nhöng tröõ löôïng khoâng lôùn.

Rieâng vaøng naèm raûi raùc ôû nhieàu nôi, nhieàu nuùi xöa kia ñöôïc ngöôøi Chaêm

khai thaùc, sau ñoù laø ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa, roài ñeán ngöôøi Phaùp ... “Saùch

Haùn Thö cuõng ñaõ töøng noùi ñeán vaøng huyeän Loâ Dung (huyeän Loâ Dung coù

cöûa Loâ Dung töùc laø cöûa Tö Dung, nay laø cöûa Tö Hieàn ôû huyeän Phuù Loäc,

tænh Thöøa Thieân – Hueá)” [92, tr. 19].

Ñeán theá kyû XVIII, Leâ Quyù Ñoân mieâu taû: “Xöù Quaûng Nam, caùc nuùi

Traø Noâ, Traø Teá nguoàn Thu Boàn huyeän Duy Xuyeân phuû Thaêng Hoa saûn

vaøng, naêm xöa khí vaøng phaùt maïnh, thöôøng ñi nhöõng loái ngoaèn ngoeøo trong

loøng ñaát, khí boác leân cuõng coù luùc ñi thaúng, coù khi ñi ngang suoát xuyeân qua

nuùi khaùc. Choã coù vaøng thì ñaát meàm, choã khoâng coù vaøng thì ñaát raén. Daân

thuoäc ñeán ñaàu nuùi tìm thaáy maïch, ñaøo laáy ñaát, laøm nhaø ñeå che, chöùa ñaát

thaønh ñoáng, muùc nöôùc doäi vaøo, choã ñaát ñaøo hoaëc saâu ñeán hôn nghìn thöôùc.

Röûa ñaõi moät ngaøy, thöôøng ñöôïc vaøng vuïn ñaày moät bong boùng traâu, noäp vaøo

tröôøng ñeå naáu ñuùc ... . Ngoaïi taû quoác phoù tröôùc laø Tröông Phuùc Loan
thöôøng ñöôïc caáp nguoàn aáy laøm nguï loäc, cho ngöôøi nhaø laø AÙn Ñieän tröng

thu, hôn 20 naêm, ñöôïc vaøng khoâng bieát bao nhieâu maø keå. Ngöôøi ñòa

phöông coù teân laø Giang Huyeàn laø thoâng gia vôùi AÙn Ñieän mua rieâng moät

nuùi, töï khai thaùc laáy ñem baùn caùc nôi, haén ñem ñeán phoá Hoäi An baùn cho

nhaø buoân Khaùch haøng naêm khoâng döôùi hôn nghìn hoát” [50, tr.248].

Theo Nguyeân Ngoïc: “Theo thoáng keâ cuûa chöôûng thaùi giaùm nhaø

Nguyeãn laø Mai Vaên Hoan (1753), trong 7 naêm chuùa Nguyeãn ñaõ thu ñöôïc

5.768 laïng vaøng. Caùc kyù söï cuûa caùc laùi buoân phöông Taây nhö Pierre

Poivre, Beùnigne Vachet, Dampier ñeàu noùi ñeán vaøng Quaûng Nam, bôûi ñaây

laø moùn haøng kinh doanh, ñem laïi nhieàu lôïi nhöaän cho hoï. Beùnigne Vachet

vieát: coù caû nhöõng cuïc vaøng to baèng haït gieû maø raát tinh khieát. Coøn P.Poivre

nhaän xeùt: Ñaøng Trong tuoàng nhö laø xöù sôû cuûa vaøng thaät ... vaøng ôû ñaây toát

nhaát, tinh khieát nhaát theá giôùi. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc, döôùi thôøi caùc chuùa

Nguyeãn coù ñaët leä caùc ngöôøi daân ñaøo ñaõi vaøng ôû Quaûng Nam phaûi taäp hôïp

laïi thaønh hoä goïi laø lieâm hoä, ñöôïc mieãn lao dòch nghóa vuï, nhöng moãi hoä

phaûi noäp moãi naêm töø 2 ñeán 3 ñoàng caân vaøng soáng. Leä naøy ñöôïc duy trì cho

ñeán caùc vua ñaàu nhaø Nguyeãn. Nhöõng daáu tích coøn löu laïi cho thaáy caùc moû

vaøng Boâng Mieâu, Pu Neáp ñaõ khai thaùc töø thôøi Chieâm Thaønh, sau ñeán ngöôøi

Hoa laõnh tröng khai thaùc döôùi thôøi nhaø Nguyeãn, roài môùi ñeán ngöôøi Phaùp.

Rieâng moû vaøng Boâng Mieâu, töø naêm 1890 ñeán 1939, thöïc daân Phaùp ñaõ khai

thaùc 2.283 kg vaøng” [92, tr.20].

 3.1.6. Khai thaùc saûn vaät bieån
Ngöôøi Vieät ñaõ bieát ñaùnh caù töø raát laâu ñôøi. Theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn
Thö: “Baáy giôø daân ôû mieàn röøng nuùi thaáy ôû soâng ngoøi khe suoái ñeàu coù toâm
caù, neân ruõ nhau ñi baét caù ñeå aên, thöôøng bò thuoàng luoàng laøm haïi, ñeán thöa
vôùi vua. Vua (Huøng Vöông) noùi: Ngöôøi man ôû nuùi khaùc vôùi caùc loaøi thuûy
toäc, caùc thuûy toäc aáy öa cuøng loaøi maø gheùt khaùc loaøi, cho neân môùi bò chuùng
laøm haïi. Roài vua baûo moïi ngöôøi laáy möïc veõ hình thuûy quaùi ôû mình. Töø ñaáy
thuoàng luoàng troâng thaáy khoâng laøm haïi nöõa. Tuïc veõ mình cuûa ngöôøi Baùch
Vieät coù leõ baét ñaàu töø ñaáy” [42, tr.175].
Tröôùc kia, toå tieân vua Traàn Thaùi Toâng laø ngöôøi ñaát Maân, coù ngöôøi
noùi laø Queá Laâm cuõng soáng baèng ngheà ñaùnh caù. “Coù ngöôøi teân laø Kinh ñeán
ôû höông Töùc Maëc (sau laø xaõ Töùc Maëc, huyeän Myõ Loäc, tænh Nam Ñònh),
phuû Thieân Tröôøng, sinh ra Haáp, Haáp sinh ra Lyù, Lyù sinh ra Thöøa, ñôøi ñôøi
laøm ngheà ñaùnh caù. Vua (Traàn Thaùi Toâng) laø con thöù cuûa Thöøa, meï hoï Leâ,
sinh ngaøy 16 thaùng 6 naêm Maäu Daàn, Kieán Gia thöù 8 trieàu Lyù” [43, tr.7].
Theo Löông Ninh: “Beân caïnh vieäc troàng luùa, ngheà ñaùnh caù cuõng ñaït
ñöôïc keát quaû toát ñeïp. Moät nhaø du lòch nöôùc ngoaøi laø Odoric de Pordenone
ñeán ñaây vaøo theá kyû XIV ñaõ ghi laïi raèng: Vöông quoác teân laø Champa laø moät
xöù sôû raát ñeïp vì ôû ñaây coù ñuû moïi ñieàu kieän sinh soáng nhôø coù nhieàu cuûa caûi
... vua coù rieâng 14.000 con voi ... ôû nöôùc naøy, ngöôøi ta gaëp moät ñieàu raát laø
kyø laï, vì moïi loaøi caù treân bieån ñeàu ñeán ñaây, töïa nhö ngöôøi ta khoâng thaáy gì
treân bieån ngoaøi caù caû ...” [100, tr.121].
Theo Nguyeãn Phöôùc Töông: “Cristoforo Borri (1583 – 1632), ñaõ
töøng soáng nhieàu naêm ôû Ñaøng Trong döôùi thôøi chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc
Nguyeân ñaõ vieát veà vaán ñeà ñoù (caù) nhö sau: Ngheà ñaùnh caù raát phong phuùvaø
caù coù vò thaät ngon maø toâi laø ngöôøi ñaõ ñi khaép caùc bieån vaø ñaõ ñi qua caùc
nöôùc, haàu nhö toâi khoâng tìm thaáy ôû ñaâu ngheà caù vaø caù coù theå so saùnh ñöôïc
vôùi Ñaøng Trong … . Ngöôøi Ñaøng Trong thích aên caù hôn laø aên thòt vì vaäy maø
hoï maõi meâ ñaùnh caù” [174, tr.76-77].
Khi ñeán Ñaát Quaûng, ngöôøi Vieät hoïc ñöôïc cuûa ngöôøi Chaêm moät thöùc
aên heát söùc quan troïng laø: maém. ÔÛ xöù Quaûng coù caâu: “AÊn côm vôùi caù nhö
maï vôùi con”. Ñaát Quaûng coù bôø bieån daøi, vôùi ngö tröôøng giaøu toâm caù. Vaø
trong lòch söû laâu ñôøi cuûa mình, ngöôøi Chaêm ñaõ ñaït ñeán moät khoa hoïc vaø
moât ngheä thuaät aên caù vaø coù leõ vaøo loaïi tuyeät ñænh: cheá bieán thaønh maém,
baûo quaûn vaø naâng cao ñoä ñaïm cuûa con caù ñeán möùc cao nhaát vaø cheá bieán
chaát caù ñeán ñoä tinh vi nhaát. Ñaây cuõng laø caùch giöõ vaø mang con caù ñi theo
ngöôøi hoaøn myõ nhaát, baûo ñaûm nhaát, xa vaø laâu nhaát, caøng laâu chaát löôïng
caøng cao. Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa moùn maém laø noù thích hôïp vôùi
moïi ñoái töôïng trong xaõ hoäi, töø ngöôøi ngheøo khoå ñeán baäc vöông giaû. Coù nhaø
nghieân cöùu noùi: töông (vaø caùc loaïi nöôùc chaám) laøm töø ñaäu naønh laø moät neùt
ñaëc tröng cuûa vaên hoùa aåm thöïc mieàn Baéc, maém (vaø caùc loaïi nöôùc chaám töø
maém) laø moät neùt ñaëc tröng cuûa vaên hoùa aåm thöïc mieàn Nam.
Ngoïc trai laø moät trong nhöõng saûn vaät quyù hieám cuûa bieån. Tieáp thu
ngheà ñi bieån cuûa ngöôøi Chaêm, nhöõng ngö daân ngöôøi Vieät vöøa ñaùnh caù xa
bôø vöøa tìm kieám nhöõng nguoàn lôïi khaùc ôû bieån nhö ngoïc trai. Theá kyû XIV
vaø XV, chính quyeàn Ñaïi Vieät cuõng raát coi troïng nguoàn lôïi naøy.
Theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö: “Muøa Ñoâng, thaùng 10 (1348), thuyeàn
buoân nöôùc Ñoà Boà (cuõng ñoïc laø Chaø Boà, coù leõ phieân aâm teân Java –
Inñoâneâxia) ñeán haûi trang Vaân Ñoàn ngaàm mua ngoïc trai. Ngöôøi Vaân Ñoàn
nhieàu keû moø troäm ngoïc trai baùn cho hoï. Chuyeän naøy bò phaùt giaùc, ñeàu bò
toäi caû” [43, tr. 202].
Thaùng 8 naêm 1464, vua Leâ Thaùnh Toâng cuõng coù thaùnh chæ raèng: “Keû
naøo phaïm toäi moø troäm ngoïc trai vaø ñuùc troäm tieàn ñoàng, thì chia ra loaïi thuû
phaïm vaø toøng phaïm maø xöû toäi khaùc nhau” [43, tr.631].
Veà ngheà bieån, theo Phuû Bieân Taïp Luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân: “Tröôùc hoï
Nguyeãn ñaët ñoäi Hoaøng Sa 70 suaát, laáy ngöôøi xaõ An Vónh (Bình Sôn –
Quaûng Ngaõi) sung vaøo, caét phieân moãi naêm cöù thaùng 2 nhaän giaáy sai ñi,
mang ñuû löông aên 6 thaùng, ñi baèng 5 chieác thuyeàn caâu nhoû, ra bieån 3 ngaøy
3 ñeâm thì ñeán ñaûo aáy. ÔÛ ñaáy tha hoà baét chim baét caù maø aên. Laáy ñöôïc hoùa
vaät cuûa taøu nhö göôm ngöïa, hoa baïc, tieàn baïc, hoøn baïc, ñoà ñoàng, khoái
thieác, khoái chì, suùng, ngaø voi, saùp ong, ñoà söù, ñoà chieân, cuøng kieám löôïm voû
ñoài moài, voû haûi ba, haûi saâm hoät oác vaân raát nhieàu. Ñeán kyø thaùng 8 thì veà,
vaøo Cöûa Eo (sau laø cöûa Thuaän An – Hueá) ñeán thaønh Phuù Xuaân ñeå noäp, caân
ñònh haïng xong, môùi chæ mang baùn rieâng caùc thöù oác vaân, haûi ba, haûi saâm,
roài lónh baèng trôû veà ...” [50, tr. 123].
Hoï nguyeãn cuõng thaønh laäp ñoäi Baéc Haûi, thu nhaän ngöôøi thoân Töù
Chính ôû Bình Thuaän hoaëc ngöôøi xaõ Caûnh Döông ra Baéc Haûi, Coân Loân, Haø
Tieân thu löôïm saûn vaät cuûa taøu vaø caùc thöù ñoài moài, haûi ba, baøo ngö, haûi
saâm, cuõng do Cai ñoäi Hoaøng Sa phuï traùch.
Cuõng theo Leâ Quyù Ñoân: “Hoaøng Sa chính gaàn phuû Lieâm Chaâu ñeán
Haûi Nam, ngöôøi ñi thuyeàn coù luùc gaëp thuyeàn ñaùnh caù Baéc quoác, hoûi nhau
trong bieån. Toâi ñaõ töøng thaáy moät ñaïo coâng vaên cuûa quan chính ñöôøng
huyeän Vaên Xöông, Quyønh Chaâu gôûi cho Thuaän Hoùa noùi raèng: naêm Kieàu
Long thöù 18 coù 10 teân quaân nhaân xaõ An Vónh ñoäi Caùt Lieàm huyeän Chöông
Nghóa phuû Quaûng Ngaõi nöôùc An Nam ngaøy thaùng 7 ñeán Vaïn Lyù Tröôøng Sa
tìm kieám caùc thöù, coù 8 ngöôøi leân bôø tìm kieám, chæ ñeå 2 teân giöõ thuyeàn, bò
gioù ñöùt daây thuyeàn, giaït vaøo Thanh Lan caûng, quan ôû ñaáy xeùt thöïc, ñöa traû
veà nguyeân quaùn. Nguyeãn Phuùc Chu sai cai baï Thuaän Hoùa laø Thöùc löôïng
haàu laøm thö traû lôøi” [50, tr.124].

