Arslan, Mithradates VI

MITHRADATES VI EUPATOR
Roma’nın Büyük Düşmanı

Bu kitap, DUMANKAYA HOLDİNG’in
katkılarıyla basılmıştır
Murat ARSLAN
ODİN YAYINCILIK
ODİN YAYINCILIK
Eskiçağ Tarihi Dizisi: 1
Murat Arslan
Yayınlayan ve Yöneten
Huriye ARSLAN-Dolunay ARSLAN
Kapak Düzeni
ÇÖZÜM REKLAM
Ege Basım, Matbaa ve Reklam Sanatları Ltd. Şti.

Birinci Baskı, Ocak 2007
ISBN:978-975-9078-02
Kapak Resmi: Mithradates Başı. Louvre Müzesi.
© Her türlü yayın hakkı saklıdır.

2007 Odin Yayıncılık
Aydıntepe Mah. Özek İş Merkezi D Blok no: 8 Tuzla,
34947, İstanbul
Tel.: 0 216 493 38 00 Fax: 0 216 493 27 38
e-mail: info@odincopy.com
www.odiyayincilik.com
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ..............................................................................................................................VII
Sunuş.....................................................................................................................................IX
Teknik Noktalar..................................................................................................................IX
Metinde Kullanılan Terimlere İlişkin Kısaltmalar Listesi......................................... XIII
Metinde Kullanılan Hellence Harflere İlişkin Transkripsiyon Listesi ................. XIII
Metinde Kullanılan Standart ve Süreli Yayınlara İlişkin Kısaltmalar Listesi.......XIV
GİRİŞ......................................................................................................................................1
A. P O N T O S’ T A N K A R A D E N İ Z’ E: Bir Adlandırmanın
Ardındaki Önyargılar, Varsayımlar ve Gerçekler ............................. 1
B. Pontos Bölgesi’nin Tarihsel Coğrafyası’na Genel Bakış................. 16
C. Tarihsel Gelişim.................................................................................. 49
I. KRALLIKTAN İMPARATORLUĞA...............................................................73
A. Mithradates VI Eupator’un Doğuşu’ndan Birinci
Mithradates-Roma Savaşı’na Kadar (İÖ. 134-İÖ. 89) ..................... 73
B. Mithradates VI Eupator’un Küçük Asya’da Uyguladığı
Roma Karşıtı Politika .......................................................................114
II. FATİH VE KURTARICI.................................................................................... 127
A. BİRİNCİ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI (İÖ. 89-İÖ. 85).......127
1. Küçük Asya Savaşları........................................................127
2. Mithradates’in Küçük Asya Politikası...............................143
2. A. ‘Ephesos Akşamı’; Nedenleri ve Sonuçları ....................... 159
3. Mithradates’in Rhodos Kuşatması ....................................174
4. Hellas Savaşları .................................................................187
4. A. Sulla’nın Atina Kuşatması................................................. 196
4. B. Khaironeia Muharebesi ve Sonuçları................................. 203
4. C. Orkhomenos Muharebesi ve Sonuçları.............................. 224
5. Dardanos Antlaşması.........................................................240
6. Sulla’nın Küçük Asya Politikası .......................................248
III. DİPLOMASİ VE SAVUNMA ......................................................................... 267
A. İKİNCİ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI (İÖ. 83-İÖ. 81)........267
1. Murena’nın Pontos Seferleri ve Sonuçları .................................267
2. Cilicia Eyaleti’ndeki Korsanlık ve Haydutluk Faaliyetleri
(İÖ. 80-İÖ. 74) .............................................................................291
IV. ANADOLU’DA ROMALILAR...................................................................... 305
A. ÜÇÜNCÜ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI (İÖ. 74-İÖ. 63).....305
1. Bithynia Kralı Nikomedes IV Philopator’un Vasiyeti ..............305
2. Mithradates’in Kyzikos Kuşatması ............................................321
VI
3. Direnme ve Boyun Eğiş; Lucullus’un Pontos İstilası
ve Sonuçları..................................................................................340
4. Lucullus’un Armenia Seferi........................................................388
5. Kralın Dönüşü..............................................................................418
6. Lex Gabinia; Pompeius’un Korsan Seferi .................................435
7. Lex Manilia; Pompeius’un Mithradates Seferi ve Sonuçları...446
8. Lex Pompeia; Pompeius’un Küçük Asya Politikası..................484
9. Mithradates’in Son Planı ve Pharnakes’in İhaneti.....................494
B. MITHRADATES VI EUPATOR’UN KİŞİLİĞİ ..............................511
V. SONSÖZ.................................................................................................................... 527
APPENDIX 1 .................................................................................................................. 532
A. Mithradates VI Eupator Dionysos’a İlişkin Antik
Kaynakların ve Modern Literatürün Durumu.................................532
APPENDIX 2 .................................................................................................................. 540
A. HELLENİSTİK KRAL LİSTELERİ..............................................543
B. ROMA CONSUL LİSTESİ (İÖ. 177-İÖ. 34).................................543
METİNDE KULLANILAN ANTİK KAYNAKLARA İLİŞKİN
KISALTMALAR LİSTESİ ............................................................................547
BİBLİYOGRAFYA ....................................................................................................... 571
Haritaların ve Resimlerin Listesi.................................................................................... 609
INDEX............................................................................................................................... 610
ÖNSÖZ
Bu kitap, Pontos Kralı Mithradates VI Eupator Dionysos’un biyografi-
sidir. 2003 yılında Akdeniz Üniversitesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri
Bölümü’nde tamamladığım Mithradates VI Eupator ve Roma başlıklı
doktora tezimin dört senelik yorucu; fakat keyifli bir çalışma sonucunda
kitaplaşmış biçimidir.
Kitabın amacı, şimdiye kadar ihmal edilen Pontos Kralı Mithradates
VI Eupator Dionysos’un Küçük Asya ve Roma’ya karşı uyguladığı
politikayı ve sonuçlarını, Anadolu’lu bakış açısıyla yeniden değerlen-
dirmektir. Bunu yaparken, krala ve İÖ. I. yüzyıl Küçük Asya tarihine
ilişkin antik kaynaklar, epigrafik belgeler, nümismatik buluntular ile
arkeolojik kalıntılar ele alınmış; son zamanlarda ele geçen yeni veriler,
modern literatür eşliğinde tekrar dikkatle incelenerek çok yönlü bir
sentezle analiz edilmeye çalışılmıştır.
Çalışmaya gerek tez gerekse kitap aşamasında birçok kişinin yar-
dımı olmuştur. Bunların başında, tez danışmanım Prof. Dr. Sencer Şahin
gelmektedir. Onun bu çalışma üzerinde görünmeden var olan etkisi
yadsınamaz ve ilgi ve desteği olmaksızın ne tez ne de kitap bu şekli
alabilirdi. Prof. Şahin, beni bu araştırma sırasında serbest bırakmakla
birlikte, onunla yaptığımız konsültasyonlar çalışmanın şekillenmesinde
önemli rol oynamıştır. Çalışmanın çeşitli aşamalarında Mithradates VI
Eupator üzerine çalışmış ve halen çalışmakta olan Sevilla Üniversi-
tesi’nden Asst. Prof. Luis Ballestor Pastor, Moskova Bilimler Akade-
misi’nden Asst. Prof. Sergey Saprykin, Aarhus Üniversitesi’nden (Dok-
tora) Jakob Munk Højte ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden Yrd.
Doç. Dr. Deniz Burcu Arıkan Erciyas’a, yaptığımız yararlı görüşmeler
ve konuya ilişkin literatür yardımlarından ötürü teşekkürü bir borç bili-
rim. Ayrıca kitaplık çalışmaları ve manuskrinin gözden geçirilmesinde
sırasında, Köln Üniversitesi’nden Prof. Dr. Peter Mittag, Akdeniz Üni-
versitesi’nden Prof. Dr. Mustafa Adak, Dr. Burak Takmer, Nihal Tüner
(Doktora), Şükrü Özüdoğru (Doktora), Fatih Onur (Doktora), Nuray
Gökalp (Doktora), E. N. Akdoğu Arca (Doktora), Gökhan Tiryaki
(Doktora), Ömer Uzunel (Yüksek Lisans) ile eşim Dr. Mette Marie
Hald Arslan’ın önemli yardımları olmuştur.
Türk araştırmacıların bilimsel çalışmalarını teşvik eden ve destekle-
yen, Türk Amerikan İlmi Araştırmaları Derneği’nin tarafıma verdiği
Ilse Böhlund ve George Hanfmann Burs’u, bu eserin yayına hazırlan-
masını sağlamıştır. Böylelikle 6 ay süreyle Sheffield ve Exeter Üniver-
VIII MITHRADATES VI EUPATOR
siteleri’nde çalışma olanağım olmuştur. Bu süre zarfında; Sevilla, Paris
ve Köln’e giderek çeşitli bilim adamlarıyla konsültasyon yapma, müze-
leri ziyaret etme ve kütüphanelerden yararlanma imkanı buldum.
Sheffield Üniversitesi’nden Prof. Dr. John Barrett’ın üniversitenin her
çeşit imkanından yararlanmamı sağlaması ve Exeter Üniversitesi’nden
Prof. Dr. Stephen Mitchell’ın konuya ilişkin değerlendirmeleri ile esin
verici görüşleri, kitabın şekillenmesinde önemli rol oynamıştır.
Bununla birlikte, kitaptaki her çeşit hatadan tümüyle yazar sorumludur.
Son olarak, bu kitabın basılmasına yaptığı katkılardan dolayı
Dumankaya Holding yönetim kurulu üyesi Uğur Dumankaya’ya teşek-
kürü bir borç bilirim.
Antalya 2007 Murat Arslan

SUNUŞ
Batılı ülkelerin Türk varlığını sadece Osmanlı topraklarında değil, gü-
nümüz Türkiye coğrafyasında dahi içlerine sindiremedikleri, onu işgal-
ci-yabancı (barbar) bir unsur olarak algıladıkları inkarı pek te mümkün
olmayan tarihi bir olgu olarak geçmişte olduğu gibi bugün de zihnimizi
meşgul ve tedirgin etmektedir. Batının bu tutumundaki ana neden, Türk-
lerin, „Batı Medeniyeti“nin fikirsel ve dinsel oluşumunda paydaş bir
kültür coğrafyasına en son ve üstelik te en hasım bir dinle gelen kavim
olmaları ve kendilerine vatan yaptıkları bu toprakların binlerce yıllık
kültür mirasına, yani Anadolu’nun Avrupa mirasına inanılmaz bir vur-
dumduymazlıkla sırt çevirmiş olmalarıdır. Avrasya coğrafyasında biz
Türklerin durumuyla kıyaslayabileceğimiz tek bir ülke yoktur. Çevre-
mizdeki bütün uluslar tarihin en eski zamanlarından itibaren bu coğraf-
yada kendi yurtlarında kendi kültür miraslarını bugüne taşımışlardır. Bu
nedenle tarihi miras ve kültürel kimlik konusunda herhangi bir sıkıntıları
yoktur. Biz Türkler için durum değişiktir. Başka bir coğrafyadan bam-
başka bir kültür coğrafyasına gelip dönmemek üzere yerleşmişiz. Ara-
dan bin yıl geçse de bu yeni vatanda ilelebet tutunmanın ve oranın eski
sakinleri ve komşuları tarafından sorgulanmaya tabi tutulmadan barış
içinde kabul görmenin tek yolu ülke tarihiyle kaynaşıp bütünleşmek ve
onu artık kendi öz geçmişi ve kendi kültür kimliğimizin ayrılmaz bir
parçası olarak ulusal eğitimine sokmaktır. Örneğin Selanikli Mustafa
Kemal Atatürk ne kadar bizden biriyse, Sinoplu Mithradates Eupator da
o kadar içimizden biri olarak kabul görmelidir. Her ikisinin de Karade-
niz’den yola çıkarak Anadolu’da Batı emperyalizmine karşı durdukları
tarih kitaplarımızda öğretilmeli ve vurgulanmalıdır. Atatürk heykeli
Samsun’da 20.yy. emperyalizmine karşı duruşu nasıl simgeliyorsa, Si-
nop’ta da bir Mithradates Eupator heykeli 2100 yıl önceki benzeri bir
Anadolu direnişinin heyecanını günümüze yansıtabilmelidir. Biz Avras-
ya (Trakya–Anadolu) Türklerinin anlam ve önemini henüz keşfedeme-
diğimiz kültür mirasımız işte budur! Hala belirsizlik içinde olan Kültür
kimliğimizi bu topraklarda aramamız gerekir.
Türklerin bu tarihi sorununun farkına varan ilk ve tek devlet adamı-
mız bağımsızlık savaşımızı zaferle bitiren Mustafa Kemal Atatürk ol-
muştur. Kurduğu Cumhuriyetin daha ilk yıllarından başlayarak, Türkle-
rin Anadolu ile olan en eski tarihi bağlarını araştırmaya başlamış, bu
amaçla İstanbul Üniversitesi’nde Türkiyat ve Arkeoloji Enstitülerini,
yeni Başkent Ankara’da Türk Tarih ve Türk Dil Kurumları yanı sıra Dil
X MITHRADATES VI EUPATOR
ve Tarih–Coğrafya Fakültesini kurdurmuştur. İlgili kurumların bilim
insanı ihtiyacını karşılamak üzere yetenekli gençleri yurtdışına öğrenime
göndermiştir. Bu genç bilim insanlarının yurda döndükten sonraki gö-
revleri sadece batı tarzı –ama öykünmeye dayanmayan– bilim yapmak
olmayıp, aynı zamanda ulus –mekan– tarih ilişkisini de bilimsel temelle-
re dayandırarak şekillendirmekti. Çünkü, o zamana kadar salt Avrupa
kökenli Eskiçağ bilimcilerinin keyfiyetine ve göreceli yorumlarına ter-
kedilmiş olan Küçük Asya (Anadolu) kültür mirası sadece yağmalan-
makla kalmamış aynı zamanda Türk imajını aşağılayıcı bir propaganda
aracı olarak ta kullanılmıştı. O zamanki tanımıyla Eti (Hitit) ve Sümer
uygarlıklarıyla Anadolu Türkleri arasında dil ve kültür bağı arayışların-
da Atatürk’ün ulusu ülke tarihiyle ve onun kültür mirasıyla top yekûn
özdeşleştirme ideali yatmaktadır. Kendimizi tarih ve coğrafya bütünlüğü
içinde kendimizin tanımlaması, yorumlaması ve şekillendirmesi Ata-
türkçü düşüncenin temel hedeflerinden biridir. Coğrafya bugünkü Tür-
kiye Cumhuriyeti sınırları olduğuna göre, tarih te bu coğrafyada yasayan
tüm insanların ortak geçmişi ve kültür mirasıdır. Etnik kaynaşmayı ve
sonuçta „ulus devlet“ içinde siyasal bütünleşmeyi binlerce yılı kapsayan
tarihi süreç kusursuz bir şekilde sağlamıştır. Bunun tutarlı, kalıcı ve
barışçı olması ise ancak ülkenin kültür mirasının en eski devirlerinden
en yenilerine kadar ulusun ortak geçmişi olarak kabulü ve paydaşlar
arasında zihinsel kaynaşma, uzlaşma ve bütünleşme ortamının sağlan-
masıyla mümkün olacaktır.
Elinizdeki bu kitap böyle bir arayısın eseridir. Ele alınan konu ortaya
çıkışı ve sonuçlanışı itibariyle tarihin, daha doğrusu Batı–Doğu ya da
Avrupa–Küçük Asya ilişkisinin ibret vesikalarından biridir. İÖ. 120–63
yılları arasında Küçük Asya’da hüküm sürmüş olan Pontos Kralı
Mithradates VI Eupator’un hazin hikayesidir. Diğer birçok konuda ol-
duğu gibi Mithradates Eupator hakkındaki bilgilerimiz de her ne kadar
Batı (Roma) yönlü antik ve modern kaynaklara dayanıyorsa da, yarım
yüzyıl Küçük Asya’yı Roma emperyalizminden temizlemek için savaş-
mış ve neticede bazı Anadolu kentlerinin yanı sıra kendi oğlunun bile
ihanetine uğrayarak tarih sahnesinden çekilmiş bu Anadolu kralının
mücadele dolu hayatından çıkaracağımız bazı sonuçlar olmalıdır. Sözge-
limi bugün Irak halkının ve onun katledilen lideri Saddam’ın başına
Anglo–Amerikan marifetiyle gelen talihsiz olaylar, bahanesi ne olursa
olsun, Batı’nın Doğu karşısında tarihi bilinçle ve ısrarla sürdürdüğü
üstünlük ve aşağılama zihniyetinin tezahüründen başka bir şey değildir.
O bakımdan, olay sadece işgal altındaki zavallı Irak’ı bağlayan bir du-
Kısaltmalar Listesi XI
rum olarak anlaşılmamalıdır. Tüm Doğu’ya verilen gözdağı niteliğinde
bir mesaj söz konusudur. İki bin yıl önce İmparator Claudius da Anado-
lu’nun Likya Federatif Devleti’ndeki iç kargaşayı bahane ederek güya
oradaki halkın yardımına koşmuş, sonra da „sizi iç savaştan (stasis), sizi
kanunsuzluktan (anomia), sizi eşkıyalıktan (leisteia) kurtardık, size
bağımsızlık (eleuteria) getirdik“ diye diye, Anadolu’nun o zamanki bu
son yarı bağımsız Likya devletçiğini Roma İmparatorluğu’na eyalet
yapmıştı. Oysa, esaretinden kısa bir süre önce Roma’ya yaranmak için
bir generalini bir gemi dolusu askerle Roma’nın düşmanı Mithradates’e
karşı savaşmaya yollayan, Likya’nın hani şu ünlü başkenti Patara’dan
başkası değildi. Amerika ve İngiltere’nin bugün Irak’a söyledikleri ve
uyguladıkları farklı bir şey mi? Evet! „Tarih tekerrür“ ediyor; ama bu
tekerrür sadece bir tesadüf ya da tarihin bir ironisi mi, yoksa Batı’nın
tarihi misyonunu bilinçli olarak devam ettiren bir „derin Batı“ ile mi
karşı karşıyayız? Mithradates olayına bu perspektiften bakıldığında
Doğu–Batı ilişkilerinin tarihi temelleri ve günümüz olaylarıyla bağlantı-
ları daha iyi anlaşılacağı gibi, Batı karşısında dün olduğu gibi bugün de
sefil ve perişan durumdaki Doğu’nun „makûs talihi“nin nasıl yenileceği
de belirginlik kazanacaktır. İşte bu noktada Mustafa Kemal Atatürk’ün
Anadolu halkıyla birlikte, bilinçli-bilinçsiz bütün iç ihanetlere ve olum-
suzluklara rağmen, Batı emperyalizmine karşı sağladığı parlak askeri
üstünlük ve bunu takiben olağanüstü tarihi bir sağduyu ve inançla kur-
muş olduğu laik, demokratik, tam bağımsız; batılı düşünen ama Batı’ya
asla öykünmemesi ve yamanmaması gereken T. C. Devleti iyi bir model
oluşturmaktadır.
Anadolu tarihi bu model içinde kendi tarihi dokusu göz önünde tutu-
larak incelenir ve yorumlanırsa, görülecektir ki, bütün Anadolu medeni-
yetleri, örneğin Hatti’si, Pontos’u, Doğu Roma’sı ya da Bizans’ı Selçuk-
lu ve Osmanlı kadar bizim geçmişimizdir; eksisi ve artısıyla kültürel
kimliğimizin birbirini tamamlayan mozaik taşlarıdır. Bu haliyle Anadolu
kültür mozaiği ne Batı ile özdeş ne de ona karşıt olarak düşünülmelidir.
Çünkü o tarihi dokusu itibariyle „alternatif bir Batı kültürü“dür ve öyle
de kalmalıdır.
Murat Arslan’a Pontos Kralı Mithradates Eupator konusunu Doktora
çalışması olarak teklif ettiğimde işte bu düşünceler hareket noktamı
oluşturuyordu. Türk bilim dünyasında hemen hiç tanınmayan bu kralı
Murat Arslan akıcı ve herkesin anlayabileceği bir üslupla kaleme almış
ve onu Anadolulu bir gözle ve bütün yanlarıyla derinliğine incelemiştir.
Batılı kaynaklar Mithradates’i hep Roma perspektifinden değerlendir-
XII MITHRADATES VI EUPATOR
mişler, onu masum halka zulmeden bir despot, güttüğü Roma karşıtı
politikasını ise sanki meşru düzene karşı işlenen bir cürüm gibi sunmuş-
lardır. Oysa, Murat Arslan’ın kitabından anlıyoruz ki, Mithradates kendi
devrinin hükümdarlarından ne daha zalim ne de daha az bağışlayıcı ve
hayırhahtı. Devrinin ve yaşadığı ortamın şartları ve gelenekleri neyi
gerektiriyorsa öyle hareket eden misyon ve kudret sahibi bir kraldı. Tek
hatası Imperium Romanum’a yenik düşmesiydi. Batı emperyalizmine
karşı giriştiği savaşı kaybetseydi Mustafa Kemal’in de akıbeti kuşkusuz
farklı olmayacaktı. Bugünkü derin Batı’nın hazmedemediği de esasen
O’nun zaferidir.
Aralık 2006/Antalya Sencer Şahin
Teknik Noktalar
Metinde kullanılan yer ve kişi adları Hellence ve Latince asıllarına uy-
gun olarak verilmiştir. Metinde kullanılan standart, süreli yayınlar ve
terimlere ilişkin kısaltmalar ile Hellence’lerin transkripsiyon listeleri
çalışmanın başında; metinde kullanılan antik kaynaklara ilişkin kısalt-
malar listesi ve bibliyografya ise, çalışmanın sonunda verilmiştir. Süreli
yayınlarda, L'année philologique (Revue des publications épigraphiques
relatives a l'antiquité romaine. Paris)’in LXIV. cildinin (1996) 17-39.
sayfalarındaki kısaltmalar kullanılmış; ancak burada bulunmayan bazı
periyodikler için başka kaynaklardaki kısaltmalardan yararlanılmıştır.
Alıntı ya da gönderme yoluyla doğrudan doğruya kullanılan antik ya-
zarlar ve eserlerinin kısaltmalarında, Türkçe ortografyadaki farklılıkları
da göz önünde tutularak, Lexikon der Antike (Hrsfg. von J. Irmscher in
Zusammenarbeit mit R. Johne. Berlin-Leipzig 1971, 1987, 9. Aufl.
Taschenbuchasg: J. Irmscher, Das Grosse Lexikon der Antike. München
1987, 1990) adlı eserin I. cildinin (1971) 20-41. sayfalarındaki ilgili
kısaltmalar esas alınmış ve eserlerin değerlendirilmesinde kullanılan
metin ve çeviriler ayrıca gösterilmiştir. Bibliyografya kısmında ise,
metinde geçen tüm monografya ve makaleler yazar soyadı + yayın yılı
biçiminde kısaltılmış olup, bir yazarın aynı yıl içinde çıkmış birden fazla
eseri söz konusu olduğunda, eserlerin adları alfabetik sıraya konularak,
bunlar (a), (b) etc. şeklinde ifade edilmiştir. Ayrıca yararlı olacağı dü-
şüncesiyle çalışmanın sonuna, Mithradates VI Eupator Dionysos’la ilgili
Antik Kaynakların ve Modern Literatürün Durumu (Appendix 1),
Hellenistik krallıklar ile Roma consul’lerine ait listeler (Appendix 2)
konulmuştur.
Metinde Kullanılan Terimlere İlişkin Kısaltmalar Listesi
bk. bakınız İS. İsa’dan Sonra
böl. bölüm km kilometre
cm santimetre km2 kilometre kare
ca. circa krş. karşılaştırınız
Çev. çeviren lib. liber
col. columna loc. cit. locus citatus
dn. dipnot m metre
Ed. Editör m2 metrekare
et al. et alii n0 numara
etc. et cetera op. cit. opere citato
fasc. fasciculus p. pagina
Fig. Figür pars kısım, parça
frg. fragman lev. levha
g gram sa. sayı
graf. grafik str. satır
har. harita vd. ve devamı
Haz. Hazırlayan vdd. ve devamının devamı
ibid. ibidem vol. volumen
İÖ. İsa’dan Önce
Metinde Kullanılan Hellence Harflere İlişkin

Transkripsiyon Listesi
α = a ε = e μ = m σ, ς = s
αι = ai ει = ei ν = n τ = t
αυ = au ευ = eu ξ = ks υ = y
β = b ζ = z ο = o φ = ph
γ = g η = ē οι = oi χ = kh
γγ = ng θ = th ου = u ψ = ps
γκ = nk ι = i π = p ω = ō
γχ = nkh κ = k ῥ = r,rh ῾ = h
δ = d λ = l
Metinde Kullanılan Standart ve Süreli Yayınlara İlişkin
Kısaltmalar Listesi
AA Archäologischer Anzeiger. Berlin.
A&A Antike und Abendland. Hamburg.
AAraş Anadolu Araştırmaları. Ankara.
AArch Acta Archaeologica. København.
AArchHung Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae. Budapest.
ABSA The Annual of the British School at Athens. London.
AClass Acta Classica. Verhandelinge van die Klassieke Vereniging
van Suid-Afrika. Proceedings of the Classical Association of
South Africa. Cape Town.
Adalya Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü
Yıllığı. İstanbul.
AE L’année épigraphique. Paris.
AHB The Ancient History Bulletin. Calgary.
AJA American Journal of Archaeology. New York.
AJAH American Journal of Ancient History. Cambridge, Massachu-
setts.
AJPh American Journal of Philology. Baltimore.
AM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Atheni-
sche Abteilung. Berlin.
AncSoc Ancient Society. Leuven.
ANRW Aufstieg und Niedergang der römischen Welt: Geschichte und
Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung. Hrsg. von H.
Temporini I vd. Berlin-New York 1972 vd.
ANSMN American Numismatic Society Museum Notes. New York.
AntCl L’antiquité classique. Paris.
Antichthon Antichthon. The Australian Society for Classical Studies. Syd-
ney University Press. Sydney.
Archaeology An Offical Publication of the Achaeological Institute of Ame-
rica. New York.
Ark.San. Arkeoloji ve Sanat. İstanbul.
ARYS Antigüedad: Religiones y Sociedades. Universidad de Huelva
Publications. Huelva.
AS Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archae-
ology at Ankara. London.
AST Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara
Athenaeum Athenaeum. Studi periodici di letteratura e storia dell’antichità.
Università Pavia. Pavia.
AU Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi. I-VI. İstanbul 1982.
Kısaltmalar Listesi XV
BAR British Archaeological Reports. Oxford.
BCH Bulletin de Correspondance Hellénique. Paris, Athènes.
Belleten Belleten.Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ankara.
BMC Galatia A Cataloque of the Greek Coins of Galatia, Cappadocia, and
Syria. By W. Wroth, London 1899.
BMC Ionia A Cataloque of the Greek Coins of Ionia. By B. V. Head. London
19812.
BMC Lydia A Cataloque of the Greek Coins of Lydia. By B. V. Head. Lon-
don 19822.
BMC Pontus A Cataloque of the Greek Coins of Pontus, Paphlagonia,
Bithynia and The Kingdom of Bosporos. By. W. Wroth, London
1889.
BMC A Cataloque of the Greek Coins in the British Museum. By. B.
V. Hems, P. Gardner, G. F. Hill, W. Wroth et al., I-XXX Lon-
don 1837-1929.
CAH The Cambridge Ancient History. Ed. J. B. Bury, S. A. Cook. I-
XII. Cambridge, London 1923-1996.
Chiron Chiron. Mitteilungen der Kommission für Alte Geschichte und
Epigraphic des Deutschen Archäologischen Instituts. Mün-
chen, Beck.
CIG Corpus Inscriptionum Graecarum. Berlin 1825-1877.
CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, consilio et auctoritate Aca-
demiae Litterarum (Regiae) Borussicae editum. I-XVI. Leip-
zig, Berlin 1826-1843. Ed. Altera: Leipzig, Berlin 1893–. [Ese-
rin birçok ek cildi bulunmaktadır].
ClassW The Classical World. Bethlehem, Pennsylvania.
CPh Classical Philology. Chicago.
CQ The Classical Quarterly. Oxford.
CR The Classical Review. Oxford.
CRAI Comptes rendus de l’Académic des Inscriptions et Belles-
Lettres. Paris.
CSCA California Studies in Classical Antiquity. Berkeley and Los
Angeles.
CW Classical World. Philadelphia.
Dacia Revue d’Archaéologique et d’Histoire Ancienne. Paris.
DHA Dialogues d’Histoire Ancienne. Paris.
DTCFD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi.
Ankara.
EA Epigraphica Anatolica. Zeitschrift für Epigraphik und histo-
rische Geographie Anatoliens. Bonn.
Eirene Eirene. Studia Graeca et Latina. Praha.
FastTr Fasti Capitolini. Rec. A. Degrassi. Torino 1954.
XVI MITHRADATES VI EUPATOR
FGrHist Die Fragmente der griechischen Historiker. F. Jacoby. I-XV.
Berlin-Leiden 1923-1958.
G&R Greece & Rome. Oxford.
Gephyra Gephyra. Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Antike auf
dem Gebiet der heutigen Türkei. İstanbul.
Gerión Gerión. Servicio de Publicaciones. Madrid.
Gnomon Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte klassische
Altertumswissenschaft. München.
GNS Schweizer Münzblätter (= Gazette numismatique suisse). Re-
daktion: Genève. Administration: Bern.
GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies. Durham.
Habis Habis. Journal devoted to ancient history, classical archae-
ology, and classical philology, published by the University of
Seville. Seville.
Hermes Hermes: Zeitschrift für klassische Philologie. Wiesbaden.
Hesperia Hesperia: Journal of the American School of Classical Studies
at Athens. Athens.
Historia Zeitschrift für alte Geschichte; Revue d’ Histoire Ancienne;
Journal of Ancient History; Rivista di Storia Antica. Stuttgart.
HSPh Harvard Studies in Classical Philology. Cambridge, Massa-
chusetts-London, England.
I.Délos Inscriptions de Délos. Ed. F. Durrbach–P. Roussel–M. Launey,
et al. Paris 1911-1972.
I.Didyma Didyma II: Die Inschriften. A. Rehm, Ed. R. Harder. Berlin
1958.
I.Ephesos Die Inschriften von Ephesos. Ed. H. Wankel, R. Merkelbach et
al., Bonn 1979-1984 (IK 11-17).
I.Ilion Die Inschriften von Ilion. Ed. P. Frisch. Bonn 1975 (IK 3).
I.Kyme Die Inschriften von Kyme. Ed. H. Engelmann. IGSK V Bonn
1976.
I.Pergamon Die Inschriften von Pergamon. Ed. M. Fränkel. Berlin vol. I
1980, vol. II 1895.
I.Priene Die Inschriften von Priene. Ed. F. Hiller von Gaertringen. Ber-
lin 1906.
I.Stratonikeia Die Inschriften von Stratonikeia. Ed. M. Ç. Şahin. Bonn 1981-
1990 (IK 22,1-22,2).
IG Inscriptiones Graecae, consilio et auctoritate Academiae
Litterarum Borussicae ed. maior: I-IV., VII., IX., XI., XII.,
XIV. Berlin 1873-1939.
IGB Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae. Ed. G. Mikhailov.
Volume I. Sofia 1970.
IGCH An Inventory of Greek Coin Hoards. Ed. M. Thompson, O.
Mørkholm and C. M. Kraay. New York 1973.
Kısaltmalar Listesi XVII
IGR Inscriptiones Graecae ad res Romanas Pertinentes. Ed. R.
Cagnat-J. Toutain. I-IV. Paris 1906-1928.
IK Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien. Bonn 1972–.
ILLRP Inscriptiones Latinae Liberae Rei Republicae. Ed. A. Degrassi.
Florence vol. II 1963, vol. I 1965.
ILS Inscriptiones Latinae Selectae. Ed by. H. Dessau. Berlin-Zü-
rich 1882-1916.
IM Istanbuler Mitteilungen. İstanbul.
IOSPE Inscriptiones antiquae orae septentrionalis Ponti Euxini Grae-
cae et Latinae. Ed. B. Latyshev. St Petersburg 1885-1901.
JDAI Jahrbuch des Archäologischen Instituts. Berlin.
JESHO Journal of the Economic and Social History of the Orient. Lei-
den.
JHS Journal of Hellenic Studies. London.
JNES Journal of Near Eastern Studies. Chicago.
JOAI Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in
Wien. Wien.
JRS Journal of Roman Studies. London.
JS Journal des Savants. Paris.
Klio Klio. Beiträge zur Alten Geschichte. Berlin.
Kolaios Kolaios. Publicaciones Occasionales. Arqueólogos, Historia-
dores y Filólogos. Homenaje a Fernando Gascó. Sevilla.
KP Der Kleine Pauly. Stuttgart (München).
KST Kazı Sonuçları Toplantısı. Ankara
Ktèma Ktèma: Civilisations de l’Orient, de la Grèce et de Rome Anti-
ques. Strasbourg.
Latomus Latomus: revue d’études latines. Bruxelles.
Lykia Lykia. Anadolu – Akdeniz Kültürleri. Antalya 1994–.
MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua. Ed. W. M. Calder et al., I-
IX London 1929-1988.
MEFRA Mélanges de l’École française de Rome: Antiquité. Rome
1881-.
MHR Mediterranean Historical Review. Ed. the Aranne School of
History, Tel Aviv University. Jarusalem, London.
Milet I/7 Der Südmarkt und die benachbarten Bauanlagen. Ed. A.
Rehm. Berlin 1924.
Mnemosyne Mnemosyne. Bibliotheca Classica Batava. Amsterdam.
NC Numismatic Chronicle and Journal of the Numismatic Society.
London.
OGIS Orientis Graeci Inscriptiones Selectae. Ed. W. Dittenberger. I-
II. Leipzig 1903-1905.
Olba Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi
(KAAM) Yayınları. Mersin.
XVIII MITHRADATES VI EUPATOR
Osloenses Symbolae Osloenses. Oslo.
Pallas Pallas. Revue d’études antiques. Toulouse.
Pap. Cairo Zen. Zenon Papyri (Catalogue générale des Antiquités Egypt. Du
Musée de Caire I-IV). Ed. C. C. Edgar. Paris 1925-1931.
PBSR Papers of the British School at Rome. London.
Philologus Philologus. Zeitschrift für das Klassische Altertum. Wiesbaden.
Phoenix The Phoenix: The Journal of the Classical Association of Can-
ada. Toronto.
PhW Philologische Wochenschrift. Leipzig.
Pontica Pontica. Muzeul de Istorie Nazionalǎ şi Arheologie Constanta.
Constanta.
RA Revue Archaéologique. Paris.
RE Paulys Real-Encyclopadie der classischen Altertumswissen-
schaft. Stuttgart (München).
REA Revue des Études Anciennes. Bordeaux.
REG Revue des Études Grecques. Paris.
REL Revue des Études Latines. Paris.
RhM Rheinisches Museum für Philologie. Frankfurt am Main.
RHR Revue de l’Histoire des Religions. Paris.
RPh Revue de philologie, de littérature et d'Histoire Anciennes. Paris,
Klincksieck.
RSA Rivista Storica Dell’Antichità. Bologna.
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum (1-25 Leiden 1923;
26-7 Alphen 1979-80; 28 vd. Amsterdam 1982–.
SIG3 Sylloge Inscriptionum Graecarum. Ed. W. Dittenberger, et al.
I-IV Leipzig 1883-1924.
SNG Sylloge Nummorum Graecorum. London.
SNGAul Sylloge Nummorum Graecorum. Samlung H. Von Aulock.
Pontus-Paphlagonien-Bithynien. 1. Heft. Nr. 1-332. Berlin
1957.
TAM Tutuli Asiae Minoris. Vindobonae 1901-1989.
TAPhA Transactions and Proceedings of the American Philological
Association. Atlanta, Georgia.
TAVO Tübinger Atlas des Vorderen Orients. Wiesbaden
TÈ Trudy gosudarstbennogo Èrmitaza (travaux du Musée d'État
de l'Ermitage).
TİD Tarih İncelemeleri Dergisi. İzmir.
Tyche Tyche; Beiträge zur Alten Geschichte Papyrologie und Epigra-
phik. Wien.
VDI Vestnik drevnej istorii (Journal of Ancient History). Moscow.
ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. Bonn 1967–.
Prof. Dr. Sencer Şahin’e,
εὐνοίας ἕνεκεν.
GİRİŞ
A. P O N T O S’ T A N K A R A D E N İ Z’ E:
Bir Adlandırmanın Ardındaki Önyargılar,
Varsayımlar ve Gerçekler
Sicilia’lı tarihçi Diodoros’a1 göre, Pontos eskiden göldü. Zamanla ken-

disini besleyen ırmakların getirdiği sularla yükselerek yatağından taştı.
Europe ve Asia arasında yayılarak etrafındaki yerleşimleri sel suları
altında bıraktı. Ardından, önce Bosporos (İstanbul Boğazı) daha sonra
da Hellespontos’ta (Çanakkale Boğazı) kendisine kanal açarak Aigaion
Pelagos’la (Ege Denizi) birleşti. Böylelikle, Akdeniz’i de yükseltti. Bu
denizin kenarındaki yerleşimleri sular altında bıraktı. Diodoros’a göre
bu yüzden, Samothrake (Semadirek) Adası’ndaki denizcilerin balık tut-
mak için attıkları ağlara, sel altında kalan eski uygarlıkların kalıntıları
takılmaktaydı. Diodoros’un anlattığı bu efsane, uzun zaman eskiçağ ta-
rihçileri ve modern bilim adamları tarafından ciddiye alınmadı2.
Ancak 1990’lı yıllarda, Karadeniz’de yapılan bilimsel araştırmalar
efsanenin ardındaki gerçeği ortaya çıkartmıştır. Son Buz Çağı’nda, yani
günümüzden 18.000-20.000 yıl önce Karadeniz’in bir göl olduğu ve
1
Diod. V. 47. 4-5; ayrıca bk. Strab. I. 3. 6 c. 52.
2
İÖ. 80-İÖ. 20 yılları arasında yaşamış Sicilia’lı tarihçi Diodoros, ulaşabildiği kay-
nakları pek değişikliğe uğratmaksızın, kopyalamak suretiyle 40 kitaplık bir Dünya
Tarihi (= Bibliotheke [Βιβλιοθήκη]) oluşturmuştur. Bu bakımdan Diodoros’tan el-
de edilen bilgiler, eskiçağ tarihçileri tarafından genellikle diğer kaynaklarla karşılaş-
tırılmadan ve dikkatlice gözden geçirilmeden kullanılmaz. Bu yüzden yazarın anlat-
tığı bu tufan hikayesi de, kaleme aldığı diğer efsanelerden biri olarak düşünülmüş ve
uzun süre göz ardı edilmiştir.
2 MITHRADATES VI EUPATOR
şimdiki yüzölçümünün3 yarısından daha küçük bir alanı kapladığı kanıt-
lanmıştır. Karadeniz’in evrimini antik ve modern veriler ışığında incele-
yen okyanus bilimciler ve jeologlar Buz Çağı’nın son evresinde havala-
rın ısınmaya başlamasıyla birlikte, buzulların eriyerek kuzeye çekildiği
ve suların bugünkü Karadeniz havzasını doldurduğu sonucuna ulaşmış-
lardır. Ayrıca bu gölün suları taşarak Bosporos kanalını açmış, Propon-
tis’i (Marmara Denizi) meydana getirmiş ve Hellespontos Boğazı üze-
rinden Akdeniz’le birleşmiştir4. Bazı okyanus bilimcileri ve jeologlara
göre5, Karadeniz’in yükselmeye başlaması Neolitik Dönem’de (İÖ. ca.
7460-ca. 6820) hızlı bir şekilde olmuştu. Öyle ki, Karadeniz’in kuzey
steplerindeki düzlüklerde bu genişleme süreci günde yaklaşık 1.6km’ye
(?) kadar ulaşmıştı. Sualtı sondajları, Karadeniz’in eski havzasının bu-
günkü seviyesinden 50-150m daha aşağıda olduğunu göstermektedir. Bu
bakımdan olsa gerektir ki, Diodoros’un binlerce yıl öncesinden kav-
radığı Karadeniz’in bu evrimi, kendini Hellen mitolojisinde çeşitli şe-
killerde göstermiştir6.
*
Pontos [πόντος] kelimesi ilk olarak Homeros’ta karşımıza çıkmaktadır.
Ozan pontos sözcüğünü hem geniş ve büyük denizler hem de kendi başı-
na deniz anlamında kullanmıştır7. Ancak eserlerinde Karadeniz’den bah-
3
Karadeniz’in günümüzdeki yüzölçümü yaklaşık 423.000km2dir. En geniş yeri –
Bulgaristan’ın Bugras Limanı’ndan Gürcistan’ın Batum Limanı’na– 734; en dar yeri
ise –Kırım Yarımadası’nın ucundan İnebolu’ya–, 165 deniz milidir.
4
Liddle 2003, 99; King 2004, 13 vd. dn. 14-15. Her ne kadar okyanus bilimciler ve
jeomorfologlar Karadeniz’in eskiden bir göl olduğu ve yükselerek Propontis’i oluş-
turduğu ve Ege Denizi’yle birleştiği konusunda hem fikirlerse de; bu olayın ne za-
man ve nasıl gerçekleştiği ile Karadeniz’in ne kadar yükseldiği konusunda birbir-
lerinden ayrılmaktadırlar. Karadeniz’in gelişim evresi konusunda iki temel hipotez
vardır. Bunlardan birincisi W. B. F. Ryan et al. (1997, 117 vdd.) tarafından destek-
lenen Karadeniz’in kısa zaman içinde –aniden– yükseldiğidir. Diğer hipotez ise, N.
Görür et al. (2001, 65 vdd.; 72) tarafından savunulmakta olup, bu olayın zaman
içinde yavaş yavaş gerçekleştiği şeklindedir. Ayrıca bk. Erciyas 2001, 23 vdd.
5
Ballard et al. 2000, 253 vdd.; ayrıca bk. Liddle 2003, 99.
6
King 2004, 14 vd. dn. 16-17.
7
Hom. Il. I. 350; II. 145; 210; 613; 665; IV. 276; 278; V. 771; VI. 219; VII. 6 etc.;
Od. I. 173; II. 263; 370; 421; III. 15 etc. Bununla birlikte Homeros (Il. I. 157; II.
294; XIII. 29; XIV. 392; XVI. 34 etc.; Od. I. 12; 50; 52; II. 260; 407; III. 5; 142; IV.
313 etc.) eserlerinde denizi, daha çok Ege terminolojisinde denize verilen isim olan
(= thalatta/thalassa [θάλαττα/θάλασσα]), bazen (Il. I. 316; 327; 350; 358; 359;
II. 565; 626 etc.; Od. I. 72; II. 261; IV. 401 etc.) tuzlu nesne (= hals [ἅλς]), bazen
de (Il. IV. 295; V. 695; XIV. 16 etc.; Od. III. 174; 179 etc.), belki su yüzeyini ifade
Pontos’tan Karadeniz’e 3
setmediği için, burayı ne şekilde adlandırdığı bilinmemektedir8. Home-
ros’la hemzaman diğer yazarlar ise, antikçağın en büyük denizi olarak
düşündükleri Atlantik Okyanusu’nu nitelerken deniz anlamına gelen
pontos ifadesini kullandıkları gibi, Karadeniz’i de ikinci bir okyanus
olarak algılamışlar ve ona sadece ‘Pontos’ demişlerdir9. Strabon10, bu
durumu insanların Homeros’tan bahsederken ona sadece ‘Ozan’ demele-
rine benzetmiştir.
Bununla birlikte πόντος terimi Hellen kökenli bir kelime değildir.
Pont- ya da bent- kökünden türetilmiştir. Karadeniz havzasında ikamet
eden Thrakia ya da Armenia dillerinden Hellence’ye adapte edilmiş
olduğu düşünülmektedir. Yol ya da geçiş yeri anlamında olabilir. La-
tince’deki pons (köprü) ile aynı kökten gelmektedir. Bu bakımdan pon-
tos sözcüğünün temel anlamı, deniz üzerindeki yol, deniz yolu olup,
zaman içinde deniz anlamı kazandığı sanılmaktadır11. Öyle ki, Karade-
niz’le çeşitli nedenlerle ilişkiye geçen Hellenlerin buraya verdikleri
Pontos ismi, bu deniz kıyısında ikamet eden otokton halkın kullandığı
dilden kaynaklanıyor olsa gerektir12.
Akdeniz havzasında yaşayan halklar en eski zamanlardan itibaren ti-
caret yaparken, yurtlarını değiştirirken, koloni kurarken ya da uzak ül-
kelere sefer düzenlerken karadan ziyade, daha çabuk ve zahmetsiz olan
deniz yolculuğunu tercih etmişlerdir. Denizci bir millet olan Hellenlerin
Geç Bronz Çağı’ndan (İÖ. ca. 1600-İÖ. ca. 1200) itibaren Karadeniz’le
ilişki içine girdikleri bilinmektedir. Coğrafi keşif, maden arama13, mace-
ra, ticaret amacıyla Karadeniz’e yelken açmışlar ve bölgenin yerli halk-
larıyla temasta bulunmuşlardır. Bunlardan bazıları kentlerine döndükle-
ederken kullanılan Latince planus gibi, Hellence (= pelagos [πέλαγος]) sözcüğüyle

tanımlamıştır. Ayrıca bk. Moorhouse 1940, 124.
8
Moorhouse 1940, 126.
9
Pontos kelimesi öznel olduğu kadar Hellespontos [Ἑλλήσποντος] ve Propontis
[Προποντίς] örneklerinde olduğu gibi özel denizler için de kullanılmıştır. Bu du-
rum hem Homeros hem de diğer antikçağ yazarları için geçerlidir. Şiirsel anlatım-
larda ise, pontos’un genel anlamının deniz olarak kullanıldığı görülür (Ovid. Pont. I.
4. 27; II. 9. 67; IV. 7. 7; 9. 85; 10. 45). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Apul. Mund.
VI. 18-22; Moorhouse 1948, 59; West 2003, 158.
10
Strab. I. 1. 10 c. 6; 2. 10 c. 21.
11
Moorhouse 1940, 123 vdd.; 1948, 59; Mitchell 2002, 38 dn. 11; West 2003, 157
vd. Buna karşın W. S. Allen (1947, 86) pontos isminin yol olarak tanımlanmasını
şüpheyle karşılamaktadır.
12
Mitchell 2002, 38.
13
Thetskhladze 1994, 114; Greaves 2002, 36.
rinde, Karadeniz’e yaptıkları yolculuk sırasında başlarından geçen olay-
ları, gördükleri bölgelerin topoğrafyasını, flora/faunasını, iklimini, ora-
larda ikamet eden kavimlerin adetlerini ve duydukları şeyleri genellikle
kendilerini dinleyenlerin merakını cezp edecek şekilde abartarak ve
değiştirerek hikaye etmişlerdir. Öyle ki, bu hikayeler birçok toplumda
olduğu gibi, zaman içinde gelişip şekillenerek yerlerini efsanelere bı-
rakmışlardır14. Bu bakımdan, Hellen mitolojisinde ve edebiyatında tanrı-
lar ve kahramanlar çeşitli nedenlerle Karadeniz’i ziyaret etmiş ve bu
coğrafyada belirli süre ikamet etmişlerdir15. Bununla birlikte Hellenlerin
Karadeniz’le doğrudan tanışmaları Troia Savaşı’ndan sonra, Ege Adaları
ve Küçük Asya sahillerindeki Ion kolonizasyon hareketleri sırasında
gerçekleşmiştir. Her ne sebeple olursa olsun, Akdeniz için yapılmış
gemilerle Karadeniz’e gelen ilk denizcilerin, bu denizin kuvvetli akıntı-
ları, sık sık oluşan sisleri, önceden tahmin edilemeyen –aniden patlak
veren– fırtınaları16, yüksek dalgaları, adaların ve sığınacak limanların
azlığı17; sahil boyunca ikamet eden kabilelerin düşmanlığı nedeniyle
14
Diod. IV. 47. 1-6. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Braund 1994, 8 vdd.; Mitchell
2002, 47.
15
Hellenlerin Prometheus (Aiskh. Pr. 1-1093; Arr. anab. V. 3. 1-4; periplus XIX.
2), Herakles (Paus. I. 15. 2; Diod. IV. 16. 1-4; 28. 1; Phil. II. 3 c. 45), Phriksos ve
Helle (Diod. IV. 47. 1-6) ile Argonaut’lara (Diod. IV. 40. 3-4; Apoll. Rhod. argon. I.
1 vdd.) ait bazı efsaneleri Pontos coğrafyasında geçmiştir. Bu örneklere, içinde
Akhilleus’un mezarının bulunduğuna inanılan Borysthenes (Dinyeper) Irmağı ağ-
zındaki Akhilleus Adası, Herakles’in Paphlagonia civarından Hades’e inişi, Ker-
beros’u yeryüzüne getirişi, Themiskyra yöresinde ikamet eden Amazonlarla savaş-
ması etc. gibi birçok efsane de eklenebilir.
16
Arr. periplus III. 2-IV. 4. Karadeniz’de fırtınaya yakalanma talihsizliğine uğ-
ramış, İS. XVII. yüzyılın ünlü Osmanlı coğrafyacısı Evliya Çelebi, seyahatnamesi-
nin ikinci cildinde başından geçen söz konusu olayı şöyle tasvir etmektedir: Seferin
dördüncü günü Bahr-i Siyah acımasızca gemiyi dövmeye başladı; üç gün üç gece
boyunca gök gürültüleri, şimşekler, yağmur, dolu, kar ve tipiye direnmekten yolcu-
larda, artık gemi üzerinde duracak mecal kalmamıştı. Yolcuların bir kısmı istifra
etmede, bir kısmı dualar edip, kurbanlar, sadakalar, adaklar adamakta; eğer bu
fırtınadan sağ salim kurtulurlarsa hacca gideceklerini iddia etmekteydiler (264 b)….
Geminin direği kâh arşı alâya yükselip bulutlara dokunuyordu, kâh deryaya doğru
alçalıp sanki cehennemin dibine kadar iniyordu (265 a)…. O andan itibaren bir
daha Bahr-i Siyah’a gemiyle çıkmaya tövbe-i nasûh ettim (268 a).
17
Karadeniz, Ege ve Akdeniz’e oranla, ada bakımından olduğu kadar elverişli li-
manları bakımından da oldukça fakirdir. Karadeniz’in girişinde, kıyıdan yaklaşık 14
deniz mili uzaklıkta, eskiden çarpıştıklarına inanılan Kyaneia ya da Symplegades
olarak adlandırılan Fanari adaları yer almaktadır (Plin. nat. IV. 13. 92; VI. 13. 32).
Bosporos’un batısında, Apollonia’nın (Sozopol) yaklaşık bir mil açıklarında, kentle
çoğunlukla telef oldukları kesindir18. Zira Hellenler tarafından ‘barbar’
olarak adlandırılan bu kavimlerin, sahillerine çıkan yabancıları katlet-
me19 ya da tanrılarına kurban olarak sunma gibi adetleri vardı20. Ancak
bu gemiciler, sahillerinde vahşi kabilelerin yaşadığı bölgelere seyahat
etmenin ötesinde, Pontos olarak adlandırılan bu fırtınalı ve meçhul deni-
zin tehlikelerinden korkmuşlardı. Bu yüzden Pontos’a ἄξενος/ἄξε(ι)νος
=misafir/yabancı sevmez epitheton’u=lakabı takmışlardı21. Bu iki keli-
menin bir araya gelmesinden, Hellenlerin Karadeniz’e verdikleri isim:
aynı ismi taşıyan bir ada bulunmaktadır. Çevresi yaklaşık 5km olan bu adaya aynı
zamanda Thynia denilmekteydi. Lucius Lucullus’un kardeşi, M. T. Varro Lucullus,
İÖ. ca. 72/71 yılında bu adadaki Apollon heykelini Roma’ya getirterek Capitolium
Tepesi’ne diktirtmiştir (Strab. VII. 6. 1 c. 319; Plin. nat. IV. 13. 92 b; VI. 13. 32;
XXXIV. 18.39-40). Kerasos/Pharnakeia kentinin karşısında ise, Hellenlerin Ares
Adası olarak adlandırdıkları Khalkeritis Adası yer alırdı. Buranın Savaş Tanrısı’na
adanmış bir yer olduğu düşünülürdü. Rhodos’lu Apollonios (argon. II. 1165-1174)
burada Ares’e adanmış bir tapınaktan ve siyah kayadan yapılmış bir sunaktan söz
etmektedir. Amazonlar burada Savaş Tanrısı için genellikle at kurban ederlermiş.
Ayrıca söylenceye göre, burada yaşayan kuşlar, adaya çıkan yabancılara kanatlarını
çırparak saldırırlarmış (Plin. nat. VI. 13. 32; Arr. periplus XVI. 4; Anonymi (Arriani,
ut fertur) Periplus Pont. Eux. 34 str. 11-12; 36 str. 1-6; Apoll. Rhod. argon. II.
1030-1230; Ps.-Scymnus 911-913). Bugün ada üzerinde halen pek çok deniz kuşu
yaşamaktadır. Ares Tapınağı’ndan geriye kalmış antik bir kalıntı izine rastlanma-
maktadır. Ama Amazonların dua ettiği varsayılan siyah kayaya günümüzde de yerli
halk saygı göstermektedir. Borysthenes Irmağı’nın ağzında ise, çevresi yaklaşık
16km olan Akhilleus’un (Zmeinyi) Adası vardır. Burası aynı zamanda Beyaz Ada ve
Kutsal Ada olarak da adlandırılmaktadır (Pind. Nem. IV. 48-49; Eurp. Andr. 1260-
1263; Ptol. georg. III. 10. 9; Strab. II. 5. 22 c. 125; Mela II. 5; 98; Paus. III. 19. 11;
Arr. periplus XXI. 1-XXIII. 4; ayrıca bk. Liddle 2003, 128 vdd.; West 2003, 162
vdd.). Karkinites (Karkinitskiy) Körfezi’nin diğer adaları ise, Kephalonnesos, Spo-
dusa ve Makra’dır (Plin. nat. IV. 13. 92). Ayrıca bk. Strab. XII. 3. 7 c. 543; Arr.
periplus XIII. 1; XVI. 3; XX. 2; Işık 2001, 4; Liddle 2003, 109; West 2003, 156;
Arslan 2005, 128 vd.; 153 vdd. Karadeniz’deki yerleşimlerin birbirlerine olan uzak-
lıkları ve coğrafyasına ilişkin daha detaylı bilgi için ise, bk. Arnaud 1992, 63 vdd.
18
Strab. VII. 3. 6 c. 298; Arr. periplus IV. 4-V. 3; ayrıca bk. Koromila 1991, 75;
Işık 2001, 1 dn. 4; West 2003, 152 dn. 4; 157.
19
Diod. IV. 40. 3-4; 47. 2.
20
Eur. IT. 35-42; 335-345; 380-394; Strabon’a (VII. 3. 6 c. 298) göre de, Sky-
thia’lılar topraklarına giren yabancıları tanrılarına kurban ettikten sonra, etlerini yer
ve kafataslarını ise, içki kabı olarak kullanırlardı.
21
Pind. Pyth. IV. 203; Eur. Andr. 793; IT. 253; 341; Anonymi (Arriani, ut fertur)
Periplus Pont. Eux. 86 str. 4; Ps.-Scymnus (735-737); ayrıca bk. Diod. IV. 40. 3-4;
Strab. VII. 3. 6 c. 298; Plin. nat. IV. 12. 76 a; VI. 1. 1; Mela I. 102; Apoll. Rhod.
argon. II. 983.
Misafir Sevmez Deniz (= Aksenos Pontos [῎Αξενος Πόντος]) ortaya
çıkmıştır.
Diğer yandan bazı bilim adamlarına göre22, Pontos’a verilen aksenos
sıfatı, misafir sevmezden başka bir anlama da gelebilirdi. Zira, Avestan
(Sanskritçe: Eski Pers/İran dili) dilinde axšaena sıfatı koyu renk, siyah,
gece mavisi anlamına gelmekteydi. Bu bakımdan Karadeniz sahillerinde
yaşayan ulusların, günümüzde olduğu gibi, antikçağda da Pontos’un
siyaha çalan suları nedeniyle denize, bu sıfatı vermiş oldukları düşünül-
mektedir. Erken Dönem Hellen denizcileri de Pontos’a geldiklerinde, bu
denizi Avestan dilindeki axšaena ile özdeşleştirip ἄξενος olarak adlan-
dırmış olabilirlerdi23.
İÖ. 750-550 yılları, Hellenlerin Akdeniz ve Karadeniz’de büyük ko-
lonizasyon hareketine giriştikleri dönem olarak kabul edilir24. Pla-
22
Moorhouse 1940, 125; Mitchell 2002, 37 dn. 10; King 2004, 12.
23
Skythia (Hdt. IV. 17 vdd.) ve Sarmatia (Ovid. Pont. IV. 10. 38) kabileleri Kara-
deniz’in kuzey sahillerinde ikamet etmekteydiler. Burada yaşayan halkların dillerin-
de ise, büyük ölçüde Avestan (Eski Pers ‘İran’ dilinin) etkisi görülmekteydi (Allen
1947, 87; ayrıca krş. Moorhouse 1948, 59). Söz konusu kavimler Karadeniz’i axšae-
na yani; kara renkli –ya da buna çok benzer– manaya gelen bir kelime ile tanımlı-
yorlardı. Ayrıca Perslerin Karadeniz’e verdikleri xašen ismi, Avestan’ın axšaena
sıfatıyla synonymum=aynı/benzer bir anlam taşımaktaydı (Allen 1947, 87 dn. 6-8;
1948, 60; West 2003, 157). Bu yüzden, daha sonradan bölgede kolonizasyon hareke-
tinde bulunan Aiolia’lılar tarafından kendi dillerine adapte edilmiş olabilirdi. Zira
Hellespontos’a gelen ve Karadeniz’le ticaret yapan Aiolia’lı tacirler Perslerle ilişki
içine girmişlerdi. Bu bakımdan Perslerin Karadeniz’e axšaena ismini verdiklerini
öğrenmiş oldukları farz edilebilirdi (Moorhouse 1948, 59). Fakat W. S. Allen’e
(1947, 88) göre, şu gerçek göz önünde tutulmalıydı ki; antikçağda Hellence ile
Avestan dilleri ve kültürleri birbirlerinden çok uzaktı. Bu bakımdan, her ne kadar
Persler Karadeniz’i –büyük bir ihtimalle– ‘Karanlık Deniz’; Hellenler ise, ‘Misafir
Sevmez Deniz’ olarak adlandırmış olsalar da, bu kelimenin Avestan dilinde axšaena
olduğunun Hellenler tarafından bilinmesi ve Pers sözcüğünün baz alınarak Karade-
niz’e ἄξενος sıfatını vermeleri olanak dahilinde değildi. Bununla birlikte son yıl-
larda M. Vasmer ve R. Schmitt’in başını çektiği birçok dil bilimciye göre,
Hellenlerin Karadeniz’e verdikleri aksenos sıfatı Eski Pers ‘İran’ dilindeki axšaena
–kara renkli– sözcüğünden türemiştir (West 2003, 157 dn. 24-25).
24
Hellenlerin kolonizasyon hareketlerinin çok çeşitli nedenleri vardır. Bu nedenle-
rin ortaya çıkmasında iç ve dış dinamiklerin rolü büyüktür. Bunlar siyasal, sosyal,
ekonomik ve dinsel olmalarının yanı sıra, politik etkenlere de dayanabilir. Her za-
man için dış güçlerin baskısı ve emperyalist istila hareketleri bağımsızlıklarından
ödün vermek istemeyen Hellenleri koloni kurmaya sevk etmiştir. Diğer yandan
Hellas’ın dağlık topoğrafyası devamlı artan yoğun nüfusu kaldıracak güçte değildi.
Zaten az olan verimli toprakların küçük parsellere bölünmemesi için, Hellenler
ton’un25 deyimiyle, Hellenler kısa süre içinde ὥσπερ περὶ τέλμα
μύρμηκας ἢ βατράχους περὶ τὴν θάλατταν οἰκοῦντας=tıpkı bir
havuzun kenarında yaşayan karıncalar ve kurbağalar gibi deniz kıyı-
sında yerleşmişlerdi. Akdeniz’i büyük ölçüde iskan ettikten sonra
Hellespontos ve Propontis’te koloniler kurmaya başlamışlar; ardından
fırtınaları ve sahillerinde ikamet eden vahşi insanlarıyla ün salan Pon-
tos’a yelken açmışlardır. Fakat, bu sefer Hellen denizciler şüphesiz daha
önceki acı tecrübelerinden ders almış, gemilerini Karadeniz’in akıntıla-
rına ve dalgalarına daha dayanıklı hale getirmişlerdir. Gemi teknolojile-
rindeki gelişmelere paralel olarak, eskiden kullanılan otuz kürekli (=
triakontērēs [τριακοντήρης]) teknelerin yerini, elli kürekli (= pen-
tēkontērēs [πεντηκοντήρης]) teknelerin alması Karadeniz’de eskiye
nazaran daha güvenli bir şekilde seyahat etmelerini sağlamıştır26. Bu
bakımdan Hellenler, Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi), Sinope,
Amisos (Samsun), Kotyora (Ordu), Kerasos (Giresun), Trapezus etc.
gibi hemen hemen Karadeniz sahillerinin bütün önemli liman ve koyla-
rında tarım, maden, balıkçılık ve ticaret amaçlı birçok koloni kurabilmiş-
primigenius yasasını uygularlardı. Yani, ilk doğan erkek çocuk babasının bütün
mirasına sahip olurdu. İkinci çocuk ise, hiçbir pay alamazdı. Bu bakımdan işsiz ve
parasız gençler çoğunlukla şanslarını askerlikte ya da yeni kurulacak kolonilerde
denerlerdi. Her zaman için kentlerdeki parti çekişmeleri, politik sebepler ve bazen de
tanrı kehanetleri nedeniyle, bazı yurttaşlar vatanlarından ayrılıp başka topraklarda ve
iklimlerde koloni hareketine girişirlerdi. Bütün bunların yanında, Hellas ve Ana-
dolu’nun, İÖ. VIII-VII. yüzyıllardaki endüstriyel gelişimi Hellen kentlerinde bir
yandan hammadde ihtiyacının artmasına neden olurken diğer yandan üretilen malla-
rın pazarlanması için yeni pazarlar ihtiyacı doğurdu. Bu durum kentler ve bölgeler
arasındaki ihracat ve ithalat hacminin büyümesine neden olmasının yanı sıra, arala-
rındaki rekabeti de arttırdı. Zaten kentlerin her zaman için daha fazla tahıl, kereste,
metal ve köleye ihtiyaçları oluyordu. Bu bakımdan Hellenler tarıma, balıkçılığa
uygun, doğal ve yeraltı zenginliklerine sahip bölgelerin liman olmaya elverişli koy-
larında koloniler kurmaya başladılar. Ardından ana kentleriyle olduğu kadar, yörenin
otokton halklarıyla ilişkiye geçtiler. Daha detaylı bilgi için bk. Greaves 2002, 104
vdd.
25
Plat. Phaid. 109 b. D. Braund’a (1997, 121) göre, Platon’un söz konusu ifadesi,
Cebelitarık (Herakles Sütunları) Boğazı’ndan Kolkhis’teki Phasis (Rioni) Irmağı’na
kadar olan alanı kapsamaktaydı (ayrıca bk. King 2004, 26 dn. 3). S. Mitchell’a
(2002, 40) göre, bu ifade Akdeniz’den çok Karadeniz sahillerinde kurulan Hellen
kolonilerine ilişkin olarak söylenmişti.
26
Carpenter 1948, 7 vdd.; Işık 2001, 2 dn.10; West 2003, 153 vd. dn. 8-9.
1) Karadeniz’deki Kolonizasyon Hareketi
lerdir27. Dahası, Europe ile Asia arasında, elips şeklindeki kıyılarının
kıvrımları her iki yöne doğru uzanan bu denizi ve coğrafyasını daha
yakından tanıma imkanı bulmuşlar ve Pontos’un şeklini Skythia yayına
benzetmişlerdir28. Ardından, Pontos’un buğday, darı, kurutulmuş balık
gibi nimetlerini; kereste, demir, gümüş ve altın gibi değerli madenlerini
Akdeniz havzasına taşımaya başlamışlardır. Böylelikle Pontos, Hellenler
için artık vazgeçilmez bir deniz olmuştur. Öyle ki, Karadenizi ‘Misafir
Sevmez’ deyip kızdırmaktansa –yani söylenmesi çirkin ya da ağır görü-
nen bir sıfatı doğrudan doğruya söylemektense–, hiddetini en aza indir-
geme ümidiyle –kulağa daha hoş gelen bir sıfat kullanmışlar– Misafir
Sever Deniz (= Euksenos Pontos [Εὔξενος Πόντος]) demeyi tercih
etmişlerdir29. Bu surette gemiciler, bir bakıma deniz tanrılarını teskin
ederek, onların gazaplarından korunma yoluna gitmiş olabilirler. Sebebi
her ne olursa olsun, bu isimlendirme antikçağ literatüründe genel kabul
görmüş ve birçok yazar tarafından Pontos, euksenos olarak adlandırıl-
mıştır30.
27
Pontos sahillerindeki bu Hellen kolonizasyon hareketi bütün Karadeniz havza-
sına yayılmıştır. Öyle ki, Trapezus’un doğusundan itibaren Kolkhis’te: Phasis (Poti),
Dioskurias (Sukhumi), Kimmeria Bosporos’unda: Tanaïs (Tana), Kepoi (Sennoi),
Hermonassa (Taman), Phanagoreia (Tozer), Theodosia (Feodosiya), Nymphaion
(Kalati), Pantikapaion (Kerç/Yeni Kale), Skythia topraklarında: Khersonesos (Sivas-
topol) ve Olbia (Parutino), Sarmatia topraklarında: Tyras (Tira/Tiras), Getai sahille-
rinde: Istria (Istere) ile Tomis (Köstence), Kallatis (Mangalia), Odessos (Varna),
Mesembria (Nesebur) ve Apollonia (Sozopol) etc. gibi, Pontos’un bütün önemli
koylarında koloniler kurulmuştur. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Danov 1960, 75
vdd.; 1979b, 281 vd.; Drews 1976, 18 vdd.; Hind 1983/84, 72 vdd.; 1992/93, 84
vdd.; Tsetskhladfze 1994, 78 vdd.; 2004, 225 vdd.; Koshelenko 1996, 17 vdd.; So-
lovyov 1999, 1 vdd.; Mitchell 2002, 40 vdd.; King 2004, 29 vdd.
28
Strab. II. 5. 22 c. 125 dn. 4; Plin. nat. IV. 12. 76 b; Mela I. 102 dn. 72; Amm.
Marc. XXII. 8. 10 dn. 1. Ammianus Marcellinus (XXII. 8. 4 dn. 1), Ege’nin Propon-
tis vasıtasıyla Pontos’la birleşmesini ise, Hellen alfabesindeki Φ harfinin şekline
benzetmektedir. Bugün dünya atlasına baktığımızda ise, bazılarına göre, böbrek
biçiminde görünür (Ascherson 20022, 16).
29
Strab. VII. 3. 6 c. 298; Plin. nat. IV. 12. 76; VI. 1. 1; Ovid. Tri. IV. 4. 55-56;
Mela I. 102; ayrıca bk. Moorhouse 1940, 126; Allen 1947, 88; Sevin 2001, 3; West
2003, 156 vd.
Bu durum Güney Afrika kıyılarına yelken açan gemileri batırdığından ötürü
gemiciler tarafından ‘Fırtınalar Burnu’ olarak adlandırılan yere, daha sonradan
‘Ümit Burnu’ denmesiyle özleştirilebilir.
30
Karadeniz’e verilen aksenos ve euksenos sıfatları ilk olarak Klasik Dönem ya-
zarlarından Pindaros tarafından kullanılmıştır. Aksenos: Pind. Pyth. IV. 203; ayrıca
bk. Eur. Andr. 794; 1262-1263; IT. 94; 218; 253; 341; 395; 438; 1388 etc.; Diod. IV.
Başlangıçta pontos [πόντος] kelimesi Hellenler tarafından kendisine
yakıştırılan aksenos–euksenos sıfatlarıyla Karadeniz’i nitelemesine kar-
şın, zaman içinde önce bütün Karadeniz etrafındaki sahilleri, daha sonra
da Kuzey Anadolu’nun doğu kıyılarını kapsayan coğrafi bir bölge anla-
mı kazanmıştır. Zira, Cicero’nun31 “Tarihin Babası” olarak nitelendir-
diği Halikarnassos’lu Herodotos32, İÖ. V. yüzyılda, pontos terimini οἱ
τὸν Πόντον οἰκέοντες=Pontos’ta ikamet edenler; diğer bir pasajında
ise33, οἱ ἐκ τοῦ Πόντου στρατευόμενοι=Pontos’tan sefere çıkanlar
şeklinde kullanmakla, denizden ziyade Karadeniz sahillerini kastetmiş-
tir. Herodotos tarafından başlatılan pontos teriminin bu çeşit kullanımı
antikçağ yazarları tarafından benimsenmiştir. Öyle ki, pontos kelimesiy-
le bazen denizi, bazen sahil kesimini, bazen de Küçük Asya’nın kuzey-
doğusundaki bölgeyi ifade etmişlerdir34.
Zamanla pontos ismi, Hellen ve Latin yazarları tarafından Pon-
tos’lu/Pontos’a ait (= Pontikos [Ποντικός]/Ponticus) şeklinde sıfatlaştı-
rılarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu durum kendini Pontos’a ait cansız
nesnelerde35 olduğu kadar, bölgede ikamet eden halkları, insanları36 ve
hatta kentleri niteleyen bir anlam kazanmıştır. Bu bakımdan Pontos
40. 4-5. Euksenos: Pind. Nem. IV. 48-50; ayrıca bk. Hdt. I. 6; IV. 86 etc.; Eur. Rhes.
428; IT. 125 etc; Strab. I. 3. 4 c. 49; 5 c. 51; II. 5. 22 c. 124; VII. 3. 6 c. 298; XI. 8. 4
c. 512 etc.; Bununla birlikte bütün antikçağ boyunca ὁ ἄξενος πόντος ya da onun
değişken versiyonları Hellen ve Latin şiirinde Pontos’u nitelemeye devam etmiştir
(Aiskh. Pers. 433). Bazen de Skythia Denizi=Πόντου Σκυθικοῖ olarak adlandırıl-
mıştır (Theoc. Idyl. 16. 99; Seneca Med. 212).
31
Cic. Leg. I. 1. 5.
32
Hdt. IV. 8.
33
Hdt. VII. 95.
34
Ovidius, Karadeniz’den Mektuplar adlı eserinde Pontus kelimesiyle bazen deniz
(Pont. I. 4. 27; II. 9. 67; IV. 7. 7; 9. 85; 10. 45), bazen kara (Pont. I. 3. 65, 9. 6; II. 5.
9; IV. 4. 19; 15. 20), bazen de her ikisini (Pont. I. 4. 31; II. 4. 27; 12. 34) kastetmiş-
tir. Cicero (Leg. Man. III. 7)’de ise, Pontus’la Küçük Asya’nın kuzeyindeki VI.
Mithradates’in kralı olduğu bölgeyi ifade etmiştir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
Vitr. de Arch. VII. 7. 5; Cic. Tusc. I. 39. 94; Apul. Mun. VI. 19; Phaed. Fab. IV. 7.
10. Daha detaylı bilgi için bk. Mitchell 2002, 38 dn. 13-17.
35
Pontica pinus=Pontus çamı, Hor. Odes I. 14. 11; anates Ponticas=Pontus ör-
dekleri, Plin. nat. XXV. 3. 6; Gell. XVII. 16. 1; Ponticae nuces=Pontus fındıkları,
Plin. nat. XV. 24. 88 etc.
36
Ath. Deip. VI. 273 c; VIII. 351 c; IX. 390 a=frg. 24; X. 430 a; XII. 533 e; XIII.
580 f-581 a; XIV 624 a; Diog. Laert. VI. 3; 9-10; Mela I. 15. 5; Hist. Aug. Val. I. 5;
Prok. Bell. VIII. 2. 2. Daha detaylı bilgi için bk. Mitchell 2002, 39 dn. 20-26.
kıyısında kurulmuş olan Herakleia Pontike37 (Pontos Herakleia’sı) kenti
günümüzde dahi Karadeniz Ereğlisi olarak adlandırılmaktadır. Fakat
Pontos’un antikçağdaki asıl ünü, bir Pers soylusu olan Mithradates I
Ktistes tarafından, İÖ. ca. 301 yılında Anadolu’nun kuzeydoğusunda
Iris (Yeşilırmak) ile Lykos (Kelkit) havzalarında kurulan ve Hellenistik
Dönem boyunca genişleyerek büyük bir devlet haline gelen Pontos Kral-
lığı’nın isim babalığını yapmasıyla ön plana çıkmıştır38. Bu durum, söz
konusu krallığın Romalılar tarafından yıkılmasından sonra, İÖ. 64 yılın-
da Kuzey Anadolu sahillerinde oluşturulan Roma eyaletinin provincia
Pontus et Bithynia adı altında kurulmasına neden olmuştur39. Gene aynı
sebepten, İÖ. 47 yılında Caesar’ın komutanlarından Domitius Calvinus,
VI. Mithradates’in oğlu II. Pharnakes’e karşı Pontus Bölgesi’nden top-
ladığı birliklere legio Pontica=Pontus legio’su40; gemilere ise, Ponticae
naves=Pontus donanması41 adını vermiştir.
Bununla birlikte burada altını çizerek belirtmek gerekir ki; geçmişte
olduğu gibi, bugün de kullanılan Pontos Krallığı ifadesi gelenekleşmiş
37
Plinius (nat. XXVII. 2. 3) ve Plutarkhos (Luc. XIII. 3), Herakleia, Tieion (Hisar-
önü) ve Amastris (Amasra) kentlerini, πόλεις Ποντικαί=Pontos kentleri olarak be-
lirtmişlerdir.
38
Strab. XII. 3. 28 c. 555; 5. 2 c. 567; Gell. XVII. 17. 1.
39
Lucullus, İÖ. 70 yılında Mithradates VI Eupator’un krallığının merkezini ele
geçirdikten sonra, yörenin provincia Pontus olarak düzenlenmesi için Roma’dan
yetki ve görevli komisyon üyelerinin gönderilmesini istemiştir (Plut. Luc. XXXV. 5;
Cass. Dio XXXVI. 43. 2). Fakat Pontos’un Roma eyaleti statüsü kazanması; ancak
bölgenin Pompeius tarafından, İÖ. 64 yılında Bithynia ile birleştirilerek ortak bir
eyalet oluşturulmasıyla gerçekleşmiştir (Strab. XII. 3. 1 c. 541; 3. 6 c. 543; Liv.
perioch. 102). Strabon, bu eyaletten söz ederken, onu bazen Ποντικὴ ἐπαρχία=
Pontos eyaleti (XII. 3. 6 c. 543; 40 c. 562), bazen Ποντικὴ χώρα=Pontos ülkesi (I.
12. 1 {ΙΒ}; XII. 3. 40 c. 562), bazen de sadece Πόντος=Pontos (XII. 3. 40 c. 562)
olarak adlandırmıştır. Aynı şekilde, bölgenin bazı kısımları, daha sonradan Pontus
Mediterraneus, Pontus Galatius ve Pontus Polemoniacus gibi isimler almıştır.
40
Caes. Bell. Alex. 39-40. Zira, bölge Roma idaresine girdikten sonra, pratik Ro-
malılar yörenin otokton halkına, her ne kadar birbirlerinden çok farklı etnik yapıya
sahip olsalar da, kısaca Pontus’lu (= Ponticus/[Ποντικός]) demişlerdir (ayrıca bk.
Plin. epist. X. 112-113). Bu bakımdan Pharnakes, İÖ. 47 yılında Domitius ve mütte-
fiki Galat Kralı Deïotaros’un birliklerini bozguna uğrattıktan sonra, bütün gücüyle
Pontus kentlerine saldırmış ve civium Romanorum Ponticorumque=Roma ve
Pontus vatandaşlarının mallarını yağmalamıştır (Caes. Bell. Alex. 41). Daha detaylı
bilgi için bk. Mitchell 2002, 48 vdd.
41
Caes. Bell. Alex. 13-14.
bir önyargının sonucudur. Hellenistik Dönem krallıklarının hiçbiri, hiç-
bir zaman kendilerini bir bölgenin coğrafyasıyla tanımlayıp, o topoğraf-
yayla sınırlamamıştır. Bu bakımdan, söz konusu ifade Romalıların, İÖ.
129 yılında Anadolu’nun batısında, Pergamon Krallığı’nın topraklarının
bir kısmında kurdukları eyalete provincia Asia=Asya Eyaleti demeleri
gibi, yapay bir tanımlamadır42. Ayrıca, I. Mithradates’in krallığını ilan
ettiği bölge, gerçekte –de facto– Pontos’tan ziyade, ἡ πρὸς τῷ Πόντῳ
43
Καππαδοκία=Pontos Kappadokia’sı ya da Καππαδοκία ἡ περὶ τὸν
44
Εὔξενον=Euksenos çevresindeki Kappadokia olarak adlandırılmak-
taydı. Belki de bu yüzden, Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında,
İÖ. ca. 86/85 yılında VI. Mithradates’e karşı ayaklanan Ephesos’lular
yayımladıkları dekrette45 ondan Καππαδοκί[ας Βασιλεύς]=Kappado-
kia Kralı(?) olarak söz etmişlerdir46. Fakat antikçağda, Augustus Dö-
nemi (İÖ. 27-İS. 14) yazarları47 tarafından başlatılan ve İS. II. yüzyıl
42
Asia’nın sınırları için bk. Strab. XII. 1. 3 c. 534.
43
Strabon’a (XII. 1. 4 c. 534) göre, buraya önceleri Pontos Kappadokia’sı ismi
verilmişse de daha sonradan Pontos olarak adlandırılmıştır. Bu durumu Strabon (XI.
8. 4 c. 512)’de, καὶ μέχρι Καππαδόκων, καὶ μάλιστα τῶν πρὸς Εὔξεινῳ, οὕς
Ποντικοὺς νῦν καλοῦσι=ve Kappadokia’lılara ve özellikle Pontos Euksenos ta-
rafına doğru yaşayanlara kadar; ki oraları şimdi Pontos olarak adlandırıyorlar şek-
linde ifade ederek tekrar vurgulamıştır.
44
Polyb. V. 43. 1; ayrıca bk. Magie 1950, 177 dn. 1; Shipley 2000, 387.
45
SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8.
46
Benzer biçimde, VI. Mithradates’le çağdaş Stoacı filozof, Rhodos’lu Poseidoni-
os’tan (Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 27; 180) ve Peripatetik Nikolaos’tan
alıntı yapan Athenaios (Deip. V. 212 a; 215 b; VI. 266 e-f)’de, Mithradates’i Kappa-
dokia kralı olarak tanımlamıştır. Appianos ise, Sulla tarafından Atina kuşatması sıra-
sında (Mithr. 30) ve Fimbria tarafından Küçük Asya’da (Mithr. 53; 61) mağlup
edilenleri Kappadokia’lılar olarak belirtmiştir. Ayrıca Pompeius’un, İÖ. 61 yılının
30 Eylül’ünde Roma’da düzenlediği triumphus’unda (zafer töreni) yendiği ve ele
geçirdiği krallıkların isimlerinin yazıldığı levhalarda Pontos’tan ziyade Bithynia,
Kappadokia ve Pontos Euksenos kıyısında ikamet eden diğer kavimlerin adı geç-
mektedir (Mithr. 118). Daha detaylı bilgi için bk. Mitchell 2002, 50 vd.
47
Strabon’a (XII. 3. 33 c. 558) göre, Lucullus, İÖ. 70 yılında, Üçüncü Mithrada-
tes-Roma Savaşı sırasında Romalılara yardım ve yataklık yapan τῶν Ποντικῶν
τισι=Pontos’lulardan bazılarına bu hizmetlerine karşılık büyük sözler vermiştir.
Pompeius, İÖ. 66 yılında, Pontos’u istila ettiğinde VI. Mithradates, τῆς Ποντικῆς
Βασιλείας=Pontos Krallığı’nın en uç kısımlarına kaçmıştır (XII. 2. 28 c. 555).
Yine Pompeius, İÖ. ca. 64 yılında, Mithradateion yerleşimini τῆς Ποντικῆς Βασι-
Roma tarihçileri48 tarafından pekiştirilen Ποντικὴ Βασιλεία=Pontos
Krallığı ifadesi günümüz tarihçileri tarafından da benimsenmiştir49.
Bu durum, Roma’nın devamı olan Doğu Roma İmparatorluğu’na bu-
gün ‘Bizans’ demekle, bir fark haricinde, aynıdır. O da, Doğu Roma’nın
imparatorları ve halkı kendilerini daima Romalı olarak adlandırmıştır.
Bu fenomen sayısız antik kaynak ve epigrafik belgede açıkça belirtil-
miştir. Fakat ‘Pontos Krallığı’ olarak isimlendirilen söz konusu krallığın
hüküm sürdüğü zamanlarda gerek kralların gerekse halkın kendilerine
ne ad verdikleri kesin olarak bilinmemektedir. Krallığa ait antik kay-
naklar, Hellen ve Latin yazarlarının eserlerinden ibarettir. Epigrafik
belgelerden günümüze ulaşan yazıt sayısı ise, oldukça sınırlıdır. Bunun
nedeni, söz konusu krallığın en önemli ve aynı zamanda son kralı olan
Mithradates VI Eupator’un, Roma’nın en büyük düşmanı olmasıdır. Bu
yüzden Romalılar, krallığı ele geçirdikten sonra, VI. Mithradates’i
damnatio memoriae’a uğratmışlar ve onu anımsatacak her türlü nesne-
yi ortadan kaldırmışlardır. Nümismatik eserler üzerinde ise, krallıktan
ziyade basıldıkları kentin ya da kralın adı yer almaktadır. Sonuç olarak
bu krallığın antikçağda kendini nasıl tanımladığını bilmediğimizden
dolayı, biz bu çalışmamızda, Roma İmparatorluk Dönemi’nden günü-
müze değin antikçağ yazarları ve modern tarihçiler arasındaki ortak
kanıyı –communis opinio– sürdürerek, söz konusu Hellenistik krallığı
ve bölgeyi Pontos olarak adlandırmaya devam edeceğiz.
λείας ἀφορίσας=Pontos Krallığı’ndan ayırdıktan sonra, Trokmoi tetrarkhes’i

Brogitaros’a vermiştir (XII. 5. 2 c. 567).
48
Memnon (32. 2; 39. 1; 41. 3; 43. 3; 5) Mithradates’in birliklerinden söz ederken
onları Ποντικοί=Pontos’lular; Pompeius Trogus (prolog. 32), Iustinus (XXXII. 4.
7; XXXVII. 1. 2; XL. 1. 2), Cornelius Nepos (Han. X. 4-11. 6) ve Frontinus (strat.
IV. 7. 10-11)’de Pontici=Pontos’lular; Nikolaos (fr. 77. 3), Plutarkhos (Luc. XXXI.
8; Galb. XIII. 4; XV. 1), Appianos (Mithr. 83; 112; Syr. 48) ve Athenaios (Deip. X.
415 d) ise, Mithradates’i Ποντικός=Pontos’lu sıfatıyla nitelemişlerdir.
49
S. Mitchell’a (2002, 51 dn. 111) göre, Pontos Krallığı ifadesi, P. S. Frandsen’in
1847 yılında yayımladığı Mithridates VI Eupator, König von Pontos=Mithrida-
tes VI Eupator, Pontos Kralı, Eduard Meyer’in 1879 (19682) yılında yayımladığı
Geschichte des Königreichs Pontos=Pontos Krallığı’nın Tarihi adlı monografya-
sı ile Théodore Reinach’ın 1890 yılında yayımladığı Mithridates Eupator, Roi du
Pont=Pontos Kralı Mithridates Eupator isimli biyografisinden sonra, bu krallık
eskiçağ tarihçileri tarafından Pontos olarak adlandırılmıştır. Ayrıca bk, Castagna
(1938); Calderini (1949/1950); Lomouri (1979); Molev (1995); Saprykin (1996);
Pastor (1996).
Bununla birlikte Pontos, antikçağdan günümüze değin etrafında ya-
şayan halklara ve kendisiyle irtibat içine giren uluslara göre, çeşitli isim-
ler almaya devam etmiştir. Doğu Roma kaynaklarında Karadeniz’e ge-
nellikle sadece ‘Pontos’ denmektedir. Doğu Romalılardan bu ismi öğre-
nerek kendi dillerine adapte eden Araplar ise, Karadeniz’i çoğunlukla
Bahr-i Buntus yani “Deniz Deniz” olarak adlandırmışlardır. Yine de
Ortaçağ boyunca Arap ve Osmanlı yazmalarında zaman zaman Kara-
deniz’in sadece bir kentle özleştirilerek “Trabzon Denizi” ya da “Kons-
tantinopolis Denizi” şeklinde adlandırıldığı görülür. Karadeniz’le ticaret
ilişkisine geçen Ortaçağ Avrupalılarından İtalyanlar ise, Osmanlıların bu
denize verdikleri Bahr-i Siyah/Kara50 sıfatından yola çıkarak onun yan
anlamlarından biri olan büyük sıfatını bu denize yakıştırmışlardır. Bu
yüzden Karadeniz’e ‘Büyük Deniz’ anlamında Mare Maius ve Mare
Maggiore demişlerdir. Zaman içinde Karadeniz’in Rus, Bulgar, Gürcü
Denizi olarak adlandırıldığı olmuştur. Fakat Türklerin Anadolu’ya giri-
şinden itibaren Selçuklular ve Osmanlılar zamanında hemen hemen bü-
tün yazılı belgelerde, Karadeniz adı yaygın olarak kullanılmaya başlan-
mıştır. Her ne kadar, Karadeniz ifadesi Osmanlı kaynaklarında İS. XIV.
yüzyıldan itibaren değişik formlarda karşımıza çıksa da geniş çevrelerce
kabul edilip evrensel kullanımının yaygınlık kazanması; ancak İS. XVII.
yüzyıldan itibaren gerçekleşmiştir. Bu durum Karadeniz havzasında
ikamet eden halklarda olduğu kadar diğer dünya milletleri tarafından da
benimsenmiştir. Öyle ki, artık Türkçe’deki ‘Karadeniz’ ifadesiyle; Rus-
50
Evliya Çelebi, Sey. II. 268 a. Osmanlıların, bu denize kara sıfatını yakıştırma-
sına ilişkin çeşitli görüşler vardır. Bunlardan ilki ve en önemlisi, sularının diğer den-
izlere nazaran daha koyu olmasıdır. Gece mavisi; hatta siyahımsı bir renge sahiptir.
Bu bakımdan tekneden denize bakan bir insan; ancak birkaç metre derini görebilir.
Bunun sebebi ise, denizin Akdeniz’e nazaran çok daha derin olması ya da etrafı dağ-
larla çevrili olduğundan çoğunlukla kuzey ve batı rüzgarlarının getirdiği bulutlarla
kararmış bir görüntü arz etmesi olabilir. Gene de bu adlandırmada denizin hırçınlığı
ile bölgenin sert ve soğuk ikliminin rolü büyüktür. Zira kara kelimesi, Türkçe’de
renk ifade etmesinin yanı sıra, aynı zamanda yön olarak kuzeyi ve karayel gibi sert-
soğuk iklimi de anlatır. Bu bakımdan Osmanlıların, bu denizi tanımlamak için ‘kara’
sıfatını kullanmış oldukları düşünülebilir. Diğer bir varsayım ise, kökleri Çin’e da-
yanan; ama Avrasya steplerinde de kullanılan renklere dayalı pusuladan kaynaklan-
masıdır. Bu çeşit pusulalarda, doğu, mavi; batı, beyaz; kuzey, siyah; güney ise, kır-
mızı renkleriyle temsil edilmekteydi. Bu pusula sistemini Türk boyları bizzat Çin’le
ilişki içinde oldukları sıralarda Çinlilerden ya da daha sonradan Moğollardan öğren-
mişlerdir. Belki de bu yüzden, Osmanlı coğrafyacıları, bu pusula üzerindeki renkler-
den yola çıkarak kuzeylerindeki denize ‘kara’, batılarındaki denize ise, ‘ak’ sıfatla-
rını yakıştırmışlardır.
ça, Ukraynaca, Bulgarca Corne More; Gürcistanca shavi zghva ile Yu-
nanca Maure Thalassa, İngilizce Black Sea, Almanca Schwarzes Meer,
Danimarkaca Sortehavet etc. aynı anlama gelmektedir51.
51
King 2004, x; 82.
B. Pontos Bölgesi’nin Tarihsel Coğrafyası’na Genel Bakış
Antikçağda Romalılar tarafından Pontos olarak adlandırılan bölgenin
kuzey sınırını Karadeniz52, batı sınırını, Paphlagonia’lıların bölgesinden
Halys sayesinde ayrılan yöre oluştururdu53. Güneybatıda, Galatların
Trokmoi kabilesinin yerleşim bölgesiyle sınırını Aşağı Halys (Kızılır-
mak) havzası ve Halys’ün bir kolu olan Kappadoks (Delice Çay) ile
Skylaks (Çekerek) ırmağının yüksek havzası belirlerdi54. Güneyde,
Kappadokia sınırı Tauros’lara paralel dağlık bir bölge olan Khamma-
nene yöresinin en batı ucundan başlar; sarp çıkışlı tahkim edilmiş bir
Dasmenda hinterlandından geçer; önce Saravene ardından da Lavian-
sene arazisinin en doğu ucuna kadar uzanırdı55. Güneydoğuda, Iris ve
Halys’ün kaynakları arasında bölge sınırı devam eder; doğuda, Ly-
kos’un (Kelkit) kaynağının56 aşağısındaki Armenia Minor’a karşı ve
Trapezus’un doğusundaki Kolkhis’e doğru uzanırdı57. Bölgenin Kolkhis
ile olan sınırını ise, Gürcü dilinde Adcharistsqali diye tanımlanan Absar-
ros/Apsarros Irmağı belirlerdi58.
52
Strab. XII. 1. 1 c. 533.
53
Hdt. I. 6; 72; Strab. XII. 3. 1-2 c. 541; 9 c. 544; 12 c. 546.
54
Strab. XII. 3. 39 c. 561.
55
Strab. XII. 1. 1 c. 533; 10 c. 540.
56
Strab. XII. 3. 13-15 c. 547.
57
Strab. XII. 3. 17-18 c. 548.
58
Apsarros Irmağı, Akampsis (Çoruh) Irmağı’yla birleşerek Gürcistan’daki Apsar-
ros (Gonio) Kalesi önlerinde Karadeniz’e dökülür (Arr. periplus VII. 4-5; FGrHist
V 1; App. Mithr. 101; Plin. nat. VI. 4. 12-13).
Plinius (nat. VI. 9. 25; 11. 29), Apsarros Irmağı’nın Paryadres Dağları’ndan
doğarak Karadeniz’e aktığını ve bu dağların Kolkhis’in güneybatısında yer alan Ar-
menia Minor Bölgesi’yle doğal sınırını oluşturduğunu ifade eder. Ayrıca (nat. VI. 4.
12)’de bölgenin güneybatısında –Trapezus kentinden yaklaşık 240km mesafede–
Apsarros isimli bir kale ve aynı adla anılan bir ırmağın varlığından söz etmekte olup,
söz konusu ırmağın bize Kolkhis ile Pontos bölgelerinin doğal sınırını teşkil edebile-
ceği görüşünü düşündürür. Aynı şekilde bu görüş Arrianus (periplus XI. 4)’te daha
açık bir şekilde ifade edilmektedir. Arrianus (ibid.), stratejik olarak çok önemli bir
yere kurulan Apsarros kalesi ve ırmağı’nın Pontos Bölgesi’ni bitiren en önemli topo-
ğrafik nokta olduğunu ileri sürmektedir. Ayrıca Appianos (Mithr. 101) ve Florus’a
(epit. I. 40. 25) göre, Mithradates VI Eupator, Romalı general Pompeius’a yenildik-
ten sonra, İÖ. 66 sonbaharında krallığının kuzey bölgelerine doğru çekilirken Apsar-
ros’u aşarak Kolkhis Bölgesi’ne girmiştir. Söz konusu antik kaynaklardan çıkan
sonuçlar bize, Akampsis Irmağı’yla birleşerek Karadeniz’e dökülen Apsarros Irmağı
Tarihsel Coğrafya 17
2) Karadeniz Bölgesinin Tarihi Coğrafyası

Pontos kendi içinde, esas itibariyle birbirlerinden göze çarpan farklı-
lıklarla ayrılan dört doğal bölgeye ayrılarak incelenebilir. Bunlar sırasıy-
la: Iris (Yeşilırmak) ve Lykos vadileri ve onların yan kolları tarafından
yaratılmış çekirdek bölge; Halys’ün yukarı tarafındaki yüksek bölge;
Halys ve Iris vadileri tarafından yarılmış Kuzey Anadolu dağlık bölgesi
ve Halys’ün ağzından Trapezus’un doğusuna ve Apsarros Irmağı’na
kadar uzanan sahil şeridi olarak ele alınabilir59.
Bunlardan birincisi, Iris ve Lykos vadileri ve onların yan kolları tara-
fından yaratılmış olan bölge; ılıman iklimi, bereketli toprakları nedeniy-
le zengin hububat ve narenciye üretimine sahipti. Yörenin içinden akan
ırmak havzalarının her iki yakasında verimli topraklar bulunurdu. Burası
adeta teraslanmışçasına birbiri üzerinde yükselen ovaları ve platolarıyla
tarımsal ve hayvansal üretim yönünden Pontos’un çekirdek bölgesini
meydana getirirdi. Yörenin güçlü bir ekonomiye sahip olması, onun aynı
ve aynı isimle anılan kalenin Kolkhis Bölgesi’nin Pontos’la olan sınırını teşkil ettiği
görüşünü düşündürmektedir (ayrıca bk. Arslan 2000c, 27-28; 33-34; 2005, 59 vd.).
59
Olshausen 1978, col. 438.
zamanda endüstriyel ve ticari bakımdan gelişmesine ön ayak oldu. Bu
durum beraberinde, yörenin gerek kendi içindeki yerleşim dokusuyla
gerekse Küçük Asya ve diğer komşu bölgelerle bağlantısını sağlayan iyi
derece örgütlenmiş, düzenli antik yol ağına sahip olmasını sağladı.
Strabon60 kendisinin bu yöre üzerindeki yoğun bilgisine dayanarak
tek bir bölge alanını pek çok yöreye ayırmıştır. Bunlardan Halys ve Iris
ırmaklarının aşağı akıntı havzaları arasında yer alan Phazemonitis
[Φαζημωνῖτις] yöresi, ismini buradaki Phazemon (Vezirköprü) adlı
köyden almıştı61. Yörenin kuzeyi, Gazelonitis, Saramene ve Amisos’lu-
ların territorium’uyla sınırdaştı. Batısı, Halys; doğusu Iris ırmakları ve
Phanaroia yöresiyle; güneyi ise, Amaseia’lıların arazisiyle çevriliydi.
Yöredeki ovaların büyük bir bölümü ağaçsız olup hububat ekimine elve-
rişliydi62. Yöre, bereketli topraklarının yanı sıra, zengin doğal kaynakla-
ra sahipti. Phazemonitis’in güneyindeki dağlarda zengin gümüş yatakları
bulunurdu63. Ayrıca yörede, sağlık açısından son derece yararlı, şifalı
sıcak su kaynakları mevcuttu64. Phazemonitis’in güneyinde, Phanaroia’ya
doğru uzanan kısımda, verimli tahıl ve otlak alanları arasında balık yö-
nünden zengin, denize benzeyen Ladik Gölü (= Stiphanē limnē
[Στιφάνη λίμνη]) yer alırdı. Bu gölün etrafı özellikle her çeşit hayvan
60
Strab. XII. 3. 38 c. 560.
61
Strabon’a (XII. 3. 38 c. 560) göre, Pompeius, İÖ. 64 yılında, Phazemon Kö-
yü’ndeki yerleşmeyi bir kent olarak ilan ettikten sonra, buraya Neapolis
[Νεάπολις], yöreye ise, Neapolitis [Νεαπολῖτις] ismini vermiştir. Ayrıca bk. IGR
III 137=1449=OGIS 532=ILS II,2 8781. Bununla birlikte burası Neapolis olarak
uzun süre adlandırılmamış ve kentin ismi, önce Neoclaudiopolis’e (Anderson 1900,
151 vdd.; 1903, 86; 89 vdd.; IGR III 139; Waddington et al. 1925, 189 vdd. no 1-16)
daha sonra da Andrapa’ya (Ptol. georg. V. 4. 6) dönüştürülmüştür. Daha detaylı bilgi
için bk. Magie 1950, 1067 vd.
62
Strab. XII. 3. 38 c. 560.
63
Anderson 1903, 100; Magie 1950, 179 h.
64
Strab. XII. 3. 38 c. 560. Phazemonitis’in sıcak su kaynakları Phazemon (Vezir-
köprü) Köyü’nün yaklaşık 25km güneydoğusundaki bugünkü Havza’da yer almak-
tadır. Havza’da ele geçen bir yazıta (CRAI 1925, 35) göre, kentin astynomos’u (ken-
tin imar işlerinden sorumlu yüksek memur) İS. II. yüzyılda hamamların zeminini
yeniden döşetmiş ve aquaductus’u tamir ettirmiştir. Termallerin civarında ele geçen
ve İS. IV. yüzyıla tarihlenen diğer belgeler (Anderson et al. 1910, 37 vdd. no 24-27)
ise, buraya gelip de kaplıcaların şifalı sularıyla iyileşen hastaların, Asklepios (Sağlık
ve Şifa Tanrısı) ve Nymphe’lere (Su Perileri) olan şükranlarını bildiren adak yazıtla-
rıdır. Ayrıca bk. Anderson 1903; 82 vd.; et al. 1910, 43 vdd. no 28-32 a; Magie
1950, 178 dn. 6; Bean 1953, 157 vdd. no 11; 172 vdd. no 11.
yetiştirmeye elverişli otlaklarla kaplıydı65. Buralarda eşek, katır66, keçi,
koyun, sığır ve öküz67 beslenirdi. Gölün kenarında Laodikeia kenti68,
Ikizari69 Kalesi ve Pontos krallarına ait bir saray bulunurdu70. Ayrıca her
biri gaga şeklinde uzanan yüksek ve sarp bir dağın üzerinde, bol sulu
sarnıçlar bakımından zengin Sagylion71 Kalesi konuşlandırılmıştı. Bura-
sı stratejik öneminin yanı sıra, yörenin korunmasında ve savaşlar sıra-
sında Pontos krallarına birçok bakımdan faydalı olmuştu72.
65
Strab. XII. 3. 38 c. 560; ayrıca bk. Magie 1950, 178 dn. 6.
66
Plut. Luc. XVII. 5; ayrıca bk. Plin. nat. VIII. 69. 173.
67
Plut. Luc. XIV. 1; App. Mithr. 78.
68
D. Magie’ye (1950, 178 dn. 6) göre, burada Laodikeia adlı bir kent vardı. Hiçbir
antikçağ yazarı bu kentten bahsetmese de göl kenarındaki Ladik kasabası ve VI.
Mithradates dönemine ait bazı sikkeler (Waddington et al. 1925, 114 vd. no 1-5;
CAH vol. of plates IV. 4 no [j]) üzerinde bulunan Laodikeia’nın (= Laodikeias
[Λαοδικείας]) lejandı bu kentin varlığını kanıtlamaktadır. Ladik kasabasından ele
geçen bazı yazıtlar ve arkeolojik malzeme, söz konusu yerleşimin Ladik ilçesi olabi-
leceğini işaret etmektedir. Amisos, Amaseia, Phazemon, Kabeira’ya giden antik
yolların kesiştiği bu kasaba; ayrıca stratejik konumu itibarıyla da antik Laodikeia
kentinin en büyük adayıdır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Anderson 1903, 79 vd.;
Olshausen und Biller 1984, 24 vdd.
Laodike isimli üç Pontos kraliçesi bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla VI. Mithra-
dates’in anneannesi (IV. Mithradates’in eşi), annesi (V. Mithradates’in eşi) ve kendi
ilk karısıdır. Laodike’nin VI. Mithradates’i çeşitli kişilerle aldattıktan sonra, onu
zehirleyerek ortadan kaldırma girişiminde bulunmasının ardından, kralın onun adına
bir kent kurması ihtimal dahilinde değildir. Bu bakımdan kent büyük bir ihtimalle ya
dedesi IV. Mithradates ya da babası V. Mithradates tarafından, anneannesi veya
annesi Laodike onuruna kurulmuş olsa gerektir.
69
Strabon’un (XII. 3. 38 c. 560 dn. 1) paragrafında geçen ᾿Ικίζαρι=Ikizari Kale-
si’nin yazılımı şüphelidir. Κιζάρη=Kizare ya da ᾿Ικκιζάροι=Ikkizaroi şeklinde
yazılabileceği üzerine çeşitli görüşler vardır. Bununla birlikte, burasının Ptole-
maios’un (georg. V. 6. 10)’da sözünü ettiği, Κίζαρα=Kizara ile aynı yer olabileceği
görüşü daha muhtemeldir (ayrıca krş. Anderson 1903, 80 dn. 2-3). Söz konusu kale,
bugünkü Ladik kasabasının hemen arkasında konik şeklinde yükselen kireçtaşı kaya
bloğunun üzerinde kalıntıları bulunan antik yerleşim olsa gerektir.
70
Strabon’un (XII. 3. 38 c. 560)’daki anlatımından çıkan sonuçlar ışığında,
Mithradates-Roma Savaşları sırasında Stiphane Limne (Ladik Gölü) kenarındaki
Ikizari Kalesi Romalılar tarafından bir daha kullanılmamak üzere tahrip edilmiş;
krali saray ise, yağmalanarak harabe haline getirilmiştir.
71
Sagylion’un kesin lokalizasyonu bilinmemekle birlikte, E. Olshausen und J.
Biller’e (1984, 7; 15 vdd.) göre, Vezirköprü’nün 12km güneybatısında, Büyük Kale
Köyü yakınındaki Kale Tepe üzerindeki Tavşan Dağı’nda olduğu düşünülmektedir.
72
Strab. XII. 3. 38 c. 560/561. Strabon (ibid.) göre, VI. Mithradates’in torunu,
Bosporos Kralı II. Pharnakes’in oğlu Arsakes, İÖ. I. yüzyılın ortalarında kendini bu
Phazemonitis’in biraz güneyinde, ormancılığın ve hayvancılığın bü-
tün çeşitleri bakımından oldukça zengin Amaseia territorium’unun gü-
ney batısı ile Iris’in aşağı havzasını kapsayan (= Gazakēnē [Γαζακηνή])
yöresi yer alırdı. Yörenin en önemli kenti73 antikçağın ünlü coğrafyacı-
larından Strabon’un vatandaşı olduğu Pontos Krallığı’nın eski başkenti
Amaseia’ydı74. Kent arazisinin bir kısmı ormanlar, bir kısmı atlar ve
büyük/küçük her çeşit hayvan yetiştirilmesine uygun otlaklarla kaplı
olmasının yanı sıra; aynı zamanda hem tarıma hem de bağ ve bahçecili-
ğe elverişli geniş topraklara sahipti. Bu bakımdan yöre, günümüzde
olduğu gibi, antikçağda da meyveleriyle ünlüydü. Strabon75 her fırsatta
vatandaşı olmakla övündüğü, Pontos’taki bütün yörelerin en büyüğü ve
en iyisi olan doğduğu kenti şöyle tasvir eder:
“Benim kentim, içinden Iris Irmağı’nın aktığı geniş ve derin bir
vadide kurulmuştur. İnsan emeği ve doğa buraya hem kent hem
de kale karakterini olağanüstü bir şekilde sağlamıştır. Zira bu-
rası yüksek ve çok sarp bir kaya olup dimdik Iris Irmağı’na doğru
iner ve ırmak tarafında, kentin kurulmuş olduğu yerde, kıyıda bir
duvar ve her iki tarafta sivri tepelere doğru uzanan surlar vardır.
Bu tepeler iki tane olup doğal bir şekilde birbirlerine bağlıdır ve
yörenin hükümdarı ilan ederek Romalılara karşı ayaklanma girişiminde bulunmuş-

tur. Fakat Sagylion Kalesi’nde yakalanarak öldürülmüştür. Kale, her ikisi de Roma
müttefiki olan krallardan Polemon ve Lykomedes tarafından ele geçirilmiş; Arsakes
ise, aç ve susuz bırakılarak yakalanmıştır. Çünkü Arsakes, yanına erzak almadan
ovalardan uzaklaşarak dağlara kaçmış ve Sagylion Kalesi’ndeki sarnıçları büyük ka-
yalarla dolu olarak bulmuştur. Zira Pompeius, İÖ. 64 yılında, Üçüncü Mithradates-
Roma Savaşları sırasında, sarp dağlar üzerine konuşlandırılmış tahkimli bütün Pon-
tos kalelerindeki sarnıçların, bölgede çıkabilecek muhtemel bir ayaklanma sırasında
Mithradates VI Eupator yanlılarına ve haydutluk amacıyla dağlara çıkanlara yararı
olmasın diye doldurulmasını, garnizonların yakılmasını ve kale surlarının bir bölü-
münün yıkılmasını emretmişti. Bu bakımdan Ikizari ve Sagylion gibi eski Pontos
kralları tarafından inşa edilmiş birçok tahkimli kale Romalılar tarafından tahrip edil-
miştir. Söz konusu kalelerinin lokalizasyonlarına ilişkin olarak ayrıca bk. Anderson
1903, 70; 83; Olshausen und Biller 1984, 15 vdd.; 141; 162.
73
Plin. nat. VI. 3. 8.
74
Pontos Krallığı’nın kurucusu Mithradates I Ktistes, İÖ. III. yüzyılın ilk çeyreğin-
de, Amaseia’yı ele geçirerek burayı krallığının başkenti yapmıştır. Amaseia, İÖ. 183
yılında, I. Pharnakes’in Güney Karadeniz sahilinin en önemli kenti ve ticari limanına
sahip olan Sinope’yi ele geçirmesine değin Pontos Krallığı’nın başkentliğini yapmış-
tır (Polyb. XXIII. 9. 2-3; XXIV. 1. 1-3; Strab. XII. 3. 11 c. 545). Ayrıca bk. Pastor
1998a, 60 vd. dn. 36-37.
75
Strab. XII. 3. 39 c. 561; ayrıca bk. İbn Batûta Sey. 417 dn. 40.
görkemli birer kule halinde yükselmektedirler. Bu alan içinde
kralların hem sarayları hem de anıt mezarları bulunur. İki sivri
tepe birbirine tamamen dar bir geçitle bağlıdır. Burası her iki ta-
rafta kıyıdan ve varoşlardan beş veya altı stadia76 yüksekliktedir
ve bu geçitten tepelere bir stadia’lık, hiç bir kuvvetin aşamaya-
cağı, dik bir yokuş daha vardır. Bu kayaların içinde sarnıçlar da
bulunur; fakat kentin bu kaynaklardan faydalanmasına olanak
yoktur. Buradan, bir tanesi ırmağa, bir tanesi de boğaza doğru
olmak üzere kayalara, boru şeklinde iki tane kanal oyulmuştur.
Irmağın üzerine, bir tanesi kentten varoşlara, diğeri de va-
roşlardan dışarıya olmak üzere iki köprü kurulmuştur; kayalığın
yukarısında olan dağ bu köprüde son bulurdu”.
Gazakene yöresi, Amaseia’nın hemen güneybatısından başlayıp kuzeyi-
ne kadar uzanırdı. Bölgede konuşulan dilde büyük ölçüde Paphlagonia
isimleri mevcuttu77. Kentin kuzeybatı çıkışında ise, çok geniş olmayan
ırmak boyunca uzanan bir vadi yer alırdı. Bu vadi, sonunda genişleyerek
Tavşan Dağı’nın güneyinde, bugün Sulu Ova olarak adlandırılan yerde
Binköy Ovası’nı (= Khiliokōmōn pedion [Χιλιοκώμων πεδίον]) mey-
dana getirirdi78. Burası sadece meyve79 bakımından değil; fakat, aynı
zamanda tahıl ve her çeşit davar yetiştirilmesi yönünden de mükemmel
bir yöreydi. Ondan sonra, Amaseia kentinin kuzeybatıya doğru sınırını
belirleyen verimli Diakopene [Διακοπηνή] ve onun biraz daha güne-
yinde ismini Pimolisa (Osmancık80) adlı krali kaleden alan Pimolisene
[Πιμωλισηνή] yöreleri yer alırdı. Her ikisi de son derece verimli olan
bu yörelerin uzunluğu yaklaşık beş yüzer stadia (ca. 90km) olup Halys
76
Hellen mitolojisine göre, 1 stadion’un mesafesi Herakles’in art arda 600 adım
atmasıyla ya da bir solukta bu mesafeyi koşmuş olmasıyla saptanmıştır. Antikçağda
bütün stadion’lar yaklaşık 600 ayak uzunluğundaydı. Ancak, söz konusu mesafenin
ölçümü Hellenler arasında belirli bir standarda bağlanmadığından, 1 stadion’un
uzunluğu 177.6-192.28m arasında değişmekteydi (Swaddling 2000, 24).
77
Strab. XII. 3. 25 c. 553; 39 c. 561; Plin, nat. VI. 2. 7-8. Strabon’a (XII. 3. 25 c.
553 dn. 1-2) göre, Paphlagonia isimlerine Gazakene haricinde; ayrıca Phazemonitis
ve Pimolisene yörelerinde de rastlanırdı. Bu durum, söz konusu bölgelerde Paphla-
gonia ve Kappadokia dillerinin kullanıldığına işaret etmektedir.
78
Strab. XII. 3. 39 c. 561; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 1067 dn. 5
79
Meyve ağaçları, Pontos’un çekirdek bölgesi Amaseia ve çevresinin dışında, bü-
yük ölçüde Pontos sahil şeridinde ve az da olsa Paryadres Dağları arasındaki vadi-
lerde yetiştirilirdi.
80
Anderson 1903, 99 vdd.
Irmağı’na doğru uzanırlardı81. Ardından Amaseia territorium’unun batı
sınırını belirleyen Babanomon [Βαβάνομον] ve Ksimene [Ξιμήνη]
yörelerine gelinirdi. Bunlardan Ksimene, Halys Irmağı’na kadar uzana-
rak kentin güneybatı sınırını belirlerdi. Burası kayatuzu yataklarıyla (=
halai [ἅλαι]) kaplıydı. Strabon’un82 da düşündüğü gibi, ırmak buna
izafeten Halys ismini almıştı.
Bununla birlikte, İÖ. I. yüzyılda Amaseia territorium’unun kuzey-
den güneye kadar genişliği yalnız Zelitis yöresine kadar olmayıp bir
yandan Galatların Trokmoi kabilesine diğer yandan Büyük Kappadokia’ya
kadar uzanırdı83. Amaseia’nın güneyinde yer alan Zelitis [Ζηλῖτις] yö-
resi ise, Skylaks (Çekerek Irmağı) ve Iris’in sularıyla çevrilmişti. Burası
da her bakımdan yaşamaya elverişli, verimli bir bölgeydi84. Adını baş-
yerleşim, tapınak ve rahip kenti Zela’dan (Zile) almıştı85. Etrafında do-
ğal korumaların olduğu bir yerleşim olan Zela, arkasını tepelere yasla-
mıştı; ki burası etrafındaki yükseltilerin en yükseğiydi. Çevresinde ise,
ovalara ve vadilere ayrılmış tepecikler vardı86. Çeşitli nüfus alanlarına
bölünmüş Zela territorium’u içindeki Semiramis Tepesi üzerinde, içinde
Armenia’lıların da87 saygı gösterdikleri, Perslerin Ana Tanrıçası Anaï-
tis’e ait bir tapınak bulunurdu. Burası efsaneye göre, Semiramis; gerçek-
te ise, İÖ. VI. yüzyılın ikinci yarısında, burada Saka’lara karşı zafer
kazanan Pers generaller tarafından kurulmuştu. Persler zaferden sonra,
81
Strab. XII. 3. 39 c. 561. Strabon’a (XII. 3. 40 c. 562) göre, Pimolisene yöresinin
sınırları Halys Irmağı’nın her iki tarafına da uzanırdı. Pimolisa adlı krali kale ise,
kendi zamanında süregelen savaşlar sonucunda bir harabe haline gelmişti.
82
Strab. XII. 3. 39 c. 561. Strabon (XII. 3. 12 c. 546; 37 c. 560)’de, kaynakları
Pontos ile Kappadokia sınırındaki Kulupene ve Kamisene yörelerinde olan Halys’ün
kaya tuzu yataklarının yakınından geçtiği için, bu ismi aldığını ifade etmiştir. Daha
sonra, batıya doğru debisini arttırarak akan ırmağın –muhtemelen Laviansene arazisi
civarında– Pontos ile Kappadokia sınırını meydana getirdiğini ve ardından Galatia
ile Paphlagonia arasından kuzeye doğru dönerek, bu iki ülke arasındaki sınırı belir-
lediğini bildirmiştir.
83
Strab. XII. 3. 39 c. 561.
84
Zelitis yöresinin ne kadar bereketli topraklara sahip olduğu Traianus (İS. 98-
117) ve Caracalla (İS. 211-217) zamanında Zela kentinde basılan sikkelere yansı-
mıştır. Traianus Dönemi sikkeler üzerinde tanrıça Anaïtis elinde buğday demeti
(Waddington et al. 1925, 159 vdd. no 2), Caracalla Dönemi sikkeleri üzerinde ise,
tanrıça üç başaklı buğday demeti tutarken betimlenmiştir (ayrıca bk. Anderson et al.
1910, 234 vd.; Waddington et al. 1925, 159 vdd. no 16).
85
Strab. XII. 3. 37 c. 560.
86
Caes. Bell. Alex. 72.
87
Strab. XI. 14. 16 c. 532; daha detaylı bilgi için bk. Olshausen 1990, 1870 vd.
ovada buldukları büyük bir kayanın etrafına toprak yığarak bir tepe
meydana getirmişler ve onun üzerine Anaïtis adına bir tapınak inşa et-
mişlerdi. Tapınağın önüne ise, Anaïtis ile Pers tanrılarından Omanes ve
Anadates adına birer sunak kurmuşlar ve burada söz konusu tanrılar
onuruna her yıl kutlanan kutsal bir festival düzenlemişlerdi. Bu seremo-
niler Zela’lılar tarafından, bölge Pontos krallarının; hatta Romalıların
eline geçtikten sonra dahi kutlanmaya devam etmiştir88.
Strabon89, ayrıca Zela’da tapınım gören ve Pers tanrılarından Oma-
nes kültünü ve kurban törenlerini, görgü şahidi olarak canlı bir şekilde
tasvir etmiştir. Sunağa ve rahiplere ilişkin önemli bilgiler aktarmıştır.
Öyle ki, tapınaktaki kutsal alanın ortasındaki altarın adeta bir tepe gibi
yükselen küllerinin üzerinde hiçbir zaman söndürülmeyen ateş yanmak-
taydı. Pyraithos’lar olarak adlandırılan Mag rahipler, kapüşonları ağızla-
rının kenarlarına kadar uzanan keçeden yapılma takkeler giyerlerdi.
Bunlar, tanrı rızası için gerçekleştirdikleri kurban törenleri sırasında
bıçak kullanmazlardı. Kurbanları sopalarla öldürürlerdi. Rahiplerin ilahi
şeklindeki günlük duaları yaklaşık bir saat sürer; Omanes’in ahşaptan
yapılmış kutsal heykeli prosesyon boyunca taşınırdı.
Pontos Krallığı zamanında hükümdarlar, Zela’yı bir kentten ziyade,
Pers tanrılarının kutsal alanı olarak idare ederlerdi. Bütün Pontos halkı-
nın en önemli sorunlarına ilişkin yeminlerini ettikleri bu yerde yapılan
kutsal ayinler, daha ilahi bir karakter taşırdı90. Tapınağa bağlı araziler
içindeki zengin gelir kaynakları, çok sayıdaki kadın ve erkekten oluşan
tapınak hizmetkarı, her şeyin efendisi kabul edilen başrahip ve kalabalık
maiyetinin yönetimi altındaydı. Krallar tapınağın dinsel işlevine, özerk-
liğine ve yönetimine karışmaz ve rahiplere saygı gösterirlerdi91.
88
Strab. XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 559. Traianus’un Roma İmparatorluğu zama-
nında, İS. ca. 113/114 yılına tarihlenen bazı Zela sikkelerin üzerinde tanrıça Anaïtis
tasviri ve Θεὰ ᾿Αναῖτις Ζηλειτῶν=Zēleites’lerin Tanrıçası Anaïtis lejandı yer al-
maktaydı (ayrıca bk. Anderson et al. 1910, 234 vd.).
89
Strab. XV. 3. 15 c. 733.
90
Strab. XII. 3. 37 c. 559.
91
Strabon’a (XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 559-560) göre, Pompeius, İÖ. 64 yılında
Zelitis’in territorium’unu birçok yöreler ilave ederek genişletmiş ve Zela’ya kent sı-
fatı vermiştir. Bu bakımdan Romalılar zamanında tapınağın yönetimi ve işlevi siyasi
nitelik kazanmıştır. Ayrıca Romalıların Pontos hakimiyeti zamanında birçok kimse
tapınak hizmetkarlarının sayısını ve tapınağın gelirlerini kötüye kullanmış ve azalt-
mıştı. Sonunda, İÖ. ca. 3 yılında Amaseia ve Pontos’un birçok bölgesi gibi Zelitis
yöresi de Pontos Kraliçesi Pythodoris’in egemenliği altına girmiştir.
Kaz Ova (= Dazimōnitis [Δαζιμωνῖτις]) yöresi, Amaseia’nın güney-
doğusunda, Iris’in orta akış alanında hem tarla hem de bağ ve bahçe ol-
maya elverişli topraklara sahip verimli bir bölgeydi92. Dazimonitis yöre-
sinin etrafındaki dağlar ise, zengin demir ve bakır yataklarıyla kaplıy-
dı93. Burada, yörenin Pers hakimiyeti altında olduğu dönemlerden kalma
Gaziura (Turhal) Kalesi bulunmaktaydı. Ova tabanından yaklaşık 180m
yükselen bir kaya bloğunun üzerine konuşlandırılmış olan bu kale kuv-
vetli surlarla çevriliydi. Hem Dazimonitis hem de Zelitis yörelerini kont-
rolü altında tutuyordu. Ayrıca kale stratejik konumu itibariyle Pontos
krallarına birçok açıdan yararlı olmuştu94.
Dazimonitis Ovası’nın birkaç km kuzeyinde, Tokat İli’nin yaklaşık
10km kuzeydoğusunda, Iris Irmağı’na bakan teraslanmış bir tepenin
üzerinde Pontos’taki Ma95 Kültü’nün bulunduğu Komana96 (Gümenek)
92
Strab. XII. 3. 15 c. 547.
93
Magie 1950, 179 g. Vitruvius’a (de Arch. VII. 7. 2) göre ise, zengin miktarda
kırmızı rubicae copiosae=demir oksit birçok yerde bulunmasına karşın en iyi ma-
den yataklarından biri Pontos’taki Sinope’de bulunurdu. Ayrıca bölgede, arsenik tri-
sülfat ve arsenik üreten madenler de vardı (de Arch. VII. 7. 5). Konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. de Jesus 1978, 101 dn. 15; Shepherd 1993, 228 vd.
94
Strab. XII. 3. 15 c. 547; ayrıca bk. Anderson 1903, 69 vdd.; Magie 1950, 180 dn.
11. Gaziura’da ele geçen yazıtlar için bk. Grégoire 1909, 23 no 9; 160; Anderson et
al. 1910, 249 no 278-278 e; sikkeler için ise, BMC Galatia 29 no 1 lev. VI/1;
Waddington et al. 1925, 114 vd. no 1-6; Head 19773, 502.
95
Pontos’taki Ma tapınımı, Küçük Asya’daki bereketi simgeleyen birçok Μήτηρ
=Ana Tanrıça kültünün tersine, Enyo ve Bellona kültüyle benzer özellikler gösteren
savaşçı bir karakter taşıyordu (Strab. XII. 2. 3 c. 535; Caes. Bell. Alex. 66 dn. 2).
Septimius Severus Dönemi (İS. 193-211) kent sikkeleri üzerinde silahlanmış bir
şekilde betimlenen tanrıça bir elinde kalkan diğer elinde ise, bir sopa tutmaktadır
(Waddington et al. 1925, 109 no 3; Head 19773, 498; Fears 1975, 32). Kappadokia
Komana’sında bulunan yazıtlarda ise, tanrıça, zafertaşıyan (= nikēphoros [νικηφό-
ρος]) ve yenilmez (= anikētos [ἀνίκητος]) epitheton’larıyla/lakaplarıyla betimlen-
mektedir (Harper 1968, 101 vd. no 2,04-2,05; 108 no 2,15; Fears 1975, 32 dn. 10).
Daha detaylı bilgi için bk. Ramsay 1941, 101 vdd.; Olshausen 1990, 1886 vd.
96
Bir efsaneye göre, kentin adı Hellence saç (= komē [κόμη]) kelimesinden gel-
mektedir. Ayrıca Artemis Tauropolos onuruna yapılan ayinlerin buraya, Kappadokia
Komana’sında olduğu üzere (Strab. XII. 2. 3 c. 535; Cass. Dio XXXVI. 11 1-2),
Orestes ile kızkardeşi Iphigenia tarafından Tauros’lar Skythia’sından getirildiği ve
kente ismini veren yas saçının buraya onlar tarafından bırakıldığı zannedilmektedir
(Paus. III. 16. 8; Cass. Dio XXXVI. 1-2). Prokopios’a (Bell. I. 17. 12-16) göre ise,
Orestes Pontos’a gelip, dik yükselen dağı ve eteklerinden akan Iris Irmağı’nı gör-
dükten sonra, kendisine kehanette anlatılan yerin burası olduğuna kanaat getirmiştir.
kenti yer almaktaydı. Komana, tanrıçanın gri damarlı mermerden yapıl-
mış monumental monolithik sütunlarla97 desteklenen tetrastylos planın-
daki tapınağından ve onun hemen çevresinde gelişmiş önemli bir yerle-
şim merkezinden ibaretti. Halkını çoğunlukla dindar kişiler ve tapınakta
yaşayan hizmetkarlar oluştururdu. Hizmetkarların sayısı kadın erkek
karışık olmak üzere altı binden fazlaydı; fakat rahiplerin bunları satmaya
hakları yoktu98. Belirli bazı kişiler daha vardı ki; bunlar bir yemine uya-
rak daima orada ikamet eder ve tanrıça onuruna kurbanlar keserlerdi.
Yerli halk ise, lüks içinde yaşardı. Toprakları bağ ve bahçelerle doluydu.
Kentte çoğu, kendini tanrıçaya vakfetmiş, vücutlarından kazanç sağla-
yan kadınlar vardı. Bu nedenle bir bakıma kent hayat kadınlarıyla ünlü
küçük Korinthos gibiydi99. Çünkü orada da Aphrodite için kutsal olan
kurtisanlar çok olduğundan pek çok yabancı buraya gelerek tatil yapardı.
Bu bakımdan Komana’ya gelen ya da buradan geçen turist, yolcu, tüccar
ve askerler genellikle bütün paralarını harcadıklarından, bunlar için an-
tikçağda οὐ παντὸς ἀνδρὸς εἰς Κόρινθόν ἐσθʹ ὁ πλοῦς=Korinthos’a
seyahat etmek her adamın harcı değildir atasözü söylenirdi100.
Pontos Komana’sı, Kappadokia’daki Komana’yla (Şar) aynı isme ve
aynı tanrıça kültüne sahipti. Ayrıca burada oturanların kurban törenlerini
uygulaması, kutsal inanışları ve rahiplerine karşı saygıları hemen hemen
Kappadokia Komana’sıyla aynıydı. Pontos Komana’sı, politik bakımdan
Pontos kralına bağlı olmakla birlikte, tapınağın kendine özel hazinesi ve
Dazimonitis yöresinde geliri rahipler tarafından kullanılan χώρα ἱερά=
kutsal arazileri vardı. Halk ise, genellikle Pontos krallarına tabi olarak
sınıflandırılmakla birlikte, aslında çoğunlukla başrahibe bağlıydı. Koma-
na’da yaşam boyu rahiplik yapan din adamları101, hizmetinde bulunduk-
ları tanrıçanın emirlerini halka bildirmek ve bu emirleri yorumlamak su-
Bu yüzden burada bir kent ve Artemis Tapınağı inşa ettirmiş ve saçını kazıttıktan
sonra, bu yerleşime Komana ismini vermiştir. Daha detaylı bilgi için bk. Pastor
2000, 143 vdd.
97
Tokat’taki Ali Paşa Camii’nin girişini süsleyen sekiz sütunun, Komana Tapına-
ğı’ndan taşındığı zannedilmektedir. Ayrıca bk. Magie 1950, 181 dn. 13.
98
Strab. XII. 2. 3 c. 535; 3. 34 c. 558.
99
Strab. VIII. 6. 20 c. 378.
100
Strab. XII. 3. 32 c. 556/557; 3. 36 c. 559; 8. 9 c. 575; App. Mithr. 114. Konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. Caes. Bell. Alex. 66; Paus. III. 16. 8; Cass. Dio XXXVI. 11.
1-2; Magie 1950, 141 dn. 65; 181 dn. 13; 243.
101
Strab. XII. 2. 6 c. 537.
retiyle hüküm sürerlerdi102. Kaçaklara sığınma hakkı tanıyabilir ve ba-
ğımsız olarak hareket edebilirlerdi. Başrahip, tapınağın ve hizmetkarla-
rının ruhani başkanı olup hiçbir şekilde krala vergi vermezdi. Bu yüzden
Komana, zengin ve kalabalık bir kent olmasının yanı sıra, Armenia,
Pontos ve Kappadokia’dan gelen halk için önemli bir ticaret merkeziydi.
Özellikle tanrıçanın kutsal törenlerinin düzenlendiği zamanlarda, Küçük
Asya’nın birçok kentinden, kasabasından, her yerden kadınlar ve erkek-
102
Pontos Komana’sı, aynen Kappadokia Komana’sı (Şar), Zela (Zile), Olba
(Uzuncaburç), Pessinus (Ballıhisar) ve Aizanoi’da (Çavdarhisar) olduğu gibi, rahip-
hükümdarların yönetimindeki bir kentti. Ayrıca bk. Kreissig 1975, 20 vd.
Bununla birlikte İÖ. I. yüzyılın ilk yarısından itibaren Komana’daki tapınağın
başrahiplik kurumunun politik bir boyut kazandığı görülmektedir. Öyle ki, Stra-
bon’un anne tarafından akrabası olan Dorylaos, Mithradates VI Eupator’dan birçok
şerefli payeler ve bunların en onurlusu olan Komana başrahipliğini almış olmasına
karşın mevkini siyasete alet etmiştir. Sonunda, halkı Romalılar lehine Pontos Kralı
VI. Mithradates’e karşı ayaklandırırken yakalanmıştır (Strab. XII. 3. 33 c. 556/557;
ayrıca bk. Richards 1941, 80 dn. 2; Pastor 2000, 143 vdd.). İÖ. 64 yılından sonra,
bölgenin Roma hakimiyeti altına geçmesinin ardından, Komana başrahipliği ve top-
rakları Roma yanlısı krallara, aristokratlara, tetrarkhes’lere ve haydutlara verilen bir
ödül konumuna gelmiştir. Doğal olarak da bu kimseler tapınak hizmetkarlarının sa-
yısını ve tapınağın gelirlerini kötüye kullanmışlar ve azaltmışlardır. Pompeius, İÖ.
64 yılında, Komana’nın sınırlarını genişlettikten sonra, Arkhelaos’u tapınağın başra-
hipliğine atamış ve orada ikamet edenlerin ona itaat etmesini emretmiştir. Arkhela-
os’un, İÖ. 55 yılında Roma’nın Syria Valisi Gabinius tarafından öldürülmesinin ar-
dından başrahiplik, İÖ. 47 yılına kadar Arkhelaos’un oğlunda kalmıştır. Fakat Cae-
sar, İÖ. 47 yılında Pontos’a geldiğinde onu azlederek yerine Bithynia asıllı olmasına
rağmen Kappadokia kral sülalesiyle akrabalığı olan Lykomedes’i geçirmiştir (Strab.
XII. 3. 34-35 c. 558; App. Mithr. 121; ayrıca krş. Caes. Bell. Alex. 66). Marcus
Antonius’un Küçük Asya hakimiyeti sırasında da Komana başrahipliği mevkini
elinde tutan Lykomedes, İÖ. 31 yılındaki Actium Savaşı’ndan sonra, Octavianus
tarafından azledilmiştir. Yerine, Actium Savaşı sırasında Antonius’a isyan ederek
Octavianus’un generalleriyle birleşmiş olan Gordion’lu Kleon atanmıştır (Strab. XII.
8. 9 c. 574-575; Cassius Dio’ya (LI. 2. 3) göre ise, Komana başrahipliğine atanan
kişinin adı Medeios’tur (ayrıca bk. Magie 1950, 444 dn. 43). Bununla birlikte eski-
den bir haydut olan Kleon bir rahip olarak değil de, sanki kutsal olan her şeyi boz-
mak düşüncesiyle Komana’ya gelmiş ve burada kendisinin haydutluk karakterini
göstermiştir. Zira içinde oturulması, giriş ve çıkışı rahip ve rahibelere ayrılmış olan
kutsal alanlara saygısızlıkta bulunmuş; özellikle kente sokulması dahi tanrıça tara-
fından yasaklanmış olan domuz eti yemiştir. Fakat kısa süre sonra –bir ay içinde–
kan hücumu veya başka bir nedenden ani bir şekilde ölmüştür. Rahipler, halka bu
durumu tanrıçanın gazabı olarak açıklamışlardır (Strab. XII. 8. 9 c. 574-575). Daha
sonra da, İÖ. 30 yılında, Kleon’dan boşalan bu mevkiye Octavianus, Herakleia
Pontike kenti tetrarkhes’i Adiatoriks’in büyük oğlu Dyteutos’u atamıştır (Strab. XII.
3. 35 c. 558-559; ayrıca bk. XII. 3. 6 c. 543).
ler hem ibadet etmek hem de eğlenmek için hep birlikte burada toplanır-
lardı. Festival sırasında tanrıçanın ahşaptan yapılma heykeli –ki efsane-
ye göre, onu buraya Skythia Tauros’larından Orestes’in getirdiğine ina-
nılırdı– göz kamaştıran kıyafetler giyen rahiplerin ve tapınak hizmetkar-
larının kortejinde, çalgılar ve coşkun ilahiler eşliğinde prosesyon (=
eksodos [ἔξοδος]) boyunca adeta kendinden geçen halka gösterilirdi.
Tanrıçanın yılda iki defa yapılan bu kutsal festivalleri sırasında başrahip
krali soyluluğunu temsil eden sembolik bir taç giyer ve onur sırasında
kraldan sonra gelirdi103.
Amaseia’nın yaklaşık 10km doğusuna düşen, ziraat ve hayvan yetiş-
tirmeye elverişli platolarla kaplı Yassıçal kasabasının hemen kuzeyinde
yer alan bir tepe üzerinde ise, Zeus Stratios’a (Orduların Tanrısı) ait bir
tapınak merkezi yer alırdı. Burası yaklaşık 250m yarıçapında bir koruma
duvarıyla çevriliydi. Kült merkezi kutsal alanın ortasında yer alan, teras
üzerinde 40m2 boyutlarında, kesme taşlardan inşa edilmiş dikdörtgen
planlı bir yapıydı104. Burada Pontos kralları Zeus Stratios onuruna kur-
banlar sunar, orada bulunanlara ekmek ve etten oluşan bir ziyafet ve-
rirlerdi. Ayrıca kralların kazandıkları zaferleri, burada büyük ateşler ya-
karak kutladıkları olurdu105.
Amaseia’nın doğusundaki Taş Ova (= Phanaroia [Φανάροια]) yöre-
si, batıda Baraklı (= Lithros [Λίθρος]), güneyde Bel/Buyhale (= Ophli-
mos [῎Οφλιμος]), doğuda, Parkhal/Parkhar (= Paryadrēs [Παρυάδ-
ρης]) Dağları tarafından sınırlanmıştı. Deniz seviyesinden yaklaşık
218m yükseklikte olan Phanaroia’nın uzun tarafı Paryadres Dağları’na
paralel uzanırken, ağaçlarla kaplı Lithros ve Ophlimos dağları boyunca
aşağı yukarı 64km uzunluğunda ve 8km genişliğinde bir vadi meydana
getirirdi. Lykos ile Amaseia yakınındaki dar geçitlerden akan Iris Irmağı
yöreyi baştan başa kestikten sonra, ırmaklar hemen hemen vadinin orta-
sında kavuşurdu. Bunların birleştiği yerde Pontos Kralı VI. Mithradates
103
Strab. XII. 3. 32 c. 557/557; 3. 36 c. 559; ayrıca krş. Strab. XII. 2. 3 c. 535.
104
Cumont et Cumont 1906, 172 vdd.; Anderson et al. 1910, 140 vdd. Burada icra
edilmiş olan tapınımın Zela, Kabeira ve Komana’da olduğu gibi, Anadolu ve Pers
kökenli daha eski kültlerin bir devamı olduğu düşünülmektedir. Daha detaylı bilgi
için bk. Magie 1950, 180 vd. dn. 12; French 1996a, 87; 92; 1996b, 75 vdd.
105
App. Mithr. 66; Daha detaylı bilgi için bk. Cumont 1901, 47 vdd.; Anderson et
al. 1910, 150 vd. no 140-141.
kendi ismine izafeten Eupatoria (Taşova) adında bir kent kurmuştu106.
Buralar οỉνόπεδον/vinetum=üzüm bağları107 ve ἐλαία/oliva=zeytin
ağaçlarıyla dolu olmasının yanı sıra, bir bölgede bulunabilecek diğer
bütün nimetlere sahipti108.
Eupatoria’nın aşağı yukarı 45km güneyinde, Paryadres Dağları’nın
hemen eteklerinde Phanaroia yöresinin diğer bir kenti Kabeira109 (Nik-
106
App. Mithr. 115; ayrıca bk. Olshausen und Biller 1984, 27 vdd. Strabon’a (XII.
3. 30 c. 556 dn. 1) göre, Amaseia’nın yaklaşık iki yüz elli stadia (ca. 45km) kuzey-
doğusunda kurulmuş olan Eupatoria’yı, İÖ. 64 yılında Pompeius, henüz tamamlan-
mamış bulmuştur. Zira kent, İÖ. 71 yılında, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı sıra-
sında krala ihanet ederek kapılarını Romalılara açmıştı. Bu bakımdan VI. Mithra-
dates, İÖ. 67 yılında, Romalıları krallığından kovup, Pontos’u tekrar ele geçirdikten
sonra, burayı sadakatsizliğinden dolayı cezalandırmış ve onu tahrip ettirmişti (App.
Mithr. 79; 115). Pompeius bu yüzden, kente daha fazla arazi ilave ederek terri-
torium’unu genişletmiş ve nüfusunu çoğaltmıştır. Daha sonra da onu ovada tekrar
kurarak, kendi lakabına (Magnus) izafeten Magnopolis olarak adlandırmıştır. Bu-
nunla birlikte, bu yerleşim zaman içinde gelişmemiş ve isminden başka büyük bir
şeyi olmamıştır.
Strabon’un (ibid.) Kabeira ile Eupatoria arası verdiği uzaklıkta bir hata vardır.
Bu mesafe ἑκατόν (ρ´) καὶ πεντήκοντα=yüz elli değil; C. Müller’in (Ind. Var.
Lect. 1021)’de önerdiği üzere, διακόσια (σ´) καὶ πεντήκοντα=iki yüz elli stadia
olmalıdır. Bu bakımdan Eupatoria’nın Kabeira’ya olan mesafesi iki yüz elli stadia
yani aşağı yukarı 45km’yle eşitlenir. Ayrıca, böylelikle Strabon’un (ibid.) ˜son καὶ
᾿Αμάσεια δυσμικρωτέρα αὐτῆς ἐστίν=ki bu mesafe Amaseia ile onun (Eupato-
ria) arasındaki uzaklıktan daha az değildir ifadesi de daha gerçekçi bir anlam kaza-
nır. Zira Eupatoria ile Amaseia arasındaki mesafe, kuş uçuşu uzaklık ca. 58km dir.
107
Phanaroia’daki bağlardan (Strab. XII. 3. 30 c. 556) başka, Dazimonitis yöresin-
deki Komana tapınak kentinin çevresindeki bölgede (Strab. XII. 3. 36 c. 559),
Naspercene’de (Plin. nat. XIV. 9. 76) ve Trapezus’ta (Ksen. Anab. IV. 8. 23) üzüm
yetiştirilirdi. Themiskyra’nın yukarı kısımlarında ise, yabani üzüm büyürdü (Strab.
XII. 3. 15 c. 548).
108
Strab. II. 1. 15 c. 73; XII. 3. 30 c. 556. Hamilton (19842, 341) bu yörede yaptığı
araştırmalar sırasında hiçbir zeytin ağacına rastlamadığından, Strabon’un (l.c.) Pha-
naroia yöresindeki ἐλαιόφυτος=zeytin yetişen ifadesini şüpheyle karşılamıştır.
Bununla birlikte 1899 yılında buraları dolaşan diğer bir gezgin olan J. G. C. Ander-
son (1903, 55) ise, bugünkü Taş Ova yerleşiminin yaklaşık 6km güneyindeki Phida
ya da Phidi olarak adlandırılan yerde zeytinyağı preslerine rastlamıştır.
109
Strab. XII. 3. 30 c. 556 dn. 1. Strabon’a (XII. 3. 31 c. 556/557) göre, İÖ. 64
yılında Pompeius tarafından bir kent haline getirilen ve Διόσπολις=Diospolis ola-
rak adlandırılan Kabeira’yı, sonradan (İÖ. ca. 2/1 ya da İS. ca. 1/2 yılında) Pontos
Kraliçesi Pythodoris bayındırlaştırarak ismini Σεβαστή=Sebaste “Augusta” olarak
değiştirmiş ve krali ikametgahı olarak kullanmıştır. Fakat Pythodoris’in vefatından
sar) bulunmaktaydı. Burada Mithradates’in sarayı, su değirmeni110, hay-
vanat bahçeleri, av sahaları111 ve madenleri vardı112. Gene bu civarda
Ameria κωμόπολιν=köykenti olarak adlandırılan yerde113, Μὴν Φαρ-
νάκου=Pharnakes’in Mēn Tapınağı bulunurdu. Buranın da Komana ve
Zela tapınaklarında olduğu gibi, birçok tapınak hizmetkarı ve gelirleri
sonra –kraliçenin ne zaman öldüğü kesin olarak bilinmemektedir–, kentin adı önce
Hadrianus (İS. 117-İS. 138) zamanında ῾Αδριανή=Hadriane, daha sonra da Doğu
Roma İmparatorluğu zamanında Νεοκαισάρεια=Neokaisereia olarak değiştiril-
miştir (Plin. nat. VI. 3. 8). Ayrıca bk. Magie 1950, 1071 dn. 11; Olshausen und
Biller 1984, 44 vdd.; Bryer and Winfield 1985, 107 vdd.; Gnoli 2000, 557 vd.
Pythodoris, Pompeius’un dostu Tralleis’li Pythodoros’un kızıydı (Strab. XII. 3.
29 c. 556; XIV. 1. 42 c. 649). Pontos ve Bosporos Kralı I. Polemon’la evlenerek
onunla beraber bir süre hüküm sürdü. Sonradan kocası, Kimmeria Bosporos’u ci-
varlarında bulunan Sindike yöresi dolaylarındaki barbar kavimlerden biri olan
Aspurgian’lara karşı savaşırken ölünce, iktidara geçmiştir. Polemon’dan iki oğlu ve
bir kızı vardı. Kızı, Odrysai kralı Sapai’lı Kotys ile evlendi (Strab. XII. 3. 29 c. 556;
VII. frg. 47). Oğullarından biri olan II. Polemon, bir vatandaş olarak özel şekilde
krallığın idaresinde annesine yardım etti. Diğer oğlu Zenon ise, Büyük Armenia’nın
kralı olarak atandı. Ardından Pythodoris, Kappadokia’nın son kralı Arkhelaos’la ev-
lendi ve İS. 17 yılında ölünceye kadar onunla kaldı. Daha sonra da dul kraliçe uzun
süre Pontos’un büyük bölümünü yönetti (Strab. XII. 3. 29 c. 556).
110
Strab. XII. 3. 30 c. 556. L. A. Moritz’e (1958, 131 dn. 4) göre, Mithradates’in
Kabeira’daki değirmeni su gücüyle çalışarak tahıl öğüten değirmenlerin antikçağ
kaynaklarında geçen ilk örneğidir.
111
Strab. XII. 3. 30 c. 556. Ormanlarla kaplı Paryadres Dağları sarp doğası bakı-
mından zengin av hayvanlarıyla doluydu. Antikçağda avcılar Kabeira çevresinde
yabandomuzu, keçi ve geyik gibi hayvanları avlamak üzere mağaralarda gecelerlerdi
(Plut. Luc. XV. 3-7; App. Mithr. 79-80). Gene bu civardaki diğer bir yöre olan
Themiskyra her bakımdan olduğu gibi, zengin yaban hayatıyla ön plana çıkardı.
Yörede bulunan birçok vahşi hayvanın yanı sıra, Amazonius Dağı’nda ayılar yaşardı
(App. Mithr. 78). Gazelonitis yöresi ise, isminden de anlaşılacağı üzere ceylanlarıyla
ünlüydü (Strab. XII. 3. 13 c. 546/547). Ayrıca bölgenin alabalık bakımından verimli
ırmaklarında kunduzlar (Plin. nat. VIII. 47. 109; XXXII. 36. 110; ayrıca bk. Verg.
Georg. I. c. 59), Stiphane Limne gölü ve ırmak deltalarında ördekler (Plin. nat.
XXV. 3. 6; XXIX. 33. 104; Gell. XVII. 16. 1-3; ayrıca bk. Var. R. III. 6. 1-6) ve tur-
nalar (Plin. nat. X. 30. 60) yaşarlardı.
112
Strab. XII. 3. 30 c. 556. Lykos (Kelkit) Vadisi’nde bulunan bakır, gümüş, kalay
ve krom madenleri için bk. de Jesus 1978, 99 har. 1; Erciyas 2001, 36.
113
Ameria köykent olarak adlandırıldığı için Komana ve Zela gibi tapınakların
etrafında gelişmiş bir yerleşim olduğu düşünülebilir. F. Cumont (1906, 270), Ardıç-
lı/Ağuslu kasabası yakınlarında bulduğu bronz boğa kafasından yola çıkarak, Ame-
ria’nın bu civarda olabileceğini iddia etmiştir –Zira boğa başı/hilal, ay tanrısı Mēn’in
sembolüdür.
rahipler tarafından toplanan kutsal arazisi vardı. Pontos kralları, bu tapı-
nağa o kadar saygı duymuşlardı ki; krallık yeminini ‘Kralın kaderi ve
Pharnakes’in Mēn’i’ şeklinde değiştirmişlerdi114.
Genel olarak, Pontos’un iç kısımlarındaki bu yerleşimler kentten zi-
yade köy şeklinde oluşmuştu115. Bu köyler kent ve tapınak merkezleri-
nin etrafında ya da Pontos’un iç kesimlerindeki ova ve ırmak havzala-
rında yer alırlardı. Sayıları ise, yörenin bereketli topraklara sahip olması
nedeniyle oldukça fazlaydı. Öyle ki, Strabon116 ve birçok geç dönem
yazarı Amaseia çevresinde bin köyün bulunduğu bir ovadan (Sulu Ova)
söz etmekteydiler. Appianos’a117 göre, İÖ. 82 yılında, Romalı general
Murena –muhtemelen Zelitis yöresi civarında– τετρακοσίαι τοῦ
Μιθριδάτου κώμαι ἐπέτρεχεν=Mithradates’in dört yüz köyünü istila
etti. Ayrıca Hellenistik Dönem’de, bu köyler bazen kendi aralarında
toplanarak birlik oluştururlardı. Bununla birlikte Pontos ve Kappadokia
köyleri arasındaki bu federasyon şekli hiçbir şekilde Hellen kökenli
köyler arasında görülen kategorilere benzememekteydi118. Bu bakımdan
J. G. Vinogradov’un119, Hellenizasyon hareketinin Pontos’un iç bölgele-
rine kadar yayılarak yeni bir monokültür yarattığı ifadesi kabul edile-
mez. Çünkü Pontos’un iç kısımları aynı Halys’ün yukarı tarafındaki
yüksek bölge ve Kappadokia gibi, Hellen kültürün etkisinden uzak kal-
mıştır. Buralarda ikamet eden halk, bölge Roma eyaleti haline gelene
kadar; hatta Roma Dönemi’nde bile, Eski Anadolu ile Pers dinini ve
geleneklerini sürdürmeye devam etmiştir.
Pontos’un ikinci bölgesi, Halys Irmağı’nın yukarı tarafında Kamise-
ne [Καμισηνή] ve Kulupene [Κουλουπηνή] yörelerini de içine alan
yüksek bölgedir. Strabon’a120 göre, Kamisene yöresi adını –Romalılar
114
Burası, Albania’nın Iberia sınırı yakınlarındaki (Strab. XI. 4. 7 c. 503) Mēn;
Phrygia’nın Laodikeia ve Karura yerleşimleri arasındaki Mēn Kares (Strab. XII. 8.
20 c. 578/580), Pisidia Antiokheia’sındaki Mēn Askaenos ile Pamphylia’daki Side
ve Kilikia’daki Antiokheia kentlerinde olduğu gibi, aynı zamanda Selene’nin (Ay
Tanrıçası) tapınağıydı (Strab. XII. 3. 31 c. 556/557). Ayrıca bk. Hardie 1912, 119
vd. dn. 25-30; Olshausen 1990, 1887 vdd.; Lane 1990, 2162 vdd.
115
Hannestad 1996, 88 dn. 116; Glew 2000, 156 dn. 7-8; Shipley 2000, 387.
116
Strab. XII. 3. 39 c. 561; ayrıca bk. Joan. Scyl. Syn. Hist.; Life of Teophilus 23
str. 90; Geor. Cedr. C. hist. II. 134 str. 21; Jos. Gen. Basil. III. 14 str. 31.
117
App. Mithr. 65; ayrıca bk. Saprykin 1996, 238.
118
Broughton 1938, IV 627 vdd.; Glew 2000, 156; ayrıca bk. Briant 1975, 183 vdd.
119
Vinogradov 1997a, 68 vd.; ayrıca krş. Magie 1950, 369 dn. t; Rostovtzeff 1916-
1917; 5; Scullard 19845, 72; Mitchell 2002, 59 dn. 160.
120
Strab. XII. 3. 37 c. 560.
tarafından(?) bir harabe haline getirilmiş– Kamisa121 Kalesi’nden almış-
tır. Güneyde Kappadokia ve Laviansene yöreleriyle sınırlanan Kulupene
ise, Akdağlar Bölgesi’nde yer alırdı. Eskiden Megalopolis denilen Se-
basteia (Sivas) ve Skylaks Irmağı kenarında, daha önceden Karana ola-
rak adlandırılan Sebastopolis122 (Sulusaray) yörenin en önemli yerleşim-
leriydi123. Her iki bölge de zenginliklerinin kaynağı olan kaya tuzuyla
ünlüydü124.
Sebastopolis’in doğusunda Skylaks Irmağı’nın kuzey yakası boyunca
uzanan Artova’da birkaç antik köy, Bedir Kale’de konuşlandırılmış olan
garnizon ve eskiden Boryza denilen Verisa (Balus) yerleşimi yer almak-
taydı. Stephanos Byzantios’a125 göre, burada ikamet eden halka Bory-
za’lılar denilmekteydi. Buranın güneyinde Sebasteia yolu üzerinde ise,
Phiara ya da Siara (Yeni Han/Yıldızeli) olarak adlandırılan orta boyutta
bir yerleşim daha bulunmaktaydı126.
Halys ve Iris vadileri tarafından yarılmış Kuzey Anadolu dağ sıraları
üzerinde, Themiskyra ve Sidene yörelerinden Armenia Minor’a kadar
uzanarak, Pontos’un doğu tarafını meydana getiren Paryadres Dağları,
bölgenin üçüncü yöresini oluştururdu. Karadeniz sahili boyunca birbiri
ardına devam eden diğer sıradağ zincirleri gibi, kıyıya paralel uzanan bu
dağlar birçok ırmak tarafından yarılmış vadilere sahipti. Buralarda Tiba-
121
Bu yerleşim muhtemelen bugün Sivas’ın doğusundaki Kemiş kasabasıdır. Daha
detaylı bilgi için bk. Olshausen und Biller 1984, 60 vdd.; 139.
122
Sebastopolis territorium’unda yer alan köylerden ele geçen zeytinyağı presleri,
Skylaks (Çekerek) Irmağı havzalarında da zeytin yetiştirildiğini kanıtlamaktadır.
Ayrıca bk. Anderson 1903, 14; 33 vd.; Amandry et Remy 1998, 5 vdd.
123
Plin. nat. VI. 3. 8; ayrıca bk. Strab. XII. 3. 12 c. 546; Anderson 1903, 34 vd.
124
Strab. XII. 3. 37 c. 560 Strabon’a (ibid.) göre, Pompeius’tan sonraki Roma vali-
leri ve İÖ. ca. 37/36 yılında Marcus Antonius bu iki ülkenin bir kısmını Komana
Başrahibi Lykomedes, bir kısmını Zela rahibi ve bir kısmını da Trokmoi tetrarkhes’i
Ateporiks arasında tahsis etmişlerdir. Antonius ayrıca, Megalopolis topraklarının bir
bölümünü Ateporiks’e vermişti. Böylece, Ateporiks’in toprakları Pontos Bölgesi’nin
kuzeyinden Yukarı Halys Vadisi’ne, oradan da, Pontos’un kuzeyindeki dağlara ka-
dar olan alanı kapsıyordu. Fakat Ateporiks, İÖ. ca. 3/2 yılında öldüğünde, onun pa-
yına düşen, bu çok büyük olmayan kısım Romalılar tarafından tabi bir eyalet haline
getirilmiştir. Halkı ise, kendine has siyasi organizasyonu olan Karana ile birleş-
tirildiğinden, burası Karenitis ismini almıştır. Geri kalan yöreler ise, Pontos Kraliçe-
si Pythodoris ve Komana Başrahibi Dyteutos arasında paylaşılmıştır.
125
Steph. Byz. Ethnika βόρυζα=Boryza, πόλις Πoντική, τὸ ἐθνικὸν Βορυζαῖ-
ος=etnikonu Boryzaios olan, Pontos kenti.
126
Ptol. geogr. V. 6. 13; ayrıca bk. Anderson 1903, 37 vdd.; Wilson 1960, 272 dn.
112.
3) Karadeniz’deki Ethnik Gruplar

ranoi/Tibarenoi, Mossynoikoi, Kolkhoi ile eskiden Khalybes denen
Khaldaioi kavimi; önceleri Makron’lar denen Sannos’lar ve eski zaman-
larda Kerkites’ler olarak adlandırılan Appaïtes’ler ikamet ederlerdi. Bu
bölgede yaşayan insanların gelenek ve görenekleri alışılmadıktı. Bu
bakımdan bazı antikçağ yazarları tarafından vahşi olarak adlandırılıyor-
lardı127. Bununla birlikte ormanlarla kaplı dağların tepesinde, yabani
hayvan eti, meyve, ceviz ve bal yiyerek yaşayıp, yörelerinden geçen
yolculara kulelerden atlayarak saldıran Heptakometes’ler hepsinden
daha vahşiydi. Bu kulelere/ahşap evlere mossyn [μόσσυν] denildiğin-
den, antikçağda bu insanlar Mossynoikoi –kulelerde/ahşap evlerde ika-
met edenler– olarak adlandırılıyordu. Aynı sebepten bu kavmin ikamet
127
Strab. XII. 3. 18-19 c. 549; Amm. Marc. XXII. 8. 21; Plin. nat. VI. 4. 11;
Skylaks periplus 86-89. Ayrıca bk. Arslan 2005, 83 vdd.
Herodotos’a (III. 94) göre, İÖ. VI. yüzyılın son çeyreğinde Pers hakimiyti altın-
da bulunan Moskhoi, Tibaranoi, Makronai, Mossynoikoi gibi kavimler Dareios’un
on dokuzuncu hükümetini oluşturur ve Perslere üç yüz talanta vergi verirlerdi. Gene
Herodotos’a (VII. 78) göre, ağaçtan başlıklar giyip, küçük kalkanlar, uçları sivri ve
uzun, kısa saplı mızraklar taşıyan bu halklar Kserkses’in Hellas seferine katılmıştı.
ettiği Paryadres’lerin doğuda Kolkhis’e doğru devamı sayılan dağlara
Kaşkar (= Moskhika [Μοσχικά]) Dağları denilmişti128.
Tibaranoi/Tibarenoi kavmi, Kotyora (Ordu) sahil kesimindeki birkaç
müstahkem mevkinin yanı sıra, kentin hemen üzerindeki Paryadres Dağ-
ları’nda yaşarlardı. Öyle ki, Sinope’nin Kotyora kolonisi Tibaranos’ların
arazisinde kurulmuştu129. Bölgeleri Mossynoikoi kavimlerine komşu
olmasına rağmen daha düz; dolayısıyla daha verimliydi. Bu bakımdan
denizcilik, tarım ve hayvancılıkla uğraşırlardı130. Mossynoikoi kavimle-
ri, Kotyora ile Kerasos’un (Giresun) hemen üzerindeki dağlardan
Tripolis (Tirebolu) ve neredeyse Trapezusia territorium’unun başladığı
Philokaleia (Görele) kasabasının üzerindeki tepelere kadar uzanan
Paryadres dağ silsilesi boyunca ikamet ederlerdi131. Kadınları da erkek-
leri de beyaz tenliydi. Vücutlarının çeşitli yerlerinde bazen çiçek bazen
de değişik motiflerde dövmeler olan132 son derece kaba ve vahşi insan-
lardı. Kendilerine göre doğruluk anlayışları, yasaları ve garip gelenekleri
vardı. Diğer insanların kasaba ve pazar yerlerinde alenen yaptıkları işleri
onlar evlerinde gizlilik içinde gerçekleştirirlerdi. Bununla birlikte diğer
insanların gizlice evlerinde ve mahremiyet içinde yaptıkları işleri onlar
sokaklarda ulu orta yaparlardı. Bunu kimse yadırgamazdı. Evlilik kuru-
muna derin bir saygı beslemezlerdi. Cinsellik bu kavmin yüzünü kızart-
mazdı. Tam aksine başkalarının varlığını hiç umursamadan herkesin
gözü önünde müstehcen ilişkiye girerlerdi. Yalnız olduklarında ise,
kendi kendine konuşup, güldükleri ve dans ettikleri olurdu. Genellikle
bir başlarına diğer insanlardan uzakta, ormanlarla kaplı dağların yüksek
yerlerinde, müstahkem mevkilere konuşlandırdıkları kaleler ve civarla-
rında yaşarlardı. Liderleri ise, tepe üzerine inşa edilmiş yüksek –
128
Strab. XII. 3. 18 c. 549; Apoll. Rhod. argon. II. 379-383; Ps.-Scymnus 900-910.
Strabon’a (ibid.) göre, Heptakometes’ler, İÖ. ca. 66 yılında, Pompeius’un ordusu
dağlık ülkelerinden geçerken, üç Roma bölüğünü imha etmişlerdir. Bunlar, ağaç sür-
günlerinden elde ettikleri deli balı kaselerle yol üzerine bırakmışlar ve askerler bunu
yiyip bilinçlerini kaybedince, onlara saldırarak kolayca hepsini saf dışı etmişlerdir.
129
Ksen. Anab. V. 5. 3; Skylaks periplus 86; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus
Pont. Eux. 33 str. 1-4.
130
Ksen. Anab. V. 5. 2-6; ayrıca bk. Diod. XIV. 30. 7; Apoll. Rhod. argon. II. 377.
131
Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 35 str. 1-7; ayrıca bk. Skylaks
periplus 86. Diğer yandan bu durum onların Karadeniz sahiliyle ve denizle olan
bağlantılarını engellemezdi. Zira Mossynoikoi kavimlerinin bir kısmı Kotyora ile
Trapezusia sahil kesimindeki bazı balıkçı kasabalarında yaşıyor olsa gerektirler
(Ksen. Anab. V. 4. 11-13).
132
Plin. nat. VI. 4. 11; ayrıca bk. Diod. XIV. 30. 5-7.
yaklaşık yedi katlı– ağaç kulelerde otururdu. Bunlar adetleri olduğu
üzere, başka kavimlerle olduğu kadar kendi ırkdaşlarıyla da savaşırlardı.
Pastoral bir yaşam sürer, hayvancılıkla uğraşırlardı. Diyetlerini genel-
likle kızılcık buğdayından yapılma unlu mamuller, tuzlanarak küplere
bastırılmış yunus balığı, evcil ve yabani hayvan eti ile şarap oluştururdu.
Yemeklerde çoğunlukla balık yağı kullanılırdı. Hellenlerin zeytin yağını
kullandıkları şekillerde ve ölçülerde onlar balık yağı kullanırlardı. Bu-
nunla birlikte Mossynoikoi kavminin asıl yemekleri cevizdi. Bunları
haşlayarak, ekmek gibi fırında pişirerek ya da cevizli ekmek şeklinde
tüketirlerdi133.
Pharnakeia ve Trapezusia bölgelerinin üst tarafında, çok kayalık bir
dağ olan Skydisēs134 [Σκυδίσης] ile Paryadres ve onun bir uzantısı kabul
edilen Moskhika Dağları sık ormanlarla kaplıydı135. Buralar doğal kay-
nakları bakımından Pontos Krallığı’nın en zengin bölgesiydi. Bölgenin
ılıman ve yoğun yağışlı bir iklime sahip olması nedeniyle çam, kayın,
kestane, meşe, akasya, ceviz ve köknarın yanı sıra, gemi yapımı için el-
verişli her çeşit ağaç yetişirdi136. Bu bakımdan, halk buradan elde ettiği
kerestelerin bir kısmını Akdeniz’in ormandan yoksun ülkelerine ihraç
eder, bir kısmını Pontos donanması için bölgenin sahil kentlerindeki ter-
sanelere gönderirdi. Yukarı Halys havzasında –Sivas’ın doğusunda– ise,
kaya tuzu ocakları vardı. Bununla birlikte bölgenin asıl zenginliği
Beryll137, Khryselektron138, mavi akik139, panzehir taşı140 ve yeşil akik141
133
Ksen. Anab. V. 4. 1-34; Diod. XIV. 30. 5-7; Apoll. Rhod. argon. II. 1015-1029;
1117.
134
Giresun ve Trabzon kentlerinin güneyinde Skoidises, Skideses, Skordiskos (Ptol.
georg. V. 6. 8) olarak adlandırılan, lokalizasyonu tartışmalı dağ/dağlar silsilesidir. E.
Olshausen ve J. Biller’e (1984, 167) göre, büyük bir ihtimalle Giresun Dağları’ndan
biri/Giresun Dağları’dır.
135
Strab. XII. 3. 18 c. 548/549; 28 c. 555; ayrıca bk. Themiskyra: XII. 3. 15 c. 548;
Kabeira: XII. 3. 31 c. 556/557.
136
Ksen. Anab. VI. 4. 4; Arr. periplus V. 2; Strab. XII. 3. 12 c. 546. Plinius’a (nat.
XVI. 76. 197) göre, bu ormanlarda, Alpler, Gallia’nın Iura ve Vosges dağları, Corsi-
ca, Makedonia ve Bithynia’da, değişik türlerde çam ağaçları bulunurdu. Pontos’taki
değişik ağaç türlerine ilişkin olarak ayrıca bk. Erciyas 2001, 38 vdd. dn. 60-61).
Gene Plinius’a (nat. XVII. 37. 233) göre, Thracia ve Pontus gibi kuzey bölgele-
rindeki ormanlarda olduğu üzere; eğer kış ortasında havalar altı hafta ara vermeden
soğuk ve don yaparsa asma, zeytin ve incir gibi ağaçlar acı çekerlerdi. Her iki böl-
gede ve dünyanın diğer yerlerinde, ağır bir don ağaçlar meyve verdikten sonra gelir-
se onları birkaç gün içinde öldürebilirlerdi.
137
Plin. nat. XXXVII. 20. 79.
138
gibi değerli taş ile demir142, bakır143, alüminyum144, kalay ve gümüş145
gibi maden yataklarından kaynaklanıyordu. Eski devirlerden itibaren bu
maden yataklarından elde edilen değerli taş ve cevherlerin bir bölümü
çıkarıldıkları yerlerin yakınlarında, diğer bir bölümü ise, Batı Pontos li-
man kentlerine taşınarak oralarda işlenirdi.
İÖ. V. yüzyıldan itibaren Themiskyra yöresinin doğusundan Pharna-
keia’nın karşısındaki Paryadres Dağları’na kadarki alanda ikamet eden,
demir madeninin bulucuları Khalybes146 kavmi çıkardıkları demiri mü-
kemmel derecede işlemeleri ve çelik üretimleriyle ünlüydüler147. Hatta
bu yüzden antikçağda sertleştirilmiş demir-çelik (= khalyps [χάλυψ])
kendi isimleriyle anılır olmuştu. Khalybe’lilerin yaşadıkları topoğ-
rafyanın doğusundaki Pharnakeia ve Trapezusia hinterlandından Arme-
nia Minor’a kadar uzanan alanda ise, yalnız alüminyum, demir ve bakır
değil; aynı zamanda gümüş madenleri de işletilirdi148. Buralarda eskiden
139
Thermodon Irmağı yakınlarında mavinin değişik tonlarında akik taşları bulu-
nurdu (Plin. nat. XXXVII. 37. 115 dn. b).
140
141
Yeşil akik taşı özellikle, Amisene territorium’u çevresinden çıkardı (Plin. nat.
XXXVII. 37. 115 dn. c).
142
Ksen. Anab. V. 5. 1; Strab. XII. 3. 19 c. 549; ayrıca bk. Rostovtzeff 1932, 212.
143
Aristot. Mir. Ausc. 835a str. 9-14; ayrıca bk. de Jesus 1978, 97 vdd. har. 1. Pli-
nius’a (nat. VII. 56. 197) göre, bölgede ikamet eden Khalybes kavmi –bakır ve ka-
layı karıştırarak– bronz üretirlerdi.
144
Plin. nat. XXXV. 52. 183-184.
145
Strab. XII. 3. 19-27 c. 549-555; Arr. periplus XVI. 4; Anonymi (Arriani, ut fer-
tur) Periplus Pont. Eux. 36 str. 6-10.
146
Ksen. Anab. V. 5. 1; Skylaks periplus 88; Strab. XII. 3. 19 c. 549; Anonymi
(Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 31 str. 1-2; Catull. LXVI. 48; Plin. nat. VI. 3.
11; Dion. Perieget. 768-769; Steph. Byz. Ethnika Xαλύβης=Khalybes; Verg. Georg.
I. c. 58; Val. Flac. IV. 610-615; ayrıca bk. Hdt. I. 28. Daha detaylı bilgi için bk.
Cramer 19712, 273 vdd.; Bernhardy 1974, 736 vdd.
Bununla birlikte Khalybe’lilerin ikamet ettikleri topoğrafya, Mossynoikoi ka-
vimleri gibi Paryadres Dağları’yla sınırlı kalmayıp antikçağ boyunca gittikçe daha
geniş alanlara yayılmıştır. Zira Ksenophon (Anab. IV. 5. 34; 7. 15-18) ve Strabon’a
(XI. 14. 5 c. 528) göre, Khalybe’liler, Paryadres Dağları’nın güneyindeki Karenitis
yöresine (Erzurum yakınları) kadar yayılmışlardı.
147
Aiskh. Pr. 714-716; Tr. 728-734; Eur. Alc. 980; Ksen. Anab. V. 5. 1; Apoll.
Rhod. argon. II. 373-376; Verg. Georg. I. c. 58; Aen. VIII. 420-421; X. 174; Plin.
nat. VII. 56. 197; Amm. Marc. XXII. 8. 21; Av. Or. Ter. 947. Daha detaylı bilgi için
bk. Broughton 1938, IV 622; Magie 1950, 179 dn. 8; Bryer and Winfield 1985, 3 dn. 6.
148
Strabon’a (XII. 3. 19 c. 549) göre, Pharnakeia’nın hemen üzerindeki orman ve
maden dolu dağlarda eskiden gümüş çıkarılırdı. Zira, Paryadres Dağları zengin gü-
Khalybes denen Khaldaioi149 kaviminin yanı sıra, ağırlıklı olarak eski
zamanlarda Makron’lar150 denen Sannos’lar ikamet ederlerdi. İÖ. 400
yılında, Ksenophon önderliğindeki Hellenler, sık ağaçlarla kaplı
Makron’ların dağlık ülkesinden geçmek istedikleri zaman onlarla bir
anlaşma yapmışlardı. Kıldan elbiseler giyip kalkan ve mızraklarla do-
nanmış Makron’lar ve Hellenler tanrıları şahit olarak andıktan sonra
karşılıklı dostluk yemini etmişlerdi. O zaman Makron’lar atalarından
kalma karşılıklı saygının bir göstergesi olarak Hellenlere bir mızrak
verip karşılığında onlardan bir mızrak almışlardı. Daha sonra da kendi
toprakları boyunca Hellenlere rehberlik etmiş ve onları Kolkhoi hudu-
duna kadar götürmüşlerdi151. Önceleri Kerkites’ler (Kelkit yöresi?) ola-
rak adlandırılan Appaïtes’lerin ülkesi ise, Paryadres Dağları’nın güne-
yinden Armenia Minor’a doğru uzanırdı. Bu insanların doğusunda Pa-
ryadres’lerin uzantısı olan, ormanlarla kaplı ve bakır madenleriyle dolu
müş yataklarına sahipti. Öyle ki, Diakopene’deki Gümüş Hacı Köy’de (Anderson
1903, 100), Giresun’nun Şebinkarahisar (Cumont et Cumont 1906, 297 vd) ve Tire-
bolu ilçelerinde ve özellikle Gümüşhane’de gümüş madenleri vardı. Trabzon sı-
nırları içinde ise, 21’den fazla gümüş ve kalay içeren maden tespit edilmiştir (Magie
1950, 1069 vd. dn. 8-9). Ayrıca bk. de Jesus 1978, 100 vd. dn. 13-15; Shepherd
1993, 221; 228 vd.; Bryer-Winfield 1985, 3 dn. 8.
149
Strabon’a (XII. 3. 19-20 c. 549) göre, Οἱ δὲ νῦν Xαλδαῖοι Xάλυβες τὸ πα-
λαιὸν ὠνομάζοντο=Şimdiki Khaldaios’lar eskiden Khalybe’liler olarak adlandı-
rılıyorlardı. Ksenophon (Anab. IV. 3. 4; Cyr. III. 1. 34) ve Strabon’a (XII. 3. 28 c.
555) göre, Khaldaioi kavmi, Paryadres Dağları’ndan Armenia Minor’un doğusuna
kadar uzanan bir coğrafya içinde ikamet etmekteydi. Plinius (nat. VI. 4. 11; 11. 29)
ise, söz konusu kavmi Armenochalybes olarak isimlendiriyordu.
Strabon (XII. 3. 20-27 c. 549-555) ayrıca, Homeros (Il. II. 857)’de geçen, τηλό-
θεν ἐξ ᾿Αλύβης, ὅθεν ἀργύρου ἐστὶ γενέθλη·=gümüşün çıktığı çok uzak Alybē’den;
ifadesinden yola çıkarak Alybe’nin Pontos’ta olduğunu ve Alybe isminin zaman
içinde Khalybe olarak değiştiğini iddia etmiştir. Ayrıca Homeros’un, Halizones’ler
olarak tanımladığı kavmin neden Khalybes’ler olması gerektiğini tartışmıştır (ayrıca
bk. Strab. XIV. 5. 22-28 c. 677-680). Daha detaylı bilgin için bk. Magie 1950, 179
dn. 8.
150
Herodotos’a (II. 104) göre, sünnet yapan halklar Mısırlılar, Aithiopia’lılar (Eti-
yopya) ve Kolkhis’lilerdi. Phoinike’liler (Fenike) ve Syria’lılar bu adeti Mısır’dan
almışlardı. Thermodon (Terme) ve Parthenios (Bartın) ırmakları arasında yaşayan,
Hellenlerin Beyaz Syria’lılar dedikleri Kappadokia’lılar (Hdt. I. 72) ve komşuları
Makron’lar bu geleneği Kolkhis’lilerden öğrenerek uygulamışlardı (ayrıca bk.
Ioseph. Cont. Ap. I. 168-172).
151
Ksen. Anab. IV. 8. 1-9; Diod. XIV. 30. 4-6.
Moskhika Dağları yer alırdı. Bu dağların tepeleri Heptakometes’ler kav-
mi tarafından işgal edilmişti152.
Bütün bu kavimler ve Armenia Minor, Pontos Kralı Mithradates VI
Eupator’dan önce, zaman zaman bazen diğer Armenia’lılara dost olan
bazen de yalnız kendi sorunlarıyla uğraşan yöresel, küçük kralların ha-
kimiyetleri altına giriyorlardı. Öyle ki, İÖ. I. yüzyılda Khaldaioi ve Ti-
baranos’ları egemenlikleri altına alan bu yerel krallıkların sınırları Tra-
pezus ve Pharnakeia’ya kadar uzanıyordu. Fakat Mithradates VI Eupator
kuvvetlenince, kendisini Karadeniz sahil şeridinden başka sadece
Kolkhis Bölgesi’nin değil; aynı zamanda Armenia Minor ve Paryadres
Dağları boyunca ikamet eden bütün kavimlerin efendisi olarak kabul
ettirdi. Böylelikle Paryadres Dağları’nın zengin taş ve maden yataklarının
sahibi oldu. Ayrıca Paryadres Dağ silsilesi arasında iyi sulanmış, orman-
lık, birçok yerleri derin vadiler ve dik uçurumlarla kaplı olan bu
topoğrafyanın stratejik önemini kavradı. Zira birçok ırmak dağlık araziyi
çoğu son derece verimli küçük ovalara parçalamış olmasının yanı sıra
şaşırtıcı tepe ve yamaç silsileleriyle ayrı ayrı yayla gruplarına ayırmıştı.
Bu bakımdan kral buralarda Hydara, Basgoidariza ve Sinoria (Bayburt?)
gibi yetmiş beş kale yaptırdı. Böylelikle bölge üzerindeki hakimiyetini
pekiştirdi ve hazinelerinin çoğunu bu kalelerde muhafaza etti153. Bunun-
la birlikte Mithradates, Paryadres Dağları’nın eteklerindeki Kabeira’dan
yaklaşık iki yüz stadia uzaklıkta, Yeni Mevki (= Kainon Khōrion
[Καινὸν χωρίον]) olarak adlandırılan yerde, en kıymetli hazinelerini
saklardı. Zira buranın etrafındaki arazi o kadar ormanlık, o kadar dağlık
ve susuzdu ki, yüz yirmi stadia’lık bir alan içinde düşmanın burada
kamp kurmasına olanak yoktu. Kale ise, doğal şekilde sarp ve tahkimli
152
Strab. XII. 3. 18 c. 548/549; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Ksen. Anab. V. 4.
2-5. 16; Diod. XIV. 30. 5-7; Skylaks periplus 86.
Moskhika Dağları’ndaki bakır madenleri Aristoteles (Mir. Ausc. 835a str. 9-10)
tarafından λαμπρότατοv=son derece parlak ve λευκότατοv=son derece beyaz
olarak tanımlanmakta olup, bir çeşit toprakla karıştırılarak birlikte eritilirdi. Ayrıca
bk. Plin. nat. VII. 56. 197.
153
Strab. XII. 3. 1 c. 541; 28 c. 555. Strabon’a (XII. 3. 28 c. 555) göre, gerçekten,
İÖ. 66 yılında Pompeius, Pontos’u istila ettiği zaman, VI. Mithradates, Paryadres
Dağları’nın sarp topoğrafyasına sığınmıştır. Akilisene yöresinde, Dasteira yakının-
daki sulak bir dağı ele geçirmiştir. Pompeius tarafından kuşatılıp, dağları aşarak Kol-
khis’e ve oradan Bosporos’a kaçmaya zorlanıncaya kadar, burada kalmıştır (ayrıca
bk. Plut. Pomp. XXXII. 2; App. Mithr. 99; Oros. hist. VI. 4. 3). Daha sonradan Pom-
peius, İÖ. 64 yılında, Armenia Minor’daki bu yerin yakınında, Nikopolis ‘Zafer-
kenti’ adında bir yerleşim kurmuştur.
bir kayanın üzerine konuşlandırılmıştı. Tepesinden bol su çıkan bir kay-
nak çağlar, eteğinden bir ırmak akar ve bir tarafında ise, derin bir uçu-
rum bulunurdu. Bu kaya yamacı o kadar sarptı ki, buradan kaleye tır-
manmak imkansızdı. Diğer tarafları ise, yüksek ve görkemli surlarla
çevriliydi154.
Kuzey Anadolu dağlık bölgesi arasından güneye doğru Halys’ün ağ-
zından Trapezus’un doğusuna; Apsarros Irmağı’na kadar uzanan sahil
şeridi Pontos’un dördüncü bölgesini oluştururdu. Pontos Dağları’nın
arasından güneye doğru, Halys’ün ağzından Trapezus’a kadar devam
eden bölgeyi Strabon155 kendi anlatımlarında birbirinden zengin birçok
yöreye ayırmıştır. Kolkhis Bölgesi’ne kadarki sahil şeridine paralel uza-
nan dağlarda ise, vahşi kabilelerin ikamet ettiği yerler uzanırdı.
Bafra Ovası (= Gazēlōnitis [Γαζηλωνῖτις]) yöresi, Halys Irmağı’nın
Karadeniz’e döküldüğü Bafra Deltası’nın oluşturduğu alüvyonal ovanın
doğu kısmında yer alırdı. Burası oldukça düz ve verimli bir yer olup her
şey yetişirdi. Yöre yumuşak yünlü hayvan sürülerinin bolluğu nedeniyle
oluşmuş koyun yünü endüstrisiyle ünlüydü. Zira, bu tür hayvanlara bü-
tün Kappadokia’da ve Pontos’ta çok az rastlanırdı. Ayrıca bu topoğraf-
yada; başka yerlerde çok nadir olan ceylan bulunurdu156. Halys’ün do-
ğusunda, Gazelonitis’e komşu Saramene [Σαραμηνή] yöresi, çevresi
ağaçlarla kaplı Amisos’a (Samsun) kadar uzanan verimli bir ovaydı157.
Hayvan yetiştiriciliği ve tarım yörenin önde gelen geçim kaynaklarıydı.
Ayrıca Sinope, Gazelonitis ve Amisos kenti çevresinde olduğu üzere
burada da zeytin ağaçları yetişirdi158.
Amisos batıda Halys, doğuda Iris’in oluşturduğu iki verimli deltanın
ortasındaki büyük koyda konuşlandırılmış olmasının sağladığı merkezi
konumu nedeniyle Karadeniz’in Sinope’yle birlikte en önemli limanıydı.
154
Strab. XII. 3. 31 c. 556/557; ayrıca bk. Plut. Pomp. XXXVII. 1-3. Buranın, Ko-
mana’nın yaklaşık 24km kuzeybatısındaki Mahalle Kalesi olduğu düşünülmektedir
(ayrıca bk. Magie 1950, 1070 dn. 10).
155
Strab. XII. 3. 13-17 c. 546-548.
156
Strab. XII. 3. 13 c. 546/547.
157
Strab. XII. 3. 13-14 c. 546/547.
158
Strab. II. 1. 15 c. 73 (Amisos); Strab. XII. 3. 13 c. 546. Günümüzde Karadeniz
Bölgesi’nde zeytin ağaçlarına ender rastlanmaktadır. Buna karşın antikçağda Kara-
deniz’in sahil kesiminden başka, özellikle Amasya ve Tokat sınırları içindeki Gaza-
kene, Dazimonitis ve Phanaroia yörelerinde önemli miktarda zeytin ağacı bulunmak-
taydı. Bu durum antik kaynaklardan ziyade arkeolojik eserlerle de desteklenmekte-
dir. Zira söz konusu yörelerde zeytinden yağ çıkartmakta kullanılan 8 farklı pres taşı
ele geçmiştir. Konuya ilişkin olarak bk. Anderson 1903, 14 vdd.; 55; 63; 69.
Amisene [᾿Αμισηνή] yöresi adını Amisos159 kentinin territorium’undan
alırdı. Aşağı Iris havzasından doğuya doğru devam eden ve su yönünden
zengin Thermodon (Terme Çayı) Irmağı tarafından sınırlanan güzel top-
rakların yanı sıra, Sidene’lilerin yurdu ve Amazonların efsanevi ülkesi
Themiskyra’yı [Θεμίσκυρα] kapsardı160. Her ne kadar Amisos limanı,
Sinope kadar iyi olmasa da, Kappadokia’yla olan gelişmiş yol ağı saye-
sinde Pontos’un iç kısımlarıyla daha rahat bir ulaşım imkanına sahipti.
Adeta Pontos ve Kappadokia’nın dünyaya açılan ticaret kapısı konu-
mundaydı. Zira Pontos ve Kappadokia bölgelerinde kara yoluyla bir yer-
den bir yere mal taşımak topoğrafyanın sarplığı nedeniyle oldukça zor-
du. Bu bakımdan kereste, demir-çelik, değerli taşlar, özgün seramik
eserleri ya da Pontos’un iç kesimlerinden gelen yiyecek-içecek maddele-
ri buradan deniz yoluyla ihraç ediliyordu161. Aynı şekilde Pontos’a tica-
159
Strabon (XII. 3. 14 c. 547), Theopompos’tan yaptığı bir alıntıya izafeten, Ami-
sos’un ilk defa Miletos’lular (ayrıca krş. Ps.-Scymnus 917-918), daha sonra Kappa-
dokia’lı bir lider ve üçüncü defa ise, Athenokles ve Atinalılar tarafından kolonize
edilerek, isminin Peiraieus olarak değiştirilmiş olduğunu söylemektedir (ayrıca bk.
Plut. Luc. XIX. 6; App. Mithr. 8; 83; Arr. periplus XV. 3; Waddington et al. 1925,
52 vdd. no 2-6; 8). Kent, İÖ. ca. 380 yılında, aynı Sinope gibi Pers Komutan Data-
mes’in kontrolü altına girmiş olsa gerektir (Polyain. Strat. VII. 21. 1; Aristot. Oecon.
1350b str. 16-33). İÖ. ca. 333 yılında İskender tarafından özgürlüğüne ve demokra-
tik yönetimine kavuşturulmuştur (App. Mithr. 8). Böylelikle kent tekrar eski ismini
almıştır. Ancak Amisos, İÖ. III. yüzyılın ilk yarısında Ariobarzanes’in (İÖ. ca. 266/
265-ca. 250) hükümdarlığı sırasında ele geçirilerek bu sefer Pontos hakimiyeti altına
girmiştir. İÖ. I. yüzyılda Mithradates VI Eupator burasını yeni yapılar, saray ve tapı-
naklarla süslemiş; ayrıca kentin sınırlarını genişletmiştir (Cic. Leg. Man. VIII. 21;
App. Mithr. 78; Plin. nat. VI. 2. 7). Fakat Amisos, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı
sırasında, İÖ. 72-71 yılında Romalı general Lucullus ve İÖ. 48 yılında Bosporus’u
aştığı sırada VI. Mithradates’in oğlu II. Pharnakes tarafından kuşatılarak büyük
ölçüde tahrip edilmiştir. İÖ. 47 yılında, Caesar’ın bağımsız ilan ettiği kent, daha
sonradan Antonius tarafından tiran Strato’nun hakimiyetine verilerek kötü duruma
düşürülmüştür. Bununla birlikte, İÖ. 31 yılındaki Actium Savaşı’ndan sonra, Octavi-
anus tarafından yeniden bağımsız ilan edilmiş ve iyi şekilde teşkilatlandırılmıştır.
160
Strabon (XII. 3. 9 c. 544), Pindaros’tan yaptığı bir alıntıya istinaden, Amazonla-
rın yaşadıkları yerin Themiskyra olduğunu açıkça işaret etmiştir. Daha detaylı bilgi
için bk. Aiskh. Pr. 721-727; Diod. II. 44. 2-46. 6; III. 52. 1-2; IV. 16. 1-2; 28. 1;
Paus. I. 2. 1; 15. 2; Arr. periplus XV. 3; Apoll. Rhod. argon. II. 370-373; 970-983;
Curt. VI. 5. 24-25; Mela I. 105; Amm. Marc. XXII. 8. 17-19; Prok. Bell. VIII. 2. 2;
3. 5-11.
161
Kereste (Theophr. hist. plant. IV. 5. 5), demir-çelik (Aristot. Mir. Ausc. 833b str.
1-24), değerli taşlar (Plin. nat. XXXVII. 37. 115). Daha detaylı bilgi için bk. Ros-
tovtzeff 1941, 593; Magie 1950, 185 vd. 24-26; Olshausen 1978, col. 441.
ret gemileriyle ithal edilen mallar Amisos limanında yüklerini boşalttık-
tan sonra, ürünler kentin agora’sından iç bölgelere dağılıyordu. Bu ne-
denle Amisos zamanla deniz ve kara ticaretine hakim olarak Sinope’yi
geride bırakmış ve Pontos’un ticari başkenti konumunu almıştır.
Kuzeyi Karadeniz, güneyi Mason (Amozonios) Dağı tarafından çev-
rilen Themiskyra’yı (Çarşamba Ovası), batıda Iris162, doğuda ise, Beris
(Miliç) Suyu sınırlardı. Armonios Dağı’ndan doğan163 ve Amazonios
Dağı’ndan kaynayan akarsularla beslenen Thermodon Irmağı ise, alüv-
yonal ova boyunca akarak Karadeniz’e dökülürdü. Bu kadar bol sulan-
masından dolayı yörede tarihin hiçbir döneminde kıtlık olmamıştı. Dai-
ma nemli olan Themiskyra Ovası zengin bir floraya sahip olup her tarafı
otla kaplıydı. Bütün yıl boyunca ἔλυμος/panic[i]um=koçan darı164 ve
165
κέγχρος/milium=salkım darı üretilebilen ovada σῖτος/frumentum=
hububat-buğday ve ἡλιανθές/helianthus=günçiçeğinden167 başka bol
166
miktarda süpürge otu yetişirdi. Hayvancılık bakımından koyun, manda,

sığır ve at yetiştiriciliği için elverişli otlaklara sahipti. Arıcılık açısından
ise, ovada her çeşit bitki mevcuttu. Yörenin güneyi güzel ormanlarla ve
162
Kaynakları Pontos’ta olan Iris (Yeşilırmak) Irmağı, Pontos’taki Komana (Güme-
nek) kentinin ortasından ve verimli bir ova olan Dazimonitis’ten batıya doğru aktık-
tan sonra, harap edilmiş olan eski Gaziura (Turhal) Kalesi’ne doğru kuzeye kıvrılır.
Skylaks’ın (Çekerek Irmağı) ve diğer ırmakların sularını alarak debisini arttırıp tek-
rar doğuya doğru döner. Çok sağlam bir şekilde tahkim edilmiş olan Amaseia’nın
surlarını aşarak Phanaroia yöresine ulaşır. Burada, Armenia’dan çıkan Lykos (Kel-
kit) Irmağı’yla birleşir. Böylece bütün bu akarsularla beslenen Iris, Thermodon Ova-
sı boyunca akar ve Cıva Burnu’ndan Karadeniz’e dökülür (Strab. XII. 3. 15 c. 547).
163
Amm. Marc. XXII. 8. 17. Plinius’a (nat. VI. 3. 10) göre ise, Thermodon Irmağı,
Phanaroia olarak adlandırılan bir kale civarından doğup, Amazonios Dağı’nın etek-
lerinden Karadeniz’e doğru akardı (ayrıca bk. Apoll. Rhod. argon. II. 974-983).
164
Strab. XII. 3. 15 c. 547. Plinius’a (nat. XVIII. 15. 101) göre, Karadeniz sahille-
rinde ikamet eden halklar eskiden beri darıyı diğer bütün yiyeceklerden üstün tut-
muşlardı. Mısır suyu sevmesine rağmen, bitkinin sapını boya götürdüğü ve yaprak-
landırdığı için darı ve buğday sudan hoşlanmazdı. Ayrıca bu çeşit tarım ürünlerinin
asma ve meyve ağaçlarıyla aynı yerde yetiştirilmesi tavsiye edilmezdi. Çünkü bu
ürünlerin toprağı fakirleştirdiğine inanılırdı.
165
Strab. XII. 3. 15 c. 547.
166
Plinius’a (nat. XVIII. 12. 63-64) göre, Pontos’ta yetiştirilen triticum=buğday ve
diğer çeşit tahıllar Italia’ya değil, Hellas’a ithal edilirdi. Buğdayın kalitesi ise, ka-
mışların kalınlığına göre ölçülürdü. Hellas’ın Pontos’tan buğday ihraç etmesine
ilişkin olarak bk. Isok. Trap. 3-5 [359]; Dem. Lept. 31-35 [466-467]; ayrıca bk.
Mattingly 1997, 137 vd. dn. 79-81.
167
Plin. nat. XXIV. 102. 165.
kaynakları dağın içinde bulunan küçük akarsularla kaplı sarp bir araziyle
çevriliydi. Buralarda genellikle keçi beslenirdi. Dağların eteğindeki böl-
gede, kendi kendine yetişen fındık, ceviz168, ayva169, elma, armut ve
üzüm cinsinden o kadar çok yabani meyve vardı ki; senenin herhangi bir
gününde ormana giden bir kimse, her zaman için karnını doyuracak bol
miktarda meyve ve yemiş bulabilirdi. Meyveler bazen ağaçlardan sar-
karlar ve bazen de düşmüş yaprakların altında veya üstünde bulunurlar-
dı. Bu suretle pek çoğu korunmuş olurdu. Ayrıca, iyi gıda bulabildik-
lerinden yörede her çeşit vahşi hayvan avı boldu170.
Themiskyra’nın doğusunda, Amisene territorium’una dahil edilen;
ama öyle su yönünden Themiskyra gibi çok zengin olmamasına karşın
onun gibi alüvyonal bir ova olan Sidene171 [Σιδηνή] yöresine gelinirdi.
Pontos kralları burada, sahil boyunca tahkimli Khabaka172, Phabda/Pha-
disane (Fatsa) ve Side/Polemonion (Bolaman) kalelerini konuşlandır-
mışlardı. Yöre adını Sidenos (Bolaman) Çayı’nın denize döküldüğü yer-
de kurulmuş olan Side isimli kaleden almıştı173.
Sidene’den sonra, İÖ. II. yüzyılın ilk çeyreğinde Pontos Kralı I.
Pharnakes (İÖ. ca. 197-ca. 169/159) tarafından eski bir Sinope kolonisi
Kerasos174 (Giresun) kenti üzerine kurulan ve diğer bir Sinope kolonisi
Kotyora175 (Ordu) sakinlerinin büyük bir bölümü tarafından iskan edilen
168
Özellikle Themiskyra’nın üst bölgelerinde yetişen κάρυον, καρύδιον/coryl-
us=ceviz-fındık (Plin. nat. XV. 24. 88; Ath. Deip. II. 54 b) ve diğer ürünler buradan
ve Pontos’un diğer yörelerinden başka ülkelere ithal edilmekteydi. Zira bugün ol-
duğu gibi; hatta daha fazla, antikçağda Pontos’un kabuklu yemişleri ünlüydü (Ath.
Deip. II. 53 b-54 b; Plin. nat. XV. 24. 88-89; Geoponica X. 73. 1-2; Macr. Sat. III.
18. 6-7; Dsc. Med. I. 125. 3; Orib. Coll. Med. Reliq. VIII. 47. 20). Öyle ki, Κάρυα
Ποντικά=Pontos ceviz-fındığı etc., İÖ. 259 yılında Pontos’tan gemilerle Mısır’ın
Aleksandreia Limanı’na ithal ediliyordu (Pap. Cairo Zen. no 59012 l. 48; 59013 l.
23 ve West 1917, 52. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 1073 vd. dn. 15.
169
Bazıları Pontos ayvasını cilalayıp balın içine koyarlardı (Plin. nat. XV. 18. 66).
170
Strab. XII. 3. 15 c. 547-548.
171
Strab. I. 3. 7 c. 52.
172
Fatsa-Bolaman arasında bir yerde olduğu tahmin edilmekle birlikte, şu an için
kesin lokalizasyonu yapılamamaktadır. Bununla birlikte Kaleköy’e lokalize edilebi-
lir. Ayrıca bk. Olshausen und Biller 1984, 120; Erciyas 2001, 147 vd.
173
Strab. XII. 3. 16 c. 548; Plin. nat. VI. 4. 11; ayrıca bk. Wilson 1960, 199; Cra-
mer 19712, 271 vd.; Umar 2000, 196 vdd.; Liddle 2003, 116.
174
Ksen. Anab. V. 3. 2; Diod. XIV. 30. 5; Arr. periplus XVI. 4; Ps.-Scymnus 911;
Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 34 str. 9-10.
175
Ksen. Anab. V. 5. 3; 10; Diod. XIV. 31. 1; Arr. periplus XVI. 3.
Pharnakeia [Φαρνακεία] kenti176 ve etrafındaki yöreye gelinirdi. Burası
Sidene’nin doğusundaki Iasonion (Yasun) Burnu’ndan başlayıp Kotyora
territorium’unu içine alan ve Kerasos’un ca. 10km doğusundan Kara-
deniz’e dökülen Zagora (Aksu Deresi) Irmağı’na(?) kadar uzanan dar
sahil şeridini kapsardı. Burada kıyı olağanüstü dar olduğundan toprakla-
rın çoğu özenle işlenmişti177. Buralar darı üretiminin yanı sıra meyve ve
sebzeciliğe de elverişliydi. Öyle ki, Romalı general L. Licinius Lucullus,
Kerasos çevresinden Italia’ya ceresia=kiraz/vişne ağacı ithal etmişti178.
Diğer Pontos yörelerinin tersine Pharnakeia yöresinde ikamet eden
halk ve Khalybe’liler hayvan yetiştiriciliği179, balıkçılık ve madencilikle
geçinirdi. Plinius’a180 göre, Karadeniz’de çok çeşitli canlı yaşar ve bura-
da balıklar hızlı büyürlerdi. Öyle ki, balığın günlük büyüme oranı gözle
görülebilirdi. Bunun nedeni, birçok nehirle bu denize taşınan taze suy-
du181. Zira Karadeniz’e on üçü büyük olmak üzere yaklaşık elli akarsu
dökülürdü182. Bu bakımdan orkinos, kılıç gibi birçok balık sürüler halin-
176
Strab. 3. 17 c. 548; Arr. periplus XVI. 4.
177
Bu bakımdan Ksenophon (Anab. V. 6. 15-31), Kotyora’dan etkilenmiş ve burada
yeni bir kent kurmayı düşünmüştü.
178
Plin. nat. XV. 30. 102; Tert. Apol. XI. 8; Amm. Marc. XXII. 8. 16; ayrıca bk.
Ath. Deip. II. 51 a. Böylelikle bu meyve Kerasos’tan Avrupa’ya yayılmıştır. Biz de,
bu meyveyi orijini olduğu kentin eski ismine izafeten, kiraz olarak adlandırmaktayız.
179
Val. Flac. IV. 610-615.
180
Plin. nat. IX. 19. 49; XX. 50; ayrıca bk. Aristot. Hist. an. VII(VIII) 13. 24-30 598a.
181
Aristot. Hist. an. VII(VIII) 13. 30-33 598a; Plin. (ibid.), Sallustius (Hist. III. 65),
Valerius Flaccus (IV. 719-725), Arrianus (periplus VIII. 3) ve Ammianus Marcelli-
nus’a (XXII. 8. 46) göre, mare Ponticum dulcius quam cetera=Karadeniz diğer
denizlerden daha tatlıydı (ayrıca bk. Sen. Med. 213-214). Hatta Flavius Arrianus
(periplus VIII. 4), Pontos sahillerine yaptığı gezi üzerine kaleme aldığı eserinde,
sığırların denize girerek Karadeniz’in siyah dalgalarından zevkle su içtiklerine şahit
olmuştur.
182
Hdt. IV. 82. Ancak bu durum Polybios (IV. 40. 4-42. 8) tarafından bu denizin
karşılaştığı en büyük tehlike olarak görülmekteydi. Çünkü bu ırmakların taşıdığı
yüksek miktardaki alüvyonlar denize akmakta; deniz kenarlarında büyük deltalar
oluşturarak zamanla denizi doldurmaktaydı (ayrıca bk. Amm. Marc. XXII. 8. 46).
Bu bakımdan bu büyük deniz, zaman içinde –eski haline dönecek(?) Diod. V. 47. 4;
Strab. I. 3. 6 c. 52– Paulus Maiotis (Azak Denizi) gibi, sığ ve tatlı bir göl haline
gelecekti. Hatta tarihçiye göre, bu nehirler buraya aktığı sürece bu durum eninde
sonunda gerçekleşecekti. Çünkü zaman sınırsız, Karadeniz havzası ise, sınırlıdı.
Ayrıca Pontos’a akan nehirler, Maiotis’e dökülenlerden daha büyük ve sayıca daha
fazlaydı. Zira Osmanlı coğrafyacısı Evliya Çelebi’ye (Sey. 268 a) göre, Karadeniz’e
büyüklü/küçüklü 1680 ırmak/dere/çay akmaktaydı. Bu durumun gerçekleşmesi, gene
de Polybios’un düşündüğünden biraz daha fazla zaman alabilir. Zira Karadeniz,
de Karadeniz’e girerdi. Orkinoslar Karadeniz’e çıktıktan sonra, sağ
kıyılardan sol kıyılara doğru göç ederlerdi. Bir inanışa göre, bunun ne-
deni, sağ gözleriyle daha iyi görmeleriydi183. Baharla birlikte Karade-
niz’e girer ve orada yumurtlarlardı. Erkek orkinosların karınlarının altın-
da yüzgeçleri yoktu. Küçük yunuslar ve foklar haricinde diğer cins ba-
lıklara tehlike yaratabilecek yaratıklar Karadeniz’e girmezlerdi. Dil gibi
bazı balıklar Karadeniz’e çıkmadan yazı çoğunlukla Propontis’te geçi-
rirdi. Ama kalkan, Karadeniz’e girerdi. Ayrıca Karadeniz’de mürekkep
balığıyla bol miktarda istiridye bulunurdu. Az sayıda kaya balığı türü ol-
masına karşın, mercan balıkları yoktu. Karadeniz’de yaşayan kaya balık-
larından bazıları kışı Ege’de geçirirlerdi. Bunlar arasından Karadeniz’e
geri dönmeyen tek tür sardalyeydi184. Vitruvius’a göre, Karadeniz sahil-
lerinde balıkçılığın yanı sıra, koyu renkli purpura185 toplanmaktaydı.
Strabon’a186 göre, özellikle Pharnakeia yöresinde yapılan balıkçılık –
bilhassa palamut avı–, doğanın yöre halkına sağladığı bir nimetti. Zira,
bu balık ilk defa burada yakalanmıştı187. Karada ise, çeşitli maden yatak-
ları vardı. Orman ve madenlerle dolu olan dağlar, sahil şeridinin hemen
dünyanın en derin denizlerden biridir. Birçok noktada derinliği 2.100m’nin üzerin-