3.1.7. Ñoùng thuyeàn

Ngöôøi Vieät ñaõ söû duïng thuyeàøn töø raát sôùm trong caùc hoaït ñoäng kinh teá
cuõng nhö quaân söï. Chieán thaéng Baïch Ñaèng trong nhöõng naêm 938 vaø1288 laø
nhöõng traän thuûy chieán lôùn cuûa ngöôøi Vieät. Noùi veà chieán thaéng Baïch Ñaèng
naêm 938, Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp:
“... beøn cho ñoùng coïc ôû hai beân cöûa bieån. Khi nöôùc trieàu leân, Quyeàn
sai ngöôøi ñem thuyeàn nheï ra khieâu chieán, giaû thua chaïy ñeå duï ñòch ñuoåi
theo. Hoaèng Thaùo quaû nhieân tieán quaân vaøo. Khi binh thuyeàn ñaõ vaøo trong
vuøng caém coïc, nöôùc trieàu ruùt, coïc nhoâ leân, Quyeàn tieán quaân ra ñaùnh, ai naáy
ñeàu lieàu cheát chieán ñaáu. (Quaân Hoaèng Thaùo ) khoâng kòp söûa thuyeàn maø
nöôùc trieàu ruùt xuoáng raát gaáp, thuyeàn ñeàu maéc vaøo coïc maø laät uùp, roái loaïn
tan vôõ, quaân lính cheát ñuoái quaù nöûa. Quyeàn thöøa thaéng ñuoåi ñaùnh, baét ñöôïc
Hoaèng Thaùo gieát ñi. Vua Haùn thöông khoùc, thu nhaët quaân lính coøn soùt trôû
veà” [42, tr. 292-293].
Theo Li Tana: “Khi löïc löôïng vuõ trang cuûa Leâ Thaùnh Toâng traøn vaøo
Champa naêm 1469, Toaøn Thö khoe laø coù 250.000 quaân di chuyeån baèng
ñöôøng bieån treân 5000 chieán thuyeàn. Thöïc vaäy, yù muoán ñöông ñaàu vôùi haûi
löïc vaø truyeàn thoáng haûi chieán cuûa Champa coù theå ñaõ thuùc ñaåy Vieät Nam
thieát laäp haûi löïc cuûa hoï vaøo theá kyû XV. Vaø chính löïc löôïng thuûy quaân naøy
ñaõ laø cô sôû cho söï phaùt trieån thuûy quaân sau naøy döôùi thôøi caùc chuùa Trònh vaø
Nguyeãn” [77, tr.67].
Coù moät loaïi ghe cuûa ngöôøi Maõ Lai, ghe baøu (baàu), ñöôïc söû duïng moät
caùch roäng raõi ôû Ñaøng Trong hoài giöõa theá kyû XVI ñeán XIX. Haàu nhö chaéc
chaén loaïi ghe naøy laøm theo maãu cuûa ngöôøi Chaêm, bôûi vì vuøng loaïi ghe naøy
ñöôïc söû duïng keùo daøi töø Hoäi An xuoâi xuoáng phía nam tôùi Thuaän Haûi laø
vuøng ñaát ngöôøi Chaêm vaãn thöôøng soáng.
“Theo nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Boäi Lieân, nhöõng chieác ghe baàu ôû
mieàn Trung laø phöông tieän giao thoâng ñöôøng thuûy maø ngöôøi Vieät tieáp thu
töø ngöôøi Chaêm, tuy cuøng mang nhöõng yeáu toá Maõ Lai Ña Ñaûo (Malayo –
Polyneùsien), nhöng ghe baàu xöù Quaûng vaø ghe baàu vuøng Thuaän Haûi coù moät
soá ñieåm khaùc nhau, ghe baàu vuøng Thuaän Haûi coøn giöõ laïi nhieàu yeáu toá Maõ
Lai hôn, coøn ghe baàu Quaûng Nam laø keát quaû tröïc tieáp quaù trình giao löu
Vieät Chaêm cuûa söï keát hôïp giöõa kyõ thuaät coå truyeàn Vieät vaø kyõ thuaät ñoùng
thuyeàn Champa” [146, tr.296].
Theo caùc taøi lieäu lòch söû thì veà sau, Nguyeãn Hueä khi ra ñaùnh Baéc Haø
ñaõ cho ñoùng nhöõng chieác ghe baàu thuyeàn chieán, chôû ñöôïc caû voi. Vieäc
ñoùng nhöõng chieác ghe baàu chieán thuyeàn lôùn naøy chuû yeáu taäp trung hai nôi:
Kim Boàng – Hoäi An vaø Tam Quan – Bình Ñònh.
Hình aûnh chieác ghe baàu ñaõ quen thuoäc vôùi ngöôøi Vieät, ñaõ ñi vaøo ca dao:
Ghe baàu trôû laùi veà Ñoâng
Con gaùi theo choàng boû meï ai nuoâi.
 3.1.8. Thuaàn döôõng voi
Nuùi röøng mieàn Trung, nhaát laø Taây Nguyeân, nôi coù theå tìm kieám ñöôïc
nhieàu voi. Ngöôøi Chaêm ñaõ bieát saên baét vaø thuaàn döôõng voi töø raát sôùm, ñaëc
bieät laø duøng voi trong chieán traän.
“Thaùng 3 (AÁt Söûu, 605), vua Laâm AÁp laø Phaïn Chí sai quaân ra giöõ nôi
hieåm yeáu, bò Löu Phöông (Nhaø Tuøy) ñaùnh tan chaïy. Quaân cuûa Phöông qua
soâng Chaø Leâ. Quaân Laâm AÁp cöôõi voi lôùn töø boán maët keùo ñeán, quaân cuûa
Phöông ñaùnh khoâng lôïi beøn ñaøo nhieàu hoá nhoû, phuû coû leân treân, cho quaân
khieâu chieán, ñang ñaùnh, giaû thua chaïy. Quaân Laâm AÁp ñuoåi theo, voi phaàn
nhieàu suïp hoá ngaõ nhaøo, nhoán nhaùo kinh haõi, quaân trôû neân roái loaïn” [42,
tr.265].
Coù leõ ngöôøi Vieät cuõng ñaõ tieáp thu kyõ thuaät saên baét vaø thuaàn döôõng
voi cuûa ngöôøi Chaêm.
“Naêm 1032, Muøa thu, thaùng 9, vua Lyù Thaùi Toâng ñi Chaâu Laïng baét
voi, roài töø Chaâu Laïng trôû veà” [42, tr.386]. Naêm 1044, vua Lyù Thaùi Toâng töø
Champa veà, vua sai ñaët cuõi lôùn ôû Daâm Ñaøn (töùc laø Haø Taây ngaøy nay), laáy
con voi thuaàn cuûa Champa laøm moài nhöõ voi röøng vaøo trong cuõi, vua thaân
ñeán baét. Naêm 1045, vua Lyù Thaùi Toâng laïi sai cheá xe Thaùi Bình, laáy vaøng
trang söùc “boàng la nga” (töùc laø caùi baønh voi cuûa Champa) ñoùng voi ñeå keùo.
Thôøi nhaø Traàn, Traàn Nhaät Duaät cuõng thöôøng cöôõi voi ñi chôi, ñaëc bieät
laø ñeán chôi thoân Baø Giaø cuûa ngöôøi Chaêm.
Trong khôûi nghóa Lam Sôn, nghóa quaân Leâ Lôïi cuõng ñaõ söû duïng voi vaø
ngöïa. Naêm 1422, vua Leâ Lôïi ñem quaân veà ñoùng ôø nuùi Chí Linh. Quaân heát
löông, hôn hai thaùng, chæ aên rau cuû vaø maêng tre maø thoâi, vua gieát 4 con voi
vaø caû ngöïa cuûa mình cöôõi ñeå nuoâi quaân só.
Ngaøy 26 thaùng 6 naêm 1499, vua Leâ Hieán Toâng coù saéc chæ raèng: “Keå töø
nay, quaân daân xöù Quaûng Nam baét ñöôïc voi cho nhaø nöôùc, thì baùo vôùi ba ty,
cuøng hieäp ñoàng xeùt thöïc, cöù 1 con voi maø 35 ngöôøi trôû leân baét ñöôïc, thì cho
20 ngöôøi laø haïng chính thöùc baét ñöôïc, 20 ngöôøi laø haïng ñi theo ñeå baét, laøm
baûn keâ teân töøng ngöôøi ñeå xeùt ban thöôûng theo thöù baäc khaùc nhau” [44,
tr.20-21].
Theo Li Tana: “Ñaøng Trong coù ñöôïc lôïi theá lôùn laø coù theà tìm kieám
ñöôïc nhieàu voi ngay taïi choã. Tröø vuøng Quaûng Nam ra thì haàu nhö vuøng naøo
cuõng coù voi. Nguoàn voi doài daøo coù theå khieán chuùng ta tin ñöôïc moät baùo caùo
cuûa Haø Lan noùi laø vua Ñaøng Trong (Nguyeãn Phuùc Lan) vaøo naêm 1642 coù
ñeán 600 voi. Daàu vaäy, vaãn coøn thua xa caùc vua Chaêm vaøo theá kyû XIV, neáu
Odoric de Pordenone noùi ñuùng. Vaøo luùc naøy oâng ñaõ tôùi Champa naêm 1323,
oâng khaúng ñònh laø nhaø vua coù tôùi 14.000 voi ñaõ ñöôïc thuaàn phuïc” [77,
tr.71-72].
Cuõng theo Li Tana: “Theo Barrow: moät troø giaûi trí cuûa caùc vua xöù
Ñaøng Trong thöôøng duøng ñeå mua vui cho caùc söù giaû ngoaïi quoác laø cuoäc saên
voi röøng. Vaø dòp naøy ngöôøi ta thöôøng cöû haønh ngaøy hoäi voi cuûa vua. … .
Caùch duøng voi ñeå xöû phaït toäi nhaân cuûa ngöôøi Chaêm, ñöôïc ñeà caäp ñeán trong
caùc nguoàn tö lieäu cuûa Trung Hoa töø theá kyû thöù 6 cuõng ñaõ ñöôïc hoï Nguyeãn
aùp duïng. Caùch xöû phaït loaïi naøy luoân dieãn ra nôi coâng coäng. Theo Borri:
Thöù töï laø theá naøy: tröôùc heát, noù(con voi) choäp laáy haén (toäi nhaân) laáy voøi
quaán laáy haén vaø haát haén leân cao roài laáy ngaø ñôõ laáy haén, do söùc naëng, haén
coù theå maéc vaøo ngaø voi, voi haát haén xuoáng ñaát vaø cuoái cuøng chaø haén döôùi
chaân” [77, tr.202-203].
Naêm 1695, Thích Ñaïi Saùn ñeán Hueá, ñaõ moâ taû vieäc thuaàn döôõng voi
cuûa Nguyeãn Phuùc Chu nhö sau:
“Quoác vöông thaønh taâm vieäc cung döôõng
Röôùc ta ñi thuyeàn xem taäp töôïng
Ban mai söông khoùi ñang mòt muø
Voi Vieät Nam nhö ngöïa kyù Baéc,
Töøng baày ñoàng cao aên raõi raùc.
Ngöôøi ñem voi caùi ñi duï veà,
Buoäc chaân goác caây giam ñoùi khaùt.
Duï veà nuoâi döôõng maáy laâu nay,
Nöôùc nhaø nuoâi töôïng haäu hôn ngöôøi
Luùa ñaäu löông aên ngaøy moät hoäc
Quaân só caét coû lo haøng ngaøy” [141, tr.93].
Thôøi Taây Sôn cuõng coù moät ñôn vò voi lôùn goàm 300 con. Ñieàu lyù thuù ôû
ñaây laø trong soá nhöõng ngöôøi chæ huy ñôn vò naøy, coù moät soá laø phuï nöõ, ñöùng
ñaàu laø nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân.
Naêm 1788, ñeå choáng laïi voi cuûa quaân ñoäi Taây Sôn, tröôùc khi vaøo xaâm
löôïc nöôùc ta, Toân Só Nghò (töôùng nhaø Thanh) ñaõ hoïp caùc töôùng só, ban boá
quaân luaät ñoái vôùi quaân Thanh, goàm 8 ñieàu, trong ñoù coù ñieàu thöù tö: “Ngöôøi
Nam ñaùnh traän, hay duøng söùc voi. Voi khoâng phaûi laø vaät noäi ñòa töøng taäp
quen, neân heã gaëp phaûi, tröôùc tieân quaân ta theá naøo cuõng traùnh chaïy. Khoâng
bieát raèng, söùc voi tuy khoûe, chung quy cuõng laø thaân maùu thòt, khoâng theå
ñöông ñöôïc vôùi suùng oáng cuûa ta. Neáu thaáy voi ra traän, xa thì baén suùng, gaàn
thì duøng cung vaø dao, laøm cho noù chaïy trôû laïi, giaøy xeùo laãn nhau, quaân ta
nhaân cô hoäi aáy, maø tieán leân cheùm gieát, theá naøo cuõng thaéng traän, khoâng coøn
nghi ngôø gì nöõa. Caàn phaûi chæ baûo cho nhau cuøng ñöôïc bieát” [91, tr.151].

3.1.9. Nhaø cöûa – aên maëc

Theo Phan Xuaân Bieân: “Trong caùc daïng thöùc vaên hoùa vaät chaát töø
nhaø ôû, coâng cuï saûn xuaát (nhaát laø chieác caøy) ñeán thöùc aên (noåi baät laø caùc loaïi
baùnh nhö baùnh teùt, baùnh chöng, baùnh noå, caùc loaïi canh rau nhö canh boài)
ñeàu coù söï vay möôïn aûnh höôûng laãn nhau giöõa hai daân toäc Vieät – Chaêm”
[11, tr.381].
Nhaø cöûa cuûa ngöôøi Vieät ôû Ñaøng Ngoaøi di cö vaøo vaãn coøn ñaûm baûo
nhöõng yeáu toá nhaø ôû Baéc Boä, chuû yeáu vaãn laø nhaø tranh tre. Moät soá gia ñình
khaù giaû laøm nhaø khung goã, keát caáu vì keøo thöôøng theo kieåu choàng röôøng,
keû chuyeàn, nhieàu caáu kieän kieán truùc baèng goã ñöôïc chaïm troå coâng phu, maùi
lôïp ngoùi aâm döông, coù nôi lôïp ngoùi vaûy truùt, nhaø thöôøng coù moät caên chính
coù töø 3 ñeán 5 gian, phaàn ñaàu hoài thu heïp hôn ngoâi nhaø ngoùi truyeàn thoáng ôû
Baéc Boä, coù leõ laø moät trong nhöõng yeáu toá tieáp thu töø nhöõng ngoâi nhaø maùi
ngoùi laù cuûa ngöôøi Chaêm.
Khi huyeän Ñieän Baøn coøn thuoäc phuû Trieäu Phong thì OÂ Chaâu Caän
Luïc cuûa Döông Vaên An mieâu taû: “Ñaøn baø maëc vaùy Chieâm, ñaøn oâng duøng
quaït Baéc”.
Theo Löông Ninh: “Naêm 1693, ñaùnh daáu moät moác raát quan troïng,
Chieâm Thaønh cuõng khoâng toàn taïi, vôùi tö caùch laø moät quoác gia rieâng bieät
maø trôû thaønh moät phaàn laõnh thoå cuûa chính quyeàn Ñaøng Trong, sau ñoù trôû
thaønh moät tænh cuûa nöôùc Vieät Nam. Hoï tieáp tuïc laøm ñoà goám, nhaát laø bình,
voø ñöïng nöôùc vaø ñoùng goùp moät kieåu mang nöôùc ñoäc ñaùo vaø uyeån chuyeån
baèng caùch ñoäi ñaàu ... . Ñaùng chuù yù nhaát laø ngheà deät vaãn ñöôïc phaùt trieån,
phuïc vuï cho nhu caàu maëc cao hôn tröôùc raát nhieàu, vôùi nhöõng chieác aùo daøi
mang roõ aûnh höôûng cuûa chieác aùo daøi Vieät duøng cho caû ñaøn oâng vaø ñaøn baø”
[100, tr.220-221].
Coù taùc giaû cho raèng: ngöôøi Vieät ñaõ tieáp thu cuûa ngöôøi Chaêm töø caùch
thöùc aên goûi cho ñeán caùch thöùc ñoäi khaên treân ñaàu.

3.2. Xaõ hoäi – tinh thaàn

3.2.1. Hoân nhaân – Gia ñình

Khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän – qua toäc phaû vaø moä coå – nhieàu cuoäc hoân
nhaân Vieät (nam) – Chaêm (nöõ). Coù nhieàu doøng hoï Vieät goác Chaêm nhö OÂng,
Ma, Traø, Cheá. Ñeán nay vaãn coøn toàn taïi taàng oác ñaûo ngöôøi Vieät goác Chaêm
nhö Vaân Theâ (Hueá), Nam OÂ, Tuùy Loan, Ñoàng Döông (Quaûng Nam).
Taïi Quaûng Nam – Ñaø Naüng, theo Hoà Xuaân Tònh: “Chæ rieâng hoï Traø,
taïi thoân Ñoàng Döông (xaõ Bình Ñònh, Thaêng Bình) ñaõ coù treân 100 hoä, thoân
Ñaïi An (xaõ Ñaïi Laõnh, Ñaïi Loäc) coù treân 60 hoä, xaõ Ñieän Thoï (Ñieän Baøn) coù
treân 60 hoä, xaõ Hoøa Minh ( Ñaø Naüng) coù khoaûng 40 hoä. Nhöõng ngöôøi Vieät
goác Chaêm naøy noùi tieáng Vieät, sinh hoaït nhö ngöôøi Vieät, beân caïnh ñoù nhöõng
cö daân Vieät ñeán vuøng ñaát môùi cuõng tieáp thu moät soá tuïc leä thôø cuùng, leã hoäi
cuûa ngöôøi Chaêm, do vaäy cuøng vôùi nhöõng ngoâi ñình thôø Thaønh Hoaøng boån
xöù vaø caùc vò Tieàn hieàn khai cô laäp nghieäp cuûa ngöôøi Vieät, coøn coù nhöõng
mieáu Baø, laêng Baø thôø caùc vò thaàn Chieâm nhö laêng Baø Thu Boàn (Duy
Xuyeân), trong laêng thôø baøi vò caùc thaàn: Poâ Poâ Phuø Hoùa Toân Thaàn, Thieân Y
ANA Dieãn Phi Chuùa Ngoïc, Phieám AÙi Chaâu Ñaïi Ñöùc Phu Nhaân, Nguõ Haønh
Tieân Nöông” [146, tr.298].
Theo Löông Ninh: “Noùi veà tænh Bình Thuaän, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng
Chí cheùp: thuyeàn buoân baùn qua laïi taáp naäp, cö daân truø maät, phoá xaù lieàn
nhau, thì Phan Thieát vaø Phan Rí cuõng laø hai nôi ñoâ hoäi nhoû. ÔÛ nhieàu ñòa
phöông, nhaát laø 3 xaõ thoân Xuaân Hoäi, Xuaân Quang vaø Tuaàn Giaùo coù nhieàu
ngöôøi Kinh (goác Vieät) töø Thuaän Hoùa ñeán sinh soáng, laáy vôï ngöôøi Chaêm, laâu
ngaøy sinh nôû thaønh ñoâng, cho neân daân ñaõ ñoàng hoùa, goïi laø Kinh cöïu” [100,
tr.236].
Hoân nhaân Vieät – Chaêm coøn dieãn ra trong noäi boä cuûa hai hoaøng toäc.
Naêm 1154, vua Cheá Baø La Baùt cuûa Champa daâng con gaùi cho vua Lyù Anh
Toâng. Naêm 1306, Traàn Anh Toâng gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua
Champa laø Cheá Maân ñeå toû loøng giao haûo thaân thieän. Ñaàu theá kyû XVII, caùc
vua Champa laø Po Klong Môh Nai vaø Po Nit cuõng coù thöù phi laø ngöôøi Vieät.
Naêm 1631, chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân cuõng gaû coâng chuùa Nguyeãn
Phuùc Ngoïc Khoa cho vua Champa laø Po Romeù, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi
Vieät ñeán laøm aên sinh soáng chan hoøa vôùi ngöôøi Chaêm.
Trong leã nghi ñaùm cöôùi cuûa ngöôøi Chaêm cuõng coù leã ñi chôi hay leã
traàu cau, leã hoûi, leã cöôùi nhö ngöôøi Vieät. “Leã cöôùi ñöôïc tieán haønh sau leã hoûi
moät thôøi gian khoâng quy ñònh cuï theå, nhöng khoâng ñöôïc quaù 4 thaùng vì
“cöôùi choàng cuõng phaûi cöôùi lieàn tay” ñeå laâu ngaøy laém keû deøm pha theâm
raéc roái cho hoân nhaân” [11, tr.214].
Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, naêm 1478, vua Leâ Thaùnh Toâng quy ñònh nghi leã
hoân nhaân giaù thuù cuõng gioáng nhö taäp quaùn cuûa ngöôøi Chaêm: “Khi laáy vôï,
tröôùc heát phaûi nhôø moái laùi ñi laïi baøn ñònh, roài sau môùi ñònh leã caàu thaân, leã
caàu thaân xong, roài môùi baøn ñònh leã daãn cöôùi, daãn cöôùi xong, roài môùi choïn
ngaøy laøm leã ñoùn daâu. Ngaøy hoâm sau (con daâu) chaøo cha meï choàng, ngaøy
thöù ba ñeán leã ôû nhaø thôø, phaûi theo ñuùng trình töï caùc tieát vaên ñaõ ban xuoáng
maø thi haønh, khoâng ñöôïc nhö tröôùc, nhaø trai daãn leã cöôùi roài coøn ñeå 3, 4
naêm sau môùi cho ñoùn daâu” [43, tr.737].
Hai vôï choàng ngöôøi Chaêm neáu khoâng theå aên ñôøi ôû kieáp vôùi nhau thì
coù theå ly dò. Theo coå tuïc, hoï seõ bieän moät côi traàu ñeán nhaø thaày Caû, vò thaày
ñaõ laøm leã thaønh hoân cho hoï luùc tröôùc ñeå xin pheùp ñöôïc ly dò. Sau nhieàu lôøi
khuyeân giaûi neáu khoâng keát quaû, thaày môùi khaán xin thaàn linh cho pheùp 2
ngöôøi xa nhau, vaø xeù moät laù traàu ñöa cho moãi ngöôøi moät nöûa ñeå töôïng
tröng cho söï chia reõ aáy. Döôùi trieàu Nguyeãn, vì chòu aûnh höôûng cuûa luaät leä
quoác gia, moät vaøi söï thay ñoåi ñöôïc aùp duïng cho thích hôïp. Do ñoù khi muoán
ly dò, hai ngöôøi phaûi ñöôïc cha meï öng thuaän roài ra tröôùc nhaø chöùc traùch sôû
taïi laøm giaáy ly dò laø xong.
Cuõng nhö ngöôøi Vieät, ngöôøi Chaêm coù tuïc cuùng ñaày thaùng cho treû sô
sinh, goïi laø Plau Yang. Thaày Coø Ke hoaëc baø Boùng ñöôïc môøi tôùi ñeå laøm leã
cuùng naøy. Leã coù gaø, chuoái, döøa, xoâi, baùnh ít. Leã vaät naøy ñöoäc daâng leân cho
moät vò khuaát maët (OÂn Kroøk) trong doøng hoï, do ñoù khi moät ñöùa treû ra ñôøi,
gia ñình phaûi toå chöùc cuùng ñeå baùo vôùi vò naøy söï coù maët cuûa moät thaønh vieân
môùi. Moät ñieàu ñaëc bieät laø trong leã cuùng naøy luoân luoân coù cuùng boâng ñieäp,
maø theo ngöôøi Chaêm cho bieát, bình boâng naøy laø ñeå cuùng cho moät vò thaàn
ngöôøi Vieät. Baø con hoï haøng, coù caû moät soá khaùch quen bieát trong thoân xoùm
ñeán tham döï leã naøy vaø mang quaø ñeán taëng cho ñöùa beù.
 Theo Phan Xuaân Bieân: “Ngöôøi Chaêm Ninh – Bình Thuaän coù taäp
quaùn con gaùi laáy hoï meï, con trai laáy hoï cha, vaø hieän nay coù nhieàu gia ñình
con caùi ñeàu laáy hoï cha. Neân nhôù raèng nhöõng teân hoï cuûa ngöôøi Chaêm Ninh
– Bình Thuaän hieän nay nhö: Nguyeãn, Quaûng, Baù, Ñaøng, Laâm, Thoå v.v ... laø
do nhaø Nguyeãn ñaët cho vaøo nhöõng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû tröôùc (theá kyû
XIX), noù hoaøn toaøn khoâng phaûn aùnh moái quan heä hoï haøng thaân thuoäc cuûa
ngöôøi Chaêm, khoâng lieân quan ñeán ñôøi soáng tinh thaàn cuûa hoï” [11, tr.198-
199].
Nhöng cuõng coù nhöõng luùc chính quyeàn cuûa ngöôøi Vieät tìm caùch ngaên
caûn caùc cuoäc hoân nhaân giöõa ngöôøi Vieät vôùi ngöôøi Chaêm - maø haàu nhö ñaõ
trôû neân phoå bieán. Chaúng haïn nhö naêm 1499, vua Leâ Hieán Toâng xuoáng
chieáu vaøo ngaøy moàng 9 thaùng 8 raèng: Keå töø nay, treân thaân vöông, döôùi ñeán
daân chuùng, ñeàu khoâng ñöôïc laáy ñaøn baø con gaùi Chieâm Thaønh laøm vôï, ñeå
cho phong tuïc ñöôïc thuaàn haäu.
Trong gia ñình vaø xaõ hoäi ngöôøi Chaêm coù moät haïng ngöôøi maø cuoäc
soáng thaáp keùm nhaát, ñoù laø noâ leä. Coù leõ ngöôøi Vieät cuõng ñaõ tham gia vaøo
vieäc söû duïng vaø mua baùn noâ leä cuøng vôùi ngöôøi Chaêm. Chính vì vaäy maø
naêm 1499, vua Leâ Hieán Toâng coù chieáu raèng: “Töø nay trôû ñi, xöù Quaûng
Nam khoâng ñöôïc cöôùp baét ngöôøi Man vaø mua baùn noâ tì tö. Ai vi phaïm thì
cho pheùp Höõu ty haëc xeùt trò toäi” [44, tr.29].
Theo Li Tana: “Taám bia do moät quan chöùc cuûa hoï Nguyeãn, Nguyeãn
Ñöùc Hoøa, thuoäc laøng Phuù Hoøa baây giôø, huyeän Tam Kyø, tænh Quaûng Nam,
thieát laäp naêm 1697 laø moät ví duï. Taám bia naøy lieân quan ñeán 43,69 maãu ñaát
oâng ñeå daønh ñeå chi tieâu vaøo vieäc höông neán taïi ñeàn thôø hoï nhaø oâng. Taám
bia keâ khai caùc quy ñònh lieân quan ñeán vieäc quaûn lyù vieäc phaân chia vaø soá
noâ leä (höông hoûa noâ) ñöôïc chæ ñònh vaø troàng troït soá ñaát naøy. Quy ñònh bao
goàm: Noâ leä soáng trong caùc khu khaùc nhau, ngöôøi kheùo leùo nhaát, ñaøn oâng
hay ñaøn baø, caàm ñaàu hoï. Caùc theá heä sau naøy cuûa gia ñình chính thöùc khoâng
ñöôïc pheùp baét caùc noâ leä naøy laøm vieäc rieâng cho mình. Keû naøo baát tuaân seõ
bò ñuoåi ra khoûi gia ñình. Neáu caùc noâ leä tìm caùch troán, gia ñình coù quyeàn baét
chuùng laïi vaø ñem baùn ñi nôi khaùc” [77, tr.180-181].