dedir. Plinius’a (nat. II. 105. 224) göre de, Kolkhis Bölgesi’ndeki Koraksi kabilesi-
nin yaşadığı kıyılardan yaklaşık 37 mil açıkta, Pontos’un en derin yeri olarak adlan-
dırılan yerde, bu denizin uçsuz bucaksız derinliğinden dolayı, ses dalgaları hiçbir
zaman dibe ulaşamamaktaydı. Ayrıca bk. Işık 2001, 4 vdd.; 17; West 2003, 166.
183
Bu durumun bilimsel olarak açıklanması ise, Karadeniz’e Bosporos’tan çıktıktan
sonraki ana akıntının saat yönünün tersine; yani sağdan sola doğru olmasıdır.
184
Aristot. Hist. an. VII(VIII) 13. 24-33 598a; 1-5 598b; Polyb. IV. 50. 3; Plin. nat.
IX. 18. 47-48; 19. 49; 20. 50; 52; Ael. Anim. IX. 42; Amm. Marc. XXII. 8. 47; Phil.
Imag. I. 12. 30-35 313 K; 13. 1-36,314 K; 1-15 315 K.
185
Antikçağda çok eski dönemlerden itibaren kullanılan ve imparator rengi olarak
da adlandırılan, hayvansal boya maddesine purpura denilmekteydi. Kabuklu bir de-
niz yumuşakçasından elde edilirdi. Zira bu hayvan demir çekiçlerle ezilince, triton
denen ve kumaşa kırmızımtırak renk veren boya maddesi ortaya çıkardı. Bu yumu-
şakça özellikle Akdeniz kıyılarındaki Fenike sahillerinde yaşardı. Bu bakımdan Vit-
ruvius (de Arch. VII. 13. 2), Pontos’tan elde edilen purpura’nın renginin koyuluğunu,
bölgenin Gallia gibi kuzeyde olmasına bağlamaktadır. Karadeniz’deki purpura=con-
chylia’lara ilişkin olarak ayrıca bk. Plin. nat. IX. 20. 52.
186
Strab. XII. 3. 19 c. 549.
187
Propontis ve Pontos sahillerinde ve ırmak kenarlarında yakalanan balıklara ve
balıkçılığa ilişkin olarak ayrıca bk. Aristot. Hist. an. VII (VIII) 12. 30-32 596b; 13-
16 597a; 13. 24-32 598a;1-16 598b; Strab. VII. 6. 2 c. 320; Plin. nat. IX. 18. 47; 83.
176-179; XXXII. 24. 73: Ichthyocolla (Acipenser huso=Mersin balığı çeşitlerinin
en büyüğü), Ael. Anim. IX. 42; Phil. Imag. I. 12. 30-35 313 K; 13. 1-36 314 K; 1-15
315 K. Daha detaylı bilgi için bk. Olshausen 1978, col. 441; Ascherson 20022,18 vd.
üstünde yer alırdı. Eskiden bölgede gümüş madenleri188 olduğu halde;
İÖ. I. yüzyılın ikinci yarısında sadece demir madeni aktif olarak işletili-
yordu189. Böylece, madencilere hayatlarını kazanabilmeleri için maden-
ler; denizcilere geçimlerini sağlayabilmeleri için balıkçılık, özellikle
palamut ve yunus avı kalırdı. Çünkü yunuslar, aynı cinsten olan
kordyles, ton ve palamudu kovalar; ve bu suretle sadece bunları yiyerek
şişmanlamakla kalmazlar; aynı zamanda karaya ve insanlara yaklaşmakta
oldukça istekli olduklarından kolay yakalanırlardı190.
Pharnakeia’nın (Giresun) yaklaşık 40km doğusundaki Tripolis (Ti-
rebolu) kasabasının güneyinde, etekleri böğürtlen çalıları ve yabani
kirazlarla kaplanmış sık ormanlı dağ sıraları üzerinde bakır madenleri
yer alırdı. Ayrıca Tripolis’in yaklaşık 4km doğusunda, adını madenden
alan Argyria’da [᾿Αργύρια] –Halkavala– gümüş yatakları bulunurdu191.
Tripolis’ten sonra, Kolkhoi ülkesinde bir Sinope kolonisi olan Trape-
zus192 kentinin dar; fakat uzun territorium’u Trapezusia [Τραπεζουσία]
yöresine gelinirdi. Batıda deniz kıyısındaki Philokaleia (Görele) kasaba-
sından başlayan, orta büyüklükteki yerleşimlerden Koralla (Görele Bur-
nu), Kordyle (Akçakale), Kerasos Minor (Kerason/Kirazlık Dere) ve
Hermonassa’nın (Akçaabat) topraklarını ormanlarla kaplı kendi arazisi
içinde193 eriten Trapezusia’nın sınırları güneydoğuda Susurmena (Sür-
188
D. Magie’ye (1950, 1069 dn. 8) göre, Kotyora’nın güneyindeki dağlarda gümüş
bakımından zengin kalay madeni vardı. Ayrıca Pharnakeia’ya kadarki sahil kesi-
minde birçok yerde gümüş yataklarına rastlanmaktaydı.
189
Strab. XII. 3. 19 c. 549.
190
Strabon’a (XII. 3. 19 c. 549) göre, burada ikamet eden halkın ve Khalybe’lilerin
diğer bir özelliği ise, oltayla tutulan yunusların yağlarını her maksat için kullanan
yegane insanlar olmalarıydı. Ksenophon’a (Anab. V. 4. 28) göre, İÖ. IV. yüzyılda
Mossynoikoi kabilesi de balık yağını her maksatla kullanırlardı. Zira o sıralar kala-
balık bir nüfusa sahip olmayan Khalybe’liler, Mossynoikoi kabilesinin hakimiyeti
altındaydılar (Anab. V. 5. 1).
Prokopios (Bell. VII. 29. 11-14)’de ise, Karadeniz kıyısına çok yaklaşan yunus
sürüsü ile balinaya ilişkin fantastik bir hikaye anlatmaktadır. Buna göre yazar bir
yunus sürüsünün Sangarios Irmağı ağzına çok yaklaştığı sırada aniden beliren bir ba-
lina tarafından çoğunun yakalanarak, yutulduğundan söz etmektedir.
191
Arr. periplus XVI. 4; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 36 str. 6-
10; ayrıca bk. Shepherd 1993, 229; Liddle 2003, 118; Arslan 2005, 129 dn. 120.
192
Ksen. Anab. IV. 8. 22; Diod. XIV. 30. 3; Arr. periplus I. 1-3; ayrıca bk. Tac.
hist. III. 47. Kolkhoi olarak adlandırılan kavmin antikçağda yaşadıkları topoğrafya
ve sınırlarına ilişkin detaylı bilgi için bk. Pastor and Ossorio 2003, 3 vdd.
193
Strab. XII. 3. 17 c. 548; ayrıca bk. Plin. nat. VI. 4. 11; Arr. periplus. XVI. 5-6.
mene); doğuda Rhizaion’a (Rize) kadar uzanırdı194. Yörenin doğusunda
Kolkhis, güneyinde ise, Armenia Minor yer alırdı. Trapezus’un topo-
ğrafyası oldukça dağlık olduğundan Plinius195 burasının monte vasto
clausum=geniş dağ kütlesi tarafından hapsedildiğini söylemekteydi.
Buna karşın gemilerin demir atmaları için uygun limanlara sahip Trape-
zusia sahilleri196 balıkçılık açısından da bereketliydi197. Yörenin dağları
ise, maden bakımından oldukça zengindi. Özellikle bakır madeni açısın-
dan zengin olan bu dağlar tarihin her döneminde yoğun olarak kullanıl-
mıştı. Bu durum söz konusu dağların civarlarında yoğunlaşan antik yol
güzergahları tarafından desteklenmektedir. Trapezus territorium’unu
adeta bir örümcek ağı gibi saran, yörenin iç kesimindeki yol ağı her bir
vadi boyunca Karadeniz istikametine doğru ilerlemekteydi. Buradan da
limanlar vasıtasıyla öngörülen istikametlere taşınmaktaydı.
Trapezusia’nın toprakları ise, darı, buğday, arpa üretimine ve üzüm
yetiştirmeye elverişliydi. Genellikle sığır, öküz, domuz, keçi cinsinden
hayvanların beslendiği198 yörenin etrafındaki her yerde ve güneyindeki
Paryadres Dağları’nda tarihin her döneminde arıcılık yapılırdı.
Prokopios’a199 göre, bu bölgede üretilen ballar çok ünlü olmalarına rağ-
men biraz ekşiydi. Plinius’a200 göre de, Pontos Bölgesi’nde yaygın olan
bir çeşit bal vardı ki; halk arasında buna çıldırtan şey (= mainomenon
[μαινόμενον]) denirdi201 –bu bal günümüzde, Trabzon çevresinde ha-
len ‘delibal’ olarak adlandırılmaktadır. Bu yörede üretilen bazı ballar bol
miktarda Grayanotoxin/Rhododendron ponticum ve Azalea pontica gibi
Yörenin ormanlık ve sarp arazisi özellikle meşe, kayın/gürgen, ladin ve orman

gülleriyle kaplıydı. Bölgenin yağışlı iklim ve uygun coğrafi konumu nedeniyle çok
zengin floraya sahipti. Bu durum paralelinde söz konusu ormanlarda vahşi yaşam
açısından elverişli koşullar oluşturmuştur. Öyle ki, yörede antikçağda olduğu üzere,
bu gün de ayı, kurt, yaban domuzu, geyik, karaca etc. hayvanlar yaşamaktadır. Ko-
nuya ilişkin olarak ayrıca bk. Bryer and Winfield 1985, 2 vdd.
194
Prok. Bell. VIII. 2. 3.
195
Plin. nat. VI. 4. 11; ayrıca bk. Ksen. Anab. IV. 8. 25-28; Olshausen 1991, 26 vdd.
196
Strab. XII. 3. 17 c. 548; Arr. periplus XVI. 6; ayrıca bk. Liddle 2003, 118;
Arslan 2005, 1 vdd.
197
Strab. VII. 6. 2 c. 320.
198
Ksen. Anab. IV. 8. 23; V. 2. 8-9; Arr. periplus II. 3.
199
Prok. Bell. VIII. 2. 4.
200
Plin. nat. XXI. 45. 77 a.
201
Arıların ballarını hangi çiçeklerden yaptıkları önemlidir. Bu yüzden balları ze-
hirli olabilirdi –antikçağda otoriteler bu çeşit balların hangi çiçeklerden yapıldığını
açıklamamışlardır (Plin. nat. XXI. 44. 74-77).
zehirli maddeler içerirdi. Öyle ki, bu baldan çok yiyenleri zehirlenmiş-
çesine acılar içinde kıvrandırdıktan sonra bayıltır; hatta öldürebilirdi.
Gereğinden fazla yiyenleri ise, sarhoş eder, kusma ve ishale uğratır ya
da geçici delilik benzeri kendinden geçirtir ve hastalandırırdı. Antikçağ
tarihinin çeşitli evrelerinde (İÖ. IV. ve İÖ. I. yüzyılda) yöre sakinleri, bu
balı bölgelerinden geçen düşman birliklerine zarar vermek ve onları
hileyle ortadan kaldırmak için kullanmışlardı202.
Trapezus’un doğu-kuzeydoğu yönünde Kolkhis’le sınırı arasında
vahşi Bekhires203, Ekekhiries ile Byzeres kabileleri bulunurdu204. Bun-
lardan Heptakometes’lerin bir kolu olan Byzeres’lerin205 topraklarının
doğu-kuzeydoğusunu sınırlayan Apsarros Irmağı, aynı zamanda Pontos
ile Kolkhis Bölgesi’nin de doğal sınırını oluştururdu.
Bütün bunların yanı sıra, antikçağda Pontos Bölgesi şifalı otları, ze-
hirleri ve antidotlarıyla (panzehir) özel bir ün kazanmıştı206. Bu bakım-
dan Halys ve Iris deltalarındaki alüvyonal Gazelonitis ve Themiskyra
bölgeleri başta olmak üzere birçok Pontos yöresi, ticari değeri yüksek
bal ve bal mumu207, parfüm208, aromatik sakızlar209, alkole tat katan ve
202
Ksen. Anab. IV. 8. 17-22; Strab. XII. 3. 18 c. 549.
203
Trapezus’a yaklaşık 80km mesafedeki bu yörenin en önemli yerleşimi Rhizai-
on’du. Burası, İS. VI. yüzyılda Doğu Roma İmparator’u Iustinanus tarafından resto-
re ettirilmiştir (Prok. Aed. III. 7. 1-4). Ayrıca bk. Skylaks periplus 84; Apoll. Rhod.
argon. II. 394-395; Av. Or. Ter. 945.
204
Skylaks periplus 82-84; Apoll. Rhod. argon. II. 1242-1244.
205
Strab. XII. 3. 19 c. 549; ayrıca bk. Apoll. Rhod. argon. II. 396-397. Daha detaylı
bilgi için bk. Bernhardy 1974, 734 vdd.
206
Verg. Ecl. VIII. 95-99; Appian. Mithr. 111; Cels. Med. V. 23, 3; Gal. de Antid.
XIV. 1. 1-3. 18; 108. 9; Plin. nat. XXV. 3. 5-7; XXXVII. 11. 39; Suet. de gramm. 15.
Pontos zengin bir floraya sahip olmasına rağmen, antikçağda bölgenin Akdeniz
Dünyası’nda böylesine büyük bir üne kavuşmasının ardında, şüphesiz efsanevi Kol-
khis Prensesi Medeia ile Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’un rolü büyüktü.
207
Bal (Polyb. IV. 38. 4; Plin. nat. XI. 19. 59; XXVII. 5. 18; Prok. Bell. VIII. 2. 4),
Paryadres Dağları’nın sarhoş eden ve insanı kendinden geçiren balı (Ksen. Anab. IV.
8. 17-22; Strab. XII. 3. 18 c. 549; Plin. nat. XXI. 45. 77). Plinius’a (nat. XXI. 49.
83) göre, doğal arı salgısından oluşan balmumunun en iyisi Punic olarak adlandırıl-
maktaydı. Çok sarı bir renge sahip olup, zehirli ballar diyarı Pontos’ta üretilmektey-
di. Plinius (ibid.) söz konusu pasajında, Pontos’un bal ve balmumu konusundaki ya-
yılmış ününe olan hayretini gizlememektedir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Plin.
nat. XI. 19. 59; XV. 18. 65; XXI. 44. 74; 45. 77; 49. 83; Strab. XII. 3. 18 c. 549.
208
Amomum=balsam (Dsc. Med. I. 15. 1; Plin. nat. XII. 28. 48-49 c), asarum=
fındık ağacı kökü (Dsc. Med. I. 10. 2; 11. 1; Plin. nat. XII. 27. 47; Gal. de san. Tuend.
mideyi güçlendiren peli otu210, deliliğin iyileştirilmesinde ve insanların
sakinleştirilmesinde kullanılan siyah çöpleme211, şarap içinde kaynatılan
tohumları dizanteri hastalığının tedavisinde kullanılan sıtma otu212 gibi
birçok başka bitkileri213 bütün Akdeniz havzasına ihraç ederlerdi. Ayrıca
bölge içkileriyle tanınırdı. Peli şarabı214 ile köklerden ve otlardan elde
edilen acımsı ya da buruk maddelerin şaraba katılmasıyla yapılan içki-
leri ve aromatik şarapları ünlüydü215. Gene de bölgenin en ünlü içkisi
şüphesiz Naspercene şarabıydı. Öyle ki, fizikçi Apollodoros, İÖ. III.
yüzyılın ilk çeyreğinde, Mısır Kralı I. Ptolemaios’a Pontos’un Naspercene
şarabını özellikle överek tavsiye etmiştir216.
VI. 12. 4; ayrıca bk. Phot. Bib. 47b), spikenard=hint sümbülü çeşitleri (Dsc. Med. I.
10. 2 vdd.).
209
Mastix=sakız (Plin. nat. XII. 36. 72; XIV. 25. 128). Plinius’a (nat. XII. 36. 72)
göre, Pontos’ta ayrıca katrana benzer bir bitki daha vardı. Ancak bunların en ünlüsü
Khios sakızıdır. Beyaz renklisinin yaklaşık yarım kilosu 10 denarii’ye, siyah renklisi
ise, 20 denarii’ye satılırdı.
210
Absinthium=peli otu (Plin nat. XI. 75. 194; XIV. 19. 109; XXVI. 58. 91;
XXVII. 28. 45-46; Cato, de re Rustica CLIX.).
211
Melampodion=siyah çöpleme (Plin. nat. XXV. 21. 49).
212
Eupatorium/Eupatoria=sıtma otu. Plinius’a (nat. XXV. 29. 65) göre, bitkinin
kökü işe yaramazdı; fakat tohumu şarap içine katıldıktan sonra, dizanteri hastalığının
tedavisinde çok etkiliydi.
213
Triticum=buğday (Plin. nat. XVIII. 12. 63), aristolochia=Venüsçiçeği/loğusa
otu (Plin. nat. XXV. 54. 97), acacia=akasya (Dsc. Med. I. 101. 4), venena=zehirli
otlar (Verg. Buc. VIII. 94-95), liquorice/glykyrrhiza=meyankökü (Plin. nat. XXII.
11. 24), scordotis/scordion=yer meşesi, kurtluca (Plin. nat. XXV. 27. 63; Dsc.
Eup. I. 53. 1. 3; 165. 1. 3; Med. III. 111. 1; 3; Med. (rec.) II. 154. 2; III. 111. 1),
armon, armoracia=karaturp, yaban turpu (Plin. nat. XIX. 26. 82).
214
Yaklaşık yarım kilo Peli otu, 22.5 litre şıranın içinde üçte birine inene kadar
kaynatılarak ya da şarabın içine peli filizleri atılarak yapılırdı (Plin. nat. XIV. 19.
109). Deneyimli şarap yapımcıları şaraba, Pontos’ta bulunan katrana benzer bir
madde, iriskülü ve yağ katarlardı. Bu, şarabın tadını biraz ekşitirdi. Ancak içinde da-
ha önceden sirke olan kaplara, şarabın koyulabilmesini sağlardı (Plin. nat. XIV. 25.
128; ayrıca bk. Işık 2001, 111). Paryadres Dağları’nda ikamet eden vahşi Mossyn-
oikoi kavimleri de şarap imal ediyorlardı. Bu şaraplar Hellenlerin damak tadına
göre; eğer su katılmazsa biraz ekşiydi. Fakat suyla karıştırıldıktan sonra, lezzeti de
kokusu da pek hoş oluyordu (Ksen. Anab. V. 4. 29).
215
Plin. nat. XIV. 19. 109; XXVII. 28. 46.
216
Plin. nat. XIV. 9. 76.
Sonuç olarak sarp dağlar ve bereketli ırmak vadilerinden oluşan
Pontos’un jeomorfolojik yapısının değişik olması ülkeyi oluşturan dört
bölgenin ayrı ayrı ele alındıklarında çok farklı karakterlerine ve içerdik-
leri doğal-fiziki özelliklerine yansımıştır. Fakat, birlikte ele alındığında
çoğu küçük ovalarla parçalanmış, şaşırtıcı vadi, tepe, yamaç ve taraça
silsileleriyle toprağın son derece verimli oluşu, doğal maden ve kereste
kaynakları, eski devirlerden itibaren yüksek bir gelişim düzeyine ulaş-
mış endüstri ve ticari gelişimi Pontos’un özellikle Hellenistik Dönem
Anadolu tarihinde önemli bir rol oynamasını sağlamıştır.
C. Tarihsel Gelişim
Polybios’a217 göre, Pontos hanedanlığının kurucularından Mariandynia
ve Mysia hakimi Ariobarzanes’in (İÖ. ca. 363/362-337) oğlu II. Mithra-
dates (İÖ. 337-302) atalarının Pers İmparatorluğu’nun kurucu yedi so-
yundan birine dayanmakta olduğunu ve hükümdarlığı altındaki toprakla-
rın atalarına I. Dareios tarafından bağışlandığını iddia etmişti218. Diodo-
ros ise219, Mysia Bölgesi’ndeki Kios (Gemlik) kenti ve Arrine yöresinin
hakimi II. Mithradates’in, Büyük İskender’in ölümünden sonra, general-
leri arasında baş gösteren savaşta220 Seleukos, Ptolemaios, Kassandros
ve Lysimakhos’un katıldığı bir koalisyona karşı Antigonos I. Mono-
phthalmos’un yanında yer aldığından söz etmektedir. Ancak, İÖ. 302
yılında Antigonos, II. Mithradates’in Makedonia’nın hakimi Kassandros
ile yakın ilişki içine girmiş olmasından dolayı ondan şüphelenmiştir. Bu
yüzden o sıralar seksen dört yaşında olan II. Mithradates’in kendisine
karşı komplo kurduğunu düşünmüş ve onu Kios yakınlarında öldürtmüş-
tür221. Bu suretle hükümdarlık III. Mithradates ya da Mithradates I
Ktistes olarak bilinen II. Mithradates’in oğluna222 geçmiştir. Fakat, o da
Antigonos’un elinden canını; ancak oğlu Demetrios Poliorketes’in yar-
dımı sayesinde kurtarabilmiştir. Demetrios, arkadaşı olan III. Mithra-
dates’in babası tarafından öldürülmesini istemediğinden Mithradates’i
uyarmıştır223: Babasına verdiği sessizlik sözü nedeniyle yakın dostu
217
Polyb. V. 43. 2; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Diod. XIX. 40. 2; Flor. epit. I.
40. 1; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 1.
218
Pontos kralları bu ve benzeri iddiaları sonraları daha ileri götürerek soylarını bir
taraftan Büyük İskender ve I. Seleukos’a diğer taraftan ise, Kyros ve I. Dareios’a
kadar dayandırdılar (Sall. Hist. II. 85; Flor. epit. I. 40. 1; App. Mithr. 9; 112; Iust.
XXXVIII. 7. 1; Tac. ann. XII. 18. 3-4). Ayrıca bk. McGing 1986a, 13; McGushin
1992, 252; Bosworth and Wheatley 1998, 155 vdd.
219
Diod. XX. 111. 4.
220
İÖ. 315 yılında başlayan savaş bazı aralıklarla İÖ. 301 yılına kadar sürmüştür
(ayrıca bk. App. Syr. 53).
221
Diod. XVI. 90. 2; XX. 111. 4; Lucian. Marc. 13q.
222
Diod. XX. 111. 4. Plutarkhos’a (Dem. IV. 1) göre ise, Mithradates, Ariobarza-
nes’in oğluydu (ayrıca bk. McDowall 1904, 229 vdd.).
223
Plut. Dem. IV. 2-4; mor. III. 183 a: Reg. et Imperat. Apop. 18; App. Mithr. 9.
Mithradates, İÖ. ca. 317/316 yılında, Eumenes’in birlikleriyle İran’da Antigonos
Monophthalmos’a karşı savaşmıştır. Fakat Eumenes’in, adamları tarafından ihanete
uğratılarak Antigonos’a teslim edilip öldürülmesinden sonra (Plut. Eum. XVII. 1-
XIX. 1; Diod. XIX. 40. 2-44. 3), Gabiene’de Antigonos’la buluşmuş ve o tarihten
4) Pontos Krallığı’nın Hanedanlık Çizelgesi

Mithradates’in ölmesini istemeyen Demetrios, onunla karşılaştığı zaman
yavaşça Mithradates’i arkadaşlarının yanından uzaklaştırmış ve yalnız
kaldıklarında mızrağının ucuyla toprağa “Φεῦγε, Μιθριδάτα”=Kaç,
Mithridates yazmıştır. Bunun üzerine Mithradates, o akşam adamlarıyla
birlikte Antigonos’un kampını terk ederek Paphlagonia’ya kaçmıştır.
Antigonos Monophthalmos’un Thrakia’nın hakimi Lysimakhos ile Syria
ve Doğu’nun hakimi Seleukos I Nikator’un birleşmiş kuvvetlerine karşı,
İÖ. 301 yılında Afyon dolaylarındaki Ipsos224 Ovası’nda giriştiği savaşta
itibaren Demetrios’la dost olmuştur. Bu yüzden Antigonos Monophthalmos, Mithra-

dates’i ortadan kaldırmak istediği ve oğlu Demetrios’u sessizlik yeminiyle kendine
bağladığı zaman bile, Demetrios onu bir şekilde uyarmıştır.
224
Adını yanı başındaki ovaya veren Ipsos antik kentinin yeri henüz kesin bir şe-
kilde belirlenememiştir. Çay İlçesi yakınlarına veya –isim benzerliğinden dolayı–
Tarihsel Gelişim 51
yenilip öldürülmesinden225 sonra, Mithradates’in Paphlagonia’daki ko-
numu daha da sağlamlaşmıştır226.
Zira, bu savaşın sonunda Lysimakhos, Thrakia’dan Halys (Kızılır-
mak) Irmağı’na kadar olan bölgenin tek hakimi olmuş ve Mithradates’in
Paphlagonia’daki hakimiyetine karşı herhangi bir tavır almamıştır. Böy-
lelikle, İÖ. ca. 301 yılında ktistes (kurucu) lakabı alan Mithradates,
Olgassys (Ilgaz) Dağları’nın eteklerindeki müstahkem Kimiata227 Kale-
si’nin de içinde bulunduğu Kimiatene yöresinde kendi hakimiyet alanını
kurarak, Paphlagonia Bölgesi’nde krallığının temellerini atmıştır228.
Ardından, bu kaleyi harekat üssü olarak kullanmış229 ve krallığının sınır-
Afyon kentinin kuzeyindeki Sipsin (Çayırbağ) Köyü’ne lokalize edilmesine dair gö-
rüşler mevcuttur. Daha detaylı bilgi için bk. Robert 1949, VII 217; Magie 1950, 727
dn. 4; Umar 19932, 345.
225
Antigonos bu sırada, octogenerius=80 yaşından fazla olmasına rağmen, bizzat
çarpışırken bu muharebede ölmüştür. Diod. XIX. 55. 7; XXI. 1. 4 b; Plut. Dem.
XXVIII. 1-XXIX. 5; Pyrrh. IV. 3-4; App. Syr. 55; Paus. I. 6. 7; Arr. anab. VII. 18.
5; Iust. XV. 4. 21-23; Oros. hist. III. 23. 47-48; konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
Lucian. Macr. 11q; Euseb. I. chron. 247c-d; Hieron. chron. 120.1; SIG3 I 374 str.
14-30.
226
II. Mithradates’in öldürülmesine sebep olan Kassandros’la yakınlık derecesine
ilişkin şu an için yeterince veriye sahip olmasak da, babasının/amcasının öldürülme-
sinden sonra, III. Mithradates doğal olarak Ptolemaios, Seleukos, Kassandros ve
Lysimakhos’un oluşturduğu koalisyon birliğiyle müttefik olmuştur. İÖ. 301 yılında-
ki Ipsos zaferinden sonra, kazanan tarafı tutmanın yarattığı ayrıcalıklardan yarar-
lanmıştır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Bosworth and Wheatley 1998, 164.
227
Olgassys Dağları’nın eteklerindeki Eskipazar (Hadrianopolis) Ovası’ndaki De-
reismail Köyü yakınlarında bulunan adak ve onurlandırma yazıtları sayesinde Kimi-
ata Kalesi’nin ve Kinistene/Kimistene yöresinin lokalizasyonu kesinlik kazanmıştır
(Kaygusuz 1983, 111 no 1; 112 no 3; 1984, 69 vdd. no 1; 3=SEG XXXIII 1097;
1099). Daha detaylı bilgi için bk. Marek 1993, 122 vdd.; Bosworth and Wheatley
1998, 164 dn. 98-99; Matthews 1998, 195 vdd.; Mitchell 2002, 53 dn. 124.
228
Strab. XII. 3. 41 c. 562; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Meyer 19682, 39;
Meyer 1925, 116 vd.; Geyer 19652, col. 2159; Will 19792, 138. Plutarkhos’a (mor.
III. 183 a: Reg. et Imperat. Apop. 18) göre Mithradates, Pontos’a giderek yaşamının
sonuna kadar orada hüküm sürmüştür. Appianos (Mithr. 9) ve Plutarkhos’a (Dem.
IV. 4) göre ise, Mithradates önce Kappadokia’ya kaçarak yanındaki altı atlısıyla
yörenin tahkimli bir kalesine sığınmıştır.
229
Dereismail Köyü’nün yakınlarındaki Asar Tepe üzerine konuşlandırılmış tah-
kimli kale, yaklaşık 2km’lik bir alana yayılmış olup kaya mezarları, yazıtlar ve
Hellenistik-Roma dönemlerine tarihlenen çok sayıda seramik buluntusuna sahiptir
(daha detaylı bilgi için bk. Matthews 1998, 195 vdd.). Söz konusu kalenin savunma
açısından ideal konumu ve yerleşim düzeni göz önünde bulundurularak, İÖ. I. yüz-
larını Paphlagonia’nın iç bölgeleri ile Kappadokia’ya230 doğru genişlet-
mek üzere faaliyete geçmiştir231. İÖ. 301 yılından İÖ. 281 yılına kadar
geçen süre zarfında gittikçe güçlenen Mithradates I Ktistes kendini Pon-
tos hakimi olarak kabul ettirdikten sonra, Iris (Yeşilırmak) kenarındaki
Amaseia’yı da ele geçirerek burayı krallığının başkenti yapmıştır. O
zamandan itibaren Pontos hükümdarları Paphlagonia’yı tehdit etmeye
başlamışlardır.
İÖ. 302 yılında, Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi) kentinin dul
kraliçesi Amastris232 ile evlenen Lysimakhos’un egemenliği Amastris233
(Amasra) ve Herakleia’ya kadar uzanıyordu234. I. Mithradates’in Paphla-
gonia Bölgesi’ndeki hakimiyet alanı ise, kesin olarak bilinmemekle bir-
likte, Karambis’e (Kerempe Burnu) kadar ulaştığı tahmin edilmektedir.
yılda Mithradates VI Eupator’un askeri kışlalarından biri olduğu düşünülmektedir

(Mitchell 2002, 54).
230
Burada sözü edilen, Lykaonia ovalarından Euphrates’e kadar uzanan ve İÖ. 255
yılında Ariarathes tarafından kurulan Kappadokia Krallığı’nın toprakları değil; fakat
önceleri Pontos Kappadokia’sı daha sonradan Pontos olarak adlandırılan bölgedir.
Bilindiği üzere, Makedonia’lılar Kappadokia’yı ele geçirdikleri zaman burası Persler
tarafından iki satraplığa ayrılmış bulunuyordu. Makedonia’lılar ülkenin bir kısmını
isteyerek, bir kısmını da istemeyerek satraplıktan krallığa çevirmişlerdi. Bu krallık-
lardan birine “asıl Kappadokia”; “Tauros yakınındaki Kappadokia” ve hatta “Büyük
Kappadokia” ve diğerine de başkaları “Kappadokia Pontikē” ismini vermişlerse de,
buralar sonradan ‘Pontos’ olarak adlandırılmıştır (Strab. XII. 1. 3-4 c. 534).
231
App. Mithr. 9.
232
Strabon’a (XII. 3. 10 c. 544) göre, Kraliçe Amastris, Herakleia Tiranı Diony-
sios’un karısı ve Büyük İskender’in savaştığı Pers İmparatoru Dareios’un erkek
kardeşi olan Oksyathres’un kızıdır (Memnon 4. 4; Ps.-Scymnus 964-967). Kraliçe,
bir yarımada üzerinde ve berzahın iki tarafında limanları olan Amastris kentini Sesa-
mos (Amasra’nın eski ismi), Kytoros (Sütlüce Limanı/Gideros), Kromna (Tekeönü
ya da Kurucaşile) ve Tieion’un (Hisarönü) oluşturduğu dört yerleşim yerini birleşti-
rerek meydana getirmiştir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Ps.-Scymnus 959-964;
Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 15 str. 1-17 str. 6; Jones 19712, 149
dn. 5; Saprykin 1997, 150; Liddle 2003, 111 vd.
233
İÖ. 284 yılında yaşlı kraliçe Amastris’in, çocukları II. Klearkhos ve Oksathres
tarafından öldürülmesinden sonra, Lysimakhos suçluları cezalandırmış ve Amastris
kentinin yönetimini adamlarından Eumenes’e bırakmıştır (Pomp. Trog. prolog. 16=
Iust. XVI. 3. 3; Burstein 1976, 143 vd. dn. 45; ayrıca bk. Saprykin 1997, 151 vdd.).
234
Diod. XX. 109. 6-7; Memnon 4. 10; ayrıca bk. Billows 1990, 178 vdd.
Ardından Lysimakhos, kraliçenin oğlu Herakleia Tiranı II. Klearkhos’la birlikte
Bithynia Kralı Zipoites’e karşı sonucu belli olmayan uzun bir savaşım vermiştir
(Pomp. Trog. prolog. 16=Iust. XVI. 3. 3; ayrıca bk. Burstein 1976, 84 dn. 31-32).
Bu durum Lysimakhos’un, Herakleia Pontike sayesinde Thrakia sahillerindeki müt-
tefikleriyle tekrar ilişki içine girmesine vesile olmuştur (Diod. XX. 112. 1-4).
Muhtemelen Sinope235 buna dahil değildir. Bu sırada Paphlagonia’nın iç
bölgelerinin batı kısmı ise, yerel bir hükümdar tarafından yönetiliyor
olsa gerektir236.
Bununla birlikte, Lysimakhos’un eski müttefiki Seleukos tarafından
İÖ. 281 yılının Şubat ayında, Kurupedion Muharebesi’nde yenilerek öl-
dürülmesinden sonra237, Seleukos, generallerinden Aphrodisios’u Ana-
dolu’nun kuzey bölgelerini ele geçirmek üzere Phrygia ve Paphlago-
nia’ya yollamıştır. Aphrodisios, Phrygia kentlerini hiçbir direnişle karşı-
235
İÖ. VII. yüzyılda Miletos’lular tarafından kurulan Sinope (Ksen. Anab. VI. 1.
15; Diod. XIV. 31. 2; Strab. XII. 3. 11 c. 545; Arr. periplus XIV. 5), kısa zamanda
gelişip güçlenerek, İÖ. V. yüzyılın başından itibaren kendi sikkelerini basacak sevi-
yeye ulaşmıştır. Daha sonra Doğu Karadeniz sahillerinde Kotyora, Kerasos ve Tra-
pezus kolonilerini kurmuştur (Ksen. Anab. IV. 8. 22; V. 3. 2; 5. 3; 10; Diod. XIV.
30. 3; 5; 31. 1; Arr. periplus I. 1; XVI. 3-4). Ancak kent, İÖ. V. yüzyılın ortalarından
itibaren tiranlar tarafından yönetilmeye başlanmış olsa gerektir. Bu sırada Perikles
tarafından kuşatılır. Plutarkhos’a (Perik. XX. 1-2) göre Atinalılar, İÖ. ca. 436 yı-
lında komutanları Perikles önderliğinde Sinope’ye de tesir eden Pontos Seferi dü-
zenlemişlerdir. Perikles, komutanlarından Lamakhos’u 13 gemiyle orada bırakmış
ve bunların yardımıyla kentin tiranı Temesileos uzaklaştırılınca, Perikles Atina’dan
buraya 800 kolonist göndermiştir (ayrıca bk. Fernoux 1999, 193 vd.). Uzun süre
Pers hakimiyetinden uzak yaşayan kent, İÖ. IV. yüzyılın başında özgür ve otonom
olmasına ve kolonilerinden tributum almasına karşın (Ksen. Anab. V. 5. 7; 10), bu
durum uzun süre devam etmemiştir. İÖ. 375 yılında Pontos ve Paphlagonia’nın
birçok yöresini hakimiyeti altına alan Pers Komutan Datames tarafından ele geçiril-
miştir (Polyain. Strat. VII. 21. 2; 5; ayrıca bk. Wieskopf 1982, 210 vdd). Bu durum
üzerinde Datames’in ismi bulunan ve yaklaşık İÖ. 370 yıllarına tarihlenen Sinope
sikkeleri tarafından kanıtlanmaktadır (Pomp. Trog. prolog. 10; Robinsohn 1906, 246
dn. 4-5). İÖ. 375’ten önceki bölge sikkelerinde Hellen harfleri kullanılırken Data-
mes’ten sonra, Arami harfleri kullanılmıştır (Head 19773, 508; Waddington et al.
1925, 199 vd.). Bu durum Makedonia Kralı Büyük İskender’in Küçük Asya’ya geli-
şine kadar devam etmiştir. Bölge, Anadolu’daki Pers İmparatorluğu’nun geri kalan
kısmıyla birlikte resmi olarak, İÖ. 334-330 yılları arasında Makedonia’lıların eline
geçtiğinde, İskender Sinope’lileri ὑπὸ Πέρσαις τε τεταγμένοι=Perslerin komuta-
sı altında savaş düzenine sokulmuş kimseler olarak görmüştür (Arr. Anab. III. 24. 4).
236
Ruge-Bittel 19652, col. 2523.
237
Lysimakhos’un Kurupedion Ovası’nda Seleukos’la yaptığı meydan muharebesi
tıpkı, İÖ. 301 yılında Ipsos Ovası’nda Antigonos ve devleti örneğindeki gibi, bir
kralın kurduğu devletle birlikte tarih sahnesinden silinmesine neden olmuştur
(Polyb. XVIII. 51. 4; Liv. XXXIV. 58. 5; Strab. XIII. 4. 1 c. 623; Plin. nat. VIII.
143; Memnon 8. 2; Plut. mor. XII. 970 c: De Soll. Anim. 14; Ael. Anim. VII. 40;
Phleg. fr. 9; App. Syr. 62; 64; Paus. I. 10. 5; Corn. Nep. XXI. 3. 2; Lucian. Marc.
11; Pomp. Trog. prolog. 17=Iust. XVII. 2; Polyain. Strat. IV. 9. 4; VIII. 57. 1;
Euseb. chron. I. 233c-235a; Oros. hist. III. 23. 60-62.
laşmadan Seleukos hakimiyeti altına almıştır. Fakat, Karadeniz’in güney
sahilindeki kentler Herakleia Pontike halkının önderliğinde Seleukos
egemenliğine karşı direnmişlerdir. Herakleia’lıların, Lysimakhos’la olan
ilişkilerinden dolayı zaten Bithynia Kralı Zipoites’le (İÖ. ca. 298/297-
280) araları kötüydü. Şimdi, gerek Lysimakhos’un müttefiki olmaları
gerekse Seleukos’un generali Aphrodisios’a karşı aldıkları tavır nede-
niyle Seleukos I Nikator’un da kendilerine karşı sert tedbirler almasına
neden olmuşlardır. Bu yüzden Herakleia toprakları Seleukos ordusu ta-
rafından işgal ve yağma edilmiştir238. Memnon’a239 göre, bunun üzerine
Herakleia’lılar Byzantion, Khalkedon ve Mithradates I Ktistes’ten yar-
dım talebinde bulunmuşlardır. Memnon, söz konusu kentlerin ve I.
Mithradates’in bu çağrıya ne şekilde yanıt verdiklerini bildirmemekle
birlikte, Pompeius Trogus240, Seleukos’un Kappadokia’ya gönderdiği
generali Diodoros’un bölgede bozguna uğratıldığını kaleme almıştır.
Her ne kadar P. Trogus, Diodoros’un kimin tarafından yenildiğini açık-
lamasa da, söz konusu galibin Mithradates I Ktistes olduğu üzerinde
genel bir kanı vardır241. Bu bakımdan I. Mithradates’in ya Lysima-
khos’un ölümünden ya Diodoros’u yendikten ya da Seleukos’un
suikaste kurban gitmesinden sonra, İÖ. ca. 280 yılında kendisini Pontos
kralı ilan ettiği düşünülmektedir242. Zira, Mithradates I Ktistes bağımsız-
lığının ve krallığının simgesi olan altın sikkeler bastırmıştır. İskender’in
stater’lerinden esinlenen bu sikkelerin ön yüzünde tanrıça Athena’nın
238
Memnon’a (11. 1) göre, Herakleia’lılar Aphrodisios tarafından Seleukos’a karşı
düşmanca tutumlarından dolayı kınanmışlardır. Bununla birlikte Herakleia’lılar,
Kurupedion Muharebesi’nden sonra, Seleukos’la aralarını düzeltmek üzere bir elçi
heyeti göndermişler; fakat elçiler daha konuşmalarına fırsat verilmeden kendilerine
kızmış olan kral tarafından huzurdan kovulmuşlardır. Görüldüğü üzere, Herakleia’lı-
ların Seleukos’a karşı direnmekten başka çaresi yoktu.
239
Memnon 11. 2. Bu olayın daha sonraları ‘Kuzey İttifakı’ olarak adlandırılacak
olan Herakleia Pontike, Byzantion, Khalkedon, Tieion, Kieiros kentlerinin oluştur-
duğu paktın öncüsü olduğu kabul edilmektedir (Magie 1950, 1087 dn. 36; McGing
1986a, 16). I. Mithradates ise, Kuzey İttifakı kentleriyle müttefik olarak onlara yar-
dım etmiş olmasına rağmen, söz konusu mutabakatın bir parçası olmamış gibi gö-
zükmektedir (McGing 1986a, 20).
240
Pomp. Trog. prolog. 17.
241
Magie 1950, 1087 dn. 36; Burstein 1976, 145 dn. 69. Daha detaylı bilgi için bk.
McGing 1986a, 17 dn. 27.
242
McGing 1986a, 19 dn. 39. Ayrıca bk. App. Mithr. 9; 112
başı, arka yüzünde ise, ayakta duran bir Nike figürü ile Βασιλέως
243 244
Μιθραδάτου=Kral Mithradates’in lejandı yer almaktadır .
İÖ. 281 yılının sonuna gelindiğinde I. Seleukos, Mithradates’in bu
hareketine gerekli karşılığı veremeden hem doğduğu yerleri bir defa da-
ha görmek hem de Thrakia’daki egemenliğini sağlamlaştırmak için git-
tiği Lysimakheia’da245 bir kurban töreni sırasında Ptolemaios Kerau-
nos246 tarafından öldürülmüştür247. Seleukos’un yerine geçen oğlu Anti-
okhos I Soter ise, babasının Thrakia’yı ele geçirme hayalinden vazgeç-
miş, bir an önce Küçük Asya’nın yönetim organizasyonunu düzenle-
meyi yeğlemiştir. Bu sırada Antiokhos’un generallerinden Patrokles’in
komutanı Aspendos’lu Hermogenes248, Herakleia Pontike hakının teşvi-
kiyle Bithynia topraklarına saldırmıştır. Fakat Bithynia Kralı Zipoites/
Nikomedes? tarafından yenilerek öldürülmüştür249. Seleukos Kralı I.
Antiokhos ise, o sıralar daha önemli meselelerle ilgilendiğinden olsa
gerek, bu durumu önemsememiştir. İmparatorluğunun merkezinde ve
özellikle, Mısır’ın başında bulunan II. Ptolemaios’un250 kışkırtmalarıyla
Syria’da patlak veren isyanları bastırmak üzere doğuya hareket etmiş-
tir251. Bu arada Herakleia Pontike ile Pontos Kralı I. Mithradates arasın-
da Amastris kentinin kontrolü üzerinde bir anlaşmazlık yaşanmıştır.
243
Sikke tipinin ya da resminin bir parçası olarak sikke üzerinde yer alan yazıdır.
Latince legere=okumak fiilinden türetilmiştir. Genellikle sikkeyi basan kralı ya da
kenti işaret eden veya tipi açıklayan yazıdır.
244
Waddington et al. 1925, 10 no 1; SNGAul 11 no 1; ayrıca krş. Strab. XII. 1. 4 c. 534.
245
Lysimakhos’un, kendine başkent edinmek üzere, Gelibolu Yarımadası kıstağın-
da kurduğu kent. Hellence “Lysimakhos Yurdu=Lysimakheia” anlamında gelen ve
kıstağa tepeden bakan bu kent hem Saros (= Melas) Körfezi’ni hem de Çanakkale
Boğazı’nın Marmara Denizi’ne bağlandığı deniz parçasını görebiliyordu. Söz konu-
su antik yerleşimin görünür kalıntısı yoktur; yerinde şimdi askeri tesisler vardır.
246
Ptolemaios I Soter’in, Antipatros’un kızı Eurydike’den olan oğlu ‘şimşek’ (ke-
raunos) lakaplı Ptolemaios, Makedonia tahtını bu suikastla ele geçirmiştir (Memnon
12. 2-3; Strab. XIII. 4. 1 c. 623; App. Syr. 62-63; Paus. X. 19. 7).
247
Hansen 19712, 17. Bu suikastın ya İÖ. 281 yılının Aralık ayında ya da İÖ. 280
yılının Ocak ayında gerçekleştiği düşünülmektedir. Daha detaylı bilgi için bk. Grain-
ger 1990, 190 vd. dn. 60; Arslan 2000a, 37 dn. 95.
248
Otto 19662, col. 862-863 no 6; Geyer 19712, col. 493 no 3.
249
Memnon 15; ayrıca krş. Saprykin 1997, 165 vdd.
250
II. Ptolemaios (İÖ. 282-246), Ptolemaios I Soter’in Berenike’den olma oğludur.
İÖ. 285 yılında kral naibi (ortak kral) oldu. İÖ. 282 yılında babasının ölmesiyle
Mısır tahtını ele geçirdi. İlk iş olarak Mısır tahtında hak sahibi olan herkesi bertaraf
edip kendi geleceğini sağlama aldı.
251
Heinen 1972, 3 vdd.; 1989, 413 vdd.
Herakleia’lılar, Lysimakhos’un Amastris’e yönetici olarak atadığı
Eumenes252 üzerinde baskılarını arttırarak kenti tekrar kendi egemenlik-
leri altına almak üzere harekete geçmişlerdir. Bunun üzerine Mithra-
dates ile oğlu –kral naibi– Ariobarzanes de Amastris üzerindeki politika-
larını aktifleştirmişler ve kentin hakimiyeti üzerinde Herakleia’lılarla
kıyasıya bir mücadeleye girişmişlerdir. Ancak sonunda Eumenes, sebebi
her ne olursa olsun, Amastris’in hakimiyetini Pontos Kralı I. Mithra-
dates’in oğlu Ariobarzanes’e bırakmıştır253. Böylelikle Pontos Krallığı,
Paphlagonia’nın en büyük ve en zengin kenti Amaseia’dan sonra, Güney
Karadeniz’in en önemli limanlarından birine sahip olmuştur.
Bu arada, İÖ. 280 yılında Zipoites ölmüş ve Bithynia tahtı, halefi,
büyük oğlu I. Nikomedes’e geçmiştir. Ancak I. Nikomedes’in kardeşi
Zipoites Bithynia tahtında hak iddia ederek Nikomedes’e karşı ayak-
lanmış ve sonunda Bithynia Krallığı’nda iç savaş patlak vermiştir. Kar-
deşler arasındaki taht kavgasını Bithynia Krallığı’nı zayıflatmak ya da
ele geçirmek için uygun bir fırsat olarak gören Seleukos Kralı I.
Antiokhos, Nikomedes’e karşı Zipoites’i desteklemiştir254. Bithynia
Krallığı’ndaki karmaşadan yararlanan Herakleia’lılar ise, bu durumu
kendileri için bir fırsat bilip Zipoites tarafından ellerinden alınan toprak-
ları ve Tieion (Filyos/ Hisarönü) ile Kieiros (Konuralp) kentlerini geri
almışlardır255. Ancak Nikomedes’in, İÖ. ca. 278/277 yılında Byzantion
kentini kuşatan256 Galatlarla anlaşması, krallığı açısından bir dönüm
noktası olmuştur. O sıralar isyankar kardeşi karşında yardıma muhtaç
durumda kalan Nikomedes, Galat lider Leonnorios komutasındaki yarısı
savaşçı olmak üzere, 20.000 kişiyi gemileriyle Bosporos (İstanbul Bo-
ğazı) üzerinden Küçük Asya’ya geçirmeye ikna ederek, onları kendi
hizmetine almıştır. Kısa bir süre sonra, Hellespontos (Çanakkale Boğa-
252
Pergamon Valisi Philetairos’un kardeşi (IG XI 4, 1107; Hansen 19712, 16 vd.).
253
Herakleia Pontike’li tarihçi Memnon’un 16. paragrafında Herakleia’lıların bu
karar sonucunda Ariobarzanes’le savaştığına dair herhangi bir yorumda bulunma-
maktadır. Bu bakımdan Amastris’in Pontos hakimiyetine girmesi büyük bir ihtimalle
kansız olmuş gibi gözükmektedir.
Eumenes’in kenti neden yetmiş yaşında olan I. Mithradates’e değil de oğluna
teslim ettiği ise, Ariobarzanes’in o sıralar Pontos Krallığı’nın naibi olmasıyla açık-
lanmaktadır. Eumenes’in bu kararı almasındaki nedenler üzerine çeşitli görüşler ve
daha detaylı bilgi edinmek için ayrıca bk. McGing 1986a, 18 dn. 31-33.
254
Arslan 2000a, 56 dn. 176.
255
Memnon 16; ayrıca bk. Maximova 1956, 175 dn. 3.
256
Memnon’a (18-19. 5) göre, Herakleia Pontike bu sırada zor durumda kalan müt-
tefikleri Byzantion’lulara önemli yardımlarda bulunmuştur.
zı) üzerinden Anadolu’ya geçen Lutorios komutasındaki Galatlarla an-
laşmak suretiyle, onları da Bithynia’ya getirmiştir257. Ardından Kuzey
İttifakı kentleri; Herakleia Pontike, Byzantion, Khalkedon, Tieion,
Kieiros ve büyük bir ihtimalle Pontos Kralı I. Mithradates’le müttefiklik
anlaşması imzalamıştır258. Yaptığı anlaşmalar ve özellikle Galat ittifakı
sayesinde Nikomedes, Bithynia tahtında gözü olan kardeşi Zipoites’i
kolaylıkla bertaraf etmiş ve Bithynia’nın tek hakimi olmuştur259.
Byzantion’lu Stephanos’un Ethnika adlı ünlü coğrafya sözlüğünün
Ankara260 (= Ankyra [῎Αγκυρα]) maddesine göre, İÖ. ca. 278/277 yı-
lında Küçük Asya’ya geçen Galatlar, daha sonra Pontos Kralı Mithrada-
tes I Ktistes’in ordusunda paralı asker olarak, Mısır Kralı Ptolemaios II
Philadelphos’a karşı Paphlagonia yöresinde savaşmışlardır. Bozguna
257
Liv. XXXVIII. 16. 8.
258
Memnon 19. 2; Paus. X. 23. 14.
259
Memnon 19. 2-5; Iust. XXV. 2. 11; Strab. XII. 5. 1-3 c. 567; Liv. XXXVIII. 16.
1-15; Paus. I. 4. 5; X. 23. 14.
260
Stephanos Byzantios bu maddeyi (Ethnika XV. 9), İÖ. II. yüzyılda Aphrodisi-
as’ta yaşamış olan ünlü Mısırlı Rahip Apollonios’un Karika (Karia Tarihi) adlı ese-
rinin XVII. kitabının 13. paragrafına dayanarak kaleme almıştır (ayrıca bk. Apollon.
frg. XVII. 13; Ael. Her. pros. cath. III. 1. 261).
II. Ptolemaios’un Euksenos’a (Karadeniz) bir deniz seferi düzenlemiş olması
mümkündür. Zira Pontos sahilleriyle Mısır hanedanlığı arasındaki ilişki Ptolemaios I
Soter (İÖ. 305-282) zamanında başlamıştı (Arslan 2000a, 58 vd.; Archibald 2004, 2
dn. 5). I. Ptolemaios, Aleksandreia’yı surlar, tapınaklar, dini yerler ve güzel yapılarla
donatırken, gördüğü bir rüya üzerine, zamanın Sinope Kralı Skydrothemis’e hediye-
ler gönderip kentindeki Pluton heykelini istemişti (Tac. hist. IV. 83-84; Maneth.
frag. 78=Plut. mor. V. 361 f-362 a: De Isi. et Osir. 28; XII. 984 a-b: De Soll. Anim.
36; Clem. Alex. prop. IV. 48. 1-2; Origen. Cont. Cel. V. 38). Skydrothemis’in mü-
kemmel heykeli Ptolemaios’a vermesiyle başlayan Sinope ile Mısır dostluğu ve
Mısırlıların Pontos sahilleriyle politik ve ticari ilişkileri II. Ptolemaios (İÖ. 282-246)
döneminde de artarak devam etmiştir (Pap. Cairo Zen. no 59012 l. 48; 59013 l. 23).
Bu bakımdan bu sırada Sinope’nin, Pontos kralı tarafından rahatsız edilmesi ihtimal
dahilindedir (Arslan 2000a, 59). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Hind 1980, 504;
Mitchell 2002, 43 dn. 55.
Zira, 1951 yılında E. Akurgal ve L. Budde’nin Sinope’de yaptıkları kazılar so-
nucunda; İÖ. IV. yüzyıla tarihlenen bir Serapeion’a (Iupiter Dis/Pluton) ait arkeolo-
jik kalıntılar bulunmuştur. Kutsal alanın içinde 8.60m x 15m ebatlarında dikdörtgen
plana sahip bir tapınak ve onun güney tarafında bir sunağa ait kalıntılar gün ışığına
çıkarılmıştır. Serapis, Isis, Herakles ile Persephone’ye ait figürlerle ele geçmiştir.
Ayrıca epigrafik belgelerden iki tanesinin üzerinde tapınağın Serapis’e adandığı
yazılmıştır (Freely 20043, 97 vd.). Tacitus’a (hist. IV. 83-84) göre, Serapis kültü
Sinope’de doğmuş ve I. Ptolemaios’un krallığı sırasında Mısır’a buradan yayılmıştır.
uğrayan Mısır ordusunu denize kadar kovalamışlar; hatta Mısırlıların
birçok savaş gemisini de ele geçirmişlerdir. Ardından, I. Nikomedes261
ve I. Mithradates262 Galatların kendilerine yaptıkları bu yardımlara kar-
şılık, onlara Halys ile Sangarios ırmakları arasındaki toprakları –
Phrygia– bağışlamışlardır. Böylelikle, düşmanları Seleukos Kralı I.
Antiokhos’la krallıkları arasında Galatlardan tampon bölge oluşturarak,
kendilerini güvence altına almışlardır.
Otuz altı yıl boyunca Amaseia çevre-
sinde Lykos ve Iris vadileri ve onların yan
kollarından oluşan bölgeyle Paphlago-
nia’nın bir kısmının krallığını yapan
Mithradates I Ktistes’in263 ölümünden
sonra, yerine oğlu Ariobarzanes (İÖ. ca.
266/265-ca. 250) geçmiştir. Ariobarzanes’in
Pontos’taki hakimiyeti üzerine bilinen
şeyler azdır. Önceleri Galatlarla olan itti-
I-II. Mithradates? fakını devam ettirmiştir264. Orta Karadeniz
yöresinin önemli limanlarından Amisos’u
(Samsun) ele geçirerek krallığının sınırlarını genişletmiştir. Ancak, son-
raları Ariobarzanes ile Galatların arası sebebini bilmediğimiz bir neden-
den ötürü açılmıştır. Kralın İÖ. ca. 250 yılındaki ölümünden sonra ise,
daha çocuk denecek yaştayken tahta çıkan oğlu II. Mithradates’in (İÖ.
ca. 250-220) deneyimsizliğini ve krallıktaki otorite boşluğunu fırsat
bilen Galatlar Pontos topraklarına saldırmışlardır. Bölgeyi yağmalayıp
Amisos kentine kadar gelen Galatlar, Pontos’un batısındaki bu önemli
liman kentine sığınan Mithradates’i kuşatmışlardır. Bunun üzerine He-
rakleia Pontike kenti, Galatlar tarafından talan edilen bölgeye ve Ami-
sos’ta abluka altına alınan II. Mithradates’e yardımda bulunmak amacıy-
la kentin limanına hububat yüklü gemiler göndermiştir. Böylece, kuşat-
maları sekteye uğratılan Galatların dikkatini üzerlerine çekmişlerdir. Bu
duruma kızan Galatlar, Amisos kuşatmasını kaldırarak, Herakleia Ponti-
ke’ye bir sefer düzenlemişlerdir. Kent halkı, Galatların bu seferini, an-
261
Memnon 19. 5; Iust. XXV. 2.
262
FGrH 740. 14=Steph. Byz. Ethnika ῎Αγκυρα=Ankyra.
263
Diod. XX. 111. 4.
264
Apollon. frg. XVII. 13.
cak ordu için 5.000 ve her bir Galat şefi için 200’er parça olmak üzere,
ödediği altınlar karşılığında savuşturabilmiştir265.
II. Mithradates’in Hellenistik Dönem Anadolu tarihinde önemli bir
rol oynamaya başlaması, onun Seleukos Kralı Antiokhos II Theos’un
(İÖ. 261-246) kızı Laodike’yle evlenmesiyle başlamıştır266. Bu durum,
II. Antiokhos’un ölümünden sonra, Seleukos tahtına çıkan Seleukos II
Kallinikos’un (İÖ. 246-225), imparatorluğu birlikte yönettiği kardeşi
Antiokhos II Hieraks (İÖ. 246-225) döneminde de devam etmiştir.
Seleukos II Kallinikos, krallığının ilk yıllarında Mısır Kralı Ptolemaios
III Euergetes’le (İÖ. 246-222) yaptığı Üçüncü Syria Savaşı (İÖ. 246-
241) sırasında, Küçük Asya’daki topraklarının egemenliğini, imparator-
luğu birlikte yönettiği kardeşi Antiokhos II. Hieraks’a bırakmıştı. Fakat,
III. Ptolemaios’la İÖ. 241267 yılında yaptığı barış sonrasında kardeşinin,
Küçük Asya’daki krallıklarla kurduğu ittifaklar sonucunda güçlenerek
kendisine karşı ayaklanma hazırlığına giriştiğini fark etmiş ve ona karşı
sefer hazırlıklarına başlamıştır. Bu sırada Antiokhos II Hieraks, kız kar-
deşinin vasıtasıyla olacak, Pontos Kralı II. Mithradates’le ittifak kur-
muştur. Bu durumu daha da güçlendirmek için kız kardeşinin kızı
Laodike’yle evlenmiştir268. Ancak, bu sırada II. Seleukos kardeşi II.
Antiokhos’la savaşmak üzere büyük bir orduyla Anadolu’ya geçmiştir.
Seleukos II Kallinikos, kardeşiyle ilk olarak Batı Anadolu’da karşılaşa-
rak bu savaşı kolaylıkla kazanmıştır. Hemen ardından kardeşinin mütte-
265
Memnon 24; Brandis 19712, col. 524; Galatlara verilen haraç miktarı hakkındaki
değişik yorumlar için, ayrıca bk. Mitchell 1993, 20.
266
Euseb. chron. I. 251; ayrıca bk. Grainger 1997, 48 “Laodike (4)”; Shipley 2000,
51.
Iustinus’a (XXXVIII. 5. 3 dn. 11) göre, VI. Mithradates, Birinci Mithradates-
Roma Savaşı sırasında Phrygia Bölgesi’nin, Seleukos II Kallinikos tarafından II.
Mithradates’le evlenen kardeşine çeyiz hediyesi olarak verildiğini iddia etmiştir.
Böylelikle Phrygia üzerindeki hakimiyetini daha sağlam temeller üzerine oturtmaya
çalışmıştır.
267
Magie 1950, 736 dn. 22; Shipley 2000, 203; 289 vd.; Ma 20022, 44 vd. dn. 59-
66.
268
Ancak bu evliliğin göstermelik; Laodike’nin ise, II. Mithradates tarafından Hie-
raks’a verilen bir rehine olduğu düşünülmektedir (Walbank 1967, II 96; McGing
1986a, 21; 1986b, 253). Polybios’a (V. 74. 4-5) göre, Laodike emanet (= en paraka-
tathēkē [ἐν παρακαταθήκῃ]) olarak Hieraks’a verilmişti. Hieraks ise, Laodike’yi,
yaşının küçüklüğünden olsa gerek, arkadaşı ve yandaşı Selge’li Logbasis’in koruma-
sına vermiş, Laodike onun tarafından kendi kızıymış gibi, Selge kentinde büyütül-
müştür (ayrıca bk. Polyb. VIII. 19. 7; 20. 11). Daha detaylı bilgi için bk. Macurdy
1932, 90 vd.; Grainger 1997, 49 “Laodike (10)”.
fiki Pontos Kralı II. Mithradates’in üzerine bir cezalandırma seferi dü-
zenlemiştir. Fakat Antiokhos Hieraks’ın, II. Mithradates’le birlikte Galat
paralı askerlerinden oluşturduğu bir orduya karşı, İÖ. ca. 240/239 yılın-
da Ankyra (Ankara) yakınlarında yaptığı muharebeyi ağır biçimde kay-
bederek canını zor kurtaran Seleukos II Kallinikos, yeniden Asya’daki
topraklarına çekilmek zorunda kalmıştır269. Bu zaferden sonra, her ne-
dense Antiokhos Hieraks ile II. Mithradates’in arası açılmış gibi gözük-
mektedir270. Çünkü II. Mithradates, Hieraks’ın bundan sonraki seferle-
rinde onu aktif olarak desteklemekten vazgeçmiş ve her iki Seleukos
kralıyla da arasını iyi tutmaya özen göstermiştir271.
İÖ. ca. 227/226 yılında Rhodos’ta önemli hasara yol açan şiddetli bir
deprem meydana gelmiştir. II. Mithradates, kente yardım etmek için
adeta birbiriyle yarışan Hellenistik monarkhia’lar, küçük prenslikler ve
bağımsız kentlerden aşağı kalmayarak, Rhodos’a cömertçe bağışta bu-
lunmuştur272. Böylelikle, o sıralar Anadolu’nun kuzeyine sıkışmış küçük
bir krallık olan Pontos’un adı, II. Mithradates’in krallığı zamanında, Kü-
çük Asya’da olduğu kadar yavaş yavaş adalar ve Hellas’ta da tanınmaya
başlamıştır. Ayrıca II. Mithradates’in Küçük Asya’da izlediği siyaset,
Pontos Krallığı’nı Anadolu’daki Hellenistik krallıklar arasında önemli
bir konuma getirmiştir. Öyle ki, İÖ. 222 yılına geldiğimizde, Seleukos
Kralı III. Antiokhos (İÖ. 223-187), II. Mithradates’in Laodike isimli di-
ğer kızıyla Euphrates kenarındaki Zeugma kentinde evlenmiştir273. Anti-
okhos’un Küçük Asya genel valiliğine atadığı kuzeni274 Akhaios275 ise,
II. Mithradates’in Hieraks’la evlendirdiği/emanet olarak verdiği diğer
269
Plut. mor. VI. 489 a-b: De frat. amor. 18; Ath. Deip. XIII. 593 e (= Phylarkhos);
Polyain. Strat. IV. 9. 6; VIII. 61; Pomp. Trog. prolog. 27=Iust. XXVII. 2. 10-11;
XLI. 4. 7; Euseb. chron. I. 251.
270
Magie 1950, 8 vdd.; 737 dn. 24.
271
McGing 1986a, 22.
272
Polyb. V. 88. 1-90.
273
Polyb. V. 43. 1-4; ayrıca bk. OGIS 237. Daha detaylı bilgi için bk. Macurdy
1932, 91 vdd.; Grainger 1997, 49 “Laodike (11)”.
274
Polyb. IV. 51. 4; VIII. 20. 11; ayrıca bk. Ma 20022, 54 dn. 7.
275
Akhaios, İÖ. ca. 223/222 yılında büyük bir orduyla Syria’dan hareket etmiş ve
Tauros’ları aşarak Küçük Asya’ya girmiştir. Pergamon Kralı I. Attalos’u bir yıl gibi
kısa bir sürede karşılaştıkları her yerde yenmiş, Antiokhos II Hieraks tarafından kay-
bedilen bütün Seleukos topraklarını geri almıştır. Kısa bir süre sonra, İÖ. 220 yılında
kendisini Phrygia’nın Laodikeia kentinde kral ilan etmiştir (Polyb. IV. 2. 6; 48. 1-4;
10-11; V. 57-58).
kızı Laodike’yle evlenmiştir276. Bu suretle, Pontos Kralı II. Mithradates,
II. Seleukos ve II. Antiokhos örneklerinde olduğu gibi hem Seleukos
krallarıyla hem de onun Küçük Asya’yı yönetmekle görevlendirdiği
elçisiyle bir şekilde iyi geçinmeyi başarmış gözükmektedir. İşin garip
olduğu kadar ilgi çekici yanı ise, Küçük Asya’yı yönetmek üzere gönde-
rilen her iki görevli belirli bir süre sonra, Seleukos krallarına karşı ayak-
lanmış olsalar da, Pontos Kralı II. Mithradates, izlediği politika sayesin-
de her iki tarafı bir şekilde kendisine dost etmeyi başarmıştır.
II. Mithradates’in krallığı döneminde Pontos topraklarının ne derece
genişlediği konusunda kesin verilere sahip değiliz. Bununla birlikte
Mithradates’in hükümdarlığının son yıllarında –İÖ. ca. 220– Pontos
Euksenos’un güney sahilinde, Phasis rotasında ve açık denize giden bir
yarım ada üzerinde konuşlanmış Sinope’ye karşı bir harekata girişmek
üzere hazırlandığı zannedilmektedir. Zira Polybios’a277 göre, Sino-
pe’liler, Pontos Kralı II. Mithradates’in kenti kuşatmasından endişe
duyuyorlardı. Bu yüzden, Rhodos’a –büyük bir olasılıkla Kos Adası’na
da– olası bir savaş halinde kendilerine yardım etmeleri talebinde bulun-
mak üzere elçiler gönderdiler. Bunun üzerine Rhodos’lular derhal üç
komiser tayin edip, Sinope’lilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere bu ko-
miserlere 140.000 drakhmai verdiler. Komiserler ise, yanlarına 10.000
küp şarap, 300 talanta278 tutarında hazır saç, 100 talanta tutarında hazır
toka ipi, 1000 tam takım zırh, 3000 altın, kullanıcılarıyla birlikte 4 man-
cınık alarak Sinope’ye gittiler. Hem deniz hem de karadan II. Mithra-
dates’in baskısı altında olan Sinope’liler büyük endişe içindeydiler.
Bununla birlikte, Sinope halkını korkutan bu saldırının gerçekleşip ger-
çekleşmediği kesin olarak belli değildir. Zira, II. Mithradates’in Si-
nope’ye karşı ne çeşit bir düşmanlığı olduğu ve bu sefere girişip giriş-
mediği antik kaynaklar tarafından açık bir şekilde belirtilmemiştir. Yine
de; Pontos kralı Sinope’yi kuşattıysa bile, Kos279(?) ve Rhodos’luların
kente yaptıkları önemli ölçüdeki askeri ve erzak yardımı sayesinde ala-
276
Polyb. V. 74. 5; VIII. 19. 7; 20. 11. Akhaios’un II. Mithradates’in Laodike isimli
diğer bir kızıyla evlendiği tarih ise, kesin olarak belli değildir.
277
Polyb. IV. 56 1-9; 57. 1; ayrıca bk. Banari 2003, 121 dn. 556; 146 dn. 617.
278
25.86 kg’lık ağırlık ölçüsü. Antikçağda genellikle para tartmak için kullanılırdı.
Bir talanton yaklaşık olarak 60 mnai, 6.000 gümüş drakhmai ya da 36.000 oboloi’a
eşitti.
279
Kos Adası’nda bulunan bir yazıt (SEG XLVIII 1097; 1503) uyarınca, İÖ ca. 220
yılında Sinope’liler Kos’lu Polution oğlu Dionnos’u savaşta gösterdiği yararlılıklar-
dan dolayı onurlandırmışlardır.
mamıştır280. II. Mithradates’in bastırdığı sikkelerin ön yüzünde miğfer
taşıyan bir Athena büstü, arka yüzünde; elinde palmiye yaprağı tutan,
ayakta bir Nike figürü ile Βασιλέως Μιθραδάτου=Kral Mithradates’in
lejandı yer almaktadır281.
II. Mithradates İÖ. ca. 220 yılında öl-
dükten sonra, yerine varisi III. Mithra-
dates (İÖ. ca. 220-ca. 197) Pontos tahtına
çıkmıştır. III. Mithradates’in yaklaşık
yirmi üç yıllık hakimiyeti sırasında antik
kaynaklarda geçen bir değiniye rastlan-
mamaktadır. Ancak, onun döneminde
basılan sikkelerin ön yüzünde III. Mithra-
dates realist bir şekilde kısa saçları üze-
rine yerleştirilmiş tacıyla, yaşlı bir adam
olarak temsil edilmiştir282. Sikkelerin arka III. Mithradates
yüzünde, elinde kartal tutan, oturan bir
Zeus betimlemesi, kral Mithradates’in lejandı ile III. Mithradates’ten
sonra, Pontos’un krali standartlarından biri olan hilal ve yıldız sembol-
leri resmedilmiştir283.
Pontos Kralı I. Pharnakes’in (İÖ. ca. 197-ca. 160/159284) hükümdar-
lığı sırasında seleflerinden daha sistematik, saldırgan ve yayılımcı politika
280
McGing 1986a, 23.
281
Head 19773, 500 no 3.
282
SNGAul 11 no 1(?); Waddington et al. 1925, 10 vd. no 2-3. I. Mithradates’in
bastırdığı sikkelerde, Hellen etkisi görülmektedir. Ayrıca İskender’in stater’leri
aynen kopya edilmiştir. III. Mithradates’in sikkelerinin ön yüzünde, Hellen ideal
stilinden ziyade, gerçekçi ve İÖ. IV. yüzyıldaki Lydia ve Phrygia satraplarının bas-
kılarını andıran bir sistem izlenmiş gibidir (Zahle 1982, lev. 16. 5; 7-8; 11; Kraay
1976, 272 vdd.). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 190 dn. 38; Mattingly
1990, 71; Erciyas 2001, 80 dn. 205.
283
BMC Pontus 42 no 1 lev. VIII/2; Head 19773, 500 no 4; Sear 1979, 679 no 7239;
Ramsay 1999, 216 dn. 68. Sikkelerin arka yüzündeki Zeus motifi klasik Hellen
stilindedir. Aynı yüzdeki hilal ve yıldız sembollerinin anlamları üzerinde nümismat-
lar arasında büyük fikir ayrılıkları vardır. Ancak hepsi hilal ve yıldızın bir Pontos
sembolü olduğu üzerinde birleşmektedirler (ayrıca bk. McGing 1986a, 24 dn. 57;
Summerer 1995, 304 vdd.).
284
I. Pharnakes’in hükümdarlık yıllarını kesin olarak bilinmemektedir. Ancak
Delos’ta bulunan bir yazıta (IG XI 1056) göre, I. Pharnakes İÖ. ca. 160/159 tarihin-
de halen hayattaydı. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Olshausen 1978, col. 415;
Mitchell 2002, 55 dn. 134; ayrıca krş. Tracy 1992, 307 vdd.; Mattingly 1997, 123
dn. 9-12; 137 dn. 78.
izlediğine tanık oluyoruz. Pharnakes, her
ne kadar bastırdığı sikkeler üzerindeki
realist portrelerinde zayıf karakterli; hatta
moron gibi görünse de, son derece keskin
bir zekaya ve sınırsız hırsa sahipti285. Öyle
ki, kral İÖ. 188 yılında, Bithynia Kralı I.
Prusias ve Ortiagon komutasındaki Galat-
larla birleşerek Pergamon Kralı II.
Eumenes’e karşı savaşmıştır286. Makedonia
Kralı V. Philippos’un da, Pergamon’lulara
I. Pharnakes karşı Prusias’ı desteklemesine rağmen287
II. Eumenes İÖ. 184 yılında, Lypedron
Dağı yakınlarında Bithynia’lılar ve Galatlardan oluşan koalisyon kuv-
vetlerini yenmeye muvaffak olmuştur288. Bununla birlikte İÖ. 183 yılın-
da Romalıların araya girmesiyle T. Quinctius Flamininus’un önderliğin-
de bir barış konferansı toplanmıştır. Bu toplantı, II. Eumenes’in, İÖ. 188
yılındaki Apameia Antlaşması uyarınca kendisine verilen ya da gö-
zetiminde bulundurduğu bölgeler üzerindeki haklarını aynen geçerli
kılmış ve Bithynia Kralı I. Prusias ile Ortiagon’un bu karara uymaları
zorunluluğunu getirmiştir289. Pharnakes’in Bithynia ve müttefikleriyle
Pergamon kuvvetleri arasındaki savaşta ne derece rol oynadığı belli
değildir. Ayrıca savaştan sonra, toplanan barış görüşmelerinde de yer
almamıştır.
Ancak Pharnakes’in, Eumenes’e karşı düşmanlığı devam etmiştir.
İÖ. 183 yılında Pergamon’lulara karşı ayaklandırdığı Galat şefleri ve
Armenia Kralı Mithradates’le oluşturduğu Doğu koalisyonuyla II. Eu-
menes’e karşı savaşmaya başlamıştır290. Pharnakes ilk olarak, düzenle-
diği ani bir baskınla Paphlagonia ve Güney Karadeniz sahilinin en
önemli ticaret merkezi Sinope ve onun Sinopis/Sinopitis olarak adlandı-
285
Waddington et al. 1925, 11 no 4; Mørkholm 2000, 190 no 623; Polyb. XXVII.
17; ayrıca bk. Magie 1950, 190 h-i.
286
Pomp. Trog. prolog. 32.
287
Polyb. XXIII. 1. 4.
288
OGIS 298. Bu savaş sonunda II. Eumenes, kurtarıcı (= sōtēr [σωτήρ]) unvanı
almıştır (Robert 1934, 284 dn. 1; Magie 1950, 764 dn. 59).
289
Magie 1950, 758 vdd. dn. 56; 766 dn. 62; Badian 1958a, 98 vd.
290
Polyb. XXIV. 14. 6; XXV. 2. 1-12.
rılan geniş territorium’unu ele geçirmiştir291. Ardından bu kentin koloni-
leri olan Kotyora (Ordu) ve Kerasos (Giresun) kentlerini almıştır. Aka-
binde, İç Anadolu Bölgesi’ni istila hareketine başlamış, bir yandan
Paphlagonia Bölgesi’nin içlerine yaptığı akınlarla buranın büyük bir kıs-
mını işgal ederken, diğer yandan Galatları Pergamon arazisine hücuma
teşvik etmiştir. Romalıların çeşitli kereler savaşı durdurma girişimlerine
rağmen, Pharnakes önce Kappadokia daha sonra Bithynia toprakları
üzerine akınlar düzenlemiştir. Sonunda II. Eumenes ile müttefikleri,
Bithynia Kralı II. Prusias ve Kappadokia Kralı IV. Ariarathes’in karşı-
sında bütün cephelerde yenilmiş ve Pergamon Kralı Eumenes II Soter’le
barış imzalamak zorunda kalmıştır. Böylece Pharnakes’in, bir daha her
ne sebeple olursa olsun Galatia topraklarına girmesi yasaklanmış, Galat-
larla daha önce yapmış olduğu bütün anlaşmalar geçersiz sayılmış ve
Paphlagonia gibi, savaş süresince istila ettiği bütün toprakları terk etme-
ye ve yüklü miktarda savaş tazminatı vermeye mecbur edilmiştir292.
Bununla birlikte Pharnakes, ülkesinin sınırlarını Karadeniz sahille-
rinde Amastris’ten Kerasos ve belki Trapezus’a kadar genişletmeyi
başarmıştır. Ayrıca krallığının başkentini ve krali mezarlık merkezini
Amaseia’dan Sinope’ye taşımıştır293. Ardından burayı güzel yapılarla ve
tersanelerle donatarak aynı zamanda Pontos Krallığı’nın donanma üssü
haline getirmiştir294. Pharnakes ayrıca Kerasos üzerinde kendi adına
291
Polyb. XXIII. 9. 2-3; XXIV. 1. 1-3; Strab. XII. 3. 11 c. 545. Livius’a (XL. 2. 6)
göre, Sinope’nin Pharnakes tarafından ele geçirilmesinden sonra, Rhodos’lular bu
durumu protesto etmek için Roma’ya elçiler yollamışlardır. Ayrıca bk. Pastor 2000-
2001, 63.
292
Polyb. XXV. 2. 1-15; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 765 dn. 60;
Mitchell 1974a, 26 dn. 117.
293
Bu yüzden Pontos kralları, artık Sinope’de gömülmeye başlamışlardır (Plut.
Pomp. XLII. 2-3; App. Mithr. 113; Cass. Dio XXXVII. 14. 1-2). Krallığın başkenti
ve kraliyet sarayının bulunduğu yer için bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21; Diod. XIV. 31.
2; Memnon 36. 3. Ayrıca bk. Magie 1950, 185 o.
294
Zira, Miletos’lular tarafından bir deniz üssü kurmak amacıyla kolonileştirilen
Sinopis/Sinopitis arazisinden Bithynia’ya kadar uzanan sahil şeridinde ve kıyının
gerisindeki topraklarda gemi yapımı için olağanüstü elverişli olan ve kolaylıkla ihraç
edilebilen kereste bulunurdu. Masa yapımında kullanılan ahşabı buradaki ağaçlardan
elde ederler ve kaliteli mobilya üretirlerdi (ayrıca bk. Ksen. Anab. VI. 4. 4; Theophr.
hist. plant. IV. 5. 5). Bütün toprakları işlenmiş olan ve denizden biraz yukarda bulu-
nan bu yöre, zeytin (Strab. II. 1. 15 c. 73; XII. 3. 11-12 c. 545/546) ve kabuklu
yemiş ağaçlarıyla (Ath. Deip. II. 53 b dn. a-54 b) kaplıydı. Kentin iç ve dış limanla-
rında ise, palamut ve çeşitli balıklar avlanırdı. Öyle ki, Strabon’a (VII. 6. 2 c. 320;
XII. 3. 11 c. 545; ayrıca bk. Ath. Deip. III. 118 c; VII. 307 b) göre, Sinope’liler
izafeten Pharnakeia adlı yeni bir yerleşim kurmuş ve Kotyora sakinleri-
nin büyük bir bölümünü bu kente transfer etmiştir295. Pharnakes, Kara-
deniz’de elde ettiği sahil kentlerinden sonra, ilgi alanını Anadolu’dan
Kuzey Karadeniz havzasına çevirmiştir. Kırım Yarımadası’nın önde
gelen kentlerinden Khersonesos’la296 (Sivastopol) ve daha sonra Odes-
sos297 (Varna) ve bölgedeki diğer Hellen kolonileriyle müttefik olarak
onları Skythia (İskit) akınlarına karşı korumuştur. Ayrıca kentlerle yap-
tığı iki taraflı dostluk ve müttefiklik antlaşmasında, söz konusu kentlere
yapılacak herhangi bir –barbar– saldırı karşısında onları koruyacağına
ve ardından kentlerin bağımsızlığına saygı göstereceğine dair yemin
etmiştir298. Böylelikle kral, Pontos Krallığı’nın bir bakıma Kuzey Kara-
balıkçılık konusunda ikinciydiler. Burada yakalanan balıklar tuzlanarak ya da sala-

mura yapılarak Hellas ve Italia’ya ihraç edilirdi (Magie 1950, 184 dn. 20) –Karade-
niz’den Roma’ya ihraç edilen balıkların fiyatları için bk. Polyb. XXXI. 25. 5; Diod.
XXXVII. 3. 5. Ayrıca burası Karadeniz Bölgesi’nin deniz ve kara trafiğinin merke-
ziydi. Karada Paphlagonia, Pontos ve Kappadokia üzerinden Kilikia’ya kadar uza-
nan bir yol ağıyla Asia’nın iç bölgelerine bağlıydı (Hdt. I. 72; II. 34; Strab. XIV. 5.
22 c. 667). Bu bakımdan Paphlagonia, Pontos’un bazı yöreleri ve özellikle
Kappadokia ürünleri bu limandan dünyaya pazarlanırdı. Bunların başta geleni
Kappadokia’da üretilen ve Sinope’li (= Sinōpis [Σινωπίς]) olarak adlandırılan kır-
mızı renkli aşı boyasıydı. Iberia’lılar bununla rekabet ettikleri halde, Kappadokia’da
yapılan aşı boyası dünyadakilerin en iyisiydi. Bu ürüne Sinope’li denmesinin nedeni
ise, Ephesos’luların ticareti Kappadokia halkına ulaşıncaya kadar, buralı tüccarların
onu Sinope’den sevk etmeyi adet edinmelerindendi (Strab. III. 2. 6 c. 144; XII. 2. 10
c. 540; Theophr. de lapid. 52. 1-6; Plin. nat. XXXV. 13. 31; 17. 36; 32. 50; Isidore
Origg. XIX. 17; Pap. Cairo Zen. no 59767). Celsus’a (Med. V. 6. 1; 19. 21; VI. 6. 19
etc.) ve Plinius’a (nat. XXV. 14. 34) göre, Sinopis aynı zamanda ilaç olarak birçok
hastalığın tedavisinde kullanılmaktaydı. Daha detaylı bilgi için bk. Leaf 1916, 3
vdd.; 10 vdd.; Magie 1950, 184 dn. 22.
295
Strab. XII. 3. 17 c. 548; ayrıca bk. Arr. periplus XVI. 4; Pastor 2000-2001; 63;
Mitchell 2002, 56.
296
IOSPE I2 402; SEG XXX 962; ayrıca bk. Burstein 1980, 1 vdd.; McGing 1986a,
32 vdd.; 1986b, 251; 2003, 76; Saprykin 1979, 59; 1994, 85 dn. 4.
297
IGB I2 40. ayrıca bk. Danov 1979b, 281 vdd.; 285; Rostovtzeff 1941, 1482 dn.
75a.
298
Bu durumu belgeleyen yazıtın (IOSPE I2 402) bir bölümü tahrip olmuşsa da,
Pharnakes’in yemin kısmı hâlâ mevcuttur: ὁ δὲ ὅρκος οὗτος συνετελέσθη ἐν τῷ
ἑβδόμῳ καὶ πεντηκοστῷ καὶ ἑκατοστῷ ἔτει, μηνὸς Δαισίου, καθὼς
Βασιλεὺς Φαρνάκης ἄγει=bu yemin Kral Pharnakes’in kullandığı takvime göre,
yüz elli yedinci yılda, Daisios (25 Nisan-23 Mayıs) ayında yerine getirildi.
Söz konusu yazıt, Pharnakes’in atalarından Kios ve Arrine yöresinin hakimi II.
Mithradates’in (İÖ. 337-302) yönetime başladığı yıldan itibaren saymaya başladığı
deniz Bölgesi’ndeki Hellen kentlerinin en önemli hamisi ve kurtarıcısı
olarak tanınmasını sağlamıştır299.
Pharnakes, kendinden önceki Pontos kralları gibi, Seleukos’lara ev-
lilik yoluyla bağlanmıştır. Βασιλέως ᾿Αντιόχου καὶ Βασιλίσσης
Λαοδίκης=Kral Antiokhos ve Kraliçe Laodike’nin kızı Nysa ile evlen-
miştir300. Pharnakes hükümdarlığı sırasında Hellen kentleriyle, özellikle
Atina ve Delos’la yakın ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Atinalılar tarafın-
dan Nysa’yla evlenmesi dolayısıyla Delos’ta oldukça uzun bir yazıtla
kutlanmış301; ayrıca kız kardeşi Laodike302 Delos’lular tarafından bir
heykelle onurlandırılmıştır303. Pharnakes’in bastırdığı gümüş drakh-
mē’ler ve tetradrakhmē’ler ön yüzlerinde kralın realist portrelerini taşır-
lar. Sikkelerin arka yüzlerinde ise, Hellen sikkelerinin aksine, ayakta
duran ve bazen başının üzerinde bir yıldırım motifi olan bir erkek/tanrı –
Men(?) yer almakta; ayrıca sikkenin üstünde betimlenen hilal ve yıldız
takvim göz önünde bulundurularak eskiden, İÖ. ca. 180/179 yılına tarihlenmekteydi
(ayrıca bk. Bickerman 1980, 72). Ancak S. M. Burstein (1980, 1 vdd.) da, konuyu
tekrar ele alarak, söz konusu yazıtın Seleukos aera’sına/takvimine (İÖ. ca. 312/311)
göre, İÖ. ca. 155 yılına tarihlenmesi gerektiğini öne sürmüştür (ayrıca bk. SEG
XXX 962). Bu sav son zamanlarda J. M. Højte (2005a, 137 vdd.) ve V. F. Stolba
(2005, 161 vd.) tarafından da kabul görmektedir. Bununla birlikte Bithynia ve
Pontos kralları; hatta Bosporos Krallığı’nda genel olarak Bithynia aera’sı (İÖ. 297)
kullanılmaktaydı. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Bickerman 1980, 72.
299
Ki, bu durum Mithradates VI Eupator’un zamanına kadar devam etmiştir.
300
Eskiden Nysa’nın, III. Antiokhos ile Laodike’nin mi, yoksa III. Antiokhos’un
büyük oğlu, kral naibi olmasına karşın babasından önce ölen IV. Antiokhos ile kız
kardeşi Laodike’nin mi, kızı olduğu konusunda şüphe vardı. Ayrıca I. Pharnakes ile
Nysa’nın evliliği, İÖ. 160/159 yılına; yani yaşlı Pontos kralının ölümünden bir yıl
önceye tarihleniyordu (OGIS 771 dn. 13; Magie 1950, 193 dn. 44). Ancak S. V.
Tracy (1992, 307 vdd.), Atinalıların Delos’ta I. Pharnakes onuruna diktikleri karar-
namedeki sekreter ve arkhon isimlerinden ve tarihlerinden yola çıkıp, I. Pharnakes
ile Nysa bronz heykellerinin yapılmasından sorumlu kişilerin yaşlarıyla desteklediği
teziyle, söz konusu yazıtı, İÖ. 196/195 yılına tarihlemiştir. Böylelikle, Nysa’nın III.
Antiokhos ile Laodike’nin kızı olduğunu kanıtlamıştır. Daha detaylı bilgi için bk.
Mattingly 1997, 123 dn. 9-12; 137 dn. 78-80; Habicht 1997, 226 vd.
301
OGIS 771=Durrbach 19762, 97 vdd. no 73=I.Délos 1497; ayrıca bk. Reinach
1906, 46 vdd.
302
Pontos krallarından I. Pharnakes’in kız kardeşi olan Laodike (Durrbach 19762,
105 no 74=I.Délos 1555) daha sonradan erkek kardeşi Mithradates IV Philopator
Philadelphos ile evlenmiş ve onunla birlikte Pontos Krallığı’nı yönetmiştir (ayrıca
bk. Stähelin 19722, col. 708; Head 19773, 501 no 6).
303
Durrbach 19762, 105 no 74=I.Délos 1555; ayrıca bk. Reianch 1910, 429 vdd.
sembollerinin yanında Βασιλέως Φαρνάκου=Kral Pharnakes’in lejandı
bulunmaktadır304.
Pharnakes’in ardılı olan kardeşi(?) Mithradates IV Philopator
Philadelphos (İÖ. ca. 160/159-ca. 150), ağabeyinden(?) daha ılımlı bir
dış politika izleyerek özellikle Roma ve müttefikleriyle yakın ilişki içine
girmiştir. Roma’nın Capitolium Tepesi’nde bulunan çift dilli –Hellence/
Latince– bir yazıtta, IV. Mithradates’in Romalılarla olan dostluğuna ve
müttefikliğine (τὸν φίλον καὶ σύμμαχος αὑτοῦ/amicitiai et societatis
ergo) işaret edilmektedir305. Öyle ki, Pergamon Kralı II. Attalos, İÖ. ca.
155/154 yılında Bithynia Kralı II. Prusias’a karşı savaşırken IV.
Mithradates de Kappadokia Kralı V. Ariarathes’le306 birlikte Attalos’un
saflarında yer almışlardır. Polybios307, bu sıralar Kappadokia kralıyla
IV. Mithradates’in yakın ilişki içinde olduğunu ve Attalos’a yardıma
gönderilen Pontos ile Kappadokia birliklerine V. Ariarathes’in oğlu
Demetrios’un kumanda ettiğini bildirmektedir.
304
Sear 1979, 680 no 7241. Sikke ve arka yüzünde ayakta duran insan/tanrı tasviri
üzerine nümismatlar tarafından yapılan değişik yorumlar için bk. Mēn Pharnakes:
BMC Pontus XXIII; 43 no 1 lev. VIII/3; Head 1932, 70 no 39.2; Davis and Kraay
19802, 266 no 200-203; Pantheist tanrı(?), Head 19773, 500 no 5; birleşik özellikler
taşıyan erkek tanrı, Newell 1937, 40; Hermes-Dionysos-Mithra(?) Waddington et al.
1925, 11 no 4; Aion-Savior, Alföldi 1930, 378. Ayrıca bk. McGing 1986a, 33; Ols-
hausen 1990, 1887 vdd.; Ireland 2000, 3 dn. 20.
305
CIL I2 730=VI 30 922=IG I 9=IGR I. 62=ILLRP 180=OGIS 375=SEG XXVIII
803=AE 1999, 229. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 194 dn. 48; Sherwin-
White 1977a, 64 dn. 16; Mellor 1978, 225 vdd.; McGing 1986a, 34 dn. 100; Strobel
1996, 61 dn. 35; Højte 2005a, 143 dn. 17. Bununla birlikte son zamanlarda söz
konusu yazıtın Mithradates VI Eupator zamanına (İÖ. ca. 101) tarihlenebileceğine
ilişkin çeşitli tezler ileri sürülmektedir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. SEG XLIV
1732 ter.; XLIX 1374.
306
Roma’da rehineyken kaçarak Seleukos tahtını ele geçiren I. Demetrios, Kappa-
dokia Kralı Ariarathes V Eusebes Philopator’la daha yakın ilişkiye girmek için
Perseus’un dul eşi olan kendi kız kardeşi Laodike ile V. Ariarathes’i evlendirmek
istemiştir. Ariarathes, bu teklifi reddetmiş (Diod. XXXI. 28; ayrıca bk. Grainger
1997, 49 vd. “Laodike (12)”) ve Nysa ile evlenmiştir. OGIS 352 II str. 69’a göre,
Nysa’nın babası bir kraldı. Fakat, yazıtın bu kısmı eksik olduğu için babasının kim
olduğu kesin olarak belli değildir. Bununla birlikte, Nysa’nın I. Pharnakes’in kızı
olma olasılığı yüksektir. Ayrıca bk. Ferguson 1907, 401 vdd.; Mattingly 1997, 139
dn. 87.
307
Polyb. XXXIII. 12. 1.
IV. Mithradates, atalarından kalma Seleukos’larla evlilik bağını bo-
zarak kız kardeşi Laodike308 ile evlenmiş ve krallığını onunla birlikte
yönetmiştir309. Mithradates’in bastırdığı sikkelerin ön yüzünde kendisi
ve Kraliçe Laodike Philadelphos; arka
yüzünde, ayakta duran Zeus ve Hera
betimlenmiş olup Βασιλέως Μιθραδά-
του καὶ Βασιλίσσης Λαοδίκης φιλα-
δελφῶν=birbirini seven kardeşler Kral
Mithradates ve Kraliçe Laodike’nin lejandı
yer almaktadır310.
Mithradates IV Philopator Philadel-
phos’un varisi Mithradates V Euergetes
IV. Mithradates ve (İÖ. ca. 150-120), Seleukos Kralı Anti-
Laodike okhos IV Epiphanes’in kızı Laodike’yle
evlenmiştir311. Onun hükümdarlığı sıra-
sında Pontos-Roma ilişkileri daha da yakınlaşmıştır. Öyle ki, İÖ. 149
yılındaki Üçüncü Kartaca Savaşı sırasında, Roma kuvvetlerine yardımcı
bir deniz filosu göndermiştir312. Pergamon Kralı III. Attalos, İÖ. 133
yılında –hastalanıp(?) ölünce, krallık merkezi Pergamon ve toprakları
dışında kalan in proprio=kendine ait yerleri Roma’ya bıraktığı ortaya
çıkmıştır313. Böylelikle, Hellenistik dünyanın en sağlam temellere sahip
308
Laodike’nin kardeşiyle birlikte Delos’lular tarafından onurlandırılmasına ilişkin
olarak bk. Durrbach 19762, 105 no 74=I.Délos 1555.
309
Laodike’nin kendi adına paralar bastırması, kraliçenin Pontos Krallığı’nın yöne-
timinde önemli ölçüde rol aldığını göstermektedir (McGing 1986a, 36 dn. 109).
310
Reinach 1910, 430; Head 19773, 501 no 6; Waddington et al. 1925, 13 no 7; SNG
von Aulock 11. no 4; 115 no 6674-6675. IV. Mithradates döneminde basılan Βασιλέως
Μιθραδάτου φιλοπάτορος καὶ φιλαδέλφου=babasını ve kardeşini seven Kral
Mithradates’in lejandlı diğer sikkeler için ayrıca bk. Waddington et al. 1925, 12 no
6; G. Kleiner 1953, 75 vd. dn. 6-9; Sear 1979, 680 no 7243-7245; Ireland 2000, 3 dn.
22-23.
311
Stähelin 19722, col. 709 vd. Ayrıca bk. Polyb. XXXIII. 15. 1; 18. 9-12.
312
App. Mithr. 10.
313
Strab. XIII. 4. 2 c. 624; Liv. perioch. 58-59; Vell. II. 4. 1; Val. Max. V. 2 ext. 3;
Plin. nat. XXXIII. 53. 148 b; Plut. Tib. Gracch. 14. 1; App. Mithr. 62; civ. V. 4;
Flor. epit. I. 35. 2; Iust. XXXVI. 4. 5; Eutr. IV. 18; Oros. hist. V. 8. 4; Fest. Brev. X
str. 4-6; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. IGR IV 289=OGIS 338=I.Pergamon 249.
Bununla birlikte Mithradates, Parth Kralı Arsakes’e yazdığı mektupta (Sall. Hist. IV.
69. 8) Attalos’un vasiyetnamesinin belirli kişiler tarafından bilerek tahrif edildiğini
krallıklarından biri, bir kralın vasiyetiyle tarih sahnesinden silinmiştir.
Fakat, Pergamon Kralı III. Attalos’un bu benzeri görülmemiş, şaşırtıcı
vasiyetnamesinin ardından Attalos’un kardeşi ve II. Eumenes’in gayri
meşru oğlu olduğunu söyleyen Aristonikos (III. Eumenes) adında biri314
Pergamon tahtında hak iddia ederek, krallığı ele geçirmek için Smyrna
(İzmir) yakınlarında isyan etmiştir. Romalıların, kendilerine miras bıra-
kılan topraklara barış içinde girmelerine izin vermemiştir. Roma’nın bu
sırada Anadolu’da hiçbir askeri olmadığından, Küçük Asya’daki mütte-
fik krallıklardan isyanın bastırılmasını talep etmiştir. Ancak, Bithynia
Kralı II. Nikomedes, Kappadokia Kralı Ariarathes V Eusebes Philopa-
tor, Paphlagonia prensleri ve Pontos Kralı Mithradates V Euergetes’in
isyana müdahaleleri zayıf olmuştur. Sonunda Roma, Küçük Asya’ya de-
neyimli bir asker olan Perperna komutasında bir ordu göndermek zorun-
da kalmıştır. Perperna, müttefik devletlerin yardımıyla paralı askerler ve
kölelerden oluşan kalabalık bir ordu toplamıştır. Üç yıl boyunca Roma
gücüne karşı başarılı şekilde direnmiş olan Aristonikos’u, Stratoni-
keia’da (Eskihisar) mağlup ve esir etmeye muvaffak olmuştur. Fakat,
görevini tamamlayamadan hastalanıp ölmüştür. Yerine, İÖ. 129 yılı
consul’ü Manius Aquillius315 gelmiş ve beraberinde getirdiği heyetle iki
yıl içinde Pergamon ülkesinin Roma eyaleti statüsü kazanması için ge-
rekli düzenlemeleri yapmıştır. Böylece Roma, Küçük Asya’daki ilk
eyaleti olan provincia Asia’yı kurmuştur316. Aquillius idari bakımdan
güçlük çıkarması muhtemel bölgeleri, Aristonikos’a karşı yapılan savaş-
ta Roma’yı destekleyen müttefik krallıklara dağıtmıştır. Phrygia Epikte-
tos’undan bazı bölümleri, Bithynia Kralı II. Nikomedes317 ile Paphla-
gonia prenslerine; Lykaonia’yı, savaş sırasında ölen Kappadokia kralı-
nın oğullarına ve Büyük Phrygia ile Galatia’yı Pontos Kralı V. Mithra-
dates’e vermiştir318. Roma’yla dostluğunu sonuna kadar korumaya ça-
iddia etmiştir. Ayrıca bk. Hor. Carm. II. 18 str. 5-6); Braund 1983, 21 dn. 19-20; 48;
1984, 148 vd.
314
II. Eumenes’in gayri meşru oğlu (Strab. XIV. 1. 38 c. 646; Plut. Tib. Gracch. 14.
1-2; OGIS 338). Plutarkhos’a (Flam. XXI. 6) göre Aristonikos, bir harpçının kızının
oğluydu ve Eumenes’le olan bağlantısıyla? –belki de harpçının kızıyla Eumenes’in
gayrı meşru oğluydu– ünlenmişti.
315
Broughton 1951, I 504.
316
Strab. XIV. 1. 38 c. 646; Liv. perioch. 59; Iust. XXXVI. 4. 6-11; Eutr. IV. 20. 1;
Oros. hist. V. 10. 2.
317
Strab. XII. 3. 7 c. 543; 4. 1 c. 563; 8. 1 c. 571.
318
App. Mithr. 11-13, 15, 56-57; IGR IV 292 str. 1-13; 752; Iustinus’a (XXXVII.
1. 2) göre, Roma Lykaonia ile birlikte Kilikia’yı da Kappadokia kralının oğullarına
lışmış olan Pontos Kralı V. Mithradates bu şekilde, Galatia üzerinde bü-
yük ölçüde söz sahibi olmuştur. Fakat saltanatının son yıllarında
Mithradates’in Phrygia ve Galatia bölgelerini senatörlere ve M. Aquilli-
us’a verdiği rüşvet sayesinde elde etmiş olduğu ortaya çıkmıştır. Bu
sebeple kralın Roma’yla olan ilişkileri soğumaya başlamıştır319.
Kappadokia, İÖ. 129 yılında Aristonikos İsyanı’nın bastırılması sıra-
sında Romalılara yardım ederken ölen Kappadokia Kralı Ariarathes V
Eusebes Philopator’un karısı Nysa tarafından yönetilmekteydi. Ancak
kraliçe, çocukları biraz büyüyünce ülkenin kontrolünü elinde tutamaya-
cağını düşünerek, altı erkek oğlundan beş tanesini zehirleterek öldürt-
müş; sadece en küçüğü –VI. Ariarathes– akrabalarının sayesinde annesi-
nin bu zulmünden canını kurtarabilmişti. Bu duruma kızan halk krali-
çeye karşı ayaklanmıştı. Pontos Kralı V. Mithradates de bu fırsatı değer-
lendirmiş, Kappadokia Krallığı’ndaki taht kavgasına karışarak bölgeyi
istila etmiş320 ve VI. Ariarathes’i Kappadokia tahtına çıkartmıştır321.
Daha sonra genç kralla arasındaki ilişkileri daha sağlamlaştırmak için
Ariarathes ile kızı Laodike’yi evlendirmiş ve kendi krallığına dönmüş-
tür322. V. Mithradates hükümdarlığı sırasında Paphlagonia Bölgesi üze-
bağışlamıştır; Mithradates’e ise, Büyük Syria Bölgesi verilmiştir. Iustinus, burada

(ibid.) açıkça Büyük Phrygia ile Büyük Syria’yı karıştırmıştır. Zira (Iust. XXXVIII.
5. 3), Mithradates VI Eupator’un daha çocuk denecek yaşta Pontos tahtına çıkması-
nın ardından, Romalıların Aristonikos İsyanı’ndan sonra, babası Mithradates V Eu-
ergetes’e bağışladıkları Büyük Phrygia Bölgesi’ni istila ettiklerinden söz etmektedir.
Eutropius (IV. 20. 1) ise, burada Pontos Kralı Mithradates V Euergetes ile Mithrada-
tes VI Eupator’u karıştırmıştır. Ayrıca bk. Jones 1974, 193.
319
App. Mithr. 12. Iustinus (XXXVII. 1. 2; XXXVIII. 5. 3) ve Aulus Gellius’a (XI.
10. 4) göre, Phrygia, Mithradates V Euergetes’e, Romalılara Aristonikos İsyanı’nın
bastırılmasında gösterdiği yardımlardan ötürü, bir ödül olarak verilmiştir (ayrıca bk.
Eutr. IV. 20. 1). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Broughton 1938, IV 508 dn. 31;
Hill 1948, 112 vd.; Magie 1950, 154; 196; 1043 vd. dn. 27; Gruen 1968a, 77 vd.;
Hind 1994, 132.
320
App. Mithr. 10.
321
Bununla birlikte, halk kraliçeye karşı ayaklanmadan önce, VI. Ariarathes ile
Nysa birlikte belirli bir süre Kappadokia Krallığı’nı yönetmişlerdir. Söz konusu du-
rum Nysa ile VI. Ariarathes’in ortak yönetimleri onuruna bastırdıkları sikkeler üze-
rinde belirtilmiştir (Simonetta 1977, 29). Ayrıca bk. Mørkholm 1979, 245; Brennan
1992, 120 dn. 52.
322
Iust. XXXVIII. 1. 1; ayrıca bk. Memnon 30. 1. Laodike’nin bu evlilikten iki oğ-
lu bir de kızı olmuştur. Kızı Nysa, daha sonradan Bithynia kralı olan Nikomedes IV
Philopator’la evlenmiştir (Simonetta 1977, 30).
Mithradates V Euergetes, dedesi/amcası(?) I. Pharnakes’in yayılımcı politikası-
nın kötü sonuçlarından aldığı tecrübeden ötürü olsa gerek, Kappadokia Bölgesi’ni
rinde de önemli ölçüde söz sahibi olmuş gibi görünmektedir. Bu sebep-
ten olacak, V. Mithradates’in varisi VI. Mithradates, Bithynia Kralı III.
Nikomedes’le birlikte, İÖ. 108 yılında Paphlagonia’yı ele geçirdikten
sonra, Romalıların kendisinden bölgeyi boşaltmasını istediklerinde,
onlara Paphlagonia’nın kendisine babasından miras kaldığını iddia et-
miştir323.
Mithradates V Euergetes öncülleri gibi
krallığıyla Hellenler arasında yakın ilişki
kurmaya çalışmış ve Pontos sarayında
Hellen etkisi görülmeye başlamıştır. İzle-
diği hellensever (= philhellēn [φιλέλλην])
dış politika sayesinde Marathon’lu Seleu-
kos tarafından Delos Adası’nda bir heykeli
dikilerek onurlandırılmıştır324. Göreceli de
olsa, onun zamanında ilk defa idealist
V. Mithradates portreler Pontos baskılarında yer almaya
başlamıştır. Öyle ki, kral bastırdığı sik-
kelerde öncüllerinden daha az realist betimlenmiştir325.
Sonuç olarak, Pontos krallarından I. Mithradates ve Ariobarzanes,
tedbirli yayılma politikaları izleyerek, hükümdarlıkları sırasında daha
çok kendi topraklarını korumak üzere hareket etmişlerdir. II. Mithrada-
kendi kontrolü altına almamıştır. Bölgeyi istila etmiş olmasına rağmen orada dur-
mamış ve kızıyla genç kralı evlendirmek suretiyle bir bakıma krallık üzerinde do-
laylı bir etki sahibi olmuştur (McGing 1986a, 37 vd.; ayrıca krş. Stähelin 19722, col.
710-711; Olshausen 1978, col. 419). Akabinde, kralın Kappadokia üzerinde denediği
bu politika, oğlu Mithradates VI Eupator tarafından da çeşitli kereler uygulanmaya
çalışılmıştır.
323
Iust. XXXVII. 4. 4-5.
Aynı durum Kappadokia için de geçerlidir. VI. Mithradates Kappadokia’yı istila
ettikten sonra, yine Romalılar bu duruma itiraz ederek ondan bölgeyi boşaltmasını
istemişlerdi. Kral ise, Kappadokia’nın kendisine atalarından miras kaldığını söyleye-
rek bu duruma itiraz etmiştir (App. Mithr. 12; ayrıca bk. Saprykin 1994, 93). Her iki
durumda da, VI. Mithradates haklı olabileceği gibi, Romalıları yanıltmak için bu
çeşit bahaneler uydurmuş olabilir.
324
Durrbach 19762, 168 vd. no 99=I.Délos 1558: Βασιλέως Μιθραδάτου | Εὐ-
εργέτου. Σέλευκος | Μαραθώνιος γυμνασιαρχῶν=Marathon’lu Seleukos
gymnasiarkhos’ken, Kral Mithradates Euergetes’in (heykelini dikti).
325
Bununla birlikte V. Mithradates’in saç stili, az da olsa Roma etkisi göstermekte-
dir (McGing 1986a, 41 dn. 129-130). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Robert 1978,
151 vdd.
tes, Hellenistik Dönem Anadolu tarihinde daha çok uyguladığı başarılı
diplomasiyle ön plana çıkmıştır. III. Mithradates’in hakimiyet yılları
üzerine antik kaynaklarda herhangi bir veriye rastlanmamakla beraber,
Pontos tarihinde çoğunlukla barış içinde geçen, sakin bir dönem yaşan-
mış olsa gerektir. Buna karşın, I. Pharnakes döneminde Pontos Krallığı
sistematik olarak yayılımcı ve saldırgan bir politika izlemiştir. I. Pharna-
kes, her ne kadar Anadolu’daki hırslı savaşları sonucunda pek başarı
elde edemese de, krallığının batı sınırını Amisos’tan Trapezus’a kadar
genişletmeyi başarmıştır. Ayrıca, kendinden önceki Pontos kralları gibi,
Seleukos’larla olan ilişkilerini devam ettirmiş ve Roma’ya elçiler yolla-
yarak, ilk defa Romalılarla irtibata geçmiştir. Pharnakes’in krallığına ka-
zandırdığı en büyük başarı, Kuzey Karadeniz’deki Hellen kolonileriyle
yakın ilişkiye geçerek onların hamiliğini üstlenmesidir. Böylelikle
Pontos’un sınırlarının dışında, krallığın ufuklarını da genişletmiştir326. I.
Pharnakes’in ölümünden sonraki Pontos kralları, giderek artan Roma
yanlısı dış politika izlemeye başlamışlardır. IV. Mithradates zamanında
başlatılan bu politika, varisi Mithradates V Euergetes döneminde artarak
devam etmiştir. Onun yarı Roma yanlısı yarı yayılımcı politikası saye-
sinde Pontos Krallığı, Anadolu’nun önde gelen Hellenistik krallıkların-
dan biri konumuna gelmiştir.
326
I. Pharnakes’in açtığı bu yolda daha sonra Mithradates VI Eupator başarıyla
ilerleyerek Anadolu’nun en küçük krallıklarından Hellenistik Dönem’in en büyük ve
en güçlü krallıklarından birini oluşturacaktır.
I. KRALLIKTAN İMPARATORLUĞA
A. Mithradates VI Eupator’un Doğuşu’ndan Birinci

Mithradates-Roma Savaşı’na Kadar (İÖ. 134-İÖ. 89)
Pontos Kralı Mithradates V Euergetes’in İÖ. 120 yılında Sinope’de
yakın arkadaşları tarafından öldürülmesiyle Pontos Krallığı’nın başına
Mithradates VI Eupator geçti327. Iustinus’a328 göre, Mithradates’in bü-
yük ve önemli bir kral olacağı olağanüstü göksel olaylar zinciriyle de
daha önceden haber verilmişti329. Zira Mithradates’in İÖ. ca. 133 yılında
327
Strab. X. 4. 10 c. 477; Iust. XXXVII. 1. 6; ayrıca bk. Memnon 30. 2; Sall. Hist.
II. 86-88; App. Mithr. 112. Bazı modern tarihçilere göre, Mithradates V Euergetes
Pontos’taki Roma yanlıları tarafından ortadan kaldırıldı. Bizzat kraliçe Laodike’nin
başını çektiği Pontos’lu Roma partizanları, Euergetes’i ve onun soyunu ortadan
kaldırmak için ellerinden geleni yapıyorlardı (Molev 1976, 19 vdd.; Nemirovskij
1978, 68 vd. dn. 25). Th. Reinach’a (19752, 39; 44 vdd.) göre ise, Laodike ile Roma
Senatus’u arasındaki ilişki politik olmaktan ziyade kişiseldi ve kraliçenin suçunun
ürünlerini paylaşmaya yönelik bir çıkar ilişkisinden ibaretti. Daha detaylı bilgi için
bk. Rubinsohn 1993, 9 dn. 18; Pastor 1996b, 75 dn. 11.
328
Iust. XXXVII. 2. 1-3. Söz konusu yıldız Seneca’nın (QNat. VII. 15. 2)’de sö-
zünü ettiği, Attalo regnante initio cometes modicus apparuit; deinde sustulit
se diffuditque et usque en aequinoctialem circilum venit, ita ut illam plagam
caeli cui lactea nomen est in immensum extentus aequaret;=III. Attalos hü-
kümdarlığı zamanında (İÖ. 138-İÖ. 133) gökyüzünde önce ufak boyutlarda daha
sonra yükselip genişleyerek gökyüzünde önemli bir alan kaplayan kuyruklu yıldız
olsa gerektir. Plinius’a (nat. II. 24. 95) göre, söz konusu kuyruklu yıldız astronomi
bilgini Hipparkhos (İÖ. 146-İÖ. 126) tarafından da gökyüzünde görülmüş ve novam
stellam=yeni yıldız olarak adlandırılmıştı. Daha detaylı bilgi için bk. Finegan 1964,
244 vd.; Bickerman 19802, 87; Gauger 1980, 245 dn. 63-64; Ramsay 1999, 220 vd.;
Chamoux 20032, 142.
329
Mithradates VI Eupator’un doğuşundan başlayıp, hayatının her devresinde de-
vam eden ve ölümüyle son bulan ilginç; hatta inanılması güç olaylar zinciri onun
yaşamında; krallık yönetiminin iç ve dış politikasının şekillenmesinde göz ardı edi-
lemeyecek derecede önemli rol oynamıştır. Ne kesin olarak doğru, ne de tam mana-
sıyla inanılmaz şeyler kabul edilen bu renkli hikayeler birer kurgu gibi görünmesine
karşın, birçok antikçağ tarihçisinin dikkatini çekmiş ve olayları anlatmaya değer bul-
muşlardır. Bu bakımdan söz konusu anlatılara yeri geldiğinde değinilmiş ve değer-
lendirilmeye çalışılmıştır.
5) İÖ. ca. 134 yılı Eylül ayı, saat 19.37. 42° 1' Kuzey enleminden –Sinop’tan– doğuya bakış
Krallıktan İmparatorluğa 75
Sinope’de doğduğu330 ve İÖ. ca. 120 yılında krallığını yönetmeye başla-
dığı ilk yıl gökyüzünde bir kuyruklu yıldız peyda olmuş ve o kadar par-
lak bir biçimde ışık saçmıştı ki331; 70 gün bo-
yunca gökyüzü parıldamıştı. Kuyruklu yıldızın
büyüklüğü gökyüzünün dört bir yanını kapla-
mış ve onun parlaklığı güneşi bile bastırmıştı.
Öyle ki, güneşin doğumu ve batımı yaklaşık
dörder saat alıyordu. Kuyruklu yıldızın 70 gün
süreyle gökyüzünde görülmesi kralın yaşam
süresini; gökyüzünün dört bir yanını kaplaması Kuyruklu Yıldız
onun seferlerini; parlaklığının güneşi bile bas-
tırması ise, kralın yaşam süresi boyunca Romalıların gücünü gölgede
bırakacağını sembolize ediyordu332.
Plutarkhos’a333 göre, Mithradates daha bebekken, çok yakınına bir
şimşek düşmüş ve kundak bezini yakmıştı. Yıldırım Mithradates’in vü-
cuduna değmemiş olmasına rağmen –yanan elbiselerinden olacak– al-
nında bir yanık izi bırakmıştı. Bu yüzden Mithradates, çocukluğundan
330
Strab. XII. 3. 11 c. 545.
331
Çin kaynaklarına göre de, doğrulanan söz konusu kuyruklu yıldızlar, İÖ. ca. 134
ile İÖ. ca. 120 yıllarında gökyüzünde görülmüşlerdir. Ayrıca Sinope göğünde ko-
laylıkla izlenebilmişlerdir. (Ramsay 1999, 201 vd.; 205 vdd.; ayrıca bk. Sachs and
Hermann 1996, 307 vdd.). J. Finegan (1964, 241 vdd.) ise, Iustinus’un (XXXVII. 2.
2)’de kullandığı, Latince genitus est sözcük öbeğini ‘doğmaktan’ ziyade ‘gebe kal-
mak’ şeklinde yorumlamıştır. Bu bakımdan kuyruklu yıldız, İÖ. ca. 134 yılında
Mithradates’in dünyaya gelişini müjdelemiştir. Böylelikle kral, İÖ. ca. 133 yılında
doğmuş ve İÖ. ca. 120 yılında, on üç yaşındayken Pontos tahtına çıkmıştır. Daha de-
taylı bilgi için bk. Fotheringham 1919, 162 vdd.; McGing 1986a, 43 dn. 1; Muccioli
1996, 32 dn. 46-48; Ramsay 1999, 198 vdd.
332
Iust. XXXVII. 2. 3. Ayrıca bk. McGing 1986a, 44 dn. 10; Ramsay 1999, 199 dn.
5; 219 vdd.
İskender örneğinde olduğu üzere tarih boyunca büyüdüklerinde önemli işler
başaracak insanların ya doğumlarından önce ya da doğdukları sırada gökyüzünde ve
yeryüzünde birtakım garip olayların meydana geldiğine ilişkin söylenceler, değişik
şekillerde ve birçok antik yazar tarafından günümüze aktarılmıştır. Konuya ilişkin
olarak bk. Plut. Alex. II. 2-3; III. 1-5.
Mithradates daha sonradan doğuşunda ve tahta çıktığı yıl gerçekleşen bu göksel
olayı bastırdığı bronz sikkelerde tasvir ettirmiştir (Lindgren 1993, no 154; Molnar
1997, 6 vdd.; Ramsay 1999, 213 vdd. fig. 1-2).
333
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 a.
itibaren Dionysos334 lakabıyla anılır olmuştu335. Benzer bir olay kral ye-
tişkin bir erkekken başına gelmişti: Mithradates bir evde dinlenirken eve
yıldırım düşmüş ve uyuyan kralın yanı başında asılı duran ok sada-
ğındaki bütün okları kömür haline getirmişti336. Öyle ki, Plutarkhos’a337
göre, insanların büyük bir çoğunluğunun Mithradates’e Dionysos laka-
bını vermeleri kralın hayatının çeşitli evrelerinde şimşekle olan benzer
tecrübelerinden kaynaklanmaktadır338. Mithradates’in, Dionysos olarak
anılmasına ilişkin diğer bir yaygın kanı ise, düzenlediği içki içme ve
yemek yeme yarışmasına bizzat kendisinin de iştirak ederek bir talanton
gümüş değerindeki her iki ödülü kazanmış olmasıdır. Kral, özellikle
yarışmacılardan çok daha fazla içki içmesine rağmen sarhoş olmamış ve
bu yüzden Dionysos olarak adlandırılmıştır339.
334
İÖ. II. yüzyıldan itibaren bazı Hellenistik krallar tanrı isimlerini lakap olarak
almaya başlamışlardır. Daha detaylı bilgi için bk. Nock 1928, 26 vdd.; Olshausen
1990, 1878 vd.; Erciyas 2001, 84; Johnson 2002, 112 vdd.; Chaniotis 2003, 433
vdd.; 443.
335
Ramsay 1999, 199 dn. 4. Dionysos’un annesi Semele de hamileyken, Hera tara-
fından kandırılarak Zeus’u şimşeği ve gök gürültüsüyle görmek istemiştir. Fakat
Zeus yıldırımını götürünce ev tutuşur ve Semele yanar. Zeus ise; ancak henüz doğ-
mamış oğlu Dionysos’u kurtarır ve onu doğuncaya kadar baldırına gömer (Lucian.
dial. deor. IX; Ovid. Met. III. 259-315; Apollod. bibl. III. 38; ayrıca bk. Arr. anab.
II. 16. 1-3; V. 1. 1-7; ).
336
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 b. Söz konusu durumu daha sonradan
bir kahin, kralın hafif silahlı askerleri ve okçuları sayesinde büyük başarılara imza
atacağı kehanetiyle yorumlamıştır. Gerçekten de ileride görülecektir ki, Pontos ordu-
sundaki hafif silahlı askerler ve okçular kralın kazandığı zaferlerde en önemli rolleri
oynayan birlikler olmuşlardır.
337
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 b.
338
Mithradates’in doğuşuna ve çocukluğuna ilişkin bu romantik hikayeler büyük
bir ihtimalle onun güçlü bir kral olmasından sonra üretilmiştir. Böylelikle, bir ba-
kıma kralın insan üstü doğası İskender’le benzeştirilmeye çalışılmış olabilir (Erciyas
2001, 84). Zira soyunu Zeus, Herakles ve Dionysos’a dayandıran İskender de kendi-
sini çeşitli kereler uzak doğuyu ele geçiren savaşçı tanrı Dionysos’la karşılaştırmış
ve onun atribüleriyle tasvir edilmiştir (Nock 1928, 21 vdd.; 1972, 134 vdd.; ayrıca bk.
Oikonomides 1962, 13). Ayrıca, Plutarkhos’a (De Alex. Fort. II. 2) göre, İskender’in
annesi Olympias da hamileyken rüyasında rahminin bir yıldırımla çarpıldığını gör-
müştür.
Açıkçası, bu ve benzeri hikayeler tarihin her döneminde ve her milletin tarihinde
başarılı olmuş liderlerin gerek doğuşlarında gerekse hayatlarının belirli evrelerinde
benzer şekillerde karşımıza çıkmaktadır.
339
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 a. Athenaios (Deip. X. 415 d)’de
anlattığı söz konusu hikayeyi, Peripatetik Nikolaos’un “Tarih” adlı eserinin 103.
kitabına (FgrHist. III. 415) dayanarak kaleme almıştır. Fakat burada kral, her iki
Mithradates VI Eupator Dionysos tahta çıktığında, Pontos Ana-
dolu’nun en küçük krallıklarından biri, kendisi ise, en genç Hellenistik
kraldı. Bu bakımdan henüz 13 yaşında olan Mithradates Eupator340 ile
kardeşi Mithradates Khrestos’un yaşlarının küçüklüğünden dolayı kra-
liçe Laodike, belirli bir süre Pontos Krallığı’nın yönetiminde önemli
derecede söz sahibi olmuş gibi görünmektedir. Iustinus’a341 göre, bu
yarışmanın galibi olmasına rağmen, ödülü ikinci gelen Kyzikos’lu atlet Kalamod-
ros’a vermiştir. Kralın çok yemek yemesine ilişkin olarak ayrıca bk. Ael. Var. I. 27.
Mithradates’in ‘Dionysos’ olarak adlandırılmasına ilişkin olarak bk. FGrHist 87
F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d; Cic. Flacc. XXV. 60; App. Mithr. 10;
Dion. Chr. Orat. XXXVII. 6. 5. Ayrıca bk. Pollak 1970, 47 dn. 8; Kidd 1988, 871
vdd.; Pastor 1995b, 130 vdd.
340
Memnon’a (30. 2) göre, Mithradates Pontos Krallığı’nın başına geçtiğinde henüz
13 yaşındaydı. Appianos’a (Mithr. 112) göre, 12 ya da 13; Strabon’a (X. 4. 10 c.
477) göre, 11 yaşındaydı. Plinius’a (nat. XXV. 3. 6) göre, Mithradates, 56 yıl hü-
kümdarlık yapmıştır. Kralın, İÖ. 63 yılında, 69 yaşındayken öldüğü düşünüldüğün-
de, 13 yaşındayken tahta çıkmış olsa gerektir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Sall.
Hist. II. 86-88; Iust. XXXVII. 1. 6.
341
Iustinus’a (XXXVII. 2. 4-5) göre, kral çocukluğunda annesinin teşvikiyle vatan
haini muhafızları tarafından çeşitli komplolara maruz kaldı. Terbiye edilmemiş ata
bindirilerek bir yandan onu sürerken diğer yandan da mızrak atma talimleri yapmaya
zorlandı. Ancak kral, atı başarıyla sürerek onların bu teşebbüslerini boşa çıkardı.
Aynı zamanda kısa süre içinde at binme konusunda uzmanlaştı (daha detaylı bilgi
için bk. Suet. Ner. XXIV. 2; Plut. Pomp. XXXVII. 1; App. Mithr. 112).
B. C. McGing’e (1986a, 44) göre, Pompeius Trogus ya da Iustinus, Mithrada-
tes’in, binicilik eğitimini yanlış algılamış ve söz konusu durumu krala yönelik bir
komplo olarak yorumlamışlardır. Halbuki kral çocukluğunda ataları gibi, geleneksel
Pers eğitimi almaktaydı. Çünkü Pontos hanedanlığı soyunu bir taraftan Perslere di-
ğer taraftan da Makedonia krallarına dayandırıyordu.
Herodotos’a (I. 136) göre, Persler çocuklarını özellikle at binmek, ok atmak ve
doğru söylemek konusunda eğitirlerdi. Aynı şekilde, İÖ. IV. yüzyıl Lykia dy-
nast’larından Arbinas’a ait yazıtta da vurgulandığı gibi, Pers soylularının çocukları
binicilik, okçuluk ve doğru söylemek üzere eğitiliyorlardı. Bu surette, Mithradates
örneğinde olduğu gibi, temel binicilik eğitimi almış bir çocuğu ehlileştirilmemiş ata
bindirmekle muhafızları onu öldürmeye teşebbüs etmekten çok, binicilik konusunda
tecrübe kazanmasını amaçlamış olabilirlerdi (McGing 1986a, 44; Erciyas 2001, 83).
Iustinus’un (XXXVII. 2. 4-5)’de aktardığı bu hikaye, bize bir bakıma Makedo-
nia krallarından İskender ile Bukephalas’un öyküsünü hatırlatmaktadır (Plut. Alex.
VI. 1-5). İskender’in daha çocukken hiç kimsenin binemediği Bukephalas’ın üzerine
binerek onu ehlileştirmesi gibi, yaşamı boyunca belirli ölçülerde kendisini adeta
ikinci bir İskender gibi göstermeye çalışmış olan Mithradates’in de benzer bir hika-
yeye sahip olması ilgi çekicidir. Bu bakımdan Iustinus’un sözünü ettiği bu hikaye,
bir yandan kralın Pers orijinini yansıtırken, diğer yandan da kralın İskender’le olan
benzerliğinin bir yansıması şeklinde düşünülebilir.
süre zarfında Laodike tarafından Mithradates’in hayatına kastedilmiş;
ayrıca çeşitli kereler zehirlenmek342 istenmiştir. Bunun üzerine –babası
gibi– zehirlenmekten korkan genç kral, sık sık panzehir içmeye başla-
mıştır. Sonunda ilginç ve son derece güçlü engelleyici karışımlar içe içe
vücudunu her çeşit zehre karşı bağışık kılmıştır343. Kendisini zehirle
ortadan kaldırmayı başaramayan düşmanlarının bu sefer silah yoluyla
canına kastetmeyi planladıklarını anlayınca, vahşi hayvan avına düşkün
biri taklidi yapmış ve belirli süre için ne kasabalarda ne de kırsal alan-
larda bir çatı altında kalmamaya özen göstermiştir344. Ayrıca ormanlarda
gezinip durmuş ve geceyi dağların değişik yerlerinde geçirmiştir. Böyle-
ce hiç kimse onun ikamet ettiği yörelerden haberdar olamamıştır. Bu
surette Mithradates, daha çocuk denecek yaştan itibaren vahşi hayvan-
lardan kaçma; onları yakalama için, plan kurma, takip etme ve avlama
konularında uzmanlaşmıştır. Kral bu tarz yaşantısı sonucunda öyle çe-
vikleşerek güçlenmişti ki; vahşi hayvanların bazılarından koşarak kaç-
342
Hellenistik Dönem Küçük Asya krallıklarında zehirleyerek kralları ya da kral
hanedanlarını ortadan kaldırmak oldukça yaygın bir suikast sistemiydi. Öyle ki, İÖ.
130 yılında Aristonikos İsyanı’nın bastırılması sırasında, Romalılara yardım ederken
ölen Kappadokia Kralı Ariarathes V Eusebes Philopator’un karısı Nysa, çocukları
biraz büyüyünce ülkenin kontrolünü elinde tutamayacağını düşünerek, altı erkek
oğlundan beş tanesini zehirleterek öldürtmüştü. Sadece en küçük oğlan –VI.
Ariarathes– akrabalarının sayesinde annesinin bu zulmünden canını kurtarabilmişti
(Iust. XXXVII. 1. 3-5).
Iustinus (ibid.)’de, V. Ariarathes’in karısının ismini yanlışlıkla Laodike olarak
vermiştir. Ancak Ariarathes nümismatik (Simonetta 1977, 29) ve epigrafik (OGIS
352) belgelerden de doğrulanacağı üzere Nysa ile evlidir. Mithradates V Euerge-
tes’in kızı ve Mithradates VI Eupator’un kız kardeşi olan Laodike ise, Kappadokia
Kralı Ariarathes VI Epiphanes Philopator’un eşidir (Memnon 30. 1; Iust. XXXVIII.
1. 1-5).
343
Plin. nat. XXV. 3. 6; ayrıca bk. Iuv. Sat. VI str. 661-662; XIV str. 252-253.
Öyle ki, ileri yaşında kendi isteğiyle zehir yoluyla ölmek istemesine rağmen bir türlü
ölemedi (Iust. XXXVII. 2. 6; App. Mithr. 111).
344
Iustinus’a (XXXVII. 2. 7) göre, kral annesinin komplolarından korunmak için
yedi yıl boyunca dağlarda yaşadı. Ancak Birinci Mithradates-Roma Savaşı’na baş-
lamasından yirmi üç yıl önce, (İÖ. ca. 114 yılında) krallığına geri dönerek Pontos
tahtını ele geçirdi (Iust. XXXVIII. 8. 1). Bununla birlikte kralın yedi yılını dağlarda
geçirmesi bize pek mantıklı gelmemektedir. Ayrıca Delos Adası’nda bulunan ve İÖ.
ca. 116/115 yılına tarihlenen iki ayrı yazıta (Durrbach 19762, 187 vd. no 113; 189
vd. no 114=I.Délos 1560-1561; ayrıca bk. SEG XXXVII 668) göre, ca. 116/115 yılı
gymnasiarkhos’u Dionysios, Mithradates Eupator ve kardeşi Mithradates Khres-
tos’un birer heykelini diktirerek onları onurlandırmıştır. Bu da bize, Mithradates’in,
İÖ. ca. 116/115 yılında Pontos tahtının başında olduğunu göstermektedir.
maya, bazılarını koşarak kovalamaya, bazılarıyla ise, kendi gücüyle –
silahsız– dövüşmeye başlamıştır. Böylelikle hem hayatına kastetmek
isteyen suikastçılardan kurtulmuş hem de vücut yapısını her çeşit cesaret
gerektirecek zorluğa uzun süre dayanabilecek bir seviyeye getirmiştir345.
Mithradates, İÖ. ca. 119/116 yılında346, krallığına dönerek aşırı dere-
cede iktidar hırsına sahip olan kraliçeyi önce devlet görevlerinden uzak-
laştırdı; daha sonra da hapse attırdı347. Kardeşi Mithradates Khrestos’la
birlikte Pontos Krallığı’nı yönetmeye başladı348. Fakat bir süre sonra,
Khrestos’tan da şüphelenerek, onu ortadan kaldırdı. Krallığın tek ve
mutlak hakimi oldu349. Bununla birlikte Romalılar, İÖ. ca. 116 yılında350
Aristonikos Ayaklanması’nın bastırılmasında kendilerini destekleyen V.
Mithradates’e İÖ. 129 yılında bağışladıkları Phrygia Bölgesi’ni işgal
345
Mithradates’in yedi yılını dağlarda geçirmesi, Pers hükümdarlarına ait diğer bir
geleneksel motifti. G. Widengren’e (1960, 230 vd.) göre, İran efsanelerinde kral
gençliğini krallığından uzakta gizli bir yerde geçirirdi (ayrıca bk. McGing 1986a, 44
vd. dn. 8). Persler atlarını talim ve terbiye etmek, kendilerinin ise, binicilik ve ok
atma yeteneklerini geliştirmek için sık sık vahşi hayvan avına çıkarlardı (Ksen.
Anab. I. 2. 7). Böylelikle bedenlerini her çeşit güçlüğe alıştırırlardı (Ksen. Cry. I. 2.
10; 4. 7-9; VIII. 1. 38). Benzer şekilde İskender de babasıyla tartıştıktan sonra,
belirli bir süre Illyria dağlarında dolaşmıştı (Plut. Alex. IX. 5). Persepolis’i ele geçir-
dikten sonra ise, talim yapmak için sık sık ava çıkıyordu (Plut. Alex. XL. 3-4). Ay-
rıca kral gençken, zaman zaman günlerini avcılıkla geçirirdi (Plut. Alex. XXIII. 2).
346
H. Pfeiler’e (1968, 75 vd. fig. 1-2) göre, Pontos krallık sikkeleri Mithradates’in
tahta çıktığı İÖ. ca. 120 yılından başlayarak kralın gençlik yılları boyunca onun
portrelerini ve lejandlarını taşımaktaydı (ayrıca bk. McGing 1986a, 44 dn. 5; 2003,
85).
347
Memnon’a (30. 2) göre, kısa süre sonra annesi, kraliçe Laodike hapishanede
öldü. Appianos (Mithr. 112) ve Sallustius’a (Hist. II. 87) göre ise, Laodike, Mithra-
dates tarafından zehirlenerek ortadan kaldırıldı.
348
Durrbach 19762, 187 vd. no 113; 189 vd. no 114=I.Délos 1560-1561. İÖ. ca.
116/115 yıllarına tarihlenen bu yazıtlarda kraliçe Laodike’den söz edilmediğine gö-
re, VI. Mithradates bu tarihten önce annesini devlet görevlerinden uzaklaştırmış olsa
gerektir.
349
Memnon 30. 2; App. Mithr. 112; Sall. Hist. II. 87.
350
Pontos Kralı Mithradates V Euergetes öldükten sonra, Romalılar kralın yerine
tahta geçen Mithradates’in yaşının küçüklüğünü; tecrübesizliğini ve annesi Laodi-
ke’nin krallığı yönetmedeki yetersizliğini fırsat bilerek Phrygia Bölgesi’nin hakimi-
yetini Pontos Krallığı’nın elinden almışlardır. Bu olayın gerçekleştiği tarihe ilişkin
detaylı bilgi ve değişik yorumlar için bk. Mommsen 19303, III 259; Glew 1977b,
388 vdd.; Sherwin-White 1977a, 70; 1984, 90; McGing 1980, 35 dn. 4-5; 1993, 508;
Gruen 1984, 608 dn. 147; Sherk, 1984, 53 vd. no 49; Hind 1994, 133 dn. 17;
Mitchell 1999, 20 dn. 12; Arslan 2000a, 132.
ederek bu toprakları Asia Eyaleti’ne bağladılar351. Kralın bütün itirazları
sonuçsuz kaldı. Bu durum kralın çocukluğundan itibaren Romalılardan
nefret etmesine neden oldu. Bu yüzden Mithradates, Pontos tahtını ele
geçirdikten sonra, ilk düşüncesi krallığı yönetmekten ziyade sınırlarını
genişletmek oldu352. Öncelikle ordusunu ve donanmasındaki eksiklikleri
giderdi. Krallığındaki genç nüfusu askere alarak onları sıkı bir askeri
eğitimden geçirdi. Bu sırada Romalılar kendi iç meseleleriyle –partilerin
çıkar kavgasıyla– uğraşıyordu. Küçük Asya’daki Hellenistik krallıklar
ise, bütün dikkatlerini kendi aralarındaki çekişmelere çevirmiş durum-
daydı. Bu yüzden Mithradates, krallığının ilk yıllarında bağlaşıklık ve
istila yoluyla Doğu ve Kuzey Karadeniz havzasındaki birçok kavmin
kontrolünü eline geçirmek üzere harekete geçti. İÖ. ca. 115/114 yılın-
da353 Kuzey Karadeniz kıyılarındaki Hellen kolonilerinden Krimeia
(Kırım) Yarımadası’nın güney ucundaki Khersonesos kenti ve Bosporos
Krallığı giderek artan Skythia baskısına karşı354 Mithradates’i koruyucu
351
App. Mithr. 11-13; Iust. XXXVIII. 5. 3; ayrıca bk. OGIS 436; Sherk 1969, 74
vdd. no 13; 1984, 53 vd. no 49. Daha detaylı bilgi için bk. McGing 1980, 35 vdd.
352
Iust. XXXVII. 3. 1.
353
Mithradates’in Khersonesos’a yardım amaçlı gönderdiği komutanı Diophan-
tos’un düzenlediği seferin tarihi, relativ kronoloji verileri, nümismatik buluntular ve
arkeolojik araştırmalardan elde edilen veriler ışığında çeşitli modern yazarlar tara-
fından, İÖ. 114-112 ile İÖ. 110-108 yılları arasına tarihlenir (Zaītsev 2001, 241).
Bunlardan Th. Reinach (19752, 58 dn. 3), Mithradates’in Kırım Seferi’ni, İÖ. 110;
D. B. Shelov (1980, 29 vd. no 153; 43)’de, söz konusu seferi kralın Kolkhis’i ele
geçirmesinden sonraki bir tarihe yani, İÖ. ca. 111/110 yılına koyar. V. Stolba (2005,
164 dn. 75), İÖ. 110-108; V. P. Zajcef (2005, 261 dn. 8-10) ise, Skythia Kralı Skily-
ros’un krali başkenti Neapolis’te yaptığı kazılar sırasında elde ettiği arkeolojik ve
nümismatik buluntulardan yola çıkarak bu seferi, İÖ. 112-108 yılları arasına tarihler.
Her ne kadar Mithradates’in, Doğu ve Kuzey Karadeniz havzasındaki barbar
kavimlere karşı hareketleri antik kaynaklar tarafından detaylı bir şekilde işlenmemiş
olsa da; Iustinus (XXXVII. 3. 2; XXXVIII. 7. 4-5) ve Strabon’un (VII. 4. 3 c. 309)
ifadeleri, relativ kronoloji ışığında ele alındığında bize, İÖ. ca. 115/114 tarihleri
daha uygun gelmektedir (ayrıca krş. McGing 1986a, 47 dn. 12-13; Avram 2002, 69).
Mithradates’in Kuzey ve Doğu Karadeniz seferlerinin tarihlenmesine ilişkin detaylı
bilgi için ise bk. Rubinsohn 1980, 53 dn. 5; 1993, 11 dn. 28; Heinen 1991, 153 dn. 8;
Saprykin 1996, 141 vdd.; Stolba 2005, 164 dn. 75; Zajcev 2005, 261 dn. 8.
354
W. Z. Rubinsohn’a (1980, 65 dn. 58a) göre, bu sıralar Skythia kabilelerinin
başında Palakhos; E. J. Solomonik’e (1977, 53 vdd.; 63) göre, Skilyros ile Palakhos;
A. Avram’a (2002, 69) göre ise, Skilyros ile oğlu Palakhos bulunmaktaydı (ayrıca
bk. Strab. VII. 3. 17 c. 306; 4. 3 c. 309 dn. 1).
(= prostatēs [προστάτης]) seçerek ondan yardım istediler355. Zira kralın
büyük dedesi/amcası(?) Pontos Kralı I. Pharnakes, yaklaşık 60 sene
evvel onları olası bir barbar saldırısı karşısında koruyacağına yemin
etmişti. Mithradates bir yandan daha önce verilmiş bu sözü yerine ge-
tirmeyi istediği, diğer yandan da bu durumu geleceği açısından olumlu
gördüğü için, barbarlara karşı Karadeniz havzasındaki kentlerin koruyu-
cusu ve kurtarıcısı sıfatıyla ortaya atıldı356. Komutanlarından
Asklepiodoros oğlu Sinope’li Diophantos’u Khersonesos’a gönderdi.
Pontos kuvvetleriyle Khersonesos’a gelen Diophantos, kent halkının
yardımı ve desteğiyle Krimeia Yarımadası’nda konuşlanmış olan
Skythia’lıların üzerine yürüdü. Son zamanlarda üst üste kazandıkları
başarılardan ötürü kendilerine olan güvenleri artan Skythia’lılar357, kral-
ları Palakhos önderliğinde geri çekilmek yerine Pontos ve Khersonesos
birliklerinin karşısında büyük bir orduyla kamp kurarak onları savaşa
zorladılar. Diophantos kendi isteğinin dışında olmasına rağmen savaşı
kabul etti. O güne değin kendilerine saldıran hiç kimsenin elinden kurtu-
lamadığı358 ve bu yüzden yenilmez olarak tanınan Skythia’lılara karşı359
355
Strab. VII. 4. 3 c. 309; IOSPE I2 352=SIG3 II 709; daha detaylı bilgi ve tartışma-
lar için bk. Rubinsohn 1980, 51 vdd.; 65 dn. 59; Portanova 1988, 85 vdd.; Heinen
1991, 153 dn. 7.
356
Saprykin 2003b, 3 vd.
357
Iust. XXXVII. 3. 1-2; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Strab. VII. 4. 3 c. 308;
Rostovtzeff 1922, 84; Nemirovskij 1978, 63 vdd.; Rubinsohn 1980, 66 dn. 60;
Saprykin 1994, 91 dn. 12.
Avram’a (2002, 69) göre, Diophantos yönetiminde Sinope’den gelen Pontos bir-
likleri ile Skythia Kralı Palakhos arasındaki savaşın tarihsel tasvirlerinin çıkış nok-
tası olan ünlü dekret/kararname (IOSPE I2 352=SIG3 II 709; Foucart 1881, 70 vdd.)
göz önünde tutulduğunda Diophantos’un muhtemelen öncülü olan kişinin başarısız-
lığından sonra, komutanlığı üzerine aldığı düşünülebilir. Zira söz konusu dekretin
col. I str. 5’de Diophantos’un τὸν ποτὶ Σ[κ]ύθας πόλεμον ἀναδεξάμενος=
Skythia’lılara karşı yapılan savaşın idaresini kendi üstüne aldıktan sonra,
παραγενόμενος εἰς τὰν πόλιν ἁμῶν=bizim kente vasıl gelmiş olduğu, yani
Khersonesos kentine tek başına geldiği belirtilir. Üstelik col. I str. 17’de, δι᾿ ἅς
αἰτίας βασιλεῖος Μιθραδάτα Εὐπάτορος Διόφαντον [πά]λιν ἐκπέ[μ]ψαντος
μετὰ στρατοπέδου=bu nedenlerden dolayı Kral Mithradates Eupator, Diophan-
tos’u yeniden orduyla birlikte gönderdikten sonra, ifadesinin kullanılması Diophan-
tos’un ikinci sefer için, bu kez orduyla birlikte gönderilmiş olduğunu işaret eder.
Daha detaylı bilgi için bk. Avram 2002, 71 vd. dn. 10-15.
358
Hdt. IV. 46.
savaşarak onları mağlup etmeyi başardı360. Böylelikle Pontos Kralı VI.
Mithradates Skythia’lılara karşı zafer anıtı diken ilk kral oldu361.
Bu surette Diophantos çok kısa sürede Hellen kentlerini Skythia bas-
kısından kurtardı. Hatta Strabon’a362 göre, Diophantos daha sonra sa-
dece Skythia Kralı Skilyros’a363 karşı değil; aynı zamanda aralarında Pa-
lakhos’un364 da bulunduğu kralın oğullarına –Poseidonios’a göre, sayıla-
rı 50; coğrafyacı Apollonides’e göre ise, 80 idi365– karşı da savaşarak
onlara da boyun eğdirdi. Dahası bölgede ikamet eden diğer bir kavim
olan Tauros’ların üzerine yürüyerek onları da Pontos hakimiyeti altına
aldı καὶ πόλιν ἐπὶ τοῦ τόπου συνοικίξας=ve o yerde bir kent synoi-
kize366 etti367. Ardından Bosporos Bölgesi’ne girdi. Kısa zamanda orada
359
Skythia’lılar Pers İmparatoru Kyros’u 20.000 kişiden oluşan ordusuyla birlikte
kılıçtan geçirmişler (Iust. I. 8. 1-14; II. 3. 3; XXXVII. 3. 2; Arr. anab. IV. 11. 9; V.
4. 5), Dareios’u (Hdt. IV. 83-143; Arr. anab. IV. 4. 3; 11. 9; Iust. II. 3. 2; 5. 9-11),
Makedonia Kralı II. Philippos’u bozguna uğratarak geri çekilmeye zorlamışlar (Iust.
IX. 1. 9-2. 16; XXXVII. 3. 2) ve İskender’in generallerinden Zopyrion’un komutası
altındaki 30.000 kişilik orduyu yok etmişlerdi (Iust. II. 3. 4; XII. 1. 4-5; 2. 16-17;
XXXVII. 3. 2; XXXVIII. 7. 3-5; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Curt. X. 1. 43-44;
Macrob. I. 11. 33).
360
Iust. XXXVII. 3. 2; XXXVIII. 7. 4-5; IOSPE I2 352=SIG3 II 709; SEG XXX
963. Khersonesos’ta bulunan metin ve çevirisi için Rubinsohn 1980, 50 vdd. Daha
detaylı bilgi için bk. Callataÿ 1997, 245 vdd.
361
SEG XXX 963; IOSPE I2 352 col. I str. 9=SIG3 II 709: πρῶτον ἀπ᾿ αὐ[τῶ]ν
ἐπόησε βασιλέα Μιθραδάταν Εὐπάτορα τρόπαιον ἀναστᾶσαι=(Diophanthos)
onlardan elde edilen ganimetlerden kral Mithradates Eupator’un bir zafer anıtı
dikmesini sağlamakla bir ilki gerçekleştirdi.
362
Strab. VII. 4. 3 c. 309 dn. 1-4; 4. 4 c. 310 dn. 1-2.
363
O sıralar Skilyros ve Skythia kralları Bosporos Krallığı üzerindeki baskılarını
arttırmışlar ve bölgenin önemli kalelerinden Palakion (Balaklava/Ust’-Alma), Kha-
baion (Kemren/Kry ya da Bulganak) ve Neapolis’i (Simferopol/Kermencik) kont-
rolleri altına almışlardı (Strab. VII. 4. 7 c. 312).
364
IOSPE I2 352 col. I str. 1-11=SIG3 II 709; SEG XXX 963.
365
FGrHist 87 F 32 (= Poseidonios)=Strab. VII. 4. 3 c. 309; Kidd 1988, 905 vdd.;
Edelstein and Kidd 19892, no 263 str. 8-9.
366
Genel olarak synoikismos [συνοικισμός] yeni bir kent kurmanın başka bir
biçimiydi. Antikçağda, dağınık olan hanelerin (= oikos [οἶκος]), küçük hane küme-
lerinin ve köylerin bir araya getirilerek ya da başka yerleşimlerden nüfus aktarılarak
oluşturulan yerleşimlere synoikismos denirdi. Bununla birlikte yeni bir kent kurma-
nın ardındaki nedenler çeşitli ve genellikle politik, ekonomik ve stratejik etmenleri
içerir biçimde karmaşıktı. Hellen-Romalıların oluşturdukları synoikismos’lar kimi
zaman ticaret, kimi zaman bir bölgenin tarımsal potansiyelinden ya da doğal kay-
naklarından istifade etmek, kimi zaman da fazla nüfusu başka yere taşımak için,
da büyük başarılar elde ettikten sonra, tekrar Khersonesos’a döndü.
Khersonesos kentinden bazı vatandaşların yardımıyla, bu kez Skythia
üzerine sefere çıktı. Krimeia’ın iç bölgelerinde halen Skythia’lıların
kontrolü altında olan Khabaion’a (Kemren/Kry-Bulganak) ve Skythia
Kralı Skilyros’un krali başkenti Neapolis’e (Simferopol/Kermencik)
boyun eğdirdi. Bu surette neredeyse bütün Skythia’lılar kral Mithra-
dates’in egemenliği altına girmiş oldular. Böylelikle Diophantos, kısa
süre içinde çok önemli işler başararak görevini yerine getirmiş oldu368.
Öyle ki, Bosporos Kralı Pairisades/Parisades kendi isteğiyle ülkesini
Mithradates’e hediye olarak vermek istedi369.
stratejik ve askeri amaçlı kurulmaktaydılar. Gene de antikçağın siyasi kelime dağar-

cığındaki synoikismos terimi hem arkeologlar hem de tarihçiler tarafından farklı
şekillerde kullanılmaktadır. Bu bakımdan söz konusu terim, içerik açısından bir
disiplinden diğerine değişen bir terminoloji kargaşasıyla karşı karşıyadır. Arkeolog-
lar bu terimi sıklıkla kullanmışlar ve onu tarih öncesi döneme uyarlayarak anlamını
gereğinden çok genişletmişlerdir. Aslında synoikismos’un arkeolojik ve tarihsel
kullanım diyalektiğinin, beklenenlerin neredeyse tam tersi sonuçlara yol açtığı du-
rumlara rastlanmaktadır. Şöyle ki: klasik kaynaklarda tarihçiler, bu terimi sadece bir
kentin kurulmasında değişik grupların işbirliği yapması (Thuk. I. 24. 2; III. 92-93;
VI. 5. 1) ya da birkaç bağımsız topluluğu birleştirerek daha büyük bir kentin/devletin
meydana getirilmesi (Thuk. II. 15; III. 2) anlamında kullanmaktadırlar. Arkeologlar
ise, nüfusun fiziksel olarak yeniden konumlanmasını ya da çok farklı bir yerleşim
yapısına yol açacak yeni bir siyasi ittifakı, yani kent ve kırsal alan arasında nüfusun
ve etkinin temelli olarak yeniden dağılımını ima etmek için bu terimi kullanmışlardır
(Cavanagh 2000, 106 vdd.).
367
IOSPE I2 352 col. I str. 10=SIG3 II 709; SEG XXX 963. Söz konusu kent,
Strabon’un (VII. 4. 7 c. 312)’de bahsettiği Eupatorion (Balaklava civarında) olsa
gerektir. Ayrıca bk. ve krş. Anokhin 1980, 48; Rubinsohn 1980, 66 dn. 61.
368
IOSPE I2 352 col. I str. 11-14=SIG3 II 709; SEG XXX 963.
Neapolis kentinde Skilyros’un sarayı olarak tanımlanan komplekste yapılan
arkeolojik araştırmalardan ve mikrostratigrafik seviye incelemelerinden çıkarılan
sonuçlar ışığında söz konusu tarihler arasında yoğun bir yangın tabakasına rastlan-
mıştır (Zajcev 2005, 261; 271). Ayrıca Neopolis’teki güney sarayın D3 katmanında
–İÖ. 114/113 yılına tarihlenir– Skilyros’un anıtkabri bulunmuş ve söz konusu meza-
rın daha sonradan Skilyros’un akrabaları tarafından da kullanıldığı saptanmıştır
(Zajcev 2005, 264 dn. 13; 271; ayrıca bk. Mordvintseva 2005, 282 dn. 32-33).
369
Strab. VII. 4. 3 c. 309. Pairisades/Parisades’in krallığını Mithradates’e devret-
mesindeki sebep ülkesi üzerinde giderek artan Skythia baskısıydı. Kral belirli bir
süre bu baskıyı onlara tributum vermek suretiyle önlediyse de her sene katlanarak
artan yıllık haraca dayanamamış (Strab. VII. 4. 4 c. 310) ve sonunda krallığını
Mithradates’e bağışlamıştır (IOSPE I2 352 col. II str. 31-44=SIG3 II 709; SEG XXX
963).
Khersonesos’lular, sergilediği üstün başarılardan ve kendilerini bar-
bar baskısından kurtardığından dolayı Diophantos’a karşı minnettar-
lıklarını onu onurlandırarak gösterdiler. Diophantos da ülke üzerinde
gerekli düzenlemeleri yaptıktan sonra, Pontos’a geri döndü370. Fakat
onun bölgeden ayrılışını fırsat bilen bazı Skythia kabileleri Palakhos’un
önderliğinde Mithradates’e karşı ayaklandılar. Bu durum kısa zamanda
bölgenin hakimiyeti üzerinde büyük değişikliklere yol açtı. Skythia’lılar
krali merkezlerinin kontrolünü ele geçirmekle kalmayıp, Bosporos Kral-
lığı’na ve Khersonesos kentine zor anlar yaşatmaya başladılar. Bu yüz-
den Diophantos kışın yaklaşmasına ve havaların bozmasına aldırmadan
Krimeia Yarımadası’na dönmek zorunda kaldı. Diophantos komutası
altındaki Pontos donanması ve ağır silahlı birlikler, Khersonesos vatan-
daşlarından oluşturulan kuvvetlerle Skythia kalelerine saldırmaya başla-
dılar. Ancak kar ve dondurucu soğuklar, kısa süre sonra Diophantos’un
daha ileri gitmesine mani oldu. Bunun üzerine tekrar sahil şeridine
dönmek zorunda kaldı371. Khersonesos yakınlarındaki Skythia’lıların
kontrolü altındaki kıyı kentlerinden Kerkinitis’i (Karkinitskiy/Kalancak)
ve uzun duvarları kuşatarak zapt ettikten sonra372, Kalos Limen’i
(Chernomorskoye) abluka altına aldı. Bu sıralar Khersonesos da yeniden
370
IOSPE I2 352 col. I str. 14=SIG3 II 709; SEG XXX 963
371
IOSPE I2 352 col. I str. 15-21=SIG3 II 709; ayrıca bk. Rubinsohn 1980, 51; 66 vd.
372
IOSPE I2 352 col. I str. 20-21=SIG3 II 709.
Son zamanlarda Kara Tepe’de keşfedilen bir yazıt (SEG XLVII 1177) Kerkinitis’e
düzenlenen seferin başka bir yönüne işaret eder. Söz konusu yazıta göre:
A: [Διὶ Σωτῆρι κα]ὶ, Παρ-
[θένωι τόδε τρό]παιον Aristonikos ve Pontos’lu
[ἀνέστησαν ᾿Αρι]στόνι- askerler zafer kazandıkları için
4 [κος καὶ οἱ Πον]τικοὶ Kurtarıcı Zeus ve Parthenos’a
[στρατιῶται?] ν[ική]- bir tropaion diktiler ….
[σαντες? κτλ.]
Bu yazıtı yayımlayanlar, onu Diophantos yazıtının 9. satırındaki, ἐπόησε βασιλέα
Μιθραδάταν Εὐπάτορα τρόπαιον ἀναστᾶσαι=kral Mithradates Eupator’un
bir zafer anıtı dikmesini sağladı… cümlesiyle ilişki içine sokmuşlardır. Böylelikle
Aristonikos’u, Üçüncü Mithradates Roma Savaşı’nda kralın donanmasında Romalı-
lara karşı savaşan daha sonraki dönemden (İÖ. 74) bir nauarkhos’la (amiral) özleş-
tirmişlerdir (Plut. Luc. XI. 5). A. Avram’a (2002, 70) göre; eğer bu kabul edilirse, bu
kişi, o zamanlar 60 yaşlarında olmalıdır. Kaldı ki; bu kişinin, İÖ. ca. 113/112 yılında
henüz 20 yaşlarında olan bir subay gibi, Diophantos’in komutasındaki bir birliğe
kumanda ederek kendi kariyerine başlaması hiç de olası olmayacak bir durum değil-
dir (ayrıca bk. Vinogradov 1997b, 498 vdd.).
Skythia baskısı altında zor anlar geçirmeye başlamıştı373. Skythia Kralı
Palakhos kendi güçlerinin yanı sıra, Sarmatia’lılar ve Tasios önderliğin-
deki Roksolani kabilesiyle ittifak kurmuş374 ve yaklaşık 50.000 kişilik
bir ordu meydana getirmişti. Bunun üzerine Diophantos, Kalos Limen’in
muhasarasını Khersonesos’lulara bırakarak Palakhos’un üzerine yü-
rüdü375. Diophantos önderliğindeki Pontos generalleri376, takriben 6.000
kişiden oluşan ve iyi silahlanmış olduğu derecede iyi eğitilmiş ağır si-
lahlı phalanks birlikleriyle Skythia, Roksolani ve diğer Sarmatia kabile-
lerinin oluşturduğu büyük orduyu yenerek onları ağır kayıplara uğrattı-
lar377. Öyle ki, bu muharebede Skythia piyade birliklerinden hiç kimse,
373
IOSPE I2 353; 401 str. 8-9; 20-31=SIG3 II 709. Ayrıca bk. Strab. VII. 4. 7 c.
312; McGing 1986a, 52.
Kerkinitis kenti ve Kalos Limen’e ilişkin detaylı bilgi için bk. Nalivkina 1963,
46 vdd.; Rubinsohn 1980, 67 dn. 66; Portanova 1988, 86; Kutaisov 1990, 59 vdd.;
Saprykin 1997, 203 dn. 86; 277 vdd.
374
Strab. VII. 3. 17 c. 306. Bu sırada Skythia Kralı Palakhos, bu sefer talihin ken-
dinden yana olacağını düşünerek bütün kuvvetlerini bir araya getirmiş ve Roksolani
kabilesini kendi saflarında yer alması için ayartmıştı (IOSPE I2 352 col. I str. 22-
24=SIG3 II 709; SEG XXX 963).
375
Bu sırada Khersonesos kentinin koruyucu tanrıçası Parthenos, Diophantos’a
yardım ederek onun giriştiği işlerde başarıya ulaşacağı üzerine bir kehanette bu-
lundu. Parthenos Tapınağı’nda gerçekleşen bu ve benzeri mucizeler Khersonesos
vatandaşları ve Diophantos komutasındaki birliklerin bir araya gelmesine ve bütün
ordunun kendilerine olan güvenlerinin artmasına neden oldu. Bu moralle Diophantos
komutasındaki birlikler Skythia’lıların üzerine yürüdüler (IOSPE I2 352 col. I str.
22-26=SIG3 II 709; SEG XXX 963).
Parthenos (genç kız/bakire) bilindiği üzere Tanrıça Athena’nın sıfatlarından bi-
ridir. Bununla birlikte bazen Tauros Artemis’ini (Strab. V. 3. 12 c. 239-240 dn. 1;
Diod. IV. 44. 7) ve Iphigenia’yı (Hdt. IV. 103) nitelemek için kullanılır. Bu yüzden
Strabon’un burada hangi tanrıçadan bahsettiği açık olarak belirtilmemiştir.
Khersonesos’un koruyucu tanrıçası olan söz konusu tanrıça, İÖ. IV. yüzyıldan itiba-
ren kentin bastırdığı gümüş ve bakır sikkeler üzerinde tasvir edilmektedir. Konuya
ilişkin daha detaylı bilgi için bk. Anokhin 1980, 6 vdd. no 1-8; 13-17; 23 etc.
376
Diophantos bu sırada yalnız değildir. Strabon (VII. 3. 17 c. 306; 4. 7 c. 312), bu
sırada Mithradates’in birçok generalinden bahseder; ve hatta Skythia’lılara karşı
çeşitli kereler savaşan Neoptolemos’un ismini zikreder (Strab. II. 1. 16 c. 73; VII. 3.
18 c. 307).
377
Strab. VII. 3. 17 c. 306. Gene Strabon’a (ibid.) göre, Skythia’lılar her ne kadar
savaşçı bir kavim olmakla ün salmış olsalar da, hafif silahlı birliklerden oluşan ordu-
ları, genellikle iyi tertiplenmiş ve silahlanmış phalanks birlikleri karşısında zayıf
kalmaktaydılar. Çünkü miğferleri ile zırhlıkları öküz derisinden, kalkanları ince dal
ve sazlardan yapılmıştı. Bulabilenler silah olarak mızrak, çoğunlukla ise, sadece ok
ve kılıçla savaşmaktaydılar.
süvari birliklerinden ise; ancak az sayıda asker kurtulabilmiştir378. Bu
zaferden hemen sonra, Diophantos tarafından kuşatılmaya başlanan ve
bilinmeyen şartlar altında Khersonesos’lular tarafından devam ettirilen
Kalos Limen ablukası sıkılaştırılmış ve sonunda kent düşmüştür379.
Bununla birlikte kış aylarının iyice bastırmış olması nedeniyle Dio-
phantos, halen Skythia’lıların hakimiyeti altında olan Khabaion ve Nea-
polis kentleri üzerine yürüyememiştir. Fakat baharla birlikte Skythia’lı-
lara karşı tekrar harekete geçmiş; onları bir kez daha yenerek kaçmaya
zorlamış ve Khabaion ile Neapolis’i yeniden zapt etmiştir. Bu suretle
yöre üzerinde kontrolü sağladıktan sonra, gerekli düzenlemeleri yapmış;
Roksolani ve Sarmatia kabilelerini kendisiyle anlaşmak zorunda bırak-
mıştır. Ardından Bosporos Krallığı’nı, kralları Pairisades/Parisades’in de
isteğiyle, Pontos’a bağlamak için Pantikapaion’a (Kerç/Yeni Kale) git-
miştir. Bosporos kralı ile Mithradates arasında anlaşma zemini oluştur-
mak üzere gerekli ön çalışmaları yapmaya başlamıştır. Ancak, bu sırada
ülkelerinin Pontos kontrolüne girmesini istemeyen bazı Skythia’lılar,
kralları ile Mithradates arasındaki anlaşmayı bozmak için Saumakhos380
liderliğinde Pantikapaion’da ayaklanarak Pairisades/Parisades’i öldür-
müşlerdir381.
Ayrıca Diophantos’a karşı da bir suikast girişiminde bulunulmuştur.
Fakat Diophantos, Khersonesos’luların Pantikapaion’a gönderdikleri bir
gemi sayesinde Saumakhos’un elinden kurtulmayı başarmıştır. Kherso-
nesos’a gelen Diophantos kent merkezinde halkın karşısına çıkarak bir
konuşma yapmış ve onlardan kendisine bir kez daha yardım etmelerini
Khersonesos kentinde bulunan ünlü yazıta (IOSPE I2 352 col. I str. 26-28=SIG3
II 709; SEG XXX 963) göre ise, bu muharebenin kazanılmasında Diophantos’un
uyguladığı savaş stratejisi oldukça etkili olmuştur. İki ordu karşı karşıya geldiğinde,
Diophantos akıllı bir şekilde Pontos birliklerinin bir kısmını ordudan ayırıp değişik
bir mevkide konuşlandırmıştır. Fakat savaşın başlamasıyla birlikte Diophantos’un bu
birlikleri Skythia’lılara hiç beklemedikleri bir anda saldırmışlardır. Bu manevra
Diophantos’un Skythia’lılar karşısında parlak ve uzun süre insanların hafızalarından
silinmeyecek derecede başarılı bir zafer kazanmasına neden olmuştur.
378
Strab. VII. 3. 17 c. 306-307; IOSPE I2 352 col. I str. 28=SIG3 II 709; SEG XXX
963.
379
IOSPE I2 353 str. 2-6; IOSPE I2 352 col. I str. 28=SIG3 II 709; ayrıca bk.
McGing 1986a, 52 dn. 35; Avram 2002, 69 dn. 3.
380
Saumakhos, Bosporos Kralı Pairisades/Parisades tarafından büyütülmesine rağ-
men kralı bizzat kendisi öldürmüştür (SEG XXX 963=IOSPE I2 352 col. II str. 34-
35=SIG3 II 709). Saumakhos’a ilişkin detaylı bilgi ve tartışmalar için bk. Rostovt-
zeff 1932, 229 vdd.; Zébélev 1936, 30 vdd.; Rubinsohn 1980, 53 vdd.
381
IOSPE I2 352 col. II str. 34-35=SIG3 II 709; SEG XXX 963.
istemiştir. Bu sırada Mithradates VI Eupator da baharla birlikte Pontos
donanmasına ait birtakım savaş gemileriyle birlikte Diophantos’a önem-
li sayıda ağır silahlı asker göndermiştir382. Kralın kendisine yolladığı
takviye kuvvetler383 ve Khersonesos kentinden bazı vatandaşlarla birlik-
te üç savaş gemisine binerek Bosporos Krallığı’na doğru yelken açmış-
tır. Önce Theodosia’yı (Feodosiya/Kaffa) ardından Pantikapaion’u ele
geçirerek isyanı bastırmıştır. Ayrıca Saumakos’la birlikte ayaklanmadan
sorumlu ele başlarını yakalamış ve yargılanmak üzere Pontos’a yolla-
mıştır384. Ardından Bosporos Krallığı üzerindeki Pontos hakimiyetini
yeniden kurmuştur. Böylelikle hemen hemen bütün Krimeia Bölgesi’nde
oturan kavimlerle birlikte Bosporos Krallığı Mithradates’in yönetimi
altına girmiştir385. Diophantos, Khersonesos halkının kendisine gönder-
382
IOSPE I2 352 col. II str. 36-39=SIG3 II 709; SEG XXX 963.
383
IOSPE I2 352 col. II str. 39=SIG3 II 709; SEG XXX 963. Bu sırada Mithradates,
Diophantos’un yardımında diğer bir generali Neoptolemos’u göndermiş olsa gerek-
tir. Zira Strabon’a (II. 1. 16 c. 73; VII. 3. 18 c. 307) göre, Neoptolemos, Maiotis
(Azak) Denizi kıyısındaki Pantikapaion (Kerç/Yeni Kale) ile Phanagoreia (Tozer)
arasındaki boğaz kışın donduğunda Skythia’lılara karşı süvari çarpışması gerçekleş-
tirmiştir –zira kışın soğuktan Kimmeria Bosporos’u donar (Hdt. IV. 28). Yazın ise,
aynı yerde buzlar eridikten sonra, Skythia’lılara karşı deniz savaşı vermiş ve her
ikisinde de düşmanı bozguna uğratmıştır. Ayrıca, generalin kazandığı bu zaferlerden
dolayı daha sonradan bölgede Neoptolemos adına bir de kule kurulmuştur (Strab.
VII. 3. 16 c. 306 dn. 3; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 63 str. 7-9).
Ayrıca krş. Avram 2002, 69 dn. 2.
384
IOSPE I2 352 col. II str. 40-44=SIG3 II 709; SEG XXX 963. Ayrıca bk. Zébélev
1936, 34 vdd. dn. 2; Rubinsohn 1980, 52; 68 vd.; McGing 1986a, 53 dn. 36-39.
385
IOSPE I2 352 col. II str. 44=SIG3 II 709; SEG XXX 963; ayrıca bk. Strab. I. 2. 1
c. 14; Pomp. Trog. prolog. 37. Diophantos’un, İÖ. ca. 115/114 yılında başlayan
Bosporos Seferi’nin kaç sene devam ettiği kesin olarak bilinmemektedir. Bu yüzden
yukarıda sözü edilen seferler anlatılırken tarih verilmemiştir. Diophantos’un bu
seferleri sırasında Bosporos Krallığı ve Kırım Yarımadası’yla birlikte doğuda
Gorgippia batıda ise, Olbia kentine kadar olan yöreleri Pontos Krallığı’na bağladığı
düşünülmektedir. Zira Olbia’da bulunan yazıta (IOSPE I2 35 str. 5-10) göre, kral
Mithradates’in emri üzerine sevk edilen bir birliği Olbia’ya getirmiş olan ...
Φιλοκράτο[υ] Ἀμισηνὸς κυβερ[νήτης ὤν]=Amisos’lu Philokrates’in oğlu, ismi
bilinmeyen bir kybernetes’i (dümenci) kent halkı onurlandırmıştır. Daha detaylı bilgi
için bk. Wilhelm 1936, 50 vdd.; McGing 1986a, 53; Avram 2002, 70 dn. 8; Krapi-
vina 2005, 252 vdd. dn. 42-43.
Olbia’dan yeni bir yazıt ise, 2002 yılında kentin surlarının temizliği sırasında
arkeologlar tarafından ortaya çıkarılmıştır. Yazıt surların yapımı/onarımı sırasında
devşirme malzeme olarak kullanılmış beyaz mermerden yapılmış bir kaide üzerinde
bulunmuştur. İlk iki satırı kayıp olmasına rağmen kolaylıkla tamamlanmıştır. Yazıt-
dikleri elçileri Pantikapaion’da kabul etmiş ve onların lehine bir takım
düzenlemeler yapmıştır. Bu suretle kendisinin Khersonesos’lulara karşı
iyi niyetini ispat etmiştir. Bunun üzerine Khersonesos meclisleri ve halkı
velinimetleri kabul ettikleri Diophantos’u altın bir taçla onurlandırmış-
lardır386.
Iustinus’a387 göre, Mithradates daha sonra Anadolu’yu ele geçirmeyi
kafasına koydu. Bu yüzden bazı arkadaşlarıyla birlikte kılık değiştirerek
gizlice krallığından ayrıldı. Böylelikle hiç kimsenin haberi olmadan
Küçük Asya’yı dolaşarak ülkenin tarihi coğrafyası, kentlerin yerleşim
dokusu ile yol güzergahlarını tanıdı. Oradan Bithynia’ya geçti. Sanki
şimdiden Asya’nın efendisiymiş gibi –quasi dominus Asiae– davrana-
rak, olası bir savaş sırasında kendisine avantaj sağlayabilecek bütün
ta, Mithradates Eupator’un Olbia yöneticisi-komutanı Thyaios’un oğlu Diogenes’in