3.2.2. Tín ngöôõng

Coù moät söï dung hôïp tín ngöôõng roäng raõi, côûi môû cuûa ngöôøi Vieät ñoái
vôùi vaên hoùa taâm linh ngöôøi Chaêm. Tieâu bieåu nhaát laø trong hieän töôïng öùng
xöû vôùi vò thaàn quan troïng nhaát cuûa tín ngöôõng Chaêm, Po Inö Nagar (Poh
Yang Inö Nagar), nöõ thaàn xöù sôû vó ñaïi. Ngöôøi Vieät khoâng nhöõng baùc boû vò
thaàn ñoù, maø ñoàng nhaát ngay vieäc thôø thaàn Po Inö Nagar vôùi ñaïo Maãu
truyeàn thoáng cuûa mình, ñaõ Vieät hoùa thaønh Thieân Y ANA, keá ñoù ñôn giaûn
hoùa thaønh Baø Ngoïc hoaëc Baø.
Ñieän Hoøn Cheùn ôû Hueá voán laø nôi ngaøy xöa ngöôøi Chaêm thôø nöõ thaàn
Po Inö Nagar, veà sau ngöôøi Vieät theo Thieân Tieân Thaùnh Giaùo tieáp tuïc thôø
Baø döôùi danh xöng laø Thaùnh Maãu Thieân Y ANA.
“ Ñaïo Maãu ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu ñeà caäp. G.S Ñinh Gia
Khaùnh nhaän ñònh: Vieäc troàng luùa nöôùc vaø tín ngöôõng troàng luùa gaén vôùi vai
troø vò trí cuûa ngöôøi ñaøn baø – Ngöôøi Meï. Nhaø nghieân cöùu Ngoâ Ñöùc Thònh thì
cho raèng: Thôø Maãu laø moät tín ngöôõng böôùc ñaàu theå hieän yù thöùc nhaân sinh,
yù thöùc coäi nguoàn daân toäc, loøng yeâu nöôùc ñaõ linh thieâng hoùa, Maãu laø bieåu
töôïng cao nhaát ...” [92, tr.216].
 ÔÛ Thöøa Thieân Hueá coù mieáu Kyø Thaïch Phu Nhaân taïi laøng Thanh
Phöôùc, xaõ Thaïch Phöôùc, huyeän Höông Traø. Mieáu thôø moät hoøn ñaù, moät boä
phaän trang trí kieán truùc xöa ñaõ ñoå naùt cuûa Champa. Theo Ngoâ Vaên Doanh:
Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí cheùp: ôû xaõ Thaïch Phöôùc, huyeän Höông Traø.
Töông truyeàn, tröôùc coù moät ngöôøi chaøi buûa löôùi ôû soâng. Khi keùo löôùi leân thì
thaáy naëng, beøn laën xuoáng nöôùc xem bieát laø coù vieân ñaù dính löôùi, beøn dôøi ñi
khuùc soâng khaùc. Ñeán ñeâm, moäng thaáy moät baø giaø baûo raèng: Ta ñaây laø thaàn.
Neáu ñem ñöôïc ta leân bôø ta seõ phuø hoä. Ngaøy hoâm sau, ngöôøi chaøi hoïp
nhöõng ngöôøi ñoàng boïn, laën xuoáng soâng khieâng hoøn ñaù leân bôø, thì 2 vieân ñaù
vuoâng to baèng taám chieáu, saéc xanh traéng, maët ñaù coù neùt chaïm thaân ngöôøi
maët thuù, 20 tay vaø 4 chaân. Ngöôøi chaøi aáy sôï cho laø thaàn, ñem ñeå ôû choã saïch
seõ roài döïng ñeàn tranh ñeå thôø. Töø aáy toû ra linh öùng. Hoài ñaàu baûn trieàu phong
laø Kyø Thaïch Phu Nhaân. Gaëp ñaïi haïn, sai quan ñeán caàu ñaûo haøng maáy tuaàn
khoâng möa, beøn sai dôøi 2 vieân ñaù ñeán bôø soâng, ñeâm hoâm aáy noåi gioù to möa
lôùn, saùng hoâm sau ra xem, thaáy maát moät vieân, coøn laïi moät vieân, beøn röôùc
veà teá taï. Vieân ñaù aáy nay vaãn coøn.
Raûi raùc khaép mieàn Trung Vieät Nam cho ñeán nay, vaãn coøn coù theå tìm
thaáy raát nhieàu baèng chöùng cuûa söï hoãn dung tín ngöôõng Vieät - Chaêm ñaëc
saéc ñoù. Coù nôi nhö Höông Queá (Queá Sôn – Quaûng Nam) ngöôøi Vieät xaây
mieáu truøm leân caùc töôïng Baø Vuù (töùc laø töôïng nöõ thaàn Apsara coù boä ngöïc
lôùn) vaø töôïng Boø Thaàn Nang Ñing cuûa moät di tích Chaêm, vaø thôø cuùng quan
troïng. Thaïâm chí hoï coøn laáy moät soá töôïng Chaêm laøm coát ñaép theâm beân
ngoaøi moät boä maët thaàn Vieät maø thôø. Nhieàu nôi coù tuïc cuùng Taù Thoå. Taù thoå
töùc laø möôùn ñaát hay thueâ ñaát. Moãi naêm moät laàn, ngöôøi ta tieán haønh moät leã
cuùng thaàn ñaát laø ngöôøi Chaêm, leã vaät daâng cuõng toaøn caùc moùn aên ñaëc tröng
Chaêm (khoai lang, rau khoai, maém caùi, laïc soáng, cua soáng ...), xin möôïn
ñaát hay thueâ ñaát cuûa ngöôøi Chaêm ñeå ôû nhôø.
Ñaàu theá kyû XVII, ngöôøi Vieät ôû caùc tænh Ñaøng Trong tröôùc ñaây
thöôøng môøi caùc thaày cuùng ngöôøi Chaêm toå chöùc moät nghi leã goïi laø Cuùng
Daøng. Trong nghi leã naøy, ngöôøi ta khoâng duøng ly, ñóa, ñuõa vaø thìa maø chæ
duøng laù chuoái.
Moät soá nôi, ñaëc bieät laø ôû Ninh Thuaän coøn duy trì moät hình thöùc leã baùi
goïi laø leã Muùa Boùng, tuïc goïi laø Daâng Boâng Hoäi Leã. Nguyeân Muùa Boùng laø
moät coå tuïc cuûa Champa do caùc baø Boùng phuï traùch. Trong xaõ hoäi ngöôøi
Chaêm, baø Boùng laø ngöôøi ñöôïc toân quyù nhaát vì hoï vöøa thuoäc phaùi nöõ (ngöôøi
Chaêm theo cheá ñoä maãu heä neân ngöôøi ñaøn baø ñöôïc quyù troïng hôn), vöøa ñaûm
traùch caùc sinh hoaït tín ngöôõng cuûa ngöôøi daân. Muoán laøm baø Boùng phaûi coù
doøng, chöù khoâng phaûi ai muoán laøm cuõng ñöôïc.
Khi ngöôøi Vieät soáng chung vôùi ngöôøi Chaêm, caùc phuï nöõ Vieät, nhaát laø
caùc baø hay leân ñoàng leân boùng, hoïc theo ñieäu Muùa Boùng vaø aùp duïng trong
vieäc teá leã thaàn linh, bieán thaønh moät tuïc leä hoaøn toaøn Vieät Nam.
Nhöõng cö daân ngöôøi Vieät soáng baèng ngheà ñaùnh baét haûi saûn thöôøng
xuyeân phaûi ñoái maët vôùi soùng to gioù lôùn, khoâng coù caùch gì ñeå choáng choïi laïi
vôùi hieåm nguy, do vaäy loøng tin vaøo caùc theá löïc sieâu nhieân caøng maïnh,
nhieàu laêng OÂng laêng Baø thôø cuùng caùc vò thuûy thaàn ñöôïc döïng leân ñeå caàu
mong söï bình yeân, caù voi ñöôïc xem nhö laø moät vò thaàn cöùu naïn cuûa ngö
daân, do vaäy coù tuïc thôø caù oâng ôû vuøng ven bieån, haøng naêm ngö daân ñeàu toå
chöùc leã cuùng baùi, taï ôn thaùnh thaàn vaø töôûng nhôù nhöõng ngöôøi ñaõ boû mình
treân bieån. Taäp tuïc thôø caù voi ñöôïc xaùc nhaän baéêt nguoàn töø taäp tuïc tín
ngöôõng cuûa ngöôøi Chaêm (vaø môû roâïng ra laø cuûa caùc coäng ñoàng cö daân Maõ
Lai – Ña Ñaûo).
Ngöôøi Chaêm coù nhöõng truyeàn thuyeát nhö:
1. Caù voi voán laø hoùa thaân cuûa moät vò thaàn teân laø Cha Aih Va. Vì noân
noùng trôû veà xöù sôû sau moät thôøi gian khoå luyeän pheùp thuaät. Cha Aih Va ñaõ
caõi lôøi thaày, töï yù bieán thaønh caù voi ra soâng lôùn maø ñi, sau ñoù bò thaày tröøng
phaït. Sau lôøi nguyeàn cuûa thaày, Cha Aih Va bò caùc loaøi thuûy toäc ôû bieån
Ñoâng haønh hình, bò hoùa thaønh thieân nga ... sau cuøng trôû laïi hình ngöôøi. Cha
Aih Va ñoåi teân laø Po Ri Ak, lieàn hoùa thaønh caù voi, reõ soùng ñeán daâng
thuyeàn vaø ñöa ngöôøi vaøo bôø.
2. Po Inö Nagar hoùa thaân vaøo khuùc goã traàm troâi töø Nam Haûi sang taän
Baéêc Haûi, hieän hình laøm vôï Thaùi töû Trung Quoác, sinh ra 2 con vaø laïi hoùa
thaân vaøo khuùc goã traàm trôû veà queâ (Nha Trang), caùi khuùc goã traàm leânh ñeânh
treân bieån Ñoâng laø bieåu thò cho caù OÂng Voi ...
Ngöôøi Vieät coù truyeàn thuyeát: Xöa kia ñöùc Phaät Quan AÂm, trong laàn
tuaàn du Ñaïi Haûi, Boà Taùt ngaäm nguøi ñau xoùt cho soá phaän cuûa ngöôøi traàn bò
cheát chìm ngoaøi bieån khôi, neân xeù chieác aùo caø sa laøm muoân maûnh thaû treân
maët bieån laøm pheùp bieán thaønh caù oâng, laáy boä xöông voi ban cho ñeå caù oâng
coù thaân hình to lôùn, laïi ban pheùp (thaâu ñöôøng) ñeå loäi thaät mau haàu laøm troøn
traùch nhieäm cöùu ngöôøi laâm naïn.
Doïc baõi bieån Bình Thuaän coù mieáu Thaàn Haûi thôø Nam Haûi Cöï Toäc
Ngoïc Laân. “Theo lôøi keå cuûa caùc boâ laõo thoân Sôn Haûi thì ngaøy 2 thaùng 2
naêm Bính Ngoï, ngöôøi trong thoân thaáy moät khuùc xöông caù voi treân taám vaùn
goã thoâng troâi töø bieån vaøo baõi naøy, luùc ñaàu daân thoân Vuõng Dieân Phan Rang
taäp hôïp laïi roài cuøng nhau böng taám goã thoâng coù xöông caù aáy ñònh ñem ñi
mai taùng nhöng khi hoï ñònh nhaác leân thì khoâng sao nhaác noåi, boång döng coù
moät ngöôøi trong thoân teân laø Cha Taøi nhaâïp ñoàng noùi raèng: khoâng ñöôïc, choã
ôû cuûa ta taïi ñaây, khoâng ñöôïc ñem ñi taùng choã khaùc. Moïi ngöôøi thaáy laï cho
laø thaàn neân khoâng daùm mang ñi choã khaùc maø taùng ngay taïi choã ñoù, roài laäp
mieáu thôø, khaâm lieäm xöông aáy vaøo quan taøi baèng goã ñeå thôø ngay trong
mieáu, ñaët ngöôøi laøm töø lo vieäc höông khoùi. Töø ñoù veà sau, thuyeàn beø ngöôøi
Vieät, ngöôøi Chaêm moãi laàn ñeán neo ñaäu ôû baõi naøy, phaøm vaøo mieáu caàu ñaûo
vieäc gì cuõng ñeàu ñöôïc linh öùng. Haèng naêm vaøo ngaøy muøng 2 thaùng 2, daân
trong thoân duøng leã tam sinh ñeå cuùng teá, laâu ngaøy thaønh leä, coù khaùch ñi
ñöôøng laøm thô raèng:
Nguyeân thò phuø sinh quaùn thuûy cung
Thaàn taøi xuaát loaïi xöùng nhaân toâng
Löông hoaèng thoå naïp khinh giang chöû
Vó traïo tung hoaønh nhaäm thöû ñoâng
Thöông haûi ngoaïi vi quaàn vaâït tröôûng
Phong ñaøi trung höõu teá nhaân coâng
Duy dö haûi chöû di töø taïi
Vaïn côû danh truyeàn thuûy quoác coâng.
Taïm dòch:
Voán ñôøi vuøng vaãy choán thuûy cung
Laøm chuùa muoân loaøi xöùng toân suøng
Haù mieäng ra vaøo mieàn soâng baõi
 Quaãy ñuoâi ngang doïc choán khôi ñoâng
Ñöùng ñaàu heát thaûy ngoaøi bieån roäng
Cöùu ñoä bao ngöôøi ñaõ neân coâng
Mieáu vuõ maõi coøn beân bôø bieån
Ngaøn thu truyeàn tuïng mieáu ñöùc oâng” [49, tr.277-278].
Cuõng nhö ôû caùc tænh töø Thanh Hoùa ñeán Kieân Giang, trong taâm thöùc
cuûa nhöõng ngö daân tænh Beán Tre cuõng tin vaøo caù OÂng vaø ñoù laø choã döïa tinh
thaàn quyù giaù moãi khi gaëp soùng to gioù lôùn hay khi gaëp baõo thuyeàn ñaém,
maïng ngöôøi bò ñe doïa. ÔÛ Beán Tre hieän nay coù 11 laêng thôø caù OÂng, coù
nhieàu nghi leã nhö leã: Röôùc Coát OÂng, Caàu Ngö, Teá Caù OÂng, Cuùng OÂng,
Nghinh OÂng Thuûy Töôùng ... nhöng nhìn chung ñeàu coù chung moät ñieåm xuaát
phaùt, ñoù laø quan nieäm cho raèng caù OÂng laø moät sinh vaät thieâng ôû bieån, laø vò
cöùu tinh cuûa cö daân ven bieån.
Thaùp Po Nagar laø moät trong nhöõng toång theå kieán truùc vaøo loaïi lôùn
nhaát cuûa vöông quoác Champa xöa. Toaøn boä khu ñeàn Po Nagar naèm treân
nuùi Cuø Lao, höôùng maët veà phía bieån (thuoäc thaønh phoá Nha Trang). Thaùp
thôø nöõ thaàn Po Inö Nagar. Theo truyeàn thuyeát, Baø laø nöõ thaàn Meï cuûa ñaát
nöôùc, ngöôøi taïo ra caây luùa vaø daïy daân troàng luùa. Caùc vua Chaêm toân vinh
Baø laø Baø Ñaïi Phuùc, ngöôøi baûo veä toái cao cuûa vöông trieàu.
Ñeán giöõa theá kyû XVII, xöù Kauthara (Nha Trang – Khaùnh Hoøa ngaøy
nay) ñöôïc saùp nhaäp vaøo Ñaïi Vieät. Ngöôøi Vieät ñònh cö treân vuøng ñaát môùi,
ñaõ tieáp thu nhöõng yeáu toá ñaëc saéc cuûa vaên hoùa Chaêm, taïo neân moät quaù trình
giao löu, tieáp bieán vaên hoùa Vieät – Chaêm raát ñoäc ñaùo. Cuõng nhö ôû caùc tænh
mieàn Trung, tín ngöôõng thôø thaàn Thieân Y ANA Thaùnh Maãu coù nguoàn goác
saâu xa töø tuïc thôø Maãu (Meï) ôû ñoàng baèng Baéc Boä. Tröôùc thaùp Po Nagar vôùi
ñieän thôø Baø vaø bao nhieâu caâu chuyeän veà Baø, ngöôøi Vieät tìm thaáy ôû tín
ngöôõng naøy ñieåm töông ñoàng vôùi nhöõng thaàn thaùnh cuõ ôû queâ höông nhö:
Meï AÂu Cô, Coâng chuùa Lieãu Haïnh, Baø chuùa Thöôïng Ngaøn ... tuy khaùc veà
teân goïi, nhöng vaãn laø tieâu bieåu cho hình töôïng Baø Meï Ñaát, Meï Thò Toäc,
Meï Luùa, nhöõng vò Maãu Thaàn khuyeán thieän tröøng aùc, cöùu nhaân ñoä theá. Xuaát
phaùt töø ñieåm chung ñoù maø nöõ thaàn Po Inö Nagar cuûa ngöôøi Chaêm ñaõ ñöôïc
Vieät hoùa thaønh Thieân Y ANA hay coøn goïi laø Baø chuùa Ngoïc, ñöôïc ngöôøi
Vieät toân laø “thöôïng ñaúng thaàn” vaø tieáp tuïc thôø töï ngay taïi truù sôû cuõ cuûa Baø.
Haèng naêm töø ngaøy 20 ñeán 23 thaùng 3 aâm lòch, Leã Vía Baø töùc leã hoäi Thaùp
Baø Nha Trang ñöôïc nhaân daân ñòa phöông toå chöùc raát troïng theå. Tröôùc ñaây
nghi leã ñeàu do ngöôøi Chaêm ñaûm nhieäm, nay chuû yeáu do ngöôøi Vieät tieán
haønh.
Raát nhieàu tín ngöôõng ñaõ trôû thaønh nieàm tin chung cuûa caû hai daân toäc
Vieät – Chaêm trong quaù trình hoäi nhaäp. Naêm 1799, ngöôøi daân thoân Bình
Thuûy (Bình Thuaän) ñaõ döïng mieáu thôø Thaàn Noâng, vaøo thaùng 8 haøng naêm,
ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm ñeàu mang leã vaät ñeán cuùng ñeå caàu ñöôïc muøa.
Theo Li Tana: “nhö Leâ Quang Nghieâm ghi nhaän: ngöôøi Vieät Nam ñaõ
bò chi phoái raát nhieàu bôûi phong tuïc cuûa ngöôøi Chaêm. Soáng trong voøng aûnh
höôûng cuûa buøa, pheùp, thö, eám raát linh öùng, ngöôøi Vieät bò baét buoäc phaûi theo
caùc tuïc leä hoaëc phöông thöùc thôø cuùng cuûa ngöôøi Chieâm Thaønh” [77, tr.196].
Ngöôøi Chaêm quan nieäm veà theá giôùi beân kia vaãn phaûi aên uoáng, neáu
khi ra ñi maø no ñuû thì qua beân kia ñöôïc sung söôùng. Quan nieäm ñoù cuõng
gioáng nhö ngöôøi Vieät ñoát giaáy tieàn ñeå qua theá giôùi beân kia ngöôøi cheát coù
tieàn xaøi.
Ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm ñeàu coù quan nieäm veà cheát truøng, ña soá
ñeàu sôï, vaø cuõng môøi thaày cuùng veà yeåm hoaëc giaûi. Khi coù ngöôøi cheát thì con
chaùu phaûi chòu tang. Ñoà tang baèng vaûi maøu traéng vaø chæ maëc trong nhöõng
luùc laøm leã maø thoâi.
Ngöôøi Chaêm khoâng duøng hoøm bôûi theo hoï ñeå xaùc cheát caøng choùng
tieâu caøng toát. Ngöôøi Chaêm Islam ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh coù duøng hoøm,
coù leõ vì aûnh höôûng phong tuïc chung cuûa ngöôøi Vieät.

3.2.3. Kieán truùc – ñieâu khaéc

Kieán truùc – ñieâu khaéc cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm luoân gaén lieàn
vôùi tín ngöôõng - toân giaùo. Maëc daàu bò thôøi gian vaø chieán tranh taøn phaù,
hieän nay vaãn coøn moät soá coâng trình kieán truùc coù giaù trò ngheä thuaät raát cao.
Khu thaùnh ñòa Myõ Sôn cuûa ngöôøi Chaêm ñaõ ñöôïc UNESCO coâng
nhaän laø di saûn theá giôùi vaøo ngaøy 1 thaùng 12 naêm 1999.
Myõ Sôn ôû tænh Quaûng Nam. Hieän nay chæ coøn laïi khoaûng 20 ngoâi thaùp.
Sau naêm 1975, Myõ Sôn môùi thöïc söï ñöôïc hoài sinh. Ñaûng Coäng Saûn Vieät
Nam vaø Nhaø nöôùc Coäng Hoøa Xaõ Hoäi Chuû Nghóa Vieät Nam ñaõ ñaët Myõ Sôn
vaøo danh muïc caùc di tích baûo veä cuûa quoác gia. Maëc daàu bò taøn phaù vaø maát
maùt raát nhieàu, Myõ Sôn laø caû moät böùc tranh thu nhoû veà lòch söû kieán truùc vaø
ñieâu khaéc coå Champa. ÔÛ Myõ Sôn hieän coøn daáu tích cuõng nhö hieän vaät veà
kieán truùc vaø ñieâu khaéc cuûa taát caû caùc phong caùch, caùc giai ñoaïn cuûa lòch söû
myõ thuaät Champa, trong ñoù coù nhöõng kieät taùc.
 Moät soá coâng trình kieán truùc cuûa ngöôøi Vieät coù neùt vaên hoùa Chaêm vaø
ngöôïc laïi, nhieàu coâng trình kieán truùc cuûa ngöôøi Chaêm mang daùng daáp vaên
hoùa cuûa ngöôøi Vieät.
Naêm 1057, ngöôøi Vieät xaây döïng chuøa Phaät Tích ôû Baéc Ninh vaø thaùp
Chöông Sôn ôû Nam Haø. Chuøa vaø thaùp ñeàu coù hình aûnh con chim thaàn
Garuda cuûa ngöôøi Chaêm. Chuøa Phaät Tích ôû Sôn Taây ñöôïc ngöôøi Vieät xaây
döïng töø naêm 1072 ñeán 1128, coù 2 pho töôïng Chaêm goïi laø OÂng Chieâm. Caùc
ngheä nhaân Chaêm cuõng ñaõ töøng tham gia xaây döïng thaùp Baûo Thieân cuûa Ñaïi
Vieät vaøo naêm 1333.
Theo Tröông Höõu Quyùnh trong saùch Ñaïi Cöông Lòch Söû Vieät Nam, Taäp
1: “ÔÛ caùc theá kyû X – XIV, ngheä thuaät ñuùc chuoâng toâ töôïng raát phaùt trieån.
Ngöôøi Trung Quốc ñaõ töøng noùi ñeán “An Nam töù ñaïi khí” laø thaùp Baûo
Thieân, chuoâng Quy Ñieàn (ôû chuøa Dieân Höïu), vaïc Phoå Minh (chuøa Phoå
Minh - Nam Ñònh) vaø töôïng Phaät chuøa Quyønh Laâm (Ñoâng Trieàu – Quaûng
Ninh) cao 6 tröôïng (khoaûng 20 m). Beân caïnh ñoù coøn coù Phaät Adiñaø (chuøa
Phaät Tích – Baéc Ninh), nhieàu töôïng linh ñieåu (Garuda), ngöôøi coù caùnh
ñaùnh troáng (Kinari) mang phong caùch ngheä thuaät Champa, roàng naèm daøi
theo baäc theàm, töôïng ngöôøi, voi, ngöïa v.v ... . Ñieâu khaéc tinh teá vôùi nhöõng
böùc phuø ñieâu trang trí nhöõng moâ típ hoa vaên hoa cuùc nhieàu caùnh, hoa sen,
laù caây vaø ñaëc bieät laø con roàng giun mình trôn naèm goïn trong chieác laù ñeà.
Ñaëc ñieåm chung laø chaân thöïc, khoûe maïnh, ñôn giaûn. Ñieâu khaéc treân caùc
caùnh cöûa goã ôû caùc chuøa thôøi Traàn phong phuù vaø tinh teá hôn. Chaân caùc beä
coät thöôøng hình hoa sen. Ngoaøi ra cuõng coøn moät soá böùc phuø ñieâu khaéc treân
ñaù hình caùc nhaïc coâng ñang bieåu dieãn mang phong caùch Champa” (tr. 271).
 Coù nôi ngöôøi Vieät döïng leân moät ngoâi mieáu treân neàn moät pheá tích
Chaêm, beân trong laïi thôø caùc pho töôïng Chaêm nhö taïi laêng Baø Loài Thieân Y
ANA (Caåm Thanh, Hoäi An), beân döôùi lôùp xi maêng cuûa pho töôïng Baø laø
moät nam thaàn Champa baèng sa thaïch ñaõ bò söùt meû khaù naëng, ngöôøi Vieät ñaõ
toâ traùt laïi thaønh nöõ thaàn. Mieáu thaàn Hôøi (Caåm Haø, Hoäi An) thôø moät böùc
töôïng vuõ coâng Thieân Tieân (Gandharva). Khu vöïc nhaø thôø toäc Phaïm (Queá
Phuù, Queá Sôn, Quaûng Nam) coù 3 ngoâi mieáu thôø 3 pho töôïng Chaêm, beân
caïnh moät bi kyù Chaêm baèng sa thaïch ñöôïc baûo quaûn khaù toát.
ÔÛ Quaûng Trò, thaønh Thuaän Chaâu ñöôïc xaây ñaép treân taûng neàn moät
thaønh Champa cuõ (OÂ thaønh). ÔÛ Hueá, caùc hoïc giaû Traàn Vieát Ngaïc vaø Ñoã
Bang ... cuõng xaùc ñònh thaønh Hoùa Chaâu raát coù khaû naêng cuõng taän duïng vaø
ñoåi thay ít nhieàu thaønh cuõ cuûa Champa theá kyû XV.
ÔÛ Long Thoï beân phaûi bôø soâng Höông cuõng coøn coù moät di tích Champa
(daân gian goïi laø thaønh Loài) vôùi nhieàu di tích Chaêm. Ñoái dieän vôùi thaønh Loài
laø chuøa Thieân Muï, nghóa ñen laø Muï Trôøi, ñöôïc Nguyeãn Hoaøng cho xaây
döïng vaøo naêm 1601 treân neàn moät thaùp Chaêm cuõ thôø baø chuùa xöù sôû Po Inö
Nagar cuûa ngöôøi Chaêm.
Naêm 1683, ngöôøi Vieät xaây döïng chuøa Thaäp Thaùp ôû laøng Thieäu Chính,
xaõ Nhôn Thaønh, tænh Bình Ñònh. Phía sau chuøa coù 10 ngoïn thaùp Chaêm ñaõ
ñoå naùt. Trong chuøa coøn löu laïi khoâng ít nhöõng daáu tích ngheä thuaät Champa
maø tieâu bieåu laø 3 gieáng Chaêm hình vuoâng nöôùc trong vaø maùt.
Naêm 1776, Nguyeãn Nhaïc xaây döïng thaønh Hoaøng Ñeá ôû Quy Nhôn treân
neàn thaønh Ñoà Baøn cuûa ngöôøi Chaêm ñaõ ñieâu taøn. Theo Nguyeãn Phan Quang
thì thaønh Ñoà Baøn tuy coù tröôùc nhöng ñaõ bò tieâu huûy gaàn heát vaø ñòa phaän
cuûa noù chæ laø moäït phaàn thuoäc veà ñòa phaän cuûa thaønh Hoaøng Ñeá. Nhöõng di
tích veà thaønh quaùch coøn laïi laø di tích cuûa thaønh Hoaøng Ñeá. Coøn thaønh Ñoà
Baøn chæ löu laïi moät soá di vaät cuûa vaên hoùa Champa coå goàm caùc töôïng ñaù,
caùc ngoâi thaùp maø nhöõng ngöôøi xaây döïng thaønh Hoaøng Ñeá ñaõ söû duïng ñeå
trang trí cho theâm phaàn ñeïp ñeõ, uy nghieâm.
Nhöõng hình maët trôøi treân troáng ñoàng Ñoâng Sôn, caùc moâ típ trang trí
hoa vaên ñöôøng troøn ñoàng taâm, caùc voøng tieáp xoaén, caùc neùt hình thoi cuûa
vaên hoùa Ñoâng Sôn, Sa Huyønh vaø caùc vaên hoùa tröôùc ñoù vaãn luoân aån hieän
gôïi nhôù trong trang trí treân Thaùp Chaêm, treân caùc beä töôïng, trang phuïc caùc
töôïng Chaêm.
Ngheä thuaät Ñaïi Vieät cuõng goùp theâm aûnh höôûng ñaùng keå trong kieán
truùc Chaêm vaøo nhöõng theá kyû XII – XIV, thôøi kyø maø caùc nhaø nghieân cöùu
xeáp kieán truùc Chaêmpa vaøo phong caùch Bình Ñònh. “Phong caùch Bình Ñònh
moät maët tieáp tuïc thöøa höôûng nhöõng truyeàn thoáng cuûa ñieâu khaéc Chaêm
tröôùc ñoù, nhöng trong chöøng möïc nhaát ñònh aûnh höôûng cuûa ngheä thuaät
Khôme vaø ngheä thuaät Ñaïi Vieät thôøi Lyù – Traàn coù moät vò trí ñaùng keå” [11,
tr.151].
Thaùp Po Klong Garai ôû tænh Ninh Thuaän ñöôïc vua Sinhavarman III
cho xaây döïng vaøo theá kyû XII, theo Nguyeãn Ñình Tö: “Naêm 1903. oâng H.
Parmentier ñeán nghieân cöùu khu thaùp naøy thì caû 2 thaùp con tröôùc thaùp chính
haõy coøn nguyeân … thaùp tröôùc nhaát coù hai cöûa tröôùc sau thoâng nhau cuõng
gioáng nhö nhaø tam quan ôû caùc ñeàn chuøa Vieät Nam …” [172, tr.89].
Hình aûnh con roàng thôøi Traàn ñaõ xuaát hieän treân maûnh goám Goø Caây
Me, treân caû cheù röôïu caàn cuûa ngöôøi Chaêm Horoi ôû Vaân Canh (Bình Ñònh).
Ñaëc bieät laø treân pheá tích thaùp Ñoâi (coøn goïi laø Höng Thònh hay Höng
Thaïnh) ôû Quy Nhôn (Bình Ñònh) phaùt hieän ñöôïc moät mi cöûa baèng sa thaïch
taïc noåi hình con roàng thôøi Traàn, hieän tröng baøy taïi Baûo taøng tænh Bình
Ñònh.
Theo Sharma J.C: “Hung Thanh, this is group of two Kalans and they
are located within the Qui Nhon city ... The carvings also have some Dai
Viet influence” [204, tr.93].
(Taïm dòch: Höng Thaïnh laø nhoùm cuûa hai ñeàn thaùp vaø ôû trong thaønh
phoá Quy Nhôn …. Nhöõng chaïm troå myõ thuaät cuõng chòu aûnh höôûng cuûa Ñaïi
Vieät).
Ñoà aùn vaên hình maây cuûa Ñaïi Vieät coøn xuaát hieän khaù roõ treân caùc trang
trí cuûa thaùp Maãm ôû Bình Ñònh.
Theo Löông Ninh: “Sau naøy ñeàn thôø caùc vua Chieâm ñöôïc xaây döïng,
coù leõ lai theo moâ hình moät ngoâi nhaø khaù giaû cuûa ngöôøi Kinh (Vieät), xaây
gaïch, moät taàng, 3 gian, treân ñoài cao hay ôû ñaát baèng laø tuøy ñieàu kieän, theo
kieåu mieáu (bumon) chöù khoâng coøn laø kieåu thaùp ñeàn (Kalan) nhö tröôùc. Ví
nhö ñeàn thôø Po Nit treân ñaát baèng huyeän Baéc Bình, Bình Thuaän (teân cuõ,
laøng Thanh Hieáu) (vua Chaêm Po Nit trò vì töø naêm 1603 ñeán 1613, sau khi
vua maát, nhaân daân ñaõ xaây ñeàn thôø oâng cuøng Hoaøng haäu vaø moät baø thöù phi
ngöôøi Vieät, veà kieán truùc hoaøn toaøn söû duïng vaät lieäu vaø kyõ thuaät cuûa ngöôøi
Vieät, keå caû hình daùng kieán truùc troâng gioáng nhö moät ngoâi chuøa hay ñeàn thôø
cuûa ngöôøi Vieät). Ñeàn Klong Môh Nai cuõng theá, ôû gaàn ñoù, nhöng treân ñoài
cao (teân cuõ, laøng Thanh Löông, coù taøi lieäâu cho laø laøng Löông Sôn, toång
Vónh An, huyeän Hoøa Ña nay laø huyeän Baéc Bình tænh Bình Thuaän) (Ñeàn thôø
Po Klong Môh Nai ñöôïc xaây döïng nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XVII ñeå thôø
vua Po Klong Môh Nai vaø hoaøng haäu Po bia Sôm cuøng baø thöù phi ngöôøi
Vieät, kyõ thuaät xaây döïng vaø vaät lieäu ngöôøi Chaêm söû duïng laø voâi vöõa nhö
ngöôøi Vieät, keå caû hình daùng kieán truùc, gaïch xaây döïng lôùn hôn bôûi theá môùi
nhìn qua töôûng laø ngoâi chuøa). Ñaùng chuù yù laø ñeàn thôø Po Klong Gahul coøn
goïi laø chuøa Toá Lyù, xaây döïng treân coàn caùt ôû phía ñoâng tænh Bình Thuaän”
[100, tr.234-235].
Cuõng theo Sharma J.C, thaùp Po Romeù ôû huyeän Ninh Phöôùc, tænh Ninh
Thuaän: “This is the last significant monument built in Champa. It was in all
probability constracted in the 16 th or the 17 th century when the area of
Champa had been reduced to Panduranga region ... This clearly shows the
influence of the Dai Viet Art” [204, tr.131].
(Taïm dòch: Ñaây laø coâng trình kieán truùc coù yù nghóa ñöôïc xaây döïng sau
cuøng ôû Champa. Coù leõ noù ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû 16 hoaëc 17 khi laõnh
thoå Champa bò thu heïp ñeán vuøng Boân Ñaø Lang (Ninh Thuaän – Bình Thuaän)
… theå hieän aûnh höôûng cuûa ngheä thuaät Ñaïi Vieät).
Theo Ngoâ Vaên Doanh (2003), Thaùnh Ñòa Myõ Sôn, Nxb Treû, TP.Hoà
Chí Minh: “Hieän nay, chæ ôû Poâ Klong Garai (tænh Ninh Thuaän) vaø thaùp
Baùnh Ít (tænh Bình Ñònh), chuùng ta môùi coøn thaáy toøa nhaø ñoäc ñaùo naøy tuy
toaøn baèng gaïch nhöng laïi coù boä maùi cong hình yeân ngöïa moâ phoûng caùc maùi
nhaø tranh truyeàn thoáng ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaø ít nhieàu gôïi laïi nhöõng
ngoâi nhaø Ñoâng Sôn ñöôïc khaéc treân maët caùc troáng ñoàng” (tr. 26).
 3.2.4. AÂm nhaïc vaø vaên hoùa daân gian
Trong laõnh vöïc sinh hoaït vaên hoùa tinh thaàn, nhaát laø aâm nhaïc truyeàn
thoáng vaø vaên hoùa daân gian, moái quan heä Vieät – Chaêm theå hieän khaù roõ.
Coù nhieàu nhaïc cuï cuûa hai daân toäc gioáng nhau. Troáng Ginaêng, troáng
caùi Hagar, keøn loa Saranai, ñaøn Kanhi cuûa ngöôøi Chaêm cuõng töông töï nhö
troáng côm, troáng chaàu, caùc loaïi keøn loa, ñaøn nhò cuûa ngöôøi Vieät.
Nhöõng baøi haùt giao duyeân cuûa ngöôøi Chaêm vôùi giai ñieäu meàm maïi
thieát tha, tieát taáu thö thaùi buoâng lôi raát gaàn guõi vôùi nhöõng ñieäu lyù hoaøi nam,
lyù con saùo, lyù thieân thai, xuaân nöõ baøi choøi ôû Nam Trung Boä. Ñaëc bieät
nhöõng baøi daân ca u hoaøi saâu laéng cuûa ngöôøi Chaêm raát gaàn vôùi ñieäu haùt
voïng coå Nam Boä hay hoø maùi ñaåy, hoø maùi cheøo cuûa noâng daân Vieät ôû soâng
Höông nuùi Ngöï.
Theo Li Tana: “AÂm nhaïc Chaêm ñaõ trôû thaønh quen thuoäc döôùi trieàu
Lyù” [77, tr.194].
Naêm 1202, vua Lyù Cao Toâng “Sai nhaïc coâng cheá khuùc nhaïc goïi laø
nhaïc Chieâm Thaønh, tieáng trong treûo, ai oaùn buoàn raàu, ngöôøi nghe phaûi
chaûy nöôùc maét” [42, tr.418].
Veà sau chính caùc vua Lyù Thaùnh Toâng, Traàn Thaùnh Toâng cuûa Ñaïi Vieät
cuõng ñaõ phieân dòch nhaïc khuùc cuûa Champa vaø sai nhaïc coâng ca haùt.
Chuyeän keå daân gian cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm coù nhöõng ñieåm
gioáng nhau veà chuû ñeà, caáu truùc, hình töôïng, yù nghóa. Truyeän Kajong vaø
Halek cuûa ngöôøi Chaêm raát gioáng vôùi truyeän Taám Caùm cuûa ngöôøi Vieät
(xung ñoät veà vieäc ai laøm chò ai laøm em, veà vieäc laøm vôï Hoaøng töû ...).
Ngöôøi Chaêm coù truyeàn thuyeát caây kieám thaàn, ngöôøi chuû cuûa caây kieám thaàn
naøy, theo truyeàn thuyeát seõ khoâng bao giôø bò toån thöông. Do ñoù, vaøo thôøi kyø
phong traøo Taây Sôn môùi noåi daäy, Nguyeãn Nhaïc cuõng tuyeân boá laø oâng coù
ñöôïc moät caây kieám thaàn ñeå taäp hôïp löïc löôïng.
Ngöôøi Chaêm coù nhöõng caâu ca dao, tuïc ngöõ nhö:
Uoáng nöôùc nhôù nguoàn,
Aên quaû nhôù ngöôøi (ñöøng queân ngöôøi) troàng caây.
Khaùt nöôùc theo traâu, queân ñöôøng theo choù.
Soâng coù nguoàn, caây coù coäi.
Raát gaàn guõi vôùi ca dao, tuïc ngöõ cuûa ngöôøi Vieät:
Uoáng nöôùc nhôù nguoàn,
Aên quaû nhôù keû troàng caây.
Laïc ñöôøng baét ñuoâi choù, laïc cöûa ngoõ baét ñuoâi traâu.
Caây coù coäi, nöôc coù nguoàn.
Caâu tuïc ngöõ maø ngöôøi Vieät thöôøng noùi “Böùt daây ñoäng röøng”, coù hoïc
giaû cho laø cuûa ngöôøi Chaêm.