yaptırdığı/kuvvetlendirdiği suru Tanrıların Anası için Bithynia-Pontos aera’sına
göre, (ΚΣ) 220 yılında –yani, İÖ. 78/77 Ekim’inde– adadığı belirtilmektedir (Krapi-
vina 2005, 255 vd. dn. 45).
386
IOSPE I2 352 col. II str. 44-52=SIG3 II 709: “στεφανῶσαι Διόφαντον
Ἀσκλαπιοδώρου χρυσέωι στεφά νωι Παρθενείοις ἐν τᾶι πομπᾶι”=‘(Halk
meclisi) Asklepiodoros oğlu Diophantos’u Partheneia Bayramları’nın geçit töreni
sırasında altın bir çelenkle onurlandırmaya (karar vermiştir). Yazıtın devamında,
Diophantos’u silahlı teçhizatla gösteren bir bronz heykelin dikilmesi ve akropolis’te
Parthenos ve Khersonesos sunaklarının yanına konulması Halk Meclisi’nin karar
alması belirtilmiştir: “ὁ δᾶμος στεφανοί Διόφαντον Ἀσκλαπιοδώρου Σινω-
πέα ἀρετᾶς ἕνεκα καὶ εὐνο[ί]ας τᾶς εἰς αὐτόν”. Σταθῆμεν δέ αὐτοῦ καὶ
εἰκόνα χαλκέαν ἔνοπλον ἐν τᾶι ἀκροπόλε[ι] παρὰ τὸν τᾶς Παρθένου
βωμὸν καὶ τὸν Χερσονάσου=‘Halk Asklepiodoros oğlu Sinope’li Diophantos’u
erdemi ve kendisine karşı iyi niyeti nedeniyle taçlandırsın’. Ayrıca kentin akropo-
lis’inde Parthenos ve Khersonesos sunaklarının yanında onun at üzerinde tam silah-
lı bronzdan bir heykeli dikilmiş olması için (karar verilsin).
Bu karar heykelin kaidesine yazılacak ve bu anıtın yapılması için gerekli miktar
tapınağın hazine sorumluları tarafından temin edilecektir. Bu kanun, kent consul’ü
ve halk tarafından Dionysos (Şubat) ayının 19. günü Lagorinos’un oğlu Agis’in
arkhōn-basileus (= basileuontos [βασιλεύοντος]), Herakleios oğlu Meris’in top-
lantı başkanı (= proaisymnōntos [προαισυμνῶντος]) ve Athenaios oğlu Damaski-
les sekreterken (= grammateuontos [γραμματεύοντος]) karara bağlanmıştır
(IOSPE I2 352 col. II str. 52-60=SIG3 II 709; SEG XXX 963). Ayrıca bk. Rubinsohn
1980, 52 vdd.
387
Iust. XXXVII. 3. 4.
yöreleri dikkatlice gözden geçirdi388. Bütün bunlardan sonra krallığına
geri döndüğünde (İÖ. ca. 111/110389) onun çoktan öldüğünü düşünmüş
olan karısı –aynı zamanda kardeşi– Laodike’nin kendi yokluğunda bir
oğlan doğurduğunu öğrendi390. Fakat Mithradates bu uzun yolculuğun-
dan krallığına geri dönüşü ve erkek çocuğun doğuşu kutlanırken zehir-
lenme tehlikesi atlattı. Çünkü karısı Laodike, kendisinden uzun süre
haber alamadığı için Mithradates’in öldüğünü zannetmiş ve kralı arka-
daşlarıyla aldatmaya başlamıştı. Bu sebeple kendi günahını gizlemek
için daha büyük bir suç işlemeyi düşünmüş ve Mithradates’i zehirleye-
rek ortadan kaldırmaya teşebbüs etmiştir391. Ancak Mithradates, bu
komplo girişimini hizmetçi kadınların birinden öğrenmiş ve suçluları
tutuklatıp hak ettikleri cezalara çarptırmıştır –yani öldürtmüştür392.
Kış geldiğinde Mithradates zamanını ziyafetlerle, dostlarıyla yemek
masalarında rahat bir şekilde geçirmektense ordusu ve komutanlarıyla
açık ovalarda talim yapmayı yeğledi. Bizzat kendisinin de katıldığı ko-
şu, at yarışları düzenledi ve güç turnuvalarına katıldı. Bu surette ken-
disiyle birlikte ordusunun da her gün yapılan talim ve tatbikatlarla zor-
luklar karşısında mukavemetini arttırarak iyi eğitilmiş birlikler meydana
getirdi393. Mithradates böylelikle gücünü arttırıp, önce bütün Pontos
Bölgesi’ni ardından Kappadokia394 ve Kolkhis bölgelerini395 ele geçirdi.
388
Mithradates’in gerçekten böyle bir geziye çıkıp çıkmadığı; çıktıysa bile nereleri
gezdiği kesin olarak belli değildir. Bizim bu konudaki bilgilerimiz yalnızca Pom-
peius Trogus’un eserinden bir özet yapan Iustinus’a dayanmaktadır (Iust. XXXVII.
3. 4-5). Kralın dolaştığı yerlere ilişkin modern tarihçiler arasında da çeşitli görüş
ayrılıkları bulunmaktadır. Konuya ilişkin olarak bk. Meyer 19682, 91; 103; Magie
1950, 196; Geyer 19652, col. 2166; Reinach 19752, 72 dn. 2; Bengtson 1975, 257;
Olshausen 1978, col. 422 vd.; Rubinsohn 1993, 13 dn. 32.
389
Mithradates, İÖ. ca. 109/108 yılında Bithynia Kralı III. Nikomedes’le ittifak
yaparak Paphlagonia’yı işgal ettiği için kralın Anadolu yolculuğu, İÖ. ca. 111/110
yılları arasındaki bir zaman süresinde gerçekleşmiş olsa gerektir.
390
391
Iust. XXXVII. 3. 7; ayrıca bk. Sall. Hist. II. 88; McGushin 1992, 253.
392
Sall. Hist. II. 88; Iust. XXXVII. 3. 8; XXXVIII. 1. 1.
393
394
Iust. XXXVII. 3. 3.
395
Memnon 30. 2; App. Mithr. 15; ayrıca bk. Strab. I. 2. 1 c. 14; XI. 2. 18 c. 499;
XII. 3. 1 c. 541. Iustinus’a (XXXVIII. 7. 10) göre ise, kral Kolkhis’i de güzellikle,
miras yoluyla hakimiyeti altına aldı (ayrıca bk. Pomp. Trog. prolog. 37). Kralın, İÖ.
ca. 105 yılından itibaren Kolkhis’te diğer Karadeniz kentlerinde Pontos Krallığı adı-
na bastırdığı eşzamanlı sikkelere ilişkin olarak ayrıca bk. Dundua and Lordkipanidze
1985, 723.
Bu suretle kral, Trapezus ve Armenia’ya kadar Halys Irmağı’nın sınırla-
dığı ülkeye egemen oldu396. Pharnakeia ve Trapezus bölgelerinin üst ta-
rafında, ülkeleri Armenia Minor’a kadar uzanan ve dağlık bir topo-
ğrafyaya sahip olmasına karşın toprakları oldukça verimli olan Tiba-
ranoi ve Khaldaioi kavimlerini egemenliği altına aldı397. Ayrıca
Halys’ün beri tarafındaki, Paphlagonia’nın belirli yerlerine kadar uzanan
bölgeyi de ele geçirdi. Batıda sadece, Platonik filozof Herakleides’in
anavatanı olan Herakleia Pontike’ye kadar, batıya doğru uzanan deniz
kıyısını ele geçirmekle kalmayıp; ayrıca aksi yönde Kolkhis ve Armenia
Minor’a kadar uzanan kıyıları da zapt etti398.
Bu duruma koşut olarak, İÖ. II yüzyılın son çeyreği ve İÖ. I. yüzyı-
lın başlarından İÖ. 63 yılına kadar Karadeniz havzası içinde yer alan
kentlerin nümismatik buluntularında Pontos etkisi görülmektedir. Pontos
sikkelerinin yaygın olarak bulunduğu Gorgippia’dan (Anapa) Tyras’ın
(Tira/Tiras) kuzeyine kadar uzanan Bosporos Krallığı’na bağlı kentler-
den399 başka, bugün Romanya ve Bulgaristan sınırları içinde yer alan
Istria400, Tomis401, Kallatis402, Odessos403 ve Mesembria404 (Nesebur)
396
Strab. XII. 3. 1 c. 541.
397
Strab. XII. 3. 28 c. 555; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 33 str.
1-3.
398
Strab. XII. 3. 1-2 c. 541. Ayrıca bk. Dundua and Lordkipanidze 1979, 2 vdd.
399
Price 1968, 5 vd.; Callataÿ 1997, 249 vd.; Dyukov and Smekalova 2000, 88;
Olbia: Zograph 1977, 205; Pick 1898, 256-266 no 262; Krapivina 2005, 254 dn. 37-
39; Tyras: Shelov 1978a, 95 vdd. supra no 55; Golenko 1960, 307 vdd.; 1973, 492 no
88; Zograph 1977, 176; Pantikapaion: Golenko 1973, 468 dn. 7; Shelov 1978a, 147
vd. dn. 72-73; 155; Tekin 1999, 12 vd. dn. 28; Khersonesos: Anokhin 1980, 50 vdd.;
Gilevich 1985, 278 vd.
400
Pick 1898, (supra n. 16) no 482 lev. 2 no 27; CAH vol. of plates IV. 4 no [i]. Pick
(ibid.)’de, sikke üzerindeki portrenin Mithradates’in oğlu II. Pharnakes’e ait oldu-
ğunu düşünmektedir.
401
Pick 1898, (supra n. 16) no 2474-2486 lev. 21 no 6; CAH vol. of plates IV. 4 no
[i]. Pick (ibid.)’de, sikke üzerindeki portrenin Mithradates’in oğlu II. Pharnakes’e ait
olduğunu düşünmektedir. Ayrıca bk. Nawotka 1997, 42 dn. 162.
402
Pick 1898, (supra no 16) 92. Pick (ibid.)’de, sikkeler üzerinde yer alan MITR
lejandının Mithradates’i ima ettiğini iddia etmektedir. Konuya ilişkin olarak ayrıca
bk. Portanova 1988, 86 dn. 65; Nawotka 1997, 42 dn. 162.
403
Price 1968, 6 dn. 4; 7; Reinach 19752, 66 dn. 8; Danov 1979b, 285 vd.; Nawotka
1997, 42 dn. 162.
404
Price 1968, 6 vd. dn. 6; 7 vd. Byzantion ve Khalkedon sikkeleri üzerindeki
İskender vari portrelerin de Mithradates’e ait olduğu zannedilmektedir (CAH vol. of
plates IV. 4 no [f] ve [g]). Price 1968, 6 dn. 5). Eğer söz konusu durum doğruysa
Mithradates’in o sıralar Byzantion ve Khalkedon kentlerinin de ‘koruyucusu’ olduğu
sikkeleri söz konusu kentlerin Mithradates’le müttefik olduklarını doğ-
rulamaktadır405. Bu durum bölgede bulunan epigrafik belgelerle de des-
teklenmektedir. Apollonia’da (Sozopol) bulunan bir yazıta406 göre, kent
Mithradates’le bağlaşıktır407; ὑπὸ βασιλέως Μιθραδάτου Εὐπάτορος
ἐπὶ τὴν [σ]υνμαχ¤[αν]=kral tarafından aralarındaki müttefiklik uya-
rınca gönderilen birlikler tarafından düşmanlarına karşı başarıyla savu-
nulmuştur. Öyle ki, Dioskurias’tan Gorgippia’ya kadar uzanan ve içinde
birçok savaşçı kavmin yaşadığı sahil şeridini saymazsak hemen hemen
bütün Karadeniz doğrudan ve koruyucu sıfatıyla Mithradates’in hakimi-
yeti altına girmiş gibi gözükmektedir408. Böylelikle Mithradates, kısa
süre içinde Karadeniz havzasını önemli ölçüde ele geçirerek göz ardı
edilemeyecek derecede büyük bir güç yaratmıştır. Kralın İÖ. 120 yılında
tahta çıkışından itibaren savaşlar, ayaklanmalar ve diplomasiyle geçen
uzun yıllardan sonra, antikçağ Karadeniz Tarihi’nde, Karadeniz havzası
büyük ölçüde ilk kez bir kralın egemenliği altına girmiştir409. Bu durum
Romalıları alarma geçirmiştir. Zira Mithradates, krallığını Romalıların
düşünülebilir. Daha detaylı bilgi için bk. Kleiner 1955, 9 dn. 39; Price 1968, 6 vdd.;
Pollak 1970, 56; McGing 1986a, 58 dn. 66-70; Portanova 1988, 86 dn. 65.
405
Callataÿ 1997, 260 vdd.; Nawotka 1997, 42 vd. dn. 162-164; ayrıca bk. Callataÿ
2005, 123 vdd.; 131 vdd.
406
IGB I2 392; Danov 1937, 87 vdd. Söz konusu yazıtta, Apollonia halkı ve meclisi
aralarındaki symmakhia anlaşması uyarınca Mithradates tarafından bölgeye gönde-
rilen kuvvetlerin komutanı Menekrates oğlu Tarsus’lu Epitynkhanon’u onurlandır-
mışlardır. Mithradates, büyük bir ihtimalle, İÖ. ca. 72/71 yılında Apollonia ve civa-
rına sefer düzenleyen Roma’nın Makedonia proconsul’ü Marcus T. Varro Lucul-
lus’a (Liv. peroch. 97; Strab. VII. 6. 1 c. 319; App. Illyr. 30; Eutr. VI. 7-8; 10; Fest.
Brev. IX str. 13-24; Oros. hist. VI. 3. 4) karşı bölgeyi savunması amacıyla Tarsus’lu
Epitynkhanon’u göndermiştir. Ayrıca bk. Danov 1937, 89 vdd.; Magie 1950, 1092
dn. 53; Broughton 1952, 118 vd.; Hoddinott 1981, 128; Avram-Bounegru 1997, 156;
Nawotka 1997, 42 dn. 160; 43 vd. dn. 166-171.
407
Apollonia kentinin Mithradates’le symmakhia içinde olması bize o sıralar bölge-
deki diğer kentlerin de Pontos kralıyla müttefik olabileceğini düşündürmektedir. Ay-
rıca bk. Pippidi et Popescu 1959, 254 vdd.; 258.
408
Eutr. V. 5. 1; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Shelov 1985, 721 vd.; 1986, 42;
Dundua and Lordkipanidze 1985, 723; McGing 1986a, 54 vdd. dn. 72; Avram-
Bounegru 1997, 158 vdd.
Istros’ta bulunan benzer bir yazıta ilişkin olarak ise, ayrıca bk. AE 1997, 1316.
409
Memnon’a (30. 2) göre, Mithradates, Kafkasların ötesine kadarki bölgeleri ve
Phasis Bölgesi çevresindeki kralları savaşlarla egemenliği altına aldı ve hakimiyet
alanını genişletti. Bu başarılarından sonra, büyük bir gurura sahip oldu. Ayrıca bk.
Shipley 2000, 388; Saprykin 2004, 1 vdd.
etki alanı dışındaki bölgelerde de genişleterek bir imparatorluk meydana
getirmişti. Bu sebeplerden dolayı Romalılar Mithradates’in azmin-
den/hırsından şüphelenerek ondan Skythia krallarını tekrar geleneksel
yönetimlerinin başına getirmesini talep ettiler. Mithradates Romalıların
emirlerine bir dereceye kadar itaat etti.
Ancak Parth’lar, Med’ler, Armenia Kralı
II. Tigranes, Skythia kralları ve Iberia
kralıyla ittifak yaptı. Bu hareketlerine ek
olarak Romalılara karşı savaş sebebi
oluşturacak diğer aktiviteler ekledi410.
İÖ. ca. 109/108 yılında411 Bithynia
Kralı Nikomedes III Euergetes’le ittifak
yaparak Paphlagonia’yı412 istila etti ve
bölgeyi aralarında paylaştılar413. İki
kralın Paphlagonia’yı ele geçirdikleri III. Nikomedes
410
Memnon 30. 2-3. Mithradates, her ne kadar krallığının sınırlarını Karadeniz ve
Romalıların akıllarına dahi getirmedikleri Kafkaslar, Skythia ve Iberia bölgeleri
doğrultusunda genişletmiş olsa da Roma’nın hiçbir krallığın serpilip güçlenmesine
olanak tanımayacağının o zamanlar farkında değildi. Herhangi bir Hellenistik krallı-
ğın topraklarını genişletmesi ve güçlenmesi Romalılarda şüpheye yol açar ve o
krallığa karşı hemen gerekli önlemleri alırlardı. Bu bakımdan Appianos’un (Mithr.
10)’da, işaret ettiği üzere, Mithradates’in tahta çıkışından yaklaşık 15 sene sonra,
Romalılar Pontos kralının meydana getirdiği büyük imparatorluktan huzursuz ol-
maya başladılar. Ayrıca bk. Shelov 1985, 722.
411
Nikomedes’in Paphlagonia’yı ele geçirmeleri onuruna aera’larının 190. yılında
(*Bithynia aera’sı, İÖ. ca. 297/296 yılına tarihlenir; bu yüzden 190. yıl: İÖ. ca.
108/107 yılına denk gelir) tetradrakhmē bastıkları düşünülmektedir (Glew 1987, 24
dn. 2). D. G. Glew’e (1987, 24 vd. dn. 3-4) göre, söz konusu sikkelerin arka yüzle-
rinde yer alan defne çelengi ve palmiye motifleri zaferi simgelemekte olup, Bithynia
Krallığı’nın kazandığı büyük bir zaferin onuruna basılmışlardır. Söz konusu zafer
Nikomedes’in, İÖ. ca. 108/107 yılında Mithradates’le birlikte Paphlagonia’yı ele
geçirmesiyle ilişkili olmalıdır. Th. Reinach (19752, 86 dn. 1), Bithynia ve Pontos’lu-
ların Paphlagonia istilası için, İÖ. 108 yılını önerirken; F. Geyer (19652, col.
2166)’de, İÖ. 107 yılını daha uygun bulmaktadır. Ayrıca bk. McGing 1986a, 66 dn.
1; 1986b, 258 dn. 44.
412
Kuzeyinde Pontos Euksenos, güneyinde Galatia, doğusunda Pontos, batısında
Bithynia ile sınırlandırılmış olan bölge.
413
Iust. XXXVII. 4. 3. Strabon (XII. 3. 41 c. 562)’de, Paphlagonia’nın kendi zama-
nından kısa bir süre önce çeşitli hükümdarlar tarafından yönetildiğini ve artık kral
soyunun tükendiğini ifade etmektedir. Bu bakımdan Pontos ve Bithynia toprakları
arasına sıkışmış olan bu küçük ülke Mithradates ve Nikomedes tarafından kolayca
ele geçirilmiş olsa gerektir.
Roma Senatus’unda duyulduğunda ise, Romalılar elçilerini yollayarak
bölgenin önceki statüsüne geri döndürülmesini emrettiler414. Bunun
üzerine Mithradates VI Eupator Dionysos, belki de artık Roma ile karşı-
laşacak güce geldiğine inandığından Romalılara Paphlagonia’nın kendi-
sine babasından miras kaldığını bildirdi. Ayrıca Paphlagonia’yı eski
haline getirmek üzere –in pristinum statum– gelen Senatus elçilerine
Romalıların babası zamanında bu duruma ses çıkarmadıkları halde,
kendisinden bölgeyi terk etmesini istemelerine şaşırdığını ifade etti.
Daha sonra da Roma’nın bütün tehditlerini göz ardı ederek Paphlago-
nia’nın güneyindeki Galatia Bölgesi’ni de hakimiyeti altına aldı415. Ay-
rıca Galatia Bölgesi’ni egemenliği altında tutmak için, krallığının gü-
414
Iust. XXXVII. 4. 4. Romalıların Mithradates ve Nikomedes’e gönderdikleri bu
ültimatomun arkasında iki neden yatmaktadır. Bunlardan birincisi Mithradates’in
tahta çıkmasından itibaren Romalılara kafa tutabilecek derecede güçlenmiş olması-
dır. Bu yüzden Romalılar bir zamanlar müttefikleri olduğu bu krallığın daha da güç-
lenmesine olanak sağlayacak her çeşit girişimin karşısında yer almışlardır. İkinci ne-
den ise, Paphlagonia’nın son krallarından biri olan Pylaimenes’in, İÖ. 133-İÖ. 129
yılları arasında Aristonikos İsyanı’nı sırasında Roma saflarında çarpışmış olmasıdır
(Eutr. IV. 20. 1; Oros. hist. V. 10. 2).
415
Iust. XXXVII. 4. 5-6. Bu sıralar Romalılar Africa’da Numidia Kralı Iugurta’ya,
Avrupa’da ise, bir Germen kavmi olan Cimbri’lere karşı savaşmaktaydılar. Her iki
savaş da Romalılar açısından iyi gitmiyordu. İÖ. 110 yılı Roma consul’ü A. Postu-
mius Albinus’un kardeşi Aulus’un, Iugurta tarafından (Sall. Iug. XXXVI. 1-XXXIX.
1; Liv. perioch. 64), İÖ. 109 yılı consul’ü Marcus Iunius Silanus ise, Cimbri kavmi
tarafından ağır yenilgilere uğratılmışlardı (Liv. perioch. 65; Vell. II. 12. 2; Veg. mil.
III. 10). Bu yüzden Cimbri’lerle savaşın komutasına Marius getirildi. Marius, İÖ.
104 yılında Senatus elçilerini göndererek Bithynia Kralı III. Nikomedes’ten Cimb-
ri’lere karşı savaşmak üzere yardımcı kuvvetler göndermesini istetti. Nikomedes ise,
ülkesindeki halkın büyük bir çoğunluğunun publicanus’lar (vergi mültezimleri) tara-
fından vergilerini ödeyemedikleri için köleleştirildiğini ve bu yüzden elinde yeterli
asker bulunmadığını bahane ederek Marius’a istediği yardımı yollayamadı (Diod.
XXXVI. 3. 1-2=Phot. Bib. 387b 3-14; ayrıca bk. Harris 1979, 97 dn. 4; 1980, 864
dn. 31; Glew 1987, 36 vdd.). Romalıların art arda gelen bu bozgunları ve o an içinde
bulundukları zor durum, Mithradates’in Roma’ya karşı bu derece açık bir şekilde
karşı çıkmasına neden olmuş olabilir.
O sıralar tetrarkhes’ler tarafından yönetilen Galatia Bölgesi de aynen Paphlago-
nia gibi merkezi bir otorite tarafından idare edilmediği için Mithradates için ele
geçirilmesi kolaydı. Bununla birlikte Mithradates, Galatia’yı silah yoluyla işgal
etmekten çok bölge üzerinde siyasi bir üstünlük elde etmiş olsa gerektir. Çünkü, İÖ.
108 yılından, İÖ. 88 yılındaki kralın Galat katliamına kadar geçen süre içerisinde
Galat tetrarkhes’leri Mithradates’in düzenlediği her seferde onun müttefiki olarak
yanında yer almışlardır.
neybatısında, Mithradateion ismini verdiği bir kale inşa etti416.
Nikomedes ise, Romalılara Paphlagonia’daki istila ettiği yöreleri elinde
tutmasını gerektirecek hiçbir kanıt gösteremedi. Karakteri gereği açgöz-
lülüğünü-hırsını gizledi ve dalavere yoluna gitti. Bu bakımdan elçilere
bölgeyi en kısa zamanda yasal yöneticisine teslim edeceği yanıtını verdi.
Daha sonra da oğullarından birine Paphlagonia krallarının geleneksel
ismi olan Pylaimenes adını vererek onu Paphlagonia tahtına çıkardı. Bu
surette elçileri kandırdıktan sonra, onları Roma’ya gönderdi417.
Ancak İÖ. ca. 103/102 yılına gelindiğinde Romalılar, Africa418 ve
Kuzey Avrupa’daki419 problemlerini çözüp, eski güçlerine kavuşmaları-
nın ardından, Küçük Asya ve Akdeniz’deki sorunlarla daha yakından
ilgilenmeye başladılar. Bu yüzden, İÖ. ca. 102/101 yılında komutanla-
rından Marcus Antonius’u Kilikia Trakheia, Pamphylia ve Doğu Lykia
sahillerinde konuşlanan korsanlara karşı savaşmak üzere gönderdiler420.
M. Antonius deniz ve kara savaşlarında korsanları yendikten sonra421,
Kilikia’yı bir Roma eyaleti haline getirdi422.
416
Strab. XII. 5. 2 c. 567; konuya ilişkin olarak bk. Reinach 19752, 88; Magie 1950,
198; 1094 dn. 58.
417
418
Marius-Sulla’nın Iugurta zaferi (Liv. perioch. 66; Plut. Mar. IX. 1-X. 6; Sull. III.
1-4; Sall. Iug. LXXX. 1-CXIII. 6; App. Num. 4).
419
Marius’un Teutoni, Ambrones ve Cimbri zaferleri (Liv. perioch. 68; Plut. Mar.
XVI. 1-XXVII. 6; mor. IV. 324 c: De Fort. Rom. 11; Plin. nat. XXXIII. 53. 150).
420
İÖ. 102 yılında Roma’nın Doğu eyaletlerini haydutlar ve korsanlardan arındır-
mak üzere gönderdiği orator (hatip) lakaplı Marcus Antonius (Plut. Ant. I. 1) antik
kaynaklar ve yazıtlarda bazen praetor ve bazen ise, proconsul olarak geçmektedir.
Cicero (de Or. I. 82) ve Livius’a (perioch. 68) göre, praetor unvanıyla Pamphylia-
Kilikia’da görevlendirilmiş Roma generaliydi (ayrıca bk. Tac. ann. XII. 62; Plut.
Pomp. XXIV. 6; Obseq. Prodig. 44). Fakat Rhodos’luların M. Antonius’un komu-
tası altındaki donanma subaylarından birini onurlandırdıkları bir yazıtta (IGR IV
1116) ona στραταγὸς ἀνθύπατος=proconsul sıfatıyla hitap etmişlerdir. Gene
aynı şekilde, Korinthos’ta ele geçen Latince bir yazıtta (ILLRP 1. 342) da M. Anto-
nius, proconsul unvanıyla anılmıştır. Daha detaylı bilgi için bk. Eilers 2002, 213 vd.
no 44; Arslan 2003a, 94 vd.
421
Liv. perioch. 68; Cic. de Or. I. 82; Tac. ann. XII. 62; Obseq. Prodig. 44; IGR IV
1116; ILLRP 1. 342; daha detaylı bilgi için bk. Broughton 1946, 35 vdd.; Sumner
1978c, 216 dn. 22; Will 19822, 465 vdd.; Souza 1999, 102-104; 107; Ferrary 2000b,
167 vdd.; 185 dn. 115.
422
Roma’nın Güney Anadolu sahillerinde yer alan bu eyaleti her ne kadar provincia
Cilicia olarak adlandırılmışsa da, İÖ. 102 yılında Kilikia Bölgesi’nde hiçbir toprak
parçasına sahip değildi (Magie 1950, 285 dn. 15; Souza 1999, 128). Çünkü o sıralar
Kilikia Trakheia (Dağlık Kilikia) korsanların ve yerel yöneticilerin; Kilikia Pedias
Romalıların Anadolu’nun güney sahilleri ve Doğu Akdeniz deniz ti-
careti üzerinde giderek artan ilgileri ve etkileri Mithradates’i huzursuz
ediyordu. Bu yüzden İÖ. ca. 102 yılında elçilerini Roma’ya gönderdi423.
Amacı Roma Senatus’undaki bazı senatörleri parayla satın almak424 ve
Paphlagonia ile Galatia üzerindeki hakimiyetini sürdürmekti425. Ayrıca
son zamanlarda Kappadokia’ya olan ilgisi de giderek artmış, bu bölge-
nin kontrolünü elinde tutmak için yeni planlar yapmaya, stratejiler ge-
liştirmeye başlamıştı426. Bununla birlikte Pontos elçileri Roma’ya gel-
(Ovalık Kilikia) ise, Seleukos krallarının kontrolü altındaydı. Romalıların Cilicia is-
mini verdikleri eyalet esas itibariyle Pamphylia Bölgesi’nin sahil yörelerinden ibaret
olsa gerekti.
Plutarkhos’a (Pomp. XXIV. 6) göre, M. Antonius, –İÖ. ca. 101/100 yılında–
Roma’ya dönüşünde, kazandığı zaferler onuruna triumphus kutladı (ayrıca bk. Souza
1999, 109; 114). Fakat Anadolu’nun güney sahillerindeki korsanlığı ortadan kaldır-
mak için bir seferden daha fazlasına ihtiyaç vardı. M. Antonius eyaleti terk eder et-
mez bölgedeki korsanlık faaliyetleri artarak devam etti. Öyle ki, birkaç sene sonra,
kaderin garip bir cilvesi olarak korsanlar M. Antonius’un kızını kaçırdılar (Cic. Leg.
Man. XII. 33; Plut. Pomp. XXIV. 6).
423
Diod. XXXVI. 15. 1; ayrıca bk. Gruen 1968a, 168. Son zamanlarda öne sürülen
tezler uyarınca bu elçiler Naimanes oğlu Naimanes ile Maios oğlu Maios’tu. Bun-
lardan Naimanes/Nemanes Mithradates’in Armenia’lı komutanı olup Birinci Mithra-
dates-Roma Savaşı sırasında Neoptolemos ile birlikte kral adına önemli başarılara
imza atmıştı (App. Mithr. 19). Daha detaylı bilgi için bk. SEG XLIV 1732 ter.;
XLIX 1374.
424
Diod. XXXVI. 15. 1. Çünkü Roma’da senatörler ve yüksek rütbeli devlet me-
murları rüşvet yoluyla elde edilebiliyordu. Appianus’un (Mithr. 12) ifadelerine göre,
Mithradates’in babasının verdiği rüşvetin onun Phrygia Bölgesi’ni almasında yar-
dımcı olduğu anlaşılmaktadır. Zira Sulla da, Aristonikos İsyanı’nın bastırılmasından
sonra, Mithradates’in babası Mithradates V Euergetes’in bölgede düzenlemeler ya-
pan M. Aquillius’a rüşvet vererek Phrygia’nın kontrolünü ele geçirdiğini iddia et-
mişti (App. Mithr. 57). Belki de bu yüzden M. Aquillius, Roma’ya döndüğünde
repetundae=rüşvet aldığı suçlamasıyla mahkemeye verilmiş; fakat daha sonradan
bir şekilde aklanmıştır (App. civ. I. 22; ayrıca bk. Cic. Cluent. XLV. 127).
Daha sonradan Mithradates’in bizzat kendisinin de Phrygia’yı elinde tutabilmek
için Romalı bir generalle ahlaksız bir pazarlık yapmak zorunda kaldığını ve ona yük-
lü bir miktarda rüşvet verdiğini, gene Appianos’tan (Mithr. 13) öğreniyoruz. Konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. Drew-Bear 1972a, 81 vd. dn. 14-22; Broughton 1987, 55 dn.
17.
425
Reinach 19752, 88 vd.; Magie 1950, 1093 vd. dn. 57; Olshausen 1978, col. 423;
Broughton 1987, 55.
426
Mithradates, İÖ. 116 yılında Gordios’u kullanarak Kappadokia Kralı Ariarathes
VI Epiphanes Philopator’u öldürtmüş ve yerine henüz çocuk denecek yaşta olan
Ariarathes VII Philometor’u geçirmişti. Böylelikle kralın yaşının ufaklığından ötürü
diklerinde İÖ. ca. 103 yılı halk tribunus’u L. Appuleius Saturninus tara-
fından hakarete uğradılar. Fakat Saturninus’un bu tutumu diğer se-
natörler tarafından ius gentium’a=uluslararası hukuka uygunsuz ve
ahlak dışı bulunarak hakkında soruşturma açıldı427. Davacıların bizzat
senatörler olmaları nedeniyle dava Senatus’ta görüşüldü. Saturninus’un
adaleti bozduğu ve elçilere karşı büyük ὕβριζεν=saygısızlık ettiği ge-
rekçesiyle ölüm cezasıyla yargılanması kararlaştırıldı. Durumun ciddi-
yetini kavrayan Saturninus’u büyük bir korku ve endişe kapladı. Ağlayıp
yalvararak davacıların dizlerine kapanmasının, ellerine sarılmasının ken-
disine hiçbir faydası olmadı428. Mahkum edilip, ölüm cezasına çarptırıl-
mak ya da bütün vatandaşlık haklarından ve statüsünden mahrum edile-
rek Mithradates’e teslim edilmek üzereyken, Roma halkının kendisine
acıması ve karar günü mahkemeye gelerek onu desteklemesi sayesinde –
beklenmedik bir şekilde– aklandı. Daha sonra da aynı insanlar tarafın-
dan tekrar İÖ. ca. 101 yılında tribunus seçildi. Böylelikle tribunus’luğun
verdiği dokunulmazlık zırhı sayesinde belirli bir süreliğine düşmanla-
rından kurtuldu429. Pontos elçileri ise, –biraz zor da olsa– görevlerini
yaptıktan sonra, ülkelerine döndüler430.
Kappadokia Krallığı belirli bir süre annesi –Mithradates’in kardeşi– Laodike tara-
fından yönetilmişti (Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 1. 1). Ayrıca bk. Simo-
netta 1961, 16 vd.; 1977, 30 vdd.; Saprykin 1996, 188 vd.
427
Tarihin her döneminde πρεσβευταί/κήρυκες/legati=elçiler, yazılı olmamakla
birlikte devletler arası hukukun en temel yasalarından biri olarak yabancı bir ülkeye
gönderildiklerinde ya da yabancı bir ülkeden geldiklerinde ἱεροὶ καὶ ἄσυλοι/sanc-
ti=kutsal ve haysiyetlerine dokunulmaz kabul edilmişlerdir (ayrıca bk. Hdt. VII.
134-137; Mosley 1973, 81 vdd.). Romalılar da yabancı elçilere olduğu kadar kendi
elçilerine karşı ius gentium’a aykırı davranışlarda bulunanlara çok sert tedbirler
almışlardır (ayrıca bk. Liv. perioch. 52; Cic. Leg. Man. V. 11). Daha detaylı bilgi
için bk. Weinrib 1968, 32 vdd.; Broughton 1987, 50 vdd.
428
Diod. XXXVI. 15. 1-2=Const. Porph. de legat. I. 33.
429
Diod. XXXVI. 15. 3=Const. Porph. de legat. I. 33; ayrıca bk. Gruen 1968a, 168
vd. dn. 59-61; Broughton 1987, 55 vd. Bu durumu A. Keaveney (19862, 43 vdd.)’da,
Saturninus’u dostu Marius’un komutayı alması için, Pontos kralıyla Romalıları sa-
vaştırmak istemesiyle açıklamaktadır.
430
Broughton 1987, 55. Öyle ki, Senatus üyeleri, o an için Küçük Asya’daki bölge-
sel meselelere ilişkin herhangi bir karar/consultum almayı gerekli görmemişlerdir.
Böylelikle Romalılar ne daha önce talep ettikleri gibi, Pontos Kralı VI. Mithradates
ile Bithynia kralı III. Nikomedes’ten işgal ettikleri Paphlagonia Bölgesi’ni boşalt-
malarını istemişler ne de Kappadokia meselesine bir açıklık getirmişlerdir.
Mithradates, şimdi Kappadokia Kralı Ariarathes VII Philometor’la
kız kardeşi Laodike’nin oğullarını ortadan kaldırmayı tasarlıyordu431.
Ancak Mithradates bu planlarla meşgulken, Bithynia Kralı III. Nikome-
des, kendisinden önce davranarak İÖ. ca. 103/102 yılında Kappadokia
Bölgesi’ni istila etmişti. Bu haber Mithradates’e ulaştığında ise, kız
kardeşi Laodike’ye yardım etme bahanesiyle ordusunu Nikomedes’i
Kappadokia’dan kovmak üzere gönderdi. Bununla birlikte Laodike,
daha Mithradates’in birlikleri Kappadokia’ya varmadan Nikomedes’le
anlaşarak onunla evlendi432. Daha sonra da, aceleyle Nikomedes’le bir-
likte Bithynia’ya döndü. Bu duruma sinirlenen Mithradates, Nikome-
des’in konuşlandırmış olduğu bütün garnizonları Kappadokia’dan sürdü.
Nikomedes bu duruma tepkisini savaş alanından ziyade Roma Sena-
tus’unda dile getirdi. Mithradates ise, Kappadokia tahtına kız kardeşi
Laodike’nin büyük oğlu; yeğeni Ariarathes VII Philometor’u çıkartarak
onu tekrar kral ilan etti. Ancak Mithradates’in bu bir hayli iyi izlenim
uyandıran hareketi, onun kısa süre sonraki davranışlarıyla gölgelendi433.
Çünkü kral, kısa süre sonra, VII. Ariarathes’ten şüphelenmeye başladı.
Bunun üzerine Mithradates İÖ. ca. 100/99 yılında434 Gordios’un eskiden
431
Iustinus’a (XXXVIII. 1. 1) göre, Mithradates şimdi, babasından sonra çocukları
Kappadokia tahtına geçecek olurlarsa göz dikmiş olduğu bölgeyi hakimiyeti altına
geçiremeyeceğini düşünerek VI. Ariarathes’in çocuklarını da ortadan kaldırmayı
düşünüyordu.
432
Iust. XXXVIII 1. 2-4; ayrıca bk. OGIS 345; Daux 1933,77 vdd.; Mastrocinque
1999, 10 dn. 2. Bu durumda Laodike, kocası VI. Ariarathes gibi oğlunun da öldü-
rülmesini istemediğinden, III. Nikomedes’i Kappadokia’ya davet ederek onunla
evlenmiş gibi görünmektedir. Zira Laodike’nin Nysa isimli kızı III. Nikomedes’in
oğlu, Philopator lakaplı Nikomedes’le evliydi (Simonetta 1961, 16; 1977, 30).
Kraliçenin böyle davranmasındaki neden onun kardeşi Pontos Kralı VI. Mithra-
dates’le iyi ilişkiler içinde olmadığını doğrulamaktadır. Aksi taktirde Nikomedes,
Mithradates’in haberi olmadan büyük bir orduyla Anadolu’dan geçerek bu kadar
kısa süre içinde Kappadokia’yı istila edemez ve kendi kız kardeşiyle evlenemezdi.
Sonuç olarak, sebebi her ne olursa olsun Laodike böyle davranmakla kardeşi VI.
Mithradates’i kendisinin ve Bithynia Krallığı’nın en büyük düşmanlarından biri hali-
ne getirmiştir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Glew 1977b, 388 dn. 34; 1987, 24
vdd.; Will 19822, 473 vdd.; Sherwin-White 1984, 105 vdd.; McGing 1986a, 83;
2003, 85.
433
Iust. XXXVIII 1. 5. Mithradates’in o zamanki Kappadokia kontrolü sadece böl-
geyi Pontos’a bağlı bir vasal krallık konumuna getirmekti. Eğer isteseydi Kappa-
dokia’yı kolaylıkla kendi hakimiyeti altına alabilirdi (Glew 1977b, 388 dn. 11).
434
Mithradates’in Kappadokia üzerine düzenlediği bu seferin tarihi tartışmalıdır.
Bu konuda ne bize bilgi veren Iustinus’un (XXXVIII 1. 6-10) bu olay üzerine yaz-
dıklarından ne de nümismatik buluntulardan yola çıkarak belirgin bir zamansal
yönetimi altında bulunan Kappadokia’daki yöreleri ona tekrar iade ede-
cekmiş gibi yaparak Kappadokia’ya doğru ordusuyla yola çıktı. Eğer
VII. Ariarathes, Gordios’un Kappadokia’nın bazı bölgelerindeki hakimi-
yetini reddederse bu durumu savaş bahanesi sayacaktı; yok eğer, kabul
ederse genç kral da aynı babası gibi Gordios tarafından kısa süre sonra
ortadan kaldırılacaktı435. Ancak Mithradates’in ne yapmaya çalıştığı Ari-
arathes tarafından anlaşıldı ve Gordios’u reddetti436. Kızgınlıktan çile-
den çıkan genç kral babasının ölümünden önce ve sonra ülkesinden sür-
güne gönderilenlerin hepsini geri çağırdı. Ayrıca yardım talebine olumlu
karşılık veren komşu krallıklarla birlikte büyük bir ordu meydana getir-
di437. Öyle ki, 80.000 yaya, 10.000 süvari ve 600 tırpanlı arabadan olu-
şan bir orduyla Kappadokia’ya doğru ilerleyen Mithradates’e karşı denk
bir kuvvet oluşturdu. Kısa sürede komşu krallıkların desteğiyle böylesi-
ne büyük bir ordu toplayan genç Ariarathes’e karşı yapılacak bir savaşın
kendisi için de bir yıkım getirebileceğinden şüphelenen Mithradates ise,
taktik değiştirdi ve hileye başvurdu438. Elbisesinin altına bir kama gizle-
yerek genç kralı iki ordu arasında kararlaştırılan bir yerde buluşmaya
davet etti. Krallar arasında öngörülen görüşmenin konvansiyonel silah-
sızlık ilkesi uyarınca Ariarathes tarafından kralı aramak üzere görevlen-
dirilen elçi özellikle Mithradates’in karnının altını ve kasıklarını oldukça
dikkatli bir şekilde incelemeye başladı. Bunun üzerine kral görevliye:
“dikkatli olmasını; çünkü aradığı silahı bulamayacağını; fakat kendisini
böyle incelemeye devam ederse yakında başka bir silah bulacağını söy-
ledi439”. Bu surette suikast aracı, kralın esprisi altında gizlendi. Bunun
çıkarım yapmak zordur. Bu bakımdan; ancak relativ kronoloji ışığında bir tarih elde
edilebilir. Zira, İÖ. ca. 102/101 yılında Mithradates adına Delos’ta yapılan anıtta yer
alan heykelinden ve yazıtlardan yola çıkarak Kappadokia Kralı Ariarathes VII
Philometor’un o sıralar hayatta ve krallığının başında olduğu bilinmektedir (I.Délos
1576; 1562). Diğer yandan Marius, İÖ. ca. 99/98 yılındaki Kappadokia gezisi sıra-
sında Mithradates’le karşılaşıp onunla konuştuğunda ise (Plut. Mar. XXXI. 1-3),
Ariarathes ölmüştü. Bu bakımdan söz konusu sefer için terminus post quem –verile-
bilecek en erken tarih– İÖ. ca. 102/101; terminus ante quem –verilebilecek en geç
tarih– ise, İÖ. ca. 99/98 yıllarıdır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Mørkholm 1968,
255 dn. 2-3.
435
Iust. XXXVIII 1. 6.
436
Zira Ariarathes ne Pontos kuklası bir kral ne de krallığında bir başkasının söz
sahibi olmasını istemiştir. Bu durum Mithradates’in şüphelerini doğrulamış ve
Pontos-Kappadokia ilişkilerini kopma noktasına getirmiştir.
437
Iust. XXXVIII 1. 7-8.
438
Iust. XXXVIII 1. 8.
439
Iust. XXXVIII 1. 9.
üzerine Mithradates, yeğeni Kappadokia Kralı Ariarathes’i saray muha-
fızlarının yanından aldı. Krallar iki ordu arasında konuşarak yürümeye
başladılar. Fakat Mithradates, her iki ordu askerlerinin gözleri önünde
Ariarathes VII Philometor’u öldürdü. Daha sonra o sıralar 8/9 yaşların-
daki oğlunu Ariarathes IX Eusebes Philopator unvanıyla Kappadokia
kralı ilan etti ve ona kral naibi olarak Gordios’u atadı440.
Romalılar bu sefer Mithradates’in Küçük Asya’daki bu hareketi kar-
şısında tam anlamıyla kayıtsız kalmadılar. İÖ. ca. 99/98 yılında ünlü ge-
neralleri Marius’u, görünüşte dinsel nitelikli olan bir gezi kisvesi altında
Kappadokia ve Galatia bölgelerinde incelemelerde bulunmak üzere
Anadolu’ya gönderdiler. Marius’un yolculuğunun asıl amacı ise, bu
bölgelerin Mithradates’e karşı savunulmasını ve Anadolu’nun gittikçe
güçlenen krallığına karşı düzenlenecek olası bir harekata başkomutan-
lığı üstlenmekti441.
440
Iust. XXXVIII 1. 10. Memnon (30. 1) ve Pompeius Trogus’a (prolog. 38) göre
ise, Mithradates’in öldürdüğü yeğeninin ismi Arathes’ti.
Mithradates’in Kappadokia tahtına geçirdiği oğlu, kendisinin kılık değiştirip
Anadolu’da gezerken kardeşi Laodike’den olma çocuğu olsa gerektir. Kral aynen,
İÖ. ca. 109/108 yılında Nikomedes’in kendi oğlunu Pylaimenes olarak Paphlagonia
kralı ilan etmesi gibi, kendi oğlunu IX. Ariarathes olarak Kappadokia kralı ilan etti.
Çünkü bu zamana kadar Nikomedes’in hilesi işe yaramış ve kimse Bithynia kralın-
dan Paphlagonia’yı boşaltmasını istememişti. Fakat Nikomedes’in Roma’yla olan
ilişkileri her zaman için Mithradates’ten daha iyiydi. Ayrıca Nikomedes, oğlunu
Pylaimenes ismiyle Paphlagonia tahtına çıkarttıktan kısa süre sonra, İÖ. 103 yılında
Romalıların Sicilia’daki köle ayaklanmasını bastırmasında 800 kişiden oluşan seçme
birliklerini Lucius Licinius Lucullus’un yardımına göndermişti (Diod. XXXVI. 8.
1=Phot. Bib. 390a 4-11). Bu bakımdan Romalılar en azından o sıralar, Nikome-
des’in dolaylı da olsa Paphlagonia’nın bir bölümünü kontrolü altında tutmasına ses
çıkarmıyorlardı. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta ise, Romalıların hiçbir şe-
kilde Mithradates’ten yardım talebinde bulunmuş olmamalarıdır!
441
Appianos (Mithr. 10) ve Plutarkhos’a (Sull. V. 3) göre, Romalılar artık Mithra-
dates’in gücü ve imparatorluğunun büyüklüğünden dolayı endişelenmeye başlamış-
lardı (ayrıca bk. Memnon 30. 2-3; Plut. Mar. XXXI. 2-3). Tecrübeli general Marius
ise, belki de daha o zamandan Mithradates’in Roma’yla çarpışabileceğini ya da er ya
da geç Romalıların onunla savaşacağını anlamıştır. Bu yüzden, o tarihten itibaren
Mithradates’e karşı yapılacak bir seferin komutasını almak için elinden geleni yap-
maya başlamıştır. Marius, böylelikle Roma’da sarsılmış olan otoritesini yeniden
düzeltmeyi amaçlamaktadır (Luce 1970, 165 vdd.; 182 dn. 88). Ayrıca krş. Saprykin
1996, 192 vd.; Pastor 1999a, 506 dn. 1-2.
Fakat Cicero (Fam. I. 9. 16) ve Plutarkhos’a (Mar. XXXI. 1) göre, Marius’un
aniden Küçük Asya’ya bir gezi düzenleyerek Kappadokia ve Galatia’daki Ana Tan-
rıça kültlerinde kurban sunmak istemesindeki en önemli neden sürgüne gönderdiği
Bu yüzden Marius,
Kappadokia’da
Mithradates’le yaptı-
ğı bir görüşme sıra-
sında belki de onu
kışkırtmak amacıyla:
Ἢ μεῖζον, ὦ βασιλεῦ,
πειρῶ δύνασθαι Ῥω-
μαίων ἢ ποίει σιωπῇ
τὸ προστασσόμενον=
Ey kral, ya Romalı-
VI. Mithradates lardan daha güçlü
Marius
olabilmeyi dene, ya da emredilen şeyi sessiz bir biçimde yap! demiş-
tir442. Daha sonra da savaş girişimlerinden bir sonuç alamadan Roma’ya
dönmüştür443.
politik düşmanı Quintus Metellus Numidicus’un Roma’ya geri dönmesiydi (ayrıca

bk. Liv. perioch. 69). Marius, Metellus’un sürgünden geri dönerek Roma’ya tri-
umphus düzenler gibi girmesini engelleyemediği ve muhalifinin zafer gününde
Roma’da bulunmak istemediği için Anadolu’ya gitmiştir. Daha detaylı bilgi için bk.
Badian 1959a, 300 dn. 72-73; Gruen 1965, 576 vdd.; 580; 1968a, 190 vd. dn. 14-16;
Luce 1970, 162 vdd. Metellus ile Marius arasındaki inimicitiae=düşmanlık üzerine
daha detaylı bilgi için bk. Cic. de prov. Cons. VIII. 19; Epstein 1987, 19 dn. 54; 36
vd.; 41; 55; 61; 67; 75; 137 dn. 120; Kallet-Marx 1990, 129 vdd.
442
Plut. Mar. XXXI. 1-3. Memnon’a (25. 3) göre, benzer bir cümle daha önceden
İskender tarafından Romalılara söylenmişti: ὅπως τε ἐπὶ τὴν Ἀσίαν Ἀλεξάνδρῳ
διαβαίνοντι καὶ γράψαντι ἢ κρατεῖν, ἐὰν ἄρχειν δύνωνται, ἢ τοῖς κρεῖττο-
σιν ὑπείκειν, στέφανον χρυσοῦν ἀπὸ ἱκανῶν ταλάντων ῾Ρωμαῖοι ἐξέπεμ-
ψαν=tıpkı İskender Asia’ya geçerken; eğer yönetmek istiyorlarsa, ya güçlü olmala-
rını, ya da daha güçlü olanlara boyun eğmelerini yazdıktan sonra, Romalılar yeteri
derecede talanta’dan altın bir çelengi gönderdiler. Ayrıca krş. Arr. anab. VII. 15. 5-
6. Pseudo Kallisthenes’e (I. 30. 1) göre de, İskender benzer sözleri: Africa’lılara: ἢ
κρείττοντες γίγνεσθε ἢ τοῖς κρεῖττοσι φόρους τελεῖτε=ya daha güçlü olunuz
ya da daha güçlülere vergileri ödeyiniz ve Atinalılara: (Ps.-Kallist. II. 1. 11) ἢ
κρείττοντες γίγνεσθε ἢ τοῖς κρεῖττοσι ὑποτάσσεσθε καὶ δώσετε φόρους
κατ᾿ ἔτος τάλαντα χίλια=ya daha güçlüler olunuz ya da daha güçlülere boyun
eğiniz ve yılık bin talanta’yı vergi olarak ödeyeceksiniz demiştir. Konuya ilişkin
olarak ayrıca bk. Pastor 1999a, 106 vd.
443
Sherwin-White 1977a, 74 dn. 87; Sullivan 1980, 1129 dn. 19; ayrıca bk.
McGing 1986a, 76 dn. 38-40.
Ancak idarecilerin insanlık dışı davranışlarına ve kaprislerine daya-
namayan Kappadokia’lılar Mithradates’in kendilerine atadığı yönetici-
lere karşı ayaklandılar. Ardından, İÖ. ca. 97 yılında Mithradates tarafın-
dan öldürülen kralın kardeşi Ariarathes’i Asia Eyaleti’nden kendilerine
kral olması için çağırdılar444. Bunun üzerine Kappadokia’ya dönen Ari-
arathes soyluların yardımıyla Kappadokia tahtını elde etti. Bir yıl iki ay
boyunca kendi adına sikke bastırabildi445. Fakat kısa süre sonra Mithra-
dates büyük bir orduyla tekrar Kappadokia’yı işgal etti. VIII. Ariara-
thes’i bozguna uğratıp, onu Kappadokia Krallığı’ndan kovdu. Genç
adam yenilginin verdiği kederle hastalanarak öldü446. Böylelikle Kappa-
dokia tahtına tekrar oğlu IX. Ariarathes’i, onun kral naipliğine de Gordi-
os’u getirdi.
Bu durum karşısında III. Nikomedes, Mithradates’in Kappadokia’nın
hakimiyetini eline geçireceğinden ve kısa süre sonra da kendi krallığı
Bithynia’yı istila edeceğinden korktu. Bu yüzden asil görünüşlü bir
genci, öldürülen Kappadokia kralının üçüncü oğlu sıfatıyla Roma’ya
gönderdi. Senatus’tan Kappadokia Krallığı’nı talep ettirdi. Ayrıca eski-
den VII. Ariarathes’in şimdi ise, kendi karısı olan Kraliçe Laodike’yi
Roma’ya göndererek gencin hikayesini doğrulattı447. Mithradates bu
durumdan haberdar olduğunda, Gordios’u Roma Senatus’una yollayarak
Kappadokia tahtındaki kralın Romalılara Aristonikos İsyanı sırasında
yardım ederken ölen Ariarathes’in oğlu olduğunu iddia ettirdi448. Fakat
Romalılar her iki kralın da hırsla birbirini suçlayıp kafadan uydurdukları
hayal ürünü hikayelerle Kappadokia tahtını elde etmeye çalıştıklarının
farkına vardılar. Böylelikle Kappadokia’yı Mithradates’ten, Paphlago-
nia’yı da Nikomedes’ten almaya karar verdiler449. Bu yüzden, İÖ. ca. 96
444
Iustinus’a (XXXVIII. 2. 1) göre, Kappadokia’lı soylular ipsum Ariarathen no-
mine, ab Asia, ubi educabatur, revocant=bizzat Ariarathes’i eğitim gördüğü
Asia (Eyaleti’nden) geri çağırdılar. Belki de, bu sırada Ariarathes bir yandan da
sürgünden Romalıların yardımıyla krallığına dönmek için hazırlanıyordu.
445
Rubinsohn 1993, 15 dn. 40; 45; ayrıca bk. Mørkholm 1968, 256; 1969, 22; 29
dn. 4; Callataÿ 1997, 195 vdd. graf. 1.
446
Iust. XXXVIII. 2. 2.
447
Iust. XXXVIII. 2. 3-4.
448
449
Iust. XXXVIII. 2. 6. Roma’nın Nikomedes ve Mithradates’in Kappadokia üze-
rindeki bu davranışlarına karşı aldığı tavra ilişkin genel bir kanı elde etmek için ayrı-
ca krş. Rawson 1975, 150 vdd.
yılında450, princeps Senatus Marcus Aemilius Scaurus başkanlığındaki
bir heyeti –legatio Asiatica– Küçük Asya’ya göndererek, Senatus
consultum’u Nikomedes ve Mithradates’e bildirdiler451. Daha sonra her
iki krala da hakaret etmemek ve onları yatıştırmak için Paphlagonia ve
Kappadokia’yı özgür ilan ederek onlara kendi kanunlarıyla yaşama hak-
kını tanıdılar452. Böylelikle Mithradates, Kappadokia’dan Ariarathes
olarak adlandırdığı oğluyla Gordios’u, Nikomedes ise, Pylaimenes ola-
rak adlandırdığı oğlunu Paphlagonia’dan geri çekmek zorunda kaldı453.
Fakat daha sonra Kappadokia’lı elçiler Roma’ya gelip uluslarının
başlarında bir kral olmadan hayatta kalamayacaklarını iddia ederek,
kendilerine verilen özgürlüğü reddettiler. Dahası kendilerini bu bağım-
sızlıktan kurtarmaları için Romalılara yalvarmakla kalmayıp; çünkü
buna dayanamadıklarını söylüyorlardı; ayrıca başlarına bir kralın atan-
450
Söz konusu olayın gerçekleştiği tarihe ilişkin değişik görüşler ve tartışmalar için
ayrıca bk. Gruen 1966a, 56 vd.; 1968a, 206; Bauman 1967, 62; Broughton 1986, III
11; Rubinsohn 1993, 18 dn. 59.
451
Valerius Maximus’a (III. 7. 8) göre, Scaurus söz konusu görevi sırasında quod
ab rege Mithridate ob rem republicam prodendam pecuniam accepisset=Kral
Mithradates’ten rüşvet alarak devlete ihanet ettiği gerekçesiyle –lex Varia de mai-
estate– Varius tarafından aleyhinde dava açılmıştır (ayrıca bk. Flor. epit. II. 5. 6).
Asconius (pro Scaur. XXI. 18) ve Cicero’ya (Scaur. I. 1. d-e) göre ise, Scaurus,
Roma’ya döndüğünde Q. Servilius Caepius tarafından lex Servilia’ya aykırı hareket
ettiği gerekçesiyle Q. Varius’un tribunus plebis’liği sırasında dava edilmiştir. Daha
detaylı bilgi için bk. Badian 1954, 101 vdd.; 1956, 118 vdd.; 1959a, 302; 1969, 448
vdd.; Nicolet 1966a, 541; Gruen 1966a, 56 vd. dn. 145-148; 1968a, 206 dn. 71; Luce
1970, 171 vdd. dn. 46-47; Gabba 1976, 87 vdd.; Alexander 1981, 1 vdd.; Maslakov
1984, 490 vdd.; ayrıca krş. Kallet-Marx 1989, 310 dn. 21.
Mithradates ise, Marius’un Roma açık sözlülüğüyle kendisine vermiş olduğu
öğüdü tutmuş ve Romalılar karşı hareket tarzını –modus operandi– değiştirmiştir.
O sıralar Roma’yla direkt bir çatışmaya girmek istemediğinden olsa gerek, sessizce
Kappadokia topraklarını terk etmiştir.
452
Strab. XII. 2. 11 c. 540; Iust. XXXVIII 2. 7. Mithradates ise, İÖ. 89 yılında
Ephesos kentinde Anadolu halklarına ve ordusuna verdiği söylevde, Romalıların
Kappadokia’yı kendisine hakaret etmek için bağımsız ilan ettiklerini ileri sürmekte-
dir (Iust. XXXVIII. 5. 9).
453
Nikomedes’in oğlunun Paphlagonia’dan çekilmesiyle bölge tekrar Paphlago-
nia’lıların kontrolüne geçmiş gibi görülmektedir. Çünkü, İÖ. 95 yılından İÖ. 89
yılına kadar Paphlagonia tahtında yine Pylaimenes adıyla anılan bir kral hüküm
sürmüştür. Ancak söz konusu kral Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nın başlama-
sıyla (İÖ. 89) Mithradates tarafından krallığından sürülmüş ve Paphlagonia bir kez
daha Pontos hakimiyeti altına girmiştir (Oros. hist. VI. 2. 2; Eutr. V. 5. 2).
masını rica ettiler. Herhangi bir ulusun özgürlükten bu kadar bıkkın
olabileceğine şaşıran Romalılar, onların oylamayla aralarından diledik-
leri bir kimseyi seçmelerine izin verdiler.
Onlar da, İÖ. ca. 96/95 yılında Ario-
barzanes’i kendilerine kral seçtiler454.
Bu sıralar, İÖ. 95 yılında II. Tigranes,
Parth Kralı II. Mithradates’in yanında uzun
süre rehine kaldıktan sonra, babasının
ölümü üzerine Armenia tahtına çıkmak
üzere krallığına geri dönmüştü. Parth kra-
lının desteği ve sarayındaki yakın arka-
daşlarının yardımlarıyla kısa süre içinde
Armenia tahtını ele geçirdi455. Romalılarla I. Ariobarzanes
uzun süredir savaşmayı düşünen Pontos Kralı VI. Mithradates ise,
Armenia Krallığı’nın başına geçen II. Tigranes’le ittifak kurmak üzere
harekete geçti456. Gordios’un yardımla-
rıyla Tigranes’i, yeni Kappadokia kralı,
uyuşuk Ariobarzanes’in topraklarına
saldırmaya ikna etti. Ayrıca Tigranes’le
olan müttefikliğini güçlendirmek için,
onu kızı Kleopatra ile evlendirdi457. Bu
savaş sonucunda Romalıları kızdıraca-
ğını düşünmeyen Tigranes, Kappadokia
topraklarını istila etti. Daha Tigranes,
Kappadokia topraklarında ilerlerken,
Ariobarzanes bir an önce servetini to-
II. Tigranes parlayarak krallığını terk etti ve Ro-
ma’ya sığındı. Tigranes ise, bölgede ele geçirdiği insanları ve değerli
eşyaları yanına alarak kendi topraklarına çekildi. Böylelikle
Kappadokia’daki kentler ve topraklar dolaylı da olsa bir kez daha
454
Strab. XII. 2. 11 c. 540. Iustinus’a (XXXVIII. 5. 9) göre, Kappadokia’lılar ka-
rarlı bir şekilde özgür olmaktansa başlarına kral olarak Gordios’un atanmasını iste-
diler. Fakat o Mithradates’in dostu diye, Senatus bu isteği reddetti. Daha sonra da
Kappadokia’ya kral olarak Ariobarzanes’i tayin etti (Iust. XXXVIII. 2. 8).
455
Dobbins 1974, 69 vd.; 78.
456
Iust. XXXVIII 3. 1.
457
Iust. XXXVIII 3. 2; ayrıca bk. Memnon 43. 2; Plut. Luc. XXII. 1; 5.
Mithradates’in egemenliği altına girdi458 ve Gordios bölgeye gönde-
rildi459.
Kappadokia’da bu olaylar cereyan ederken Romalılar hem lex de
Cilicia Macedoniaque provinciis hem de lex de provinciis praetoris
olarak adlandırılan yasa460 uyarınca Küçük Asya’nın güney sahillerin-
deki korsanları temizlemek üzere yeni bir girişimde bulunuyordular. Bu
yüzden yetenekli komutanlarından Lucius Cornelius Sulla’yı Cilicia
Eyaleti’ne praetor olarak atadılar461. Ama Sulla’nın, İÖ. ca. 95/94 yılın-
458
Iust. XXXVIII 3. 3; ayrıca krş. App. Mithr. 10. Daha detaylı bilgi için bk. Fest.
Brev. XI str. 14-15; Eadie 1967, 122 vd.; Dobbins 1974, 69 vd.; Manaseryan 1985,
109 vdd.; 118.
459
Burada Gordios’un mu; yoksa kralın oğlu IX. Ariarathes’in mi bölgenin kralı
olacağı belli değildir. Bununla birlikte kesin olan bir şey varsa; o da Mithradates’in
Kappadokia üzerindeki kontrolünün halen indirekt şekilde olduğudur.
460
Romalılar, İÖ. 101-99 yılında Akdeniz’de giderek artan korsanlığa karşı bir
kararname Senatus consultum yayımladılar. Bu yasayla Romalılar, populus Roman-
us ile dost ve müttefiklerinin Akdeniz’de rahatça ve güvenle deniz yolculuğu yapa-
bilmeleri için denizleri korsanlardan temizleyeceklerine söz veriyorlardı. Bu yüzden
Kıbrıs, İskenderiye, Mısır, Kyrene ve Seleukos kralları ile Romalıların dost, mütte-
fik halinde oldukları sahil kentlerine ulaştırmak üzere Rhodos’lular vasıtasıyla mek-
tuplar yolladılar. Ayrıca yasa uyarınca, söz konusu krallıklara gönderilen bu mek-
tupların her birinin kendi geleneklerine göre, kentlerindeki tapınak ya da ago-
ra’larda herkes tarafından görülebilecek şekilde sergilenmesini istediler. Zira bu
mektuplarla onların ne krallıklarını ve topraklarını ne de dağlarını korsanlar için
merkez üsleri olarak kullandırmamaları ve oralarda kimsenin mevzilenmesine ola-
nak vermemeleri konusunda uyardılar. Ayrıca limanlarında garnizonlar bulundura-
rak mümkün olduğu ölçüde korsanları kendi topraklarından uzaklaştırmaya çalış-
malarını tavsiye ettiler. Kendileri ise, eyaletlerde yönetimi ellerinde bulunduran
magistratus, praetor ile praefectus praesidius’lara güçlerinin yettiği ölçüde haki-
miyetleri altındaki toprakların güvenliğini sağlamaları ve korsanların buralara yer-
leşmesine olanak vermemeleri konusunda emirler yolladılar. Böylelikle her
magistratus ya da promagistratus ile herkes bu şekilde korsanlığa karşı ellerinden
geleni yapmak ve bunun nasıl yapılacağına dikkat ederek hep birlikte uygulamaya
koymak üzere harekete geçti. Daha detaylı bilgi için bk. Jones 1926, 162 vdd.;
Sumner 1978c, 217 vd.; Kallet-Marks 1995,236 vdd.; Clarke 1997, 103 dn. 59-60;
Arslan 2003a, 94 vd.; 2003b, 201 vd.
Söz konusu yasaya ilişkin belgelerden biri L. Aemilius Paulus’un Delphoi’da
adadığı bir anıtın üzerinde, bir diğeri ise, Knidos’ta ele geçmiştir. Yazıtlara ilişkin
olarak bk. SEG III 378; Hassall 1974, 195 vd.; Sumner 1978c, 215 vdd.; Badian
1979, 153 vdd.; Shaw 1990, 220 dn. 63-65; Crawford 1996, 231-270; Souza 1999,
108 vd.
461
Auct. Liber de Vir. ill. 75. 4.
da462 Cilicia’ya doğru yola çıktığı sırada Romalılar Armenia Kralı II.
Tigranes’in Kappadokia’yı işgal ettiği haberini aldılar. Bu yüzden
Sulla’ya yeni bir talimat yolladılar. Gerek Romalılar, gerekse Sulla açı-
sından o an için Kappadokia Kralı Ariobarzanes I Philoromaios’u tekrar
Kappadokia tahtına oturtmak Kilikia’daki korsanlığı bastırmaktan daha
önemli ve prestijli bir işti463. Ancak Sulla az bir kuvvetle Kappadokia
üzerine yürüdüğü sırada topoğrafyanın zorlukları ve Mithradates’in
komutanı Arkhelaos’un kendisinden çok daha üstün olan kuvvetlerinin
baskısı yüzünden ateşkes ilan ederek barış görüşmelerine başlamak
zorunda kaldı. Bu suretle ateşkes anlaşmasının verdiği avantajlardan
yararlanıp, düşmanın dikkatini başka yöne çektikten sonra, kendisini ve
ordusunu Arkhelaos’un elinden kurtarabildi464. Daha sonra da, Kappa-
dokia’ya yaptığı ufak bir sefer sonucunda, Kappadokia ve Armenia’lıla-
rın karşı koymasına rağmen465 Armenia birliklerini ve Gordios’u bölge-
den kovarak, İÖ. ca. 94 yılında I. Ariobarzanes’i tekrar Kappadokia
kralı yaptı466. Parthia ve Kappadokia krallıklarıyla Euphrates kıyısında
bir anlaşma imzaladıktan sonra, Roma’ya döndü467.
462
Sherwin-White 1977b, 173 vdd.; 182; Sumner 1978a, 395 vd.; 1978c, 216 dn.
21; ayrıca krş. Broughton 1986, 73 vd.; Brennan 1992, 132 vdd.
463
Badian 1959a, 284 vd.; 1964, 161 vd.; McGing 1986a, 78 dn. 45; Cagniart 1991,
287 dn. 7. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Rubinsohn 1993, 18-19 dn. 59.
Romalılar açısından şu da göz önünde bulundurulması gereken bir gerçekti ki;
Romalılar her zaman Hellenistik krallıklarla savaşmayı Doğu Akdeniz’deki korsan-
lığı bastırmaktan daha önemli bir iş olarak görmüşlerdir. Daha detaylı bilgi için bk.
Arslan 2003a, 95 vd.
464
Frontin. strat. I. 5. 18. Bununla birlikte Appianos’a (Mithr. 10; 57) göre, Mithra-
dates, savaş nedeni –causus belli– yaratmamak için, Romalıların isteğine –imperium
populi Romani– boyun eğerek Kappadokia’yı boşaltmıştır (Cagniart 1986, 174 vd.).
465
Büyük bir ihtimalle Gordios’un ve ona destek veren Armenia’lıların hakimiye-
tindeki kuvvetler de, İÖ. 188 yılından itibaren ilk defa Küçük Asya ya bir ordu yol-
layan Romalılarınki kadar az sayıda askerden meydana gelmekteydi (Badian 1959a,
287 dn. 31; 289; Sherwin-White 1977a, 72; 1977b, 174 vd.; ayrıca bk. McGing
1986a, 78 vd.). Daha detaylı bilgi için bk. Arnaud 1991, 55 vdd.
466
Liv. perioch. 70 dn. 4; Plut. Sull. V. 3; ayrıca krş. App. Mithr. 10; 57; Iust.
XXXVIII. 3. 3. Böylelikle, İÖ. 94 yılında Ariobarzanes, Kappadokia Krallığı’ndaki
ikinci yılında kendi adına drakhmē basmaya devam etti. Daha detaylı bilgi için bk.
Simonetta 1961, 41 vd.; McNicoll 1973a, 181 vdd. no 2-48; 1973b, 187 no 4; 5b;
McGing 1986a, 172 vdd.; Rubinsohn 1993, 19 dn. 59; Mastrocinque 1999, 32 vdd.
467
Liv. perioch. 70 dn. 5; Plut. Sull. V. 4-6; Fest. Brev. XV str. 6-8; Ampel. XXXI.
2; ayrıca bk. Flor. epit. I. 46. 4. Velleius Paterculus (II. 24. 3) ise, yanılarak Sulla ile
Parthia elçilerinin görüşmesini Birinci Mithradates-Roma Savaşı’ndan sonraya tarih-
lemektedir.
Bu arada Bithynia Kralı Nikomedes III Euergetes, İÖ. 94 yılında ze-
hirle468 ya da yaşlılıktan öldü469. Bunun üzerine Romalılar kralın,
Kappadokia prenseslerinden VI. Ariarathes’in kızı Nysa’dan470 olma
oğlu, Nikomedes IV Philopator’u Bithynia Krallığı’nın başına geçirdi-
ler471. Bununla birlikte Bithynia tahtının
varisi IV. Nikomedes’e karşı gayri meşru
kardeşi Sokrates ayaklanarak önce Roma-
lılara başvurmuş; fakat onlardan aradığı
desteği bulamayınca, Pontos Kralı VI.
Mithradates’e müracaat etmişti472. Iberia,
Parthia, Media, Skythia ve Armenia’lılar
ile ittifak içerisinde olan Mithradates
ise473, bu sıralar Sarmatia ve Bastarnai IV. Nikomedes
kavimlerini egemenliği altına almakla
meşguldü474. Ancak bu durumu kendisi için iyi bir fırsat olarak gören
kral475, Sokrates’e yardım etmeye karar verdi. Çünkü Bithynia tahtında
468
Licin. XXXV. 87 “Criniti”.
469
App. Mithr. 7; Iust. XXXVIII. 3. 4.
470
Nysa: Licinianus’a (XXXV. 89 “Criniti”) göre, Nisam Ariarathis Cappado-
cus regis filiam=Kappadokia’nın Ariarathes’ler sülalesine mensup prenses; Mem-
non’a (30. 3) göre, Νύσης βασιλέα Βιθυνίας=Bithynia Kraliçesi; Iustinus’a
(XXXVIII. 5. 10) göre ise, saltatricis=dansöz’dür.
471
App. Mithr. 7; 10; Iust. XXXVIII. 3. 4; Licin. XXXV. 84 “Criniti”; Memnon 30. 3.
472
App. Mithr. 7; 10; Cic. de Or. III. 229; Licin. XXXV. 85-94 “Criniti”; ayrıca bk.
Memnon 30. 3; Iust. XXXVIII. 3. 4.
473
Memnon 30. 3; ayrıca bk. App. Mithr. 15.
474
Plut. mor. IV. 324 c: De Fort. Rom. 11. Mithradates, Sarmatia ve Bastarnai
kavimlerini kısa süre içinde güçle olduğu kadar diplomasiyle de kendi hakimiyetine
almış olsa gerektir. Çünkü bu tarihten ve Birinci Mithradates-Roma Savaşı’ndan iti-
baren yukarıda sözü edilen kavimler Pontos kralının müttefikleri olarak onun ya-
nında Romalılara karşı çarpışmışlardır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Iust.
XXXVIII. 3. 6; App. Mithr. 15; 19; 69; 71; Memnon 39. 2.
475
Çünkü Bithynia Bölgesi, Küçük Asya’nın kuzeybatısında, kuzeyinde Pontos
Euksenos (Karadeniz), güneyinde Phrygia, Galatia, batısında Propontis (Marmara
Denizi), doğusunda Paphlagonia ve Galatia ile sınırdı. Aynı zamanda Pontos Eukse-
nos ile Propontis’i birleştiren Bosporos Boğazı’ndaki Byzantion kentiyle Karadeniz
havzasının Ege ve Akdeniz’e açılan kapısı konumundaydı (Poyb. IV. 38. 3-6). Stra-
tejik konumu dolayısıyla Karadeniz ticaretinin kilit noktası olan bölge Karade-
niz’den ihraç edilen köle (Polyb. IV. 38. 4-5; 50. 2-4; Strab. XI. 2. 17-18 c. 493),
büyükbaş hayvan, kurutulmuş balık (Strab. XI. 2. 4 c. 493), gemi malzemesi (Strab.
XI. 2. 3 c. 498-499), hububat (Dem. Lept. 29-40; Strab. VII. 4. 6 c. 311; Thuk. III. 2.
‘Ariarathes’ hükümdar sülalesine mensup kralın hüküm sürmesi Kappa-
dokia üzerindeki planlarıyla çelişmekteydi. Bu bakımdan önce Nikome-
des’i en çabuk ve masrafsız bir şekilde ortadan kaldırmayı denedi. Bu iş
için Aleksandros adında bir kiralık katil tuttu. Ancak Aleksandros’un
Nikomedes’e düzenlediği suikast girişimi başarısız oldu ve komplonun
arkasında Mithradates’in olduğu ortaya çıktı476. Bunun üzerine kral işle
bizzat kendisi ilgilendi. Ordusuyla, İÖ. 91 yılında hiçbir güçlükle karşı-
laşmadan IV. Nikomedes’i tahtından kovarak yerine iyi, faydalı (=
khrestos [χρηστός]) lakaplı Sokrates’i
Bithynia kralı ilan etti477.
Daha sonra da Roma ile İtalik müttefik-
leri arasındaki savaşı –Bellum Italicum–
fırsat bilerek478 generallerinden Bagoas ve
Mithraas’ı Kappadokia üzerine göndermiş-
tir. Bagoas ve Mithraas ise, Kappadokia
Kralı I. Ariobarzanes’i tahtından ikinci defa
uzaklaştırmışlar ve Mithradates’in oğlunu
IX. Ariarathes sıfatıyla tekrar Kappadokia
IX. Ariarathes kralı ilan etmişlerdir479. Bununla birlikte
tahtlarından olan krallar Roma’ya sığınmış-
lar ve bir yandan Pontos kralına ilişkin şikayetlerini bildirirken, diğer
2; SIG3 I. 212) ve bal gibi önemli ürünlerin Ege ve Akdeniz’e açılmasını sağlıyordu.
Ayrıca bk. Crawford 1977, 120 vdd.
476
App. Mithr. 57.
477
Memnon 30. 3; App. Mithr. 10; 13; Eutr. V. 5. 1; Oros. hist. VI. 2. 1-2; ayrıca
bk. Liv. perioch. 76 dn. 5; Iust. XXXVIII 3. 4; Magie 1950, 207; Olshausen 1972,
813; Desideri 1973, 13 vdd.
478
Iust. XXXVIII. 4. 13-14; 16.
479
App. Mithr. 10; 15; 57-58; ayrıca bk. Memnon 30. 1; Liv. perioch. 76; Flor. epit.
I. 40. 4; Licin. XXXV. 89-90 “Criniti”; Eutr. V. 5. 2; Oros. hist. VI. 1. 29; 2. 1; Fest.
Brev. XI str. 13-16.
Romalılar aralarındaki parti çekişmeleri ve iç savaşlarla kendilerini yıpratırlar-
ken Mithradates, belki de Marius’un kendisine verdiği öğüdü tutarak ordusunu
güçlendirmiştir. Kralın özellikle, İÖ. 93-İÖ. 90 yılları arasında bastırdığı yüksek
orandaki sikkeler, onun artık Romalılarla savaşmak üzere hazırlandığını düşündür-
mektedir (Price 1968, 4; McGing 1986a, 86). Bu sırada Ariarathes IX Eusebes Phi-
lopator da Kappadokia’da babasının sikke darbını örnek alarak kendi adına sikkeler
basıyordu (CAH vol. of plates IV. 6 no [n]; Kleiner 1953, 79 vd. fig. 3-4; Mørkholm
1962, 411; 1964, 24; 1968, 242 vdd.; 248 vdd.; 256; McNicoll 1973a, 181 vdd. no 1;
Fleischer 1996, 30 fig. 3; Callataÿ 1997, 180 vdd.; 200 vdd. graf. 2; ayrıca bk.
Simonetta 1964, 88).
yandan da tekrar krallıklarının başına geçmek için Senatus’a ricada bu-
lunmuşlardır480. Senatus tarafından İÖ. 90 ve 89 yıllarında çıkarılan
vatandaşlık yasalarıyla İtalik Savaşı’na ara veren Roma, bu tarihten
itibaren Küçük Asya meseleleriyle daha yakından ilgilenmeye başlamış-
tır. Bu bakımdan Roma Senatus’u, İÖ. 101 yılı consul’lerinden Manius
Aquillius481 başkanlığındaki bir elçi heyetini, İÖ. ca. 90/89 yılında
Bithynia Kralı IV. Nikomedes ve Kappadokia Kralı Ariobarzanes’i taht-
larına yeniden çıkartmakla görevlendirerek Küçük Asya’ya gönder-
miştir482.
Bu sırada, İÖ. 89 yılı provincia Asia Valisi Gaius Cassius483 ordu-
sunu Phrygia ve Galatia’dan topladığı büyük miktarda askerle güçlendi-
rip, Küçük Asya’ya gelen Aquillius’a katılmıştır. Bu yüzden Pontos
kralı, önce Bithynia daha sonra da Kappadokia’dan çekilmiştir484. Böy-
lelikle Mithradates, aynen İÖ. ca. 94 yılında, Sulla karşısında Gordios’u
yalnız bırakarak Kappadokia’dan çekildiği gibi485, İÖ. 89 yılında, Aqu-
illius karşısında da olay çıkarmadan Bithynia ve Kappadokia toprakları-
nı terk etmiştir486. Hatta Sokrates’i kendi elleriyle öldürmüş487; böylece
Küçük Asya’da her şey status quo ante’ye=eski haline dönmüştür.
480
Iust. XXXVIII. 3. 3-4; ayrıca bk. Liv. perioch. 76.
481
Klebs 19652, col. 324 vdd. İÖ. 129 yılı consul’ü ve 128-126 yılları provincia
Asia proconsul’ü M. Aquillius’un oğludur. M. Aquillius’lar aralarında bir kuşak
olmasına rağmen gerek antik yazarlar gerekse modern tarihçiler tarafından zaman
zaman birbirleriyle karıştırılmaktadırlar. Daha detaylı bilgi için bk. Broughton 1951,
I 570 vd.; McGing 1980, 39 vdd.; Rubinsohn 1993, 10 dn. 24; Ferrary 2000b, 166
vd. dn. 30.
482
Liv. perioch. 74 dn. 3; App. Mithr. 11; Iust. XXXVIII. 3. 1-4.
483
Appianus (Mithr. 11; 17; 34) de, Cassius’un praenomen’i yanlışlıkla Lucius
olarak verilmiştir. Cassius’un ön adına ilişkin hatalar gerek antikçağ tarihçileri
gerekse modern bilim adamları tarafından zaman zaman yapılmaktadır (McGing
1980 41 dn. 22-23; Perl 1968, 311 dn. 55). Daha detaylı bilgi için bk. Broughton
1952, II 34; 38 dn. 6; Sumner 1978b, 150 dn. 12.
484
App. Mithr. 11; 15; 56; Cass. Dio XXXI. 99. 2; ayrıca bk. Özsait 1982, 307;
Sherwin-White 1984, 112.
485
Plut. Sull. V. 4-6; Liv. perioch. 70; App. Mithr. 57; Iust. XXXVIII. 3. 3; 5. 6;
ayrıca bk. Ampel. XXXI. 2; Badian 1959a, 289; Sherwin-White 1977a, 72 dn. 70-71.
486
Cass. Dio XXXI. 99. 2; ayrıca bk. Cic. de Or. III. 229; App. Mithr. 11; 13; 57;
Licin. XXXV. 85-94 “Criniti”.
487
Iust. XXXVIII. 5. 8; ayrıca bk. Memnon 30. 3; McGing 1986a, 106; Kallet-
Marx 1995, 254 dn. 125.
Licinianus’a (XXXV. 92-94 “Criniti”) göre ise, Sokrates Khrestos, Bithynia
Krallığı Romalılara geçtikten sonra, Hellas’ın Euboia (Eğriboz) Adası’na sığınmış
ve bir daha Küçük Asya’ya dönmemiştir.
Fakat Pontos karşısında elde edilen başarılarla yetinmeyen Romalı
generaller ve Manius Aquillius, VI. Mithradates’ten kendi düzenledik-
leri seferin masraflarını istediler. Aldıkları olumsuz cevap üzerine,
Bithynia ve Kappadokia krallarını, Romalıların güvencesi ve koruması
dahilinde Pontos topraklarına akın düzenlemeleri için kışkırtmaya başla-
dılar488. Başlangıçta iki kral da Mithradates VI Eupator’un deneyimli ve
sayıca üstün ordusu karşısında böyle bir savaşa girmek konusunda, do-
ğal olarak tereddüt ettiler. Bu bakımdan önceleri, Küçük Asya’daki
Roma generallerinin bütün ısrarlarına karşın, Pontos kralının tecrübeli
ve tam donanımlı ordusuna karşı savaşma fikrine, Mithradates’ten kork-
tukları için ‘evet’; fakat Romalılardan utandıkları içinse ‘hayır’ diyeme-
diler. Bununla birlikte özellikle Nikomedes gerek kendisini kaybettiği
tahtına yeniden yerleştirecek olan generallere ve elçilere bol keseden
vaat ettiği ödülleri gerekse Romalı bankerlerden yüksek oranda faizle
aldıkları parayı –faizini dahi– veremeyecek durumda olduğundan, Pon-
tos topraklarını yağmalamaktan başka çaresi kalmamıştı489. Bu yüzden
Bithynia Kralı IV. Nikomedes, M. Aquillius’un hem baskısı hem de
desteğiyle Batı Pontos kıyı şeridindeki yerleşim merkezlerini Amastris
(Amasra) kentine kadar talan etmiş ve yüklü miktarda ganimet elde
ederek geri çekilmiştir. Böylelikle Romalılar bir bakıma Mithradates’i
per Nicomedem bello lacessiverunt=Nikomedes vasıtasıyla savaşa
kışkırtmışlardı490. Fakat Mithradates, savaşa başlamadan önce, yeterli
nedene sahip olmak ve savaşın suçunu onlara yüklemek için söz konusu
toprakları zaten boşaltmıştı491. Bunun üzerine generallerinden Pelopi-
488
App. Mithr. 16; 54; 56; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Harris 1979, 100 dn. 2;
273; Cuff 1983, 157; dn. 83; Keaveney 1982b, 78 vd.; Madden and Keaveney 1993,
140 dn. 14.
489
App. Mithr. 11; ayrıca bk. Brunt 1988, 157; Madsen 2005, 16. Bu bakımdan IV.
Nikomedes, Romalı bankerlere olan borcunu ödemek için olsa gerek publicanus’lara
İstanbul Boğazı’ndan geçen gemileri kontrol etme yetkisi vermişti. Boğazdan geçen
her gemi Khalkedon ya da Hieron denilen limanda demirlemek ve gemideki mal
değerinin kırkta biri kadar miktarda ücret ödemek zorundaydı.
Bununla birlikte I. Ariobarzanes, Romalı generallerin baskısına rağmen, böyle
bir tehlikeyi göze alamamış ve Pontos’a saldırmaya razı olmamıştır.
490
Sall. Hist. IV. 69. 10; ayrıca bk. Raditsa 1969, 174 vdd.
491
App. Mithr. 11-12; 14; 56; Sall. Hist. IV. 69. 10; Cass. Dio XXX. 99. 1; ayrıca
bk. Iust. XXXVIII. 5. 6-8; 10; FGrHist 434 F 22. 5 (= Memnon); Flor. epit. I. 40. 3.
Kralın hem Kappadokia ve Bithynia’nın boşaltılmasına hem de Amastris’e
kadarki topraklarının Romalılar tarafından yağmalanmasına ses çıkarmamasındaki
sebep saldıran taraf olarak görünmek istememesinden olsa gerekti. Böylelikle Ana-
dolu’daki halkların sempatisini kazanmak istiyordu. Çünkü şimdiye kadar yaptığı
das’ı, Aquillius ve diğer Romalı yüksek memurların bulunduğu kampa
elçi olarak gönderdi. Pelopidas konuşmasına, Romalıların Küçük As-
ya’daki en önemli müttefiklerinden biri olan VI. Mithradates’in baba-
sının Aristonikos isyanında yaptığı yardımları hatırlatmakla başladı492.
Roma’nın bu savaş sonunda V. Mithradates’e verdiği Büyük Phry-
gia’nın, VI. Mithradates’in hükümdarlığının ilk yıllarında –İÖ. ca. 116–
gene Senatus tarafından nasıl zorla elinden alındığına değindi493. Ardın-
dan Roma’nın müttefiki olan Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’un
Senatus’un isteği doğrultusunda Kappadokia ve Bithynia topraklarından
–ki bunlardan Kappadokia, ona babasından miras kalmıştı– savaşmadan
çekildiğini anlattı. Ayrıca, Bithynia Kralı IV. Nikomedes’in Bosporos’u
(İstanbul Boğazı) kapatarak Roma’nın müttefiki ve dostu olan Pontos
Krallığı’nın topraklarını, Amastris kentine kadar nasıl tahrip ettiğini, bu
yüzden Romalılardan ya onun barışa uymasını sağlamalarını ya da bir
kenara çekilerek Pontos kralına karşılık verme ve kendisini savunma
olanağı vermelerini istedi494. Fakat Aquillius ve Romalı elçiler495:
“Her ne kadar Pontos Bölgesi’nin, Nikomedes tarafından zarar
ve ziyana uğratılarak topraklarının yağmalanmasını istememele-
rine rağmen, şu anda Nikomedes’i güçsüzleştirmek Roma’nın işi-
ne gelmediği için, Mithradates’in Bithynia kralıyla savaştan uzak
durmasını söyleyerek Pelopidas’ı kamplarından uzaklaştırdılar”.
Özellikle, Roma elçisi Manius Aquillius’un uzlaşmaz tavırları ve aç-
gözlülüğü yüzünden496, Romalılarla olası bir çatışmanın kaçınılmaz
hazırlıklar onun –diplomatik, ekonomik, askeri ve hatta psikolojik olarak– uzun

süredir kendini kaçınılmaz olan bu savaşa hazırladığını işaret etmektedir. Buna
karşın Senatus ve özellikle Aquillius, Pontos Krallığı’nın gücünü hafife alıp Mithra-
dates’in Romalılara karşı savaşmaya cesaret edemeyeceğini düşünmekteydiler.
492
App. Mithr. 12. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Eut. IV. 20.
493
App. Mithr. 11-13; Iust. XXXVIII. 5. 3; ayrıca bk. OGIS 436; Sherk 1969, 74
vdd. no 13. Bu olayın gerçekleştiği tarihe ilişkin detaylı bilgi ve değişik yorumlar
için bk. Mommsen 19303, III 259; Drew-Bear 1972a, 83 vd. dn. 29-35; Glew 1977b,
388 vdd.; Sherwin-White 1977a, 70; 1984, 90; Gruen 1984, 608 dn. 147; Hind 1994,
133 dn. 17; Mitchell 1999, 20 dn. 12; Arslan 2000a, 132.
494
App. Mithr. 12; 14; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Iust. XXXVIII. 5. 6-10; Eutr. V. 5.
1; Oros. hist. VI. 2. 1.
495
App. Mithr. 14; ayrıca bk. App. Mithr. 56; Desideri 1973, 6 vdd.
496
M. Aquillius’un değişik şekilde davranmasının nedeni: T. J. Luce’ye (1970, 187
vd.) göre, Küçük Asya’da arkadaşı Marius için komutanlık sağlamak; W. Harris
(1979, 273) ve B. C. McGing’e (1986a, 81) göre, kişisel kazanç; D. G. Glew’e
(1977b, 386) göre, açgözlülüktü.
olduğunu gören Pontos kralı, geniş kapsamlı savaş hazırlıklarına başladı.
Bundan sonra, başlayacak olan savaşın bütün sorumluluğunu da elçiye –
Manius Aquillius’a– yükledi497. Bu sırada, Mithradates’in yaklaşık
20.000 stadia uzunluğundaki ülkesi498, kuzey yönünde: Kırım Yarıma-
dası’nı ve Bosporos Krallığı’nı499; batı yönünde: Amastris ve Paphla-
gonia’nın belirli kısımlarına kadar uzanan bölgeleri; doğu yönünde ise:
Kolkhis500 ve Armenia Minor’u501 kapsamaktaydı502.
W. Z. Rubinsohn (1993, 26) ise, M. Aquillius’un Senatus tarafından, İÖ. ca.

90/89 yılında Anadolu’ya gönderilmesini; yanlış adamın, yanlış zamanda, yanlış
yere yollandığı şeklinde yorumlamaktadır.
497
App. Mithr. 21; 54; 56; 112. Daha detaylı bilgi için bk. Plut. Sull. XXIV. 2;
Sherwin-White 1984, 120; Kallet-Marx 1995, 251 vd.
Memnon’a (30. 1-31. 1) göre, Romalılar, Pontos Kralı VI. Mithradates’le
Kappadokia’yı istila ettiği ve Bithynia Kralı IV. Nikomedes’e karşı Sokrates Khres-
tos’u desteklediği için savaşmışlardı. Sallustius’a (Hist. IV. 69. 10) göre, Mithrada-
tes zengin bir kral olduğu halde Roma’nın kölesi olmadığından, Romalılar onu
Nikomedes’le savaşması için provoke etmişlerdi (ayrıca bk. App. Mithr. 54; 56).
Appianos (Mithr. 11; 17; 56) ve Iustinus’a (XXXVIII. 5. 8-10) göre, savaşın nedeni
‘casus belli’: Bithynia Kralı IV. Nikomedes’in Romalıların teşvikiyle Pontos top-
raklarını yağmalamasıydı. Florus (epit. I. 40. 3) ve Eutropius’a (V. 5) göre ise,
Nikomedes’in Pontos-Bithynia sınırlarını ihlal ederek, Pontos’u talan etmesi yüzün-
den önemli ölçüde zarara uğrayan Mithradates, Bithynia kralıyla savaşmıştı.
Bununla birlikte günümüz tarihçileri (Glew 1977b, 393; McGing 1986a, 87; 144
ve özellikle Keaveney 1982b, 197) büyük ölçüde Birinci Mithradates-Roma Sava-
şı’nın başlamasının asıl nedenini Pontos kralının fırsatçılığına bağlarlar. Ancak
yukarıda da zikredildiği üzere, kral yaklaşık 20 sene boyunca Romalılarla savaş-
mamak için elinden gelen her şeyi yapmıştır. Romalılar Mithradates’in güçlenme-
sine ve gelişmesine izin vermemek için uzun süredir Pontos Krallığı’nın iç
‘eleutheria’ ve dışa karşı özgürlük ‘autonomia’ ilkelerine karışmalarına rağmen, kral
onlara karşı direkt bir harekette bulunmamıştır. Sadece Roma’nın kukla kral ve
krallıklarından biri olmamaya çalışmış; krallığının yönetiminde bağımsız hareket
yetisini kullanmakta diretmiştir (Rubinsohn 1993, 24 vd.; ayrıca bk. Sherwin-White
1980, 1981).
498
App. Mithr. 13.
499
Strabon’a (VII. 4. 6 c. 311) göre, Mithradates Kırım ve Küçük Asya’ya doğru
olan topraklarından yılda 180.000 medimnoi (1 medimnos=51.84 litre olup, yaklaşık
50.000 kişilik bir ordunun 6 aylık yiyeceği için yeterliydi) tahıl ve 200 talanta (1
talanton=25.86 kg) gümüş vergi alıyordu.
500
Antikçağda Kolkhis olarak adlandırılan bölge: Anadolu’nun kuzeydoğusunda,
Kappadokia’nın doğusunda, kuzeyi Kafkas Dağları ve Skythia, güneyi Armenia,
doğusu Iberia ve Albania ve batısı Karadeniz’le sınırlanmış bir ülkedir. Daha detaylı
bilgi için bk. Arslan 2000c, 26 vdd.
501
Armenia’nın Pontos Kappadokia’sıyla sınır oluşturan kısmına verilen ad.
Öte yandan, Mithradates’in, Pontos ve Kolkhis Dağları’nda bulunan
zengin demir, gümüş, bakır ve altın madenlerini aktif olarak işletmeye
başlaması, onu kısa zamanda sadece Küçük Asya’nın değil, dünyanın en
zengin krallarından biri yapmıştı503. Dahası bir yandan Tanaïs (Don) ve
Istros (Tuna) ırmakları arasındaki Skythia, Tauros, Bastarnai, Sarmatia
ve Thrakia kabilelerinden Maiotis (Azak) Denizi’ne kadar bütün savaşçı
kavimlerle ittifaklar kurmuş, müttefiklik anlaşması yapmış, diğer yan-
dan da ülkesine komşu Armenia Kralı II. Tigranes’le kızı Kleopatra’yı
evlendirmiş ve Parthia Kralı Arsakes’le bağlaşıklık anlaşması imzala-
mıştı504. Romalıların düşmanı Cimbri kabilesiyle anlaşma yapmak üzere
elçilerini göndermiş; ayrıca Anadolu’nun savaşçı kavmi Galatları da
kendisine bağlamıştı505. Suriye ve Mısır krallarıyla; Hellas ve Africa
kentleriyle ve hatta Italia’da Roma’ya karşı ayaklanan İtaliklerle yakın
ilişkiler kurmuştu506. Ayrıca, egemenliği altındaki Kolkhis Bölgesi,
Mithradates’in denizlerde hakimiyet sağlayabilmesi için inşa etmesi
gereken deniz filosuna doğal bir kaynak teşkil ediyordu507. Bölge Pontos
topoğrafyası gibi508 sık ormanlarla kaplıydı509 ve gemi yapımı için ge-
502
Memnon 30. 1-31. 1; Strab. XI. 15-16 c. 498; 18 c. 499; XII. 3. 1 c. 541; 28-29
c. 555; Verg. Georg. II. c. 440; App. Mithr. 15; 17; Paus. I. 20. 4; Pomp. Trog.
prolog. 37=Iust. XXXVII. 3. 2-3; XXXVIII. 7. 9; Eutr. V. 5. 1. Mithradates’in yö-
netimi altındaki bölgelere ilişkin olarak ayrıca bk. FGrHist 87 F 36 (= Poseidoni-
os)= Ath. Deip. V. 213 d; Niceph. Hist. II. 642 d.
503
Söz konusu bölgelerde bulunan madenler ve konuya ilişkin yorumlar için bk.
Strab. XI. 2. 18-19 c. 499; XII. 3. 19 c. 549; Ovid. Met. VIII. 791; Braund 1994, 42
vdd.; Arslan 2000a, 132; 2000c, 31 dn. 51-54.
504
App. Mithr. 13; 15; Iust. XXXVIII. 3. 1-3; 6-7; 7. 9; konuya ilişkin olarak bk.
Memnon 30. 3; Sall. Hist. IV. 69. 1-23; App. Mithr. 54; 56-57; ayrıca krş. FGrHist
87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 a.
505
Iust. XXXVIII. 3. 6. Daha detaylı bilgi için bk. Strobel 1996, 57 dn. 15-16;
Arslan 2000a, 135.
506
Diod. XXXVII. 2. 11; App. Mithr. 13; 16; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=
Ath. Deip. V. 213 c.
507
Strab. XI. 2. 15 c. 497; 17 c. 498; 18 c. 499; Ver. georg. II. c. 440; ayrıca bk.
Amm. Marc. XXVII. 12. 11.
508
Paryadres Dağları (Strab. XII 3. 18 c. 548/549; 28 c. 555), Amaseia çevresi
(Strab XII 3. 39 c. 561/562), Kabeira çevresi (Strab. XII 3, 31 c. 556/557), Phanaroia
(Strab. XII 3. 30 c. 556), Themiskyra’nın yukarı kısımları (Strab. XII 3. 15 c. 548),
Pharnakeia ve Trapezusia sahilleri (Strab. XII 3. 19 c. 549; Arr. periplus V. 2) sık
ormanlarla kaplıydı.
509
Bu bakımdan Kolkhis’te önemli ölçüde kereste ticareti yapılırdı. Strabon’a (XI.
2. 17 c. 498) göre, Kaukasos (Kafkas) Dağları’ndan kesilen ağaçlar ırmaklar yardı-
mıyla zahmetsiz bir şekilde taşınabilmekteydi. Ayrıca ahşap işlemeciliği gelişmişti.
rekli her çeşit malzemeye sahipti. Özellikle yörede bulunan bol miktarda
kaliteli sedir, servi, ladin, çam ve kestane ormanlarının yanı sıra, yelken
yapımı için keten; ipler için kenevir ve balmumu; gemi kalaslarının
korunması içinse zift üretimi başta geliyordu510. Bu nedenle
Mithradates, kısa süre içinde tam donanımlı ve güverteli 300 gemiden
oluşan güçlü bir donanma meydana getirmiş; Karadeniz sahillerinden
Fenike ve Mısır limanlarına kadar bütün Akdeniz havzasından tecrübeli
denizci ve dümenciler toplamaya başlamıştı511.
Bölgede işlenen ahşap sandıklar ünlü olup özellikle aranan bir üründü. Kolkhis’in
sahil kentlerinden Pityos, ismini Hellence’de ‘çam ağacı’ (= ≤ π¤tuw) kelimesinden
almıştır. Bunun nedeni kentin çevresinde önemli miktarda kaliteli çam ağacı bulun-
masıdır (ayrıca bk. Plin. nat. VI. 5. 16; Arr. periplus XVIII. 1-2).
510
Strab. XI. 2. 17-18 c. 498-499; Arr. periplus V. 2; daha detaylı bilgi için bk. Hdt.
II. 105; Verg. Georg. II. c. 440-443; Magie 1950, 48 dn. 85; 196; Arslan 2000c, 32
dn. 65 vdd.; 2005, 58 vd.; King 2004, 30 vd.
511
App. Mithr. 13; 15; 57.
B. Mithradates VI Eupator’un Küçük Asya’da Uyguladığı
Roma Karşıtı Politika
Pontos kralı bu sırada, Küçük Asya’da Roma emperyalizmine karşıt bir
politika izlemeye başlamıştı. Mithradates’in Hellas ve Küçük Asya’da
giriştiği propaganda faaliyetlerinde iki temel düşünce ön plana çıkıyordu.
Bunlardan birincisi, yeryüzündeki bütün krallıklara düşman olan Roma-
lıların açgözlülükle egemenlikleri altındaki eyaletleri ve kendilerine
komşu olan krallıklara ait zenginlikleri yağma ederek halkı sömürmele-
riydi. İkincisi ise, Roma’nın Akdeniz Dünyası’nda uyguladığı çıkarcı
politikalara karşı aynen ikinci bir İskender gibi ortaya çıkması ve kendi-
sini Anadolu halklarını Romalıların zulmünden kurtarabilecek tek kişi
olarak göstermesiydi512.
Mithradates, öncelikle Romalıların Akdeniz Dünyası’ndaki bütün
kralları ve krallıkları yok etmek niyetinde olduklarını vurguluyordu513.
Romalıların bütün krallardan nefret ettiklerini söylüyordu514. Illyria
Kralı I. Demetrios da, İÖ. 219 yılında, Romalıların kötü muamelesine
katlanamayarak, Makedonia Kralı V. Philippos’a, Romalıların kendi
topraklarıyla yetinmeyip bütün dünyayı ἡγεµονία=hegemonya altına
almak için sınırsız bir istek duyduklarını söylüyordu. Ona göre, Roma-
lıların bir krallığa düşman olması için, o krallığın kendi imparatorlukla-
rıyla sınırdaş olması ve bir kral tarafından yönetilmesi yeterliydi. Zira
Romalılar kendi imparatorluklarının yanında hiçbir kralın mevcudiye-
tine dayanamıyorlardı515. Seleukos Kralı III. Antiokhos ise, İÖ. 190
yılında, Küçük Asya’ya bütün Hellenistik krallıkları yok etmeye gelen
Romalılara karşı Bithynia Kralı I. Prusias’ı kendisiyle ittifak kurmaya
ikna etmeye çalışmıştı. Çünkü Romalılar dünyada kendilerinden başka
512
Adcock 1940, 64; Gaggero 1977, 89 vdd.; McGing 1986a, 99; 103; 105 vdd.;
2003, 86; ayrıca bk. Cic. Flacc. XXV. 60; Plut. Sull. XXIV. 2-3; App. Mithr. 54; 56;
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c.
Kral, Karadeniz havzasındaki Hellen kentlerini nasıl barbar baskısından kurtar-
dıysa, şimdi de Küçük Asya halklarını Romalılardan kurtarmak üzere ortaya atıl-
mıştı.
513
Sall. Hist. IV. 69. 17; 20-21; ayrıca bk. Raditsa 1969, 7 vdd.; 221. Valerius
Paterculus’a (II. 40. 1) göre, Mithradates, Anadolu’da Romalılara bağlı olmayan tek
otonom kral; Pontos ise, tek bağımsız krallıktı.
514
Sall. Hist. IV. 69. 5; 15; Iust. XXXVIII. 6. 7; ayrıca bk. Sall. Iug. LXXXI. 1.
515
Iust. XXIX. 2. 1-4; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 6-7; 17; Ahlheid 1988, 80 vd.
bir imparatorluğun bulunmasına katlanamıyorlardı516. Bunun yanı sıra,
Romalılar haberleri olmaksızın Akdeniz Dünyası’nda herhangi bir olay
çıkmasını istemiyor ve her zaman olduğu gibi, en önemli politikalarını
uyguluyorlardı. Yani, hiçbir Hellenistik krallığı büyütmüyor ve onların
kendi aralarında koalisyon yapmalarına izin vermiyorlardı517. Zira bu
sistem Romalılara, kendilerinden aşağı derecede askeri ve ekonomik
güce sahip olan Hellenistik krallıkları her bakımdan baskı altında tutma
ve sömürme fırsatı veriyordu. Bu yüzden Romalılar, İÖ. II. yüzyıl bo-
yunca Akdeniz Havzası’ndaki status quo’nun=güçler dengesinin başlıca
koruyucusu olarak ortaya atılmışlardır. Bununla birlikte, Roma’nın bu
politikasını uygulamasına Hellenistik Devletler bizzat yardımcı oluyor
ve onların işlerini kolaylaştırıyorlardı518.
Makedonia Kralı Perseus da, İÖ. 168 yılında, Romalıların sistematik
olarak bütün Hellenistik krallıklara birer birer saldırdığını iddia etmişti.
Çünkü onlar bütün krallıkların düşmanıydılar. Bunu yaparken de diğer
krallıklardan yardım alıyorlardı519. Bu bakımdan Perseus, İÖ. 168 yı-
lında, bir yandan Romalılarla savaşırken bir yandan da Seleukos Kralı
IV. Antiokhos’u kendi yanında savaşması için ikna etmeye çalışmıştı.
516
Liv. XXXVII. 25. 5 vdd.; ayrıca bk. Polyb. XXI. 11; Sall. Hist. IV. 69. 17;
Raditsa 1969, 239 vdd.; Rawson 1975, 150 vdd.; McGing 1986a, 104.
517
Seleukos Kralı Antiokhos IV Epiphanes, İÖ. 168 yılında, Mısır Kralı Ptolemaios
VI Philometor’u yenerek Aleksandreia (İskenderiye) kentini ele geçirdikten sonra,
Romalılar ona Gaius Popillius Laenas’u bir mektupla göndererek derhal işgal ettiği
bölgelerden çekilmesini emretmişlerdir. IV. Antiokhos düşünmek ve bu durumu
danışmanlarıyla münakaşa etmek için müddet isteyince G. Popillius Laenas elindeki
asayla kralın etrafına bir daire çizmiş ve ondan bu daireden çıkmadan kararını ver-
mesini istemiştir. IV Antiokhos biraz tereddüt ettikten sonra, Roma’nın bu ültima-
tomuna itaat etmek zorunda kalmış ve Mısır’ı terk etmiştir (Polyb. XXIX. 26. 5-13;
Liv. XLIV. 24; XLV. 11; Vell. I. 10. 2). Daha detaylı bilgi için Polyb. XXXI. 15. 7-
11; Liv. XLII. 17. 1; 19. 7-8; 26. 7-8; 37; XLV. 1-5; Sherwin-White 1977a, 62-66.
518
Demircioğlu 19933, 352; ayrıca bk. Sherwin-White 1977a, 62 vdd.
Çünkü Hellenistik krallıklar arasında karşılıklı kıskançlık, daima değişen bağlaş-
malar, ihanet ve bencil ihtiraslar hüküm sürmekteydi. Söz konusu durumdan yarar-
lanan Romalılar, İÖ. II. yüzyıl boyunca, bir yandan Hellenistik krallıklar içindeki
status quo’yu korurken, diğer yandan da onların kendi aralarında hiç eksik olmayan
savaşlarından yararlanıyor; gerektiğinde onları birbirlerine düşürüyor ve onları birer
birer alt ederek tümünü kendi egemenlikleri altına alıyorlardı. Gittikçe sayıları aza-
lan Hellenistik krallıklar ise, bütün güçlerini yeni atılımlara değil; sadece status
quo’nun korunmasına yöneltmişlerdi. Bu durum her bakımdan Romalıların işine
yarıyordu. Böylelikle Romalılar kısa zaman içinde kuvvetlenerek Akdeniz Hav-
zası’nda önemli ölçüde söz sahibi oldular.
519
Liv. XLIV. 24.
Eğer IV. Antiokhos ve Pergamon Kralı II. Eumenes, Perseus’la Roma-
lılar arasındaki savaşı bitirmek için arabuluculuk yapmazlarsa ya da ona
yardım etmezlerse kısa süre sonra sıra kendilerine de gelecekti520. Fakat
o zaman Makedonia kralını dinleyen olmamıştı. Bu yüzden Romalılar ve
müttefikleri karşısında yenilmiş; böylelikle hem krallığından hem de
hayatından olmuştu521.
Hellenistik krallıklardan biri güçlenip sivrilmeye başlayınca Roma
hemen söz konusu krallığa düşman diğer devletlerle ve kentlerle ittifak
kurarak güçlerini birleştiriyor ve Seleukos Kralı III. Antiokhos örne-
ğinde olduğu gibi onu bozguna uğratıyordu. Roma önce, müttefiklerine
hakimiyeti zor bölgeleri bağışlıyor; daha sonra da ya onların çok güç-
lendiklerini düşünerek522 ya da Aristonikos Ayaklanması’ndan sonra
yaptığı gibi, publicanus’ların (vergi mültezimleri) baskılarına dayana-
mayıp, daha önce bağışlamış olduğu toprakları tekrar kendi hakimiyeti
altına alıyordu523. Yani, Romalıların Hellenistik Çağ boyunca kurmuş
520
Polyb. XXIX. 4. 8-9; Liv. XLIV. 24-25; App. Mak. 18. 1. Roma şimdi de
Pergamon Kralı II. Eumenes ve Bithynia Kralı I. Prusias’ın yardımıyla kendisine
saldırıyordu. Fakat söz konusu krallıklar bilmeliydiler ki, Makedonia’dan sonra, sıra
Asia’ya gelecekti (Polyb. XXIX. 4. 8-9; 8. 5-8; Liv. XLIV. 24).
521
Polyb. XXIX. 15-22; XXXVI. 17. 14-15; Liv. XLIV. 41-44; XLV. 35; Sall.
Hist. IV. 69. 7; App. Mak. 19.
522
Apameia Barışı’ndan sonra, Pergamon Krallığı’nın territoryal anlamda toprak
bütünlüğünün artması, onun siyasi anlamda da Küçük Asya’nın uluslararası politika-
sında önemli bir yere oturmasını sağlamıştı. Çünkü Pergamon, Seleukos Krallığı’nın
Tauros Dağları’na kadar terk etmek zorunda kaldığı topraklardaki otorite boşluğunu
ekonomik ve idari açıdan olduğu kadar askeri açıdan da kısa sürede doldurmayı
bilmişti. Söz konusu durum Küçük Asya’daki Hellenistik krallıkları endişelendirdiği
ölçüde o sıralar olayları uzaktan seyretmekle yetinen Roma’yı da tedirgin etmek-
teydi. Bu bakımdan Roma, Küçük Asya politikasında izlediği status quo’yu uygu-
lamak için Galatları periyodik olarak bu krallığa karşı kışkırtmıştır. Daha detaylı
bilgi için bk. Arslan 2000a, 115 vdd.
523
Konu, Roma’nın Aristonikos Ayaklanması’nın bastırılmasında kendisine birinci
derecede yardımcı olmuş krallara cömertçe dağıttığı toprakları, kısa süre sonra tekrar
kendi egemenliği altına almasıydı. Pontos Kralı V. Mithradates’e verilen Phrygia
Bölgesi kralın, İÖ. 120 yılında ölümünden sonra, Pontos Krallığı’ndan alınarak –İÖ.
ca. 116 yılında– Asia Eyaleti’ne bağlandı. Kappadokia Kralı VI. Ariarathes’e ba-
ğışlanan Lykaonia Bölgesi ise, İÖ. 111 yılında, Senatus tarafından yeniden geri
alındı. Bu kararlar; ya söz konusu krallıkların çok güçlendikleri düşünülerek ya da
eylem alanlarını genişletmek isteyen vergi mültezimlerinin baskılarına dayanamayan
Senatus tarafından alınmıştı (App. Mithr. 11-13; 15; 56-57; Iust. XXXVII. 1. 2;
XXXVIII. 5. 3; OGIS 436; IGR IV 752=Sherk 1969, 74 vdd. no 13). Ayrıca bk.
oldukları bütün ittifaklar ya da belirli bir krallığı himayeleri altına al-
maları yalnızca o zamanki politikalarının o yönde olmasıyla ilgiliydi.
Şöyle ki: Romalıların Küçük Asya’da ittifak içinde bulunduğu en önem-
li krallardan biri olan Pontos Kralı V. Mithradates’in, İÖ. 120 yılında
ölümünden sonra, yerine geçen oğlu VI. Mithradates zamanında Pontos
Krallığı’yla Roma’nın arası açılmıştı. Önce, İÖ. ca. 119/116 yılında,
Phrygia Bölgesi Romalılar tarafından elinden alınmış; daha sonra da,
İÖ. 89 yılında, toprakları Romalı elçi Manius Aquillius’un kışkırtması
ve teşviki sonucunda Bithynia Kralı IV. Nikomedes tarafından talan
edilmişti524. Ayrıca Roma’nın Kuzey Africa’daki en önemli müttefikle-
rinden olan Numidia Krallığı bile birkaç sene evvel Romalılar tarafından
yağmalanmıştı. Romalılar, ünlü Kartacalı Komutan Hannibal’i, İÖ. 202
yılında, Numidia Kralı Massinissa’nın yardımları sayesinde yenmişlerdi.
Şimdi ise, Massinissa’nın torunu Iugurtha’nın topraklarını talan ediyor-
lardı525. Görüldüğü üzere, Romalılar yaptıkları ittifaktan kolayca ayrıla-
biliyor ve yapılmış antlaşmaları dahi bozarak eski müttefiklerine karşı
bile saldırı düzenleyip onların topraklarını istila edebiliyorlardı526.
Iustinus’a527 göre, Mithradates VI Eupator savaşa başlamadan önce,
Küçük Asya halkı açgözlü proconsul’lerden528 (rapacitas proconsulum);
malları haciz ederek açık arttırmayla satan publicanus’lardan (sectio
Gruen 1984, 608 dn. 147; Kallet-Marx 1995, 240 vdd.; 252 dn. 117; Mitchell 1999,
20 dn. 12.
524
App. Mithr. 11-12. Bu sırada Pontos, Roma’nın dostu ve müttefiki olduğu kral-
lıklardan biriydi (App. Mithr. 11; 13; 15-16; 56).
525
Sall. Iug. V. 4-5; XIV. 2; 5-6; XVIII; XXIV. 10; CVIII. 1-3; ayrıca bk. Liv.
perioch. 66-67; Flor. epit. I. 36. 1-18.
526
Sall. Hist. IV. 69. 17; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XXII. 65-XXIII. 66; App. Mithr.
54; 56. Romalıların buna benzer davranışları için ayrıca bk. Cic. Sest. XXXI. 67;
dom. VIII. 20; Vell. II. 45. 3; Cass. Dio XXXIX. 22. 2-4. Daha detaylı bilgi için bk.
Siani-Davies 1997, 319 vd.; 340 dn. 131.
527
Iust. XXXVIII. 7. 8; ayrıca bk. McGing 1986a, 105 vd.
528
Roma’da siyasi kariyer sürdürmek pahalı bir faaliyet olduğundan bir procon-
sul’ün ilk önce borçlarını ödeyebilmesi; daha sonra yargıçlara rüşvet verebilmesi ve
nihayetinde Roma’da yaşamını sürdürebilmesi için bulunduğu eyaletten üç çeşit zen-
ginlik elde etmesi gerektiği söyleniyordu (Bean 1995, 14). Zira Roma’da unde habe-
as quaerit nemo, sed oportet habere=paranın nereden geldiğini kimse soruşturmaz,
kişi sırf ona sahip olsun yeter (Iuv. Sat. XIII. 207), diye halk arasında yoğun olarak
kullanılan bir deyim vardı.
Romalıların avaritia=açgözlülüğü ve Küçük Asya’da yaptıkları uygunsuz işlere
ilişkin olarak ise ayrıca bk. Sanford 1950, 28 vdd.; Magie 1950, 248 vd.; ayrıca bk.
Lintott 1972, 626 vdd.; Levick 1982a, 53 vdd.
publicanorum) ve hakikati tahrif eden hileli davalardan (calumnia liti-
um) dolayı Romalılardan nefret ediyordu529. Belki de bu nedenle Mithra-
dates’in generali Pelopidas, Romalılarla savaşa başlamadan önce, Asya,
Hellas, Africa ve hatta Italia’daki birçok kentin Pontos kralının yanında
yer alacağını; çünkü onların dahi artık Roma’nın açgözlülüğüne (=
pleoneksia [πλεονεξία]) daha fazla katlanamadıklarını söylüyordu530.
Sallustius’un kaleme aldığı tarih eserinden kalan fragmanlardan günü-
müze ulaşan Mithradates’in Parthia Kralı Arsakes’e yazdığı mektupta531,
Romalıların güce ve paraya olan hırsları dile getirilmektedir. Mithra-
dates savaşın asıl sebebinin; Romalı yüksek otoritelerin şiddetli para tut-
kusu, zenginliğe ve servete aşırı düşkünlükleri olduğunu ileri sürü-
yordu532 ve onları venalis=satılık olmalarından ötürü kınıyordu.
Daha sonra da, bu haydutlar ulusunun οὐδέ τι τίουσι ἀνέρας οὐδέ
θεούς=ne insanları ne de tanrıları saydıklarını ve tam diis hominibus-
que hostes=tanrıların ve insanların düşmanları olduklarını iddia edi-
yordu533. Ayrıca Romalıların batıya doğru olan yayılımlarının Atlantik
Okyanusu tarafından durdurulduğunu; bu nedenle onların yüzlerini zen-
gin Doğu’ya çevirdiklerini belirtiyordu534. Ayrıca, Romalıların sahip
oldukları her şeyin; kadınlar, atlar, sanat eserleri, heykeller ve hatta
529
Forte 1972, 112 vd.; Badian 19832, 82-118; Kallet-Marx 1995, 153. Konuya
ilişkin olarak bk. Cic. Verr. II. (1) 25. 64-35. 85; Garnsey 1966, 178 vd.; 1968; 55
vdd.; Marshall 1967, 408 vdd.; Jones 1972, 84; Nicolet 1980, 335 vdd.
530
App. Mithr. 16; ayrıca bk. Sall. Iug. LXXXI. 1; Iust. XXXVIII. 7. 8. Cicero (Leg
Man. XXII. 64)’te, Romalıların bu yüzden imparatorluğun bünyesindeki yabancı
milletler arasında çok kötü bir üne sahip olduklarını belirtiyordu (krş. Iust.
XXXVIII. 4. 1-2).
531
Sall. Hist. IV. 69. 5-23; Raditsa 1969, 7 vdd.; 44 vdd.; 69 vd.; 73; Ahlheid 1988,
67 vdd. Ayrıca krş. Iust. XXXVIII. 3. 11-7. 10.
532
Sall. Hist. IV. 69. 5; ayrıca bk. Sall. Iug. LXXXI. 1; App. Mithr. 54; 56; Bicker-
man 1946, 131 vdd.; Conley 1981, 379 vdd.
533
Raditsa 1969, 254 vdd.
534
Sall. Hist. IV. 69. 17. Bu yüzden Mithradates, Romalıları insanlığın baş düşmanı
olarak tanımlıyordu (Welles 1934, 295 vdd. no 74).
Romalılar bütün dünyayı soyuyorlardı. Karada savaşacak bir şey kalmayınca
denizleri araştırıyorlardı. Onların gözlerini doyurmaya, ne doğu, ne de batı yeti-
yordu. Romalılar düşman zenginse kazanç ve yağma, yoksulsa ün almak için savaşı-
yorlardı. Bu bakımdan dünya halklarının gerek servetlerine gerekse fakirliklerine
göz diken başka bir ulus yoktu. Romalılar haydutluğa, katilliğe, soygunculuğa ve
yağmaya imparatorluk adını veriyorlardı. Sonunda ıssız bir çöl meydana getirdik-
lerinde ise; barış ve huzur getirdik diyorlardı (Calgalus’un söylevi: Tac. germ. 30).
ülkelerinin bile çalıntı olduğunu iddia ediyordu535. Aslında kralın söyle-
diklerinde gerçek payı da yok değildi. Romalılar düşman oldukları kral-
lıklar kadar dostluk ve müttefiklik (φιλία καὶ συμμαχία/amicitia et
societas) ilişkisi içinde oldukları krallıkları da yağmalamak için fırsat
kolluyorlardı536. Kendi hakimiyetleri altındaki milletlerin kutsal alanla-
rını ve tapınaklarını yağmalıyorlardı537. Bunun yanı sıra, zengin krallık-
ları ve görkemli kentleri talan etmek için bahaneler uyduruyor ve onlara
karşı savaşıyorlardı538. Romalılar savaşa başlamak için bin bir çeşit
neden buluyorlardı. Bunların her birine çeşitli suçlamalar yöneltiyorlar-
dı, ciddisini buldukları zaman ciddi, bulamadıkları zaman önemsiz ba-
hanelerle zengin krallıklarla savaşıyorlardı –bellum iustum et pium/
haklı ve adil savaş(?). Cicero’nun539 da doğru bir şekilde gözlemlediği
gibi, Hellas ve Küçük Asya’dan Roma’ya gelen elçilerin ve heyetlerin
büyük bir bölümü kentlerinden ve tapınaklarından kaldırılmış tanrı tas-
virlerini, değerli sanat eserlerini, başka yerlerden anımsadıkları bütün
öteki heykelleri ve kıymetli eşyaları derin bir saygı ve hüzünle izliyor-
lardı540.
535
Sall. Hist. IV. 69. 17; ayrıca bk. Raditsa 1969, 239 vdd.; McGing 1986a, 105.
536
Sall. Hist. IV. 69. 17; 20; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XIII. 37-38.
537
Gerçekten de Romalıların hakimiyeti altındaki bütün ülkelerde Romalı yönetici-
ler tarafından tapınaklar ve mezarlara olduğu kadar halka karşı da birçok suçlar
işlenmekteydi (Cic. Verr. II. (1) 6. 17-8. 22; 17. 44-22. 60; Plut. Sull. XII. 4-8).
538
Cic. Leg. Man. XXII 65-XXIII. 66; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 20-21; App.
Mithr. 54; 56; Cic. Rep. III. 12. 20-21; Lact. Inst. Div. V. 16. 2-4; VI. 6. 19; 23; VI.
9. 2-4. Tert. Apol. XXVI. 1. Daha detaylı bilgi için bk. Sanford 1950, 30 vdd.
539
Cic. Verr. II. (1) 22. 59; ayrıca bk. Leg. Man. XXII. 65-XXIII. 67.
540
İÖ. I. yüzyılda, Hellas ve Küçük Asya’da yaşayanlar kentlerinde ya da yaşadık-
ları bölgelerde birçok kıymetli eserin kayıp olduğunu, sayısız heykelin ve sanat
eserinin Romalılar tarafından Italia’ya kaçırıldığını, birçoğunun götürülürken kay-
bolduğunu ya da bulundukları yerlerde tahribata uğratıldıklarını biliyorlardı. Korin-
thos, Atina ve Küçük Asya’daki birçok yerleşim yerinde olduğu gibi geçmiş zama-
nın ünlü kentlerinden bazılarının kendi zamanlarındaki acınacak hallerini görüyor ve
daha böyle pek çok parlak kentin aynı akıbete uğrayacağını düşünüyorlardı. Cice-
ro’ya (Leg. Man. XXII. 65) göre, Romalıların (İÖ. I. yüzyılın ikinci yarısında) eya-
letlere göndermiş olduğu kişilerin ahlaksızca ve haksızca yönetiminden dolayı halk
kendilerinden büyük ölçüde nefret ediyordu. Çünkü eyaletlerdeki magistratus’lar
tarafından hiçbir zengin ev, tapınak, kutsal alan ve kent yeterince korunmuyordu.
Konuya ilişkin genel bir fikir edinebilmek için ayrıca bk. Cic. Verr. II. (1) 16. 42-23.
61; Leg. Man. XIV. 40; XXIII. 66-67.
Sallustius’a (Catil. XI. 4-7) göre, L. C. Sulla Küçük Asya’da önderliğini yaptığı
orduyu kendine bağlı kılmak için, atalarının töresine aykırı olarak, askerlerini aşırı
serbestliğe ve sefahate alıştırmıştı. Boş zamanlarını geçirdikleri hoş ve tadına do-
Diğer yandan Mithradates’in gerek Hellas ve Küçük Asya kentlerine
yaptığı cömert bağışlar gerekse Roma’ya karşı mücadelesinde Anadolu
halklarının kurtarıcısı sıfatıyla ortaya çıkması, onun Hellenler arasında
hellensever (= philhellēn [φıλέλλην]) olarak tanınmasına yardımcı
oldu541. Çevresindeki yüksek rütbeli subaylar, sarayındaki kıdemli aris-
tokratlar, bilim adamları ve filozofların Hellen asıllı olması ise,
Hellenlerin onu kendilerinden biri olarak görmesine neden oluyordu542.
Öyle ki, bu yüzden İÖ. ca. 102/101 yılında Delos Adası’nda yaşam
boyu Poseidonios Aisios rahibi olan Asklepiodoros oğlu Helianaks,
Mithradates VI Eupator Dionysos’u onurlandırmış; ayrıca Atina ve Ro-
ma halkları adına Pontos kralı için mermerden bir anıt inşa ettirmişti543.
Dikdörtgen plana sahip olan bu yapı yaklaşık 5.20m genişliğe, 3.90m
derinliğe ve 3.45m yüksekliğe sahipti. İçinde Mithradates’in Hellas ve
Parthia kökenli müttefikleri ve dostlarının çift sıra çelenkle süslenmiş
kalkanlar içine işlenmiş 12 adet portresi –imagines clipeatae– yer al-
maktaydı. Bu durum bir yandan Mithradates’in hem Hellas hem de Do-
ğu kökenli dostlarına işaret ederken diğer yandan da Pontos Krallığı’nda
doğu ve batı kültürlerinin ne derece kaynaşmış olduğunu göster-
mekteydi. Zira, bu büstler sırasıyla Hermaios’un oğlu Amisos’lu dostu
Gaius, Antipatros’un oğlu olan sekreteri, Philetairos’un oğlu, sütkardeşi
Dorylaos, General Dorylaos, Mithares’in oğlu Diophantos, Kappadokia
Kralı Ariarathes VII Philometor, Syria Kralı Antiokhos VIII Grypos,
Helianaks’ın babası Atinalı Asklepiodoros, Parthia’lı bir memur, Parthia
Kralı II. Mithradates ve Mithradates Eupator’un özel doktoru Menophi-
los’un oğlu Papias’a aitti. Pontos kralının portresi ise, anıtın alınlığına
yulmaz şeyler, Roma askerlerinin katı benliklerini kolayca gevşetmişti. İlk kez
burada Roma ordusu sevişmeye; içmeye; heykeller, renkli tablolar, işlemeli vazolar
karşısında hayranlık duymaya; bunların, kişisel ya da kamusal olmasına bakmadan
alıp götürmeye; tapınakları soymaya; kutsal olan ve olmayan her şeye saygısızlık
etmeye alışmıştı. Öyle ki, bu askerler zafer kazandıktan sonra, yenilenlere hiçbir şey
bırakmamışlardır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Dowling 2000, 313 vd. dn. 20-21.
541
Pontos Kralı VI. Mithradates ve yakınları adına, Delos Adası’nda hem adalılar
hem de Atinalılar tarafından yapılan adak yazıtları, heykeller ve anıtlar için bk.
Durrbach 19762, 187 vdd. no 113-114; 214 vdd. no 133-134; 217 vdd. no 136 a-i; 223
no 137=I.Délos 1560-1561; 1570-1576; 2039-2040. Rhodos için bk. Cic. Verr. II. (1)
65. 159; Khios için bk. Segre 1932, 129 vdd.
542
Oros. hist. VI. 4. 6; FGrHist 26. 1 (= Memnon); ayrıca bk. Reinach 19752, 279
vdd.; Olshausen 1974, 164; 166 vdd.; McGing 1986a, 92 vd.
543
I.Délos 1562. Daha detaylı bilgi için ayrıca bk. Portanova 1988, 669 vdd.
6) Delos Anıtı’nın Rekonstrüksion’u

işlenmişti544.
Mithradates ayrıca, bastırdığı sikkelerde kendini Hellenizm’in şampi-
yonu ve kurtarıcısı olarak göstermeye gayret ediyordu. Bunu yaparken,
bir yandan kendisinin yeni bir İskender gibi, sakalsız, idealize edilmiş
sikkelerini bastırıyordu545. Değerli taşlar üzerine portrelerini işletiyor546
544
Söz konusu büstler ve kralın portresi damnatio memoriae’ye uğratıldığı için
büyük ölçüde tahrip edilmişlerdir. Bu bakımdan kimlere ait oldukları altlarındaki
Hellence yazıtlar vasıtasıyla anlaşılmaktadır. Yazıtlar için bk. I.Délos 1952; 1570-
1574; 1576; 1581-1582. Anıtın alınlığında yer alan Mithradates’e ait büstü ise,
kayıptır. Anıtın rekonstraksionu, büstlerin ve yazıtların yapı üzerindeki yerlerine
ilişkin olarak ayrıca bk. Risom 1948, 204 vdd. fig. 1-3; lev. I-IV; Wasowicz 1990,
76 fig. 20. Daha detaylı bilgi için bk. Daux 1933, 81 vd.; Gross 1954, 105 vdd.;
Portanova 1988, 669 vdd.; Webb 1996, 141 vdd.; Erciyas 2001, 104 vdd.; Price
2004, 229 dn. 6; 261.
545
Winter 1894; 245 vdd.; Oikonomides 1958, 219 vdd.; Glew 1977a, 255 dn. 5;
McGing 1986a, 101; Fleischer 1996, 29 vd.; Ayrıca bk. CAH vol. of plates IV. 4 no
[f, g, h, i].
Kral bu arada Hellen kentleriyle, özellikle Atina’yla da yakın ilişkiler kurmayı
ihmal etmemiş gibi gözükmektedir. Atina’da, İÖ. 97-İÖ. 95 yılları arasında
Aristion/Philon (CAH vol. of plates IV. 4 no [e]) ile Demetrios/Agathippos’un yar-
ve heykellerini yaptırıyordu547. Böylelikle, bir bakıma Anadolu halkları-
nı zalim ve ezici, parayı ve serveti seven efendileri Romalılardan kur-
taracak kişinin kendisi olduğunu vurgu-
lamaya çalışıyordu.
İskender’in ideal kral imajı, birleşti-
rici ve kaynaştırıcı özellikleri hem
Anadolu halkları hem de Doğu kül-
türleri tarafından sevilen bir motifti548.
İskender, nasıl Anadolu halklarını Pers-
lerin hegemonyasından kurtararak onla-
ra özgürlüklerini geri verdiyse, Mithra-
dates de onları Romalıların zulmünden
kurtaracaktı. Bu bakımdan Pontos kralı,
VI. Mithradates Hellenler ve Küçük Asya’da yaşayan
bütün etnik gruplar üzerinde aynen İskender’in yarattığı izlenimi ger-
çekleştirmeye çalışıyordu. Bu politikasında da bir dereceye kadar başa-
rılı olmuştu. Zira Pontos’un bu, hellensever kralı zengin, kuvvetli ve
medeni olmasının yanı sıra, aynı zamanda başarılıydı549.
Her çeşit insanı ve kavmi bir şekilde elde etmesini bilen kurnaz kral
Mithradates, bu arada iç çekişmeler ve parti kavgaları içindeki rejim
düşmanı Romalılara da kucak açmayı ihmal etmiyor ve onlardan kendi
amacına ulaşmak için yararlanmasını biliyordu. Halka Romalılara ilişkin
olarak verdiği söylevlerde, Roma toplumu içindeki kaynaşmaya işaret
dımlarıyla basılan sikkelerde Pontos sembolleri olan Pegasos, Gorgoneion, Diony-

sos ve Dioskuros motifleri yer almakta olup Atina’nın Pontos’la olan ilişkisini doğ-
rulamaktadır. Benzer sikke formları Mithradates’in Amisos, Sinope, Kerasos/Phar-
nakeia, Amaseia, Pantikapaion, Gorgippia, Olbia ve Dioskurias baskılarıyla karşı-
laştırılabilir. Daha detaylı bilgi için bk. Kleiner 1974, 3vdd.; McGing 1986a, 84 vd.
dn. 68-69; Bugh 1992, 110 vd. dn. 6; ayrıca krş. Price 1964, 31 dn. 3; 1968, 3; Mat-
tingly 1971a, 91 vd.; 1971b, 35 dn. 57; Badian 1976, 118 dn. 63-64; Ramsay 1999,
225 dn. 101. Hellenistik krallar ve özellikle İskender’in Dioskuroi atribülerine iliş-
kin olarak ise, ayrıca bk. Poulsen 1991, 137 vdd.
546
Neverov 1976, 175.
547
Bieber 1964, 22 no 43; 24 no 46; 40 no 87. Ayrıca krş. Krahmer 1925, 183 vdd.;
204 vd.; Krug 1969, 189 vdd.
548
Badian 1958b, 425 vdd.
549
Cic. Flacc. XXV. 60. Kralın İskender’i andıran görünüşü ve kendini adeta ikinci
bir İskender gibi göstermeye çalışmasına –imitatio Alexandri– ilişkin olarak ayrıca
bk. Forte 1972, 95 vd.; Glew 1977a, 252 vdd.; McGing 1986a, 99; 103; 107; 2003,
86 vd.; Bohm 1989, 153 vdd.; Fleischer 1996, 29 vd.; Pastor 1996a, 403 vd.; 1999,
506 vd. dn. 10; Højte, 2005b, 43 vdd.
ediyor, aristokrat (optimates) ve demokrat/halk (populares) partileri
arasındaki çatışmaları ele alıyordu. Halk sınıfı (plebs) ile soylular
(patricius) arasında süregelen çekişmelerden söz ediyor ve olayların
nedenini açıklıyordu. Anadolu halklarının ise, egemenlik ve bağımsızlık
duygularını körüklüyor; böylelikle onların kendi çevresinde toplanması-
nı sağlıyordu.
Mithradates VI Eupator tebaasına saygı telkin etmek için de elinden
gelen her şeyi yapıyordu. Kral soyunu, baba tarafından Pers İmparator-
luğu’nun kurucuları Kyros ve Dareios’a550; anne tarafından ise, İskender
ve Seleukos I Nikator’a dayandırıyordu551. Bu bakımdan aynen Pers
hükümdarlarının yaptığı gibi, Ahura Mazda’ya –Zeus Stratios formun-
daki– kurbanlar sunuyordu552. Bununla birlikte kralın hitabet sanatındaki
ustalığı, yaratılışları gereği yeniliklere ve özgün düşünce akımlarına açık
olan Hellenler üzerinde etkili oluyordu. Ayrıca insanlar ‘Sibylla553 Ki-
tapları’ndaki (Sibyllini Libri554): “..... doğudan gelen bir kralın birçok
kralı tahtından edeceği, geniş topraklara sahip olacağı, daha sonra da
550
App. Mithr. 112; Iust. XXXVIII. 7. 1; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 1; konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. App. Mithr. 115-117; Tac. ann. XII. 18. 2. Polybios (V. 43.
2), Sicilia’lı Diodoros (XIX. 40. 2) ve Florus’a (epit. I. 40. 1) göre ise, Pontos kral
hanedanı, Pers İmparatoru Kambyses’ten sonra, imparatorluğun hakimiyetini ele
geçiren ‘Mag’ Smerdis’i öldüren yedi kişiden birinin soyundan geliyordu (ayrıca bk.
Hdt. III. 61-79). Daha detaylı bilgi için bk. Molev 1985, 724; McGushin 1992, 252;
Saprykin 1994, 83 vdd. dn. 2; Bosworth and Wheatley 1998, 155 vdd.
Ayrıca kral, ataları gibi “Mithra verdi/Mithra’nın hediyesi” anlamında olan bir
Pers adı –Mithradates– taşıyordu.
551
Iust. XXXVIII. 7. 1; ayrıca bk. Polyb. V. 43. 3-4. Daha detaylı bilgi için bk.
Panitschek 1987/1988, 74 vdd.; 94 vd.; Rubinsohn 1993, 7 vd. dn. 9-11; Saprykin
1994, 83 vdd.; McGing 2003, 84 vd.
552
App. Mithr. 66; 70.
553
Magna Graecia’nın Hellen yerleşimlerinden biri olan Kymai kentinin kutsal gölü
yakınlarında, mağarada yaşayan ve Sibylla adını taşıyan bilici kadındır. Yazgıyı
bilen ve yapraklar üzerine gizemli yazılar yazan kız olarak geçer. Konuya ilişkin
olarak bk. Ver. Aen. III. 441-455; IV. 1-180; VI. 236 vdd. Daha detaylı bilgi için bk.
Kurfess 1951, 1 vdd.; Collins 1974, 1 vdd.; Gauger 1998, 9 vdd.
554
Antik kaynaklara göre, kehanetlerin yazılı olduğu bu kitaplar Roma kentine
Kymai’dan (Ver. Aen. III. 441-455; VI. 1-180; 236 vdd.; Dion. Hal. ant. IV. 62;
Plin. nat. XIII. 27. 88; Ovid. Met. XIV. 124-153), buraya Batı Anadolu sahillerin-
deki Erythrai’dan (Ildırı) [Dion. Hal. ant. I. 55. 4] ve oraya da Ida (Kaz) Dağı’ndaki
Gergis’ten getirilmişti (Showerman 1969, 3; Collins 1974, 2 vdd.; Çapar 1979, 171
dn. 6 vd.).
bütün krallara korkuyu öğreteceği ve Romalılara felaket getireceği...555”
kehanetlerine inansınlar diye556 hem halk hem de orduya verdiği söylev-
lerde ve Romalılara karşı savaşa başlamadan önce, bastırdığı yoğun
sikkelerde kendisinin Perslerle olan bağlantısını vurguluyordu557. Bunu
yaparken doğduğu ve tahta çıktığı sırada gökyüzünde görülen kuyruklu
yıldızı da propagandasının bir vasıtası olarak kullanıyordu. Pontos’ta
dolaşan bronz sikkeler üzerinde ışık saçan kuyruklu yıldız motifine yer
veriyordu558. Böylelikle aynı zamanda Perslerin kehanet belgelerinde
işaret edilen kurtarıcı kralın kendisi olduğunu vurgulamaya çalışı-
yordu559. Zira Mithradates, Küçük Asya’nın iç bölgelerinde yaşayan
otokton halklara göre Pers; Hellenlerin bakış açısına göre ise,
Makedonia Krallığı’nın Hellenistik Dönem’deki bir uzantısıydı. Bu
nedenle, kral bir bakıma kendisini Hellen kahramanı Perseus560 gibi
göstererek561 Hellas, Küçük Asya ve Persler arasında bir köprü oluştur-
maya gayret ediyordu. Çünkü Persler de soylarının atası olarak Perseus
555
Sib. Orac. III. 350-380; 652-656; ayrıca bk. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=
Ath. Deip. V. 213 b; Lact. Div. Inst. VII. 15. 11; 17-19. Daha detaylı bilgi için bk.
Kurfess 1951, 103; 298; Collins 1974, 5 dn. 44; 7 dn. 57-61; 58 dn. 11-13; 60 dn.
26; Forte 1972, 113 dn. 51; Gauger 1980, 246 vd.; 1998, 103; Kidd 1988, 875;
Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 85-87; Potter 2003, 428; Buitenwerf 2003, 221
vdd.; 304 vdd.
556
Gruen 1984, 339 vdd. dn. 114; 126; McGing 1986a, 103 vd. Ayrıca bk. Pastor
1999b, 83 vdd.
557
BMC Pontus 20 no 79-81 lev. IV/3-5; SGN I 57-58; Imhoolf-Blumer 1902, 171
no 6-9; Callataÿ 1997, 39 vdd.; 52 graf. 2. Ayrıca kral aynen Akhaimenidai hüküm-
darları gibi, egemenliği altındaki bölgeleri eyaletlere ayırıyor ve başlarına yönetici
olarak satrap’lar atıyordu (App. Mithr. 22; Welles 1934, 294 vdd. no 73).
558
Lindgren 1993, no 154; SNG IX.1 no 984; no 989; Molnar 1997, 6 vdd.; daha
detaylı bilgi için bk. Ramsay 1999, 213 vdd. dn. 57-67.
559
Widengren 1959, 248; 1960, 231; Molnar 1997, 6 vdd.; Ramsay 1999, 202; 228.
560
Zeus’un Argos kralının kızı Danae’den olma oğlu. Gorgo’lardan Medusa’yı
öldürür. Medusa’nın kesilmiş boynundan akan kanından Pegasos doğar. Perseus
dönüş yolunda, Aithiopia (Etiyopya) kralının kızı Andromeda’yı deniz canavarından
kurtararak onunla evlenir. Hellas’a döndüğünde dedesi Argos Kralı Akrisios’u bir
kaza sonucu öldürür. Argos’u akrabası olan Tiryns kralıyla takas eder ve oraya kral
olur (Apollod. Bibl. II. 34-49; Ovid. Met. IV. 610-620).
561
Mithradates VI Eupator, İskender’in de atalarından sayılan Perseus gibi, doğu ve
batıyı bütünleştirerek kaynaştıran bir kahramanın imajını kullanarak Küçük As-
ya’daki Persleri ve Hellenleri kendi bünyesinde toplamak istiyordu (Arr. anab. III. 3.
1-2; ayrıca bk. Winter 1894, 246; Forte 1972, 112 dn. 49; Fox 1973, 201; McGing
1986a, 95 dn. 35 vd.).
Mithradates VI Eupator
ile Andromeda’nın oğlu Perses’i kabul ediyorlardı562. Bu yüzden kral
bastırdığı sikkelerde bir bakıma Perseus efsanesinden esinlenerek hane-
danlığının bir taraftan Pers diğer taraftan da Hellenlerle bağlantılı
olduğunu vurguluyordu563. Bunun için kendisine kişisel amblem olarak
Pegasos’u seçmiş ve İÖ. ca. 86/85 yılına kadar bastırdığı tetradrakh-
mē’ler üzerinde Pegasos motifine yer vermişti564. Bunun yanı sıra, kral
zaten Doğu kökenli565 bir tanrı olmasına rağmen Hellenler tarafından
benimsenerek Olympia tanrıları arasına alınan Dionysos’u kendisine
562
Hdt. VII. 150; Plat. Alk. 120 e.
563
BMC Pontus 6 no 1; 16 no 30-36 lev. III/3; 18-19 no 60-64 lev. III/12; 19-20 no
68-78 lev. IV/2; 25 no 1-4 lev. V/1; 27 no 2-5 lev. V/4; 28 no 1-2 lev. V/5; 31 no 1
lev. V/8; 85 no 7-10 lev. XIX/8; 99 no 42-44; 100 no 46-49 lev. XXIII/3; SNG I no
15-16; 36-62; 65-66; 69-79; 95-96; 123-124; 128-129; 155-157; 228; 230-231;
Imhoolf-Blumer 1902, 170 no 1-3; 172; 176-180 no 35-46; 54-56; 62-64; ayrıca bk.
Price 1968, 3; McGing 1986a, 94 dn. 30-34; 107 vd.; Olshausen 1990, 1892 vd.;
Amandry et al. 1991, 70 vdd. Bununla birlikte Perseus motifi, özellikle Amisos,
Kabeira, Dia (Akçakoca), Khabakta, Komana, Pharnakeia, Taulara, Amaseia ve
Sinope gibi Pontos kentlerinde tedavülde olan bronz sikkeler üzerinde kullanılmak-
taydı (Amandry et al. 1991, 66 vdd.; Ramsay 1999, 218; 226 dn. 103-108; Tekin
1999, 9 vdd.; Ireland 2000, 27 no 1193-1206; 29 no 1253-1256; 30 no 1311).
564
Bu sikkelerin ön yüzünde Mithradates’in idealize edilmiş portresi arka yüzünde
ise, çeşitli pozlarda su içen Pegasos motifi işlenmişti. Ayrıca bk. CAH vol. of plates
IV. 4 no [c]; Kleiner 1953, 78 fig. 1; Pollak 1970, 45 vdd. no 1-15; Ramsay 1999,
201 vd.; 223 vdd. fig. 7 dn. 97-101.
565
Antikçağ yazarları Dionysos’un kökenine ilişkin açık olmayan ve birbirleriyle
(Hdt. II. 49 “Aigyptos”; V. 7 dn. 168 “Thrakia?”; Arr. anab. II. 16. 1-3; IV. 10. 6; V.
1. 2 “Thebai”; II. 16. 3 “Atina”; V. 1. 2 “Lydia”; Eur. Bakkh. 29 str. 461 “Lydia”)
çelişen farklı coğrafyalar ve kentler yazmalarına rağmen tanrının Doğu orĳinli ol-
duğu üzerinde genel bir kanı –communis opinio– vardır. Ayrıca krş. Tiryaki 2002,
59 vd.; 63 vd.
epitheton/lakap olarak almıştı. Bu surette Dionysos gibi, kendisini de
Hellenlere kabul ettirmek için elinden geleni yapıyordu566. Böylelikle
VI. Mithradates’in, Hellas ve Küçük Asya’da uyguladığı politika ve
propagandalar Anadolu halkları arasında saygı ve prestij kazanmasına
yardım etmiş ve zamanı geldiğinde onun birçok kent tarafından bir kur-
tarıcı gibi karşılanmasına neden olmuştur567.
Sonuç olarak, özellikle şu noktayı göz ardı etmemek yerinde olur ki,
gerek Mithradates’in meydana getirdiği ve şekil verdiği sarayında ve
devlet yönetiminde gerekse Mithradates’in kişiliğinde, Pers ve Hellen
nitelikleri hakim bir yer tutuyordu. Ancak söz konusu durum göz önün-
de tutulacak olursa kralın karakteriyle hareket tarzı anlaşılabilir.
Mithradates kendine özgü bir tarzın karşıtlıklarıyla ayrılıklarının tam
ortasında, kendi ulusuyla olan ilişkilerinde yarı Pers yarı Hellen,
Hellenlerin gözündeyse Pers isimli olmasına rağmen bir Hellendi. Bu
bakımdan Pontos kralı, Hellenlerin hilesi ve kurnazlığıyla Perslerin
yayılımcı politikası ve yönetim biçimini kendi amaçları doğrultusunda
kullanmayı bilmiştir. Bununla birlikte, gerek planlarını gerçekleştirme
yeteneği ve kendi amaçlarını kavramakta gösterdiği kesinlik gerekse
planlarını uygulamadaki ağzı sıkılığı ve çabukluğuyla hem Hellenlerden
hem de Perslerden üstündü. Bu yüzdendir ki; düşmanlarına daima bir
muamma olmasını, her zaman hiç beklemedikleri bir yerden taze güç-
lerle onların karşısına çıkmasını bilmiştir568.
566
Head 1932, 79 no 44 1; Price 1968, 4; Pastor 1995b, 130 vdd. dn. 19-35.
567
Cic. Flacc. XXV. 60.
568
Cic. Mur. XV. 33; Iust. XXXVII. 1. 8.
II. FATİH VE KURTARICI
A. BİRİNCİ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI

(İÖ. 89-İÖ. 85)
1. Küçük Asya Savaşları

569
Savaşın başlamasıyla Pontos Kralı VI. Mithradates’in o ana dek yap-
tığı kapsamlı hazırlıklar kendini gösterdi. İlk olarak, İÖ. 89 yılında oğlu
Ariarathes’i güçlü bir orduyla Kappadokia Krallığı’nı tekrar ele geçir-
mek üzere gönderdi. Ariarathes, hiç vakit kaybetmeden, Kappadokia
topraklarına girdi. Karşısına çıkan Ariobarzanes’in ordusunu ezici bir
biçimde yenerek, onu üçüncü kez Kappadokia’dan sürdü570. Bunun
üzerine Mithradates, generallerinden Pelopidas’ı ikinci kez Roma kam-
pına elçi olarak yolladı. Pelopidas Romalılara önce, Mithradates’in onla-
rın isteklerine uyarak, nasıl Kappadokia ve Bithynia’dan mahrum bıra-
kıldığını anlattı. Ardından, gene Romalıların koruması ve güvencesi
altında Bithynia kralı tarafından Pontos topraklarının talan edildiğini
belirtti. Mithradates’in, Roma’nın dostu ve müttefiki statüsünü korumak
için kendilerine nasıl yalvardığını hatırlattı. Fakat Romalıların, Bithynia
Kralı IV. Nikomedes’in tarafını tutarak, Pontos kralını küçük gördükle-
rini söyledi. Konuya bir çözüm bulmak yerine lafı gerçek sorunlardan
uzaklaştırıp küçük şeylere getirdiklerini bildirdi. Bu yüzden Mithrada-
tes’in kendinin olanı geri almaya ve topraklarını korumaya karar verdi-
ğini bildirdi. Ayrıca, Roma’yla aralarında muhtemel bir savaş çıkması
halinde, Pontos kralının yanında yer alacak müttefiklere değinerek Ro-
malılara gözdağı vermek istedi. Pelopidas’ın yaptığı bu konuşmayı kaba
ve saygısız bulan Romalılar ise571:
569
Oros. hist. VI. 1. 29.
570
Liv. perioch. 76; App. Mithr. 15; 57-58; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Eutr. V. 5; Oros.
hist. VI. 2. 1; ayrıca krş. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213d.
571
App. Mithr. 14-16. Cassius Dio’ya (XXXI. 99. 2) göre, söz konusu cevap
Mithradates’in Roma’ya gönderdiği elçilere Senatus tarafından verildi. Konuya iliş-
kin olarak ayrıca bk. Eutr. V. 5. 1-2; Oros. hist. VI. 2. 1-2.
“Mithradates’in hemen Kappadokia’yı boşaltmasını, Bithynia
kralını rahat bırakmasını ve kral bu emirleri yerine getirmedikçe
bir daha yanlarına gelmemesini söyleyerek onu kamplarından
uzaklaştırdılar”.
Daha sonra da, Senatus emri ya da comitia centuriata572 kararını bekle-
meden οὐκ ἀναμείναντες περὶ τοσοῦδε πολέμου τὴν βουλὴν ἢ τὸν
573
δῆμον ἐπιγνώμονα γενέσθαι, kendi başlarına aldıkları bir kararla ,
Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’a karşı başlatılacak olan büyük
savaş için Bithynia, Kappadokia, Paphlagonia ve Galatia bölgelerinden
adam toplamaya başladılar574. Bu sırada Anadolu’da, büyük bölümü As-
yalı müttefiklerden oluşan üç Roma ordusu bulunmaktaydı. Söz konusu
ordular, Küçük Asya’daki dost ve müttefik güçlerle takviye olduktan
sonra575, vakit geçirmeden Pontos sınırlarındaki yerlerini aldılar. Bunlar-
dan Asia Valisi Gaius Cassius576 komutasındaki birinci ordu, Bithynia–
Galatia; savaşlarda gösterdiği cesaretiyle tanınan, ünlü general Manius
Aquillius577 yönetimindeki ikinci ordu, Pontos–Bithynia; Quintus Oppi-
us578 kumandasındaki üçüncü ordu ise, Kappadokia–Lykaonia sınırında
572
Vatandaşların varlık ve savaş gücüne göre düzenlenmiş olan ve Roma Anaya-
sası’ndaki timokratik unsuru oluşturan bir halk meclisidir. Savaş ve barış kararların-
dan; yüksek düzeydeki memurlar olan consul, praetor ve censor’ların seçiminden ve
devlet antlaşmalarının onaylamasından bu meclis sorumludur.
573
Appianos (Mithr. 15; 17; 19)’da söz konusu durumu, gayet açık bir şekilde üç
defa tekrarlamaktadır.
574
App. Mithr. 17; ayrıca bk. Sherwin-White 1984, 114; 118 vdd.; 124; Kallet-
Marx 1995, 257.
Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında Pontos kralının serbest bıraktığı as-
kerlerin milliyetlerine ilişkin olarak bk. Diod. XXXVII. 26 dn. 1; App. Mithr. 19;
575
Romalılara dost ve müttefik ‘amicus et socius’ anlaşmasıyla bağlı olan krallıklar
ve kentler, Romalıların düzenledikleri seferlerde onlara askeri yardım yapmakla yü-
kümlüydüler (Matthaei 1907, 184).
576
Cassius’un praenomen’i (ilk adı) tartışmalıdır. Her ne kadar Cassius’un ön ismi,
Appianos (Mithr. 11; 17; 24; 112) tarafından Lucius olarak verilse de, Livius (peri-
och. 74)’te Cassius’un ilk adı, Gaius olarak geçmektedir. Ayrıca Cassius’un Nysa
kentine yazdığı mektupta (SIG3 II 741. 1; IG XV-XVI 40; Sherk 1969, 260 vdd. no
48) ön ismi Gaius olarak yazılmış olup; söz konusu kişinin, İÖ. 96 yılı consul’ü
Gaius Cassius Longinus olduğu düşünülmektedir (Magie 1950, 208 dn. 22).
577
Cic. Flacc. XXXIX. 98; Scaur. III. 2 a; Off. II. 50; de Or. II. 195; Edelstein and
Kidd 19892, no 253 str.79-80.
578
Romalıların, Birinci Mithradates Savaşı’ndaki üçüncü generali olan Q. Oppius
(App. Mithr. 17; 20), Reinach 19752, 119 vd.; Münzer 1939, col. 740 vd. da, Cilicia
Birinci Mithradates–Roma Savaşı 129
konuşlanmıştı579. Böylelikle Cassius, Pontos üzerinden Galatia ve
Phrygia Epiktetos’a giden yolu; Aquillius, Bithynia üzerinden Pontos’a
ve oradan da Kuzey Anadolu’ya giden ana yolu, Oppius ise, Lykaonia
ile Kappadokia sınırındaki doğu yolunu kontrol altında tutuyordu580.
Bu sırada Küçük Asya’daki Roma ordularının her biri takriben
40.000 kişiden oluşuyordu. Ayrıca Minucius Rufus ve Gaius Popilius
komutalarındaki Roma donanması, Bithynia deniz kuvvetleriyle birlikte
Byzantion’da demirleyerek Bosporos’un kontrolünü elinde tutuyordu.
Bithynia Kralı Nikomedes IV Philopator halihazırda 50.000 yaya ve
6.000 atlı askere sahipti581. Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’un ise,
yaklaşık 250.000 yaya, 40.000 süvari askeri, 130 savaş arabası ve 100
tanesi iki sıra kürekli olmak üzere güverteli 300 gemiden oluşan tam
teşekküllü bir donanması vardı. Pontos ordusunun ana bölümü Mithra-
dates’in başkomutanlığı altında Arkhelaos ve Neoptolemos adlı iki kar-
deş general tarafından idare ediliyordu. Bunun yanı sıra, yardımcı ve
müttefik kuvvetlerden oluşan yaklaşık 10.000 kişilik Armenia Minor
süvari birliği Mithradates’in oğlu Arkathias; iyi eğitim görmüş ağır si-
lahlı piyadelerin oluşturduğu phalanks birlikleri Dorylaos; 130 tane
tırpanlı savaş arabası ise, Krateros tarafından kumanda edilmekteydi582.
propraetor’u (daha önceden praetor’luk yapmış eyalet valisi) olarak geçmektedir.

Diğer yandan FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 a; I. G. Kidd
(1988, 874 vd.); L. Edelstein ve I. G. Kidd’e (19892, no 253 str. 78) göre, Pamphy-
lia’nın praetor’u [strathgÚw Pamful¤aw]; Livius’a (perioch. 78) göre, –hangi
eyalet olduğu bildirilmemekle birlikte– proconsul (daha önceden consul’lük yapmış
eyalet valisi), Licinianus’a (XXXV. 75 “Criniti”) göre ise, legatus (valinin vekili ya
da yetkili temsilcisi) idi. Görüldüğü üzere, Oppius’a ilişkin bilgiler birbirleriyle
çelişmektedir. Yukarıda sözünü ettiğimiz kaynaklar ışığında Oppius bizce, aynen,
İÖ. ca. 102 yılında, Roma’nın doğu eyaletlerini haydutlar ve korsanlardan arın-
dırmak üzere gönderilen Antonius gibi, praetor unvanıyla (Liv. perioch. 78; Cic. de
Or. I. 82; ayrıca bk. Plut. Pomp. XXIV. 6; Tac. ann. XII. 62; Obseq. Prodig. 44),
büyük bir olasılıkla Pamphylia’da –ya da Cilicia– görevlendirilmiş bir Roma gene-
raliydi. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 283 dn. 12 vdd.; Sherwin-White
1976, 4; 9; Souza 1999, 102 vdd.; Eilers 2002, 23 dn. 14; 241 vd. no 107.
579
App. Mithr. 17; ayrıca bk. Magie 1950, 212; McGing 1986a, 108 dn. 95.
580
Magie 1950, 789 vdd. dn. 18; Glew 1971, 97 vdd.; Sherwin-White 1984, 118;
söz konusu yollara ilişkin olarak ayrıca bk. App. Mithr. 17-18; Strab. XIV. 2. 29 c.
663-664; Cic. Att. V. 14-20; Fam. III. 5-6; XV. 2-3.
581
App. Mithr. 17.
582
App. Mithr. 17. Memnon’a (31. 1) göre ise, Mithradates’in ordusunun toplam
sayısı yaklaşık 200.000 kişiden oluşmaktaydı.
Kralın diğer oğlu, Kappadokia Kralı Ariarathes Eusebes Philopator ise,
o sıralar emrindeki büyük orduyla Kappadokia’da hazır bekliyordu583.
Savaşa ilk olarak Bithynia kralı başladı. Nikomedes, İÖ. 89 yılında,
tüm gücüyle Paphlagonia’ya girerek Batı Pontos’a doğru ilerledi. Bu
sırada Aquillius, Cassius ve Oppius komutalarındaki Roma orduları sa-
vunmada kalıp, Pontos ve Kappadokia sınırlarındaki ana yolları kontrol
altında tutmaya devam ettiler. Roma generallerinin ordularını konuşlan-
dırdıkları bu stratejik alanların seçimi, onların hem savunma hem de
saldırı amaçlı bir strateji güttüklerini gösteriyordu. Görünüşe bakılırsa,
Romalıların aldığı tavır; Nikomedes’in seferinin sonucunu beklemek ve
ona göre hareket etmekti. Bithynia kralının, Mithradates’in güçlerini
durdurması ya da yenmesi durumunda konuşlandıkları noktalardan Pon-
tos’a doğru ilerleyeceklerdi. Bu sırada Oppius ise, Pontos kralı, Bithynia
ve Cassius ile Aquillius’un komutalarındaki Roma ordularıyla meşgul-
ken, Kappadokia’ya girecek ve Ariobarzanes’i tekrar tahta çıkartacaktı.
Eğer Bithynia kralı, Mithradates karşısında yenilirse, o zaman bulun-
dukları stratejik konumlardan hem Nikomedes’e yardım gönderebile-
cekler hem de savunma durumuna geçerek, Pontos kralının Bithynia ve
Küçük Asya’ya olası saldırılarını engelleyeceklerdi584.
Bunun üzerine Mithradates generalleri Neoptolemos ile Arkhelaos’u
hafif silahlı piyadelerle birlikte, oğlu Arkathias’ın süvarileri ve birkaç
Skythia savaş arabası eşliğinde Nikomedes IV Philopator’u Paphlago-
nia’da karşılamak üzere gönderdi. Kendisi ise, ağır silahlı piyadeler ve
ordunun ana bölümüyle birlikte Amaseia Ovası’nda müttefik kuvvetle-
rin kendisiyle birleşmesini bekliyordu585. Bu arada IV. Nikomedes, bir
önceki yağma seferinde yaptığı gibi, sahil şeridini takip etmeyip, kıyıya
paralel uzanan Olgassys (Ilgaz) Dağı eteklerindeki Pontos Yolu’nu izle-
yerek Paphlagonia’nın merkezine doğru ilerlemekteydi. Bithynia ordusu
Billaios (Filyos) Irmağı’nı aşarak önce Blaene586 daha sonra da Amnias
(Gökırmak) Irmağı tarafından sulanan bereketli Domanitis587 yöresine
geldi. Ve orada, Mithradates’in generalleriyle karşılaştı588.
583
App. Mithr. 15.
584
Sherwin-White 1977a, 75; 1980, 1989 vdd.; 1984, 118; McGing 1986a, 108.
585
Memnon 31. 1. Appianos’a göre ise, kral bu sırada Bithynia’ya doğru ilerlemeye
başlamıştı.
586
Olgassys Dağı’nın kuzeyinde, Paphlagonia’nın bereketli topraklara sahip bir
yöresi (Strab. XII. 3. 40 c. 562).
587
Olgassys Dağı’nın kuzeydoğusunda, Amnias Irmağı tarafından sulanan Paphla-
gonia’nın oldukça verimli topraklara sahip diğer bir yöresi (Strab. XII. 3. 40 c. 562).
Paphlagonia üzerinden Pontos’a giden ana yol, Olgassys Dağı önlerindeki Blaene ve
İki ordu Amnias Irmağı’nın sınırladığı geniş ovada savaş düzeni al-
dılar. Nikomedes’in ordusu, sayı bakımından Pontos ordusundan ol-
dukça üstündü589. Pontos kralının generalleri bu ovada Nikomedes’in
ordusu tarafından kolayca kuşatılarak yok edilebilirdi. Bu yüzden Ar-
khelaos ve Neoptolemos kuvvetlerini ikiye böldüler. Savaş, Neoptole-
mos’un ovanın ortasındaki stratejik açıdan önemli bir tepeyi ele geçirme
girişimiyle başladı. Sayıca az olan Neoptolemos’un kuvvetleri Bithynia
kralının ağır silahlı piyadeleri tarafından püskürtüldü. Neoptolemos’un
dağılan birlikleri ağır kayıplar vererek telaş içinde geri çekilmeye başla-
dığında ise, cesaretleri artan Bithynia’lılar tarafından çevrilerek imha
edilme tehlikesiyle karşı karşıya kaldılar. Bu arada Mithradates’in oğlu
Arkathias komutasındaki süvariler Neoptolemos’un birliklerine yardıma
gönderildi. Şiddetli geçen kanlı çarpışmalar sonucunda Nikomedes kar-
şısında bir kez daha bozguna uğrayan Pontos kuvvetleri Arkhelaos’un
saflarına doğru panik içinde kaçmaya başladılar. Pontos ordusunun sağ
kanadını kumanda eden Arkhelaos’un birlikleri henüz savaşa katılma-
mıştı. Bu nedenle kardeşinin bozulan ordusunu ve kaçan askerlerini
izleyen Bithynia kuvvetleri üzerine önce tırpanlı savaş arabalarını yol-
ladı590. Akabinde, tüm gücüyle kendi saldırdı. Tırpanlı savaş arabaları-
nın büyük bir hızla Nikomedes’in birliklerinin arasına dalarak bir anda
askerlerin bir kısmını ikiye bölmesi; diğer kısmını ise, parçalara ayırarak
ezmesi, Bithynia saflarında şaşkınlık ve kargaşa yarattı. Ayrıca Arkhe-
laos’un taze güçleriyle karşı karşıya kalan Bithynia ordusunun ilerlemesi
durduruldu ve onların Neoptolemos’un piyadelerini izlemesi engellendi.
Böylelikle felaketin eşiğinde gibi görünen bir durum, Arkhelaos ko-
mutasındaki kuvvetlerin disiplini ve düzeni sayesinde Pontos lehine
döndü. Bu sırada Arkhelaos, askerlerini sık dizili bir kol düzenine soka-
rak Bithynia ordusunun merkezindeki IV. Nikomedes’in birliklerine
Domanitis yörelerinden geçerdi (CMAM, Pontos Yolu). Daha detaylı bilgi için bk.
Marek 1993, 65.
588
Strabon’a (XII. 3. 40 c. 562) göre, iki ordu arasındaki bu karşılaşma, sonradan
Pompeїopolis (Taşköprü) adıyla anılacak olan yerleşim yerinin yakınlarında ger-
çekleşti. Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 121; Baran 2003, 821 vd.
dn. 16-17; 823 vd. dn. 23.
589
App. Mithr. 18. Memnon’a (31. 1) göre, Arkhelaos komutasındaki Pontos ordu-
sunun mevcudu ise, 40.000 yaya ile 10.000 atlı askerden oluşmaktaydı.
590
Bu arabalar, tekerleklerinden başlayarak yatay olarak ileriye uzanan; ayrıca alt
tarafa düşecek her şeyi parçalamak amacıyla yere doğru diklemesine uzanan tırpan-
larla donatılmıştı.
7) Birinci Mithradates–Roma Savaşı
saldırdı. Kalkan kalkana bir çarpışma başladı. Bu durum, Neoptolemos
ve Arkathias’a kaçmakta olan askerlerini toplayarak yeniden bir araya
getirme fırsatı verdi. İnsanları buğday tarlasındaki başaklar gibi biçen
savaş arabalarını hayatlarında ilk defa gören Bithynia’lılar, şaşırmışlar-
dı. Savaş düzenindeki piyadelerin üzerlerine ani ve şiddetli bir şekilde
dalan savaş arabalarının tekerleklerinin eksenlerinden uzanan oraklara
kapılarak ölen ya da kolları ve bacakları kesilerek can çekişen askerlerin
tüyler ürpertici görüntüsü karşısında Bithynia’lı askerler saflarını düz-
gün tutamaz hale gelmişlerdi. Bu durumdan istifade eden Arkhelaos,
Bithynia kuvvetlerini geri püskürterek karşı saldırıya geçti. Nikome-
des’in başkanlığındaki Bithynia süvarileri kaçmaya başlayınca, yan-
larındaki piyadeler de bozuldu. Bu sırada dağılan askerlerini yeniden
düzene sokmaya muvaffak olan Neoptolemos’un piyadelerinin ve Arka-
thias’ın süvarilerinin, Nikomedes’in ordusuna arkadan saldırmasıyla
savaş daha da şiddetlendi. Böylelikle Neoptolemos ve Arkathias’ın kuv-
vetleri arka hatlardan Bithynia askerlerini kılıçtan geçirip, büyük bir
katliama ve daha da önemlisi büyük bir korku ve şaşkınlığa neden ol-
dular. Göğüs göğüse ölümcül bir düelloya dönüşen savaş sonucunda,
Bithynia ordusu Mithradates’in generalleri tarafından çembere alındı.
Her yandan hücuma uğrayan Bithynia’lılar, artık çekilebilecek bir yer-
leri kalmadığından ve tekrar bir araya gelip akıcı bir dövüşle, çıkış hare-
keti yapabilecek durumda olmadıklarından, her noktada gerilemeye
başladılar. Şimdi bir tarafta korku ve şaşkınlıkla karışık bir yılgınlık,
diğer yanda ise, ümitsiz olmasına karşın inatla sürüp giden bir mücadele
başlamıştı. Sonunda, Bithynia’lılar Pontos kuvvetleri tarafından ovanın
ortasında kıstırılarak kılıçtan geçirildiler. Böylelikle Bithynia karargahı,
hazineleri ve savaş mühimmatı Pontos’lular tarafından ele geçirilerek
çok sayıda insan esir alındı591.
Ordusundan geriye kalan küçük miktardaki süvariyle canını zar zor
kurtarıp savaş alanından kaçabilen Nikomedes, Bithynia–Pontos sınırın-
daki Manius Aquillius’a felaket haberini bizzat kendi götürdü.
Aquillius’u alarma geçiren bu haber, Pontos–Kappadokia sınırındaki
Roma ordularında şok etkisi yaptı. Pontos ordusunun öncü birlikleri
konumundaki Neoptolemos ve Arkhelaos, az sayıdaki hafif silahlı aske-
riyle kendilerinden çok daha büyük ve topoğrafik açıdan önemli ko-
591
App. Mithr. 18; Strab. XII. 3. 40 c. 562; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 11; Liv.
perioch. 76; Memnon 31. 1; Flor. epit. I. 40. 6; Pomp. Trog. prolog. 38=Iust.
XXXVIII. 3. 8; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 2; Eutr. V. 5. 2; Oros. hist. VI. 2. 2.
numdaki Nikomedes’in tam teşekküllü ordusu karşısında kesin bir zafer
kazanmışlardı. Böylelikle hiç beklenmedik bir şekilde çok kısa zamanda
tek bir savaşla, Bithynia ordusu tam anlamıyla yok edilmişti. Görünüşe
göre, Romalılar Pontos kralını fazla hafife almışlardı. Bu bakımdan
Romalıların teoride iyi olan planları pratikte tam tersine dönmüş ve
kendilerini zor durumda bırakmıştı. Ayrıca, Roma ordusu yakınlarında
kamp kuran Bithynia ordusundan geriye kalanların perişan durumu,
büyük bir bölümü Küçük Asya’dan toplanmış askerlerden oluşan Roma
ordusunun kendine olan güvenini sarstı. Bir anda ordudan kaçanların
sayısı arttı592.
Mithradates, Amaseia Ovası’ndaki ana karargahında generallerinin
Nikomedes karşısında elde ettikleri zafer haberini aldıktan ve müttefik
orduların kendisine katılmasından sonra, Paphlagonia Bölgesi’ne doğru
yürüyüşe geçti593. Paphlagonia Kralı Pylaimenes’i krallığından kovdu594.
Ağır silahlı piyadeleri ve Pontos ordusunun ana bölümüyle savaş alanına
geldiğinde kazanılan zaferin neticelerini kendi gözleriyle gördü. Savaş
esirlerine nazikçe davrandı. Her birinin yolluğunu dahi tedarik ederek,
onları evlerine yolladı. Böylece savaş alanında kazandığı ün kadar düş-
manlarına karşı gösterdiği merhametle de anılır oldu595. Ardından, Roma
generallerinin ilk şaşkınlıklarından kurtulup, Bithynia, Phrygia ve Lyka-
onia’daki ordularını toplamalarına fırsat vermeden, tüm gücüyle Bithy-
nia’ya; Manius Aquillius’un üzerine doğru yürüyüşe geçti. Hiçbir dire-
nişle karşılaşmadan Bithynia–Pontos sınırındaki Skorobas596 Dağı’na
[SkorÒbaw ˆrow] kadar ilerleyerek, orada konuşlandı. Bu sırada, Aquil-
lius ve Nikomedes, Mithradates’in bütün ordusuyla birlikte üzerlerine
doğru geldiğini haber aldılar. Derhal Pontos kralının yolu üzerindeki
bazı geçitleri tutmak üzere Bithynia atlılarını stratejik açıdan önemli
noktalara bırakarak geri çekilmeye başladılar. Ancak geçitleri korumak-
la görevlendirilen 800 Bithynia süvarisi Mithradates’in 100 kişilik
Sarmatia atlısı tarafından bozguna uğratıldı. Hatta yerlerini bırakıp ka-
çan atlıların büyük bir bölümü tutsak edildi. Fakat kral, onların da yol
azıklarını vererek, evlerine gitmelerine izin verdi597.
592
Memnon 31. 1-2; App. Mithr. 18-19.
593
Memnon 31. 1. Memnon’a (ibid.) göre, o sırada Mithradates’in komutasındaki
ordunun mevcudu 150.000 kişiydi.
594
Eutr. V. 5; Oros. hist. VI. 2. 2; ayrıca bk. Callataÿ 1988, 34 vdd.
595
App. Mithr. 18.
596
Appianos (Mithr. 19)’da adı geçen dağın lokalizasyonu henüz yapılamamıştır.
597
App. Mithr. 19; ayrıca bk. Diod. XXXVII. 26.
Bu sırada, Manius Aquillius’un maneviyatı son derece bozuk ordu-
suyla geri çekilmeye çalıştığını öğrenen Pontos kralı, öncü birliklerini
Neoptolemos, süvarilerini ise, Armenia’lı kumandan Nemanes önderli-
ğinde Roma ordusu üzerine yollamıştır598. Aquillius’un o sıralar takribi
40.000 yaya ve 4.000 kişilik süvari birliğinden oluşan ordusu, kralın
öncü birlikleri tarafından günün yedinci saatinde599 –öğleden sonra–
Pakhion600 [Πάχιον] önlerinde yakalanmıştır. Savaş Aquillius’un kesin
mağlubiyeti ve Roma kampının Pontos kuvvetleri tarafından ele geçi-
rilmesiyle sonuçlanmıştır. Roma ordusunun dörtte biri kılıçtan geçiril-
miş, geri kalanların bir kısmı esir edilmiş ve askerlerin büyük bölümü
paniğe kapılarak bilinçsizce, ayaklarının kendilerini götürdüğü yere
kadar kaçmışlardır. Bu katliamdan canını güçlükle kurtaran Aquillius
karanlığın bastırmasından faydalanarak, çareyi kendine bağlı birkaç
adamıyla birlikte Sangarios Irmağı’nı aşmakta ve hiçbir yerde dinlen-
meden Pergamon’a kadar kaçmakta bulmuştur601.
Mithradates, Manius Aquillius’un kampına geldiğinde, her zaman
yaptığı gibi, savaş esirlerini –yaklaşık 300 kişi– serbest bırakmıştır. Bu
durum, kralın gerek Anadolu halkları gerekse düşmanları arasındaki
popülaritesini arttırmıştır. Ayrıca söz konusu savaşlar sırasında ele ge-
çirdiği düşmanlarına nazik bir şekilde davranarak merhamet göstermesi
ve onların bütün ihtiyaçlarını karşılayarak ailelerine geri göndermesi,
onun Anadolu halkları arasında hayırsever ve insancıl (= philanthrōpos
[φιλανθρώπος]) bir kral olarak tanınmasını sağlamıştır. Bu bakımdan
önceleri Romalıların katı hakimiyeti altında ezilen Küçük Asya ve
598
App. Mithr. 19. Memnon’a (31. 2) göre ise, Mithradates’in M. Aquillius’a karşı
gönderdiği orduyu generallerinden Menophanes kumanda ediyordu. Daha detaylı
bilgi için bk. Sherk 1984, 67 dn. 4 no 56.
599
Günlük işlerin belirli bir düzen içerisinde yapılabilmesi için, Mısır, Babil, Hellen
ve Romalılar günü, 12’si gündüz diğer 12’si gece olmak üzere 24 saate bölerlerdi.
Gecedeki saatler ise, genellikle sayılmazdı. Ayrıca Hellence (= hēméra [≤m°ra]) ve
Latince’deki (dies) yani ‘gün’, güneşin doğuşuyla başlardı. Dolayısıyla gerek
Hellence (= hōra [Àra]) gerekse Latince’deki (hora) ‘saat’, yani günün ilk saati,
sabahın ilk ışıklarıyla başlamış olurdu (Hdt. II. 109; Plin. nat. II. 79. 188; Mart.
epigr. IV. 8; ayrıca bk. Bickerman 19802, 13 vdd.). Bu bakımdan Appianos (Mithr.
19), Pontos ordusunun gerilemeye çalışan Romalıları •bdÒmhw Àraw
katalabÒntew=yedinci saatte yakaladıklarını bildirdiğinde saat öğleden sonra,
13.00-14.00 suları olmalıdır.
600
App. Mithr. 19’da adı geçen yerleşimin lokalizasyonu henüz yapılamamıştır.
601
App. Mithr. 19; Liv. perioch. 77; Iust. XXXVIII. 3. 8; 4. 4; ayrıca bk. Memnon
31. 2.
Hellas’taki birçok kent, Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’a bağlılık
yemini ederek, onun egemenliğini tanımışlardır. Bazı kentler ise, kapıla-
rını açarak, onu θεὸν καὶ σωτῆρα=tanrı ve kurtarıcı gibi karşılamışlar-
dır602. Zira Hellenistik Dönem krallarının ideal niteliklerinden biri olan
insanseverlik603 (= philanthrōpía [φιλανθρωπία]), VI. Mithradates’in
Anadolu halkları ve Hellenler üzerinde yaratmak istediği propagandayla
bire bir uyum içindeydi. Dahası bu imaj, Pontos kralının aynen ikinci bir
İskender gibi ortaya atılarak, Küçük Asya’da ikamet edenleri sömürgeci
Romalıların zulmünden kurtarabilecek tek kişi olarak görünmesine yar-
dımcı oluyordu604.
Böylelikle Mithradates hem kara ordusu hem de donanmasıyla Paph-
lagonia605 üzerinden Bithynia Bölgesi’ne doğru ilerlemeye başladı. Sa-
vaşın başından beri, Pontos Euksenos ile Propontis’i birleştiren Bospo-
ros’u denetimleri altında bulunduran Roma ve Bithynia donanmaları
artık Byzantion önlerinde demirlemişlerdi. Nikomedes’in hakimiyetin-
deki Bithynia ve Manius Aquillius’un komutasındaki Roma ordularını
yok eden Pontos kralının, bu sefer gerek karadan gerekse denizden üzer-
lerine doğru geldiğini öğrendiklerinde, Minucius Rufus ve Gaius Popilius
komutalarındaki Roma donanması, kendilerine ait az sayıdaki gemiyle
Ege Denizi’ne (Aigaion Pelagos) doğru yelken açmıştır. Bithynia krali-
yet donanmasının büyük bir bölümüyse, amiralleri tarafından sevk edile-
rek Mithradates’e teslim edilmiştir606. Bu arada kral, Bithynia’ya girdi-
ğinde hiçbir mukavemetle karşılaşmamış, kısa zamanda Nikomedes’in
ülkesini istila etmiş ve bölge kentlerinde Pontos hakimiyetini yerleştir-
miştir. Böylelikle Mithradates, Bithynia Kralı Nikomedes IV Philopator’u
tek bir savaşta devirmiş ve bütün krallığına sahip olmuştur607. Gene de
Bithynia’yı ve Bosporos’u tamamen Pontos kontrolü altına almak ve
bölgedeki yönetimi sağlamlaştırmak üzere komutanlarından bazılarını
ve donanmasının bir kısmını orada bırakmıştır. Daha sonra, bir yandan
602
Diod. XXXVII. 26; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b;
ayrıca bk. McGing 1986a, 109.
603
Farber 1979, 509.
604
Glew 1977a, 253 vdd.
605
Orosius’a (hist. VI. 2. 2) göre, Mithradates, Nikomedes’i ve Paphlagonia Kralı
Pylaimenes’i ülkelerinden kovarak bölgeyi kontrolü altına almıştı (ayrıca bk. Eutr.
V. 5).
606
App. Mithr. 17; 19; ayrıca krş. Iust. XXXVIII. 3. 8-9.
607
Memnon 31. 3; App. Mithr. 20; civ. I. 55; Strab. XII. 3. 40 c. 562; Flor. epit. I.
40. 6; Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 3. 8-9; Oros. hist. VI. 2. 2.
kendisi ordusunun ana bölümüyle birlikte Sangarios Irmağı’nı aşarak
Phrygia’ya doğru yola çıkarken, diğer yandan da Pontos donanması Ege
Denizi’ne doğru yelken açmıştır608.
Nikomedes, Aquillius’un ordusunun geri çekildiği sırada, ya da o
Neoptolemos ve Nemanes’in birlikleri tarafından bozguna uğratıldıktan
sonra, Phrygia’daki Cassius’un yanına sığınmış ve onu da Mithrada-
tes’le çarpışmaya teşvik etmiştir. Cassius ve bütün Roma elçilerinin
bulunduğu ikinci Roma ordusu o sıralar, Pontos üzerinden Galatia ve
Phrygia Epiktetos’a giden yol üzerindeki kamplarında bulunmaktaydı.
Manius Aquillius’un, kralın generalleri karşısında ağır bir yenilgiye uğ-
rayarak, ordusunun dağıldığı haberi, Roma kampında şok etkisi yap-
mıştı. Bu bakımdan Cassius, büyük bölümü Küçük Asya’lı acemi as-
kerlerden oluşan birliklerine güvenmediği ve Pontos ordusuyla açık
arazide karşılaşmaktan çekindiği için, kampını kaldırarak Phrygia’nın en
kuvvetli tahkim edilmiş yerleşimlerinden biri olan ve Arslanların Başı
(= Leontōn Kephalē [Λεόντων Κεφαλή]) olarak adlandırılan uç kaleye
çekildi609. Daha sonra da, Phrygia ve çevresinden topladıkları önemli
miktardaki yeni acemi askeri eğitmeye başladı. Ne var ki kısa süre sonra,
yaptığı işin faydasız olduğunu fark etti. Ve sonunda, gerek elde edilmesi
ve yönetilmesi kolay bir halk olan barışsever Phrygia köylüleri, işçileri
ve sanatçılarından gerekse, kısa süre önce kendisinin Küçük Asya’dan
topladığı askerlerden oluşan birliklerle Mithradates’in deneyimli ordusu
karşısında zafer kazanmasının imkansız olduğunu anladı. IV. Nikome-
des’in bütün ısrarlarına rağmen, Pontos ordusu karşısında savaşma fik-
rinden vazgeçti. Phrygia ve Küçük Asya’dan topladığı askerlerin büyük
bir bölümünü terhis etti. Roma legio’ları ve deneyimli askerlerden olu-
şan az sayıda kuvvetle, Phrygia’nın en büyük iki kentinden biri olan
Apameia Kybotos’a (Dinar) çekildi610. Burada Romalılar, halk ve çevre
kentlerdeki Roma sempatizanlarından önemli yardımlar aldılar. Bunlar-
dan Mesogis (Cevizli) Dağları eteklerindeki bir Karia kenti olan
Nysa’dan (Sultanhisar) Khairemon adlı zengin bir vatandaş Roma ordu-
608
App. Mithr. 20.
609
App. Mithr. 19. Plutarkhos (Them. XXX. 1)’de de adı geçen, bu Phrygia yerleşi-
minin yeri henüz lokalize edilememiştir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Sherwin-
White 1984, 122 dn. 95; Günaltay 19872, 349.
610
App. Mithr. 19. Küçük Asya Valisi Cassius, cesaretini tamamen yitirmiş, tecrü-
besiz ordusuyla, o sıralar kendilerine doğru yaklaşmakta olan Pontos ordusunun
öncü birlikleriyle karşılaşıp, IV. Nikomedes ve Aquillius’un durumuna düşmemek
için, bu kararı almış olsa gerektir.
sunun erzak ihtiyacını karşılamak üzere 60.000 modii611 ağırlığında
buğday unu temin etti612. IV. Nikomedes ise, kendini burada güvende
hissetmeyerek, tekrar Manius Aquillius’un yanına Pergamon’a kaçtı.
Orada Bithynia topraklarının Mithradates tarafından ele geçirildiğini ve
donanmasının krala teslim olduğunu öğrendi. Böylelikle Bithynia’ya
dönme umudunu da kaybeden Nikomedes IV Philopator, aynen
611
Modius –i: Roma’da tahıl ölçme birimi; 1 modius=8.75 kg. Bu ölçüye göre,
Khairemon Romalılara 60.000 modii=525 ton buğday unu yardımında bulunmuştur.
612
Söz konusu durum Gaius Cassius’un Nysa’lılara Khairemon hakkında gönder-
diği mektupta=Epistula C. Casssii ad Nysaeos de Khaeremone (SIG3 II 741. 1;
Sherk 1969, 260 vdd. no 48; 1984, 72 vd. no 60; Bagnall-Derow 1981, 89 vd. no 49;
McGing 1986a, 109), şöyle ifade edilmektedir:
Ι [ὁ δῆ]μος [ὁ Νυσαέων καὶ ἡ βου]λὴ ἐ[τίμησαν]
Χ[αιρ]ήμ[ον]α Πυθοδώρου.
ΙΙ Γάιος Κάσιο[ς Ν]υσαέων ἄρχουσι χαίρ[ειν·]
[Χ]αιρήμων Πυ[θοδώρ]ου υ[ἱό]ς, πολείτης ὑμέ[τερος,]
5 πρὸς ἐμὲ ἦλθ[εν ἐ]ν Ἀπαμήᾳ ἠρώτησέν τε [ὅπως]
ἐξουσίαν αὐ[τ]ῷ [π]οιήσω ἐπὶ τοῦ συνβουλίο[υ.]
τούτῳ ἐγὼ τὴν ἐξουσίαν ἔδωκα οὕτως, ἐπε[ὶ τῷ]
συνβουλί[ῳ ὡμ]ολόγησεν καταλογῆς τῆς [συν-]
κλήτου καὶ δ[ήμου] Ῥωμαίων ἐπὶ τοῦ στρατοπέ[δου]
10 δώσειν δῶ[ρον ἀλ]εύρων μοδίους ἑξακισμυρί[ους·]
[ἐγὼ δὲ] περὶ [τούτ]ου τοῦ πράγματος ἀπεκρίθη[ν κα-]
λῶς [αὐ]τὸν πε[ποι]ηκέναι καὶ τάξει ἐματόν τε δ[ώσειν]
ἐργα[σία]ν ὅπ[ως ἐ]πιγνῷ ταῦτα ἡμεῖν χάριτα εἶν[αι·]
[ἡ]μεῖ[ς δὲ κ]αὶ τ[αῦτα τ]ῇ συνκλήτῳ καὶ τῷ δήμῳ τῷ [Ῥωμαί-]
15 ων δ[ιασαφήσομεν(?)]. vacat
I Nysa’lıların halk ve danışma meclisi Pythodoros’un oğlu Khairemon’u
onurlandırdı.
II Gaius Cassius Nysa’lıların yöneticilerini selamlar: Pythodoros’un oğlu
Khairemon, sizin vatandaşınız, Apameia’da benim yanıma geldi ve ona da-
nışma kuruluma katılması için izin vermemi rica etti. Romalıların Senatus’una
ve halkına olan saygısından ötürü ordugaha armağan olarak 60.000 modii
buğday unu vereceği hususunda danışma kuruluma söz verdiği için, ona ben
böylelikle bu izni verdim. Bu konu hakkında ben, onun asilce davranmış oldu-
ğunu ve bu şeylerin bizleri ne kadar sevindirmiş olduğunu görsün diye, buna
(hayrına) karşılık, bu işle kendimin ilgileneceğimi açıkladım. Ve bizler de [bu
şeyleri] Romalıların Senatus’una ve halkına [bildireceğiz(?)].
Khairemon’un ailesine ilişkin olarak ayrıca bk. Strab. XIV. 1. 42 c. 649; SIG3 II
741. 2-3; Welles 1934, 294 vdd. no 73/74.; Maximova 1956, 291 dn. 2.
Kappadokia Kralı I. Ariobarzanes gibi, bir gemiye atlayarak ikinci defa
krallığını kaybetmenin verdiği kederle tekrar Roma’nın yolunu tuttu613.
Bu sırada Lykaonia ile Kappadokia sınırındaki doğu yolunu kontrol
altında tutan Quintus Oppius; art arda alınan bu yenilgileri öğrenen or-
dusunu birlik içinde tutamamıştır. Ordugahını kaldırarak, önce hızlı bir
şekilde Lykaonia’nın içlerine doğru çekilmiştir. Ardından o da, Roma-
lılar ve bazı tecrübeli Hellen paralı askerleri dışındaki kuvvetlerini terhis
etmiştir. Maiandros’un büyük bir kolu olan Lykos (Çürük Su) Irmağı’na
doğru çekilerek, Phrygia’nın en büyük iki kentinden biri olan
Laodikeia’da (Goncalı) konuşlanmıştır614.
Mithradates VI Eupator, İÖ. 88 yılında, ikinci bir İskender gibi,
Phrygia’da ilerlemeye başladı615. Hiçbir Roma generali Pontos ordusu-
nun karşısına çıkmaya cesaret edemedi. Kralın bu yürüyüşü bir istiladan
çok zafer alayını andırıyordu. Her yerde kentler ve kaleler ona teslim
oluyordu. Romalıların acımasız ve baskıcı yönetimi karşısında ezilen
Küçük Asya, Pontos kralını bir kurtarıcı gibi karşılıyordu. Bu yüzden
Mithradates, Phrygia’ya gelince, İskender’in Pers Seferi sırasında kısa
bir süre durup dinlendiği yerde konaklamış ve bu alametin hem askerler
hem de halk üzerinde yaratacağı olumlu etkiyi göz önünde bulundura-
rak, orada kamp kurmaya karar vermiştir. Daha sonra Phrygia, Mysia ve
Asia Eyaleti’nin Roma hakimiyeti altında bulunan yerleşimlerini ele
geçirmeye başlamıştır. Phrygia’ya komşu Lykia, Pamphylia ve Ionia
bölgelerini Pontos hakimiyeti altına almak için generallerini göndermiş
ve kendisi de Romalıların Küçük Asya’da konuşlandıkları Apameia ve
Laodikeia kentleri üzerine yürüyüşe geçmiştir616. Fakat kral daha
Apameia’ya varmadan bölgede deprem olmuş ve kentte büyük bir tahri-
bata yol açmıştır617. Bu nedenle, o sıralar kentte bulunan Roma Valisi
Cassius zelzele felaketine uğrayan ve devamlı sallanan bu kentte daha
fazla kalmaya cesaret edememiştir. Pontos süvarilerinin ve hafif silahlı
askerlerinin Apameia’ya yaklaşmakta olduğu haberini aldığında ordusu-
nun geri kalan bölümünü de terhis etmiş; Manius Aquillius’un heyetin-
613
Strab. XII. 3. 40 c. 562; Oros. hist. VI. 2. 1-2; ayrıca bk. Liv. perioch. 77; App.
Mithr. 57-58; Eutr. V. 5.
614
App. Mithr. 20. Iustinus’a (XXXVIII. 4. 4) göre, Mithradates, M. Aquillius’u
Bithynia’da bozguna uğratarak kaçırdığı gibi Kappadokia’da M. Malthinus’u yenmiş
ve onu da kaçmaya zorlamıştır (ayrıca bk. Iust. XXXVIII. 3. 8).
615
Liv. perioch. 77-78.
616
App. Mithr. 20; civ. I. 55; ayrıca bk. Memnon 31. 3; Vell. II. 18. 3.
617
Strab. XII. 8. 18 c. 579.
deki elçilerden Mallius Malthinus618 ve kendine bağlı insanlarla Rhodos
Adası’na sığınmıştır619.
Bu sırada bölgeye gelen Mithradates, Apameia’yı kuşattı. Fakat ken-
disine boyun eğen kentin, aynen İskender zamanındaki –İÖ. ca. 334/333
yılında– gibi, harap olduğunu görünce, onun tekrar imar edilmesi için
100 talanta bağışta bulundu620. Ayrıca Khairemon ve oğulları gibi, Ro-
ma sempatizanlarını suçlu ilan ederek başlarına ödül koydu621. Bu du-
rumu belgeleyen yazıtlar Sultan Hisar’ın Akça Köyü’nde ele geçmiş
olup, bugün İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunmaktadır. Bu yazıtlara
göre622:
Βασıλ[εὺς Μıθραδ]άτης Λεωνίππῳ σατράπῃ
[χαί]ρειν ·
ἐπεὶ Χα[ιρ]ήμω[ν Πυ]θοδώρου ἐκχθρότατα κα[ὶ]
πολεμιώτα[τα πρ]ὸς τὰ ἡμέτερα πράγματα δια[κείμε-]
5 νος ἀπ’ ἀρχ[ῆ]ς τε τοῖς ἐκχθίστοις πολεμίοις [συνῄ-]
ει, νῦν τε τὴ[ν] ἐ[μὴ]ν παρουσίαν ἐπιγνοὺς τοÊς [τε υἱ-]
οὺς Πυθόδω[ρ]ον καὶ Πυθίων[α] ἐξέθετο καὶ αὐ[τὸς πέ-]
φευγεν, κήρ[υ]γ[μα] ποιῆσαι ὅπως ἐάν τις ζῶντ[ας ἀ-]
γάγῃ Χαιρήμ[ο]να ἢ Πυθόδωρον ἢ Πυθίωνα, λάβῃ [τάλαν-]
618
Appianos (Mithr. 11), Manius Aquillius başkanlığında Küçük Asya’ya gönderi-
len heyet üyelerinden bahseder; (Mithr. 19)’da Aquillius haricindeki üyelerin o
sıralar Cassius’la birlikte olduklarından söz ederken, kullandığı çoğul ifadelerden
söz konusu komisyonun en az üç kişiden oluştuğu ortaya çıkmaktadır. Ancak Appia-
nos (l. c.), bu kişilerden hiçbirinin adını zikretmez. Iustinus (XXXVIII. 3. 4; 8; 4. 4)
ise, Aquillius’un yanındaki komisyon üyelerinden sadece Mallius Malthinus’un adı-
nı verir (ayrıca bk. Pomp. Trog. prolog. 38). Fakat o dönemde, Malthinus cogno-
men’li (lakaplı) bir Romalı aristokrata rastlanmamaktadır. Bu bakımdan söz konusu
kişinin, İÖ. 107 yılı Roma halk tribunus’u Titus Manius Mancinus olduğu düşünül-
mektedir (Sall. Iug. LXXIII. 7; Cic. de Or. II. 196). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
ve krş. Broughton 1951, I 551; 1952, II 35 vd.; 1986, III 24; 132 vd.; Sherwin-White
1984, 119 dn. 88.
619
App. Mithr. 24.
620
Strab. XII. 8. 18 c. 579.
621
Mithradates’in, Leonippos adlı satrabına –muhtemelen Karia satrabı– gönderdiği
mektuplardan (Welles 1934, 294 vdd. no 73/74), Khairemon ve oğullarının başına
ödül koyduğu ve onların bir an evvel tutuklanması için emirler verdiği anlaşılmakta-
dır. Fakat o sırada, Khairemon Ephesos’taki Artemis Tapınağı’nın kutsal alanına (=
asylon [êsulon]) sığınmayı başarmış; oğullarını ise, Küçük Asya’dan kaçan Roma-
lılarla birlikte Rhodos Adası’na göndermişti (Welles 1934, 295 vdd. no 74).
622
Welles 1934, 294 vdd. no 73-74.
10 τα τεσσαράκοντα, ἐὰν δέ τ[ι]ς τὴν κεφαλήν τıνος [αὐτῶν]
ἐνένκῃ, λάβῃ τάλαντα εἴκοσι.
Kral Mithradates satrap Leonippos’u selamlar:
Bizim eylemlerimize karşı son derece nefret uyandıran ve son de-
rece düşmanca işlere giriştiği için Pythodoros’un oğlu Khairemon
başlangıçtan itibaren en nefret dolu düşmanlarımızla birlikte ha-
reket ediyordu; şimdi ise, benim geldiğimi öğrenince oğulları
Pythodoros’u ve Pythion’u güvenli bir yere yolladı ve kendisi de
kaçtı; o halde tellal çağrılsın; eğer bir kimse Khairemon ya da
Pythodoros’u veya Pythion’u canlı getirirse, kırk talanta ödül al-
sın; eğer ama biri onlardan birinin kellesini getirirse yirmi talanta
ödül alsın.
Βασιλ[εὺς Μιθραδάτη[ς] Λεωνίππῳ χαίρειν ·

Χαιρήμω[ν] Πυθοδώρου πρότερον μὲν τούς δι[αφυ-]
γόντας Ῥωμαίων σὺν τοῖς παισὶν εἰς τὴν Ῥοδ[ίων ἐξέ-]
θετο πόλιν, νῦν τε τὴν ἐμὴν παρουσίαν πυθό[μενος]
5 εἰς τὸ τῆς Ἐφεσίας Ἀρτέμιδος ἱερὸν καταπ[έφευγεν]
ἐντεῦθέν τε γράμματα πρὸς τοὺς κοινοὺ[ς πολε-]
μίους διαπέμπεται Ῥωμαί<ους>. ἔστιν δὲ ἡ [τούτου]
ἄδηα τῶν [γ]εγενημένων ἀδικημάτων ὁ[ρμη-]
τήριον τῶν καθ’ ἡμῶν πραττομένων. φρ[όντι-]
10 σον ὅπως μάλιστα μὲν ἄγῃς αὐτὸν πρὸς [ἡμᾶς]
ἢ ἐν φυλακῇ καὶ εἱργμῷ ὑπάρχῃ ἄχρι ἂν ἀπ[ὸ τῶν]
πολεμίων ἐμὲ γενέσθαι.
Kral Mithradates Leonippos’u selamlar:
Pythodoros’un oğlu Khairemon, daha önce Romalıların kaçmış
olanlarını çocuklarıyla birlikte Rhodos’luların kentine gönderdi;
şimdi ise, benim geldiğimi sorup soruşturarak öğrenince, Ephesos
Artemis’inin Tapınağı’na kaçarak sığınmış bulunuyor ve buradan
ortak düşmanımız Romalılara mektuplar gönderiyor. İşlemiş oldu-
ğu bu suçlara karşın zarar görmemiş olması ise, bize karşı tavır
alanlar için teşvik edici bir unsurdur. Bir düşün; onu bize en kısa
sürede nasıl getirebilirsin ya da düşmanları başımdan savana ka-
dar, onu nasıl hapiste gözetim ve zapturapt altına alabiliriz.
Daha sonra Quintus Oppius’un süvarileri ve paralı askerleriyle Aphrodi-
sias gibi bazı civar kentlerin gönderdiği müttefik birlikler tarafından
savunulan Laodikeia’ya gelerek kenti kuşattı. Pontos ordusu burada ilk
defa ciddi bir direnişle karşılaştı623. Fakat kısa süre içinde kralın surlara
yaptığı müthiş tahribatı gören halk ve askerler kentin uzun süre bu yı-
kıma dayanamayacağının farkına vardılar624. Bu arada kral, habercisini
surların önüne yollayarak, halka; Oppius’u kendisine vermeleri halinde
Laodikeia’lıların canlarına, mallarına ve kentlerine dokunmayıp, onlara
özgürlük bahşedeceği vaadinde bulunmuştur. Söz konusu ilan üzerine,
Laodikeia’lılar paralı askerleriyle müttefiklerine yol vermiş ve Quintus
Oppius’u yardımcılarıyla (lictor) birlikte resmi bir törenle Pontos kralına
teslim etmişlerdir. Mithradates, Oppius’a karşı saygılı davranmış ve onu
zincire vurmamıştır. Ancak, Küçük Asya halkının şaşkın bakışları al-
tında, Anadolu’da kalan son Roma generalini, tutsağı olarak kendi zafer
alayında halka teşhir etmek üzere, onu gittiği her yere beraberinde gö-
türmüştür625. Kral böylelikle, önceleri Romalıların hakimiyetinde olan
bölgelerin ve eyaletlerin artık kendi hakimiyeti altına geçtiğini vurgula-
mıştır.
2. Mithradates’in Küçük Asya Politikası