3.2.5. Ngoân ngöõ

Ña soá ngöôøi Chaêm noùi ñöôïc caû tieáng Chaêm vaø tieáng Vieät. Soáng beân
caïnh nhau, ngöôøi Vieät cuõng quen daàn vôùi tieáng Chaêm, maëc daàu naêm 1374,
Traàn Dueä Toâng xuoáng chieáu cho quaân vaø daân khoâng ñöôïc maëc aùo chaûi ñaàu
theo ngöôøi phöông Baéc vaø baét chöôùc tieáng noùi cuûa caùc nöôùc Chieâm, Laøo.
Ngöôøi Vieät khi vaøo ñeán Champa sinh soáng – maø trung taâm laø ñaát
Quaûng – tieáng noùi vaø gioïng noùi cuõng thay ñoåi haún, khaù ñoät ngoät. Coù theå
moät phaàn chòu aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ Chaêm, neáu trong gioïng noùi Thöøa
Thieân – Hueá, beân kia ñeøo Haûi Vaân, khoaûng caùch giöõa caùc thanh aâm raát
heïp, ñoâi khi gaàn nhö díu vaøo nhau, taïo neân moät aâm ñieäu meàm, dòu khi noùi,
thì vöøa vöôït qua khoûi ngoïn ñeøo cao naøy, coù moät söï khaùc haún veà phaùt aâm:
khoaûng caùch giöõa caùc aâm thanh doaõng ra, phaân bieät roõ reät, döùt khoaùt.
Theo Nguyeân Ngoïc: “Coù leõ chính ñieàu naøy ñaõ khieán trieàu ñình Hueá
coù moät quyeát ñònh thoaït nghe raát laï: quy ñònh laáy tieáng Quaûng Nam laøm
tieáng chính thöùc cuûa choán kinh sö, trong trieàu ñình. Haún laø vì vôùi gioïng
Quaûng Nam, khi tuyeân ñoïc caùc vaên baûn quan troïng cuûa trieàu ñình, khoâng
theå coù söï nhaàm laãn naøo, vaø khi caàn tuyeân caùo caùc vaên kieän quan troïng thì
gioïng noùi aáy coù söùc vang vaø uy löïc maïnh, xa, ñuû cho haøng ngaøn ngöôøi
nghe” [92, tr.223].
Hoøa nhaäp vôùi ngöôøi Vieät, haàu heát ngöôøi Chaêm ñeàu bieát ngoân ngöõ cuûa
ngöôøi Vieät, tuy nhieân vaãn löu truyeàn vaø phaùt trieån ngoân ngöõ rieâng cuûa
mình. Theo Ñaïi Nam Thöïc Luïc: “Naêm 1836, (vua Minh Maïng) sai caùc tænh
Bình Thuaän … choïn con em cuûa keû só vaø nhaân daân cho hoï ñi hoïc chöõ vaø
tieáng noùi ngöôøi Chieâm … ñeå cuøng daäy baûo nhau ngoân ngöõ aáy” [119, tr.996].

3.2.6. Coâng vieäc haønh chaùnh

Theo Li Tana: “Ngöôøi ta cuõng coøn thaáy aûnh höôûng cuûa ngöôøi Chaêm
trong moät soá coâng vieäc haønh chaùnh, ñaëc bieät laø caùch ñaùnh thueá. Caùc vieân
chöùc cuûa hoï Nguyeãn khoâng nhaän löông cuûa nhaø nöôùc nhöng buø laïi, hoï ñöôïc
quyeàn kieåm soaùt lôïi töùc cuûa moät soá suaát nhaát ñònh. Ñaây laø coâng thöùc cuûa
ngöôøi Chaêm” [77, tr.203].
 TIEÅU KEÁT CHÖÔNG 3

Quaù trình giao löu vaø töông taùc vaên hoùa giöõa hai daân toäc Vieät –
Chaêm trong lòch söû ñaõ dieãn ra treân taát caû caùc laõnh vöïc moät caùch toaøn dieän
vaø tích cöïc.
Treân neàn ñaát cuõ cuûa Champa, ngöôøi Vieät ñaõ nhanh choùng thích nghi,
tieáp bieán vaø phaùt trieån neàn vaên hoùa cuûa ngöôøi Chaêm. Ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ
deã daøng hoäi nhaäp vaøo cuoäc soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät.
Ngöôøi Vieät coù truyeàn thoáng ñoaøn keát caùc daân toäc töø laâu ñôøi. Ngöôøi
Chaêm cuõng coù tính caùch laø giao löu roäng môû vôùi caùc daân toäc khaùc.
Caû hai daân toäc Vieät – Chaêm luoân mong muoán coù moät cuoäc soáng
ngaøy caøng toát ñeïp hôn, neân ñaõ hoïc hoûi nhau, giuùp ñôõ nhau veà moïi maët.
Caû hai daân toäc cuõng coøn bieát tieáp thu vaên hoùa töø beân ngoaøi moät caùch
coù choïn loïc ñeå laøm phong phuù theâm neàn vaên hoùa cuûa mình.
Khi ngöôøi Vieät trôû thaønh toäc ña soá vaø ngöôøi Chaêm laø thieåu soá cuûa
nöôùc Vieät Nam, thì moãi daân toäc vaãn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñaëc saéc vaên hoùa
cuûa mình. Ñieàu naøy laøm cho nöôùc ta coù moät neàn vaên hoùa “ña daïng trong
thoáng nhaát”.
 KEÁT LUAÄN

Nöôùc ta laø moät quoác gia ña daân toäc, trong ñoù coù toäc Vieät vaø toäc
Chaêm. Ñaây laø hai daân toäc baûn ñòa, ñaõ töøng sinh soáng laâu ñôøi treân laõnh thoå
Vieät Nam, ñaõ töøng xaây döïng hai quoác gia ñoäc laäp soáng beân caïnh nhau cuøng
vôùi quoác gia Phuø Nam ôû Nam Boä.
Ngöôøi Vieät ñaõ töøng xaây döïng moät boä maùy nhaø nöôùc sô khai (Vaên
Lang – Aâu Laïc) töø raát sôùm, nhöng sau ñoù bò caùc theá löïc phong kieán phöông
Baéc ñoâ hoä, maõi ñeán theá kyû X môùi giaønh ñöôïc neàn ñoäc laäp.
Ngöôøi Chaêm cuõng ñaõ laäp neân moät quoác gia rieâng bieät ôû ven bieån
mieàn Trung Vieät Nam töø theá kyû II sau Coâng Nguyeân, ñòa baøn coù luùc ñöôïc
môû roäng töø Quaûng Bình ôû phía Baéc ñeán Bình Thuaän ôû phía Nam.
Quan heä giöõa hai nhaø nöôùc Vieät – Chaêm trong lòch söû coù nhöõng böôùc
thaêng traàm, coù luùc hoøa hieáu thaân thieän, coù luùc xung ñoät daãn ñeán chieán
tranh, nhöng xu höôùng chung cuûa hai daân toäc laø hoäi nhaäp vaø phaùt trieån.
Do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau, maø tröôùc heát laø treân ñòa baøn mieàn
Trung Vieät Nam, ñaát roäng ngöôøi thöa, ngöôøi Chaêm khoâng theå khai thaùc heát
taøi nguyeân thieân nhieân, laø moät trong nhöõng ñoäng cô thuùc ñaåy ngöôøi Vieät ôû
phía Baéc chuyeån cö vaøo laøm aên sinh soáng töø theá kyû X.
Töø theá kyû XVII, ngöôøi Vieät coøn vöôn tôùi vuøng ñaát Nam Boä thuoäc
vöông quoác Phuø Nam ñaõ bò Chaân Laïp (Campuchia) xaâm chieám töø theá kyû
VI, nhöng thöïc söï vaãn coøn laø vuøng ñaát hoang nhaøn. Cuoäc Nam tieán nhö
moät taát yeáu lòch söû cuûa ngöôøi Vieät, ñaõ ñaåy nhanh tieán trình coäng cö vaø
coäng höôûng vaên hoùa giöõa hai daân toäc, vaø sau ñoù, quaù trình töông taùc vaên
hoùa ñaõ hoaøn toaøn dieãn ra khoâng coøn döôùi taùc ñoäng cuûa chieán tranh giöõa hai
nhaø nöôùc, hai chính theå. Ngöôøi Vieät vaõn töï nhaän laø daân cö ñeán sau, luoân coù
thaùi ñoä toân troïng “tieàn chuû” trong nhöõng taäp tuïc tín ngöôõng, ñaëc bieät cuûa
ngöôøi mieàn Trung Vieät Nam. Ngöôøi Chaêm, vôùi baûn tính deã hoøa ñoàng, ñaõ
tieáp thu raát nhanh nhöõng tinh hoa trong vaên hoùa Vieät. Hai neàn vaên hoùa
“côûi môû” ñang goùp phaàn taïo neân moät saéc thaùi “vaên hoùa mieàn Trung” trong
neàn vaên hoùa Vieät Nam.
Coù theå noùi, vieäc môû roäng khoâng gian sinh soáng cuûa ngöôøi Vieät veà
phía Nam ñaõ laøm cho quaù trình giao löu vaø hoäi nhaäp vaên hoùa Vieät – Chaêm
trôû neân sinh ñoäng vaø tích cöïc. Ñaây cuõng laø moät quaù trình taát yeáu cuûa lòch söû
vì moät quoác gia luoân coù nhieàu daân toäc sinh soáng vaø moät daân toäc thöôøng
soáng treân nhieàu quoác gia khaùc nhau.
Qua quaù trình hoäi nhaäp vaø phaùt trieån, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm ñaõ
tieáp bieán cuûa nhau töø hoaït ñoäng kinh teá – vaät chaát ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi –
tinh thaàn, ñaõ laøm phong phuù theâm cuoäc soáng cuûa mình.
Töø hình aûnh chieác caøy, ñaäp nöôùc, keânh ñaøo ... trong saûn xuaát noâng
nghieäp cho ñeán chieác ghe baàu ñi bieån cuõng nhö ngheà deät vaûi, laøm ñoà goám
... Taát caû coù ñöôïc cuõng laø nhôø kinh nghieäm cuûa caû hai daân toäc. Taäp tuïc thôø
cuùng toå tieân, thoå thaàn ñaát ñai, caùc linh vaät ... ñeàu laø nieàm tin chung cuûa caû
ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm.
Ngöôøi Chaêm coù nhöõng coâng trình kieán truùc – ñieâu khaéc ñoäc ñaùo maø
noåi baät laø nhöõng Thaùp Chaêm, nhieàu thaùp vaãn coøn ñeán ngaøy nay. Ngöôøi
Vieät cuõng coù nhöõng chuøa, thaùp, cung ñieän ... . Caùc coâng trình naøy cuûa hai
daân toäc ít nhieàu chòu aûnh höôûng cuûa nhau qua hoäi nhaäp vaø giao löu vaên
hoùa.
Vò nöõ thaàn toái cao cuûa ngöôøi Chaêm laø Po Inö Nagar cuõng ñaõ ñöôïc
Vieät hoùa thaønh thaàn Thieân Y ANA cuûa ngöôøi Vieät.
Ngöôøi Vieät töï haøo veà vieäc Vieät Nam coù thaùnh ñòa Myõ Sôn vaø phoá coå
Hoäi An ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa theá giôùi cuõng laø
nhôø coâng söùc vaø taøi ngheä raát lôùn cuûa ngöôøi Chaêm.
Haøng ngaøn naêm ñaõ troâi qua, maëc daàu hieän nay ngöôøi Vieät ñaõ trôû
thaønh toäc ña soá vaø ngöôøi Chaêm laø toäc thieåu soá trong coäng ñoàng caùc daân toäc
Vieät Nam, nhöng nhöõng gì maø hai daân toäc naøy ñaõ vaø ñang taïo ra laø ñaõ vaø
ñang goùp phaàn vaøo söï thònh vöôïng chung cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam.
Caùc daân toäc Vieät Nam phaûi ñoaøn keát, toân troïng vaø giuùp ñôõ laãn nhau
nhö Nghò quyeát Ñaïi hoäi toaøn quoác cuûa Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam laàøn thöù
X, hoïp töø ngaøy 18 – 4 – 2006 ñeán 25 – 4 – 2006, ñaõ neâu: “Caùc daân toäc
trong ñaïi gia ñình Vieät Nam bình ñaúng, ñoaøn keát, toân troïng vaø giuùp ñôõ
nhau cuøng tieán boä; cuøng nhau thöïc hieän thaéng lôïi söï nghieäp coâng nghieäp
hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam xaõ hoäi
chuû nghóa” [45, tr.121].
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