Mithradates’in, İÖ. 89 yılında, Nikomedes’in ordusunu kılıçtan geçirip,
M. Aquillius komutasındaki Roma ordusunu ağır bir şekilde yenilgiye
uğratması, onun Bithynia ve Mysia bölgelerini kolayca ele geçirmesini
sağlamıştı. Daha sonra, İÖ. 88 yılında, ordusunun ana bölümüyle
Phrygia’ya girmesi üzerine, Gaius Cassius ve Quintus Oppius yöneti-
mindeki Roma orduları kralın karşısına çıkma cesareti dahi göstereme-
miş ve birbiri ardına ordularının büyük bir bölümünü terhis ederek Gü-
ney Phrygia’ya çekilmişlerdi. Bunun üzerine Phrygia kentleri ve kaleleri
krala teslim olmuş; Cassius Rhodos’a kaçmış; Oppius ise, Laodikeia
623
Appianos’a (Mithr. 17) göre, Q. Oppius’un, İÖ. ca. 89/88 yılında aşağı yukarı
40.000 kişilik ordusu vardı. Fakat Oppius, Pontos Kralı Mithradates VI Eupator ve
Kappadokia Kralı Ariarathes IX Eusebes Philopator’un ordularıyla karşılaşmak-
tansa, az sayıdaki atlı birlikleri ve bazı paralı askerleriyle birlikte Laodikeia’ya
sığınmıştı. Daha sonra da Roma’nın müttefiki olan civar kentlerden yardım istemiş-
tir. Aphrodisias, Q. Oppius’un çağrısına ilk cevap veren kent olmuş ve askeri birlik-
lerini Roma praetor’unun yardımına göndermiştir (App. Mithr. 20; Reynolds 1982,
12 vdd. no 2-3; Eilers 2002, 241 vd. no 107). Ayrıca bk. Sherwin-White 1984, 121
vd. dn. 95; Kallet-Marx 1995, 283 vd. dn. 87-92.
624
Strab. XII. 8. 16 c. 578; ayrıca bk. Bean 2000, 266.
625
App. Mithr. 20. Athenaios’a (Deip. V. 213 d) göre, Q. Oppius bir tutsak gibi,
kralının kafilesini izlemektedir. Livius’a (perioch. 78) göre ise, Oppius, Mithradates
tarafından esir edilerek, zincire vurulmuştur.
kentindeki kısa direnişinden sonra, Mithradates tarafından teslim alın-
mıştı. Böylelikle kral, kısa zamanda Roma’nın Küçük Asya’daki bütün
topraklarının hakimiyetini eline geçirmişti626. Öyle ki, bu tarihten önce
ya da daha sonra, hiçbir zaman, hiçbir krallık Romalıların ve onlara
bağlı krallıkların Küçük Asya’daki ezici hakimiyetini, bu kadar kısa süre
içinde ve bu kadar kesin bir biçimde yere sermeyi başarabilmiş değildir.
Mithradates bundan sonra, Lykia, Pisidia, Pamphylia ve Ionia böl-
gelerinde hâlâ Pontos hakimiyetine boyun eğmeyen kentleri ele geçir-
mek üzere bazı generallerini güneye yolladı. Böylece savaşın başlan-
gıcından beri işbirliği içinde olduğu korsanlarla yakın temasa geçme
fırsatı elde edecek ve onlara donanma kurmaları için gereken her türlü
yardımda bulunabilecekti627.
Kendisi ise, Maiandros Vadisi boyunca Ephesos kentine doğru iler-
lemeye başladı. Pontos kralı, yolu üzerindeki kentlerden Tralleis628 (Ay-
dın) ve Maiandros üzerindeki Magnesia629 (ad Meandrum) gibi kentler-
den büyük ilgi görerek yoluna devam etti. Anadolu’daki kentlerin büyük
bir çoğunluğu memnuniyetle kapılarını açıp Mithradates VI Eupator’u
karşıladılar ve içtenlikle onu kentlerine davet ettiler630. Ephesos’lular,
626
Memnon 31. 3; Cic. Mur. XV. 32; Diod. XXXVII. 26; App. Mithr. 11-19; Liv.
perioch. 76; Iust. XXXVIII. 3. 8-9; Flor. epit. I. 40. 3-6; FGrHist 87 F 36 (=
Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 d; Iust. XXXVIII. 3. 8-10; Eutr. V. 5; Exsuper. 15;
Oros. hist. VI. 2. 1-2; Hist. Aug. Val. I. 5.
627
App. Mithr. 18-20; 58; 63; civ. I. 55; Liv. perioch. 77; ayrıca bk. Vell. II. 18. 3;
Oros. hist. VI. 2. 5; Sherwin-White 1984, 124 dn. 99; Özsait 1985, 73.
628
App. Mithr. 21. Cicero’ya (Flacc. XXV. 59) göre, her ne kadar Tralleis’liler ve
daha sonradan Laelius utanmadan, Mithradates’in Tralleis’e girmesinin ardından,
Roma’nın Valerius ailesine mensup Flaccus’a ait yüklü miktarda paraya el koydu-
ğunu iddia etseler de; kralın kenti yağmalamaktan çok süslemeye çalıştığını bilme-
yen kalmamıştı. Ayrıca bk. Cic. Flacc. XXIV. 57-58; Lintott 1976, 489 vd.
629
App. Mithr. 21; daha detaylı bilgi için bk. McGing 1986a, 111 dn. 110.
630
Diod. XXXVII. 26; Cic. Flacc. XXV. 60-61; App. Mithr. 21; Iust. XXXVIII. 3.
8; ayrıca bk. Paus. I. 20. 4; App. Mithr. 62.
Mithradates ise, her durumda halka ılımlı davranıyor, her yerde gelmesinin ama-
cının Küçük Asya’nın bağımsızlığını sağlamak olduğunu açıklıyordu. Bu bakımdan
Pontos kralının ılımlılığını ve cömertliğini haber alan eskiden Roma’ya bağlı kentler
isyana hazır hale geldiler. Mithradates’e gizlice haber gönderip, onu kentlerine çağı-
rıyorlardı. Adeta her kent, Roma’dan ilk ayrılanın kendisi olmasını istiyordu. Böy-
lece kendini güvence altına alacağına inanıyordu. Roma’nın gücü, sonradan ne kadar
büyük göründüyse, o zaman olduğundan o kadar küçük görülmekteydi. Yeniliğin çe-
kiciliğine kapılan Anadolu kentleri, Romalılardan kurtulmak için her tehlikeyi göze
almaya hazırdılar.
Pontos kralının gözüne girebilmek için, kentlerinde daha önceden Ro-
malılar onuruna diktikleri bütün heykelleri ve anıtları yıktılar631. Kral
Ephesos’a geldiğinde632 Pontos donanmasının, kentin limanında demir-
lemiş olduğunu gördü. Amirallerinden bazılarını civar adaları zapt et-
mek üzere görevlendirdi. Bu sırada, Küçük Asya’nın her bölgesinden
gelen elçiler, kendilerini özgürlüğe kavuşturduğu, kentlerinde demokra-
siyi yeniden canlandırdığı ve onları publicanus’ların açgözlü yağmasın-
dan kurtardığı için, Mithradates’i ‘Küçük Asya’nın kurtarıcısı633’; ‘Bü-
yük Baba634’ ve ‘Yeni Dionysos635’ gibi unvanlarla selamladılar636.
Bununla birlikte Anadolu kentleri, Roma ordularını Küçük Asya’dan silip süpü-
ren güçlü Pontos kralını desteklemekle pragmatik davranmış oluyorlardı. Zaten ka-
pılarının önündeki muzaffer Pontos ordusu karşısında kendilerini koruyabilecek
Roma desteğinden mahrumdular. Ayrıca bu sırada kaç kentin, gerçekten Roma koru-
ması isteyebileceği de tartışma konusudur. Zira Romalılar, provincia Asia’yı kur-
duktan sonra, özellikle vergi sistemleri ve toplayıcıları ile Roma valilerinin kötü
yönetimleri nedeniyle Küçük Asya’daki prestijlerini büyük ölçüde kaybetmişlerdi.
Ayrıca bk. Brunt 1961, 189 vdd.; McGing 2003, 85 vd.
631
App. Mithr. 21.
632
Oros. hist. VI. 2.
633
Cic. Flacc. XXV. 60; Diod. XXXVII. 26.
634
Cic. Flacc. XXV. 60.
635
Mithradates VI Eupator’un ‘Dionysos’ unvanı söz konusu savaştan önce de
taşıdığına ilişkin olarak ayrıca bk.: İÖ. ca. 120 yılında, Plut. mor. VIII. 624: Quaest.
conv. I. 6. 2 a; App. Mithr. 10; İÖ. ca. 102/101 yılında, Durrbach 19762, 214 vdd. no
133-134=I.Délos 1562; Magie 1950, 1102 dn. 31; McGing 1986a, 90 dn. 5; İÖ. ca.
94/93 yılında, Durrbach 19762, 223 vdd. no 137=I.Délos 2039; Magie 1950, 1102
dn. 31; McGing 1986a, 92 dn. 18. Daha detaylı bilgi için bk. FGrHist 87 F 36 (=
Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d; Cic. Flacc. XXV. 60; Dion. Chr. Orat. XXXVII.
6; ayrıca bk. Kidd 1988, 872; 874; Habicht 1997, 263 dn. 74.
636
Küçük Asya’daki her bir topluluk kralı insanüstü onurlarla selamlıyor, ona bir
tanrı-kral gibi yakarıyor ve dört bir yandan kehanetlerle, onun üstünlüğünü onaylı-
yorlardı. Diod. XXXVII. 26; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b.
Ayrıca bk. Kidd 1988, 875; Gabrielsen 2005, 38 vd.
Hatta Cicero’ya (Flacc. XXV. 60) göre, halk öyle galeyana gelmişti ki; krala
Dionysos=Bacchus haricinde euhoi! (oh, ne güzel!) diye sevinç gösterilerinde bulu-
nuyorlardı (Bakkha’lar alayı kırlarda, bayırlarda tanrı coşkusu içinde koşarken
Dionysos’a Euius/Euhius, εὐοῖ diye bağırırlardı). Ayrıca krala Nysios, (Dionysos
doğduktan sonra, Zeus onu bazı yazarlara göre Asia, bazılarına göre ise, Africa’da
yer alan Nysa isimli bir kent/ülkeye gönderdi. Dionysos orada Nysa isimli bir
nympha tarafından büyütüldü. Bu yüzden tanrı, aynı zamanda Nysios yani Nysa’lı
olarak adlandırılmaktaydı); ve Liber (Orta Italia’nın eski bir tanrısı. Bağ, bahçe ve
tarlaların bereketini sağladığından Hellen tanrılarından Dionysos ve Ceres’le bir
tutulmuştur. Liber, Latince’de ‘özgür’ anlamına gelen adıyla, Dionysos’un
Bunun üzerine kral adamlarını ve Anadolu halklarını toplayarak
kendisiyle Romalılar arasında başlayan Küçük Asya savaşı üzerine bir
söylev verdi637. Konuşmasına babası ve ataları zamanından beri mütte-
fikleri olan Romalıların şimdi kendisine savaş ilan ettiklerini bildirerek
başladı. Roma tarafından, kendi hükümdarlığının ilk yıllarında Phrygia
ve Paphlagonia, daha sonra da Kappadokia Bölgesi’nin elinden alınma-
sına değindi. Ayrıca Senatus’un Bithynia Kralı Sokrates Khrestos’a
savaş ilan etmesinden sonra, onu görevine bağlı bir müttefik gibi, nasıl
ortadan kaldırdığını nakletti. Kendisinden istenilen her şeyi yaptığını
söyledi. Fakat Gordios ve Tigranes tarafından Kappadokia’da gerçekleş-
tirilen her çeşit hareketten kendisinin sorumlu tutulduğunu dile getirdi.
Romalıların bağımsızlığını ilan ettiği Kappadokia Bölgesi halkı başları-
na kral olarak Gordios’u istemelerine rağmen onun Mithradates’in dostu
olması nedeniyle kral yapılmadığını iddia etti. Ayrıca bütün hizmetlere
karşın, Romalıların Bithynia tahtına geçirdikleri IV. Nikomedes’le bir-
likte Pontos topraklarını nasıl yağmaladıklarını anlattı. Daha sonra
Nikomedes, tekrar Paphlagonia üzerinden kendi topraklarına doğru
ilerlerken, üç Roma ordusunun Pontos ve Kappadokia sınırlarında ken-
disine saldırmak üzere hazır beklediklerini hatırlattı. Mithradates onların
bu sefer topraklarını yağmalamalarına müsaade etmediği için savaşın
başladığını ileri sürdü638. Aquillius ve Malthinus örneklerinde olduğu
gibi, Romalılar karşısında zafer kazanacağına dair güveninin tam oldu-
ğunu dile getirdi639. Romalıların yenilmez olmadıklarını vurgulayarak
onların çeşitli kereler Gallia’lılar, Epeiros Kralı Pyrrhos, Kartacalı Ku-
mandan Hannibal, Cimbri’ler ve şimdi de Italia asıllı müttefikleri tara-
fından yenilgiye uğratıldıkları konusunda halkını ve ordusunu bilgilen-
Hellence’deki bilindik sıfatlarından λυαῖος=azat eden/kurtarıcı arasında benzerlik

görüyorlardı) adlarıyla sesleniyorlardı. Ayrıca bk. Tamura 1988, 173 vd. dn. 24-27.
637
Iust. XXXVIII. 4. 5-5. 8. Iustinus’a (XXXVIII. 3. 11-7-9) göre, Mithradates bu
konuşmayı, İÖ. 89 yılında Küçük Asya’yı ele geçirdikten sonra, Anadolu halkına
yapmıştır. Gene benzer örneklerin verildiği bir mektup, İÖ. ca. 69 yılında Mithrada-
tes tarafından Parthia Kralı Arsakes’e yazılmış olup, Sallustius tarafından “Mithra-
dates’in Mektubu” başlığı altında yayımlanmıştır (krş. Sall. Hist. IV. 69. 1-23).
Sallustius’un Mithradates’e atfettiği mektup ve önce Pompeius Trogus ondan da
Iustinus’un kaleme aldığı Mithradates’in söylevi Pontos kralının Anadolu’da uygu-
ladığı politikayla birebir uyuşmaktadır. Daha detaylı bilgi için bk. Raditsa 1969, 6
vdd.; Sherwin-White 1977a, 72 vd. dn. 75; McGing 1986a, 106 vd.; Rubinsohn
1993; 9 vd. dn. 19; ayrıca krş. Hinge 2005, 57 vdd.
638
Iust. XXXVIII. 5. 1-4; 5-10; Sall. Hist. IV. 69. 10-11.
639
Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 4. 4.
dirdi640. Açgözlü ve kana susamış Romalıların bütün krallıklara düşman
olduklarını bildirerek641, onların büyük dedesi/amcası(?) Pontos Kralı I.
Pharnakes, Seleukos Kralı III. Antiokhos, Makedonia Kralı Perseus,
Pergamon Kralı II. Eumenes, Aristonikos ve Numidia Kralı Iugurta’ya
karşı yaptıkları haksızlıkları anlattı642. Konuşmasını, tarih boyunca hiç-
bir krallığın ve imparatorluğun hakimiyeti altına girmemiş olan Pontos
halkına ve yenilmez kabul edilen Skythia’lılar karşısında bile, görkemli
zaferler kazanmış olan ordusuna inancını dile getirerek bitirdi643.
Şimdi Mithradates’in ve Küçük Asya halklarının Romalılara karşı
harekete geçmeleri ve kendilerini kaçınılmaz bir savaş için hazırlamaları
gerekiyordu. Çünkü Mithradates’in açıkça ifade ettiği üzere, Anadolu’da
yaşayan halklar için, artık silaha sarılıp sarılmamak mevzu bahis değildi.
Önemli olan bunu kendileri için mi; yoksa Romalılar için mi, daha uy-
gun zamanda yapacak olmalarıydı644.
Mithradates VI Eupator Dionysos’un bu zaferini alkışlayanların ba-
şında Hellen kentleri geliyordu. Söz konusu kentler zorunluluktan ya da
korkudan değil; Romalıların Küçük Asya’daki sömürü rejiminden; yö-
neticilerin soyguncu idarelerinden ve vergi mültezimlerinin ezici bo-
yunduruğundan kurtulmuş olmanın verdiği içten gelen samimi bir se-
vinçle Pontos kralına bağlılık yemini ederek, onun egemenliğini tanı-
yorlardı. Krala karşı duyulan bu memnuniyet, onun cömertliğiyle daha
da artıyordu645. Zira Iustinus’a646 (ibid.) göre, kral Küçük Asya’daki
krallıkları ele geçirip Romalıları provincia Asia’dan kovduktan sonra,
multum ubi auri argentique studio veterum regum magnumque belli
apparatum invenit=orada eski kralların gayretiyle toplanmış önemli
oranda altın ve gümüş ile büyük miktarda savaş mühimmatı elde etti.
Belki de bu yüzden, kral Küçük Asya halklarının ve kentlerinin özel ve
kamusal bütün borçlarını silmesinin yanı sıra, beş yıllığına vergi muafi-
yeti getirmişti647. Durum öyle bir hal almıştı ki, Roma yanlısı söylevle-
640
641
Iust. XXXVIII. 6. 7; Sall. Hist. IV. 69. 5; 15; 17.
642
Iust. XXXVIII. 6. 1-6; ayrıca krş. Sall. Hist. IV. 69. 5-8; Brunt 1990, 299.
643
Iust. XXXVII. 3. 1-3; XXXVIII. 7. 4; 9.
644
645
Diod. XXXVII. 26; Iust. XXXVIII. 7. 10; ayrıca bk. Cic. Flacc. XXV. 59.
646
647
Yukarıda sözü edilen, eski kralların hazinelerinden kasıt Bithynia Kralı IV.
Nikomedes’in ataları tarafından Bithynia kentlerinde biriktirilmiş olan altın ve gü-
müş olsa gerektir. Zira Pergamon Krallığı’nın hazineleri, III. Attalos’un vasiyetin-
riyle tanınan Sardeis’li (Sart) ünlü hatip Diodoros Zonas648, Küçük As-
ya’daki Hellen kentlerini Pontos hakimiyetine karşı isyan ettirmeye
çalıştığında, Anadolu’daki VI. Mithradates yanlısı hareketin kısa sürede
nasıl önüne geçilmez şekilde yayıldığını gözler önüne sermişti649. Öyle
ki, Küçük Asya’daki Mithradates yanlısı hareketin yankıları Birinci
Mithradates-Roma Savaşı’ndan sonra bile devam etmiş ve Anadolu
kentleri Romalılar tarafından Mithradatizm ile suçlanmıştı. Bu yüzden
Strabon’a göre650, o zamana kadar yaşamış en iyi münazaracı olan Asia
ekolüne bağlı Adramytteion’lu ünlü hatip Ksenokles, Küçük Asya’yı
Senatus önünde savunmak zorunda kalmıştı.
Mithradates şimdi, Romalılar ve onların Küçük Asya’daki müttefik-
lerine karşı silahla kazanılmış zaferlerle başlayan Anadolu’daki Pontos
hakimiyetini sakin ve barışçı bir politikayla tamamlamak istiyordu. Yani
fetih yoluyla kurduğu devlete güvenli ve sürekli bir şekil kazandırmayı
arzuluyordu. Çünkü, Romalıları Anadolu’dan kovmakla ve onların Kü-
çük Asya’daki müttefikleri olan krallıkları –Bithynia ve Kappadokia651–
ele geçirmekle, şimdiye kadar Romalıların ezici boyunduruğu altında –
adeta bir köle gibi– yaşamış olan sayısız kentin varisi-hakimi, ‘kralı’
olmuştu. Bu bakımdan Anadolu halklarını tekrar özgürlüklerine kavuş-
turmak; onların kültürel değerlerine destek olup, geliştirmek; onlarca
kutsal ve öz malları olan şeylere saygı göstermek ve onları korumak için
elinden geleni yapması gerekiyordu. Böylelikle Küçük Asya’daki kent-
ler Pontos kralının kendilerine yalnız boyun eğdirmek ve hükmü altına
almak değil; fakat kendilerini kazanmak ve onlarla barış içinde yaşamak
istediğini anlayacaklardı. Zira Mithradates’in amacı, Küçük Asya’daki
halklarla birleşip kaynaşacak bir devlet yaratmaktı. Bu nedenle
Mithradates, Küçük Asya’daki etnik grupları ve bilhassa Hellenleri hoş-
nut etmek açısından hiçbir fırsatı kaçırmıyor ve gösterişli kararlar veri-
yordu. Örneğin, İÖ. ca. 94/93 yılından itibaren her dört yılda bir Daisios
den sonra, İÖ. 129 yılında Roma’ya taşınmıştı (ayrıca bk. Broughton 1938, IV 514
dn. 65). Böylelikle hazinesini dolduran kral, halka beş yıllık vergi affı getirmiştir.
Daha detaylı bilgi için bk. Glew 1977a, 255.
648
Mithradates’in Küçük Asya’yı istila saldırısı sırasında, krala bağlı olan kentleri
isyan ettirmeye çalışmaktan suçlanmış; fakat savunmasıyla kendisini temize çıkar-
mıştır (Strab. XIII. 4. 9 c. 628).
649
Strab. XIII. 4. 9 c. 628; ayrıca bk. Cic. Flacc. XXIV. 57-25. 61; Magie 1950,
215; Günaltay 19872, 352.
650
Strab. XIII. 1. 66 c. 614.
651
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 a.
(24 Nisan-23 Mayıs) ayında kutlanan Μουκίεια=Mukieia652 festivalini
düzenleyen Smyrna’lılara (İzmir), İÖ. 88 yılında, söz konusu töreni tesis
edebilmeleri için para yardımında bulunuyordu. Böylelikle Mithradates,
Romalıların düşmanı dahi olsa, dürüst ve şerefli bir insanın onuruna
adanan kutsal bir festivale saygısızlık etmeyip, onun devam etmesi açı-
sından elinden geleni yapıyordu653. Küçük Asya’daki kentlerin kendi
benlikleriyle istedikleri şekilde hareket etmesine izin veriyordu. Hatta
onları maddi ve manevi olarak destekliyordu. Mümkün olduğu oranda
kentlerin yerli gelenek ve göreneklerini, kanunlarını ve dinlerini benim-
siyordu654. Ayrıca onlara bu gibi konularda yardım ederek kalplerini
kazanmaya çalışıyordu655.
Mithradates bu sırada, Anadolu’daki siyasetini üç temel politika üze-
rine şekillendirmeye başlamıştı. Bunlardan birincisi, daha önce yukarıda
da değinildiği üzere gerek düşmanlarına gerekse dostlarına karşı göster-
diği insancıllığıydı. Öyle ki, İÖ. 89 yılında Bithynia Kralı IV. Nikome-
des ve Manius Aquillius karşısında kazandığı zaferlerden sonra, ele ge-
çirdiği bütün savaş esirlerinin yolluk ve yevmiyelerini dahi tedarik ede-
rek evlerine göndermişti656. İkincisi Anadolu’daki halkların kurtarıcısı
sıfatıyla ortaya atılmış olmasıydı. Kralın Küçük Asya’daki konumu ve
amacı Anadolu’da ikamet eden etnik grupların ve kavimlerin tekrar öz-
gürlüğünün ve bağımsızlığının Romalılara karşı savunuculuğunu yap-
mak, kentlerde demokrasiyi canlandırmak, üzerlerindeki borç ve vergi
652
İÖ. ca. 94/93 yılı Küçük Asia proconsul’ü (valisi) Quintus Mucius Scaevola’nın
publicanus’ların Asia eyaletlerinde yaptıkları yeni organizasyon ve düzenledikleri
yeni yasalarla talanı önlemesi, rüşvet yiyen magistratus’ların işledikleri suçları
cezalandırması ve adaletli yönetimi sebebiyle Hellenler tarafından çeşitli kereler
onurlandırılmıştır. Hatta Sardeis, Ephesos, Pergamon (Diod. XXXVII. 5. 1-4; 6. 1
dn. 2; OGIS 437-439; I.Pergamon VIII 2. 268) gibi bazı kentler adına (= Mucius
[Mouk¤eia]) festival düzenlemişler ve Ephesos ile Oinoanda (I.Ephesos III 630a;
SEG XLV 1816) kentleri, onu kendilerine patron seçmişlerdir. Daha detaylı bilgi
için bk. Balsdon 1937, 8 vdd.; Badian 1956, 104 vdd.; 116 vdd.; 1961a, 497; Drew-
Bear 1972b, 460 vd. dn. 167-172; Gray 1973, 965 vdd.; Marshall 1976, 117 vd. dn.
2; 10; Sumner 1978b, 147 vd. dn. 3-4; Rigsby 1988, 144 vdd.; Eilers 2002, 234 no
90; 253 no 131.
653
Cic. Verr. II. (2) 21. 51; ayrıca bk. Magie 1950, 173 vdd. dn. 48; McGing 1986a,
112 dn. 115; Rigsby 1988, 144 vdd.
654
App. Mithr. 112.
655
Belki de, bu yüzden Smyrna’lıların, İÖ. 88-İÖ. 86 yılları arasındaki sikke darp-
larından altın stater’lerin ön yüzünde başında zafer çelengi bulunan kral Mithrada-
tes’in portresi yer almaktaydı (Head 19773, 593).
656
Diod. XXXVII. 26; App. Mithr. 18-19.
yüklerini kaldırmaktı. Üçüncü olarak, kralın bütün bunları yaparken ide-
al bir kral imajı çizmesiydi. Bu imaj için kendisine örnek olarak İsken-
der’i seçmiş ve kendisini adeta ikinci bir İskender olarak lanse etmeye
çalışmıştır. Öyle ki, onun konakladığı yerlerde ordusunu dinlendiri-
yor657; onun yardım ettiği kentlere kendisi de yardım ediyor658; onun ha-
yatı boyunca taklit ettiği tanrının659 (Dionysos) epitheton’unu alıyor660;
bastırdığı sikkelerde661 ve yaptırdığı heykellerinde ona öykünüyordu662.
Bu yüzden Ephesos’ta dünyanın yedi harikasından biri olarak kabul
edilen Artemis Tapınağı’nın kutsal sığınma alanının (= asylon663 [ἄσυ-
664
λον]) kapsamını (= temenos [τέμενος]) genişletiyordu. İskender’in,
İÖ. 334 yılında, bir stadion’a (600 adım=177.6-192.28m) çıkardığı bu
alanı Mithradates, tapınağın çatısının köşesinden attığı okun düştüğü
yere kadar uzatıyordu665. Çünkü, Küçük Asya’yı itaati altına almak ve
sömürmekten daha üstün işler yapmak istiyordu. Kendisini karşılayan ve
657
App. Mithr. 20.
658
Strab. XII. 8. 18 c. 579.
659
Nock 1972, 134 vdd.; Pastor 1999a, 507 dn. 7.
660
Plut. mor. VIII. 624: Quaest. conv. I. 6. 2 a; App. Mithr. 10; FGrHist 87 F 36 (=
Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d; Cic. Flacc. XXV. 60; Dion. Chr. Orat. XXXVII.
6; ayrıca bk. Durrbach 19762, 215 vd. no 133-134; 223 no 137; Kidd 1988, 872; 874.
661
Mithradates Dönemi’nde basılan sikke tipleri arasında Dionysos’la ilişkili olan-
lar oldukça kalabalık olup Amaseia, Kabeira, Khabakta, Komana, Sinope, Laodi-
keia, Sinope, Dia ve Amaseia gibi Pontos’un birçok kentinde uzun süre tedavülde
kalmıştır. Bunlardan özellikle Amisos sikkeleri üzerinde Dionysos–thyrsos (alnında
asma yaprağı bandı bulunan) ve Mithradates’in Dionysos olarak resmedilmiş başının
bulunduğu seri dikkate değerdir (Tekin 1999, 9 vdd.; Ireland 2000, 25 no 1025-1192;
29 no 1297-1298; 30 no 1310) .
662
Price 1968, 4 dn. 2; Glew 1977a, 254 vd.; Erciyas 2001, 116; 222.
663
Antikçağda bazı tapınakların yanlarında kutsal sığınma alanları bulunurdu. Eğer
bir kişi herhangi bir nedenden ötürü söz konusu alana girip tanrının heykeline doku-
nursa tanrının koruması altına girerdi. Bu nedenle kişilerin suçları ne olursa olsun,
tapınağın kutsal sığınma alanı sınırları içinde (asylon), ona kimse dokunamaz ve
zarar veremezdi. Kutsal sığınma alanları içindeki insanlara karşı yapılan kötülükler
gerek insanların gerekse tanrıların nezrinde diğer tüm suçların ve günahların en
kötüsü olarak değerlendirilirdi. Ayrıca halk arasında tanrısal adaletin (= dikē ek
theōn [δίκη ἐκ θεῶν]) ve tanrıların gazabının (= mēnima [μήνιμα]) sonradan, bu
kötülükleri yapanların peşini bırakmayacağına ve günahkarları mutlaka cezalandıra-
cağına inanılırdı (Ksen. Hell. V. 4. 1; Erten 1999, 21 vdd.).
664
Bir duvarla sınırlanmış kutsal alan.
665
Strab. XIV. 1. 23 c. 641. Söz konusu uzaklık bir stadion’dan biraz fazlaydı. Ay-
rıca bk. Rigsby 1996, 389 vd.
alkışlayan halk ve din adamları öğrenmeliydi ki o, Hellenleri ve Küçük
Asya halklarını Romalıların boyunduruğundan kurtarmak, onları
tekrar özgürlüklerine kavuşturarak kalkın-
dırmak için geliyordu. Anadolu halkları
için kutsal olan şeylere saygı gösteriyor ve
törelerine dokunmuyordu. Bu bakımdan
üzerlerine bir Pontos motifi olmasının yanı
sıra; aynı zamanda Anadolu’nun en köklü
kültlerinden Artemis’in simgesi olan geyiği
bastırdığı drakhmē’lerde kullanıyordu666.
Böylece Mithradates, halkın olduğu kadar
din adamlarının da desteğini arkasına almış
oluyordu. Mithradates VI Eupator
Pontos Kralı VI. Mithradates, böylece
kısa zamanda Küçük Asya’nın hakimi olmuştu. Kral Anadolu’da ilerle-
yişi sırasında pek az yerde direnişle karşılaşmış, Romalı vergi toplayıcı-
larının ağır vergileri altında ezilen halk her yerde Pontos kralını tanrı
tarafından gönderilmiş bir kurtarıcı gibi karşılamıştı. Genellikle Küçük
Asya’da Mithradates’e karşı direnen kentler, Apameia, Laodikeia ve
Rhodos Adası gibi Roma generallerinin konuşlandıkları yerleşimlerle
Aphrodisias gibi civar şehirler ya da bazı bağımsız Pamphylia, Pisidia,
Lykia bölgelerindeki yerleşmelerdi. Söz konusu bölgeler o sıralar özgür
ve özerk olduklarından; yani Roma’nın φίλος καὶ σύμμαχος=dostu ve
müttefiki olan bölgeler ve kentler arasında yer aldıklarından Romalı
vergi mültezimleri ve yöneticiler tarafından sömürülmüyordu. Bu bölge-
ler büyük bir ihtimalle Roma’ya tributum (vergi) ödeyerek onun yasala-
rına uyuyor ve Roma ihtiyaç duyduğunda onu askeri yönden –karada
asker, denizde gemi vererek– destekliyorlardı. Bu bakımdan, Pontos
kralına karşı kendi özgürlüklerini savunmak için verdikleri savaşımla-
rında aynı zamanda Roma’nın düşmanı olan bir krallıkla da savaşmış
oluyorlardı667. Diğer yandan, Magnesia ad Sipylum (Manisa), Apollonia
(Medet Köyü), Tabai (Kale/Tavas Kalesi) ve Stratonikeia (Eskihisar)
gibi, Roma’nın gücüne olan inançlarını kaybetmedikleri için, Romalılar-
la olan ilişkilerini ve müttefik durumlarını koruyarak Pontos kralına
karşı direnen yerleşimlerin sayısı oldukça azdı668.
666
Price 1968, 3 vd. dn. 3.
667
Kallet-Marx 1995, 158 vdd.; ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 6; 8.
668
Küçük Asya’da, Pontos kralına karşı ayaklanan kentlerden Magnesia ad
Sipylum (Liv. perioch. 81; Paus. I. 20. 5; ayrıca bk. Memnon 31. 4; Plut. mor. X.
Bu sırada Manius Aquillius, İÖ. 89 yılında, Mithradates’in general-
leri tarafından Pakhion Kalesi önlerinde yenildikten sonra, sığındığı
Pergamon’da bulunmaktaydı. Kent, İÖ. 88 yılında, Mithradates’in gene-
ralleri tarafından kuşatılınca, Aquillius bu sefer de çareyi Lesbos Ada-
sı’nın başkenti Mitylene’ye kaçmakta buldu669. Fakat Mitylene670 kenti
de, çok geçmeden aynen Pergamon671 gibi, Pontos hakimiyetini sevinçle
kabul etti. Aynı zamanda, adalarında ikamet eden Romalıları kılıçtan
geçirdiler672. Fakat söz konusu katliamdan birçok Romalı, toga’larını673
çıkartıp atmakla ve kendilerinin Roma vatandaşı olduklarını inkar et-
mekle kurtuldular674. Bu arada Mitylene’liler gerek kendilerine gerekse
Küçük Asya’daki Hellenlere önemli yardımlarda bulunmuş; dürüstlüğü
ve adaletiyle tanınan yaşlı Publius Rutilius Rufus’un675 kentlerinde
809 c: Praec. Ger. Reipubl. 14) dışındakilerin Mithradates’e karşı savunmaları uzun
ömürlü olmamış ve söz konusu yerleşimler Pontos generalleri tarafından zapt edil-
miştir. Bu bakımdan, aynen Stratonikeia örneğinde olduğu gibi, Mithradates’e
önemli miktarda savaş tazminatıyla haraç vermek ve kentlerinde bir Pontos garni-
zonu bulundurmak zorunda kalmışlardır (App. Mithr. 21). Konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 6.
669
Diodoros’a (XXXVII. 27. 1) göre, o sıralar hasta olan Manius Aquillius’un Mi-
tylene’ye sığınmasının nedenlerinden biri de tıbbi tedavi görmekti.
670
App. Mithr. 21.
671
Cic. Flacc. XXIV. 57.
672
Magie 1950, 215; Sherk 1969, 143 vdd. no 25.
673
Toga, Roma vatandaşının kendine özgün, seçkin giysisine verilen addır. Genel-
likle ak yünlü dokumadan yapılan, yarım daire şeklindeki bu ağır ve bol kıvrımlı
giysi, sol omuzdan aşağı dökülerek, sağ kolun altından dolaşır ve daha sonra sırttan
sol omuzun üzerine çıkardı. Ayrıca, söz konusu giysinin kıvrımları yağışlı havalarda
veya dini törenlerde başın örtülebilmesine olanak sağlardı.
674
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b. Ayrıca bk. Kidd 1988,
875; Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 82-84; Kallet-Marx 1995, 253 dn. 122.
675
İÖ. ca. 94/93 yılı Küçük Asya Valisi Scaevola’nın yardımcısı ve yetkili temsil-
cisi (legatus) Publius Rutilius Rufus publicanus’ların Küçük Asya’daki haksızlık-
larına karşı eyaleti dürüstlükle korumuş ve haksızlık yapan vergi mültezimlerini
şiddetli bir biçimde cezalandırmıştır. Fakat Roma’ya döndükten sonra, İÖ. 92 yı-
lında Küçük Asya’daki görevi sırasında yolsuzluk yaptığı ve görevini kötüye kul-
landığı gerekçesiyle Apicius tarafından mahkemeye verilmiş ve adaletsiz bir şekilde
mahkum edilmiştir. Bu yüzden Roma’yı terk etmiş ve hayatının geri kalanını Mity-
lene daha sonra da Smyrna’da geçirmiştir. P. Rutilius Rufus’un Küçük Asya’daki
işleri ve yaşamına ilişkin olarak bk. FGrHist 87 F. 27 (= Poseidonios)=Ath. Deip.
IV. 168 d-e; Diod. XXXVII. 5. 1-4; Cic. Balb. XI. 28; Brut. XXI. 85; XXIX. 113-
XXX. 116; Fam. I. 9. 26; Font. XVII. 38; Off. III. 1; de Or. I. 229-231; Planc. 33;
Rab. Post. X. 27; de nat. deor. III. 80; Liv. perioch. 70 dn. 6; Vell. II. 13. 2; Tac.
ann. IV. 43; Val. Max. II. 10. 5; VI. 4. 4; VII. 15. 6; Flor. epit. II. 5. 3; Cass. Dio
Mithradates’in eline düşmüş olmasına rağmen, onun kılık değiştirerek
gemiyle Smyrna’ya kaçmasını görmezlikten geldiler676. Bununla birlik-
te, Manius Aquillius’u yanındaki Romalılarla birlikte tutuklayıp, zincire
vurarak Mithradates’e teslim ettiler677. Pontos Kralı VI. Mithradates ise,
uzlaşmaz tavırları ve para hırsı yüzünden savaşı başlatan –provokatör–
Roma elçisi Manius Aquillius’a önce işkence yapmamış; fakat onu bir
eşek üzerine bindirip, kent kent gezdirerek önüne çıkan herkese “Ben
Roma consul’ü Manius Aquillius’um” diye adını sanını bağıra bağıra
ilan etmeye zorlamıştır678. Sonra da, Pergamon’da679 açgözlü consul’ün
boğazına paraya ve servete doyması için erimiş altın akıttırmıştır680.
XXXVIII. 97. 1-4; ayrıca bk. Hendrickson 1933, 153 vdd.; Magie 1950, 174 vdd.
dn. 49; Gruen 1966a, 52 vdd. dn. 121-139; 1968a, 204 vd.; 223; Kidd 1988, 15 vd.;
330 vd.; Kallet-Marx 1989, 305 vdd.; 1990, 122 vdd.; 129 vdd.; Brennan 1992, 115
dn. 37.
676
Cic. Rab. Post. X. 27; Balb. XI. 28; Cass. Dio XXXVIII. 97. 3-4; ayrıca bk.
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b; Val. Max. II. 10. 5.
677
Livius (perioch. 78), Velleius Paterculus (II. 18. 3), Appianos (Mithr. 21; 112)
ve Valerius Maximus’a (IX. 13. 1) göre, Manius Aquillius, Mithradates VI Eupator
tarafından tutsak edildi (ayrıca bk. Plut. Luc. IV. 2 dn.1). Bununla birlikte, yukarıda
sözü edilen yazarlardan hiçbiri Aquillius’un, Pontos kralı tarafından nasıl ele geçi-
rildiğine ilişkin bilgi vermemektedir. Diodoros’a (XXXVII. 27. 1-2) göre ise, hasta
Manius Aquillius, Mithradates’e teslim edilmek üzere Mitylene’li cesur gençler
tarafından yakalanarak zincire vurulmuş; fakat o utanç verici bir şekilde ölmektense
intihar etmeyi yeğlemiştir.
678
App. Mithr. 21. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Athenaios’a (Deip. V. 213 b)
göre ise, kral M. Aquillius’u ellerinden ve ayaklarından büyük bir zincirle prangaya
vurdurmuştur. Zincirin ucunu Bastarnai kabilesinden yaklaşık 2.20m boyunda bir
devin kontrolüne vermiş ve bir zamanların Sicilia fatihi generalini bu halde yürüte-
rek halka teşhir ettirmiştir. Ayrıca bk. Cuff 1983, 158 dn. 93; Kidd 1988, 874 vd.
679
Bir zamanlar babası, Asia Eyaleti’nin kurucusu ve ilk valisi olan Manius Aquil-
lius’un adaletli yönetimi ve dürüstlüğünden dolayı tanrısal onurlarla şereflendirildiği
kentte (IGR IV 292 str. 39-40; 293 str. 24; ayrıca bk. Price 2004, 98), oğlu açgözlü-
lüğü ve harisliği yüzünden Pontos Kralı VI. Mithradates tarafından korkunç bir
şekilde cezalandırılmıştır.
680
Manius Aquillius’un sonuna ilişkin bilgiler antik kaynaklarda çelişkiler göster-
mektedir. Diodoros’a (XXXVII. 27. 1-2) göre, Mitylene’de yakalandıktan sonra,
Pontos kralı tarafından utanç verici bir şekilde öldürülmektense intihar etmeyi yeğ-
lemiştir. Plinius (nat. XXXIII. 14. 48) ve Appianos’a (Mithr. 21) göre, VI. Mithra-
dates tarafından erimiş altınla boğularak öldürülmüştür. Valerius Maximus’a (IX.
13. 1) göre, onurlu bir şekilde ölmektense, Mithradates’in kölesi olarak yaşamayı
tercih etmiştir. Licinianus’a (XXXV. 75 “Criniti”) göre ise, Sulla, İÖ. ca. 86/85 yı-
lında Dardanos’ta VI. Mithradates’le yaptığı barış görüşmesinde kraldan Quintus
Oppius’la birlikte Manius Aquillius’un da geri verilmesini istemiştir.
Soyunu baba tarafından Akhaimenidai İmparatorluğu’nun kurucula-
rına dayandıran Mithradates VI Eupator681, Küçük Asya’da ele geçirdiği
toprakları Pers yönetim sistemine göre organize etmiştir. Çünkü, Pontos
her ne kadar kozmopolit682 bir yapıya sahip olsa da krallığın sosyo-
kültürel683 ve sosyo-politik yapılanmasında büyük ölçüde Pers yönetim
sistemi benimsenmişti684. Kimmeria Bosporos’u –İÖ. ca. 81 yılından
önce– ve Kolkhis bölgeleri büyük bir ihtimalle kralın atadığı yöneticiler
Cicero (Tusc. V. 5. 14; Flacc. XXXIX. 98; Scaur. III. 2) ise, Manius Aquil-
lius’tan söz ederken, her ne kadar onun açgözlü olduğuna değinse ve İÖ. ca. 98
yılında, Sicilia proconsul’lüğünden sonra, L. Fufius tarafından nasıl zimmetine para
geçirmekle suçlandığından bahsetse de (Brut. LXII. 222; Off. II. 50; Font. XVII. 38;
Verr. II. (5) 1. 3; Liv. perioch. 70), İÖ. 101 yılı consul’ününün –M. Aquillius– kişi-
liğindeki erdemi ve savaşlarda gösterdiği cesareti daha ön plana çıkarmaktadır (Cic.
de Or. II. 124; 195; FrGHist 253. 79-80 (= Poseidonios); Flacc. XXXIX. 98; Off. II.
50). Ayrıca Cicero gerek o dönemi anlatırken gerekse Aquillius’tan bahsederken,
onun Mithradates tarafından dramatik bir şekilde öldürüldüğüne dair hiçbir yorumda
bulunmamaktadır (ayrıca krş. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213
a-b). Bununla birlikte Cicero (Leg. Man. V. 11)’de ise, kralın “Ephesos Akşamı”
sırasında Roma vatandaşlarına yaptığı kötülüklerden söz ederken, isim vermemekle
birlikte consul derecesine haiz Romalı bir memurun/elçinin Mithradates tarafından
nasıl zincire vurularak, kırbaçla ve birçok değişik işkence yöntemleriyle cezalandı-
rıldıktan sonra, öldürüldüğünü dile getirmektedir. Cicero’nun yukarıda işaret ettiği
kişinin Manius Aquillius olma olasılığı yüksektir. Çünkü Appianos da (Mithr. 112),
Mithradates tarafından ele geçirilen tutsaklardan bahsederken içlerinden sadece
Manius Aquillius’un –savaşı başlattığı için– kral tarafından öldürüldüğünü vurgula-
mıştır. Daha sonra da (Mithr. 113), Mithradates VI Eupator’un oğlu Pharnakes’in,
kralın intihar etmesinden sonra, Mithradates’in cesedini ve onun tarafından ele geçi-
rilmiş olan Hellen ve Barbar tutsakları Pompeius’a teslim etmesinin yanı sıra; ayrıca
bir zamanlar Manius’u –Aquillius(?) yakalayan adamları Romalı generale yolladığı-
nı özellikle belirtmiştir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. McGing 1986a, 112 dn.
113; Kallet-Marx 1995, 252 dn. 118-120; Pastor 1999c, 139 vd.
681
App. Mithr. 112; Iust. XXXVIII. 7. 1; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Polyb. V.
43. 2; App. Mithr. 115-117.
682
Krallığın hakimiyeti altındaki topraklarında en eski devirlerden itibaren ikamet
eden kavimler değişik etnik gruplara, dinlere, dillere ve kültürlere sahiptiler.
683
Krallığın eski başkenti Amaseia’nın kuzeybatısında yer alan Gazakene, Pimoli-
sene ve Phazemonitis yörelerinde yerli Anadolu halkları dilleri grubuna mensup
Paphlagonia isimlerine rastlanır ve Kappadokia dilleri konuşulurdu (Strab. XII. 3. 25
c. 553 dn. 1-2.). Amaseia’daki Zeus Stratios; Zela’daki Anaïtis ile Omanes ve Ana-
dates; Komana’daki Ma; Kabeira’daki Mēn Pharnakes gibi kült merkezlerinde Ana-
dolu ve Pers kökenli tapınımlar göze çarpmaktaydı (Magie 1950, 180 vdd.). Daha
detaylı bilgi için bk. Boyce and Grenet 1991, 254 vdd.; Shipley 2000, 387 dn. 55.
684
Saprykin 1994, 93 vd.
tarafından idare edilmekteydi685. Anadolu’yu ise, eyaletler bazında böl-
gesel yönetim birimlerine; yani satraplıklara686 (= satrapeia [σατρα-
687
πεία]) ayırmış ve idareyi Pontos generallerine vermişti . Kentlerin
yönetim şekline karışmamıştı. Fakat, Ephesos’un başına kayınpederi
Stratonikeia’lı Philopoimen’i688 getirmiş, Romalılarla yaptığı savaş sıra-
sında kendisine karşı direnen kentleri göz altında tutmak üzere ya
Pontos garnizonu bırakmış ya da Tralleis689 ve Kolophon690 örneklerinde
olduğu gibi başlarına güvenilir bir tiran691 (= tyrannos [τύραννος]) ata-
685
Zira, İÖ. 110-İÖ. ca. 81 yılları arasında Kimmeria Bosporos ve Kolkhis bölge-
lerinde basılmış olmakla birlikte kesin olarak hangi şehirlerde basıldıkları belli
olmayan –nummi incerti– sikkeler üzerinde, söz konusu bölgeleri yöneten bazı
yöneticilerin isimleri bulunmaktadır. Bunlardan ΑΠΟΛΛΩ, ΑΝΔΡΟ, ΑΙΝΙ,
ΣΚΟΠΑ, ΣΤΕΦΑ kısaltmaları olan beş tanesinin isimleri belirlenmiştir. Daha
detaylı bilgi için bk. Ramsay 1999, 216 vd. dn. 66; 71-72.
686
Persler ele geçirdikleri ülkeleri ya da bölgeleri yönetmek için başlarına satrap (=
satrapēs [σατράπης]) adı verilen valiler atarlardı. Satrabın idaresi altında bulunan
topraklara ise, satraplık denirdi. Genellikle milliyete ve tarihi nedenlere bakmaksı-
zın, coğrafi bakımdan doğal sınırların çevrelediği bölgelere atanan satraplar yalnız
krala tabi olurlardı. Satraplar bulundukları bölgelerdeki otokton halkın, kralın haki-
miyetine boyun eğmesi, vergilerin toplanması, yönetimi altındaki kentlerde ve sınır
karakollarında konuşlanmış askerlerin iaşesinden sorumluydular. Bununla birlikte,
bir yandan hakimiyetleri altındaki toprakların güvenliğini sağlarken diğer yandan da
arazilerini genişletmek ya da vergi gelirlerini çoğaltmak amacıyla, merkezden emir
alarak veya almaksızın, savaş ve barış yapma yetkileri vardı.
687
App. Mithr. 21-22; 35; daha detaylı bilgi için bk. Welles 1934, 294 no 73;
McGing 1986a, 98 vd.; Chamoux 2003, 146.
688
App. Mithr. 48.
689
Strab. XIV. 1. 42 c. 649.
690
Plut. Luc. III. 3.
691
Kent yönetiminin bir tek kişinin egemenliği altında olduğu rejim şeklidir. Ancak
Hellenler bu sözcüğü genellikle doğulu despotları ve zorbaları tanımlamak amacıyla
kullanırlardı. Bu bakımdan Hellenlerin gözünde ‘tiranlık’ aşağılayıcı ve kötü bir
anlam içermekteydi. Çünkü, tiranlar kentlerin yönetimini yasal ve geleneksel olma-
yan yollardan, örneğin; darbeyle elde edip kendi keyiflerine göre hüküm sürerlerdi.
Aristoteles’e (pol. V. 10) göre, tiranlıkta yönetimi elinde bulunduran kişi, halkın or-
tak iyiliğini değil, kendi çıkarını gözetirdi. Kral onur, tiran ise, para toplardı. Kralın
amacı ödevi, tiranın amacı ise, kendi zevkiydi. Bu yüzdendir ki, Hellen polis’lerinde
iktidar sahipleri kendilerini tiran olarak adlandırmamaya özen gösterirlerdi. Daha
detaylı bilgi için bk. Ağaoğulları 1994, 34; 334 vd.
mıştı692. Ayrıca, oğullarını kendisine bağlı vasal693 krallıkların başına
geçirmişti. Bu bakımdan Kappadokia Krallığı’nı Ariarathes Eusebes
Philopator’a; eski Pontos Krallığı’nı ise, başkenti Sinope’yle birlikte,
kral yardımcısı olarak görevlendirdiği kendiyle aynı ismi –Mithradates–
taşıyan oğlunun emrine vermişti694. Ayrıca Akhaimenidai imparatorları
gibi Βασιλεὺς βασιλέων=Krallar Kralı olan kendisi695 ise, Bithynia’yı
IV. Nikomedes’ten, Küçük Asya’yı Romalıların elinden aldıktan sonra,
Pergamon’u krallığının yeni başkenti ilan etmiş ve kente yerleşerek
dostlarına servet, güç ve tiranlıklar bahşetmiştir696.
Mithradates daha sonra, Pontos hakimiyetine karşı direnen Magnesia
ad Sipylum kentine; ayrıca Paphlagonia’lılara ve daha önceden üzerleri-
ne gönderdiği kuvvetlere rağmen697 henüz kendisine boyun eğmeyen
Lykia’lılar üzerine bu sefer, generallerini yolladı698. Magnesia ad Sipy-
lum üzerine gönderilen Arkhelaos, bölgeye gelerek ani bir baskınla
Magnesia’lıların topraklarını işgal etti. Pontos güçlerine karşı direnenleri
kılıçtan geçirdi ve kenti kuşattı. Fakat kentlerinin tahkimli kalesinin
müstahkem konumu sayesinde Magnesia’lılar Arkhelaos’un saldırılarına
karşı koyabilmişlerdir. Hatta, kralın ünlü generalini bu hücumlardan biri
sırasında ağır bir şekilde yaralamışlar ve birçok Pontos askerini öldür-
müşlerdir699. Bu yüzden Arkhelaos, Magnesia ad Sipylum üzerindeki
ablukayı bir süreliğine kaldırmak zorunda kalmış ve kent Sulla’nın Kü-
çük Asya’ya gelişine dek, Roma’ya sadık kalarak, savaşın sonuna kadar
kahramanca direnebilen tek kent olma ayrıcalığını elde etmiştir700. Paph-
692
Plut. Sull. XI. 2; App. Mithr. 62; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Cic. Flacc. VI.
17; Liv. perioch. 76-77; Strab. IX. 1. 20 c. 393; XIV. 1. 42 c. 649; Plut. Luc. III. 3;
App. Mithr. 21.
693
Küçük bir krallığın kendinden üstün bir krallığın –ya da imparatorluğun– hima-
yesi altında; hukuki ve idari açılardan büyük krallığa bağımlı bir kral tarafından
yönetilme şeklidir.
694
Plut. Sull. XI. 2; ayrıca bk. Liv. perioch. 76-77. İÖ. ca. 81 yılından sonra ise,
kral Bosporos Krallığı’nın başına diğer oğlu Makhares’i getirmiştir (App. Mithr. 67).
695
Vinogradov et al. 1985, 725 vdd. Phanarogia ve Nymphaion’da bulunan yazıtlar
üzerinde geçen Mithradates’in ‘Krallar Kralı’ lakabına ilişkin detaylı bilgi ve tar-
tışmalar için bk. Karyshkovski 1985, 724 vd.; Pastor 1995a, 111 vdd.; 1998, 59 dn.
31; ayrıca bk. Ailenko 1985, 727 vd.
696
Plut. Sull. XI. 1-2; Cic. Flacc. VII. 17; ayrıca bk. Liv. perioch. 76-77; Strab.
XIV. 1. 42 c. 649; Plut. Luc. III. 3; App. Mithr. 48; 62.
697
App. Mithr. 20.
698
App. Mithr. 21.
699
Paus. I. 20. 5.
700
Liv. perioch. 81; ayrıca bk. App. Mithr. 61.
lagonia’lılar ise, kralın generallerine uzun süre karşı koyamadılar. Bu
sebeple boyun eğmek ve Pontos hakimiyetini tanımak zorunda kaldı-
lar701. Ancak Lykia’lılar, Pontos kralının generallerine ve bizzat kralın
kendisine karşı savaşmışlar; ayrıca Rhodos Adası’na yardım göndermiş-
lerdir702. Bununla birlikte Lykia’daki hangi kentlerin direnip, hangileri-
nin ele geçirildiği hakkında şu an için yeterli bilgi bulunmamaktadır.
Bu arada, Adramytteion (Edremit) kent meclisi de taraf değiştirerek
Pontos güçlerine karşı direnme kararı almıştı. Fakat, kentin akademi-
sinde felsefe dersleri veren ve aynı zamanda hakimlik ve retorik hocalığı
yapan Diodoros adlı biri, Pontos kralını memnun etmek için kentte
ayaklanma çıkarmış ve bütün meclis üyelerini öldürtmüştür703. Böyle-
likle Adramytteion, Mithradates VI Eupator’un hakimiyetine geçmiş ve
kral Diodoros’u kente tiran olarak atamıştır.
Daha sonra Mithradates, İÖ. 88 yılının ilkbaharında, Doğu Akde-
niz’deki Pontos hakimiyetini tamamlamak için Rhodos’luları kendi
yanına çekmeye çalışmıştır. Fakat Rhodos’lular, daha önce Romalılar-
dan iyi muamele görmedikleri halde704, Pontos kralının başarılarının
701
Plut. Sull. XX-XXIV; ayrıca bk. Eutr. V. 5; Oros. hist. VI. 2. 2.
702
App. Mithr. 20-21; 24; ayrıca bk. Marek 1995, 9 vdd.
703
Strab. XIII. 1. 66 c. 614. Gene Strabon’a (ibid.) göre, Dardanos Antlaşması’nın
ardından, Diodoros da Mithradates’le birlikte Pontos’a gitmiştir. Fakat Mithradates
krallığını terk ettikten sonra, kendisine karşı birçok suçlamalarda bulunulmuş; bunun
üzerine Amaseia’da kendini açlıkla ölüme mahkum etmiştir.
704
Roma, İÖ. ca. 168/167 yılında, Makedonia Kralı Perseus’u yenmesinden sonra,
Rhodos’un sadakatinden şüphelenmeye başladı (Gell. VI. 4. 16). Romalılara göre,
III. Makedonia Savaşı sırasında Rhodos’lular, II. Perseus’a karşı gereğinden fazla
sempati göstermişlerdi. Bu yüzden III. Makedonia Savaşı’nın bitmesiyle birlikte
Rhodos’luların ellerinden, İÖ. 188 yılında Apameia Antlaşması’yla bağışladıkları
Karia ve Lykia’yı alarak, söz konusu bölgeleri tam anlamıyla özgür kılmışlardır.
Buna müteakiben Atina’ya bağlı olan Delos Adası’nda toplanmaya başlayan Romalı
tüccarların etkisiyle Delos’u serbest liman ilan etmişlerdir. Rhodos’un, sadece Ka-
ria’nın Stratonikeia ve Kaunos kentlerinden yıllık 120 talanta vergi aldığı düşünü-
lürse, Küçük Asya’nın güney sahillerini kaybetmenin onları nasıl etkilediği tahmin
edilebilir. Ama adanın asıl kaybı Delos’un açık liman ilan edilmesidir. Sırf bu yüz-
den Rhodos limanının geliri 1 milyon drakhmai’dan 150.000 drakhmai’a düşmüştür.
Böylelikle, İÖ. II. yüzyılın ilk yarısında Roma’nın en önemli müttefiklerinden
biri olan Rhodos’un ekonomisi çökertilmiş ve adanın Doğu Akdeniz’deki gerek
siyasi gücü gerekse prestiji bir anda yok edilmiştir. Bununla birlikte, Rhodos’un Ege
ve Doğu Akdeniz dünyasındaki iktisadi ve ticari gücünün ortadan kalkması, özellik-
le Doğu Akdeniz’de korsanlara karşı uzun süre kale olmuş ve adeta deniz polisi gibi
hareket etmiş olan bu devletin donanmasının küçülmesine ve bunun doğal sonucu
olarak bölgede korsanlığın gelişmesine neden olmuştur (Polyb. XXV. 4-6; XXVII.
kalıcı olmadığına inandıklarından Mithradates’le müttefik olmaya ya-
naşmamışlardır705. Rhodos’luları Roma taraftarı bir siyaset izlemeye iten
nedenlerden birincisi; geçmiş deneyimlerinden edindikleri tecrübeler
sayesinde, Roma’nın kendi saflarını bırakarak düşmanlarıyla birleşenleri
ve hatta tarafsız kalanları eninde sonunda şiddetli bir şekilde cezalandı-
racağını bilmeleriydi. İkincisi ise; o sıralar eski Küçük Asya proconsul’ü
Gaius Cassius ile Manius Aquillius’un elçi heyetinden Mallius
Malthinus706 ve beraberlerindeki birçok Romalının adalarında bulunma-
sıydı. Ayrıca, Delos Adası’nda olduğu gibi, Rhodos’ta da önemli ölçüde
Romalı ikamet ediyordu. Bunlar Rhodos’luları eski müttefikleri Ro-
ma’dan ayrılmamaya teşvik ediyorlardı707.
Bu bakımdan kral, Ege Denizi’nde hakimiyetini kabul etmeyen bazı
adalar ve Rhodos’a karşı yelken açmak üzere önemli miktarda savaş
gemisi ve kuşatma araçlarının yapımına başladı708. Bu suretle Roma’nın
Doğu Akdeniz’deki en güçlü donanmaya sahip adasını kontrol altına
alacak709; Küçük Asya’daki katliamdan kurtulan Romalıların sığındığı
ve Lykia gibi710, Pontos karşıtı güçlerin desteklendiği son üs konumun-
daki adayı ele geçirecek; böylelikle Anadolu’daki hakimiyetini pekişti-
recekti. Bu sırada Pontos, Karadeniz ve Akdeniz’in en güçlü donanma-
3-4; 7; XXX. 1-5; 5. 12; XXXI. 4-10; Liv. XLI. 6-8; XLII. 45-46; 48. 8; XLV. 20-
25; ayrıca bk. App. Mithr. 62). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Flach 1973, 82;
Berthold 1984, 195 vdd.; Demircioğlu 19933, 385 vd.; Gabrielsen 1997, 42 vdd.;
Adak 2002, 130 dn. 9; McGing 2003, 73; Baker 2003, 380 vd.; Derow 2003, 69;
705
Memnon 31. 3; Liv. perioch. 78; App. Mithr. 22; 24-27; Flor. epit. I. 40. 8; ayrı-
ca bk. Vell. II. 18. 2-3; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 4.
Roma, İÖ. II. yüzyıldaki askeri başarıları sayesinde Akdeniz Dünyası’nın bir
numaralı gücü haline gelmişti. Rhodos’lular, İÖ. II. yüzyılda Roma’nın, Seleukos
Kralı III. Antiokhos’u Küçük Asya’da bozguna uğrattıktan sonra, nasıl aşağıladığını,
Makedonia, Kartaca ve Pergamon krallıklarını nasıl elde ettiğini, Hellas ve Numi-
dia’yı ne şekilde istila ettiğini biliyorlardı. Çünkü Romalıların söz konusu krallıklar-
la yaptığı savaşların bazılarında onun müttefiki olarak birlikte çarpışmışlardı.
706
Iust. XXXVIII. 3. 4; ayrıca bk. Sherwin-White 1984, 119 dn. 88. Iustinus’a
(XXXVIII. 4. 4) göre, Romalılar Mithradates’in orduları karşısında yenildikten
sonra, Aquillius Bithynia’dan; Malthinus ise, Kappadokia’dan kaçmıştı.
707
Liv. perioch. 78; ayrıca bk. Vell. II. 18. 2-3; Jones 1978, 33; Günaltay 19872,
362.
708
Sherwin-White 1984, 124 dn. 103 vd.; McGing 1986a, 113 dn. 118.
709
Souza 1999, 118.
710
App. Mithr. 20-21; 24; ayrıca bk. Marek 1995, 9 vdd.
sına sahipti. Ayrıca kral, Rhodos ve Romalıların azılı düşmanları olan
Akdeniz’deki korsanları da kendi yanına çekmeyi bilmişti711.
2.A. ‘Ephesos Akşamı’; Nedenleri ve Sonuçları

İÖ. 88 yılı ilkbaharında güney bölümleri dışında712 Küçük Asya’nın
hakimiyeti ele geçirilmiş713 ve Romalı generalleri Anadolu’dan kovul-
muşsa714 da, hali hazırda Mithradates’in üstesinden gelmesi gereken
önemli politik sorunlar bulunmaktaydı. Çünkü, Küçük Asya’dan sürü-
len, Roma idaresi; dağıtılan ise, Roma ordularıydı. Roma’nın, İÖ. 129
yılında, Küçük Asya’da provincia Asia’yı kurmasından bu yana Anado-
lu’ya gelerek yerleşmiş ve yerel halkla kaynaşmış 100.000’in üzerinde
Roma [Romani/῾Ρωμαῖοι] ve İtalik kökenli [Italici/᾿Ιταλικοί] halk kit-
lesi yerli yerinde duruyordu. Peregrinus (yabancı) olarak Anadolu’ya
gelip kentlere ve kırsal alanlara yerleşen İtalik asıllı Roma vatandaşları
arasında negotiator/mercetor’lar715 (tüccarlar), veteranus’lar (emekli
askerler), publicanus’lar (vergi toplayıcıları) ve colonus’lar (çiftçiler)
yer almaktaydı. Söz konusu kişiler kısa süre içinde, Küçük Asya’daki
yerli ve soylu ailelerle evlilik ilişkilerine girerek ekonomik ve siyasi
bakımdan azımsanmayacak bir güç haline gelmişlerdi. Öyle ki, kentlerin
yönetiminde dahi önemli ölçüde söz sahibi olmuşlardı. Bu bakımdan
İtalik kökenli aileler, Roma’yla bağlarını koparmamış ve bir yandan
Roma vatandaşlık hakkına sahip olmalarının getirdiği siyasi ayrıcalık-
lardan yararlırken, diğer yandan yerli ve eşraf ailelerle evlenme yoluyla
önemli ölçüde güç elde etmişlerdi. Birtakım Romalı aileler zaman içinde
Anadolu’daki bazı yerel krallıklarla da evlilik yoluyla bağlantı kurmuş,
elde ettikleri ekonomik gücü ve siyasi nüfuzu Roma İmparatorluğu’nun
yayılımcı politikası doğrultusunda kullanmaya başlamışlardı. Zira bun-
711
App. Mithr. 63; Kallet-Marx 1995, 229 vdd.; ayrıca bk. Souza 1997, 480 vd.;
1999, 116 vdd.; Arslan 2002a, 121; Gabrielsen 2003, 400.
712
App. Mithr. 20.
713
Strab. XII. 3. 40 c. 562; Liv. perioch. 77; Plut. Sull. XI. 1-2; App. Mithr. 15; 18;
57-58; 92; civ. I. 55; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Eutr. V. 5. 1; Vell. II. 18. 1; Oros. hist.
VI. 2. 1.
714
Strab. XII. 3. 40 c. 562; Liv. perioch. 77-78; Vell. II. 18. 3; App. Mithr. 15; 17-
20; 24; 57-58; Cass. Dio XXXI. 99. 2; Oros. hist. VI. 2. 5; konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Welles 1934, 294 vdd. no 73/74; Sherk 1969, 260 vdd. no 48; Reynolds
1982, 12 vdd. no 2-3; McGing 1986a, 109; Arslan 2002a, 116 vd.
715
Rauh 1986, 661 vdd. dn. 4; 6; Sherwin-White 19732, 141 vd. dn. 3; Stevenson
19752, 85 dn. 1.
lar Anadolu’daki varlıklı ve tanınmış yerli ailelere de, Roma vatandaşlık
hakkı gibi bazı ayrıcalıklar sağlamak suretiyle halk arasında doğabilecek
huzursuzlukları kontrol altına almasını bilmişlerdi. Böylelikle, söz ko-
nusu ayrıcalıklı kimselerin Roma yönetiminin Küçük Asya’daki gönüllü
propagandacıları olmalarını sağlamışlardı716.
Anadolu’nun kırsal kesimlerinde olduğu kadar, kentlerinde de ika-
met eden bu insanların Roma’ya olan sadakatleri ve sayılarının çokluğu,
onların Pontos kralının gözünde ihmal edilemeyecek bir tehdit unsuru
oluşturmalarına yol açıyordu717. Genellikle vergi toplayıcılığı, devlet
memurluğu, bankerlik, tüccarlık ve çiftçilik yapan bu zengin kitle, Kü-
çük Asya’nın menkul kıymetlerinin önemli bir bölümünü elinde bulun-
duruyordu. Kısa süre sonra, Pontos kralının Romalılarla kaçınılmaz bir
şekilde çarpışacağı göz önüne alınınca, yukarıda sözü edilen kitlenin
Romalıları desteklemeleri doğaldı. Küçük Asya’nın bütün kentlerine
yayılmış ve yerleşmiş olan Romalıların birbirlerine olan bağlılıkları,
imparatorluklarını koruma içgüdüleri ve aşırı derecede milliyetçi ol-
dukları düşünüldüğünde, onların büyük bir ihtimalle Pontos aleyhine
çalışacakları ve Anadolu’da devamlı bir tehlike unsuru oluşturmaları
kaçınılmazdı. Savaş başladığında ise, bu insanlar Romalılar lehine faali-
yette bulunabilir, onların ilerlemelerine yardımcı olabilir ve kolay fikir
değiştiren tutarsız Hellenler718 üzerinde etkili bir propaganda yürüterek
Küçük Asya’nın çeşitli kentlerinde ayaklanmalar çıkarabilirlerdi719. Bu
casus ordusu hakkında daha şimdiden, birçok kentte gizliden gizliye
buluşarak, eyaletin çeşitli yerlerinde isyan çıkarmak üzere entrikalar
çevirdikleri ve nifak tohumları ektikleri yönünde duyumlar alınıyordu.
Bununla birlikte sayılarının çokluğu ve Küçük Asya’nın her yerine da-
ğılmış olmaları onların toptan sınır dışı edilmelerini de imkansız kılı-
yordu. Ayrıca, ülkeyi yakından tanıyan bu insanlar, sürüldükleri tak-
716
Wilson 1966, 121 vdd.; 125; Salmeri 2000, 54; Gökalp 2002, 91.
717
Memnon 31. 4. Daha detaylı bilgi için bk. Portanova 1988, 100 vdd.
718
Cic. Flacc. XXV. 61. Hellenler kolayca yasa değiştirir ya da yabancı yasaları
kabul ederlerdi. Bu yüzden çoğu yurtseverlik duygusundan yoksundular. Çoğun-
lukla, gerek parlak söylevlerle gerek ayaklanmalarla devlet ve kent zararına zengin-
leşmeyi düşünür ve başarısızlık durumunda, yurt dışına kaçmaya hazır olurlardı. Bu
bakımdan ayaklanma tehlikesini hiç duraksamadan göze alırlardı.
719
Çünkü, Pontos kralı Küçük Asya’yı ele geçirdiği zaman, Anadolu’da yaşayan
Romalıların çoğunlukta olduğu kentler ya derhal Mithradates’e karşı ayaklanmışlar
(Flor epit. I. 40. 6) ya da bazı kentlerin ve adaların Pontos tarafına geçmemesinde
önemli rol oynamışlardır (Liv. perioch. 78).
dirde Roma ordularına katılarak tekrar büyük bir kuvvet halinde Küçük
Asya’yı fethetmek üzere geri gelebilirlerdi720.
Hal böyleyken, Mithradates VI Eupator açısından Küçük Asya’daki
Romalılardan kurtulmanın en kolay yolu toplu bir katliam yapmaktı721.
Bu yüzden kral, Pergamon ve Ephesos’taki karargahlarından, eyaletler-
deki satraplarına ve bütün kentlerdeki yöneticilerine gizli bir direktif
yolladı. Söz konusu talimata göre, kentlerinde ve civarında oturan bütün
Roma ve İtalik kökenli yaşlı–genç, kadın–erkek, özgür–köle ayırımı
yapılmaksızın, Latince konuşan herkesin, otuz gün sonra, aynı saatte
öldürülmesini; cesetlerinin gömülmeden dışarı atılmasını ve mallarının
Pontos kralıyla paylaşılmasını emretti. Romalıları gömenleri, onları sak-
layanları ya da saklandıkları yeri bildikleri halde haber vermeyenleri,
ağır bir şekilde cezalandıracağını bildirdi. Gizlenen Romalılara ilişkin
bilgi verenleri veya onları öldürenleri ödüllendireceğini ilan etti. Efen-
dilerine ihanet eden ya da onları katleden köleleri özgürlüğüne kavuştu-
racağını; alacaklılarını ihbar eden veya öldüren borçluların ise, yarı
borçlarını affedeceğini duyurdu. Söz konusu emirler, Küçük Asya’daki
bütün yerleşimlere büyük bir gizlilik içinde gönderildi. Kararlaştırılan
720
Magie 1950, 216; Günaltay 19872, 354 vd.; Kallet-Marx 1995, 157 dn. 128.
721
Antikçağ tarihi boyunca, devletlerin siyasal düzenlerinde yaptıkları her çeşit
değişiklik, ardı sıra adam öldürme, sürgün ve daha başka düşmanca davranışları
beraberinde getirmiştir.
Pompeius’un Mitylene’li amicum=φίλον arkadaşı tarihçi Theophanes’e göre,
Mithradates’e Küçük Asya’da katliam yapma fikri, İÖ. ca. 94/93 yılı Asia Eyaleti
Valisi Scaevola’nın yardımcısı ve yetkili temsilcisi olan P. Rutilius Rufus tarafından
verilmişti (Plut. Pomp. XXXVII. 2). Fakat, bu asılsız iddianın nedeni: Theopha-
nes’in, R. Rufus’tan nefret ediyor olmasından ya da Pompeius’un babasının Ru-
fus’un yazdığı “Roma Tarihi” adlı kitabında (FGrHist 87 F. 27=Ath. Deip. IV. 168
d-e) tam anlamıyla zavallı bir kişi olarak gösterilmesinden kaynaklanabilir (Plut.
Pomp. XXXVII. 3). Çünkü Küçük Asya’da dürüst kişiliği ve adaletli yönetimiyle
tanınan P. R. Rufus, Birinci Mithradates–Roma Savaşı sonuçlandıktan sonra, Sulla
tarafından Roma’ya geri çağrılmıştır. Ancak o, bu teklifi geri çevirmiş ve Smyr-
na’daki sürgün yaşamına devam etmiştir. Konuya ilişkin olarak bk. Cic. Front. 38;
Pis. XXXIX. 95; Scaur. I. 2; Liv. perioch. 70; Vell. II. 13. 2; Val. Max. II. 10. 5; VI.
4. 4; Sen. Ep. XXIV. 4; Dial. I. 3. 7; Oros. hist. V. 17. 12-13; ayrıca bk. Tac. ann.
III. 66; Quint. Inst. XI. 1. 12-13; Cass. Dio XXVIII. 95. 1-4.
Plutarkhos (l.c.) ise, Theophanes’in söz konusu pasajını büyük bir ihtimalle, onu
aşağılamak için hiçbir fırsatı kaçırmayan sivri dilli Timagenes’ten almış olsa gerek-
tir (Gold 1985, 321 vd. dn. 44). Ayrıca bk. Pédech 1991, 71 dn. 31.
gün geldiğinde –İÖ. 88 yılı ilkbaharında–, Küçük Asya’nın her yerinde
Romalılara karşı etnik bir temizlik başladı722.
Görevlendirilenler ve katliama iştirak etmek isteyen halk, kimleri öl-
düreceklerini önceden bildiklerinden, beklenilen gün geldiğinde kılıçla-
rını çekip, Romalıların üzerine saldırdılar. Galeyana gelen insanlar, toga
giyen ve Latince konuşan; ne çocuk, ne anne–baba, ne de köle için ayrı-
calık yaptı. İtalik kanı taşıyan herkesi öldürdüler. Romalıların bir kısmı
dostlarıyla agora’da sohbet ederken, bir kısmı oturduğu yerde, bir kısmı
tiyatroda, bir kısmı evlerinde ve bahçelerinde daha ne olduğunu anlaya-
madan boğazlandılar. Bin bir türlü ölüm biçimi görüldü. Böyle durum-
larda olduğu gibi, her türlü aşırılığa başvurulup, her türlü cinayet işlendi.
Katliamdan kurtulmak amacıyla tapınakların kutsal alanlarına –asylon–
ve tanrı heykellerine sığınan insanları (= hiketai723 [ἱκέται]) da acıma-
sızca katlederek mukaddes yerlerin masuniyetini bozdular. Yakarıcılar,
tanrıların tapınaklarında yakalanıp, sunakların üzerinde kılıçtan geçiril-
diler. O sıralar Pontos Kralı VI. Mithradates’in hakimiyeti altındaki
bölgelerde, kan dökülmedik, ne bir kent, ne bir tanrı tapınağı, ne de bir
konuk ocağı kaldı. Çocuklar annelerinin, erkekler karılarının gözleri
önünde öldürüldü. Böylelikle ister köle efendisini, isterse borçlular ala-
caklıları öldürsün, bu katillerin işledikleri cinayetlerin ödülü köle açısın-
dan özgürlük, borçlu açısından ise, borçlarından muafiyetti. Çünkü, artık
borcunu ödeyebileceği bir alacaklısı yoktu724. Bu bakımdan, Küçük
Asya’daki bu katliam sırasında kin ve düşmanlık yüzünden öldürülen
Romalıların yanında, mal ve mülkleri için birçok zengin ortadan kal-
dırıldı. Bu sırada egemenlik zorba kalabalığın eline geçti. Küçük Asya
kentlerinde adaletli kanunların hoşgörüsünden uzak; her bir bireyin
öfkesini insafsızca öç alarak giderdiği bir ortam doğdu. Katiller söz
722
Memnon 31. 4; Cic. Leg. Man. II-III. 7; V. 11; Flacc. XXV. 60; Liv. perioch.
78; Vell. II. 18. 1-2; Val. Max. IX. 2 ext. 3; Plut. Sull. XXIV. 4; Auct. Liber de Vir.
ill. 76. 3; Flor. epit. I. 40. 6-7; Tac. ann. IV. 14; App. Mithr. 22; 58; 62; Cass. Dio
XXXI. 101. 1; XXXIII. 109. 8-9; Eutr. V. 5. 2; Oros. hist. VI. 2. 2.
G. W. Bowersock (1965, 101 vdd.)’de, ilginç bir noktaya dikkat çekmektedir.
Ona (l.c.) göre, Mithradates Romalıların katline ilişkin fermanları bütün Anadolu’ya
göndermiş olmasına karşın, Küçük Asya kentlerindeki insanlar akrabaları ve kom-
şuları olan Romalıları, bu tehlikeye karşı uyarmamış görünmektedirler. Söz konusu
katliama ilişkin daha detaylı bilgi için bk. Mommsen 19303, III. 278; Magie 1950,
216 vd. dn. 36; Brunt 1971a, 224 vdd.; Mitchell 1993, 30; Bean 1995, 15;
Rubinsohn 1993, 33 vd.; Kallet-Marx 1995, 153 vdd.; Mastrocinque 1999, 41 vdd.
723
Kutsal alanlara günahlarından arınmak için sığınan insanlara verilen genel addır.
724
App. Mithr. 23; 54; 58; 62; Flor. epit. I. 40. 7-8.
konusu kargaşadan yararlanıp, Romalılar ve Romalılıkla hiçbir ilişkisi
olmayan insanlardan bazılarını; sadece yağma hırsıyla –servetleri, ev-
leri, bağ-bahçeleri ve paraları için– öldürdüler. Böylelikle uzun bir süre,
Küçük Asya’daki dehşet hikayelerinin ardı arkası kesilmedi725.
Ephesos’lular Artemis Tapınağı’nın ünlü asylon’una sığınanları tan-
rıçanın heykellerinden zorla kopararak öldürdüler. Pergamon’lular
Asklepios’un kutsal sığınma alanına kaçanları ve tanrı figürlerine sarı-
lanları uzaktan oklayarak katlettiler. Adramytteion’lular Romalıları de-
nize kadar kovaladılar. Yüzerek kaçmaya çalışanları çocuklar da dahil
olmak üzere boğarak öldürdüler. Kaunos’lular (Dalyan) Hestia’nın yon-
tusuna sarılan çocukları annelerinin, kadınları kocalarının gözleri önün-
de öldürdükten sonra, bütün erkekleri kılıçtan geçirdiler. Tralleis’liler
ise, ellerini kutsal alanlara sığınmış insanların kanlarıyla kirletmek iste-
mediklerinden, Concordia (Uyum/Uzlaşma) Tapınağı’na kaçanların
öldürülmesi için, Theophilos adlı bir Paphlagonia’lıyı kiraladılar726.
Cassius Dio (XXXI. 101. 1), söz konusu olayı şöyle dile getirmektedir:
“Mithradates’in yönetimi altında bulunan bütün Asyalılar Romalıları
katlettiler. Sadece Tralleis halkı kimseyi öldürmedi. Bununla birlikte –
sanki böylelikle, yıkımdan kurtulacakmış ya da sanki kurbanların kimin
tarafından öldürüldüğü fark edecekmiş gibi–, bu amaç için Theophilos
isimli bir Paphlagonia’lıyı tuttular”. Tarihe “Ephesos Akşamı” adıyla
geçen bu katliam sırasında Küçük Asya’nın her yerinde, aynı günde
80.000–150.000 Romalı öldürülmüştü727. Hatta, Cicero’nun bir söyle-
725
Thukydides’e (III. 82) göre, bu çeşit felaketler insan mizacı aynı kaldıkça ortaya
çıkacak; ama yoğunluk ve özellikleri koşullara göre değişecektir.
726
App. Mithr. 23. Athenaios’a (Deip. V. 213 b) göre, tapınaklara sığınan Romalı-
ların bir kısmı tanrı heykellerinin önünde yüzükoyun yatmışlar; diğer bir kısmı ise,
kendilerini Hellen pelerinleri altına gizleyerek, bu katliamdan kurtulmuşlardır.
Plinius’a (nat. II. 96. 209) göre –söz konusu infaz sırasında, Lydia’daki Roma va-
tandaşlarından bazıları, Gyges (Marmara) Gölü’nün sazlıkları arasına sığınarak ha-
yatta kalmayı başarmışlardır. Zira bu göl kamışlarla ve sazlarla örtülüdür. Bu kamış-
lar kuruyarak üzerlerinde insanların oturabileceği adacıklar oluştururlar. Söz konusu
adacıklar sadece su üzerinde yüzmekle kalmaz, üzerindekileri uzun sırıklar vasıta-
sıyla istenilen yere götürebilir (ayrıca bk. Texier 2002, II. 65 dn. 158).
727
Memnon (31. 4) ve Valerius Maximus (IX. 2 ext. 3) söz konusu katliam için,
80.000; Plutarkhos (Sull. XXIV. 4) ise, 150.000 gibi rakamlar verirken, Cicero (Leg.
Man. III. 7; V. 11)’de binlerce masum kurbandan bahsetmektedir. Bu rakamlar Ro-
ma’nın Küçük Asya’yı hangi koşullarda ele geçirdiğine dramatik bir hava kazan-
dırmak için, abartılmış olsa gerektir.
Orosius (hist. VI. 2. 2-3) ise, Küçük Asya’daki söz konusu katliamı ve ne kadar
Romalının öldürüldüğünü anlatmaya kelimelerin kifayetsiz kalacağını dile getir-
vinde728 bildirdiği gibi, Mithradates VI Eupator, Roma vatandaşlarını
birçok kentte aynı anda korkunç bir biçimde öldürttükten sonra, kentler-
deki yazılı belgelerden bile Roma izlerini sildirtmişti.
Küçük Asya kentleri tarafından Romalılar onuruna dikilen görkemli
tahtlar, yabancı bir yetkenin soğuk azametini taşıyan Romalı generalle-
rin heykelleri ve Romalıları onurlandıran yazıtlar tapınaklardan dahi
çıkartılarak parçalandı. Bir zamanlar bunca korkulan şeyler ve Roma
İmparatorluğu’nun görsel ifadeleri galeyana gelen halkın ayakları altın-
da hırsla çiğnendi ve toza toprağa bulandı729. Zira Küçük Asya’da insan-
ların çoğu açgözlü Romalıların zalimliklerinden bezmişlerdi. Belki de
bu nedenle, Pontos kralının gönüllü olarak boyunduruğu altına girdiler.
Çünkü Mithradates, haklara ve yasalara dayalı ana koşullar öne sürüyor,
kentlerin bütün borçlarını siliyor, belirli bir süre için vergiden muaf
tutuyor, Romalıların mallarını kendileriyle paylaşıyor ve onlara kaybet-
miş oldukları özgürlüğü tekrar geri veriyordu730. Böylelikle, Küçük
Asya kentlerinde Roma İmparatorluğu’nu ve Romalıları anımsatan her
şey, bir şekilde ya silindi ya tahrip edildi ya da ortadan kaldırıldı.
Mithradates’in ustaca hazırlanmış, bu acımasız planı, tüm korkunçlu-
ğuna rağmen yürürlüğe konulmuştu. İşin ilgi çekici olduğu kadar tuhaf
görünen yanı ise, söz konusu planın Küçük Asya’da yaşayan insanların
büyük bir bölümü tarafından kabul edilmiş; hatta uygulanmış olması-
dır731. Küçük Asya kentlerinde ikamet edenlerin söz konusu katliamı
yapmalarında bir dereceye kadar Mithradates’in zorlamasının ve onların
Pontos kralından korkmalarının rol oynadığı bir gerçektir. Çünkü kralın,
Romalılara karşı insanca davrananlara ve onlardan herhangi birini evine
alıp kurtaranlara karşı saptadığı ceza ölümdü. Fakat bu kararın, gerek
Pontos kralı tarafından alınmasında gerekse insanlar tarafından tatbik
edilmesinde, Küçük Asya’daki Roma idaresinin kurulmasından itibaren
mektedir. Appianos (Mithr. 22-23; 54; 58; 62)’de, ölü sayısı konusunda herhangi bir
yorumda bulunmamaktadır. Daha detaylı bilgi için bk. Mommsen 19303, III. 278;
Magie 1950, 214 vdd.; 1103 dn. 36; Bengtson 1950, 480; Brunt 1971a, 224 vdd.;
Alföldy 1979, 63 vd.; Will 19822, 478 vdd.; Mitchell 1993, 30; Bean 1995, 15;
Arslan 2000a, 136; 2000b, 33.
728
Cic. Flacc. XXV. 60; ayrıca bk. App. Mithr. 61; Zuchold 1979, 21 dn. 25.
729
Ephesos örneği için bk. App. Mithr. 61. Bu durum bize, Küçük Asya’daki insan-
ların önceden maruz bırakıldıkları acıların intikamını Romalılardan aldığını göster-
mesi bakımından ilgi çekicidir.
730
Glew 1977a, 255 dn. 7; 9.
731
Cassius Dio’ya (XXXI. 101. 1) göre, πάντες οἱ Ἀσιανοί=bütün Asya vatan-
daşları bu katliama katıldılar.
halkın artarak devam eden yüksek vergilerin altında bunalması yatmak-
taydı. Yöneticilerin ve memurların açgözlülüğü yüzünden yağmalanan
ve sömürülen kentlerdeki ezilen vatandaşlar Romalılara büyük bir kin ve
düşmanlık besliyorlardı. Diğer bir neden ise, ekonomikti. Ortadan kaldı-
rılan Romalıların malları kral ile aralarında eşit olarak dağıtılacaktı.
Böylelikle eyaletlerde yaşayan halk vergilerden ve borçlarından kurtul-
manın yanı sıra, bir anda zenginleşecekti. Bu yüzdendir ki, tapınaklara
ve kutsal alanlara sığınan Romalılara bile merhamet gösterilmedi732. Ve
kin, dini boğdu733. En basit anlamda, bu durum, uzun süredir insanların
içinde kalmış gizli nefretin içten gelen bir patlamayla dışarı vurulması
ve Küçük Asya’daki Romalılara karşı tabandan gelen bir halk hareke-
tiydi. Çünkü, insanların Romalılara olan nefreti, Pontos kralına duy-
dukları korkudan daha büyüktü734.
Ancak sonradan, ceza korkusu katlettikleri insanlara ait malların ta-
dını çıkarmalarını engelledi. Bu nedenle Küçük Asya’daki insanlar, İta-
liklere karşı gösterdikleri zorbalığın, fırsatçılığın ve işledikleri suçların
geri tepmesinden korktular. Kentlerindeki tanrısal ve toplumsal düzen
sözleşmesini bozdukları için, artık sakin ve sıkıntısız bir yaşam süreme-
yeceklerinin farkına vardılar. Böylelikle, Küçük Asya kentleri dönüşü
olmayan bir şekilde Pontos kralına bağlanmış oldular. Çünkü, söz konu-
su katliamı yapan sadece Mithradates değildi. Anadolu kentleri, bu katli-
ama bilfiil katılmışlardı. Bu bakımdan bundan sonra, Roma’nın kendile-
rinden intikam almasından korkarak ya Pontos kralına daha bağımlı bir
politika izleyecek ya da Romalılar tarafından şiddetli bir şekilde ceza-
732
App. Mithr. 23; 58; 62; ayrıca bk. Kallet-Marx 1995, 153 vd. dn. 107.
733
Tarn 19363, 39; Günaltay 19872, 356 vd.
734
App. Mithr. 23; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. III. 7; V. 11; XXII. 65-XXIII. 67.
Gerçekten de insanlar başkalarına korkudan çok, hınç duydukları için zarar verirler.
Zira, korku bitince nefret başlar. Daha detaylı bilgi için bk. Kallet-Marx 1995, 154;
156 vdd.; Ferrary 2001, 104 vdd.; McGing 2003, 86.
Eskiden bu katliamın saldırgan ve intikamcı ‘ayak takımı’ tarafından desteklen-
diği ve işlendiği görüşü ağır basıyordu (Rostovtzeff 1941, 938; Magie 1950, 216
vd.). Fakat, son zamanlarda giderek yoğunlaşan Küçük Asya’daki halkların sosyal
yapısının analizi ve Roma’nın doğu eyaletlerindeki proconsul ve publicanus’lara yö-
nelik çalışmalar, bize söz konusu katliamın, Anadolu’daki yerel toplumların Romalı-
lara karşı tabandan gelen bir başkaldırısı olduğunu işaret etmektedir (Raditsa 1969,
161 n. 57-58; McGing 1986a, 113 vdd.; Rubinsohn 1993, 34 dn. 129; Kallet-Marx
1995, 157 dn. 126).
landırılmayı göze alacaklardı. Mithradates ise, böylece hem Küçük As-
ya’daki Romalılardan kurtulmuş hem de halkı kendine bağlamıştır735.
Ele geçen ganimetlerin çokluğu, el koyduğu mülkler ve Perga-
mon’daki Roma hazinesine ait paralar sayesinde Mithradates, Küçük
Asya kentlerinin tributum (vergi) ödemesini beş yıl süreyle ertelemiş ve
vergi borcu olan kentlerin bütün borçlarını silmişti736. Bu durum cömert
kralın737, halk arasındaki popülaritesini daha da arttırmıştı. Böylelikle
Pontos kralı, Küçük Asya’da, İÖ. 88 yılından İÖ. 85 yılına kadar devam
edecek yeni bir aera738 başlatmış739 ve Pergamon’da kendi adına altın
stater ve gümüş tetradrakhmon’lar740 bastırmıştır741. Smyrna’da arka
yüzünde kralın portresi bulunan bronz tetradrakhmon’lar piyasaya sü-
rülmüş742, Ephesos, Miletos, Erythrai ve Tralleis kentlerinde ise, Ro-
ma’nın boyunduruğu altından kurtulmanın verdiği sevinç ve Mithrada-
tes’in teşvikiyle altın stater’ler743 basılmıştır744.
Küçük Asya’da gerçekleşen bu katliam, kısa sürede Ege Adaları ve
Hellas’ta yaşayan Romalılar ve Hellenler tarafından önce şaşkınlıkla
karşılandı. Zamanla, bu şaşkınlık yerini Romalılar ve Roma yanlısı kent-
lerde üzüntü ve korkuya, Roma düşmanı yerleşimlerde ise, sevinç ve
coşkuya bıraktı745. Özellikle Hellas’taki Roma karşıtı Hellenlere bu
durumu Romalıların boyunduruğundan kurtulmak açısından iyi bir fırsat
735
App. Mithr. 23; ayrıca bk. Magie 1950, 217.
736
737
Cic. Leg. Man. XXIII. 66.
738
Hellenistik Dönem’le birlikte popüler olan yıl sayma sistemi. Bilinen ilk aera,
Seleukos Krallığı’nın kurucusu, Seleukos’un Babylonia’yı İÖ. ca. 312/311 yılında
tekrar ele geçirmesinin ardından satraplık yıllarını saymasıyla başlamış ve oğlu I.
Antiokhos’un babasının yıllarını takip etmesiyle devam etmiştir. Daha detaylı bilgi
için bk. Bickerman 19802, 70 vdd.; Sherwin-White 1987, 27.
739
Price 1968, 1 dn. 3; Hind 1994, 145.
740
Dört drakhmai değerinde gümüş sikkelerdir. Mithradates’in, İÖ. 88 yılında
Anadolu’yu ele geçirmesiyle birlikte basılmaya başlanmış –birinci yıl Α (= 1)– ve
kralın, İÖ. 85 yılında Sulla tarafından Küçük Asya’da ele geçirdiği toprakları terk
etmeye zorlanmasına kadar geçen dört yıl süresince –dördüncü yıl Δ (= 4)– Perga-
mon’da darp edilmeye devam etmiştir (Price 1968, 1).
741
Reinach 1888, 193 vdd.; Magie 1950, 215 dn. 34.
742
BMC Ionia 247 no 118 lev. XXV/17; Milne 1927, 100.
743
Özellikle altın, elektron ve gümüşten yapılan sikke birimi. Fakat bu terim, teda-
vüldeki en hakim sikke birimi için de kullanılabilirdi (Mørkholm 2000, 229).
744
McGing 1986a, 112 dn. 115 vd.; Callataÿ 1997, 289.
745
Liv. perioch. 78; Plut. Sull. XI. 1-3; App. Mithr. 22-29; ayrıca bk. Cass. Dio
XXXI. 101. 2.
olarak görüp, halkı onlara karşı ayaklanmaya teşvik etmeye başladı-
lar746. Bu sırada Küçük Asya’daki olayları yakından takip eden Atina,
Epikuros747 Felsefesi’ne bağlı bir filozof olan Aristion748 başkanlığın-
daki bir elçi heyetini Mithradates’in yanına göndererek, durumu yakın-
dan incelemiş ve sonunda Pontos kralıyla ittifak kurmaya karar vermişti.
Kral ise, Atina’dan gelen elçilere karşı içtenlikle davranarak, onları
Romalıların hegemonyasından kurtaracağına, barış ve konfor içinde
yaşatacağına ve kentlerinde demokrasiyi yeniden canlandıracağına ikna
etti. Onlara dostça davranıp armağanlar verdikten sonra, yanlarına bir de
koruma gücü katıp geri gönderdi. Bu bakımdan Atina elçileri, kente za-
fer kazanmış bir birlik edasıyla girdi749.
Aristion halka kentteki Dionysos tiyatrosunda seslendi. Pontos kra-
lıyla ittifak kurulması halinde, Atina’nın Roma Senatus’unun anarşik
boyunduruğundan kurtularak tekrar bağımsızlığına kavuşacağını, katla-
narak artan dış borçların silineceğini ve kentlerinde yeniden demokratik
rejime geçileceğini müjdeledi750. Daha sonra da Romalıların Atina’daki
anarşik rejimleri yüzünden tapınakların ve halk meclisinin kapatıldığını,
kehanet merkezlerinin kullanılmaz hale geldiğini, gymnasion’ların751
yağsız kaldığını, kent meclisini tiyatrolarda dahi toplayamadıklarını,
mahkemelerin ve felsefe okullarının sessizliğini dile getirdi. Konuşma-
sını, artık Atina’nın eskiden olduğu gibi, gene kendi kendini yönetmesi-
nin vakti geldiğini söyleyerek bitirdi752. Böylelikle galeyana gelen halk,
746
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a; Paus. I. 20. 5; ayrıca bk.
Günaltay 19872, 358.
747
İÖ. 341-İÖ. 270 yılları arasında yaşamış Hellen filozoftur. Felsefesini esas
itibariyle Sokrates’in öğrencisi Kyrene’li Aristippos’un hazcı ahlakını geliştirerek ve
bunu Leukippos ile Demokritos’un atom teorisiyle birleştirerek oluşturmuştur. Haz
ve yarar ilkesine ve arzuların sınırlandırılmasına dayalı, bireysel mutluluğu amaç
edinen etik kuramıyla tanınır (Arslan 2001a, 20 vdd.; ayrıca bk. 2001b, 38 vdd.).
748
App. Mithr. 28; Bringmann 1997, 151; ayrıca krş. Kidd 1988, 864 vdd.; Shipley
2000, 390.
749
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a-e. Söz konusu hediyeler-
den biri de, Aristion’un parmağına taktığı üzerinde Mithradates’in portresi işlenmiş
olan yüzüktü (Ath. Deip. V. 212 d-e).
750
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a; 213 c-d; ayrıca bk.
Badian 1976, 107 vd.; 110 vd.; Sherwin-White 1980, 1993 vd.; 1984, 135 vd.; Kidd
1988, 871 vdd.; Bringmann 1997, 156 vd.
751
Hellas ve Roma’da gençlerin düşünsel ve bedensel yönden eğitildikleri, öğrenim
gördükleri, spor etkinliklerinde bulundukları yapıdır.
752
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c-d; konuya ilişkin olarak
bk. Gauger 1980, 243; Bernhardt 1985, 212; Ferrary 1988, 439 vdd.; Kidd 1988, 876
VI. Mithradates ve Aristion

Aristion’u önce στρατηγÚν ἐπὶ τῶν ὅπλων=hoplit/ağır silahlı askerlerin
komutanı olarak atamış, sonra, İÖ. 88/87 yılı ἄρχων=arkhōn’u753 seç-
miştir754. Ardından, söz konusu yılın diğer memuriyetleri belirlen-
miştir755. Aristion göreve başladığı gün, ilk iş olarak Atina’nın Romalı-
larla olan eski ittifakının feshedildiği ve Mithradates’le birleştiği ilan
edilmiştir756. Aristion daha sonra, aynen Küçük Asya’daki Mithradates
yanlısı Pergamon, Ephesos, Miletos, Tralleis, Erythrai757 ve Smyrna758
kentleri gibi, İÖ. 87-86 yılları arasında Pontos kralıyla müttefikliğini
vd.; Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 97-103; Kallet-Marx 1995, 206 vdd. dn.
46 vdd.; Rhodes 1997, 57 dn. 154; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XXII-XXIII. 64-67.
753
Atina’da kenti yönetmek üzere bir yıllığına seçilen yüksek devlet memurluğu
makamına verilen addır. Her sene bu makam için dokuz kişi seçilirdi.
754
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 a-213 f; ayrıca bk. Tac.
ann. II. 55; IG II 1713-1714; Ferguson 1904, 8 dn. 3; Badian 1976, 112; Sherwin-
White 1984, 136 dn. 14; Kidd 1988, 877 vdd.; Kallet-Marx 1995, 207 vd.; Rhodes
1997, 57.
755
İÖ. 88/87 yılı arkhōn ve memuriyet listesine ilişkin 13 satırlık yazıt Atina’da bir
mermer blok üzerinde ele geçmiştir (IG II 1714). Söz konusu yazıttaki arkhōn-
basileus’un adının yazıldığı kısım tahrip edilmiştir (Dow 1934, 144 vdd. fig. 1).
Aynı şekilde, İÖ. 88/87 yılına ait diğer arkhōn listesinde (IG II 1713), yıla adını ve-
ren Eponymous Arkhōn’u yerine ἀναρχία [anarşi] yazılmıştır. C. Habicht’e (1976,
130) göre, söz konusu arkhōn Mithradates VI Eupator’dur. Atina’daki başkaldırı ha-
reketi bastırıldıktan sonra, yazı damnatio memoriae’ye uğratılarak silinmiş ve yerine
anarşi yılı kazınmıştır. Ayrıca bk. Dow 1934, 144 vdd.; McGing 1986a, 119 dn.
143-149.
756
Paus. I. 20. 5; ayrıca krş. FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 b;
Dow 1942, 313 dn. 14; Lintott 1993, 146 dn. 65; Kallet-Marx 1995, 206 dn. 46 vdd.
757
Head 19773, 660.
758
Head 19773, 593 no 217; 660.
açıkça vurgulayan altın stater’ler tedavüle sokmuştur. Söz konusu
stater’lerin ön yüzünde, başında miğfer taşıyan bir savaşçı; arka yüzün-
de ise, Atina’nın simgesi baykuş figürünün yanında bir Pontos amblemi
olan hilal ay ve yıldız motifi ile Βασιλε. Μιθραδάτης ᾿Αριστίων=Kral
Mithradates ve Aristion’un lejandları yer almıştır759. Daha sonra da, bir
tiran/dictator gibi, kendisine karşı gelenlerin bir bölümünü öldürüp,
diğer bir bölümünü kentten sürerek, onların mallarını açık arttırmayla
satmıştır760. Bu bakımdan, o sıralar Akademeia’nın başında bulunan
filozof Philon, Aristion’un bu acımasız ve sert yönetimine dayanamaya-
rak, diğer Atinalılarla birlikte Roma’ya kaçmıştır761. Bu durum, Delos
Adası762 dışındaki birçok yerleşimin Atina örneğini takip ederek Roma-
lılardan yüz çevirmesine neden olmuştur.
Küçük Asya ve Hellas’ta bu olaylar meydana gelirken, Romalılar hâ-
lâ kendi iç işleriyle uğraşıyorlardı. Halbuki, daha Pontos kralının, İÖ. 89
yılında, Küçük Asya’da Romalılar üzerine düzenlediği ilk saldırıdan
sonra, Senatus, Mithradates’e savaş ilan etmişti. Ancak, gerek Roma’da-
ki Sulla ve Marius taraftarlarının çekişmesi gerekse, İÖ. 91 yılında, Ita-
lia’da Müttefikler Savaşı’nın –Bellum Italicum– patlak vermesi, Romalı-
ların bütün dikkatlerini kendi sorunlarının çözümü için harcamalarına
neden olmuştu763. Savaşın nedeni –casus belli, şimdiye kadar Roma’nın
759
Greenidge and Clay 19602, 285; Lewis 1962, 275 vdd.; 282 vdd.; Thompson
1962, 301 vd.; Head 1932, 83 no 46. 8; 19773, 385; Price 1962, 27; Kleiner 1974, 18,
Mattingly 1971b, 35; 1979, 148 vd.; 164. Daha detaylı bilgi için bk. CAH vol. of
plates IV. 4 no [d]; Habicht 1976, 136 dn. 43; 1997, 303 vdd.; Callataÿ 1997, 303 vd.
760
Strab. IX. 1. 20 c. 398; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 f-
214 d.
761
Cic. Brut. LXXXIX. 306; Paus. I. 20. 5; Ath. Deip. V. 214 a-d; ayrıca bk. Vell.
II. 23. 5-6; App. Mithr. 28. Bazı kaynaklarda –FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)–
Athenaion/Athenaios olarak geçen, Mithradates yanlısı Atinalı yöneticinin Aristi-
on’la aynı kişi olup olmadığı tartışmalıdır. Daha detaylı bilgi ve değişik görüşler için
ayrıca bk. Dow 1942, 311 vdd.; Magie 1950, 219 vd. dn. 42; Forte 1972, 118 dn. 61;
Badian 1976, 114 vd.; Sherwin-White 1984, 135 vd. dn. 13-14; 16; McGing 1986a,
120 dn. 152; Ferrary 1988, 477 vd. dn. 138-139; Kidd 1988, 884 vdd.; Bugh 1992,
112 vdd.; Kallet-Marx 1995, 210 vd. dn. 68; Pastor 1996a, 121 vdd.; Rhodes 1997,
57 dn. 158; Bringmann 1997, 145 vdd.; Mastrocinque 1999, 77 vdd.; Mackay 2000a,
95 vd.
762
Küçük Asya’daki katliamdan kurtulanların büyük çoğunluğunun sığındığı Delos
ve Rhodos adalarında nüfus bakımından çoğunlukta olan Romalılar halkı uyararak
onların Mithradates’in tarafına geçmesini önlemişlerdir.
763
Diod. XXXVII. 1. 6; 2. 1; Plut. Sull. VI. 1-2; ayrıca bk. Vell. II. 13. 1-17. 3;
App. Mithr. 62.
gelişmesi ve büyümesi yolunda bütün güçleriyle çalışmış olan Picen-
tines, Vestini, Marsi, Frentani, Paeligni, Hirpini, Marrucini, Venusini,
Pompeiiani, Apulianes, Samnites, Umbri, Salluvi ve Luciani gibi İtalik
müttefiklerin764 birçok teşebbüste bulunmuş olmalarına karşın, henüz
Roma vatandaşlık (civitas) hakkını alamamış olmalarıydı. Bu bakımdan,
İÖ. ca. 91/90 yılında, ayaklanarak Roma’yla olan müttefikliklerinden
ayrıldıklarını bildirdiler765. Bunun üzerine Roma’yla bağlaşıkları arasın-
da savaş başlamış ve kısa süre içinde bütün Italia’ya yayılmıştı766. Bu
dönemde bir grup İtalik, Pontos Kralı VI. Mithradates’in Italia’ya sefer
düzenlemesini teklif etmiş, kral ise, Küçük Asya’da Pontos egemenliğini
kurduktan sonra, onların yardımına geleceğine söz vermişti767.
Romalılar bütün kaynaklarını ve güçlerini bu savaşa yöneltmişlerdi. Hatta Kü-

çük Asya’daki müttefiklerinden bile –Herakleia Pontike–, gemi yardımında bulun-
malarını talep etmişlerdi (Memnon 29). Bu sırada, büyük bir ihtimalle Miletos ve
Klazomenai’dan yardım istediler. Çünkü Bellum Italicum çarpışmalarında gösterdik-
leri üstün başarılardan ve cesaretlerinden ötürü, Miletos’lu Meniskos ile Klazome-
nai’lı Asklepiades adlı iki kaptan, İÖ. 78 yılında yayımlanan Senatus consultum’la
onurlandırılmışlardır. Söz konusu uzun yazıt, Roma’da iki dilli bronz bir tablet üze-
rinde ele geçmiştir. Yazıta ve çözümlenmesine ilişkin olarak bk. CIL I2 588; IGR I
118; Sherk 1984, 81 vdd. no 66.
764
Diod. XXXVII. 22; Flor. epit. II. 6. 1-7; App. civ. I. 39; Eutr. V. 3. 1-2; Oros.
hist. V. 18. 1-8.
765
Diod. XXXVII. 2. 1-7; 10. 1-3; 11. 1-13. 1-2; Liv. perioch. 71-72; Iust.
XXXVIII. 4. 13; Eutr. V. 3. 1-3 dn. 5-6; Obseq. Prodig. 54-55; ayrıca bk. Cic. Off.
II. 75; Plut. mor. IV. 324 c: De Fort. Rom. 11; daha detaylı bilgi için bk. App. civ. I.
35-40. Greenidge and Clay 19602, 138 vdd.; Harris 1984, 96; 102.
766
Diod. XXXVII. 2. 6-11; 10. 1-14; 19. 1-24; 20. 1; Flor. epit. II. 6. 11; Sall. Hist.
I. 18-20; 77; Liv. perioch. 71-76; Plut. Sert. IV. 1; Iust. XXXVIII. 4. 13-14; 16;
ayrıca bk. Memnon 29; Plin. nat. II. 85. 199; Oros. hist. V. 18. 8-29. August. DC.
III. 26; V. 22.
767
Diod. XXXVII. 2. 11; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c.
Appianos’a (Mithr. 112) göre ise, Mithradates, Roma İç Savaşları sırasında
Samnit’lerle anlaşma yapmıştı. Ayrıca bk. Magie 1950, 207 dn. 21; Özsait 1982,
308; McGing 1986a, 122. W. Z. Rubinsohn’a (1993, 30) göre, Italia’dan gelen elçi-
ler Pontos kralıyla görüşmeye, İÖ. 89 yılında Birinci Mithradates-Roma Savaşı’ndan
hemen önce; E. Gabba’ya (1976, 119 dn. 369; 371) göre ise, İÖ. 88 yılında “Ephesos
Akşamı”ndan hemen sonra gelmişlerdi (Frontin. strat. II. 3. 17). Athenaios’a (Deip.
V. 213 b-c=FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)) göre de, kral Küçük Asya’dan Roma-
lıları kovduktan ve Anadolu’da etnik bir temizlik yaptıktan sonra, ordularını Thrakia
ve Makedonia üzerine göndermiş ve Avrupa’nın büyük bir kısmı gönüllü olarak
onun tarafına geçmişlerdi. Bu sırada bazı İtalik kabileler ve hatta Kartaca’dan dahi
elçiler gelerek Roma’nın yok edilmesi için kendisiyle ittifak kurmak istediklerini
Bununla birlikte, Senatus tarafından önce, İÖ. 90 ve daha sonra da
İÖ. 89 yılında çıkarılan vatandaşlık yasalarının ardından, İÖ. 88 yılında
Müttefikler Savaşı son bulmuştur. Çünkü Müttefikler Savaşı’nın ilk
senesi Roma için oldukça ümit kırıcı geçmiş ve Romalılar birçok cep-
hede yenilmişlerdir. Fakat aralarında Marius ve Sulla’nın bulunduğu
birçok komutanın çeşitli askeri grupların başında savaşa katılmalarıyla
Romalılar, müttefikler karşısında başarılar elde etmeye başlamışlardır.
Romalıların söz konusu savaşlar sırasında aldığı yenilgiler ve büyük
oranda insan kaybı, Roma’nın müttefiklere de vatandaşlık verilmesi
fikrine daha sıcak bakmasına neden olmuştur. Böylelikle, İÖ. 90 yılında
kabul edilen lex Calpurnia de civitate768 ve özellikle lex Iulia de civi-
tate769 adlı Senatus kararnameleriyle gerek Roma’ya sadık kalmış ge-
rekse şimdiye kadar kendilerine karşı savaşan bütün müttefiklere silahla-
rını bırakmak kaydıyla vatandaşlık hakkı tanınmıştır. Lex Iulia ile henüz
taraf tutmamış olan müttefikler Roma saflarına katılmıştır. İÖ. 89 yılın-
da ise, Roma’daki iki halk tribunus’unun (tribunus plebis) yaptığı yasa
teklifiyle kabul edilmiş lex Plautia Papiria770’ya göre, o sırada Italia’da
oturan ve 60 gün içinde silahlarını bırakacak her müttefike tam vatan-
daşlık hakkı tanınacağı ilan edilmiştir. Daha sonra da, İÖ. 89 yılı
consul’ü Gnaeus Pompeius Strabo’nun Gallia Cisalpina halkına vatan-
daşlık hakkını veren lex Pompeia771 kanunu yürürlüğe girmiştir. Böyle-
likle, hem o zamana kadar kendilerine bağlı kalan müttefiklerin ayak-
lanmaları önlenmiş hem de Roma’ya karşı vatandaşlık hakkı kazanmak
üzere baş kaldırmış olan birçok müttefik gönüllü olarak silahlarını bı-
bildirmişlerdir (Kidd 1988, 875). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Nicolet 1966b,
807 vdd.; Brunt 1988, 110 dn. 50; Bringmann 1997, 157 vd.
Mithradates ile Romalıların bu buluşması onuruna basılan sikkeler için bk.
Greenidge and Clay 19602, 283 vd.; Salmon 1976, 75 vd.; 370; Scullard 19845, 74
dn. 29; Keaveney 1987, 157 vd. dn. 30.
768
Sisenna hist. III. frg. 42-45 (117, 120); Cic. Balb. XXII. 50; ayrıca bk. Diod.
XXXVII. 17.
769
App. civ. I. 49; 53; Gell. IV. 4. 3; Cic. Balb. VIII. 21; ayrıca bk. Vell. II. 16. 4;
Diod. XXXVII. 15. 1-3; ILS III,2 8888; Sherwin-White 19732, 148 dn. 1-2.
770
Cic. Arch. IV. 7; ayrıca bk. App. civ. I. 53; Vell. II. 17. 1; Greenidge and Clay
19602, 151 vd.
771
Ascon. cont. Pis. 2 str. 30-3 str. 5; Plin. nat. III. 20. 138; Cass. Dio XXXVII. 9.
3; ayrıca bk. Loewenstein 1973, 94.
rakmıştır772. Bu tarihten itibaren Roma, ilgisini Küçük Asya meseleleri-
ne yöneltmiştir773.
Pontos Kralı VI. Mithradates’le çarpışmak isteyenlerin başında
Lucius Cornelius Sulla774, Gaius Iulius Caesar Strabo775 ve Gaius Mari-
us776 gelmekteydi. Ancak Sulla, Müttefikler Savaşı’ndaki büyük başarı-
larından dolayı777 Quintus Pompeius Rufus’la birlikte, İÖ. 88 yılı con-
sul’lüğüne seçilmiştir778. Ardından Asia Eyaleti Valiliği’ne getirilmiş ve
aynı zamanda, o sıralar Roma’daki her komutanın rüyalarını süsleyen
Mithradates’e karşı yapılacak olan savaşın idaresi kendisine verilmiş-
tir779. Bunun üzerine, Romalı ünlü general Marius, halk tribunus’u780
772
Liv. perioch. 80 dn. 2; ayrıca bk. App. civ. I. 53-54; Salmon 1967, 359 vdd.;
Gruen 1968a, 223 vd.; Atlan 1970, 123.
773
Diod. XXXVII. 2. 12; Plut. Sull. VII. 1.
774
Liv. perioch. 77; Plut. Mar. XXXIV. 1. Daha o sıralar, Müttefikler Savaşı sona
erdiğinde Marius’u devirip, komutan seçilmeyi ve Pontos Kralı VI. Mithradates’e
karşı savaşmayı düşünen Sulla, ordusuna yaranmak için Aulus Postumius Albinus
adlı legatus’unun askerleri tarafından haksız yere sopalarla ve taşlarla öldürülmesine
sesini çıkarmamıştı (Plut. Sull. VI. 9; VII. 1-2; Liv. perioch. 75; Oros. hist. V. 18.
22-23; Val. Max. IX. 8. 3; Polyain. Strat. VIII. 9. 1). Savaş sona erdiğinde ise, Ro-
ma’ya dönerek consul olmak için fırsat kollamaya başladı (Liv. perioch. 75). Daha
detaylı bilgi için bk. Cagniart 1991, 301 vdd.
775
Diod. XXXVII. 2. 12-13 dn. 2; Ascon. pro Scaur. XXV. 6-9; daha detaylı bilgi
için bk. Luce 1970, 191 vd. dn. 129-131; Katz 1977, 45 vdd.; 1983, 60 dn. 40;
Marshall 1985, 144 vdd.; Evans 1991, 120.
776
Diod. XXXVII. 2. 12; 29. 1-2 dn. 2; Liv. perioch. 77; Plut. Mar. XXXIV. 1;
XLV. 6; Sull. VII. 1-2; App. civ. I. 55-56; ayrıca bk. Plut. Mar. XXXI. 1-3; XXXIV.
3-5.
777
Diod. XXXVII. 2. 8; 25 dn. 2; Liv. perioch. 75; Plut. Sull. VI. 2; Flor. epit. II. 6.
13; App. civ. I. 46; 50-52.
778
Diod. XXXVII. 2. 13 dn. 3; 25; Cic. Brut. LXXXIX. 306; leg. agr. I. 10; II. 38;
Liv. perioch. 77 dn. 1; Vell. II. 17. 1; 20. 1; Plut. Sull. VI. 10; App. Mithr. 22; civ. I.
55; Eutr. V. 3. 3; Obseq. Prodig. 56; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 2. 5; Broughton 1952,
II 36; 39.
779
Plut. Sull. VII. 1; VIII. 4; App. Mithr. 22; civ. I. 55; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7;
Eutr. V. 4. 1-2; Oros. hist. V. 19. 3; VI. 2. 5; Exsuper. 16; ayrıca bk. Diod. XXXVII.
29. 2; Vell. II. 18. 3.
780
Tribunus plebis, Roma’da, İÖ. 471 yılından itibaren plebs (halk) sınıfından iki
(sonraları bu sayı önce beş–daha sonra ise, on kişiye kadar yükselmiştir) tribunus bir
yıllığına seçilirdi. Roma’da kutsal ve dokunulmaz bir makama sahip olan halk
tribunus’ları, plebs’leri patricius’ların keyfi davranışlarından koruyor ve halkın ya-
rarına uymayan Senatus yasalarının oylanmasını reddedebiliyorlardı. Ayrıca praetor
(yargıç) kararlarını veto edebiliyor ve magistratus’lardan (icra organları) hesap
sorabiliyorlardı. Konuya ilişkin olarak bk. Plut. Tib. Gracch. XV. 1-9; 24. 4-7.
Publius Sulpicius Rufus’la781 işbirliği yapmış ve leges Sulpiciae kararla-
rı uyarınca Mithradates Savaşı komutanlığının Sulla’dan geri alınarak,
kendisine verilmesini sağlamıştır. Bu olay, Roma’da çok büyük karışık-
lıklara neden olmuş; Q. Pompeius Rufus canını kaçarak kurtarmış; Sulla
ise, P. Sulpicius Rufus’un hançerli adamları tarafından Marius’un evine
sığınana kadar kovalanmıştır782. Bununla birlikte Sulla, hatıralarında
bunun bir kovalamaca olmadığını, kendisinin ὡς βουλευσόμενος=iste-
diği için Marius’un evine ἀπολογεῖται=konsültasyon yapmak üzere
gittiğini yazmaktadır783. Sebebi her ne olursa olsun, Marius o zaman
Sulla’nın düşmanı olmasına rağmen, onun kendi evinde Sulpicius’un
adamları tarafından öldürülmesine izin vermemiş ve onu korumuştur784.
Sulla ise, kısa süre sonra Nola’da bulunan ordugahına kaçarak, iyi eği-
tilmiş altı Roma legio’sundan oluşan ordusunu toplamıştır. Roma üzeri-
ne yürüyüşe geçerek kenti zapt etmiş ve dost, akraba ve yakınlarına hiç
aldırmadan, çok sayıda insanı katletmiştir785. Ayrıca, Roma Senatus’unu
toplamış, Marius786 ve halk tribunus’u Sulpicius dahil olmak üzere bir-
781
Önceleri aristokrat (optimates) partinin güçlü bir temsilcisiyken, İÖ. 88 yılında
halk tribunus’u olduktan sonra, Marius ve demokrat/halk (populares) partisinin ateşli
temsilcisi olmuştur. Bu yüzden eski dostu, önceleri çok sevdiği ve beraber içli dışlı
bir hayat sürdüğü o zamanın consul’ü Q. Pompeius Rufus’la kanlı bıçaklı düşman
olarak ayrılmıştır (Cic. de amic. I. 2).
782
Liv. perioch. 77; Plut. Sull. VIII. 1-4; Mar. XXXIV. 1-XXXV. 1-3; App. civ. I.
55-56; konuya ilişkin olarak bk. ve krş. Sall. Hist. I. 48. 7 dn. 2; Cic. de amic. I. 2;
Phil. VIII. 7; Diod. XXXVII. 29. 2; Vell. II. 18. 5-6; Flor. epit. II. 9. 6; Ascon. pro
Corn. 64. 17-23; Eutr. V. 4; Exsuper. 17-18; Val. Max. IX. 7 MilRom. 1; Ampel.
XL. 1; XLII. 1; Auct. Liber de Vir. ill. 67. 4; 75. 8. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
Lintott 1971b, 443 vdd.; Brunt 1971b, 103 vd.; Keaveney 1983a, 58 dn. 22; 69 dn.
73; 81; Powell 1990, 446 vdd.; 450 vdd.; Seager 1994, 168 vd.; Bringmann 2003,
61.
783
Powell 1990, 455; Ramage 1991, 97 dn. 12.
784
Plut. Sull. X. 1-2; Mar. XXXV. 2-3.
785
Diod. XXXVII. 2. 13; Liv. perioch. 77 dn. 2; Vell. II. 18. 4; 19. 1; Val. Max.
VIII. 6. 2; IX. 7. 1; Plut. Sull. IX. 1-7; Mar. XXXV. 4-7; Flor. epit. II. 9. 6-7; App.
civ. I. 57-59; Ampel. XLII. 1; Exsuper. 19; ayrıca bk. Auct. Liber de Vir. ill. 67. 4;
Eutr. V. 4; August. DC. II. 24; Oros. hist. V. 19. 3-5. Romalı general tarafından
komuta edilen legio’larla Roma üzerine yürüyerek kentin ele geçirilmesi, o zamana
kadar Roma Tarihi’nde görülmüş bir olay değildir (Badian 1959b, 93; Atlan 1970,
125). Ayrıca bk. Levick 1982b, 503 vdd.; Cagniart 1986, 292 vdd.
786
Sulla o sırada, Marius’un başını getirene ödül olarak para vereceğini söyledi.
Sulla’nın bu davranışı, birkaç gün önce Marius’un evinde eli kolu bağlanmış du-
rumdayken kendisini özgür bırakan kişiye karşı, soylu ve uygar bir insanın yapacağı
çok kişiyi ölüm cezasına çarptırmıştır787. Çok geçmeden P. Sulpicius
Rufus, kölelerinden birinin ihbar etmesi sonucunda yakalanarak öldü-
rülmüş788; Marius ise, Africa’ya kaçmıştır789. Livius’a (ibid.) göre;
P. Sulpicius cum in quadam villa lateret, indicio servi sui ret-
ractus et occisus est. Servus ut praemium promissum indici
haberet, manumissus et ob scelus proditi domini de saxo
deiectus est=P(ublicius) Sulpicius, şehir dışındaki bir villada
gizleniyordu, bir kölesinin ihaneti sonucu yakalanmış ve öldü-
rülmüştür. Köle vaat edilmiş olan ödülü alabilmesi için, önce
azat edilmiş daha sonra da ‘efendisini ihbar etmenin cezası ola-
rak’ –Tarpeia– Kayası’ndan aşağıya atılmıştır.
3. Mithradates’in Rhodos Kuşatması

Bu sırada Mithradates, Rhodos’a karşı düzenleyeceği seferin hazırlıkla-
rını büyük ölçüde tamamlayıp, Kos (İstanköy) Adası’na doğru yelken
açtı. Ada halkı Pontos kralını büyük bir ilgiyle karşıladı. Ardından ada-
larında bulunan Mısır Kralı X. Ptolemaios I Aleksandros’un oğlunu,
değerli sanat eserlerinden oluşan paha biçilmez eşyalar ve önemli mik-
tarda parayla beraber Mithradates’e teslim ettiler790. Kral, bu değerli
hareket değildi. Bu bakımdan halk ve Senatus belli etmemiş olsa da bu davranı-

şından dolayı Sulla’ya içerlemiştir (Plut. Sull. X. 2-3).
787
Diod. XXXVII. 29. 3; Liv. perioch. 77 dn. 4; Vell. II. 19. 1; Val. Max. III. 8. 5;
Plut. Sull. X. 1; Flor. epit. II. 9. 8; App. civ. I. 60-61.
788
Liv. perioch. 77 dn. 2; 4. Daha detaylı bilgi için bk. Cic. Brut. LXIII. 227;
LXXXIX. 307; Cat. III. 24; Vat. 23; de Or. III. 11; har. resp. XIX. 41; Phil. VIII. 7;
de amic. I. 2; ad Herenn. I. 15. 25; IV. 22. 31; Vell. II. 19. 1; Val. Max. VI. 5. 7;
Plut. Sull. X. 2; App. civ. I. 57-60; Eutr. V. 4; Exsuper. 20; Oros. hist. V. 19. 6.
789
Diod. XXXVII. 29. 3; Liv. perioch. 77; 79; Plut. Sull. IX-X; Sert. IV; App. civ.
I. 57-62; Exsuper. 20; Oros. hist. V. 19. 7; ayrıca bk. Cic. de fin. II. 32. 105; Sest.
XXII. 50; Pis. XIX. 43; Planc. 26; Vell. II. 19. 2-4; Flor. epit. II. 9. 8; Eutr. V. 4;
Val. Max. I. 5. 5; II. 10. 6; III. 8. 5; Sisenna hist. (incerta ex historiis) frg. 128 (125);
Auct. Liber de Vir. ill. 67. 5; ayrıca bk. Plut. Mar. XXXV. 5-XL. 3; Carney 1961, 98
vdd.
790
XI. Ptolemaios II Aleksandros’un anneannesi III. Kleopatra, ca. İÖ. 102 yılında,
genç prensi önemli miktarda parayla birlikte Kos’lulara emanet etmişti. Ayrıca,
kendisine ait değerli sanat eserleri, kıymetli taşlar ve ziynet eşyalarından oluşan
mücevheratı bütün hazinesiyle birlikte Kos Adası’na yollamıştı (App. Mithr. 23;
115; 117; civ. I. 102; Strab. 2a. 91 frg. 6=Ioseph. Ant. Iud. XIII. 13. 1; XIV. 7. 2).
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Sherwin-White 1978, 138 ; Paton and Hicks 19902,
XXXIII.; Chamoux 2003, 145; 155.
rehineyi, kraliyet hazineleriyle birlikte Pontos’a gönderdi791. Ayrıca,
Musevi bankerler tarafından adadaki kutsal tapınaklarda saklanan 800
talanta paraya el koydu792. Bununla birlikte kral, adadaki Asklepion
Tapınağı’nın kutsal alanına (asylon) saygı gösterdi. Ayrıca Kos’luları,
tapınağın temenos duvarları içine sığınan Romalıları katletmemiş olma-
larından dolayı cezalandırmadı793. Khios Adası’ndan gelen müttefikleri-
nin de donanmasına katılmasıyla, İÖ. 88 yılının yazında, Mithradates
memnuniyetle adayı terk ederek Rhodos’a doğru yelken açtı794.
Rhodos’lular ise, bu sırada kentlerinin savunma duvarlarını sağlam-
laştırmış, limanlarını tahkim etmiş, kuvvetli donanmalarını elden geçire-
rek inşa ettikleri savaş makinelerini kentlerinin stratejik açıdan önemli
noktalarına yerleştirmişlerdi. Rhodos Adası aynı zamanda, hem Küçük
Asya’daki katliamdan kurtulan İtaliklerin hem de Anadolu’daki Pontos
hakimiyetine karşıt güçlerin toplandığı bir üs durumundaydı. Küçük
Asya eski proconsul’ü Gaius Cassius’un da aralarında bulunduğu önem-
li miktarda Romalı mültecinin yanı sıra, Telmessos (Fethiye) ve
Lykia’nın birçok kentinden gelen askerlerle795, Khairemon’un oğulları
gibi, Roma yanlısı Hellenler bu adada konuşlanmışlardı796. Ayrıca,
Lykia Birliği kentleri gerek kendilerini büyük bir tehdit altında hisset-
meleri gerekse Rhodos’lularla aralarındaki müttefiklik (= symmakhia
[συμμαχία]) antlaşması uyarınca, Patara’lı (Gelemiş) amiral (= nauar-
khos [ναύαρχος]) Kreinolaos önderliğindeki savaş filosunu Mithrada-
tes’e karşı Rhodos saflarında savaşması için gönderdiler797. Rhodos’lu-
lar öncelikle, Kreinolaos komutasındaki Lykia’lıları Kos Adası’nı gözet-
lemekle görevlendirdiler798. Böylelikle kralın donanmasının demir attığı
791
App. Mithr. 23; 115; civ. I. 102; Strab. 2a. 91 frg. 6=Ioseph. Ant. Iud. XIV. 7. 2;
ayrıca bk. App. Mithr. 117; Sherwin-White 1978, 138 dn. 296.
792
Strab. 2a. 91 frg. 6=Ioseph. Ant. Iud. XIV. 7. 2. Zira Küçük Asya’daki Musevi-
ler, Mithradates Anadolu’yu ele geçirdiğinde paralarını sağlama almak amacıyla,
Kos Adası’na göndermişlerdi. Büyük bir ihtimalle Küçük Asya’daki bütün Musevi-
lerin birikimleri, o sırada Kos Adası’nda bulunuyordu. Daha detaylı bilgi için bk.
Marshall 1975, 147 vd.; Sherwin-White 1976, 183 vdd.; 1978, 138 dn. 297; 249;
Trebilco 19993, 13 vd. dn. 45.
793
Tac. ann. IV. 14; ayrıca bk. Sherwin-White 1978, 139 dn. 298; 227; 345.
794
Liv. perioch. 78; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 218 dn. 40.
795
App. Mithr. 24.
796
Welles 1934, 295 vdd. no 74.
797
Marek 1995, 9 vdd.; 16 vdd.; ayrıca bk. Bresson 1999, 119.
798
Arslan 2002a, 123 dn. 64.
ve Rhodos’a saldırmak üzere son hazırlıklarını tamamladığı Kos lima-
nındaki ana karargahına ilişkin detaylı bilgi toplamaya başladılar799.
Rhodos’lular, Pontos Kralı VI. Mithradates’in donanmasıyla üzerle-
rine doğru yelken açtığı haberini aldıkları zaman, amiralleri Euphra-
nor’un oğlu Damagoras’ı800, Rhodos donanmasının hafif ve hızlı tekne-
lerinden oluşan bir filosuyla, kralı karşılamak üzere gönderdiler. Ardın-
dan kralın adalarındaki konumunu zorlaştırmak amacıyla kentin civarın-
da onun faydalanabileceği her şeyi tahrip ederek, kente çekildiler801.
Damagoras’ın amacı; Mithradates’in Rhodos kuşatması için mühimmat
ve asker taşıyan nakliye gemilerine zarar vermek veya batırmak ve bek-
lenen Pontos saldırısını geciktirmek ya da sekteye uğratmak olsa gerekti.
Mithradates’in Kos’tan Rhodos’a doğru yelken açarken takip edeceği en
kolay rota, Knidos (Deveboynu) Burnu’yla Nisyros ve Telos adaları
arasındaki Karia sahilleri boyunca uzanıyordu802. Bu bakımdan Dama-
goras, Halikarnassos (Bodrum) Yarımadası’nın açıklarında mevki almış-
tı. Böylelikle hem Kos Körfezi içinde sıkışma hem de çevrilerek imha
edilme tehlikesine karşı filosunu güvence altına aldı. Söz konusu durum
Rhodos’lulara, bir yandan açık denize kaçabilme olanağı sağlarken,
diğer yandan da kralın Rhodos’a gitmesini geciktirmiş oluyordu. Bu
bakımdan çarpışma için, Kos ile Kalimnos adaları arasında, Halikarnas-
sos Yarımadası’nın ucunda, Myndos (Gümüşlük) Geçidi olarak adlandı-
rılan boğaz seçildi803.
Savaş, Rhodos filosunun kralın donanmasına cepheden ve sol ka-
nattan saldırmasıyla başladı. Rhodos donanması sayı bakımından az ol-
masına rağmen savaştıkları suları iyi tanıyordu. Dahası, deniz tecrübele-
ri, taktik bilgileri, tam donanımlı gemileri ve iyi eğitilmiş mürettebatla-
rıyla Pontos donanmasına üstün geliyordu804. Fakat, kralın amiral gemisi
quinqueremis’ten (beş sıra kürekli savaş gemisi), Pontos donanmasının,
kanatları genişleterek düşmanı çembere alma emri vermesi üzerine,
Rhodos filosu çevrilme tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. Bu nedenle
799
Lykia Birliği’nin Patara’lı Artapates’in oğlu Kreinolaos komutasındaki donama-
sının iki amacı vardı. Bunlardan ilki, Rhodos donanmasını Mithradates’e karşı ver-
diği savaşta güçlendirmek; ikincisi ise, düşmanın Kos Adası’ndaki karargahını
dikkatli bir şekilde gözetlemekti. Marek 1995, 10; 19; Arslan 2002a, 123.
800
Kontorini 1993, 83 vdd.; 94 dn. 60.
801
App. Mithr. 24.
802
Strab. XIV. 2. 15 c. 656; 19 c. 657.
803
App. Mithr. 24; civ. IV. 71.
804
Diod. XXXVII. 28.
8) Mithradates’in Rhodos ve Lykia Seferi
savaşı bırakarak hızla geri çekildiler. Kralın takibi, bu suları iyi bilen
Rhodos filosunun hafif ve süratli gemilerini yakalamaya yetmedi. So-
nunda, Damagoras komutasındaki savaş gemileri, Rhodos’un güvenli
limanına sığındı. Kentin kapıları kapatıldı. Böylece Rhodos’luların ha-
reketinin stratejik gayesi elde edilmiş oldu. Kralın Rhodos’a ulaşması,
kısa süreliğine de olsa geciktirilmiş ve düşman donanmasının gücü hak-
kında bir fikir edinilmişti. Mithradates, Rhodos sahillerine geldiğinde
kent, artık kralı kuvvetli surlarının ardında karşılamaya hazırdı805.
Rhodos’luların başkenti, adayla aynı adı taşıyordu. Kent, coğrafi
konumu itibariyle Küçük Asya’nın güney kıyısındaki Loryma (Bozbu-
run) Yarımadası’nın karşında; adanın ise, doğu burnunda yer almak-
taydı. Deniz sularının oyduğu iki doğal koy ve kayalık bir sahil üzerinde
tahkimli bir kaleye sahipti. Şehrin dört bir yanında gösterişli dış liman-
lar, rıhtımlar, tersane ve doklar yükseliyordu. Kapatılabilen limanlar ve
tersaneler hem kuvvetli bir sur hem de kalın zincirlerle korunuyor; ay-
rıca savaş makineleriyle destekleniyordu. Kente ait dış limanlardan ba-
zıları ise, gizli tutuluyor ve buralara kimsenin girmesine izin verilmi-
yordu. Kent yolları, su sistemi, silah ve erzak depolarının yerleşim dü-
zeni açısından ideal bir plana göre inşa edilmişti806. Diğer bir deyişle,
Rhodos gerek savaş gemilerini imal, teçhiz ve tamir ettiği tersaneleri
gerek gemi inşaatı açısından lüzumlu kereste, katran, keten, ip gibi ham
maddeleri stokladığı erzak depoları gerekse donanmasını ve müretteba-
tını kapatılabilen limanlar ve tahkimli surlar içinde ikmal edebildiği
istinat noktalarıyla ideal bir kara üssüne sahipti.
Bu yüzden Mithradates önce, liman ağzına demirleyerek, kent ya-
kınlarında kamp kurdu. Daha sonra da, liman tarafından kente girmek
için çeşitli denemelerde bulundu. Fakat kısa süre sonra, yaptığı işin
yararsızlığını kendi de anladı. Kenti hem karadan hem de denizden ku-
şatarak807 Küçük Asya’daki ağır silahlı askerlerin gelmesini beklemeye
başladı. Bu arada Rhodos’lularla çarpışmaya devam ediyordu. Çünkü
Rhodos’lular, bir yandan kendilerini surlardaki askerleriyle savunurken,
diğer yandan da hızlı gemilerine ve tecrübeli denizcilerine güvenerek
savaş filosunu her an düşmana saldıracakmış gibi hazırda bekletiyor ve
her fırsatta Pontos gemilerine saldırıyorlardı808. Böylelikle yavaş yavaş
kralın kuvvetlerini yıpratmaya başladılar. Bu arada kral, Rhodos limanı-
805
App. Mithr. 24.
806
Strab. XIV. 2. 5-13 c. 652-655; ayrıca bk. Günaltay 19872, 363 vd.
807
Cic. Verr. II. (1) 65. 159.
808
App. Mithr. 24-25.
nın ağzını geniş hacimli tekneler, ağır yük ve savaş gemileriyle kapaya-
rak kenti abluka altına almış olsa da, bazen ters esen rüzgarlar bazen de
tecrübesiz adamlarının disiplin dışı davranışları809 kuşatmanın Rho-
dos’lular tarafından zaman zaman yarılmasına neden oluyordu. Ayrıca
kral, üç sıra kürekli süratli teknelerini (= triērēs810 [τριήρης]) uzun süre
denizde tutamıyordu. Çünkü söz konusu tekneler, basit bir biçimde,
yalnızca kürek çekme ve düşman gemilerine pruvalarındaki –burunla-
rındaki– ağır tunç mahmuzlarıyla (= embolon [ἔμβολον]) çarpma iş-
levleri açısından donatılmış ve dengesiz olma pahasına hız için tasar-
lanmış savaş gemileriydi. Bu bakımdan, iyi hava ve sakin denize ba-
ğımlıydılar. Bu durum, triērēs’lerle yapılacak uzun süreli bir deniz ku-
şatmasını neredeyse olanaksız kılıyordu. Zira bu teknelerde subay kama-
raları, mürettebat için savaş görev yerleri, yiyecek deposu ya da mutfak
yoktu. Bundan dolayı triērēs’lerin denizde uzun süre kalmaları imkan-
sızdı. Rhodos gibi bir kentin deniz kuşatmasında, Pontos triērēs’lerinin
günde en az bir defa, ikmal için dönebilecekleri yakın bir kara üssüne
ihtiyaçları vardı811.
Diğer yandan nitelikli mürettebat eksikliği Pontos donanması açı-
sından en önemli sorundu812. Donanmadaki eğitilmiş mürettebatın az-
lığı, kısa süre içinde kendini çeşitli şekillerde gösterdi. Savaş gemileri,
ne kadar iyi tasarlanmış ya da sayı bakımından ne kadar çok olurlarsa
809
Diod. XXXVII. 28.
810
Triērēs, İÖ. VI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uzun bir süre en çok kullanı-
lan savaş gemisi niteliğindeki yeni bir tekne türüdür. Bu tekneye Latince’de triremis
adı verilmekteydi. Kelime anlamı itibariyle ‘üç sıra kürekli’ demek olan söz konusu
hızlı savaş gemilerini, o çağın ‘destroyerleri’ olarak kabul edebiliriz.
Triērēs’lerin uzunlukları 35-40m arasında değişmekte olup genişlikleri 5-6m
kadardı. Su altındaki derinlikleri takriben 1m, deniz seviyesinden yükseklikleri ise,
mümkün olduğu ölçüde suya yakındı. Söz konusu yassı ve uzun teknelerdeki kürek
sıraları deniz seviyesinin öyle yakınından başlıyordu ki; dalgalar en alt sıranın ancak
bir karış altında kalıyordu. Her bir triērēs’te 170 kürekçi (= epikopoi [ἐπίκοποι]),
8-10 tane tayfa (= nautai [ναῦται]), ayrıca ağır silahlı askerler (= hoplitai [ὁπλί-
ται]) ve mancınıkçılardan (= sphendonētai [σφενδονῆται]) oluşan, sayıları 14 ile
30 arasında değişen deniz askeri (= epibatai [ἐπιβάται]) bulunmaktaydı. Her tek-
neyi bir kaptan (= triērarkhos [τριήραρχος]) donanmayı ise, amiral (= nauarkhos
[ναύαρχος]) kumanda etmekteydi. Daha detaylı bilgi için bk. Landels 19963, 157
vdd.; Casson 2002, 62 vdd.
811
Landels 19963, 164 vdd.; Arslan 2002a, 124 vd.
812
Diod. XXXVII. 28.
olsunlar, amaca uygun, iyi eğitilmiş ve morali yüksek mürettebata ihti-
yaçları vardı. Çünkü antikçağda deniz savaşları çevik manevralardan
ibaretti. Klasik savaş gemileri olan triērēs’lerle yapılan çarpışmalarda
aslolan ya düşman teknesinin yanından süratle geçerek onun küreklerini
parçalamak ya da geminin karnında mancınıklar, kargılar veya mahmuz
darbesiyle yarık açmaktı. Yeri geldiğinde ustaca yapılan bir mahmuz
darbesi düşman gemisini ikiye bölebilirdi813. Bununla birlikte, teknenin
hızı ve manevra kabiliyeti kaptanın, dümencinin ve tüm gemi müretteba-
tının ortak uyumu sonucunda ortaya çıkıyordu. Yalnızca birkaç insanın
bile yanlış kürek çekmesi, bütün bir sıranın uyumunu bozarak geminin
manevra yeteneğinin ve hız denetiminin bozulmasına neden oluyordu.
Bu bakımdan Pontos donanması sayıca üstün olmasına rağmen süratli,
manevra kabiliyeti yüksek, deneyimli ve iyi eğitilmiş gemicilerden olu-
şan Rhodos filoları tarafından sık sık tuzağa düşürülüyordu814. Rhodos
triērēs’leri pruvalarındaki ağır tunç mahmuzlarıyla Pontos savaş gemile-
rine şiddetle çarparak ya teknelerini batırıyor ya süratle yanlarından
geçerek küreklerini parçalıyor815 ya da birtakım kancalar vasıtasıyla
kendilerini düşman gemilerinin bordalarına yapıştırdıktan sonra, onları
yedeklerine alarak limanlarına götürüyorlardı816. Kral ise, donanmasının
sayı üstünlüğünden yararlanarak Rhodos’luları denizde çembere alıp
yok etmek için fırsat kolluyordu817. Bu arada, zaman geçiyor ve yaz
yerini sonbahara bırakıyordu. Yine bu çeşit çarpışmalardan birinde, Pon-
813
Daha detaylı bilgi için bk. Hdt. VIII. 87-88.
814
Halkçı bir yönetim sistemine sahip olan Rhodos Adası’nda yoksul halkın erzak
eksiklikleri varlıklı vatandaşlar tarafından giderilirdi. Böylelikle, hem yoksul kişi
yiyeceğini sağlar hem de kentte, özellikle donanmanın kuvvetlenmesi açısından
yetenekli mürettebat hiçbir zaman eksik olmazdı (Strab. XIV. 2. 5 c. 653; ayrıca bk.
Diod. XXXVII. 28). Çünkü donanma ve denizcilik, her çeşit ihtisas alanında olduğu
gibi, ustalık gerektiren bir meslek işiydi. Durumun gereğine göre, ek bir şey olarak
çabucak yaratılamazdı (Thuk. I. 142).
815
Böylelikle, hareket kabiliyetini kaybeden gemiye hücum edilerek kolayca ele
geçiriliyordu.
816
Diod. XXXVII. 28; App. Mithr. 25-26. Üç sıra kürekli tekneler deniz savaşı
sırasında mahmuzlanarak delindiklerinde, savaş gemisi olarak tamamen yararsız
hale gelmelerine rağmen, diğer tekneler tarafından rahatlıkla yedeklerine alınarak
çekilebiliyor ve onarılabiliyordu (Thuk. II. 83-92; daha detaylı bilgi için bk. Landels
19963, 163).
817
Diod. XXXVII. 28.
tos müttefiklerinden üç sıra kürekli, sağlam ἐπωτίδες=epōtides’lerle818
donatılmış bir Khios savaş teknesi şaşırıp, yanlış bir manevra yaparak
Mithradates’in beş sıra kürekli amiral gemisini (quinqueremis) mah-
muzladı. Kralın gemisini manevra yapamaz hale getiren bu tuhaf kaza,
neredeyse Mithradates’in, Rhodos’lular tarafından esir alınmasına neden
oluyordu819.
Bu sırada, kralın kara kuvvetleri ellerindeki nakliye gemileriyle
triērēs’ler eşliğinde Rhodos Adası’na doğru yelken açtılar. Fakat
Kaunos (Dalyan) açıklarında şiddetli bir fırtınaya yakalanarak, Rhodos
sahillerine doğru sürüklenmeye başladılar. Kasırganın etkisiyle sular
üzerinde oraya buraya dağılan, dalgaların arasında yalpalayarak ilerle-
meye çalışan Pontos gemilerini gören Rhodos’lular, mürettebatın ve
askerlerin şaşkınlığından yararlanarak bütün güçleriyle onlara saldırdı-
lar. Çünkü Pontos kralı için gerek asker desteği gerekse savaş mühim-
matı taşıyan bu geniş hacimli gemiler aşırı derece yüklenmişti. Tekne-
lerdeki aşırı kalabalığa, bir de şiddetli fırtına ve panik eklenince kaptan-
lar gemileri rotalarında tutmayı başaramadılar. Bu bakımdan Rhodos’lu-
lar kolaylıkla Pontos kralına gönderilen nakliye teknelerinin bir bölü-
münü ele geçirdiler. Diğer bir bölümünü ise, ya hızlı savaş gemileriyle
arkadan mahmuzlayıp820 batırdılar ya da yaktılar ve yaklaşık 400 kişiyi
esir alarak limanlarına çekildiler821.
818
Savaş gemisinin pruvasında yer alan mahmuzun iki yanına yerleştirilen ve mah-
muzun düşman gemisinin bordasını yarması için pekiştirilen sivri tahtalara verilen
addır.
819
App. Mithr. 25; ayrıca bk. Memnon 31. 3. Kral, o zaman bu olayı önemsememiş
gibi görünse de, daha sonra Khios’lulardan bunun hesabını sormuştur (App. Mithr.
46-47).
820
Arkadan mahmuzlama ya da arkadan bindirme olarak adlandırılan bu donanma
manevrası periplous diye de bilinir. Bu manevrada savaş teknesi rakip gemiyi kıç
tarafından mahmuzlar ve daha sonra da çark ederek döner, yine kıça doğru saldırır.
821
App. Mithr. 26; ayrıca bk. Val. Max. V. 2 ext. 2. Cicero’ya (Verr. II. (1) 65. 159)
göre, bu sıralar Rhodos’lular her ne kadar VI. Mithradates’ten her şeyden çok nefret
etmelerine karşın, ona ithafeten kentlerinin en merkezi yerinde dikmiş oldukları
heykeline dokunmadılar. Böyle bir şeyi, kent ağır kuşatma koşulları altında çok zor
ve tehlikeli anlar yaşadığında dahi gerçekleştirmediler. Kendilerini abluka altına
alan kralı uzaklaştırmak için ellerinden geleni yapmalarına rağmen, onun kentlerinin
göbeğinde yer alan heykeline kimse saygısızlık etmedi. Cicero, hayatının bir bölü-
münü Rhodos’ta geçirmiş bir kişi olarak, Rhodos’luların bu davranış şeklini, kültür-
lerinde önemli bir yer tutan kutsal şeylere duydukları saygıya bağlamaktadır. Zira
halk, bir zamanlar dost oldukları kralı onurlandırmak üzere diktikleri heykele bakı-
yordu, onda gördükleri, şu an kendilerine karşı savaşan düşmanları değildi.
Böylelikle kralın Rhodos kuşatması önemli ölçüde sekteye uğratıldı.
Yine de söz konusu durum, Mithradates üzerinde bekleninin aksine ters
bir tepki yarattı. Kral, bir yandan kent üzerindeki kuşatmayı daha da
şiddetlendirirken, diğer yandan da surlara çıkmak için devasa büyüklük-
te bir savaş makinesinin (= sambykē822 [sambÊkh]) inşasına başladı ve
onu iki geminin üzerine monte etti. Akabinde, Rhodos surlarının daha
alçak olduğu Zeus Atabyrios Tapınağı’nın yer aldığı tepeden, gece ka-
ranlığında kente baskın yapmayı kararlaştırdı. Bu yüzden, ordusunun bir
kısmını gemilere yükledi. Plana göre, kralın gece karanlığında gemiler
ve sambykē’yle kentin limanına saldırdığı sırada kara ordusu da düşma-
nın şaşkınlığından yararlanarak önemli kuvvetlerle müdafaa edilmediği
haber verilen Atabyrios Tepesi’ndeki alçak surlara tırmanacaktı. Bunun-
la birlikte, Rhodos’lu nöbetçiler sessizce yaklaşan Pontos kuvvetlerini
fark ettiler. Hücum başladığında ise, buranın birçok birlik tarafından
güçlü bir şekilde savunulduğu ve karşı tarafın tuzağına düştükleri anla-
şıldı823.
Gene de kral, şafakla birlikte hem karadan hem de denizden geniş
kapsamlı bir saldırıya başladı. Rhodos’lular özellikle, denizden Isis Ta-
pınağı’nın yer aldığı duvarlara doğru yaklaşmakta olan heybetli samby-
kē’yi gördükleri zaman dehşete düştüler. Sambykē üzerinde, aynı zaman-
da çalışabilen birçok savaş makinesi yer almaktaydı. Rhodos donanma-
sının bütün çabaları kentlerine doğru ilerleyen, bu yüzen kuleyi durdur-
maya yetmedi. Şimdi Pontos askerleri ve tekneler sambykē’nin muaz-
zam cüssesinden yararlanarak surlara kadar rahatça ilerliyor ve duvarla-
ra tırmanmaya çalışıyorlardı. Böylelikle kral, kara kuvvetleri, donanması
ve sambykē eşliğinde bütün gücüyle Rhodos surlarına hücum etti. Rho-
dos’lular, bu sefer Pontos saldırısını geri püskürtemediler. Fakat bu sıra-
da beklenmedik bir şey oldu. Rhodos duvarları önlerine gelen samby-
kē’nin devasa kütlesi kendi ağırlığına daha fazla dayanamayıp çöktü824.
822
Bazen sur duvarlarına çıkmak için inşa edilen kuleye bazen de bir gemiden
diğerine geçmek için kullanılan köprüye verilen addır. Daha detaylı bilgi için bk.
Polyb. VIII. 4. 6; Plut. Marc. 15; App. Mithr. 26-27; daha detaylı bilgi için bk.
Landels 1966, 69 vdd.
823
App. Mithr. 26; ayrıca bk. Arslan 2002a, 125 vd.
824
App. Mithr. 27. Gene Appianos’a (Mithr. 27) göre, Tanrıça Isis’in hayaleti
yanan sambykē’nin alevleri arasında belirdi. Iulius Obsequens’e (Prodig. 56 dn. 1)
göre ise, Mithradates’in, Roma müttefiklerine karşı savaşa hazırlandığı sırada, kötü
bir şeyin habercisi kendisine görünmüştür. Ayrıca kuşatma sırasında askerler –her
nedense– elinde yıldırım taşıyan Isis’in görüntüsüne benzeyen bir siluetin peyda
Bütün çabalarına rağmen, bu girişimin de boşa çıkması ve kış mev-
siminin yaklaşmış olması nedeniyle Mithradates, iyi müdafaa edilen
kente karşı ikinci bir saldırı teşebbüsünde bulunmadı. Bunun üzerine,
Rhodos donanmasının ve ada halkının serbest kalmaması için ada çevre-
sinde bir Pontos filosu bıraktıktan sonra, Lykia’nın güney kıyılarına
doğru yelken açtı825. Çünkü Lykia’lılar savaşın başından beri hem
Mithradates VI Eupator’un hakimiyetini tanımayarak, onun generalle-
riyle çarpışmışlar826 hem de kendisine karşı savaşan Rhodos Adası’na
yardım göndermişlerdi827. Patara, Rhodos’tan sonra bölgedeki en önemli
ikinci limandı. Ayrıca Küçük Asya’daki en önemli ikinci donanma ve
asker gücü Lykia Birliği’nin elinde olup, Patara söz konusu birliğin en
önemli üç limanından biriydi828 –diğer ikisi Phaselis ve Andriake’dir–.
Bu nedenle Mithradates önce, Pontos hakimiyetine karşı direnen Patara
kentini hem karadan hem de denizden kuşattı. Kısa süre sonra, savaş
makineleri ve mancınıklar yapmak üzere Ksanthos yakınlarındaki
Letoon829 (Kumluova) kutsal alanında Leto’ya adanmış ağaçları kes-
meye başladı. Ancak rüyasında tanrıça tarafından durması emredilince
kesim işine son verdi830. Gerek abluka altındaki kent gerekse Pontos
egemenliğine halen boyun eğmemiş Lykia yerleşimlerine karşı savaşma-
sı için komutanlarından Pelopidas’ı Pontos ordusunun ve donanmasının
bir bölümüyle birlikte burada bıraktı. Pontos donanmasının ana bölümü
ise, Pergamon ve Propontis’e doğru yelken açtı. Çünkü Mithradates, ar-
tık Romalıların Hellas’taki eyaletlerini ele geçirmeyi düşünüyordu. Bu
yüzden, İÖ. 88/87 yılı kışını geçirmek amacıyla Karia Bölgesi üzerin-
den, yeni kraliyet başkenti Pergamon’a doğru yola çıktı831.
olduğunu ve Mithradates’in devasa kuşatma aleti sambykē’ye saldırdığını zannet-

mişlerdir. Ayrıca bk. McGing 1993, 511 dn. 60.
825
App. Mithr. 27; civ. IV. 67. ayrıca bk. Cic. Verr. II. (1) 65. 159; Liv. perioch.
78; Vell. II. 18. 3; Magie 1950, 218 vd.; Sherwin-White 1984, 125; Günaltay 19872,
364 vd.
826
App. Mithr. 20-21.
827
App. Mithr. 24; ayrıca bk. Marek 1995, 9 vdd.
828
Marek 1995, 16 vd.
829
İsmini Işık Tanrısı Apollon ve Avcı Tanrıça Artemis’in annesi Leto’dan alan bu
kutsal alan (Letoon), deniz kıyısından yaklaşık 3.5km içeride, Ksanthos Irmağı’nın
batı yakasında yer alır. Söz konusu kutsal alan Lykia Bölgesi’nin ve Lykia Bir-
liği’nin en önemli dini merkezidir.
830
App. Mithr. 27. Mithradates’in Rhodos kuşatmasından itibaren başına gelen
doğa üstü olaylar için ayrıca bk. Obseq. Prodig. 56 dn. 1-2.
831
App. Mithr. 27; ayrıca bk. Sherwin-White 1984, 125.
Bununla birlikte, Birinci Mithradates–Roma Savaşı (İÖ. 89-85) sı-
rasında, Mithradates VI Eupator’un generallerine direnen; Pontos kra-
lına karşı savaşan Rhodos Adası’na yardım gönderen ve bizzat kralın
kendisine karşı savaşan Lykia Bölgesi’ndeki hangi kentlerin Mithradates
tarafından ele geçirildiğine dair şu an için yeterli bilgiye sahip değiliz.
Appianos’un konuya ilişkin ifadelerinden832 Pisidia, Lykia ve Pamp-
hylia’nın Pontos kralına karşı savaştıklarını öğrenmekle birlikte, söz
konusu bölgelerden hangi kısımların Pontos kuvvetleri tarafından işgal
edildiğini ve kralın generallerinin bu bölgelerde nerelere kadar ilerlemiş
olduklarını kesin olarak bilemiyoruz. Ancak, Lykia’ya gönderilmiş olan
generallerin bölgenin kuzeyindeki dağlık yöreleri Pamphylia Ovası’nı
çevreleyen dağlara kadar istila etmiş oldukları düşünülmektedir833. Aynı
şekilde, Pisidia’nın müstahkem kentlerinden Termessos (Güllük Dağı),
Roma’ya bağlı kalarak Pontos kralına karşı direnmiş gibi gözükmekte-
dir. Bu bakımdan, Pontos kuvvetlerinin Kibyra (Gölhisar, Horzum)
kentini ele geçirdikten sonra, Termessos kontrolündeki Yenice Boğa-
zı’ndan geçerek Pamphylia’ya girmiş oldukları kabul edilmektedir834.
Mithradates’in bu geçiş esnasında, Termessos’un egemenlik alanını
istila ederek çok sayıda insanı esir aldığı, daha sonra Roma halkı tara-
fından çıkartılan lex Antonia de Termessibus835 adlı bir kararnameyle
(plebiscitum836) açıklığa kavuşmuştur837.
Bu arada, her ne kadar Karia’nın kıyı kentleri –Kaunos838, Kni-
dos , Kos840– Pontos hakimiyetini kabul etmiş olsalar da, bölgenin iç
839
832
App. Mithr. 20-21; 24; 27.
833
CIL I 589; Akşit 1971, 88 dn.49.
834
Magie 1950, 265; 285; Özsait 1985, 73; Çelgin 1997, 111.
835
Alınan bu kararname ya da yasaya Termessos kenti için çıkarılmış özel bir yasa
yahut kararname gözüyle bakıldığından dolayı, söz konusu isimle adlandırılmıştır.
Büyük bir kısmı kayıp olan söz konusu yasanın kapsamı ve içeriğine ilişkin şimdiye
kadar çeşitli fikirler ortaya atılmıştır. Daha detaylı bilgi için bk. Hardy 1912, 99
vdd.; Heberdey 19602, col. 749 vd.; Sherwin-White 1976, 12 vdd.; Özsait 1985, 76
vdd.; Crawford 1996, 331 vdd.; Bean 1997, 109; Çelgin 1997, 113 dn. 414. Yasanın
tarihine ilişkin olarak ise bk. Head 19773, 712; Heberdey 19602, col. 749; TAM III 1,
4; Özsait 1985, 76 vdd.; Jones 19712, 130; Aulock 1979, 46; Bean 1997, 109; Çelgin
1997, 116 dn. 425; Arslan 2000b, 34 vd.
836
Roma’da ele geçen bu bronz levha için bk. CIL I2 589; TAM III 1, 4 vd.; ayrıca
bk. Çelgin 1997, 113 dn. 412.
837
Akşit 1971, 88 dn. 249; Çelgin 1997, 111 dn. 404.
838
Plut. Luc. III. 3; ayrıca bk. App. Mithr. 23.
839
Plut. Luc. III. 3; ayrıca bk. Lawall 2005, 37 dn. 54-58.
840
App. Mithr. 23; Plut. Luc. III. 3.
kesimlerindeki kentlerden bazıları –Stratonikeia841, Tabai842– hâlâ Pon-
tos kralına karşı direniyorlardı. Bunun üzerine kral, büyük bir ihtimalle
Telmessos üzerinden Physkos’a (Marmaris) kadar sahil şeridini izledik-
ten sonra, Karia’nın iç kısımlarından Pergamon’a giden yolu takip et-
miştir843. Stratonikeia’nın Pontos kralına karşı olan savunması uzun
ömürlü olmamıştır. Kuşatılan kent, Mithradates VI Eupator tarafından
güç kullanılarak işgal edilmiş ve Pontos Krallığı’nın hakimiyetine boyun
eğmediği için cezalandırılmıştır. Bu nedenle Stratonikeia’lılar, krala
önemli miktarda savaş tazminatıyla haraç vermek ve kentlerinde bir
Pontos garnizonu bulundurmak zorunda kalmışlardır844. Tabai kenti de
Pontos kralına karşı gelmiş; fakat sonunda, o da bir şekilde Mithrada-
tes’e boyun eğmiştir845. Kral bu sırada Stratonikeia’da gördüğü, Philo-
poimenos’un Monime adlı güzel kızıyla evlenmiş ve onu da yanına
alarak, Hellas’a düzenlemeyi düşündüğü yeni seferin hazırlıklarını ta-
mamlamak üzere Pergamon’a gitmiştir846.
841
App. Mithr. 21; OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18.
842
OGIS 442; Sherk 1969, 100 vdd. no 17.
843
CMAM Patara-Pergamon yolu.
844
App. Mithr. 21; ayrıca bk. Sherk 1969, 110 vdd. no 18; Hind 1994, 168 vd.
845
Karia’nın Phrygia sınırında yer alan Tabai’ın, her ne kadar Mithradates’e karşı
gelen kentlerden biri olduğu biliniyor olsa da, onun kral tarafından ne zaman ele
geçirildiği kesin değildir. Ancak kent ya Mithradates’in Laodikeia’yı kuşattığı sırada
aynen Aphrodisias gibi, Roma Generali Oppius’u desteklediği için ele geçirilmiş ya
da kral Stratonikeia’yı işgal ettiği sırada Tabai kentini de boyunduruğu altına almış-
tır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. OGIS 442; Magie 1950, 234 vd.; Robert 1954,
97 vdd. no, 5; Sherk 1969, 101 no 17.
846
App. Mithr. 21; 27; ayrıca bk. Ael. Fr. 12 str. 10-12. Kral yaratılış itibariyle
kadınlara oldukça düşkün olmasına ve zaman zaman tutkuların kölesi gibi görünme-
sine ve davranmasına rağmen, her defasında duruma hakim olmasını bilirdi. Konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. App. Mithr. 112.
Bununla birlikte Mithradates’in neden Hellas’a bir sefer düzenlemeyi düşün-
düğü bilinmemektedir. Th. Reinach (19752, 127) ve M. I. Rostovtzeff’e (1941, 835)
göre, bağımsız bir Panhellenik monarkhia kurmak; D. Magie’ye (1950, 219) göre,
topraklarını genişletmek ve daha da güçlenmek; U. Kahrstedt’e (1948, 292; 295)
göre, milliyetçilik ve sosyo-ekonomik nedenler; A. N. Sherwin-White’a (1977a, 74)
göre, Romalılarla masaya oturduğunda pazarlık konumunu yükseltmek; (1984, 134
vd.) göre ise, doğaçlama ve sınırlı amaçlar için kral Hellas’a geçmiştir. Modern
yazarlar kralın bu seferi üzerine çeşitli görüşler ileri sürmelerine karşın, bu hipotez-
lerin hiçbiri günümüze kadar kanıtlanmış ya da çürütülmüş değildir (Rubinsohn
1993, 36 dn. 141). Fakat şu da göz ardı edilmemesi gereken bir gerçektir ki; sebebi
her ne olursa olsun: Kral Rhodos’luların kuvvetli donanmasını ve o sıralar Romalı-
Mithradates, İÖ. 88/87 yılı kışını Pergamon’da Roma’nın Hellas
hakimiyetine son vermek amacıyla ordusunda ve donanmasındaki son
eksikleri tamamlayarak geçirdi847. Bu sırada Roma ise, Müttefikler Sa-
vaşı’na son vermiş848 ve kendini yeniden toparlayarak bütün dikkatini
Pontos Kralı VI. Mithradates’in üzerine yöneltmişti. Romalılar artık,
Küçük Asya ve Hellas üzerinde egemenlik kurma emelini besleyip,
bunu gerçekleştirme yolunu tutmuş olan Pontos kuvvetlerine karşı mü-
cadele etmeye karar vermişlerdir849. Öyle ki, Romalılar Mithradates’in
üzerine ciddi bir ordu göndermeden, onun hakkından gelemeyeceklerini
anladılar. Durum böyle olunca Senatus, kalabalık bir ordu toplama ka-
rarı almıştır. Fakat bu sefer de, söz konusu savaşı kimin yöneteceği so-
runu, partiler arası çekişmelere yol açmış ve Roma’da Sulla ile Marius
taraftarları arasında yeni bir iç savaşın çıkmasına neden olmuştur. So-
nuçta Sulla’nın, bu savaştan da galip çıkmasına; Marius’u ve taraftar-
larını Roma’dan sürmesine karşın, hazırlanan ordunun yola çıkması
aylarca gecikmiştir850. Söz konusu durumun bir sebebi, o sıralar Romalı-
ların Sulla’nın, Mithradates’e karşı yapacağı savaşın masraflarını kar-
şılayacak mali destekten yoksun olmalarıdır. Bu yüzden, kısa bir süre
önce ele geçirdikleri Numidia Krallığı’nın kraliyet hazinelerini ve tanrı-
lara adanmış değerli eşyaları kısa zamanda satarak ordunun ad stipendi-
um frumenti=iaşesi için gerekli parayı temin etmişlerdir851.
ların sığındığı en önemli yerleşim olan Rhodos Adası’nı kontrol altına almadan
Hellas’a sefer düzenlemeyi düşünmekle, çok büyük bir stratejik hata işlemiştir.
847
848
Velleius Paterculus’a (II. 15. 3) göre, Müttefikler Savaşı sırasında Italia genç
nüfusundan yaklaşık 300.000 kişi telef olmuştur (ayrıca krş. Oros. hist. V. 22. 2-4;
12-13; Eutr. V. 7-9 dn. 15-20). Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 130.
849
Diod. XXXVII. 2. 11-12; daha detaylı bilgi için bk. Keaveney 1982b, 79 vdd.
850
Plut. Sull. VII-XI; ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 4.
851
App. Mithr. 22. Zira Cicero’ya (Leg. Man. VI. 14) göre, provincia Asia Ro-
ma’nın diğer eyaletlerine nazaran yeraltı zenginliği, tarıma uygun topraklarının
bolluğu, otlaklarının genişliği, meyve-sebze türlerindeki ürünlerin çeşitliliği ve ihraç
ürünlerinin fazlalığı bakımından birinci sırayı almaktaydı. Öyle ki, Romalılar tara-
fından (Cic. Q. fr. I. 1. 9) clarissima provincia=son derece ünlü/parlak eyalet ola-
rak adlandırılıyordu. Bu durum (Cic. Leg. Man. VII. 17; VII. 19), Roma’nın Küçük
Asya’dan önemli miktarda vergi geliri sağlamasına neden oluyordu. Böylelikle hem
devlet hem de bu vergileri devlet adına toplayan sınıfın giderek güçlenmesine neden
oluyordu. Bu bakımdan Mithradates’in Anadolu’yu ele geçirmesi Romalıları hem
ekonomik hem de siyasi yönlerden büyük zararlara uğrattı. Roma Akdeniz dünya-
sında, kendisine dost ve müttefik devletlerin gözünde önemli prestij kaybına uğradı.
Ayrıca Anadolu’dan toplanan gelirlerle sıkı sıkıya bağlı ekonomisi, bu kaynaktan
Böylelikle Roma’da bu olaylar sona erdi. Fakat, İÖ. 87 yılında ge-
rek halk gerekse Senatus, Sulla’ya karşıt partiden demokrat/halk
(populares) Lucius Cornelius Cinna’yı, Gnaeus Octavius’la birlikte
consul atadı852. Sulla birçok kişinin kinini yatıştırmak için, bu duruma
sevinir gibi yaptı. Lucius Cinna’nın consul seçilmesine ses çıkarmadı.
Ardından Pontos Kralı VI. Mithradates’le savaşmak üzere emrindeki altı
legio’yla Hellas’a doğru yola çıktı853.
4. Hellas Savaşları
Delos Adası854, İÖ. II. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, birçok Italia
asıllı tüccarın sıkça ikamet ettiği bir yer olmuş ve adada yaşayan Romalı
nüfusu giderek artmıştı855. Diğer yandan ada, Birinci Mithradates–Roma
Savaşı sırasında ekonomik açıdan iyi gelir getiren açık bir limana sahip
olması ve burada ikamet eden çok sayıda Romalının etkisi nedeniyle
yoksun kalınca, Roma forum’una taşınan güvensizlik ve ödemelerdeki dengesizlikle

dalgalanmaya başladı (ayrıca bk. Jonkers 1959, 10 vdd.; 25 vdd.). Roma’nın o sıra-
lar içinde bulunduğu mali krize ve ekonomisine ilişkin olarak bk. Lintott 1971b, 451
vd.; Barlow 1980, 202 vdd.; 207; 209 vdd.; 219; Cagniart 1986, Brunt 1988, 62; 172
dn. 98; 175.
852
Cic. har. resp. XXV. 54; Tusc. V. 19. 55; Phil. XI. 1; XIII. 1-2; XIV. 23; Planc.
51; App. civ. I. 65-66; Cass. Dio XXX-XXXV. frg. 102. 1-3; Vell. II. 20. 3; Exsuper.
22.
853
Plut. Sull. X. 4; Eutr. V. 4 dn. 7; ayrıca bk. Plut. Sert. IV. 4; Flor. epit. II. 9. 9.
Plutarkhos’a (Sull. XI. 1) göre, Sulla’nın Italia’dan ayrıldığı günlerde, Ana-
dolu’yu Romalılardan, Bithynia ve Kappadokia’yı krallarından almış olan Mithra-
dates’e Pergamon’dayken birçok ilahi işaretler görünmüştü. Pergamon’lular elleriyle
kullandıkları bir aletle zafer çelengi taşıyan Nike heykelini yukarıdan krala doğru
indirmişler; fakat Mithradates tanrıçanın kafasına dokunmak üzereyken, heykelin
başı kırılmış ve zafer çelengi tiyatroda yere düşerek parçalanmıştır. Bunun üzerine
tiyatrodaki halkı bir ürperti, Mithradates’i ise, büyük bir mahcubiyet kaplamıştır.
854
Delos, İÖ. 167 yılında, Romalılar tarafından gümrük ve liman vergilerinden
muaf tutularak, serbest liman ilan edilmesinden sonra, oldukça zenginleşmişti. Çün-
kü ada, mal bakımından zengin ve geniş olan bir pazar yerine sahip olmasının yanı
sıra, özellikle çok gelir sağladığı için tutsak ‘köle’ ticareti de yapıyordu. Bunun
nedeniyse Romalıların, İÖ. 146 yılında Kartaca ve Korinthos’un yakılıp yıkılmasın-
dan sonra, zenginleşerek çok sayıda köle kullanmaya başlamalarıydı. Ada, aynı gün-
de 10.000 tutsağı hem alabilen hem de sevk edebilen kapasiteye sahipti. Bu yüzden
antikçağda ἔμπορε, κατάπλευσον, ἐξελοῦ, πάντα “πέπραται”=ey tüccar,
‘Delos’a’ yelken aç, gemini boşalt, her şey “satılmış olur” atasözü, adanın ne kadar
işlek bir ticari limana sahip olduğunu açıklamaktadır (Strab. XIV. 5. 2 c. 669).
855
Strab. X. 5. 4 c. 486; daha detaylı bilgi için bk. Homolle 1884, 75 vdd.; Laidlaw
1933, 190 vdd.; Wilson 1966, 113 vdd.; Kallet-Marx 1995, 202 dn. 23.
Pontos kralına karşı cephe almıştı. Böylelikle Delos, aynı Rhodos gibi,
İÖ. 88 yılı ilkbaharında, Küçük Asya’daki katliamdan kurtulan Romalı-
ların sığındıkları bir merkez haline gelmiş ve Ege Denizi’ndeki Pontos
hakimiyetine karşı koymaya başlamıştır.
Bunun yanı sıra, ekonomik ve siyasi olduğu kadar stratejik açıdan
da856 hem Pontos hem de Atinalılar için büyük önem taşıyan Delos Ada-
sı, İÖ. 167 yılından857 itibaren Atina’ya bağlı olmasına rağmen, İÖ. 88
yılında Pontos kralının tarafına geçen Atina ve ona bağlı olan diğer bazı
adalarla sitelerin tersine Romalılara sırt çevirmemişti. Bu yüzden Delos,
önce Mithradates yanlısı politika izleyen ve Atina arkhōn’u ve generali
seçilen ‘tiran’ Aristion’un858 komutanı Teos’lu Apellikon tarafından,
İÖ. 87 yılı ilkbaharında hem denizden ve hem de karadan abluka altına
alındı. Fakat kuşatmanın adada bulunan Roma praefectus’u Orbius tara-
fından kırılmasıyla Atinalılar geri püskürtüldüler859. Bu başarısız giri-
şim, Atinalıların yalnız başına Delos’u alamayacaklarını açıkça ortaya
koydu. Bu bakımdan Atinalılar, birkaç yüz gemiden oluşan donanmala-
rını Mithradates’in emrine verdiler. Bunun üzerine Mithradates, aynı yıl
Ege Denizi’nde Pontos hakimiyetine direnen adaları ve daha sonra da
bütün Hellas’ı egemenliği altına almak üzere generallerinden Arkhela-
os’u büyük bir donanmayla birlikte Delos’a gönderdi860.
Bu arada Birinci Mithradates–Roma Savaşı’nda Pontos’un müttefiki
olan bazı Thrakia kabileleri861, İÖ. 91 yılından itibaren Mithradates’in
teşvikiyle Hellas ve Makedonia üzerine çeşitli kereler yağma akınları
856
Strabon’a (X. 5. 4 c. 486) göre, Delos Adası, Italia ve Hellas’tan Küçük Asya’ya
doğru yelken açan gemiler için ideal bir limana sahip konaklama yeriydi.
857
Atinalılar, İÖ. 168 yılındaki Pydna Zaferi’nden sonra, Romalılara gösterdikleri
iyi niyet ve yardımlarından ötürü, Delos, Skyros, Lemnos adalarıyla birlikte Haliar-
tos topraklarıyla ödüllendirilmişlerdi (Polyb. XXX. 20. 1-9; Liv. XXXIII. 30).
858
Plut. Sull. XII. 1.
859
FGrHist 87 F 36 (Poseidonios)=Ath. Deip. V. 214 d-215 b. Apellikon’un şans
eseri canını kurtardığı bu sefer sonunda, Atina kuvvetlerinden yaklaşık 1.000 kişi
öldürüldü ya da esir edildi. Ayrıca adada konuşlandırılan bütün savaş donanımı Ro-
malılar tarafından yok edildi. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Mattingly 1971a, 85
dn. 4; Bugh 1992, 109.
860
App. Mithr. 27-28; Flor. epit. I. 40. 8; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath.
Deip. V. 215 b; ayrıca bk. Sherwin-White 1984, 136 dn. 15.
861
App. Mithr. 41; 57. Cassius Dio’ya (XXXVI. 9. 3-4) göre, bu sırada bazı
Thrakia’lılar Mithradates’in ordusunda paralı askerlik yapmaktaydılar. Daha detaylı
bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 124 dn. 162.
9) Hellas Savaşları
düzenlemişlerdi862. Bu durum büyük bir ihtimalle, Mithradates’in Thra-
kia’lılar vasıtasıyla Romalıları Makedonia ve Kuzey Hellas’tan atma
girişimiydi. Thrakia’lılar, İÖ. 92 yılından İÖ. 87 yılına kadar Makedo-
nia’da praetor’luk (vali) yapan Gaius Sentius Saturninus’a863 karşı dü-
zenledikleri akınların çoğunda Romalıları bozguna uğratmışlardı864.
Hatta zaman zaman Epeiros’a kadar ilerleyerek, bölgenin ünlü kehanet
merkezi Dodona’yı865 dahi yağmalamışlardı866. Ancak, sınırlı bir kuv-
vetle867, kendilerine karşı başarıyla mücadele eden Roma praetor’unu
bir türlü Makedonia’dan sürememişlerdi. Sonunda Sentius tarafından
ağır bir yenilgiye uğratılan Thrakia Kralı Sothinos, kendi bölgesine
çekilmek zorunda kaldı868. Bu sebeple Mithradates, İÖ. 87 yılında, oğul-
larından Arkathias ve generallerinden Taksiles’in ortak komutalarındaki
büyük bir kara ordusunu, Thrakia üzerinden Makedonia Bölgesi’ne
gönderdi869. Böylelikle bu ordu, Makedonia üzerinden Hellas’a inebile-
862
Liv. perioch. 74; 76; 81 dn. 4; Cass. Dio XXXI. 101. 2; Oros. hist. V. 18. 30;
ayrıca bk. Sherk 1969, 121 vdd. no 21.
863
Cic. Pis. XXXIV. 83-84; Verr. II. (3) 93. 217; SIG3 II 732.
864
Liv. perioch. 70; 74; 76; 81; Oros. hist. V. 18. 30; konuya ilişkin olarak ayrıca
bk. Cic. Pis. XXXIV. 84; Verr. II. (3) 93. 217; SIG3 II 732; Günaltay 19872, 361;
Sherwin-White 1984, 126; Kallet-Marx 1995, 273 dn. 51.
865
Hellas’ın en eski kehanet merkezlerinden biridir. Epeiros Bölgesi’nde büyük bir
meşe ağacının altına kurulan Zeus Tapınağı’nda rahibeler geleceği kurbanların
bağırsaklarına bakarak bildirirlerdi (Hdt. I. 46; II. 52-58; IV. 33; IX. 93).
866
Cass. Dio XXXI. 101. 2; daha detaylı bilgi için bk. Keaveney 1982b, 79 dn. 3.
867
Sentius’un özellikle, İÖ. 91-İÖ. 87 yılları arasında Thrakia’lıların yoğunlaşan
saldırıları karşısında yaşadığı en büyük problem 20 cohors’tan (1 cohors=600 kişi)
oluşan standart praetor ordusuyla, bu akınları karşılamaya çalışmasıdır. Sentius, söz
konusu durum karşısında, Roma’dan birçok kereler yardım talebinde bulunmuştur.
Ancak, bu sıralar İtalik müttefiklerine karşı şiddetli çarpışmalar yapan Romalılardan
hiçbir yardım alamamıştır (Sherwin-White 1984, 126 dn. 105).
868
Oros. hist. V. 18. 30.
869
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 213 c. Arkathias, Plutarkhos’ta
(Sull. XI. 2), Ariarathes olarak geçmektedir. Plutarkhos’un burada Mithradates’in
oğullarından Arkathias’la diğer oğlu Kappadokia Kralı IX. Ariarathes’i karıştırdığı
düşünülmektedir. Çünkü Appianos (Mithr. 10; 15), Kappadokia Kralı IX. Ariarathes
ile Mithradates’in Küçük Asya Savaşları’na Armenia Minor süvarilerinin başında
katılmış (Mithr. 17-18) ve kralın Makedonia Seferi’ne komuta etmiş olan diğer oğlu
Armenia Minor’un yöneticisi Arkathias arasındaki farkı açık bir şekilde çizmiştir
(Mithr. 35; 41). Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 1104 vd. dn. 41; Sherwin-
White 1984, 134 dn. 9; McGing 1986a, 124 dn. 161; Rubinsohn 1993, 28 dn. 101.
Ayrıca krş. Niese 19652, col. 820; Wilcken 19652, col. 1161; Simonetta 1961, 18
vd.; 1977, 36 vdd.; Brennan 1992, 127 vd.; Kallet-Marks 1995, 273 dn. 51.
cek ve orada Arkhelaos komutasındaki Pontos donanmasıyla birleşerek,
Romalıların olası saldırılarına karşı birbirlerine destek olabilecekti.
Arkathias, Thrakia üzerinden Makedonia’ya doğru ilerlerken,
Arkhelaos, İÖ. 87 yılının baharında, Delos’u kanlı bir şekilde ele ge-
çirdi. Ada içinde yer alan kentleri temellerinden yıktı870. Önemli bir
bölümü Romalılardan oluşan yaklaşık 20.000 kişiyi kılıçtan geçirdi.
Geri kalan ada halkını köle olarak sattı871. Delos’la beraber birtakım
adaların yönetimini tekrar Atinalılara bağladı. Ayrıca, Delos Adası’nda
yer alan Apollon kutsal alanı başta olmak üzere, tapınaklara ait bütün
hazineleri Aristion’a ve Atinalılara teslim etti. Daha sonra söz konusu
hazineleri korumak ve Aristion’un Atina’daki hakimiyetini sağlamlaş-
tırmak için 2.000 Pontos askerini kente gönderdi872.
Aristion ise, bu kuvvetle –görünürde Atina’daki rejimin güvenliğini
sağlamak, gerçekte kendi tiranlığını kurmak için– önce bütün muhalifle-
rini susturdu. Gene οἷς (scil. ἀνδράσι) ὁ Ἀριστίων συγχρώμενος
ἐτυράννησε τῆς πατρίδος=bu kişilerle işbirliği yaparak Aristion ken-
disini vatanına tiran yaptı. Kentte Roma taraftarı siyaset izleyenleri
ortadan kaldırdı873. Fakat bu arada, Roma yanlısı, saygıdeğer Atinalılar-
dan bir grup yurttaşın Roma’ya kaçmasına engel olamadı874. Öte yan-
dan, o sıralar Roma’ya hiç de dost olmamakla birlikte Aristion’un sert
yönetimine dayanamayan ve tiranlıktan nefret eden birçok Atina vatan-
daşı eski bir Atina kolonisi olan Karadeniz sahillerindeki Amisos’a
(Samsun) göçtüler875. Ancak sonunda, kenti terk etmek isteyen insanla-
rın sayısı öyle bir raddeye geldi ki, Atina’yı bırakıp gidenlerin ölüm
cezasına çarptırılacağı ilan edildi. Kent kapıları kontrol altına alındı.
870
Strab. X. 5. 4 c. 486. Plut. Sull. XI. 3; Flor. epit. I. 40. 8; ayrıca bk. Cic. Leg.
Man. XVIII. 55; App. Mithr. 28; Arkhelaos’un komutanlarından Metrophanes’in
Delos Adası’nda yaptıklarına ilişkin olarak bk. Paus. III. 23. 3-5. Pausanias
(ibid.)’de, Arkhelaos’un komutanının adı Menophanes olarak geçmektedir. Ayrıca
krş. Ath. Deip. V. 215 b. Pontos’luların, İÖ. 87 baharında Delos Adası’nda yaptıkla-
rı tahribatın boyutlarına ilişkin arkeolojik veriler için ise bk. Bruneau 1968, 671 vdd.
871
App. Mithr. 28; Paus. III. 23. 4; ayrıca bk. Plut. Sull. XI. 3; Flor. epit. I. 40. 8-9.
872
App. Mithr. 28; daha detaylı bilgi için bk. Paus. III. 23. 3-4; Plut. Num. IX. 6;
McGing 1986a, 121; Kallet-Marx 1995, 211; Rigsby 1996, 52 vd.; Bringmann 1997,
146.
873
Strab. IX. 1. 20 c. 398; App. Mithr. 28; ayrıca bk. Plut. Num. IX. 6.
874
Plut. Sull. XIV. 5; Paus. I. 20. 5; FGrHist 87 F 36 (Poseidonios)=Ath. Deip. V.
214 a-d; ayrıca bk. Cic. Brut. LXXXIX. 306. Daha detaylı bilgi için bk. Toulouma-
kos 1966, 138 vdd.; Kidd 1988, 879 vdd.
875
Plut. Luc. XIX. 6.
Stoacı Filozof Apameia’lı (Syria) Poseidonios’un kendi dönemindeki
(İÖ. 146-İÖ. 80) olayları kaleme aldığı “Tarih” kitabından alıntı yapan
Athenaios’a876 göre, insanlar geceleri iplerle kendilerini Atina surların-
dan sarkıtıp kaçmaya başladılar. Bunun üzerine Aristion, süvari birlikle-
rini göndererek kaçanların bir bölümünü öldürtüp diğer bir bölümünü
aynı suçlular gibi kente geri getirmeye başladı. Sonunda kentte sıkı yö-
netim ilan ederek gece sokağa çıkma yasağı getirdi –tarihteki ilk sokağa
çıkma yasağı(?). Gündüzleri ise, ağır silahlı birlikler kent territorium’unda
geziniyor ve kent giriş-çıkışları kontrol altında tutuluyordu. Yollarda
yakalanan şüpheliler kente getirilerek kırbaçlanıyor ve işkence görüyor-
du. Hatta birçok kişi, daha mahkeme dahi edilmeden öldürülmeye baş-
landı.
Bu sırada Arkhelaos, Pontos donanmasıyla Peloponnesos Yarıma-
dası’nın doğusundan Kyklades Adaları’na kadar bütün adaları hatta
Euboia’yı877 (Eğriboz Adası) bile Pontos egemenliği altına aldı. Böyle-
likle Ege Denizi de tamamen Mithradates’in kontrolü altına geçmiş
oldu878. Daha sonra da, zaten onun gelişini bekleyen Hellas’a, hiçbir
güçlükle karşılaşmadan çıkarma yaptı. Pontos egemenliğini ilk anda
kabullenemeyen Thessalia’nın Demetrias ve Magnesia kentlerini kısa
bir kuşatmadan sonra ele geçirdi. Arkasından, Atina’dan başlayarak
Thessalia’ya kadar bütün kentleri Roma’ya karşı başkaldırıya ikna etti.
Sadece Boiotia’nın Thespiai kenti Arkhelaos’a karşı direndi. Fakat o da
Pontos kuvvetleri tarafından abluka altına alındıktan kısa süre sonra
düştü. Böylelikle Arkhelaos, bazen güç bazen ikna yoluyla; ama ço-
ğunlukla Roma düşmanları tarafından desteklenerek, kısa süre içinde
Peloponnesos ve Orta Hellas’ı Pontos egemenliğine aldı879.
876
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 214 a-d. Daha detaylı bilgi için
bk. Touloumakos 1966, 138 vdd.
877
Plutarkhos’un (Sull. XI. 3) tersine, Appianos’a (Mithr. 29) göre, Euboia Adası,
Demetrias ve Magnesia kentleri, Mithradates’in diğer bir komutanı Metrophanes
tarafından ele geçirilmiştir. Memnon’a (32. 1) göre ise, önce Euboia Adası’ndaki
Eretria ve Khalkis kentleri daha sonra bütün ada kralın hakimiyetini kabul etmiştir.
Ardından Hellas’taki birçok kent Mithradates’in güçleriyle birleşmiştir. Ayrıca bk.
Flor. epit. I. 40. 8.
878
879
Plut. Sull. XI. 3; App. Mithr. 29; Eutr. V. 4. 2; 6. 1; Oros. hist. VI. 2. 4; ayrıca
krş. Memnon 32. 1; Liv. perioch. 78; FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip.
V. 213 c. Savaşın Hellas’a sıçramasını Florus (epit. I. 40. 8) şu sözlerle değerlendi-
riyordu: Italiam iam ipsamque urbem Romam regius terror adflabat=artık
Italia ve bizzat Roma kentini kral dehşeti sarıyordu. Daha detaylı bilgi için bk.
Arkhelaos’un Hellas’ta arattığı hava öylesine güçlü ve etkileyici bir
hal almıştı ki, Damon Peripoltas adlı bir genç on altı arkadaşıyla birlikte
Boiotia’nın diğer bir kenti olan Khaironeia’da, bazı Romalılara suikast
düzenlemişlerdir. Yüzlerini kurumla kaplayıp, agora’da tanrılara kurban
sunan Romalı bir komutanı korumalarıyla birlikte öldürmüş ve kentten
ayrılmışlardır. Bunun üzerine Roma taraftarı meclis üyeleri Romalılara
yaranmak, kentlerinin daha sonradan bir zarar görmesini engellemek
amacıyla hemen toplanmış ve Damon ile arkadaşlarını idama mahkum
etmişlerdir. Ancak aynı akşam meclis üyelerinin her gece yaptıkları
olağan yemek ziyafeti sırasında, Damon ile arkadaşları baskın düzenle-
mişler ve kendilerini ölüme mahkum eden bütün meclis üyelerini kılıç-
tan geçirmişlerdir. Daha sonra dağlara çekilen Damon ve arkadaşları
haydutluk yapmaya ve kenti tehdit etmeye başlamışlardır880.
Bununla birlikte Makedonia praetor’u Sentius’un legatus’u Quintus
Braetius Sura, İÖ. 87 yılı yazında, Mithradates’in komutanı Metropha-
nes’i Euboia yakınlarında yapılan küçük bir deniz savaşında yenerek
Skiathios Adası’nı ele geçirmiş ve adada yer alan Pontos’a ait erzak
depolarını yağmalamıştı881. Daha sonra da Boiotia Bölgesi’ni istila eden
Arkhelaos ve Aristion’un birleşik kuvvetlerinin ilerleyişini durdurarak,
Khaironeia yakınlarında onlara karşı çeşitli kereler başarıyla çar-
Greenidge and Clay 19602, 196 vd.; Penella 1980, 447 vd.; McGing 1986a, 123 vd.;
Rubinsohn 1993, 31.
880
Plut. Kim. I. 2-4. Daha detaylı bilgi için bk. Mackay 2000a, 91 vdd.; 98 vdd.
881
App. Mithr. 29; ayrıca bk. IG IX 2. 613. Bu sırada Ege Denizi’ndeki hemen he-
men bütün adalar gibi, Skiathios ve Peparethios adaları Pontos hakimiyetine boyun
eğmişlerdir. Fakat Thasos (Taşöz) Adası, Roma’nın en çok sadakate ihtiyacı olduğu
bu anlarda Romalılarla olan dostluk ve müttefiklik bağlarını koparmamıştır. Ada
halkı Pontos’luların saldırılarına sonuna kadar direnmiş ve Romalılarla olan ittifak-
larını fes etmektense, gerekirse ailelerini katledip ölene kadar savaşacaklarına dair
yemin etmişlerdir. Nitekim, Thasos Adası’nda gerek Sulla’nın dictator’luğu (İÖ. 82-
79) gerekse, onun komutanlarından Dolabella’nın Hellas’ta bulunduğu –İÖ. 78– dö-
neme ait çeşitli mektuplar ve bir Senatus kararnamesi bulunmaktadır. Sulla için bk.:
Epistulae L. Cornelii Sullae cum Senatus Consulto de Thasiis=Sherk 1969, 116
vdd. no 20 str. 2-8; Dolabella için bk. Epistulae Cn. Cornelii Dolabellae=Sherk
1969, 119 vdd. no 21.
Bu bakımdan Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nın sona ermesiyle Thasos’lular
Romalılara olan sadakatlerinden dolayı özgürlüklerini kazanmalarının yanı sıra;
Skiathios ve Peparethios adaları da kontrolleri altına verilmiştir (Sherk 1969, 115
vdd. no 20; 120 no 21 str. 17-20; 122 vd.; McGing 1986a, 124 dn. 163-164; Kallet-
Marx 1995, 269 vd. dn. 38; 283 dn. 85).
pışmıştı882. Ancak, Akhaia’lıların ve Lakedaimon’luların, Arkhelaos ile
Aristion’a yardım etmeleri883 ve o sıralar bölgeye gelen Sulla’nın komu-
tanı/yetkili elçisi Lucius Licinius Lucullus’un ona hemen yerini yolda
olan Sulla’ya vermesini emretmesi üzerine Sura, derhal Boiotia’dan
ayrılarak Sentius’un yanına gitmiştir. Böylelikle Braetius Sura sınırlı
sayıda askere ve savaş donanımına sahip olmasına rağmen –yürekliliği
ve sağduyusu sayesinde–, Mithradates’in komutanlarına karşı hem de-
nizde hem de karada –herkesin hatta kendisinin bile, umduğundan çok
daha– başarılı sonuçlar elde etmiş ve Sulla’nın geciken kuvvetlerinin bu
bölgeye rahatça yerleşmesini sağlamıştır884. Lucullus ise, Braetius Sura
tarafından(?) konuşlandırılmış olan Roma garnizonlarını kendi komutası
altına alıp, Sulla’nın yanına dönmeden önce Boiotia Bölgesi’ndeki ufak
tefek karışıklıkları gidermiştir885.
Sulla, İÖ. 87 yılının yazında beş legio, bir miktar piyade ve az sayıda
süvariden oluşan ordusuyla Epeiros’ta karaya çıktı. Fakat ordusu hem
sayı bakımından Mithradates’in generallerinin elindeki ordudan azdı
hem de denizde güvenliği sağlayacak donanmadan yoksundu886. Bu
882
Plut. Sull. XI. 4; App. Mithr. 29.
883
App. Mithr. 29. Memnon’a (32. 1) göre, Euboia Adası’yla birlikte ana karadaki
birçok kent Pontos güçleriyle birleştikten sonra, Lakedaimon’lular yenilmişlerdir.
884
Plut. Sull. XI. 4-5; ayrıca bk. Mackay 2000a, 93 dn. 4. Bu yüzden Thessalia’nın
Athamanoi ve Boiotia’nın Thespiai kentleri agora’larına Q. Braetius Sura’nın hey-
kelini dikmişler ve onu değişik şekillerde onurlandırmışlardır (McGing 1986a, 124
vd. dn. 165-166).
885
Zira, İÖ. ca. 75/74 yılında Khaironeia’nın komşusu ve aynı zamanda rakipleri
olan Orkhomenos’lular, Khaironeia’lıları Pontos sempatizanlığı ve Damon’un Ro-
malılara karşı yaptıkları yüzünden suçlamışlardır. Davaya Makedonia praetor’u bak-
mıştır. Bununla birlikte Khaironeia’lı avukatlar Lucullus’un bu konu üzerindeki yar-
gısına dayanarak suçlu olmadıklarını iddia etmişlerdir. Zira Lucullus Boiotia’dayken
bu olayı incelemiş ve Khaironeia halkının bu davada suçlu olmayıp; bizzat mağdur
olduğuna karar vermiştir. Makedonia praetor’unun Lucullus’la yazışması ve onun
da bu durumu doğrulaması üzerine Khaironeia’lılar ağır bir mahkumiyetten kurtul-
muşlardır. Bu yüzden Lucullus’a olan minnettarlıklarını göstermek amacıyla kentin
agora’sındaki Dionysos heykelinin yanına, onun bir yontusunu dikmişlerdir (Plut.
Kim. I. 5; II. 1-2; ayrıca bk. Fossey 1979, 576; 580; Mackay 2000a, 101 dn. 37-38).
886
App. Mithr. 30; ayrıca bk. Memnon 32. 1. Ancak, o sırada Pontos ordusunun ana
kolu Mithradates’in oğlu Arkathias komutası altında Thrakia üzerinden Makedo-
nia’ya doğru ilerlemekle meşguldü (App. Mithr. 35; 41; ayrıca bk. Memnon 32. 2).
Arkhelaos ve Aristion’un emrinde ise, az sayıda asker mevcuttu. Bu yüzdendir ki,
Braetius Sura’nın az sayıdaki kuvvetleri kısa zamanda Pontos güçlerine karşı önemli
başarılar elde etmiştir. Bu durumda Sulla’nın iyi eğitim almış, savaş tecrübesi yük-
yüzden ordusunu güçlendirmek ve yeterli erzak ve para sağlamak için
önce Aitolia ve Thessalia üzerine yürüdü. Kendisine karşı direnen bütün
kentleri kısa süre içinde ele geçirdi. Daha sonra da kanlı bir şekilde iler-
leyerek Boiotia’ya girdi. Bunun üzerine, Thebai gibi daha önce Pontos
hakimiyetini tanıyan bütün kentler hemen Sulla’nın tarafına geçtiler887.
Çünkü, söz konusu kentlerin Romalılara karşı duydukları korku, Pontos
kralına olan inançlarından fazlaydı. Böylece Sulla, İÖ. 87/86 yılı kışın-
da, Khaironeia’da ordugah kurdu. Bu sırada Thrakia’daki Odrysai Kralı
Sadalas, Sulla’ya Hellas’taki Pontos güçlerine karşı savaşmak üzere
Amatokos komutasında bir süvari birliği gönderdi. Sulla da, Arkhelaos
ve Aristion’un birleşik kuvvetlerine karşı Boiotia Bölgesi’nde –Khairo-
neia– savaşarak onları bozguna uğrattı888. Bu çarpışmadan sonra, Sul-
la’nın karşısına çıkaracak, ne yeterli askere, ne de cesarete sahip olan
Aristion, Atina’ya; Arkhelaos ise, Atina’nın limanı Pire’ye (= Peiraieus
889
[Πειραιεύς]) sığındı . Amaçları Thrakia ve Makedonia üzerinden ge-
lecek orduyla burada buluşmaktı890. Sulla ise, kolayca ilerleyerek Attika
Bölgesi’ne girdi. Burada da kentler Romalılardan korktukları için birer
ikişer Sulla’nın birliklerine teslim oldular. Böylelikle Sulla, İÖ. 87/86
sek beş legio’su doğal olarak Arkhelaos ve Aristion’a karşı çok daha fazla başarılı
olacaktı. Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 134 vd.
887
App. Mithr. 30; Paus. IX. 7. 4.
888
Plutarkhos ve Appianos tarafından açıkça bahsedilmeyen Sulla’nın bu ufak çaplı
galibiyeti gerek Pausanias (I. 20. 5) ile Memnon (32. 1-2) gerekse Khaironeia’da bu-
lunan bir yazıt (Holleaux 1919, 320-337) aracılığıyla doğrulanmaktadır. Konuya iliş-
kin detaylı bilgi ve tartışmalar için bk. Magie 1950, 210 dn. 43; Danov 1979a, 114
dn. 447-448; McGing 1986a, 62 dn. 83; 125 dn. 167 vd.; Mackay 2000a, 103 vd.
Holleaux (l.c.) tarafından yayımlanan yazıt ışığında Sulla, İÖ. ca. 87/86 kışında
Thrakia’lı komutan Amatokos’u atlı birliklerinin başında belirli bir süre Khairo-
neia’da konuşlandırmıştır. Amatokos, kentte kaldığı süre içerisinde kendi askerleri-
nin Khaironeia’ya herhangi bir zarar vermesini önlemiştir. Bu yüzden kent halkı,
Amatokos onuruna Delphoi’da bir kararname yayımlamışlardır (ayrıca bk. Mackay
2000a, 103 dn. 46-47).
889
App. Mithr. 30; Paus. I. 20. 5; ayrıca bk. Liv. perioch. 81.
P. Canellopoulos’un özel koleksiyonuna ait objelerden gümüş bir bilezik üze-
rinde ̉Εν Πειραίει vacat ᾿Αρχέλαος στρατοπεδάρχης=Peiraieus’ta (boşluk)
ordugah komutanı (praefectus castorum) Arkhelaos, yazısına rastlanmıştır. Diğer bir
bilezik üzerindeyse, büyük bir ihtimalle Pontos ordusunda paralı asker olarak hizmet
veren ᾿Απολλωνίωι ᾿Απολλωνίου Σύρωι ἀριστεῖον=Apollonios’un oğlu Sy-
ria’lı Apollonios için bir kahramanlık nişanı yazan diğer bir yazıt yer almaktadır
(Empereur 1981, 537 vd.; 566 vd. no V, 7).
890
kışında Mithradates’in Hellas’taki merkezi üssü olan Atina önlerine ka-
dar gelerek, kentin limanı Pire’yi kuşattı891.
4.A. Sulla’nın Atina Kuşatması

Sulla bir an önce kenti ele geçirmek için, her türlü kuşatma aleti kullana-
rak, çeşitli saldırı yöntemleriyle, birçok kereler Pire’ye akınlar düzen-
ledi. Amacı bir an önce savaşı kazanıp, Roma’ya geri dönmekti. Çünkü
Roma’daki olaylardan endişe ediyordu892. Bu bakımdan, kendini ve
ordusunu riske atarak, birçok kereler surlara saldırdı ve büyük harca-
malara katlanıp, savaşa hız verdi893. Fakat büyük ölçüde yerel kireç
taşından kesilmiş taş bloklardan inşa edilen kent suru894 düzenli bir du-
var örgüsüne sahipti ve yaklaşık 15m yüksekliğindeydi895. Ayrıca,
Mithradates’in en tecrübeli generallerinden Arkhelaos tarafından hem
karadan hem de denizden savunuluyordu. Arkhelaos o sıralar, Sulla’nın
ordusuna kıyasla yeterli sayıda askere ve askeri donanıma sahip değilse
de, Pire limanını Romalılara karşı başarıyla savunuyor ve Roma ordu-
sunu yıpratıyordu. Bunun yanı sıra, durumun gereğine göre, bazen gece
891
Liv. perioch. 81; Plut. Sull. XII. 1; Paus. I. 20. 6; App. Mithr. 30; Oros. hist. VI.
2. 5; ayrıca bk. Tac. ann. II. 55.
892
Çünkü Sulla, İÖ. 87 yılının baharında Roma’yı terk ederek Mithradates üzerine
sefere çıktıktan sonra, o senenin consul’lüğüne seçilmiş olan Cinna, Sulla’nın koy-
duğu yeni düzeni değiştirmeye başlamıştı. Önce halk tribunus’u Verginius’u, Sulla
hakkında dava açması için görevlendirmiş, daha sonra da Marius ve taraftarlarını
Roma’ya geriye çağırmıştı (Plut. Sull. X. 4; 12. 2; Sert. IV. 4-5; V. 1-3).
893
Plut. Sull. XII. 2. Sulla’nın Atina’yı almak için acele etmesinin diğer bir nedeni
de, o sıralar Thrakia üzerinden Makedonia’ya doğru ilerleyen Mithradates’in büyük
kara ordusuyla Arkhelaos’un ve Atinalıların birleşmesini önlemek olsa gerekti. Daha
detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 137 vd.
894
Perslerin, İÖ. 480 yılında Hellas’tan kovulmasından sonra, Themistokles’in
öğüdüyle Atinalılar kentlerini kısa süre içinde kuvvetli bir surla tahkim etmişlerdi
(Thuk. I. 69; 88-93; ayrıca bk. 107-108). Perikles zamanında (İÖ. 460-429), Pelo-
ponnesos Savaşları’ndan (İÖ. 431-404) hemen önce tahkim edilmiş ve onarılmış
olan Atina’nın ünlü surları (Thuk. II. 13; App. Mithr. 30), Atina ve müttefiklerinin
Sparta ve müttefikleri tarafından yenilmesinden sonra, İÖ. 404 yılında Sparta’lı Ko-
mutan Lysandros tarafından yıktırılmış (Ksen. Hell. II. 2. 23; ayrıca bk. Strab. IX. 1.
15 c. 396); fakat kısa süre sonra, İÖ. 393-392 yılında Atinalı komutan Konon tara-
fından tekrar tamir edilmişti (Ksen. Hell. IV. 8. 9-10; 12). Bununla birlikte, Makedo-
nia hakimiyeti sırasında, yeterli bakım görmediğinden yıpranan surlar, İÖ. 200 yılın-
dan itibaren restore edilmeye başlanmış; ancak Atina, Mithradates’le bağlaşık olduk-
tan sonra, İÖ. 88-87 yılları arasında önemli ölçüde tamir ve tahkim edilmişti.
895
App. Mithr. 30.
bazen de gündüz aniden huruç harekatı düzenleyerek Romalılara zor
anlar yaşatıyordu. Bu yüzden Sulla, kısa süre sonra kenti ele geçirmenin
sandığı kadar kolay olmadığını anlayarak, yorgunluktan tükenen ordu-
sunu Eleusis ve Megara kentlerine geri çekmek zorunda kaldı896. Bunun-
la birlikte ağır kuşatma kulelerinin ve çeşitli savaş araçlarının yapımına
ağırlık verdi. Fakat söz konusu aletlerin, kendi ağırlıkları nedeniyle
kırılmaları, çökmeleri ya da bozulmalarının yanı sıra, büyük bir bölü-
münün Arkhelaos’un kuvvetleri tarafından durmadan ateşe verilerek
yakılmaları sonucunda Atina civarındaki ormanlar bu iş için gerekli
ahşabı karşılamaz oldu. Bu durum karşısında Sulla, hiç duraksamadan
kentin yakınlarındaki kutsal koruların –Akademeia ve Lykeion– ağaçla-
rını kestirerek devasa büyüklükte kuşatma kuleleri inşa ettirdi897. Daha
sonra da, hem kuleleri surlardan atılan ateşli oklardan korumak hem de
kulelerin ileri hareketleri sırasında legionarius’ları oklardan muhafaza
etmek için siper olarak ham ve tabaklanmış hayvan derileri kullandı.
Bunlardan başka, Sulla’nın kentin kuşatmasını sürdürebilmesi ve sa-
vaşa devam edebilmesi için çok paraya gereksinimi vardı. Bu yüzden, o
da Hellas’ın kutsal sayılan yerlerini soymaya başladı. Bunlardan
Epidauros’taki Asklepios; Olympia’daki Zeus ve Delphoi’daki Apollon
tapınaklarında, tanrılara adanan en değerli ve en kutsal armağanları ya
kendisine getirtti ya da Lucullus’un nezareti altında Peloponnesos’ta
kurulan darphanelerde erittirerek paraya çevirtti898. Ardından tekrar Pire
896
App. Mithr. 30.
897
Plut. Sull. XII. 2-3; App. Mithr. 30.
898
Diod. XXXVIII/XXXIX. 7; Plut. Luc. II. 2; Sull. XII. 3 vdd.; XIII. 1 vdd.; App.
Mithr. 54; Paus. IX. 7. 5; ayrıca bk. Strab. 2a. 91 frg. 7=Ioseph. Ant. Iud. XIV. 7. 2;
Ael. Fr. 53. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 1106 dn. 43; Alföldi 1976, 147
vd.; McGing 1986a, 126; Günaltay 19872, 371; Swain 1996, 156; Baker 20012, 191
vd.; Dignas 2002, 117 vd.
Sulla, daha sonra söz konusu tapınaklardan aldığı kutsal hazinelere karşılık The-
bai topraklarının yarısından alınan yıllık geliri, bu tapınaklara bağışlamıştır (Diod.
XXXVIII/XXXIX. 7 dn. 2; Plut. Sull. XIX. 6; Paus. IX. 7. 5; App. Mithr. 54). An-
cak Pausanias’a (IX. 7. 6) göre, kısa süre sonra Thebai’liler, Romalıların izniyle söz
konusu topraklarını yeniden geri kazanmışlardır. Ayrıca bk. Seletsky 1982, 75.
Sulla, ettiği bir yeminle Boiotia ve Attika sınırında bir kent olan Oropos’u, onun
yakınındaki Amphiaraos Tapınağı’nı ve kehanet merkezini dokunulmaz ilan etmiş,
topraklarını genişletmiş ve ayrıca vergi muafiyeti bahşetmiştir. Söz konusu karar,
İÖ. 80 yılında Senatus tarafından da onanmıştır. Fakat, İÖ. 73 yılında publicanus’lar
bu kentin ve tapınağın vergi muafiyetine Amphiaraos’un bir tanrı olmadığı gerekçe-
siyle itiraz etmişlerdir (Cic. de nat. deor. III. 49; ayrıca bk. Sherk 1969, 136 vd.).
Aslında Troia Savaşı sırasında kahin olan Amphiaraos’a, İÖ. V yüzyıldan itibaren
limanı üzerine yürüdü. Kanlı çarpışmalar sonunda limanın surları önün-
de topraktan bir tepe inşa etmeyi başardı899. Fakat, Romalıların toprak
yığınını yükseltmeye başlayıp kuşatma kulelerini söz konusu tümseğin
üzerine konuşlandırmaya çalışmaları üzerine Arkhelaos, surların üzerin-
de devasa büyüklükte savaş kuleleri inşa etti. Bu kulelerin üzerinde aynı
anda çalışabilen birçok savaş makinesi yer almaktaydı. Arkhelaos, Sul-
la’dan sayı bakımından çok daha az askere sahip olduğundan, Ege Deni-
zi’ndeki adalardan takviye birlikler ve savaş mühimmatı getirtti. Ardın-
dan, gece karanlığında surlardan çıkış harekatı düzenleyerek Romalıla-
rın savaş kulelerini ateşe verdi ve bölgedeki mevzilerini yıktı. Fakat Sul-
la, on gün içinde yeni kuşatma araçları yapıp, tekrar eski yerlerine mon-
te etti900. Pontos’lulara misilleme olsun diye, Arkhelaos’un Pire önlerin-
de limanı daha iyi savunmak için inşa ettirmiş olduğu ahşap kuleye sal-
dırdı. Ama kule, Arkhelaos tarafından şapla kaplanmış olduğundan her
taraftan tutuşturulmasına rağmen, bir türlü yakılamadı. Romalılar çeşitli
kereler tekrar tekrar ağaçtan yapılmış kuleyi ateşe vermek için saldırdılar.
Kulenin dibine kadar ilerleyerek, onu savunan bütün Pontos ve Atinalı-
ları öldürmeleri ve hatta kulenin etrafına odun yığarak ateşe vermeleri
dahi kuleyi yakmaya yetmedi. Askerlerinin bütün girişimleri sonuçsuz
kaldı. Bu duruma hayret eden Sulla ve Romalılar sonunda geri çekilmek
zorunda kaldılar901.
Bu sırada Mithradates deniz yoluyla, Dromikhaites komutasındaki
yeni bir orduyu Arkhelaos’a yolladı. Bunun üzerine Arkhelaos, bütün
gücüyle Romalılara saldırdı. Arkhelaos’un bu ani akınının yarattığı şaş-
kınlık ve sayılarının üstünlüğü nedeniyle, Romalılar önce gerilemeye
tanrı olarak tapılıyordu. Bununla birlikte dava, 14 Ekim 73 yılında Senatus’ta görü-
şülmüş ve Sulla’nın kente ve tapınağa bahşettiği özgürlüğün ve vergi muafiyetinin
devam etmesine karar verilmiştir (SIG3 II 747= Sherk 1969, 133 vdd. no 23 str. 55-
69). Ayrıca bk. Foerte 1972, 129 vd.; Price 2004, 77 vd.
899
Iulius Obsequens’e (Prodig. 56 b) göre, söz konusu tümsek inşa edilirken toprak
taşıyan askerlerden biri, yıldırım çarpması sonucu ölmüştür. Roma ordusundaki bir
kahin, ölen askerin yüzünün kente doğru baktığından yola çıkarak, bu durumu Atina
ve Pire’nin kısa süre sonra Romalıların eline düşeceği şeklinde yorumlamıştır.
900
App. Mithr. 31.
901
Gell. XV. 1. 4-7. Gellius Aulus (ibid.), Quintus Claudius Quadrigarius’un kale-
me aldığı Annales (Yıllıklar) adlı eserin on dokuzuncu kitabından aktardığını iddia
ettiği bu pasajda, Mithradates’in generali Arkhelaos’un tahtaları şapla kaplama
metoduyla askeri yapıları nasıl yanmaktan kurtardığını detaylı bir şekilde anlatmak-
tadır. Pire önlerindeki çarpışmalara ilişkin olarak ayrıca bk. Frontin. strat. I. 11. 20;
Obseq. Prodig. 56 b.
daha sonra da kaçmaya başladılar. Sulla’nın komutanlarından Lucius
Licinius Murena’nın gayretiyle tekrar bir araya toplanmaya çalışan Ro-
malıların feryatlarını, o sıralar yiyecek ve yakacak toplamaya çıkmış bir
Roma legio’su duyup arkadaşlarına yardıma koşmasaydı, Arkhelaos ko-
laylıkla düşmandan daha üstün durumda olarak onları cebir ve kuvvetle
yenebilirdi. Yani, bütün ordunun perişan olması işten bile değildi. Böy-
lelikle sayı üstünlüğü Romalıların tarafına geçti ve Arkhelaos yaklaşık
2.000 kişi kaybederek tekrar surların arkasına sığınmak zorunda kaldı.
Bununla birlikte, İÖ. 86 yılının ilk aylarında kışın iyice bastırması ve
Arkhelaos’un ani saldırıları yüzünden Sulla kampını Eleusis’e taşımıştır.
Kamp, Pontos donanması tarafından rahatsız edilmemek için kıyıdan bi-
raz içeride yer alan müstahkem bir tepenin üzerine kurulmuştur. Arkhe-
laos’un atlı birliklerinin hücumlarından korunmak için etrafı geniş ve
derin bir hendekle çevrilmiş; ayrıca kalın sırıklardan yapılmış bir çitle
kuşatılmıştır902. Bu sırada Sulla donanmaya ihtiyaç duyduğundan komu-
tanlarından Lucullus’u bu işle görevlendirmiştir. Lucullus ise, Roma
müttefiklerinden Syria ile Ptolemaios krallıkları ve Rhodos gibi, Pontos
Krallığı’nın hakimiyetine karşı direnen kentlerden bir donanma oluştur-
mak amacıyla gizlice yola çıkmıştır903.
Bu arada Sulla Roma’dan ayrıldıktan sonra, kendisi aleyhine yürü-
tülen demokratik hareket hız kazanmış ve Marius taraftarları tekrar ken-
te dolmuşlardı. Sonuçta, İÖ. 87 yılı consul’lerinden Sulla yanlısı aristok-
rat partiye (optimates) mensup Octavius, Marius taraftarları karşısında
yenilmiş ve Cinna’nın adamlarından Gaius Marcius Censorinus tarafın-
dan öldürülmüştür904. İÖ. 86 yılı Ocak ayında, Roma’da yeni yılın con-
sul’leri Cinna ve Marius seçilmiş; böylelikle Roma tekrar Marius taraf-
tarı aristokratların eline geçmiştir. Bununla birlikte, Marius yedinci
consul’lüğünün on yedinci gününde –Ocak 18– hastalanarak ölmüş-
tür905. Fakat Marius’un ölümünden sonra, demokrat/halk parti Cinna’nın
902
App. Mithr. 32-33.
903
App. Mithr. 33; Plut. Luc. II. 2-3.
904
Plut. Sull. XII. 8; App. civ. I. 71; daha detaylı bilgi için bk. Cic. Cat. III. 24; har.
resp. XXV. 54; Phil. VIII. 7; XIII. 1-2; Tusc. V. 19. 55; Vell. II. 20. 1-22. 5; Plut.
Mar. XLI. 1-XLII. 4-5; Sert. IV. 5; Flor. epit. II. 9. 9-14; Obseq. Prodig. 56 a;
Ascon. pro Scaur. XXIII. 25-26; Exsuper. 27; Oros. hist. V. 19. 9-19; Val. Max. I. 6.
10 Auct. Liber de Vir. ill. 69. 2; August. DC. III. 27 c; IGR XIV 1297 str. 11; ayrıca
bk. Reams 1993, 282 vdd.
905
Plut. Mar. XLV. 1-7; XLVI. 5; 7. Livius’a (perioch. 80) göre ise, Marius, Ocak
ayının 13’nde, –71 yaşındayken– ölmüştür. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. ve krş.
FGrHist 87 F. 37 (= Poseidonios); Cic. de nat. deor. III. 81; Rosc. Amer. 33; Diod.
önderliğinde –dominatio Cinnae– yardımıyla Italia’daki hakimiyetini
devam ettirmiş ve Sulla’ya karşı şiddetli tedbirler almaya başlamıştı.
Bundan dolayı Senatus, Sulla’yı halk düşmanı ilan ederek, kendisinin
komutanlıktan alındığını duyurmuştu. Akabinde Roma’daki evi yıkıl-
mış, malları yağma edilmişti. Karısı Metella ve çocukları ise, aynen
Sulla yanlısı aristokratik partiye mensup aristokratlar gibi, Roma’dan
kaçarak Atina önlerindeki Roma ordugahına sığınmak zorunda kalmış-
lardı. Böylelikle kısa zamanda Sulla’nın yanında, bir tür Senatus oluş-
muştur906.
Aristion her ne kadar Roma kuşatmasından önce, kente önemli mik-
tarda erzak yığmış olmasına karşın, Atina’da kıtlık baş gösterdi. Bu
yüzden Arkhelaos, Atina’ya tahıl yardımında bulunmaya başladı. Fakat
söz konusu durum, Pire’deki kompradorlar tarafından Sulla’ya bildirildi.
Birkaç gece sonra, Atina’ya tahıl sevk eden Arkhelaos’un kardeşi, diğer
bir Pontos generali olan Neoptolemos komutasındaki bir birlik Sulla
tarafından pusuya düşürüldü. Neoptolemos’un yaralandığı çatışmada,
Pontos’lular yaklaşık 1.500 kişi kaybettiler. Ardından Sulla, her çeşit
savaş aletini kullanarak Pire’ye defalarca saldırı düzenledi; fakat her
seferinde Arkhelaos’un birlikleri tarafından geri püskürtüldü. Bunun
üzerine cesareti kırılan ve demoralize olan Sulla, Pire’yi ele geçirme
fikrinden vazgeçerek limanın çevresindeki kuşatmayı kaldırdı907 ve o
sıralar ciddi şekilde açlık sıkıntısı çeken Atina’yı abluka altına aldı.
Bu sırada Atina’da bir medimnos908 buğdayın fiyatı bin drakhmai’a
yükselmiş; halk akropolis’in çevresinde biten papatyalarla beslenip,
XXXVII. 29. 3-4; Vell. II. 23. 1; Lucan. Bel. civ. II. 74; 130-133; Flor. epit. II. 9. 17;
App. civ. I. 75; Eutr. V. 7 dn. 14; Oros. hist. V. 19. 23-24; Val. Max. IX. 11. 2; Auct.
Liber de Vir. ill. 67. 6.
Gençliğinden itibaren consul’lük tutkusuyla yanıp tutuşan Marius, dürüst, çalış-
kan, askeri deneyimi yüksek, savaşta cesur, barışta ölçülüydü. Tantum modo glo-
riae avidus=üne olan düşkünlüğü hariç bütün tutkularını ve para sevgisini yenmişti
(Sall. Iug. LXIII. 2; Plut. Mar. XLV. 5-7). Ancak savaşsever ve kaba saba bir karak-
tere sahipti (Liv. perioch. 80; Val. Max. II. 2. 3; VI. 9. 14; Plut. Luc. XXXVIII. 3;
Sull. XXX. 4; Mar. II. 1-4; mor. VII. 553 a: De Sera. Num. Vind. 7; August. DC. II.
23 f).
906
Plut. Sull. XIII. 1; 22. 1-2; App. civ. I. 73; 77; 81; Mithr. 51-52; 54; Eutr. V. 7;
ayrıca bk. Vell. II. 23. 3; Plut. Mar. XLIII. 1-XLIV. 6; Sert. V. 4-5; 6. 1; Oros. hist.
V. 19. 19-24; 20. 1. Daha detaylı bilgi için bk. Broughton 1952, II 46; Greenidge
and Clay 19602, 175 vdd.; Bauman 1973, 289 vd.
907
App. Mithr. 34-37.
908
1 medimnos=51.84 litredir.
ayakkabıları ve derileri kaynatıp yemeye başlamıştı. Bu durumdan cesa-
ret alan Sulla, kent üzerindeki kuşatmayı daha da şiddetlendirdi. Bütün
gücüyle kentin surlarına yüklendi. O zamana kadar kuşatmanın her türlü
zorluklarına karşı inatla direnen Atina’da tahıl ve yenecek hayvan stok-
ları tamamen tükenmiş ve salgın hastalıklar kenti yaşanmaz bir hale ge-
tirmişti. Aç insanlar artık, ölenleri yemeye başlamışlardı. Kent, Sulla’nın
saldırıları ve açlıktan bitkin düşmüştü. Bu sırada Romalılar, Atina’nın
Heptakhalkon yakınlarındaki surlarında zayıf bir nokta buldular. Mancı-
nıkları, nişancıları ve kuşatma kuleleriyle kentin siperlerini atış yağmu-
runa tutarak kısa zamanda surlarda gedik açmayı başardılar. Akabinde
Sulla komutasındaki bütün Roma ordusu, her yandan aynı anda hücuma
geçti. Böylelikle, gerek surlara dayattıkları merdiven ve iskelelerden ge-
rekse Heptakhalkon yakınlarındaki surlarda açtıkları gediklerden kente
giren Romalılar, Atina’yı İÖ. 86 yılının 1 Martı’nda ele geçirdiler909.
Bunun üzerine, Aristion’un komutası altındaki birlikler ve kaçabi-
lenler akropolis’e sığındılar. Kentte acımasız bir kıyım yaşandı. Sulla ve
adamları uzun süre uğraşıp da alamadıkları ve ağır kayıplara uğradıkları
Pire kuşatmasının öcünü Atinalılardan çıkardılar. Romalılar yaşlı, kadın,
çocuk ayırımı yapmaksızın, ellerinin ulaşabildiği her şeyi ve herkesi
insafsızca katlettiler. Kenti ise, baştan aşağı yağmalayarak harap ettiler.
Sonunda ordusunda yer alan sürgün Atinalılar –Medeias910, Kallipon–,
ile Roma’dan kaçarak ordugahına sığınan senatörler kentin bağışlanma-
sını istediler. Sulla, kendisinin ve ordusunun, artık çalmaya ve kana doy-
duğuna kanaat getirdiği için, yaşayanları ölülerin hatırına bağışladığını
909
Plut. Sull. XIII. 2-3; XIV. 1-2; 6; Flor. epit. I. 40. 10; App. Mithr. 38; ayrıca bk.
Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; Strab. IX. 1. 15 c. 396; Liv. perioch. 81; Paus. I. 20. 4-
7; Obseq. Prodig. 56 b; Hieron. chron. 173. 3; Oros. hist. VI. 2. 5; IGR XIV 1297
str. 12-13. Daha detaylı bilgi için bk. Thompson 1937, 411 dn. 3; Thompson 1934,
394 dn. 2; 1949, 267 dn. 123-124; Young 1951, 155 dn. 40; 183; Derow 1972, 304;
Busolt 19762, 935 dn. 2; McGing 1986a, 126 dn. 172; Habicht 1997, 306 dn. 24.
910
İÖ. 101-İÖ. 100 ve İÖ. 91-İÖ. 88 yılları arasında Atina arkhōn’luğu yapmış olan
Medeias yönetimi boyunca Roma yanlısı bir siyaset izlemişti. Öyle ki, onun döne-
minde Atina’da basılan sikke darplarından birinin ön yüzünde, oturan bir Roma
figürü yer almaktaydı (Mattingly 1971a, 92; Head 19773, 386). Fakat, İÖ. 88 yılında
Aristion Atina’nın yönetimini ele geçirince, o da birçok Atinalı gibi, kenti terk ede-
rek Romalıların yanına sığınmıştı. IG II 1713 9-11; daha detaylı bilgi için bk.
Rhodes 1997, 57 dn. 153.
ilan etti. Fakat bu kıyım ve yağmadan sonra, gerçekte, ne viran olmuş
kentin ne de insanların, artık bağışlanacak bir hali kalmıştı911.
Sulla daha sonra akropolis’e kaçan Aristion’u abluka altına alması
için komutanlarından Gaius Scribonius Curio’yu görevlendirdi912. Ken-
disi ise, Pire kuşatmasına geri döndü. Askerler Atina’yı almış olmanın
getirdiği şevkle, bütün güçleriyle çeşitli kereler surlara saldırdılar. Fakat
her seferinde Arkhelaos’un birlikleri tarafından geri püskürtüldüler.
Sulla’nın yıktığı her duvarın arkasına Arkhelaos yenisini ördü913. Bu-
nunla birlikte bir süre sonra, yukarı kentte Curio tarafından muhasara
altına alınan Aristion açlıktan ve susuzluktan bitkin düşerek teslim ol-
du914. Athena Tapınağı’na sığınan tiran, Sulla tarafından tanrıçanın su-
nağından uzaklaştırılarak öldürüldü915. Aristion’la birlikte kentin akro-
polis’ine sığınan adamlarından hiçbirine ayrıcalık tanınmadı ve hepsi
kılıçtan geçirildi916. Kentin kutsal tapınakları ve hazineleri yağmalan-
dı917. Böylelikle Arkhelaos’un, Pire’yi savunmasını gerektirecek hiçbir
neden kalmadı. Hem Atina hem de Aristion Romalıların eline düşmüş,
kent tanınmaz hale getirilmiş ve Pontos taraftarı tiran ortadan kaldırıl-
911
Plut. Sull. XIII. 2-3; XIV. 1-2; 4-6; App. Mithr. 38; Vell. II. 23. 3-5; ayrıca bk.
Paus. I. 20. 6-7; IX. 6. 6; 33. 6. Livius’a (perioch. 81) göre ise, Sulla Atina’yı ele
geçirdikten sonra, kentin özerkliğine, mal ve mülkiyetine dokunmamıştır. Florus’a
(epit. I. 40. 10) göre, Sulla, Romalılara nankörlük eden Atinalıları kutsal yerleri ve
atalarının ününe duyduğu saygıdan dolayı esirgemiştir (konuya ilişkin olarak ayrıca
bk. Plut. Lys-Sull. V. 4; Strab. IX. 1. 20 c. 398). Plutarkhos (Luc. XIX. 4-5)’da,
Sulla’nın Atina’yı aldıktan sonra, Romalılar tarafından tahrip edilmesini istemediği
ve askerlerini yağmadan alıkoyabilecek derecede ordusuna hakim bir kumandan
olduğunu dile getirmekte ve onu Lucullus’un ağzından bir defa daha “şanslı” (ayrıca
bk. Plut. mor. III. 202 e: Apophtheg. Rom. 4) ilan etmektedir. Daha detaylı bilgi için
bk. Forte 1972, 119 vd.; Kallet-Marx 1995, 214 vdd.; Dowling 2000, 321; 330.
912
Plut. Sull. XIV. 7; App. Mithr. 39; ayrıca bk. Paus. I. 20. 6.
913
App. Mithr. 40. Belki de bu yüzden Florus (epit. I. 40. 10), Sulla’nın Atina
kuşatmasından söz ederken, Pire limanının altı ya da daha fazla duvardan; Orosius
(hist. VI. 2. 5) ise, yedi sıra duvardan oluşan bir sur tarafından çevrildiğini söyle-
mektedir. Aynı şekilde Velleius Paterculus (II. 23. 3)’de, sayı vermemekle birlikte
söz konusu kuşatma sırasında Pire limanın türlü türlü, birçok sura sahip olduğunu
dile getirmektedir.
914
Plut. Sull. XIV. 7; App. Mithr. 39.
915
Paus. I. 20. 7.
916
App. Mithr. 39; Licin. XXXV. 61 “Criniti”; ayrıca bk. Strab. IX. 1. 20 c. 398;
IGR I 175 str. 11-13=IGR XIV 1297 str. 11-13; Kallet-Marx 1995, 212 vd.
917
App. Mithr. 39; Paus. X. 21. 6.
mıştı. Şimdi, bir zamanların incisi olan kent, aynen Kartaca918 ve Korin-
thos919 örneklerinde olduğu gibi, Romalılar tarafından bir harabeye çev-
rilmişti. Bunun üzerine Arkhelaos önce, Pire limanının hemen önünde
yer alan kuvvetli surlarla çevrili adaya –Munykhia– daha sonra Thessa-
lia’ya çekildi. Arkasından Thermopylai’da gerek kendi gerekse Dromi-
khaites’in kuvvetlerini bir araya topladı920. Bu arada Sulla, korunmasız
bırakılan Pire’ye girdi. Hıncını taşlardan çıkardı. Önce, kendisine bu
kadar güçlük çıkaran limanı yaktı. Sonra da, ünlü mimarlar tarafından
yapılan limana ait bütün yapıları enkaz haline getirdi921.
4.B. Khaironeia Muharebesi ve Sonuçları

Bir süre sonra, Sulla’nın harabeye çevirdiği Attika Bölgesi, Romalıları
besleyemez oldu. Zaten barış zamanında bile, ancak kendilerine yetecek
kadar ürün veren bu topraklar Sulla’nın yağmasından sonra, acınacak bir
hal almıştı. Bunun üzerine Sulla, Pontos ordusunun vurucu gücünü oluş-
turan savaş arabaları ve atlı birlikleri açısından elverişsiz olan sarp, en-
gebeli Attika’yı terk ederek ovalara, Boiotia’ya gitti. Kendisine yardımcı
kuvvetler –bir legio=6.000 kişi– getiren praetor Lucius Hortensius’la
Phokis Bölgesi’nde birleşti. Böylelikle açlık ve kıtlıktan kaçmak için
savaşı göze aldı922.
Bu sırada Mithradates’in, oğullarından Arkathias komutasında yolla-
dığı büyük kara ordusu, İÖ. 87 yılında, Thrakia üzerinden Makedonia’ya
918
Cic. Leg. Man. XX. 60; Strab. XIV. 5. 2 c. 669; Vell. I. 12. 1-13. 1; II. 4. 2-3;
Plin. nat. XXXIII. 53. 150; Flor. epit. I. 31. 1-18; 47. 3.
919
Pausanias (II. 1. 2; VII. 16. 1-10), Akhaia Birliği Romalılar tarafından sona erdi-
rildikten sonra, olayın kilit noktalarından biri olan Korinthos kentinin Romalı Con-
sul Mumius komutasındaki Roma ve müttefiklerinden oluşan güçler tarafından ele
geçirilişini ve yıkılışını ayrıntılı bir şekilde anlatır. Ayrıca söz konusu olayı, Anti-
theos’un Atina’da arkhōn’luk görevinde bulunduğu ve Sikyon’lu Diodoros’un 160.
Olympiad Oyunları’nda galip geldiği zamana, yani İÖ. 146 yılına tarihler (Paus. VII.
16. 10 dn. 2). Ayrıca bk. Polyb. XXXIX. 2; Cic. Leg. Man. V. 11; Strab. VIII. 6. 23
c. 381; XIV. 5. 2 c. 669; Vell. I. 13. 1-5; Plut. Luc. XIX. 5; Plin. nat. XXXIII. 53.
149 c; Flor. epit. I. 32. 1-7; 47. 3; Pomp. Trog. prolog. 34=Iust. XXXIV. 1. 1-2. 6.
920
Plut. Sull. XV. 1; App. Mithr. 40-41.
921
Plut. Sull. XIV. 7; App. Mithr. 41; Flor. epit. I. 40. 10; ayrıca bk. Strab. IX. 1. 15
c. 396; XIV. 2. 9 c. 654; Liv. perioch. 81; Vell. II. 23. 3-5; Plut. Lys-Sull. IV. 4;
Obseq. Prodig. 56 b; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7.
922
Memnon 32. 2; Plut. Sull. XV. 2-5; ayrıca bk. Paus. I. 20. 6. L. Hortensius’a
ilişkin daha detaylı bilgi için bk. Keaveney 1984, 122 dn. 57-62.
girmişti. Arkathias bölgede yer alan Roma birliklerini923 kolaylıkla ber-
taraf ettikten sonra, Makedonia’yı ele geçirmiş ve bölgenin yönetimi
için Pontos kralına bağlı satraplar atamıştı. İÖ. 86 yılının başında
Makedonia’dan, o sıralar Atina ve Pire’yi kuşatmakla meşgul olan Sulla
üzerine yürüyüşe geçmişti. Fakat Arkathias, yolda garip bir şekilde has-
talanmış ve kısa süre sonra da Thessalia Bölgesi’nin kuzeyinde yer alan
Tisaion kenti yakınlarında ölmüştü924. Bunun üzerine Mithradates’in
generallerinden Taksiles, komutayı ele alarak Sulla’ya doğru ilerlemeye
devam etti. Yolda, Pontos hakimiyetine boyun eğmeyen Abdera925 ve
Amphipolis926 kentlerini ele geçirdi. Ayrıca birçok kereler Sulla’ya
Thessalia’dan yardım getiren Hortensius’un komutasındaki birliklerle
çarpıştı927. Phokis Bölgesi’ndeki Elateia kentini muhasara ederken Ati-
na’daki duruma ilişkin haber alınca kent üzerindeki kuşatmayı kal-
923
Appianos’a (Mithr. 35) göre, Arkathias tarafından kolaylıkla bertaraf edilen
Roma birlikleri büyük bir ihtimalle, İÖ. 92 yılından itibaren Makedonia praetor’u
olan Gaius Sentius Saturninus ve legatus’u Quintus Braetius Sura’nın komutasında-
ki Roma ordusudur. Söz konusu ordudan geriye kalanlar ise, Lucius Hortensius
komutası altında, Boiotia’da Sulla’nın ordusuyla birleşmiş gibi gözükmektedir (Plut.
Sull. XV. 4-5; App. Mithr. 41; ayrıca bk. Memnon 32. 3). Daha detaylı bilgi için bk.
Sherwin-White 1977a, 73 dn. 76; 1984, 138 dn. 25.
924
App. Mithr. 35. Plutarkhos (Pomp. XXXVII. 1)’da ise, Pompeius’un Pontos
Bölgesi’ni ele geçirdikten sonra (İÖ. ca. 65), kralın gizli notlarını bulduğunu ve
burada geçen bilgilerde Arkathias’ın ölüm emrinin, bizzat babası Mithradates tara-
fından verildiğini iddia etmektedir.
Arkathias’ın beklenmedik bir şekilde, aniden ölmesi, bize onun Sulla tarafından
kuşatılan Arkhelaos’a yardıma gitmekte gecikmesini –tereddüt etmesini– ve başına
buyruk davranışlarını haber alan Mithradates’in talimatıyla zehirlenmiş olabileceğini
düşündürmektedir. Konuya ilişkin olarak bk. Dam. Isid. 403.
925
Licin. XXXV. 70 “Criniti”. Bu yüzden olsa gerektir ki; Hellas, Roma hakimiyeti
altına girdikten sonra bile Abdera kenti özgürlüğünü koruyabilmiştir. Plin. nat. IV.
11. 42; ayrıca bk. Eilers 2002, 119 dn. 58-59.
Makedonia’nın Abdera ve Amphipolis kentleri büyük bir ihtimalle ya Arkathias
tarafından daha önceden ele geçirilmiş ya da ordu Arkathias’ın komutası altındayken
Taksiles tarafından ele geçirilmiştir.
926
Memnon 32. 2. Taksiles daha sonra, Pire’de yiyecek sıkıntısı çeken Arkhelaos’a
gemilerle mısır gönderdi.
Ayrıca Amphipolis’te, ön yüzünde Mithradates VI Eupator’u andıran(?) portre,
arka yüzünde ise, su içen Pegasos figürü olan Pontos tetradrakhmē’leri basılmıştır.
Söz konusu sikkelere ve yorumlarına ilişkin tartışmalar ve değişik görüşler için bk.
Simonetta 1961, 18; 1977, 36 vd.; 38 no 1 lev. IV 16; McGing 1986a, 172 vdd.
927
Plut. Sull. XV. 3-4; ayrıca bk. Memnon 32. 2. Daha detaylı bilgi için bk.
McGing 1986a, 124.
dırdı928. Askerleriyle Attika Bölgesi’ne doğru ilerlemeye başladı929.
Sonunda, İÖ. 86 yılının baharında, Thessalia’da Arkhelaos’un kuvvet-
leriyle birleşti. Bu arada Mithradates’in yolladığı taze kuvvetlerin de
kendilerine katılmasıyla oluşan muazzam büyüklükteki Pontos ordusu
esas itibariyle, Thrakia, Pontos, Skythia, Bithynia, Phrygia ve Galat ka-
bilelerinden meydana gelmişti. Söz konusu ordu, yaklaşık 110.000 yaya,
10.000 süvari ve 90 tane, dört atın çektiği tırpanlı arabaya sahipti930. Her
bir kabilenin başında kendi komutanı olmakla birlikte, hepsi Arkhela-
os’un komutası altındaydı. Sulla’nın ordusu ise, özellikle İtaliklerden
oluşmakta olup, bazı Hellen ve Makedonia kentlerinden gelen birlikler
de bu orduda yer almaktaydı. Takriben 40.000 yaya ve az sayıda atlı
askerden meydana gelen Roma kuvvetleri931, toplamda Pontos ordusu-
nun üçte biri kadardı932.
Arkhelaos, İÖ. 86 yazı başında Pontos kuvvetlerini Thessalia üzerin-
den Boiotia’ya getirdi. Kısa süre sonra da, Elateia Ovası’nın ortasında,
928
Paus. I. 20. 6. ayrıca bk. Paus. X. 34. 2; 4; 6.
929
Paus. I. 20. 6.
930
Plut. Sull. XV. 1; XXII. 4; App. Mithr. 41; Eutr. V. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 5.
Bununla birlikte Memnon’a (32. 3) göre, Pontos ordusunun mevcudu, yaklaşık
60.000 kişiydi. Ayrıca bk. Liv. perioch. 82.
931
Plutarkhos’a (Sull. VI. 10-10. 4) göre, Sulla, İÖ. 88 yılında consul seçilip Ro-
ma’nın Pontos Kralı VI. Mithradates’le yapacağı savaşın kumandanlığına atandı-
ğında komutasına altı legio verilmişti. Savaşın kumandası kendisinden alındığında
ise, Sulla bu altı legio’yla Roma’yı istila etti. İÖ. 87 yılında, aynı legio’larla Hellas’a
doğru yola çıktı. Appianos’a (Mithr. 30) göre, Sulla Hellas’a ayak bastığında yanın-
da beş legio, birkaç tane yardımcı cohors ve az sayıda süvari bulunmaktaydı. Mem-
non (32. 2) ve Plutarkhos’a (Sull. XV. 3-4) göre, Sulla, Khaironeia Muharebesi’nden
önce, Phokis Bölgesi’nde Lucius Hortensius komutasındaki bir legio’dan oluşan yar-
dımcı kuvvetlerle buluştu. Böylelikle ordu mevcudu altı legio, birkaç yardımcı
cohors ve süvari birliklerinden oluşmaktaydı. Gene Plutarkhos (Sull. XVI. 8-18. 1-2)
ve Appianos’a (Mithr. 30) göre, Sulla Khaironeia Muharebesi’nden önce bazı Hellas
ve Makedonia kentleri tarafından lojistik açıdan olduğu kadar askeri bakımlardan da
desteklenmiştir. Bu yüzden Roma ordusu, en az 40.000 kişiden oluşmaktaydı (App.
Mithr. 30). Bu yüzden Sulla, İÖ. 83 yılında Italia’ya geri dönerken yanında beş
legio’dan fazla asker getirmişti (App. civ. I. 79; ayrıca bk. Vell. II. 24. 3).
Bununla birlikte eserinde büyük ölçüde Sulla’nın anılarından yararlanan Plutar-
khos (Sull. XVI. 1-2)’de –belki de Romalıların gururunu okşamak için–, Khaironeia
Muharebesi’nden önce Sulla’nın komutasında 15.000’den az yaya ve yaklaşık 1.500
atlı olduğundan söz etmektedir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Hammond 1938,
188; Magie 1950, 220 vd. dn. 44; Sherwin-White 1984, 128 vd. dn. 112; McGing
1986a, 126 dn. 173; Kallet-Marx 1995, 273 dn. 52.
932
App. Mithr. 41.
üzerinde su bulunan bir tepede konuşlanmış olan Sulla’nın ordusu karşı-
sında savaş düzeni aldı. Her iki ordu birbirlerine yaklaştığı zaman Pon-
tos ordusunun atlı birlikleri, savaş arabaları ve çeşitli kabilelerin bölük
bölük askerleri büyüklü küçüklü kalkanları ve yöresel silahlarıyla ovayı
doldurdular. Dolayısıyla Sulla’nın kuvvetleri Pontos ordusu karşısında
çok az göründüler. Bu bakımdan Romalıların gözü korktu. Zira savaşta
önce göz korkardı. Plutarkhos’a933 göre, Romalılar tereddüt etmekte
haksız sayılmazlardı; çünkü,
“ .... altın ve gümüşle ince bir biçimde işlenmiş silahların parıl-
tıları, bakırla çeliğin parlaklığına karışan ışıltılı Media ve Sky-
thia zırhlı ceketlerinin renkleri, askerler kıpırdadıkça ve sallan-
dıkça alev gibi yanıyordu ve öyle korkunç görünüyorlardı ki;
Romalılar ordugahlarına çekildiler, Sulla askerlerinin korkula-
rını geçiştirecek bir söz bulamadı ve kaçmalarını zorla önlemek
istemediğinden susup bekledi”.
Arkhelaos çeşitli kereler ordusunu savaş düzenine sokarak Sulla’yı bek-
ledi934; fakat Sulla ve ordusu kendilerinden sayı bakımından bir hayli
üstün olan Pontos kuvvetleriyle açık alanda savaşmak konusunda tered-
düt ediyordu. Bununla birlikte iki ordu arasında ufak tefek çatışmalar
oldu. Ancak Sulla, Pontos ordusu karşısında sürekli olarak temkinli
davranıyordu. Katı bir disipline uyan ordusunda tedbiri elden bırakmı-
yordu. Yürüyüş sırasında tam güvenlik, savunmada ise, tam koruma
sağlamaya çalışıyordu. Sulla’nın Arkhelaos komutasındaki Pontos güç-
lerine karşı yürüyüp, savaşa yanaşmamasının nedeni, askerlerini nitelik
bakımından değil; ama sayı bakımından oldukça aşağı görmesiydi. Bu
sebeple Arkhelaos’u, uzun kazıklardan yapılmış bir çitle çevrilmiş ve
derin bir hendekle kuşatılmış müstahkem Roma kampında karşılamayı
tercih ediyordu. Zira, Pontos ve müttefik birliklerinin gelişigüzel dona-
nımlarını göstererek Romalıları nedensiz yere hor görmelerine göz yum-
makla zaferi daha kolay kazanacağını düşünmekteydi. Nitekim düşün-
düğü gibi de oldu. Pontos’lular düşmanın kendisini küçük göstermesine
933
Plut. Sull. XVI. 2-3.
934
Bu sırada Arkhelaos Romalılara saldırmak için uygun fırsatı kaçırdı. Çünkü bir
ordu düşman karşısında en büyük korkuyu ilk anda uyandırırdı. Bu bakımdan düş-
mana apansız saldırmak, şaşkınlığından yararlanmak, genellikle başarıyı garantile-
mek demekti ve kesin bir bozguna yol açardı. Düşman, saldıranları gerçekte olduk-
larından daha kalabalık sandığı için şaşırır, katlanacağı sıkıntılardan ve özellikle
apansız savaş tehlikesinin korkusuyla cesaretini kaybederdi. Ama saldırmakta geci-
kilirse, düşman cesaretini toplar ve savaş sırasında düşman karşısında küçümseme-
den başka şey uyandırmazdı.
kanarak büyük bir disiplinsizliğe düştüler. Pontos ordusundaki askerler,
zaten orduda kendilerine emir veren çok olduğu için, kumandanlarının
sözünü dinlememeye başladılar. Yağma ve çapulculuk hevesine kapıla-
rak genellikle ordugahtan birkaç günlük yola uzaklaşıyorlardı. Ordunun
küçük bir kısmı ordugahta kalıyordu. Durum öyle bir hal almıştı ki;
askerler kendi başlarına aldıkları kararla Khaironeia’nın komşu kentle-
rinden Panopeos’u yağmaladıktan sonra, baştan aşağı yakıp yıkmışlardı.
Lebadeia kentini ise, talan ettikten sonra, kentin ünlü kehanet merkezi-
ni935 soymuşlardı. Daima tetikte duran ve düşmanı gözetleyen Sulla,
Pontos ordusunu uygun bir mesafeden izleyerek savaşmak için uygun
bir zaman ve yer kollamaya başladı. Niyetlerinde daima atak; ama ey-
lemlerinde tedbirli ve temkinli davranmaya devam ediyordu. Gözünün
önündeki kentlerin düşmanları tarafından harap edilmesine karşın o
askerlerini tahkimli Roma kampında işsiz bırakmıyordu. Adamlarına
Khaironeia yakınlarındaki Kephissos Irmağı yatağı civarındaki araziyi
çevirmeleri ve siper kazmaları emrini verdi. Amacı, askerlerin bu işlerin
yorgunluğundan bıkmasını ve tehlikeye atılmalarını sağlamaktı. Üçüncü
gün sonunda askerlere, artık çalışmak istemediklerinden gürültü yaparak
ve yalvararak ondan kendilerini düşmana karşı yürütmesini istediler.
Bunun üzerine Sulla, adamlarını Khaironeia yakınlarında, bir zamanlar
Parapotamos’ların akropolis’i olan tepeye sevk etti. Bu durumu fark
eden Arkhelaos ordusundaki χαλκάσπιδας=tunç kalkanlıları tepeyi
Romalılardan önce ele geçirmek üzere gönderdi. Fakat geç kaldıkların-
dan Romalılar tarafından geri püskürtüldüler936. Bunun üzerine Arkhela-
os ordusunu Boiotia ile Phokis bölgeleri arasındaki Akontion ile Hedy-
lion dağlarına doğru sevk etti. Orada kuvvetli bir istihkam yaparak ordu-
sunu konuşlandırdı937. Sulla ise, Arkhelaos’un kayalık bir arazide Roma-
lılardan hiç çekinmeden karmakarışık bir halde ordugah kurduğunu
öğrendiği zaman, Assos Irmağı’nı aşarak Hedylion Dağı’nın eteklerine
geldi. Assia Ovası denen yerde, Pontos ordusunun tam karşısında kamp
kurdu. Pontos’luların geri çekilmelerine fırsat vermeyip ansızın saldır-
mayı tasarlıyordu. Arkhelaos’un konuşlandığı dağların topoğrafyası üze-
935
Plut. Sull. XVI. 4-5; ayrıca bk. Fossey 979, 573 vd.; Lebadeia kentinde tapılan
çok eski bir tanrı (Zeus Trophonios); bir yeraltı mağarasından kehanette bulunurdu.
Daha detaylı bilgi için bk. Strab. IX. 2. 38 c. 414; Paus. IX. 29. 1-40. 4; IG VII
3105; ayrıca bk. Rigsby 1996, 81 vdd.
936
Plut. Sull. XVI 2-7.
937
Plutarkhos’a (Sull. XVII. 3) göre, Arkhelaos’un ordugah kurduğu bu mevkiiye
kendi zamanında bile ‘Arkhelaos’ denmekteydi.
10) Kephissos Ovası ve Topoğrafyası’nın Planı
rine bilgi edindi. Ordusunu savaş düzenine sokarak Arkhelaos’un birlik-
lerine biraz daha yaklaştı. Böylelikle Pontos ordusunun yolunu kapadı
ve Arkhelaos’u ister istemez burada kendisiyle savaşmak zorunda bı-
raktı938. Bu sırada Khaironeia’lılardan önemli yardımlar aldı939.
Sulla askerlerine bir günlük dinlenme verdikten sonra, düşmanları
savaşa girmek arzusunu gösterdikleri zaman şaşırtmak amacıyla komu-
tanlarından Murena’yı bir legio ve iki cohors’la orada bıraktı. Ordunun
geri kalan birliklerini yanına alarak önce Kephissos Irmağı boyunca kur-
ban kesti. Olumlu işaretler alması üzerine, düşmanları tarafından işgal
edilmiş Thourion940 (Isoma) olarak adlandırılan tepede keşif yapmak
üzere Khaironeia kentine gitti. Khaironeia’ya yaklaşan Sulla’yı kentin
tribunus’u askeri bir törenle karşıladı ve ona defneden bir çelenk sundu.
Sulla ise, askerlere ve kent halkına bir konuşma yaparak onları tehlikeye
atılma konusunda cesaretlendirdi. Bu sırada Homoloïkhos ve Anaksida-
mos adında iki Khaironeia’lı Sulla’nın yanına geldiler. Kendilerine az
sayıda asker verilirse, Pontos ordugahının karşısında, stratejik açıdan
önemli Thourion Tepesi’ni işgal etmiş olan düşman kuvvetlerini oradan
atabileceklerini söylediler. Zira düşmanın konuşlandığı tepenin hemen
arkasında Petrakhos denen bir dağ vardı. Buradan da Thourion Tepe-
si’ne Museion’dan geçerek varan, düşmanların bilmediği bir patika ol-
duğunu belirttiler. Bu yolu kullanarak kolayca Pontos garnizonunun
konuşlandığı yerin üzerine geleceklerini ve onları yukarıdan taşlayacak-
larını yahut da silahlarıyla ovaya püskürteceklerini iddia ettiler. Aulus
Gabinius’un bu adamların cesur ve emniyet edilir kişiler oldukları hak-
938
Plut. Sull. XVII. 3-7; App. Mithr. 42; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Hammond
1938, 193 vdd.; Camp 1992, 450 vdd.
939
Plut. Sull. XVI. 8; XVII. 5-XVIII. 2; XIX. 5. Khaironeia’lılar komşuları Panope-
os ve Lebadeia’lıların başlarına neler geldiğini kısa süre önce görmüşlerdi. Bu yüz-
den Sulla’ya kentlerini koruması için yalvardılar. Ayrıca bu savaşı Romalıların
kazanması için ellerinden gelen yardımı yaptılar. Zira; eğer bu muharebede Romalı-
lar yenilgiye uğrarlarsa kurtulmalarının imkansız olduğunu düşünüyorlardı. Ama
Romalıların Pontos’lulara boyun eğdirmesine yardımcı olurlarsa, kendileri için gö-
rece bir bağımsızlık kazanacaklarını umut ediyorlardı.
940
Plutarkhos’a (Sull. XVII. 4-5) göre, burası bölge halkı tarafından Orthopagon
olarak da isimlendirilen topaç biçiminde bir tepeciktir. Eteklerinden Morion Irmağı
akar ve üzerinde Thourion’lu Apollon’a adanan bir tapınak bulunmaktadır. Bu ismin
tanrıya Khaironeia kentinin efsanevi kurucusu kabul edilen Khairon’un annesi
Thoures’in adına izafeten verilmiş olduğu düşünülmektedir. Bazılarına göre ise,
Apollon Pythios tarafından Kadmos’a kılavuz olarak işaret edilen inek, ona burada
görünmüş, Phoinike’liler de ineğe thor dedikleri için bu yer adını ondan almıştır
(ayrıca bk. Ovid. Met. III. 1-30).
kında teminat vermesi üzerine Sulla, onlara planı uygulama emri ver-
di941. Başlarına komutan olarak Ericius’u atadı942. İşleri bu şekilde hal-
lettikten sonra, kendisi Hedylion eteklerindeki ordugahına döndü.
Arkhelaos, Pontos ordusunun sayı ve donanım yönünden üstün ol-
masından dolayı, Sulla’nın kendisiyle karşılaşmaya cesaret edemeyece-
ğini düşünerek tedbiri elden bırakmış ve savaş için elverişsiz bir mev-
kide konuşlanmıştı. Bu yüzden, ordusunu bu alanda savaş düzenine so-
kamıyordu. Romalılar ise, Pontos ordusunun konuşlandığı Akontion ile
Hedylion dağlarının eteklerindeki Assia Ovası’nın kenarında yer alıyor-
lardı. Konumları gerek saldırmak gerekse geri çekilmek açısından ideal-
di943. Romalılar sayı bakımından az olmalarına rağmen, hareket kabili-
yeti yüksek, Roma’nın müttefiklerine karşı verdiği savaşlarda cesaretini
kanıtlamış profesyonel askerlerden ve subaylardan oluşan disiplinli bir
orduya sahiptiler. Ayrıca, savaş tecrübeleri Pontos ordusundan fazlaydı.
Dahası, Roma’yı Akdeniz Dünyası’nın bir numaralı gücü konumuna
getiren legio düzeninde sıkı bir eğitim almışlardı ve komutanlarına karşı
itaatleri tamdı944.
Pontos ordusu, sayı bakımından Romalılardan oldukça üstün olma-
sına karşın, değişik ulusların birliklerinden meydana geliyordu. Bundan
dolayı, ordu içinde karmaşa hakimdi. Ordunun dikkate değer bir kısmı
ise, –15.000 kişi– Mithradates’in verdiği bir kararla özgür bırakılıp ağır
silahlı yaya askerler arasına bölüştürdüğü kölelerden oluşuyordu945. Bu-
nunla birlikte orduda önemli miktarda çiftçi, tüccar ya da yalnızca kent-
lerinin milis kuvvetlerinde askerlik yapmış; savaş tecrübesi olmayan
kişiler yer almaktaydı.
Pontos ordusunun hafif piyade ve atlılardan meydana gelen kıtaları
ise, büyük ölçüde Thrakia, Media, Skythia946 ve Galatia’lı947 askerlerden
oluşmaktaydı. Kavgacı karakter taşıyan bu kabileler savaşmayı se-
verlerdi. Ülkelerinde her gün rastlanan kovalama, yol kesme, baskınlar
ve kabile reisleri arasında çıkan küçük ölçüdeki sayısız çarpışma içinde
yetiştiklerinden, savaş tecrübeleri ve cesaretleri tamdı. Fakat, kendileri-
941
Plut. Sull. XVII. 5-6. Bölgenin topoğrafyasına ilişkin daha detaylı bilgi için bk.
Hammond 1938, 192 vdd.; Pritchett 1962, 307 vdd.; Camp 1992, 451 vdd.; Baker
20012, 201.
942
Plut. Sull. XVIII. 1.
943
App. Mithr. 43.
944
Sherwin-White 1984, 130 vd.; 139.
945
Plut. Sull. XVIII. 5.
946
Plut. Sull. XVI. 2-3.
947
Arslan 2002b, 45 dn. 36.
ne fazla güveniyorlardı ve disiplinsizdiler. Her bir kavim kendi ulusal
silahlarıyla yurdundaki usule göre, bireysel savaşıyordu. Bundan dolayı,
bu kadar çeşitli ve yabancı unsurları kendi bünyesinde barındıran Pontos
ordusundaki birlikler arasında uyum ve koordinasyon sağlanamıyordu.
Yukarıda sözü edilen kavimler, ordunun yürüyüşü sırasında birliklerin
korunmasına ve engebeli arazilerde, ormanlık alanlarda, kayalık ve derin
vadilerde gerilla taktiğine göre, kaçamaklı ani ataklar yaparak savaşma-
ya uygundular. Fakat, özellikle Roma legio’ları karşısında, ovalık ve düz
sahalarda yaptıkları çarpışmalarda başarılı değildiler948.
Romalıların, bu muharebede uyguladığı taktik dikkate değerdir. Ro-
ma ordusunun sağ kanadını949 Sulla, sol kanadını ise, Murena idare edi-
yordu. Atlılar her iki kanada yerleştirilmişti. Galba ve Hortensius ise,
yedek cohors’larla arkada, tepelerin üzerinde nöbet bekliyorlardı. Zira,
düşmanın süvari ve hafif silahlı asker üstünlüğüyle kanatlarını uzatarak
Romalıları çevirme ihtimalini önlemek ve gerektiği taktirde Sulla ve
Murena’nın birliklerine yardıma gelmekle yükümlüydüler950. Sulla böy-
lelikle ordusuna muharebe düzeni aldırdıktan sonra, kol halinde yürüyen
bölükleriyle başında bulunduğu vurucu gücü takviye eder etmez, en kısa
yoldan düşman ordusunun merkezine saldırmak üzere ileri harekata baş-
ladı. Diğer birlikler de savaş düzeninde peşinden yürüdü. Amacı, Pon-
tos’luların açıkça savaş düzeni almasından ve kendisine saldırmasından
önce davranarak onlara hücum etmekti.
Bu sırada Khaironeia’lılar, Ericius komutasında gizlice Petrakhos
Dağı’nı aşıp Museion’dan geçerek Thourion’un tepesine vardılar. Bir-
denbire Thourion’da konuşlanmış olan Pontos’lulara göründüklerinde
bunlarda bir kargaşa ve kaçışma oldu. Khaironeia’lılar ve Ericius ko-
mutasındaki Romalıların düşmana bağırarak saldırmasıyla birlikte iç-
lerinden bazıları öldürüldü. Diğerleri ise, mukavemet etmektense kendi
kamplarına doğru bayır aşağı kaçmayı yeğlediler. Fakat kargaşa sıra-
sında birbirlerini iterlerken bir kısmı mızraklarının üzerine düştü, bir
kısmı Khaironeia’lılar ve Romalılar tarafından zırhsız yerlerinden vuru-
larak öldürüldüler. Ovaya inebilmeyi başaranların bir bölümü ise, muha-
rebe sırasına geçmiş olan Roma ordusunun sol kanadına komuta eden
948
Plut. Sull. XVIII. 5; App. Mithr. 41. Yukarıda sözü edilen kabilelerden Galat-
ların savaş teknikleri ve askeri donanımlarına ilişkin detaylı bilgi için bk. Arslan
2000a, 205 vdd.
949
Kalkan askerlerin sağ yanını korumadığı için antikçağ ordularında en iyi birlik-
ler genellikle sağ kanada alınırdı.
950
Plut. Sull. XVII. 7.
Murena’nın legionarius’ları tarafından imha edildiler. Sonuçta Thourion
civarında 3.000 Pontos askeri katledildi. Bu baskından hayatlarını kurta-
rabilenler ise, kendi ordugahlarına doğru kaçtılar951.
Bu saldırının beklenmezliği ve apansızlığı karşısında düşman soğuk-
kanlılığını koruyamadı. Pontos safları karmakarışık oldu. Pontos’lular,
bu kadar çabuk çarpışmak zorunda kalacaklarını beklemediklerinden:
askerlerden kimi saftaki yerini almaya koşuyor, kimi diziliyor, kimi
atına gem vuruyor, kimi zırhını kuşanıyor ve herkes kendini korumaya
hazırlanıyordu. Böylelikle Arkhelaos daha Pontos saflarını oluşturma-
dan, Sulla hızlı bir yürüyüş ve geniş adımlarla ilerleyerek iki ordu ara-
sındaki mesafeyi daralttı. Roma legio’larının talimlerde yüzlerce kez
denedikleri; savaşlarda ise, birçok defa uyguladıkları görünüşte basit
olan bu askeri manevra, tek bir adam bile kontrolsüzce ileri çıkmadan ya
da korkarak geride kalmadan kısa zamanda gerçekleşti. Bu sırada
Thourion Tepesi üzerindeki garnizonlarından kaçanlar henüz savaş dü-
zeni almış hazır kıtaların içine karmakarışık bir halde atıldılar. Söz ko-
nusu durum, Arkhelaos’un savaş düzenine sokmaya çalıştığı Pontos
saflarında şaşkınlık ve korku yarattı. Ayrıca kumandanlarına boş yere
vakit kaybettirdiler. Çünkü Arkhelaos’un komutasındaki ordu hâlâ hare-
ketsizdi ve yerlerini almaya koşan askerler henüz savaş düzenine gir-
meyi tamamlayamamışlardı. Bu sırada Pontos safları ne kadar dağınıksa,
Romalılarınki o kadar düzgün ve bir aradaydı. Böylelikle, Pontos ordu-
sunun vurucu güçlerinden tırpanlı arabalar saf dışı bırakılmış oldu. Zira
bu arabalar, ilerlemelerine olanak veren düzlüklerde hız aldıklarında ve
savaş başladıktan sonra, düşman safları için tehlikeli oluyorlardı. Fakat
mesafe kısa olduğunda yeterli hıza ulaşamadıklarından saldırıları güçsüz
ve etkisiz olurdu. Bu yüzden Arkhelaos, tırpanlı arabaları kendilerine
karşı yürüyüş düzenindeki Romalılar üzerine gönderdiğinde bunlar önce
legionarius’ların önüne yerleştirilmiş olan sapancılar ve okçular tarafın-
dan karşılandı. Sonra sırasıyla bazı arabalar atları dizginlerinden yakala-
yarak arabacıları bertaraf eden Romalılar tarafından ele geçirildi. Bazı
arabalar ise, verilmiş olan emre göre, arabaların geldiği yönde açılmış
olan Roma saflarının arasından geçtiler. Böylece Roma ordusuna zarar
veremeden geçen arabaların sürücüleri kısa süre içinde Romalıların ok
ve mızrak yağmuru altında etkisiz hale getirildi952.
951
Plut. Sull. XVIII. 1-2.
952
App. Mithr. 42. Plutarkhos’a (Sull. XVIII. 2-3) göre de, Sulla telaş içindeki
düşmanlara karşı yürüyerek, iki ordu arasındaki mesafeyi kısaltmış ve böylelikle
tırpanlı arabaların kuvvetini hiçe indirmiştir. Çünkü bu arabalar ilerlemelerine şiddet
Savaşı sapancılar ve okçular başlattılar. Sonra hafif birliklerin her
zaman yaptığı gibi, karşılıklı olarak geri çekildiler. Yerlerini ağır silahlı
askerlere bıraktılar. Göğüs göğüse çarpışma başladı. İki taraf da uzun süre
direndi. Arkhelaos komutasındaki Pontos ordusu, yürekliliğine, sayıları-
nın çokluğuna ve süvari üstünlüğüne rağmen, disiplinli ve iyi eğitim
almış Roma legio’larına karşı, ağır piyade savaşında deneyimden yok-
sundular. Roma legio’ları gibi, durmadan bütün savaş taktiklerini tekrar
tekrar prova etmemişlerdi. Onlar, yalnızca dağınık bir kalabalık gibiydi-
ler. Bununla birlikte savaş Arkhelaos’un, Romalıları çembere alma giri-
şimiyle şiddetlendi. Hortensius ve Galba, seçme kuvvetlerin ağır süvari
saldırısı altında kalıp, düşmanlar tarafından çevrilerek dağlık alanlara
doğru gerilemeye başladıktan sonra, Sulla henüz savaşa girmemiş olan
sağ kanattan beş cohors’la onların yardımına koştu. Ancak Arkhelaos,
atların kaldırdığı tozdan Romalıların sağ kanadının Hortensius’un birlik-
lerine yardıma geldiğini sezdi. Daha sonra da, bütün gücüyle başında
henüz kumandan yokken, Sulla’nın hareket ettiği Romalıların sağ kana-
dına saldırdı. Bu sırada Roma ordusunun sol kanadını koruyan Murena,
Taksiles komutasındaki Pontos ordusunun seçkin birliklerinden, tunç
kalkanlıların ağır baskısı altındaydı. Bu durumda Sulla, bir ara ne tarafa
gitmesi gerektiğini kestiremeyerek şaşırıp kaldı. Sonunda kendi birlikle-
rinin başına dönmeye karar verdi. Yanındaki beş cohors’tan dördünü
Hortensius’a bırakıp, onu Murena’ya yardımcı gönderdi. Kendisi de
elinde kalan cohors’la kendi kanadına döndü. Romalıların sağ kanadın-
daki askerler, o ana kadar zaten Arkhelaos’un birlikleriyle başa baş dö-
vüşüyorlardı. Sulla’nın da yardıma gelmesiyle Arkhelaos sayı üstülüğü-
ne karşın, Sulla ile legionarius’larının kendilerini sıkıştıran, bu disiplinli
ve uyumlu hücumu karşısında etkili olamadı. Artık Pontos süvarisi de
Romalıları çevirip etrafını dolaşmak için açılmadı. Çünkü Roma atlıları
ve hafif silahlı askerleri tarafından etkisiz hale getirilmişlerdi. Bu sırada
Murena ve Hortensius da Taksiles’in komutasındaki tunç kalkanlıları
durdurmayı başarmışlardı. Kararlılıkla savaşmayı sürdüren Romalılar
karşısında daha fazla dayanamayan Pontos birlikleri sonunda geri çe-
kilmek zorunda kaldılar. Bozulan ve bocalayan bazı Pontos birliklerinde
baş gösteren karmaşa, ordu içinde disiplinin kırılmasına ve panik çıkma-
ve hız veren uzun koşularda kuvvet teşkil ederlerdi. Ama kısa mesafelerde koştuk-
larında, gerilmemiş yaydan atılan ok gibi, tesirsiz ve zayıf kalırlardı. Pontos tırpanlı
arabaları, o zaman böyle bir duruma düştüler. Arabalar gevşekçe koştukları ve yavaş
hücum ettikleri için kolayca bertaraf edildiler. Ardından Romalılar aynı at yarışların-
da olduğu gibi, gülüşmeler ve alkışlamalarla başkalarını istemişlerdir.
sına neden oldu. Böylelikle kaçış umumileşti. Dağılan birliklerin büyük
bir bölümü bilinçsizce kaçmaya çalışırken diğerleri de şaşkınlığa düş-
müş ve korkmuş bir tarzda, sonunda tam bir firar halinde Akontion ile
Hedylion dağları üzerindeki ordugahlarına doğru koşmaya başladılar.
Bu arada Roma legio’ları ilerleyerek kaçan düşmanı amansızca takip
ediyorlardı. Arkhelaos’un Pontos kampının girişinde askerlerini tekrar
gayrete getirme çabaları da bir sonuç vermedi953. Pontos kuvvetlerinin
büyük bir bölümü savaş alanında, birçoğu da kendilerini ordugahlarına
atmak isterken kılıçtan geçirildi. Kısa bir kuşatmadan sonra, kapıları
kırarak Pontos ordugahına giren Romalılarla çarpışan Pontos’lular bir
kez daha bozguna uğradılar ve birlikleri dağıldı954. Arkhelaos’un komu-
tasındaki birliklerin her biri bir yana kaçtığı için, düşman da dağılarak
peşlerine düştü ve pek çok adam öldürdü. Ordunun en seçkin birlikleri
yok edilip, sağa sola kaçışanların bir kısmı esir alındıktan sonra, Pontos
ordugahı yağmalandı ve yakıldı. Böylelikle Sulla, önemli ölçüde savaş
esiri, silah ve ganimet elde etti955. Muharebenin sonunda, büyük Pontos
ordusundan –120.000 kişi– ancak 10.000 kişi Euboia Adası’ndaki
Khalkis kentine sığınabildi956.
953
Gerçekten, bir cephede kaçanlar oldu mu, o cephede düşmana karşı koymayı
sürdürecek asker bulmak zordur.
954
Sulla’nın saldırısıyla elverişsiz bir mevkide gafil avlanıp kendilerini aceleyle
savunmak zorunda kalınca Pontos’lular, aceleyle silahlarına sarılıp direnmeye başla-
dılar. Her ne olursa olsun, Pontos kuvvetleri bu çarpışmada cesaretsizlik ya da gay-
retsizlik göstermediler. Savaş tecrübelerinin elverdiği ölçüde cesaret bakımından
Romalılardan aşağı kalmıyorlardı. Ama tecrübeleri az olduğundan çabaları başarı-
sızlıkla sonuçlanıyordu.
955
Liv. perioch. 81-82; Strab. IX. 2. 37 c. 414; Plut. Sull. XVIII. 4-6-XIX. 1-4;
App. Mithr. 43-45; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 6;
Paus. I. 20. 6; IX. 40. 7; Flor. epit. I. 40. 11; Plut. Luc. III. 6; Mar. XLI. 1; mor. IV.
318 d: De Fort. Rom. 4.
Velleius Paterculus’a (II. 23. 3) göre Sulla, Mithradates’in komutanlarını Boiotia
ve Makedonia’da yenip Atina’yı ele geçirirken 200.000’den fazla düşman öldürmüş
ve en az bir o kadar da düşmanı esir almıştı.
956
Strabon’a (IX. 2. 37 c. 414) göre, söz konusu muharebede Romalılar Mithrada-
tes’in güçlerini kesin bir yenilgiye uğratmışlardır. Öyle ki, kralın onbinlerce kişiden
oluşan ordusundan sadece küçük bir kısmı denize ulaşabilmeye muvaffak olmuş ve
gemileriyle kaçabilmişlerdir. Geriye kalanlar ise, ya öldürülmüş ya da esir alınmıştır.
Plutarkhos (Sull. XIX. 4), Appianos (Mithr. 45) ve Eutropius’a (V. 6. 3) göre, Khai-
roneia Muharebesi’ndeki bu büyük zafer sırasında Sulla askerlerinden yalnız 13–15
kişi kaybetmiş; fakat bunlardan da ikisi geceleyin ordugaha geri dönmüştür. Pon-
tos’luların ise, 50.000 (Magie 1950, 220 vd.), 100.000 (Liv. perioch. 82); hatta
110.000 (Plut. Sull. XIX. 4; 22. 4; App. Mithr. 45; Eutr. V. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 5)
Bunun üzerine Sulla, savaşı mahareti
ve gücünün yanı sıra, talihi sayesinde ka-
zandı diye, Arkhelaos’un askerlerini Assia
Ovası’daki Molos suyu yakınlarında boz-
guna uğrattığı yerde bir tropaion=zafer
anıtı diktirdi957. Üzerine de Ares, Nike ve
Aphrodite’ye ithafen bir yazıt yazdırdı.
Başka bir zafer anıtı da, Thourion Tepesi’ne
inşa edildi. Anıtın kaidesi üzerine, Pontos’-
luların Thourion Tepesi’nden atılmasında
Sulla’nın Hellas Zaferleri gösterdikleri yiğitlikten ötürü Khaironeia’lı
Anısına Bastırdığı Sikke Homoloïkhos ile Anaksidamos’un adları
kazındı958.
olarak gösterilen insan kaybı karşısında bu sayı, çok orantısız ve abartılı kalmakta-
dır. Bu bakımdan Plutarkhos (l.c.) gibi, diğer yazarların da söz konusu savaşı anla-
tırken Sulla’nın hatıralarından yararlanmış oldukları düşünülebilir. Her ne kadar iyi
derecede silahlanmış olan Roma legio’larının savaş sırasında fazla kayıp vermeye-
cekleri, öte yandan kılıçtan geçirilen Pontos’luların büyük bir bölümünün takip
sırasında öldürülmüş oldukları göz önünde tutulsa bile, bu sayılar akla yatkın gel-
memektedir. Gene de, şu gerçek unutulmamalıdır ki; antikçağdaki bütün meydan
muharebelerinde kaçanların kayıp sayısı, takip edenlerinkine oranla her zaman çok
daha fazla olmuştur. Zira Romalılar, savaşlarda düşmanlarını çözülmek zorunda
bırakıncaya kadar uzun süre çarpışır ve var güçleriyle direnirlerdi. Düşman kaçmaya
başladığında ise, peşlerine düşer, onları sonuna kadar kovalar ve ellerinden geldiği
ölçüde insan öldürmeye bakarlardı.
957
Sulla, Hellas’ta Mithradates’in ordularına karşı kazandığı zaferlerin anısına
diktirdiği, bu ve benzeri tropaion’ları daha sonradan kendi adına bastırdığı sikkeler
üzerinde de tasvir ettirmiştir (Greenidge and Clay 19602, 285 vd.). Ayrıca bk.
Balsdon 1951, 10; Luce 1968, 27; Camp 1992, 449 vdd. fig. 7-9.
958
Plut. Sull. XIX. 5. Söz konusu anıtın kalıntıları, yazıtıyla birlikte ῾Ομολώϊχος,
F᾿Ανα[ξ]ίδαμος ἀρ[ισ]τῖς Thourion Tepesi’nde bulunmuştur (Camp 1992, 445
fig. 2). Benzer bir ifade (῾Ομολόϊχος καὶ ᾿Αναξίδαμος ἀριστεῖς) Plutarkhos
(l.c.) tarafından da kullanılmıştır. Daha detaylı bilgi için bk. Camp 1992, 443 vdd.;
Mackay 2000b, 168 vdd. dn. 22-42.
Sulla, bu zaferinin şerefine Thebai’de bir de şenlik tertip etmiş ve sahneyi Oidi-
pous çeşmesi yanına kurdurmuştur. Bununla birlikte Thebai’lilerle arası iyi olmadı-
ğından hakemleri diğer Hellen kentlerinden seçmiştir (Plut. Sull. XIX. 6).
Gene Plutarkhos’a (XVII. 1-2) göre, Sulla Khaironeia zaferinden sonra, Leba-
deia ve Trophonios mağarasından iyi haberler müjdeleyen kehanetler almaya devam
etmiştir. Orada ikamet edenler, bu kehanetler hakkında çeşitli şeyler anlatırlar. Sulla
ise, hatıralarının X. kitabında bizzat kendisi şu satırları kaleme almıştır: “Hellas’ta
ticaretle uğraşan Romalılar arasında hiç de silik bir kimse olmayan Quintus Titius,
Arkhelaos komutasındaki Pontos kuvvetlerinin, Sulla komutasındaki
Roma ordusu tarafından, Khaironeia’da bozguna uğratılarak ağır kayıp-
lar verdiği haberinin duyulmasıyla Mithradates’in Küçük Asya’daki
hakimiyeti sarsıldı. Söz konusu haber, Küçük Asya’daki Roma taraftar-
larını sevindirirken, o zamana kadar Mithradates’in tarafını tutan Hellen
kentlerini düşündürmüş ve Pontos güçlerine olan sarsılmaz güvenlerini
kaybetmelerine yol açmıştı. Bu bakımdan Küçük Asya kentleri o anki
duruma göre, Mithradates’e karşı daha temkinli bir politika izlemeye ve
Pontos egemenliğine karşı ufak tefek memnuniyetsizliklerini belli etme-
ye başladılar. İyi bir haber alma teşkilatına sahip olan Mithradates ise,
kısa süre sonra durumun farkına vardı. Ajanları ona, Küçük Asya kentle-
rinde hareketlenmeler olduğuna ilişkin duyumlar aldıklarını bildirdiler.
Böylelikle kral, gerek kendisinin ortadan kaldırılmasına yönelik hazırla-
nan suikast girişimlerinden gerekse bazı Hellen kentlerinde Pontos ha-
kimiyetine karşı yapılan ayaklanma planlarından haberdar oldu. Gerçi
kendisi de, bütün Hellen ittifaklarının, daima ilk yenilgiden sonra, he-
men dağılarak sona erdiğini gayet iyi biliyordu959. Bu nedenle, o andan
sonra, Küçük Asya’daki kentlere karşı baskı önlemleri alma yoluna gitti.
Ancak, Mithradates’in kentlerde uyguladığı kuşkucu ve zalimce hareket-
ler, sonunda halkı ve özellikle en önemli müttefiklerinden biri olan Ga-
latları kendisinden uzaklaştırdı960.
Mithradates, Khaironeia Muharebesi’nden önce, –belki de Galatların
kendisine olan sadakatlerini güvence altına almak için– Galat soylu aile-
lerinden altmışını, ağırlamak üzere kraliyet başkenti Pergamon’a davet
etmiş ve onurlarına şölenler düzenlemişti. Fakat kısa süre sonra, Galatlar
Khaironeia Muharebesi’nden sonra, Sulla’nın yanına gelerek, onun kısa zaman

içinde aynı bölgede ikinci bir savaşa girişeceğini ve orada da düşmanı yeneceğini
Trophonios’un kehanet ettiğini söylemiştir”. Augustinus’a (CD. II 24 b-c) göre de,
Sulla’nın Mithradates’e karşı zafer kazanacağı, ayrıca Iuppiter tarafından Lucius
Titius’a müjdelenmişti.
959
Buna Hellenlerin değişken yapısı eklendiğinde durum daha da kötüydü. Çünkü
Hellenlere özgü doğal şüphecilikten kaynaklanan ve insanın yapısı gereği, eski
düzenin kayırdığı herkesin kendisine bir anda düşman kesileceğini biliyordu. Her
birinin ayrı ve kendi çıkarları olan, birbirini kıskanan Hellenleri özgürlük fikrine
inandırmak kolaysa da, Pontos ordularının yenildiği ve Romalıların yaklaştığı müd-
detçe, onları bu inançta tutmak güçtü. Bu yüzden Pontos kralı, artık kendisine inan-
maz olduklarında, Küçük Asya’daki halkları zorla inandıracak önlemleri almaya
başladı. Şimdiki halde özellikle Hellenler, Pontos kralına meyillerinden ziyade
korkuları sayesinde, el altında tutulabilmekteydiler.
960
Magie 1950, 218 vdd.; McGing 1986a, 127; Arslan 2000a, 137; 2004, 114.
kendilerini Pergamon’da tutsak gibi hissetmeye ve kralın kendilerine
karşı kibirli ve despotça davrandığını düşünmeye başlamışlardır. Bu
yüzden bazı Galat tetrarkhes’leri Mithradates’i ortadan kaldırmayı plan-
lamış ve krala karşı çeşitli kereler suikast girişiminde bulunmuşlardır961:
“.... Mithradates haftada birkaç kez Pergamon gymnasion’unda
yüksek bir podyum üzerinde oturarak yargıçlık ediyordu. Galat-
ların Tolistobogioi kabilesinin tetrarkhes’lerinden iri yapılı, güç-
lü ve korkusuz Poredoriks, Mithradates’i yargıçlık ettiği sırada
kolundan yakalayıp aşağı fırlatmayı düşünmüş; fakat bu suikast
girişimi ajanları tarafından Mithradates’e bildirildiğinden, kral o
gün gymnasion’a gelmemiştir. Komplonun ortaya çıkarıldığını
anlayan Poredoriks ve arkadaşları bu sefer hep birlikte kralın
üzerine saldırıp öldürmeyi planlamışlardır. Mithradates her na-
sılsa bu kez de, Galat şeflerinin planını öğrenmiş ve suikastı dü-
zenleyen en tehlikeli şefleri birer birer saraya çağırıp öldürt-
müştür. Poredoriks’in ölü vücudu da, dışarı atılmıştır. Tetrar-
khes’in arkadaşlarından hiçbiri onun cesedinin yanına gitmeyi
denememiş; ama hayattayken bu Galat şefine olan aşkı bilinen
Pergamon’lu bir kadın, onunla gömülme riskini göze alarak
Poredoriks’in cansız bedenini gömmeyi üstlenmiştir. Kadını gö-
ren muhafızlar onu yakalayarak kralın huzuruna çıkarmışlar; fa-
kat bu genç, masum kadını gören Mithradates duygulanarak onu
affetmiş ve Poredoriks’in, süs eşyalarıyla birlikte gömülmesine
izin vermiştir (Plut. mor. III. 23. 259 a-b; d: Mulier. Virt. XXIII).
Ayrıca kral, kendisine komplo düzenleyenler arasında yaşıtları
arasında güzelliği ve çekiciliğiyle ön plana çıkan Bepolitanos ad-
lı bir Galat delikanlısı hakkında verdiği ölüm cezasını daha son-
radan üzülerek değiştirmiştir. Adamlarına; eğer genç sağ olarak
yakalanırsa onun gitmesine izin verilmesini emretmiştir. Bu sı-
rada Bepolitanos üzerinde dikkat çekici derecede güzel bir giy-
siyle tutuklanmıştır. Bepolitanos’u yakalayan muhafız gencin
üzerindeki elbiseyi beğendiğinden onu hemen öldürmemiş ve giy-
siye kan sıçratıp kirletmemek için, ondan önce elbisesini çıkart-
masını istemiştir. Tam bu sırada kralın habercisi koşarak yetiş-
miş ve Bepolitanos’un Mithradates tarafından affedildiğini ilan
etmiştir (Plut. mor. III. 23. 259 c: Mulier. Virt. XXIII)”.
961
Plut. mor. III. 259 a-b: Mulier. Virt. 23; App. Mithr. 46.
Sonunda kral, altmış Galat şefini barışmak ve ülkeleri hakkındaki görüş-
lerini onlarla tartışmak amacıyla karıları ve çocuklarıyla birlikte onurla-
rına verilen bir şölene çağırmıştır. Her zamanki gibi, çabuk unutan, gül-
meyi, eğlenmeyi ve iyi yemek yemeyi seven Galatlar kralın davetine
uyarak şölene gitmişlerdir962. Ancak şölen sırasında kralın bir işaretiyle
salona bir bölük asker dolmuş ve şölendeki bütün tetrarkhes’ler, maiyet-
leri ve aileleriyle birlikte katledilmişlerdir. Aynı anda Galatia’da ise, ge-
ne Mithradates’in emriyle bütün Galat soyluları öldürülmüştür. Bu katli-
amdan yalnız üç Galat tetrarkhes’i kurtulabilmiştir. Mithradates’in as-
kerlerinin kuşatmasını yarmayı başaran bu üç kişinin arasında daha son-
raları Galatia kralı olacak olan, Pompeius ve Cicero’nun dostu Deïotaros
da vardır 963.
Mithradates’in, Galat şeflerini ve aristokrat tabakasını böylece bir
hamlede ortadan kaldırmasının altında kendisine karşı düzenlenen sui-
kast ve baş kaldırmanın öcünü alma düşüncesinin yanı sıra, politik ne-
denler de yatıyordu. Mithradates bu katliam sırasında, aynı zamanda,
yakın arkadaşlarından Galatları destekleyenleri ve ayrıca kendi siyasi
karşıtlarını da öldürmekten çekinmemişti. Böylece, başsız kalan Galatia
Bölgesi’ni ve Galatları kolayca egemenliği altında tutabilecekti. Çünkü,
Sulla Küçük Asya’ya yaklaştığında onun tarafına geçip kendisine karşı
savaşabilecek, sadakatlerine güven olmayan, bağlılık ve fedakarlık duy-
gularından yoksun Galat tetrarkhes’lerin hemen hemen hepsini ortadan
kaldırmıştı. Bu yüzden, en acımasız komutanı Eumakhos’u Galatia’ya
satrap olarak atamıştır. Ne var ki, Mithradates’in Galat şeflerini ve aris-
tokrat tabakasını ortadan kaldırarak öndersiz kalan Galatları kolayca
yönetme planı, katliamdan kurtulan Galat şefleri tarafından etkisiz hale
getirilmiştir. Bundan dolayı Eumakhos’un Galatia satraplığı uzun sür-
memiştir. Kısa bir sürede iyi bir ordu örgütleyen Deïotaros ve diğer iki
tetrarkhes, Galatia Bölgesi’ni Eumakhos’a karşı ayaklandırarak, İÖ. ca.
86/85 yılında, onu Galatia topraklarından kovmuşlardır. Bu surette,
Mithradates’in yaptığı söz konusu katliamlar ve sefer sonucunda eline,
962
Mithradates’in, bu girişimindeki en önemli faktör Galat gelenek ve göreneklerini
yakından tanımasıydı. Çünkü, Galatların konukseverlik kuralları uyarınca ve ev
sahibine saygısızlık etmemek için, davete silahsız geleceklerini biliyordu (Arslan
2000a, 138 dn. 519).
963
Plut. mor. III. 258-259 a-d: Mulier. Virt. 23; App. Mithr. 46; 54; 58; konuya
ilişkin olarak bk. Ramsay 1899, 69; Tarn 1947, 40; 150; Magie 1950, 223; Lequenne
1991, 114; Arslan 2000a, 137 vdd.; 2002b, 45; Mitchell 2003, 290.
Galatia Bölgesi’nden topladığı paralardan başka bir şey geçmemiştir964.
Bununla birlikte Mithradates’in bu gaddar planı Galatlar tarafından nef-
retle karşılanmış ve o zamana kadar çeşitli kereler ortak düşmana karşı
müttefik olan bu kavmi kendisinden, bir daha birleşmemecesine ayır-
mıştır. Başka bir ifadeyle, bu tarihten itibaren Galatlar Pontos Krallı-
ğı’na karşı savaşmak için fırsat kollar olmuşlar ve bu durum genel ola-
rak, özellikle Roma’nın işine yaramıştır965.
Bu arada Khios Adası’nın Romalıları desteklediğinden şüphelenili-
yordu. Mithradates zaten, Rhodos kuşatması sırasında vuku bulan bir
deniz savaşında bindiği amiral gemisinin yanlışlıkla bir Khios savaş
gemisi tarafından mahmuzlanmasından beri ada halkına kızgındı966. Bu-
nun yanı sıra, Khios’lular adalarındaki Roma mallarından elde ettikleri
gelirlerden kralın payına düşen kısmı gizleyerek ona vermemişlerdi.
Ayrıca Romalıların mal ve mülklerinden elde ettikleri gelirler üzerinden
krala vergi ödemiyorlardı. Dahası ada halkının zenginleri arasında sa-
yılan birçok kişi sonradan Italia’ya kaçmıştı. Şimdi ise, söz konusu in-
sanlar Khios’lularla haberleşerek Pontos idaresine karşı bir ayaklanma
hazırlığı içine girmişlerdi. Ayrıca, gizlice Sulla’yla da irtibat halindey-
diler. Mithradates’e karşı harekete geçmek için ise, sadece Roma gemi-
lerinin ufukta belirmesini bekliyorlardı. Bu yüzden Mithradates, komu-
tanlarından Zenobios’u Hellas’a yardım gönderme bahanesiyle Ephe-
sos’tan yola çıkardı967. Zenobios ise, gecenin karanlığından yararlanarak
Khios önlerinde demirledi. Gizlice karaya çıkan askerler geceleyin kenti
ve savunmasız kaleyi ele geçirdiler. Sabahla birlikte halkı tiyatroda top-
layan Zenobios, vatandaşların silahlarını toplamış ve kentin ileri gelen-
964
App. Mithr. 46; 58; konuya ilişkin olarak bk. Mommsen 19303, III 289; Welles
1934, 297 no 73/74; Magie 1950, 223 vdd.; 372; Rankin 1987, 202; Mitchell 1993,
31; Arslan 2000a, 139; 2002b, 48; ayrıca bk. Austin 1986, 462 vd.
965
Cic. Phil. II. 33-34; XI. 33; Deiot. IX. 26; XIII. 37; Plut. Luc. XXVIII. 2; App.
Syr. 50; ayrıca bk. Memnon 44. Daha detaylı bilgi için bk. Arslan 2000a, 140;
2002b, 45.
Bununla birlikte, şu da göz ardı edilmemesi gereken bir gerçektir ki, bazı Galat
şefleri her şeye rağmen Mithradates’e bağlılıklarını sonuna kadar sürdürmüşlerdir.
Buna verilecek en güzel örnek, İÖ. 73 yılında Herakleia Pontike kentinin güvenliğini
sağlayan Konnakoriks (Memnon 29-36; 42. 5; 49) ve kralın özel muhafız alayını
oluşturan Kelt Komutan Bituitos ve onun emrindeki Galatlardır (Liv. perioch. 102;
App. Mithr. 111). Daha detaylı bilgi için bk. Sullivan 1990, 51 dn. 42.
966
Memnon 33. 1; App. Mithr. 25; 46-47.
967
App. Mithr. 46. Memnon’a (33. 1-2) göre ise, Khios Adası’na gönderilen Zeno-
bios değil, Mithradates’in sütkardeşi Dorylaos’tu.
lerinin çocuklarını rehin alarak Erythrai’a göndermiştir. Birkaç gün son-
ra ise, ada halkının bütün yaptıklarından Mithradates’in haberdar oldu-
ğunu söyleyerek, Khios’luların bütün ihanetlerini teker teker saymış,
onların aslında ölümü hakkettikleri halde kral tarafından 2.000 talanta
cezaya çarptırıldıklarını bildirmiştir. Khios halkı tapınak hazinelerinden,
kadınların mücevherleri ve altınlarından istenilen parayı toplamışlardır.
Fakat, Zenobios tartıda hata yaptıklarını söyleyerek, cezanın tam olarak
ödenmediği gerekçesiyle bütün ada halkını köleleştirmiş ve Kolkhis’e
sürmüştür. Adaya Pontos’lu kolonistler yerleştirilmiş ve Khios’luların
mülkleri Pontos’lular arasında paylaştırılmıştır968.
Bu sırada Khios örneğini haber almış bazı Küçük Asya kentleri,
kendi başlarına geleceklerden korkmuşlardır. Bu yüzden Zenobios ordu-
suyla Ephesos önlerine geldiğinde, halk meclisi temsilcileri insanları
korkutmamak amacıyla ordusunu dışarıda bırakarak kente yalnız maiye-
tindekilerle birlikte girmesini rica ettiler. Bu ricayı kabul eden Zenobios,
son zamanlarda Ephesos’a askeri vali olarak atanmış, Mithradates’in
kayınpederi –kralın son eşi Monime’nin babası– Stratonikeia’lı Philo-
poimenos’u ziyaret etmiştir. Daha sonra da, maksadını açıklamaksızın
ertesi gün Ephesos’luları tiyatroda toplantıya çağırmıştır. Özellikle önle-
rindeki Khios örneğinden sonra, Zenobios’un bu şüpheli davetinden kor-
kan kentteki Roma taraftarları bir araya gelerek aynı gece halkı Mithra-
dates’e karşı ayaklandırmışlardır. Önce Zenobios ve maiyetini tutukla-
yarak hapsetmişler; daha sonra da onları öldürmüşlerdir. Böylelikle
Küçük Asya’nın en zengin kentlerinden biri olan Ephesos969, Mithrada-
tes’e karşı açık bir şekilde isyan etmiş ve diğer Hellen kentlerini Pontos
kralına karşı birleşmeye davet etmiştir. Ephesos’lular daha sonra kanun
hükmünde bir kararname yayımlamışlardır. Söz konusu kararnamede
şöyle diyorlardı970:
968
FGrHist 87 F 38 (= Poseidonios)=Ath. Deip. VI. 266 e-f; App. Mithr. 46-47;
ayrıca bk. Memnon 33. 1-2; FGrHist 90 F 95 (= Nikolaos). Daha detaylı bilgi için
bk. Ath. Deip. VI. 265 b-266 f; Marshall 1969, 263 vdd. dn. 28-35; McGing 1986a,
128 vd.; Kidd 1988, 276 vdd.; Edelstein and Kidd 19892, no 51 str. 1-7; Garnsey
1997, 165 vd.; Arslan 2000b, 34 dn. 47.
969
App. Mithr. 48; Oros. hist. VI. 2. 8; SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8; ayrıca bk.
Oliver 1939, 468 vdd.; Nicolet 1966a, 670 vd.
970
Kararnamenin tüm metni için bk. SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8; daha detaylı bilgi
için ise, bk.; Sherk 1984, 73 vd. no 61; Sartre 1995, 123 vd.; Saprykin 1996, 204;
Dignas 2002, 191 vdd.
I [… τοῦ δήμου | φυλάσσον]τος τὴν πρὸς Ῥωμαίους τοὺς κο[ι-
νοὺς σωτῆρας πα|λαιὰν εὔν]οιαν καὶ ἐν πᾶσιν τοῖς ἐπι-
τασσομέ[νοις προθύμως | συμφρον]οῦντος· Μιθραδάτης
5 Καππαδοκί[ας βασιλεὺς παρα|βὰς τὰς π]ρὸς Ῥωμαίους
συνθήκας καὶ συναγαγὼ[ν τὰς δυνάμεις ἐ|πεχείρη]σεν κύ-
ριος γενέσθαι τῆς μηθὲν ἑαυτῶι προ[σηκούσης | χώρα]ς,
καὶ προκαταλαβόμενος τὰς προκειμένας ἡμῶν πό[λεις
ἀ|πάτ]ῃ, ἐκράτησεν καὶ τῆς ἡμετέρας πόλεως καταπληξά-
μενος | [τῶι] τε πλήθει τῶν δυνάμεων καὶ τῶι ἀπροσδοκή-
10 τωι τῆς ἐπιβολῆς. | [ὁ] δὲ δῆμος ἡμῶν ἀπὸ τῆς ἀρχῆς συν-
φυλάσσων τὴν πρὸς Ῥωμαί|ους εὔνοιαν, ἐσχηκὼς καιρὸν
πρὸς τὸ βοηθεῖν τοῖς κοινοῖς πράγμα|σιν, κέκρικεν ἀναδεῖ-
ξαι τὸν πρὸς Μιθραδάτην πόλεμον ὑπέρ | τε τῆς Ῥωμαίων
ἡγεμονίας καὶ τῆς κοινῆς ἐλευθερίας, ὁμο|θυμαδὸν πάν-
15 των τῶν πολιτῶν ἐπιδεδωκότων ἑαυτοὺς εἰς τοὺ[ς] | [π]ερὶ
τούτων ἀγῶνας·…
“… [halkın] ortak kurtarıcıları olan Romalılara karşı eski iyi ni-
yetini [korudukları] ve onların tüm buyruklarına [özenli bir şe-
kilde uymaya çalıştıkları sırada] Mithradates, Kappadokia’nın
[kralı], Romalılarla yaptığı anlaşmaları ihlal ederek, [kuvvetle-
rini] topladıktan sonra hiçbir şekilde kendisine ait olmayan ülke-
nin efendisi olmak için [teşebbüste bulundu], bizlerin önünde
uzanan kentleri ele geçirdikten sonra, hileyle, kuvvetlerinin kala-
balıklığıyla ve beklenmedik saldırısıyla paniğe uğratarak bizim
şehrimizin efendisi oldu. Bizim halkımız başlangıçtan beri Roma-
lılara karşı iyi niyetinde sadık kaldığı için, (şimdi) ortak menfaat-
ler doğrultusunda onlara yardım etmek için uygun fırsat yakala-
yınca ve aynı düşünceyle bütün vatandaşların kendilerini bu şey-
ler uğruna mücadeleye adamasıyla Romalıların egemenliği ve or-
tak özgürlük adına Mithradates’e karşı savaş açmaya karar ver-
miştir:…”.
Ayrıca bu bildirgeyle Ephesos’luların tapınaklar ve kent adına açılmış
bütün davaları düşmüş, hangi sıfatla olursa olsun, devlet tarafından
cezalandırılmış bütün yurttaşlar medeni haklarına yeniden sahip olmuş,
mahkumiyetleri ve borçları silinmiştir. Halkın vergi ya da özel sektörle-
re olan borçları hafifletilmiş veya bağışlanmıştır. Eline silah alarak as-
keri yetkililer önünde Pontos kralına karşı savaşmak üzere başvuran,
kentlerinde yaşayan yabancılar, köleler ve azatlılar tüm haklara sahip
yurttaş olarak ilan edilmiş; kamu tutsakları ise, özgürlüklerine kavuştu-
rulmuştur.
Ephesos’u kuzeyde Smyrna’ya güneyde Tralleis’e kadar Metropolis,
Hypaipa, Sardeis, Kolophon ve diğer kentler izlemiş ve başlarındaki ti-
ranları ve kentlerindeki Pontos garnizonlarını kovarak Mithradates’e
karşı ayaklanmışlardır971. Bunun üzerine Mithradates, Pontos hakimiye-
tine karşı isyan eden kentlerin üzerine askeri kuvvetlerini göndermiş, ele
geçirdiği kentleri ve insanları şiddetli bir şekilde cezalandırmıştır972.
Mithradates daha sonra da, Küçük Asya’nın bazı kentlerinde Pontos
hakimiyetine karşı başlayan isyanların önüne geçebilmek ve diğer kent-
lere yayılmasını önlemek için genel bir bildiri yayımlamıştır. Küçük
Asya’daki Hellen kentlerini tekrar kendine bağlamak için; şimdiye kadar
kendisine bağlı kalan bütün kentleri özgür kıldığını, daha önceki bütün
borçlarını sildiğini, kentlerde oturan yabancılara (= metoikos [m°toikow])
vatandaşlık, kölelere özgürlük verdiğini ilan etmiştir. Böylelikle söz
konusu hareket beklenen sonucu vermiş ve isyanın diğer kentlere de
yayılması engellenmiştir. Çünkü borçlular, kentlerde yaşayan yabancı-
lar, köylüler, köleler ve zenginlerin bir kısmı tekrar Romalıların ezici
hakimiyetindeki mahkum yaşamlarına dönmektense bir süre daha
Mithradates’e bağlı kalmayı yeğlemişlerdir973.
Diğer yandan Sulla’nın Hellas’taki başarılarını yakından takip eden
ve Romalıların Mithradates’in bütün gayretine rağmen yavaş yavaş
yaklaşmakta olduğunu gören servet sahipleri ya da soyca asil olan ke-
simler Mithradates’ten uzaklaşmaya başladılar. Hatta içlerinden bazıları
krala suikast hazırlayacak kadar ileri gittiler. Kralın yakın çevresinden
Smyrna’lı Mynnion ve Philotimos ile Lesbos’lu Kleisthenes ve Asklepi-
odotos, Mithradates’i ortadan kaldırmak üzere bir komplo hazırladılar.
Fakat son anda Asklepiodotos suikast planını Mithradates’e bildirerek
ortaklarını ele verdi. Duyduklarına inanamayan ve böyle bir şeyi yakın
çevresindeki dostlarına yakıştıramayan kral; ancak, bir gece Asklepiodo-
tos’un davetiyle bir araya gelen komplocuları gizlendiği divanın altından
gözleriyle görüp kulaklarıyla işittikten sonra, söylenenlerin doğruluğuna
971
App. Mithr. 48; Oros. hist. VI. 2. 8; ayrıca bk. Özsait 1982, 309; Günaltay
19872, 388; Hind 1994, 159; Arslan 2000b, 34 dn. 49; 35 dn. 68.
972
App. Mithr. 48; Liv. perioch. 82 dn. 7.
973
App. Mithr. 48; 54; 58; 61-62; Oros. hist. VI. 2. 8; ayrıca bk. Günaltay 19872,
388 vd.
inandı974. Fakat söz konusu hıyanet kralda büyük bir paranoyaya yol
açtı. O andan sonra Mithradates kuşkucu bir insan haline geldi. Böylece
herkesten şüphelenmeye başladı. Ayrıca her şüphelendiğini de merha-
metsizce ortadan kaldırdı. Bu sırada birçok kişi aralarındaki rekabet,
kıskançlık ve nefretten dolayı hasmına iftira atarak onun katledilmesine
neden oldu. Bu bakımdan yalnızca Pergamon’un ileri gelen ailelerinden
seksen kişi krala komplo kurdukları gerekçesiyle itham edilerek önce
tutuklandılar, sonra da idam edildiler975. Böylelikle birkaç ay içinde Kü-
çük Asya kentlerinde Mithradates’e karşı suikast düzenlemek, isyana
kalkışmak ya da bir şekilde Romalılar lehinde davranmakla suçlanan
yaklaşık 1.600 kişi yaşamını yitirdi. Malları açık arttırmayla satıldıktan
sonra, kraliyet hazinesine konuldu976.
Bu arada Roma’da Marius taraftarları, Cinna’nın da yardımıyla yö-
netimi ele geçirerek Sulla’yı vatan haini ilan etmiş ve arkadaşlarını öl-
dürmüşlerdir977. Marius’un zamansız ölümü üzerine ise, onun yerine
Sulla karşıtı demokrat/halk partiden Lucius Valerius Flaccus978 consul
seçilerek Mithradates’e karşı yapılacak olan savaşın komutasına atan-
mıştır979. Böylelikle Flaccus, İÖ. 86 yılında, yanına iki legio alarak,
sözde Mithradates’le çarpışmak, gerçekteyse Sulla’dan komutanlığı
alarak onu ortadan kaldırmak üzere Adriatik Denizi’ni aşarak Hellas’a
ayak basmıştır. Sulla ise, Khaironeia Muharebesi’nden sonra, Flaccus’un
Roma ordusuyla Hellas’a geldiğini ve kendisine doğru ilerlediğini du-
yunca onu karşılamak için Boiotia üzerinden Thessalia yolunu tutmuş-
tur980. Bu arada Flaccus’un düşüncesiz davranışları, açgözlülüğü981 ve
haksız yere askerlerini şiddetli şekilde cezalandırması yüzünden, kısa
974
App. Mithr. 48.
975
App. Mithr. 48; IGR IV 292 str. 13-14; ayrıca bk. App. Mithr. 54; 58; Jones
1974, 193.
976
App. Mithr. 48; 54; 58; Oros. hist. VI. 2. 8; ayrıca krş. Dam. Isid. 403.
977
Plut. Sull. XII. 8; XXII. 1; Sert. V. 4-5; App. civ. I. 70-74; 77; 81; Mithr. 51;
ayrıca bk. Bauman 1973, 270 vdd.; 289 vdd.; Katz 1976, 328 vdd.
978
Marius’un, İÖ. 18 Ocak 86 yılında ölmesi üzerine (Plut. Mar. XLV. 1-7; ayrıca
bk. Liv. perioch. 80; Vell. II. 23. 1), Lucius Valerius Flaccus, Lucius Cornelius Cin-
na’yla birlikte, İÖ. 86 yılı consul’leri oldular (Plut. Sull. XX. 1 dn. 4; App. civ. I. 75;
ayrıca bk. Plut. Sull. XXII. 1; App. Mithr. 51; Vell. II. 23. 2). L. Valerius Flaccus’un
kariyerine ilişkin daha detaylı bilgi için bk. Broughton 1952, II 53; Keaveney 1982c,
156; 1984, 131 vdd. dn. 120-149.
979
Memnon 34. 1.
980
Plut. Sull. XX. 1.
981
Liv. perioch. 82; App. Mithr. 51; Cass. Dio XXXI. 104. 1-2.
süre sonra ordusu kendisinden nefret etmeye başlamıştır. Hatta ordunun
bazı bölüklerinin Thessalia’da Flaccus’u terk ederek Sulla tarafına geç-
tikleri görülmüştür. Bu sırada Flaccus’un legatus’u Flavius Fimbria982
araya girerek askerleri yatıştırmış ve ordunun dağılmasını engellemiştir.
Bu bakımdan Flaccus, Khaironeia’da düşmanla çarpışarak onu bozguna
uğratmış Sulla’ya saldırmayı göze alamamış ve kuzeye; Makedonia’ya
doğru ilerlemeye devam etmiştir983.
4.C. Orkhomenos Muharebesi ve Sonuçları

Tam bu sırada Sulla, Mithradates’in sütkardeşi Dorylaos komutasındaki
en az ilki kadar büyük bir orduyu984, Hellas’a göndermiş olduğunu haber
aldı. Bundan dolayı Flaccus’un üzerine yürümekten vazgeçerek, Pontos
ordusunu karşılamak üzere geri döndü. Dorylaos, İÖ. 86 yazında, içinde
Pontos ordusunun iyi yetiştirilmiş, tecrübeli askerlerinin de yer aldığı
yaklaşık 80.000 kişilik bir orduyu büyük bir donanmayla birlikte Eu-
boia’da karaya çıkartarak Khalkis’e getirmişti. Orada, Arkhelaos’un
Khaironeia Muharebesi’nden arta kalan 10.000 kişilik ordusuyla bir-
leşti985. Daha sonra da Dorylaos ve Arkhelaos komutasındaki Pontos
ordusu Boiotia’ya doğru yelken açtı. İlk önce, zoraki olarak Mithrada-
tes’in komutanlarıyla ittifak yapmayı Roma boyunduruğuna tercih etmiş
olan Halai, Anthedon ve Larymna gibi bazı Boiotia kentleri, limanlarını
982
F. Fimbria’nın söz konusu sefer sırasındaki görevine ilişkin olarak ayrıca bk.
Weinrib 1968, 43; Lintott 1971a, 696 vdd.; Rawson 1987, 168, dn. 34-36.
983
Plut. Sull. XX. 1; App. Mithr. 51.
984
Pontos ordusunun beklenmedik bir şekilde Khaironeia’da yenildiği ve Romalılar
tarafından neredeyse yok edildiği haberi Küçük Asya’ya ulaşınca, Mithradates ol-
dukça şaşırmış ve doğal olarak korkmuştur. Yine de bu durum onun yeni bir ordu
toplamasına engel değildi. Bu yüzden dikkate değer bir performans sergileyip, ken-
disine bağlı bütün uluslardan asker yardımı alarak kısa zamanda büyük bir ordu daha
meydana getirmiştir (Plut. Sull. XX. 2; App. Mithr. 46; ayrıca krş. Licin. XXXV.
62-63 “Criniti”; Oros. hist. VI. 2. 6).
Pontos kralı Birinci Mithradates-Roma Savaşı boyunca bir yandan ordusuna ye-
ni askerler kazandırmaya çalışırken diğer yandan da askeri harcamaları karşılamak
için önemli miktarda sikke bastırmaya devam etmiştir (Price 1968, 4).
985
Pontos ordusunun mevcudu Plutarkhos (Sull. XX. 1-2) ve Appianos’a (Mithr.
49) göre, 80.000; Eutropius (V. 6. 3) ve Orosius’a (hist. VI. 2. 5-6) göre, 70.000;
Licinianus’a (XXXV. 63-65 “Criniti”) göre ise, 60.000 yaya askerden meydana
geliyordu. Ayrıca bk. Strab. X. 4. 10 c. 477; OGIS 372.
Dorylaos ve Arkhelaos’a açtılar ve Mithradates’le yapmış oldukları eski
ittifakı yeniden tanıdılar986.
Böylelikle Pontos ordusu, Boiotia’ya girip kısa zamanda bölgeyi ele
geçirdi. Bu sırada Dorylaos, bir an önce Romalılarla çarpışmaya atılmak
için sabırsızlandığından orduyu derhal düşman üzerine atmak için ısrar
ediyordu. Çünkü, gerek ona gerekse Mithradates’e göre, Khaironeia
Muharebesi’nde aldatılmışlardı. Savaşı arazinin darlığı nedeniyle kay-
bettiklerine inanıyorlardı. Zira, aksi taktirde her bakımdan Romalılardan
üstün olan Pontos ordusunun Sulla’ya yenilmesine ve bu kadar insan
kaybetmesine olanak yoktu. Buna karşılık Arkhelaos, Romalılara karşı
çok ihtiyatlı davranılmasını önerdi. Onun Romalılar karşısında edindiği
tecrübelere göre, düşmanın durumunu ve gücünü iyice kavradıktan ve
ona göre plan hazırladıktan sonra, kendileri için en elverişli mevkilerde
harekete geçilmesi gerekiyordu. İki ordu önce, Boiotia’daki Kephissos/
Kopaïs Gölü’nün987 güneyinde, Haliartos kentinin batısında yer alan
Tilphossion Dağı yakınlarında karşılaştı988. Dorylaos, Roma ordusunun
savaş düzenini gördükten ve legio’larının disiplinini ve sağlamlığını
ufak bir çarpışmayla test ettikten sonra, Arkhelaos’a inandı. Sonra da
Pontos ordugahını Kephissos Gölü’nün batısında bulunan Orkhomenos
kenti yakınlarındaki ovada kurdu. Düzensiz bir rejime sahip Melas Ir-
mağı’nın suladığı ve yer yer bataklıkların bulunduğu Orkhomenos Ova-
sı, Boiotia’daki ovaların en genişiydi. Melas Irmağı’nın kenarlarındaki
bataklıklara kadar ağaçsız ve dümdüz bir zemin üzerinde uzanan ova, on
binlerce Pontos askerinin, tırpanlı savaş arabalarının ve süvarilerinin
Roma ordusu karşısında istedikleri savaş manevralarını yapabilmeleri ve
ortak harekatlarda bulunabilmeleri için yeter derecede geniş, meydanlık
bir alana sahipti989.
Pontos ordusunun birçok bakımdan kendi ordusundan üstün olma-
sına rağmen, İÖ. 86 yılının yaz ayları sonunda Sulla da Orkhomenos
Ovası’na gelerek Dorylaos ve Arkhelaos’un karşısına kampını kurdu.
Yakında saldırıya geçmesi bekleniyordu. Fakat Romalıların umulan
hücumu gerçekleşmedi. Dorylaos ve Arkhelaos düşman kıtalarında karı-
şıklık yaratmak için tırpanlı savaş arabalarını ön saflara yerleştirdiler.
986
Plut. Sull. XXVI. 3-4.
987
Günümüzde Merkezi Hellas’ın en verimli ovalarından biri olan ve yaklaşık
340km2’lik bir alan kaplayan Kephissos/Kopaïs Gölü 19. yüzyılın sonunda İngilte-
re’nin Kopaïs firması tarafından kurutulmuştur (Fossey 1979, 550).
988
Plut. Sull. XX. 2; App. Mithr. 49.
989
Plut. Sull. XX. 3-4; App. Mithr. 49.
İkinci sıra Pontos ve Makedonia phalanks’larından ve ağır silahlı as-
kerlerden oluşuyordu ve onların her iki yanında üstün sayıdaki süvari
birlikleri konuşlandırılmıştı. Üçüncü sırada Pontos yardımcı kuvvetleri
yer almaktaydı. Bunların arasına Roma tarzında silahlandırılmış rejim
düşmanı Italik köleler serpiştirilmişti. Pontos ordusunun son sırası hafif
silahlı askerlerden oluşmaktaydı. Arkhelaos’un amacı, Orkhomenos
Ovası’nda konuşlanmış olan Roma kuvvetlerini kuşatarak kılıçtan ge-
çirmekti. Fakat bu durumu fark eden Sulla, düzgün ve süvariler açısın-
dan saldırmaya elverişli toprakları kontrol altında tutmaya gayret ederek
her bir Roma safının önünde ve ordusunun her iki kanadında siperler
kazdırmaya başladı. Bununla da yetinmeyerek siperlerin arasına kuvvetli
hisarlar inşa ettirdi. Böylelikle hafif silahlı asker ve süvari bakımından
kendisinden çok üstün olan düşman tarafından çevrilme tehlikesinden
kurtuldu. Daha sonra üç sıra ağır silahlı askeri, gerektiğinde birbiri ar-
dına düşman üzerine sevk etmek üzere yerleştirdi. Hafif silahlı birlikleri
ve süvarileri ordunun arka saflarında konuşlandırdı990. Sulla’nın amacı,
sert ve atla geçilmeye müsait toprakların yolunu düşmana kapayarak
Pontos kuvvetlerini bataklık alana sıkıştırmak ve onların manevra kabi-
liyetini ve üstün süvari birliklerini etkisiz hale getirmekti991.
Fakat Pontos atlı birliklerinin ve savaş arabalarının, Sulla’nın siper
kazan adamlarına saldırmasıyla başlayan savaş Romalıların püskürtül-
meleri ve kendi kamplarına doğru geri çekilmeye başlamalarıyla devam
etti. Bunun üzerine Sulla, ikinci safta yer alan postsignanus’lara992 der-
hal ordunun ön saflarına geçerek ellerindeki uzun kazıklarla savaş ara-
balarını ve süvarilerini durdurmalarını emretti. Savaş arabalarının Roma
saflarına yaklaştığı zaman ise, antesignani993 sıralarını ellerindeki uzun
kazıklarla postsignanus’lara yardıma gönderdi. Daha sonra hafif silahlı
askerlerinin ok, mızrak ve sapan taşlarıyla savaş arabalarını Pontos sü-
varilerine karşı savaşmaları için ön saflara yardıma yolladı. Bu taktik
sayesinde Pontos savaş arabaları ve süvarilerinin uzun kazıklar yüzün-
den, daha düşman saflarına yaklaşamadan hızları kesildi. Hafif silahlı
Roma birlikleri tarafından da ağır kayıplara uğratıldılar994. Ancak Dory-
990
Frontin. strat. II. 3. 17.
991
Plut. Sull. XXI. 2; Frontin. strat. II. 3. 17.
992
Roma standart’larını ve sancaklarını arka cepheden gelecek herhangi bir saldırı
karşısında korumakla görevli asker kıtasına verilen ad.
993
Roma standart’larını ve sancaklarını ön cepheden gelecek herhangi bir saldırı
karşısında korumakla görevli asker kıtasına verilen ad.
994
laos ve Arkhelaos’un görülmemiş bir şiddetle üzerlerine atılmasının ya-
rattığı korku ve dehşet, Roma saflarının düzenini yıktı. Romalıların kur-
tuluşu kaçmakta aramalarına neden oldu. Romalılar Pontos süvarileri ta-
rafından amansız bir şekilde takip edilerek ağır kayıplara uğratıldılar.
Roma ordusunda çözülme ve dağılma etkilerinin görülmesi üzerine
Sulla atından inerek eline bir bayrak aldı. Tek başına Pontos ordusunun
üzerine yürüdü. Bir yandan da kaçan askerlerine şöyle bağırıyordu995:
᾿Εμοὶ μὲν ἐνταῦθά που καλόν, ὦ Ῥωμαῖοι, τελευτᾶν, ὑμεῖς
δὲ τοῖς πυνθανομένοις ποῦ προδεδώκατε τὸν αὐτοκράτορα,
μεμνημένοι φράζειν ὡς ἐν ᾿Ορχομενῷ=Ey Romalılar, benim
için burada ölmek güzel bir şeydir; size imperator’unuzu nerede
düşmana terk ettiniz diye soranlara, Orkhomenos’ta demeyi
unutmayın.
Bu sözlerden utanan ve galeyana gelen askerler kaçmayı bırakıp, geri
döndüler ve onu izlediler. Pontos ordusunun şiddetli baskısına uzun süre
dayandılar. Çetin geçen çarpışmalar sırasında uzun zaman kimin galip
geleceği belli olmadı. Fakat sonunda Romalılar, Pontos saldırısını dur-
durarak onları ordugahlarına geri çekilmeye zorladılar. Daha sonra siper
kazmaya devam eden Roma ordusuna, Arkhelaos ve Dorylaos’un tüm
güçleriyle saldırmasıyla savaş tekrar şiddetlendi. Çarpışma sırasında
Pontos ordusundaki okçular Romalılar tarafından sıkıştırıldılar. Geri
çekilecek ve yaylarını gerecek yer bulamadıklarından ellerine birçok ok
alıp kılıç niyetine düşmana bunlarla vurdular. Sulla ise, legio’ların ve
süvarilerin başına geçerek Arkhelaos’un komutasındaki süvarilere sal-
dırdı. Arkhelaos’un oğlu Diogenes, üstün bir asker olduğunu göstererek,
ordunun sağ kanadında savaşırken herkesin gözü önünde öldü996. Bu
yüzden komutası altındaki süvari birlikleri dağıldı ve Roma süvarileri
tarafından ordugahlarına kadar kovalandılar. Sonunda ağır kayıplara
uğratılan Pontos’lular ordugahlarını dolduran yaralılar ve korku yüzün-
den kötü bir gece geçirdiler997.
Pontos ordugahının önünde ve ovaya açılan sol tarafında Roma
kampı ve siperleri, arka ve sağ kanadında ise, sazlarla örtülü bataklık ve
995
Plut. Sull. XXI. 2; App. Mithr. 49; Frontin. strat. II. 8. 12; Polyain. Strat. VIII.
9. 2; Amm. Marc. XVI 12. 41.
996
Plut. Sull. XXI. 3; App. Mithr. 49; Licin. XXXV. 66 “Criniti”; Eutr. V. 6. 3;
997
Plut. Sull. XXI. 1-3; App. Mithr. 49; Vell. II. 23. 3; Frontin. strat. II. 3. 17; 8.
12; Polyain. Strat. VIII. 9. 2.
Kephissos Gölü bulunuyordu998. Böylesine elverişsiz bir konuma düşü-
rülen Pontos’luların sabahın alacakaranlığında başlayan Roma hücum-
larını kırmak için yaptıkları her teşebbüs başarısızlıkla sonuçlandı. Pon-
tos’lular son güçleriyle Romalılara saldırdılar. Fakat Romalılar tarafın-
dan tekrar geri püskürtülerek ordugahlarına kadar kovalandılar. Kısa bir
kuşatmanın ardından, kapıları kırarak ordugahtan içeriye giren Romalı-
larla bir süre göğüs göğüse çarpışan Pontos’luların birlikleri dağıldı ve
ordu içinde panik çıktı. Askerlerin çok azı direnmeye yeltendiyse de
kısa zaman içinde öldürüldüler. Geri kalanlar ise, ordugahlarını kaybet-
menin yarattığı korku ve dehşetle düzensiz bir şekilde bütün süratleriyle
kaçmaya koyuldular. Bundan sonra Pontos’luların bozgunu korkunç bir
hal aldı. Firar için kaçacak bir yer bulamayan birçokları Kephissos Gölü
kıyılarındaki sığ sulara girerek yürüyüşlerine devam ettiler. Fakat Ro-
malılar tarafından amansız bir şekilde takip edildiklerinden, bataklık-
larda ve gölde okla öldürüldüler. Bazıları bu kıyımdan yüzerek kaçmayı
bile denedi. Bunların bir kısmı derin sulara gömülerek boğuldu, diğer bir
kısmı ise, yorgunluktan bitap düşerek sığ yerlere dönmek için çabalar-
ken Romalılar tarafından katledildiler. Kephissos Gölü ile gölle aynı
ismi taşıyan ırmak ve çevresindeki bataklıklar ölülerin kanları ve ceset-
leriyle doldu999. Böylelikle, Pontos ordusunun yarıdan fazlası –yaklaşık
50.000 kişi1000– iki gün içinde yok edildi. Geri kalanların büyük bir
bölümü ise, –takriben 25.000 kişi1001– Romalılar tarafından esir alın-
dı1002. Arkhelaos ise, günlerce –3 gün1003– bataklıkta gizlendikten sonra,
998
Plut. Sull. XX. 3-5.
999
Plut. Sull. XXI. 4; App. Mithr. 50; Licin. XXXV. 67-68 “Criniti”; Eutr. V. 6. 3;
Oros. hist. VI. 2. 6-7; daha detaylı bilgi için bk. Liv. perioch. 82; Frontin. strat. II. 3.
17; Flor. epit. I. 40. 11; Polyain. VIII. 9. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7; 76. 5; ay-
rıca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; Sherwin-White 1984, 140; Keppie 19872, 70 vd.
Plutarkhos (Sull. XXI. 4), söz konusu muharebenin üzerinden yaklaşık iki yüzyıl
geçmesine rağmen, savaşın cereyan ettiği bataklık alanlarda ve Kephissos Gölü’nde
halen Mithradates’in ordusundan geriye kalan çamura saplanmış yaylar, kılıçlar,
miğferler, demir zırh parçaları ve göğüslüklerin bulunduğuna dikkat çekmektedir.
1000
1001
Licin. XXXV. 68 “Criniti”.
1002
Sulla’nın Khaironeia ve Orkhomenos muharebelerinde kazandığı bu zaferler
onuruna Atinalılar daha sonradan (İÖ. ca. 85/84 yılında) gümüş ve altın tetradrakh-
mē’ler basmışlardır (Thompson 1961, 425 vdd. no 1341-1345; Crawford 1971, 373
vd. no 359 1/2; Mattingly 1971a, 92). Konuya ilişkin daha detaylı bilgi ve değişik
görüşler için ayrıca bk. Keaveney 1982c, 160 dn. 43; Geagan 1992, 31 dn. 11; Camp
1992, 449 vd. dn. 24-27. Ayrıca Kephissos Gölü’nün kenarındaki Akraiphia gibi
bir kayık bularak Euboia Adası’ndaki Khalkis kentine sığınmıştır. Daha
sonra da Mithradates’in Hellas’ta bulunan askerlerinden arta kalanları
bir araya toparlayıp hepsini Khalkis’e getirmiştir1004.
Sulla ise, elinde hiç gemi bulunmaması yüzünden Euboia kanalını
geçememiş ve Orkhomenos Muharebesi’nden sonra da Arkhelaos’u ta-
kip etmesine rağmen onu yine yakalayamamıştır. Ayrıca kendisinin do-
nanma kurmakla görevlendirdiği legatus’u Lucullus’tan1005 da henüz bir
haber alamamıştır1006. Bu bakımdan öfkesini, Orkhomenos Muharebe-
si’nden önce taraf değiştiren Boiotia kentlerinden çıkarmış ve Anthedon,
Larymna ve Halai gibi kentleri yakıp yıkmıştır. Daha sonra da ordusu-
nun erzak ihtiyacını karşılamak ve İÖ. 86-85 yılı kışını geçirmek üzere
Thessalia’ya gitmiştir1007.
Bu sırada Flaccus az bir kuvvetle, Pontos’lular tarafından savunulan
Makedonia’ya girmiş ve kısa zamanda bölgeyi ele geçirmişti. Böylelikle
kısa süre önce Pontos’lular tarafından istila edilen Makedonia, bu sefer
de Flaccus’un ordusu tarafından yağmalanmıştır. Bununla birlikte özel-
likle Fimbria’nın komutası altındaki kıtalar tarafından ele geçirilen esir-
ler ve savaş ganimetleri, zulüm gören halkın Flaccus’a şikayeti üzerine
consul tarafından geri verdirilmeye çalışılmıştır. Zaten açgözlü tavırları
ve askerlerine karşı acımasız ve haince davranışları yüzünden Flaccus’a
karşı ordusunda büyük bir hoşnutsuzluk mevcuttu. Consul’ün bu hare-
keti ise, –her ne kadar ona Makedonia’lıların takdirini kazandırmış olsa
da– kişisel cesareti, savaştaki ustalığıyla sivrilmiş, ordusu tarafından
sevilen ve cesur bir komutan olan legatus’u Fimbria’yla arasını bozmuş
ve askerlerini genel bir isyanın eşiğine getirmiştir1008.
Bu arada Flaccus, Sulla’nın Orkhomenos’ta Pontos ordusunu bir kez
daha bozguna uğrattıktan sonra, Makedonia yolu üzerinde; Thessalia’da
ordugah kurduğunu haber aldı. Sulla’nın kendisine biraz daha yaklaş-
ması halinde askerlerinin kendisini terk edeceğini düşünerek Makedo-
kentler tarafından da σωτήρ καὶ εὐεργέτης=kurtarıcı ve hayırhah unvanlarıyla

onurlandırılmıştır (Fossey 1979, 557 dn. 13-14).
1003
Eutr. V. 6. 3; ayrıca bk. App. Mithr. 50.
1004
App. Mithr. 50; Licin. XXXV. 69 “Criniti”.
1005
Plut. Luc. II. 2; App. Mithr. 33.
1006
Bu sırada Lucullus, Kyrene ve Mısır sahillerinde Romalılar adına yeni bir do-
nanma oluşturmaya çalışıyordu (Plut. Luc. II. 3-3. 4). Ayrıca krş. Ioseph. Ant. Iud.
XIV. 7. 2.
1007
Plut. Sull. XXIII. 1; 26. 4.
1008
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 1; App. Mithr. 51-52; ayrıca bk. Liv. perioch. 82.
nia’da daha fazla durmaya cesaret edemedi. Kış olmasına karşın Thrakia
üzerinden Byzantion’a doğru hareket emri verdi. Çünkü Sulla gibi, onun
da elinde Küçük Asya’ya geçmek için gemi yoktu. Bu yüzden Roma’ya
sadık kalarak hâlâ Pontos’lulara karşı direnen Byzantion üzerinden Kü-
çük Asya’ya geçmeyi planlıyordu.
Flaccus, İÖ. 85 yılının ilk aylarında Byzantion önlerine geldi. Uzun
süre zor şartlar altında yolculuk yapmış askerlerinin kente girdiği tak-
dirde yağma yapabileceklerini düşünerek ordugahını kentin surları dı-
şında kurdu. Ordusunu Bosporos’un karşı yakasına geçirmek üzere ge-
rekli olan vasıtalar hakkında Byzantion’lular ve Khalkedon’lularla (Ka-
dıköy) müzakere etmek için yola çıktı. Ordunun komutasını ise, komu-
tanlarından Quintus Minucius Thermus’a bıraktı. Flaccus’un ordugahtan
ayrılması üzerine, legatus’u Fimbria askerleri consul aleyhine kışkırta-
rak komutayı ele geçirdi ve Q. Minucius Thermus’u ordugahtan kov-
du1009. Daha sonra da karlar ve çamurlar içindeki kamplarından hareket
ederek önce Romalıların müttefiki, zengin ve dost Byzantion’un kapıla-
rını kırıp kente girdiler. Sonra da önlerine geleni kılıçtan geçirip, zorla
evlere girerek kente yerleştiler. Flaccus Khalkedon’dayken ordusunda
isyan çıktığını haber aldı ve derhal Byzantion’a döndü. Fakat isyancıla-
rın elinden canını zor kurtardı. Çareyi önce kendisini getiren kayıkla
Khalkedon’a daha sonra da Nikomedeia’ya (İzmit) kaçmakta aradı.
Ancak kendisini takip eden Fimbria’nın adamları tarafından Nikome-
deia’da gizlendiği kuyuda bulundu. Başı kesilerek Propontis’e (Marmara
Denizi) atıldı. Cesedi ise, gömülmeyerek vahşi hayvanlara yem olmak
üzere bir kenara fırlatıldı1010.
Askerlerinin Nikomedeia kentini yağmalamasına izin veren Fimb-
ria1011 daha sonra da elindeki güçlerle Bithynia’nın büyük bir kısmını iş-
gal ederek Mysia’ya doğru ilerlemeye başladı. Nikomedeia’nın başına
gelenlerden1012 korkan Nikaia (İznik) Romalılara kapılarını açtı1013.
1009
App. Mithr. 52; Cass. Dio XXXI. 104. 1-6.
1010
Liv. perioch. 82; Strab. XIII. 1. 27 c. 594; App. Mithr. 52; Cass. Dio XXXI.
104. 1-6; Oros. hist. VI. 2. 9; ayrıca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 1 dn. 1; Cic.
Rosc. Amer. 33; Vell. II. 24. 1; Plut. Luc. III. 7; XXXIV. 2; Sull. XXIII. 6; Val. Max.
IX. 11. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 1. Memnon’a (34. 1-2) göre, Flaccus ile Fimb-
ria arasındaki tartışma Bosporos’u geçtikten sonra, Nikaia’da gerçekleşmişti. Ayrıca
Flaccus, kendisine sinirlenen iki askeri tarafından öldürülmüştü. O sırada Fimbria,
büyük bir ihtimalle kamptaydı. Daha detaylı bilgi için bk. Lintott 1971a, 699.
1011
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 3.
1012
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 2.
1013
Memnon 34. 1.
Çünkü Fimbria kendisine karşı direnen, yolu üzerindeki kentleri ve kır-
sal alanları acımasızca yağmalıyordu1014. Bunun üzerine Mithradates,
Pontos’tan çağırdığı oğlu ve veliahdı, kendi ismini taşıyan Mithrada-
tes’i, tecrübeli generallerinden Taksiles, Diophantos ve Laodikeia’lı
süvari komutanı Menandros’la birlikte büyük bir ordunun başında Fimb-
ria’nın ilerleyişini durdurmak üzere gönderdi. Pontos ordusu önceleri
Fimbria’ya karşı başarılı saldırılar düzenleyerek onun yürüyüş kolunu
yavaşlattılar ve Romalıları geri çekilmeye zorladılar. Bu bakımdan
Fimbria, Lydia’nın kuzeydoğu sınırındaki kaynaklardan doğup My-
sia’daki Daskylitis (Manyas) Gölü’ne dökülen Rhyndakos (Kocaçay)
Irmağı yakınlarında müstahkem bir mevkide konuşlanarak kamp kur-
mak zorunda kaldı. Daha sonra da ordugahın çevresine derin bir hendek
kazdırıp, kalın sırıklardan yapılmış bir çitle çevirerek tahkim ettirdi.
Kanatlara da iki set ördürdü. Hazır kıtalarını savaş düzeninde bekletti.
Ordusunu ise, bu sınırların arkasında tuttu. Romalılar karşısında kazan-
dıkları ufak başarılardan cesaret alan Pontos’lular ise, tedbirsizce Fimb-
ria’ya saldırdılar. Özellikle süvarilerin ağır kayıplar verdiği bu çarpışma
sonucunda Pontos ordusu yaklaşık 6.000 kişi kaybederek nehrin karşı
yakasındaki ordugahlarına çekilmek zorunda kaldı. Bunun üzerine Ro-
malılar düşman uykuya çekilir çekilmez, geceleyin gizlice Rhyndakos
Irmağı’nı yürüyerek geçilebilecek sığ bir yerinden aşarak Pontos ordu-
gahına baskın düzenlediler. Bu beklenmedik saldırının Pontos orduga-
hında doğurduğu kargaşa ve paniği gecenin korkunçluğu bir kat daha
arttırdı. Böylelikle Pontos ordusu, Romalılar tarafından kılıçtan geçiril-
di. Mithradates’in oğluyla birlikte baskından kurtulabilen az sayıda as-
ker çareyi Pergamon’a1015 kaçmakta buldu1016.
Öyle anlaşılıyor ki; Orkhomenos yenilgisi ve Fimbria karşısında al-
dığı mağlubiyetler, Mithradates’in gerek kendisine gerekse ordusuna
olan güvenini kırmıştı. Bu bakımdan olayları şimdiye kadar olduğundan
başka gözle görmeye başladı: Sulla ve Fimbria karşısında kaybettiği
savaşlar onun Hellas ve Küçük Asya’daki hakimiyetini temelden sars-
mıştı. Bu arada zaten Deïotaros ve diğer iki Galat tetrarkhes’i kısa sü-
rede Galatları bir araya getirerek bir ordu oluşturmuşlar ve Eumakhos’a
1014
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 2; ayrıca bk. App. Mithr. 52-53.
1015
Orosius’a (hist. VI. 2. 10) göre, Fimbria kralın oğlunu Küçük Asya’dan, bir My-
sia kenti olan Miletopolis’e (Melde Bayırı) kaçmaya zorladı.
1016
Memnon 34. 2-3; Liv. perioch. 83; Frontin. strat. III. 17. 5; App. Mithr. 52; ayrı-
ca bk. Vell. II. 24. 1; Plut. Sull. XXIII. 6; App. Mithr. 64; Plut. Flam. XXI. 6; IGR
XIV 1297 str. 14-16.
karşı ayaklandırarak, İÖ. ca. 86/85 yılında, onu Galatia topraklarından
kovmuşlardı1017. Khaironeia Muharebesi’nden sonra, Küçük Asya’da
Pontos hakimiyetine karşı başkaldıran kentler ise, kralın Orkhomenos
yenilgisi üzerine kendilerini daha bir gayretle savunmaya başlamış-
lardı1018. Ayrıca Sulla’nın Küçük Asya’ya geçmesiyle şimdiye kadar
baskıyla itaat altında tuttuğu kentlerin de kendisine karşı ayaklanacakla-
rına şüphe yoktu. Hellen kentlerinde doğabilecek yeni başkaldırılar bu-
laşıcı bir hastalık gibi şimdiye kadar Küçük Asya’da oluşturmaya çalış-
tığı düzeni yıkmaya yetebilirdi. Çünkü kentler mevcut duruma göre
davranışlarını belirler ve her zaman güçlüden yana olurlardı. Kimin
haklı, kimin haksız olduğuyla ilgilenmezlerdi. En basit ifadeyle, kaza-
nan her zaman haklı, kaybedense haksızdı. Bundan dolayı Mithradates
Küçük Asya’daki kontrolü tamamen kaybetmeden, Sulla’yla anlaşmanın
yolunu aramaya başladı. Komutanı Arkhelaos’a en kısa zamanda Sul-
la’yla makul koşullar altında bir anlaşmaya varmasını emretti1019.
Sulla da stratejik ve politik sebeplerden dolayı bir an önce barış ya-
pılması taraftarıydı. Savaşa son verip Roma’ya geri dönmek istiyordu.
Çünkü o Roma’yı terk ettikten sonra, Marius taraftarları yönetimi ele
geçirmiş ve Sulla’yı destekleyenlerin bir kısmını öldürmüş diğer bir
kısmını ise, Roma’dan sürmüşlerdi1020. Bu nedenle Sulla, hemen Arkhe-
laos’la buluşmak istedi. Sulla ile Arkhelaos arasındaki ilk görüşme Boi-
otia’nın kuzey kıyısında, Euboia Adası’nın karşında yer alan Delion
1017
App. Mithr. 46; 58; konuya ilişkin olarak bk. Mommsen 19303, III 289; Welles
1934, 297 no 73/74; Magie 1950, 223 vdd.; 372; Rankin 1987, 202; Mitchell 1993,
31; Arslan 2000a, 139.
1018
Livius’a (perioch. 82) göre, Mithradates bu sırada Pontos hakimiyetine karşı is-
yan eden kentlere saldırarak ele geçirdiklerini şiddetlice cezalandırmaya başlamıştı.
1019
Sulla ve Mithradates arasındaki barış görüşmelerinin ne zaman başladığı belli
değildir. Plutarkhos (Sull. XX. 2-5), Appianos (Mithr. 54-58) ve Eutropius (V. 6. 3)
bu olayın Orkhomenos mağlubiyetinden hemen sonra olduğunu naklederken,Orosius
(hist. VI. 2. 9) Orkhomenos yenilgisiyle birlikte Küçük Asya şehirlerinin krala isyan
etmesinin ardından olduğunu yazmaktadır.
Diğer yandan bu görüşmeyi önce hangi tarafın istemiş olduğu da kesin değildir.
Memnon (35. 1)’de, Mithradates’le anlaşmak için ilk teşebbüsün Sulla’dan geldiğini
ileri sürmektedir. Appianos’a (Mithr. 54) göre ise, Mithradates, Arkhelaos’a en kısa
zamanda Sulla’yla en makul koşullar altında bir anlaşmaya varmasını emretmiştir.
Plutarkhos’a (Sull. XXII. 2) göre, barış ve anlaşma talebi Orkhomenos Muharebe-
si’nden sonra, direkt olarak Arkhelaos’tan gelmiştir. Livius’a (perioch. 82) göre ise,
Arkhelaos emrindeki Pontos donanmasıyla birlikte doğrudan doğruya Sulla’ya tes-
lim olmuştur. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 1107 dn. 46.
1020
Plut. Sull. XXII. 2; App. Mithr. 54; ayrıca bk. Memnon 35. 1; Finley 1983, 120 vd.
kentindeki Apollon Tapınağı’nın önlerinde gerçekleşti1021. Uzun tartış-
malardan sonra, şu maddeler üzerinde görüş birliğine vardılar: Mithra-
dates, Ege Denizi’ndeki bütün adalar, Küçük Asya, Bithynia ve Paphla-
gonia’dan çekilecek, Bithynia’yı Nikomedes IV Philopator’a, Kappado-
kia’yı Ariobarzanes I Philoromaios’a geri verecek, Romalılara 2.000 ta-
lanta ödeyecek ve Sulla’ya donanmasından tam donanımlı 70 gemi tesis
edecekti. Her iki taraf da ele geçirdikleri savaş esirlerini, rehineleri, ilti-
ca etmiş askerlerini ve firari köleleri iade edecekti. Bunun üzerine Sulla,
Mithradates’e, İÖ. 89 tarihinden evvel Pontos Krallığı’nın hükmü altın-
da bulunan toprakların kendisinde kalmasını garanti edecek ve onun Ro-
ma’nın dostu ve müttefiki olduğunu açıklayacaktı1022.
Sulla ve Arkhelaos arasında kararlaştırılan bu anlaşmanın maddeleri
elçiler tarafından Mithradates’e gönderildi. Daha sonra da, İÖ. 85 kışı-
nın sonlarında, Sulla yanına ‘yeni dostu’ Arkhelaos’u1023 da alarak
Thessalia’dan Makedonia’ya doğru yürüyüşe geçti1024. Makedonia sını-
rına geldiğinde Enetoi, Dardanoi, Sintoi, Skordoskoi, Maidoi ve Thrakia
kabileleri üzerine yürüdü. Çünkü söz konusu kabileler devamlı Makedo-
nia’ya akınlar düzenleyerek bölgeyi yağmalıyorlardı1025. Böylelikle
Sulla, bir yandan Makedonia ve Thrakia civarında ikamet eden kabile-
1021
Plut. Sull. XXII. 3-4. Arkhelaos ile Sulla arasındaki barış görüşmeleri Mem-
non’a (32. 3) göre, Phokis Bölgesi’nde; Licinianus’a (XXXV. 71 “Criniti”) göre ise,
Aulis kentinde başlamıştır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. App. Mithr. 54-55; Liv.
perioch. 82; Eutr. V. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 9.
1022
Memnon 35. 2-3; Plut. Sull. XXII. 3-5; App. Mithr. 55; Licin. XXXV. 74-78
“Criniti”; Eutr. V. 6. 3; ayrıca bk. Liv. perioch. 82.
1023
Thessalia’nın Larissa kenti yakınlarında Arkhelaos tehlikeli bir hastalığa tutul-
duğunda Sulla, Roma ordusunun ilerlemesini durdurarak onun tedavisi için elinden
geleni yaptı. Sulla’nın Arkhelaos’a kendi komutanlarından ya da yöneticilerinden bi-
ri gibi iyi bakması, Khaironeia Muharebesi’nin Sulla tarafından dürüst bir şekilde
kazanılmadığına ilişkin çeşitli dedikodulara yol açtı. Ayrıca Sulla, Mithradates’in
tutsak alınan dostlarından hepsini geri vermesine karşın sadece Arkhelaos’un düş-
manı Aristion’u zehirleterek öldürtmüş; Arkhelaos’u Roma’nın dostu ve müttefiki
saymış ve geçimini sağlaması için Euboia Adası’ndan 10.000 plethron’luk –1
πλέθρον=yaklaşık 30m2– toprak bağışlamıştır. Her ne kadar Sulla anılarında bu
konuda suçsuz olduğunu kanıtlamaya çalışsa da (Plut. Sull. XXIII. 1-2), yukarıda
sözü edilen olaylar bize Sulla ile Arkhelaos arasında gizli bir anlaşmanın olabilece-
ğini düşündürmektedir (Sall. Hist. IV. 69. 12; ayrıca bk. Plut. Sull. XXII. 3-4; Luc.
VIII. 4; App. Mithr. 55; Licin. XXXV. 66; 74 “Criniti”).
1024
Plut. Sull. XXIII. 1.
1025
Liv. perioch. 82; App. Mithr. 55.
lere boyun eğdirip onların güçlerini kırarken1026 diğer yandan da ordu-
sunun savaş tecrübesini arttırıyor ve elde edilen ganimetler sayesinde
askerlerini zenginleştiriyordu1027.
Bu sırada Mithradates’in elçileri Roma kampına gelerek Sulla’ya
kralın, bütün koşulları onayladığını; fakat yalnızca Paphlagonia’nın elin-
den alınmasını ve gemilerin hepsini vermeyi kabul etmediğini bildirdi-
ler. Bununla birlikte, belki de kralın Fimbria’yla daha elverişli şartlar
altında anlaşabileceğini ima ettiler. Bunun üzerine elçilere sinirlenen
Sulla’yı Arkhelaos araya girerek yatıştırdı. Kendisinin bizzat Mithrada-
tes’le konuşacağını ve onu ikna edeceğini söyleyerek kralın yanına gitti.
Sulla ise, bu arada Makedonia’nın Maidike yöresini yağmaladı. Make-
donia’da bir süre konakladıktan sonra, Hellespontos’a doğru yola çıktı.
Philippoi yakınlarına geldiğinde kralla görüşmüş olan Arkhelaos’u ka-
bul etti. Arkhelaos, Sulla’ya kralın konuşulan bütün koşulları kabul etti-
ğini; ancak ne pahasına olursa olsun kendisiyle görüşmek istediğini bil-
dirdi. Bu isteğin en önemli nedeni o sıralar Batı Anadolu’da pek çok
kenti yağmalayan ve insanları acımasızca katleden Fimbria’ydı1028.
Fimbria, İÖ. 85 yılında Mithradates’in göndermiş olduğu komutan-
ları yendikten sonra, Mysia üzerine yürümüştü. Pontos kralının artık
Romalılar karşısında kendilerine yardım edemeyeceğini anlayan kentler
birer birer Fimbria’ya kapılarını açtılar. Fakat bu durum bile onları
Fimbria’nın zulmünden ve yağmasından kurtaramadı. Kyzikos’a (Bel-
kıs) gelen Fimbria, önce kentin en zenginlerini tutuklatarak kırbaçlattı.
Sonra aralarından iki tanesini suçlu bularak öldürttü ve servetlerine el
koydu. Geri kalanların hayatlarını ise; ancak bütün servetlerini kendisine
hibe ettirdikten sonra bağışladı1029. Daha sonra da Pergamon’a doğru
yürüyüşe geçti. Bunun üzerine Mithradates Pergamon’u terk ederek Pi-
tane’ye (Çandarlı) sığındı. Kaikos Irmağı’nın Elaitikos (Çandarlı) Kör-
fezi’ne döküldüğü sahil şeridinde yer alan Pitane aynı zamanda Perga-
mon’un liman kenti konumundaydı. Böylelikle Mithradates adalara da-
ğılmış olan donanmasını Elaitikos Körfezi’nde topladı. Ancak kısa süre
1026
Liv. perioch. 83; Plut. Sull. XXIII. 1; Licin. XXXV. 79-80 “Criniti”; Eutr. V. 7.
1; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7.
1027
Liv. perioch. 83; App. Mithr. 55; ayrıca bk. Vell. II. 23. 3.
1028
Plut. Sull. XXIII. 3-6; Licin. XXXV. 72-73 “Criniti”; Eutr. V. 7. 1-2; ayrıca bk.
Memnon 40. 1-5; Strab. XIII. 1. 27 c. 594; Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 2-4; Liv.
perioch. 83; App. Mithr. 52-53; 56; civ. I. 76; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 1-2; Cass.
Dio XXX-XXXV. frg. 104. 3-7.
1029
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 3; ayrıca bk. Magie 1950, 227; Günaltay 19872, 401.
sonra Fimbria tarafından Pitane kentinde kuşatıldı. Şiddetli Roma saldı-
rıları karşısında kentte zor anlar yaşamaya başladı. Bu arada Mithrada-
tes, Romalıların ellerinde gemi olmadığından hiç olmazsa o an için,
Fimbria’dan korunabileceğini umuyor ve bir yandan da Sulla’yla anlaş-
maya çalışıyordu1030.
Fakat bu sırada, Sulla’nın İÖ. ca. 87/86 yılında Atina’yı kuşatırken
Roma müttefiklerinden gemi ve erzak tedarik etmek için gönderdiği
legatus’u Lucullus çeşitli kereler korsanlar tarafından yakalanma tehli-
kesi atlatmasına karşın sonunda –İÖ. 85 yılı baharında– Ege sahillerine
ulaşabildi. Yanında ise, Krete (Girit), Kyrene, Libya, Aigyptos (Mısır),
Phoinike (Fenike), Pamphylia ve Lykia sahillerindeki kentler ile Kypros
(Kıbrıs) Adası’ndan temin ettiği yardımlar sayesinde oluşturduğu bir
donanma vardı. Özellikle Mithradates’in Rhodos kuşatması sırasında
öne çıkan yetenekli amiral Damagoras komutasındaki Rhodos donanma-
sının da Lucullus’a katılmasıyla Romalılar Ege Denizi’ndeki Pontos
hakimiyetini tehdit edebilecek hale geldiler. Böylelikle Küçük Asya’nın
güneybatı sahillerindeki Karia kentlerinden Knidos (Datça) ve Kos
(İstanköy) Adası halkı, kentlerindeki Pontos garnizonlarını kovdular ve
Lucullus’a katılarak Samos (Sisam) Adası’na saldırdılar. Bunu, Mithra-
dates’in Kolophon’a (Değirmendere) atadığı tiran Epigonos’un Lucullus
tarafından yakalanarak hapse atılması, sonra da Khios (Sakız) Adası’nın
işgal edilerek Pontos’luların adadan kovulması izledi1031.
Bu arada Fimbria, bir yandan Pitane’nin karadan kuşatmasını şid-
detlendirirken, diğer yandan da o sıralar Khios Adası’nda konuşlanan
Lucullus’a, Pontos kralını denizden abluka altına almasını rica etti. Lu-
cullus’a; eğer kendisiyle müşterek hareket ederse, Mithradates’i Elaiti-
kos Körfezi içinde hem karadan hem de denizden çember içine alacak
ve Roma’nın en büyük düşmanı olan bu savaşçı kralı1032 ele geçire-
ceklerdi. Böylelikle Pontos’un bu azimli Kralı Mithradates VI Eupator
esir edilecek ve yıllardan beri devam eden bu savaşa bir son verilecekti.
1030
Liv. perioch. 83; Plut. Luc. III. 4; Sull. XXIII. 6; App. Mithr. 52; Oros. hist. VI.
2. 10; ayrıca bk. Vell. II. 23. 6.
1031
Plut. Luc. II. 2-III. 3; App. Mithr. 56. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950,
226 vd.; Sherwin-White 1978, 139 dn. 301; Günaltay 19872, 399 vd.
1032
Roma’nın en tehlikeli düşmanlarından biri olan Pontos Kralı Mithradates VI Eu-
pator’a ilişkin diğer görüşler için ayrıca bk. Cic. Mur. XIV. 31-XV. 32; Acad. II. 1.
3. Kralın Romalı antik yazarlar tarafından dahi büyük “magnus” unvanıyla anılma-
sına ilişkin olarak ise bk. Suet. Iul. XXXV. 2; Eutr. VI. 22. 3.
11) Sulla, Lucullus ve Fimbria’nın Güzergahları
Fimbria, Lucullus’a bu fırsatı kaçırmaması için yalvardı1033. Fakat Lu-
cullus, sebebi her ne olursa olsun hasmının bu teklifini reddetti1034. Daha
sonra da donanmasıyla birlikte Hellespontos’a doğru yelken açtı1035.
Lucullus komutasındaki Roma ve müttefiklerine ait donanmanın
Hellespontos’a doğru yelken açmasının ardından, Fimbria’nın giderek
şiddetlenen saldırıları karşısında Mithradates artık bunalmıştı. Bu ba-
kımdan, Neoptolemos komutasındaki kuvvetli donanması sayesinde
deniz yoluyla Pitane kentini terk etti. Lesbos Adası’nın başkenti Mity-
lene’ye doğru yelken açtı. Daha sonra da Neoptolemos’u Lucullus’un
üzerine yolladı. Lucullus’un Khios Adası’ndan Hellespontos’a doğru
yelken açarken takip edeceği en kolay rota, Adramytteion (Edremit)
Körfezi’nin kuzeybatı kıyısında yer alan Lekton (Bababurun) Burnu’yla
Tenedos (Bozcaada) arasındaki Troas sahilleri boyunca uzanıyordu. Bu
bakımdan Neoptolemos, Pontos donanmasının hafif ve hızlı gemilerin-
den oluşan bir filoyu Lucullus’u Lekton Burnu açıklarında karşılamak
üzere gönderdi. Neoptolemos’un amacı Lucullus’un ilerleyişini sekteye
uğratmak ve düşman donanmasının gücü hakkında bir fikir elde etmek
olsa gerekti. Bunun üzerine, Lucullus’un donanmasıyla Pontos filosu ilk
önce Lekton Burnu önlerinde karşılaştılar. Kısa bir çarpışmadan sonra,
Pontos’lular savaşı bırakarak hızla geri çekildiler. Lucullus’un takibi
Pontos gemilerini yakalamaya yetmedi. Böylelikle Neoptolemos’un bu
hareketinin stratejik gayesine ulaşıldı. Roma ve müttefiklerinden oluşan
donanmanın gücü hakkında fikir sahibi olunmuş; az da olsa düşman
donanmasına zarar verilmiş ve Lucullus’un ilerleyişi sekteye uğratılmış-
tı1036.
1033
Plut. Luc. III. 4-6. Orosius’a (hist. VI. 2. 10) göre; eğer Lucullus, Mithradates’i
Pitane’de denizden de abluka altına alsaydı, Fimbria kesinlikle kralı ele geçirecekti.
1034
Lucullus büyük bir ihtimalle, Fimbria’nın bu teklifini ya Sulla’ya olan sadaka-
tinden ya da Marius taraftarı bir ordu komutanının kralı yakalayarak savaşın şanını
elde etmesini istememesinden kabul etmedi. Diğer yandan, bu sırada Sulla ile
Mithradates arasında barış görüşmelerine başlanmıştı. Lucullus’un krala karşı böyle
bir harekata kalkışması Mithradates ile Sulla’nın arasını bozabilirdi. Ayrıca Lucul-
lus’un bu girişiminin ne sonuç doğuracağı da belli değildi. Çünkü Mithradates o
sıralar hem tam donanımlı savaş gemileri hem de üstün sayıdaki mürettebatı bakı-
mından halen Akdeniz’in en kuvvetli donanmasına sahipti. Bu yüzden Lucullus’un,
kendisinden her bakımdan çok daha üstün Neoptolemos komutasındaki Pontos do-
nanmasıyla Elaitikos Körfezi’nin tehlikeli sularında çarpışmayı göze alamamış
olması da mümkündür (Plut. Luc. III. 5-8). Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950,
228; Badian 1958a, 281; Sherwin-White 1984, 141 vd.; Pastor 1996a, 175 vd.
1035
Plut. Luc. III. 7-10.
1036
Plut. Luc. III. 7-8; App. Mithr. 56.
Bununla birlikte Neoptolemos komutasındaki asıl Pontos donanması
Tenedos önlerinde Lucullus’u bekliyordu. Lucullus ve Rhodos’lu amiral
Damagoras komutalarındaki Roma donanması Tenedos açıklarında sa-
vaş düzenine geçmiş olan ağır silahlı ve tam donanımlı Pontos donan-
ması karşısında yerlerini aldılar. Çarpışma Neoptolemos’un, Damagoras
komutasındaki hafif ve hızlı teknelerinden oluşan Rhodos filosuna cep-
heden tam süratle mahmuzlama harekatı yapmasıyla başladı. Sayıca
üstün Pontos donanmasının kalın bronz zırhlı ve ağır silahlarla donatıl-
mış gemilerinin saldırmasıyla, savaş tecrübesi ve taktik bilgisi yüksek
bir amiral olan Damagoras çarpışmanın gücünü hafifletmek için gemile-
rine geri çekilme emri verdi. Böylelikle Pontos saldırısının şiddeti büyük
ölçüde kırıldı. Bunun üzerine Lucullus komutasındaki savaş gemileri,
Damagoras’ın yardımına gelerek Pontos filosuyla kanlı bir savaşa tutuş-
tu. Birinci Mithradates–Roma Savaşı’nın son çarpışması olan bu deniz
harekatı Lucullus’un Pontos saflarını bozması ve Neoptolemos’u açık
denize sürmesiyle sonuçlandı. Böylelikle Lucullus Roma’nın Akde-
niz’deki müttefikleri sayesinde oluşturduğu donanmayla Mithradates’in
denizlerdeki egemenliğini de büyük ölçüde sarsmış oldu1037.
Pitane önünde tasarladığı başarıyı elde edemeyip, Roma’nın düşmanı
‘savaşçı kralı’ yakalama fırsatını elinden kaçıran Fimbria ise, bu sefer
de hırsını önce Pitane daha sonra da Küçük Asya’nın diğer kentlerinden
çıkardı. Kendisine teslim olan kentlerdeki Mithradates taraftarlarını acı-
masızca cezalandırdı. Karşı koyan kentleri ise, merhametsizce tahrip etti
ve kırsal alanlarını yağmaladı1038. Sulla’nın, Thrakia üzerinden Küçük
Asya’ya doğru ilerlediğini haber aldığında ise, onu karşılamak üzere
hızla Hellespontos’a doğru yürüyüşe geçti. Troas Bölgesi’ndeki Ilion’a
(Hisarlık) geldiğinde kente teslim olmalarını ve kapılarını açmalarını
emretti. Fakat Ilion’lular daha önce, Sulla’ya elçiler göndererek kenti
kendisine teslim edeceklerini bildirmiş ve ondan himaye ve yardım is-
temişlerdi. Bu sebeple Ilion’lular Fimbria’ya kentin zaten Roma’ya tabi
olduğunu ve kapılarını Sulla’ya açacaklarını bildirmişlerdir. Fimbria da
kendisinin de bir Romalı olduğunu söyleyerek kentin kapılarının or-
dusuna açılmasında ısrar etti1039. Fakat Ilion’lular, daha önce Fimbria’ya
1037
Plut. Luc. III. 8-10; App. Mithr. 56; ayrıca bk. ve krş. Auct. Liber de Vir. ill. 74.
1-2; daha detaylı bilgi için bk. Kontorini 1993, 95 dn. 63.
1038
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 4; App. Mithr. 52; ayrıca bk. Liv. perioch. 83; Cass.
Dio XXXII. 104. 6; Magie 1950, 228.
1039
Oros. hist. VI. 2. 11. Romalılar, Ilion’lu Aeneas’ın kökenlerinin kurucusu oldu-
ğuna inanırlar; bu sebeple Ilion’a karşı daima ayrıcalıklı davranırlardı (Lucr. I. 1;
kapılarını açan Kyzikos’luların başlarına neler geldiğini bildiklerinden
onun kente girmesine izin vermediler. Bunun üzerine Fimbria, Ilion’u
kuşatarak on birinci günde1040 kenti ele geçirdi. Kadın-erkek, yaşlı–genç
ayrımı yapmaksızın halkı kılıçtan geçirdi, surları yıktı ve kenti ateşe
verdi. Hatta Athena Tapınağı’na sığınan insanları bile kutsal tapınakla
birlikte yaktırdı ve kenti yağmalayarak harabeye çevirdi1041. Bu arada
Sulla’nın öncü kıtaları Sestos1042 üzerinden Hellespontos (Çanakkale)
Boğazı’nı aşarak Anadolu yakasındaki Abydos (Nara) kentine geldiler.
Bunun üzerine, nedense kendisine doğru yaklaşmakta olan Sulla’yla
karşılaşmaktan korkan Fimbria, Hellespontos sahil şeridinden uzaklaş-
tı1043. Bu sefer de Hellespontos Phrygia’sını yağmalayarak Thyateira’ya
(Akhisar) doğru ilerlemeye başladı1044.
5. Dardanos Antlaşması
Sulla, İÖ. 85 yılının baharında ordusuyla Makedonia üzerinden Thra-
kia’ya geldi. O zamana kadar Mithradates yanlısı bir politika izleyerek
Makedonia’ya akınlar yapan Thrakia kabileleri1045 üzerine yürüdü. Bir-
Verg. Aen. I. 1-8 vdd.; Strab. XIII. 1. 27 c. 594-595; App. Mithr. 53). Ayrıca özel-
likle, Roma’nın Iulius ailesinin Aeneas’ın soyundan geldiğine inanılırdı. Bu bakım-
dan, kent halkı Caesar, Augustus (I.Ilion 82=IGR IV 200), Augustus’un evlatlığı
Gaius Caesar (I.Ilion 87=IGR IV 205), Marcus Agrippa (I.Ilion 86=IGR IV 204) gibi
Romalıları onurlandırdıkları yazıtlarda onları συγγενῆ=akrabaları olarak görmüş-
lerdir. Ayrıca bk. Elwyn 1993, 282 vd.; Eilers 2002, 222 vd.
1040
Strabon’a (XIII. 1. 27 c. 594) göre, …bütün Hellas’ın bin gemilik donanmayla
on yılda zorlukla ele geçirdiği kenti Fimbria on bir günde zapt edince Ilion’lulardan
birisi ‘Evet, kentin şampiyonu Hektor değildi’ demiştir.
1041
Strab. XIII. 1. 27 c. 594; Liv. perioch. 83; App. Mithr. 53; Cass. Dio XXXII.
104. 7; Obseq. Prodig. 56 b; Oros. hist. VI. 2. 11; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 3;
August. DC. III. 7 a-d; IGR XIV 1297 str. 16-17.
1042
Kent Gelibolu Yarımadası’nda, antikçağda Sestos (Akbaş) Burnu olarak adlan-
dırılan yerde, kıyıdan biraz içerideki tahkimli bir tepenin üzerinde kurulmuştur.
1043
Fimbria, Sulla’yla karşılaşmak üzere Hellespontos’a gelmişti. Fakat Sulla’nın
Mithradates’le anlaşmak üzere Hellespontos’un Batı Anadolu yakasındaki Abydos’a
yetmiş stadia uzaklıkta yer alan kıyı kenti Dardanos’a (Maltepe) doğru ilerlediğini
haber aldığı zaman hem Sulla hem de Mithradates’in ordularının fazla yakınında
bulunmak istememiş olsa gerektir.
1044
Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 4; ayrıca bk. Günaltay 19872, 403 vd.
1045
App. 13; 15; 41; 57; Cass. Dio XXXI. 101. 2. Daha detaylı bilgi için bk. Liv.
perioch. 70; 74; 76; 81-82; Oros. hist. V. 18. 30; ayrıca bk. Cic. Pis. XXXIV. 84;
Verr. II. (3) 93. 217; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 7; Licin. XXXV. 79-81 “Criniti”;
Eutr. V. 7. 1; SIG3 II 732; Sherwin-White 1984, 126.
çok kereler onları ağır yenilgilere uğrattıktan sonra1046, Khersonesos’a
(Gelibolu Yarımadası) ulaştı. Orada uzun süre haber alamadığı legatus’u
Lucullus’la buluştu1047.
İÖ. 85 yılının yaz ayları sonunda Sulla, Lucullus’un gemileriyle
Hellespontos’u aştı. Lesbos Adası’nın Mitylene
kentinden hareket eden Mithradates ile Troas
Bölgesi’ndeki Dardanos (Maltepe/İntepe) ken-
tinde bir araya geldiler1048. Bu buluşma esnasın-
da Mithradates’in yanında iki yüz kürekli gemi,
yirmi bin silahlı asker, altı bin süvari ve çok
sayıda tırpanlı savaş arabası vardı. Sulla’nın o
anki kuvvetleriyse, dört cohors –2.400 kişi– ve
iki yüz atlıdan oluşmaktaydı1049. Görüşme esna-
sında Mithradates, savaşın nedenini bir yandan
ilahi güçlerin, bir yandan da Romalıların üzerine
Sulla
atarak kendini haklı göstermeye çalışmıştır1050.
1051
Mithradates’ten sonra , …ὑπολαβὼν ὁ Σὺλλας ἔφη πάλαι μὲν
ἑτέρων ἀκούειν, νῦν δʹ αὐτὸς ἐγνωκέναι τὸν Μιθριδάτην δεινότα-
τον ὄντα ῥητορεύειν=söz alan Sulla, Mithradates’in son derece usta
bir konuşmacı olduğunu eskiden beri başkalarından duyduğunu; şimdi
ise, buna bizzat kendisinin de şahit olduğunu söylemiştir.
Çünkü Mithradates, gerçekleştirdiği bu kadar kötü ve kanunsuz işle-
ri, üstelik 150.000 kadar İtalik’in öldürülmesini haklı göstermek için
güzel sözler sarf etmişti1052. Bütün bu konuşmalardan sonra, her iki taraf
anlaşmaya vararak1053, Troas Bölgesi’nin sahil şeridinde yer alan Dardanos
1046
Liv. perioch. 83.
1047
Plut. Luc. IV. 1.
1048
Memnon 35. 2; Strab. XIII. 1. 28 c. 595; Plut. Luc. IV. 1; Sull. XXIV. 1; App.
Mithr. 56; ayrıca bk. Vell. II. 23. 6; Flor. epit. I. 40. 12.
1049
Plut. Sull. XXIV. 1.
1050
Plut. Sull. XXIV. 2; App. Mithr. 56; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 10.
1051
Plut. Sull. XXIV. 2.
1052
App. Mithr. 57-58.
1053
Sulla, Mithradates’in Küçük Asya’da gerek Romalılara ve Roma’nın müttefik
krallıklarına karşı gerekse Küçük Asya ve Hellas kentlerinde işlediği cinayetleri ve
acımasız davranışlarını sayıp döktükten sonra, ona Arkhelaos’la kararlaştırmış ol-
dukları şartları kabul edip etmediğini sordu. Kralın “evet” cevabı üzerine Sulla,
Mithradates’i Roma halkının dostu [amicus populi Romani] olarak selamladı ve sarı-
lıp öptü (Plut. Sull. XXIV. 3; App. Mithr. 57-58).
12) Dardanos Antlaşması
kentinde, tarihe “Dardanos Antlaşması” olarak geçecek olan ‘sözlü an-
laşmayı’ aşağıdaki koşullar altında yapmışlardır1054.
Bu antlaşmada alınan kararlar uyarınca:
“Mithradates; Sulla tarafından Bithynia Kralı Nikomedes IV
Philopator ve Kappadokia Kralı Ariobarzanes I Philoromaios’la
barıştırılarak, onlara krallıklarını iade edecek; Küçük Asya ve
Paphlagonia topraklarından geri çekilecekti1055”.
“Savaş başladıktan sonra, kentlere ve stratejik açıdan önemli böl-
gelere yerleştirmiş olduğu bütün Pontos garnizonlarını kaldıra-
caktı1056”.
“Ayrıca, Galatia Bölgesi’ni boşaltacak ve Pontos’lular savaştan
önceki sınırlarına geri çekileceklerdi1057”.
“Her iki taraf da ele geçirdikleri rehineleri1058, savaş esirleri ile il-
tica etmiş askerleri ve firari köleleri geri vereceklerdi1059”.
1054
App. Mithr. 64; ayrıca bk. Strab. XIII. 1. 28 c. 595; Cic. Mur. XV. 32; Licin.
XXXV. 74-81 “Criniti”; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 5; IGR XIV 1297 str. 19-21.
Daha detaylı bilgi için bk. Katz 1981, 338 vdd.; Broughton 1952, II 58; Greenidge
and Clay 19602, 187 vd.; Sartre 1995, 125 vd.
1055
Memnon 35. 2; Liv. perioch. 83; Plut. Sull. XXII. 5; XXIV. 3; App. Mithr. 55;
58; Flor. epit. I. 40. 12. Daha detaylı bilgi için bk. Vell. II. 23. 6; Licin. XXXV. 74-
75; 78; 83-84 “Criniti”; Fest. Brev. XI str. 14-15; IG XIV 1297 20-25=IGR I 175 20-
25; Magie 1950, 1111 dn. 2; 1234 dn. 37; Eadie 1967, 122 vd.; Sherwin-White
1984, 148.
Mithradates, Paphlagonia Bölgesi başta olmak üzere Pontos ordusunun Küçük
Asya’da ele geçirdiği yerleri koruyabilmek için barış görüşmelerinin başından itiba-
ren çok çaba harcadı. Fakat Sulla, Mithradates’in, İÖ. 89 yılından itibaren Küçük
Asya ve Hellas’ta işgal etmiş olduğu bütün topraklardan çekilmesinde ısrar etti.
Böylelikle her şey savaştan önceki durumuna –status quo ante bellum– döndü (Plut.
Sull. XXIII. 3; Lys-Sull. V. 2-3; App. Mithr. 54-58; ayrıca bk. Strab. XIII. 1. 27 c.
594; App. civ. I. 76).
1056
App. Mithr. 55.
1057
App. civ. I. 76; Mithr. 55; Flor. epit. I. 40. 12; Licin. XXXV. 74-75 “Criniti”.
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Cic. Phil. XI. 37; Deiot. IX. 27; XIII. 37; Vell. II.
23. 6; App. Mithr. 46; 77.
Böylece hem Asia Eyaleti’yle Pontos Krallığı arasında bir tampon bölge oluştur-
muş hem de Pontos Krallığı’nı Anadolu’dan soyutlamış ve Mithradates’in sadece
kuzey yönüne doğru hareket etmesine olanak vermiştir. Diğer bir deyişle Mithrada-
tes, kendisine bırakılan Karadeniz, Kolkhis ve Kırım’da egemenliğini sürdürmeye
mecbur edilmişti (App. Mithr. 55; 58; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Arslan 2000a,
140 vd.; 2000b, 33 vd.).
“Sulla ise; Romalılar adına, savaş sırasında Pontos saflarına ge-
çen Hellas ve Küçük Asya kentleri için umumi bir af ilan ede-
cekti1060”.
“Mithradates’e kalan yerlerin hakimiyetini onaylayıp, onun Ro-
ma’nın dostu ve müttefiki olan krallardan biri olduğunu açıklaya-
caktı1061”.
Bunun üzerine Mithradates, Sulla’ya 2.000 talanta savaş tazminatı öde-
yip1062, tam donanımlı yetmiş savaş gemisiyle1063 beş yüz okçu verdik-
ten sonra, İÖ. 85 yılının yazında Pontos’a gitmek üzere denize açıldı1064.
Böylece Birinci Mithradates–Roma Savaşı sona ermiş oldu1065.
1058
Bu madde içinde; Mithradates tarafından Kolkhis’e ve Erythrai’a sürülen Khi-
os’lular (App. Mithr. 46-47; 54) ile Kos Adası’nın ele geçirilmesinden sonra, Pon-
tos’a gönderilen Mısır prensi gibi (App. Mithr. 23; 54; 115; 117; civ. I. 102; Ioseph.
Ant. Iud. XIII. 349) bütün rehinelerin geri verilmesi ayrıca belirtilmiştir (App. Mithr.
54; Vell. II. 23. 6). Licinianus’a (XXXV. 75 “Criniti”) göre; ayrıca Quintus Oppius
ile (Manius Aquillius’un?) özellikle Romalılara geri verilmesi istenmiştir.
1059
Memnon 35. 2-3; Vell. II. 23. 6; Licin. XXXV. 75-78 “Criniti”.
1060
Memnon 35. 2-3. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 229; Sherwin-White
1984, 143 vd. dn. 48; Günaltay 19872, 397 dn. 214; Kallet-Marx 1995, 262 dn. 6;
Chamoux 2003, 148.
1061
Plut. Sull. XXII. 5; Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; ayrıca bk. Memnon 35. 2; App.
Mithr. 55; Sherwin-White 1984, 144 dn. 49; 147; Portanova 1988, 116 dn. 175;
Hind 1994, 161; Kallet-Marx 1995, 262 dn. 5.
1062
Plut. Sull. XXII. 5. Memnon’a (35. 2-3) göre, söz konusu tazminat 3.000 talan-
ta’ydı. Bununla birlikte, kral Romalıların Küçük Asya’da Pontos tarafını tutmuş
olan kentlere karşı sadakatsizliklerinden dolayı hiçbir yaptırımda bulunmayacağına
ve o kentlere garez olmayacağına karşı garanti almıştı. Appianos (Mithr. 55) ve
Velleius Paterculus (II. 23. 6) ise, Mithradates’in, Sulla’ya savaş tazminatı ödeyece-
ğini bildirmekte; fakat bunun miktarından söz etmemektedirler.
1063
Plut. Sull. XXII. 5; XXIV. 3; Lys-Sull. V. 2; Vell. II. 23. 6; ayrıca bk. Diod.
XXXVIII/XXXIX. 6. Auct. (Liber de Vir. ill. 76. 5), Livius (perioch. 82 dn. 5) ve
Licinianus’a (XXXV. 74; 77 “Criniti”) göre ise, Orkhomenos Muharebesi’nden
sonra, Arkhelaos zaten Sulla’ya teslim olarak komutası altındaki Pontos donanma-
sını ona devretmişti (ayrıca krş. App. civ. I. 76).
1064
Plut. Sull. XXII. 5, 24. 3; Luc. IV. 1. Ancak, Sulla ile Mithradates arasındaki bu
anlaşma Roma ordusunda huzursuzluğa yol açtı. Roma’nın en tehlikeli düşmanların-
dan olan ve sadece bir günde yaklaşık 150.000 Romalıyı öldüren Pontos kralının,
elleri dolu ve zengin olarak ülkesine dönmesi Sulla’nın askerlerinin canını sıktı.
Bunun üzerine Sulla, ordusunu toplayıp bir konuşma yaptı. Fimbria ve Mithradates,
güçlerini kendilerine karşı birleştirirlerse onlarla başa çıkamayacağını söyleyerek
kendini temize çıkarmaya çalıştı (Plut. Sull. XXIV. 4).
Roma’nın vatansever tarihçisi Velleius Paterculus’a (II. 24. 4) göre, iyi bir va-
tandaş olan Sulla, Roma’daki kişisel düşmanlarıyla karşılaşmadan önce dünyadaki
Sulla ise, Mithradates’le anlaştıktan hemen sonra bütün kuvvetleriyle
Fimbria’nın üzerine yürüdü1066. Onun Thyateira civarında ordugah kur-
duğunu haber alınca, ona yakın bir yerde kendi kampını kurdu. Fimbria
önceleri, ne teslim olmaya, ne de savaşmaya yanaştı. Bunun üzerine
Sulla, Fimbria’nın ordugahının çevresini derin bir hendek ve kazıklarla
çevirtti. Kendi vatandaşlarına karşı savaşmak istemeyen Fimbria’nın
askerleri, birer ikişer ordugahlarından firar ederek, Sulla’nın saflarına
katılmaya başladılar. Fimbria’nın bütün çabaları, –rica, tehdit, para,
mevki– ne askerlerini ne de subaylarını tekrar kendine bağlamaya yet-
medi. Her geçen gün ordusundan kaçarak Sulla’ya iltica edenlerin sayısı
artıyordu. Sadakatinden emin olduğu adamların birçoğu, artık Fimb-
ria’ya sırtlarını çevirdiler1067. Bu yüzden Fimbria, kölelerinden birini
para ve özgürlük vaat ederek Sulla’yı öldürmek üzere gizlice Roma
kampına gönderdi. Şüpheli davranışlarda bulunan ve korkan köle sonun-
da kendisini ele verdi ve suçunu itiraf etti. Bu durumu öğrenen Sulla’nın
askerleri Fimbria’nın ordugahı yakınlarına gelerek Fimbria’ya sövüp
saydılar1068 ve ona Athenion1069 gibi çirkin lakaplar taktılar.
tüm Romalıların düşmanı, savaşçı Pontos kralını yenerek Birinci Mithradates-Roma