TIEÁNG VIEÄT

1. Phan An, Leâ Xuaân Dieäm, Maïc Ñöôøng, Voõ Só Khaûi (2006), Lòch söû Vieät
Nam – Taäp 3, Nxb Treû, TP .Hoà Chí Minh.
2. Döông Vaên An (1997), OÂ chaâu caän luïc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
3. Ñaøo Duy Anh (2006), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Nxb Vaên hoùa Thoâng
tin, Haø Noäi.
4. Ñaøo Duy Anh (2006), Ñaát nöôùc Vieät Nam qua caùc ñôøi, Nxb Vaên Hoïc,
Haø Noäi.
5. Ñaøo Duy Anh (2005), Lòch söû coå ñaïi Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin,
Haø Noäi.
6. Toan Aùnh (1992), Neáp cuõ con ngöôøi Vieät Nam, Nxb TP.Hoà Chí Minh,
TP.Hoà Chí Minh.
7. Huyønh Coâng Baù (2008), Lòch söû Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
8. Huyønh Coâng Baù (2008), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
9. Phan Xuaân Bieân (Chuû bieân) (1989), Ngöôøi Chaêm ôû Thuaän Haûi, Nxb
Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh.
10. Phan Xuaân Bieân (1990), “Tính ña daïng cuûa vaên hoùa Chaêm”, Taïp chí
Khoa hoïc Xaõ hoäi, (4), tr.74–80.
11. Phan Xuaân Bieân, Phan An, Phan Vaên Doáp (1991), Vaên hoùa Chaêm, Nxb
Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh.
12. Phan Keá Bính (1997), Vieät Nam phong tuïc, Nxb TP.Hoà Chí Minh,
TP.Hoà Chí Minh.
13. Traàn Ngoïc Bình (2008), Vaên hoùa caùc daân toäc Vieät Nam, Nxb Thanh
Nieân, Haø Noäi.
14. Nguyeãn Vaên Boån (Bieân soaïn) (1986), Vaên ngheä daân gian Vieät Nam –
Ñaø Naüng, Taäp II, Truyeän coå, Nxb Sôû Vaên hoùa Thoâng tin, Quaûng
Nam – Ñaø Naüng.
15. Nguyeãn Vaên Boån (Bieân soaïn) (2004), Vaên hoïc daân gian Quaûng Nam –
Truyeän coå caùc daân toäc thieåu soá mieàn nuùi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin,
Quaûng Nam.
16. Ngoïc Canh (1982), Ngheä thuaät muùa Chaêm, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi.
17. Noâng Vaên Chaán, Huyønh Khaùi Vinh (Ñoàng chuû bieân) (2002), Vaên hoùa
caùc daân toäc Vieät Nam thoáng nhaát maø ña daïng, Nxb Chính trò
Quoác gia, Haø Noäi.
18. Nguyeãn Töø Chi (1996), Goùp phaàn nghieân cöùu vaên hoùa vaø toäc ngöôøi,
Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
19. Nguyeãn Ñöùc Chính, Vuõ Töï Laäp (1972), Ñòa lyù töï nhieân Vieät Nam, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
20. Phan Huy Chuù (1972), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp I, Nxb Phuû
Quoác vuï khanh ñaëc traùch Vaên hoùa, Saøi Goøn.
21. Phan Huy Chuù (1992), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp II, Nxb
Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
22. Phan Huy Chuù (1961), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp III, Nxb Söû
Hoïc, Haø Noäi.
23. Phan Huy Chuù (1974), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp IV, Nxb Boä
Gíaùo duïc vaø Thanh nieân, Saøi Goøn.
24. Phan Huy Chuù (1974), Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – Taäp IX, Nxb Boä
Giaùo duïc vaø Thanh nieân, Saøi Goøn.
25. Phan Huy Chuù (1996), Hoaøng Vieät ñòa dö chí, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
26. Vuõ Hoaøi Chöông (1977), Söùc maïnh Vieät Nam, Nxb Quaân ñoäi Nhaân daân,
Haø Noäi.
27. Quyønh Cö, Ñoã Ñöùc Huøng (1995), Caùc trieàu ñaïi Vieät Nam, Nxb Thanh
Nieân, Haø Noäi.
28. Phaïm Höõu Daät (1973), Cô sôû daân toäc hoïc, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi.
29. Phaïm Höõu Daät (Chuû bieân) (2001), Maáy vaán ñeà lyù luaän vaø thöïc tieãn caáp
baùch lieân quan ñeán moái quan heä daân toäc hieän nay, Nxb Chính trò
Quoác gia, Haø Noäi.
30. Phaïm Höõu Daät (1999), Moät soá vaán ñeà veà daân toäc hoïc Vieät Nam, Nxb
Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi.
31. Nguyeãn Khaéc Dó (1972), Ñoàng baøo caùc saéc toäc thieåu soá Vieät Nam, Nxb
Saøi Goøn, Saøi Goøn.
32. Leâ Xuaân Dieäm (1978), Nhöõng phaùt hieän khaûo coå hoïc ôû mieàn Nam, Nxb
Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP.Hoà Chí Minh.
33. Leâ Xuaân Dieäm, Vuõ Kim Loäc (1995), Coå vaät vaøng Champa, Nxb Vaên
hoùa Daân toäc, Haø Noäi.
34. Ngoâ Vaên Doanh (2006), Leã hoäi chuyeån muøa cuûa ngöôøi Chaêm, Nxb Treû,
TP.Hoà Chí Minh.
35. Ngoâ Vaên Doanh (2002), Vaên hoùa coå Champa, Nxb Vaên hoùa Daân toäc,
Haø Noäi.
36. Ngoâ Vaên Doanh (1994), Thaùp coå Champa – Söï thaät vaø huyeàn thoaïi,
Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
37. Ngoâ Vaên Doanh (2001), Danh thaéng Ñoâng Nam AÙ, Nxb Lao Ñoäng, Haø Noäi.
38. Phan Du (1974), Quaûng Nam qua caùc thôøi ñaïi, Nxb Coå hoïc Tuøng thö,
Ñaø Naüng.
39. Nguyeãn Sinh Duy (2006), Quaûng Nam vaø nhöõng vaán ñeà söû hoïc, Nxb
Vaên hoùa Thoâng tin, TP.Hoà Chí Minh.
40. Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân – Taäp XXXII, (1975), Nxb Khoa hoïc Xaõ
hoäi, Haø Noäi.
41. Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chính Bieân – Taäp XXXIII, (1975), Nxb Khoa hoïc Xaõ
hoäi, Haø Noäi.
42. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö – Taäp I, (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
43. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö – Taäp II, (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
44. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö – Taäp III, (2000), Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
45. Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam (2006), Vaên kieän Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác
laàn X, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi.
46. Buøi Huy Ñaùp (1985), Vaên minh luùa nöôùc vaø ngheà troàng luùa Vieät Nam,
Nxb Noâng Nghieäp, Haø Noäi.
47. Nguyeãn Ñình Ñaàu (2007), Vieät Nam Quoác hieäu vaø Cöông vöïc qua caùc
thôøi ñaïi, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh.
48. Buøi Ñeïp (Bieân soaïn) (2004), Di saûn theá giôùi – chaâu AÙ – Taäp 10, Nxb
Treû, TP.Hoà Chí Minh.
49. Leâ Quang Ñònh (2005), Hoaøng Vieät nhaát thoáng ñòa dö chí, Nxb Thuaän
Hoùa, Hueá.
50. Leâ Quyù Ñoân (1964), Phuû bieân taïp luïc, Nxb Khoa Hoïc, Haø Noäi.
51. Trònh Hoaøi Ñöùc (1998), Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Nxb Giaùo Duïc,
TP.Hoà Chí Minh.
52. Vuõ Minh Giang (Chuû bieân) (2008), Löôïc söû vuøng ñaát Nam Boä – Vieät
Nam, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi.
53. Hall D. G. E. (1997) ( Ngöôøi dòch: Buøi Thanh Sôn, Nguyeãn Thaùi Yeân
Höông, Hoaøng Anh Tuaán, Nguyeãn Vuõ Tuøng, Ñoaøn Thaéng), Lòch
söû Ñoâng Nam AÙ, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi.
54. Hoaøng Xuaân Haõn (1995), Lyù Thöôøng Kieät, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi.
55. Boá Xuaân Hoå (1977), “Tín ngöôõng töôïng Kuùt ôû vuøng Chaøm Thuaän Haûi”,
Taïp chí Daân toäc hoïc, (4), tr.17–22.
56. Lyù Kim Hoa (1979), “Baø la moân giaùo ôû ngöôøi Chaêm Thuaän Haûi xöa vaø
nay”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (3), tr.37–41.
57. Nguyeõn Xuaân Hoa (1995), “Nhìn laïi quaù trình ñoâ thò hoùa ôû Thöøa Thieân
– Hueá”, Taïp chí Thoâng tin Khoa hoïc vaø Coâng ngheä tænh, (2), tr.25.
58. Hoäi thaûo quoác teá toå chöùc ôû Ñaø Naüng ngaøy 23 – 3 – 1990 (1991), Ñoâ thò
coå Hoäi An, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
59. Hoäi Vaên ngheä Daân gian thaønh phoá Ñaø Naüng (2007), Truyeän keå daân gian
ñaát Quaûng, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng.
60. Nguyeãn Xuaân Hoàng (Bieân soaïn) (2004), Leã hoäi Quaûng Nam, Nxb Sôû
Vaên hoùa Thoâng tin, Quaûng Nam.
61. Leâ Huy, Huy Traân (1984), Nhaïc khí daân toäc Vieät Nam, Nxb Vaên Hoùa,
Haø Noäi.
62. Vuõ Ngoïc Khaùnh (Chuû bieân) (2007), Leã hoäi Vieät Nam, Nxb Thanh Nieân,
TP.Hoà Chí Minh.
63. Vuõ Ngoïc Khaùnh (Chuû bieân) (2007),Vaên hoùa leã hoäi truyeàn thoáng coäng
ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam, Nxb Quaân ñoäi Nhaân daân, Haø Noäi.
64. Vuõ Ngoïc Khaùnh (2003), Taùm vò vua thôøi Lyù, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin,
Haø Noäi.
65. Vuõ Ngoïc Khaùnh (2005), Nöõ thaàn vaø thaùnh maãu, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi.
66. Ñinh Gia Khaùnh, Cuø Huy Caän (1995), Caùc vuøng vaên hoùa Vieät Nam, Nxb
Vaên Hoïc, Haø Noäi.
67. Vuõ Khieâu (Chuû bieân), Nho giaùo xöa vaø nay, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
68. Phan Khoang (2001), Vieät söû xöù Ñaøng Trong, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi.
69. Khuyeát Danh (Traàn Quoác Vöôïng dòch) (2005), Vieät söû löôïc, Nxb Thuaän
Hoùa, Hueá.
70. Khuyeát Danh (Nguyeãn Gia Töôøng dòch) (1993), Ñaïi Vieät söû löôïc, Nxb
TP.Hoà Chí Minh.
71. Traàn Troïng Kim (1999), Vieät Nam söû löôïc, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
72. Nguyeãn Vaên Köï, Ngoâ Vaên Doanh (2005), Du khaûo vaên hoùa Chaêm, Nxb
Theá Giôùi, Haø Noäi.
73. Traàn Kyø Phöông (1979), “Töôïng Boà Taùt môùi phaùt hieän taïi Ñoàng Döông
(Quaûng Nam – Ñaø Naüng)”, Taïp chí khaûo coå hoïc, (2), tr.61- 63.
74. Phan Huy Leâ, Traàn Quoác Vöôïng, Haø Vaên Taán, Löông Ninh (1991),
Lòch söû Vieät Nam – Taäp I, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc Chuyeân
nghieäp, Haø Noäi.
75. Ngoâ Vaên Leä (2003), Moät soá vaán ñeà vaên hoùa toäc ngöôøi ôû Nam Boä vaø
Ñoâng Nam AÙ, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TP.Hoà Chí Minh, TP. Hoà
Chí Minh.
76. Ngoâ Vaên Leä, Nguyeãn Thò Tieäp, Nguyeãn Vaên Dieäu (1997), Vaên hoùa caùc
daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, TP.Hoà Chí Minh.
77. Li Tana (1999), Xöù Ñaøng Trong, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh.
78. Ngoâ Só Lieân (2004), Quoác söû toaûn yeáu, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
79. Nguyeãn Boäi Lieân (1984), “Ghe baàu Quaûng Nam vaø caùc tænh phía Nam”,
Taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû tænh Quaûng Nam – Ñaø Naüng, I, tr.56.
80. Phaïm Ngoïc Lieâm (Chuû bieân) (1998), Löôïc söû Ñoâng Nam AÙ, Nxb Giaùo
Duïc, Haø Noäi.
81. Haø Bích Lieân (2000), Quan heä giöõa vöông quoác coå Champa vôùi caùc
nöôùc trong khu vöïc, Luaän aùn Tieán só Lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö
phaïm Haø Noäi, Haø Noäi.
82. Taï Ngoïc Lieãn, Ñoã Vaên Ninh, Buøi Thieát, Tröông Thaâu (2008),
Almanach Lòch söû vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam, Nxb Thanh
Nieân, TP.Hoà Chí Minh.
83. Laõ Vaên Loâ (1973), Böôùc ñaàu tìm hieåu caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam
trong söï nghieäp döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi,
Haø Noäi.
84. Nguyeãn Quoác Loäc (2007), Goùp phaàn nghieân cöùu daân toäc hoïc Ñoâng Nam
AÙ, Nxb Vaên Ngheä, TP.Hoà Chí Minh.
85. Nguyeãn Quoác Loäc (Chuû bieân) (1984), Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Bình Trò
Thieân, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
86. Nguyeãn Quoác Loäc, Vuõ Thò Vieät (1990), Caùc daân toäc thieåu soá ôû Phuù
Yeân, Nxb Sôû Vaên hoùa Thoâng tin, Phuù Yeân.
87. Vuõ Kim Loäc (1996), Coå vaät Champa, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi.
88. Nguyeãn Vaên Luaän (1974), Ngöôøi Chaøm Hoài giaùo mieàn Taây Nam Phaàn
Vieät Nam, Nxb Saøi Goøn, Saøi Goøn.
89. Hoaøng Mai (Bieân taäp) (2004), Ñaát vaø ngöôøi Duyeân haûi mieàn Trung,
Nxb Toång Hôïp, TP. Hoà Chí Minh.
90. Nguyeãn Caûnh Minh (1980), Lòch söû Vieät Nam (1428 – 1858), Nxb Giaùo
Duïc, Haø Noäi.
91. Ngoâ gia vaên phaùi (1987), Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí – Taäp II, Nxb Vaên
Hoïc, Haø Noäi.
92. Nguyeân Ngoïc (Chuû bieân) (2005), Tìm hieåu con ngöôøi xöù Quaûng, Nxb
Ñaø Naüng, Ñaø Naüng.
93. Phan Ngoïc (1994), Vaên hoùa Vieät Nam, caùch tieáp caän môùi, Nxb Vaên hoùa
Thoâng Tin, Haø Noäi.
94. Phan Ngoïc (1998), Baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin,
Haø Noäi.
95. Phan Ngoïc (1999), Moät caùch tieáp caän vaên hoùa, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi.
96. Nguyeãn Quang Ngoïc (Chuû bieân) (2000), Tieán trình lòch söû Vieät Nam,
Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi.
97. Nguyeãn Khaéc Ngöõ (1967), Maãu heä Chaøm, Nxb Trình Baøy, Saøi Goøn.
98. Leâ Nguyeãn (2004), Xaõ hoäi Ñaïi Vieät qua buùt kyù cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi,
Nxb Vaên Ngheä, TP.Hoà Chí Minh.
99. Ñoã Vaên Ninh (1983), Thaønh coå Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
100. Löông Ninh (2004), Lòch söû vöông quoác Champa, Nxb Ñaïi hoïc Quoác
gia Haø Noäi, Haø Noäi.
101. Löông Ninh (2005), Vöông quoác Phuø Nam lòch söû vaên hoùa, Nxb Vaên
hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
102. Löông Ninh (1991), Lòch söû Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc
chuyeân nghieäp, Haø Noäi.
103. Löông Ninh (1980), “Maáy vaán ñeà veà vöông quoác Champa coå”, Taïp
chí Khaûo coå hoïc, (3), tr.55–56.
104. Löông Ninh (2000), Lòch söû Vieät Nam giaûn yeáu, Nxb Chính trò Quoác
gia, Haø Noäi.
105. Nguyeãn Doanh Phieät (1977), Hoà Quyù Ly, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
106. Nguyeãn Doanh Phieät (1990), “Cheá ñoä phong kieán trong lòch söû Vieät
Nam töø theá kyû X ñeán theá kyû XV vaø nhöõng di saûn cuûa noù”, Taïp
chí Nghieân cöùu lòch söû, (3), tr.21–37.
107. Cao Xuaân Phoå, Phaïm Huy Thoâng, Nguyeãn Vaên Köï, Phaïm Ngoïc Long
(1998), Ñieâu khaéc Chaêm, Nxb khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
108. Nguyeãn Hoàng Phong (1998), Vaên hoùa chính trò Vieät Nam, truyeàn thoáng
vaø hieän ñaïi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
109. Ñaëng Duy Phuùc (2007), Giaûn yeáu söû Vieät Nam, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi.
110. Leâ Ñình Phuïng (2002), Di tích vaên hoùa Chaêm ôû Bình Ñònh, Nxb Khoa
hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
111. Leâ Ñình Phuïng (2004), Kieán truùc ñieâu khaéc ôû Myõ Sôn – Di saûn vaên
hoùa theá giôùi, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi.
112. Leâ Ñình Phuïng (2005), Tìm hieåu kieán truùc thaùp Champa, Nxb Vaên
hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
113. Thaïch Phöông (2008), Ñaát Quaûng nhöõng söï kieän ñaùng nhôù, Nxb Ñaø
Naüng, Ñaø Naüng.
114. Traàn Kyø Phöông (1998), Myõ Sôn trong ngheä thuaät Chaêm, Nxb Ñaø
Naüng, Ñaø Naüng.
115. Chaâu Ñaït Quan (1973), Chaân Laïp phong thoå kyù, Nxb Kyû nguyeân Môùi,
Saøi Goøn.
116. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2006), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp I, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
117. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp II, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
118. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp III, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
119. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp IV, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
120. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2004), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp V, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
121. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp VI, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
122. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp VII, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
123. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp VIII,
Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi.
124. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp IX, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
125. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (2007), Ñaïi Nam Thöïc Luïc – Taäp X, Nxb
Giaùo Duïc, Haø Noäi.
126. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm
cöông muïc – Taäp I, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi.
127. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm
cöông muïc – Taäp II, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi.
128. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Quoác trieàu chính bieân toaùt yeáu,
Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
129. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1995), Ñaïi Nam lieät truyeän tieàn bieân, Nxb
Khoa hoïc Xaõ hoäi, TP. Hoà Chí Minh.
130. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp I, Nxb
Thuaän Hoùa, Hueá.
131. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp II, Nxb
Thuaän Hoùa, Hueá.
132. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp III,
Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
133. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1993), Ñaïi Nam lieät truyeän – Taäp IV,
Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
134. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh chính yeáu – Taäp I,
Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
135. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh chính yeáu – Taäp II,
Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
136. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh chính yeáu – Taäp III,
Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
137. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2002), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp I, Nxb
Treû, TP.Hoà Chí Minh.
138. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2003), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp II, Nxb
Treû, TP.Hoà Chí Minh.
139. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2004), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp III, Nxb
Treû, TP.Hoà Chí Minh.
140. Leâ Minh Quoác (Bieân soaïn) (2004), Non nöôùc xöù Quaûng – Taäp IV, Nxb
Treû, TP.Hoà Chí Minh.
141. Thích Ñaïi Saùn (1963), Haûi ngoaïi kyù söï, Nxb Vieän Ñaïi hoïc Hueá, Hueá.
142. Ngoâ Thôøi Só (2001), Vieät söû tieâu aùn, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi.
143. Leâ Vaên Sieâu (2004), Vieät Nam vaên minh söû cöông vaên minh Ñaïi Vieät,
Nxb Thanh Nieân, TP.Hoà Chí Minh.
144. Nguyeãn Vaên Sieâu (1997), Ñaïi Vieät ñòa dö toaøn bieân, Nxb Vaên Hoùa,
Haø Noäi.
145. Nguyeãn Vaên Sieâu (2001), Phöông ñình ñòa dö chí, Nxb Vaên hoùa
Thoâng tin, Haø Noäi.
146. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Quaûng Nam (2002), Vai troø dinh traán Quaûng
Nam, Nxb Quaûng Nam, Quaûng Nam.
147. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Thuaän Haûi (1989), Ngöôøi chaêm ôû Thuaän Haûi,
Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Thuaän Haûi.
148. Haø Vaên Taán, Phaïm Thò Taâm (1975), Cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân
Moâng TK XIII, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
149. Quaùch Taán (1969), Non nöôùc Bình Ñònh, Nxb Nam Cöôøng, Saøi Goøn.
150. Chöõ Vaên Taàn (1978), “Veà vaên hoùa Sa Huyønh”, Taïp chí Khaûo coå hoïc,
(1), tr.52–60.
151. Vaên Taïo (1989), Ñoâ thò coå Vieät Nam, Nxb Vieän Söû hoïc, Haø Noäi.
152. Leâ Maïnh Thaùt (1999), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
153. Traàn Ngoïc Theâm (1997), Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, Nxb
TP.Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh.
154. Buøi Thieát (1999), 54 daân toäc Vieät Nam vaø caùc teân goïi khaùc, Nxb Thanh
Nieân, Haø Noäi.
155. Buøi Thieát (2000), Vieät Nam thôøi coå xöa, Nxb Thanh Nieân, Haø Noäi.
156. Ngoâ Ñöùc Thònh (1993), Vaên hoùa vuøng vaø phaân vuøng vaên hoùa Vieät Nam,
Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi.
157. Ngoâ Ñöùc Thònh (1984), “Giao tieáp vaên hoùa vaø vai troø cuûa noù ñoái vôùi
quy luaät ñoåi môùi caùi “truyeàn thoáng” trong vaên hoùa caùc daân toäc
Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (3), tr.41–43.
158. Ngoâ Ñöùc Thònh (Chuû bieân) (1996), Ñaïo Maãu ôû Vieät Nam – Taäp I, Nxb
Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
159. Ngoâ Ñöùc Thònh (Chuû bieân) (1996), Ñaïo Maãu ôû Vieät Nam – Taäp II, Nxb
Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
160. Ngoâ Ñöùc Thònh, Nguyeãn Vieät (1981), “Caùc loaïi hình caøy hieän ñaïi cuûa
caùc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ”, Taïp chí Khaûo coå hoïc, (4), tr.50–64.
161. Phaïm Xuaân Thoâng, Thieân Sanh Caûnh (1978), Truyeän coå Chaêm, Nxb
Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi.
162. Nguyeãn Höõu Thoâng (1994), Hueá, ngheà vaø laøng thuû coâng truyeàn thoáng,
Nxb Thuaän Hoùa, Hueá.
163. Thoâng taán xaõ Vieät Nam (1997), Vieät Nam hình aûnh coäng ñoàng 54 daân
toäc, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi.
164. Haø Vaên Thö, Voõ Quang Nhôn, Y Ñieâng (1975), Truyeän coå tích caùc
daân toäc thieåu soá mieàn Nam, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi.
165. Traàn Maïnh Thöôøng (1999), Ñình chuøa laêng taåm noåi tieáng Vieät Nam,
Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
166. Traàn Maïnh Thöôøng (2008), Almanach Nhöõng di saûn noåi tieáng theá giôùi,
Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi.
167. Hoà Xuaân Tònh (1998), Di tích Chaêm ôû Quaûng Nam, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng.
168. Nguyeãn Khaùnh Toaøn (1972), Lòch söû Vieät Nam – Taäp I, Nxb Khoa hoïc
Xaõ hoäi, Haø Noäi.
169. Nguyeãn Khaùnh Toaøn (1985), Lòch söû Vieät Nam – Taäp II, Nxb Khoa
hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
170. Toân Nöõ Quyønh Traân (1996), Ñoâ thò hoùa taïi Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ,
Nxb TP. Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh.
171. Huyønh Ngoïc Traûng, Vu Gia (Chuû bieân – Bieân soaïn) (2004), Ñòa chí
huyeän Ñaïi Loäc, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng.
172. Nguyeãn Ñình Tö (1974), Non nöôùc Ninh Thuaän, Nxb Soáng Môùi, Saøi Goøn.
173. Nguyeãn Ñình Tö (2003), Non nöôùc Phuù Yeân, Nxb Thanh Nieân, TP.Hoà
Chí Minh.
174. Nguyeãn Phöôùc Töông (2004), Hoäi An di saûn theá giôùi, Nxb Vaên Ngheä,
TP.Hoà Chí Minh.
175. Nguyeãn Phöôùc Töông (1997), Ñoâ thò coå Vieät Nam vaø nhöõng di tích tieâu
bieåu, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi.
176. Phan Laïc Tuyeân (1977), “Goùp phaàn tìm hieåu ngöôøi Kinh Cöïu vuøng
Thuaän Haûi”, Taïp chí Daân toäc hoïc, (4), tr.12–16.
177. Kim Tuyeán (Bieân taäp), Vaên hoùa thôøi hoäi nhaäp, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh.
178. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1984), Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät
Nam (caùc tænh phía Nam), Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
179. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1989), Ñoâ thò coå Vieät Nam, Nxb
Haø Noäi, Haø Noäi.
180. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1984), Theá kyû X nhöõng vaán ñeà
lòch söû, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
181. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1971), Lòch söû Vieät Nam – Taäp I,
Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
182. Uûy ban Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (1985), Lòch söû Vieät Nam – Taäp II,
Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
183. Ñaëng Nghieâm Vaïn (2003), Coäng ñoàng quoác gia daân toäc Vieät Nam,
Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TP.Hoà Chí Minh, TP.Hoà Chí Minh.
184. Ñaëng Nghieâm Vaïn (Chuû bieân) (2005), Tìm hieåu con ngöôøi mieàn nuùi
Quaûng Nam, Nxb Ban Daân toäc tænh Quaûng Nam, Quaûng Nam.
185. Ñaëng Nghieâm Vaïn (1992), Quan heä caùc toäc ngöôøi trong moät quoác gia
daân toäc, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi.
186. Ñaëng Nghieâm Vaïn (2001), Daân toäc – Vaên hoùa – Toân giaùo, Nxb Khoa
hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
187. Nguyeãn Ñöùc Vaân, Kieàu Thu Hoaïch (Dòch) (1978), Hoaøng Leâ nhaát
thoáng chí – Taäp I, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi.
188. Nguyeãn Khaéc Vieän (2000), Baøn veà ñaïo Nho, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi.
189. Vieän Daân toäc hoïc (1980), Goùp phaàn nghieân cöùu baûn lónh, baûn saéc caùc
daân toäc Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
190. Vieän Daân toäc hoïc (1984), Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam (caùc tænh
phía Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
191. Vieän Ngôn ngoân ngöõ hoïc (1972), Tìm hieåu ngoân ngöõ caùc daân toäc thieåu
soá Vieät Nam – Taäp I, Nxb Haø Noäi, Haø Noäi.
192. Vieän Söû hoïc (1976), Nöôùc Vieät Nam laø moät, daân toäc Vieät nam laø moät,
Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
193. Vieän Söû hoïc (1996), Lòch söû thaønh phoá Ñaø Naüng, Nxb Ñaø Naüng, Ñaø Naüng.
194. Vieän Vaên hoùa Daân gian (1992), Leã hoäi, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.
195. Hoaøng Höông Vieät (Bieân soaïn) (2004), Giai thoaïi ñaát Quaûng, Nxb Ñaø
Naüng, Ñaø Naüng.
196. Phaïm Trung Vieät, Huyønh Minh (2003), Non nöôùc xöù Quaûng, Nxb
Thanh Nieân, TP.Hoà Chí Minh.
197. Leâ Trung Vuõ, Nguyeãn Hoàng Döông (1977), Lòch leã hoäi, Nxb Vaên hoùa
Thoâng tin, Haø Noäi.
198. Traàn Quoác Vöôïng (Chuû bieân) (1985), Nhöõng di tích thôøi tieàn söû vaø sô
söû ôû Quaûng Nam – Ñaø Naüng, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Quaûng
Nam – Ñaø Naüng.
199. Traàn Quoác Vöôïng (2005), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Giaùo Duïc, Haø Noäi.
200. Traàn Quoác Vöôïng (1996), Theo doøng lòch söû, Nxb Vaên Hoùa, Haø Noäi.
TIEÁNG ANH