Savaşı’na bir son vermiştir. Daha sonra da Roma’ya dönmüştür (ayrıca krş. Diod.
XXXVIII/XXXIX. 6). Ancak Florus (epit. I. 40. 11-12), Sulla’nın Birinci Mithrada-
tes-Roma Savaşı’nı Roma’daki düşmanlarını bertaraf etmek için yarım bıraktığını
ima etmektedir (ayrıca bk. Flor. epit. II. 9. 19; Ampel. XLII. 3). Ona göre Sulla; eğer
Mithradates’e karşı acele bir zaferi değil de zamanında tam bir zaferi düşünerek
hareket etmiş olsaydı, Roma-Mithradates Savaşları sona erecekti. Cicero’ya (Leg.
Man. III. 8) göre, Roma Cumhuriyeti, Sulla’yı Mithradates’le olan savaşı daha
sonuçlanmadan geri çağırdı. Aynı şekilde Appianos’a (Mithr. 54) göre, Sulla ordu-
sunu savaşlarla yıpratmadan, bir an önce Roma’ya dönmek istiyordu. Plutarkhos’a
(Sull. XXII. 2-4) göre, Orkhomenos Muharebesi’nden sonra Sulla, Mithradates
Savaşı gibi önemli bir işi yarım bırakıp Roma’ya dönüp dönmemek konusunda
kararsızdı. Bu bakımdan Arkhelaos’un barış teklifi çok hoşuna gitti. Memnon’a (35.
1) göre ise, Sulla, Roma’da yönetimi ele geçirmiş olan Marius taraftarlarıyla en kısa
zamanda karşılaşmak için Arkhelaos’la barış görüşmelerine başladı. Daha detaylı
bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 145 vd. dn. 59.
1065
App. Mithr. 58.
1066
Plut. Sull. XXV. 1; App. Mithr. 59; Vell. II. 24. 1; Oros. hist. VI. 2. 11; Auct.
Liber de Vir. ill. 70. 4; ayrıca bk. Kallet-Marx 1995, 264 dn. 14.
1067
Liv. perioch. 83; Plut. Sull. 25. 1; App. Mithr. 59.
Fimbria’nın askerlerinin ordugahlarını terk etmelerindeki en önemli etken, Khai-
roneia ve Orkhomenos muharebelerinin galibi Sulla’nın yaklaşık 40.000, kendisinin
ise, aşağı yukarı 10.000 kişilik ordu mevcuduna sahip olmasıydı. Yani Sulla’nın or-
dusuyla yapılacak olası bir çarpışmada Fimbria’nın hiç şansı yoktu.
1068
App. Mithr. 59.
Bunun üzerine Fimbria son çare olarak Sulla’nın merhametine sı-
ğındı. Sulla ise, Fimbria’yla görüşmek dahi istemedi. Ama komutanla-
rından Rutilius’u ona gönderdi. Rutilius ise, Fimbria’ya açık bir şekilde,
derhal Küçük Asya’dan gemiyle uzaklaşması kaydıyla hayatının bağış-
lanacağını bildirdi. Fimbria ise, kendisinin “ ...biraz daha değişik; ama
daha iyi bir rotası” olduğunu söyleyip, Rutilius’un teklifini kabul etti.
Daha sonra da Pergamon’a gitti. Asklepios Tapınağı’na girdi ve kılıcını
kendine sapladı. Ancak yarası ölümcül değildi. Bunun üzerine kölesine
kendisini öldürmesini söyledi. Sadık köle efendisinin ıstırabını dindir-
dikten sonra, aynı kılıçla kendini öldürdü1070. Böylelikle Fimbria’nın
komutasındaki ordunun büyük bir bölümünün komutası Sulla’nın kont-
rolüne geçti1071. O zaman Sulla, komutanlarından Gaius Scribonius Cu-
rio’yu, IV. Nikomedes’i Bithynia; I. Ariobarzanes’i ise, Kappadokia tah-
tına tekrar oturtmakla görevlendirdi. Kendisi ise, İÖ. 85 yılının sonba-
harında Küçük Asya’da gerekli gördüğü düzenlemeleri yapmak üzere
Ephesos’a gitti1072.
1069
Sicilia’da ayaklanan kaçak kölelerin, İÖ. 103 yılında kısa süre krallığını yapmış-
tır (App. Mithr. 59 ayrıca bk. Diod. XXXIV. 5. 2; 5-7; 22-23; XXXVI. 4. 1-8. 2;
Flor. epit. II. 7. 9-12).
1070
App. Mithr. 60; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 8. 4
dn. 2; Strab. XIII. 1. 27 c. 594; Liv. perioch. 83; Vell. II. 24. 1; Plut. Sull. XXV. 1;
Oros. hist. VI. 2. 9-11; Auct. Liber de Vir. ill. 70. 4; IGR XIV 1297 str. 17-18.
1071
Bununla birlikte Sallustius (Hist. II. 90) ve Nonius’a (215. 33) Fimbria’ya sadık
kalan askerlerin ve aralarında Lucius Magius ile Lucius Fannius’un da bulunduğu
subayların bir bölümü özellikle Sulla’ya olan nefretlerinden dolayı Mithradates VI
Eupator’un saflarına katıldılar. Bu davranışları nedeniyle Pontos kralı tarafından
saygıyla karşılandılar ve çeşitli şekillerde ödüllendirildiler. Daha detaylı bilgi için
bk. McGushin 1992, 253 vd.
1072
App. Mithr. 60 vdd.; ayrıca bk. Memnon 35. 2; Flor. epit. I. 40. 9-12. Bununla
birlikte Licinianus’a (XXXV. 83-84 “Criniti”) göre, G. Scribonius Curio, IV. Niko-
medes’i Bithynia tahtına oturtmakla kalmamış, ona Paphlagonia Bölgesi’ni de ver-
miştir. Magie (1950, 1111 dn. 2)’de, Licinianus’un Paphlagonia demekle bölgenin
batısını kastettiğini; çünkü söz konusu bölgenin doğu kısımlarının halen Mithrada-
tes’in kontrolünde olduğunu ifade etmektedir. Bu durum, bir bakıma Cicero tarafın-
dan doğrulanmaktadır. Zira Cicero (leg. agr. I. 6; II. 51)’de, Pompeius’un Üçüncü
Mithradates-Roma Savaşı sırasında ele geçirdiği yerlerden bahsederken Paphlagonia
Bölgesi’ni de saymaktadır. Gene de bu durum, İÖ. 73 yılının baharında Üçüncü
Mithradates-Roma Savaşı’nın başlamasıyla, Pontos kralının Paphlagonia’yı zapt et-
mediği anlamına gelmez!
6. Sulla’nın Küçük Asya Politikası
Sulla uzun süren kargaşa ve kaos döne-
minden sonra, Küçük Asya’yı kendi iste-
ğine göre organize etti1073. Mithradates’le
yaptığı savaşlar sırasında kendisine ve
Roma’ya sadık kalarak bağlılıklarını
sürdüren ve Pontos kralına karşı savaşan
Magnesia ad Sipylum1074 ve Ilion1075
kentlerini, Khios1076 ve Rhodos1077 adala-
rını, Karia kentlerinden Stratonikeia1078,
Tabai1079, Apollonia1080, Aphrodosias1081,
Nysa’yı1082 ve Lykia Bölgesi’ni1083 Ro- Sulla
ma’nın φίλους=dostları olarak selamladı.
Onlara bağımsızlıklarını bahşetti1084. Hatta Lykia’lıların, Kibyratis’teki
1073
Arslan 2000b, 33 vdd.
1074
Strab. XIII. 3. 5 c. 621; App. Mithr. 61; Paus. I. 20. 5; ayrıca bk. Kallet-Marx
1995, 265 dn. 21; 275 dn. 61.
1075
Strab. XIII. 1. 27 c. 594; App. Mithr. 53; 61.
1076
App. Mithr. 61; SIG3 II 785=IGR IV 943; Sherk 1969, 351 vdd. no 70; ayrıca bk.
Marshall 1969, 255 vd. dn. 1-4; 275 dn. 9; 260 vd. dn. 15-18.
1077
Cic. Q. fr. I. 1. 33; Brut. XC. 312; Diod. XXXVII. 28; Strab. XIV. 2. 3 c. 651-
652; App. Mithr. 61; civ. V. 7; ayrıca bk. Vell. II. 18. 3.
1078
OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18; 173 no 30=I.Stratonikeia 505; ayrıca bk.
Plin. nat. V. 29. 109.
1079
OGIS 442; Sherk 1965, 295 vdd.; 1969, 100 vdd. no 17; Crawford and Reynolds
1974, 289 vdd.; Mellor 1978, 327 dn. 51; 330 f.
1080
Cic. Flacc. XXIX. 71. Cicero’ya (l.c.) göre, Apollonia halkı Roma’ya olan bağ-
lılıkları ve sadakatleri nedeniyle Mithradates tarafından kötü duruma düşürülmeleri
sebebiyle, daha sonradan özgürlüklerine kavuşmuşlardır. Cicero, her ne kadar kentin
kim tarafından ve ne zaman bağımsızlığına kavuşturulduğundan bahsetmese de;
Apollonia, Mithradates’e karşı aldıkları tavırdan ötürü diğer Karia kentlerini özgür
ilan eden Sulla tarafından hür bırakılmış olsa gerektir.
1081
Reynolds 1982, 12 vdd. no 2-3.
1082
SIG3 II 741; Sherk 1969, 260 vdd. no 48; Kallet-Marx 1995, 283 vd.; ayrıca bk.
Rigsby 1996, 401 vdd.
1083
App. Mithr. 61; ayrıca bk. ILLRP 174-175; Sulla’nın dictator’luğu zamanında
(İÖ. 82-79) Lykia’daki, Korma kentine ilişkin Senatus kararnamesi –Senatus Con-
sultum de Cormis– için ayrıca bk. Sherk 1969, 112 vd. dn. 3 no 19.
1084
App. Mithr. 61; ayrıca bk. App. Mithr. 20; 24; 27; SIG3 II 742 str. 12-
18=I.Ephesos Ia 8; CIL I2 589; TAM II fasc. III. no 899. Daha detaylı bilgi için bk.
Magie 1950, 1385 dn. 42; Akşit 1971, 87 vdd.; Lintott 1976, 490 dn. 6-7; Özsait
Moagetes Tiranlığı’nın ortadan kalkması üzerine1085, bir tetrapolis1086
teşkil eden Balboura, Bubon ve Oinoanda kentlerini, İÖ. 82 yılında,
Lykia Birliği’ne dahil etmelerine izin verdi. Lykia’lılar, Romalılara
sadakatlerinin sonucunda özgürlüklerini kazanmakla kalmamış, aynı
zamanda egemenlikleri altında bulunan toprakları da kuzey yönünde ge-
nişletmişlerdir1087. Kibyra ise, provincia Asia’ya dahil edildi1088. Çünkü
Lykia’lılar Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’a karşı hem bizzat sa-
vaşmışlar hem de amiralleri Kreinolaos komutasında bir savaş filosunu
Pontos kralına karşı Rhodos saflarında çarpışması için gönder-
mişlerdi1089. Mithradates bütün bunlardan sonra Patara’yı bizzat kuşat-
mış; fakat daha sonra Pelopidas adlı komutanını Lykia’lılarla savaşması
için bırakarak kendisi Stratonikeia’ya çekilmiştir1090. Rhodos’luları ise,
bir ada cumhuriyeti olarak Roma’nın müttefiki kabul etmiş; bağımsızlı-
ğının devam etmesine karar vermiş ve topraklarını genişletmiştir. Böyle-
likle Rhodos, Karia Bölgesi’nde önemli miktarda toprak edinmiş, civa-
1982, 309; Scullard 19845, 76 dn. 32; Gruen 1984, 155 dn. 145; Ramage 1991, 108
vd.; Hind 1994, 146 vd.; 162 dn. 98; Kallet-Marx 1995, 268 dn. 32; 270 vd. dn. 41;
275 dn. 61.
1085
Polybios (XXI. 34. 1) ve Livius (XXXVIII. 14. 3), Moagetes’in, İÖ. 189 yılında
Kibyratis tiranı olduğunu bildirmektedirler. İÖ. II. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen,
Araksa’lı Orthagoras yazıtında, Orthagoras’ın Kibyratis tiranı Moagetes ve Bu-
bon’lulara karşı savaştığından söz edilmektedir (Larsen 1956, 151 vdd.; Arca 2001,
54 vdd.). İÖ. ca. 167 yılında, Kibyratis’liler karşımıza Rhodos’lulara karşı Kau-
nos’luları desteklerken çıkmaktadır (Polyb. XXX. 5. 14; Liv. XLV. 45. 13). İÖ. 82
yılında ise, Strabon (XIII. 4. 17 c. 631) Kibyratis’teki tiranlığın, Moagetes’in tiranlı-
ğı zamanında Murena tarafından yıkıldığını söylemektedir. Ayrıca bk. Marshall
1966, 234 vd. dn. 14.
1086
Kibyra, Balboura, Bubon ve Oinoanda kentlerinin oluşturduğu dört kentten
meydana gelen konfederasyon. Ayrıca bk. Strab. XIII. 4. 17 c. 631.
1087
Strab. XIII. 4. 17 c. 631; ayrıca bk. Mommsen 19303, III. 295; Akşit 1971, 89.
1088
Strab. XIII. 4. 17 c. 631.
1089
App. Mithr. 24. Daha detaylı bilgi için bk. Marek 1995, 9 vd.; 16 vd.; Arslan
2000b, 33; 2001c; 122 vdd.
1090
Lykia Bölgesi’ndeki hangi kentlerin Mithradates ve Pontos generalleri tarafın-
dan ele geçirildiğine dair şu an için yeterli bilgiye sahip değiliz. Appianos’un (Mithr.
20-21; 24; 27) konuya ilişkin ifadelerinden Pisidia, Lykia ve Pamphylia’nın Pontos
kralına karşı savaştıkları bilinmekle birlikte söz konusu bölgelerden hangi yörelerin
ve kentlerin Pontos orduları tarafından işgal edildiği, kralın generallerinin bu bölge-
lerde nerelere kadar ilerlemiş oldukları kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, Ly-
kia’ya gönderilmiş olan generallerin bölgenin kuzeyindeki dağlık bölgeleri Pam-
phylia Ovası’nı çevreleyen dağlara kadar ele geçirmiş oldukları düşünülmektedir
(CIL I2 589; ayrıca bk. Akşit 1971, 88 dn. 249; Arslan 2001c, 127 vd.).
rındaki adalardan bir kısmını egemenliği altına almış1091 ve Karia’nın en
önemli kentlerinden biri olan Kaunos’un dahi kontrolünü elde etmiş-
tir1092. Sulla’nın bu organizasyonundan sonra, Cilicia Eyaleti de,
Pamphylia kıyılarından itibaren Pisidia’yı da içine alacak şekilde
Phrygia ve Lykaonia yönünde kuzeye doğru genişletilmiştir1093.
Benzer biçimde, Kyzikos ve Ilion kentleri Sulla’nın rakibi Fimbria
tarafından acımasızca tahribata uğratıldıkları için statülerine dokunul-
mamış ve bağımsızlıklarını korumuşlardır1094. Hatta Sulla, Fimbria’nın
Ilion’da yaptığı tahribatın onarılmasına ve yakılan Athena Tapınağı’nın
tekrar inşa edilmesine karar vermiştir1095. Bu arada Troas Bölgesi’nde
bulunan ve Mithradates ile Fimbria’nın etkisinde kalmamış olan Lam-
psakos1096, Abydos, Dardanos, Skepsis, Assos ve Aleksandreia Troas1097
kentlerinin özgürlüklerine dokunmamıştır1098. Aynı şekilde Khios Adası
1091
Böylece Rhodos Adası, İÖ. 168 yılında, Roma’nın Makedonia Kralı II. Perse-
us’a karşı savaşı sırasındaki tutumu yüzünden kaybettiği toprakların bir kısmını
(Polyb. XXX. 5. 12; Liv. XLV. 25. 6) şimdi yeniden ele geçirmiş oluyordu (ayrıca
bk. Arslan 2000b, 33 dn. 40).
1092
Bu durum, İÖ. 88 yılında Mithradates’in, Küçük Asya’daki bütün Romalıları
katledişi sırasında Kaunos’luların kentlerindeki bu katliama seyirci kalmalarından
kaynaklanıyor olsa gerektir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 233 dn. 3;
956 dn. 68; Arslan 2000b, 33 dn. 41; Rhodos Adası topraklarının Sulla tarafından
genişletilmesine ilişkin olarak bk. Cic. Q. fr. I. 1. 33; Brut. XC. 312; Plut. Cic. IV. 4;
Val. Max. II. 2. 3; IG XII 1. 48=SIG3 II 745; ayrıca bk. Cic. Brut. XCI. 316. Kau-
nos’luların, Rhodos’lu vergi toplayıcıların Romalı publicanus’lardan daha zorba ol-
duklarını ileri sürerek mahkemeye başvurmaları için ise, Cic. Fam. XIII. 56. 3; Q. fr.
I. 1. 30; ayrıca bk. Strab. XIV. 2. 3 c. 652.
1093
Bununla birlikte, Cilicia Eyaleti’nin, İÖ. I. yüzyılın ilk çeyreğindeki kuzey sını-
rını tespit etmek, konuya ilişkin yeterli veriye sahip olmadığımızdan, şu an için
mümkün değildir. Ayrıca bk. Özsait 1982; 309; 1985, 74 dn. 347; Çelgin 1997, 112.
1094
App. Mithr. 53. Birinci Mithradates-Roma Savaşı esnasında, İÖ. 85 yılında
Kyzikos kenti kapılarını Fimbria’nın ordusuna açtıktan sonra yağmalanmış ve büyük
ölçüde tahrip edilmişti. Ilion ise, kötü bir üne sahip gaspçı Fimbria yerine Sulla’ya
teslim olmak istediğinden, ona kapılarını açmamış; ancak bu yüzden kuşatılarak ele
geçirilmişti. Plinius’a (nat. V. 33. 124) göre Ilion, İS. I yüzyılda da bağımsız bir
kentti ve vergiden muaftı.
1095
Strab. XIII. 1. 27 c. 594; App. Mithr. 61; Oros. hist. VI. 2. 11; ayrıca bk. Obseq.
Prodig. 56 b; Magie 1950, 234.
1096
Lewis 1991, 128 dn. 6-7.
1097
IGR IV 197=OGIS 444; SEG IV 664; CIG 3601; yukarıda adını zikrettiğimiz bu
kentler Troas Bölgesi’nde kendi aralarında bir konfederasyon oluşturmuşlardır. Ay-
rıca bk. Magie 1950, 66 dn. 53.
1098
Cic. Verr. II. (1) 32. 81; ayrıca bk. Magie 1950, 234 dn. 5; 1110 vd. dn. 24; Ars-
lan 2000b, 34.
da Birinci Mithradates–Roma Savaşı sırasında Rhodos’lulara yaptığı
yardımdan1099 ve Mithradates’in komutanı Zenobios tarafından kötü
şekilde cezalandırılmasından dolayı1100, adanın tam anlamıyla özgürlüğü
Sulla ve Roma Senatus’u tarafından onanmıştır1101. Smyrna’lılar ise,
önceleri Mithradates’in egemenliğine boyun eğmiş olmakla birlikte,
kentlerinde ikamet eden Romalıları öldürmemişler ve Pontos kralının
kentlerinde konuşlandırdığı garnizonu kovarak onlara karşı savaşmışlar-
dır1102. Ayrıca Smyrna’lılar, İÖ. 85/84 kışını Küçük Asya’da geçiren
Sulla’nın ordusu yiyecek sıkıntısı çektiğinde onlara yeterli miktarda
erzak yardımı yapmışlardır1103. Bu nedenle Smyrna, Sulla tarafından
özgür kent –civitas libera– ilan edilmiş olsa gerektir1104. Sipylos Da-
ğı’nın (Manisa Dağı) aşağısında bulunan Magnesia kenti Mithradates’in
generali Arkhelaos’un üstün güçlerine karşı cesurca direnmiş ve kalede-
1099
Khios’lular, Pontos kralının Rhodos kuşatması sırasında Rhodos’lulara karşı
pasif bir şekilde savaşmışlar ve çarpışmalardan birinde Mithradates’in amiral gemi-
sini –tuhaf bir şekilde– mahmuzlamışlardı (App. Mithr. 25; 46-47; ayrıca bk. Arslan
2001c, 125 dn. 77).
1100
Sulla Khios’luları, Dardanos Antlaşması’nın hükümleri uyarınca, Mithradates’in
komutanı Zenobios tarafından sürüldükleri Kolkhis’ten getirterek önce tekrar öz-
gürlüklerine daha sonra özerkliklerine kavuşturmuştur (App. Mithr. 46-48).
Memnon’a (33. 1-2) göre ise, Khios’lular gemilere bindirip, Pontos’a sürgüne gön-
derildiğinde, Herakleia Pontike halkı Khios’lulara karşı dostluk beslediklerinden,
tutsakları taşıyan Pontos gemileri kentlerinin sahillerinden geçerken gemileriyle onla-
rın önünü kesip hiçbir direnişle karşılaşmadan onları kentlerine getirmişlerdir. Zira
bu gemiler kendilerini savunacak derecede yeterli donanıma sahip değildiler. Ayrıca
derhal Khios’lulara hiçbir şey esirgemeden, ihtiyaç duydukları şeyi tedarik ederek,
onları kendilerine getirmişlerdir. Daha sonra onlara görkemli armağanlar sunarak
vatanlarına geri göndermişlerdir. Ayrıca bk. ve krş. FGrHist II 249; IGR IV 943;
SIG3 II 785. I 13; Mommsen 19303, III 289 vdd.; Magie 1950, 224 dn. 51; Sherk
1969, 351 vdd. no 70 str. 13-15; Arslan 2000b, 34 dn. 47.
1101
App. Mithr. 61; ayrıca bk. CIG 2222=IGR IV 943=SIG3 II 765.
1102
App. Mithr. 48; Oros. hist. VI. 2. 8; Aynen Smyrna gibi, Sardeis, Kolophon ve
Tralleis kentleri, İÖ. 86 yılındaki Khaironeia Muharebesi’nden sonra, Pontos kralına
karşı kentlerinin kapılarını kapayarak ona karşı tavır almışlardır. Ayrıca bk. Magie
1950, 234 dn. 7; Hind 1994, 159.
1103
Tacitus’a (ann. IV. 56. 2) göre, Küçük Asya’da bulunan Sulla’nın ordusundaki
legionarius’ların sert geçen kış şartları ve yetersiz derecedeki giysileri yüzünden
donma tehlikesiyle karşı karşıya kaldıkları Smyrna meclisinde ilan edildikten sonra,
toplantıda bulunanların hepsi üzerlerindeki elbiseleri çıkartarak Roma kampına gön-
dermişlerdir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Ael. Arist. XIX. 11; Sherwin-White
1984, 143 dn. 46; Kallet-Marx 1995, 265 dn. 21.
1104
Magie 1950, 1112 dn. 7; Lintott 1976, 490 dn. 7; Lewis 1991, 127 vdd. Bundan
dolayı kent ekonomisi Mithradates yanlısı kentlere nazaran iyi durumda kalmıştır.
kiler kentlerini savunmuşlardır1105. Bu yüzden Magnesia her ne kadar
daha önceden özgür bir kent değilse de, Pontos kralına karşı takındıkları
bu tavır neticesinde bağımsızlığı tanınan yerleşimler arasında yer almış-
tır1106. Böylelikle Magnesia’lılar Roma’ya bağlılıkları karşılığında ‘öz-
gür’ unvanıyla ödüllendirilmiştir. Ayrıca Roma valisi burayı adli mer-
kez işleviyle kullanmış ve Magnesia, Asia Eyaleti’nin önde gelen kent-
lerinden biri haline gelmiştir1107.
Kos Adası, Mithradates tarafından kuşatılmasına1108 ve daha sonra
ele geçirilmesine rağmen, İÖ. 88 yılında, Mithradates’in Küçük As-
ya’daki bütün Romalıları öldürmek üzere verdiği emri yerine getirmeye-
rek kentlerindeki bazı Romalıları bu katliamdan esirgemişlerdi. Kos
Adası’ndaki Romalıların büyük bir çoğunluğu Asklepios Tapınağı’nın
kutsal sığınma alanı (asylon) içine girerek yaşamlarını kurtarmışlar-
dı1109. Ayrıca Kos Adası da aynen Rhodos ve Knidos gibi, İÖ. 85 yılında
Sulla’nın komutanlarından Lucullus’un Mithradates’e karşı düzenlediği
deniz seferlerinde ona gemi yardımında bulunmuşlar ve bizzat Lucul-
lus’la birlikte Pontos güçlerine karşı birçok kez savaşmışlardı1110. Bu
bakımdan Kos, Sulla tarafından restore edilmiş ve adanın bağımsızlığı
tanınmış olsa gerektir1111. Çünkü ada Birinci Mithradates-Roma Sava-
şı’ndan sonra da gümüşten yapılma otonom sikkelerini basmaya devam
etmiştir1112.
Benzer şekilde Karia Bölgesi’nin iç kısımlarında yer alan Apa-
meia1113, Laodikeia1114, Aphrodisias1115, Apollonia1116, Tabai1117 ve Stra-
1105
Liv. perioch. 81; App. Mithr. 21; Paus. I. 20. 5.
1106
Strab. XIII. 3. 5 c. 621; App. Mithr. 61.
1107
Tacitus’a (ann. III. 62) göre, önce Lucius Scipio daha sonra da Lucius Sulla’nın
yöneticiliğini izleyen Magnesia’lılar, Seleukos Kralı III. Antiokhos ve Pontos Kralı
VI. Mithradates’in işgalinden sonra, Artemis Leukophryene Tapınağı’nı inşa etmeye
başladılar. Ancak bu noktada gözden kaçırılmaması gereken bir gerçek ise, Magne-
sia’lıların bir yandan Romalılara olan sadakatini ifade ederken, diğer yandan da ken-
di yiğitliklerini yüceltmiş olmalarıdır. Konuya ilişkin olarak bk. Bean 1995, 230 vd.
1108
Plut. Luc. III. 3.
1109
Tac. ann. IV. 14. 3.
1110
Plut. Luc. II. 2-13. 10; App. Mithr. 56.
1111
Magie 1950, 234 dn. 8; Sherwin-White 1978, 139 vd. dn. 301-302. İÖ. 84 yı-
lında bir Kos quadrireme’sinin (dört sıra kürekli savaş gemisi) Romalı Amiral Aulus
Terentius Varro komutasındaki Roma donanmasına yardımda bulunmasına ilişkin
olarak ayrıca bk. IG XII 8. 260; IGR I 843; Arkenberg 1993a, 322 dn. 43.
1112
Sherwin-White 1978, 140 dn. 305-306.
1113
App. Mithr. 19; ayrıca bk. Strab. XII. 8. 18 c. 579.
1114
Strab. XII. 8. 16 c. 578, App. Mithr. 20; ayrıca bk. App. civ. I. 55.
tonikeia1118 kentleri de Roma’ya bağlılıklarını sürdürmüşler ve Pontos
kralına karşı savaşmışlardır1119. Bu bakımdan, yukarıda adı geçen kent-
lerin özgür kabul edilmelerine, özerkliklerinin tanınmasına ve Roma’nın
φίλος καὶ σύμμαχος=dostu ve müttefiki olan kentler arasında yer alma-
larına karar verilmiştir1120. Sulla’nın Roma’da dictator olduğu İÖ. 82-
İÖ. 79 yılları arasında, Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’la olan
savaşları sırasında tahrip gören Stratonikeia’nın onarılması kararlaştı-
rılmıştır. Her çeşit vergiden muaf tutularak kentin kendi kanunları ve
geleneklerini sürdürmesi uygun bulunmuştur. Karia Bölgesi’nde yer
alan Lagina (Turgut) kentindeki Hekate1121 kutsal alanı dokunulmaz ilan
1115
Reynolds 1982, 12 vdd. no 2-3; ayrıca bk. Sherk 1969, 170 vd. no 29; Kallet-
Marx 1995, 283 vd. dn. 88-92; Arslan 2001c, 119.
1116
Cic. Flacc. XXIX. 71.
1117
OGIS 442; MAMA VI 162; Sherk 1969, 100 vdd. no 17.
1118
App. Mithr. 21; ayrıca bk. OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18=I.Stratonikeia
505.
1119
Bu kentlerin Mithradates’e karşı savunmaları uzun ömürlü olmamış ve Pontos
kralı tarafından zapt edilmişlerdir. Bu bakımdan, krala önemli miktarda savaş tazmi-
natıyla haraç vermek ve kentlerinde bir Pontos garnizonu bulundurmak zorunda
kalmışlardır. Ayrıca bk. Magie 1950, 215; Hind 1994, 168 vd.
1120
İÖ. 81 yılında özerkliğinin Roma Senatus’u tarafından kabul edildiğine dair
yayımlanan Senatus Consultum de Tabenis’e (OGIS 442; MAMA VI 162; Sherk
1965, 297 vdd., 1969, 100 vdd. no 17; M. H. Crawford and J. Reynolds 1974, 292
vd.) göre, Tabai’ın sınırları genişletilmiş, kent kendi kanunları ve gelenekleriyle yö-
netilmesi konusunda özgür bırakılmış; ayrıca Thyessos adlı yerleşimin surlarını güç-
lendirmek konusunda serbest kılınmıştır. Aynı yılın 27 Mart’ında Roma’da Stratoni-
keia’ya ilişkin özerklik kararının yayımlandığı Senatus Consultum de Stratoni-
censibus’a ilişkin olarak bk. OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18=I.Stratonikeia
505. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Kallet-Marx 1995, 268-273. Aynı şekilde
Strabon’a (XII. 8. 16 c. 578) göre, Lykos Irmağı kenarındaki Laodikeia kenti de
Mithradates VI Eupator’un kuşatmasından zarar görmüş olmasına rağmen, babaları
ve kendi zamanında büyümüş ve gelişmiştir. Laodikeia’nın, İÖ. I. yüzyılın ilk yarı-
sında özgür bir kent olduğunu kanıtlayan epigrafik belge için ise, bk. ILS I 33.
Plinius (nat. V. 29. 108-109), İS. I. yüzyılda Karia’daki Stratonikeia ve Aphrodi-
sias gibi bağımsız kentlerden söz ederken; Alabanda (Araphisar/Doğanyurt) ve My-
lasa’nın (Milas) ismini sayar. Bu durum bize söz konusu kentlerin de krala karşı di-
renmiş olabileceğini düşündürmektedir (Alabanda için ayrıca bk. Cic. Fam. XIII. 56.
2; Marshall 1969, 266 dn. 39). Daha detaylı bilgi ve tartışmalar için ise, Gruen 1984,
733 vdd.; Marek 1988, 294 vdd.; Ma 1999, 268.
1121
Hekate, Olympos tanrıları arasında kişiliği oldukça esrarengiz bir tanrıçadır.
Hesiodos (theog. 404-540) onu Titan’lar kuşağından biri olarak tanımlar. Karanlıklar
alemiyle ilişkilendirilen, sihre ve büyülere hükmeden tanrıça aynı zamanda gecelerin
edilerek1122 Stratonikeia’ya bağlanmıştır. Ayrıca Pedasos ve Themessos
ile bölgenin önemli liman kentlerinden Keramos (Gereme/Germe), köy-
leri, limanları ve bütün gelirleriyle Stratonikeia’ya dahil edilerek kentin
toprakları genişletilmekle kalmamış; aynı zamanda kent önemli ölçüde
zenginleştirilmiştir1123. Stratonikeia vatandaşı olup da başka yerlerde tut-
sak ve tutuklu olanların kentlerine iade edilmesi konusunda hüküm ve-
rilmiştir. Bununla da yetinilmeyerek Stratonikeia’lı elçilerin Roma’ya
geldiklerinde bekletilmeksizin Senatus’ta dinlenmesi kararlaştırılmış ve
onlara Roma’nın Capitolium Tepesi’nde kurban sunabilme ayrıcalığı ta-
nınmıştır1124. Bunun üzerine Stratonikeia’lılar bu kararnameyi –Senatus
Consultum de Stratonicensibus– İÖ. 81 yılında, deme’lerinden biri
olan Lagina’daki kutsal Hekate Tapınağı’nın1125 duvarlarına kazımışlar,
ve Hekate ile Roma tanrıçalarının onuruna hitaben Hekatesia-Romaia
adlı bir festival düzenlemeye başlamışlardır1126.
Pisidia’nın müstahkem kentlerinden Termessos da, Roma’ya bağlı
kalarak Pontos kralına karşı direnmiş gözükmektedir. Mithradates,
Kibyra kentini ele geçirdikten sonra, Termessos kontrolündeki Yenice
Boğazı’ndan geçerek Pamphylia’ya girmişti1127. Mithradates’in bu geçiş
esnasında, Termessos’un egemenlik alanını istila ederek önemli miktar-
da insanı esir almış olduğu, İÖ. 72 yılının 1 Nisan’ında Lucius Gellius
Publicola ile Gnaeus Cornelius Lentulus Clodianus’un consul’lükleri
ve ölülerin efendisidir. Özellikle kadınlar arasında tapınım gören tanrıça üç kafalı bir
kadın olarak tasvir edilir ve Artemis, Selene ve Persephone’yle eş tutulurdu. Perga-
mon Zeus Sunağı frizinde üç başından tanınan Hekate’nin; ayrıca Roma Capitolium
Müzesi’nde elinde meşale, ip, çanak ve yılan tutar vaziyette tasvir edilmiş bronzdan
yapılma bir heykeli sergilenmektedir. Daha detaylı bilgi için bk. Cic. de nat. deor.
III. 18. 46; Diod. IV. 45. 2; Verg. Aen. IV. 609; Ovid. Met. VII. 190-296; Apollod.
bibl. I. 2. 4; Apoll. Rhod. argon. III. 200; 242; 462; 467; 861; 1035; VI. 832.
1122
Sherk 1969, 111 (7) no 18; ayrıca bk. Laumonier 1958, 351; 354 vdd.
1123
OGIS 441 str. 130-213 dn. 47-48=Sherk 1969, 105 vdd. no 18 str. 53-58; 95-99;
103-113=I.Stratonikeia 505. Stratonikeia’nın toprak bütünlüğüne ve sınırlarının ne
ölçüde genişletildiğine ilişkin detaylı bilgi ve tartışmalar için ayrıca bk. Magie 1950,
235 dn. 9; Kallet-Marx 1995, 276 vd. dn. 62; 66; 283 dn. 84; 286; Rigsby 1996, 418
vdd.; Mitchell 1999, 32; Bean 2000, 81; 88.
1124
Sherk 1969, 111 (9-11) no 18.
1125
OGIS 441=Sherk 1969, 105 vdd. no 18=I.Stratonikeia 505; ayrıca bk. Rigsby
1996, 419 vdd.; Bean 2000, 87 vd.; 91.
1126
İÖ. 81 yılından itibaren Hekatesia-Romaia festivali Stratonikeia’lılar tarafından
her dört yılda bir düzenlenen gösterişli bir şenlik halini almıştır (Bean 2000, 88).
1127
Özsait 1985, 73; Çelgin 1997, 111.
sırasında1128 Roma Senatus’u tarafından çıkartılan lex Antonia de Ter-
messibus1129 adlı bir kararnameyle (plebiscitum1130) açıklığa kavuşmuş-
tur. Bu kararname uyarınca Mithradates, Termessos’lu tutsakları serbest
bırakmak zorunda kalmıştır. Söz konusu kararnameyle kentin tam ba-
ğımsızlığı kabul edilerek onaylanıyor ve Termessos halkı Roma’nın
dostu ve müttefiki sayılıyordu. Ayrıca, Mithradates tarafından kentin
elinden alınan toprakları geri verilerek Roma’nın güvencesi altına alını-
yordu. Kararnameyle halkın Birinci Mithradates–Roma Savaşı’ndan
önce sahip olduğu mal ve mülkün güvencesi sağlanmakla kalmamış, bu
savaş yüzünden mağdur duruma düşen özgür vatandaşların ve kölelerin
uğradıkları zararları telafi etmek amacıyla Roma eyalet memurlarının
koşullara uygun kararlar alarak halka yardımcı olmaları hükmü getiril-
miştir. Halka arazi mülkiyetinde serbest kullanım ve yararlanma hakları
tanınmış; kent, Romalı vergi mültezimlerinin (publicani) taleplerinden
muaf tutulmuştur. Bunların yanı sıra, kente kendi yasalarını yapma ve
uygulama hak ve yetkisi (= autonomia [αὐτονομία]) tanınmış; Romalı
vergi mültezimleri muaf tutulmak üzere, istediği gibi gümrük vergisi
koyma hakkı verilmişti1131. Bu kararnamede yer alan diğer bir hükme
göre ise, hiçbir Romalı yetkili Termessos kentine ya da Pisidia’daki Ter-
messos toprakları üzerinde kışı geçirmek amacıyla asker getiremez ya
da burada kışlamak isteyeni de bu topraklara gönderemezdi. Ancak Ro-
ma Senatus’u kentin adını anarak bu konuda karar aldığı zaman askerler
Termessos’un kış ordugahında konaklayabilecekti1132.
Diğer yandan Mithradates’in Hellas ve Küçük Asya’daki Roma or-
duları karşısında aldığı yenilgiler üzerine çıkarları; hatta varlıkları tehli-
keye düşen bazı Hellen ve Anadolu kentleri hemen krala sırtlarını çevi-
1128
ILS I 38 col. I str. 3=CIL I2 589; ayrıca bk. Sherk 1984, 90 no 72; Sartre 1995,
144 vd.
1129
Heberdey 19602, col. 749 vd.; Aulock 1979, 46; Sherk 1984, 89 vdd. no 72; Öz-
sait 1985, 76 vdd.; Bean 1997, 109; Çelgin 1997, 113 dn. 414; 116 dn. 425; Arslan
2000b, 34 vd.
1130
Roma’da ele geçen bu bronz levha için bk. ILS I 38=CIL I2 589=TAM III. 1, 4
vd.; ayrıca bk. Çelgin 1997, 113 dn. 412.
1131
ILS I 38 col. I str. 5-col. II str. 37=CIL I2 589. Kararnamede yer alan hüküm-
lerde deniz vergisiyle (portoria marituma) adalardan (insulae) bahsedilmektedir ki,
şimdiye kadar kara kenti olarak düşünülen Termessos için bu görüş bir hayli ilginç-
tir. Ayrıca bk. Sherwin-White 1976, 11 vdd.; Özsait 1985, 77; Çelgin 1997, 114 vd.
1132
ILS I 38 col. II str. 6-13=CIL I2 589; ayrıca bk. Heberdey 19602, col. 749 vd.;
Sherk 1984, 90 vd. no 72; Özsait 1985, 76 vdd.; Bean 1997, 109; Çelgin 1997, 113
vd. dn. 415.
rerek kendilerini en kısa yoldan kurtarmanın çarelerini aramaya baş-
ladılar. Romalıların Anadolu’dan kovulmasını ve yakında özgür olmayı
bekleyen birçok kent ve toplum yanılmış; insan ömrünün ayrılmaz bir
parçası olan hayal kırıklığına uğramışlardır. Şimdi, doğal olarak Pontos
kralının kaybedilmiş davası uğruna kentlerini ve yaşamlarını feda et-
mektense en kısa yoldan kendilerini kurtarmak istiyorlardı. Bu yüzden,
İÖ. 86 yılında, Pontos kralına karşı birer ikişer ayaklandılar. Ephe-
sos1133, Hypaipa, Metropolis, Kolophon, Tralleis, Sardeis kentleri Pon-
tos kralına karşı geç kalmış bir teşebbüsle başkaldırdılar. Mithradates’in
kentlerinde konuşlandırdığı garnizonları kovdular1134. Fakat, bir kere
Romalıların ve Sulla’nın gözünden düşmüş oldukları için1135 belirli bir
süre bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir. Bu kentler içinden özellikle
Ephesos, Küçük Asya’nın her yerinde birçok Romalının katledildiği,
tarihe “Ephesos Akşamı” olarak geçen yerin merkezi ve en çok Romalı-
nın öldürüldüğü yer olduğu için Sulla tarafından bağışlanmamıştır1136.
Pergamon kenti ise, Ephesos gibi Romalıları öldürmekle kalmamış, bir
de Pontos kralına onurlar bahşetmişti1137. Ayrıca canlarını kurtarmak
için Adramytteion (Edremit) kentine kaçan ve Ege Denizi üzerinde Kü-
çük Asya’yı terk etmeye çalışan Romalıları yakalayarak katletmişlerdi.
Mithradates’in başlarına atadığı tiranlar tarafından yönetilen Tralleis1138
1133
SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8; Mommsen 19303, III 288.
1134
App. Mithr. 48; 62; Liv. perioch. 82; Oros. hist. VI. 2. 8; konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Arslan 2000b, 35.
1135
App. Mithr. 62.
1136
Bu yüzden Ephesos kenti, İÖ. I. yüzyılın ortalarına (İÖ. 47-46) kadar özgürlü-
ğünü yitirmiştir. Ayrıca bk. App. Mithr. 62; ILS I 34; Magie 1950, 237 dn. 12; 417
dn. 42; Kallet-Marx 1995, 284 vdd.
1137
Ephesos kentiyle aynı cezaya –özgürlüğünü ve diğer bütün haklarını kaybeden–
çarptırılan Pergamon için bk. Magie 1950, 237 dn. 12; 417 dn. 42; Jones 1974, 203
dn. 130-131.
1138
Kent, İÖ. 89-85 yılları arasındaki Birinci Mithradates-Roma Savaşları sırasında,
Pontos kralının üzerlerine tiranlar atadığı, Kratippos’un oğulları tarafından yönetil-
mişti (Strab. XIV. 1. 42 c. 649). Sulla’nın Tralleis’e ilişkin aldığı karar bilinmemek-
le birlikte, Cicero’nun pro Flacco XXV. 59 adlı eserinde, İÖ. 62 yılında Tralleis
kentinin kendi vergisini kendisinin topladığından bahsedilmektedir. Bu da bize, bu
kentin Roma’ya vergi vermekle yükümlü olduğu ve Sulla tarafından bağımsızlığına
kavuşturulmadığı görüşünün doğru olabileceğini düşündürmektedir (Arslan 2000b,
35 dn. 70).
ve Kolophon1139 kentleri kralın gücü ve otoritesi zayıfladıktan sonra,
başlarındaki tiranları kovup, garnizonları kentlerinden uzaklaştırmala-
rına rağmen aynen Sardeis1140 gibi Sulla tarafından bağışlanmamış olsa
gerektirler1141. Miletos1142, Klazomenai ve belki Phokaia kenti de Pontos
kralına kentlerinde onurlar bağışlamışlar ve bundan dolayı özgürlükle-
rini ve özerkliklerini kaybetmişlerdir1143.
Böylelikle Küçük Asya’daki yerleşimlerden kentlerinde ikamet eden
Romalıları öldürenler, tapınaklarındaki asylon haklarını kötüye kulla-
nanlar ve Pontos kralını destekleyenler söz konusu günahlarının bedelini
Sulla tarafından ekonomik açıdan korkunç bir şekilde cezalandırılarak
ödemişlerdir. Bununla birlikte Cicero’ya1144 göre, bazı kentler savaş
sırasında Mithradates yanlısı politika izlemelerine rağmen Sulla’ya yük-
lü miktarlarda para vererek özgürlüklerini satın almışlardır.
Küçük Asya’da hiçbir kent Sulla’nın kararlarına karşı gelemiyordu.
Aksine bütün donanımlarına karşın Pontos Kralı Mithradates VI Eupa-
tor’u yenen ve önemli ölçüde askeri gücü kontrolünde bulunduran
Sulla’ya kapılarını açıyorlardı. Mitylene kenti bu bakımdan bir istisna
teşkil etmektedir. Çünkü, İÖ. 88 yılında Roma consul’ü Aquillius’a iha-
net ederek onu Mithradates’e teslim etmişti1145. Bundan dolayı Sulla’dan
merhamet ve af bekleyemezdi1146. Diğer yandan Birinci Mithradates–
1139
Mithradates’in Kolophon’a atadığı tiran Epigonos, Birinci Mithradates-Roma
Savaşı’nın son yılında –İÖ. 85– Lucullus tarafından yakalanarak hapse atılmış ve
böylelikle kent tekrar özgürlüğüne kavuşmuştur (Plut. Luc. III. 3).
1140
Arslan 2000b, 35 dn. 70.
1141
Magie 1950, 237 dn. 13; Hind 1994, 159; ayrıca krş. Rigsby 1996, 434.
1142
Miletos’un Mithradates’e bahşettiği onurlar –Epōnýmos Stephanēphóros– için
bk. McGing 1986a, 119 dn. 149.
Miletos’un, İÖ. 85 yılından itibaren otonom sikke darbına son vermesi, kentin
bu sırada özgürlüğünü kaybetmiş olmasıyla açıklanmaktadır (Kallet-Marx 1995, 277
dn. 68).
1143
Magie 1950, 223 dn. 49; 237 dn. 14; Rigsby 1996, 177.
1144
Cic. Off. III. 87; ayrıca bk. App. civ. I. 102.
1145
Diod. XXXVII. 27. 1 dn. 2; Plut. Luc. IV. 2 dn. 1; App. Mithr. 20-21; 112; Val.
Max. IX. 13. 1; ayrıca bk. Liv. perioch. 78; Vell. II. 18. 3; Plin. nat. XXXIII. 14. 48;
Kallet-Marx 1995, 155.
1146
Bu yüzden Mitylene kenti, İÖ. 80 yılında Asia Valisi Marcus Minucius Thermus
tarafından ele geçirilinceye kadar Romalılarla savaştı (Plut. Luc. IV. 2; Suet. Iul. II;
ayrıca bk. Liv. perioch. 89). Daha sonra da Romalılar tarafından yağmalanan ve ağır
bir şekilde cezalandırılan kent, İÖ. 62 yılında Pompeius tarafından Mitylene’li tarih-
çi dostu Theophanes’in şerefine özgürlüğüne kavuşturuluncaya (Plut. Pomp. XLII.
4) değin açgözlü publicanus’lar tarafından acımasızca sömürüldü (Sherk 1969, 143
Roma Savaşı sırasında Pontos kralını destekleyen birçok Küçük Asya
kenti yağmalanmış, surları yerle bir edilmiş, kent vatandaşları ya öldü-
rülmüş ya da köle olarak satılmıştı. Özellikle Roma adına dikilen hey-
kellerin ve Romalılara ait yapıların tahrip edildiği bu kentler Sulla tara-
fından acımasızca cezalandırıldılar1147. Bu kentler ve bilhassa Küçük
Asya’da Pontos kralını destekleyenler üzerine Sulla, önce yüksek bir
savaş tazminatı talep etmiştir. Daha sonra da evlere yerleştirdiği askerle-
rin açgözlülüğü ve mal hırslarına1148 bir de küstahlıkları eklenince her
ailenin canı yanmıştır. Ayrıca Sulla, ev sahiplerinin misafir ettikleri her
askere günde dört tetradrakhmon vermelerini1149 ve hem onların hem de
istedikleri kadar çağırabilecekleri dostlarının yiyeceklerini temin etmele-
rini emretmiştir. Bununla yetinmeyen Sulla, subaylarının her birine gün-
de elli drakhmē ve bir evde bir de sokakta giyeceği, iki elbise verilme-
sini istemiştir1150. Sulla’nın İÖ. 85-84 kışını tam donanımlı ordusu ile
Küçük Asya’da geçirdiği düşünülünce bölge halkının ve kentlerinin ne
derece zor ve sıkıntılı günler geçirdiği anlaşılabilir1151.
Bu sırada Sulla hem kış aylarını geçirmek hem de Pontos kralını des-
tekleyen kentleri ve insanları cezalandırmak için Ephesos’a geldi1152.
Önce Roma’ya karşı isyanın ele başlarını ve destekçilerini bulmaya
çalıştı ve bu arada pek çok kişiyi ölüme mahkum etti1153. Daha sonra
Birinci Mithradates–Roma Savaşı sırasında Pontos kralını destekleyen
kentlerin delegelerinin Ephesos’a gelmelerini emretti. Ardından, Küçük
Asya’nın ileri gelen kentlerinden gönderilen delegelere ve Ephesos’lu-
lara hitaben hakaret dolu bir konuşma yaptı. Beş yıldır tributum ödeme-
yen eyaletten bu verginin savaş tazminatıyla birlikte ödenmesini talep
etti. Plutarkhos’a1154 göre de, Σύλλας δὲ τὴν Ἀσίαν δισμυρίοις τα-
λάντοις ἐζημίωσε, προσταχθὲν αὐτῷ τά τε χρήματα ταῦτα πρᾶ-
vdd. no 25; 269 vdd. no 51). Ayrıca bk. Vell. II. 18. 3; Gold 1985, 324 dn. 55;
Anastasiadis and Souris 1992, 381 dn. 23.
1147
App. Mithr. 62. Daha detaylı bilgi için bk. Kallet-Marx 1995, 266.
1148
Sall. Catil. XI. 4-7.
1149
Bu ücret, aşağı yukarı bir askerin aldığı gündeliğin kırk mislidir. Daha detaylı
bilgi için bk. Kallet-Marx 1995, 266 dn. 26.
1150
Plut. Sull. XXV. 2.
1151
Arslan 2000b, 35.
1152
Mommsen 19303, III. 294 vd.
1153
App. Mithr. 61.
1154
Plut. Luc. IV. 1; ayrıca bk. Luc. XX. 4; Sull. XXV. 2; App. Mithr. 62. Daha de-
taylı bilgi için bk. Mommsen 19303, III. 294; Ormerod 1932a, 259; Broughton 1938,
IV 518 dn. 92-95; 562; Magie 1950, 238 dn. 16; Brunt 1956, 17 vd.; Hind 1994, 162.
ξαι καὶ νόμισμα κόψαι=Sulla Küçük Asya’yı 20.000 talanta’yla ceza-
landırdı, bu parayı toplaması ve yeniden basması için onu ‘Lucullus’u’
görevlendirdi. Askerlerinin Küçük Asya kentleri tarafından bakılmasını
emretti1155. Sulla, bir yandan bölge halkının ve özellikle zenginlerin az
da olsa sempatisini kazanmak, diğer yandan da Küçük Asya’nın ekono-
misini tekrar canlandırmak amacıyla Mithradates tarafından özgürlü-
ğüne kavuşturulan önemli miktardaki kölenin1156 sahiplerine geri dön-
melerini buyurdu1157. Fakat bu karar karışıklıklara yol açmış ve hem
tekrar kölelik boyunduruğu altına girmek istemeyen azatlı kölelerden
hem de onları tekrar köle yapmak isteyen vatandaşlardan pek çoğunun
ölümüyle sonuçlanmıştır. Appianos1158, Sulla’nın kölelerin tekrar sahip-
lerine geri dönmelerine ilişkin fermanının sonuçlarını şu şekilde dile
getirmektedir:
πολλῶν δὲ ἀπειθούντων, καὶ πόλεων τινῶν ἀφισταμένων,
ἐγίγνοντο σφαγαὶ κατὰ πλῆθος ἐλευθέρων τε καὶ θεραπόν-
των ἐπὶ ποικίλαις προφάσεσι, τείχη τε πολλῶν καθῃρεῖτο,
καὶ συχνὰ τῆς Ἀσίας ἠνδραποδίζετο καὶ διηρπάζετο=İnsan-
ların birçoğunun karşı gelmesi ve bazı kentlerin ayaklanması se-
bebiyle, çeşitli bahanelerle hem özgür insanlara hem de kölelere
yönelik birçok katliamlar oldu; pek çok kentin surları yerle bir
edildi; uzun zaman Küçük Asya kentleri yağmalandı ve ele geçen
özgür insanlar köle olarak satıldı.
Halikarnassos gibi Sulla tarafından yardım ve destek gören kentler1159
ve Delos Adası onu onurlandıran heykeller dikmişlerdir1160. Sulla, her
1155
Plut. Sull. XXV. 2; Tac. ann. IV. 56. 2. Appianos’un (civ. I. 79)’da, verdiği bil-
gilerden yola çıkıldığında, o sırada Sulla’nın ordusu yaklaşık 40.000 askerden mey-
dana gelmekteydi. Daha detaylı bilgi için bk. Broughton 1938, IV 517 dn. 91; Kallet
-Marx 1995, 226 dn. 27.
1156
App. Mithr. 48; 62; Ath. Deip. VI. 266 e-f; Oros. hist. VI. 2. 8; SIG3 II 742=I.
Ephesos Ia 8.
1157
App. Mithr. 61. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Mommsen 19303, III. 294; Or-
merod 1932a, 259; Hind 1994, 159 vdd.; 163.
1158
App. Mithr. 61. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 237; Sherwin-
White 1984, 146.
1159
ILS II,2 8771; daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 238; Ramage 1991, 107
dn. 80; Mackay 2000b, 186 vd. Ayrıca Sulla’nın onuruna Sardeis (SEG XLI 1027;
1029-1030) ve Saittai’da (Sidas Kale) tribus’lar olduğu bilinmektedir (SEG XLI
1019; ayrıca krş. SEG XL 1063 no 24).
ne kadar Asia Eyaleti sakinlerinin saygısını kazanmış da olsa, kendisine
gösterilen bu hürmet, daha çok ona duyulan korkudan kaynaklanıyor
olsa gerekti. Diğer yandan Sulla, tarafından özgürlükleri ve özerklikleri
ellerinden alınan kentlerde, büyük ölçüde halkın nefretini ve lanetini
üzerine çekmişti. Çünkü, Pers egemenliğinden bu yana Küçük Asya bu
derece şiddetli ve acımasız şekilde yağmalanmamıştı. Sulla’ya ödenecek
vergi ve savaş tazminatı eyalete değil; bizzat kentler üzerine yüklen-
mişti. Mithradates, İÖ. 88 yılında publicanus’ları kılıçtan geçirdiği için
vergilerin toplanması görevi kentlerdeki yerel cemaatlere verildi. Bu
yüzden Cassiodorus’a1161 göre, Asiam in XLIV regiones Sulla distribu-
it=Sulla Küçük Asya’yı kırk dört yöreye böldü. Mali kapsamları eşit her
yöre, üzerine düşen borç miktarını kendi territorium’u kapsamındaki
civar kentlerinde, köylerinde ve kırsal alanlarında yaşayan halktan top-
lamakla yükümlüydü. Böylelikle Asya Eyaleti’nden ve önemli kentler-
den Sulla’nın istediği bu ağır vergi daha kolay toplanabilecekti1162. Di-
ğer yandan, kentlerin üzerine taşıyabileceklerinden çok daha ağır dere-
cede yüklenen vergi, zaten uzun süredir kargaşa ve çekişmelere sahne
olan Küçük Asya’nın ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir1163.
Sulla, Dardanos Antlaşması’nın hükümleri uyarınca savaş esnasında
Pontos saflarına geçen Küçük Asya kentleri için umumi bir af ilan ede-
ceği konusunda Mithradates’e söz vermiş olmasına karşın1164 Birinci
1160
ILLRP 349; L. Cornelius L. f. Sulla pro cos=Lucius’un oğlu Proconsul Lucius
Cornelius Sulla. Söz konusu yazıt, Sulla’nın at üzerinde bir heykelinin kaidesi üze-
rinde bulunmuştur ve Sulla’nın, İÖ. 84 yılında Küçük Asya’dan Pire’ye geçerken
Delos’ta geçirdiği üç gün içinde (Plut. Sull. XXVI. 1), ada halkı tarafından onurlan-
dırılması kararlaştırılmıştır. Ayrıca bk. Ramage 1991, 107 dn. 68; Mackay 2000b,
181, 184 vd. dn. 71-72.
1161
Cass. Chron. 670. Söz konusu yöreler ve bazı kent territorium’ları, İÖ. 84 yı-
lında, Sulla tarafından Küçük Asya’daki vergilerin bir an önce toplanması amacıyla
geçici bir organizasyon olarak oluşturulmuş ve Latince regio (bölge) terimiyle ifade
edilmiştir. Bu çeşit yörelerin ve kentlerin territorium’larının regio olarak adlandı-
rılmasının örneklerine Roma İmparatorluk Dönemi’nde rastlamak mümkündür. Da-
ha detaylı bilgi için bk. IGR III 1502; OGIS 526=IGR IV 1651; Mitchell 1999, 30
dn. 58 vdd.; 32.
1162
Cic. Flacc. XIV. 32; ad Q. fr. I. 33; App. Mithr. 61-63; Licin. XXXVI. 82
“Criniti”; ayrıca bk. Reid 1913, 376 vd.; Mommsen 19303, III. 294 vd.; Magie 1950,
238 dn.17; Keaveney 1982b, 114; Brunt 1956, 19 vdd.; 1988, 160 dn. 51; 1990, 1
vdd.; 481; Kallet-Marx 1995, 266 dn. 26; Mitchell 1999, 29 vd.
1163
App. Mithr. 62-63; ayrıca bk. Kallet-Marx 1995, 290 dn. 108; Arslan 2000b, 35.
1164
Memnon 35. 2-3.
Mithradates–Roma Savaşı sırasında Pontos kralına yardım ve yataklık
yapan, Roma vatandaşlarını öldüren kentlerin özgürlüklerini ellerinden
almıştır. Onları, Roma’nın dostu ve müttefiki statüsünden çıkartmış ve
Romalı vergi mültezimlerine (publicani) düzenli bir şekilde vergi ver-
mekle yükümlü kılmıştır1165. Ayrıca, Sulla bu kentlere, önemli miktar-
daki savaş tazminatını derhal kendisine vermelerini emretmiştir1166. Za-
ten Mithradates tarafından sömürülmüş, Roma orduları tarafından yağ-
malanmış ve Sulla’nın ordusunu bütün kış boyunca misafir ederek ba-
kımını sağlamış olan bu kentlerden, bir de savaş tazminatının beş yıllık
vergilerle birlikte hemen verilmesi talep edilince insanlar ne yapacak-
larını bilmez duruma gelmişlerdir. Bu bakımdan, kentlerin birçoğu; eğer
Sulla tarafından henüz yağmalanmamışsa ya kutsal alanlarındaki ve
tapınaklarındaki tanrılara adanmış adakları eritmiş ya da tefecilerden
(negotiator) önemli miktarda borç para almak zorunda kalmışlardır1167.
Fakat kısa süre sonra yüksek oranda faizle ödünç aldıkları bu paranın
faizini dahi ödeyemeyecek duruma düşmüşlerdir1168. Bu nedenle kentler
tiyatrolarını, gymnasion’larını, sur duvarlarını, halka ait binalarını, cad-
delerini, limanlarını ve paha biçilmez sanat eserlerini rehin vermek zo-
runda kaldılar. Anne–babalar oğullarını, kızlarını sattılar ve insanların
borçlarına karşılık kendilerini dahi satmaktan başka çareleri kalmadı1169.
Zaten birçok Küçük Asya kenti Birinci Mithradates-Roma Savaşları
sırasında –İÖ. 89-85 yılları arasında–, gerek Roma tarafını tuttukları1170
gerekse Pontos kralının kendilerine olan güvenini yitirdiği zaman,
Mithradates tarafından ekonomik, idari ve askeri bakımlardan cezalandı-
rılmıştılar1171. Bununla birlikte Küçük Asya, Mithradates ile Sulla ara-
1165
App. Mithr. 62; ayrıca bk. Magie 1950, 236 vd.; Swain 1996, 156.
1166
App. Mithr. 62; civ. I. 102.
1167
App. Mithr. 63; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. VII. 19.
1168
Plutarkhos’a (Luc. IV. 1; XX. 1-5) göre, Küçük Asya kentlerinin 20.000 talan-
ta’lık borcu kısa sürede 120.000 talanta’ya ulaştı.
1169
Plut. Luc. VII. 5-6; XX. 1-3; App. Mithr. 63. Strabon’a (XIII. 3. 6 c. 622) göre,
Kyme’liler Romalılardan aldıkları borca karşılık güvence olarak binalarının önün-
deki stoa’larını/revakları rehin koydurmuşlardı. Saptanan günde parayı ödeyemez
duruma düştüklerinde, bunların içinden geçmeleri yasaklanmıştı; yağmur yağdığı za-
man, krediyi verenler insanlık adına, bir tellal aracılığı ile “revakların altına sığını-
nız” çağrısında bulunarak, onlara yağışlı havalarda stoa’ların altına girebileceklerini
bildirdiler. Fakat, her tarafta söylendiğine göre, Kyme’liler her yağmur yağdığında,
tellalın çağrısını beklemeden revaklara sığınabileceklerini bir türlü anlamamışlardı.
1170
App. Mithr. 21.
1171
App. Mithr. 23; 62.
sında, İÖ. 85 yılında yapılan Dardanos Antlaşması’yla tekrar Roma ha-
kimiyeti altına girdiğinde ise, bu sefer de Sulla tarafından Pontos tarafını
tuttukları ve kentlerindeki Romalıları katlettikleri için iktisadi ve askeri
açılardan merhametsizce yağmalandılar. Bu bakımdan beş sene gibi kısa
bir zaman süreci içinde hem Mithradates hem de Sulla tarafından çifte
cezaya maruz kaldılar1172. Yani, sonuç Küçük Asya için tam bir ekono-
mik çöküş olmuştur. Hatta bu yüzden Ephesos1173, Tralleis1174, Perga-
mon1175 hariç, Küçük Asya’daki hiçbir kent uzun bir süre gümüş sikke
bastıramamıştır1176. Pergamon’da her sene Herakles onuruna düzenlenen
festivalin masraflarını üstlenecek kimse bulunamamıştır1177. Keza, Mile-
tos kontrolündeki Didyma’nın ünlü Apollon Tapınağı ve Apollon keha-
1172
App. Mithr. 23.
1173
Broughton 1938, IV 556.
1174
IGCH 1358.
1175
Kleiner 1978, 77 vdd.; 104 vd. Bununla birlikte, Pergamon’un Birinci Mithra-
dates-Roma Savaşı’ndan sonra, ekonomisinin düzeltilmesinde kentin euergetēs’i
(hayırhahı) Diodoros Pasparos’un önemli etkisi vardır (Diodoros Pasparos’un yaşa-
dığı dönem daha önceleri L. Robert (19702, 45 vdd.) et al. tarafından İÖ. 120 yılına
tarihlenmekteydi; ancak C. P. Jones (1974, 183 vdd.) konuyu yeni veriler ışığında
tekrar tartışarak Diodoros’un Mithradates-Roma Savaşları zamanına tarihlenmesi
gerektiğini kanıtlamıştır).
Diodoros Pasparos, kişisel girişimleriyle Pergamon’un Mithradates’i destekle-
diği için yitirdiği çıkarlarını yeniden kentine kazandırmıştır. Ayrıca Pergamon’un
Roma’ya olan vergi ve birikmiş borçlarının azaltılmasını temin etmekle kalmamış;
Romalılar tarafından el koyulan malların geri verilmesini ve halka zulmeden Romalı
legionarius’ların cezalandırılmasını sağlamıştır. Bu yüzden halk tarafından Perga-
mon krallarıyla özleştirilmiş, tanrılara eş bir saygınlık kazanmış ve tanrı benzerlerine
verilen sunularla (= isotheois timais [ἰσοθέοις τιμαῖς]) onurlandırılmıştır. Öyle ki,
heykeli Pergamon’un ilk kralı Philetairos’un heykelinin yanına dikilmiş; kentin bir
kabilesine onun ismi verilmiş ve adına bir tapınak inşa edilmiş ve dinsel işlerinin
yürütülmesi için, bir rahip atanmıştır. Diğer bir heykeli ise, kentin gymnasion’unda
yer alan palaestra tanrıları Herakles ve Hermes’in yanına dikilmiştir (IGR IV 292-
293; I.Pergamon 256; SEG XLVIII 1491-1492). Daha detaylı bilgi için bk. Jones
1974, 183 vdd.; 191 vdd.; 2000, 1 vdd.; Sherwin-White 1994, 247 dn. 31; Sartre
1995, 164 dn. 136-142; Radt 2002, 40; 123 vdd.; 246 vdd.; Price 2004, 96; 99 vd.;
242 dn. 29.
1176
Apameia, Smyrna ve Sardeis kentlerinin, bu dönemde gümüş sikke bastırıp bas-
tıramadıkları henüz açıklık kazanmamıştır. Bununla birlikte Küçük Asya kentlerinde
Sulla dönemine ait gümüş haricindeki sikke darbı konusunda çok az çalışıldığı için,
şu an söz konusu dönemde Anadolu’daki hangi kentlerin sikke darbına devam ettiği
kesin olarak bilinmemektedir (Kallet-Marx 1995, 277 dn. 68).
1177
IGR IV 300; Magie 1950, 239 dn. 22.
net merkezinde Apollon onuruna her yıl düzenlenen iki festival de uzun
süre kutlanamamıştır1178. Priene’de ise, stephanēphoros’luk resmi göre-
vini üstlenecek ve onun masraflarını karşılayabilecek bir kişi buluna-
mamış olması bir yana, halk yararına düzenlenen ziyafetlerden de vaz-
geçilmiştir1179. Mithradates’e boyun eğmeyen ve Sulla tarafından savaş
tazminatına ve vergiye tabi tutulmayan, Troas Bölgesi’nde bile benzer
biçimde bir yoksulluk göze çarpmaktaydı. Ekonomik çöküşten söz ko-
nusu bölge de etkilenmiş, yedi kentten oluşan federasyonları dahi sürekli
olarak düzenledikleri festivalleri yapamaz duruma gelmiştir1180.
Sonuç olarak, Sulla Küçük Asya politikasını esas itibarıyla, Birinci
Mithradates–Roma Savaşı sırasında Küçük Asya kentlerinin Roma’ya
ve kendisine karşı tutumlarını değerlendirerek oluşturmuştur1181. Yani
söz konusu savaş sırasında kendisine karşı tavır alan krallık ya da kent-
leri sindirmeye ve cezalandırmaya, kendisini destekleyenleri ise, teşvik
etmeye ve ödüllendirmeye yöneliktir. Sulla’nın Küçük Asya üzerinde
yaptığı düzenlemelerin birçoğu Dardanos Antlaşması’nın hükümleri
uyarınca ve Senatus consultum kararlarıyla onanmıştır. Bu bakımdan
herhangi bir Romalı generalin bölgede yaptığı düzenlemelerden farklı
olup, Roma Senatus’u tarafından kabul görmüş ve tanınmıştır1182. Böy-
lelikle, Sulla öldükten sonra da, onun Anadolu’da yapmış olduğu düzen-
1178
L. Robert (19702, 427 vd.) ve C. P. Jones’a (1974, 200 dn. 103) göre, Tralleis,
Rhodos ve Miletos kentleri düzenledikleri önemli festivalleri, ancak İÖ. ca. 60’lı
yıllarda tekrar kutlamaya başlayabilmişlerdir. Didyma’da bulunan ve İÖ. ca. 64/63
yılına tarihlenen bir yazıta (I.Didyma 367) göre, Menodoros ve Basileides’in stepha-
nēphoros’luğu zamanında, kent tanrılara karşı olan dindarlıkları ve Romalılara karşı
olan iyi niyetleri nedeniyle bir oyun düzenlemiştir (ayrıca bk. Magie 1950, 239 dn.
22). Miletos’un, İÖ. 60’lı yıllarda durumunun düzelmesinde, büyük bir ihtimalle
kendilerine patron olarak Pompeius’u seçmiş olmalarının payı büyüktür. Ayrıca bk.
ILS III,2 9459=Milet I/7 253; Eilers 2002, 29 dn. 37; 236 vd.
1179
I.Priene 113 str. 41-42; 60-61; 114 str. 17-18; 24-25; Kleiner 1972, 17 vdd.; 31
vd.; ayrıca bk. Sherwin-White 1984, 249; Kallet-Marx 1995, 276 dn. 65.
1180
Bu nedenle federasyonun ortak kutsal alanı ve tapınağı olan Ilion’daki Athena
Tapınağı’na ödünç para almak için başvurmuşlardır (IGR IV 197=OGIS 444; SEG
IV 664; Ayrıca bk. Magie 1950, 239 dn.24; Arslan 2000b, 36).
1181
App. Mithr. 61.
1182
Plut. Sull. XXXIII. 1; Cic. Verr. II. (3) 35. 82; leg. agr. III. 4-5; Leg. I. 15. 42
dn. 2; App. civ. I. 97-99. Daha detaylı bilgi için bk. Marshall 1972, 903; Kallet-Marx
1995, 268-273 dn. 33-35. Sulla ile Senatus arasındaki ilişki için ise bk, Develin
1987, 130 vdd.
lemeler1183 ve Küçük Asya politikasında izlediği strateji büyük ölçüde
kabul edilmiş1184 ve olduğu gibi korunarak devam ettirilmiştir1185.
Sulla açıkça, Pontos kralıyla olan savaşı sırasında Roma tarafını tu-
tan kentleri ve bölgeleri cömertçe ödüllendirmiştir1186. Yani, bu kentle-
rin özerklikleri ve özgürlükleri Roma Senatus’unun güvencesi altına
alınmış ve Roma’nın dostları ve müttefikleri olarak statülerini koru-
muşlardır1187. Başka bir deyişle, bu kentlerin Roma’nın dostu ve mütte-
fiki olma ayrıcalıkları, diğer kentlerin yükümlü tutuldukları birtakım
görevlerden ve publicanus’ların topladıkları ağır vergilerden muaf tu-
tulmak olmuştur. Ayrıca, bu kentlere, kendi yasalarıyla yönetilmek ve
gelenek göreneklerini sürdürmek ayrıcalığı da tanınmıştır1188. Mithrada-
tes’e yardım ve yataklık yapan; Roma vatandaşlarını katleden kentlerin
tamamını ise, Roma’nın dostu ve müttefiki statüsünden çıkarmış; ba-
ğımsızlıklarını ellerinden almış; Romalı vergi mültezimlerine (publica-
ni) düzenli bir şekilde vergi vermekle yükümlü tutmuş ve onları görül-
1183
Sulla’nın Roma’da yaptığı uygulamaların ve anayasal reformların büyük çoğun-
luğu, kendisinin İÖ. 78 yılında ölümünden sonra, yürürlükten kaldırılmıştır. Yöresel
yönetim ilgili cemaatlere bırakılmış; vali belirli günlerde ve yerlerdeki mahkemelere
(conventus iuridicus) başkanlık etmek için eyaleti gezmiş ya da Asia Eyaleti’nde ol-
duğu gibi, bu işi temsilcilerine (legati proconsilis) yaptırmıştır. Önceleri praetor’lar
eyaletlere vali olarak gönderilmiş, yanlarına mali işlerle görevli bir quaestor veril-
miştir. İÖ. 81 yılında Sulla’nın yaptığı bir yenilikle eyaletlere propraetor’lar ve pro-
consul’ler gönderilmeye başlanmıştır. Bu kişiler daha önce praetor’luk ya da con-
sul’lük yapmış kişiler arasından seçilmiş ve birer yıllığına eyaletin yönetimini üst-
lenmişlerdir. Eyaletlere vali olarak propraetor ya da proconsul gönderilmesi ise, Ro-
ma’daki düzenlemelere göre belirleniyordu. Söz konusu düzenlemelerden sonra,
esas itibariyle propraetor’lar sivil yönetimlerin olduğu sorunsuz eyaletlere; procon-
sul’ler ise, ciddi askeri sorunların olduğu eyaletlere gönderilmeye başlandı (Marshall
1972, 903).
1184
Fakat Sulla’nın ölümünden –İÖ. 78– sonra Senatus, onun Küçük Asya’nın bazı
kentlerine bağışladığı özgürlüğü geri almış ve vergilerden muaf tutulma kararlarını
iptal etmiştir (Cic. Off. III. 87). Daha detaylı bilgi için bk. Kallet-Marx 1995, 272 vd.
dn. 47-50.
1185
Cic. Flacc. XIV. 32; ; ad Q. fr. I. 33; ayrıca bk. Brunt 1956, 17 vdd.; 25; Arslan
2000b, 37.
1186
App. Mithr. 61; ayrıca bk. Mommsen 19303, III 295.
1187
App. Mithr. 61; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 235. Ayrıca Küçük
Asya kentlerinden bazıları, onun Küçük Asya’yı yeniden düzenlediği, İÖ. 85-84
yılını başlangıç alarak, Sulla aera’sı adı altında –devir, çağ anlamına gelir ve önemli
bir olayı başlangıç alan bir tarihleme sistemidir– kendilerine yeni bir takvim sistemi
oluşturmuşlardır. Daha detaylı bilgi için. bk. Bickerman 19802, 73.
1188
Magie 1950, 236; Kallet-Marx 1995, 283 vd.
medik derecede bir acımasızlıkla cezalandırarak sefalete itmiştir1189.
Ayrıca Roma yönetimine karşı ayaklanan kentlerden bazılarını yağma-
lamış; bazılarının surlarını yerle bir etmiş; bazılarının halkını köle olarak
satmıştır1190.
1189
Plut. Luc. XX. 1-5; App. Mithr. 61; 63; ayrıca bk. Magie 1950, 236 vd.; Özsait
1982, 309.
1190
App. Mithr. 61; daha detaylı bilgi için bk. Özsait 1982, 309; Arslan 2000b, 37;
McGing 2003, 87.
III. DİPLOMASİ VE SAVUNMA
A. İKİNCİ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI

(İÖ. 83-İÖ. 81)
1. Murena’nın Pontos Seferleri ve Sonuçları

Böylelikle Sulla, İÖ. 85-84 kışında ordusunu Küçük Asya’da en uygun
koşullar altında dinlendirmiş ve askerlerini olabildiğince ödüllendirmiş-
tir. İÖ. 84 yılının yazında, hava deniz yolculuğu için müsait olur olmaz,
Küçük Asya’dan topladığı paralarla kasasını doldurmuş1191 olarak Ephe-
sos’tan, önce Hellas’a oradan da Roma’daki muhaliflerinden intikam
almak üzere Italia’ya gitmiştir1192. Küçük Asya’nın yönetimi için, yetkili
temsilcisi ve komutanı Lucius Lucullus’u proquaestor olarak atamış1193;
diğer bir komutanı Lucius Licinius Murena’yı1194 ise, Fimbria’nın iki
1191
Sulla’nın Küçük Asya’dan talep ettiği vergiler Lucullus tarafından toplanmış ve
sikkeler darphanelerde eritilerek tekrar basılmıştır (Plut. Luc. IV. 1).
1192
Plut. Sull. XXVI-XXVII. 5; Mar. XLV. 1; Liv. perioch. 85; App. Mithr. 63-64;
civ. I. 76-79; ayrıca bk. Memnon 35. 3; Cic. Leg. Man. III. 8; Diod. XXXVIII/
XXXIX. 6; Vell. II. 24. 3; Flor. epit. II. 9. 19-20; Eutr. V. 7; Ampel. XLII. 3; Suda ς
1337 “Σύλλας”.
1193
Cic. Acad. II. 1. 2; ayrıca bk. Cic. Arch. V. 11; Ael. Var. XII. 25; TAM V 2, 918
(Thyateira); SIG3 II 745 (Rhodos); IvDel 1620; SEG XLIV 1227; Thonemann 2004;
80 vdd. dn. 2-7.
Lucullus’un, Murena’nın proquaestor’luğunu yaparken Ephesos (I.Ephesos VI
2941), Synnada (Şuhut) (IGR IV 701=MAMA IV 52) ve Aigai (Malay 2005, AST)
kentlerinin patronu ve hayırhahı olarak onurlandırılmasına ilişkin olarak ise, bk.;
Eilers 2002, 334 no 89; 254 no 134.
1194
L. Licinius Murena, Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında özellikle Pire
kuşatması (App. Mithr. 32) ve Khaironeia ile Orkhomenos muharebelerinde göster-
diği yararlılıklardan dolayı Sulla tarafından bu göreve atanmış olsa gerektir (Plut.
Sull. XVII. 3; 7; XVIII. 2-XIX. 4; App. Mithr. 43; daha detaylı bilgi için bk. Magie
1950, 240; Keaveney 1984, 118 vd. dn. 27-31; McGing 1986a, 132 dn. 4; Arkenberg
1993a, 337 vdd).
legio’suyla birlikte provincia Asia’nın savunulması ve korunması için
bırakmıştır1195.
Murena, İÖ. 84 yılının yazında ilk iş olarak Küçük Asya sahillerini
korsanların akınlarından kurtarmak için kısa zamanda küçük bir filo
meydana getirmiştir. Çünkü, Sulla tarafından Küçük Asya ekonomisinin
çöküntüye uğratılması Ege ve Akdeniz sahillerinde faaliyet gösteren
korsanların işine yaramış; kıyı kentlerini ve adaları yağmalamaya baş-
lamışlardı. Küçük Asya, uzun süren çarpışmalar sonucunda bir hayli
yıpranmış ve zayıf düşmüş olduğundan bu dönemde Akdeniz havzasın-
daki deniz ticareti korsanlar yüzünden neredeyse imkansız hale gel-
mişti1196. Böylelikle Lykia ve Kilikia bölgelerinin kayalık kısımlarında
konuşlanan korsanlar özellikle Doğu Akdeniz ticaretini sekteye uğrat-
maktaydılar. Mithradates özellikle, Küçük Asya’ya uzun süre sahip
olamayacağını düşünerek bütün sahilleri yağmaladığı zaman (İÖ. 86-
84), Kilikia ve Lykia bölgelerinde konuşlanan korsanların sayılarında
göze çarpan bir artış olmuştu. Bu bakımdan korsanlar Mithradates’ten
de yardım ve destek alarak(?) Küçük Asya sahillerine deniz üzerinden
açıkça saldırdılar1197. Sıradan korsanlardan daha düzenli savaş filolarına
ve donanmalara sahiptiler. Zira onlar, yalnızca gemiyle deniz yolculuğu
yapanları değil; aynı zamanda limanları, kaleleri, ticaret merkezlerini ve
hatta sahil kentlerini yağmalıyorlardı. Tahkim edilmiş kentlere saldırı-
yor, başka kentlerin kalelerini büyük hasarlara uğratıyor, duvarlarını
yıkıyor ya da bilinen her tür klasik kuşatma yöntemleriyle kentleri ab-
luka altına alarak halkı tutsak ediyor ve kentlerini yağmalıyorlardı. Sulla
daha Küçük Asya’dayken, Iasos ve Klazomenai kentleriyle, Samos1198
ve Samothrake adalarını hücum ederek ele geçirmişlerdi. Ayrıca Samo-
thrake Adası’ndaki kutsal tapınağın 1.000 talanta değerinde olduğu
düşünülen hazinesine de el koymuşlardı1199.
1195
App. Mithr. 64; Liv. perioch. 86; ayrıca bk. Cic. Mur. V. 11-12; VII. 15; Mem-
non 36. 1.
1196
App. Mithr. 63; ayrıca bk. Sall. Hist. II. 44. 11-14.
1197
App. Mithr. 92; 119; Plut. Pomp. XXIV. 1; ayrıca bk. McGing 1986, 139 dn. 28;
krş, Olshausen 1989, 68.
1198
Samos halkının Kilikia’lı korsanlara karşı verdiği savaşıma ilişkin olarak bk.
SEG XXXVII 731.
1199
App. Mithr. 63; 92-93; Strab. 2a. 91 frg 7. 50 a. Bu durumda Appianos (Mithr.
63), Sulla’nın korsanları cezalandırmadan serbest bırakması; ya Birinci Mithradates-
Roma Savaşı sırasında Romalılara karşı günah işleyen ve Pontos tarafına geçen
kentlerin korsanlar tarafından yağmalanarak aşağılanması ve hakarete uğraması iste-
ğine ya da Roma’daki ayaklanmayı bir an önce bastırmak için acilen Roma’ya dön-
İkinci Mithradates–Roma Savaşı 269
Bununla da yetinmeyen korsanlar, Knidos ve Kolophon kentiyle
Samos, Notion, Klaros ve Didyma’daki tapınakları da talan ettiler1200.
Bunun üzerine Murena, İÖ. 84 yılında, Küçük Asya’nın Miletos1201 gibi
bazı kıyı kentlerine Roma’ya ödeyecekleri verginin yerine –ex pecunia
vectigali, korsanlara karşı kullanılmak üzere gemi inşa etmelerini em-
retti. Böylelikle kısa süre içinde oluşturduğu –küçük(?) bir donanmayla
Ege Denizi’ndeki (Aigaion Pelagos) korsanları geçici olarak uzaklaş-
tırdı1202. Bu bakımdan Murena, Küçük Asya’nın bazı sahil kentleri ve
Rhodos Adası tarafından çeşitli yazıtlarla onurlandırılmıştır. Bunlardan,
terminus post quem’i (en erken tarihi) İÖ. 83 yılı kabul edilen, Kau-
nos’ta ele geçen bir yazıtta1203 Murena, imparator1204 (= autokratōr [αὐ-
τοκράτωρ]); hayırhah (= euergetēs [εὐεργέτης]) ve kurtarıcı (= sōtēr
1205
[σωτήρ]) unvanlarıyla onurlandırılmaktadır . Rhodos’ta bulunan bir
1206
yazıtta ise , Murena baş misafir/dost, koruyucu ve hayırhah (=
mek arzusuna bağlamaktadır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Ormerod 1932b, 352;
Arslan 2003b, 203 dn. 30-32.
1200
Cic. Leg. Man. XII. 33; Plut. Pomp. XXIV. 5; App. Mithr. 63; ayrıca bk.
Broughton 1938, IV 520 vdd.; Magie 1950, 240; Hind 1994, 163.
1201
Sadece Miletos on savaş gemisi vermiştir (Cic. Verr. II. (1) 35. 89; ayrıca bk.
Magie 1950, 241 dn. 27; McGing 1986a, 134 dn. 10).
1202
App. Mithr. 93; ayrıca bk. Cic. Verr. II. (1) 35. 89; Magie 1950, 241 vd. dn. 31.
1203
Bernhardt 1972, 123 vdd.; Souza 1999, 123 dn. 126.
1204
Murena’nın imperator=general unvanlarına ilişkin olarak bk. Cic. Leg. Man. III.
8; Mur. V. 12; XVI. 35. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 244 dn. 38.
1205
Kaunos’luların, Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında Pontos kralının tara-
fını tuttukları ve kentlerindeki Romalıları öldürdükleri için Romalılarla araları kö-
tüydü (App. Mithr. 23; Cass. Dio XXXI. 101. 1). Bu bakımdan Romalılarla Pontos
kralının anlaşmasından sonra, özgürlükleri Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nda
Romalılara karşı tutumlarından ötürü Sulla tarafından ellerinden alınmıştı. Daha da
kötüsü, nefret ettikleri Rhodos’luların idaresine verilmişlerdi (Cic. ad Q. fr. I. 1. 30;
Arslan 2000b, 33 dn. 41). Bu bakımdan, İÖ. ca. 83 yılında, Kaunos’lular Murena’yı
bronzdan yapılma atlı bir heykelle ve altın bir çelenkle onurlandırmışlardır.
Kaunos’lular, aynı şekilde Murena’nın küçük oğlu, Gaius Licinius Murena ve diğer
bir Romalı komutan Aulus Terentius Varro’nun ayakta duran bronzdan yapılma
heykellerini kentin agora’sına dikerek, her ikisini de kendilerine karşı gösterdikleri
iyilikseverlik ve kurtarıcılık anısına onurlandırmaktan geri kalmamışlardır. Söz
konusu durum, onların sessiz bir umutla, yeniden eski bağımsızlıklarına kavuşmak
ve Romalılarla tekrar iyi ilişkiler kurmak amacıyla yapmış oldukları bir deneme
olarak yorumlanmaktadır (Bernhardt 1972, 123; 126 vdd.). Daha detaylı bilgi için
bk. Reddé 1986, 463; Pohl 1993, 259; Souza 1999, 123; Öğün 2001, 23; 123 vdd.
1206
IG XII 1. 48=ILS II,2 8772=SIG3 II 745=IGR IV 1118. Ayrıca bk. Ferrary 1997,
108 vd.; 2000b, 180 vd.
1207
proksenos kai euergetēs [πρόξενος καὶ εὐεργέτης]) ile imparator (=
1208
imperatōr [ἰμπεράτωρ]) olarak anılmaktadır . Murena’nın Doğu
Akdeniz’in belli başlı liman kentlerinden biri olan Kaunos ve önemli
ada devletlerinden Rhodos tarafından, yukarıda sözü edilen biçimlerde
onurlandırılması, belki de onun korsanlara karşı mücadelesinin –kısa bir
1207
Yukarıda sözü edilen yazıt gibi, uzun zamandır bilinen ve Murena’yı imperator
unvanıyla onurlandıran başka bir epigrafik belge Messene’de (IG V 1. 1454) bulun-
muştur. Ancak, gerek Kaunos gerekse Rhodos ve Messene’deki yazıtlarda kullanılan
‘imperator’ unvanı (SIG3 II 745 str. 7 dn. 4) Hellen ve Roma yazıtlarında alışılmış
bir şekil olan ve Flaminius, Mummius ve Sulla gibi ünlü komutanların, ancak zaman
zaman kullandıkları şekilden farklıdır. Söz konusu terim Sulla açısından, Birinci
Mithradates-Roma Savaşı sırasında Hellenler bakımından kendi kanunsuz durumunu
düzeltmek; Roma’yı ele geçirdikten sonra ise, Roma üzerindeki sınırsız hakimiyetini
vurgulamak için kullanılmıştı. Murena ise, İÖ. 83-81 yılları arasında kullandığı
imperator unvanını, Sulla kendisini yasa dışı ve vatan haini ilan eden demokrat/halk
partideki muhaliflerine karşı savaşmak üzere Roma’ya gittiği sırada; Küçük As-
ya’daki kendi kanunsuz valiliğini meşrulaştırmak için kullanmış olsa gerektir. Bu
bakımdan söz konusu unvanın Murena tarafından, Sulla’nın Italia’daki zaferinden
sonra, onun valiliği Senatus tarafından resmen tanınıncaya kadar kullanıldığı düşü-
nülmektedir (Bernhardt 1972, 125 dn. 6-9). Ayrıca bk. Souza 1999, 123 dn. 127;
Mackay 2000b, 187 vdd. dn. 84-89.
Konuya ilişkin diğer bir görüş ise, söz konusu yazıtlarda kullanılan αὐτοκρά-
τωρ=autokrator ve ἰμπεράτωρ=imperator unvanlarının ‘general-komutan’ anlam-
larında kullanılmış olmasıdır. Diodoros’a (XXXVI. 14) göre, Romalı askerler ko-
mutanlarının düşmanla savaşarak karşı tarafın 6.000 askerini öldürdüğünde, onu
selamlar ve imperator –yani kral– diye bağırarak ilan ederlerdi. Konuya ilişkin genel
bir görüş elde etmek için bk. Memnon 43. 1; Diod. XL. 4. 1; Plut. Luc. XXI. 7;
Pomp. VIII. 1-2; ayrıca bk. Plut. Sert. XXI. 1-2; Linderski 1987, 149 vdd.
1208
SIG3 II 745 str. 2. Rhodos’taki asil bir kişinin heykel kaidesi üzerinde bulunmuş
olan bu yazıtta, Σύλλαν, στραταγὸν ἀνθύπατον Ῥωμαίων=Romalıların pro-
consul mevkine haiz komutanı Sulla’yı,–yani Sulla’nın İÖ. 82 yılında dictator’lu-
ğunu ilan etmesinden önce– Licinius Murena ve legatus’u Aulus Terentius Varro
Rhodos’lular tarafından, πρόξενος καὶ εὐεργέτης= baş misafir/dost, koruyucu ve
hayırhah sıfatlarıyla onurlandırılmaktadırlar (SIG3 II 745 str. 7; 12=ILS II,2 8772;
ayrıca bk. IGR I 843). Söz konusu durum bize, Murena ve legatus’u Varro’nun, İÖ.
ca. 84-82 yılları arasında Doğu Akdeniz’deki korsanlar üzerine sefer yaptıkları
sırada, Romalıların İÖ. II. yüzyıldan itibaren en önemli müttefiki, Rhodos’a uğramış
ve hatta onlardan yardım almış olabileceklerini düşündürmektedir. Konuya ilişkin
olarak ayrıca bk. Arkenberg 1993a, 332 dn. 41; 1993b, 475; Souza 1999, 122.
süre dahi olsa– antik ve modern tarihçilerin tahminlerinden daha başarılı
olduğuna işaret etmektedir1209.
Murena daha sonra Phrygia’nın Karia, Lykia ve Pisidia’yla sınırında
yer alan ve Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında Pontos kralını
destekleyen(?) Kibyra1210 (Gölhisar/Horzum) kenti üzerine yürüdü1211.
Tiranları Moagetes tarafından yönetilen kenti ele geçirerek tiranlığı
yıktı. Kente bağlı Balbura, Bubon kentlerini1212 Birinci Mithradates-
Roma Savaşı sırasında Roma’ya olan bağlılıkları ve yardımlarından ötü-
rü Lykia topraklarına kattı. Kibyra’yı ise, Asia Eyaleti’ne bağladı1213.
Bu sırada, İÖ. 85-84 yılları arasında, Pontos Krallığı’nda parçalanma
belirtileri görülmeye başladı. Mithradates, Dardanos Antlaşması’ndan
sonra, ordu ve donanmasından elinde kalan kuvvetlerle eski krallığına
döndüğünde egemenliği altında bulunan Kolkhis ve Kimmeria Bospo-
ros’u bölgelerinde yaşayan kabilelerin kendisine karşı ayaklandığını
1209
Bernhardt 1972, 126. Ancak korsanlar gene hiçbir şey olmamış gibi Anadolu
sahillerini yağmalamaya devam etmişlerdir. Öyle ki, Roma’nın, İÖ. ca. 80/79 yılı
Asia Eyaleti Valisi Gaius Claudius Nero (Cic. Verr. II. (1) 19. 50), Mysia Bölge-
si’nin en güçlü garnizonlarından birinin bulunduğu Poimanenon’dan (Eski Manyas/
Soğuk Su) yardımcı birlikler gönderip, Ilion’u korsanlardan kurtardığı için kent hal-
kı tarafından onurlandırılmıştır (OGIS 443=IGR IV 196; I.Ilion no 73 str. 1-6). Ayrı-
ca bk. Broughton 1938, IV 520 vd. dn. 104; Magie 1950, 240 dn. 25; Ormerod
19972, 206 dn. 6; Souza 1999, 123.
1210
Kibyratis çevresinde kurulan Balbura, Bubon ve Oinoanda kentiyle birleşerek
kendi önderliğinde bir tetrapolis (dört kentten oluşan konfederasyon) oluşturmuştu.
Özellikle İÖ. II. yüzyıldan itibaren bir dizi tiranın yönetimi altında zenginleşmiş ve
olası bir savaş sırasında 30.000 piyade ve 2.000 süvari çıkarabilecek güce ulaşmıştı.
Bu yüzden Kibyra tetrapolis içindeki diğer kentlerin birer oyuna karşılık iki oya
sahipti (Strab. XIII. 4. 17 c. 631).
1211
Kibyra kenti Roma’nın Küçük Asya’daki en erken müttefiklerinden biriydi. İÖ.
ca. 188/186 yılına tarihlenen bir anlaşmayla olası bir savaş halinde her iki kent
birbirine yardım sözü veriyor ve Roma, Kibyra’nın bağımsızlığını onaylıyordu
(OGIS 762). Ancak Murena ordusuyla Kibyratis’in topraklarına girmekle eski an-
laşma hükümlerini bozmuş ve özgür kenti Roma’ya bağımlı bir yerleşim haline
getirmiştir (Magie 1950, 241 vd.; 285).
1212
Strabon (XIII. 4. 17 c. 631)’de, Kibyra kentiyle birleşerek tetrapolis oluşturan
kentlerden Oinoanda’nın durumuna değinmese de, bu kent de Balbura ve Bubon gibi
Lykia’ya bağlanmış olmalıdır. Çünkü, Sulla zamanında yaşamış bir tarihçi olan
Aleksandros Polyhistor, Oinoanda’yı bir Lykia kenti olarak adlandırmıştır (FGrHist
273 F 52=Steph. Byz. Ethnika Οἰνόανδα=Oinoanda). Ayrıca Plinius da (nat. V. 28.
101), söz konusu yerleşimi, aynı şekilde Lykia kentleri arasında saymaktadır. Daha
detaylı bilgi için bk. Bean 19982, 168; Tüner 2002, 64 dn. 12.
1213
Strab. XIII. 4. 17 c. 631; daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 241 vd.
öğrendi1214. Zaten krallığında, yıllardır Pontos’tan uzakta bulunma-
sından kaynaklanan bir düzensizlik ve otorite boşluğu vardı. Öyle ki, İÖ.
88 yılında Kos Adası’nda ele geçirdiği Mısır Kralı X. Ptolemaios I
Aleksandros’un (İÖ. 88-İÖ. 81) oğlu, XI. Ptolemaios II Aleksandros
dahi, İÖ. 84 yılında Pontos’ta rehin tutulduğu yerden kaçmış ve
Sulla’nın yanına sığınmıştı1215.
Şimdi ise, Pontos ordularının Romalılar karşısında yenilerek kılıçtan
geçirildiği haberleri duyulmuş; imparatorluğun her yerinde başkaldırı ve
ayrılma hareketleri görülmeye başlanmıştı. Bu durumda acıma ve bağış-
lama; zaafın ve güçsüzlüğün itirafı anlamına gelir ve krala hâlâ bağlı
olan uyruklarının kendisine olan güvenlerini sarsabilirdi. Bu bakımdan
halkın kralın gücüne besledikleri güveni sağlamak; adalet ilkelerini en
amansız bir biçimde uygulamak ve kral hiddetinin korkunçluğunu her
tarafa yaymak için en kısa zamanda şiddetli önlemlere başvurmak gere-
kiyordu. Çünkü söz konusu durum, Mithradates’in Pontos Krallığı’nda
şimdiye kadar oluşturmaya çalıştığı bütün mevcut düzeni birdenbire
altüst edebilecek derecede yayılabilirdi. Yani her şey tehlikedeydi.
Bununla birlikte, kralın Pontos’a dönmesiyle birlikte Kolkhis Böl-
gesi’yle başlayan diplomatik ilişkileri olumlu bir sonuç vermiş ve yöre
halkı tekrar Mithradates’in hakimiyeti altına girmeyi kabul etmişti. An-
cak Kolkhis’liler –ülkelerinde yeniden Pontos egemenliğini tanımadan
önce–, Mithradates’in kendisiyle aynı ismi taşıyan oğlunu bölgeye kral
olarak atamasını istiyorlardı. Bunun üzerine kral oğlunu Kolkhis’e gön-
derdi. Fakat kısa süre sonra halkın bu isteğinin, kral olmak tutkusunda
olan oğlunun teşviki sonucu olduğundan şüphelendi. Bu yüzden oğlu
Mithradates’i Pontos’a çağırdı. Prens Pontos’a gelir gelmez onu tutuk-
latıp önce altın zincirlerle bağlattı; kısa bir süre sonra da öldürttü. Böyle-
likle bölgeyi yeniden Pontos’a bağlı bir satraplık statüsüne soktu. Başına
güvenilir bir yönetici –satrap– atadı1216.
1214
App. Mithr. 64; ayrıca bk. Strab. XI. 2. 18 c. 499.
1215
App. civ. I. 102. II. Aleksandros, babası X. Ptolemaios I Aleksandros’un İÖ. 81
yılında ölümünden sonra, İÖ. 80 yılında Sulla’nın yardımıyla Mısır Krallığı’nın
başına geçirilmiştir. Fakat II. Aleksandros, İskenderiye halkına karşı zalimce hare-
ketlerde bulunduğu için, tahta geçisinin daha on dokuzuncu gününde halk kendisine
karşı ayaklanmıştır. Saraydan alınan kral gymnasion’a götürülerek orada öldürül-
müştür (App. ibid.; Euseb. chron. I. 165; ayrıca bk. Euseb. ibid. 167; 171; Hieron.
chron. 175.1; Malal. chron. 197).
1216
Bu duruma Kolkhis’lilerin ne reaksiyon gösterdikleri bilinmemekle birlikte,
Mithradates’in bölgeyi tekrar bir satraplık haline getirerek başına yeni bir yönetici
Mithradates, İÖ. 84 yılında Kimmeria Bosporos’undaki kabileleri
tekrar egemenliği altına almak için savaş hazırlıkları yapmaya başladı.
Kısa zamanda büyük bir donanma inşa etti ve kalabalık bir ordu mey-
dana getirdi1217. Kolkhis’in kısa sürede tekrar Pontos hakimiyeti altına
alınması ve imparatorluğun kuzeyinde yer alan isyankar kabilelere karşı
düzenlenmek üzere başlatılan muazzam savaş hazırlıkları halkın ve
ordunun krala olan güvenlerini tazeledi. Bununla birlikte bu durum Kü-
çük Asya’daki Hellen yerleşimlerine ve Romalılara, söz konusu seferin
kuzeydeki kabilelere değil de kendi üzerlerine olabileceğini düşün-
dürdü1218. Çünkü kral, Dardanos Antlaşması’nın hükümleri gereği,
Kappadokia tahtına tekrar I. Ariobarzanes’in çıkmasına ses çıkarmama-
sına karşın, terk etmesi gereken Kappadokia’nın bazı kısımlarından
henüz çekilmemişti. Dahası, Arkhelaos’un Sulla’yla Hellas’ta yaptığı
görüşmelerde Romalılara gereğinden fazla taviz verdiğini ve Pontos
menfaatlerini iyi müdafaa edemediğini söylüyordu1219. Söz konusu du-
rum kralın canını sıkmaktan başka onu ateşlendiriyordu. Asya ve Av-
rupa’yı Pontos hakimiyeti altına almak için sınırsız bir istek duyuyordu.
Bu bakımdan söz konusu bölgelerin başkasına ait olmadığını; fakat ken-
disinin buraları iyi koruyamadığı için kaybettiğini düşünüyordu1220.
Çünkü postremus servorum=kölelerin en aşağılığı olan Arkhelaos
korkaklığından ya da kurnazlığından Pontos ordularını savaş açısından
uygun olmayan bir yerde tutarak Romalılara karşı düzgün bir şekilde
savaşmalarını engellemişti. Arkhelaos’un güçleri gerek sayı gerekse
savaş teçhizatı bakımından üstün olmasına karşın o, Mithradates’e iha-
net ederek, kralı Hellas’ta çeşitli kereler düş kırıklığına uğratmış ve Pon-
atamış olduğu düşünülmektedir. Daha detaylı bilgi için bk. App. Mithr. 64; Strab.
XI. 2. 18 c. 499; ayrıca bk. McGing 1986a, 132 dn. 2-3; Günaltay 19872, 415.
1217
Strabon’a (II. 1. 16 c. 73 ve VII. 3. 18 c. 307) göre, Mithradates, Kimmeria
Bosporos’undaki Skythia ayaklanmasını bastırmak üzere generallerinden Neoptole-
mos’u göndermiştir. Neoptolemos, Skythia’lılara karşı biri deniz diğeri ise, o sıralar
donmuş olan Bosporos geçidi üzerinde süvari savaşı yapmış ve her iki çarpışmayı
olağanüstü bir başarıyla sonuçlandırarak bölgedeki isyanı bastırmıştır –söz konusu
çarpışmaların tarihi kesin olarak belli değildir. Strabon (VII. 3. 16 c. 306)’de, Ol-
bia’nın batısında, ismini hemen yanında akmakta olan Tyras Irmağı’ndan alan kentte
konuşlandırılmış olan bir kuleye Neoptolemos’un adının verildiğinden söz etmekte-
dir. Söz konusu kulenin lokalizayonu M. V. Aghunov’a (1978, 123) göre, Hermo-
naks Köyü’nün yakınlarında bugün Primorskoye olarak adlandırılan yerdedir.
1218
Cic. Leg. Man. IV. 9; App. Mithr. 64.
1219
App. Mithr. 64.
1220
Flor. epit. I. 40. 3; 13-14.
tos ordusunun felaketinden kendisine bir pay çıkarmaya çalışmıştı1221.
Bu yüzden Arkhelaos’tan şüphelenmeye başladı. Bu arada zaten gözden
düşmüş olan Arkhelaos, bir de kralın kendisinden kuşkulandığını öğre-
nince karısı ve çocuklarıyla birlikte Sinope’den kaçarak Küçük As-
ya’daki Murena’nın yanına sığındı. Daha sonra da Murena’yı Mithrada-
tes’in aleyhine kışkırttı1222. Büyük bir ihtimalle Arkhelaos, Sulla’nın o
sıralar Italia’da bütün şiddetiyle devam etmekte olan kanlı iç savaşla
meşgulken, Roma’daki terör ortamını fırsat bilen Mithradates’in Küçük
Asya’nın yönetimini tekrar Romalılardan geri almak için silahlandığını
ileri sürüyordu. Bu bakımdan Murena’yı, Pontos kralından önce davra-
narak harekete geçtiği takdirde Mithradates’e karşı zafer kazanacağına
inandırdı.
Bunun üzerine Murena1223, İÖ. 83 yılında, yanındaki iki Roma
legio’su, Galatia Bölgesi’nden topladığı askerler ve Galat Tetrarkhes’i
Deïotaros’un da yardımıyla1224 aniden Kappadokia üzerinden Pontos’a
doğru yürüyüşe geçti1225. Mithradates’in ihtimal vermediği bir zamanda
1221
Sall. Hist. IV. 69. 12; ayrıca bk. Raditsa 1969, 196 vdd. Zira söz konusu anlaş-
madan sonra Arkhelaos, Sulla tarafından Roma’nın dostu ve müttefiki ilan edilmiş
ve Euboia Adası’ndan kendisine geniş bir mülk bağışlanmıştı (Plut. Sull. XXIII. 1-
2). Ayrıca bk. Magie 1950, 229.
1222
App. Mithr. 64. Orosius’a (hist. VI. 2. 12) göre ise, Arkhelaos İÖ. 84 yılında,
Pontos’tan kaçtıktan sonra, halen Küçük Asya’da bulunun Sulla’nın yanına sığın-
mıştır (ayrıca bk. Cass. Dio XXXIX. 57. 2). Ancak Orosius’un bu ifadesi açıkça
hatalıdır. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 243 dn. 35; Portanova 1988, 117
vd.; Sullivan 1990, 46.
1223
Murena da aynen Manius Aquillius’un Birinci Mithradates-Roma Savaşı’na
başlamadan önce, yaptığı gibi Senatus emri ya da comitia centuriata kararını bekle-
meden (App. Mithr. 17), kendi başına aldığı bir kararla, Romalılar adına Pontos
Kralı Mithradates VI Eupator’a karşı yeni bir savaşa başlamıştır (Liv. perioch. 86;
App. Mithr. 64). Murena’nın bu hareketinin diğer bir nedeni ise, onun Sulla’nın şan
ve şöhretinin gölgesinde kalmak istemeyen, şöhret ve para hırsına bağlanabilir. Daha
detaylı bilgi için bk. Cuff 1983, 160 dn. 113; Keaveney 1983b, 186; Strobel 1996,
88 dn. 176.
1224
Cic. Phil. II. 33-34; ayrıca bk. Deiot. XIII. 37.
1225
Büyük bir ihtimalle Kappadokia’nın başkenti Mazaka’dan (Kayseri) yola çıkan
Murena’yı, I. Ariobarzanes maddi şekilde desteklemesinin yanı sıra, Roma ordusu-
nun iaşesini de sağlamıştır. Murena, Güneydoğu Pontos’u hedef aldığı ilk seferinde
Iris Irmağı’nın suladığı verimli bir ova olan Dazimonitis yöresi boyunca ilerlemiştir
(Strab. XII. 3. 15 c. 547; Glew 2000, 157 vd. dn. 16-17; Callataÿ 1997, 211 vd.;
333).
Pontos topraklarına girerek Komana1226 (Gümenek) kentini, onun zengin
tapınağını yağmaladı. Kutsal tapınağın muhafızlarından bazılarını kılıç-
tan geçirdi1227. Mithradates ise, temkinli bir politika izleyerek filozof ve
bilginlerinden oluşan elçilerini Murena’ya göndermiş ve bu yaptığının
Dardanos Antlaşması’na aykırı olduğunu bildirmiştir1228. Bunun üzerine
Murena ise, elçilere böyle bir anlaşmanın var olmadığını söylemiştir1229.
Dardanos Antlaşması gerçekten –de facto– yazılı bir anlaşma değildi.
Hiçbir belgesi yoktu. Bu yüzden Mithradates elçilerini bu sefer Sulla ve
Roma Senatus’una söz konusu durumun bildirilmesi için yollamıştır. Bu
1226
Pontos Komana’sı diye de anılırdı. Pontos Kappadokia’sındaki “Ma” Tapına-
ğı’nın bulunduğu kentti. Kenti aynı Kappadokia Komana’sında (Şar) olduğu üzere
tanrıçanın başrahibi yönetirdi.
1227
Cic. Phil. II. 33-34; Deiot. XIII. 37; App. Mithr. 64; ayrıca bk. Cic. Acad. II. 1.
2; Geyer 19652, col. 2178; Glew 1981, 112; Keaveney 1983b, 185; Arslan 2000a,
141 vd.
1228
Mithradates, İÖ. 83 yılında Murena’nın Pontos topraklarını yağmalaması karşı-
sında aynen Birinci Mithradates-Roma Savaşı’na başlamadan önce, Manius Aqu-
illius’un desteği ve teşvikiyle, İÖ. 89 yılında Batı Pontos kıyı şeridindeki kentleri
talan ettiği zaman davrandığı gibi hareket etmişti (App. Mithr. 11; Cass. Dio XXX.
99. 1). Yani hiçbir şekilde düşman kuvvetlerine karşılık vermemişti. Murena’ya,
sadece Dardanos Antlaşması’nın maddeleri uyarınca Roma’nın dostu ve müttefiki
olan bir krallığa saldırmasının doğru bir davranış olmadığını bildirmekle yetinmişti.
Pontos kralının bu davranışının nedeni ise, büyük bir ihtimalle o sıralar kendisine
karşı ayaklanmış olan Kimmeria Bosporos’undaki kabileleri henüz egemenliği altına
alamamış olması ve Roma’yla yapılacak yeni bir savaş için gerekli olan önlemleri
henüz tamamlayamamış olmasıydı. Bu sebeple zaman kazanmak için, bir yandan
elçileri vasıtasıyla Murena ve Roma Senatus’u karşısında diplomatik yollardan yasal
haklarını savunurken, diğer yandan da Romalılara karşı olası bir savaş “İkinci
Mithradates-Roma Savaşı” düşüncesiyle ordusundaki eksiklikleri gideriyordu.
Mithradates bu sefer Pontos ordusunun bazı bölümlerini istediği zaman kolay-
lıkla hızlı hareket edebilen manevra kabiliyeti yüksek birlikler haline sokmak isti-
yordu. Çünkü söz konusu birlikler gerektiğinde ordunun diğer bölümlerinden çok
daha çabuk hareket edebilir ve krala Romalılar karşısında şimdiye kadarkinden daha
fazla gerek savunmaya gerekse hücuma yönelik bir taktik uygulama fırsatı verebilir-
di. Ayrıca Küçük Asya ve Pontos’tan toplanmış olan yeni askerlerin de en kısa
zamanda savaşta görev alabilecek bir duruma getirilmeleri gerekiyordu. Bu yolla
yeni asker kaynağı olan ana yurttan toplanan askerlerle yalnız Pontos ordusunun
sayısı çoğaltılmakla kalmayacak; aynı zamanda Birinci Mithradates-Roma Savaşı
sırasında verilen büyük kayıplar sonucunda boşalan Pontos saflarını tekrar doldura-
bilecek; böylelikle tekrar kuvvetli ve hareket kabiliyeti yüksek bir Pontos ordusu
oluşturabilecekti.
1229
App. Mithr. 64. Romalıların işlerine gelen sözlü anlaşmayı kabul edip işlerine
gelmeyeni reddetmelerine ilişkin olarak ayrıca bk. Liv. XXI. 18.
arada her iki taraf da Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi) kentinden
yardım talebinde bulunmuşlardır. Ancak Herakleia’lılar ihtiyatlı davra-
nıp kendi kentlerini müdafaa etmek zorunda olduklarını bildirmişlerdir.
Böylelikle her iki tarafın ittifak teklifini de geri çevirmişler ve bu savaş-
ta tarafsız kalmayı yeğlemişlerdir1230.
Bunun üzerine Murena, önüne çıkan hiçbir tapınağı ve kutsal alanı
esirgemeksizin Pontos topraklarını yağmalamaya devam etmiş ve so-
nunda, İÖ. 83-82 yılının kışını geçirmek üzere Kappadokia topraklarına
çekilmiştir1231. Mithradates bu saldırılar karşısında sükunetini korumuş
ve Sulla ve Senatus’a gönderdiği heyetin getireceği cevabı öğrenmeden
Murena’ya karşı hiçbir harekette bulunmamıştır. Murena ise, Mithrada-
tes’in karşısına çıkmamasından güç alarak, İÖ. 82 yılının baharında kar
ve yağmur sularından dolayı kabarmış olan Halys’ün durulmasını bek-
lemeksizin, Pontos kralını gafil avlamak amacıyla bir kez daha nehri
aşarak Pontos topraklarına girmiştir1232. Mithradates, yine düşmanca
hiçbir harekette bulunmamış; fakat elçilerini tekrar Murena’ya gönderip,
bu yaptığının Roma’nın dostu ve müttefiki olan bir krallığın toprak bü-
tünlüğüne saygısızlık olduğunu bildirmiştir. Bu sözlere de aldırmayan
Murena, τετρακοσίαι τοῦ Μιθριδάτου κώμαι ἐπέτρεχεν=Mithrada-
tes’in 400 köyünü istila etmiş1233 ve topladığı ganimetlerle Phrygia ve
1230
Memnon 36. 2; App. Mithr. 64.
1231
App. Mithr. 64-65. Memnon’a (36. 1) göre Murena, Pontos topraklarından elde
ettiği ganimetle birlikte Kappadokia’ya geri dönerken –Pontos/Kappadokia sınırın-
daki– bir kente kendi ismini “Ekineia=Licineia” vermiştir. Ancak söz konusu yerle-
şimin gerek lokalizasyonuna gerekse adına ilişkin değişik görüşler ileri sürülmekte-
dir. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 243 dn. 37.
1232
Murena’ın Pontos’a düzenlediği ikinci saldırı sırasında Mazaka üzerinden Galat-
ların Tektosages kavminin başkenti Tavium’a, oradan da diğer bir tapınak merkezi
Zela’ya giden ana yolu takip ettiği düşünülmektedir. Böylelikle bir önceki seferinde
yağmalamış olduğu Güneydoğu Pontos topraklarından ziyade, uzun zamandır savaş
yüzü görmemiş zengin köylere ve verimli topraklara sahip Güneybatı Pontos üzerine
yürümüştür (Glew 2000, 158 vd. dn. 18-22).
1233
App. Mithr. 65.
Antikçağda tarihçiler askeri bir seferi anlatırken ele geçirilen ve istila edilen
bölgelerdeki kentlere ve köylere ilişkin nicelik bakımından rakam vermekten ziyade
genellikle formüle edilmiş üstü kapalı kalıplar kullanırlardı (Polyb. IV. 1. 5; Cass.
Dio XXXVIII. 31. 2; Ksen. Anab. I. 4. 19; III. 5. 1; 3). Bununla birlikle Appianos
(Samn. IV. 1), Romalıların, İÖ. 322 yılında, Samnit Savaşları sırasında düşmanın 81
köyünü zapt ettiklerinden; Cassius Dio (LXIX. 14. 1) ise, Hadrianus’un generalle-
rinden Iulius Severus’un İS. 132 yılında Iudaia’da 985 köyü yerle bir ettiğinden söz
etmektedir (Glew 2000, 155 dn. 4-5). Appianos (Mithr. 65)’de, verdiği yağmalanan
Galatia’daki müstahkem mevkilere çekilmiştir. Orada –muhtemelen
Apameia’da– Senatus tarafından, olayı yerinde tetkik etmek üzere Kü-
çük Asya’ya gönderilmiş olan Q. Calidius1234 başkanlığındaki heyetle
karşılaşmıştır. Calidius konuya ilişkin bir Senatus emri getirmemiş ol-
makla birlikte, kamu önünde yaptığı bir konuşmada Murena’ya yaptıkla-
rının doğru olmadığını ve Senatus’un Pontos Krallığı’na bir daha saldır-
masını yasakladığını haber vermiştir1235. Daha sonra Calidius, Mure-
na’yla bir süre özel olarak görüşmüş ve Roma’ya geri dönmüştür1236.
Bununla birlikte Murena, İÖ. 82 yılının yazında üçüncü defa Halys
Irmağı’nı aşarak Mithradates’in topraklarına girdi. Amacı Pontos Kral-
lığı’nı yıkmak ve İkinci Mithradates-Roma Savaşı’nı kesin bir zaferle
neticelendirmekti. Bu sebeple krallığın başkenti Sinope üzerine yürü-
meye başladı1237. Mithradates, üçüncü sefer de Sulla’yla yapmış olduğu
barış antlaşması yüzünden diplomatik yollardan Murena’yı protesto
ettikten sonra, Romalıların kendisiyle açıktan açığa savaştıklarını dü-
şündü. Bu durumda tek bir endişe, tereddüt veya zaaf belirtisi Pontos
köylerin sayısıyla, aslında Murena’nın Pontos topraklarına girmekteki amacını vur-

guluyor olsa gerektir.
Modern tarihçilerin büyük bir bölümü her ne kadar Romalıların yağmacılık ko-
nusunda tecrübeli olduklarını bilmelerine karşın; Appianos’un verdiği 400 köylük
rakamı şüpheyle karşılamışlardır (Magie 1950, 244; Sherwin-White 1984, 150;
McGing 1986a, 134; 1993, 517; Hind 1995, 136). Fakat D. G. Glew’e (2000, 156
vdd) göre, nasıl Amaseia çevresinde Strabon’un (XII. 3. 39 c. 561) ve geç dönem
yazarlarından Joannes Scylitzes (Synopsis Historiarum; Life of Teophilus 23 str. 90),
Georgus Cedrenus (Compendium historiarum, II. 134 str. 21) ve Iosephus
Genesius’un (Basileiai, III. 14 str. 31) bahsettikleri 1.000 köyün (= Khilokōmōn
pedion [Χιλιοκώμων πεδίον]) bulunduğu bir ova varsa; Appianos’un sözünü ettiği
400 köy (= Tetrakosiai kōmai [Τετρακοσίαι κώμαι]) tanımına uygun, yoğun yer-
leşimli bir ovanın varlığı Kappadokia’dan Pontos’a giden yol güzergahında, yani
Zela yakınlarında olabileceği düşünülebilir. Zira son zamanlarda bölgede yapılan
yüzey araştırmalarından elde edilen arkeolojik sonuçlar, Pontos’un iç bölgelerinin
Hellenistik Dönem’de yoğun bir şekilde yerleşim gördüğüne işaret etmektedir. Daha
detaylı bilgi için bk. Erciyas 2001, 67 vdd.; 152 vdd.
1234
Keaveney 1983b, 185 dn. 4. İÖ. 79 yılı praetor’larından Q. Calidius’a ilişkin
olarak bk. Cic. pro. Planc. 69; Val. Max. V. 2. 7.
1235
App. Mithr. 65.
1236
Calidius’un söz konusu özel görüşme sırasında, Murena’yı Pontos topraklarına
saldırmaktan vazgeçireceğine onu daha da cesaretlendirdiği ve Mithradates’e karşı
kışkırtmış olduğu düşünülmektedir. Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984,
150 dn. 5; McGing 1986a, 134.
1237
Memnon 36. 3; ayrıca bk. Liv. perioch. 86. Daha detaylı bilgi için bk. Glew
1981, 115 vdd.
İmparatorluğu’nu temelinden yıkabilirdi. Ancak iyi düşünülerek alına-
cak kararlar; ciddi bir irade; ani ve şiddetli kuvvet kullanımı kralı ve
krallığını kurtarabilirdi. Böylelikle söz yerini savaşa bıraktı.
Bazen yenilgi, zaferden daha değerlidir. Çünkü ordunuzun ya da tak-
tiklerinizin yetersizliğini görmenizi sağlar. Mithradates de Birinci
Mithradates-Roma Savaşı sırasında Pontos ordularının aksayan kısımla-
rını, organizasyon bozukluklarını görmüş ve gerek kendi gerekse ko-
mutanlarının yaptığı hatalardan ders almış gibi gözükmektedir. Böyle-
likle kral savaşa başlamadan önce, ordusundaki eksiklikleri gidermiş ve
Roma ile müttefiklerinden oluşan bir orduyla karşılaşacağını göz önünde
tutarak yeni bir Pontos ordusu teşkilatlandırmış ve birliklerini de ona
göre düzenlemişti1238. Bu bakımdan Mithradates, ilk olarak generallerin-
den Gordios komutasındaki hafif silahlı piyadelerini ve süvarilerini Ro-
malılara karşı misilleme yapmak üzere Murena’nın gerisine gönderdi ve
köylere saldırmasını emretti. Kendisi ise, ağır silahlı askerleri ve Pontos
ordusunun ana bölümüyle Murena’nın üzerine yürüdü. Gordios kısa
zamanda Murena’nın arkasında kalan, Phrygia’daki Galat ya da Kappa-
dokia köylerini yağmaladı1239. Kötülüğe kötülükle karşılık verdi. Önemli
miktarda savaş ganimeti ve esir elde etti. Bu yüzden Murena’yı arkasını
emniyet altına almak için geri dönmek zorunda bıraktı. Sonunda Murena
ve Gordios’un kuvvetleri aralarında bir ırmak1240 –muhtemelen Halys–
olmak üzere karşılaştılar1241.
O sırada Murena, Gordios komutasındaki Pontos’luların kendisine
doğru ilerleyeceğini düşündüğü için, ırmağın iki ordu arasında kalabile-
ceği bir şekilde askerlerini dizmişti1242. Ayrıca ırmağın derin ve dolam-
1238
Cic. Mur. XV. 32.
1239
Gordios’un yağmaladığı köylerin hangi kavmin ya da krallığın hakimiyetinde
olduğu kesin değildir. Her ikisine de ait olabilir.
1240
Konuya ilişkin bilgi veren kaynakların yeterince açık olmaması yüzünden söz
konusu ırmağın adı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak savaştan sonra, Mure-
na’nın sık ormanların bulunduğu dağlardaki patikaları izleyerek Phrygia’ya kaçması
(App. Mithr. 65) bize yukarıda sözü edilen ırmağın Halys; dağların ise, Paphlagonia
Dağları olduğunu düşündürmektedir. Daha detaylı bilgi için bk. Reinach 19752, 298
vdd.; Geyer 19652, col. 2170; McGing 1986a, 134; Günaltay 19872, 417.
1241
App. Mithr. 65.
1242
Yıkımla sonuçlanabilecek bozgundan korkan Murena, saldırıya geçmekte durak-
sadı. Sadece Gordios’u gözlemekle ve onun Halys’ü aşmasını engellemekle yetindi.
Savaşın yorgunluklarından bitkin düşmüş eski askerlerden ve Roma müttefiklerin-
den çekiniyor ve dikkatli davranıyordu. Doğal olarak rastlantıya bağlı olan her türlü
girişime soğuk bakıyordu. Dahası kolay kazanç ve yağma düşkünü askerlerinin ruh
halini görünce, hiçbir başarı bekleyemeyeceği bir eyleme kalkışmak istemiyordu.
baçlı yatağını geçmeye çalışan ordunun savaş düzeninin bozulacağını ve
hücum sırasında askerleri savunmasız bırakacağını biliyordu. Bu ne-
denle Murena Roma ve müttefiklerinden oluşan ordusunu savaş düze-
nine sokarak ırmağın kenarında bekledi. Mithradates Pontos ordusunun
ana bölümleriyle Gordios’un ordugahına gelene kadar Pontos’lular ır-
mağı geçmeye cesaret edemediler. Böylece iki ordu da günlerce nehrin
bir kıyısından öteki kıyısına birbirlerini gözetleyip durdu. Hiçbiri karşı
yakadaki düşman ordusuna saldırmak için, ırmağı arkasına alarak suyu
geçme önceliğini almak istemedi. Günlerce bekleyiş ve duraksamanın
ardından, her iki ordu için de tedbirli davranma fikri başka her düşün-
ceye üstün geldi. Fakat Mithradates’in gelmesiyle birlikte ırmağın her
iki yakasında kanlı çarpışmalar başladı. Sonunda Pontos’lular ırmağı
aşmayı başardılar. Romalılar ve müttefikleri üstün Pontos saldırısı karşı-
sında fazla direnemeyip önceleri müstahkem tepelere doğru çekildiler.
Ancak kralın şiddetli atakları karşısında konuşlandıkları tahkimli tepe-
lerde de tutunamadılar. Kısa süre içinde birlikleri dağıldı ve Pontos’lular
tarafından ağır kayıplara uğratıldılar. Ancak, kralın öncü birlikleri Ro-
malıların peşini bırakmadılar ve kaçan düşmanı amansızca takip ettiler.
Savaşın bundan sonraki evreleri, esas itibariyle Pontos süvari ve hafif si-
lahlı askerlerinden oluşan birliklerin, Roma ve müttefiklerinin ordusun-
dan geriye kalan, gelişigüzel bir araya toplanmış, gevşek ve noksan teş-
kilatlı kuvvetleri karşısında yaptıkları çarpışmalar; bunları dağıttıkları ve
çabucak kovalayarak onları ağır zayiatlara uğrattıkları gerilla savaşların-
dan ibaret oldu. Bu sırada kendisine bağlı az sayıda askeriyle dağ patika-
larını kullanarak Phrygia’ya doğru kaçmaya çalışan Murena takip edile-
rek önemli zayiatlara uğratıldı. Birçok Romalının hayatını kaybettiği bu
savaş sonunda, Murena canını zor kurtararak Phrygia’ya çekilebildi1243.
Mithradates’in bu parlak ve kesin zaferi kısa zamandaAsia Eyale-
ti’nin her tarafına yayıldı. Birçok yerde yeniden Pontos yanlısı başkaldı-
rılar oldu. Romalıların ikinci defa Küçük Asya’dan atılacağına inanan
bazı kentler tekrar Pontos tarafına geçtiler. Mithradates ise, tekrar
Kappadokia topraklarına girerek Murena’nın konuşlandırdığı bütün
garnizonları bölgeden; I. Ariobarzanes’i ise, dördüncü kez krallığından
kovdu. Amaseia’da bir zafer alayı düzenledikten sonra, ülkesinin adeti
1243
App. Mithr. 65; ayrıca bk. Cic. Mur. XV. 32. Memnon’a (36. 3) göre ise, kralın
birlikleri çarpışmalar başladığı sırada daha üstün geldi, ardından savaş hemen hemen
dengelendi ve düşmanların her ikisi de çekilerek savaş hevesleri köreldi. Bu yüzden
Mithradates, Phasis ve Kaukasos çevresindeki meselelerle ilgilendi, Murena ise,
Asia’ya döndü ve her ikisi de kendi işleriyle alakadar oldu.
olduğu üzere Zeus Stratios (Orduların Tanrısı) onuruna yüksek bir tepe
üzerinde büyük bir odun yığını yükseltti1244. Kral geleneğe göre, önce
kendi yığına odun taşıdı. Sonra daha küçük bir yığınla diğerinin etrafını
çevirdiler. Askerler ve halk tepeye önemli miktarda odun yığdıktan
sonra, üzerine süt, bal, şarap, zeytin yağı döktüler ve her çeşit tütsü koy-
dular. Ardından Mithradates, Pers krallarının Pasargadai’da düzenledik-
leri kurban törenleri gibi, orada bulunanlara ekmek ve etten oluşan bir
ziyafet verdi ve odun kümesini ateşledi. Öylesine büyük bir odun yığını
oluşturmuşlardı ki; alevler 1.000 stadia (yaklaşık 176-200km) mesafe-
deki denizden dahi görülebildi. Ayrıca açığa çıkan ısıdan günlerce hiç
kimse ateşe yaklaşamadı1245.
Bu arada, İÖ. 84 yılında Ancona’daki bir ayaklanma sırasında Cinna
adamlarından biri tarafından öldürülmüş1246 ve Sulla Italia’daki muhalif-
lerini çok çetin olduğu kadar kanlı geçen ve yüz binlerce insanın hayatı-
nı kaybettiği savaşlar sonunda yenerek Roma’yı ele geçirmişti1247. İÖ.
81 yılında ise, kendini sınırsız süreyle dictator ilan etmişti1248. İÖ. 81
1244
App. Mithr. 66 dn. 1. Zeus Stratios’un kült merkezi Cumont et Cumont 1906
(172 vdd.) ve Anderson (et al. 1910, 140 vdd.) tarafından Amaseia’nın yaklaşık
10km doğusuna düşen ve Yassıçal’ın (eski ismi Ebimi) üst tarafında yer alan bir tepe
üzerine lokalize edilmiştir. Bu görüş, 1996 yılında burayı yeniden araştıran ve söz
konusu kült merkezine ilişkin yeni yazıtlar yayımlayan D. H. French (1996b, 75
vdd.) tarafından doğrulanmıştır. Araştırmacı bu tezini, arkeolojik, epigrafik ve coğ-
rafi delillerin yanı sıra, Traianus, Severus Alexander ve Septimius Severus zaman-
larında Amaseia’da basılan sikkelerin arka yüzlerinde temsil edilen monumental ateş
altarı resmedilmiş olmasıyla nümismatik açıdan da desteklemiştir. Daha detaylı bilgi
ve bronz sikkelerin listesi için bk. French 1996b, 82 vdd.
1245
App. Mithr. 66. Appianos’un (ibid.) bu ifadesi, her ne kadar bazı bilim adamları
tarafından kuşkuyla karşılansa da, Yassıçal’daki Zeus Stratios tepesiyle Samsun sa-
hili arasındaki kuş uçuşu uzaklık 78km’dir. Açık bir havada bu mesafeden alevlerin
ve alevlerden yükselen dumanın görülebilmesi imkan dahilindedir.
D. French’e (1992, 67; 1996a, 87) göre, bu seremoni ya Amaseia’da tapınım
gören Αἴθηρ ἀλεξιχάλαζος (Anderson et al. 1910, 138 no 114a) öncülü, Hitit
pantheon’undan hava tanrısı Urhi-Teşub adına yapılan bir törenin devamı; ya da
Pers kökenli tanrı Ahura Mazda ile Zeus ̉Ωμάνης Ōmanēs/Ōmanios kültünün bir
uzantısı olabilir (French 1996a, 87; 92).
1246
Liv. perioch. 83; Vell. II. 24. 5; Plut. Sert.. VI. 1; Pomp. V. 1-3; App. civ. I. 78;
Diod. XLV 47. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 69. 4; Exsuper. 29; Oros. hist. V. 19. 24.
1247
Plut. Sull. XXVII. 1-XXXII. 2; Diod. XXXVIII/XXXIX. 6; Liv. perioch. 85-88;
Vell. II. 24. 3-28. 1; Obseq. Prodig. 57; Eutr. V. 7-9; Oros. hist. V. 20. 1-21. 1.
1248
Plut. Sull. XXXIII. 1; Cic. Att. IX. 15. 2; har. resp. XXV. 54; Leg. I. 15. 42; Cic.
Verr. II. (3) 35. 82; leg. agr. III. 5-6; Diod. XXXVIII/XXXIX. 15. 1; frg. 15 dn. 1;
Liv. perioch. 89; App. civ. I. 3; 98-99; Vell. II. 28. 2; Ampel. XVIII. 6; Cass. Dio
yılı Ocak ayının 27. ve 28. günlerinde, Birinci Mithradates-Roma Savaşı
ve Italia’ya döndükten sonra, kendi muhaliflerine karşı verdiği savaşla-
rın anısına iki gün boyunca devam eden görkemli bir zafer töreni
(triumphus) düzenlemiş1249 ve Küçük Asya’nın büyük yeni düzenleyicisi
olarak selamlanmıştı1250. Şimdi Italia ve Roma’da imparatorluğun iç
işlerini bir düzene koymak ve muhaliflerini tamamen ortadan kaldırmak
için zamana –pax Sullana(?) ihtiyacı vardı1251. Bu yüzden Küçük As-
ya’da yeni bir savaş istemiyordu. Dolayısıyla Küçük Asya’da yaptığı
organizasyonları bozacak yeni bir politika uygulamak arzusunda değildi.
Esas itibariyle Sulla’nın hem Dardanos Antlaşması hem de Küçük As-
ya’da yaptığı düzenlemeler Roma’nın, bölgedeki güçler dengesini –
status quo– kendi lehine çevirmekten başka bir şey değildi. Bu bakım-
dan lex Corneliade provinciis ordinandis ya da lex Cornelia
maiestatis olarak bilinen bir yasa yayımladı. Söz konusu kararname
uyarınca eyaletlerde bulunan generallerin her ne sebeple olursa olsun
Senatus ve halkının izni olmaksızın eyalet sınırlarını terk etmelerini ve
kendi inisiyatiflerini kullanarak başkalarına savaş açmalarını yasakladı.
Ayrıca Sulla, bu yasaya karşı gelen valilerin vatana ihanet suçuyla yar-
gılanacaklarını belirtti1252. Zira, Pontos Kralı VI. Mithradates’in haşin
tabiatını bildiğinden onun Roma’ya karşı yeni bir savaş açabileceğini
düşünüyordu1253. Bu bakımdan komutanlarından Aulus Gabinius’u1254
XXXVI. 31. 4; Oros. hist. V. 21. 12. Daha detaylı bilgi için bk. Broughton 1952, II
66 vd.; 74 vd.; Walton 1965, 244 vdd.
1249
Plut. Sull. XXXIV. 1-2; Cic. Leg. Man. III. 8; Val. Max. II. 8. 7; Plin. nat.
XXXIII. 5. 16; App. civ. I. 99; 101; Eutr. V. 9; ayrıca bk. FastTr p108; Ferris 2000,
18 dn. 37; Sumi 2002, 416 vdd. dn. 23; 28; 422 vdd.
1250
Magie 1950, 240.
1251
Liv. perioch. 88-89; ayrıca bk. Plut. Sull. XXXI-XXXIII; Obseq. Prodig. 57;
Oros. hist. V. 21. 1-14; Sumi 2002, 428 vdd.
1252
Cic. Pis. XXI. 50; ayrıca bk. Cic. Fam. I. 9. 25; III. 6. 3; 6; 10. 6; Bauman 1967,
75 dn. 47; Brunt 1971b, 97; Marshall 1972, 902.
Söz konusu yasayla, İÖ. 101-99 yıllarına ait Delphoi ve Knidos’ta ele geçirilen
lex de Cilicia Macedoniaque provinciis=lex de provinciis praetoris adlı karar-
nameyle de (SEG III 378) valinin Senatus kararı olmadan kendi eyaletinin dışına
sefer düzenlemesi yasaklanmıştı. Dahası devlet çıkarları dışında –rei publicae cau-
sae– eyalet dışına çıkması dahi men edilmişti (Lintott 1993, 23 vd.).
1253
Sall. Hist. I. 27=Arus. 486. 10; Donat. Phorm. 464; ayrıca bk. McGushin 1992,
98 vd.
1254
A. Gabinius aynen Murena gibi, Khaironeia Muharebesi sırasında büyük yarar-
lılıklar göstermiş ve muharebenin kazanılmasında önemli bir rol oynamıştı (Plut.
Küçük Asya’daki savaşa son vermek, Mithradates ile Kappadokia Kralı
I. Ariobarzanes’in arasını bulmak üzere elçi olarak gönderdi. Gabinius,
Küçük Asya’ya gelmesiyle Murena’ya, Mithradates’e karşı savaşı kes-
mesi konusunda sert bir ültimatom verdi1255. Kısa süre sonra Sulla,
Murena’nın derhal görevini bırakıp Roma’ya dönmesini emretti1256.
Onun yerine ise, Küçük Asya proconsul’lüğüne gene Sulla’nın komu-
tanlarından biri olan Marcus Minucius Thermus atandı1257.
Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında Pontos kralına olan sada-
katleri, Manius Aquillius’u ve diğer Romalıları zincirleyerek Mithrada-
tes’e teslim etmeleri nedeniyle Mitylene (Lesbos) halkı Romalılar nez-
rinde hainliğiyle ün kazanmıştı. Ancak Mithradates’in yenilmesine rağ-
men, yine de Romalılara karşı başarıyla direniyordu1258. Bunun üzerine
o sıralar halen Küçük Asya’da bulunan Lucullus, Mitylene üzerine yel-
ken açtı. Teslim olmayı reddeden Mitylene’lileri kentlerinin önündeki
muharebede yendikten sonra, kenti kuşattı. Bütün abluka işlemlerini ve
kuşatma aletlerini devreye sokmasına rağmen kenti düşüremedi. Bunun
üzerine kenti muhasara etmekten vazgeçmiş gibi, açık bir havada ordu-
gahını terk ederek Elaitikos (Çandarlı) Körfezi’ne doğru yelken açtı.
Böylelikle Mitylene’lileri kuşatmanın kaldırıldığına inandırdı. Fakat
geceleyin gizlice adaya gelerek Mitylene yakınlarında pusuya yattı.
Ertesi gün, Lucullus’un gittiğini zanneden halk, kentten çıkarak Roma
kampını yağmalamaya başladı. Bu fırsattan yararlanan Lucullus, Mityle-
ne’lileri bir çember içine alarak içlerinden direnen 500 kişiyi kılıçtan
geçirdi. Diğerlerini ise, esir aldı. Bunun üzerine kent Romalılara direne-
medi ve düştü. Böylelikle Lucullus, Mitylene’liler arasından 6.000’den
fazla kişiyi esir alarak muazzam savaş ganimeti elde etti1259. Bu sırada
Sull. XVI. 8; XVII. 7). Gabinius’un kariyerine ilişkin daha detaylı bilgi için bk.
Sanford 1939, 64 vdd.; Badian 1959b, 87 vdd.; Williams 1978, 195 vdd.
1255
App. Mithr. 66.
1256
Cic. Leg. Man. III. 8; ayrıca bk. XV. 32. Murena, İÖ. 81 yılında, Roma’ya dön-
dükten sonra, Sulla’nın izniyle Mithradates’e karşı kazandığı zaferlerin anısına gör-
kemli bir triumphus düzenledi (Cic. Mur. V. 11-12; VII. 15; XLI. 88; Leg. Man. III.
8; Licin. XXXVI. 5 “Criniti”). Ayrıca bk. FastTr p108; SIG3 II 745 str. 6 dn. 3;
Magie 1950, 245; Keaveney 1983b, 186; Sherwin-White 1984, 151; 1994, 232;
Rosenstein 1990, 42.
1257
Suet. Iul. II.
1258
Plut. Luc. IV. 1-2; ayrıca bk. Vell. II. 18. 3.
1259
Plut. Luc. IV. 2-3; ayrıca bk. Liv. perioch. 89; Vell. II. 18. 3; Auct. Liber de Vir.
ill. 78. 1. Modern tarihçiler ve günümüz yazarları arasındaki ortak kanı (communis
opinio) Mitylene’nin, Asia Valisi Thermus tarafından ele geçirildiği yönündedir
Mitylene’nin saldırarak ele geçirilmesindeki yardımlarından ötürü daha
ilk seferini yapan Iulius Caesar1260, Asia Valisi M. Minucius Thermus
tarafından corona civica1261 ile ödüllendirilmiştir1262.
Bu arada A. Gabinius, Mithradates ile görüşerek hemen İkinci
Mithradates-Roma Savaşı’na son verdi. Pontos kralıyla I. Ariobarzanes’i
uzlaştırdı. Bu görüşmeler sırasında Mithradates, Pontos ile Kappadokia
krallıkları arasındaki barışı pekiştirmek için dört yaşındaki kızı Athenaїs
Philostorgos’u, Kappadokia kralının oğlu Ariobarzanes II Philopator’la
nişanladı1263. Böylelikle Mithradates, İkinci Mithradates-Roma Sava-
şı’ndan önce Kappadokia ile Pontos sınırında, Halys Irmağı’nın her iki
(Gelzer 1926, col. 380; Münzer 19652, col. 1966). Bununla birlikte, Suetonius (Iul.
II)’de Mitylene’nin sadece Thermus tarafından ele geçirildiğini söylemektedir. Livi-
us (perioch. 89) ise, sadece uzun süredir Romalılara karşı direnen adanın alındığını
bildirir. Bununla birlikte, Mitylene’nin alınmasına ilişkin en detaylı bilgi Plutarkhos
(Luc. IV. 1-3)’de verilmekte olup, açık bir şekilde adanın Lucullus tarafından nasıl
zapt edildiği anlatılmaktadır.
Lucullus, İÖ. 81 yılından sonra, bir süre daha –İÖ. ca. 80/79– Küçük Asya’da
kalmış gibi görünmektedir. Çünkü, İÖ. ca. 80/79 yılında Roma’da aedilis (Roma’nın
bayındırlık memuru; Roma’nın zahire işlerine bakmak –cura annonae; sokak ve
pazar güvenliğini sağlamak –cura urbis; ticaret geliş-gidişini denetlemek ve kamu
yarına oyunlar tertip etmek –cura ludorum gibi görevlerden sorumlu yüksek derece-
deki devlet memuru) seçilmiş (Plin. nat. VIII. 7. 19) olmasına rağmen o sırada ken-
disi henüz Roma’da değildi (Cic. Acad. II. 1. 1). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
Gelzer 1926, col. 380 vdd.; Magie 1950, 245 vd. dn. 41; Broughton 1952, II 81.
1260
Caesar, M. Minucius Thermus’un emrindeyken onun tarafından bir donanma
kurmak amacıyla Bithynia’ya gönderildi (Plut. Caes. I. 3-4 dn. 1; ayrıca krş. Poly-
ain. Strat. VIII. 23. 1). Ancak IV. Nikomedes’in mahkemesinde fazla oyalanması
hakkında ‘birtakım’ dedikodulara yol açtı (Suet. Iul. II; XXII. 2; XLIX. 1-4; Ampel.
XXIV. 3; Cass. Dio XLIII. 20. 1. 2; Auct. Liber de Vir. ill. 78. 1).
1261
Meşe yapraklarından yapılan ve savaşta bir kimsenin yaşamını kurtaran kişiye
verilen çelenktir.
1262
Suet. Iul. II.
1263
App. Mithr. 66; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 245 dn. 40;
Sherwin-White 1984, 1984; McGing 1986a, 135 dn. 13.
Bu nişan başlangıçta her ne kadar metazori ve politik bir özellik gösterse de,
daha sonradan Mithradates’in Monime’den olma kızı Athenaїs II Philostorgos ile
Kappadokia Kralı Ariobarzanes II Philopator evlenmiş ve onların oğulları Ariobar-
zanes III Eusebes Philoromaios, İÖ. ca. 54 yılında Kappadokia tahtına çıkmıştır
(Cic. Fam. XV. 4. 6a; IG II 3/1. 3426-3428; ayrıca bk. Wilcken 19702, col. 2037).
Belki de bu yüzden III. Ariobarzanes tahta çıkışının 9. ve 11. yıllarında Kappadokia
sikkelerinde Pontos simgesi olan hilal ay ve yıldız motiflerini işletmiştir. Nümismat-
lar bu durumu III. Ariobarzanes’in dedesinin Pontos Kralı VI. Mithradates olmasıyla
açıklamaktadırlar. Daha detaylı bilgi için bk. Simonetta 1961, 19; 1977, 43 vdd.
tarafında yer alan Kappadokia’ya ait yöreleri elinde tutmakla kalmamış
bir de Kappadokia’nın bazı kısımlarının yönetimini kendine bağlamış-
tır1264. Ardından Roma elçisi Gabinius’un huzurunda kızıyla I. Ariobar-
zanes’in oğlunun nişanlanması şerefine büyük bir şölen düzenlemiş-
tir1265. Böylelikle, İÖ. 84 yılında başlayan ve İÖ. 81 yılına kadar üç yıl
boyunca devam eden İkinci Mithradates-Roma Savaşı sona ermiştir1266.
Bunun üzerine Mithradates, bütün dikkatini Kimmeria Bosporos’un-
da Pontos egemenliğine karşı ayaklanan kabileleri bastırmaya yöneltti.
Bu bakımdan, İÖ. 81 yılında, güçlü bir donanma ve tam donanımlı bir
orduyla Khersonesos Taurika’da (Kırım Yarımadası) yer alan Bospo-
ros’a doğru yelken açtı1267. Bölgeye intikal ettikten kısa süre sonra kendi
hakimiyetine baş kaldıran kabilelere boyun eğdirdi ve oğullarından
Makhares’i, Bosporos kralı ilan etti1268. Kimmeria Bosporos’u ile Kol-
khis bölgeleri arasında ikamet eden kavimleri hakimiyeti altına almak ve
bütün Doğu Karadeniz sahillerini Pontos Krallığı’na bağlamak üzere
Kolkhis’e doğru ilerlemeye başladı. Ancak, gerek mevsimin ilerleme-
si1269 gerekse Akhaios1270 kavimleriyle yaptığı savaşlar sebebiyle ağır
kayıplar verdi. Ayrıca, ordunun ilerleyeceği güzergah üzerindeki köyle-
rin boşaltılması Pontos’luların erzak ve levazım edinmelerini engelledi.
Bütün bunlara dondurucu kış geceleri, kar ve düşmanın kurduğu tuzak-
1264
App. Mithr. 64; 66.
1265
App. Mithr. 66.
1266
App. Mithr. 66. Aynı yıl (İÖ. 81) Sulla uzun süren Mithradates Savaşları ve İç
Savaşlar sırasında ekonomisi zayıflayan Romalılar adına yeni bir vergi ilan etmiştir.
Böylelikle bütün müttefik ulusların ve kralların ve sadece vergi ödeyen kentlerin
değil; değişmez bağlarla kendilerini gönüllü olarak Roma’ya bağlayan ve savaşlarda
kendilerine yardımcı olmalarından ve bazı erdemlerinden dolayı otonom bırakılıp
vergiden muaf tutulan bazı kentlere ve krallara bundan böyle vergi yükümlülüğü ge-
tirildi (App. civ. I. 102). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Troxell 1982, 116.
1267
Mithradates’in, Kırım Yarımadası’nda yer alan söz konusu bölgeye nasıl gittiği
antik kaynaklarda açık bir şekilde belirtilmemiştir. Ancak Bosporos’un, Pontos’lular
tarafından ele geçirilmesinden sonra, kralın ordusuyla Kimmeria Bosporos’u ile
Kolkhis arasında kalan Akhaioi kavimlerinin yaşadığı bölgeyi de kendi hakimiyeti
altına almak üzere bir kara seferi düzenlemiş olması (App. Mithr. 67), onun Kırım
Yarımadası’na deniz yoluyla geldiğini kanıtlamaktadır.
1268
App. Mithr. 67. Ayrıca bk. Shelov 1978b, 55 vdd.; 72; Saprykin 2003a, 11 vdd.
1269
İÖ. 81/80 kışı (McGing 1984, 136 dn. 17).
1270
Appianos (Mithr. 67; 102) ve Ammianus Marcellinus’a (XXII. 8. 25) göre,
Kolkhis Bölgesi’nin kuzeyinde yaşayan Akhaioi kavimleri, Troia Savaşı’ndan sonra,
eve dönüş yollarını kaybederek buralara yerleşen Akhaios’ların (Hellenlerin) soyun-
dan gelmekteydiler.
lar eklenince Mithradates ordusunun üçte ikisini kaybetti1271. Belki de
bu yüzden Mithradates, İÖ. 80 yılında1272 Pontos’a döner dönmez, elçi-
lerini Roma’ya gönderdi. Kuşku yüklü Dardanos Antlaşması hükümleri-
nin Sulla ve Senatus tarafından onaylanmasını ve yazılı bir hale getiril-
mesini istedi. Çünkü Murena gibi, Küçük Asya’daki diğer Romalı gene-
raller tarafından bir daha rahatsız edilmek istemiyordu1273. Bununla
birlikte Pontos elçileri Roma’ya vardıklarında, orada Kappadokia Kralı
I. Ariobarzanes’in göndermiş olduğu elçi heyetiyle karşılaştılar. Kappa-
dokia heyeti, Mithradates’in Dardanos Antlaşması hükümleri uyarınca
geri çekilmesi gereken toprakları boşaltmadığı; aksine barış zamanında
Kappadokia’nın bazı kısımlarının yönetimini dahi kendine bağladığı
yönündeki şikayetlerini Sulla’ya iletmişti. Bu bakımdan Sulla, Pontos
elçilerine söz konusu antlaşmanın gerek kendisi gerekse Roma
Senatus’u tarafından tespit ve tasdik edilebilmesi için, Mithradates’in
derhal Kappadokia topraklarından çekilmesini emretti1274.
Sulla’nın isteği uyarıca Kappadokia topraklarını tahliye eden Mithra-
dates, bir süre sonra elçilerini tekrar Roma’ya yolladı1275. Fakat Pontos
1271
App. Mithr. 67.
1272
Th. Reinach (19752, 300), D. Magie (1950, 321) ve birçok modern araştırmacıya
göre, söz konusu olay, İÖ. 79 yılına tarihlenmektedir. Halbuki açık bir şekilde,
Appianos’un (Mithr. 67) ifadelerinden de anlaşılacağı üzere, o sırada Sulla, Roma
yönetiminde halen önemli ölçüde söz sahibidir. Bu antlaşmanın onanması için,
Mithradates’e kesin ve net olarak Kappadokia’yı bırakmasını emretmiştir. Bu bağ-
lamda, söz konusu olay ya Sulla’nın halen Roma’da dictator olduğu, İÖ. 80 yılının
Temmuz veya Ağustos aylarına ya da onun dictator’luktan kendi isteğiyle çekildiği
İÖ. 79 yılında (Plut. Sull. XXXIV. 3; ayrıca bk. Suet. Iul. LXXVII. 1; Lucan. Bel.
civ. I. 334-335; Sil. pun. XIII. 858-860; Iuv. Sat. I. 16-17; App. civ. I. 3; 103-105; II.
138; Eutr. VI. 1. 1; Oros. hist. V. 22. 1; Quint. Inst. III. 8. 53; V. 10. 71; Ampel.
XVIII. 16; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 12) değil; ancak ve ancak İÖ. 80 yılının geri
kalan aylarında consul olduğu dönemde gerçekleşmiş olsa gerektir. Daha detaylı
bilgi için bk. Twyman 1976, 77 vdd.; McGing 1986a, 136 dn. 17.
1273
App. Mithr. 67.
1274
App. Mithr. 67; ayrıca bk. McGing 1986a, 136 dn. 17.
1275
Mithradates’i anlaşma koşulları konusunda en çok rahatsız eden şey, Sulla’nın
bütün isteklerini yerine getirse bile kendini ve krallığını tümüyle Romalıların insafı-
na bırakacak olmasıydı. Çünkü daha önceki tecrübelerinden, Romalıların anlaşma
koşullarına bağlı kalacağının herhangi bir garantisi olmadığını biliyordu. Bununla
birlikte Pontos elçilerinin, Sulla’nın sözlerine ve Senatus’un consultum’larına (hü-
kümlerine) bağlı kalıp kalmayacağını sorgulamamaya dikkat etmeleri lazımdı. Zira
Romalılar şereflerine düşkün olurlardı; en azından müzakereler sırasında!
Sulla’nın güvenilmez karakterine ve uyguladığı propagandalara ilişkin olarak
ayrıca bk. Frier 1971, 585 vdd.; Strisino 2002, 33 vdd.
elçi heyeti, İÖ. 78 yılının ilkbaharında Roma’ya vardığı zaman Sulla’nın
kısa bir süre önce ölmüş olduğunu öğrendiler1276. Ayrıca o sırada Ro-
ma’da yeni karışıklıklar baş göstermişti. İÖ. 78 yılı consul’lerinden
Marcus Aemilius Lepidus, daha Sulla’nın sağlığında ona karşı halkı
kışkırtmaya başlamıştı. Sulla’nın ölümünden sonra ise1277, halkı Sulla
aleyhine ayaklandırarak, onun onuruna resmi cenaze töreni yapılmasına
engel olmak istemiştir. Ancak söz konusu çekişmeler Pompeius’un1278
devreye girmesiyle yatışmıştır. Pompeius, Roma’da kargaşa çıkaranların
kimini güzellikle, kimini ise, korkutarak yola getirmiştir. Daha sonra da
Sulla’nın cenazesini güvenli bir şekilde Roma’ya göndermiş ve onun
onuruna görkemli devlet töreninin saygıyla yapılmasını sağlamıştır1279.
Roma’da bu olaylar cereyan ederken, Mithradates’in elçileri çeşitli kere-
ler consul’lerle görüşme ve Senatus’un huzuruna çıkma girişiminde
bulunmuşlar; ancak her seferinde geri çevrilmişlerdir. Senatus’un Pontos
heyetini kabulünün gereğinden fazla uzaması nedeniyle elçilerin sabırla-
rı tükenmiş ve sonunda hiçbir görüşme yapamadan ülkelerine geri dön-
mek zorunda kalmışlardır1280. Ancak bu durum, gerek Romalılar1281
gerekse Mithradates1282 açısından karşı tarafın muhtemel bir savaş için
uygun bir zaman kolladığı izlenimini uyandırmıştır.
1276
App. Mithr. 67; ayrıca bk. Plut. Sull. XXXVII. 1-4; Oros. hist. V. 22. 16.
İÖ. 138 yılında doğan Sulla, Velleius Paterculus’a (II. 17. 2-3) göre, 49; Plutar-
khos’a (Sull. VI. 10) göre ise, 50 yaşındayken, İÖ. 88 yılında consul seçilmiş ve İÖ.
78 yılında 60 yaşındayken ölmüştür (App. civ. I. 105; Val. Max. IX. 3. 8). Ayrıca k.
Liv. perioch. 90; Paus. I. 20. 7; IX. 33. 6; Dio Cass. LII. 17. 4; Memnon 37. 1;
Hieron. chron. 175.1.
1277
Sulla da, aynı şair Alkman ve Pherekydes gibi phthiriasis=pedikülos hastalığına
yakalanmış (Aristot. Hist. an. V. 557a; ayrıca bk. Plut. Sull. XXXVI. 3-4) ve vücudu
bitler tarafından yenilerek ölmüştür (Plut. Sull. XXXVII. 1-4; Auct. Liber de Vir. ill.
75. 12). Daha detaylı bilgi için bk. Rabinovich 2004, 21 vdd.
1278
Pompeius, İÖ. 78 yılı consul seçimlerinde Sulla’nın düşmanlarından M. Lepi-
dus’un consul seçilmesinde önemli rol oynamıştı (Plut. Sull. XXXIV. 4-5; ayrıca bk.
Keaveney 1982a, 135). Bu bakımdan Sulla’yla arası açılmış ve Sulla’nın vasiyetna-
mesinde belirtilen dostları arasında bir tek kendisine yer ayrılmamıştı (Plut. Sull.
XXXVIII. 1; Pomp. XV. 3-4).
1279
Plut. Sull. XXXVIII. 1; Pomp. XVI. 1; Liv. perioch. 90; App. civ. I. 105.
1280
App. Mithr. 67.
1281
Sall. Hist. I. 48. 8. Zaten birçok Senatus üyesi, bu sırada zengin Pontos kralıyla
savaşmak için bahane arıyordu (Sherwin-White 1984, 158-160; McGushin 1992,
139). Velleius Paterculus’a (ii. 40. 1) göre Mithradates, Mesopotamia’daki Parth’lar-
dan başka tek otonom kraldı.
1282
App. Mithr. 69.
Mithradates, Sulla’nın istediği her şeyi yerine getirmiş, hatta
Kappadokia topraklarından bile geri çekilmiş olmaksına rağmen, uzun
süredir onaylanmasını beklediği Dardanos Antlaşması’nın tespit ve tas-
dik edilmesini sağlayamamıştı. Bu durumda Romalılar, gene istedikleri
zaman, daha önce de yaptıkları gibi, Küçük Asya’daki diğer krallıkları
Mithradates’e karşı kışkırtabilir ya da bizzat kendileri Pontos üzerine
yürüyebilirlerdi. Bu yüzden Mithradates, bir yandan silahlanma girişi-
mine hız verirken, diğer yandan da damadı Armenia Kralı II. Tigra-
nes’i1283, kendisini Roma Senatus’una ve Sulla’ya şikayet eden Kappa-
dokia Kralı I. Ariobarzanes üzerine sefer düzenlemeye teşvik ediyor-
du1284. Mithradates’in bu faaliyetleri, Roma’da onun tekrar Anadolu’yu
istila etmek üzere hazırlandığı yolunda bir kanaat uyandırdı. Bu bakım-
dan Romalılar, Küçük Asya’daki garnizonlarını güçlendirdiler ve olası
bir savaş için hazırlanmaya başladılar. Sonunda her iki taraf da diğer
tarafın baskınına uğramaktan korkar oldu. Ancak Sulla’nın ölümünden
sonra, İÖ. 78 yılı consul’lerinden Marcus Aemilius Lepidus tarafından
Roma’da başlatılan kargaşa yerini yeni bir iç savaşa bırakmıştı1285. Belki
de bu nedenle Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’nın başlaması beş yıl
gecikti. Çünkü bu sırada Roma, bir yandan Italia ve Iberia’daki kendi iç
mücadelelerine bir son vermeye çalışırken, diğer yandan da Italia ile
Küçük Asya arasındaki deniz yollarının, özellikle Batı Anadolu ile Doğu
Akdeniz sahillerinin güvenliğini sağlamaya çaba gösteriyordu1286.
Çünkü bu sırada Roma’nın Küçük Asya ve Doğu Akdeniz’le olan ti-
caret ve ulaşım yollarını kapayan korsanlar Romalılara ve Küçük Asya
kentlerine önemli ölçüde zarar vermeye başlamışlardı. Özellikle Krete
Adası, Lykia, Pamphylia ve Kilikia bölgelerinde konuşlanan korsanlar,
belirli ölçülerde Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’un yardımı ve
1283
Tigranes, Seleukos Krallığı’nın, İÖ. ca. 114/113 yılından İÖ. 83 yılına kadar
yaklaşık 30 yıl süren taht kavgaları sonucunda kendini yiyip bitirmesinden yarar-
lanmış ve Armenia topraklarını büyük ölçüde genişletmişti. Özellikle, İÖ. 83 yılın-
dan itibaren, Syria’daki Seleukos Krallığı’nın topraklarını, Kilikia’nın bazı kısım-
larını ve gerek Syria ve Palestine (Filistin) gerekse Kilikia’nın komşu olduğu bölge-
lerin büyük bir bölümünü Armenia kontrolü altına almıştı (Plut. Luc. XIV. 5; XXI.
4-5; Pomp. XXVIII. 4; App. Syr. 48; 69-70; Mithr. 105; Cass. Dio XXXVI. 37. 6;
Pomp. Trog. prolog. 40=Iust. XL. 1. 2-4; 2. 1-2; Iosep. Ant. Iud. XIII. 16. 14; ayrıca
bk. Diod. XL. 1 a dn. 4; Strab. XIV. 5. 2 c. 669; Manaseryan 1982, 139 vd.).
1284
App. Mithr. 67.
1285
Liv. perioch. 90; Sall. Hist. I. 48. 5-22; Plut. Pomp. XVI. 1-6; Suet. Iul. III; App.
civ. I. 107.
1286
Sall. Hist. II. 44. 7; IV. 69. 13; ayrıca bk. Günaltay 19872, 419.
teşvikiyle Doğu Akdeniz’de önemli bir güç oluşturmuşlardı. Sayıları her
geçen gün daha da artıyordu. Bunun nedeni ise, Romalı memurların ve
publicanus’ların Küçük Asya eyaletleri ve kentleri üzerinde uyguladığı
yağma politikasıydı. Ayrıca, İÖ. 85 yılında, Sulla’nın Küçük Asya eya-
letlerine ve kentlerine yüklediği cezayı ödemek üzere Romalı tefeciler-
den yüksek oranda birleşik faizlerle para almışlardı. Şimdi ise, publica-
nus’lara her yıl düzenli olarak ödedikleri vergiler bir yana, tefecilerden
aldıkları paranın faizini dahi ödeyemeyecek durumda olan halkın bütün
varlıkları işkenceyle ellerinden alınıyor ve geri kalan borçları için ço-
cukları satışa çıkarılıyordu. Borç bununla da kapanmayınca kendilerini
satıyorlardı. Bu yüzden zavallı insanların bir kısmı borç köleliğine düş-
mekten kaçıyor ya dağ eşkıyalarının ya da korsanların yanına sığınıyor-
lardı1287. Böylelikle, Küçük Asya kentleri ve halk canlarından bezmiş ve
tekrar Romalıların can düşmanı olmuştu. İşte bu ruh hali içinde birçok
kent ve insan kısa süre önce kendisine ihanet ettikleri Mithradates’e
gözlerini çevirmiş ve kurtuluş için ondan yeni bir mucize beklemeye
başlamıştı.
Mithradates ise, Romalıların Küçük Asya’daki soygunculuk, yağma
siyasetinden ve Roma’nın iç çekişmelerinden istifade etmeyi ihmal et-
miyordu1288. Roma’daki siyasal çekişmeler nedeniyle vatanlarından
kovulmuş demokrat/halk parti mensuplarını himayesi altına alıyor ve
Roma’yı yıpratacak her türlü girişime destek veriyordu1289. Bir yandan
Küçük Asya’daki Roma idaresi altındaki yerlere casuslar, Pontos propa-
gandacıları göndererek Anadolu’daki halkın ve kentlerin durumunu
yakından takip ediyor, diğer yandan da –el altından– Romalılara karşı
Doğu Akdeniz’de konuşlanan korsanlarla işbirliği yapıyordu1290.
Bu sırada –İÖ. 78 yılında–, Armenia Kralı Tigranes II Megas, büyük
bir orduyla Kappadokia’yı yağmaladı. Kappadokia Krallğı’nın başkenti
Mazaka’yı (Kayseri) da ele geçirerek, I. Ariobarzanes’i beşinci kez kral-
lığını terk etmek zorunda bıraktı. Yaklaşık 300.000 kişiyi esir aldı. Halkı
önceleri ‘Armenia’nın Tacı’, daha sonra ise, Tigranokerta (Tigranes’in
1287
Plut. Luc. XX. 1-5; App. Mithr. 63; ayrıca bk. Plut. Sull. XXV. 2. Bazı insanlar
artık korsanlığı zenginleşmenin ve Romalılara karşı savaşmanın bir yolu olarak
görmeye başlamıştı. Surları olmayan ada ve kıyı kentlerine, kasabalara saldırıyorlar-
dı. Halkı yağmalıyor, insanları kaçırıyorlardı. Burum öyle bir hal almıştı ki, artık
korsanlıktan onursuzluk duymuyorlardı; hatta ün bile kazanıyorlardı. Krete adasında
ya da Kilikia Bölgesi’nde bazı insanlar korsanlık yapmaktan onur duyuyorlardı.
1288
1289
App. Mithr. 68; ayrıca bk. Sall. Hist. I. 48. 8; Günaltay 19872, 421.
1290
App. Mithr. 63; 92-93.
kenti) olarak adlandırılan başkentine göç etmeye zorladı. Onların yardı-
mıyla Tigranokerta kentini büyük ölçüde inşa etti1291. Kappadokia’da
cereyan eden bu olaylar Roma’da endişesizce takip edildi. Halbuki,
Küçük Asya’da yeni bir krallığın gelişmesi ve güçlenmesi Roma için
tehlikeli olabilirdi. Ancak bu sırada Roma, bütün dikkatini İspanya ve
ona komşu, civar yerleşimleri Romalılara karşı ayaklandıran Quintus
Sertorius’a yöneltmişti1292. Çünkü, Sertorius kısa zaman içinde ortak
çalışma arkadaşlarından Roma benzeri 300 kişilik Senatus oluştur-
muş1293 ve üzerine gönderilen bütün kuvvetleri uzun süre bertaraf etme-
sini bilmişti1294. Hatta Sulla tarafından “Büyük” (Magnus) lakabı (cog-
nomen) verilen Pompeius1295 bile, Sertorius tarafından çeşitli kereler
büyük yenilgilere uğratılmış ve bazen şans, bazen de talihinin yardımıy-
la canını zar zor kurtarmıştı1296.
Bu arada Mithradates, Sulla aleyhtarı Fimbria’nın subaylarından ya-
nına sığınan Lucius Magius ve Lucius Fannius’un1297 teklifiyle Roma ve
İspanya’daki demokratik hareketi desteklemeye karar verdi. Bu bakım-
dan, İÖ. ca. 75 yılında elçilerini, Magius ve Fannius’la birlikte Sertori-
1291
Strab. XII. 2. 9 c. 539; App. Mithr. 67; ayrıca bk. Quadratus 18. Armenia Kralı
Tigranes II Megas başkentini inşa etmek için, büyük bir kısmı Kilikia Bölgesi’nden
olmak üzere on iki Hellen kentini boşaltarak Tigranokerta’ya yerleştirmişti (Strab.
XI. 14. 15 c. 532; Plut. Luc. XXVI. 1; XXIX. 2-4; Cass. Dio XXXVI. 2. 3-4).
Kilikia’nın Soloi yerleşimi de, Tigranes tarafından ele geçirildikten sonra, kent halkı
sınır dışı edilerek Armenia’nın yeni kurulmakta olan başkentine ‘Tigranokerta’
sürülmüş olsa gerektir (Plut. Pomp. XXVIII. 4; Dio XXXVI. 37. 6).
1292
Plut. Sert. VI. 3-9. 3; ayrıca bk. Sall. Hist. I. 48. 8; App. civ. I. 107-108; Flor.
epit. II. 10. 1-6; Eutr. VI. 1 dn. 2; Oros. hist. V. 23. 1-15.
1293
Plut. Sert. XXIII. 4; Sert.-Eum. I. 2; App. Mithr. 68; civ. I. 108; Hisp. I. 101.
1294
Plut. Sert. IX. 2-3; XI. 4-XIII. 6; XVIII. 1-XIX. 6; XXI. 1-XXII. 7; Sall. Hist. II.
82. 1-10; Liv. perioch. 90-93; App. civ. I. 107-113; Flor. epit. II. 10. 2-6; Obseq.
Prodig. 58-60.
1295
Plin. nat. VII. 26. 95-96; Plut. Pomp. XIII. 4-5; XXIII. 1; Sert. XVIII. 2; Crass.
VII. 1; XII. 4; ayrıca bk. Diod. XXXVIII/XXXIX. 10. 1; Liv. perioch. 103; Plut.
Pomp. VIII. 1-2; Plut. mor. III. 203 e: Apophtheg. Rom. 5; App. civ. I. 80; Vell. II.
32. 6; Cass. Dio XXXVII. 21. 3.
1296
Liv. perioch. 93; Plut. Sert. XVII. 2-XIX. 6; Pomp. XVIII. 3-XX. 1; App. civ. I.
110-112; Oros. hist. V. 23. 8-11; ayrıca bk. Sall. Hist. I. 67. 8; 93-104; II. 75-78; 80-
82.
1297
Fimbria’nın subayları olduğu düşünülen Lucius Magius ve Lucius Fannius’un
isimleri Orosius (hist. VI. 2. 12) ve Appianos (Mithr. 68)’de geçmektedir (ayrıca bk.
Sall. Hist. II. 90-91; McGing 1986a, 137 dn. 21; McGushin 1992, 253 vdd.). Daha
detaylı bilgi için bk. Fannius: Münzer 19582, col. 1992 vd.; Magius: Münzer 19652,
col. 439; Nicolet 1966a, 938 dn. 1-3; Gabba 1976, 113 dn. 317-320.
us’a gönderdi1298. Pontos elçi heyeti Sertorius’u, İspanya’da oluşturmuş
oldukları Senatus’un önünde överek, Pontos kralının kendilerini resmen
tanıdığını ve onlarla müttefik olmak istediğini bildirdi. Sertorius’u ikinci
bir Hannibal’a, Mithradates’i ise, ikinci bir Pyrrhos’a benzeten elçi1299
Romalıların batıdan, generallerin en yeteneklisi Sertorius’un; doğudan,
Romalılara karşı savaşan kralların en büyüğü Mithradates’in saldırıları-
na karşı koyamayacaklarını dile getirdi. Ayrıca Pontos kralının Sertori-
us’a Romalılara karşı savaşmak üzere gemi ve para yardımı yapmaya
hazır olduğunu bildirdi. Buna mukabil Mithradates’in, kendisinden sa-
dece –sözlü olarak!–, Roma adına Anadolu’yu Pontos kralına terk etme-
sini rica ettiğini söyledi1300. Kralın teklifi Senatus üyeleri tarafından
olumlu karşılanırken1301 Sertorius, Roma’nın Anadolu’daki Asia Minor
ve Cilicia’daki topraklarını bırakamayacağını söyledi. Söz konusu böl-
gelerin terkine razı olduğu takdirde, Romalıların meşru hükümeti olduğu
yolundaki davasına ihanet etmiş olacağını ifade etti. Çünkü, Mithrada-
tes, Fimbria’ya karşı yaptığı savaşlar ve Sulla’yla yaptığı Dardanos
Antlaşması uyarınca Küçük Asya’yı terk etmişti. Bu bakımdan eyaletin
tekrar Pontos’lulara verilmesi düşünülemezdi. Bununla birlikte Bithynia,
Kappadokia, Galatia ve Paphlagonia gibi yöresel krallar tarafından yö-
netilen bölgeler Pontos kralına verilebilirdi1302.
Mithradates’in umduğundan çok daha önce; üç ay gibi kısa süre
içinde Pontos’a dönen elçiler1303, Sertorius’un bu sözlerini Mithradates’e
1298
Plut. Sert. XXIII. 1-2; App. Mithr. 68; 112; 119; Oros. hist. VI. 2. 12; ayrıca bk.
Cic. Leg. Man. IV. 9-10; XVI. 46; Mur. XV. 32; Sall. Hist. II. 91. Cicero’ya (Verr.
II. (1) 34. 87) göre, Roma’nın Cilicia quaestor’u Verres, Miletos’luların kendisine
eşlik etmek üzere verdikleri güzel bir gemiyi, o sıralar Myndos Adası’nda bulunan
ve Roma Senatus’u tarafından düşman ilan edilen Lucius Magius ve Lucius Rabi-
us’a (Fannius) satmıştır. Magius ve Fannius ise, söz konusu gemiyle Pontos’a git-
mişler ve Mithradates’in Sertorius’a göndermek üzere oluşturduğu elçi heyetini Si-
nope’den alarak İspanya’nın Dianion kentine götürmüşlerdir. Konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Spann 1987, 100 dn. 45-46; McGushin 1992, 253 vdd.; Souza 1999, 133
dn. 168; 154.
1299
Plut. Sert. XXIII. 2.
1300
Plut. Sert. XXIII. 2-3; App. Mithr. 68; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. IV. 9-10; Flor.
epit. I. 40. 4-5.
1301
Plut. Sert. XXIII. 4. Appianos (Mithr. 68)’de ise, Sertorius’un, Mithradates’in
bütün Anadolu’nun –Asia, Bithynia, Paphlagonia, Kappadokia ve Galatia’nın– Pon-
tos hakimiyeti altına verilmesi teklifini kabul ettiğini belirtir. Konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Gelzer 1932, col. 1129 vdd.; col. 1134 vdd.
1302
Plut. Sert. XXIII. 4-5.
1303
Sall. Hist. II. 91=Arus. 463. 6.
ilettikleri zaman kralın şaşkınlığını gizleyemeyerek arkadaşlarına şöyle
dediği rivayet edilir1304:
“Eğer şimdi, Sertorius, Atlantik Okyanusu kıyısına sürüldükten
sonra, bizlerin krallığı için sınırları koyuyorsa ve Asya’yı ele ge-
çirmeye teşebbüs edenlere karşı savaş açma tehdidinde bulunu-
yorsa; Palatinus Tepesi’nde oturmuş olsaydı, o zaman ne çeşit
anlaşma koşulları tayin edecekti?”.
Ancak Mithradates, İÖ. ca. 75/74 yılında, Roma’yla olası bir savaşının
kaçınılmaz olduğunu görmüş olsa gerektir ki1305; Sertorius’un antlaşma
teklifini kabul etti1306. Sertorius’a 3.000 talanta ve 40 gemi gönderdi1307.
Buna karşılık Sertorius anlaşmayı onaylamak amacıyla en önemli komu-
tanlarından tek gözlü1308 Marcus Marius’u1309 bir grup askerle Roma’nın
Küçük Asya proconsul’ü sıfatıyla Mithradates’e yolladı1310.
2. Cilicia Eyaleti’ndeki Korsanlık ve Haydutluk Faaliyetleri

(İÖ. 80-İÖ. 74)
Dardanos Antlaşması’ndan sonra, Sulla, Cilicia Eyaleti’nin sınırlarını
Kilikia Trakheia kıyılarından başlayarak Pamphylia ile Pisidia’yı da
içine alacak şekilde Phrygia ve Lykaonia’ya doğru kuzey yönünde ge-
nişletmişti. Bununla birlikte özellikle Birinci ve İkinci Mithradates-
Roma Savaşları sırasında (İÖ. 89-81) iyice güçlenen korsanlar ve
1304
Plut. Sert. XXIV. 1.
1305
Sall. Hist. IV. 69. 13; App. Mithr. 69; ayrıca bk. Raditsa 1969, 204 vdd.
1306
Cic. Mur. XV. 32; Liv. perioch. 93.
1307
Plut. Sert. XXIV. 2-3. Florus (epit. II. 10. 4)’de ise, yanılarak Sertorius’un Pon-
tos halkına ve Mithradates’e, –Romalılara karşı savaşmak üzere– bir filo göndererek
yardımda bulunduğunu iddia etmiştir. Mithradates ile Sertorius’un arasındaki yakın-
laşmaya ilişkin olarak ayrıca bk. Sall. Hist. I. 48. 8; II. 76; Berve 1929, 202 vdd.;
Scardigli 1971, 252 vdd.; McGushin 1992, 240.
1308
Africa 1970, 528 dn. 3. Gerçi Sertorius’un kendisi de tek gözlüydü. İÖ. ca.
91/90 yılında Roma ile müttefikleri arasındaki iç savaşlar sırasında Marsi kabilesine
karşı savaşırken tek gözünü kaybetmişti (Plut. Sert. IV. 2).
1309
Plutarkhos (Luc. VIII. 5; XII. 5; Sert. XXIV. 3) ve Orosius (hist. VI. 2. 12)’a
göre, Küçük Asya’ya gönderilen generalin adı Marcus Marius’tur. Appianos (Mithr.
68; 70; 76-77)’de ise, Mithradates’in yanına yollanmış olan generalin ismi Marcus
Varius olarak geçmektedir. Ayrıca Sertorius, Varius’un yanına yardımcılar olarak
Lucius Magius ve Lucius Fannius’u atamıştır. Böylelikle Mithradates, söz konusu
komutanların ve askerlerin desteğiyle Küçük Asya’daki Romalılara karşı Üçüncü
Mithradates-Roma Savaşı’na başlamıştır (App. Mithr. 68).
1310
Plut. Sert. XXIV. 3-4; App. Mithr. 68; ayrıca bk. Liv. perioch. 93; Oros. hist.
VI. 2. 12.
Tauros’ların her iki yakasındaki dağlık bölgelerde yaşayan haydutlar,
Doğu Akdeniz’de Romalılar açısından sürekli bir huzursuzluk kaynağı
olmuşlardı. Sulla’nın komutanlarının ve valilerinin bütün önlemlerine
karşın, daha da güçlenen korsanlar, Sulla’nın dictator’luğu boyunca (İÖ.
82-79), gerek Küçük Asya sahillerindeki kıyı kentleri ve adalar gerekse
Romalılar açısından sorun yaratmaya devam etmişlerdi1311.
Romalılar açısından önemli gelir kaynağı olan ve Küçük Asya ticare-
tinde etkin konuma sahip belli başlı limanlar korsanlar tarafından tehdit
edilmeye ve yağmalanmaya başlamıştı. Bu bakımdan Romalılar, söz
konusu bölgeleri korsan ve haydutlardan temizlemek üzere, İÖ. 80 yı-
lında Gnaeus Cornelius Dolabella ve onun legatus pro-quaestore’si
Gaius Verres’i görevlendirdiler1312. Bununla birlikte Dolabella1313 ve
özellikle Verres1314, İÖ. 80-78 yılları arasında Kilikia Trakheia, Lykia ve
Pamphylia sahillerinde korsanları ortaya çıkarmak bahanesiyle birçok
kenti ve kutsal tapınağı soyarak yöre halkının Romalılardan nefret etme-
sine neden oldular. Bu bakımdan Küçük Asya’daki kanun kaçakları;
suçlular ve kentlerindeki siyasal çekişmelerin kurbanı olan kişiler kadar,
bölgelerindeki publicanus’ların; Dolabella ve Verres gibi Roma yöneti-
cilerinin zulmünden kaçan kişiler ya korsanlara sığınmaya ya da haydut-
1311
Mommsen 19303, IV 41; Özsait 1982, 309. Bu sırada korsan saldırıları o boyut-
lara ulaşmıştı ki, İÖ. 80-79 yılında Sulla’nın komutanlarından Asia proconsul’ü
Gaius Cladius Nero, Mysia kentlerini korsanlara karşı savunduğu için yöre kentleri
tarafından onurlandırılmıştı (IGR IV 196=OGIS 443; IGSK Ilion no 73). Daha de-
taylı bilgi için bk. Ormerod 1924, 206; Souza 1999, 123 vd.
1312
Cic. Verr. II. (1) 16. 43; daha detaylı bilgi için bk. Broughton 1952, II 81.
Kilikia Bölgesi’nde yaşam biçimine dönüşmüş olan korsanlık (Diog. Laert. IX. 83)
ve eşkıyalık yüzünden komşu bölgelerdeki kentler ve kırsal alanlarında, baskın kor-
kusu hep gündemde kalırdı. Bu nedenle İÖ. 80 tarihinden itibaren Roma, Cilicia
Eyaleti’nin başında düzenli olarak bir vali bulundurmaya başlamıştır. Konuya ilişkin
olarak ayrıca bk. Gruen 1966b, 395; Sherwin-White 1976; 10 vd.; 1984 152 vdd.;
Arslan 2003a, 100 vd.
1313
Dolabella’nın Milyas, Lykia, Pamphylia, Pisidia, ve Phrygia’da yaptığı yasa dışı
işler için bk. Cic. Verr. II. (1) 38. 95-96; ayrıca bk. Iuv. Sat. VIII. 98-108.
1314
Cicero (Verr. II. (1). 20. 53-54)’de Verres’in, Aspendos’tan çalmadık tek bir
güzel heykel bırakmadığını, Perge’deki Artemis Tapınağı’nın ise, bütün altınlarını
gasp ettiğini dile getirmektedir. Daha detaylı bilgi için bk. Cic. Verr. II. (1) 21. 56-
57; ayrıca bk. Cic. Verr. II. (1) 16. 42-23. 61; 27. 71-30. 77; Iuv. Sat. VIII. 98-108.
Özel konutları, kamuya ait anıtları, zenginliklerin ve sanat eserlerinin toplandığı
tapınakları soyup soğana çeviren Verres, Cicero’nun söylevlerinde alçak olduğu
kadar zalim, merhametsiz olduğu kadar açgözlü, şehvete düşkün olduğu kadar kor-
kak, iğrenç olduğu kadar aşağılık olarak betimleniyor ve Roma’nın yüz karası yöne-
ticilerinden biri olduğu ileri sürülüyordu.
lara katılmaya başladılar. Romalıların kötülüklerine maruz kalmaktansa,
kötülük etmeyi yeğlediler ve bunun için kara yerine denizi seçtiler. Öyle
ki, asil ve iyi yetişmiş insanlar bile korsan oldular. Çünkü korsanlık artık
hiçbir suretle şerefsiz bir meslek ve hırsızlık kabul edilmiyor; bilakis
şöhret, şeref ve servet sağlıyordu. Bu bakımdan korsanlar artık hırsız
adını küçümsüyor ve ele geçirdikleri mallara vurgunla elde ettikleri
savaş ganimeti adını veriyorlardı. Kendi amaçlarına göre çalışan zanaat-
karları vardı ve onlara sürekli olarak kereste, bronz ve demir gibi mal-
zemeler getiriyorlardı. Korsanlar yetenekli ustalar tarafından yapılan
hafif ve bordaları suya yakın tekneleri sayesinde sürat ve donanım ba-
kımından Roma donanma gemilerinden her bakımdan üstündü. Korsan
mürettebatı, tecrübeli denizciler, iyi kürek çeken sağlam tayfalar, yön
bulmakta usta dümencilerden oluşuyor; ayrıca yetenekli ve cesur kap-
tanlar tarafından yönetiliyorlardı. Yaptıkları vurgunlardan elde ettikleri
kazançlar sayesinde korsanlar kaliteli olduğu kadar son derece kıymetli
gemi malzemesi kullanıyorlardı. Yaldızlı ve işlemeli kumaştan yapılma
ince yelkenleri, mor renkte tenteleri ve hatta bazen gösterişte aşırıya
kaçarak gümüş kaplı kürekleri ve narin eşyalarla döşenmiş kamaralarıy-
la denizleri ve liman kentlerini haraca kesiyorlardı1315.
Korsanlardan bazıları artık yaşam biçimlerini değiştirmeyi düşünü-
yorlardı. Kendilerini şimdi krallar, derebeyleri ve güçlü ordular gibi
görüyorlar ve eğer birleşirlerse yenilmez olacaklarına inanıyorlardı. Her
tür silah yapıyorlardı ve en önemli sığınakları, ortak demir atma ve
kamp kurma yeri olarak seçtikleri, Kilikia’nın ‘Dağlık’ diye adlandırılan
(Kilikia Trakheia1316) yöresiydi. Bölge doğal olarak, kara ve deniz ba-
kımından korsanlığa çok uygundu. Bu, karada dağların yüksek oluşu ve
üzerlerinde geniş yaylalara ve meralara sahip bağımsızlıklarına düşkün
kabilelerin ikamet etmesinden, gemi yapımında kullanılan kerestenin
varlığından ve aynı zamanda limanların, kalelerin ve gizli yerlerin olu-
şundandı. Bu topoğrafyada korsanlar küçük kaleler, limanlar, gözlem ve
işaret kuleleri inşa etmişlerdi. Ayrıca ıssız adaları ve başka barınakları
vardı. Bu bakımdan özellikle Kilikia’nın dik yamaçlı, limansız ve yük-
sek dağlar arasında kalan bu kısmı korsanların bir araya geldikleri en
önemli üs halini aldı1317.
1315
Plut. Pomp. XXIV. 2-4; App. Mithr. 92.
1316
Strabon’a (XIV. 5. 1 c. 668) göre, söz konusu yöre Trakheiotis olarak da adlan-
dırılır ve orada oturanlara da Trakheiot’lar denirdi.
1317
Strab. XIV. 5. 3 c. 669; 6 c. 671; Plut. Pomp. XXIV. 3; App. Mithr. 92.
Böylece korsanlar kısa sürede Küçük Asya’nın doğu sahillerinde po-
litik bir güç haline geldiler. Kilikia ve Doğu Lykia kıyılarına konuşlan-
dırdıkları tersanelerde gemi yapımına başladılar ve sahil kentlerini ha-
raca bağladılar. Ayrıca Hellas, Küçük Asya ve Ege Adaları’ndaki birçok
zengin kenti ve tapınağı soydular. Hatta Doğu Lykia’da, Zeniketes adlı
bir korsan Tauros (Toros) Dağları’nın yamaçlarında, Olympos kentinde
kendini kral ilan etti1318. Korykos, Phaselis ve Pamphylia’nın birçok
kentini hakimiyeti altına aldı1319. Bu bakımdan Senatus, İÖ. 79 yılı
consul’lerinden Publius Servilius Vatia’yı1320 Doğu Lykia, Pamphylia,
Pisidia ve Lykaonia bölgelerini Roma kontrolü altına almak ve her ge-
çen gün biraz daha güçlenen Doğu Akdeniz’deki korsanlık ve haydutluk
faaliyetlerine bir son vermek amacıyla Cilicia1321 proconsul’lüğüne
atadı1322. Böylelikle Servilius, İÖ. 78 yılının baharında1323 sayısı kesin
1318
Zeniketes’in kral unvanına ilişkin bir yazıt, Epeiros’un Dodona kentindeki ke-
hanet merkezine adadığı bir strigilis (yağ temizleyicisi) üzerinde bulunmuştur. Daha
detaylı bilgi ve literatür için bk. Peek 1978, 247-248.
1319
Strab. XIV. 5. 7 c. 671; ayrıca bk. App. Mithr. 92.
1320
Liv. perioch. 90; 93; Frontin. strat. IV. 5. 1; Plut. Pomp. XIV. 5; App. civ. I.
103; Val. Max. VIII. 5. 6; ayrıca bk. Badian 1961b, 254; Evans 1983, 524 dn. 44.
1321
Roma’nın Güney Anadolu sahillerinde yer alan bu eyaleti her ne kadar Cilicia
olarak adlandırılsa da, İÖ. 78 yılında Cilicia Bölgesi’nde –ya çok sınırlı ya da–
hiçbir toprak parçasına sahip değildi (Magie 1950, 285 dn. 15; Souza 1999, 128).
Çünkü o sıralar Kilikia Trakheia (Dağlık Kilikia) korsanların; Kilikia Pedias (Ovalık
Kilikia) ise, Armenia Kralı II. Tigranes’in egemenliği altındaydı (Sherwin-White
1994, 232). Cilicia proconsul’lerinin sorumluluk alanı, ancak Pamphylia, Milyas ve
–belki– Pisidia’nın güney yöreleriyle sınırlıydı. Öyle ki, Cicero İÖ. 80 yılı Cilicia
Valisi Dolabella (Verr. II. (1) 16. 43) ve onun legatus’u Verres’in (Verr. I. (1) 4. 11)
Küçük Asya’daki (Verr. I. (1) 1. 2; 4. 11; II. (1) 20. 52; 22. 59-60; 31. 78-35. 90; 37.
93; II (3) 3. 6; II. (5) 49. 127) hırsızlıklarından ve soygunlarından bahsederken
çoğunlukla Pamphylia (Verr. I. (1) 1. 2; 4. 11; II. (1) 20. 53-54; 22. 60; 37. 93; 38.
95; 59. 154; II. (3) 3. 6; 21. 54; II. (4) 32. 71; II (5) 72. 185), bazen Milyas (Verr. II.
(1) 38. 95-96) ile Pisidia (Verr. II. (1) 38. 95) ve söz konusu yörelere komşu bölge-
leri –Lycia, Phrygia, (Verr. II. (1) 38. 95; 59. 154)– saymaktadır. Bunlar arasında
Cilicia’nın ismi; ancak bir kere (Cic. In. Q. Ceac. 6) geçmektedir. Ayrıca bk. Fest.
Brev. XI str. 1; XII str. 10-14. Bununla birlikte Küçük Asya’nın güney sahillerinde
yaşayan insanlar genellikle Kilikia’lı olarak adlandırılmaktaydı (Keyser 1997, 65; 69
vd.). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Syme 1939, 299 vdd.
1322
Liv. perioch. 90; 93; Sall. Hist. I. 115; II. 87; Cic. Verr. II. (1) 16. 43; Suet. Iul.
III; Eutr. VI. 3; Fest. Brev. XI str. 1-2; XII str. 10-12; ayrıca bk. Cic. leg. agr. I. fr.
3; Oros. hist. V. 23. 1; 21-22; Amm. Marc. XIV. 8. 4; Priscian. Inst. III. 64. 19.
1323
Servilius’un Roma’yı, İÖ. 78 yılında Sulla daha hayattayken terk ettiği bilin-
mektedir. Çünkü Suetonius’un (Iul. III) konuya ilişkin ifadelerinde açıkça belirtildiği
üzere Servilius’un seferine Sulla rejimine düşman olan Caesar da katılmıştır. Ancak,
olarak bilinmeyen; fakat ağır ve iyi silahlandırılmış gemilerden oluşan
bir donanma1324 ve emrine verilen beş legio’yla1325 Kilikia’ya1326 geldi.
Bu sırada bazı Pamphylia kentleri korsanlar tarafından işgal edilme-
miş olmakla birlikte, bazıları onlarla yoğun bir işbirliği içindeydi.
Pamphylia’lılar Kilikia’lı korsanlara1327 yardım ve yataklık ediyor ve
onların yasadışı eylemlerine göz yumuyorlardı. Çünkü Kilikia’lıların
birçok özelliklerini paylaşan Pamphylia’lılar; ne korsanlık yapmaktan
çekinirler, ne de kendileri Tauros’ların güney yamaçlarında yerleşmiş
oldukları halde, sınırdaki insanların barış halinde yaşamasına izin verir-
lerdi1328. Side’liler, belki kendileri de korsanlık yaptıklarından, kentleri-
nin limanlarında ve agora’larında korsanların, ganimetlerini pazarlama-
sına izin veriyorlardı. Korsanların kaçırdıkları ve köle olarak sattıkları
insanların hür olduğunu bile bile onları açık arttırmayla satıyorlardı.
Limanlarını korsanlara açıyor ve tersanelerinde korsan tekneleri inşa
ediyorlardı1329. Strabon’un Side hakkındaki bu ifadelerine rağmen,
Servilius’la birlikte Kilikia’dayken Sulla’nın ölüm haberini almış ve acilen Roma’ya

dönmüştür. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Sall. Hist. I. 115-119; Ormerod 1922,
38 dn. 4; Magie 1950, 287 dn. 17; Ridley 2000, 228 vd.
Caesar haricinde Kilikia Seferi’ne katılan Romalı yüksek rütbeli subayların kim-
ler olduğu bilinmemektedir. Sadece Cicero’ya (Flacc. II. 5-III. 6; XL. 100) göre, Lu-
cius Valerius Flaccus, Servilius’un korsan seferinde tribunus olarak hizmet etmiştir.
1324
Flor. epit. I. 41. 4. Daha detaylı bilgi için bk. Souza 1999, 128 vd.
1325
Brunt 1971a, 452; Sherwin-White 1984, 154; 157 dn. 33; 1994, 232. Servilius,
Roma’dan gelirken getirdiği askerlerle önce Cilicia’daki legio’larla birleşti; daha
sonra da –belki de– Asia Eyaleti’nden de yardım alarak beş legio’luk kapsamlı bir
ordu meydana getirdi. Servilius’un elindeki legio sayısı için ayrıca bk. Kallet-Marx
1995, 295 vd. dn. 11; Souza 1999, 128.
1326
Servilius’un Küçük Asya’da karaya çıktığı yer, Kilikia olarak adlandırılmakla
birlikte, gerçekte Pamphylia sahili olsa gerektir. Çünkü Kilikia Trakheia Bölgesi o
sıralar Kilikia’lı korsanların ana üssüydü ve onların hakimiyeti altındaydı. Konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. Eutr. VI. 3; Sherwin-White 1994, 232.
1327
Kilikia’lılar korsanlığa bayılırlardı (Diog. Laert. IX. 83).
1328
Strab. XII. 7. 2 c. 570.
1329
Strab. XIV. 3. 2 c. 664. Side’lilerin yaptıkları kötü işler arasında bulunan, kor-
sanlarla ticaret yapmaları ve onlara limanlarını açmaları, sadece kolay köle elde et-
tikleri için değildi; tutsak ihracatı onlara mal bakımından zengin ve geniş olan ago-
ra’larında yaptıkları ticaretten daha çok çıkar sağladığından, onlara her şeyden daha
çekici geliyordu. Zira korsanların denizlerden elde ettiği ganimetler Side pazarların-
da alıcı buluyordu. Böylelikle Side kısa zaman içinde Akdeniz’in en önemli pazar
yerlerinden biri haline geldi ve hem korsanların hem de tüccarların uğrak yeri oldu.
Servilius bölgeye intikal ettikten sonra bile, her nedense kent Romalılar
tarafından herhangi bir şekilde cezalandırılmamıştır1330.
Servilius, Küçük Asya’ya geldiğinde işe öncelikle Zeniketes’in kont-
rolündeki Attaleia1331 gibi korsanları destekleyen ve onlarla işbirliği
içinde olan Batı Pamphylia kentlerini acımasızca cezalandırmakla baş-
ladı1332. Sonra ağır ve iyi donanımlı gemileriyle korsanların hafif ve
yakalanması zor teknelerini ele geçirdi. Doğu Lykia ve Pamphylia sa-
hillerini korsanlardan arındırdı ve onların ikamet ettikleri güçlü kentleri
yıktı1333. Doğu Lykia’nın önemli liman kentlerinden Phaselis1334 ve
Korykos’u1335 denizden ve karadan muhasara altına alarak zapt etti.
Ardından Tauros Dağları’nın yamaçlarındaki Olympos Dağı’yla aynı
adı taşıyan, Lykia’daki korsanların kralı Zeniketes’in müstahkem ken-
tini1336 abluka altına aldı1337. Uzun süren bir kuşatmadan sonra, kent ve
1330
Side’lilerin Servilius’un seferi sırasında Romalılar tarafından cezalandırılma-
ması, Pamphylia’nın en önemli iki liman kentinden biri olan Side’nin, İÖ. 85 yılında
Sulla’nın legatus’u Lucullus’a, Mithradates’e karşı savaşmak üzere gemi ve erzak
tedarik etmiş olmasıyla açıklanabilir. Belki de bu yüzden, Appianos (Mithr. 56)’da,
Pamphylia’yı Lucullus’a yardım eden bölgeler arasında saymaktadır. Side, İÖ. 67
yılındaki Pompeius’un korsan seferi sırasında Pompeius’la iyi ilişkiler içindedir.
Ayrıca Pompeius’u bu seferden sonra, tanrısal onurlarla şereflendirmiş ve onu kentin
patronu ve hayırhahı ilan etmiştir (Bean 1965, 141 no 101, Eilers 2002, 29 dn. 37;
261). Öyle ki, Side’lilerin otonomilerini korudukları, İÖ. 36 yılına kadar devam eden
bağımsız gümüş sikke darplarıyla sabittir (BMC Lycia 146 vdd. no 20- lev. XXVI-
XXIX; Bosch 1957, 42 vd. dn. 155). Benzer biçimde Pamphylia’nın diğer limanı
Attaleia ise, gerek Lucullus’a yardım etmemesi gerekse korsanların kontrolü altında
olmasından dolayı (Strab. XIV. 5. 7 c. 671), Servilius tarafından ele geçirilerek ce-
zalandırılmış ve Pompeius zamanında toprakları ager publicus ilan edilerek satılmış
olsa gerektir (Cic. leg. agr. I. 5; II. 50). Daha detaylı bilgi için bk. Ormerod 1922, 36.
1331
Cic. leg. agr. I. 5; II. 50.
1332
Strab. XIV. 5. 7 c. 671; ayrıca bk. Cic.; Verr. II. (4) 10. 21; leg. agr. I. 5; II.
50; Ormerod 1922, 36.
1333
Liv. perioch. 93; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 21-22; Flor. epit. I. 41. 5-6;
ayrıca bk. Sall. Hist. I. 116=Servius Aen. I. 420; McGushin 1992, 182; Keyser
1997, 74 vd.
1334
Cic. leg. agr. II. 50; Verr. II. (4) 10. 21; Sall. Hist. I. 117=Priscian. Inst. III.
64. 19; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Flor epit. I. 41. 5. Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 22.
1335
Sall. Hist. I. 118-119; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23.
22. Doğu Lykia’da, Olympos ile Phaselis arasında yer alan Korykos’un lokali-
zasyonuna ilişkin tartışmalar ve öneriler için ayrıca bk. Keyser 1997, 64 vdd.;
Adak 2004, 27 vdd.
1336
Sall. Hist. I. 117=Priscian. Inst. III. 64. 19. Plutarkhos’a (Pomp. XXIV. 5)
göre, korsanlar Olympos’ta bir araya gelerek gizli, kutsal ayinler yapıyor ve festi-
kale düştü. Fakat Zeniketes, Romalıların eline düşmektense kendisini
ailesiyle birlikte ateşe verdi1338. Her açıdan güçlü, zengin ve çok eski bir
kent olan Olympos’un düşmesiyle1339 Servilius, Doğu Lykia ve Batı
Pamphylia bölgelerinde Zeniketes’e ait olan ve onu destekleyen bütün
yerleşimleri ele geçirmiş oldu1340.
Bunun üzerine Servilius, Kilikia’lı korsanlarla onların Tauros’ların
her iki yakasında kurdukları kaleler ve bölgede haydutluk yaparak hu-
zursuzluk kaynağı olan kavimler üzerine yürüdü1341. Korsanlarla yaptığı
deniz savaşlarında tam donanımlı ağır gemileri vasıtasıyla üstün geldi ve
onları Kilikia sularından kovdu1342. Romalılar sonunda, korsanların
karadaki üslerini yok etmenin zorunluluğunu kavradılar. Bu yüzden
Servilius korsanların ana üssü Kilikia Trakheia sahilleri boyunca kor-
sanlara ait olan kalelerin çoğunu yıktı1343. Daha sonra da bölgenin hin-
terlandındaki kabilelere karşı seferler düzenledi. Bununla da yetinmeyen
Servilius, Tauros Dağları’nın kuzeyinde Lykaonia Bölgesi’nde yer alan
Isaurike yöresine yöneldi. Çünkü, söz konusu yörede aynı ismi taşıyan
ve kendilerine tabi birçok köye sahip, birine vetus=‘eski’, diğerine ise,
nova=‘yeni’ Isaura denen; Isauria’lıların iyi tahkim edilmiş iki müstah-
kem yerleşimi bulunuyordu. Her iki yerleşim de haydut yatağıydı ve
gerek civar kentler gerekse Romalılar için devamlı huzursuzluk kay-
valler düzenliyorlardı. Korsanlar tarafından tapınım gören dinlerden doğu orijinli

Mithras kültü antikçağ boyunca devam etmiştir.
1337
Strabon’a (XIV. 5. 7 c. 671) göre, korsan kralın tahkimli kalesinin yer aldığı
Olympos Dağı’ndan bütün Lykia, Pamphylia, Pisidia ve Milyas görülebilmek-
teydi.
1338
Strab. XIV. 5. 7 c. 671.
1339
Cic. Verr. II. (2) 21. 56; Sall. Hist. I. 115-119; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Flor.
epit. I. 41. 5; ayrıca bk. Strab. XIV. 3. 3 c. 665; Oros. hist. V. 23. 22.
1340
Cic. leg. agr. I. 5; II. 50; Sall. Hist. I. 115-119; Strab. XIV. 5. 7 c. 671; Eutr.
VI. 3; ayrıca bk. Oros. hist. V. 23. 21-22.
1341
Güney Anadolu sahillerinden başlayarak faaliyette bulunan korsanlar özellikle
Tauros Dağları’nın kollarında istinat noktalarına sahiptiler. Herhangi bir tehlikede
ve kötü hava koşullarında buradaki dağlara kaçıyor ve sığınıyorlardı (Maróti 1989,
310). Ayrıca bk. Arslan 2003a, 102 vdd.
1342
Liv. perioch. 90; Flor. epit. I. 41. 5-6; Amm. Marc. XIV. 8. 4; ayrıca bk. Vell. II.
39. 2.
1343
Strab. XII. 6. 2 c. 569; Flor. epit. I. 41. 5; Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Liv.
perioch. 90; 93; Vell. II. 39. 2; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 21; Fest. Brev. XII
str. 11-14; Daha detaylı bilgi ve tartışmalar için ise bk. Ormerod 1922, 37;
Magie 1950, 288 vd. dn. 22.
nağıydılar1344. Servilius önce onları Romalıların hakimiyetini kabul
etmeye zorladı. Isauria’lıların direnmesi üzerine Tauros’ları aşarak
Lykaonia’ya girdi1345. Çok çetin geçen savaşlardan sonra, Isauria halkını
yendiği ve kentlerini ele geçirdiği için, kazandığı zaferden dolayı
Isauricus ‘Isauria fatihi’ unvanını aldı1346. Fakat bununla da yetinmeyen
Servilius, dönüş yolunda ise, Isauria’nın kuzeybatısında yer alan Pisidia
Bölgesi’nin1347 bir yöresi olan Oroanda ve yerleri henüz bilinmeyen
Aperensis ve Gedusanus dolaylarına1348 sefer düzenleyerek oraları da
Roma hakimiyetine kattı1349.
Üst üste kazandığı deniz ve kara savaşlarından sonra, önceleri sadece
Romalıların sınırlı sayıda gemi ve asker bulundurdukları Cilicia Eya-
leti’ni, bütün Batı Tauros’ları –Kilikia Trakheia, Pamphylia sahillerini,
Pisidia ve Lykaonia’nın bazı yörelerini– içine alacak şekilde genişletti.
Korsanları bahane ederek Kilikia’da bir donanma üssü kurdu. Ayrıca
Roma’nın bu bölgeden Küçük Asya’nın iç bölgelerine doğru yapabile-
ceği bir sefer için askeri bir yol ve güvenlik ağı oluşturdu. Böylelikle
Romalılar için Kilikia üzerinden Lykaonia’ya ve Kappadokia’nın güne-
1344
Strab. XII. 6. 2 c. 569; ayrıca bk. Amm. Marc. XIV. 8. 4.
1345
Böylelikle Servilius, Tauros’ların üzerine ve arka kısımlarına sefer yapan ilk
Romalı general oldu (Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 22). Ayrıca bk. Fest. Brev. XII
str. 12-14.
1346
Liv. perioch. 93; Strab. XII. 6. 2 c. 568; XIV. 3. 3 c. 665; Flor. epit. I. 41. 5;
Frontin. strat. III. 7. 1; Eutr. VI. 3; Oros. hist. V. 23. 22; Fest. Brev. XII str. 13-14;
CIL I2 741; ayrıca bk. Vell. II. 39. 2; Val. Max. VIII. 5. 6; Ovid. Fast. I. 593; Ampel.
XXIII. 1; Ormerod 1922, 44 vdd.; Hall 1973, 568 vdd.; Keyser 1997, 68 vdd.
1347
Fest. Brev. XI str. 1-2; XII str. 11-14.
1348
Bu yörelerde yaşayan insanların kimlikleri bilinmemekle birlikte, Karalitis
(Karalis, Beyşehir) Gölü’nün doğusunda, Mistia (daha geç dönemlerdeki şekli Mis-
thion) ve Pappa (daha sonraki adı Tiberiopolis) isimli kasabalarda ikamet ettikleri
düşünülebilir (Ptol. geogr. V. 4. 12). Pappa, bugünkü Yunuslar kasabası (IGR III
1468-1469) ve Mistia (veya Misthion) ise, Beyşehir Gölü’nün güneydoğu köşesinde,
müstahkem bir kent olarak kabul edilmektedir (muhtemelen bugünkü Beyşehir’in
doğusundaki Kale Dağ). Konuya ilişkin olarak bk. Hall 1959, 119-24. Oroanda’nın
yeri ise, tam olarak bilinmemekle birlikte, bugünkü Seydişehir dolaylarında aranma-
lıdır. Çünkü Oroanda’lılar, İÖ. 189 yılında Roma consul’ü Manius Vulso’nun Ga-
latları cezalandırmak üzere Pisidia üzerinden Galatia’ya doğru ilerlediği sırada, ona
200 talanta haraç vererek kentlerini kurtarmışlardı (Liv. XXXVIII. 18. 2; 19. 1;
Polyb. XXI. 42. (46). 2). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Plin. nat. V. 23-24. 94; 43.
147; IGR III 309; Ormerod 1922, 47 vd. dn. 3-6; Magie 1950, 290 dn. 25; Keyser
1997, 65 vd.; Arslan 2000a, 100 dn. 389.
1349
Cic. leg. agr. II. 50.
yine; oradan da Pontos’a kadar giden güvenli bir yol açılmış oldu1350. Bu
bakımdan Kilikia, Küçük Asya’daki Roma hakimiyetinin başlıca geçit
yeri; Kilikia valisi ise, Kappadokia’nın muhafızı1351 ve Roma’nın Arme-
nia ya da Pontos’a karşı yapacağı herhangi bir hareketin komutanı haline
geldi1352. Böylelikle Servilius, İÖ. 78-74 yılları arasında beş yıl içinde –
quinquennium1353– bölgeyi belirli ölçüde korsanlardan ve haydutlardan
temizleyerek Kilikia’yı Roma’nın Küçük Asya’daki stratejik açıdan
önemli eyaletlerinden biri haline getirdi1354.
Publius Servilius, İÖ. ca. 74 yılında Roma’ya dönerek görkemli bir
triumphus düzenledi1355. Ele geçirdiği kentlerdeki heykelleri ve değerli
eşyaları Roma’daki zafer geçidinde sergiledi1356. O zamana kadar hiçbir
Romalı kumandanın yapamadığını yaparak tutsak korsanları zincire
vurarak zafer alayında teşhir etti. Bu bakımdan, o Italia’ya ayak bastık-
1350
Roma İmparatorluk Dönemi’nde geliştirilerek kullanılan bu yol itineraries (yü-
rüyüş yolları –askeri) olarak adlandırılmış olup Pamphylia’nın Side kentinden başla-
yıp, Pappa (Yunuslar Kasabası) üzerinden Ikonion’a (Konya) ulaşıyordu (Sherwin-
White 1984, 155 vdd.; 1994, 233 dn. 2). Ayrıca bk. Kallet-Marx 1995, 296 dn. 16.
Yukarıda sözü edilen askeri yola ilişkin olarak ayrıca bk. Oros. hist. V. 23. 22;
Eutr. VI. 3; Fest. Brev. XI str. 1-XII str. 14; Keyser 1997, 76 dn. 61.
1351
İÖ. ca. 95/94 yılında Sulla’nın Cilicia praetor’luğu zamanında başlayan bu du-
rum (Liv. perioch. 70 dn. 4; Plut. Sull. V. 3; Auct. Liber de Vir. ill. 75. 4), İÖ. 51-50
yılında Cicero’nun Cilicia valiliği sırasında da devam etmiştir (Cic. Att. V. 18; 20;
Fam. II. 17. 7; XV. 2. 1; 4. 4).
1352
Konuya ilişkin olarak bk. Sall. Hist. II. 44. 7; Plut. Luc. VI. 1.
1353
Cic. Verr. II. (3) 90. 211. Bununla birlikte geç dönem tarihçilerinden Eutropius
(VI. 3) ve Orosius’a (hist. V. 23) göre, Servilius’un seferi, İÖ. 78-75 yılları arasında
gerçekleşti ve üç yıl –triennium– sürdü. Livius (perioch. 90)’da, Servilius’un
Kilikia’ya gönderilmesini, İÖ. ca. 79/78 yılına; (perioch. 93)’te ise, Kilikia’yı ve
Isauria’lıları Roma boyunduruğuna alarak korsanların birçok kentini ele geçirmesini
İÖ. ca. 75/74 yılına tarihlemektedir. Bununla birlikte Florus (epit. I. 41 4-5)’te,
Servilius’un korsanlarla savaşırken ağır ve tam donanımlı gemilere sahip olduğunu
vurgulamaktadır. Bu bakımdan H. A. Ormerod’a (1922, 37 vdd.) göre, Servilius, İÖ.
78 yılını korsanlara karşı yapacağı seferin hazırlıklarını tamamlamakla ve İÖ. 74
yılını ise, ele geçirdiği bölgeleri düzenlemekle geçirmişti. Bu nedenle geç dönem
yazarlarından Eutropius (VI. 3) ve Orosius (hist. V. 23), Servilius’un seferini 3 yılla
sınırlarken, onun korsanlara ve haydutlara karşı savaştığı, İÖ. 77-75 yılları arasında-
ki dönemden bahsediyor olsa gerektirler. Daha detaylı bilgi için bk. Ormerod 1922,
36 vdd.; Magie 1950, 287 dn. 17; Souza 1999, 128 vdd.
1354
Vell. II. 39. 2. Daha detaylı bilgi için bk. Arslan 2003b, 204 vd.
1355
Cic. Pis. XXIV. 58; Verr. II. (1) 21. 57; Oros. hist. V. 23; Fest. Brev. XII str. 13-
14; Val. Max. VIII. 5. 6; Eutr. VI. 3; 5; Ascon. pro Scaur. XXVIII. 21; ayrıca bk.
Broughton 1952, II 105.
1356
Cic. Verr. II. (1) 21. 57; (5) 26. 66; CIL I2 741=ILS I 36.
tan sonra, Roma’ya doğru ilerlerken sadece yolu üzerindeki kasa-
balardaki halk değil; bütün civar kentlerdeki ahali toplanarak Kilikia’lı
korsanları görmeye geldi. Roma’daki zafer geçidi ise, uzun süre konu-
şuldu ve halkın hoşuna gitti. Çünkü Servilius, bir zamanların korkulan
Kilikia, Pamphylia, Lykia korsanları ile Isauria haydutlarını Roma’da
zincirler içinde, halkın gözleri önünden geçirterek infaz etmeye götür-
müştü1357. Böylece Servilius kendi çabasıyla birliklerini toplayarak,
bilgeliği ve kahramanlığı sayesinde, provincia Cilicia’da yaptığı saygın
işler dolayısıyla Roma’nın onurlu kahramanları arasında yerini aldı1358.
Servilius’un gerek Kilikia Trakheia, Pamphylia ve Doğu Lykia’daki
korsanlar gerekse Tauros’ların eteklerinde yaşayan asi kavimler üzerine
düzenlediği seferler genel olarak başarıyla sonuçlanmış olsa da bu mü-
cadele Roma açısından kalıcı bir başarı sağlamadı1359. Servilius her ne
kadar korsanları Kilikia’dan uzaklaştırmış, konuşlandıkları kalelerden
bazılarını yıkmış ve hem kara hem de denizde onlara karşı başarıyla
çarpışmış olsa da, onun bölgeden ayrılmasıyla birlikte yörede korsan ve
haydutluk faaliyetleri tekrar baş gösterdi. Bu yüzden Appianos1360,
Servilius’un Kilikia’lı korsanlara karşı yaptığı seferin, korsanlar üze-
rinde budanmış bir ağaç etkisi yarattığını; yani onların daha da serpilip
güçlenmelerine neden olduğunu iddia etmektedir. Zira Cicero’ya1361
göre, başlamış olan ve böylesine üstünkörü bitirilmiş işler tamamlanma-
dan bırakılırsa, her ne kadar gücü o an için kırılmış da olsa, günün bi-
rinde bir şekilde tekrar kendini gösterirlerdi. Sonunda değişik bir bi-
çimde, gene savaşa yol açarlardı. Bu bakımdan Servilius’un önünden
kaçan korsanlar ve Kilikia’daki haydutlar, daha büyük bir cesaretle mü-
cadelelerini sürdürdüler1362. Bunun üzerine, İÖ. 75 yılı consul’lerinden
1357
Cic. Verr. II. (5) 26. 66.
1358
Cic. Verr. II. (1) 21. 56; II. (3) 71. 168; 90. 210; II. (4) 38. 82; leg. agr. I. 5; II.
50; ayrıca bk. Amm. Marc. XIV. 8. 4. Servilius’un, Cilicia proconsul’lüğünden
ötürü Roma’da kazandığı üne ve itibara ilişkin olarak ise bk. Cic. Leg. Man. XXII.
68; Vell. II. 39. 2.
1359
App. Mithr. 93.
1360
App. Mithr. 93; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Flor. epit. I. 41. 4-6.
1361
Cic. de prov. Cons. XIV. 34.
1362
Cassius Dio’ya (XXXVI. 23. 2-3) göre, Romalılar Akdeniz’deki korsanlık faali-
yetlerini önceleri gerektiği kadar önemsemediler. Zaman zaman korsanlar üzerine
donanmalar ve generallerini göndererek, kısa vadeli yöresel başarılarla yetindiler.
Böylelikle özellikle Doğu Akdeniz’de korsanlık faaliyetleri, İÖ. I. yüzyılda artarak
devam etti. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Flor. epit. I. 41. 6. Souza 1999, 148.
Lucius Octavius1363, İÖ. ca. 75/74 yılında Roma’nın Cilicia proconsul’ü
olarak, bir bakıma Servilius’un yarım bıraktığı işi tamamlamak üzere
bölgeye gönderildi1364. Ancak Octavius, Kilikia’ya geldikten kısa süre
sonra Tauros’ların güney kıyıları hinterlandındaki kabilelerle –belki
haydutlarla(?) giriştiği bir çarpışma sırasında öldürüldü1365.
Bundan dolayı, Küçük Asya sahillerindeki korsan saldırıları artarak
devam etti. Bu duruma verilebilecek en güzel örnek, İÖ. 74 yılı hibernis
iam mensibus=kış aylarında1366 retorik eğitimi almak üzere Rhodos’a
giden ‘genç’ Iulius Caesar’ın, tam donanımlı sayısız gemileriyle halen
denizlerin hakimi olan Kilikia’lı1367 korsanlar tarafından Miletos ile
Halikarnassos arasında yer alan Pharmakus(s)a Adası açıklarında esir
edilmesidir1368. İÖ. ca. 75/74 yılı Asia Valisi Marcus Iunius
Iuncus’un1369 kendisini kurtarmak üzere hiçbir çabada bulunmaması
üzerine, Caesar adamlarını Miletos’a göndermiş ve 50 talanta tutarın-
daki fidyeyi korsanlara vererek tekrar özgürlüğüne kavuşmuştur. Ardın-
dan, Miletos’luların yardımıyla hemen bir filo oluşturarak korsanlara
saldırmış ve onları ele geçirmiştir. Bunun üzerine korsanların tutsağıy-
ken (yaklaşık kırk gün korsanların tutsağı olmuştur) onlara her zaman
söylediği gibi –bu sırada korsanlar onun şaka yaptığını sanarak Caesar’a
gülüyorlardı– hepsini çarmıha gerdirmiştir1370.
Ancak bu sırada, Roma’nın kendi sahilleri de dahil olmak üzere he-
men hemen bütün doğu eyaletleri korsan tehdidi altındaydı. Bu nedenle,
1363
Cic. Verr. II (1). 50. 130; (3) 7. 18; Sall. Hist. II. 82. 10; Obseq. Prodig. 60.
1364
Sall. Hist. II. 82. 10.
1365
Plut. Luc. VI. 1; ayrıca bk. Malitz 1972, 377 dn. 3-5; Pohl 1993, 270 vdd.
1366
Suet. Iul. IV. 1.
1367
Plutarkhos (Caes. II. 1)’de, Kilikia’lı korsanları en cani –öldürücü– insanlar ola-
rak tanımlamaktadır.
1368
Plut. Caes. I. 4; Crass. VII. 5; Plut. mor. III. 206 a: Apophtheg. Rom. 1; Suet.
Iul. IV. 1; Vell. II. 41. 3; Val. Max. VI. 9. 15; ayrıca bk. Polyain. Strat. VIII. 23. 1;
Auct. Liber de Vir. ill. 78. 3; Daha detaylı bilgi için bk. Ward 1977, 26 vdd.; Kallet-
Marx 1995, 300 dn. 34; Souza 1999, 140 vd.; Gabrielsen 2003, 93.
1369
Vell. II. 42. 3; Plut. Caes. II. 3-4.
1370
Plut. Caes. II. 1-4; Suet. Iul. IV. 2; Vell. II. 41. 3-42. 3. Suetonius’a (Iul. LXXIV.
1) göre, Caesar korsanlara onları çarmıha gereceğini söylediği için sözünde durmuş
ve hepsini Pergamon’da haç şeklindeki darağacına çaktırmıştır (ayrıca bk. Plut. mor.
III. 206 a: Apophtheg. Rom. 1). Ancak, gene de korsanlara acıdığı ve ölmeden önce
fazla eziyet çekmelerini istemediği için ilkin boğazlarını kestirmiştir. Konuya ilişkin
olarak ayrıca bk. Auct. Liber de Vir. ill. 78. 3; Polyain. Strat. VIII. 23. 1; Val. Max.
VI. 9. 15.
İÖ. 75 yılı Roma consul’lerinden Gaius Aurelius Cotta söylevlerinde1371,
Roma’nın dört bir yandan düşmanları tarafından sıkıştırıldığını iddia
ediyor, özellikle Romalıların Akdeniz’deki deniz gücünün ne kadar
zayıfladığını vurguluyordu. Bu durumun nedenini ise, son zamanlarda,
Romalıların Akdeniz’in güvenliğini sağlamak üzere denizlerde tuttuğu
donanmanın oldukça küçülmüş olmasına bağlıyordu1372. Bu bakımdan
Akdeniz’deki deniz ticareti zayıflıyor, dahası Roma’nın bile erzak
edinmesi güçleşiyordu. Diğer bir sorun ise, Pontos Kralı VI. Mithrada-
tes’in gittikçe güçlenmesi ve Küçük Asya’yı ikinci kez istila etme hazır-
lığı içinde olmasıydı. Bu durum Romalıların Küçük Asya ve Cilicia
eyaletlerinde büyük ordular bulundurmasına neden oluyordu1373. Birinci
Roma-Mithradates Savaşı sırasında korsanlar Pontos kralına önemli
yardımlarda bulunmuşlardı. Olası bir savaş –Üçüncü Roma-Mithradates
Savaşı– sırasında, korsanların yine Pontos kralına hizmet edecekleri
aşikardı. Belki de bu yüzden Romalılar, İÖ. ca. 74 yılında ‘praetor’
Marcus Antonius’u imperium infinitum=sınırsız yetkilerle1374 donatarak
Akdeniz’deki korsanlar1375 ve Pontos müttefiklerinden Krete Adası üze-
rine gönderdiler1376. Krete’liler, belki kendileri de korsan oldukları için
Mithradates-Roma Savaşları boyunca Pontos kralını desteklemişler ve
yeri geldiğinde ona paralı asker sağlamışlardı1377. Böylelikle, bir yandan
Doğu Akdeniz’deki korsan tehdidine son vermeye çalışırken, diğer yan-
dan da söz konusu korsanların ve Krete Adası’nın olası bir Mithradates-
1371
Sall. Hist. II. 44. 6; ayrıca bk. App. civ. I. 111.
1372
1373
Sall. Hist. II. 44. 6-7.
1374
Vell. II. 31. 2-3. Romalılar M. Antonius’u büyük bir ihtimalle, İÖ. 67 yılında
Pompeius’a verilen imperium gibi (Plut. Pomp. XCIV. 1-2), karada kıyıdan 400
stadia’lık uzaklığa kadar tam yetkiyle donanmış komutan olarak atadılar (Souza
1999, 142 dn. 190).
1375
M. Antonius’un önce Batı Akdeniz’deki Liguria, Iberia ve Sicilia üzerindeki
korsanlar üzerine sefer düzenledi (Sall. Hist. III. 4-7. 2; Cic. Div. in Caec. 55; Verr.
II. (2) 3. 8; (3) 91. 213; Tac. ann. XII. 62). Ayrıca bk. Broughton 1952, II 102; Syme
1964, 190.
1376
Liv. perioch. 97; Cic. Verr. II. (3) 91. 213. Plut. Ant. I. 1; Vell. II. 31. 3-4; Flor.
epit. I. 42. 1-2. Fakat M. Antonius korsanlar karşısında dikkate değer bir başarı
sağlayamadı. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Ascon. pro Corn. 57 14-16; Tog.
Cand. 94. 5; Sall. Hist. III. 16; frg. 3. 2M; 6M; Magie 1950, 293 dn. 29-30; Willetts
1965, 157; Marshall 1985, 218; 318; Konrad 1995; 163 vd.; Harrison 1993, 38; 82;
Souza 1999, 141 vdd.
1377
App. Sic. VI. 1; Flor. epit. I. 42. 1.
Roma Savaşı sırasında tekrar Pontos kralıyla birleşmesini engellemek
istiyorlardı1378.
Fakat M. Antonius hem ada açıklarında yaptığı deniz savaşlarında
hem de kara muharebelerinde ve kent kuşatmalarında yeterli başarı sağ-
layamamış ve korsan Lasthenes komutasındaki Krete’liler tarafından
çeşitli kereler bozguna uğratılmıştı. Florus’a1379 göre, M. Antonius,
Krete Seferi’ne çıkarken kendisine ve ordusuna çok güvendiği için ya-
nına silahtan çok zincir almasının cezasını, İÖ. ca. 72/71 yılında
Lasthenes komutasındaki Krete’liler tarafından yenilerek çekmiştir.
Bununla birlikte Krete’lilerle bir anlaşma yapmış1380 ve Creticus ‘Krete
fatihi’ unvanını almıştır1381.
1378
App. Sic. VI. 1.
1379
Flor. epit. I. 42. 2-3. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Diod. XL. 1; Sall. Hist.
frg. 3. 2M; 6M; 8; Hist. III. 4. 1-16; Cic. Leg. Man. XII. 33; App. Sic. VI. 1; civ. I.
111; Tac. ann. XII. 62. Livius (perioch. 97) ise, M. Antonius’un bu savaşta öldüğü-
nü belirtmektedir ki; bu durum yanlıştır. Bununla birlikte Antonius, Roma’ya dön-
meden önce hastalanmış ve kısa süre sonra da ölmüştür (Cic. Verr. II. (3) 91. 213;
Plut. Ant. II. 1; Ps.-Ascon. 203; 239). Ayrıca bk. Broughton 1952, II 123; McGushin
1994, 125.
1380
Diodoros’a (XL. 1. 1-2) göre, söz konusu anlaşma Romalılar tarafından kabul
görmemiştir. Romalıların öne sürdüğü yeni anlaşma koşullarını da Krete’liler kabul
etmemişlerdir (Diod. XL. 1. 3; App. Sic. VI. 1-2). Daha detaylı bilgi için bk. Diod.
XL. 1. 3; Cass. Dio XXX-XXXV. frg. 111. 1-3; ayrıca bk. Souza 1999, 141 vdd.
1381
App. Sic. VI. 1-2; Plut. Ant. I. 1.
IV. ANADOLU’DA ROMALILAR
A. ÜÇÜNCÜ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI

(İÖ. 74-İÖ. 63)
1. Bithynia Kralı Nikomedes IV Philopator’un Vasiyeti

Bithynia Kralı IV. Nikomedes, İÖ. ca. 75/74 yılında öldüğünde1382, aynı
Pergamon Kralı III. Attalos1383 (İÖ. 133) ve Kyrene Kralı Ptolemaios
Apion (İÖ. 96) gibi1384 bütün topraklarını, mülklerini ve servetini krallı-
ğıyla birlikte Roma’ya miras bıraktığı anlaşılmıştır1385. Fakat, bu sırada
Nikomedes’in ikinci karısı Nysa’dan1386 olma oğlu olduğunu ileri süren
bir kişi, patrium regnum=babasının tahtına sahip olmak iddiasıyla ortaya
1382
IV. Nikomedes’in öldüğü tarihe ilişkin tartışmalar için bk. Perl 1968, 306 vdd.;
Glew 1981, 128 dn. 72; McGing 1995, 283 vdd.
1383
Strab. XIII. 4. 2 c. 624; Liv. perioch. 58-59; Arr. Bithy. frg. I. 4; Vell. II. 4. 1;
Val. Max. V. 2. 3; Plin. nat. XXXIII. 53. 148 b; Plut. Tib. Gracch. XIV.1-2; App.
Mithr. 62; civ. V. 4; Flor. epit. I. 35. 2; Iust. XXXVI. 4. 5; Eutr. IV. 18; Oros. hist.
V. 8. 4). Daha detaylı bilgi için bk. IGR IV 289=OGIS 338=I.Pergamon 249;
Broughton 1938, IV 505 dn. 1-2; Magie 1950, 32 vd. dn. 93 vd.; Stier 1969, 444 dn.
4; Raditsa 1969, 150 vdd.; Braund 1983, 21 dn. 19-20; 1984, 148. OGIS 435; Sherk
1969, 59 vdd. no 11; 63 vdd. no 12).
1384
Liv. perioch. 70 dn. 3; Tac. ann. XIV. 18; App. Mithr. 121; Fest. Brev. XIII str.
8-9; Obseq. Prodig. 49. Fakat Kyrene Bölgesi’nin gerçek anlamda Roma eyaleti
statüsü kazanması Sallustius’a (Hist. II. frg. 43) göre, İÖ. 75; Appianos (civ. I. 111)
göre, İÖ. 74; Eutropius’a (VI. 11. 2 dn. 16) göre ise, ancak İÖ. 67 yılında gerçek-
leşmiştir (ayrıca bk. ve krş. Iust. XXXIX. 5. 1-2 dn. 9; Amm. Marc. XXII. 16. 24 dn.
4). Daha detaylı bilgi için Perl 1970, 319 vdd.; Harris 1979, 154 dn. 1; Braund 1983,
23 dn. 27-29; Siani-Davies 1997, 307 dn. 3; 310 dn. 13.
1385
Cic. leg. agr. II. 15; 40; 50; Sall. Hist. IV. 69. 9; Liv. perioch. 93; Vell. II. 4. 1;
39. 2; App. Mithr. 7; 71; 121; civ. I. 111; Ampel. XXXIV. 3; Eutr. VI. 6. 1; Fest.
Brev. XI str. 2-3; Malal. chron. 221. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 320 dn.
49; Braund 1983, 29 dn. 52-53; 48; 1984, 151 vdd.; Kallet-Marx 1995, 299.
1386
Mithradates’in kardeşi Laodike’nin Kappadokia Kralı Ariarathes VI Epiphanes
Philopator’dan olma kızıdır. III. Nikomedes’ten sonra Bithynia tahtına çıkacak olan
Philopator lakaplı IV. Nikomedes’le evlenmiştir. Daha detaylı bilgi için bk. Simo-
netta 1961, 16; 1977, 30.
çıkmıştır1387. Bununla birlikte Nikomedes’in oğlu, Pergamon’lu Aristo-
nikos’un tersine krallığını savaş yoluyla elde etmek için hiçbir gayrette
bulunmamıştır. Sadece Senatus’a başvurmak suretiyle davasının haklılı-
ğını ispatlamaya çalışmıştır. Ancak Bithynia’lı aristokratların ve bir kı-
sım vatandaşın onun yasallığı aleyhine tanıklık etmeleri sonucu, haksız
bulunmuş ve istekleri reddedilmiştir. Bunun üzerine, Nikomedes’in oğlu
babasının tahtına sahip olabilmek için dayısı Mithradates’in yanına sığı-
narak ondan yardım istemiştir1388.
Bu nedenle Senatus, Asia Valisi Marcus Iunius Iuncus’a Bithynia’yı
ilhak ederek, düzenlemesi ve yeni bir eyalet yapması için emir vermiş-
tir1389. Iuncus, olası bir savaş ya da ayaklanma ihtimalini düşünerek,
quaestor’u1390 Q. Pompeius’u Bithynia’ya göndermiş ve derhal kralın
hazinesini ve değerli sanat eserlerini Roma’ya yollatmıştır1391. Böyle-
likle, İÖ. 74 yılında, bir yandan Bithynia eyalet haline getirilirken, diğer
yandan Roma eyaletlerinin kaçınılmaz müdavimleri olan çeşitli mülte-
zim grupları ve publicanus’lar, çekirge sürüleri gibi, Bithynia’nın ba-
yındır kentlerini, zengin limanlarını, verimli tarlalarını ve balık dolu
göllerini istila etmeye başlamışlardır1392.
1387
Sall. Hist. II. 83; IV. 69. 9; daha detaylı bilgi için bk. Vell. II. 4. 1; Raditsa 1969,
165 vdd.; 168 vd.
1388
Sall. Hist. II. 83=Priscian. Inst. II. 505. 5; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie
1950, 320 dn. 50; McGushin 1992, 60; 250 vd.; Sherwin-White 1994, 234; McGing
1995, 284 dn. 8.
1389
Liv. perioch. 93; Vell. II. 42. 3; Gell. V. 13. 6; ayrıca bk. Magie 1950, 320 dn.
51; Broughton 1952, II 98; Harris 1980, 866 dn. 41; McGing 1995, 285.
Pergamon’luların, Asia Eyaleti Valisi Marcus Iunius Iuncus’u erdemi; oğlunu
ise, halka gösterdiği iyilik nedeniyle onurlandırmalarına ilişkin olarak ayrıca bk.
IGR IV 408.
1390
Roma devlet hazinesini ve maliyesini gözetlemekle görevli memur. Eyaletlerde
kamuyla ilgili hesapları denetler, consul’lere ve praetor’lara yardım ederlerdi. Vergi
toplama, askerlerin ücretlerini verme, eyalet hesaplarını denetleme gibi parasal işler
yaparlardı.
1391
Kallet-Marx 1995, 300. Daha detaylı bilgi için bk. SEG XXXIX 1180; Heil
1991, 9 vdd. İmparatorluğun dört bir yanında devam eden savaşlar ve korsanların
Akdeniz’de yarattığı karışıklığa bir de toplanamayan vergiler eklenince Romalılar
ciddi maddi sıkıntılar içine düşmüşlerdi. Öyle ki, İÖ. ca. 75/74 yılında İspanya’da
Sertorius’a karşı savaşan Pompeius bile, Roma’dan acil olarak kendisine para gön-
derilmesini talep ediyordu. Bu bakımdan Romalılar, IV. Nikomedes’in vasiyeti üze-
rine, hiç duraksamadan Bithynia’yı ilhak etmişler ve krali hazineleri Roma’ya taşı-
mışlardır. Konuya ilişkin olarak bk. Kallet-Marx 1995, 301.
1392
Cic. leg. agr. II. 50; Brunt 1956, 22. Bu durum Ephesos’ta bulunan ve İÖ. ca.
75/74 yılına tarihlenen (ayrıca bk. Engelmann und Knibbe 1989, 1 vdd.; Merkelbach
Üçüncü Mithradates–Roma Savaşı 307
Bithynia’nın Romalılar tarafından bu şekilde ele geçirilmesi, bir
yandan Roma’nın doğrudan doğruya Pontos’a komşu olmasını sağlar-
ken, diğer yandan da Pontos Euksenos’u Roma donanmasına açıyordu.
Böylelikle, Romalılar istedikleri zaman Bosporos’u kapayarak Pontos
Krallığı’nın ticaretini boğabilir ve Mithradates’e saldırabilirlerdi. Zaten
Romalılar, Pontos kralının gücünden dolayı ondan çekiniyor ve Küçük
Asya ile Cilicia eyaletlerinde büyük ordular bulunduruyorlardı1393. Bu
bakımdan Romalıların Bithynia’yı eyalet yapma girişimleri Mithradates
için büyük bir darbe oldu. Durumun bilincinde olan Roma, İÖ. 74 yılı
consul’lerinden Marcus Aurelius Cotta’yı Bithynia valiliği ve donanma
amiralliğine tayin etti1394. Cotta ile consul’lüğü paylaşan Sulla’nın ünlü
komutanlarından Lucius Licinius Lucullus ise, Asia ve Cilicia eyaletleri
valiliğine atandı1395. Ayrıca daha önce Mithradates’e karşı savaşmış olan
1990, 97 vdd; Heil. 1991, 9 vdd.) Küçük Asya’nın yeni Gümrük Vergisi Yasası’nda
kendini belli etmiştir. Söz konusu yasa uyarınca Romalılar, Bosporos’un Pontos
çıkışına kadar vergi toplayabileceklerdi. Bu durum, o tarihte Anadolu’daki Roma
hakimiyet sınırının Pontos’a kadar ulaştığını işaret etmesi bakımından ilgi çekicidir
(SEG XXXIX 1180 str. 8-20).
Ephesos Gümrük yasasının Pontos’a olan diğer etkisi de ekonomiktir. Zira söz
konusu yasanın (Engelmann-Knibbe’nin edisyonuna göre: § 6 str. 16-20): Karadan
ve denizden getirilen bir mal için mültezime ya da temsilcisine giriş gümrüğü öden-
mişse, aynı mal için aynı kişi, Pontos’tan gelmemek kaydıyla, aynı yıl içinde, aynı
mültezime ikinci kez giriş gümrüğü ödemeyecektir. Eğer, karadan ve denizden mal
çıkarırsa, çıkış gümrüğünü ödeyecektir. Bir mal için mültezime çıkış gümrüğü
ödenmişse, aynı malın ilk sahibi, Pontos’a gitmemek kaydıyla, aynı yıl içinde, aynı
mültezime ikinci kez çıkış gümrüğü ödemeyecektir. G. D. Merola (1996, 265 dn. 10),
Pontos’la yapılan ticaretin, gümrük kaybından doğacak zararın daha da büyümemesi
gibi tamamen ekonomik bir nedenle bu düzenlemenin dışında tutulduğunu düşün-
mektedir. Bununla birlikte B. Takmer’e (2006, 164 vdd.) göre, Pontos’un, Roma ile
Mithradates arasındaki sürtüşmenin halen devam ettiği, İÖ. ca. 75 yılına ait bu düzen-
lemenin dışında tutulmasının asıl nedeni: bu bölgeyi ve Pontos Krallığı’nı ekonomik
olarak cezalandırmak, dolayısıyla savaş gücünü zayıflatmak olsa gerekti.
1393
Zira, Mithradates’in kendileriyle savaşmak ve Roma İmparatorluğu’nu yıkmak
için fırsat kolladığını zannediyorlardı (Sall. Hist. I. 67. 8; II. 44. 8).
1394
Memnon 37. 1; Cic. Mur. XV. 33; Plut. Luc. V. 1; VI. 5; ayrıca bk. Eutr. VI. 6.
Cotta’nın emrindeki donanmanın sayısı ve ne çeşit savaş gemilerinden oluştuğu
kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, mevcudu 64 gemiden daha fazla olan donan-
maya ve iki legio’dan fazla askerden oluşan kara ordusuna sahip olduğu düşünülebi-
lir (App. Mithr. 71). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Memnon 37. 2; 39. 1-2.
1395
İÖ. 74 yılında Roma Senatus’unda yeni bir Mithradates Savaşı yapılması üs-
tünde tartışılırken Lucullus’a Alplerin Italia tarafındaki Gallia’lılar (Gallia
Cisalpina) üzerine sefer yapması teklif edildi (Plut. Luc. V. 1). Bu durum Lucullus’u
Lucullus’a, Pontos güçlerine karşı çıkabilecek olası bir savaşın kara
komutanlığı verildi1396. O sırada Roma’nın Küçük Asya’da, Fimbria
zamanından beri –İÖ. 86– kalan iki legio’suyla1397 Servilius Vatia’nın
Cilicia Seferi’nden sonra, bölgede bıraktığı diğer iki legio’su bulun-
maktaydı1398. Lucullus da, Küçük Asya’ya gelirken yanında bir legio
getirmişti1399. Böylelikle Lucullus’un emrinde 30.000 yaya1400 ve yakla-
gücendirdi. Çünkü o, Mithradates’e karşı savaşmak ve böylelikle Roma’da büyük

bir üne sahip olmak istiyordu. Ayrıca kendisi Gallia’dayken, Pompeius İspanya’daki
Sertorius’un isyanını bastırır ya da bir şekilde savaşa son verirse, Senatus’un hiç
tereddüt etmeden, onu Mithradates’e karşı yapılacak olan savaşın başkomutanlığına
atayacağını biliyordu (Plut. Luc. V. 1-3) –ki zaten, Pompeius da bunu istiyordu
(Plut. Pomp. XX. 1). Bu sırada Roma’ya iki beklenmedik haber geldi. Bunlardan
birincisi; Pompeius’un İspanya’da Sertorius’a karşı zor bir durumda kalması ve eğer
Roma’dan kendisine derhal asker ile para yardımında bulunulmazsa, ordusuyla
birlikte Italia’ya döneceğini bildirmesiydi (Plut. Luc. V. 2; Pomp. XX. 1; Sert. XXI.
5; Sall. Hist. II. 44. 6; II. 82. 1-5; 7-10; ayrıca bk. App. civ. I. 111; McGushin 1992,
242 vdd.). İkincisi ise, Servilius Vatia’dan sonra, Cilicia proconsul’lüğüne atanan
Octavius’un, Cilicia’lı haydutlara karşı savaşırken öldürülmesiydi (Plut. Luc. VI. 1).
Bu durumu kendi açısından en iyi şekilde değerlendiren Lucullus, bir yandan
Pompeius için gerekli parayı temin edip ona gönderirken, diğer yandan da
consul’lüğünün yedinci ayında kendisinin Cilicia ve Asia proconsul’lüğüne atanma-
sını sağlayarak (Sall. Hist. II. 82. 10; Plut. Luc. IV. 4; App. Mithr. 72; Vell. II. 33.
1), Roma’nın Anadolu’daki kara kuvvetlerinin komutanlığını elde etmiştir (Memnon
37. 1; Cic. Mur. XV. 33; Plut. Luc. V. 2-VII. 1; App. Mithr. 68; 72; Vell. II. 33. 1;
ayrıca bk. Sall. Hist. II. 82. 10-83; Cic. Flacc. XXXIV. 85; Acad. II. 1. 1; Cass. Dio
XXXVI. 2. 2). Daha detaylı bilgi için bk. Balsdon 1939, 61 dn. 30; Broughton 1952,
101; 106 vdd.; McGushin 1992, 247 vdd.
1396
Memnon 37. 1; Plut. Luc. V. 1; 6. 1-4; ayrıca bk. Cic. Mur. XV. 33; Vell. II. 33. 1.
1397
Lucullus, emrindeki Roma legio’suyla Hellas üzerinden ilerleyerek (Plut. Kim. I.
5-III. 2), Ephesos’a gelmiştir. Orada Fimbria tarafından 12 sene önce Küçük As-
ya’ya getirilmiş ve yaklaşık 6 senedir herhangi bir düşmanla çarpışmaya girmemiş,
disiplinsiz; ama iyi savaşan iki legio’yu komutası altına almıştır (Plut. Luc. VII. 1-2;
App. Mithr. 72). Bununla birlikte, söz konusu legio’ların asker sayısı –eğer zaman
içinde tamamlanmadıysa– belli değildir. Çünkü, İkinci Mithradates-Roma Savaşı
sırasında, Murena komutası altında bulunan bu legio’lar İÖ. 82 yılında Mithradates
tarafından ağır bir yenilgiye uğratılmış ve önemli ölçüde kayıp vermişlerdir. Daha
detaylı bilgi için bk. Smith 1960, 12 vd.
1398
Sall. Hist. II. 44. 7; App. Mithr. 72; ayrıca bk. Hor. epist. II. 2 str. 26.
1399
Plut. Luc. VII. 1; App. Mithr. 72.
1400
Plut. Luc. VIII. 5; App. Mithr. 72; Lucullus’un emrindeki legio’lara ilişkin ola-
rak ayrıca bk. Sall. Hist. III. 19; 33. 1-2; Cic. Flacc. XXXIV. 85; Hor. epist. II. 2 str.
26; Memnon 40. 1-2; Plut. Luc. VII. 1-3;XXXIV. 2; Cass. Dio XXXVI. 14. 3; 15. 3;
16. 3; 46. 1.
şık 2.500 süvariden1401 oluşan bir Roma ordusu bulunmaktaydı1402. Bu
suretle Mithradates, bir anda Anadolu’da Romalılar tarafından üç yön-
den –Bithynia, Asia Minor ve Cilicia– tehdit edilmeye başlandı. So-
nunda Pontos kralı, Romalıların kendisine saldırmak için fırsat kolladı-
ğını anladı1403.
Bu sırada Mithradates, bir yandan Romalılar karşısında uzlaşımsal
olduğu kadar dikkatli bir politika izlerken, diğer yandan Roma karşıtı
dış politikaya ağırlık veriyordu. Kendi krallığında, kesin ve açık bir şe-
kilde hiçbir otorite boşluğuna izin vermiyor ve gerek ordusunda gerekse
donanmasındaki eksiklikleri Romalılara karşı girişebileceği olası bir
savaş için tamamlıyordu. İÖ. ca. 75 yılında İspanya’da Romalılara karşı
başarıyla direnen Sertorius’la müttefik olmuştu1404. Bunun da ötesinde,
Nysa adlı kızını Mısır krallarından Ptolemaios XII Auletes’le; Mithrada-
tis isimli kızını ise, Kypros (Kıbrıs) kralıyla nişanladı1405. Kral, böyle-
likle Romalılara karşı yapacağı muhtemel bir savaş sırasında onlardan
yardım alabilecek ya da en azından söz konusu kralların kendisine karşı
tarafsız kalmalarını sağlayacaktı1406. Büyük Armenia Kralı Tigranes II
Megas ise, zaten damadıydı ve kendisiyle iyi ilişkiler içindeydi1407. Bi-
rinci Mithradates-Roma Savaşı’ndan itibaren Doğu Akdeniz’deki kor-
1401
Plut. Luc. VIII. 5. Appianos’a (Mithr. 72) göre ise, Lucullus 1.600 atlı askere sa-
hipti.
1402
Her birinin buyruğu altında eksiksiz birer ordusu bulunan iki consul’ün Pontos
kralına karşı aynı anda gönderilmesi, Romalıların Mithradates’ten ne denli korktuk-
larını gösteren bir durumdur.
1403
App. Mithr. 70; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 13; Ahlheid 1988, 88.
1404
Cic. Mur. XV. 32; Sall. Hist. II. 91. 1-2; Liv. perioch. 93. Plut. Sert. XXIII. 1-
XIV. 3; ayrıca bk. Cic. Verr. II (1) 34. 87; Leg. Man. IV. 9; XVI. 46; App. Mithr.
68; 70; 112; Oros. hist. VI. 2. 12.
Mithradates, IV. Nikomedes’in giderek bozulan sağlığından ve Roma’nın yayı-
lımcı politikasından çekinerek, uzun zamandır kendisini kaçınılmaz olan bir savaşa
hazırlıyordu. Çünkü, Nikomedes’in ölümüyle Romalıların Bithynia’yı kontrolleri
altına almaya çalışabileceklerini düşünüyordu. Bu yüzden bir an önce Sertorius’la
arasındaki görüşmeleri bir anlaşmayla şekillendirdi (McGing 1984, 17).
1405
App. Mithr. 111. Mithradates’in önceleri iyi ilişkiler içinde olduğu Krete ve
Mısır kralları bir şekilde Pontos kralına ihanet etmişler ve araları açılmıştır (Sall.
Hist. IV. 69. 10; 12). Ayrıca Pontos kralı, İkinci Mithradates-Roma Savaşı sonunda
–İÖ. 81 yılında– kızlarından birini, Kappadokia Kralı I. Ariobarzanes’le –ya da onun
oğluyla– nişanlamıştı (App. Mithr. 66). Ancak daha sonradan, Ariobarzanes’in ken-
disini çeşitli kereler Roma’ya şikayet etmesi üzerine onunla da arası açılmıştır.
1406
McGing 1986a, 139.
1407
App. Mithr. 15; 67.
sanlarla yakın ilişkileri vardı1408 ve onların Akdeniz’de güçlenmeleri
için elinden gelen yardımı yapıyordu1409. Bu sırada Pontos kralıyla iyi
ilişkiler içinde olan Krete’liler (Girit), belki kendileri de korsan oldukla-
rı, belki de Mithradates’i memnun etmek için Kilikia’lı korsanları des-
tekliyor1410 ve onları paralı asker olarak kiralıyorlardı1411.
Mithradates, özellikle İÖ. 74 yılını askeri açıdan eksiklerini gider-
mek ve ordusunu en iyi şekilde eğitmek için harcadı. Bu savaşın daha
önce yaptığı bütün savaşlardan daha çetin geçeceğini biliyordu1412. Bu
bakımdan savaşa başlamadan önce, bütün hazırlıkları yaptı. Ordusunun
her çeşit eksikliklerini tamamladı. Çünkü, her şeyini ortaya koymuştu.
İÖ. 74 yılının yaz aylarını ve bütün kışını ormanlardan kereste kestire-
rek, gemi inşasına ve silah yapımına ayırdı. Böylelikle, eskisinden daha
büyük ve kapsamlı –400 triēreis ile daha ufak savaş gemilerinden çok
sayıda pentēkontēres ve kerkuroi’u vardı– bir donanma oluşturdu1413.
Ordusunun her çeşit giderini karşılamak üzere önemli ölçüde sikke bas-
tırdı1414. Karadeniz sahillerindeki kentlere, ordunun iaşesini sağlamak
amacıyla, 2.000.000 medimnoi –1 medimnos=51.84 litredir– ağırlığında
tahıl stok etti. Daha önceki müttefikleri haricinde Amazon’ların ülkesi
olarak adlandırılan, Thermodon (Terme Çayı) Irmağı1415 çevresinde
ikamet eden Khalybes, Armenioi, Skythai, Akhaioi, Heniokhoi ve
Leukosyroi adlı kavimlerle ittifak kurdu1416. Küçük Asya’da oluşturduğu
orduların dışında; Istros (Tuna) Irmağı ile Rhodope ve Haimos dağları
arasında yaşayan savaşçı kavimlerden Sarmatia, Basilidai, Iazyges,
Koralloi, Thrakia ve bütün ulusların en cesurları olarak bilinen
1408
App. Mithr. 63; 92; 119.
1409
Cic. Leg. Man. IX. 31-32; ayrıca bk. McGing 1986a, 139 dn. 29-30.
1410
Strab. X. 4. 9 c. 477; Plut. Pomp. XXIX. 1.
1411
App. Sic. VI. 1-2; Diod. XL. 1. 3. Belki de bu yüzden, Publius Servilius
Vatia’nın Doğu Akdeniz’deki korsanlar üzerine düzenlediği sefer sırasında, onun
önünden kaçan korsanların önemli bir bölümü Krete Adası’na sığınmışlardı (Orme-
rod 1922, 37). Ardından Romalılara karşı mücadelelerini daha büyük bir cesaretle
sürdürmeye başlamışlardır (Flor. epit. I. 41. 6-7).
1412
App. Mithr. 69; ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 14. Bu sebepten olsa gerek, aynı Bi-
rinci Mithradates-Roma Savaşı’ndan önce yaptığı gibi, İÖ. 76-74 yılları arasında bü-
yük miktarlarda sikke bastırdı (Price 1968, 4 vd.).
1413
Memnon 37. 1; App. Mithr. 119; ayrıca bk. Strab. XII. 8. 11 c. 576.
1414
Price 1968, 5; Callataÿ 2000, 357 vdd.
1415
Hdt. IX. 27; App. Mithr. 69; daha detaylı bilgi için bk. Sobol 1999, 32 vdd.
1416
App. Mithr. 69.
Bastarnai1417 isimli halkları ordusuna kattı1418. Böylelikle 140.000 yaya
16.000 atlı askerden oluşan bir kara ordusu meydana getirdi1419. Söz
konusu giderleri, kalabalık ordusundaki askerlerinin maaşları ve olası
ihtiyaçlar için, İÖ. 76 yılından itibaren yoğun oranda sikke bastırıyor-
du1420.
Mithradates, Roma Savaşları’ndan ders aldı. Gerek Sertorius’un gön-
derdiği tek gözlü M. Marius1421 gerekse kendi yanına sığınan Romalılar
yardımıyla kara ordusunu Roma legio’ları gibi silahlandırarak, onlar
gibi eğitmeye başladı1422. Böylelikle Romalılar karşısında daha başarılı
olacağına inanıyordu. Daha sonra süvarilerin ve atların taktıkları oryan-
tal ordulara özgü, altın ve gümüş gibi madenler ve değerli taşlardan
oluşan süslerini çıkarttırdı. Süvarileri ve atları, ağır piyade savaşlarına
karşı daha dayanaklı hale getirmek üzere, yoğun ve yorucu bir eğitime
tabi tuttu. Pontos savaş gemilerinde bulunan sedef kakmalı ve işlemeli
divanları, duş küvetleri gibi bütün lüks eşyaları attırdı. Savaş teknele-
rinde kaptanın, bazı soyluların, ve kadınların kullanımına ayrılan özel
kamaraları ve banyo odalarını yeniden dizayn ederek, savaş mühimmatı,
cephane, silah ve erzak depolarına dönüştürdü1423.
1417
Bunlar dağlı savaşçılardı. Diğer kavimlere nazaran korku ve dehşet verici bir gö-
rünüme sahiptiler; dahası tanrılara saygısızlığa varacak derecede cesaretliydiler.
1418
App. Mithr. 69; 71; 119. Yukarıda sözü edilen kavimlerin büyük bir bölümü Bi-
rinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında da, Pontos kralının müttefikleri arasınday-
dılar. Konuya ilişkin olarak bk. App. Mithr. 13; 15; Iust. XXXVIII. 3. 6-7; Cass. Dio
XXXVI. 9. 3.
1419
App. Mithr. 69. Yine Appianos’a (Mithr. 69) göre, yukarıda sözü edilen rakama
Pontos ordusundaki yol yapıcılar, yük taşıyıcılar –istihkamcılar– ve orduyu takip
eden tacirler dahil değildir. Belki de bu yüzden Appianos (Mithr. 72) ve Plutarkhos
(Luc. XI. 6), Pontos ordusunun toplam sayısını 300.000 kişi olarak verirler. Strabon
(XII. 8. 11 c. 575-576) ise, Mithradates’in Kyzikos kuşatması sırasında sadece kendi
ordusunun –ki o sıralar Küçük Asya’da üç Pontos ordusu bulunmaktaydı– 150.000
yaya, büyük miktarda süvari ve 400 gemiden teşekkül olduğunu ifade etmektedir.
Plutarkhos’a (Luc. VII. 4) göre, Mithradates’in kara ordusu Roma phalanks’ları (ağır
silahlı asker) tarzında eğitilmiş 120.000 piyade, 16.000 atlı ve 100 adet dört atın
çektiği tırpanlı savaş arabasından meydana gelmekteydi. Memnon (37. 2) ise, kralın
atlı birliklerinin 12.000 süvari ile 120 tane tırpanlı savaş arabasından oluştuğunu
söylemektedir.
1420
Callataÿ 1997, 46 vdd.; 52 graf. 2.; 2000, 355 vdd.
1421
Orosius’a (hist. VI. 2. 12) göre Mithradates, Marius’u kısa bir süre yanında
tuttuktan sonra, onu Arkhelaos’un yerine ordusuna general olarak atamıştı.
1422
Plut. Luc. VII. 3-4; ayrıca bk. App. Mithr. 69; Parker 1985, 48.
1423
Plut. Luc. VII. 3; App. Mithr. 69.
Sinope’den Bithynia’ya doğru kıyı boyunca yelken açan Pontos do-
nanması, Herakleia Pontike’ye geldiğinde kentin limanına kabul edil-
medi. Çünkü Herakleia’lılar, Romalılarla olan müttefiklik anlaşmasına
sadık kalmak istiyorlardı. Bu bakımdan, Pontos’luların sadece alışveriş
yapabilmeleri için çarşıya girmelerine izin verdiler. Böylelikle doğal
olarak kısa sürede insanlar birbirlerine karıştılar. Fakat Mithradates’in
donanma komutanı Aristonikos1424 bu fırsattan yararlanarak, kent zen-
ginleri arasından gözüne çarpan Silenos ve Satyros adlı iki kişiyi yaka-
lattı. Onları, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’nda Romalılara karşı
kullanılmak üzere beş adet triērēs (üç sıra kürekli savaş gemisi) do-
natma parası kadar fidyeyi ya da gönüllü bağışı kendisine vermeye ikna
edinceye kadar serbest bırakmadı1425. Ancak Aristonikos’un bu kurnazlı-
ğını Romalılar kısa zamanda öğrendiler. Böylece Herakleia Pontike
halkı Romalıların düşmanlığını kazandı1426.
İÖ. 74 yılında publicanus’lar yeni kurulmakta olan Bithynia Eya-
leti’nin kanını emmeye başlamışlardı. Herakleia her ne kadar özgür bir
kent olsa da, Aristonikos’a karşı takındıkları bu tavır yüzünden Romalı-
lar tarafından vergiye tabi tutuldular. Herakleia’lılar bu duruma şaşırdı-
lar. Kendilerine karşı yapılanların haksızlık olduğunu söyleyerek Roma-
lılara itiraz ettiler. Ancak bu duruma aldırmayan publicanus’lar, zorla
Herakleia’lılardan vergi toplamaya devam ettiler. Kentlerinin adetlerini
çiğneyerek, kendilerinden para isteyen vergi mültezimlerini köleliğe
doğru atılmış bir adım gibi gören Herakleia’lılar, söz konusu durumdan
son derece rahatsız oldular. Sonunda, bir yandan içlerinden cesur bir
vatandaşı vergilerden muaf tutulmak amacıyla Roma Senatus’una gön-
derirken, diğer yandan kentlerinde dolaşan vergi mültezimlerini öldürül-
dükleri fark edilmeyecek bir şekilde ortadan kaldırttılar1427.
Mithradates, İÖ. 73 yılının baharında simgesel bir davranışla Ro-
ma’ya resmen savaş ilan etti. Donanma üssü olan Sinope’de orduların
tanrısı Zeus Stratios’a kurban kestikten sonra, beyaz atların çektiği savaş
1424
Memnon (38. 1-2)’de, Mithradates’in donanma komutanın adını Arkhelaos ola-
rak vermektedir. Plutarkhos’a (Luc. XI. 5) göre, Pontos amiralinin ismi Aristoni-
kos’tur. Bu durumda Memnon, söz konusu amirali ya Birinci Mithradates-Roma
Savaşı sırasında birçok Pontos ordusuna kumandanlık eden; fakat İkinci Mithrada-
tes-Roma Savaşı başlamadan önce, Roma tarafına geçen Arkhelaos’la karıştırıyor ya
da başka bir Arkhelaos’tan bahsediyor olsa gerektir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
McGing 1986a, 146.
1425
Memnon 38. 1.
1426
Memnon 38. 2.
1427
Memnon 38. 2-3.
arabasını Poseidon’a adayarak denize attı1428. Daha sonra donanmasına
sahil boyunca ilerlemesini emretti. Ordusunu üç kısma ayırarak;
Mitharos’un oğlu Diophantos’u, Romalılar tarafından Kappadokia Böl-
gesi’nden gelebilecek herhangi bir saldırıyı karşılaması için Kappado-
kia’ya1429 ve Eumakhos’u Paphlagonia üzerinden Galatia’ya1430 gönder-
di. Kendisi de, komutanları Taksiles ve Hermokrates ile birlikte Paphla-
gonia boyunca Bithynia’ya doğru yürüyüşe geçti1431.
Kısa süre içinde, generalleri Taksiles ve Hermokrates emrindeki bü-
yük bir orduyla Paphlagonia’ya girdi. Mithradates orada ordusuna hita-
beden bir konuşma yaptı: Gururlu bir şekilde atalarından bahsetti –bu
arada hiç şüphesiz, ailesinin Perslere ve Makedonia’lılara dayanan kök-
lerine değindi. Daha sonra kendisinin, küçük bir krallıktan nasıl Pontos
gibi bir imparatorluğu yarattığını anlattı. Kendisi başında bulunduğu
sürece, Pontos ordusunun Romalılar karşısında hiçbir yenilgi almadığını
vurguladı. Romalıları sınırsız açgözlülükle suçladı1432. Onların İtalikler-
le yaptıkları savaşlar sonucunda kendi vatandaşlarını bile köle-
leştirdiğini iddia etti. Kendisi bütün hükümleri yerine getirdiği halde
Romalıların Dardanos Antlaşması’nın ne kararlarına uyduklarını, ne de
anlaşmayı yazılı olarak onayladıklarını belirtti. Çünkü amaçları daha
önce olduğu gibi, kendisine saldırmaktı. Bunun için fırsat kolluyorlar-
dı1433.
Mithradates, her ne kadar kendini saldırgan olarak göstermese de,
Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’na başladığını inkar etmiyordu1434.
Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nın sorumluluğu Romalılara aitti ve
bu savaş her nasılsa halen devam ediyordu. Mithradates’in Paphlago-
nia’ya girerek Bithynia üzerine yürümesi ve bir yandan Galatia, diğer
yandan Kappadokia’ya ordularını göndermesi sadece birinci savaşın devamı
niteliğindeydi. Romalıların gözü doymaz para hırsı ve döneklikleri yüzünden
1428
App. Mithr. 70; Sid. Carm. XXII. 158 vdd. Daha detaylı bilgi için bk. Magie
1950, 324 dn. 6.
1429
Memnon 37. 1.
1430
App. Mithr. 75. Memnon’a (37. 2) göre, Galatia’ya giden generalin ismi Timo-
nitidos’tu.
1431
Memnon 37. 1-2; App. Mithr. 70.
1432
App. Mithr. 70. Pontos kralı, Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nın en önemli
nedenlerinden biri olarak, Romalıların açgözlülüğünü ileri sürmüştü (App. Mithr.
54; 56). Daha detaylı bilgi için bk. Sall. Hist. IV. 69. 5; 10.
1433
App. Mithr. 70; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 13.
1434
Memnon 37. 2; Liv. perioch. 93; Sall. Hist. IV. 69. 13; App. Mithr. 70-71; Flor.
epit. I. 40. 14.
13) IV. Nikomedes’in Vasiyeti ve Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı
Pontos kralı savaşa başlamıştı. Çünkü kralın bütün çabalarına rağmen,
Romalılar sadece kendi iç çekişmeleri yüzünden savaşı erteliyor ve ken-
disiyle barış yapmaya yanaşmıyorlardı. Bundan dolayı Mithradates,
onlara karşı savaşma kararı almıştı1435.
Bu yüzden Bithynia üzerine doğru yürüyüşe geçti. Dokuzuncu günde
Bithynia sınırına vardı1436. Bölge kısa süre önce Roma eyaleti haline
getirilmiş olmasına rağmen halk, vergi toplayıcıları publicanus’lara kar-
şı umumi bir nefret ve hoşnutsuzluk duymaya başlamıştı. Bu yüzden
Pontos ordusu, Bithynia’da halkın sevgi gösterileriyle karşılandı1437. Bu
durumda Marcus Aurelius Cotta, Mithradates’in tam donanımlı ordusu-
nu karşısına almaktansa, elindeki sınırlı kara kuvvetleri ve donanmasıyla
Khalkedon’da (Kadıköy) kalmayı tercih etti. Pontos kralı hiçbir direnişle
karşılaşmadan, bütün Bithynia’yı tekrar işgal etti. Yol boyunca ele ge-
çirdiği bütün Romalıları öldürdü. Kaçabilenler, Khalkedon’da konuşla-
nan Romalıların yanlarına sığındılar. Böylelikle Mithradates Khalkedon
önlerine geldi. Kent, kralın ordusu tarafından karadan, donanması tara-
fından ise, denizden abluka altına alındı. Pontos’lular karşısında, gerek
deniz gerekse karada karşı koyabilecek yeterince güce sahip olmayan
Cotta, bir süre surların arkasından kenti savunma yoluna gitti1438.
Bu sırada Mithradates’in saldırısını duyan Lucius Lucullus, Marcus
Aurelius Cotta’ya bütün deniz gücüyle Khalkedon limanını savunmasını
emretti1439. Kendisi de Cotta’ya yardım etmek üzere ordusuyla Ephe-
sos’tan yürüyüşe geçti. Ancak iktidarsızlığına ve savaş konusunda tec-
rübesizliğine rağmen1440, bu durumu kendisi için kaçınılmaz bir fırsat
olarak gören Cotta, Pontos kralı karşında kazanılacak bir zaferin bütün
şan ve şerefini kendisi almak üzere, Lucullus daha Phrygia’dayken
Mithradates’le Khalkedon önlerindeki ovada savaşmayı kabul etti1441.
Cotta, düşmanla yüz yüze gelmeyi göze alamadığından, Mithradates’le
savaşması için, amirali Nudus’u1442 Khalkedon önlerindeki ovanın stra-
1435
Sall. Hist. IV. 69. 10; 13; ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 13-14; McGing 1986a, 143.
1436
Memnon 37. 2.
1437
Plut. Luc. VII. 5-6.
1438
App. Mithr. 71; ayrıca bk. Memnon 39. 1.
1439
Memnon 37. 2.
1440
App. Mithr. 71.
1441
Plut. Luc. VIII. 1; App. Mithr. 71.
1442
Appianos’un (Mithr. 71) anlatısında, Cotta’nın amiralinin adı Nutus olarak
geçmektedir. Bununla birlikte İS. V. yüzyılda yaşamış İspanya’lı rahip ve tarihçi
Orosius’a (hist. VI. 2. 13) göre ise, Khalkedon önlerinde Mithradates’e karşı savaşan
ve bozguna uğrayan Romalı komutanın adı Publius Rutilius’tur ve söz konusu savaş
tejik noktalarında konuşlanmak üzere görevlendirdi1443. Bununla birlikte
Romalılar, Mithradates’in müttefiklerinden Bastarnai kavmi savaşçıları
karşısında konuşlandıkları noktaları terk etmek ve Khalkedon’a doğru
kaçmak zorunda kaldılar. Bu düzensiz çekiliş sırasında dağılan Roma
ordusunda panik çıktı. Khalkedon surlarından Roma ordusunun bozguna
uğratılarak, kaçışını ve Pontos kuvvetleri tarafından kente doğru kovala-
nışını gören Cotta, adamlarına derhal şehrin kapılarının kapatılmasını
emretti. Kent kapılarının aceleyle kapatılmış olması nedeniyle geç ka-
lanlar büyük bir düzensizlikle, surlar ve Pontos ordusu arasında sıkışıp
kaldılar. Nudus’un komutasındaki birliklerin bir kısmı sur önünde sıkış-
tırılıp, düşman darbeleri altında yere serildi. Diğer bir kısmı da daracık
bir alan içinde birbirinin üzerine yığıldıklarından ezilmek ve boğulmak
suretiyle öldüler. Pontos’lular o gün öldürecek adam bulmakta sıkıntı
çekmediler. Aralarında Lucius Manlius gibi, Roma Senatus üyelerinin
de bulunduğu yaklaşık 4.000 Romalı, Khalkedon surlarının önünde
Pontos ordusu tarafından kılıçtan geçirildi1444. Cotta’nın yerine Romalı-
lara komuta eden donanma amirali Nudus ve bazı yüksek rütbeli subay-
lar ise, canlarını, ancak kendilerini halatla kale duvarı üzerine çektirmek
suretiyle kurtarabildiler1445.
Mithradates kara zaferinden iyi yararlandı. Aynı gün1446 donanma-
sına kente hücum emri verdi. Ağır tonajlı savaş gemilerini yollayarak
kentin limanını kapayan zincirleri zorlayarak kırdırdı. Pontos donanma-
sına karşı yelken açan Roma gemilerinden dördünü yaktı. Limanda de-
mirlemiş olan Roma donanmasına ait 60 gemiyi ise, yedeğine alarak
sırasında öldürülmüştür. Appianos’un (Mithr. 71) versiyonunda ise, Khalkedon sur-

ları önündeyken surlardan sarkıtılan ipler vasıtasıyla surlara çekilerek kurtarılmıştır.
Bu bakımdan, bazı modern tarihçiler Cotta’nın amiralinin adını Publius Rutilius
Nudus olarak vermektedirler. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Ascon. cont. Pis. 4
str. 21-24; Reinach 19752, 319 dn. 1; Münzer 19722, col. 1268; Magie 1950, 325 dn.
8; Broughton 1952, II 105; McGing 1986a, 146 dn. 51.
1443
App. Mithr. 71; Oros. hist. VI. 2. 13.
1444
Plutarkhos (Luc. VIII. 1) Romalıların kara savaşı sonunda toplam kayıplarının
yaklaşık 4.000 kişi olduğunu söylemektedir. Bu rakam Appianos’a (Mithr. 71) göre,
3.000; Memnon’a (39. 1-2) göre, 5.300 kişidir. Orosius (hist. VI. 2. 13) ise, Romalı-
ların Khalkedon önlerindeki bu savaşta kaç kişi kaybettiklerini bildirmemekle bir-
likte, Roma ordusunun büyük bir kısmının kılıçtan geçirildiğini iddia etmektedir.
Khalkedon önlerinde yapılan kara savaşına ilişkin olarak ayrıca bk. Sall. Hist. III.
12-13; IV. 69. 13; Cic. Mur. XV. 33; Liv. perioch. 93; Memnon 39. 1; Eutr. VI. 6. 2.
1445
App. Mithr. 71.
1446
Memnon 39. 2; App. Mithr. 71.
götürdü1447. Ne Nudus ne de Cotta, Pontos donanmasına karşı herhangi
bir girişimde bulunmadılar1448. Kenti çevreleyen kuvvetli surların içeri-
sinde, Lucullus’un kendilerini kurtarmasını beklemeye koyuldular1449.
Mithradates, Khalkedon önlerinde kazandığı deniz ve kara savaşın-
dan sonra, kenti ele geçirmek için acele etmedi. Cotta’yı ve diğer Ro-
malıları Khalkedon’da hem karadan hem de denizden abluka altına aldı.
Daha sonra, komutanlarından birine kentin kuşatmasını sürdürmek için
yeterince asker bıraktı1450. Kendisi, ordusunun ana bölümüyle birlikte
Kyzikos (Erdek) üzerine yürümeye başladı. Kralın Romalılar karşısın-
daki bu parlak başarısı kısa sürede bütün Anadolu’da duyuldu. Mithra-
dates’in parlak zaferi1451 ve Bithynia halkının Romalılara duyduğu nef-
ret, kralın kısa süre içinde Bithynia’yı ele geçirmesine yardımcı oldu.
Kral eyalet boyunca ilerlerken, Nikomedeia (İzmit), Nikaia (İznik),
Apameia Myrleia (Mudanya), Prusa (Bursa) ve Prusias ad mare/Kios
(Gemlik) gibi Bithynia kentlerinden bazıları kapılarını Pontos ordusuna
kendiliklerinden açarken bazıları, ancak zorlandıktan ve kuşatıldıktan
sonra, ele geçirildi1452.
Bu arada Pontos donanması, Romalıların tek bir gemisinin kalmadığı
Propontis’te dolaşmaya başlamıştı. Kuvvetli Pontos donanması önce,
Apameia Myrleia ve Prusias/Kios gibi kentlerin fethedilmesinde yar-
1447
Sall. Hist. IV. 69. 13. Memnon’a (39. 2) göre, deniz savaşı sırasında Pontos’lular
8.000 Romalıyı daha öldürüp, 4.500 kişiyi de esir aldılar. Appianos’a (Mithr. 71) gö-
re, Pontos’lulardan 20 tane Bastarnai savaşçısı limanın demirlerinin kırıldığı sırada
düşmüştür. Memnon’a (loc. cit.) göre ise, Khalkedon önlerindeki kara ve deniz
savaşları sırasında ise, Pontos’lular, içlerinden 30 tanesi Bastarnai kavminden gelen
savaşçılardan olmak üzere, yaklaşık 700 kişi kaybetmişlerdir (Memnon 39. 2). Ko-
nuya ilişkin olarak ayrıca bk. Plut. Luc. VIII. 1.
1448
App. Mithr. 71.
1449
Plut. Luc. VIII. 1. Ayrıca bk. Cic. Mur. XV. 33.
1450
Plut. Luc. VIII. 2; App. Mithr. 71.
1451
Cic. Mur. XV. 33; Memnon 39. 3.
1452
App. Mithr. 77; ayrıca krş. Oros. hist. VI. 2. 23. Konuya ilişkin daha detaylı
bilgi ve tartışmalar için bk. Magie 1950, 326 dn. 10.
Bu sırada, Sertorius’un Mithradates’e Küçük Asya valisi sıfatıyla gönderdiği
Marius, Pontos ordusunda görev yapmaktaydı. Marius, yukarıda sözünü ettiğimiz
kentlerin ele geçirilmesinde Mithradates’e yardımcı olmuş, kentlere ilk olarak ken-
disi girmiştir. O zaman Mithradates, onun arkasından yürüyerek bir bakıma vasal
kral gibi davranmıştır. Böylelikle Mithradates, kendisini bir fatih olarak değil, Ro-
ma’daki demokrat/halk partinin bir müttefiki olarak tanıtmıştır. Marius ise, Serto-
rius’un proconsul’ü sıfatıyla fethedilen kentlerden kimini özgür ilan etmiş, kimini
ise, vergiden muaf tutmuştur (Plut. Sert. XXIV. 3-4).
dımcı olmuş, ardından Parion (Kemser Kalesi) ve Lampsakos (Lapseki)
gibi, Hellespontos kentlerini ele geçirerek Pontos deniz kuvvetlerine
Ege Denizi’ni açmıştır1453. Böylelikle, İÖ. 73 yılı yazı sona ermeden
Bithynia’nın büyük bir bölümü ve Mysia’nın bir kısmı Mithradates’in
eline geçmiş oldu. İşte bu sırada kral, İspanya’da Roma’ya karşı savaşan
Sertorius’a söz verdiği gemileri1454 –60 savaş gemisi– gönderdi1455.
Pontos kralının Bithynia’yı istila ederek, Bosporos ile Hellespontos
boğazlarını kontrolü altına aldığı haberi Roma’ya ulaşınca, Romalılar bu
durumdan oldukça rahatsız oldular1456. Çünkü Mithradates, artık tekrar
istediği zaman Ege ve Akdeniz’e açılabilir ve hem korsanlar hem de
Roma düşmanlarıyla kendilerine karşı birlik oluşturabilirdi.
Bu sırada Lucullus, beş legio’dan oluşan ordusuyla Kuzey Phrygia
boyunca, Cotta’ya yardım etmek üzere Bithynia’ya doğru ilerliyordu1457.
Sangarios Irmağı kenarında kamp kurduğu sırada, Cotta’nın Khalke-
don’da Mithradates tarafından hem kara hem de deniz savaşları sonu-
cunda yenilerek, Pontos ordusu tarafından kuşatıldığı haberini almış1458
ve ordusunu süratle bu kentin üzerine doğru sürmüştür. Fakat, Bithy-
nia’ya yapılan bu yürüyüş hakkında, ordugahta komutanlar arasında bir
tartışma çıkmıştır. Bazı Romalı komutanlar, Lucullus’a, Pontos’un sa-
vunmasız durumda olduğunu ve yürüyüş rotasını Pontos’a çevirirlerse
Mithradates’in zor durumda kalacağını ileri sürmüşlerdir1459. Hatta o
sırada Roma saflarında yer alan Mithradates’in eski generallerinden Ar-
khelaos, Lucullus’a; eğer Pontos üzerine yürürse kısa süre içinde bütün
bölgenin hakimi olacağını söylemiştir1460. Ancak Lucullus, böyle bir
hareketin Roma’nın Anadolu’daki eyaletlerini savunmasız bırakacağını
ifade etmiştir. Ayrıca εἶπεν, ὡς ἕνα βούλοιτ᾿ ἂν ἐκ πολεμίων σῶσαι
῾Ρωμαῖον ἢ πάντα λαβεῖν τὰ τῶν πολεμίων=bir Romalıyı düşman-
ların eline düşmekten kurtarabilmeyi, düşmanların bütün servetini ele
1453
App. Mithr. 76.
1454
Plut. Sert. XXIII. 3; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XVI. 46; App. Mithr. 68; Souza
1999, 143. Florus (epit. II. 10. 4) ise, –büyük bir ihtimalle şaşırarak– Sertorius’un,
Pontos kralına filo gönderdiğini iddia etmektedir.
1455
Magie 1950, 326.
1456
Cic. Leg. Man. VIII. 21; Mur. XV. 33; Plut. Luc. XIII. 4.
1457
Plut. Luc. VIII. 1-2.
1458
Memnon 39. 3.
1459
Plut. Luc. VIII. 3.
1460
Plut. Luc. VIII. 4.
geçirmeye yeğ tuttuğunu söylemiş, ve onları reddetmiştir1461. Daha sonra
da Bithynia’daki Pontos ordusunu karşılamak üzere ilerlemeye devam
etmiştir.
Fakat Lucullus, Mithradates’in ordusuyla karşılaştığı zaman, Pontos
ordusunun büyüklüğü karşısında şaşırarak durakladı1462. Askerlerinin
ısrarına rağmen Mithradates’le savaşmaya yanaşmadı1463. Böyle bir
orduya karşı yapacağı meydan muharebesinde şansının olmadığını an-
ladı. Bundan dolayı Pontos ordusunu uzaktan izleyerek savaştan kaçındı.
Zaman kazanmaya çalışarak geri çekildi. Bu sırada Mithradates, Serto-
rius’un kendisine gönderdiği ünlü kumandanı tek gözlü Marius ile
Eumakhos komutasındaki tam teşkilatlı büyük bir Pontos ordusunu üze-
rine gönderdi1464. Marius, Roma legio’ları tarzında silahlanmış ve eğitil-
miş olan Pontos piyade ve süvari birliklerini Bithynia ile Kuzeybatı
Phrygia’nın sınırındaki Othryai1465 kenti yakınlarında savaş düzenine
soktu. Lucullus’u hem bireysel hem de ordular bazında savaşa davet etti.
Ancak savaş başlamadan önce, hiçbir esinti olmayan durgun havada açık
ufuktan bir gürültü koptu. Toprak renginde erimiş gümüşü andıran ya-
nan bir cisim –meteor– kendilerine doğru gelerek iki ordu arasına düştü.
Bu mucize karşısında şaşıran askerler ayrıldılar. O gün savaş olmadı1466.
Bunun üzerine Lucullus, bu kadar büyük bir gücün uzun süre bir
arada kalamayacağını düşünerek, Khalkedon’un intikamını almayı iste-
yen askerlerinin ısrarına rağmen, Pontos’lularla savaşmaktan kaçındı.
Adamlarına Pontos askerlerinden bazılarını yakalamalarını ve kendisine
getirmelerini emretti. Ele geçirilen askerleri birer birer sorgulayarak
Pontos ordusunun nüfusu ve yiyecek stokları hakkında bilgiler edindi.
1461
Plut. Luc. VIII. 3-4. Lucullus, Mithradates’in Küçük Asya’ya girmesiyle birlikte,
aynen Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nda olduğu gibi, Romalı vergi iltizam şir-
ketleri tarafından şimdiye kadar sömürülen kentlerin Pontos saflarına geçeceğini
biliyordu.
Bu bakımdan bir yandan da Küçük Asya’daki kentlerin Mithradates’in tarafına
geçmelerini önlemek için bir takım girişimlerde bulunuyordu (Plut. Luc. VII. 5-6;
Sert. 24. 3-4; Flor. epit. I. 40. 13-16; Eutr. VI. 6. 2).
1462
Memnon 40. 1; ayrıca bk. App. Mithr. 72.
1463
Liv. perioch. 94.
1464
Plut. Luc. VIII. 5-6; Oros. hist. VI. 2. 13.
1465
Plut. Luc. VIII. 7. Askania (İznik) Gölü’nün kuzeyiyle Sangarios Irmağı ara-
sında doğuya doğru Bithynia’nın Kuzeybatı Phrygia sınırında Otroia/Atroa (Yenişe-
hir) adlı bir kent bulunur. Bu kentin, Troia Savaşı’ndan bir kuşak önce yaşamış olan
efsanevi Phrygia Kralı Otreus’a (Hom. Il. III. 184-189) izafeten, bu ismi aldığı zan-
nedilmektedir (Strab. XII. 4. 7 c. 566).
1466
Sonunda Marius’un, ancak üç ya da dört günlük erzağı kaldığına kanaat
getirdi. Adamlarına toplayabildikleri kadar yiyeceği tahkim edilmiş
kamplarında stok etmelerini buyurdu. Böylelikle, işini zamana bırakarak
düşmanlarının yiyecek sıkıntısı çekmesini beklemeye başladı1467. Mari-
us’un çeşitli kereler kendisini savaşa davet etmesine rağmen, onunla
meydan muharebesi yapmaya yanaşmadı. Marius da, ona tahkimli Roma
kampında saldırmayı göze alamadı. Sonunda yiyeceği tükenen Marius
erzak depolarına yaklaşmak üzere Bithynia sahillerine doğru çekildi ve
Mithradates’le birleşti.
Sayıca kendisinden oldukça üstün bir orduyla çarpışmayı göze ala-
mayan Lucullus, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’nın başında düş-
mana karşı vur-kaç taktiği uygulayarak başarılı süvari savaşları yaptı1468.
Böylesine büyük bir ordunun iaşe zorluğunu düşünerek önce Pontos’lu-
ların sayısını azaltmayı düşündü. Mithradates’in kalabalık ordusunun bu
koşullar altında erzak ihtiyacını uzun süre gideremeyeceği açıktı1469. Bu
noktadan hareket eden Lucullus, savaş stratejisini buna göre şekillendir-
di: Mithradates’i uzaktan izledi. Bir yandan Pontos ordusunun karadaki
erzak yollarını keserken, diğer yandan da Mithradates’in Küçük Asya’ya
girmesini engellemeye çalıştı. Bunu yaparken, Pontos’lulara karşı gerek-
tiğinde gece ve gündüz baskınları düzenliyor; gerilla taktiğiyle çarpışı-
yordu. Amacı Mithradates’i yorarak, sinirlendirmek ve onu hatalı hare-
ketlere sürüklemekti. Böylelikle, İÖ. 73 yılı sonbaharında zaten yeterin-
ce sağlanamayan iaşenin Pontos ordugahına sevkiyatını büyük ölçüde
engelledi. Sonunda Mithradates, ordusu için gerekli erzağı temin ede-
bilmek için Marmara Denizi’ndeki donanmasıyla bağlantı kurmak zo-
runda kaldı.
2. Mithradates’in Kyzikos Kuşatması

Pontos kralı, belki de Sertorius’la yaptığı anlaşma hükümlerine uyarak,
Küçük Asya’ya girmek için herhangi bir teşebbüste bulunmadı1470. Ye-
rine Propontis’in kenarında, Kapıdağ Yarımadası’nın şimdiki kıstağının
kuzey yanındaki dağlık bir alan üzerine kurulmuş, Küçük Asya’nın en
büyük ve güzel kentlerinden biri olan Kyzikos’u almayı düşünüyor-
1467
1468
Liv. perioch. 94.
1469
Sall. Hist. IV. 69. 14; App. Mithr. 72.
1470
Plut. Sert. XXII. 4-24. 1.
du1471. Çünkü Kyzikos’lular Romalılara sadık kalarak, Mithradates’in
Khalkedon Savaşları’ndan önce, kente önemli ölçüde gemi ve asker
yardımında bulunmuşlardı. Ancak, bu yüzden 3.000 asker ve 10 gemi
kaybetmişlerdi1472. Bu bakımdan Mithradates, yağmurlu ve karanlık bir
gecede, akşam yemeğinden sonra, Lucullus’a sezdirmeden karargahını
kaldırdı. Bütün gece yol aldıktan sonra, günün ilk ışıklarıyla birlikte
Kyzikos Boğazı karşısındaki Adrasteia Dağı yamaçlarında konuşlanarak
kente saldırdı. Ancak, Mithradates’in beklenmedik bir zamanda 150.000
kişi ve büyük bir atlı kuvvetiyle kentin karşısındaki Adrasteia denilen
dağı ve dolaylarını ele geçirmek suretiyle baskın yaptığı; sonra ordusunu
kente hakim olan arazinin berzah kısmına geçirdiği ve onlarla yalnız
karada değil; 400 savaş gemisiyle denizde de savaştığı zaman, Kyzi-
kos’lular Pontos’luların bütün saldırılarına karşı koydular1473.
Bu sırada Pontos ordugahının aniden kalktığını fark eden Lucullus,
kralın bu hızlı yürüyüşü sırasında doğabilecek düzensizlikten ve karga-
şadan yararlanmak ve Pontos ordusunun artçı birliklerini yakalamak
umuduyla süratli bir şekilde Mithradates’i izledi. Ancak kralın Kyzi-
kos’un güney yamaçlarındaki Adrasteia Dağı eteklerinde ordugahını
kurduğunu öğrenince, Pontos ordusunun muhtemel iaşe yollarına hakim
mevkileri kontrolü altına aldı. Pontos ordusundan yeterince uzakta ko-
nuşlanmaya özen göstermekle birlikte, bölgedeki bütün yolları denetimi
altında tutmak amacıyla bir Thrakia kasabasında kamp kurdu. Pontos’lu-
ların üstün gücüne rağmen halen onlarla bir an önce savaşmak isteyen
sabırsız askerlerine ise, yakında hiç kan akıtmadan, kılıç dahi çekmeden
düşman ordusunu mahvedeceğini söylemeye başladı1474. Lucullus, bu
şekilde planlar yaparken Kyzikos kuşatması hali hazırda bütün şiddetiy-
le sürüp gidiyordu.
Mithradates bu sefer, İÖ. 73/72 yılı kışında, Metrophanes ve Fannius
komutasındaki süvari birliklerini Romalıların dostu ve müttefiki olan
1471
Strab. XII. 8. 11 c. 575. Cicero’ya (Mur. XV. 33) göre ise, Mithradates,
Kyzikos’u Küçük Asya’nın kapısı varsayıyordu. Eğer Kyzikos’u alırsa, Roma’nın
Asia Eyaleti’ne kolaylıkla girebileceğini ve Anadolu’nun kapılarının bir kez daha
kendine açılacağını zannediyordu.
1472
Plut. Luc. IX. 1.fla
1473
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576; Plut. Luc. IX. 1-2; ayrıca bk. Memnon 40. 1; 3-5;
Cic. Arch. IX. 21; Sall. Hist. III. 27-30; App. Mithr. 72-74; Flor. epit. I. 40. 14-15;
Eutr. VI. 6. 3; 9; Thorburn 1997, 57 vdd.
1474
Plut. Luc. IX. 2; XI. 1; Daha detaylı bilgi için bk. Sall. Hist. III. 15-23; Liv.
perioch. 94-95; App. Mithr. 72-77; Flor. epit. I. 40. 16; Frontin. strat. III. 13. 6; IV.
5. 21; Oros. hist. VI. 2. 14-15; 19-20.
yöreleri ve kentleri yağmalamak üzere Batı Anadolu’ya gönderdi. Fakat
söz konusu birlikler daha Küçük Asya’da fazla ilerleyemeden, Lucul-
lus’un Mamercus1475 adlı komutanı tarafından yenilgiye uğratıldılar.
Bunun üzerine, Metrophanes ve Fannius ellerinde kalan yaklaşık 2.000
kişilik atlı kuvvetle önce Güney Mysia, daha sonra da Doğu Lydia yöre-
lerine çekilmek zorunda kaldılar. Ancak tehlikeli çarpışmalar ve macera
dolu bir yolculuk sonucunda, kralın Kyzikos’taki ana karargahına döne-
bildiler1476. Bu sırada Lucullus’un diğer komutanı Gaius Salluvius Naso
da, Doğu Mysia ve Phrygia Epiktetos bölgelerini Pontos akınlarına karşı
başarıyla müdafaa etti1477.
Kyzikos, Propontis’ten dar bir boğazla ayrılan bir ada üzerinde olup,
kıtaya iki köprüyle bağlıydı. Köprülerin yakınında iki yüzden fazla ge-
miyi alabilecek büyüklükte barınağı bulunan ve gerektiğinde kapatılabi-
len Panarmos ve Kitos adlarında iki limanı vardı. Kentin bir kısmı düz-
lükte diğer kısmı ise, Ayıların Dağı (= Arktōn Oros [ÖArktvn ˆrow])
olarak adlandırılan bir dağla bu dağın arkasında Dindymos denen başka
bir dağın eteklerine kadar uzanıyordu1478. Kent kuvvetli şekilde tahkim
edilmişti. Dört taraftan da itinayla inşa edilmiş yüksek surlarla ve yer
yer Prokonnesos (Marmara Adası) mermerinden yapılma görkemli ku-
lelerle destekleniyordu1479. Kyzikos, topraklarının büyüklüğü ve verimli-
liğinin yanı sıra, hem barış hem de savaş zamanında yönetiminin mü-
kemmelliği ile Küçük Asya’nın başta gelen kentlerinden biriydi. Kentte
kamuya ait hazine, silah, savaş makineleri ve tahıl stoklanan yapıların
yönetimiyle uğraşan üç yönetici bulunurdu. Onlar tahıla khalkidikē1480
toprağı karıştırarak çürümesini önlerlerdi. Bu bakımdan Üçüncü Mithra-
dates-Roma Savaşı sırasında, Pontos kralı tarafından gafil avlanmalarına
ve ilk etapta kralın ani bir baskınla kentin köprülerini1481 ve banliyöleri-
1475
Oros. hist. VI. 2. 16. F. Gelzer’e (1926, col. 386) göre, Mamercus büyük bir
ihtimalle, İÖ. 77 yılı consul’lerinden Aemilius Lepidus Livianus’un oğluydu. Ayrıca
bk. Callataÿ 1997, 349 dn. 70.
1476
Oros. hist. VI. 2. 16-18; ayrıca bk. Magie 1950, 327.
1477
Doğu Mysia kentlerinden Abbaïtis kentinde Gaius Salluvius Naso şerefine diki-
len bir anıt üzerinde bulunan ve İÖ. ca. 73/72 yılı kışına tarihlenen bir yazıtta (CIL I2
2. 743=ILLRP I 372=ILS I 37=IG XIV 1121=IGR I 401=OGIS 445) Salluvius,
Üçüncü Mithradates Savaşı’nda gösterdiği başarılardan dolayı onurlandırılmaktadır.
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 327 dn. 15.
1478
Strab. XII. 8. 11 c. 575; App. Mithr. 75.
1479
Strab. XII. 8. 11 c. 575; Flor. epit. I. 40. 15.
1480
İçinde kireç, kalsiyum ve karbonat bulunan toprak.
1481
Frontin. strat. III. 13. 6.
ni ele geçirmesine rağmen, Kyzikos’lular önceden yapmış oldukları
savaş hazırlıkları sebebiyle Pontos’lular karşısında oldukça avantajlı bir
durum elde ettiler1482. Lucullus’un Roma ordusuyla yakınlarda olduğunu
öğrenmeleri Kyzikos’luların cesaretlerini arttırdı1483. Bu nedenle Mithra-
dates’in, teslim teklifini reddettiler1484. Bunun üzerine kral, kenti kara-
dan on değişik ordugah tarafından, denizden ise, tam donanımlı kuvvetli
bir donanmayla abluka altına aldı. Ardından kente her taraftan aynı anda
saldırdı1485.
Bu arada Kyzikos ile Bithynia arasındaki yol güzergahında yer alan
en önemli geçitlerden biri halen Mithradates’in kontrolü altındaydı. Kral
Taksiles ve diğer subaylarının tavsiyelerine uyarak burada güçlü bir
garnizon konuşlandırmıştı. Fakat Lucius Magius, Sertorius’un İÖ. 73
yılında İspanya’nın Osca kentinde kendi adamlarının ihaneti –proditio–
sonucu öldürülmesinden sonra1486, Lucullus’la gizlice haberleşmeye
başladı. Böylelikle Mithradates’e, Fimbria tarafından Küçük Asya’ya
getirilmiş olan iki legio’nun Lucullus’tan ayrılarak kendi saflarına geç-
mek istediğini ve kralın savaşı daha fazla kan dökmeden kolayca kaza-
nabileceğini bildirdi. Mithradates, her nasılsa söz konusu durumdan hiç
şüphelenmedi. Fimbria legio’larının Pontos’lular tarafından tutulan ge-
çitlerden rahatsız edilmeden geçmelerine ve kendi ordusunun karşısın-
1482
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576.
1483
Plut. Luc. IX. 3-6; Oros. hist. VI. 2. 14; Flor. epit. I. 40. 16. Orosius (hist. VI. 2.
14) ve Frontinus’a (strat. III. 13. 6) göre, Lucullus, Mithradates tarafından kuşatıl-
makta olan Kyzikos’lulara yakınlarda olduğunu ve kente yardıma geldiğini bildir-
mek istedi. Bir ada üzerine inşa edilmiş olan kente karadan giriş, dar bir köprüden
sağlanmaktaydı. Ancak o köprü Pontos’luların kontrolü altındaydı. Bundan dolayı
Lucullus, şişirilmiş iki deri parçasının içine yazdığı mektupları diktirtelerek, yüzme-
de ve gemicilikte usta olan bir askerine buyruklarını kente ulaştırmasını emretti. Bir-
birine alttan iplerle bağlanan şişirilmiş deri parçalarının üzerine binen asker bazen
derilerin üzerinde bazen de derilerin arasında ve arkasında yüzerek yaklaşık 10km’lik
mesafe aldı. Bacaklarını dümen gibi kullanarak rotasını doğrultan askeri uzaktan gö-
ren Pontos’lular bir çeşit deniz yaratığı zannettiklerinden Romalı kente ulaşmayı ba-
şardı. Lucullus’un mektuplarını yetkililere teslim etti. Ayrıca bk. Sall. Hist. III. 33.
1484
App. Mithr. 73.
1485
Strab. XII. 8. 11 c. 576.
1486
Diod. frg. XXXVII. 22 a; Sall. Hist. III. frg. 83; Strab. III. 4. 10 c. 161; Liv.
perioch. 96; Vell. II. 30. 1; Plut. Pomp. XX. 2; Sert. XXVI. 5; Sert.-Eum. II. 1-2;
Flor. epit. II. 10. 25-27; App. civ. I. 113; Hisp. 101; Eutr. VI. 1. 3; Oros. hist. V. 23.
12-13. Sertorius’un, kendi adamlarından Perperna’nın komplosu tarafından öldürül-
düğü yıla ilişkin olarak ayrıca bk. Bennett 1961, 460 vdd.; 464 vdd.; Scardigli 1971,
259 dn. 130-131; Konrad 1995, 159 vdd.
daki tahkimli tepede konuşlanmalarına izin verdi. Magius’un kendisine
ihanet ettiğini, ancak kısa süre sonra söz konusu legio’lar Lucullus’la
tekrar birleştikten sonra anladı1487. Bu hileyle Lucullus, bir yandan
Mithradates’in ordugahlarının yer aldığı Kyzikos önlerindeki ovanın
üzerindeki tahkimli tepeyi elde ederken, diğer yandan da kralın Küçük
Asya’nın iç kısımlarından erzak temin etmesini büyük ölçüde engelle-
miş oldu. Dahası kral böylelikle, güneyden Ayıların Dağı’yla (Arktōn
Oros) bu dağın arkasında Dindymos denen başka bir dağ ve Daskylitis
(Manyas) Gölü ile, batıdan Rhyndakos (Kocaçay), doğudan ise, Karesos
(Gönen Çayı?), Granikos (Biga Çayı) ve Rhesos (Kara Atlı Çayı) gibi
ırmaklar arasında kaldı. Kral şimdiye kadar güçlü donanması sayesinde
erzak sıkıntısı çekmemişti. Bu arada zaman geçiyor ve İÖ. 73 yılı son-
baharı yerini İÖ. 73/72 yılı kışına bırakıyordu. Kent kralın ve diğer ge-
nerallerin sandığından çok daha dayanıklı çıkmıştı. Mithradates, artık
kalabalık ordusunu beslemekte güçlük çekmeye başlamıştı1488.
Mithradates, o anki gücüyle Lucullus’un saflarını kolayca bozabile-
cek büyüklükte ordu ve donanıma sahip olmasına rağmen Romalılara
karşı yürüyüşe geçmeyi düşünmedi1489. Ordusunun uzun süreli iaşesini
sağlamak için de herhangi bir girişimde bulunmadı. Onun yerine kent
üzerindeki ablukayı sıkılaştırdı. Şimdiye kadar kente karşı hücumdan
ziyade kuşatma vardı. Fakat bu zaman zarfında kuşatma makinelerinin
ve yeni saldırı hareketlerinin hazırlanmasında bir gevşeme ve yavaşlama
olmamıştı. Kral kentin limanlarını iki deniz duvarıyla bloke ettirmişti.
Surların çeşitli yerlerine tüneller kazdırmış, diğer taraflarına ise, toprak
yığdırtmıştı1490. Thessalia’lı Nikonides’e ise, kuşatma aletleri, mancınık-
lar kuleler, koç başları, sambykē’ler1491 inşa ettirmişti1492. Bunlardan
yaklaşık 45m yüksekliğindeki bir kuşatma kulesi üzerinde aynı zamanda
çalışabilen birçok savaş makineleri yer almaktaydı. Bu savaş makineleri
ve mancınıklarla kenti taş, ateş ve mermi yağmuruna tuttu. Daha sonra
iki tane beş sıra kürekli (quinqueremis), ağır tonajlı savaş gemisi üzerine
1487
App. Mithr. 72; ayrıca bk. Bennett 1961, 459 dn. 2. Bu sırada L. Magius ile bir-
likte arkadaşı L. Fannius Lucullus’un tarafına geçmiş olmalıdır. Zira L. Magius gibi,
L. Fannius da daha sonraki kariyerine Lucullus’un yanında devam etmiştir (Cass.
Dio XXXVI. 8. 2; ayrıca bk. Bennett 1961, 463 vd. dn. 43-44).
1488
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576; App. Mithr. 72; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 2. 14.
1489
App. Mithr. 73.
1490
App. Mithr. 73; 75-76; Diod. frg. XXXVII. 22 b; Strab. XII. 8. 11 c. 576.
1491
Bazen sur duvarlarına çıkmak için inşa edilen kuleye bazen de bir gemiden
diğerine geçmek için kullanılan köprüye verilen ad.
1492
Plut. Luc. X. 2-3; App. Mithr. 73; ayrıca bk. Thorburn 1997, 59 vd.
bir sambykē’yi kentin limanında konuşlandırdı. Bütün bu hazırlıklardan
sonra, kral kenti teslim olmaya zorlamak için Kyzikos’a yapılan ilk
baskın sırasında esir alınan 3.000 kişiyi bir araya toplayarak onları ken-
tin duvarları önlerine gönderdi. Fakat esirlerin yalvarıp yakarmaları
kentin kendiliğinden teslim olmasına yetmedi1493.
Bu arada Romalı general Lucullus geç de olsa, Daskylitis Gölü’nde
ele geçirdiği büyük bir tekneyi arabalarıyla denize indirterek içerisine
yerleştirdiği bir grup Romalı askeri geceleyin Kyzikos kentine sokmayı
başardı. Bu suretle kent halkının çöken moralleri yeniden canlanmış ve
kendilerine olan güvenleri tazelenmiş oldu. Bunun üzerine Kyzikos’lular
artık kulelerin ve surların arkasından düşmana ok ve mızraklarını at-
makla kalmadılar; fakat aynı zamanda Romalıların yardımıyla düşmanın
ileri karakol ve siperlerine karşı huruç hareketleri yapma cesareti gös-
terdiler. Sert ve karışıklık içinde geçen çarpışmaların birinde bazı Pontos
savaş makinelerini yakmayı dahi başardılar1494.
Bunun üzerine muharebe eskisinden daha şiddetli bir biçimde yeni-
den patlak verdi. Kral önce donanmasıyla kente saldırdı. Nikonides
tarafından iki beş sıra kürekli gemi üzerine monte edilen sambykē kentin
surlarına yanaştı. Fakat sambykē duvarın sağlamlığı yüzünden önemli
bir tesir yapamadı. Üzerindeki köprüden yalnızca dört asker kent surla-
rına çıkabildi. Bununla birlikte Pontos’lular Kyzikos’luların ilk şaşkınlı-
ğından yararlanamadılar. Diğer askerler zamanında surlara atlayarak ar-
kadaşlarına destek veremediler. Bu bakımdan toparlanan Kyzikos’lular
önce surlardaki Pontos’luları öldürdüler. Daha sonra da duvarların üze-
rine konuşlandırdıkları mancınıklar aracılığıyla yanan ziftleri Pontos
gemilerine fırlatmaya başladılar. Öyle ki, Pontos donanması gerilemek
zorunda kaldı. Ancak Mithradates, aynı gün bu sefer de, bütün kuşatma
aletleri ve askerleriyle karadan kente saldırdı. Sundurmalar ileri itilmeye
başlandı. Daha önceden düzelttirdiği ve eğimini ayarlattığı yollarda
mancınıklarını kentin birçok noktasına doğru getirip yerleştirdi. Ardın-
dan askerlerine genel hücum emri verdi. Kent halkı bunun üzerine kara
1493
Appianos’a (Mithr. 73) göre, Kyzikos’lu komutan Peisistratos surların üzerinden
onlara kaderlerine azametli bir şekilde dayanmalarını söyledi. Frontinus’a (strat. IV.
5. 21) göre ise, Mithradates Kyzikos’u kuşatmış durumdayken, kenti teslim olmaya
zorlamak için esirleri bir araya toplayarak, onları halka teslim etti. Ama kent halkı
esirlerin kahramanca ölmesinden yanaydılar ve Romalılık onurunu korumada inat
ettiler.
1494
Strab. XII. 8. 11 c. 576; Plut. Luc. IX. 6; ayrıca bk. Hor. epist. II. 2 str. 26-28.
Daha detaylı bilgi için bk. Keaveney 1992, 80 vd.
tarafındaki surlara koştu. Pontos’lular sayıca çok fazlaydılar. Nöbet ve
müdafaa için, her yere gruplar halinde bölünmüş olan Kyzikos’lular
üstün düşman kuvvetleri karşısında azınlıkta kalıyorlardı. Böylece surlar
mancınıklar, koç başları ve şahmerdanlarla dövülmeye başlandı. Ancak
Kyzikos’lular kentlerini müdafaa etmek için her yolu deniyorlardı. Ba-
zen fırlattıkları ağır taşlarla koç başların kafalarına zarar veriyor ya da
kalın tomrukları sur duvarlarının üzerine enlemesine diziyor, koç başlar
duvarın bir yerine vurmak üzereyken tomrukları aşağı yuvarlıyor ve
düşen tomruklar da koç başlarını kırıyorlardı. Bazen de surlardan uzat-
tıkları halatları kement gibi kullanarak, koç başların ve şahmerdanların
kafasından geçiriyor ve onları yukarıya çekmeye çalışıyorlardı. Kuşatma
kulelerinin saldırılarına azimle karşı koyuyor ve duvarları yıkmaya çalı-
şan makinelerin darbelerini yavaşlatmak üzere surlardan yünle doldu-
rulmuş sepetler sarkıtıyorlardı. Kenti sürekli döven mancınıkların fırlat-
tıkları ateş toplarını sirke ve suyla söndürüyorlardı. Bir ara surlarda ufak
bir gedik açıldıysa da Pontos’lular bu durumdan zamanında yararlana-
madılar. Kyzikos’lular deliği vücutlarıyla düşmana karşı korudular ve
düşmanın kente girmesi için hiçbiri ayağını geri çekmedi. Bu noktada
her iki taraf daha şiddetli bir biçimde çarpıştılar. Bir taraftan ümit, diğer
taraftan ümitsizlik cesareti etkiliyordu. Pontos’lular biraz daha gayret
gösterirlerse kenti alacaklarına; Kyzikos’lular ise, biraz daha dayanırlar-
sa düşmanı püskürteceklerine inanıyorlardı. Sonunda her iki taraftan da
çok kişi yaralandı. Fakat Pontos askerleri kente girmeyi başaramadılar.
O gün Kyzikos’lular tarafından cesurca savunulan kent, tahkimli surla-
rının sağlamlığı sayesinde alınamadı. Kent halkı yakılan kapıların ve yı-
kılan duvarların arkasına ise, aynı gece yenisini ördüler1495. Kralın gerek
gündüz gerekse geceleyin çeşitli savaş teknikleri uygulayarak sürdür-
düğü kuşatmasına dayanmayı sürdürdüler. Pontos’luların bütün hücum-
ları başarısızlıkla sonuçlandı. Kyzikos’lular tarafından geri püskürtül-
düler. Daha sonraki günlerde ise, rüzgar denizi kabarttı. Büyük dalgalar
ve fırtına kralın hem deniz hem de kara ordusunda bulunan büyük kule-
lerini yıktı ve kuşatma aletlerine büyük ölçüde zarar verdi. Thessalia’lı
Nikonides’in harika kuleleri ve sambykē’leri güney (lodos) rüzgarının
etkisiyle birbiri ardına devrildi. Bu sırada kralın yeni inşasını tamamla-
mış olduğu 45m yüksekliğindeki devasa kule de büyük bir gürültüyle
yıkılarak yerle bir oldu. Parçaları dört bir yana dağıldı1496.
1495
App. Mithr. 74.
1496
Plut. Luc. X. 1-3; App. Mithr. 74; Obseq. Prodig. 60 a; Porph. Abst. I. 25. 22-
32; FGrHist 472 F2.
Durum böyle olduğu halde, kenti muhasaraya teşvik eden sebepler
daha ağır bastığı için Mithradates pes etmiyordu. Komutanlarının yakla-
şan kış, tükenmek üzere olan yiyecek ve erzak sıkıntısını göz önünde
tutarak geri çekilme tekliflerini reddediyordu1497. Kyzikos önlerinde
artık hücumdan ziyade abluka vardı. Bu zaman zarfında muharebe biraz
sükunet bulmasına karşın, henüz yeni hücum stratejilerinin hazırlanma-
sında ve savaş makinelerinin inşasında bir gevşeme ve yavaşlama olma-
mıştı. Bu bakımdan kral, kuşatmayı daha da sıkılaştırdı. Bir yandan
Herodotos’a (VI. 27) göre, “Bir kentin başına büyük yıkımlar gelmeden önce,
genellikle bunu haber veren şeyler olurdu” (ayrıca bk. Arr. anab. I. 9. 8). Pausa-
nias’a (IX. 6. 6) göre Atina, Sulla tarafından tahrip edilmeden bir sene önce kente
kül yağarak yakında büyük acılara mağruz kalacakları işaret etmişti. Plinius’a (nat.
XVII. 38. 244) göre, Kyzikos’un başına gelecekler de önceden belli olmuştu.
Mithradates’in Kyzikos kuşatmasından evvel defne ağacının içinden bir incir ağacı
bitmişti ki, bu kötüye bir işaretti. Aynı şekilde Mithradates’in Kyzikos kuşatması
sırasında kentte dikkate değer nitelikte işaretler ortaya çıkmıştı. Bunlardan birincisi;
Kyzikos’luların Persephone’ye adadıkları festivaller sırasında geleneksel olarak her
yıl, tanrıça onuruna siyah renkte doğurmamış genç bir inek kurban ederlerdi. Ancak
Pontos kuşatmasından dolayı kentte böyle bir inek bulunamadı. Bununla birlikte o
sıralar kentin civarındaki Pontos sürülerinden siyah bir inek yüzerek kentte çıktı.
Kyzikos’lular da, onu tanrıçanın bir armağanı sayarak Persephone’ye ait sunakta
kurban ettiler (Plut. Luc. X. 1; App. Mithr. 75; Obseq. Prodig. 60 a). İkincisi ise,
Kyzikos kuşatması sırasında Ilion’dakiler rüyalarında Tanrıça Athena’yı terden
sırılsıklam ve peplos’u (elbisesi) yırtılmış olarak gördüler. Tanrıça onlara Kyzikos
kuşatmasından geldiğini söylüyordu (Plut. Luc. X. 3). Kyzikos’lular ve Ilion’lular bu
kuşatma sırasında bu ve buna benzer tanrısal alametler gördüklerini ileri sürmekte-
dirler (konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Plut. Luc. X. 2).
Yukarıda sözü edilen alametlerin gerçekliği tartışılır bir şeydir. Bununla birlikte
halkın üzerinde ve kentin savunulmasında oldukça önemli bir rol oynamıştır. Öyle
ki, Kyzikos kuşatması sırasında, aynen Rhodos ablukasında olduğu gibi (App.
Mithr. 27; Obseq. Prodig. 56 a), Mithradates belki de kenti alabileceği bir sırada,
kuşatma aletleri ya yapım hatasından ya da doğal afetler yüzünden, bir şekilde çök-
müştür. Kuşatılan mağrur durumdaki halk, bu durumu tanrısal güçlere bağlamış ve
olayları efsaneleştirmiştir. Bu yüzden yukarıda sözünü ettiğimiz antik yazarlar bile,
tam donanımlı Pontos orduları tarafından uzun süre abluka altında tutulmasına rağ-
men alınamayan, kentlerdeki tanrısal alametlerden söz etmeden geçememişlerdir
(Obseq. Prodig. 60 a; Porp. Abst. I. 25. 22-32). Söz konusu hikayeleri kaydeden
tarihçilerin olaylara gerçekten inanıp inanmadığını öğrenme imkanımız olmasa da,
bu öykülerin toplum içinde kulaktan kulağa yayıldığı ve Romalıların Kyzikos’ta
kazandıkları zaferde ya da Atina, Rhodos kuşatmaları gibi belirgin başarılarında
tanrısal iradenin bir payı olduğu fikrini insanlara dayatmayı hedefledikleri kesindir.
1497
Plut. Luc. XI. 1; App. Mithr. 75.
kentin sırtını yasladığı Dindymos Dağı eteklerinden1498 surlar yönünde
yeni bir tümsek oluşturuyor, diğer yandan da yeni kuşatma kuleleri inşa
ediyordu. Aynı zamanda kentin çeşitli yerlerinden tüneller açtırarak
kente girmeye çalışıyordu1499. Ancak Kyzikos’lular, Pontos’luların sur-
ların altından kente girmek üzere tünel kazdıklarını anladıklarında karşı
bir tünel kazdılar. Her nasılsa dikkatsizce tünele girme cesaretinde bulu-
nan Mithradates’i az kalsın kendi kazdığı tünelde canlı olarak ele geçire-
ceklerdi. Fakat kral, son anda aldığı önlemlerle tünelden geri çekilerek
buna engel oldu1500.
Kuşatmanın üçüncü ayından sonra, kışın kendini iyice hissettirmesi
deniz yoluyla erzak edinimi de sekteye uğrattı. Beslenme yetersizliğin-
den ve aşırı soğuklardan dolayı orduda salgın hastalıklar baş gösterdi.
Bu arada bazı askerlerin açlıktan birbirlerini yediklerini; hatta ölü in-
1498
Strab. XII. 8. 11 c. 575-576; App. Mithr. 75.
1499
App. Mithr. 75.
1500
Strab. XII. 8. 11 c. 576. Diodoros’a (frg. XXXVII 22 b) göre, Mithradates’in az
kalsın Kyzikos’luların eline düşmesine neden olacak komplonun mimarı Romalı bir
centurio’ydu. Kral kenti saldırıyla ele geçirmeyi başaramayınca surlara doğru çeşitli
yerlerden tüneller açtırmaya başlamıştı. Bu durumun farkına varan Kyzikos’lular da
aynı istikamette karşıt tüneller açtılar. Söz konusu tünellerin kazımı sırasında her iki
tarafın işçileri zaman zaman birbirleriyle tesadüfen karşılaşıyor ve konuşma fırsatı
buluyorlardı. Bu sırada Kyzikos’luların tünel kazısına yardımcı olan Romalı bir
centurio ile kralın ustabaşlarından biri ahbap olmuşlardı. Bu nedenle centurio’nun
Kyzikos tünelini korumakla görevli olduğu bir sırada ustabaşı, centurio’ya yaklaşa-
rak, ondan kente ihanet etmesini istedi. Centurio’nun bu teklifi kabul etmesi üzerine,
olay krala anlatıldı. Kenti bir an önce ele geçirmek isteyen kral, Romalıya büyük
ödüller vaat ederek konunun detaylarının konuşulması için bir görüşme talebinde
bulundu. Bunun üzerine Romalı kendisine bir zarar verilmeyeceğine ve kararlaştırı-
lan miktarın kendisine verileceğine dair garanti istedi. Kral adamlarını yollayarak,
ona kendi adına teminat verdi. Ancak centurio ısrarla, bu yeminin kral tarafından
bizzat yapıldığını duymadan anlaşmaya yanaşmayacağını bildirdi. Tünelde bir bu-
luşma teklif etti. Tünele inmenin krali saygınlığına gölge düşüreceğini düşünen kral,
bir an için karar vermekte tereddüt etmesine rağmen, kenti almak için sabırsızlandı-
ğından centurio’nun önerisini kabul etti. Fakat kralın arkadaşlarından biri Romalının
bu teklifinden bir komplo olabileceğinden şüphelenerek bir plan kurdu. Tünelde
buluşmak üzere kararlaştırılan yerin hemen sağına yeni bir tünel kazdırıp, kapısına
da kolaylıkla açılıp kapanabilen bir mekanizma inşa ettirdi. Buluşma zamanı gelip
kral arkadaşları ve korumalarıyla tünele indiğinde centurio, komutası altındaki
adamlarla silahlarını çekip Mithradates’in üzerine saldırdı. Fakat temkinli kral he-
men sağ yandaki gizli geçidin kapısını açıp centurio ile adamları daha yaklaşmadan
geçidin kapısını kapatmaya muvaffak oldu. Böylelikle suikast girişiminden güvenli
bir şekilde kaçmayı başardı.
sanların cesetlerine saldırdıklarını öğrenen Mithradates, bunlar birbirle-
rini yiyecekler diye ürktü1501. Eğer kral, durumun önemini kavrayıp ku-
şatmayı o zaman kaldırsaydı ya da düzenli olarak geri çekilseydi, başta
işlemiş olduğu yanlışlığa rağmen gene de akıllıca hareket etmiş olurdu.
Ama o aldırmadı1502. Bu arada Lucullus, tahkimli kampından Pontos
ordusunu izliyor ve Mithradates’in kara tarafından iaşe sağlamasını
engelliyordu. Krala karşı hiçbir harekette bulunmuyor ve zaman zaman
Pontos taraftarı civar yerleşimleri ve kaleleri kuşatıyordu. Sonunda
Mithradates, Lucullus’un civardaki küçük bir kaleyi muhasara altına
almak için ordusunun büyük bir bölümüyle uzaklaştığı haberini aldığı
zaman bu fırsattan istifade etmek istedi. Kuşatma için gereksiz olan
ordusunun bir kısım ağırlığını, yük hayvanlarını ve yaralı askerlerini
ordusunun oradaki bölümünde bulunan bütün süvari kıtalarıyla birlikte
Bithynia’ya doğru yola çıkardı1503.
Bu durumdan haberdar olan Lucullus, geceyle birlikte acilen kam-
pına döndü. Sabahla birlikte kar fırtınası olmasına rağmen yanına bütün
süvari kıtalarını ve hafif silahlı legionarius’lardan 10 cohors –6.000
kişi– alarak dolu dizgin geri çekilen birliği izlemeye koyuldu. Hafif
silahlı yayalar, bacaklarının kuvveti yettiği kadar hızla onun peşi sıra
geliyorlardı. Lucullus bir süre sonra, karlar içinde yapılan bu hızlı ve zor
takip sırasında soğuğa dayanamayan askerlerini geride bıraktı. Bu sırada
Pontos’lular açlık, soğuk ve yorgunluktan bitkin düşmüş bir halde
Rhyndakos (Kocaçay) Irmağı’na ulaşmaya çalışıyorlardı. Irmağı bir kez
aşarlarsa durumlarının düzeleceğini ümit ediyorlardı. Ama Romalıların
kendilerini takip ettiğini öğrendikleri zaman, korkuya kapıldılar ve yü-
rüyüş düzenlerini bozdular. Pontos süvarilerinden bir grup, bütünlüğünü
koruyarak ilerlemeye devam ederken, ordunun yarısından çoğunu kap-
sayan kısmı saflardan ayrılarak karmakarışık ilerledi. Irmak kıyısına
varınca her bir birlik ilk önce geçmek isteyerek korkunç bir düzensizlik
içinde ileri atıldılar. Tam bu kargaşa anında, Pontos’luların büyük bir
bölümü daha ırmağı aşamadan Romalılar tarafından bastırıldılar. Tak-
tikleri uyarınca Pontos’lulara her yönden ok ve mızrak yağdırmaya baş-
ladılar. Pontos birliklerinin bir kısmı ilerlerken ve ırmak kenarına yak-
1501
Sall. Hist. III. 26-41. 1; Plut. Luc. XI. 1; App. Mithr. 76; Flor. epit. I. 40. 17;
ayrıca bk. Strab. XII. 8. 11 c. 576; Liv. perioch. 95; Memnon 40. 3; Eutr. VI. 6. 3;
1502
Belki de zayıf düşmüş, cesareti kırılmış, moral bakımından zayıf bir orduyla
Romalıların düzenli ve yıpranmamış hatlarını yaramayacağının bilincindeydi.
1503
Plut. Luc. XI. 1-2; App. Mithr. 75-76; Oros. hist. VI. 2. 15.
laştıklarında sıraları sıklaştırmak zorunda kaldıklarından kolay hedef
oldular. Birbirlerinin üzerine düşüp, ayaklar altında ezildiler. Ağır zırh-
larından dolayı rahat hareket edemeyenlerin bir kısmı mızraklarla delik
deşik edilerek hemen öldürüldüler. Canını kurtarmak için ırmağı yüze-
rek geçmeye çalışanlar ise, ya buz gibi suda sürüklenerek ya da zırhları-
nın ağırlığından ırmağın derin yatağında dibe batarak boğuldular. Ro-
malıların bu ani baskınına mukavemet dahi gösteremeyen Pontos bir-
likleri ağır bir yenilgiye uğradılar. Romalılar ırmağı aşmaya çalışanları
yukarıdan ok ve mızrak yağmuruna tuttuktan sonra, ırmak yatağına inip
önlerine geleni katlettiler. Irmakta çok sayıda ceset birikmiş, Pontos or-
dusu neredeyse tamamıyla yok edilmişti. Sonuçta Romalılar, Pontos’lu-
ların büyük bir kısmını kıyıda, öbürlerini ise, kaçmaya çalışırken öldür-
düler1504. Yaklaşık 15.000 kişiyi esir aldılar1505. 6.000 at ve aralarında
develerin de bulunduğu sayısız yük hayvanıyla muazzam ölçüde gani-
met ele geçirdiler1506.
Kyzikos’ta bu olaylar cereyan ederken Mithradates’in generallerin-
den sertliğiyle ün salmış olan Galatia’nın eski valisi Eumakhos, bölgeyi
yeniden ele geçirerek yakıp yıkmıştı. Ani bir baskınla önce Phrygia,
daha sonra sırasıyla Pisidia, Isauria ve Kilikia1507 bölgelerini istila edip
1504
Orosius’a (hist. VI. 2. 15) göre, Pontos’lular 15.000 kişi kaybettiler. Memnon’a
(40. 1) göre, bu savaşta sayısız (10.000’den fazla?) Pontos’lu yaşamını yitirdi. O
kadar çok kişi öldürülmüştü ki; Plutarkhos’a (Luc. XI. 3) göre, savaştan sonra,
Apollonia am Rhyndacus (Gölyazı) kentinin bütün kadınların gelerek Pontos ordu-
sunun taşıdıkları yükleri ve ölüleri soymuşlardı. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
Liv. perioch. 94-95; Flor. epit. I. 40. 17.
1505
Plut. Luc. XI. 2-4; App. Mithr. 75. Memnon’a (40. 1) göre ise, bu rakam 13.000
kişidir.
1506
Plut. Luc. XI. 2-4; App. Mithr. 75. Bu zafer Romalıların ve Kyzikos’luların ma-
neviyatlarının yükselmesine Pontos’luların ise cesaretlerinin kırılmasına neden oldu.
Plutarkhos (Luc. XI. 4) ve Ammianus Marcellinus’un (XXIII. 6. 56 dn. 2),
Sallustius’tan (Hist. III. 42, Maur.) yaptıkları bir alıntıya göre, Romalılar ilk defa
Kyzikos Seferi sırasında ‘deve’ görmüşler ve Rhyndakos zaferinden sonra, ele geçir-
dikleri bu hayvanın azameti karşısında şaşkınlıklarını gizleyememişlerdir.
1507
Appianos (Mithr. 75) Eumakhos’un, Kilikia’yı zapt ettiğini söylerken, büyük bir
ihtimalle Pamphylia Bölgesi’ni kastediyor olsa gerektir. Çünkü o sıralar Kilikia Pe-
dias damadı ve müttefiki Armenia Kralı II. Tigranes’in, Kilikia Trakheia ise, korsan-
lar ve Roma’ya düşman yerel yöneticilerin kontrolü altındaydı (Plut. Luc. XIV. 5;
XXI. 4-5; Pomp. XXVIII. 4; App. Syr. 48; 69-70; Mithr. 105; Cass. Dio XXXVI.
37. 6; Iust. XL. 1. 2-4; 2. 3; Iosep. Ant. Iud. XIII. 16. 14; ayrıca bk. Diod. XL. 1 a
dn. 4; Strab. XIV. 5. 2 c. 669).
eline geçirdiği bütün Romalıları öldürmüştü1508. Hatta Pontos kuvvetleri
şimdi, Karia Bölgesi’nde ilerlemeye başlamışlardı. Ancak o sıralar genç
Caesar, kendini korsanların elinden kurtararak, onları bertaraf etmiş ve
Rhodos’ta hitabet eğitimi almaya devam ediyordu. Bazı Pontos birlikle-
rinin Karia’da olduğunu öğrendiğinde, hemen Küçük Asya’ya geçerek
Roma’nın dostu ve müttefiki olan kentlerden askeri kuvvetler topladı.
Daha sonra da kralın komutanlarına karşı çete savaşları vererek onları
Karia’dan sürdü1509. Bu sırada, İÖ. 73/72 kışında, daha Eumakhos Kü-
çük Asya’nın güney bölgelerinden Galatia’ya geri dönmeden Galat tet-
rarkhes’i Deïotaros Galatia’yı Pontos’lulara karşı ayaklandırdı. Euma-
khos’un Galatia’da konuşlandırdığı Pontos garnizonlarını büyük ölçüde
tahrip etti. Birçok Pontos subay ve askerini öldürdü. Eumakhos’un
Galatia’ya dönmesiyle birlikte, Pontos generaline karşı başarıyla diren-
di. Deïotaros’un saldırıları karşısında ağır kayıplara uğrayan Eumakhos,
sonunda Pontos topraklarına geri çekilmek zorunda kaldı1510.
Kışın iyice bastırması Mithradates’in Kyzikos kuşatmasını son de-
rece güçleştirdi. Kyzikos’lular her bakımdan Mithradates’in ordusuna
kıyasla yeterli sayıda askere ve askeri donanıma sahip olmasalar da,
Pontos’lulara karşı kentlerini hem karadan hem de denizden başarıyla
savunuyor ve Pontos ordusunu her geçen gün daha da yıpratıyorlardı.
Bunun yanı sıra, durumun gereğine göre, bazen gece bazen de gündüz
aniden huruç harekatı düzenliyor, kralın büyük zorluklarla inşa ettirdiği
ağır kuşatma kulelerini ve çeşitli savaş araçlarını durmadan ateşe vere-
rek yakıyorlardı. Sonunda Mithradates, kenti ele geçirmenin sandığı
kadar kolay olmadığını anladı. Daha sonra da Kyzikos kuşatmasını kal-
dırmaya karar vererek açlıktan, soğuktan, yorgunluktan ve salgın hasta-
lıklardan tükenen ordusunu geri çekmek üzere harekete geçti1511. Böyle-
likle, bir yandan Romalıların ilgisini başka yöne çekerken, diğer yandan
gizlice dönüş hazırlıklarına başladı. Önce amirallerinden Aristonikos’a,
Fimbria’nın legio’larından bazı Roma askerlerini kazanmak için 10.000
altın sikke vererek Aigaios (Ege) Denizi’ne yolladı. Fakat Aristonikos,
Aigaios Denizi’nde seyrederken Lucullus’un askerlerinin kurdukları
1508
Liv. perioch. 94; App. Mithr. 75; ayrıca bk. Suet. Iul. VI. 2.
1509
Suet. Iul. IV. 2.
1510
Liv. perioch. 94; App. Mithr. 75; Oros. hist. VI. 2. 18; ayrıca bk. Ramsay 1899,
70; Ormerod 1922, 51 dn. 4; Arslan 2000a, 142 vdd.
1511
Sall. Hist. IV. 69. 14; Plut. Luc. XI. 5; App. Mithr. 76; ayrıca bk. Liv. perioch.
95; Oros. hist. VI. 2. 19.
tuzağa düşerek yakalandı. Beraberinde getirdiği paralarla birlikte Lucul-
lus’a teslim edildi1512.
Bunun üzerine Mithradates, bir gece aniden ordusunun önemli bir
bölümüyle birlikte gemilere binerek1513, Troas Bölgesi’nin liman kentle-
rinden Parion’a doğru yelken açtı. Sayısı yaklaşık 30.000’e inen piyade
birlikleri de Hermokrates1514 ile Sertorius tarafından kendisine gönderi-
len Marius’un kumandası altında kara yolundan Lampsakos’a doğru
yürüyüşe geçtiler. Kyzikos’lular bu durumu gördükten sonra, Pontos’lu-
ların ordugahlarına karşı saldırıya geçtiler, yorgunluktan tükenmiş vazi-
yette geride bırakılmış olanları yok edip; eğer kampta geride kalmış bir
şey buldularsa, yağmaladılar1515. Lucullus ise, Pontos ordusunu takibe
koyuldu. Bu arada kışın yağan kar ve yağmur nedeniyle Lampsakos
yolu üzerindeki Aisepos ve Granikos ırmakları debilerini arttırmışlardı.
Özellikle Aisepos Irmağı aşılırken Pontos’lular gereğinden fazla zaman
kaybettiler. Lucullus’un gelmesiyle ırmak kenarında kanlı bir boğuşma
oldu1516. Ağır kayıplar veren Pontos’lular zar zor Lampsakos’a sığına-
bildiler1517. Fakat Lucullus onları orada da rahat bırakmadı ve kenti
kuşattı. Bunun üzerine Mithradates, Parion’da demir atmış olan donan-
masını Lampsakos’a yardıma gönderdi. Böylelikle hem Lampsakos
vatandaşlarının hem de Pontos’luların bir kısmı güven içinde kenti terk
1512
Plut. Luc. XI. 5; Memnon aynen (40. 1-2)’de olduğu gibi, yukarıda sözü edilen
olayı aktarırken Mithradates’in donanma komutanın adını Plutarkhos’un (ibid.) tersi-
ne, Arkhelaos olarak vermektedir.
1513
Memnon’a (40. 4) göre, Mithradates’in triēres’lere binişi, çok çeşitli güçlüklerin
üst üste gelmesinden sonra gerçekleşmişti. Zira gemilere binmek için bekleyenler,
artık çoktan dolmuş olmalarına karşın gene de yolculuk etmek istediklerinden tekne-
lere asılarak tutunmuşlar, çok sayıda insan bunu yaptığı için gemilerden bazıları
batmış; bazıları ise, alabora olmuştu.
1514
Memnon’a (40. 3) göre, kral bu seferde otuz bin kişinin üzerindeki piyade birli-
ğinin komutası için Hermaios ve Marius’u atamıştı.
1515
Memnon 40. 5.
1516
Söz konusu savaş, Memnon (40. 5) ve Appianos’a (Mithr. 76) göre, Aisepos;
Plutarkhos’a (Luc. XI. 6) göre, Granikos Irmağı yakasında yapıldı. Florus’a (epit. I.
40. 17) göre, Pontos birlikleri hem Granikos hem de Aisepos kenarlarında Lucullus
tarafından ağır kayıplara uğratılmışlardır. Bu nedenle her iki ırmak günlerce kan ak-
mıştır.
1517
Plutakhos’a (Luc. XI. 6) göre, Lucullus yaklaşık 20.000 Pontos askerini öldürüp,
önemli miktarda insanı esir aldı. Orosius’a (hist. VI. 2. 20) göre, Pontos ordusunun
asker kaybı 11.000’den fazlaydı. Appianos (Mithr. 76) ise, yaklaşık bir sayı verme-
mekte birlikte Pontos’luların Aisepos Irmağı’nı aşarken Lucullus’un saldırıları karşı-
sında ağır kayıplara uğradığını belirtmektedir.
etti1518. Ancak Mithradates, Lampsakos’un savunulması ve denizlerdeki
Pontos hakimiyetin devamı için Marius, Paphlagonia’lı Aleksandros ve
hadım Dionysios’un komutasında 10.000 kişilik seçme askerden oluşan
birlik ve 50 gemiden oluşan filo bıraktı. Kendisi ise, ordusundan geri
kalan birliklerle Nikomedeia’ya doğru yelken açtı. Lucullus’un elinde
Pontos donanmasını engelleyecek gemisi olmadığı için Mithradates’in
gitmesine engel olamamıştır. Bununla birlikte kral yolda –Parion açıkla-
rında– gene fırtınaya yakalanmış; hem kendi donanması hem de
Lampsakos’ta bıraktığı filo büyük ölçüde zarar görmüştür1519.
Mithradates yolda Priapos kentinin ünlü kehanet merkezi Artemis
Tapınağı’nı yağmaladıktan1520 sonra, Marmara Ereğlisi’nin önde gelen
kentlerinden Perinthos’u kuşatmıştır1521. Başarısız birkaç denemenin
ardından, Roma’yla olan ittifakına sadık kalarak Lucullus’a yardım eden
Byzantion’u tehdit etmiş ve kente karşı çeşitli yaptırımlarda bulunmuş-
tur1522. Sonunda Nikomedeia’ya çekilmiş ve orada konuşlanmıştır1523.
Sonuç olarak Roma ve müttefiklerinin başarıları ve Kyzikos’luların
kentlerini sonuna kadar kararlılıkla savunmaları nedeniyle Mithradates,
Kyzikos kuşatmasını kaldırmak zorunda kalmıştır. Keza, kralın önceden
kestiremediği ve bu yüzden adayı terk edinceye kadar büyük insan kay-
bına uğramasına neden olan, kalabalık ordusu üzerine çöken açlık da
Kyzikos’lular için yardımcı olmuştur1524. Mithradates tek bir kenti ku-
şatmak için tam donanımlı ordusunu ve donanmasını oraya bağlamasına
rağmen kenti bir türlü ele geçirememiş ve kendisinden her bakımdan az
ve zayıf olan Lucullus’un dahiyane savaş stratejisi karşısında yetersiz
kalmıştır1525. Ustaca bir kurnazlık ile sabırla şekillenmiş ve düşmanın
1518
App. Mithr. 76.
1519
Sall. Hist. IV. 69. 14; App. Mithr. 76; ayrıca krş. Liv. perioch. 95; Oros. hist. VI.
2. 24.
1520
Plut. Luc. XIII. 4.
1521
Memnon 40. 5.
1522
Cicero (de prov. Cons. IV. 6) ve Tacitus (ann. XII. 6), Byzantion’u Üçüncü
Mithradates-Roma Savaşı’ndaki Mithradates’in tüm saldırılarına ve Küçük Asya’yı
kırıp geçiren Pontos ordularının kentlerini kuşatmasına rağmen onlara karşı koydu-
ğundan dolayı övmektedirler. Buna ek olarak Byzantion halkını Mithradates’e karşı
bileklerinin gücüyle sonuna kadar dayanıp, kentlerinin yok olup gitmesini önledikle-
rinden dolayı takdir etmişlerdir. Ayrıca bk. Gyllius Cons. I.
1523
Memnon 40. 5; Liv. perioch. 95; App. Mithr. 76.
1524
Sall. Hist. IV. 69. 14; Liv. perioch. 95; Strab. XII. 8. 11 c. 576; App. Mithr. 76-
77; Flor. epit. I. 40. 17; Oros. hist. VI. 2. 19; ayrıca bk. Memnon 40. 3-4; Cic. Arch.
IX. 21; Sall. Hist. III. 38; Eutr. VI. 6. 8.
1525
Cic. Leg. Man. VIII. 20; Mur. XV. 33; Vell. II. 33. 1; Oros. hist. VI. 2. 20.
güçsüzlüğünü akıllıca değerlendirmenin sonucu olan bu zafer, adeta
düşmanın kendi kendisini yok etmesine neden olmuştu. Böylelikle kral,
bir yandan taktiğinin kurbanı olurken, diğer taraftan da kötü hava ko-
şulları ve fırtınalar yüzünden ordusunun ve donanmasının büyük bir
bölümünü kaybetmiştir1526.
Böylelikle Lucullus zafer alayıyla birlikte, vatandaşların sevinç gös-
terileri eşliğinde, muzaffer bir kumandan edasıyla Kyzikos’a girdi. Ro-
malılara olan sadakatleri nedeniyle halkı her çeşit vergiden muaf tuttu,
kenti ise, bağımsız ilan etti. Bununla da kalmayarak, kentin territori-
um’unu büyük ölçüde genişletti1527. Strabon’a1528 göre de, “Romalıların
ayrıcalık tanıdıkları kent kendi zamanına kadar iç bağımsızlığını koru-
muştu. Vaktiyle sahip olduklarına ilaveten Romalılar tarafından verilen-
lerle birlikte oldukça geniş toprakları olmuştu. Bunlar arasında, bir
kısmı Byzantion’luların elinde olan Daskylitis Gölü’nün bazı kısımları
ve Adrasteia Ovası, Troia Bölgesi’nde ise, Aisepos’un karşı kıyısında
bulunan Zeleia dolaylarının bazı kısımları yer alıyordu. Dolionis ve
Mygdonis’e ilaveten Apolloniatis ve Miletopolis göllerine kadar uzanan
topraklar da onlara aitti”. Bu bakımdan Kyzikos’lular Lucullus’a olan
minnettarlıklarını göstermek için, onun adına –Luculleia– oyunları dü-
zenlemişlerdir1529.
Mithradates’in başarısız Kyzikos kuşatması sonucunda kara ordusu-
nun ve donanmasının büyük oranda azalmasına rağmen halen denizler-
deki tartışmasız üstünlüğü devam ediyordu. Romalıların Khalkedon
yenilgisi onların Akdeniz’deki yegane donanmasına mal olmuştu. Bu-
nun üzerine Lucullus, Hellespontos’a ilerledi1530. İÖ. 72 yılının baha-
rında Küçük Asya’nın sahil kentlerinden ve bölgelerinden gemiler top-
1526
Cic. Arch. IX. 21; Liv. perioch. 95; ayrıca bk. Broughton 1952, II 101.
1527
Plut. Luc. XII. 1; App. Mithr. 76; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. VIII. 20; Vell. II. 33.
1-2.
1528
Strab. XII. 8. 11 c. 576. Bununla birlikte, Kyzikos’un bu özgürlüğü Tiberius’un
imparatorluğu zamanına (İS. 14-37) kadar devam etmiş gözükmektedir. Fakat kent
halkı Roma İmparator Kültü çerçevesinde, Augustus’a ibadeti kabul etmemekle suç-
lanmıştır. Kısa süre sonra, bu iddialara Roma halkına karşı yasadışı ve kötü muame-
lelerde bulunmak eklenmiştir. Böylelikle Kyzikos’luların Üçüncü Mithradates-Roma
Savaşı sırasında kazanmış oldukları özgürlükleri ceza olarak ellerinden alınmıştır
(Tac. ann. IV. 36; Suet. Tib. XXXVII. 3). Ayrıca bk. Işık 2001, 170.
1529
App. Mithr. 76.
1530
Plut. Luc. XII. 1; App. Mithr. 77.
lamaya başladı1531 ve generallerini Pontos kontrolü altındaki Bithynia
kentleri üzerine gönderdi. Çünkü, Mithradates’in Bithynia kentlerine
yerleştirmiş olduğu garnizonlar halen yerlerinde duruyordu. Böylelikle
Lucullus’un komutanları Bithynia’yı yeniden Roma hakimiyeti altına
almaya başladılar. Gaius Valerius Triarius, Apameia Myrleia üzerine
yelken açtı. Kralın kente konuşlandırdığı garnizon sonuna kadar kenti
savundu. Triarius da gerek kenti ele geçirirken gerekse ele geçirdikten
sonra, birçok vatandaşı öldürdü. Tapınaklara sığınanları dahi esirge-
medi1532. Barba, Olympos (Uludağ) Dağı eteklerindeki Prusa’yı kısa bir
kuşatma ve genel bir hücumdan sonra, zapt etti1533. Romalıların kısa
zamanda Bithynia’nın önemli kentlerini teker teker ele geçirmeye başla-
maları ve kuşatılarak zapt edilen kentlerin başlarına gelen felaketlerden
ürken diğer şehirlerin mukavemet azmi sarsıldı. Kendilerine olan gü-
venleri ve Pontos kralına olan bağlılıkları bir anda yok oldu. Böylece ya
eskiden Kios olarak adlandırılan Prusias1534 gibi kentlerindeki Pontos
garnizonlarını kovdular ya da Nikaia örneğinde olduğu gibi, Pontos
birlikleri kendiliğinden kentlerini terk ettikten sonra, kapılarını Romalı-
1531
Bu arada Roma Senatus’u, Pontos kralının denizlerdeki üstünlüğüne bir son ver-
mek amacıyla, Lucullus’a bir donanma inşa etmesi için 18.000.000 denarii (3.000
talanta) tutarında para vermeyi kararlaştırdı. Fakat Lucullus, Küçük Asya’daki dost
ve müttefik sahil kentlerinden ve adalardan yardım alarak bir donanma hazırlayaca-
ğını bildirmek suretiyle Senatus’un yardım talebini geri çevirdi (Plut. Luc. XIII. 4).
1532
App. Mithr. 77. Memnon’a (41. 1) göre, Triarius gerekli hazırlıkları yapıp Apa-
meia’ya ilerleyerek kenti kuşatmaya başlamıştır. Apameia’lılar Triarius’a ellerinden
geldiği ölçüde karşı koymuşlar; fakat sonunda kapıları açarak Romalıları kente ka-
bul etmişlerdir. Orosius’a (hist. VI. 2. 23) göre ise, Apameia kentini harap eden
Lucullus’tur.
1533
Memnon 41. 1-2; App. Mithr. 77. Orosius’a (hist. VI. 2. 23) göre ise, Lucullus
bizzat Olympos eteklerindeki Prusa kentini kuşatarak ele geçirmiş ve tahrip etmiştir.
1534
Strabon’a ( XII. 4. 2 c. 564) göre, Astakenios Körfezi’ne oranla daha güneşin
doğduğu yere doğru uzanan diğer bir körfeze gelinirdi. Bu körfezde, vaktiyle Kios
denen Prusias bulunurdu. Argo Efsanesi’ne göre, bu kent Herakles’in arkadaşlarıdan
biri olan ve onunla birlikte bu sefere katılan Kios tarafından kurulmuştur. Kios,
Kolkhis’den dönerken bu körfezde kalmış ve burada ismine izafeten adlandırdığı
Kios kentini kurmuştur. Fakat Kios kenti Demetrius’un oğlu ve Perseus’un babası
olan V. Philippos tarafından yerle bir edilmiş ve onun tarafından buranın tahribinde
kendisine yardım etmiş olan Bithynia Kralı Ziaelas’nın oğlu Prusias’a armağan
olarak verilmiştir. Prusias da bu kenti restore ederek Kios’a kendi ismine izafeten
Prusias adını vermiştir.
lara açtılar1535. Bithynia kentlerinden çekilen diğer Pontos garnizonları
ise, birer birer Mithradates’in ana karargahının yer aldığı Nikome-
deia’ya giderek, Pontos’luların Küçük Asya’da kalan son ordusuyla
birleştiler1536.
Lucullus, İÖ. 72 bahar sonu/yazı başında, Ilion’dan Aigaios Denizi’ne
açıldı. Elaitikos Körfezi’nde yer almasına rağmen, Ilion’a1537 sadece on
iki stadia uzaklıkta olan ve Akhaia’lıların Limanı1538 olarak adlandırılan
donanma merkezinde Mithradates’in demir atmış, beş sıra kürekli (=
pentērēs [πεντήρης]/quinqueremis), on üç gemiden oluşan Pontos filo-
sunu baskın yaparak ele geçirdi. Komutanları Isodoros’u öldürdü1539.
Pontos donanmasının geri kalan kısmının Lemnos (Limni) ile Imbros
(Gökçeada) arasındaki Neai Adası’nda olduğunu öğrendiğinde ise, der-
hal oraya doğru yelken açtı. Marius, Aleksandros ve Dionysios komuta-
sındaki Pontos donanmasıyla Neai’da karşılaştı. Ancak yetenekli ku-
mandan Marius ve Pontos’lular gemilerinin bir kısmını karaya çekerek,
diğer kısmını ise, adanın çıkartma yapmaya elverişli küçük limanında
sabitleyerek deniz savaşına yanaşmadılar. Romalıların kıyıya yanaşma
güçlüğünü kendileri için bir koz olarak kullandılar. Amaçları Romalıları
henüz gemilerindeyken püskürtmekti. Çünkü Romalılar bir kez karaya
çıktılar mı asker ve donanım bakımından kendilerinden üstün olurlardı.
Öte yandan Romalılar gemi ve asker bakımından ne kadar üstün olurlarsa
olsunlar, çıkartmanın güçlüğü yüzünden adanın limanında küçük toplu-
luklar halinde savaşmak zorunda kalacaklardı. Böylelikle Romalıların
karşılaşacağı güçlüklerin sayıca azlıklarını telafi edeceğine inanı-
yorlardı. Bu yüzden Pontos’lular gemilerinin güvertelerini eski; fakat
etkili bir savaş taktiği olan ağır silahlı askerler, okçular ve mızrakçılarla
donattılar1540.
1535
Memnon 41. 2-3; App. Mithr. 77. IGR III 34’te Prusa’dan ele geçen bir onur
yazıtı fragmanında “Kral Mithradates” ve “kentin kuşatıldığına” dair bilgiler bu-
lunmaktadır. Yazıta ilişkin değişik görüşler için ayrıca bk. Magie 1950, 1188 dn. 18.
1536
Memnon 41. 3; 42. 1.
1537
Burada sözü edilen Ilion, Ida Dağı yönünde, otuz stadia içerde olan Eski Ilion
değil, Akhaia’lıların Limanı’ndan on iki stadia uzaklıkta Strabon’un (XIII. 1. 32 c.
596) şimdiki Ilion olarak tanımladığı yerdir.
1538
Elaitikos Körfezi’nde bir liman kenti. Kentin yeri ve konumuna ilişkin detaylı
bilgi için bk. Strab. XIII. 1. 32 c. 596; 36 c. 598; 3. 5 c. 622.
1539
1540
14) Mithradates’in Kyzikos Kuşatması
Savaş Lucullus’un Pontos’lulara saldırmasıyla başladı. Romalılar ilk
çarpışmanın coşkunluğu içinde, liman boyunca bir set gibi sıralanmış
Pontos gemilerini bozguna uğratıp kendilerine bir gedik açmaya çalıştı-
lar. Ama çok geçmeden Pontos’lular her yönden üzerlerine saldırdılar ve
yalnız gemilerin güvertelerinden değil, aynı zamanda liman tarafından
da üzerlerine ok, mızrak ve taş yağmaya başladı. Çetin geçen çarpışma-
lar deniz muharebelerinden ziyade, ustalıktan çok bilek gücüne dayanan
bir kara savaşını andırıyordu. Zira, limanda bu kadar çok geminin ma-
nevra yapmasına yetecek yer yoktu. Roma ve müttefik gemileri Marius
ve Pontos’lu generallerin komutasındaki gemilerle bir kez borda bor-
daya geldi mi, gemilerin sayısı ve yan yana yığılması nedeniyle birbirle-
rinden bir daha ayrılamıyorlardı. Her iki taraf açısından da ne gerilemek
ne de düşman hattını yarmak mümkündü. Askerler göğüs göğüse çarpış-
maya başlayıp öbür gemiyi ele geçirmeye çalışıyorlardı. Liman ağzında
bir set gibi dizilmiş Pontos gemisini mahmuzlayan bir Roma savaş tek-
nesinin sık sık yer darlığından kendisinin de yara aldığı iki, hatta daha
fazla geminin birbirine takılarak uzun süre ayrılamadıkları görülüyordu.
Çarpışma sırasında gemiler hareketsiz kalıyor, bilgiden ve taktikten çok
cesaret ve şiddetle dövüşülüyordu. Zafer ise, genellikle Pontos gemileri-
nin güvertelerine yerleştirilmiş olan kara askerlerinde kalıyor, Romalılar
püskürtülüyordu. Güvertelerden yağmur gibi yağan ok ve mızraklar
Romalıları önemli kayıplara uğratıyordu. Dahası hafif kayıklara binip
gemilerin çevresini dolanan ve küreklerin altına süzülerek gemilerin
bordasından tayfaları mızrak yağmuruna tutan Pontos’lular da Romalı-
ları yıpratıyordu. Romalılar büyük çaba harcıyor, ne var ki, yanaşmanın
güçlüğü ve Pontos’luların sarsılmaz direnci yüzünden karaya çıkamıyor-
lardı. Bunun üzerine Lucullus, taktik değiştirdi. Bir yandan Pontos’lu-
larla çarpışmayı sürdürürken, öte yandan da en iyi askerlerinden bir
bölümünü adanın arkasından gemilerini kıyıya baştankara ettirterek,
karaya çıkarmaya muvaffak oldu. Böylelikle kısa süre sonra, iki ateş
arasında kalan Pontos’lular hem gemi hem de asker bakımından ağır
kayıplara uğramaya başladılar. Bu durum Pontos donanmasındaki gemi-
cilerin, bir kısmının paniğe kapılıp karayla olan bağlantı halatlarını kese-
rek demir almasına, diğer bir kısmının ise, süratle gemilerini denize
sürerek adadan ayrılmaya çalışmasına neden oldu. Denize açılmaya
çabalayan Pontos gemileri kargaşa içinde kaçarken ya da bir başka yöne
yönelmek isterken, rastlantıyla karşılaştıklarında sık sık pruvalarından
toslaşıyorlardı. Birbirine çarpıp duran gemilerin gürültüsü ortalığa deh-
şet saçıyor ve askerlerin komutanlarının sesini işitmesine engel oluyor-
du. Çarpışmanın her noktasındaki aşırı kargaşa ve gürültüyle dehşete
kapılan gemicilerin bir de acele etmesi eklenince, başta komutanlar ve
yardımcıları olmak üzere birçok asker gemilere binemedi. Romalıların
çifte saldırısı karşısında ikiye ayrılan Mithradates’in askerleri bozguna
uğradılar1541. Sonuçta bireysel olarak her bir Pontos’lu kendi canının
derdine düştü. Böylelikle Lucullus, kısa sürede kraliyet donanma gemi-
lerinden otuz iki tanesini batırıp-zapt etmesinin yanı sıra, önemli sayıda
yük teknesi ele geçirmiştir1542. Karadakiler ise, Romalılar tarafından
çevrilerek kılıçtan geçirildiler. Pontos amiralleri Paphlagonia’lı
Aleksandros, hadım Dionysios ve Marius saklandıkları mağarada yaka-
landılar. Fakat Dionysios, Romalılara teslim olmaktansa ölmeyi tercih
etti ve yanında taşıdığı zehri içerek hayatına son verdi. Diğer ikisinden
Aleksandros, Lucullus’un Roma’da düzenlemeyi düşündüğü zafer ala-
yında sergilenmek üzere hapsedildi. Eski bir Senatus üyesi olan Marius
ise, Roma’da halka gösterilemeyeceğinden Lucullus’un emriyle öldü-
rüldü1543. Böylelikle Mithradates’in Kyzikos’tan ayrılırken geride bırak-
tığı donanma tam anlamıyla Lucullus tarafından ortadan kaldırılmış ve
bir bakıma denizlerdeki Pontos hakimiyeti de son bulmuş oldu.
Lucullus, bu zaferini müjdeleyen mektupları defne dalıyla sararak Ro-
ma’ya gönderdi1544. Daha sonra da, İÖ. 72 yazında, Mithradates üzerine
yürümek için Bithynia’ya doğru yelken açtı1545.
3. Direnme ve Boyun Eğiş; Lucullus’un Pontos İstilası

ve Sonuçları
İÖ. 72 yazında, Khalkedon üzerindeki Pontos kuşatmasının sona erme-
siyle Marcus Aurelius Cotta tekrar özgürlüğüne kavuşmuştur1546. Ardın-
dan Lucullus’un komutanlarından Triarius ile güçlerini birleştirmiş ve
1541
Plut. Luc. XII. 3-4; App. Mithr. 77.
1542
1543
Plut. Luc. XII. 5; App. Mithr. 77; Eutr. IV. 6. 3; Oros. hist. VI. 2. 21-22; ayrıca
krş. Memnon 42. 2; Cic. Arch. IX. 21; Mur. XV. 33; Leg. Man. VIII. 21. Daha de-
taylı bilgi için bk. Magie 1950, 330-332.
1544
Zafer kazanmış bir generalin Senatus’a gönderdiği zafer haberini defne yapra-
ğına sararak yollaması, bir gelenekti (App. Mithr. 77). Plinius’a (nat. XV. 39. 127)
göre de, defne Romalılarda yengiyi belirten bir işaret olarak kullanılıyordu.
1545
Liv. perioch. 95; Plut. Luc. XIII. 1; App. Mithr. 77.
1546
Lucullus elogium’unda (kitabe/yazıt) Cotta’nın kendisi tarafından özgürlüğüne
kavuşturulduğunu ifade eder (CIL I2 196 no 21). Ayrıca bk. Auct. Liber de Vir. ill.
74. 4.
Nikomedeia’da konuşlanmış olan Mithradates’in kara yolunu bloke
etmiştir1547. Lucullus’a ise, Mithradates’i Nikomedeia kentinde hem
karadan hem de denizden abluka altına alma fırsatı yakaladıklarını ve bir
an önce denizden Astakenios (İzmit) Körfezi’ni bloke etmesini bildir-
miştir. Ancak Lucullus’un bu işle görevlendirdiği Voconius, Samothrake
Adası’ndaki dinsel törenleri izlerken gereğinden fazla zaman kaybettiği
–belki de bilerek oyalandığı– için söz konusu plan uygulanamamıştır.
Çünkü iyi haber alma ve casusluk teşkilatına sahip olan Mithradates,
Ege Denizi’nde ve Tenedos Adası çevresinde Lucullus’a karşı savaşan
Pontos’luların iki deniz savaşında da yenilmiş olduklarını ve Romalıla-
rın kendisini kapana kıstırma planları yaptığını öğrenmiştir. Romalıların
kendisine karşı saldırmak üzere hazır bekleyen ordusuna karşı koyabile-
cek güçte olmadığı için derhal yola çıkma hazırlıklarına girişmiştir1548.
Böylelikle, Voconius ve Lucullus’un Astakenios Körfezi’ne ulaşmala-
rından önce, kral ordusundan geriye kalan askerlerini donanmasından
arta kalan gemilere1549 bindirerek Nikomedeia’dan Pontos’a doğru yel-
ken açmıştır1550.
Kral hiçbir güçlükle karşılaşmadan Bosporos’u da geçerek Pontos
Euksenos’a açılmıştır. Fakat burada da kötü talihi yakasını bırakmamış
Pontos’a doğru seyrederken korkunç bir fırtınaya yakalanmıştır. Birkaç
saat içinde gemilerinin büyük bir bölümü batmış1551, bir bölümü ağır
1547
Memnon’a (42. 1) göre, Cotta önceki başarısızlıklarını bir şekilde telafi etmek
istediği için, bozguna uğramış olduğu Khalkedon’dan Nikomedeia’ya doğru ilerle-
miştir. Gene de tedbiri elden bırakmamış, savaşa girmekten sakınarak, kentten yüz
elli stadia uzaklıkta kamp kurmuştur. Triarius ise, daha çağrılmayı beklemeden
büyük bir hızla Cotta’ya yetişmiş ve Mithradates’in kente doğru geri çekilmesinin
ardından, orada onu her taraftan kuşatma altına almak üzere Roma ordusunu hazır-
lamaya başlamıştır.
1548
Memnon 42. 2.
1549
Florus’a (epit. I. 40. 18) göre, kralın donanması o sıralar yaklaşık 100-120 gemiden
oluşuyordu. Bu sayı kralın savaşa başladığı oranın dörtte biri kadardır.
1550
Liv. perioch. 95; App. Mithr. 78. Plutarkhos’a (Luc. XIII. 1-2) göre, Voconius,
Astakenios Körfezi’ne girdiği zaman, Mithradates çoktan Nikomedeia’dan demir al-
mış ve Bithynia’ya son defa veda ederek, kendi krallığına doğru yola çıkmış bulunu-
yordu.
1551
Mithradates bu fırtınada Orosius’a (hist. VI. 2. 24) göre, 80 tane mahmuzlu
savaş gemisi; Appianos’a (Mithr. 78) göre ise, 60 gemi ve 10.000 kişi kaybetmiştir.
Sallustius’a (Hist. III. 54-56; IV. 69. 14) göre, kral bu fırtınada en tecrübeli askerle-
rini ve donanmasının en iyi gemilerini yitirmiştir. Plutarkhos (Luc. XIII. 2), fırtına-
dan sonra, Pontos sahillerinin parçalanan gemi enkazları ve insan cesetleriyle doldu-
ğunu ve gemi parçalarının bütün kıyı şeridini kapladığını ifade etmektedir. Florus’a
hasara uğramış, diğer bir bölümü ise, fırtınanın etkisiyle açıklara sürük-
lenmiştir. Hatta derin rahleleri olan kendi amiral gemisi1552 bile, su al-
maya başlayarak batma tehlikesi geçirmiştir. Bunun üzerine Mithrada-
tes, Pontos donanmasında Romalılara karşı savaşan korsan Seleukos’un
yardım teklifine olumlu yanıt vermiş ve onun myoparo’suna1553 –korsan
kadırgası– geçmiştir1554. Böylelikle sağ salim Hypios Irmağı’na ulaşma-
yı başararak1555, burada fırtınadan kurtulan gemilerini toplamıştır.
Orada kış boyunca konaklarken, eski dostu olan Lamakhos’un He-
rakleia Pontike kentinin yöneticisi olduğunu öğrenmiştir. Birçok vaatte
bulunarak onun ilgisini çekmiş ve kendisinin kente kabul edilmesini
sağlaması için ona yüklü miktarda para göndermiştir. Lamakhos da,
onun bu talebini kabul etmiştir. Ardından kentin sur duvarları dışında
halk için son derece görkemli bir ziyafet sofrası hazırlatmış ve insanların
şaraptan sarhoş olduğu gerekçesiyle, ziyafet sırasında kent kapılarının
kapatılmamasını emretmiştir. Böylelikle aynı gün içerisinde Mithrada-
tes’in Herakleia Pontike’ye gizlice yerleşmesini sağlamıştır. Bu şekilde,
daha Herakleia’lılar onun geldiğinin dahi farkına varmadan, kent Mithr-
adates’in eline geçmiştir. Ertesi gün kral halkı toplantıya davet etmiş,
(epit. I. 40. 18-19) göre, rüzgarın şiddetinden savaş malzemesi ve asker yüklü
100’den fazla gemiden oluşan filosu dağılmış ve gemilerin birçoğu batmıştır. Kyzi-
kos kuşatması sonucunda çok ağır kayıplara uğrayan kral, bu savaşta Lucullus’tan
ziyade doğal afetlere ve kötü kaderine yenilmiştir (ayrıca bk. Liv. perioch. 95).
Memnon (42. 2) ise, Pontos’luların ülkelerine geri dönüş yolculukları sırasında
yakalandıkları şiddetli kış fırtınasında kaç gemi kaybettiklerine ilişkin bir rakam
vermemekle bildirmemekle birlikte, donanmalarındaki triērēs’lerinden bazılarını
kaybettiklerini ancak gene de kralın gemilerinin büyük bir bölümüyle birlikte
Hypios (Büyükmelen Çayı) Irmağı’na ulaştığını bildirmiştir.
1552
Plutarkhos’a (Luc. XIII. 2-3) göre, Mithradates fırtına sırasında bir tüccarın;
Appianos’a (Mithr. 78) göre ise, kendi amiral gemisindeydi.
1553
Bordaları su seviyesine yakın, olağanüstü hızlı ve denize dayanıklı bir tekne
türüdür. Antikçağda genellikle korsanlar tarafından kullanılırdı. Mükemmele denk
‘par excellence’ olarak da adlandırılırdı.
1554
Dostları ve komutanları korsanlara itimat etmenin tehlikeli olabileceğini – zira
kendisini fidye almak için rehin alabileceklerini, daha da kötüsü, iyi bir ücret karşı-
lığı Lucullus’a teslim edebileceklerini– söyleyerek, onu kararından caydırmaya
çalışmalarına rağmen Mithradates, Seleukos’a güvenerek korsan teknesine binmiştir.
Korsanlar kralın kendilerine olan güvenini suiistimal etmemişler ve Mithradates’i
önce Herakleia Pontike daha sonra Sinope’ye oradan da Amisos’a götürmüşlerdir
(Oros. hist. VI. 2. 24; Plut. Luc. XIII. 3; App. Mithr. 78). Daha detaylı bilgi için bk.
Münzer 19642, col. 1247; McGing 1986a, 139; Souza 1999, 125).
1555
Memnon 42. 2. Hypios Irmağı’na ilişkin olarak ayrıca bk. Arr. periplus XIII. 2;
Skylaks periplus 91; Apoll. Rhod. argon. II. 795; Arslan 2005, 99.
Herakleia’lıları gönül alıcı sözlerle selamladıktan, kendisine karşı iyi
niyetlerinin devam etmesini şiddetle tavsiye etmiştir. Romalıların bu
sebeple kendilerine karşı harekete geçmeye teşebbüs etmeleri durumun-
da, kenti onların adına savaşarak savunmaları için, kente Konnakoriks’in
komutasında 4.000 kişiden oluşan Galat muhafız birliği konuşlandırmış-
tır. Ayrıca kral, Herakleia’da kaldığı kısa süre içerisinde kentin ileri
gelenlerini parayla, güçle ve ikna yeteneğini kullanarak kendi tarafına
çekmesini bilmiştir. Daha sonra da Seleukos’un korsan gemisiyle
Sinope’ye gitmiştir1556. Ancak orada da fazla kalmamış, satraplarına ve
Pontos kentlerindeki garnizonlarına kendilerini olası bir Roma saldırı-
sına karşı hazırlamalarını bildirmiştir. Sonra Amisos’a gelmiş ve
Pontos’un merkezinde yeni bir ordu meydana getirmek için harekete
geçmiştir1557.
Artık Lucullus’un, Pontos topraklarına saldırması kaçınılmazdı. Şim-
di donanması ve ordusu art arda gelen felaketler sonucunda yok olmuş
olan Mithradates’in krallığını, Romalıların muhtemel istilasına karşı sa-
vunması gerekiyordu. Bu bakımdan ciddi felaketlerle şansın neden ol-
duğu diğer kayıplar, kralın akıl ve zekasıyla bir dereceye kadar iyiye
dönüştürülmüştür. Ardından kral hiç vakit kaybetmeden, hayranlığa
şayan bir soğuk kanlılık ve enerji örneği göstererek Pontos Krallığı’nın
merkezinde yer alan Kabeira’da1558 –stratejik açıdan olduğu kadar doğal
ve insan kaynakları bakımından verimli bir bölgede1559– yeni bir ordu
oluşturmaya başlamıştır1560.
Bu arada Lucullus, Mithradates tarafından boşaltılan Nikomedeia’ya
geldi. Kapılarını Romalılara açan kentte diğer Romalı komutanlarla bir
1556
Memnon 42. 3-5; Sall. Hist. III. 54-56; IV. 69. 14; Liv. perioch. 95; Plut. Luc.
XIII. 2-3; App. Mithr. 78; Flor. epit. I. 40. 18 vdd.; Oros. hist. VI. 2. 24.
1557
App. Mithr. 78.
1558
Mithradates, Armenia’dan akan Lykos ile Amaseia yakınındaki dar geçitten
akan Iris Irmağı’nın birleştiği yerdeki Eupatoria’nın aşağı yukarı iki yüz elli stadia
daha güneyinde –ca. 45km–, Paryadres Dağları’nın hemen eteklerindeki Kabeira’da
konuşlanmıştır.
Kabeira, sonradan Pompeius tarafından bir kent haline getirilmiş ve Diospolis
olarak adlandırılmıştır. Pythodoris (Pythodoros’un kızı ve Pontos kraliçesi) ise,
Pompeius’tan sonra burayı bayındırlaştırarak ismini Sebaste olarak değiştirmiştir
(ayrıca bk. Strab. XII. 3. 29-31 c. 556-557 dn. 1; Memnon 45. 1).
1559
Bunların yanı sıra, kentte kralın sarayı, su değirmeni, hayvanat bahçeleri, av sa-
haları ve madenleri vardı (Strab. XII. 3. 30 c. 556).
1560
Sall. Hist. IV. 69. 15; App. Mithr. 78; ayrıca bk. Plut. Luc. XIV. 5.
toplantı yaptı1561. Nikomedeia’da bir araya gelen generaller, genel ola-
rak, İÖ. 73/72 kışını Mithradates’in ordusuyla çamur ve kar içinde sava-
şarak geçirmiş olan askerlerin yorgunluğunu bahane ederek Pontos Sefe-
ri’nin gelecek baharda yapılması görüşünde olduklarını bildirdiler. Fakat
Lucullus, bu teklifi reddetti1562. Aynen Sulla’nın Birinci Mithradates-
Roma Savaşı’ndan sonra, yaptığı gibi kralı serbest bırakarak, onun bir
daha güçlenmesini ve Küçük Asya’yı istila etmeye çalışmasını istemi-
yordu. Ona göre, bu defa savaş Pontos topraklarında cereyan etmeliydi.
Zaten Mithradates-Roma Savaşları sırasında Anadolu yeterince yağma-
lanmıştı. Fakat Pontos toprakları ve ülkesi büyük ölçüde bu durumdan
etkilenmemişti. Ayrıca, gerek Bithynia gerekse diğer Küçük Asya eya-
letleri Roma ordusunu besleyecek durumda değildi. Bu durumda
Lucullus’un ve Romalıların önlerinde tek bir seçenek kalıyordu. O da
Pontos topraklarında bir an önce askeri harekata başlamaktı. Böylece,
Nikomedeia’da toplanan Romalı komutanlar Pontos’u istila edip, savaşı
düşmanın toprağında sürdürme kararı aldılar. Daha sonra Lucullus, her-
kese vazifesini bildirdi. Buna göre, kendisi beş Roma legio’suyla derhal
Bithynia ve Galatia üzerinden Kappadokia’ya doğru ilerleyerek Pontos
topraklarına girecekti1563. Triarius, Roma donanmasının amiralliğine
atanarak Hellespontos ve Propontis çevresinde gemilerini topladıktan
sonra, Mithradates’in Sertorius’a gönderdiği filonun dönüşünü bekleye-
cekti1564. Cotta ise, Bithynia’daki Roma hakimiyetini sağlamlaştırdıktan
ve halen Romalılara karşı direnen Pontos yanlısı kentleri ele geçirdikten
sonra, Mithradates’e yardım ve yataklık yapan Herakleia Pontike kenti
üzerine yürüyecekti1565.
1561
Memnon 43. 1.
1562
Plut. Luc. XIV. 1.
1563
Plut. Luc. XIV. 1; App. Mithr. 78; ayrıca bk. Memnon 43. 1.
1564
Sertorius, kendi adamlarından Perperna’nın suikastı sonucunda öldürülmüştü.
Perperna’nın Pompeius tarafından bozguna uğramasından sonra ise, İspanya’daki
isyan hareketi son bulmuştu (Liv. perioch. 96; App. civ. I. 113-115; Plut. Pomp. XX.
2-3; Sert. XXV. 1-XXVII. 1; Flor. epit. II. 10. 9; Eutr. VI. 1; Frontin. strat. II. 5. 12;
Vell. II. 30. 1; Val. Max. VI. 2. 8; Amm. Marc. XXVI. 9. 9; Oros. hist. V. 23. 13).
Bu bakımdan Mithradates’in Sertorius’a yardım için gönderdiği filo yakında geri
dönecekti. Memnon (43. 1) de, Mithradates’in Krete Adası’na da daha önceden bir
filo göndermiş olduğunu ve bu gemilerin İspanya’dan dönen gemilerle aynı zaman-
da Pontos’a yelken açacaklarına işaret etmektedir.
1565
Memnon 43. 1; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 332-333; Günaltay
19872, 433.
Böylelikle Roma ordusu, İÖ. 72 yılından itibaren, Mithradates’e kar-
şı aktif duruma geçerek, hücum eden taraf olmuştur1566. Lucullus, İÖ. 72
yazı sona ermeden Bithynia’dan Pontos üzerine doğru ileri hareketine
başladı. Önüne çıkan kentleri ve yöreleri boyunduruğu altına alarak Pon-
tos topraklarına doğru ilerdi1567. Fakat büyük Roma ordusunun Bithynia
ve Galatia’yı geçmesi, oldukça zahmetli oldu1568. Söz konusu bölgeler
süre gelen savaşlar yüzünden harap olmuş ve orduyu besleyecek yeterli
erzak bulunamamıştı. Galat tetrarkhes’lerinden Deïotaros’un1569 yardımı
tam zamanında yetişmeseydi, Roma ordusu çok kötü bir duruma düşebi-
lirdi. Lucullus’un, emrindeki beş Roma legio’suyla Bithynia ve Paphla-
gonia/Galatia topraklarından Pontos Krallığı’nın önde gelen kentlerin-
den Amisos (Samsun) kentine doğru ilerlediği sırada, Deïotaros’un ver-
miş olduğu 30.000 kişilik Galat ordusunun her bir eri sırtında bir çuval
un getirerek Roma ordusuna katılmıştır1570. Galat Tetrarkhes’i Deïota-
ros’un bu desteğiyle Lucullus’un, Mithradates’e karşı gücü iyice artmış
ve Pontos’taki konumu sağlamlaşmıştır.
Bu arada Mithradates, bir yandan Kabeira’da yeni bir ordu topla-
maya çalışırken, diğer yandan da elçilerini Kimmeria Bosporos’u kralı
ve Pontos Krallığı’nın naibi olan oğlu Makhares’e1571, damadı Armenia
Kralı II. Tigranes, Skythia ve Parthia krallarına yollayarak, bir an önce
kendisine yardıma gelmelerini istedi1572. Komutanlarından Diokles’i ise,
önemli miktarda para ve değerli hediyelerle Skythia’dan yardımcı güçler
toplamak üzere gönderdi. Fakat, her yerde ve her zaman olduğu gibi,
yenilgi, kralın müttefikleri tarafından terk edilmesine, en yakınları tara-
1566
Memnon 43. 1.
1567
App. Mithr. 78.
1568
Plut. Luc. XIV. 1. Lucullus’un Pontos’a doğru ilerlerken seçtiği yol tartışmalıdır.
Eutropius’a (VI. 8. 2) göre, Lucullus Bithynia ve Paphlagonia’yı geçerek Batı
Pontos üzerinden Mithradates üzerine yürümüştür. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
Magie 1950, 333 dn. 23.
1569
Lucullus’un Küçük Asya’daki müttefiklerinin en önemlisi Galat Tetrarkhes’i
Deïotaros olmuştur. Galatlar, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşları sırasında kralın
ordularına karşı her yerde gerilla savaşı vererek Pontos ordusunu vur-kaç taktiğiyle
yıpratmaya çalışmışlar ve sonunda kralın generali Eumakhos’u dahi Galat toprakla-
rından çekilmek zorunda bırakmışlardı. Daha sonra da, yerli halktan yardım görme-
den, ıssız topraklarda Pontos birliklerine karşı savaşmaya çalışan Lucullus komuta-
sındaki Roma ordusuna çeşitli yardımlarda bulunmuşlardı. Daha detaylı bilgi için
bk. Arslan 2000a, 143-146.
1570
Plut. Luc. XIV. 1.
1571
App. Mithr. 78.
1572
Memnon 43. 2.
fından bile ihanete uğramasına ve yalnız kalmasına neden oldu. Makha-
res, Tigranes ve Parth’lar kralın yardımına gelmediler. Makhares baba-
sının yardım isteğine kayıtsız kaldı1573. Tigranes ise, ne olumlu, ne de
olumsuz genel, siyasi bir cevapla elçiyi Mithradates’e geri yolladı1574.
Daha sonra da Syria’daki bazı kentlerin ve kalelerin fetihlerini tamam-
lamak üzere harekete geçti. Skythia’ya yollanan Diokles yanındaki pa-
ralar ve hediyelerle Lucullus’un yanına sığındı1575. Fakat kral bütün bu
olumsuzluklar ve ihanetler karşısında bile, Kabeira’da kısa süre içinde
40.000 piyade ve 4.000 atlıdan oluşan yeni bir Pontos ordusu hazırla-
mayı başarabildi1576.
Mithradates, İÖ. 72/71 sonbaharında, Kabeira’daki karargahından
Lucullus’un hamlelerini izliyor; kendini ve ordusunu Romalılarla çar-
pışmaya hazırlıyordu. Lucullus ise, bu arada, Halys’ü (Kızılırmak) aş-
mış ve Mithradates-Roma Savaşları sırasında hiçbir şekilde yağmalan-
mamış bereketli Pontos yörelerine girmişti. Ardından Mithradates, önde
gelen komutanlarını Lucullus’a karşı gönderdi. Çarpışmalara gelince,
büyük bir çoğunluğu değişik şekillerde sonuçlandı. Gene de birçok kar-
şılaşmada Romalıların güçleri galip geldi1577. Bu şekilde Lucullus yolu
üzerindeki kentlere ve kalelere boyun eğdirerek Iris havzasına doğru
ilerledi. Böylelikle Romalılar her şeyin bol olduğu yörede erzak ihtiyaç-
larını fazlasıyla karşılamalarından başka, önemli ölçüde köle elde ettiler.
Ama kısa zamanda bolluğun para etmediğini öğrendiler. Öyle ki, bir
kölenin fiyatı dört, bir öküz ise, bir drakhmē’ye düştü. Koyun, keçi,
elbise ve diğer çeşit eşyaların hemen hemen hiçbir değeri yoktu1578.
1573
Belki daha o zamandan bir şekilde Romalılara dost ve müttefik anlaşması yap-
mak için fırsat kolluyordu.
1574
Tigranes’in Mithradates’e yardıma gelmemesinin nedeni ise, Pontos kralının
kendisine gönderdiği Metrophanes adlı elçinin ona ihanet etmesi, kararsız ve tered-
düt içindeki Armenia kralının aklını çelmesiydi (Strab. XIII. 1. 55 c. 610; Plut. Luc.
XXII. 2-4).
1575
App. Mithr. 78.
1576
Plut. Luc. XV. 1; App. Mithr. 78; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 15.
Memnon’a (43. 3) göre ise, Mithradates’in toplamayı başardığı ordu diğer tarih-
çilerin vurguladıklarından daha büyüktü. Zira Memnon’a (loc. cit.) kral, 40.000
piyade ve 8.000 süvari toplayıp Diophantos ve Taksiles’i bu orduya generaller ola-
rak atadı. Ardından onları diğer güçleriyle buluşmak üzere gönderdi.
1577
Memnon 43. 2.
1578
Sall. Hist. III. 42; Plut. Luc. XIV. 1; App. Mithr. 78.
Bu sırada Lucullus’un kardeşi, İÖ. 73 yılı consul’lerinden Marcus Terentius
Varro Lucullus da, İÖ. 72 yılında Makedonia proconsul’ü olarak atanmıştı. Daha
sonra Thrakia’lılar üzerine sefer düzenledi. Kısa süre içinde bu topoğrafyada ikamet
Lucullus, İÖ. 72/71 kışı başında, ordusu ve özellikle süvarisiyle geç-
tiği yerleri yağmalayarak, soyup soğana çevirdikten sonra, Mithradates
üzerine yürümektense, Sinope’yi solunda, Amaseia’yı sağında bırakarak
Iris Deltası boyunca ilerlemeyi sürdürdü. Daha sonra da ordusunu ikiye
ayırdı. Kendisi Pontos İmparatorluğu’nun ticari başkenti Amisos’u ku-
şatırken, ordusunun diğer bölümü Amisene topraklarındaki Themisky-
ra’ya1579 saldırdı. Ancak her iki kent de kendilerini Romalıların bek-
lemedikleri ölçüde azimli bir şekilde savundular.
Mithradates ise, Kabeira’daki ordugahında, bir yandan kışı güven
içinde geçirip, yeni bir Pontos ordusu hazırlarken diğer yandan da ab-
luka altındaki Amisos’a yiyecek, silah ve asker yardımında bulunmayı
sürdürdü1580. Pontos’lular Amisos’u Romalılara karşı cesurca savunuyor
ve durumun gereğine göre, bazen gece bazen de gündüz aniden huruç
harekatı düzenleyerek Romalılara zor anlar yaşatıyordu. Hatta kentin sur
duvarları önünde Romalıları bire bir dövüşe davet ediyorlardı1581.
Bu sırada, diğer Roma birlikleri ise, Thermodon Irmağı kıyısında ku-
rulmuş ve adını bir Amazon’dan almış olan Themiskyra’yı1582 abluka
ediyorlardı. Kuşatmanın ilk evresinde, Romalılar kenti ele geçirmek için
sırasıyla, sur duvarları önlerinde büyük kuleler inşa etmişler ve yüksek
toprak yığınları oluşturmuşlardı. Fakat tahkimli surlara sahip Themisky-
eden Thrakia kavimlerine ve Pontos sahillerindeki Apollonia, Kallatis, Parthenopo-

lis, Tomis, Istria, Burzaio, Dionysopolis, Odessos ve Mesembria gibi Hellen kentle-
rine boyun eğdirerek Roma hakimiyetini Ister/Istros Irmağı’ndan Pontos kıyılarına
kadar genişletmişti (Cic. Verr. II. (2) 8. 23-24; Liv. perioch. 97; Plut. Caes. IV. 1;
Sall. Hist. IV. 18; Strab. VII. 6. 1 c. 319; Plin. nat. XXXIV. 18. 39; Eutr. VI. 10;
Flor. epit. I. 39. 6; App. Illyr. 30; Oros. hist. VI. 3. 4; Amm. Marc. XXVII. 4. 11 dn.
2-3; Fest. Brev. IX str. 12-13). Daha detaylı bilgi için bk. Eadie 1967, 118 vd.;
Danov 1979a, 115 vd.; Arkenberg 1993a, 333 vd.; Pastor 1996a, 244 vd.
1579
Strab. XII. 3. 9 c. 544.
1580
Plut. Luc. XIV. 2; App. Mithr. 78.
1581
App. Mithr. 78; ayrıca bk. Strab. XII. 3. 14 c. 547; Sall. Hist. III. 58; Plut. Luc.
XIV. 2-3.
1582
Strab. XII. 3. 14 c. 547. Gene Strabon’a (XII. 3. 15 c. 547-548) göre, Amisos’un
yaklaşık 60 stadia doğusunda Iris Irmağı kenarındaki verimli bir ovada kurulmuş
olan Themiskyra’nın bir tarafını deniz yalar, diğer tarafı ise, güzel ormanlarla ve
kaynakları dağların içinde bulunan küçük akarsularla beslenen dağlık bir araziyle
çevriliydi. Ayrıca bütün bu ırmaklarla beslenen Thermodon (Terme Çayı) Irmağı
kentin hemen önünden akardı. Themiskyra Ovası bu kadar sulanmasından dolayı
burada topraklar daima nemli ve otla kaplıydı. Dağların eteklerindeki bölgeler dahi
ormanlık ve kendi kendine yetişen meyvelerle dolu olduğundan bölgede her çeşit
vahşi hayvan bulunurdu.
ra’lıların savunmasını bir türlü kıramamışlar ve düzenli olarak kayıplara
uğramışlardı. Sonunda taktik değiştirerek kente direkt olarak saldırmak-
tan vazgeçtiler ve kentin değişik yerlerinden surlara doğru derin tüneller
kazmaya başladılar. Bunun üzerine, Themiskyra’lılar da karşı tüneller
kazdılar. Toprak altında Romalıların açtıkları tünellerle kendi tünellerini
birleştirdiler. Daha sonra da hiçbir şeyden haberleri olmayan Romalı
tünel kazıcıların üzerine önce, ayı ve benzeri vahşi hayvanlar ile yaban
arılarını saldılar. Arkasından da kendileri saldırdılar. Hiç beklemedikleri
bir anda yeraltında yırtıcı hayvanların saldırısına uğrayan Romalılar
paniğe kapıldılar. Savaşın ikinci evresi geniş ve uzun yeraltı tünellerinde
cereyan etti1583. İÖ. 72/71 kışı böyle geçti. Roma ordusu Kyzikos’tan
sonra, ikinci kışı Amisos önlerinde, siperlerde geçirdi.
Pontos’ta bu olaylar cereyan ederken, Nikomedeia’da alınan kararlar
uyarınca Roma donanmasına kumanda eden G. Valerius Triarius, Tene-
dos (Bozcaada) önlerinde ve Hellespontos girişinde Mithradates’in, Ser-
torius’a gönderdiği filonun geri dönmesini bekliyordu. İÖ. 71 ilkba-
harında, Pontos filosu Tenedos açıklarında göründü1584. Yaklaşık yet-
miş savaş gemisine sahip olan Triarius hiç beklemeden, pupa yelken
açarak sayıları seksenden biraz az alan Pontos filosuyla1585 savaşa tutuş-
tu. Savaş başladıktan sonra, önceleri kralın askerleri karşı koydular;
fakat sonradan bu tavırlarından kesin dönüş yapınca tam anlamıyla boz-
guna uğradılar. Böylelikle Italia ve Batı Akdeniz sahillerine dehşet sa-
çan filo yok edildi. Bütün gemiler ya batırıldı ya da Romalılar tarafından
ele geçirildi1586.
1583
App. Mithr. 78; ayrıca bk. Sall. Hist. III. 58; Plut. Luc. XIV. 2.
1584
Memnon’a (48. 1) göre bu savaş, Mithradates Armenia’ya kaçtıktan sonra ger-
çekleşti.
1585
Memnon’a (48. 1) göre, Mithradates’in daha önceden Krete ve Iberia çevresine
gönderilmiş olduğu gemilerden geriye kalanların (zira bunların birçoğu fırtınada ve
bir kısmı da çeşitli deniz savaşlarında batmışlardı) Pontos’a geri döndüklerini öğre-
nince Triarius bunları ansızın bastırarak, Tenedos çevresinde deniz savaşına tutuş-
muştur.
1586
Memnon 48. 1-2.
Bununla birlikte Cicero (Leg. Man. VIII. 21 ve Mur. XV. 33)’de, Tenedos açık-
larında yapılan çarpışmadan bahsederken, direkt olarak başarının Lucullus’a ait
olduğunu söylemese de, onun işlerini anlatırken bu deniz savaşına değinmektedir.
Fakat (Arch. IX. 21)’de, düşmanın komutanlarının öldürülüp donanmasının batırıl-
dığı Tenedos yakınlarındaki deniz savaşının başarısını tamamen L. Lucullus’a mal
etmektedir. Söz konusu durum gerek antik tarihçiler gerekse modern yazarlar tara-
fından çoğu zaman karıştırılmaktadır. Cicero’nun (Arch. IX. 21 ve Mur. XV. 33)’de
Lucullus’un kuşatarak zapt ettiği kentlerde yağmaya izin vermemesi
Roma ordusundaki askerler arasında huzursuzluklara yol açmıştı. Ordu
içindeki bazı subaylar ve askerler kış boyunca civar köylerin ve önemsiz
kasabaların ele geçirilerek, Amisos ile Themiskyra’nın alınamamasını
Lucullus’un yavaşlığına ve halen Mithradates’in üzerine yürünememe-
sini ise, komutanlarının bölgede gereğinden fazla oyalanmasına bağlı-
yorlardı. Bu arada Mithradates, gözlerinin önünde, gün geçtikçe daha da
güçleniyor ve bir Pontos ordusu oluşturuyordu. Lucullus ise, askerlerine
ve komutanlarına Mithradates’in kuvvetlenmesine ve yeni bir ordu kur-
masına kasten izin verdiğini söylüyordu. Böylelikle, bu sefer Romalılar
krala doğru ilerleyince cesaretini toplayarak kaçmayacak ve kendileriyle
savaşacaktı. Aksi halde kral sarp dağların ve dar patikaların arasından
kolayca hakimiyeti altındaki Kolkhis Bölgesi’ne çekilebilirdi. O zaman
değil yalnız Mithradates ve ordusu, onun gibi bin tane kralın saklanma-
sına olanak sağlayabilecek Kaukasos (Kafkas) Dağları’nın geçit vermez
sarp topoğrafyasında onu arayacaklardı. Ya da Kabeira’dan birkaç gün-
lük mesafe uzaklıktaki, Armenia Kralı II. Tigranes’in ülkesine sığınabi-
lirdi. Kralların Kralı Tigranes, Parth’ların Anadolu akınlarını durdur-
muş, Seleukos’ların kral naiplerini öldürdükten sonra, onların eşlerini,
çocuklarını esir etmişti. Daha sonra da, bir zamanlar Seleukos’ların
kontrolündeki Kilikia, Media, Syria ve Palestine kentlerini teker teker
eline geçirmişti. Eğer Mithradates, tam olarak hazırlıklarını tamamla-
madan ona saldırırlarsa, Armenia’ya kaçabilirdi. Mithradates’in damadı
olan Armenia kralı da, zaten uzun zamandır Romalılarla savaşmak için
fırsat kolluyordu, hiçbir şekilde kayınbabasını Romalılara teslim et-
mezdi. O zaman hem Mithradates hem de gücünün doruğundaki
Tigranes’le savaşmak zorunda kalırlardı. Bu bakımdan Lucullus, krala
yeniden Romalıların karşısına çıkması için yeterli zamanı tanıyordu.
Ayrıca Romalılar –eğer gerekirse–, Mithradates’ten sonra, Media ve
sözünü ettiği Tenedos önlerindeki savaş Lucullus’un Mithradates’in generallerinden