201. Li Tana (1998), Nguyeãn Cochinchina – Southern Vietnam in the

Seventeenth and eighteenth centuries, Ithaca, New York.
202. Li Tana, Anthony Reid (1993), Southern Vietnam under the Nguyen –
Documents on the Economic History of Cochinchina (Ñaøng
Trong), 1602 – 1777, Iseas, Singapore.
203. Nguyeãn Thò Thanh (1998), The French conquest of Cochinchina,
Ithaca, New York.
204. Sharma J.C. (1992), Temples of Champa in Vietnam, Nxb Khoa hoïc
Xaõ hoäi, Haø Noäi.

CAÙC WEBSITES

205. http:// en.Wikipedia. org/wiki/champa

206. http:// vi.Wikipedia. org/wiki/ch% C4% 83mPa
207. www.foto.com/champ-ucs-8k-
208. www.e4s-clan.net/index.php?site=profile&id=11-37k-
209. www.vae.org.vn/News-print.asp?id=4164-27k-
210. www.hanoi.gov.vn/hanoiweb1/vn/huong toi 1000 nam/…/page 4-
7.htm-33k-
211. www.nus.ari.edu.sg/pub/wps,htm.
212. www.hue.vnn.vn/service/printversion?article id=194634
213. www.quangduc.com/lichsu/19champa10.html.20k
214. www.daosuduytue.Com/regulation/hoithaoTNT/GS%20PHAM%DU
ONG.htm
215. www.vovinamus.Can/forum/archive/index.php?t-2232.html-17k
PHUÏ LUÏC
 ÑAÏI VIEÄT VAØ CHAMPA VAØO NAÊM 1100

Đại Việt
Chăm Pa
Đế quốc Khmer
Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa
ÑAÏI VIEÄT VAØ CHAMPA VAØO NAÊM 1650
Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa
 THAÙP CHAÊM ÔÛ NHA TRANG

Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa

 THAÙNH ÑÒA MYÕ SÔN

THAÙP CHAÊM ÔÛ MYÕ SÔN

Nguoàn: http:// vi. wikipedia.org/wiki/ch%c4%83mpa