Paphlagonia’lı Aleksandros, hadım Dionysios ve Sertorius’un Pontos kralına gön-
derdiği ‘tek gözlü’ Marius karşısında kazandığı Neai Adası önlerinde yapılan deniz-
kara savaşı olsa gerektir. Çünkü Memnon (42. 2)’de, söz konusu savaştan bahseder-
ken çarpışmanın Tenedos önlerinde gerçekleştiğini belirtmiştir. Daha detaylı bilgi
için bk. Plut. Luc. XII. 2-5; App. Mithr. 77; Sall. Hist. IV. 69. 14; Eutr. IV. 6. 3;
Oros. hist. VI. 2. 21-22. Gene de Cicero’nun (Leg. Man. VIII. 21)’de anlattığı deniz
savaşı her ne kadar Lucullus’un bir başarısı olarak zikredilse de, bu çarpışmanın
Lucullus’a mı; yoksa Triarius’a mı; atfedileceği bizce açık değildir.
Armenia’lılarla savaşmaktansa, sık sık üstün geldikleri Kolkhis’liler,
Tibaranos’lar ve Kappadokia’lılarla savaşabilirlerdi1587.
İÖ. 71 yılı kışı sonları-bahar başında Lucullus, Amisos kuşatmasını
iki Roma legio’suyla birlikte legatus’u Lucius Licinius Murena’nın1588
komutasına bıraktı. Daha sonra elinde kalan üç legio ve Galatlarla dağ-
lar arasından Mithradates’in Paryadres Dağları’nın hemen eteklerine ku-
rulmuş, tahkimli Kabeira kentindeki karargahına doğru ilerlemeye baş-
ladı. Kralın dağlar üzerine konuşlandırdığı ileri karakollar Lucullus’un
her hareketini derhal sinyaller aracılığıyla Mithradates’e bildirdiler.
Kabeira Ovası’na ulaşımı sağlayan dar geçitler Pontos ordusu tarafından
tutulmuştu1589. Fakat, Kabeira’nın yaklaşık iki yüz elli stadia (ca. 45km)
kuzeyinde, Lykos (Kelkit Çayı) ve Iris ırmaklarının birleştiği stratejik
açıdan önemli bir yerde, Mithradates tarafından kurulmuş, geçitlere
hakim Eupatoria1590 kenti, Romalılara kapılarını açtı1591. Arkasından Iris
geçitlerini korumak ve Lucullus’un ilerleyişiyle ilgili sinyal vermekle
görevlendirilen, kralın akrabası Phoiniks, Mithradates’e ateşle işaret
verdikten sonra, komutasındaki askerlerle birlikte Lucullus’un tarafına
geçti1592. Böylelikle Romalılar ve müttefikleri Galatlar herhangi bir
1587
Plut. Luc. XIV. 2-6.
1588
Plut. Luc. XV. 1. Sulla’nın komutanlarından L. Licinius Murena’nın oğlu ve G.
Licinius Murena’nın kardeşidir. Daha detaylı bilgi için bk. Cic. Mur. IX. 20; XLI.
89; Plut. Luc. XXV. 6; XXVII. 2; Arkenberg 1993a, 341 vd.
1589
App. Mithr. 79; Phleg. Fr. Hist. 12. 3=FGrHist IIB 1163.
1590
Strab. XII. 3. 30 c. 556 dn.1.
1591
App. Mithr. 115.
1592
App. Mithr. 79.
Bu sırada Phoiniks, Lykos ve Iris ırmaklarının birleştiği yerde kurulan ve daha
sonradan Pompeius tarafından Magnopolis olarak adlandırılan yerde olmasa gerek-
tir. Zira Pompeius, Strabon’un (XII. 3. 30 c. 556) ifadesi uyarınca, burayı tamam-
lanmamış bulduğundan, kente daha fazla arazi ilave ederek territorium’unu geniş-
letmiş, nüfusunu çoğaltmış ve ..αὕτη μὲν οὖν ἐν μέσῳ κεῖται τῷ πεδίῳ=bundan
dolayı kenti ovanın ortasında kurmuştur. Bunun nedeni Romalıları kabul eden bu
yerleşimin, İÖ. 67 yılında VI. Mithradates’in büyük ölçüde καθῃρήκει=tahrip
etmesiydi (App. Mithr. 115). Ayrıca söz konusu höyüğün ırmak tabanından yüksek-
liği, ca. 25-30m kadardır. Buradan Appianos’un (Mithr. 79) bildirdiği üzere, yakla-
şık 45km mesafedeki Kabeira’ya ateşle işaret verilmesi zordur.
Bu bakımdan Phoiniks bu sırada, Magnopolis’in kuş uçuşu yaklaşık 3km kuze-
yindeki, bugün Kale Köy olarak adlandırılan yerleşimin üzerinde konuşlandırılmış
olan Boğaz Kesen Kale’de olsa gerektir. Çünkü adından da anlaşıldığı üzere kale
geçitlere hakim bir konumdadır. Ayrıca Appianos’un (ibid.) sözünü ettiği Iris geçi-
dini korumak için mükemmel bir mevkiye sahiptir. Zira Pontos’un en verimli ve
güçlükle karşılaşmadan dağlar arasındaki vadilerden ve geçitlerden ra-
hatlıkla ilerleyerek Lykos Irmağı önlerindeki Phanaroia yöresinde ko-
nuşlandılar. Mithradates ise, Romalıların Kabeira önlerine gelerek ken-
disini kuşatmalarını beklemeden kısa sürede oluşturduğu 40.000 kişilik
ordusu ve 4.000 kişilik atlı birlikleriyle1593 ilerlemiş ve Lykos’u aşmıştı.
Romalıların karşısında savaş düzeni almış ve beklemeksizin düşmana
karşı harekata girişmiştir. Pontos ordusu birlikte hareket eden savaş
gemileri gibi, düzenli saflar halinde Romalılara doğru ilerlemeye başla-
mıştır. Süvarilerin çarpışmasıyla başlayan savaş, Mithradates’in derin
kollar halinde ilerleyen öteki birliklerin başına geçerek hızla düşmanın
kanatlarına saldırmasıyla devam etti. Özellikle Pontos süvari safları
etten bir ölüm duvarı gibi dalgalar halinde Roma atlı birliklerine doğru
ilerliyor ve önlerine çıkan düşmanı bozguna uğratıyorlardı. Hatta Roma-
lıların atlı birlikleri komutanı praefectus M. Pomponius’u bile ağır yara-
ladıktan sonra, esir aldılar1594. Romalılar beklemedikleri, bu saldırı kar-
şısında hezimete uğradılar. Lucullus kurtuluşu dağlara doğru çekilmekte
buldu. Mithradates de kendisini adım adım izleyerek ovanın bütün kont-
rolünü eline geçirdi1595.
zengin yöresi olan Phanaroia’da, Iris ve Lykos ırmaklarının birleştiği bu nokta; aynı
zamanda yörenin Amisene, Phazimonitis, Themiskyra yöreleriyle bağlantısını sağla-
yan ana yolun üzerindedir. Zaten Amisos’tan Kabeira üzerine yürüyen Lucullus’un,
bu yolu izlemekten başka seçeneği yoktu. Bu bakımdan, Appianos’un (ibid.) anlatı-
mındaki gibi, Eupatoria’daki birliklerin komutanı Phoiniks yaklaşan Roma ordusunu
görebilir ve gerek bulunduğu mevkiden gerekse Paryadres Dağları üzerinden
Kabeira’da konuşlanmış olan Mithradates’e ateşle sinyal verebilirdi. Zira burası da
Kabeira gibi, Paryadres Dağları’nın hemen eteklerinde kurulmuştu. Ayrıca Kabeira’nın
kuzeyinde, tam karşısında yer almaktaydı. İki yerleşim arası uzaklık Strabon’un da
(ibid.) bildirdiği üzere 45km olup, açık havada rahatlıkla ateşle haberleşilebilirdi.
1593
Plut. Luc. XV. 1; App. Mithr. 78-79. Memnon’a (43. 3) göre, Mithradates’in
8.000 süvarisi vardı.
1594
Yaralı bir halde, Mithradates’in huzuruna getirilen Pomponius’a kral; “Eğer ha-
yatını bağışlarsa, onun dostu olup olmayacağını sordu. Pomponius ise; ancak Ro-
malılarla barış yaparsa onun arkadaşı olabileceğini, aksi halde kendisinin düşmanı
olarak kalacağını söyledi”. Kralın adamları Pomponius’un bu cevabı üzerine, onu
öldürmeye kalktıklarında ise, Mithradates –Pomponius’un cesaretini takdir etmiş–
talihsizlik sonucu düşman eline düşmüş cesur bir askere zarar vermeyeceğini söyle-
yerek Romalı komutanın hayatını bağışlamıştır (Plut. Luc. XV. 2; App. Mithr. 79).
1595
Plut. Luc. XV. 2; App. Mithr. 79; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Sall. Hist. IV.
5; 69. 15.
Memnon’a (43. 3) göre ise, Mithradates Diophantos ve Taksiles’i bu orduya
generaller olarak atadıktan sonra, diğer birliklerle buluşmak üzere gönderdi. Diğerle-
riyle bu güçlerin bir araya gelmelerinden sonra, başlangıçta düşmanlar hemen hemen
Pontos’luların süvari bakımından üstünlüğünü anlayan Lucullus, ar-
tık Mithradates’le ovalarda karşılaşmaktan çekinmiştir1596. Zira düşman
ordusunun büyük bir bölümünü ve en iyi askerlerini süvari birlikleri
oluşturmaktaydı. Onlara karşı girişeceği muhtemel bir çarpışmayı ka-
zansa dahi atlılardan çok az bir kısmını öldürebileceği; fakat yenilirse
kendisiyle birlikte ordusunun büyük bir bölümünün kurtulmasının im-
kansız olacağını düşünüyordu. Bununla birlikte yavaş yavaş Pontos’lular
tarafından çembere alınmaya başlayınca zor bir durumda kalan Romalı
general, askerleri tarafından bir mağarada saklanırken yakalanan Ar-
temidoros adlı bir avcının rehberliği sayesinde, Mithradates’in kapanına
düşmekten kurtulmuştur. Geceyle birlikte bir grup Romalı kampın ateş-
lerini körüklerken, Lucullus ordusunu patika bir yoldan geçirdi. Paryad-
res Dağları üzerinde hem savunma hem de saldırı açısından elverişli bir
tepede konuşlandırdı. Mithradates ertesi gün Roma ordusunun, Phana-
roia (Taş Ova) Ovası’na hakim stratejik bir noktada konuşlanmış oldu-
ğunu görünce şaşırdı. Bunun üzerine kral Lucullus’un karşısındaki tepe-
de Pontos ordugahını kurdu. Böylelikle iki ordu meydan muharebesine
elverişli olmayan bir topoğrafyada haftalarca karşılıklı beklemek zorun-
da kaldılar. Küçük ve önemsiz çarpışmalarla vakit geçirdiler. Gene de
Mithradates’in bütün yollara hakim olması ve üstelik Kabeira’nın etra-
fında gıda temin edebilecek herhangi bir yer olmaması, Romalıların işini
oldukça zorlaştırmaktaydı. İki taraf da, birbirine genel olarak hücum
etmeyi göze alamadı. Bir ara Pontos askerlerinin kovaladığı bir geyik
yüzünden Romalıların öncü birlikleri çarpıştılar ve Romalılar şiddetli bir
darbe yiyerek geri çekilmek zorunda kaldılar1597.
Bu arada Pontos ordusunda gücü, cesareti ve hareket tarzıyla dikkati
çeken Skythia’lı savaşçı –prens(?) Olthakos1598 Lucullus’un hayatına
kastetmeye karar verdi. Mithradates’in de olurunu aldıktan sonra, Pontos
ordusundan ve kabilesinden kaçarak Roma saflarına sığındı. Bu firariyi
Lucullus atlı bölüğüne aldı ve göz altında bulundurdu. Çünkü, bir yan-
dan bu kişiye güvenmenin yanlış olduğunu düşünüyor, diğer yandan da
her gün yakın çarpışmalarla birbirlerini denediler. Ardından iki süvari savaşı yaptı-
lar. Bunlardan ilkini Romalılar, ikincisi ise, Pontos’lular kazandılar.
1596
Plut. Luc. XV. 3; App. Mithr. 80.
1597
Plut. Luc. XV. 3-7; App. Mithr. 79-80; ayrıca bk. Memnon 43. 4; Sall. Hist. IV. 5.
1598
Söz konusu Skythia’lı süvari Appianos’a (Mithr. 79) göre, Olkaba; Plutarkhos’a
(Luc. XVI. 1-6) göre, Maiotis (Azak) Denizi civarlarında ikamet eden Dardania
kabilesinden Olthakos adlı barbar bir prens; Frontinus’a (strat. II. 5. 30) göre ise,
Pontos ordusunda anormal güçülüyle dikkati çeken Adathas isimli bir savaşçıydı.
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Heinen 1991, 164 vd.
firarilerin kendi kuvvetlerine katılmasını engellemek istemiyordu.
Olthakos birkaç tatbikatta başarılı oldu. Birçok askerin hayatını kurtara-
rak sadakatini ispatladıktan sonra, Lucullus’un güvenini kazandı. So-
nunda Lucullus’un masa arkadaşları arasına alındı. Olthakos, bir öğ-
leden sonra, koruyucuların sayısının azaldığı ve generallerin kaldıkları
yerin sessizleştiği bir an kölelerinden birine atını kampın dışına getirme-
sini emrederek, Lucullus’un yanına gitti. Ama şans Lucullus’tan ya-
naydı. Olthakos, Lucullus’u uyanık bulacağını ve kolayca yanına kabul
edileceğini umuyordu. Ama Lucullus, yorgun bir şekilde kafasında plan-
lar olduğu halde uyuyordu. Olthakos acil bir haber getirdiğini söy-
leyerek Lucullus’un huzuruna kabul edilmek için izin istediğinde1599 hiç
beklemediği bir davranışla karşılaştı. Lucullus’un esirleri bile, onu ko-
rumaya çalışıyor ve sağlığını önemsiyorlardı. İçeri girmek için diretince
Lucullus’un hizmetine bakan Menedemos sinirlenerek, hiçbir şeyin Lu-
cullus’un güvenliğinden ve sağlığından önemli olmadığını ifade ederek,
iki eliyle Olthakos’u itti. Bunun üzerine gücenen ya da korkan Olthakos,
planladığı şeyi gerçekleştiremeden, kapıda bekleyen atına atlayarak
Mithradates’in yanına geri döndü1600.
Roma ordusunun bulunduğu konumun tehlike içinde olması ve Pon-
tos’luların süvari üstünlükleri nedeniyle Lucullus bir meydan savaşı
yapmaya cesaret edemiyordu. Bununla birlikte Romalıların erzağı tü-
kenmeye başlamıştı. Kabeira çevresindeki dağlık ve ormanlık bölge
tarım açısından müsait değildi. Pontos’un ovalık kısımlarını ise, Roma-
lılar birkaç ay önce yağmalayarak harap etmişlerdi. Bu yüzden Lucullus,
erzak ihtiyacını Roma müttefiki I. Ariobarzanes’in krallığı Kappado-
kia’dan temin etmeye çalıştı1601. Önce Sornatius komutasında on cohors
–6.000 kişi– Kappadokia’dan hububat getirmek üzere gönderildi. Fakat
1599
Appianos’a (Mithr. 79) göre, Skythia’lı süvari bu sırada belinde geleneksel kısa
Skythia kılıcını taşıyordu.
1600
Plut. Luc. XVI. 1-6; Frontin. strat. II. 5. 30. Appianos (Mithr. 79) ise, Skythia’lı
savaşçının, Lucullus’un adamlarının kendisine böyle davrandıkları için atına atlayıp
doğru Mithradates’in yanına gitmesin iki nedeni olabileceğini bildirmektedir. Birin-
cisi gerçekten Lucullus’u öldürmek için yanına girmeye çalışmıştı; fakat içeri gire-
memiş ve artık kendisinden şüphelenileceğini düşünerek Mithradates’in yanına geri
dönmüştü. İkincisi ise, Lucullus’un adamlarının kendine böyle davranması gururuna
dokunmuş ve kızarak tekrar kralın ordusuna katılmıştı.
1601
Sall. Hist. IV. 69. 15.
Mithradates’in süvari komutanlarından Laodikeia’lı Menandros1602, açık
arazide Romalıları yakaladı. Sornatius komutasındaki Romalılar ağır
kayıplara uğradılar. Beraberinde getirdikleri bütün yükü bırakıp, tabana
kuvvet kaçmaya başladılar. Büyük bir kıyım oldu. Sornatius’un birlikle-
rinden pek az kişi Lucullus’un kampına geri dönebildi1603.
Lucullus’un diğer bir denemesi Pontos’luların krali kuvvetleri tara-
fından yakalandı. İki tarafın da ağır kayıplar verdiği çarpışmada uzun
süre kimin galip geleceği kesin olarak belli olmadı. Sonunda Romalılar,
Pontos’luları kaçırtmayı başardılar. Fakat Pontos birliklerinin geriledi-
ğini gören Mithradates, hemen karargahından topladığı birliklerle düş-
manın üzerine atıldı. Bir yandan da kaçan askerlerini geri dönmeye teş-
vik etti. Böylelikle, galeyana gelen Pontos birlikleri Romalılara tekrar
saldırdılar. Bu sefer Roma safları çözüldü ve dağıldı. Ellerindeki hubu-
batı bırakarak, kendi canları derdine düştüler. Gördükleri en yakın dağa
tırmanmaya başladılar. Romalılar o derece büyük bir panik içindeydiler
ki, uzun süre arkalarına bakmadan, düşman tarafından takip edildiklerini
düşünerek bayır yukarı kaçmayı sürdürdüler. Öyle ki, kısa süre sonra
arkalarından sadece onlar gibi kaçan arkadaşları geliyordu. Fakat önde-
kiler arkadaşlarını düşman zannederek ve düşmanın nefesini enselerinde
hissederek, bilinçsizce kendilerini ayaklarının götürdüğü yere kadar
kaçtılar1604. Bunun üzerine Mithradates, Romalılar karşısındaki başarıla-
rını dört bir yana bildirirken, Lucullus, Roma ve müttefik ordusu için
hayati önem taşıyan Kappadokia yolunu açık tutmaya, korumaya çalışı-
yor ve her seferinde muhafız kıtasını arttırıyordu. Mithradates ise,
Lucullus’un Kyzikos kuşatması sırasında Pontos’luları düşürdüğü du-
ruma bu defa kendisi Romalıları düşürmek için elinden gelini yapıyor-
du1605. Her fırsatta Romalıların erzak yüklü kafilelerine saldırıyordu. Bu
yüzden Mithradates, Lucullus’un komutanlarından Marcus Fabius
Hadrianus’un kumandasındaki askerlerle Kappadokia’dan büyük bir
erzak konvoyuyla yola çıktığını öğrendiğinde, komutanlarından Myron
ve Menemakhos komutasında cesaretini kanıtlamış, tecrübeli süvari ve
1602
Appianos’a (Mithr. 117) göre Menandros, Roma-Mithradates Savaşları’ndan
sonra, İÖ. 61 yılında, Pompeius’un Roma’da düzenlediği triumphus’unda sergilediği
tutsak krallar ve oğulları-kızları ile satraplar ve generaller arasında yer almıştır.
1603
Plut. Luc. XVII. 1; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Memnon 43. 4.
1604
App. Mithr. 80.
1605
Memnon 43. 3-4; Sall. Hist. IV. 8; 69. 15; App. Mithr. 80. Tralleis’li Phlegon’a
(Fr. Hist. 12. 3=FGrHist IIB 1163) göre, Lucullus Kabeira civarında kışı geçiriyor-
du. Kappadokia’dan gelen erzaka önemle ihtiyaç duyduğundan Kabeira ile Kappa-
dokia arasındaki yolu elinden geldiğince kontrolü altında tutmak istiyordu.
hafif silahlı askerlerini Romalıları karşılamak üzere yollamıştı1606. Fakat
Pontos’lu kumandanlar, ağır silahlı yaklaşık 5.000 Roma askeri tarafın-
dan korunan erzak konvoyuna dar bir geçitte hücum etmek hatasında
bulundular. Böylelikle süvariler dar alanda sıkışıp kaldılar. Atlarını
kullanamadılar. Bu durumdan yararlanan Romalı komutan M. Fabius
Hadrianus, Pontos’luları çevirerek kılıçtan geçirdi. Öyle ki, Pontos bir-
liklerinden kurtulabilen sadece birkaç kişi, geceleyin facia haberini
kampa ve Mithradates’e ulaştırabildiler1607.
Haber Pontos ordugahında şok etkisi yarattı. Bunun üzerine Mithra-
dates, felaketin büyüklüğünü askerlerinden gizlemeye çalıştı. Olayı
abartmamalarını, generallerinin aceleciliği ve tecrübesizliği yüzünden
hiç ummadıkları bir anda önemsiz bir yenilgi aldıklarını askerlerine
bildirdi. Fakat Fabius Hadrianus’un, Kappadokia’dan getirdiği erzak
vagonları ve Pontos süvarilerinden ele geçirdiği savaş ganimetleriyle
muzaffer bir komutan edasıyla Roma kampına girişi, Pontos ordu-
gahında olumsuz bir atmosfer yarattı1608. Bunun üzerine Mithradates,
komutanlarıyla gizli bir toplantı yaptı. Talih gene Roma ordularının
yüzüne gülmüş, hiç ummadıkları bir anda, Pontos generallerinin tecrü-
besizliğinden yararlanarak kralın atlı birliklerine büyük bir darbe indir-
mişlerdi.
Böylelikle Pontos’luların Romalılar karşısındaki en büyük kozu olan
süvari birlikleri büyük bir darbe almış ve Mithradates’in Lucullus’u
erzaksız bırakma planı başarısız olmuştu. Yakında Pontos ordugahında
da yiyecek sıkıntısı baş gösterecekti. Şimdi Lucullus, Pontos karargahı-
1606
Memnon’a (43. 4) göre, Mithradates’in generallerinden Taksiles ve Diophantos
bu durumu sorup soruşturarak öğrendikten sonra, 4.000 piyade ve 2.000 süvariden
oluşan bir gücü, Lucullus’un birlikleri temin etmiş oldukları erzaklarıyla Kappado-
kia’dan geri dönerlerken saldırarak yağmalasınlar diye arkalarından yollarlar.
1607
Plut. Luc. XVII. 1-2; App. Mithr. 80-81; Phleg. Fr. Hist. 12. 3=FGrHist IIB
1163; ayrıca bk. Liv. perioch. 97; Memnon 43. 5; Sall. Hist. frg. IV. 8; Eutr. VI. 8. 3.
1608
Memnon 43. 4-5; Plut. Luc. XVII. 2; App. Mithr. 81; Phleg. Fr. Hist. 12. 3=
FGrHist IIB 1163.
Eutropius’a (VI. 8. 3) göre, M. Fabius Hadrianus’un komutasındaki 5.000 kişilik
Roma birliği, Mithradates’in 30.000 seçme askerden oluşan ordusunu bozguna
uğratmıştır. Livius (perioch. 97) ise, Pontos ordusunun toplam kaybının –abartarak–
yaklaşık 60.000 kişi olduğunu iddia etmektedir. Memnon’a (43. 4) göre ise, bu
sırada Pontos birlikleri 2.000’i süvari olmak üzere 6.000 kişiden oluşmaktaydı ve
çarpışma başlayınca Romalılar daha ağır basmışlarıdır. Lucullus’un bu çarpışmadan
haberdar olması ve zaten üstün durumda olan birliklerine bir de takviye kuvvetler
göndermesinin ardından, Pontos’lular dört bir yana kaçışmışlardır.
na saldırabilirdi1609. Pontos askerleri alınan bu yenilginin ardından, ken-
dilerine olan güvenlerini yitirmişler ve korkmaya başlamışlardı. Bu kötü
ruh hali içinde Romalılar karşısında fazla dayanamazlardı. Bu yüzden
geri çekilmeye karar verdiler. Genel hareket ertesi gündü. Düşmana
sızmaması için karar askerlere bildirilmedi. Bununla birlikte kralın mai-
yetindeki hizmetçiler değerli eşyaları ve hazineyi emniyet altına almak
istemişler; fakat eşyaların toplanması ve arabalara yüklenmesi sırasında
uşakların çıkardıkları gürültü ve patırtıya bazı askerler uyanmışlardır.
Baskına uğradıkları korkusuyla çadırlarından fırlayan askerler, eşya
yüklü arabaların konvoy halinde karargahlarından yola koyulduğunu
görmüşler, komutanlarının kendilerine ihanet ettiklerini ve onları bırakıp
gittiklerini düşünmüşlerdir. Komutanlar askerleri yatıştırmaya çalışmış;
fakat onlar tartışırken, haber bütün orduya yayılmış ve orduda panik
başlamıştır1610. Kısa sürede askerler ayaklanmış ve kimse komutanları
dinlemez olmuştur. Sinirlenen askerlerin bir kısmı ordugahı terk ederek
dağılmış; bir kısmı birbirine girmiş; bir kısmı da Mithradates’in uşakla-
rını ve korumalarını öldürerek kralın eşyalarını yağmalamaya başlamış-
lardır. Askerler kendilerini yatıştırmaya ve isyanı bastırmaya çalışan
Pontos generali ve kralın sütkardeşi Dorylaos ile rahip Hermaios’u or-
dugahın kapısında öldürmüşlerdir1611. Durumdan geç haberdar olan
Mithradates, çadırından fırlayarak atına atlamış, dört bir tarafa dağılan
ve birbirleriyle dövüşen askerleri durdurmaya çalışmıştır. Ancak, sözü-
nü kimseye dinletememiştir. Panik içindeki kalabalıkla birlikte sürük-
lenmeye başlamış ve atından düşerek ezilme tehlikesi geçirmiştir. So-
nunda yaya ve yanında kimse olmadan ordugahından uzaklaşmaya çalı-
1609
App. Mithr. 81; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 15.
1610
Geceleyin Pontos ordusu, büyük ordularda belli bir neden olmaksızın başlayan
paniklerden birine kapıldı. Düşmanın olduğundan daha kalabalık olduğunu sanıyor
ve neredeyse saldıracağını düşünüyorlardı. Bu yüzden evlerine dönmek için orduga-
hı terk etmek istiyorlardı: Bu κατάληψις=katalepsis olarak adlandırılırdı. Ortada
görünür bir sebep yokken tanrısal bir dürtüden ileri gelirdi. Korku ve dehşet askerle-
rin zihnini etkisi altına alırdı. Söz konusu durum askerlerin ruhsal dengesinin bo-
zulmasına yol açar ve orduda panik başlamasına neden olurdu. Antikçağda bu du-
ruma, aynı zamanda Pan tanrının saldığı korku anlamında “panik” denirdi.
1611
Plut. Luc. XVII. 3. Strabon (X. 4. 10 c. 477; XII. 3. 33 c. 557)’de taktikçi
Dorylaos ve (XII. 3. 33 c. 557)’de ise, Philetairos’un oğlu olan ikinci bir Dory-
laos’tan söz etmektedir. Philetairos’un oğlu olan bu Dorylaos’un, Mithradates VI
Eupator’dan birçok onur payeleriyle Pontos Komana’sı (Gümenek/Gömelek) başra-
hipliğini aldığını; fakat sonradan krallığı Romalılara karşı ayaklandırırken yakalan-
dığını dile getirmektedir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 335 dn. 28.
şırken kralın atlarından biriyle kamptan uzaklaşmaya çalışan Ptolemaios
adlı bir hadımla karşılaşmıştır. Ptolemaios hiç duraksamadan atını krala
vermiştir. Bunun üzerine Mithradates, ordusunu kendi kaderine terk
ederek canını kurtarmak için dağlara doğru kaçmaya başlamıştır1612.
Yolda süvari birliğinden bazı askerlerine rastlamış ve eşyaları ile hazi-
nesini taşımakla yükümlü konvoydan geriye kalanlara yetişerek tapınak
kenti Pontos Komana’sına1613 doğru ilerlemiştir.
Sabahla birlikte Pontos ordusundaki kargaşadan haberdar olan
Lucullus, söz konusu durumdan yararlanmak üzere legio’larıyla Pontos
karargahına saldırdı. Roma ve Galat atlı birliklerini ise, kralı takip etmek
ve yakalamakla görevlendirdi. Romalılara kaçan düşmanı izleme ve
kılıçtan geçirme emri verilmişti. Askerlere, yağmaya düşmanın imhasın-
dan sonra, başlamaları emredilmişti. Pontos ordugahına saldıran Roma-
lılar, halen toparlanmaya çalışan bir kısım askeri kuşatarak yok etti-
ler1614. Bununla birlikte Pontos karargahındaki kralın altın ve gümüşten
yapılma vazolarını, değerli kumaşlarını, paha biçilmez mallarını, hazine-
sinden arta kalan paraları ve kaçmaya çalışan askerlerin çevreye saçtık-
ları eşyaları gören Romalılar, bir anda Lucullus’un emrini unuttular1615.
Yağmaya daldılar. İçlerinden çok azı kaçan düşmanı takip etti. Böylelikle
1612
Memnon 44; Cic. Leg. Man. IX. 22; Sall. Hist. IV. 15; Hist. frg. 3. 33; Plut. Luc.
XVII. 3-4; App. Mithr. 81; Eutr. VI. 8. 3; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 6. Memnon’a
(43. 5) göre ise, Pontos ordusunda panik başladığında Mithradates, Kabeira’daki
sarayındaydı. Pontos ordusunun generalleri ve ordunun komutanları konumundaki
Diophantos ve Taksiles, Mithradates’e ordudaki isyan haberini bizzat kendileri getir-
mişlerdir. Bunun üzerine Mithradates, Romalıların eline düşmemek için Kabeira’yı
terk ederek Pontos Komana’sına doğru yola koyulmuştur.
1613
Pontos Komana’sı (Strab. XII. 3. 32-36 c. 557-559; Ptol. geogr. V. 6. 9; VIII.
17. 36), Tokat İli’nin 9-10km kuzeydoğusunda Iris Irmağı kenarındaki Gümenek/
Gömelek Köyü’ne lokalize edilmektedir. Konuya ilişkin detaylı bilgi, literatür ve
tartışmalar için bk. Magie 1950, 141; 180 vd.; 201; 229; 243; 371; 411; 435; 494;
Umar 19932, 458; Çapar 1995, 583 vdd.
1614
Memnon’a (43. 5) göre ise, bu olay Romalıların erzak konvoyuna saldıran
Pontos askerlerinin kuşatılarak yok edilmesinden hemen sonra gerçekleşmiştir.
Pontos’luların kaçmasıyla, onları takip eden Romalıların kuvvetleri Diophantos ve
Taksiles’in ordugahına kadar gelmişler ve onlara karşı inatçı bir savaş vermişlerdir.
Pontos’lular kısa süre dayanmışlar; ardından önce generalleri ordugahı terk edip
ricat edince, herkes çözülmüş ve generaller yenilginin haberini bizzat kendileri
vermek için Mithradates’e gitmişlerdir. Bu çarpışmada Pontos’luların içinden çok
büyük miktarda asker telef edilmiştir.
1615
App. Mithr. 82; ayrıca bk. Eutr. VI. 8. 3.
15) Lucullus’un Pontos İstilası
Pontos ordusundaki askerlerin çoğu dört bir yana dağılarak hayatlarını
kurtardılar. Kabeira’dan kaçan Mithradates’i yakalamakla görevli Roma
ve Galat süvarileri ise, uzun bir kovalamacadan sonra, kralı yakından
takibe başladılar. Hatta ona o kadar yakındaydılar ki, Roma ve Galat
öncü birlikleri kendisini tam yakalayacakken, Mithradates’in hazinesini
taşıyan katırlardan biri yere yıkılmış, yerlere saçılan altını gören açgözlü
askerler Mithradates yerine altına hücum etmişlerdir. Öyle ki, kralı ta-
mamen unutmuşlar ve ganimetin paylaşımı sırasında anlaşmazlığa düşe-
rek önce tartışmaya, daha sonra da kılıçlarını çekerek birbirleriyle dö-
vüşmeye başlamışlardır. Bu kargaşadan yararlanan Mithradates kendisi-
ni Roma ve Galat öncü birliğinin elinden kurtarmıştır1616. Böylelikle
tapınak kenti Komana’ya giderek, burada dağılan ordusundan geriye
kalan süvarilerini tekrar bir araya getirmiştir1617. Bu sırada Romalılar
şans eseri kralın özel sekreteri Kallistratos’u yakalamışlardır. Lucullus’un
kesin emrine rağmen, askerler sekreterin kemerinde beş yüz altın sakla-
dığını anladıklarında, gözlerini kırpmadan onu öldürmüş ve parayı arala-
rında paylaşmışlardır1618.
Lucullus, bu arada Pontos karargahının askerleri tarafından yağma-
lanmasına izin vermiş ve ardından kral tarafından terk edilmiş olan
Kabeira’yı ele geçirmiştir. Kentte krala ait zengin bir hazinenin yanı
sıra, çoğunluğunu Hellenlerin oluşturduğu ağzına kadar dolu bir hapis-
hane bulunmuştur. Altınlar ve ganimete el koyulmuş, tutsaklar ise, salı-
verilmiştir. Bunun üzerine Lucullus, Kabeira yolu üzerindeki, kaleleri ve
kralın hazinelerini sakladığı tahkimli yerleri birer birer alarak,
Mithradates’i izlemeye devam etmiştir1619. Kral ise, süvari birliklerinden
arta kalan askerleriyle Armenia’ya doğru geri çekilmesini sürdürmüş-
1616
Plutarkhos’a (Luc. XVII. 5-6) göre, katır ya şans eseri ya da kasten kral tarafın-
dan kendisini takip etmekle görevli süvari birliklerinin yolu üzerinde bırakılmıştır.
Appianos’a (Mithr. 82) göre ise, kralın hazinesini taşıyan altın yüklü katırlardan biri
yükün ağırlığı altında yere yıkılınca Mithradates, onu diğerlerinden ayıran ipi kese-
rek yoluna devam etmiştir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Memnon 44; Cic. Leg.
Man. VIII. 21-IX. 22.
1617
App. Mithr. 82. Ayrıca bk. Murno 1901, 58; Magie 1950, 336 dn. 31.
1618
Plut. Luc. XVII. 7.
1619
Sall. Hist. IV. 12; Plut. Luc. XVII. 7; 18. 1; Luc-Kim. III. 1. Memnon’a (45. 1)
göre ise, Lucullus önce Mithradates’e karşı komutanı Marcus Pompeius’u gönder-
miştir. Kendisi ise, bütün güçleriyle birlikte Kabeira’ya karşı yürümüş ve kenti
abluka altına almıştır. Ancak kısa süre sonra, bizzat kendilerini anlaşma koşullarıyla
güvence altına alan Pontos’luları teslim almış, kentin ve surların hakimi olmuştur.
tür1620. Bu sırada, savaş başlamadan önce, Pharnakeia Kalesi’ne gönder-
miş olduğu ailesinin düşman eline geçeceğini düşünerek, hadım ağala-
rından Bakkhides’i eşleriyle kız kardeşlerini öldürmesi için yollamıştır.
Kurbanlara sadece, ölümlerden ölüm beğenmesi hakkı tanınmıştı1621.
Kralın hayatta kalan üç kız kardeşinden1622, yaklaşık 40 yaşlarında olup
hiç evlenmemiş olan Roksane ve Stateira; eşlerinden Khios’lu Berenike
ve Stratonikeia’lı Monime1623 ile birçok odalığı burada katledildi1624.
Bununla birlikte Mithradates’in, Pharnakeia’yı savunmakla görevlendir-
diği komutanlar, saraydaki bu katliamı duydukları zaman, –belki duy-
dukları üzüntüden, belki de korkudan– kenti terk ederek Lucullus’un
1620
Plut. Luc. XIX. 1; App. Mithr. 82.
1621
Plut. Luc. XVIII. 4; App. Mithr. 82.
1622
Mithradates’in üçüncü kız kardeşi Nysa o sıralar Lucullus tarafından Kabeira’da
ele geçirilmişti (Plut. Luc. XVIII. 2).
1623
Plutarkhos (Luc. XVIII. 2) ve Aelianus’a (Fr. 12 str. 2) göre, antikçağda güzel-
liği dillere destan olan Monime, Miletos’luydu. Ancak Appianos (Mithr. 21; 27)’de,
onun Stratonikeia’lı Philopoimenos’un kızı olduğunu ifade etmektedir.
1624
Pharnakeia’daki katliamda, kralın eşleri, kardeşleri ve odalıklarından kimisi
bıçaklanarak, kimisi boğazı kesilerek, kimisi asılarak, kimisi de zehir içirilerek öldü-
rüldüler. Mithradates’in kendilerine gönderdiği ölüm haberini, bazıları kötü kaderle-
rine ağlayarak, bazısı lanetler saçarak, bazısı teşekkürle, bazısı ise, sükunetle karşı-
ladılar (App. Mithr. 82).
Zehir içerek ölmeyi yeğleyen Mithradates’in kardeşlerinden Roksane, idam ha-
berini kardeşine lanetler saçarak, Stateira ise, teşekkürle karşıladı. Çünkü Mithrada-
tes, kendi hayatı tehlike içindeyken bile kardeşlerini ve eşlerini unutmamış, özgür
bir şekilde, düşman tarafından hiçbir hakarete maruz kalmadan ve Romalıların o
aşağılayıcı zafer törenlerinde halka teşhir edilmeden ölmelerini sağlıyordu. Eşlerin-
den Khios’lu Berenike annesiyle zehir kupasını paylaşarak ölmeyi denedi. İhtiyar
kadın hemen ölmesine rağmen, Berenike yeterince zehir içemediğinden olacak, can
çekişerek kıvranmaya devam etti. Sonunda Bakkhides, Berenike’nin ıstıraplarına
son vermek için onu boğmak zorunda kaldı. Güzelliği ve Mithradates’in kendisine
olan arzusuyla ünlenen Pontos Kraliçesi Monime ise, ölüm haberini kurtuluş müjde-
si gibi karşıladı. Böylelikle Mithradates’in kendisine hediye ettiği ünlü tacını başın-
dan çıkarttıktan sonra, başörtüsüyle bağlayıp boynuna geçirdi ve kendisini asmayı
denedi. Fakat taç kraliçenin ağırlığını çekemeyerek ikiye ayrıldı. Bunun üzerine,
“Lanet sana paçavra, benden bu son hizmeti mi esirgiyorsun diyerek, taca tükürdü
ve onu fırlattı”. Daha sonra da, o güzel boynunu Bakkhides’e uzattı (Plut. Luc.
XVIII. 2-6; Ael. Fr. 12 str. 13-25). Ayrıca bk. Portanova 1988, 351 vd.; 379 vd.;
391 vd.
tarafına geçtiler1625. Kısa süre sonra da, kent Romalılar tarafından ele
geçirildi1626.
Daha sonra Lucullus, Mithradates’in peşine düştü. Bunun üzerine
Komana’da uzun süre kalamayacağını anlayan kral, İÖ. 71 yazında,
yaklaşık 2.000 atlı askeriyle Halys Irmağı’nı aşarak, damadı Armenia
Kralı II. Tigranes’in yanına sığındı1627. Lucullus ise, Mithradates’i
Talaura/Taulara’ya1628 kadar takip etti. Fakat kralın dört gün önce,
Armenia’ya geçtiğini öğrenince, karısının kardeşi Publius Clodius
Pulcher’i1629 elçi olarak II. Tigranes’e gönderdi1630. Kendisi de, kralsız
kalan Pontos Krallığı’nı tamamen ele geçirmek amacıyla geri döndü.
Mithradates’in hakimiyetini tanıyan Tibaranoi ve Khaldaioi kavimlerine
boyun eğdirdikten sonra1631, Armenia Minor’da konuşlandı. Bölgedeki
1625
App. Mithr. 82.
1626
Pharnakeia ve arkasından komşusu Trapezus, Romalılara savaşmadan teslim ol-
muş gibi görünmektedir.
1627
Memnon 44; 46. 1; Cic. Leg. Man. VIII. 21-IX. 23; Sall. Hist. IV. 4-19; 69. 15;
Liv. perioch. 97; Plut. Luc. XIX. 1; App. Mithr. 82; Fest. Brev. XV str. 8-9. Livius
(ibid.) Lucullus’un Pontos Seferi sırasında 60.000’den fazla düşman askeri öldürdü-
ğünden söz etmekte olup, bu rakam bizce abartıdır. Ayrıca bk. Plut. Luc. XIV. 1-18.
6; App. Mithr. 79-81; Eutr. VI. 8. 4.
1628
Talaura; daha doğrusu Taulara –zira sikkeler üzerinde bu şekilde yazılıyordu
(Waddington et al. 1925, 146 no 1-5; Ireland 2000, 33 no 1396-1398)– olarak adlan-
dırılan bu antik yerleşimin lokalizasyonu kesin olarak yapılamamaktadır. Bazı bilim
adamları tarafından Sivas (Sebasteia) yakınlarında bir yerde olduğu iddia edilmekte-
dir (Murno 1901, 58 vd.; ayrıca bk. Magie 1950, 336 dn. 31). Bununla birlikte
Taulara’nın, Sivas civarında olamayacağına dair kesin görüş ayrılıkları vardır. To-
kat’ın güneyinde olabileceği düşünülmektedir. Burası ya Geyras’a yaklaşık 7km
mesafede, içinde sarnıcı olan ve girişi kaya basamaklarından oluşan bir kale kalıntı-
sıdır ya da bunun güneyinde Bayrampıraköy yakınlarındaki arkeolojik kalıntıların
bulunduğu yere lokalize edilebilir. Zira burada da, iki sarnıç, iki kaya mezarı ve iki
tane de kayaya açılmış merdiven yer almaktadır. Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-
White 1984, 185 dn. 98; Olshausen und Biller 1984, 54 vdd.; 170.
1629
Bazı antik yazarlar tarafından Claudius olarak da adlandırılır (Cass. Dio
XXXVI. 14. 4). Daha detaylı bilgi için bk. Riggsby 2002, 117 vdd.
1630
Memnon 46. 2-3; Plut. Luc. XIX. 1; XXI. 1; Appianos’a (Mithr. 83) göre, Lu-
cullus, Clodius’u, Büyük Armenia Kralı II. Tigranes’e, İÖ. 70 yılında, Sinope’yi ele
geçirdikten sonra yollamıştır. Ayrıca bk. McGushin 1994, 167.
Mithradates’in krallığını terk edişine ve Lucullus’un Pontos’u ele geçirişine
ilişkin olarak ise, ayrıca bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21-IX. 22.
1631
Plut. Luc. XIX. 1. Çünkü Mithradates Khaldaioi ve Tibaranoi kavimlerinin yaşa-
dığı dağlık topoğrafyayı beğenerek, burada yetmiş beş kale yaptırmış ve hazinesinin
çoğunu bu kalelere koymuştu. Bu kalelerin en önemlileri şunlardır: Hydara, Basgoi-
dariza ve Sinoria (Strab. XII. 3. 28 c. 555).
bazı kale ve kentleri ele geçirdi ve komutanlarından Murena’nın kuşat-
masına, İÖ. 71 kışından beri direnen Amisos’a doğru yola çıktı1632.
Amisos’u savunmakla yükümlü Mithradates’in komutanı Kallima-
khos, mekanik ve savaş stratejisi bilgisiyle kenti uzun süredir Romalıla-
ra karşı başarıyla savunuyor ve Murena’ya zor anlar yaşatıyordu. Fakat
Lucullus’un Roma ordusuyla Amisos önlerinde belirmesiyle bir anda
savaşın seyri değişti. Lucullus Amisos’a geri dönünce Amisos’luları
sözleriyle Romalılarla birlik olmaları için teşvik etmesine rağmen, onları
kendilerinden tarafa geçmeye ikna edemedi. Kallimakhos elindeki kuv-
vetlerle ve Mithradates’ten yardım almaksızın tam teşekküllü Roma
ordusuna karşı uzun süre dayanamayacağının bilincindeydi. Bununla
birlikte sonuna kadar da kenti savunacaktı. Lucullus ise, birkaç deneme-
den sonra ve daha önceki deneyimlerinden edindiği tecrübelerle kuvvetli
sur duvarlarına sahip, müstahkem kentin hücumla zapt edilemeyeceğini
anladı. Bu bakımdan Lucullus, kentin Mithradates tarafından eklenen bir
banliyösü olan Eupatoria1633 tarafından surların kısmen daha zayıf oldu-
ğunu gördüğünde ordusunu, o civarda konuşlandırdı. Birkaç başarısız
denemenin ardından, muhasarayı gevşetirmiş gibi yaptı. Sonuç beklediği
gibi oldu. Kallimakhos bu hileye kanarak alarm durumunu gevşetti.
Daha sonra da, her zamanki gibi, öğle üzeri askerlerini surlardan çeke-
rek dinlendirdiği bir sırada, aniden hücuma geçti. Lucullus usta bir ma-
nevrayla, umulmadık bir zamanda askerlerine merdivenleri kapıp getir-
melerini emretti. Surların üzerindeki nöbetçiler böyle bir saldırıyı hiçbir
şekilde beklemediklerinden ve ancak bu duruma küçümsemeyle baktık-
larından, askerlerin merdivenleri aracılığıyla sura tırmanmaları kolay
oldu. Böylelikle, Romalılar surun ufak bir bölümünü ele geçirmeye
muvaffak oldular. Bunun üzerine Kallimakhos, Eupatoria banliyösünü
terk etti ve Amisos’un eski surları arkasına çekildi. Romalılar ise,
Eupatoria banliyösünü yağmalayarak yerle bir ettiler. Ardından Eupato-
ria’yı ele geçirmiş olmanın verdiği şevkle, Amisos’a saldırdılar ve geri
püskürtüldüler. Fakat Romalılar bir akşam yat borusu çaldıktan sonra,
ani bir gece saldırısı düzenlediler. Gece gözcülerinin ve nöbetçi garni-
zon kuvvetlerinin ihtiyatsızlığı yüzünden Romalılar kentin bir bölümünü
istila ettiler. Kallimakhos, artık her şeyin sona erdiğini, Romalılar karşı-
sında hiçbir şansı kalmadığını anlayınca, adamlarını kentin limanında
toplayarak gemilere bindirdi. Bir yandan Romalıların kenti talan ederek
1632
Plut. Luc. XIX. 1-2; Eutr. VI. 8. 3; ayrıca bk. Memnon 45. 2; Cic. Leg. Man.
VIII. 21; Arch. IX. 21.
1633
Memnon 45. 2; Plin. nat. VI. 2. 7; Strab. XII. 3. 14 c. 547.
daha da zenginleşmelerini önlemek ve Amisos’tan kendi ayrılışını ko-
laylaştırmak için kenti ateşe vererek denize açıldı1634.
Amisos’u işgal ederek yağmaya dalan Romalılar, Lucullus’un emir-
lerine rağmen yangını söndürmeye yanaşmadılar. Romalılar ganimet
diye bağırıyor, kalkanlarını ve mızraklarını birbirlerine vurarak gürültü
çıkartıyordu. Sonunda çaresiz kalan Lucullus, askerlere istedikleri izni
verdi. Böylelikle en azından askerlerinin talan işini bitirdikten sonra,
kenti alevlerden kurtaracaklarını ve yangının söndürüleceğini umuyor-
du. Ama düşündüğünün tam tersi oldu. Askerler kentin sokaklarına dala-
rak önüne çıkanı öldürüp, ırzına geçmeye ve evleri, dükkanları, ta-
pınakları soymaya başlamışlardı. Kimse gemilerle ordusunu güven için-
de Amisos limanından çıkaran Kallimakhos’a dikkat dahi etmedi. Gece-
nin zifiri karanlığında yangından evvel evlere girerek talan etmek için
adeta birbirleriyle yarışan askerler, yanlarında taşıdıkları meşaleleri
dikkatsizce yerlere attıklarından alevler kısa sürede bütün şehri sardı.
Gözleri dönmüş Romalılarla alevler bütün gece boyunca adeta birbirle-
riyle yarıştılar. Kimsenin yangına aldırdığı yoktu, tek düşündükleri alev-
lerden önce değerli eşyalara ve ganimetlere ulaşmaktı. Tabi bu arada
önlerine çıkanı öldürmeyi ihmal etmediler. Vahşet sabaha kadar sürdü.
Sokaklar yanmış ve kılıçtan geçirilmiş insan cesetleriyle doldu. Sabaha
karşı başlayan sağanak yağmur kentin ancak birkaç mahallesinin kurtul-
masını sağladı. Böylelikle Pontos’un önde gelen yerleşimlerinden biri
olan Amisos, bir gecede harabe haline geldi1635. Şafakla birlikte yağma-
yı durdurarak kente giren Lucullus, tanık olduğu vahşet karşısında göz
yaşlarını tutamadı1636.
1634
Plut. Luc. XIX. 2-3; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Memnon 45. 2-3.
1635
Plut. Luc. XIX. 2-4; Memnon 45. 2-3; Sall. Hist. IV. 13-15; Eutr. VI. 8. 2; ayrıca
bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21; Strab. XII. 3. 14 c. 547.
1636
Lucullus, İÖ. 86 yılında, Atina’yı uzun bir kuşatmanın ardından ele geçiren
Sulla’yı kenti askerlerine talan ettirmeden ve yaktırmadan koruyabildiği için mutlu
sayıyordu. Kendisinin ise, aynen ikinci bir Mummius –İÖ. 146 yılında, Korinthos’u
aldıktan sonra, yağmalayan ve yıkarak harabeye çeviren Romalı Consul– gibi
Amisos’u talan etmesiyle anılacağını düşünerek kendi talihinden yakındı (Plut. Luc.
XIX. 4-5). Gerçi, şu da göz önünde tutulması gereken bir gerçektir ki; Sulla da,
Atina’yı ele geçirdiği zaman, kenti yakmasına yakmamıştır; ama talan etmiştir. Öyle
ki, bazı antikçağ tarihçilerine göre, Sulla kenti bağışladığında, kıyım ve yağmadan
sonra gerçekte, ne viran olmuş kentin, ne de insanların artık bağışlanacak bir hali
kalmıştı. Detaylı bilgi için bk. Plut. Sull. XIII. 2-3; XIX. 1-2; 4-6; App. Mithr. 38;
ayrıca bk. Paus. I. 20. 6-7; IX. 6. 6; 33. 6.
Bununla birlikte Lucullus, Amisos’un yeniden inşa edilmesini em-
retti. Hayatta kalanlara hürriyetlerini bahşetti. Kentten ayrılıncaya kadar
yangın ve ordusu tarafından kente verilen zararı onarmaya gayret etti.
Amisos’a yerleşmek isteyen Hellen kolonistler için ayrıcalık tanıdı.
Kentin sınırlarını yüz yirmi stadia daha genişletti1637. Bununla da ye-
tinmeyerek Amisos’u özgür ve bağımsız ilan etti1638. Hem savaş başla-
madan hem de savaş sırasında her ne şekilde olursa olsun –ister gemi
ister kara yoluyla– kentten kaçmış olan bütün vatandaşları geri çağırarak
evlerini iade etti. Kentin bazı vatandaşlarının Atinalıların İmparatorluk
Çağı’nda –İÖ. V. yüzyılda– Atina’dan gelerek buraya yerleştiklerini1639
öğrenince kente olan sempatisi daha da arttı. Zaten Atinalıların bir kısmı
Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında, İÖ. ca. 87/86 yılında, Aris-
tion’un Atina’da tiranlığı ele geçirerek Mithradates’in tarafında yer
almasından sonra, Amisos’a göçmüşlerdi. Amisos vatandaşı olmuşlar;
fakat böylelikle hem Mithradates’in tebaası haline gelmişler hem de
başlarına şimdiki talihsiz olay gelmişti. Yani kendi vatanlarındaki kötü-
lüklerden kaçarken, yerleştikleri yerde başlarına daha kötü şeyler gel-
mişti. Bu yüzden Lucullus, Amisos’taki katliamda sağ kalan Atinalılar-
dan, tekrar kendi vatanlarına dönmek isteyenleri, yeni giysilerle donatıp,
yanlarına adam başı 200 drakhmai vererek, Atina’ya yollamıştır1640.
Daha sonra da iki senedir yaz-kış demeden bütün zorluklara göğüs
gererek Mithradates’e karşı savaşan askerlerini dinlenmeleri ve İÖ.
71/70 kışını geçirmeleri için Pontos’ta bıraktı. Kendisi de valisi olma-
sına rağmen iki senedir göremediği Asia Eyaleti’ne gitti. Burada, Küçük
Asya kentleriyle ilgilendi. Savaş çalışmalarının kendisine bıraktığı din-
lenme süresini, bu eyaleti, uzun zamandır yoksun kaldığı yasal yardım-
lardan ve bazı haklardan yararlandırmak için kullandı. Çünkü Romalılar
savaş alanında büyük bir güce sahip olmalarına rağmen, Küçük Asya
gibi uzak bir eyaleti yönetmek için yeterli donanıma henüz kavuşma-
mışlardı. Bundan dolayı Küçük Asya eyaletleri vergi memurları ve yö-
neticiler (magistratus) tarafından talan edilircesine sömürülüyordu. Ro-
1637
Plut. Luc. XIX. 5.
1638
App. Mithr. 83.
1639
Strabon (XII. 3. 14 c. 547), Theopompos’tan yaptığı bir alıntıda, Amisos’un ilk
defa Miletos’lular, daha sonra Kappadokia’lı bir lider ve üçüncü defa ise, Athenok-
les ve Atinalılar tarafından kolonize edilerek, isminin Peiraieus olarak değiştirildiği-
ni bildirmektedir. Bu bakımdan, kentte yaşayanların bir kısmının kökeni Atina’dan
gelerek buraya yerleşen kolonistlere dayanmaktaydı.
1640
Plut. Luc. XIX. 6; App. Mithr. 83; ayrıca bk. Memnon 45. 3.
ma Senatus’u tarafından her bir eyaletin ödemesi gereken vergi miktarı,
her ne kadar yasayla saptanmış olsa da, bu vergilerin toplanma yöntemi
özellikle Küçük Asya’da büyük karışıklıklara neden oluyordu1641. Ayrı-
ca, publicanus’ların vergi toplamakla yükümlü olmadıkları özgür kentle-
rin arazilerinden tapınaklara bağlı kutsal alanların gelirlerine kadar önle-
rine çıkan her çeşit toprağı ya da mülkü vergilendirme girişimleri Küçük
Asya kentleriyle vergi mültezimleri arasında çeşitli anlaşmazlıklara yol
açıyordu1642. Örneğin daha Asia Eyaleti’nin (provincia Asia) kurulduğu
İÖ. 129 yılında, hızlarını alamayan publicanus’lar özgür ve özerk Perga-
mon1643 kentinden de Anadolu’nun diğer kentlerinden aldıkları vergiye
benzer bir tributum almaya kalktıklarında aralarındaki ihtilaf ancak
Senatus consultum (Senatus Kararnamesi) ile Pergamon lehine karara
bağlanabilmişti1644.
1641
Sib. Orac. 3. 350-355; McGing 1986a, 106; Bean 1995, 14.
1642
Publicanus’ların Küçük Asya kentlerinde vergilendirmeye çalıştıkları söz ko-
nusu mülklerden Ephesos’taki Artemis Tapınağı’na ait Selunisia Gölü’ndeki balık
avlakları ve dalyanlar için bk. (Strab. XIV. 1. 26 c. 642), Ilion’daki Athena Ilias
Tapınağı’nın toprakları için bk. (OGIS 440; söz konusu tapınağa ilişkin olarak ayrıca
bk. Strab. XIII. 1. 26 c. 593; IGR IV 197=OGIS 444; SEG IV 664; ILS II,2 8770),
Priene’deki Athena Polias Tapınağı’nın topraklarındaki tuzlalar için bk. (I.Priene
111-112), özgür Lesbos Adası’nın toprakları için ise, bk. (Sherk 1969, 143 vdd. no
25-26). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 166; Sherwin-White 1977a, 70
dn. 57; McGing 1986a, 106 dn. 89; Kallet-Marx 1995, 128 vdd.; 159 vdd.; Sartre
1995, 148 dn. 47-52; Mitchell 1999, 26 dn. 35; Ferrary 2000b, 175 vdd.; Eilers
2002, 142.
1643
Son Pergamon Kralı Attalos III Philometor’un, İÖ. 133 yılında –hastalanarak(?)
öldüğünde, Attalos Krallığı’nın başkenti Pergamon; ülkenin sınırları içinde yer alan
kutsal alanları; tapınakları ve özgür Hellen kentleri dışında kalan bütün topraklarını,
mülklerini ve servetini krallığıyla birlikte Roma’ya miras bıraktığı ortaya çıkmıştı
(Strab. XIII. 4. 2 c. 624; Liv. perioch. 58-59; Vell. II. 4. 1; 37. 5; Val. Max. V. 2. 3;
Plin. nat. XXXIII. 53. 148 b; Plut. Tib. Gracch. XIV. 1-2; Flor. epit. I. 35. 2; 47. 3;
7; App. Mithr. 62; civ. V. 4; Iust. XXXVI. 4. 5; Eutr. IV. 18; Oros. hist. V. 8. 4).
Daha detaylı bilgi için bk. IGR IV 289=OGIS 338; SIG3 II 694; Magie 1950, 32 vd.
dn. 93-94; Rigsby 1988, 123 vdd.; ayrıca bk. OGIS 435; IGR IV 262; Sherk 1969,
59 vdd. no 11; 63 vdd. no 12).
1644
IGR IV 262; Sherk 1969, 63 vdd. no 12; 1984, 47 vdd. no 45; ayrıca bk. Magie
1950, 166 dn. 25; Sanford 1950, 28 vdd.; Badian 19832, 60 dn. 40-42; Gruen 1984,
606 vd.; Kallet-Marx 1995, 141.
Diğer yandan Appianos’a (civ. V. 4) göre, Marcus Antonius Ephesos’ta Küçük
Asya halkına, bir söylev vermiş ve burada Romalıların, III. Attalos’un vasiyeti
uyarınca önceleri Hellenleri tüm vergilerden muaf tuttuklarını dile getirmişti. Ancak,
söz konusu vergiler sonraları, İÖ. 123 yılında Gaius Gracchus tarafından önerilen
Roma’nın diğer eyaletlerinde bizzat vali vergi toplamakla yüküm-
lüydü. Anadolu eyaletlerine ait vergileri toplama işi ise, başkent Ro-
ma’da açık arttırma sonucunda en yüksek fiyatı veren vergi iltizam şir-
ketlerine (societates publicanorum) sözleşme karşılığında, beş yıllı-
ğına1645 ihale ediliyordu. Vergiler publicanus olarak adlandırılan vergi
mültezimleri tarafından toplanıyordu. Fakat Romalıların övdüğü bu ver-
gi sisteminin1646 kısa süre sonra eyalet halkını sömürme aracı olduğu or-
taya çıkmıştır. Zira, vergi iltizam şirketleri eyaletlerde daha önce belir-
lenmiş olan % 10 gelir1647, %2.5-% 5 gümrük 1648 ve diğer vergileri dev-
let adına topluyor ve kendilerine kâr olarak da önemli oranda pay alıyor-
lardı. Her bakımdan öncelikle kendi menfaatlerini düşünen iltizam şir-
ketleri görevlerini suiistimal ediyor, eyaletleri yağmalıyorlardı. Baskıcı
publicanus’lar kentlerde yaşayan vatandaşların mal ve servetlerinin bir
kısmına vergi diye, köylerde-kırsal kesimlerde ikamet eden çiftçilerin
tarlalarından ve otlaklarından elde ettikleri yıllık mahsulün büyük bir
bölümüne aşar diye el koyuyorlardı1649. Bu yüzden vergi mültezimleri
halk arasında “kadın yüzlü, yaygın kanatlı, sivri pençeli bir çeşit yırtıcı
mitolojik kuş olan” Harpya’lara (kapıp kaçanlara) benzetiliyorlardı1650.
Bununla birlikte eyaletlerin tek derdi vergiler değildi. Asia Eyaleti
genellikle daha önce Roma’da consul’lük yapmış, proconsul yetkisine
haiz, bir yıllığına seçilen eyalet valisi ve ona bağlı daha küçük memur-
lex Sempronia de provinciis adlı yeni bir yasayla tekrar yürürlüğe girmiştir. Böy-
lelikle Küçük Asya’nın kırsal kesimlerinde yer kiralama ve vergi toplama biçimleri
saptanmıştır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Burstein 19912, 115 vd. no 91; Kallet-
Marx 1995, 112 dn. 64-67; 116 dn. 84; 119 dn. 91.
1645
Engelmann und Knibbe 1989, 125 vdd. str. 56; 58; 155 vdd.
1646
App. civ. V. 4.
1647
Decumani olarak adlandırılan vergi toplayıcıları bir eyalette toprak ürünlerinden
elde edilen gelirlerin ondabirine kefaleten el koyuyorlardı. Bu şekilde masraflı bir
şekilde buğday, zeytin, zeytin yağı, şarap ve hayvancılıktan sağlanan gelirlerin onda-
biri Romalılar tarafından gasp edilmekteydi.
1648
Gümrükçüler purpura suyundan yapılan ürünlerden % 5, diğer ürünlerden ise %
2.5 oranında vergi almaktaydılar. Bununla birlikte, her ne kadar gümrük ücretleri
eşya değerinin kırkta biri gibi, düşük bir düzeydeyse de mal bildirimi sırasında ortaya
çıkan bürokratik masraflar büyük bir yekün tutmaktaydı.
1649
Magie 1950, 164 vdd.; Bean 1995, 14. Publicanus’ların halktan aldıkları vergi
çeşitlerine ve miktarlarına ilişkin olarak ayrıca bk. Cic. Att. V. 13. 1; 14. 1; 15. 3;
VI. 1. 16; 2. 5; Fam. XIII. 61. 1; Q. fr. I. 35; Leg. Man. VI. 14-VII. 19; Flacc. VIII.
19 dn. 1; Diod. XXXVI. 3. 1=Phot. Bib. 387b 3-1; Iust. XXXVIII. 7. 8.
1650
Plut. Luc. VII. 5-6; ayrıca bk. Cic. Q. fr. I. 26; Leg. Man VI. 15-VII. 19; ayrıca
bk. Arslan 2000b, 32.
lardan oluşan bir ekip tarafından yönetiliyordu. Eyaletin yönetiminde ve
yasaların uygulanmasında valinin sözü kanundu. Anlaşıldığı üzere vali-
lerin ve onlara bağlı magistratus’ların pek azı dürüst ve şerefli insan-
lardı. Asia Eyaleti’nde görev yapan memurların çoğunluğu bulunduğu
eyaleti öncelikle kendisini zenginleştirmek amacıyla soyup soğana çevi-
ren açgözlü kimselerdi1651. Eyaletlerin yeraltı ve yerüstü kaynaklarını
yağmalıyorlardı. Elde edilen cevherleri ve değerli eserleri Italia’ya yol-
luyorlardı. Bütün bunlara eyalet yöneticilerinin, vergi mültezimlerinin
ve Romalı iş adamlarının günlük uygulamaları, valinin kendisi, çevresi
ve askerleri için el koydukları, vergiler; ayrıca savaş ödeneği olarak
talep edilen tutarlar eklenince kentler büyük miktarlarda paralar ödemek
zorunda bırakılıyorlardı. Bununla birlikte elbette, kentlerin ve eyalet
meclislerinin, vergi mültezimlerini, valileri ya da görevini kötüye kulla-
nan devlet memurlarını ve publicanus’ları şikayet etme hakları vardı.
Fakat onları Roma’da yargılayan yargıçlar (praetor) ise, eyalet mükel-
lefleriyle Romalı memurlar arasında hakemlik yapmakla yetiniyorlardı.
Bu durumun davacılara hiçbir yararı olmuyordu. Yargıçlar, ya bir gün
aynı duruma düşebileceklerini ya da ileride bu gibi önemli insanların
siyasal desteğine gereksinim duyabileceklerini düşünerek suçluyu/suçlu-
ları cezalandırmaktan çekiniyorlardı1652. Böylelikle magistratus’lar bü-
1651
Cic. Leg. Man. XXII. 65. Küçük Asya’daki kentler ve halk, İÖ. 129 yılından
itibaren sosyo-politik ve ekonomik açıdan, bir bütün olarak Roma yönetimine bağlı
ve Senatus tarafından onanan yasalara boyun eğdikleri sürece iç ve dış sorunlarının
daha kolay çözümlendiğini anlamışlardı. Bununla birlikte, Roma’dan gönderilen
bazı valilerin ve memurların kötü yönetimleri sonucu, kentler kısa zaman içinde
özellikle mali açıdan büyük sorunlarla karşı karşıya kaldılar. Çünkü, kentlerde düze-
ni sağlayan yasaları ihlal eden yöneticiler ya da devlet memurları kamu hazinelerin-
den gelişigüzel harcamalar yapmaya başladılar. Söz konusu durum, Anadolu’da
ikamet eden insanlar arasında Romalılara karşı genel bir hoşnutsuzluğun ortaya
çıkmasına ve yayılmasına neden oldu.
Yukarıda sözü edilen konulara ilişkin genel bir görüş edinebilmek için bk. Cic.
Leg. Man. XXII. 64-XXIII. 67; Q. fr. I. 20-26; 32-36; Verr. II. (1) 16. 43-38. 98;
App. Mithr. 16; 21; 54; 56; Iust. XXXVIII. 7. 8. Daha detaylı bilgi için bk. Steven-
son 19752, 146; Badian 19832, 82-118; Kallet-Marx 1995, 153.
1652
Diodoros (XXXVII. 5. 1), Küçük Asya’daki publicanus’lardan bahsederken
onların Roma mahkemelerindeki yargıçlar ve savcılarla olan dostluklarını doğrular
(ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XIII. 38). Yargıçlar bu insanların çıkarlarıyla dolaysız ya
da dolaylı bir şekilde bağlı bulunduklarından olsa gerek; ancak herkes tarafından
bilinen ve karşı kamuoyu oluşmuş büyük skandallara dur diyebiliyorlardı. Bununla
birlikte, nadir de olsa, Küçük Asya’nın bu şekilde sömürülmesine ve haksız kazanç
furyasına karşı çıkan Romalılar da vardı. İÖ. ca. 94/93 yılı Küçük Asya Valisi
tün giderlerini kentlerin kamu hazinesinden karşılıyor ve Küçük Asya
kentlerinin maliyesinin iflasına neden oluyorlardı1653. Bu yüzden Ro-
ma’nın, İÖ. 129 yılında, provincia Asia adlı eyaleti kurmasından sonra,
özellikle Küçük Asya eyaletleri üzerinde vuku bulan bu haksız kazanç
furyası, Anadolu’da birtakım ekonomik ve siyasal gerilimlere ve bunun
sonucu olarak da toplumsal bunalımlara yol açıyordu1654.
Quintus Mucius Scaevola (Cic. Att. VI. 1. 15; Val. Max. VIII. 15. 6; ayrıca bk. Cic.
Att. V. 17. 5; Marshall 1985, 110 vdd.) ve yetkili temsilcisi (legatus) Rutilius Rufus
publicanus’ların Anadolu’daki Roma eyaletlerinde yaptıkları yağmayı ve işledikleri
suçları cezalandırmışlar; böylece kısa bir süreliğine de olsa, Küçük Asya eyaletle-
rinde Roma İmparatorluğu’na duyulan yerleşmiş köklü nefreti bir nebze azaltmış-
lardır (Diod. XXXVII. 5. 1-6; 6. 1; Liv. perioch. 70; Val. Max. VIII. 15. 6). Livius
(perioch. 70), Scaevola’nın yardımcısı ve yetkili temsilcisi Rutilius Rufus’un publi-
canus’ların Küçük Asya’daki haksızlıklarına karşı eyaleti nasıl korumaya çalıştığını
anlatır. Cicero (Fam. XV. 4)’de, kendisinin ve kardeşinin (ad Q. fr. 6-14; 20-26; 32-
36) Küçük Asya’da ne kadar dürüst ve onurlu bir şekilde çalıştıklarını, yüksek faiz
oranlarını % 12’yle sınırlandırarak halkı publicanus’lar ve tefecilerin elinden nasıl
kurtardıklarını övünerek dile getirirdi. Bununla birlikte yakın dost çevresindekilerin
kendisine ettikleri ricalar karşısında yüzü tutmayıp hısımlarına, tanıdıklarına ve
koruduğu insanlara kent maliyesinin zararına olduğunu bile bile yardım edenlerin
başında yine o gelirdi (ayrıca bk. Fam. III. 8. 4; VIII. 9. 4; XIII. 55; 61; Sartre 1995,
152 vdd.; 155).
Gene de Scaevola, R. Rufus, Cicero ve kardeşi(?) gibi en azından kendi eyaleti
çapında dürüst çalışan yöneticilerin hiçbiri Küçük Asya halkına ve maliyesine kalıcı
bir iyilik getirmemiştir. Çünkü, yukarıda sözü edilen yöneticilerin Roma’da siyasal
desteğine bağımlı oldukları insanların çıkarlarına devamlı bir şekilde karşı çıkma-
maları sonucunda Küçük Asya halkına verdikleri hizmet bir yıllık valilikleri süre-
since geçerli kalmış ve onlar Roma’ya döndüklerinde her şey tekrar eski halini
almıştır. Bunun en önemli nedeni, Roma Cumhuriyet Dönemi’nde eyaletlere atanan
her yeni valinin kendisinden önceki valilerin yayımlamış olduğu yasaları kendi
insiyatifleri doğrultusunda uygulamaya devam etme ya da feshetme haklarının bu-
lunmasıydı (Lintott 1993, 44 vd.; Richardson 2001, 34 vd.). Ayrıca bk. Sartre 1995,
149 vdd.
1653
McGing 1986a, 105; Bean 1995, 14; ayrıca bk. Sib. Orac. III. 350-355; Cic.
Verr. II. (1) 22. 59; 24. 63-27. 69; 34. 86-87; Q. fr. I. 26.
Küçük Asya’daki bazı Roma memurları, hemem hemen sınırsız yetkilere sahip
olan eyalet yöneticileri ve publicanus’ların çoğu halkı son derece baskı altında
tutmuş; bencillikleri ve keyifleri için her hareketi doğru saymış; hatta kentlerdeki
tanrı tapınaklarını ve heroon’ları (kentin kahramanlarına ait anıtsal mezarlar) dahi
soymuşlardır.
1654
Özellikle İÖ. I. yüzyıl boyunca Anadolu’daki Roma yönetimine karşı bir dizi
seri isyanın ve Mithradates-Roma Savaşları’nın ana sebeplerinden birini de bu çar-
pık yönetim sistemi teşkil etmekteydi (Gruen 1984, 353; Bean 1995, 15; Kallet-
Marx 1995, 125; 153; 160).
Ayrıca uzun süredir adalet ve yasaların korumasından uzak kalan
provincia Asia, inanılmaz ve sözle anlatılmaz felaketlere maruz kalmıştı.
Eyalette baskı ve adaletsizlik hüküm sürüyordu. Publicanus’ların baskısı
sonucunda kentler vergilerini ödemek için tefecilerden borç almak zo-
runda kalıyorlardı. Ancak gerekli para, vergi toplayıcıları ve Roma’daki
iş çevrelerinden başkasında olmadığı için kentler borcu gene kendilerini
sömürenlerden almak zorunda kalıyorlardı. Bunu yapabilmek için özel
ve kamusal mallarını ipotek ediyorlardı. Kısa süre sonra, borcun faizini
dahi ödeyemeyecek duruma düşüyor ve mülkleri alacaklıların eline
geçiyordu. Özellikle Birinci Mithradates-Roma Savaşı’ndan sonra, eya-
letler ve kentler yakılıp yıkılmış, aileler biricik oğullarını, bakire kızları-
nı satmaya, kentler ise, tapınaklarındaki adak eşyalarını, kutsal heykelle-
ri, tapınaklara ve kamu binalarına astıkları resimleri ve levhaları ellerin-
den çıkarmaya zorlanmışlardı. Halk ise, genel olarak, ne tanrılardan kor-
kan, ne de insanların iyi anısına saygısı olan publicani ve tefeciler tara-
fından köleliğe indirgenmiş ve çok kötü muamelelere maruz bırakılmış-
tı. Öyle ki, vatandaşlar hapis, işkence, açık havada beklemeler, yazın
kızgın güneş altında, kışın çamur ya da buz içinde kalmak gibi çok kötü
muamelelere katlanmış olduklarından; artık kendilerini satılığa çıkarmak
istiyorlardı. Çünkü esirlik onlara sefaletlerinin hafifletilmesi ve bir kur-
tuluş gibi görünüyordu. İşte Lucullus’un kentlerde bulduğu kötülükler
böyleydi. Bunun üzerine o kısa zamanda kentleri ve mağdur duruma
düşürülenleri bu eziyetlerden kurtarmak için harekete geçti1655.
Aylık faizin % 1 olarak hesaplanmasını, fazlasının istenmemesini
emretti. Borçlu olunan tutarı aşan faizleri geçersiz kıldı. Alacaklının,
borçlunun gelirinin ancak dörtte birini haczedebileceği koşulunu getirdi.
Faizi anaparaya ekleyen kişi hem faizden hem de ana paradan yoksun
olacaktı. Böylece kısa süre içinde kentlerin kamu maliyesi hareketlendi.
Özel bütçeler ferahladı. Dört seneden az bir süre içinde tüm borçlar sona
erdi. İpotekler kaldırıldı. Mülk sahipleri tüm yükümlülüklerinden kur-
tuldular. Bu genel borçlanma 20.000 talanta’lık savaş vergisinden sağ-
1655
Plut. Luc. XX. 1-3; ayrıca bk. App. Mithr. 63. Romalı tefecilerden yüksek faizle
para alan insanların borçlarını ödeyemedikleri taktirde köle durumuna düşmelerine
ilişkin olarak bk. Jones 1974, 196; Badian 1987, 37 dn. 40.
İÖ. I. yüzyılda Küçük Asya’daki bu sömürü düzenini gerçek anlamda düzelt-
meye çalışan tek kişi Lucullus’tur. Roma’nın vergi sisteminin ve faizciliğin ne kadar
yozlaştığını görmüş ve bunu düzeltmek için bir şeyler yapmıştır. Öyle ki, daha son-
radan Küçük Asya’da yönetim reformu yapmak isteyenler Lucullus’un kurduğu
kurumları ve idari yöntemleri kendilerine baz alarak onun izinden gitmişlerdir (Cic.
Acad. II. 1. 3). Ayrıca bk. Swain 1992, 310 vd.
lanıyordu. Sulla bu vergiyle birlikte hububat, köle ve mal mülk sahiple-
rinden yıllık olarak tahsil edilmesi gereken % 25 oranında gelir vergi-
sini, Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında, İÖ. 84 yılında, Pontos
kralını destekleyen kentleri ve eyaleti cezalandırmak için koymuştu1656.
Kentler kendilerine borç para veren tefecilere sadece 20.000 talanta’lık
savaş vergisinin iki katını ödemişlerdi. Fakat tefeciler alacakları paraya
bunun faizlerini ekleyerek –birleşik faiz uygulayarak– toplam borç tuta-
rını 120.000 talanta’ya çıkarmışlardı. Lucullus’un bu uygulamaları kar-
şısında zarara uğratılan ve eskisi gibi Küçük Asya’yı sömüremeyen
Roma’daki büyük para babaları haksızlığa uğratıldıkları iddialarıyla
Lucullus’a karşı saldırıya geçerek, Roma’ya dağıldılar1657. Halk tarafın-
dan sevilen birçok önemli kişiyi, bazı tribunus’ları; hatta kendilerine
önemli miktarda borçları olan birçok politikacıyı parayla satın alarak –
bilindiği üzere Roma’da siyaset yapmak pahalı bir işti–, ona karşı kış-
kırttılar. Çünkü bu kişiler çok güçlüydüler. Alacakları nedeniyle birçok
siyaset adamını ellerinde tutuyorlardı. Lucullus’a gelince, o sadece iyi
davrandığı halklar tarafından sevilmekle kalmıyordu; başka eyaletler de,
onu başlarında görmek istiyor ve böyle bir yöneticiye sahip olan eyalet-
lere imreniyorlardı1658.
İÖ. 70 yılında, Küçük Asya’da iyi yasalar ve gerçek barış ortamı
sağladıktan sonra, Lucullus zevk ve eğlenceye yönelmeyi de ihmal et-
medi. Ephesos’ta kaldığı süre içinde, tanrılar onuruna kurban törenleri
sundu. Başarılarını kutlamak için zafer alayları ve şenlikler düzenledi.
Atletlerin yarıştığı oyunlar ve gladyatör gösterileri tertipledi. Böylelikle
kentlerin sevgisini kazandı. Zaten daha Küçük Asya proquaestor’uyken
1656
Plut. Luc. XX. 3-4; App. Mithr. 83.
1657
Lucullus’un eyaletlerde % 12 olarak saptadığı yasal orana tefeciler uymuyor ve
aylık birleşik faiz oranıyla birlikte aynı miktar % 48’lere kadar yükseliyordu. Bor-
cun katlanma hızı öyle yüksekti ki, kısa süre sonra kentler borçlu oldukları meblağın
sadece faizini dahi ödeyemez hale geliyorlardı (Cic. Att. V. 21. 11; daha detaylı bilgi
için bk. Sartre 1995, 151 vdd.). Lucullus, Küçük Asya’daki bu duruma bir son ver-
diği için eyaletlerde ikamet eden fakir halkın sıkıntılarıyla beslenen, bu asalak tefeci
ve mültezim sınıfının nefretini kazandı. Bu kişiler, bu sebeple, siyasi ve çıkar birliği
içinde oldukları insanların yardımıyla Lucullus’tan öç almak için ellerinden geleni
ardlarına koymadılar (Twyman 1972, 864 vd.).
1658
Plut. Luc. XX. 4-5. Lucullus’un Küçük Asya’daki iyi yönetimi ve uygulama-
larına ilişkin olarak bk. Cic. Flacc. XXXIV. 85; Acad. II. 1. 3. Ayrıca bk. Sayar et
al. 1994, 113 vdd.; Rigsby 1996, 466 vdd.
Ephesos kentinin patronu ve hayırhahı olarak onurlandırılmıştı1659. Bu
bakımdan dönüşünde kentler onun onuruna Luculleia kutlamaları tertip-
lediler. Bu onurlandırmalardan çok daha hoş olan, gerçek sevgi gösteri-
lerinde bulundular1660.
Bu sırada, Lucullus tarafından, Armenia Kralı II. Tigranes’e, Mithra-
dates’i istemek üzere gönderilmiş olan Publius Clodius, Armenia Mai-
or’da kralın kılavuzları tarafından uzun süre yanlış yollara sürüklen-
dikten sonra, sonunda kralın Phoinike (Fenike) sahillerine karşı sefere
çıkmış olduğunu öğrenmiştir1661. Bu sebeple, kralın kılavuzlarını terk
etmiştir. Syria’lı bir adamı sayesinde birkaç gün içinde Euphrates’i (Fı-
rat) aşarak, Daphne1662 (Harbiye) üzerinden Antiokheia’ya gitmiş ve
kralı orada beklemeye başlamıştır. Romalı elçi, uzun süre kaldığı Anti-
okheia’da boş durmamış, Armenia Krallığı’nın mali ve askeri durumu
hakkında bilgi edinmiş ve Tigranes’in bağlaşıkları arasına nifak tohum-
ları ekmiştir. Öyle ki, Tigranes’e bağlı vergi veren küçük prenslikler –ki
Gordyene1663 Kralı Zarbienos bunlardan biriydi– ve bazı Hellen kentleri,
Clodius’a olası bir Roma-Armenia Savaşı’nda Lucullus’tan tarafa geçe-
cekleri üzerine söz vermişlerdir. Clodius da onlara şimdilik sessiz kal-
malarını ve bir şey belli etmemelerini, Lucullus’un onlara yardım ede-
ceğini söylemiştir1664.
Eski Pers geleneğini sürdüren ve ‘Krallar Kralı’ lakabını taşıyan
Tigranes, Kafkasya, Asia ve Syria’daki birçok krala hükmediyordu.
Yüksek dağlarla çevrili ülkesinde mağrur bir şekilde yaşam sürdürür ve
kendisine kimsenin zarar veremeyeceğini düşünürdü. Bir insanın isteye-
bileceği her şeye sahipti. Bütün bu iyi şeylerin sadece kendisine hizmet
1659
I.Ephesos VI 2941: [Λεύκιον] Λικίννιον Λεύ[κολλον] | [τὸν ἀ]ντιταμίαν
[πάτρωνα] | [κ]αὶ εὐεργέτ[ην].=[Lucius] Licinius Lucullus’u, proquaestor, [pat-
ron] ve hayırhahı.
1660
Plut. Luc. XXIII. 1; App. Mithr. 83; ayrıca bk. Swain 1992, 310 vd.
1661
Plut. Luc. XXI. 2. Tigranes’in, Phoinike Seferleri için ayrıca bk. Iosep. Ant. Iud.
XIII. 16. 4; Bell. Iud. I. 5. 3.
1662
Orontes (Asi) Irmağı üzerindeki Antiokheia’nın (Antakya/Hatay) dış mahallesi.
Apollon’un kutsal kenti.
1663
Hellence Gordyene ya da Gordyana, Latince yazımında bazen Gorduana olarak
geçen söz konusu dağlık bölge Armenia’da yer almaktadır (ayrıca bk. Plut. Luc. 26-
30). Gordyene Bölgesi’nin lokalizasyonuna ve yöreye ilişkin olarak ise, bk. Strab.
XVI. 1. 24-25 c. 747.
1664
Plut. Luc. XXI. 1-2. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Rawson 1973, 231 dn. 78.
etmesi için yaratıldığına inanırdı. Bununla birlikte, tahta çıktığında1665
Armenia küçük ve önemsiz bir krallık; kendisi ise, hayattan fazla bek-
lentileri olmayan sıradan bir kraldı. Ancak, kısa zamanda güçlü bir ordu
oluşturup, birçok ulusu egemenliği altına aldıktan1666; hatta daha önce
kimsenin yapamadığını yapıp, Parth’ların bile Asya’daki gücünü kır-
dıktan1667, Kappadokia ve Kilikia’dan insanlar getirterek Mesopota-
mia’ya yerleştirdikten sonra1668, kendisine olan güveni artmıştı. Ardın-
1665
Tigranes, İÖ. 95 yılında, Armenia kralı olduğunda yaklaşık 45 yaşındaydı. Ba-
bası I. Artavasdes’in ölümünden sonra, uzun süredir rehin kaldığı Parth’ların yanın-
dan Armenia tahtının başına geçmesi için gönderildi (Strab. XI. 14. 15 c. 532; Iust.
XXXVIII. 3. 1).
1666
Tigranes’in egemenliği altındaki uluslar ve ülkelere ilişkin olarak bk: İÖ. ca.
95/94 yılında, Sophene ile Tomisa’nın ele geçirilmesi (Strab. XI. 14. 15 c. 532),
Tomisa’nın sonradan satılışı (Strab. XII. 2. 1 c. 535), İÖ. ca. 94 yılında,
Mithradates’le birlikte Kappadokia’nın işgal edilmesi (Iust. XXXVIII. 3. 2-3; App.
Mithr. 10; 15; Strab. XII. 2. 9 c. 539; Oros. hist. VI. 2. 1), Kappadokia’nın
Mithradates’in oğluna –IX. Ariarathes– bırakılması ve Tigranes tarafından büyük
miktarda Kappadokia’lının Armenia’ya göç etmeye zorlanması (Strab. XII. 2. 9 c.
539; Iust. XXXVIII. 3. 5), İÖ. 83 yılından itibaren, Syria’daki Seleukos Krallığı’nın
bazı kral naiplerinin Tigranes tarafından öldürülüp, eşlerinin, çocuklarının tutsak
edilmesi ve Kilikia’nın bazı kısımlarının (Campestris-Pedias), Syria, Palestine böl-
gelerinin Armenia kontrolü altına alınması (Strab. XI. 14. 15 c. 532; XIV. 5. 2 c.
669; Plut. Luc. XIV. 5; XXI. 4-5; Pomp. XXVIII. 4; App. Syr. 48; 69-70; Mithr.
105; Cass. Dio XXXVI. 37. 6; Pomp. Trog. prolog. 40=Iust. XL. 1. 1-4; 2. 3; Iosep.
Ant. Iud. XIII. 16. 14; Eutr. VI. 14. 2; Malal. chron. 211; ayrıca bk. Diod. XL. 1 a
dn. 4; Euseb. chron. I. 261), Gordyene ve Mesopotamia’nın zapt edilmesi (Strab. XI.
14. 15 c. 532; XVI. 1. 19 c. 745; Plut. Luc. XXI. 2; XXIX. 7; XXX. 1; Pomp. Trog.
prolog. 41; Cass. Dio XXXVII. 5. 3-5), Kaspia/Hyrkania Denizi’nden, Mare Inter-
num’a ve Babylonia Denizi’ne kadar uzanan imparatorluğundaki uluslardan Gordye-
ne, Media, Adiabene (Plut. Luc. XXXI. 8; Cass. Dio XXXVI. 14. 2), Arabia, Alba-
nia, Iberia’lılar ile Arakses (Aras) Irmağı’nın kenarlarında yaşayan birçok kabilele-
rin Armenia hakimiyetini tanıyarak, Tigranes’le dost ve müttefik olması (Plut. Luc.
XXVI. 4; XXXVI. 6).
1667
Plut. Luc. XIV. 5; 21. 4; Strab. XI. 14. 15 c. 532; Eutr. VI. 8. 4.
1668
Iust. XXXVIII. 3. 5. Strabon’a (XI. 14. 15 c. 532) göre, Tigranes, Kappadokia
ve Kilikia on iki kent halkını göç etmeye zorlayarak, Tauros Dağları’yla Yukarı
Tigris (Dicle) deltası arasında kendi ismine izafeten Tigranokerta (Sered?) kentini
kurmuştur (Strab. XII. 2. 9 c. 539; kentin lokalizasyonuna ilişkin olarak ise bk.
Holmes 1917, 120 vdd.; Syme 1983, 61 vdd.). Plutarkhos (Luc. XIV. 5; XXI. 4;
XXVI. 1)’de, Tigranokerta’nın kuruluşu sırasında, birçok Kappadokia ve Kilikia
Bölgesi’ndeki Hellen kentlerinin halkını Mesopotamia’ya ve Tigranokerta kentine
taşındığını ifade etmesinin yanı sıra, (Luc. XXVI. 1; XXIX. 4)’de, Tigranes’in,
Adiabene, Gordyene ve Assyria’lıları da memleketlerinden ederek buraya yerleştir-
diğini söylemektedir. Hatta Appianos’a (Mithr. 84) göre, Tigranes, kendi ülkesinin –
dan çölde yaşayan, göçebe Arap’ları yerlerinden ederek, Armenia’ya
getirdi. Onları tüccar olarak kendi ülkesiyle ticaret yapmaya zorladı1669.
Böylelikle kısa zamanda, birçok kral onun hakimiyetinde yaşamaya
başladı. Öyle ki, bu krallardan, dört tanesi onun kişisel korumalığını
yapmaya başlamış ve yanından ayrılmamışlardır. Tigranes ata bindiğin-
de, onlar koşarak kralın arkasından gider, kral masaya oturduğunda ise,
silahlarını çapraz tutarak onun yanında ayakta dururlardı1670.
Bununla birlikte Publius Clodius, bu tür davranışları gördüğünde, ne
korkmuş, ne de etkilenmiştir. Tigranes’in huzuruna kabul edilir edilmez,
gerçek Roma açık sözlülüğüyle –patavatsızca1671–, buraya Lucullus’un
Roma’da düzenleyeceği triumphus’unda –zafer alayında– sergilenmek
üzere krallığına sığınan Pontos Kralı Mithradates VI Eupator’u teslim
almak için geldiğini söylemiş ve Lucullus’un mektubunu krala vermiş-
Armenia Maior– her bakımdan ileri gelenlerini yeni inşa ettiği başkentine davet
etmiş; bu çağrıya uymayanların bütün mallarına el koyacağını ilan etmiştir. Cassius
Dio (XXXVI. 2. 2-3)’da, Lucullus’un, Tigranokerta yakınlarındaki savaşta Tigranes
ve müttefiklerinden oluşan orduyu hezimete uğratıp, kenti tekrar kuşattığı sırada
kentteki Kilikia’lıların ayaklanarak Romalılara kentin ele geçirilmesi açısından
önemli yardımlarında bulunduklarından söz etmektedir. Plutarkhos (Luc. XIX. 2)
ise, Tigranokerta’yı Lucullus’a teslim etmek için, Armenia’lılara karşı ayaklanan-
ların Hellenler olduğunu ifade etmiştir. Strabon’a (XII. 2. 9 c. 539) göre ise,
Tigranokerta’nın, Lucullus tarafından zaptından sonra, Kappadokia’lılardan –ve
diğer milletlerden– gelebilenler, kendi vatanlarına geri dönmüşlerdir.
1669
Plut. Luc. XXI. 3-4.
1670
Plutarkhos’a (Luc. XXI. 5) göre, bu çeşit hareket tarzları, müttefiklikten çok kö-
leliğe yakışan davranışlardı. Sanki krallar, özgürlüklerini Tigranes’e parayla satarak,
esirliği kabul etmişler ve ona hizmet etmiyor, adeta acı çekiyorlardı.
1671
Romalılar özellikle, yabancı krallar huzuruna elçi olarak çıktıklarında ve müza-
kereler sırasında gururlarına düşkün olurlardı. Publius Clodius’un, Tigranes karşı-
sındaki bu davranışı bazı Roma yanlısı tarihçiler ve biyografyacılar tarafından ‘Ro-
ma açık sözlülüğü’ olarak yorumlanmasına rağmen, bizce ‘patavatsız’ ve ‘yersiz’ bir
tutumdur. Clodius’un karakterine ilişkin olarak bk. Plut. Luc. XXXIV. 1-4; Cass.
Dio XXXVI. 14. 4; Vell. II. 45. 1-4; ayrıca bk. Konrad 1983, 278 vdd.; Rundell
1979, 301 vdd.; Leach 2001, 335 vdd.
Mithradates-Roma Savaşları sırasında tarafsızlığını birçok kereler belli etmiş bir
krala (Memnon 43. 2; Plut. Luc. XIV. 6; 8; XXIII. 7; App. Mithr. 78), ne Lucullus,
ne de Clodius’un savaş ilan etmeye hakları olmadığı gibi, yetkileri de yoktu (ayrıca
bk. Plut. Luc. XXIV. 3). Elçi, bu konuşmayı güçlükle dinleyen Tigranes’e (Plut.
Luc. XXI. 6) sadece ‘hayır’ cevabını bırakmıştır. Ayrıca tebaası tarafından ‘Krallar
Kralı’ olarak adlandırılan Tigranes, ister ima, isterse açık olarak tehdit edilsin, ka-
yınbabasını düşman eline teslim edecek kişiliğe –en azından o sıralar– sahip bir
insan değildi (Sherwin-White 1984, 174-175; McGing 1986a, 153 dn. 67).
tir. Lucullus da mektubunda, Tigranes’e sadece ‘Kral’ olarak hitap ede-
rek –Krallar Kralı değil–, ondan açıkça kayınbabası Mithradates’i ken-
disine vermesini istemiştir. Kralın bu isteği reddetmesi üzerine, Clodius,
Roma’nın Armenia’ya savaş açacağını bildirmiştir. Tigranes ise, gücüne
fazla güvendiği için, huzuruna gelen Clodius’un, sözlerinden ve Lucul-
lus’un mektubundan hiç etkilenmemiştir. Belki de yaşının verdiği olgun-
lukla Clodius’un sözlerini gülümseyerek dinlemiş ve Roma elçisine
nazik bir şekilde davranmıştır. Mağrur kral –yirmi beş yıllık saltanatı
boyunca ilk defa karşısına bu kadar açık ve özgürce (kabaca olarak da
yorumlanabilir) konuşan bu adama– genç Clodius’a; dostu ve müttefiki
olmasının yanı sıra, akrabası olup krallığına sığınan bir kralı, Romalılara
teslim etmenin şerefini ihlal edeceğini söylemiştir. Ayrıca eğer damat
olarak kayınbabasına ihanet ederse, bütün insanlar tarafından kınamak-
tan korktuğunu; birçok güçlüklere göğüs germiş olan Mithradates’i ya-
kından tanıdığını; onun cenazesinde arkasından söylenecek ağıttan uta-
nacağını ifade ederek kralı Romalılara teslim etmeyi reddetmiştir1672. Bu
yüzden Romalılar kendisine savaş açarsa, onun da kendisini savunaca-
ğını bildirmiştir1673.
Daha sonra da, Lucullus’a iletilmek üzere Romalı generalin kendisi-
ne yazmış olduğu mektupta söylemiş olduğu sözlere benzer içerikte bir
mektup gönderir, ki bu mektup onu alan kişiyi (Lucullus’u) provoke
etmiştir. Bu mektupa Lucullus’a ‘autokrator-imperator’ olarak hitap
ederek başlamamaya özellikle özen göstermiştir1674. Ardından Clodius’a
paha biçilmez konukluk armağanları vermiştir. Clodius ise, kendisine
sunulan hediyeleri reddetmiş; fakat, sonunda kralı gücendirmemek ama-
1672
Memnon 46. 2-3; Plut. Luc. XXI. 6; ayrıca bk. App. Mithr. 84.
1673
Roma elçisi Clodius’un elçi olarak geldiği huzurunda patavatsızca konuşmasın-
dan sonra, kendisini ‘Krallar Kralı’ olarak tanımlayan bu kralın önünce iki seçenek
kalıyordu. Ya Romalıların üstünlüğünü kabul edip onların emirlerine boyun eğen
krallar gibi, Clodius’un isteğini yerine getirecek ve Mithradates’i ona teslim edecekti
ya da reddedip olacakları bekleyecekti. Armenia kralı bu teklifi –o zaman– açıkça
reddetmiştir. Gene de, böyle bir nedenden dolayı Romalıların kendisine savaş açabi-
leceklerini düşünmemiş olsa gerekti. Çünkü daha sonra da, görüleceği üzere, İÖ. 69
baharında, Lucullus Euphrates’i, ardından da, Tigris’i aşarak Armenia üzerine yü-
rümeye başladığında, Tigranes’in daha hiçbir şeyden haberi yoktu. Romalıların
Armenia üzerine yürüyebileceklerine ihtimal vermiyordu. Hatta kral, kendisine
Romalıların Armenia topraklarında ilerledikleri haberini getiren haberciyi, yalan
söylemekle, ülkesindeki düzen ve huzuru bozmaya çalışmakla itham ederek astır-
mıştı (Plut. Luc. XXV. 1; App. Mithr. 84).
1674
Memnon 46. 3; Plut. Luc. XXI. 7.
cıyla, içinden sadece bir kap alarak derhal yola çıkmıştır. O sıralar, İÖ.
70 yılının kışı sonunda/ilkbahar başlarında, Ephesos’ta bulunan
Lucullus’un yanına dönmüş ve durumu kendisine rapor etmiştir1675.
Lucullus tarafından, İÖ. 72 yazı sonunda, Nikomedeia’da toplanan
Roma savaş meclisinde, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı sırasında
Pontos kralını destekleyen Herakleia Pontike’nin ve Bithynia’daki bazı
Mithradates yanlısı kentlerin fethedilmesi görevi Bithynia Valisi Marcus
Aurelius Cotta’ya düşmüştü. Bu bakımdan Cotta, İÖ. 72 yazında,
Hypios (Melen Su) Irmağı üzerindeki Prusias ad Hypium1676 (Üskübü)
üzerine yürümüş ve kenti ele geçirmiştir1677. Oradan sonra, derhal
Pontos Euksenos kıyısına inerek sahil boyunca ilerlemiş ve Herakleia
Pontike önlerine geldiğinde ordusunu surların çevresinde konuşlandır-
mıştır. Fakat Mithradates’in, kentlerine Galat komutan Konnakoriks
kumandasında 4.000 kişilik bir garnizon1678 bırakmasından cesaret alan
ve Romalıların boyunduruğu altına girmek istemeyen Herakleia’lılar
Cotta’ya teslim olmayı reddetmişlerdir. Bunun üzerine Cotta, derhal
kenti kuşatarak askerlerine hücum emri vermiştir. Ama, Romalıların
kuşatma aletleri Herakleia’nın yüksek ve tahkimli surları karşısında bir
işe yaramamış ve Konnakoriks tarafından cesurca korunan kent alına-
mamıştır. Sonuç Romalılar için tam bir hüsran olmuştur. Ağır kayıplara
uğrayan Cotta elindeki askerlerle ve donanımla, bu şekilde savunulan
kenti hücum yoluyla almanın imkansız olduğunu anlamıştır. Bu bakım-
dan Cotta ordusunu sur duvarları önündeki savaştan geri çekmiş ve kam-
pını kentten biraz uzağa kurmuştur. Daha sonra da bütün dikkatini kuşa-
tılmış olanların dışarıdan temin ettikleri gereksinimlerini kesmeye çe-
virmiştir. Bu sırada Herakleia’lılar deniz yoluyla erzak teminini Güney
Rusya sahillerindeki kolonilerinden –parayla satın alarak– sağlayarak
kuşatmaya dayanmayı sürdürmüşlerdir. Gelen erzak idareli kullanılıyor-
du. Kanaatkar halk az bir gıdaya rıza gösterdiği halde, zaman zaman
kenti savunan garnizon askerleri kendilerine verilen tayını yetersiz bulu-
1675
Plut. Luc. XXI. 6-7; XXIII. 2; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 54-57.
1676
Memnon (27. 1; 47. 1) göre, Prusias eskiden kentin kenarından akan ırmaktan
dolayı Kieros olarak adlandırılıyordu. Ancak Bithynia’nın kralı Prusias bu kenti
Herakleia’lılardan aldıktan sonra, kendi adına izafeten, yeni bir isimle adlandırmıştı.
1677
Memnon 47. 1; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 340; Günaltay
19872, 494.
1678
Konnakoriks komutasındaki Pontos garnizonu büyük ölçüde Galatlardan oluşu-
yordu.
yor ve bazı evlere saldırarak ellerindeki yiyecekleri alıyorlardı1679. Bu-
nunla birlikte deniz yolu açık olduğundan, erzak ve hububat ihtiyacı iyi
kötü dışarıdan temin ediliyordu. Bu suretle halkın ve askerlerin ümitsiz-
liğe düşmesi önleniyordu. Bir de sürgündeki savaşçı kralın yakında
döneceği ve kendilerini kurtararak, Romalıları Pontos’tan kovacağı
umuduyla direniyorlardı. Kral Armenia’daydı ve ordusunu hazırlıyordu.
Geri dönmek için uygun zamanı kolluyordu. Yakında gelecekti.
Cotta ise, bu sırada Herakleia yakınlarda kampını kurmuştu. Belirli
bir süre bütün ordusuyla kuşatmaya yanaşmadı. Bazılarını Romalıların,
çoğunluğunu ise, Bithynia’lıların meydana getirdiği müfrezeleri kente
hücum etmekle görevlendirerek ileri sürdü. Fakat adamlarının büyük bir
bölümü yaralandı ve öldürüldü. Bunun üzerine kuşatma aletleri hazırla-
dı. Bu makinelerin içinden kaplumbağa Herakleia’lılar için diğerlerin-
den daha korkunç görünüyordu. Zira Romalılar da bu kuşatma aletinin
yapımına oldukça zaman harcamışlardı ve umutlarını kaplumbağaya
bağlamışlardı. Bu yüzden Cotta, söz konusu aletin inşası bitince bütün
güçüyle aynı anda Herakleia’ya saldırdı. Kaplumbağa ise, kentin düşme-
si ihtimal dahilindeymiş gibi görünen bir kuleye karşı ileri sürüldü. Bu-
nunla birlikte bir iki kere vuruştan sonra, kule umulanın tersine dayan-
makla kalmadı; bilakis diğer vuruşun şiddetinden aletin koçbaşı kırıldı.
Bu durum Herakleia’lılara moral, Cotta’ya ise, ıstrırap verdi. Onun aklı-
nı allak bullak ederek, sanki kent hiçbir zaman ele geçirilemeyecekmiş
gibi endişelenmesine neden oldu. Gene de Cotta, ertesi gün yeniden
kaplumbağayı savaş alanına sürerek bütün gücüyle surlara saldırır. Ama
hiçbir başarı elde edemez. Bunun üzerine kuşatma aletini yakar ve bu
aleti inşa edenlerin başlarını kestirir. Herakleia’nın karadan ablukasına
devam etmesi ve surları kontrol altında tutması için yeterli sayıda askeri
kentin önlerine bırakır. Kendisi ise ordunun geri kalan çoğunluğuyla
birlikte, İÖ. 72/71 kışını geçirmek için Lykaion Ovası’na çekilerek ve
bölgeyi ve territorium’unu yağmalamaya başlar. Bu durum Herakleia’lı-
lara büyük ızdırap verir. Bu yüzden Herakleia’lılar yeniden Skythia’daki
Khersonesos’lulara, Theodosia’lılara ve Kimmeria Bosporos’u çevresin-
deki krallara ittifak olmak üzere elçi heyeti gönderirler. Ancak elçi he-
yeti uygulanabilir bir şey elde edemeden geri döner ve tekrar kaderleriy-
le baş başa kalırlar1680.
1679
Memnon 47. 2; 49. 4. konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 340; Günal-
tay 19872, 494-495.
1680
Memnon 49. 1-4.
Kuşatmanın bu eversinde düşmanların kente yüklediklerinden, çok
daha az olmayan ıstırapları Herakleia Pontike halkı surların içinde çek-
meye başlamışlardır. Zira garnizondakilere ortak kullanım için herkese
eşit olarak dağıtılan tayınlar yeterli gelmiyordu. Askerler vatandaşların
payına düşen tayınlar için onların üzerlerine yürüyerek, halkın birbir
zorlukla edindikleri yiyecekleri zorla ellerinden alıyorlardı. Garnizonun
komutanı Konnakoriks ise, vatandaşların yoğun şikayetlerine karşın
askerlerinin bu davranışını yasaklamak yerine, onların güç kullanarak
yiyecek elde etmelerine müsama göstermeye devam ediyordu. Bu sırada
Herakleia Pontike territorium’unu kırıp geçiren Cotta, yeniden surlara
sardırarak bir daha şansını dener. Ancak kuşatma karşısınnda umutlarını
kaybetmiş askerlerinin halini görünce, ordusunu tekrar surlardan uzağa
sevk eder. Ayrıca Triarius’un bir an evvel trieres’leriyle gelmesini ve
kente denizden ikmal ulaşmasını engellemesini emreden bir celp gönde-
rir1681.
İÖ. 71 yazında Roma amirallerinden Triarius’un Tenedos utku-
sundan sonra, Pontos’luların denizlerdeki gücü sona ermişti. Cotta’nın
yardım talebi üzerine şimdi Triarius, bütün gemilerini topladı.
Rhodos’luların yirmi triereis’ini de yanına aldıktan sonra, toplamda kırk
üç gemiden oluşan bir filo meydana getirmeyi başardı1682. Pontos’a
yelken açtı. Cotta’ya Herakleia önlerine varacağı tarihi ve zamanını
gizlice haberdar etti. Böylelikle aynı gün içinde Cotta ordusunu surlara
sevk ederek hem karadan hem denizden kente salırmayı planladılar. Plan
büyük ölçüde kusursuz işledi. Triarius’un filosu kararlaştırılan zamanda
Herakleia önlerine doğru yelken açtığı görüldü. Herakleia Pontike halkı
kendilerine doğru ansızın gemilerin yaklaşmasından dehşete düştüler.
Denize ellerinde kalan mürettebatı eksik, donanımdan yoksun ancak
otuz tekne indirmeyi başarabildiler. Geride kalanlar ise, kuşamaya karşı
kenti savunmaya döndüler. Aynı zamanda Cotta da bütün gücüyle surla-
ra saldırdı. Herakleia donanması düşmanların kente saldırmak amacıyla
pupa yelken gelen gemilerini karşılamak için yelken açtı. Diğerlerinden
hem tecrübe hem de yiğitlik bakımından önde geldikleri için daha ünlü
1681
Memnon 49. 4-5.
1682
Memnon’a (48. 1) göre, Tenedos çevresinde Pontos filosuyla çarpışırken
Triarius’un komutasında yetmiş gemi bulunmaktaydı. Bu durumda Tenedos savaşı
sırasında birçok Roma müttefiki kentin gemileri de Triarius’un komutasında Pontos
donanmasına karşı çarpışmış olsa gerektir. Zira, savaşı Romalılar kazanmış olmasına
karşın Tenedos utkusundan sonra, Triarius’un komutasında sadece yirmi üç Roma
gemisi kalmış gözükmektedir (Memnon 50. 1).
olan Rhodos’lular Herakleia Pontike’den yelken açan gemileri hızla
mahmuzlayarak savaşa başladılar. Bu saldırıda Rhodos’luların üç,
Herakleia’lıların ise, beş gemisi battı. Ardından Romalılar deniz sava-
şına katılınca çarpışma kızıştı, her iki taraf da çok ağır kayıplara uğradı.
Gene de Romalılar düşmanlarına daha çok zarar verdikleri için,
Herakleia’lıların gemileri sonunda ters yüz edildi. Herakleia’lılar kah-
ramanca Romalılar karşısında direnmelerine karşın, on dört gemi kay-
bettikten sonra, kente doğru kaçarak büyük limana sığınmak zorunda
kaldılar1683. O gün Herakleia’lılar, her zaman olduğu gibi, Romalıları
karada geri püskürttüler; fakat o gün denizde yenildiler.
Bu bakımdan Triarius donanmasıyla Herakleia önlerine gelerek ken-
tin limanı önlerinde kolayca demir attı. Böylelikle Romalılar, Herak-
leia’yı, denizden de kuşatma altına aldılar1684. Bunun üzerine Cotta, kara
kuvvetleriyle kuşatmayı canlandırdı. Triarius’un limanın her bir tarafını
çevirmek üzere göndermiş olduğu gemileri, kuşatılanlar açısından daha
önceleri başlatılmış olan erzak transferini engellediler. Bu bakımdan
Herakleia’da, İÖ. 71/70 kışı çok zor geçti. Kentte öylesine çetin bir
kıtlık baş gösterdi ki, bir khoiniks=1.8 litre tahıl seksen Attika
drakhmai’ına alıcı buluyordu. Bütün bu talihsizliklerin üzerine, vatan-
daşlar arasında salgın hastalıklar ve veba baş gösterdi. Ya iklimin de-
ğişmesinden ya da yetersiz beslenmeden salgın hastalıklar kurbanlarını
farklı farklı şekillerdeki ızdıraplardan yiyip bitirdi. Bunlar arasında özel-
likle Lamakhos, diğerlerinden daha şiddetli ve daha uzun süren bir mu-
sibetle yaşamdan ayrıldı. Hastalık garnizon askerlerini de şiddetli bir
şekilde yakaladı. Öyle ki, kenti korumakla yükümlü garnizon asker-
lerininden üçte biri –üç bin kişiden bini– telef oldu. Herakleia’lıların
düştükleri bu zor durum ise, Romalıların dikkatinden kaçmadı1685.
Sonunda, İÖ. 70 baharında, Herakleia kentinden Damopheles ile Ga-
lat komutan Konnakoriks Romalılara teslim olmaya karar verdiler. An-
cak, herkesin nefretini kazanmış Cotta’ya değil de, kendilerine daha
makul görünen Triarius’la anlaşmak üzere görüşmelere başladılar. Kısa
sürede, anlaşmaya varıldı. Anlaşma uyarınca, Galat Konnakoriks ve
Herakleia’lı askerler kenti Romalılara teslim edeceklerdi. Triarius da,
kentten ayrılmak isteyenlerin gemilerine yükleyebildikleri kadar malla-
rıyla birlikte kentten ayrılmalarına izin verecek, kenti yağmalamayacak,
1683
Memnon 50. 1-2.
1684
Memnon 48. 1-2; 49. 5; 50. 1-2.
1685
Memnon 50. 3-4.
masum insanları öldürmeyecek ve halka makul bir biçimde dav-
ranacaktı1686.
Böylelikle, İÖ. 70 yılı baharında, Konnakoriks komutası altındaki
Galat garnizonunu alarak Herakleia gemileriyle geceleyin gizlice denize
açıldı1687. Halen Pontos kralına sadık olan Tieion’a1688, oradan Amas-
tris’e geçti1689. Bu arada Damopheles komutasındaki Herakleia’lılar
kapılarını Triarius’a açtılar1690. Fakat Roma askerleri, teslim olan kente
dolunca, bir anda verdikleri sözleri unuttular. Sanki kent hücumla alın-
mış gibi, aniden legionarius’lar şehri yağmalamaya giriştiler. İhtirasın,
masuma tecavüzün ve insanlık dışı her bir kusur ve rezaletin her çeşit
örneğiyle bu zavallı ve sefil halkı cezalandırdılar. Eskiçağ tarihçilerinin
yazmaya değer bulduğu hiçbir zalimlik unutulmadı: Romalılar önlerine
çıkanı öldürmeye başladılar. Can derdine düşen halk tapınaklara ve
kutsal alanlara sığındı. Ama gözleri dönmüş Romalılar, tanrıların kutsal
alanlarına dahi saldırarak, insanları mihrapların ve tanrı heykellerinin
önünde boğdular. Bu bakımdan Herakleia’lılardan, ancak az bir kısmı
kendilerini surlardan, sarkıtarak ya da atarak ormanlara kaçmayı başara-
bildi. Bu sırada, kara ordusunun ana bölümüyle Lykaion Ovası’nda
konuşlanmış olan Cotta, kendi yokluğunda kentte olup bitenleri öğre-
nince müthiş kızarak, kente doğru hareket etti. Cotta talandan payını
alamamanın verdiği öfkeyle, az kalsın Triarius’un askerlerine saldıra-
1686
Memnon’a (51. 1-3) göre, Konnakoriks ile Damopheles’in Triarius’la görüşme-
ler yaptığı halk tarafından öğrenilmişti. Fakat toplantı yerine akın eden halka hitap
eden Konnakoriks bu durumu inkar etti. Böylesine aşağılayıcı bir anlaşma yapmaya
karşı çıktığını beyan etti. Kendini kentin özgürlüğünün savunucusu ve büyük umut-
lara sahipmiş gibi gösterdi. Zira mektuplardan Mithradates’in, damadı Tigranes
tarafından dosthane bir şekilde kabul edilmiş olduğunu öğrendiğini ve kısa süre
içinde oradan yeterli yardımın ulaşmasını beklediğini söyledi. Konnakoriks uydur-
duğu bu bahanelerle halkı aldattı –zira, insanlar her zaman şiddetle arzuladıkları
şeye inanmayı seçerler. Konnakoriks Herakleia’lıların aldatılmış olduklarını anladı.
Gece yarısı elde etmiş olduğu ganimetleri trieres’lere yükledikten ve askerlerini de
bindirdikten sonra Herakleia’dan gizlice yelken açtı. Ardından kentin kapılarını açan
Damopheles, bazıları kapının arasından, bazıları ise, surun üzerinden atlayarak kente
doluşan Roma ordusunu ve Triarius’u içeri kabul etti. Konuya ilişkin olarak ayrıca
bk. Magie 1950, 340; Günaltay 19872, 495 vd..
1687
Memnon 51. 3.
1688
Amastris (Amasra) kentini oluşturan dört demos’tan biri.
1689
Memnon 52. 1.
1690
Memnon 51. 3.
caktı. Çarpışma, ancak Triarius’un o zamana kadar elde ettiği ganimeti
Cotta’yla paylaşmayı kabul ettiğinde önlendi1691.
Bu sırada Konnakoriks’in Tieion’u ve Amastris’i ele geçirmiş oldu-
ğunu sorup soruşturarak öğrendiler ve Cotta, Triarius’u derhal bu kentle-
ri geri alması için gönderdi. Yağmalanmış kent Cotta’ya kaldı. Bunun
üzerine Cotta’nın komutasındaki askerler, iki senedir kuşattıkları halde
alamadıkları Herakleia’yı talan ve tahrip etmeyi sürdürdüler. Cotta,
teslim olmuş insanları, savaş esirlerini ve geride kalan diğerlerini ele
geçidikten sonra, onlara büyük bir acımasızlıkla davrandı. Ve kent hal-
kından geriye kalanların hepsini köleleştirdi. Tapınaklardaki heykellere
kadar kentte ne varsa gemilere yüklediler1692. Sonra da, Herakleia
Pontike’yi dört bir yandan ateşe vererek yaktılar. Böylelikle kentin bü-
yük bir bölümü yanıp kül oldu. Muzaffer komutan Cotta, ancak kentte
tanrılara ve insanlara özgü ne varsa yakıp yıktıktan, ölüme, kana ve
yağmaya doyduktan; kenti bir harabe haline getirdikten sonra, ordusuna
Küçük Asya’dan katılan askerleri evlerine gönderdi. Romalılardan olu-
şan süvari ve piyade birliklerini ise, o sıralar Sinope’yi almaya çalışan
Lucullus’un yanına yolladı. Kendisi de, böylelikle başarısız kariyerini,
eşine az rastlanır bir yıkımla noktalayarak, ele geçirdiği ganimet ve köle
yüklü gemileriyle Roma’ya doğru yelken açtı. Ancak Herakleia
Pontike’nin yağma edilmiş mallarını taşıyan gemilerden bazıları aşırı
decede yüklenmiş olduklarından kıyıdan az açıkta battılar. Bazıları ise,
aparktias –kuzey– rüzgarı estiği için kıyıya sürüklendiler ve kargoları-
nın büyük bir bölümünü yitirdiler1693. Roma’ya vardığında ise, Bithynia
Eyaleti’nde ve Herakleia’daki olumsuz davranışları yüzünden halk
tribunus’u Gaius Papirius Carbo tarafından dava edildi. Hüküm giydi ve
senator’luk payesi elinden alındı1694. Bithynia Eyaleti’nin yönetimi de,
Lucullus’a verildi.
1691
Memnon 51. 3-5.
1692
Memnon’a (52. 1-2) göre, Cotta gerçekten de kentteki hazineleri ararken tapı-
naklardaki adakları dahi esirgemedi. Çok sayıda ve görkemli tanrı heykellerini ve
resimlerini yerlerinden kaldırarak gemilerine yükledi. Ayrıca agora’dan Herakles
heykeli ile onun aşırı derecede güzelliği ve yüksekliği, aynı zamanda orantısı, zara-
feti ve stili bakımından ünlü sanat eserlerinden aşağı kalmayan, pramit şeklindeki
elbisesini de aldı. Bu heykelin çekiçle dövülmüş sopası saf altından yapılmıştı;
büyük bir arslan postu, gene altından yapılmış oklarla dolu sadağı ve oku üzerinden
sarkıyordu. Ayrıca bk. Magie 1950, 341; Günaltay 19872, 496.
1693
Memnon 52. 1-3.
1694
Cass. Dio XXXVI. 40. 3-4; Val. Max. V. 4. 4; ayrıca bk. Gruen 1974, 269 dn.
31; Linderski 1987, 154 dn. 21-25. Memnon’a (59. 1-4) göre, Cotta Roma’ya vardı-
Bu sırada Triarius ise, Cotta tarafından ele geçirilmek üzere görev-
lendirildiği Tieion ve Amastris sahillerine ulaştı. Herakleia’daki ihaneti-
nin ve yaptıklarının gerek Konnakoriks gerekse Tieion ve Amastris
halkı tarafından öğrenilmesinden önce bu kentleri almak istiyordu. Bu
bakımdan Konnakoriks’in hiçbir zarara uğramaksızın kentlerden çekil-
mesine izin verdikten sonra, önce Teion’u daha sonra da Amastris’i
anlaşmayla ele geçirdi1695. Böylelikle Paphlagonia sahilleri, İÖ. 70 baha-
rında, tamamen Roma hakimiyeti altına girmiş oldu. Artık Mithrada-
tes’in krallığında, Romalılara karşı, sadece Sinope ve Amaseia kentleri
direnişlerini sürdürüyorlardı. Geri kalan bölgeler ve kentler ya Romalı-
lar tarafından ele geçirilmiş ya da kendiliklerinden Lucullus’a teslim ol-
muşlardı1696.
ğında Herakleia’yı ele geçirmiş olduğu için, Senatus’tan “Ponticus imperator” sıfa-
tıyla adlandırılmak onurunu elde etti. Ancak Bithynia Eyaleti’ndeki olumsuz davra-
nışları ve kişisel kazanç hırsı yüzünden Herakleia Pontike gibi görkemli bir kenti
yok etmiş olduğu suçlaması Roma’ya ulaşınca, halkın nefretini üzerine çekti. Bu
yüzden zenginliğinin neden olduğu kıskançlığı önlemek amacıyla ele geçirdiği hazi-
nelerin bir kısmını Roma hazinesine bağışlaması bile halkın öfkesini dindirmeye
yetmedi. Ve derhal Herakleia’lı esirlerin serbest bırakılması oy kararıyla kabul
edildi. Ayrıca Herakleia’lı Thrsymedes’in Senatus’ta suçlaması ve Cotta’nın kentte
yaptıklarını dramatize ederek birer birer sayıp dökmesinin ardından halk tribunus’u
Gaius Papirius Carbo ayağa kalkarak “Ey Cotta!, biz seni kenti ele geçirmen için
gönderdik; fakat onu harap etmen için değil” dedi. Ardından onu görevini kötüye
kullanmaktan dava etti. Carbo’nun ardından başkaları da söz alarak benzer şekilerde
Cotta’yı itham ettiler. Bu bakımdan Cotta birçokları için sürgüne gönderilmeye layık
biri gibi göründü. Gene de sürgüne yollamak yerine, onu daha az bir cezaya çarptı-
rıp, sadece senator’luk payesi elinden aldılar. Herakleia’lılara ise, topraklarını,
denizi ve limanlarını geri verdiler ve hiçbirinin köle yapılmamasını oybirliğiyle
kararlaştırdılar. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Dueck 2006, 55 vdd.
1695
Memnon 52. 3. Appianos’a (Mithr. 82) göre ise, Herakleia Pontike ve Amastris,
Lucullus tarafından ele geçirilmiştir.
1696
Lucullus ile Mithradates arasındaki savaşın kötüye gittiğini gören kralın bazı
yöneticileri (Strab. XI. 2. 18 c. 499), kentler (App. Mithr. 82) ve kaleleri korumakla
görevlendirdiği (Strab. XII. 3. 33 c. 558) komutanlarının yanı sıra, bazı akrabalarının
(App. Mithr. 79); hatta kendi öz oğlu bile (App. Mithr. 83) çeşitli nedenlerle, krala
ihanet ederek Romalıların tarafına geçmişlerdir.
Bu sırada, Strabon’un önemli mevkilere sahip akrabalarından bir kısmı da krala
karşı ayaklanma girişiminde bulunmuşlardır. Bunlardan kimi başarılı olmuş, kimi
ise, zamanında fark edilerek önlenmiştir. Strabon’un anne tarafından akrabalarından
Lagetas, Mithradates’in kendisine ve ailesine yaptığı birçok iyiliğe karşın, krallığı
Romalılar lehine ayaklandırırken yakalanmıştır. Böylelikle kendisi ortadan kaldırıl-
makla kalmamış; ailesinin de itibarı sarsılmıştır (Strab. X. 4. 10 c. 477-478). Daha
sonradan, Lucullus ile arasındaki savaşın kötüye gittiğini gören Mithradates’in, ku-
Lucullus, İÖ. 70 baharında, Tigranes’e elçi olarak gönderdiği
Clodius’un Mithradates’i teslim alamadan geri dönmesi üzerine
Armenia’ya karşı savaş açmaya karar verdi. Fakat, daha önce Pontos’un
ilhakını tamamlamalıydı. Bu bakımdan, büyük bir ihtimalle deniz yoluy-
la Ephesos’tan yola çıkarak halen Romalılara karşı başarıyla direnen
Sinope’ye geldi1697.
Sinope, Mithradates VI Eupator’un hem doğduğu hem de yetiştiği
kentti. Kral buraya özel bir onur payesi verirdi. En büyük sarayını bu-
raya inşa etmiş ve burayı krallığının metropolis’i olarak kabul etmişti.
Diodoros1698 ve Strabon’un1699 değimiyle “dünyanın o kısmındaki kent-
lerin en önemlisiydi”. Kent hem doğa hem de insanlar tarafından çok
güzel bir şekilde süslenmişti. Bir yarımadanın boynu üzerinde kurulmuş
olan kent, dar yarımada berzahının her iki tarafında da iç ve dış limanla-
ra ve olağanüstü verimli balık –palamut– dalyanlarına1700 sahipti. Yukarı
kent ise, hem bağ, bahçe, bostan hem de tarla olmaya elverişli verimli
topraklarla çevrilmişti. Bütün yarımada, bolca ekilmiş, sebze ve meyve
bahçeleriyle doluydu. Kent ayrıca, Pontos kralları ve Mithradates VI
Eupator tarafından gymnasion, agora ve sütunlu caddelerle gösterişli bir
şekilde süslenmişti. Kara tarafından tahkimli yüksek surlarla güzel bir
şekilde çevriliydi. Yaklaşık 60 tane kuleyle desteklenen kesme taşlardan
yapılma savunma duvarları, yaklaşık 8m genişliğe ve 25-30m yüksekli-
zeni Tibios ile Tibios’un oğlu Theophilos’u öldürmüş olmasına kızan ve hem onların
hem de kendi öcünü almak üzere hareket eden Strabon’un anne tarafından büyük
babasıyla daha başkaları da krala karşı gelmişlerdir. Sadece Strabon’un dedesi,
Lucullus’la gizli bir anlaşma yaparak on beş garnizonun krala karşı ayaklanmasına
neden olmuştur (Strab. XII. 3. 33 c. 558; ayrıca bk. Portanova 1988, 402 vd.). Fakat,
Mithradates’e ihanet eden vatan hainleri, hıyanetlerine karşılık kendilerine vaat
edilen mükafatlardan yoksun kalmışlardır. Strabon (ibid.)’de, bu durumu şöyle ifade
etmiştir: “hainlere– bu hizmetlerine karşılık her ne kadar büyük sözler verilmişse de,
savaşın yönetimini Pompeius, Lucullus’tan devir alınca, aralarında doğan düşman-
lıktan dolayı, Lucullus’a herhangi bir şekilde yardım yapmış olanları da düşman
kabul etmiştir. Çok büyük bir zafer kazanmış olan Pompeius, savaşı bitirip vatanına
dönünce, Roma Senatus’u, bir kimse savaşı böylesine başarıyla sona erdirmişken,
bunun ganimet ve ödül dağıtımının başkasına bırakılmasının doğru olamayacağı
düşüncesiyle, Lucullus’un bazı Pontos’lulara vaat ettiği onurları onaylamamıştır”.
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Plut. Luc. XXXVI. 1; 4; Pomp. XXX. 6; XXXI. 1;
5; Clarke 1997, 100; Pothecary 1997, 236 dn. 10.
1697
Plut. Luc. XXIII. 3; App. Mithr. 83.
1698
Diod. XIV. 31. 2-3.
1699
Strab. XII. 3. 11 c. 545.
1700
Strab. VII. 6. 2 c. 319; XII. 3. 11 c. 545; 19 c. 549; ayrıca bk. İbn Batûta Sey. 442.
ğe ulaşıyordu. Deniz tarafından ise, yarımada boyunca sarp kıyılar kenti
kuşatıyor ve bunlar arasında halkın ‘khoinikidos’ dediği kaya kovukları
bulunuyordu. Deniz yükselince bunlar su ile doluyor ve bu yoldan kente
erişmek oldukça tehlikeli bir hal alıyordu. Dahası deniz kıyısı boyunca
girintili çıkıntılı, dik kayaların yüzeylerinin diken gibi oluşu, bir deniz
üssü olarak kurulan kente bu yoldan girmeyi imkansız bir hale getiriyor-
du1701. Dahası kent, Leonippos1702 ve Hadım Kleokhares komutasındaki
Pontos krali garnizonu ile ‘Korsan’ Seleukos1703 komutasındaki 10.000
Kilikia’lı paralı asker –bunların büyük bir çoğunlu korsan olsa gerekti–
tarafından korunuyordu. Güçlü bir deniz filosuna sahipti. Erzak ihtiyacı-
nı ise, Mithradates’in oğlu Kimmeria Bosporos Kralı Makhares’ten –
parayla satın alıyorlardı– sağlıyordu.
Lucullus’un Sinope önlerine gelmesinden sonra, İÖ. 70 yılı ilkbahar
ve yaz ayları boyunca, Romalılar çeşitli kereler hem kara hem de deniz-
den, bazen de kara ve denizden aynı anda kente saldırdılar ve her sefe-
rinde Sinope’liler tarafından püskürtülerek geri çekilmek zorunda bıra-
kıldılar. Lucullus kenti, hücum yoluyla alamayacağını anlayınca1704,
Sinope’ye devamlı olarak akan erzak yardımını kesmeye çalıştı. Böyle-
likle kalabalık bir nüfusa sahip olan kent uzun süre açlığa dayanamayıp
teslim olmak zorunda kalacaktı. Donanmasına Kimmeria’dan gelen
gemileri durdurma ve Sinope’yi denizden abluka altına alma emri verdi.
Fakat, korsan Seleukos’un kumandası altındaki Kilikia’lı korsanlar,
Romalıların bu girişimini sonuçsuz bıraktı. Hatta korsanlar bir seferinde,
Romalıların amirali Censorinus’u on beş tam donanımlı, ağır silahlarla
donatılmış gemiler eşliğinde Bosporos’tan Romalıların kampına erzak
tahıl taşırken bastırdılar. Censorinus’un gemileri Sinope yakınlarından
geçerken, Sinope trieres’leri Roma filosuna karşı Seleukos’un komuta-
sında yelken açarak onları husumete uğrattılar. Bütün Roma gemilerini
batırdılar. Kargo taşıyan gemilere ise, kendilerinin yarına el koyarak
Sinope’ye getirdiler. Bunun üzerine Lucullus, hile ve ihanet yoluna gitti.
1701
Strab. XII. 3. 11 c. 545-546.
1702
Yukarıda sözü edilen komutan Leonippos, büyük bir ihtimalle Mithradates’in,
İÖ. 88 yılında Küçük Asya’yı ele geçirdiği zaman Karia(?) Bölgesi’ne atadığı satrap
olsa gerektir (SIG3 II 741; Welles 1934, 294 vdd. no 73/74).
1703
Memnon 53. 1; Oros. hist. VI. 3. 2. Bu Seleukos, Mithradates’in başarısız Kyzi-
kos kuşatmasının ardından krallığına dönerken Pontos Euksenos girişinde yakalan-
dığı fırtınada kralın bir nevi hayatını kurtararak önce Herakleia’ya oradan da Sino-
pe’ye getiren korsandı (Münzer 19642, col. 1247; Magie 1950, 341 dn. 40; McGing
1986a, 139).
1704
Sinope’nin garnizon komutanlarından Leonippos’la gizlice kenti teslim
müzakerelerine girişti. Leonippos uzun süren kuşatma karşısında umu-
dunu yitirmiş olduğu için Lucullus’la anlaştı. Fakat bu komplo girişimi
Seleukos ve Kleokhares tarafından ortaya çıkarıldı. Derhal kent meclisi
toplantıya çağırılıp Leonippos’un suçu yüzüne vuruldu. Gene de meclisi
ve halkı bu suçlamaya inandıramadılar. Özellikle vatandaşların gözünde
Leonippos dürüst bir insanmış gibi görünüyordu. Bu yüzden Kleokhares
ve çevresindekiler halkın Leonippos’a karşı gösterdiği iyi niyetten kork-
tukları için, geceleyin onu pusuya düşürerek boğazını kesetiler.
Leonippos’un bu şüpheli akıbeti halkı öfkelendirdi. Ancak Kleokhares
ve yandaşları yönetimi ele geçirerek, kentte tiran gibi hüküm sürmeye
başladılar. Böylelikle artık kimse yaptıkları ve işledikleri herhangi bir
şeyin hesabını vermek zorunda kalmadılar ve kenti sert bir rejimle yö-
nettiler1705.
Özellikle söz konusu hıyanet girişimi hadım Kleokhares’te büyük bir
paranoyaya yol açtı. Böylece bütün Sinope halkından şüphelenmeye
başladı. Ayrıca her şüphelendiğini de yargılamadan ve gelişigüzel bir
şekilde merhametsizce ortadan kaldırdı. Daima ihanetten kuşkulandığı
için içerdekilere saldırılarda bulunarak ve cinayetler işleyerek halkın
onurlu bir şekilde savunma yapmasını ya da saldırganlarla uzlaşmasını
engelledi. Kentte adeta bir terör rejimi kurdu. Sinope halkı böylelikle
ikinci bir düşmana da kent içinde sahip oldu1706. Bu sırada Kleokhares
ile Seleukos arasında anlaşmazlık baş gösterdi. Zira Kleokhares savaşa
devam etmek; Seleukos ise, bütün Sinope’lileri öldürmek ve kenti Ro-
malılara büyük bir mükâfat karşılığında vermek fikrini savunuyordu.
Fakat birinin fikri diğerine ağır basmadı. Ancak kentin var olan ser-
vetlerini gizlice kargo gemilerine koyduktan sonra, Mithradates’in oğlu
Bosporos Kralı Makhares’e gönderme fikrinde anlaştılar. O zamalar
Makhares, Kolkhis’in çevresinde uygun mesafede bulunuyordu. Böyle-
likle Sinope’de bulunan krali hazinelerin bir kısmını güvenli bir şekilde
kentten taşımayı başardılar1707.
Bu sırada, babasının davasından ümidi kesen Makhares, 1.000 altın
parça/külçe değerinde bir tacı Lucullus’a göndererek onunla anlaşmaya
çalıştı. Amacı Roma’nın dostu ve müttefiki statüsünü almak ve babası-
nın yıkımından kendi krallığını kurtarmaktı. Lucullus’la elçileri vasıta-
sıyla yaptığı müzakereler sonucunda Makhares, krallığını Roma’nın
1705
Memnon 53 1-3.
1706
Strab. XII. 3. 11 c. 546; ayrıca bk. Memnon 53. 4.
1707
Memnon 53 5.
güvencesi altına aldı1708. Daha sonra da, Sinope’lilerle yaptığı hububat
ve erzak ticaretini durdurdu. Kendi öz vatandaşlarına ambargo koydu.
Önceleri Sinope’lilere para karşılığında gönderdiği erzak ve hububatı,
bu sefer Romalılara hem de bedava yollamaya başladı1709. Bu yüzden
kentte kısa süre sonra kıtlık baş gösterdi. Bunun üzerine, bu şartlar al-
tında muhasaraya uzun zaman dayanamayacaklarını ve kentin yakında
düşeceğini anlayan Kleokhares ve Seleukos ümitsiz bir mukavemet
göstermekten kaçındılar. Sinope’deki zenginliğin büyük bir bölümünü
gemilere yükleyip askerlerini kenti yağmalamak için gönderdikten sonra
kenti terk etmeye karar verdiler. İÖ. 70 yazında, bir gece, birdenbire, hiç
beklenmedik bir zamanda kente saldırdılar. Kenti yağmalayıp, birçok
Sinope’liyi kılıçtan geçirdikten sonra, kenti ateşe verdiler. Romalıların
muhasara aletlerine karşı kendilerinin kurmuş oldukları ağaç kuleleri,
silah depolarının bulunduğu ambarları yaktılar. Kale duvarının yakınla-
rındaki evleri ise, kundakladılar. Böylelikle kısa zamanda diğer evler de
yanan kule ve evlerden vuran ısı ve rüzgar yüzünden alev alarak tutuştu.
Bu sırada, kentten yükselen dumanları gören Lucullus, olup biteni anla-
dı. Gece yarısı olmasına aldırış etmeyip, hiç duraksamadan Sinope’ye
genel hücum emri verdi. Böylelikle Sinope’liler daha ne olduğunu anla-
yamadan, dışardan Lucullus ve içerden Mithradates’in garnizon komu-
tanları hadım Kleokhares ve korsan Seleukos tarafından aynı anda çifte
saldırıya uğradılar1710. Romalılar savunmasız kente girerken, Pontos
1708
D. B. Shelov’a (1978b, 72) göre, Makhares sadece kişisel çıkarı için bu şekilde
davranmıştır. Bu durumun o sırada Bosporos halkının Pontos Krallığı’na aldığı
tavırla hiçbir ilişkisi yoktur. Ayrıca Makhares, bu tutumuyla halk içinde önemli bir
prestij kaybına uğramıştır.
1709
Memnon 54. 1; Liv. perioch. 98. Appianos (Mithr. 83) ve Plutarkhos’a (Luc.
XXIV. 1) göre, Makhares söz konusu altın tacı Sinope düştükten sonra, Lucullus’a
göndermişti. Fakat Memnon (ibid.) ise, Makhares’in Sinope’yi açlığa terk ettikten
hemen sonra, kent düşmeden önce, bu olayın gerçekleştiğini belirtmiştir. Ayrıca bk.
Cass. Dio XXXVI. 50. 2.
1710
Strabon’a (XII. 3. 11 c. 546) göre bu sırada, Sinope’lilere saldırarak kenti yakan
Mithradates’in komutanı Bakkhides’ti –bu kişi şüphesiz Pharnakeia’da kralın eşleri-
ni ve odalıklarını öldüren hadım Bakkhides olsa gerektir (Plut. Luc. XVIII. 2-6;
App. Mithr. 82). Memnon’a (54. 2) göre, hadım Kleokhares; Orosius’a (hist. VI. 3.
2) göre, korsan Seleukos ile hadım Kleokhares; Plutarkhos’a (Luc. XXIII. 2-3) göre,
Mithradates’in kentin savunulması için Sinope’de konuşlandırdığı Kilikia’lılar;
Appianos’a (Mithr. 83) göre ise, Sinope’lilerin bizzat kendileri kenti yakarak, gemi-
lerine binmişler ve oradan uzaklaşmışlardır. Daha detaylı bilgi için bk. Wilcken
19702, col. 2788; Münzer 19642, col. 1247; McGing 1986a, 139.
garnizonları ve Seleukos komutasındaki korsanlar gemilerine binerek
Pontos’un iç kısımlarında yer alan Sannoi ve Lazoi kolonilerin toprakla-
rına doğru yelken açtılar.
Lucullus, bu sefer Amisos ve Herakleia Pontike’de yaşanan üzücü
olayların tekrarlanmaması için gerekli önlemleri almıştır. Hâlâ kenti
tutuşturmaya uğraşanları öldürtmüş; fakat evlerinde rastlanacak olan
Sinope’lilere dokunulmamasını emretmiştir. Bununla birlikte Romalılar
kente girdiklerinde azımsanmayacak oranda insan öldürmüşlerdir1711.
Kentin kontrolünü ellerine geçirdikten sonra da yangının söndürülme-
sine yardımcı olmuşlardır1712.
Sinope, zapt edildikten sonra, Lucullus kenti özgür kıldı1713. Kent
alındığı sırada gemilere kaçan vatandaşları geri çağırarak, aynen Ami-
sos’ta yaptığı gibi onlara da evlerini ve mallarını geri verdi1714. Vatan-
daşların ve kentin ihtiyaçlarıyla ilgilenerek, Sinope’nin geri kalan zen-
ginliklerini korudu. Bununla birlikte, Billaros’un küresini ve Sthenis’in
yapmış olduğu, kentin kurucusu olarak kabul edilen ve bir tanrı gibi
saygı gören, Autolykos’un1715 heykelini aldı1716.
Cicero (Man. VIII. 21) ve Eutropius (VI. 8. 2) ise, Sinope’nin düşüşünü –hatalı
olarak– Amisos’un zapt edilmesinden ve Mithradates’in ülkesini terk etmesinden
önceye tarihlemektedirler (Magie 1950, 141-142 dn. 40).
1711
Memnon’a (54. 3) göre, Romalılar başlangıçta azımsanmayacak oranda vatandaş
öldürmüşlerdir. Fakat Lucullus ıstırap çeken halka acıdığı için, katliamı durdurmuş-
tur. Plutarkhos’a (Luc. XXIII. 3) göre ise, Romalılar kente girdiklerinde ötekilerle
birlikte kenti terk etmemiş olan 8.000 Kilikia’lı paralı askeri kılıçtan geçirmiştir.
Fakat bu insanların, ne kadarının gerçekten Kilikia’lı oldukları tartışma konusudur.
1712
Orosius’a (hist. VI. 3. 2-3) göre, talihsiz Sinope kenti kendisini savunması gere-
ken müttefikleri tarafından harap edilirken, onu yıkmaya çalışan düşmanları tarafın-
dan kurtarılmıştır. Ayrıca bk. Cic. Leg. Man. VIII. 21.
1713
App. Mithr. 83.
1714
Plut. Luc. XXIII. 3; App. Mithr. 83.
1715
Autolykos, Strabon’a (XII. 3. 11 c. 546) göre, Iason’la birlikte Kolkhis’e Altın
Postlu Koç’un, ‘postunu’ almak için giden Argonaut’lardan olup, dönüş yolculu-
ğunda Sinope’yi alanlardan biridir. Plutarkhos (Luc. XXIII. 4-5) ve Appianos’a
(Mithr. 83) göre ise, Herakles’in arkadaşıdır. Onunla birlikte Amazon Seferi’ne ka-
tılmıştır. Fakat seferden sonra, geri dönmeyip Sinope’yi kurmuştur. Strabon’a (ibid.)
göre, kentte Autolykos’un bir oraklı vardır. Appianos’a (ibid.) göre, Autolykos
kutsal heykeli vasıtasıyla kehanetleri Sinope’lilere bildirmektedir (ayrıca bk. Plut.
Luc. XXIII. 4).
1716
Strab. XII. 3. 11 c. 546. Kilikia’lılar (Plut. Luc. XXIII. 3-5) –Sinope’liler (App.
Mithr. 83), kenti terk ederken Autolykos’un heykelini de beraberlerinde götürmek
istemiş olmalarına rağmen onu taşıyacak zaman bulamamışlardır.
Sinope’nin Lucullus tarafından zapt edilmesinin ardından, Pontos
Krallığı’nın eski başkenti Amaseia da kısa bir direnişten sonra, İÖ. 70
sonbaharında, Romalılara teslim oldu1717. Böylelikle, İÖ. 70 yılı sona
ermeden Lucullus, Mithradates’in krallığının merkezi Pontos’u tama-
men ele geçirmiş bulunuyordu. Bu yüzden, Senatus’a haber yollayarak,
yeni eyaletin ‘provincia Pontus’ düzenlenmesi için yetki ve görevli
komisyon üyelerinin gönderilmesini istedi1718.
4. Lucullus’un Armenia Seferi

Böylece Lucullus, ‘Roma’nın en büyük düşmanı’ Mithradates’i yenmiş
ve krallığını ele geçirmişti. Bununla birlikte Lucullus’un göz önünde
bulundurması gereken bazı önemli faktörler vardı. Sulla ve Fimbria da,
Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında, İÖ. 87-85 Mithradates’in
ordularını ve generallerini ağır yenilgilere uğratmışlardı. Ancak Darda-
nos barışıyla birlikte Sulla onun kendi krallığına çekilmesine izin ver-
mişti. Böylelikle Mithradates, kısa sürede kendini toparlayarak hem
krallığı üzerindeki otoritesini sağlamlaştırmış hem de en az Birinci
Mithradates-Roma Savaşı’nda hazırladığı oranda güçlü bir ordu meyda-
na getirmişti. Daha sonra da, İkinci Mithradates-Roma Savaşı sırasında,
İÖ. 81 yılında, Murena’nın komutasındaki Roma ordusunu tek bir ham-
lede perişan etmişti. Kralın ikinci Küçük Asya istilası, ancak Sulla’nın
araya girmesiyle önlenmişti. Ama Mithradates, kendisini her bakımdan
güçlendirmeye devam etmişti. İÖ. 73 yılında Roma’nın iç ve dış düş-
manlarıyla koalisyonlar oluşturarak, tekrar Roma’nın Küçük Asya’daki
hakimiyetine karşı ayaklanmıştı. Bu savaş Lucullus’un dahiyane savaş
taktiğinin ve talihinin yanı sıra, Mithradates’in yanlış bir savaş stratejisi
uygulaması sayesinde kazanılmıştı. Evet, kral yenilmişti; ama sadece
utku yeterli değildi. Mithradates’in en önemli yeteneklerinden biri de
kısa zamanda büyük ordular oluşturmasıydı. Kralın Romalılara olan
nefretinin yanında krallığından kaçarak Armenia Maior’a sığınmış ol-
ması, onu geçmişte olduğundan daha tehlikeli kılıyordu. Bu bakımdan
kral yaşadığı ve özgür olduğu sürece savaş bitmeyecekti1719. Onun gerek
1717
Memnon 54. 3; ayrıca bk. Magie 1950, 342 dn. 43.
1718
Plut. Luc. XXXV. 5; Cass. Dio XXXVI. 43. 2.
1719
Cic. Mur. XV. 32-33; XVI. 34; Plut. Flam. XXI. 6. Cicero’ya (Leg. Man. III. 8-
IV. 9) göre, şimdiye kadar Romalı komutanlar Mithradates’e karşı verdikleri müca-
deleler sonucunda ondan gerçek zaferi değil; ancak zafer kazanmanın süslerini
alabilmişlerdi. Öyle ki, Mithradates’e karşı Roma’nın ünlü komutanlarından Sulla ve
Murena’nın Roma’da triumphus kutlamalarına ve Lucullus tarafından yenilerek
Pontos gerekse Küçük Asya üzerinde görünmeden var olan tehdidi her
geçen gün artarak devam edecekti.
Armenia Maior Kralı II. Tigranes ise, Mithradates’in en önemli müt-
tefiklerinden biri ve akrabası olmasının yanı sıra, büyük bir impara-
torluğun kralıydı. Kral geçmişte direkt olarak Roma’ya karşı gelmemiş
ise de, çeşitli kereler Mithradates’in Kappadokia’yı ele geçirmesine
yardım etmişti. Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı sırasında –şimdiye
dek– tarafsızlığını korumuş1720 ve Mithradates’in hiçbir yardım teklifine
olumlu bir yanıt vermemişti. Öyle ki, kral Armenia’ya sığındıktan sonra,
kendisiyle konuşmak için ondan bir randevu talep etmesine rağmen,
şimdiye kadar, değil onu görmeyi, elçileri aracılıyla bile kendisiyle ha-
berleşmesine müsaade etmemişti. Gene de Mithradates’e sınır boyunda
bir garnizon ile diğer dostluk güvenceleri vermiş ve onun krallığının en
uzak köşesinde bir sürgün hayatı yaşamasına göz yummuştu1721. Ama
Mithradates yılmamış ve her güçlüğün üstesinden gelerek, kendini ve
adamlarını Romalılarla bir sonraki karşılaşma için hazırlamıştır. Sürgün
kral, azminden ve kendine olan güveninden bir şey kaybetmemişti. Ara-
dan geçen onca zamana rağmen, krallığına geri döneceğine dair umudu-
nu yitirmemişti.
Tigranes ise, Clodius’la konuştuktan sonra, tedirgin olmuş ve neden-
se aklına birden uzun süredir unuttuğu –ya da bir sene sekiz aydır bile-
rek ihmal ettiği– Mithradates gelmiştir. Bunun üzerne, onu onur ve dost-
luk dolu övgülerle sarayına davet etmiştir. Ayrıca Mithradates’i görkem-
li bir geçit töreniyle karşılamış ve onu krali bir şekilde selamlamıştır1722.
krallığından kovulmuş olmasına karşın o tüm zamanını eski savaşı unutmakla değil,
yenisini hazırlamakla geçiriyordu ve bir şekilde hüküm sürmeye devam ediyordu
(ayrıca bk. Plut. Flam. XXI. 6). Claudianus’un doğru bir şekilde ileri belirttiği gibi:
victoria nulla est; Quam quae confessos animo quo que subjuga hostes=
yenilen düşman yenilgiyi kabul etmedikçe,zafer, zafer değildir.
1720
Plut. Luc. XIV. 6; 8; XXIII. 7; App. Mithr. 78; ayrıca bk. Memnon 43. 2; Sall.
Hist. IV. 69. 13. Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 174 dn. 57.
1721
Memnon 46. 1. Böylelikle bir bakıma kralı imparatorluğunun en uzak, bataklık-
larla dolu hastalıklı bölgelerinde tutarak bir çeşit suçlu gibi acı çekmesini izlemişti.
1722
Plutarkhos (Luc. XXII. 1) ve Appianos’a (Mithr. 82) göre, Mithradates Armenia
topraklarına sığındıktan sonra, II. Tigranes onunla görüşmeyi uzun bir süre reddet-
mişti. Memnon’a (55) göre Mithradates, İÖ. 71 yaz sonu/sonbaharından –İÖ. 69 yılı
ilkbaharına kadar yirmi ay boyunca, Tigranes tarafından Armenia Krallığı’nın he-
men hemen en uzak köşesinde kendisine tahsis edilen bir şatoda uygunsuz koşullar
altında yaşamak zorunda kalmıştır. Ancak Tigranes, Roma elçisi Publius Clodius
Pulcher’e Mithradates’i teslim etmeyi kabul etmedikten kısa süre sonra, Lucullus’un
Her iki kral da değişik nedenlerden dolayı birbirlerinden şüpheleniyor
ve birbirlerine güvenmiyorlardı. Ancak Tigranes üç gün boyunca
Mithradates’i görkemli şölenlerle dosthane bir şekilde ağırlarken kralı
daha yakından tanıma imkanı bulmuştur. Bu yüzden karşılıklı konuşma-
larında kendilerini bu duruma getirenlerin yakın çevrelerindeki kişiler
olduklarına karar vermişlerdir. Bu durumun doğal sonucu olarak kayın-
peder ile damadın arasını açmış olan kişiler, bu barışmanın ilk kurban-
ları olmuşlardır1723. Bu insanlardan en önemlisi, her ikisinin de bir za-
manlar ortak dostu olan Skepsis’li (Kurşunlutepe) Metrodoros’tur1724.
Mithradates’in dostu ve arkadaşı olan ve krala olan bu yakınlığından
dolayı Mithradates’in babası lakabını alan Metrodoros, Tigranes’ten yar-
dım istemek için, elçi olarak Armenia’ya gönderilmişti. Metrodoros,
kralın yardım isteğini Tigranes’e bildirdiğinde; Armenia kralı bu durum
karşısında, onun kendisine ne tavsiyede bulunabileceğini sormuştur;
Metrodoros ise: Bir elçi olarak, onun Mithradates’e yardım etmesini;
ama bir danışman olarak kararını öğrenmek isterse, Mithradates’e yar-
dım etmekten kaçınmasını tavsiye etmiştir1725. Tigranes, Metrodoros’un
ise Armenia seferinden önce, Pontos kralıyla irtibata geçmiştir ( ayrıca bk. Plut. Luc.
XXII. 1). Ayrıca Memnon’a (55) göre, Tigranes ve Mithradates bu buluşmayı gizli
planlar üzerinde konuşarak geçirmişlerdir. Daha sonra da Armenia Kralı,
Mithradates’e 10.000 süvari vererek Pontos’a göndermiştir. Ancak Memnon (loc.
cit.) burada yanılıyor olsa gerektir. Zira Tigranes’in Mithradates’e süvari desteği
verip ülkesine göndermesi Lucullus’un Armenia seferinden sonra gerçekleşmiştir.
1723
Plut. Luc. XXII. 1.
1724
Strabon’a (XIII. 1. 55 c. 609-610) göre, önce filozof ve retorik öğretmeni olan;
ama sonradan politik hayata atılan Metrodoros, çok yeni bir üslup kullanarak pek
çok kişiyi kendisine hayran bırakmıştır. Fakir bir adam olmasına karşın, ünü, saygın-
lığı, engin bilgisi, hafızası ve hitabet yetisi (Quint. Inst. X. 6. 4; XI. 2. 22; 26; Cic.
de Or. II. 360) sayesinde Khalkedon’da parlak bir evlilik yapmayı başarmış, bundan
sonra Khalkedon’lu olarak anılmıştır. Mithradates Eupator’a dalkavukluk ederek
kralla birlikte, karısıyla beraber gemiyle Pontos’a gitmiştir. Orada kral tarafından
kendisine verilen özel bir hakimlik payesiyle onurlandırılmıştır. Önceleri Mithrada-
tes tarafından öylesine seviliyor ve güveniliyordu ki; verdiği kararlar tartışmasız
kabul ediliyordu. Krala dahi götürülemiyordu. Daha detaylı bilgi için bk. Pédech
1991, 65 vdd.
1725
Plut. Luc. XXII. 3. Plutarkhos’a (ibid.) göre, Metrodoros bu cevabı ya Tigra-
nes’in gözüne girmek ya da Mithradates’in kurtarılmasını istemediği için vermiştir.
Strabon’a (XIII. 1. 55 c. 610) göre ise, Metrodoros’un parlak şansı çok sürmemiş ve
kendisinden daha aşağı olan insanların düşmanlığını üzerine çekmiştir –belki de bu
kişiler yüzünden kralla arası açılmıştır. Daha sonra da Armenia Kralı II. Tigranes’in
sarayına elçi olarak gönderildiğinde Mithradates’e ihanet etmiştir. Ayrıca bk. Pédech
1991, 67 vd.
öğüdünü tutmuş; bu nedenle Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı sırasında
tarafsız kalmaya gayret etmiştir. Tigranes, söz konusu durumu Mithra-
dates’e bir örnek olarak verdiğinde, onun geçmişte olan bu davranış
yüzünden Metrodoros’u öldüreceğini düşünmemişti. Ama Mithradates,
o sıralar zaten Metrodoros’tan nefret ediyordu1726. Bu durum Mithrada-
tes için bardağı taşıran son damla oldu ve adamlarına Metrodoros’u
öldürmeleri için emir verdi1727. Tigranes ise, belki de düşünmeden söy-
lediği bu şeyden duyduğu pişmanlıktan dolayı, Metrodoros’un kendisine
de ihanet etmiş olmasına rağmen, onun için hiçbir masraftan kaçmaya-
rak, görkemli bir cenaze töreni düzenlemiştir1728.
Lucullus ise, İÖ. 70/69 kışını Pontos’ta geçirmişti. Bu arada ortalıkta
Tigranes ile Mithradates’in bir araya gelerek, aynı anda Lykaonia ve
Kilikia üzerinden saldırıya geçecekleri ve Küçük Asya’yı istila edecek-
leri söylentileri dolaşıyordu. Lucullus bile, bu duruma şaşırdı. Çünkü
Armenia kralı, Mithradates gücünün doruğundayken, ona yardım etme-
miş1729; şimdi Pontos kralı her şeyini kaybetmişken, onunla birlik olup
Küçük Asya’yı istila etmeye çalışıyordu1730. Sebebi her ne olursa olsun,
Lucullus, İÖ. 69 yılı baharında, kendi başına aldığı bir kararla Armenia
üzerine yürümeye karar verdi1731. Legatus’larından Sornatius ve M.
1726
Plutarkhos’a (Luc. XXII. 4) göre, kralın bu olaydan önce gizliden gizliye Metro-
doros’a düşman olduğu, onun daha sonradan ele geçen kişisel yazışmalarından anla-
şılmıştır.
1727
Bu yüzden Tigranes, onu kendi isteği aksine, o sırada krallığından kaçarak
Armenia’da sürgün olan Mithradates’e geri göndermiştir. Fakat Metrodoros yolda ya
kralın emriyle öldürülmüş ya da hastalıktan ölmüştür. Ölümü için her ikisi de söy-
lenmektedir (Strab. XIII. 1. 55 c. 610).
1728
Plut. Luc. XXII. 4.
1729
Plutarkhos’a (mor. IV. 324 c-d: De Fort. Rom. 11) göre, önceleri Tigranes,
Mithradates’in parlak başarılarını kıskandığı ve şüphelendiği için Pontos kralından
uzak durmuş; fakat daha sonra onunla anlaşarak müttefik olmuştur.
1730
Plut. Luc. XXIII. 7; ayrıca bk. Memnon 55.
Aslında yukarıda sözü edilen durum söylentiden ibaretti ya da Romalıların,
Armenia üzerine yürümek için uydurdukları bir bahaneydi –Bilindiği üzere Romalı-
lar açısından bir krallıkla savaşa başlamak için bahane bulmak kolaydı. Ciddisini
buldukları zaman ciddi, bulamadıkları zaman önemsiz suçlamalar yönelterek zengin
krallıklarla savaşıyorlardı. Lucullus’un, Tigranes’e karşı savaş açmasının asıl nedeni
ise, Armenia’ya sığınmış olan Mithradates’in, kendisine verilmemiş olmasıydı; bu
yüzden o bir bakıma Pontos kralını izliyordu (Sall. Hist. IV. 69. 15; App. Mithr. 84;
Syr. 49; Iosep. Ant. Iud. XIII. 16. 4; Bell. Iud. I. 5. 3).
1731
Lucullus da aynen, Manius Aquillius’un (App. Mithr. 17) Birinci; Murena’nın
(App. Mithr. 64) İkinci Mithradates-Roma Savaşı’na başlamadan önce, yaptıkları
gibi Senatus emri ya da comitia centuriata kararını beklemeden, Üçüncü Mithra-
Fabius Hadrianus’u 6.000 kişilik bir kuvvetle Pontos’u korumak, G.
Valerius Triarius’u ise, Roma donanmasıyla Küçük Asya, Bithynia ve
Pontos sahillerinin güvenliğini sağlamak üzere geride bıraktı1732. Kendi-
si ise, 12.000 yaya ve yaklaşık 3.000 atlı askerle Armenia Maior’a doğru
ilerlemeye başladı1733. Bu sırada Roma’daki halk tribunus’ları –büyük
bir ihtimalle, Lucullus’un kendine düşman ettiği vergi mültezimleri ve
bankerlerin etkisiyle– Lucullus’u kendi komuta süresini uzatmak ve
kendisini daha da zenginleştirmek için –pecuniae cupidine, gereksiz
yere bir savaştan diğerine koşmakla suçladılar1734. Lucullus ise,
Kappadokia üzerinden Euphrates’e doğru ilerlemesini sürdürdü. Yolda
Galat1735 ve Kappadokia1736 birlikleri de Lucullus’a katıldılar. Melitene
(Malatya) yöresine geldiğinde Euphrates kıyısına ulaştı. Fakat geçtiği
her bölgeye hayat veren, geniş ve derin akan anaforlu ırmak, kışın yağan
karların erimeye başlaması ve yağmur sularının etkisiyle kabarmış ve
dates-Roma Savaşı’na devam ederken, Romalılar adına Armenia Kralı Tigranes II

Megas’a karşı yeni bir savaşa başlamıştır (App. Mithr. 84; Fest. Brev. XV str. 9).
Cicero’ya (Leg. Man. IX. 23) göre, o sırada Roma halkı Tigranes’in egemenliği
altında yaşayanları ne savaşla incitmeyi ne de rahatsız etmeyi düşünüyordu.
1732
Plut. Luc. XXIV. 1; XXXV. 1; App. Mithr. 88; Cass. Dio XXXVI. 9. 2; 10. 1.
Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 343; Pastor 1996a, 245 vdd.; 1996b, 79 vd.;
1999d, 332 vdd.
1733
Plut. Luc. XXIV. 2; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. IX. 23. Appianos’a (Mithr. 84)
göre, Lucullus’un iki legio’su ve sadece 500 süvarisi vardı. Eutropius (VI. 9. 1) ve
Festus’a (Brev. XV str. 11-12) göre, Lucullus, Tigranokerta önlerinde Tigranes II
Megas’a karşı savaşırken ordu mevcudu 18.000; Frontinus’a (strat. II. 1. 14) göre
ise, 15.000 kişiden daha fazla değildi. Plutarkhos (Luc. XXVII. 2)’de, Tigranokerta
önlerindeki savaşı tasvir ederken, Lucullus’un, legatus’larından Murena komuta-
sında 6.000 askeri, Armenia’nın krali başkentini ablukasına devam etmesi için bı-
raktıktan sonra, emrindeki yirmi dört cohors’la (yaklaşık 10.000 ağır silahlı legiona-
rius ve sayısı 2.000’i aşmayan atlı, sapancı ve okçularıyla birlikte) Tigranes üzerine
yürüdüğünü kaleme almıştır. Bu durum bize Lucullus’un, Kappadokia üzerinden
Armenia Maior’a doğru ilerlediği sırada, Kappadokia Kralı I. Ariobarzanes (Strab.
XII. 2. 1 c. 535) ve Galat güçleri (Plut. Luc. XXVIII. 2) tarafından desteklenmiş ola-
bileceğini düşündürmektedir.
1734
Plut. Luc. XXIV. 3; Vell. II. 33 1-2; ayrıca bk. Plut. Luc. XXXIII. 4; Cass. Dio
XXXVI. 2. 1-2.
1735
Lucullus’un bu seferi sırasında ordusunda yer alan Galat birlikleri için bk. Plut.
Luc. XXVIII. 2; Arslan 2000a, 145.
1736
Memnon 56. 1; Strab. XII. 2. 1 c. 535.
debisini arttırmıştı1737. Bununla birlikte her nedense, Lucullus’un yörede
kaldığı birkaç gün içinde ırmak gözle görülür bir şekilde alçalarak, akışı
yavaşladı. Bu arada Romalılar, yöre sakinlerinden Euphrates’in darala-
rak içinde adacık oluşturduğu bir yeri öğrendiler. Böylelikle, nehri ko-
layca aşan Romalılar1738, Tigranes’e bağlı vasal bir krallık olan Sophene
Bölgesi’ne girdiler. Burada eskiden Kappadokia’lılara ait olup, Sophene
krallarına 100 talanta’ya satılmış olan Tomisa Kalesi’ni ele geçirdi-
ler1739. Bölge içinden Tigranes’in yeni başkenti Tigranokerta’ya doğru
hiçbir mukavemet görmeksizin ilerlediler. Halk ve Tigranes’e bağlı
vasal krallar, Romalılara gereksinim duydukları her şeyi temin ettiler.
Ama, Lucullus ile Tigranes’in aralarındaki problemi kendi bildikleri
şekilde çözmeleri için, geri çekildiler. Lucullus da, Armenia’ya doğru
ilerlerken halka zarar vermedi. Subaylarının ve askerlerinin yöredeki
Armenia kralına bağlı içinde hazinelerin bulunduğu kaleleri almak iste-
melerine rağmen, Lucullus küçük kalelerin muhasarasıyla vakit kaybet-
mek istemedi. Süratle ilerlemeyi sürdürdü; çünkü Tigranes’i hazırlıksız
yakalamayı düşünüyordu. Tigris’i kaynağına yakın bir noktadan aşarak
Armenia Maior’a girdi1740.
Tigranes’e, Romalıların Euphrates’i aşarak üzerine yürüdüğü ha-
berini vermiş olan habercinin akıbetinden sonra –asılmıştı, uzun süre hiç
kimse krala Lucullus’un ilerleyişine ilişkin bir şey söylemeye cesaret
edememişti1741. Ancak sonunda, Lucullus’un Tigris’i aştığı ve hızla
1737
Doğu Anadolu dağlarından gelen Euphrates’in kışın fazla suyu yoktu; fakat ba-
har gelince ve bilhassa yaz dönümünde dağlarındaki karların erimesiyle debisini bir
hayli arttırırdı (Arr. anab. VII. 21. 2-4).
1738
Plut. Luc. XXIV. 4-5; App. Mithr. 84; ayrıca bk. Memnon 56. 1; Oros. hist. VI.
3. 6.
1739
Strabon’a (XII. 2. 1 c. 535) göre, daha sonradan bu kale Lucullus tarafından
Mithradates’e –ve Tigranes’e– karşı yapılan savaşta kendisiyle birlikte sefere katılan
Kappadokia hükümdarına yiğitlik armağanı olarak sunulmuştur. Bu durum üzerinde,
ayrıca I. Ariobarzanes’in sıkıştığı zamanlarda Lucullus’a gönderdiği erzak yardım-
larının önemli payı olmuştur. Memnon 56. 1; Brennan 1992, 126 dn. 68.
1740
Plut. Luc. XXIV. 6-8; ayrıca bk. Tac. ann. XV. 27; Fest. Brev. XIV str. 1-2; XV.
str. 14-15; Oros. hist. VI. 3. 6.
Memnon’a (56. 1) göre Lucullus, Euphrates’i aştıktan sonra, Tigranes’in hare-
mini ve çok sayıda son derece kıymetli hazinelerini koruduğunu öğrenmiş olduğu
Tigranokerta kentine doğru ordusunu sevk etmişti. Lucullus ayrıca ordusunun bir
kısmını Tigranokerta’yı kuşatmaları ve geri kalanını ise, yöredeki diğer önemli
küçük kentçikleri ele geçirmeleri için göndermişti.
1741
Plut. Luc. XXV. 1; App. Mithr. 84. Plutarkhos’a (Luc. XXV. 1-2) göre, o za-
mana kadar kral sarayındakilerle, kendisi Küçük Asya’ya girdiğinde Lucullus, kaça-
Tigranokerta’ya doğru yürüdüğü, kendisine en yakın olan kişiler tara-
fından bildirildiği zaman Tigranes yattığı, o gaflet uykusundan uyana-
bilmiştir. Bunun üzerine, generallerinden Mithrobarzanes’i yaklaşık
3.000 süvari ve önemli miktarda yaya kuvvetiyle Lucullus’u karşıla-
makla görevlendirmiştir. Mithrobarzanes, kraldan bütün Romalıları
öldürme, Lucullus’u ise, canlı olarak kendisine getirme emriyle yola
çıkmıştır1742. Bu arada, Gordyene Kralı Zarbienos’un, Clodius aracılı-
ğıyla Lucullus’la gizli ilişkiye geçerek1743, Romalıların olası bir Arme-
nia Seferi’nde onlara katılacağını öğrenmiştir. Bunun üzerine, derhal
adamlarını yollayarak, Romalılar Armenia topraklarında ilerlemeye baş-
lamadan önce, kendisine ihanet eden Zarbienos’u, karısı ve çocuklarıyla
birlikte katlettirmiştir1744.
Akşam üzeri, Romalıların kamp kurmaya başladıkları bir sırada,
gözcüler Lucullus’a üzerlerine doğru dört nala gelmekte olan düşman
süvarilerini haber verdiler. Bunun üzerine, Romalı general komutanla-
rından Sextilius komutasında 1.600 atlı ve bir o kadar da hafif ve ağır
silahlı askerlerden oluşan bir öncü kuvveti, Mithrobarzanes’i karşılamak
üzere gönderdi. Sextilius’un görevi düşman kuvvetlerinin yolu üzerinde
konuşlanarak, kamp kurmaya çalışan Romalılara zaman kazandırmaktı.
Ancak, Mithrobarzanes, Romalıları savaşa zorladı. Mithrobarzanes Ar-
menia süvari birliklerinin başında cesurca Sextilius’un birliklerine sal-
dırdı. Şiddetli bir çarpışma başladı. Fakat savaşın kritik bir anında
Mithrobarzanes’in öldürülmesi üzerine, Armenia birlikleri dağıldı. Panik
içinde kaçmaya çalışanların büyük bir bölümü Romalılar tarafından
kılıçtan geçirildi. İçlerinden pek azı Tigranokerta’ya geri dönerek, boz-
gun haberini krala bildirebildi1745.
cak mı yoksa; onun karşısına çıkma cesaretini gösterebilecek mi diye münakaşa edi-
yordu. Tigranes büyük gücü ve sayısız askeriyle üzerine yürüdüğünde; eğer Lucul-
lus, Armenia ordusunun büyüklüğü karşısında altına kaçırmadan, Asya’yı terk etme-
yip, Ephesos önlerinde kendisine direnebilirse; ancak o zaman kendisine büyük bir
general denebileceğini ifade ediyorlardı.
Tigranes’in Romalılar karşısında kendine bu kadar güvenmesinin nedeni; belki
de uzun süredir yaptığı bütün savaşlarda yenilgi yüzü görmemiş olmasıydı (Plut.
Luc-Kim. III. 5-6).
1742
Plut. Luc. XXV. 2. Appianos’a (Mithr. 84) göre, Mithrobarzanes, Lucullus’un
ilerleyişini durdurmak ya da yavaşlatmak üzere sadece 2.000 süvariden oluşan atlı
birlikle gönderilmiştir.
1743
Plut. Luc. XXI. 2.
1744
Plut. Luc. XXIX. 6.
1745
Plut. Luc. XXV. 3-4; App. Mithr. 84.
Bunun üzerine Tigranes, komutanlarından Mankaios’u, Tigranoker-
ta’nın savunulması için kentte bırakarak, kendisi az bir kuvvetle ülkesi-
nin içlerine doğru çekildi. Kralın yeni kurulmakta olan başkentini terk
edişi öyle ani oldu ki, krali hazinesini ve haremini götürmeye bile fırsat
bulamadı. Daha sonra da büyük bir ordu oluşturmak için egemenliği
altındaki bütün kavimlere haberciler yolladı. Satraplarına ise, emirleri
altındaki bütün askerleriyle birlikte en kısa zamanda kendisiyle birleş-
melerini emretti. Bu sırada Lucullus’un, Sextilius komutası altındaki
öncü birlikleri Tigranokerta önlerine gelerek kente saldırdılar. Fakat
yüksekliği on altı metreye yaklaşan kent duvarları karşısında bir şey
yapamadılar. Mankaios emrindeki kuvvetlerle kenti Romalılara karşı
başarıyla savundu ve onları geri püskürttü. Bunun üzerine Romalılar
şanslarını kentin hemen karşısındaki tepeye konuşlandırılmış olan tah-
kimli kaledeki Armenia krali garnizonu üzerinde denediler. Değil kaleyi
almak, duvarların yanına dahi yaklaşamadılar. Ancak, Sextilius kentin
dışına inşa edilmiş, surlardan yoksun kral sarayını ve çevresindeki bah-
çeleri yağmaladı. Kentin ve kalenin etrafına hendekler kazdırarak üzer-
lerine mancınıklar ve kuşatma araçları konuşlandırdı. Duvarların altın-
dan kente doğru çeşitli yerlerden tüneller kazdırmaya başladı. İÖ. 69
yazında Lucullus’un, Tigranokerta önlerine gelmesiyle birlikte kuşat-
manın komutasını ona devretti1746.
Lucullus, Tigranes’in kolaylıkla ordu toplamasını engellemek için
elinden geleni yaptı. Komutanlarından Murena ve Sextilius’u, Tigranes’i
takip etmek ve onunla birleşmeye gelen güçleri engellemekle görevlen-
dirdi. Büyük bir Arap birliğinin krala katılmak üzere yaklaştığını haber
alan Sextilius onları takibe başladı. Arapların kamp kurdukları bir anı
gözleyip, aniden saldırdı. Araplar, daha ne olduğunu anlayamadan
önemli miktarda adam kaybettiler. Bu arada Murena ise, Tigranes’i
yakından takip ediyordu. Kralın geçeceği yol üzerinde yer alan sarp ve
dik yamaçlar arasındaki geçitte, ona tuzak kurdu. Tigranes keşif yapma-
dan ilerlemesine devam ettiğinden, ordusu tek kolon halinde boğazdan
geçerken pusuya düştü. Armenia ordusunun ön safları pusu yerini geçer
geçmez, Murena bütün askeri kuvvetlerinin derhal hücuma geçmesi için
işaret verdi. Her bir Roma legionarius’u en yakın noktadan aşağıya,
Armenia’lı askerlerin üzerlerine ok ve kargı yağdırarak, onları bir hayli
1746
App. Mithr. 84; ayrıca bk. Cass. Dio XXXVI. 1b. 1-2; Memnon 56. 1. Musevi
tarihçi Iosephos’a (Ant. Iud. XIII. 16. 4; Bell. Iud. I. 5. 3) göre, bu sırada Tigranes,
Syria ve Palestine Seferi’ndeydi. Lucullus’un Mithradates’i takip ederek Armenia
topraklarına girdiğini ve kentleri kuşattığını öğrendiğinde derhal geri döndü.
16) Lucullus’un Armenia Seferi
sıkıştırdılar ve yanlarına kadar sokulup içlerinden birçoğunu katlettiler.
Bunlar ölünce, geride kalanların çözülmesi uzun sürmedi. Çünkü Arme-
nia’lıların bazıları kaçış yolu ararken, Romalılarla çarpışan arkadaşları-
nın kalabalığı arasına karıştılar ve burada kaldılar. Muharebeye dönme-
ye çalışan diğerleri ise, kaçanların oluşturduğu kalabalıkla başka tarafla-
ra yöneltildiler. Böylelikle Armenia’lıların kaçışları ve düşmanı kırmak
için yaptıkları bütün teşebbüsler bizzat kendi kuvvetleri tarafından en-
gellenmiş oldu. Tigranes’in; ancak bütün yüklerini ve eşyalarını bıraka-
rak kaçabildiği bu çarpışma sonucunda, Armenia birliklerinin bir bölü-
mü Romalılar tarafından kılıçtan geçirildi; diğerleri ise, esir edildi1747.
Lucullus, İÖ. 69 yazında, emrindeki kuvvetlerle Tigranes’in yeni
başkenti Tigranokerta üzerindeki ablukayı sıkılaştırarak sürdürüyordu.
Kentin vatandaşları, kral tarafından imparatorluğun dört bir yanından
göç etmeye zorlanarak buraya yerleştirilmişti. Hellenler ve Kili-
kia’lıların yanı sıra, Adiabene’den Assyria’ya, Armenia’nın eski başken-
ti Artaksata’dan Mesopotamia’ya kadar birçok yerleşim ve kavim bu
kozmopolit kente getirilerek burada ikamet etmeye zorlanmışlardı. An-
tikçağ tarihçilerinin anlatılarına bakılırsa vatandaşların çoğu hallerinden
memnun değildi ve kendilerini burada tutsak gibi hissediyorlardı1748.
Özellikle Kilikia ve Kappadokia’dan buraya göç etmeye zorlanan kent-
lerin vatandaşları Romalılarla iş birliğine girmeye çalışıyorlardı. Bu
durum Mankaios’un Tigranokerta’yı savunmasını zorlaştırıyordu. Çün-
kü kentte zorunlu ikamet eden bu insanlara güvenmiyordu. Bu sırada
Lucullus ise, giderek kentte daha şiddetli saldırıyor ve bir an önce burayı
ele geçirmek istiyordu. Fakat, kentten Roma ordusu üzerine sürekli ya-
ğan ok yağmuru ve kuşatma araçlarını kolayca tutuşturan zift topları
Lucullus’a zor anlar yaşatıyordu. Öyle ki, bu kimyasal madde hiçbir
sıvıyla sönmüyor ve neye değerse onu yakıyordu1749. Gene de kentin
içindeki zenginlikleri ve yeni kurulan tapınaklara Armenia Krallığı’nın
her yerinden gelen adak sunuları ve hazineleri duyan yağma sever Ro-
malı legionarius’lar, kenti zapt etmek için ellerinden geleni yapıyorlardı.
Lucullus’un amacı, Tigranes’i sinirlendirerek, kent önlerindeki geniş
ovada onunla bir meydan savaşı yapmaktı. Çünkü Romalıların açık
arazideki savaşlardaki üstünlükleri kanıtlanmış bir şeydi1750.
1747
Plut. Luc. XXV. 5-6.
1748
Plut. Luc. XXVI. 1; App. Mithr. 84.
1749
Cass. Dio XXXVI. 1b. 1-2.
1750
Plut. Luc. XXVI. 1-2; ayrıca bk. Memnon 56 1-3; 57. 1; App. Mithr. 84; Cass.
Dio XXXVI. 1b.
Tigranes, İÖ. 69 yazı boyunca, imparatorluğunun merkezinde büyük
bir ordu toplayarak, Tigranokerta’ya doğru yürüyüşe geçmişti. Armenia
ve Gordyene bölgelerinde, krallığın özünü oluşturan birliklerin yanı sıra,
Tigranes’in bütün müttefikleri ve vasalları, onun çağrısına uyarak yar-
dıma gelmişlerdi. Media ve Adiabene kralları; Araplar, Hazar Denizi1751
kenarlarında ikamet eden Albania ve Iberia’lılar; hatta Arakses (Aras)
Irmağı kenarlarında yaşayıp da Armenia kralına bağlı olmayan savaşçı
kabileler bile ordularıyla birlikte çeşitli hediyeler getirerek Tigranes’e
katılmışlardı1752. Bu arada Tigranes, kuşatma altındaki kente 6.000 kişi-
lik bir süvari birliği gönderdi. Atlı hücum kıtası geceleyin Romalılara
saldırarak kuşatma çemberini kırdı. Romalıları sürekli bir ok ve mızrak
yağmuru altında tutarak ve zayiat verme pahasına kralın hazinelerinin ve
hareminin bulunduğu kuleye girdi. Kadınları ve hazineyi güvenlik altına
alarak, kente taşıdılar1753. Bu durum Tigranes’in ve Tigranokerta halkı-
nın cesaretini kamçıladı. Kendilerine olan güvenlerini tazeledi.
1751
Kaspia (Hazar) Denizi, antik yazarlar tarafından Koros (Strab. XI. 3. 2 c. 500)
ve Hyrkania (Strab. XI. 1. 5 c. 491 dn. 2) olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca bk. Ars-
lan 2000c, 30.
1752
Plut. Luc. XXVI. 4; ayrıca bk. Cass. Dio XXXVI. 1b. 2. Memnon’a (56. 2) göre,
Tigranes bu sırada Mitradates’i de yanına çağırmıştı.
Tigranes’in kısa sürede meydana getirdiği bu ordunun sayısı konusunda antik
yazarlar birbirleriyle uyuşmamaktadır. Ordunun nüfusu, Appianos’a (Mithr. 85)
göre, 250.000 yaya ve 50.000 süvari; Plutakhos’a (Luc. XXVI. 5-6) göre, 150.000
ağır silahlı piyade, 17.000 tanesi zırhlı olmak üzere 55.000 süvari, 20.000 sapancı ve
okçu; ayrıca toplam sayıları 35.000 olan, yol ve köprü yapımcıları, nehir ve orman
temizleyicileri ile ordunun her çeşit iaşesini sağlayan istihkam işlerinden sorumlu
insanlar yer almaktaydı. İstihkamcılar, savaş başlamadan önce, savaş saflarının
hemen arkasında durarak, ordunun olduğundan daha büyük görünmesine sebep
oluyorlardı. Tralleis’li kronik yazarı Phlegon’a (Fr. Hist. 12. 10) göre, Mithradates
ve Tigranes’in topladığı birlikler 30.000 atlı olmakla birlikte yaklaşık 70.000
(FGrHist IIB 1164), Memnon’a (57. 1) göre ise, 80.000 kişiden meydana gelmek-
teydi. Frontinus (strat. II. 1. 14) ise, Armenia ordusunun kaç kişiden olduğunu bil-
dirmemekte; fakat sayısız derecede askerden meydana geldiğini ve bu yüzden hantal
olduğunu vurgulamaktadır. Livius (perioch. 98)’de, sayı vermemekle birlikte,
Tigranes’in ordusu Lucullus’un ordusundan en az yirmi kat daha fazla olduğunu
iddia etmektedir (ayrıca bk. Plut. Luc. XXVIII. 7).
1753
App. Mithr. 85; ayrıca bk. Memnon’a (56. 2-3) göre ise, bu birlikler kente ulaş-
malarının ardından oklarıyla Romalıların kamplarından dışarı çıkmalarını en-
gelleyerek, geceleyin Tigranes’in eşlerini ve hazinelerin en kıymetlilerini kentten
uzağa taşımaya muktedir oldular. Ancak günün ilk ışıklarıyla birlikte Romalıların ve
Thrakia’lıların birlikte cesurca savaşmaya başlamalarıyla, Armenia’lıların büyük bir
bölümü kılıçtan geçirildi. En az bir o kadarı da canlı ele geçirildikten sonra esir
Tigranes, İÖ. 69 sonbaharında ya kıskançlığından ya da kazanaca-
ğına kesin olarak baktığı bir utkuyu Mithradates’le paylaşmak isteme-
mesinden, Pontos kralının ordugaha gelmesini beklemeden harekete
geçti1754. Bununla birlikte, Mithradates generallerinden Taksiles komu-
tası altında Pontos ve Armenia birliklerinden oluşan ordusunun öncü
birliklerini Armenia kralına gönderdi. Tigranes’e yolladığı elçiler ve
mektuplar vasıtasıyla kesinlikle Romalılarla açık arazide savaşa girme-
mesini, üstün süvari gücünden yararlanarak Lucullus’un erzak edinme-
sini engellemesini tavsiye etti1755. Böylelikle, bir yandan Lucullus’un
etrafını atlı birlikleriyle sararak onu yıpratırken, diğer yandan onun
Kyzikos önlerinde Mithradates’i düşürdüğü duruma sokacaktı. Daha
sonra da açlıktan ve hastalıktan kırılan Romalıları kolayca yenecekti1756.
Mithradates ve Pontos generali Taksiles’in1757 ısrarla Roma ordusuyla
meydan savaşından kaçınmasını tavsiye etmelerine rağmen, Tigranes
gücüne fazla güvendiğinden bu nasihatlere kulak asmadı. Ordusuyla
birlikte dağlık kesimden ovaya inerek savaş düzeni aldı. Yol boyunca
yakın arkadaşlarına, şu anda bütün Roma generallerinin burada olmadığı
için hayıflanıp durdu. Böylelikle hepsini bir hamlede yok edecekti.
Ama, şimdilik sadece Lucullus’la yetinmek zorundaydı1758.
Lucullus, bu arada Tigranokerta önlerindeki karargahında savaş kon-
seyini topladı. Subaylarından bir kısmı kuşatmayı kaldırarak Tigranes
üzerine yürünmesi, diğer bir kısmı ise, arkalarında bu kadar büyük bir
güçte düşman kuvveti bırakmanın doğru olmayacağını savunarak burada
kalıp, kentin ablukasına devam etmeyi tavsiye ettiler. Eğer düşman üzer-
lerine yürürse burada onlara karşı koyarlardı. Bu iki tavsiyeyi de yete-
rince iyi bulmayan Lucullus, kuşatmaya devam etmesi için ordusunun
edildi. Gene de Armenia’lıların bir bölümü, Tigranes’e göndermiş oldukları hazine-

leri ve kralın eşlerini güvenli bir şekilde yerine ulaştırmayı başardılar.
1754
Plut. Luc. XXVI. 5. Appianos’a (Mithr. 85) göre, Mithradates, Armenia’ya
sığındıktan sonra, ilk defa Tigranes tarafından huzura kabul edilmiş ve Lucullus
karşısında nasıl bir savaş taktiği uygulamaları gerektiği üzerine tartışmışlardır. Oro-
sius’a (hist. VI. 3. 6) göre ise, Tigranokerta önlerindeki muharebede Mithradates,
Tigranes’le birlikte Lucullus’a karşı savaşmıştır.
1755
Plut. Luc. XXVI. 3.
1756
App. Mithr. 85.
1757
Kralın savaş konseyinde Romalılarla derhal meydan muharebesine girmek kara-
rına karşı çıktığı ve savaştan kaçınmakta ısrar ettiği için, Taksiles az kalsın bu di-
renmesini hayatıyla ödeyecekti (Plut. Luc. XXVI. 4).
1758
Plut. Luc. XXVI. 5; XXVII. 1; 3. Tigranes’in düşüncesiz davranışına ilişkin
olarak ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 69. 15.
6.000 kişilik bir kısmını Murena’nın komutası altında Tigranokerta ken-
tinin önlerinde bıraktı. Elinde geriye kalan 10.000/11.000 ağır silahlı
asker, ve yaklaşık 1.000 kişiden oluşan bütün atlı, okçu ve sapancı as-
kerleriyle Armenia kralının üzerine yürüdü1759. Daha sonra da, Tigris
Irmağı’nın batı kenarındaki ovada kamp kurdu.
Tigranes, Tigris’in doğu yakasındaki karargahından Romalıların ma-
nevralarını izliyordu. Lucullus’un bu kadar küçük bir kuvvetle üzerine
yürüyebilmesine hayret etti. Roma ordusunun sayısını gören Armenia
ordusundaki krallar ve generaller teker teker Tigranes’e gelip, sadece
kendilerinin Romalılar üzerine saldırmak istediklerini söylediler. Tigra-
nes’e ise, sadece bulundukları yere tahtını kurup savaşı seyretmesi ve
Lucullus’un nasıl bozguna uğrayıp kaçtığını görmesi kalacaktı. Fakat
Tigranes, Romalıları bu halde yakalamışken geri planda kalmak iste-
medi. Roma kampına bakarak şöyle söylediği rivayet edilir:
εἰ μὲν πρεσβευταὶ παρεῖεν, πολλοὶ συνῆλθον· εἰ δὲ πολὲμι-
οι, παντελῶς ὀλίγοι=Eğer elçiler olarak beyanda bulunmak için
geliyorlarsa, çok; eğer düşmanlar olarak savaşmak için geliyor-
larsa, kesinlikle az geldiler.
Daha sonra Tigranes, Tigris’in doğu yakasında, Lucullus’un karşısında
ordusunu savaş düzenine soktu. Kendisi Armenia kuvvetleriyle birlikte
merkezde, Adiabene kralı sol kanatta, Media kralı ise, sağ kanatta yer
alıyordu1760. Tigris iki orduyu birbirinden ayırıyordu. Lucullus, ordusu-
nu ustalıkla ve özenle savaş düzenine sokup İskender vari bir cesaret
örneği göstererek, ırmağı kendisi geçmeye karar verdi. Tigranes üzerine
yürüdü. Lucullus, İÖ. 69 yılının Ekim ayının 6. günü1761, askerlerini
sözleriyle cesaretlendirdikten sonra, ırmağın batıya doğru bir dirsek
teşkil ettiği ve karşıya geçmek için en uygun olduğu yerden kolayca
1759
Plut. Luc. XXVII. 2. Savaşa başlamadan önce, Lucullus’un asker sayısı Eutropi-
us (VI. 9. 1) ve Festus’a (Brev. XV str. 10-12) göre 18.000; Frontinus’a (strat. II. 1.
14) göre ise, yaklaşık 15.000 kadardı. Orosius (hist. VI. 3. 6) ise, Romalılara ilişkin
bir rakam vermemekle birlikte Lucullus’un düşmana oranla çok daha az sayıda
askere sahip olduğunu işaret etmektedir. Daha detaylı bilgi için bk. Eadie 1967, 128.
1760
Plut. Luc. XXVII. 6.
1761
Lucullus’un bazı subayları, onu Tigris’i aşmadan önce, bu günün Romalılar için
uğursuz (dies ater), kara bir gün olduğunu söyleyerek uyardılar. İÖ. 105 yılının 6
Ekimi’nde Romalı komutan Caepio’nun ordusu Cimbri’ler tarafından Arausio Sa-
vaşı’nda kılıçtan geçirilmişti (Plut. Luc. XXVII. 7; Cam. XIX. 7; ayrıca bk. Flor.
epit. I. 38. 3). Bunun üzerine Lucullus, onlara (ibid.): “kendisinin bu günü Romalılar
için şanslı bir gün yapacağını” söyleyerek, ırmağı geçti (Plut. Luc. XXVIII. 1).
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Badian 19813, 37 vd.
Tigris’i aştı. Tigranes, Romalıların ırmağın karşı yakasına geçişi sırasın-
da onları rahatsız etmedi. Böylelikle Lucullus, ilerleyerek Armenia or-
dusu karşısında yerini aldı. Galat ve Thrakia süvarilerine düşmanın ka-
natlarına saldırma emri verdi. Galat ve Thrakia süvarileri, Armenialı-
ların zırhlı ve uzun mızraklı atlı askerleri karşısında kendilerini kısa
kılıçlarıyla korumakta güçlük çektiler. Hem sayı hem de donanım bakı-
mından üstün Armenia süvarileri karşısında geri çekilmek zorunda kal-
dılar. Bu sırada Lucullus ordusuna, saflarını sıklaştırarak yaklaşık dört
stadia uzaklıkta bulunan hem savunma hem de hücum açısında elverişli
stratejik bir tepeye doğru yavaş yavaş geri çekilme emri verdi. Romalı-
ların gerilediğini gören, Armenia’lılar düzenli saflarını bozup çığlıkları-
nı ve ataklıklarını büsbütün arttırarak Lucullus ve adamlarının peşlerine
düştüler. Bu geri çekilme hareketi sırasında çembere alınan Romalıların
ve müttefiklerinin bir bölümü öldürüldü. Gene de içlerinden çoğu
Lucullus kuvvetleriyle birlikte tepeyi dolanarak, orada konuşlanmış az
sayıdaki Armenia birliklerine baskın verdiler. Bir kısmını öldürdüler,
öbürlerini kaçırdılar ve tepeyi ele geçirerek bir süre orada mevzilendiler.
Armenia’lılar ve müttefikleri onları kovalamalarına rağmen arazinin
sarplığı yüzünden Romalıları çevirip kuşatamadılar. Lucullus ise, bir ara
uygun bir fırsat yakalayarak askerlerine “zafer bizimdir” diye bağırdı.
Daha sonra da hızla Armenia ordusunun istihkam ve nakliye işlerinden
sorumlu uşaklarının üzerine saldırdı. Romalılar kısa sürede, büyük bir
kısmı silahsız olan ve Tigranes’in büyük ordusunu yarıp da kendilerine
kadar kimsenin saldırabileceğini beklemeyen, ordugah nöbetçilerinin
oldukları yere vardılar. Bunlardan birçokları öldürüldü. Geri kalan uşak-
lar, köleler ve kralın istihkam işlerinden sorumlu kişiler, taşıdıkları yük-
leri bırakarak panik içinde, sağ kanattaki piyadelere doğru kaçmaya
başladılar. Onların kaçtıklarını ve Romalıların üzerlerine doğru geldiğini
gören piyadeler şaşkınlık içinde, geri çekilerek süvarileri sıkıştırdılar.
Bu sırada Thrakia, Galat ve Roma atlı birlikleri bağırarak, Armenia
süvarisine kanatlardan saldırdılar. Kısa kılıçlarıyla, Armenia’lıların tek
açık yerleri olan bacaklarını ve baldırlarını nişan aldılar. Roma atlıları-
nın düşmanı şaşkına uğratmalarıyla Lucullus kolayca, kaçan düşmanı
kovaladı ve Tigranes’in sağ kanadı üzerine yürüyerek saflarını yarmayı
ve onları kaçırmayı başardı. Ardından ordunun ana bölümü üzerine
atıldı ve birbiri ardına hepsini bozguna uğrattı. Bunu sözle anlatılmaz bir
insan kıyımı izledi. Böylece, Armenia ordusuna korkuç ve durdurula-
mayan bir panik yayıldı. Birçok kral ve kavim, daha ne olduğunu anla-
yamadan, eşyalarını bırakarak kaçmaya başladılar. Romalılar karşısında
iyi düzenlenmemiş, seçme birliklere benzer hiçbir yanı olmayan ve kar-
makarışık bir yığına benzeyen Armenia ordusu başlangıçta Romalıları
küçümsemişti. Ama askerlik bilgileri cesaretlerine eşit olmadığı için
Roma saldırısı karşısında direnememiş ve bozguna uğrayarak, bir anda
dört bir yana dağılmışlardır1762.
Romalılar, Lucullus’un kesin emirleri uyarınca yağmaya dalmayıp,
120 stadia boyunca –akşama kadar– düşmanı kovalayarak, yakaladıkla-
rını kılıçtan geçirdiler1763. Tigranes’e yardıma gelen her bir kavim ve
kral kendi topraklarına doğru yola koyuldu. Armenia kralı, az sayı-
daki1764 askeriyle kaçmayı başardı. Yolda tanınmamak için başındaki
tacını ve krali amblemlerini oğluna vererek, onun değişik bir güzergah
izleyerek hayatını kurtarmasını salık vermiştir. Bunun üzerine
Tigranes’in oğlu, tacı güvendiği bir kölesine vermiş; fakat köle, Romalı-
lar tarafından yakalanmıştır. Böylelikle taç sonunda, Lucullus’un eline
geçmiştir1765. Tecrübeli Romalı generaller bile, Lucullus’un bu zaferleri
karşısında onu övmüşlerdir. Lucullus, düşmanlarından böylesine az
sayıda askere ve zayıf bir donanıma sahipken; önce, gücünün doruğun-
1762
Memnon 57. 2; Plut. Luc. XXVIII. 2-5; Pomp. XXXIII. 2; Cam. XIX. 7; mor.
IV. 324 d: De Fort. Rom. 11; App. Mithr. 85; Cic. Leg. Man. IX. 23; Arch. IX. 21;
Sall. Hist. IV. 59-67; Strab. XI. 14. 15 c. 532; Liv. perioch. 98; Vell. II. 33. 1;
Frontin. strat. II. 1. 14; 2. 4; Cass. Dio XXXVI. 1b. 3; Pomp. Trog. prolog. 40=Iust.
XL. 2. 2; Oros. hist. VI. 3. 6-7; Eutr. VI. 9. 1; Fest. Brev. XV str. 9-12; Phleg. Fr.
Hist. 12. 10=FGrHist IIB 1164; Zos. III. 32.
Savaş belirsizliklerle doludur. Tarihte sık sık azınlıkta olan birliklerin tetikte
durdukları için, hasmını küçümsediğinden ötürü tedbiri elden bırakan kalabalık güç-
leri yendiği görülmüştür.
1763
Tralleis’li Phlegon’a (Fr. Hist. 12. 10=FGrHist IIB 1164) göre, Romalılar 5.000
kişiyi öldürüp, 5.000 kişiden fazla esir almışlardı. Orosius’a (hist. VI. 3. 6) göre,
Armenia’lıların kaybı 30.000; Plutarkhos’a (Luc. XXVIII. 6) göre ise, 100.000’den
fazlaydı; Romalıların kaybı ise, sadece 5 ölü ve 100 yaralıdan ibaretti.
Askalon’lu filozof Antiokhos, “Tanrılar Üzerine” adlı eserinde, güneşin altında
bir daha asla böyle bir savaş olmadığını ifade etmiştir. Strabon, “Tarihi Yorumlar”
adlı kitabında, savaştan sonra, Romalıların bile kendi aralarında şakalaşırken, böyle
köleler karşısında silah kullandıkları için birbirlerini ayıpladıklarını söylemektedir
(Plut. Luc. XXVIII. 7=Strab. 2a. 91 frg. 9). Livius ise, “Roma Tarihi” adlı kitabında,
Romalıların şimdiye kadar yaptıkları hiçbir savaşta, düşmandan oran bakımından bu
kadar az olup da –yirmi kat daha az– ‘böyle bir’ zafer kazanmadıklarını kaleme
almıştır (Plut. Luc. XXVIII. 7; ayrıca bk. Cic. Arch. IX. 21; Liv. perioch. 98).
1764
Tigranes bu muharebeden; ancak kendisine eskortluk eden 150 süvariyle birlikte
kaçabildi (Oros. hist. VI. 3. 6).
1765
Plut. Luc. XXVIII. 5-6; Cass. Dio XXXVI. 1b. 3; Frontin. strat. II. 1. 14; ayrıca
bk. Memnon 57. 3; Oros. hist. VI. 3. 7; Ritter 1965, 165; 173.
daki Mithradates’in bütün iaşe yollarını kapatarak, onun ordusunu yavaş
yavaş çökertmiş ve sonunda onu kaçmaya zorlamıştır. Daha sonra da,
Tigranes karşısında hızı, ataklığı ve cesareti sayesinde Armenia’lıların
bütün müttefikleriyle birlikte katıldıkları bir savaşta onları hezimete
uğratmıştır. Her iki savaşta birbirine tamamen zıt, iki savaş stratejisi
‘sürat ve yavaşlık’ uygulamış ve her ikisinde de, takdire şayan derecede
başarılı sonuçlar elde etmiştir1766.
Belki de Mithradates, Romalılarla daha önceden yaptığı savaşlardan
edindiği tecrübeler sayesinde Tigranes’in böyle bir sonuçla karşılaşabi-
leceğini tahmin etmişti. Bu yüzden, Armenia ordusuna katılmakta acele
etmemişti. İÖ. 69 yılı sonbaharında Tigranes’le buluşmak üzere Tigra-
nokerta’ya doğru ilerlerken yolda rastladığı, panik içinde kaçmaya çalı-
şan kaçak asker sürülerinden bozgun ve felaket haberini aldı. Daha son-
ra perişan bir halde, yanında kalan bir avuç askerle kaçmaya çalışan
Tigranes’i buldu. O eski mağrur halinden eser yoktu. Mithradates atın-
dan inerek onu kucakladı. Bir süre iki kral kendi dertlerine yanarak, göz-
yaşı döktüler. Ardından Mithradates, toparlanarak Tigranes’e bir kral
elbisesi verdi. Yıkılmış, her şeyini kaybetmiş, ümitsiz bir ruh hali için-
deki kralı canlandırarak, onu gelecek için cesaretle doldurdu. Daha her
şey bitmemişti. Kendisi halihazırda önemli miktarda askeri güce sahip
olduğundan, tekrar savaşı yenileyerek, yenilgiyi telafi etmek için
Tigranes’e şiddetle yeniden birlikte ordu toplamalarını tavsiye etti. Böy-
lelikle, iki yaşlı kral, Romalılar karşısında şanslarını bir defa daha de-
nemek için Kuzey Armenia’ya çekildiler ve yeni bir ordu toplamaya
başladılar1767.
Bu sırada Lucullus muzaffer ordusuyla Tigranokerta önlerine gelerek
kenti kuşatmaya devam etmiştir. Kralın garnizon komutanı Mankaios
ise, kralın yenilgisinden sonra, Hellen ve Kilikia’lı paralı askerlerden
şüphelenerek, bir kısmının silahlarını ellerinden almış, bir kısmını ise,
hapse atmıştır. Bunun üzerine Hellenler ve Kilikia’lılar ayaklanarak,
Mankaios’un askerlerine saldırmışlar ve kent surlarının ve kulelerinin
bir bölümünün kontrolünü ellerine geçirerek Romalıları durumdan ha-
berdar etmişlerdir. Bunun üzerine Lucullus, İÖ. 69 Ekim’inde, kente
genel hücum emri vermiş, Kilikia’lı ve Hellenlerin yardımıyla
1766
Plut. Luc. XXVIII. 8; ayrıca bk. Vell. II. 33. 1; Zos. III. 32. Lucullus’un komuta
yeteneğine ilişkin olarak ise bk. Cic. Acad. II. 1. 3.
1767
Memnon 58. 1; Plut. Luc. XXIX. 1-2; App. Mithr. 87; Cass. Dio XXXVI. 1. 1.
Tigranokerta’yı zapt etmeye muvaffak olmuştur1768. Krali hazineler
kontrol altına alındıktan sonra, Lucullus askerlerine kenti yağmalatmış-
tır. 8.000 talanta tutarındaki para, tapınaklarda, kutsal alanlarda ve ken-
tin kamu binalarındaki paha biçilmez adak sunuları ve değerli eşyalar
Romalılar tarafından yağma edilmiştir. Üstüne üstlük Lucullus, her bir
askere 800 drakhmai para dağıtmıştır1769. Tigranes’in yeni yaptırdığı
tiyatroda zaferini kutladıktan sonra, Lucullus Hellen ve Kilikia’lıları
olduğu kadar kentlerinden zorla buraya göç etmek zorunda kalan her
çeşit kavimden insanı memleketlerine geri göndermiştir1770.
Romalıların Tigranes’e karşı kazandıkları zaferden ve Tigranoker-
ta’nın düşmesinden sonra, Armenia’nın güney eyaletleri ve vasal kralları
taraf değiştirdiler. Tigris Irmağı’nın ve Tauros Dağları’nın güneyinde,
krala bağlılığını sürdüren bazı vasallar ise, bulundukları eyaletleri ve
kentleri1771 terk ederek, Armenia’ya geri çekildiler. Kommagene Kralı I.
Antiokhos, aralarında Alkhaudonios’un1772 da bulunduğu Arap şefleri ile
Sophene ve Gordyene bölgeleri, Lucullus’a elçiler göndererek ya da biz-
zat kendileri gelerek, Roma hakimiyetini tanıdılar1773. Tigranes’in Syria
ve Kilikia Pedias’a atadığı Magadates ise, on dört yıldır1774 hakimiyeti
altında bulundurduğu eyaletleri boşaltarak, İÖ. 69 yılının son aylarında,
elindeki kuvvetlerle Tigranes’e katıldı1775. Bunun üzerine Antiokhos X.
Eusebes Philopator’un oğlu Seleukos Prensi Antiokhos XIII Eusebes
‘Asiatikos’ bu bölgeleri ele geçirdi. Gerek halkın gerekse Lucullus’un
1768
Memnon’a (57. 3) göre ise, Lucullus Tigranokerta’ya döndükten sonra, kenti
daha sıkı bir şekilde kuşatma altına almıştır. Kentteki Mithradates’in komutanları
bütün umutlarını yitirmiş oldukları ve en azından kendi kurtuluşlarını sağlamak için
kenti Lucullus’a teslim etmişlerdir.
1769
Plut. Luc. XXIX. 2-3; App. Mithr. 86; Cass. Dio XXXVI. 2. 3-4; ayrıca bk.
Memnon 57. 3; Cic. Leg. Man. IX. 23; Fest. Brev. XV str. 12-13.
1770
Plut. Luc. XXIX. 2-4; ayrıca bk. Strab. XII. 2. 9 c. 539.
1771
Tigranes’in kardeşi Gouras tarafından yönetilen ve yöre halkı tarafından Nisibis
(Cass. Dio XXXVI. 6. 2), Hellenler tarafından ise, Mygdonia’daki Antiokheia olarak
adlandırılan kent bir istisna teşkil etmektedir (Plut. Luc. XXXII. 3-4).
1772
1773
Plut. Luc. XXIX. 5-6; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Oros. hist. VI. 3. 7.
1774
Iustinus’a (XL. 1. 1-4) göre, Tigranes Syria’yı ele geçirdikten sonra, bölge on
sekiz yıl boyunca Armenia’lılar tarafından barış içinde yönetilmiştir.
1775
App. Syr. 48-49; 70.
bu durumu uygun görmesi üzerine XIII.
Antiokhos atalarından kendisine miras
kalan topraklarda –kısa süreliğine de
olsa– hüküm sürmeye başladı1776.
Lucullus ise, Tigranokerta’yı bir ha-
rabeye çevirdikten sonra, İÖ. 69/68 kışını
geçirmek için Gordyene’ye gitti.
Tigranes’e karşı Romalılarla birlik olup
entrikalar çevirdiği için bütün ailesiyle
birlikte öldürülen Gordyene Kralı
Zarbienos onuruna görkemli bir cenaze Antiokhos XIII Eusebes
töreni düzenledi ve hiçbir masraftan Asiatikos
kaçınmayarak, onun anısına bir mezar
anıtı inşa ettirdi. Saray hazinesinin zengin ve depoların hububat dolu
olması sayesinde Roma ordusu rahat bir kış geçirdi1777. Aynı kışı
Mithradates ve Tigranes, Romalılarla olan savaşımlarını sürdürmek için
ordu toplamak, kuvvetlerini yeniden teşkilatlandırmak ve silah yapımıy-
la geçirdiler. Memnon’a1778 göre, Mithradates’teki asalete ve zekaya
güvenmesinin yanı sıra, onun Romalılara karşı yapılacak bir savaşta
onlara karşı başkalarından çok daha yetenekli bir şekilde direnebilecek
güce sahip olduğunu düşündüğü için sounda ῾Ο (Τιγράνης) δὲ πάντα
τῷ Μιθριδάτῃ ἐπέτρεπεν=Tigranes her şeyi Mithradates’in yönetimi-
ne bıraktı. Mithradates, neredeyse bütün Armenia kasabalarını birer
birer dolaşarak, halka silah ve savaş aletleri imal ettirdi ve erzak topladı.
Savaş tecrübesi olan, cesaretini kanıtlamış askerleri bir araya getirerek,
yarısını süvarilerin oluşturduğu 70.000 kişilik bir ordu meydana ge-
tirdi1779. Gerisini terhis etti. Çünkü, şimdiye kadar yaşadığı tecrübeler-
den ve şahit olduğu olaylardan sayı üstünlüğü ile gücün, savaşların ka-
1776
App. Syr. 49; 70; Pomp. Trog. prolog. 40; Iust. XL. 1. 1-4; 2. 2-3; ayrıca bk.
Strab. XIV. 5. 2 c. 669. Daha detaylı bilgi için bk. Grainger 1997, 34 vd. “Antiokhos
XIII Eusebes ‘Asiatikos”.
1777
Plut. Luc. XIX. 6-8. Fakat Plutarkhos’a (ibid.) göre, Lucullus, Gordyene Kral-
lığı’nın hazinesinden bir drakhmē dahi almaksızın, Tigranes ve Mithradates üzerine
düzenleyeceği yeni seferin masraflarını kendi cebinden karşılamıştır.
1778
Memnon 58. 1.
1779
App. Mithr. 87. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Memnon 58. 1; Cass. Dio
XXXVI. 1. 1. Tralleis’li Phlegon’a (Fr. Hist. 12. 10) göre ise, iki kralın meydana ge-
tirdiği ordu 40.000’den fazla yaya ve 30.000 atlı askerden oluşuyordu (FGrHist IIB
1164=III 606). Daha detaylı bilgi için Magie 1950, 344 dn. 48.
zanılmasında pek de işe yaramadığını anlamıştı. Ordu ne kadar büyük ve
güçlü olursa olsun, savaş küçük birimler tarafından gerçekleştiriliyordu.
Hantal, organizasyon eksiği olan, savaş disiplini ve cesaretten yoksun
insanlarla profesyonel askerlere karşı savaşmak akıl kârı değildi. Zira
çarpışmalar sırasında her çareye başvurarak canlarını kurtarmak ve
kaçmak isteyen askerlerle savaş kazanmak imkansızdı. Ayrıca düşman-
larının üzerine kararlılıkla yürüyen Romalıların meydan muharebelerin-
deki üstünlükleri tartışılmazdı. Ama süvari bakımdan zayıftılar. Bu yüz-
den olabildiğince süvari toplamaya ve onları tecrübeli Pontos’lu subay-
ların sıkı eğitimi altında talim ve terbiye etmeye çalıştı. Yaya askerleri
ise, kendi içlerinde alt sınıflara ayırıp, her birinin başına güvenilir su-
baylar atadı. Böylelikle, İÖ. 69/68 kışında, yaya ordusu bakımından iyi
derecede yetiştirilmiş ve silahlandırılmış; disiplinli olduğu kadar kendi
aralarında koordineli birlikler oluşturmaya gayret etti1780. Fakat daha
önceki mağlubiyetlerle ümitleri kırılmış piyade birlikleriyle pek çok
kereler galip gelmiş Romalılara karşı açık bir meydan savaşına giriş-
mekten kaçındı.
Mithradates ile Tigranes’in meydana getirdiği bu ordunun vurucu
gücünü geleneksel Pontos ve Armenia silahlarıyla donanmış birlikler
oluşturuyordu. Mithradates, Lucullus’un elinden talihin yardımı ve ken-
di gözü pekliğiyle kurtulunca Romalıların silahlarını ve savaş teknikle-
rini bir kenara bırakarak kendi özüne dönmeye karar vermişti. Pontos
geleneksel savaş taktiklerini ve silahlarını bir yana bırakıp düşmanları
olan Romalıları taklit ederek onlara karşı zafer kazanmaya çalışmak,
artık kral için savaşı baştan kaybetmek anlamına geliyordu. Çünkü in-
sanlar hemen hemen her zaman örnek aldıklarının, ne bütün yaptıklarını
aynen uygulayabiliyor, ne de becerisine erişebiliyorlardı. Mithradates,
bu durumu acı tecrübeler sonucunda öğrenmişti. Genellikle başkalarının
silahları ya üstünden dökülüyor ya ağır geliyor ya da askerleri sıkarak
onların rahatça savaşmasına engel oluyordu. Bu bakımdan kral Romalı-
lar karşısında geleneksel Pontos ve Armenia silahlarıyla donatılmış bir
ordu kullanmak gereğini kabul etti. Bundan dolayı ordudaki okçu ve
süvari birliklerini genişleterek onlarla savaşmaya başladı. Çünkü hiçbir
devlet kendi özünden bir orduya sahip olmazsa güvenlikte sayılmazdı.
Daha sonra da Pontos ve Armenia kralları, Parthia Kralı Arsakes’ten
yardım istediler ve onu Romalılara karşı kendi yanlarında çarpışmaya
ikna etmeye çalıştılar. Tigranes ve Mithradates’in Parthia kralına bir he-
1780
App. Mithr. 87.
yet gönderdiğini öğrenen Lucullus da, kendi elçilerini Arsakes’e yolladı.
Düşmanlara yardım halinde gözdağı, Roma tarafını seçerse vaatler ver-
di. Elçiler krala ya Romalılardan yana olmasını ya da tarafsızlığını ko-
rumasını tavsiye ettiler1781. Bunun üzerine Arsakes, kendi elçilerini
Lucullus’a yollayarak, Romalılarla dost ve müttefik olmak istediği bil-
dirdi1782. Fakat, Lucullus’un Arsakes’e gönderdiği heyet geldiğinde,
Sextilius’tan1783 Parthia kralının iki taraflı oynadığını, bir yandan da
Tigranes ve Mithradates’le bağlaşıklık kurmak için onlardan Mesopota-
mia’yı ödül olarak istediğini öğrendi1784. Bunun üzerine sinirlenen Lu-
cullus, bir anda Parth’lara karşı da yürümek düşüncesine kapıldı. Doğu-
nun üç büyük kralıyla aynı anda çarpışacaktı1785.
Bazı üst düzey komutanlarını, Pontos’un korunması için Sornati-
us’un kumandası altında bıraktığı birlikleri Armenia’ya getirmesi için
yolladı. Ancak komutanlar, Pontos’taki askerleri, savaşmaktan bıkmış,
kontrol altından çıkmış, disiplinsiz ve itaatsiz buldular. Ne zorlama, ne
tehdit, ne de yalvarma askerleri ikna etmeye yetti. Hatta askerler, değil
Lucullus’un yanına gitmek, biraz daha üzerlerine gelinirse, konuşlandık-
ları yerleri bile terk edecekleri ve Pontos’u savunmasız bırakacakları
üzerine yemin ettiler. Lucullus’a bu haberlerle birlikte elleri boş dönen
komutanlar; böylelikle kendi ordugahlarındaki askerleri demoralize etti-
ler. Zaten sürekli devam eden savaşlar sonunda zenginliğe ve lüks ya-
şama alışmış Lucullus’un komutasındaki birtakım askerler Pontos’taki
arkadaşlarını cesur insanlar olarak tanımlayarak, onların izinden gitmeye
karar verdiler1786.
Bunun üzerine Lucullus, Parth’lara karşı sefer açmaktan vazgeçti.
Her iki tarafla da gizli antlaşmalar içinde olan Parthia kralı, bir süre
1781
Sall. Hist. IV. 58-69; 69. 15-16; 18-23; App. Mithr. 87; Cass. Dio XXXVI. 1. 1-
2; 3. 1; ayrıca bk. Memnon 58. 2; Front. A 417; Ahlheid 1988, 68 vdd.; Dobbins
1974, 73.
1782
Plut. Luc. XXX. 1; Cass. Dio XXXVI. 3. 2.
1783
Cassius Dio’ya (XXXVI. 3. 2-3) göre ise, Lucullus’un Parth’lara gönderdiği
elçisinin adı Secilius olup Lucullus’un legatus’u Sextilius’la aynı kişi olduğu düşü-
nülmektedir.
1784
Plut. Luc. XXX. 1. Memnon’a (58. 2) göre ise, Tigranes, Arsakes’in (Mem-
non’da Parthia kralının ismi Phraates olarak geçiyor) kendileriyle bağlaşıklık kura-
rak Romalılara karşı savaşması durumunda Mesopotamia ile birlikte Adiabene ve
Büyük Aulone bölgelerini kendisine sunuyordu. Daha detaylı bilgi için bk. Keave-
ney 1981, 199 vd. dn. 23; Sherwin-White 1984, 181.
1785
Plut. Luc. XXX. 2; Eutr. 6. 9. 1; ayrıca bk. Fest. Brev. XV str. 10-12.
1786
Plut. Luc. XXX. 3-4.
sonra, kendisi için en yararlı olanın tarafsız kalmak olduğuna karar ver-
di1787. Lucullus, İÖ. 68 yazında1788 Gordyene’den, komutası altındaki
yaklaşık üç legio ile, Armenia üzerine yürüdü. Tigris platosunu izleye-
rek, Anti Tauros’ları aştı. Oradan da Kuzey Armenia vadilerine ulaştı.
Bunun üzerine Mithradates ve Tigranes’in komutasındaki ordular, Lu-
cullus’la aralarındaki mesafeyi koruyarak geri çekildiler. Düşmanla ara-
larında ne kendilerine yetişebilecek ne de kendilerini geçecek kadar
mesafe bırakıyor, uygun uzaklıktaki tepeler boyunca mevzileniyorlardı.
O sıralar 65 yaşında olan Mithradates her yerde Roma ordularının karşı-
sına çıktı; saldırıları bizzat yönetti. Romalılar ve müttefiklerinden oluşan
orduyu ustaca manevralarla yıpratarak, yiyecek sağlamalarına dahi ola-
nak vermedi.
Krallar Lucullus’un gözleri önünde geçtikleri yerlerdeki köyleri, tar-
laları yakıp-yıkıp yağmalayarak ve sık sık ordugahlarının yerini değişti-
rerek hareket etmeye başladılar. Romalılarla ancak süvari savaşlarına
girişiyor ve genel bir muharebeyle her şeyi tehlikeye atmayı reddediyor-
lardı. Mithradates’in oluşturduğu okçu süvari birlikleri, gece ve gündüz,
her fırsatta Romalıların yiyecek taşıyıcılarına ve artçı birliklerine saldırı
düzenliyorlardı. Süvariler birbiri üzerine geçirilmiş, demirden yapılma
iki uçlu ve çoğunlukla zehirli ok kullanıyorlardı. Akınları sırasında bir-
çok Romalıyı ya aniden öldürerek kaçıyor ya da uzaktan attıkları oklarla
onları yaralıyorlardı. Bu çeşit yaralar, vücudun neresinde olursa olsun,
tehlikeli ve iyileştirilmesi zordu. Çünkü oklar zehirliydi ve iki uçluydu.
Bu bakımdan yaralı askerler, her ne kadar oku vücutlarından çıkarsalar
da, okun ucundaki birinci zehirli ok ikincisinin üzerine gevşek bir şekil-
de tutturulmuş olduğundan yaranın içinde kalıyordu1789.
Bu sırada Lucullus ilerleyebildiği ölçüde Armenia platolarında
Mithradates ve Tigranes’in ordusunu takip etmeye çalışıyordu. Ele geçi-
rebildiği köylerdeki yiyecekleri aldıktan sonra, buraları ve kırsal alanları
yağmalayıp harap ediyor ve kralları savaşa davet ediyordu. Fakat iki
1787
Memnon 58. 2; Plut. Luc. XXX. 1; App. Mithr. 87; Cass. Dio XXXVI. 3. 2-3.
1788
Lucullus ya Parth’lara karşı da savaş açmaya karar verip, Pontos’taki legio’ları
çağırdığından onların gelmesini bekleyerek Gordyene Bölgesi’nde gereğinden fazla
oyalanmış ya da sefere çıkmadan önce havaların biraz ılımasını beklemiş gibi gö-
rünmektedir. Çünkü, Romalılar Tauros’ları geçtikten hemen sonra, İÖ. 68 yazının
ortaları olmasına rağmen Armenia platolarının halen olgunlaşmamış, koruk üzümler-
le dolu olduğunu görerek şaşırmışlardır (Plut. Luc. XXXI. 1). Cassius Dio (XXXVI.
4. 2)’de, Lucullus’un, Mithradates ve Tigranes üzerine, havaların soğuk olmasından
dolayı, ancak İÖ. 68 yazının ortalarında yürüyebildiğini dile getirmektedir.
1789
Cass. Dio XXXVI. 4. 2; 5. 1-2.
kral da Lucullus’tan bir ya da iki gün uzaklıktaki hendek ve kazıklarla
çevrilmiş tahkimli kamplarından olayları seyretmekle yetiniyor; hiçbir
şekilde Romalılarla meydan savaşına girmiyorlardı. Ancak, her fırsatta
Romalıların atlı birlikleriyle çarpışıyor ve gerilla taktiğiyle savaşıyor-
lardı. Süvariler Lucullus’un geri hatlarına ve artçı birliklerine saldırıyor,
yürüyüş kolunu korku ve şaşkınlığa düşürerek Romalılara zayiat verdi-
riyorlardı. Krallar süvari ve okçu üstünlükleri dolayısıyla çoğunlukla
galip, bazen de mağlup oluyorlardı. Ne zaman Lucullus, atlı birliklerinin
yardımına legionarius’larını gönderecek olsa, Mithradates ve Tigra-
nes’in komutasındaki süvariler derhal savaşı bırakıp kaçıyorlardı1790.
Mithradates ve Tigranes, Lucullus karşısında; ancak hendekle ve ka-
zıkla çevrilmiş kamplarında savaşı kabulleniyorlardı. Krallar ordugahla-
rını terk etmeye yükümlü oldukları odun ve hayvan yemi temini gibi
zorunlu ihtiyaçlar haricinde askerlerini kamplarında tutuyorlardı. Bu
durum ise, Romalıların işine gelmiyordu. Bir seferinde, İÖ. 68 yazı
sonlarına doğru, Mithradates’i bir tepe üzerindeki karargahında sıkış-
tırdığını zanneden Lucullus bütün kuvvetleriyle onun üzerine yürüdü.
Fakat kral gerek düşmanın ani bir hücumunu karşılamak gerekse her
fırsatta düşmana saldırmak için süvari müfrezesi ile hafif silahlı asker-
lerden oluşan seçme birliği nöbette bekletiyordu. Böylelikle daima si-
lahlı ve hazır kıtalar, bir yandan kendi askerlerinin güvenliğini sağlıyor
diğer taraftan düşmanın etrafa dağılmış yağmacılarını korkutuyordu.
Kral özellikle ordugahını hareketlerinin daha kolay izleneceği açık alan-
da değil de, daha güvende olacağı tahkimli bir tepe üzerinde kurmuştu.
Bu surette açık arazide ordugah kurmuş olan Romalıların hareketlerini
izlemek, tedbirli olup olmadıklarını görmek olanağına sahip oldu. Böy-
lelikle Romalıları çembere alıp, yok etmeyi planladı. İki kral aynı anda
saldırarak, Romalıları şaşırtacak ve çevirerek imha edecekti. Ancak
Tigranes’in atlı birlikleri ovadan Lucullus’a doğru dört nala ilerledikleri
sırada büyük bir toz bulutu oluşturdular. Bunun üzerine Lucullus, du-
rumdan zamanında haberdar olarak Mithradates’in karşısına dizmiş
olduğu atlı birliklerini Tigranes’in üzerine sevk etti. Romalılar pek az
sayıda olmalarına rağmen, kısa süren bir çarpışmadan sonra, Tigranes’i
geri çekilmeye zorladılar. Bunun üzerine Mithradates, arazinin kendisi
için daha elverişli olduğu halde kendini tutarak Romalılarla savaşmadı.
Kral Romalılarla açık alanda savaşmanın ne kadar tehlikeli olduğunu
biliyor ve tehlike tepesinin üstünde asılıymış gibi, tüm güvenlik tedbir-
1790
Plut. Luc. XXXI. 1-2; Cass. Dio XXXVI. 5. 1.
lerini alıyordu. Bu sırada Romalı general, Mithradates’i kuşattı ve ordu-
gahının etrafına derin bir hendek kazdırdı. Fakat, ne kralı kampından
dışarıya çıkartabildi, ne de ele geçirebildi1791. Bir yandan Mithradates’i
kuşatmaya çalışırken, diğer yandan da devamlı olarak Tigranes’in atlı
birliklerinin saldırısına uğruyordu. Romalılar tahkim edilen tepeyi çeşitli
kereler ele geçirmeye çalıştılar; ama karşılarında bu dar yere yığılmış
Pontos piyadelerini buldular ve ok yağmuruna tutuldular. Tepenin ya-
macı dik olduğundan, Romalılar ağır silahlarıyla tepeye yavaş yavaş
ulaşabiliyor, bin bir zorlukla mızrak, ok ve sapan atabiliyorlardı. Pon-
tos’lular ise, tahkimli mevzilerinden Romalıların her ilerleyişinde ve
gerileyişinde onlara kolaylıkla saldırabiliyorlardı. Bu arada mevsim
ilerliyor, ordusu yıpranıyor ve erzak elde etmesi gün geçtikçe daha da
zorlaşıyordu. Kısa süre sonra da, sonbahar yaklaşırken, her zaman ol-
duğu gibi, gök gürültüleriyle yağmurlar başladı. Bu durum Romalıların
umutsuzluğunu arttırdı. Bu yüzden Lucullus, İÖ. 68 sonbaharında artık
soğuklar iyice kendini hissettirmeye başlayınca kampını kaldırarak
Tigranes’in Arakses (Aras) Vadisi’ndeki krali başkenti Artaksata’yı1792
almak üzere yürüyüşe geçti. Zorlu bir yürüyüş sonunda Kulp Geçidi’ni
aşarak Muş’a ulaştı. Oradan Arsanias (Murat) Irmağı’na doğru ilerledi.
Amacı Tigranes’i, meydan savaşına zorlamaktı1793. Çünkü, Tigranes’in
eşi ve çocukları kentte bulunuyordu. Lucullus, kralın ailesini tehlikeye
atamayacağını düşünüyordu1794.
1791
App. Mithr. 87; ayrıca bk. Plut. Luc. XXXI. 2. Mithradates ve Tigranes’in,
Lucullus’la savaştıkları yer Muş Ovası olsa gerektir (Magie 1950, 1217 dn. 48).
1792
Plutarkhos’a (Luc. XXXI. 3-4) göre, Seleukos Kralı III. Antiokhos, İÖ. 190
yılında yapılan Magnesia Muharebesi’nde Romalılara yenilince, Hannibal onu terk
ederek Armenia Kralı Artaksas’ın yanına gitti. Armenia kralına mükemmel fikirler
ve öğütler verdi. Bunlardan biri de, Artaksas’a ülkenin doğal zenginlikleri ve strate-
jik konumu açısından mükemmel bir lokalizasyona sahip yerine, bir kent inşa ettir-
mek oldu. Planını bizzat kendisinin çizdiği bu kenti, kralın ricası üzerine onunla
birlikte tamamladı. Kralın ismine izafeten ‘Artaksata’ olarak adlandırılan bu gör-
kemli ve güzel kent, Armenia’nın başkenti ilan edildi.
1793
Zira Mithradates, savaş kurallarını hiç umursamazmış gibi davranıyordu. Ço-
ğunlukla Romalıların alışık olmadıkları ve onları tamamen şaşırtan bir taktik geliş-
tirmişti. Romalılar, onu ovada ele geçirdiklerini zannettiklerinde ellerinden kurtulu-
yor, izlenmesi olanaksız dağlara doğru çekiliyordu. Onun uzakta olduğunu düşün-
düklerinde ise, süvarileri ve hafif silahlı askerleriyle birdenbire kendilerine saldırı-
yor; Romalılar tam dövüşmeye başladıklarında, aniden savaşı bırakarak geldiği gibi
bir anda kayboluyordu.
1794
Plut. Luc. XXXI. 1-2; App. Mithr. 87; ayrıca bk. Sall. Hist. IV. 74-76; Liv.
perioch. 98. Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 182 dn. 88.
Lucullus’un, Artaksata’ya doğru ilerleyişinin dördüncü gününde
Tigranes, duygusal davranarak Mithradates’le kararlaştırdıkları savaş
planını bozdu. Tahkim edilmiş karargahını terk ederek, Arsanias Ir-
mağı’nın karşı yakasında1795 savaş düzeni aldı. Amacı, Lucullus’un
ırmağı geçmesini engellemek ve kraliyet başkentini korumaktı. Lucullus,
Arsanias kıyılarına geldiğinde, önce kıyı boyunca ilerledi. Ardından
ırmağın aşılması kolay bir yerinde kamp kurdu1796. Kehanet için tanrılar
onuruna kurbanlar sundu. Olumlu işaretler aldı. Daha sonra da, çoğun-
luğunu süvarilerin teşkil ettiği, on iki cohors’luk (7.200 kişi) öncü birli-
ğiyle ırmağın kuzey yakasına geçerken ordusunun geri kalanını nehrin
kenarlarında konuşlandırarak Tigranes’in kanatlardan Romalılara sal-
dırmasını önledi. Tigranes ise, Romalıların kolayca ırmağı aşmalarına
izin vermedi. Iberia’lı mızrakçılar ve Mardia’lı okçu süvarilerinden
oluşan seçme birlikler Romalılara saldırdılar. Kısa bir çarpışmadan son-
ra, Romalı atlı birlikler yerlerini, legionarius’lara bıraktılar. Bunun üze-
rine, Tigranes’in birlikleri geri çekildiler. Roma süvarileri de sağa, sola
kaçışan düşman askerlerini kovalamaya başladılar. Fakat Lucullus,
Tigranes’in atlı birliklerinin yerli yerinde durup, saldırmak için işaret
beklediklerini görünce, düşmanın süvari üstünlüğünden dolayı olası bir
tuzaktan korktu. Bu durumun savaş hilesi olabileceğini düşünerek süvari
birliklerinin düşman takibini durdurdu. Bu sırada Tigranes, süvarilerinin
başında Romalılara saldırdı. Lucullus ise, bir yandan Tigranes’in saldırı-
sını karşılarken, diğer yandan da kralın ordusunda büyük bir bölümü
oluşturan Atropatene’lilerin üzerine yürüdü. Daha onlara yaklaşmadan,
Atropatene savaşçıları panik içinde kaçmaya başladılar. Bunun üzerine
Armenia birlikleri her bir kanattan birer birer geri çekildiler. Kovalama-
ca akşama kadar sürdü. Ne var ki, Romalılar Armenia birliklerini pek
uzağa kovalayamadılar. Kalabalık ve çok az kayıp vermiş olan Armenia
süvarileri, Roma birliklerinin ana grubundan ayrılıp, kaçakların peşine
takılan legionarius’ları durduruyor ve püskürtüyorlardı. Çünkü ağır
silahlı legionarius’lar kaçan düşmanı kovalarken olanca hızlarıyla koş-
tukları için, saflar bozuluyor ve dağınık bir halde geri çekiliyorlardı.
Bunu fırsat bilen Armenia süvarileri ani bir dönüşle kimi cepheden, kimi
de düşmanın açık yanını hedef alarak onları ok ve kargı yağmuruna
tutuyorlardı. Bu taktik sayesinde Armenia’lılar Romalıların bir kısmını
yere sermeyi başardılar. Bu onların daha cüretle saldırmalarına neden
1795
Tigranes, Aleşkirt Ovası’nda, Karakilise ya da Karaköse denilen yerde konuş-
lanmıştı (Guse 1926, 336; Magie 1950, 1217 dn. 48).
1796
Tutak ilçesi yakınlarında (Magie 1950, 1217 dn. 48).
oldu. Askerlerinin uğradığı kayıpları gören Lucullus ise, Roma saflarını
sıklaştırarak düşmanı öyle izleme emri verdi. Böylelikle Romalılar ya-
kaladıklarının bir kısmını öldürürken, bir kısmını da esir aldılar1797.
Bu zafer Romalılara da pahalıya mal olmuş gibi gözükmektedir.
Uzun süredir sürekli Mithradates ve Tigranes’in vur-kaç taktiğiyle
Lucullus’a karşı savaşması Roma ordugahının yaralılarla dolmasına
neden olmuştu. Krallar süvari üstünlükleri sayesinde hem Lucullus’un
önünden ilerleyerek onun tahıl elde etmesini engelliyor hem de Roma-
lıların erzak, yakacak ve hayvan yemi toplamaya çıkan birliklerine saldı-
rıyorlardı. Süvariler yiyecek bulmalarına engel olduklarından Romalıla-
rın erzakları tükenmeye başlamıştı. Her odun kesmeye çıkışta araziyi
ellerinde bulunduran süvarilerin saldırısına uğruyor ve büyük kısmı
ölüyordu. Pontos’lular bununla da kalmıyor Romalılara gece-gündüz atlı
ve zehirli ok kullanan hücum kıtalarıyla aynen Skythia hayalet süvari-
leri1798 gibi akınlarda bulunuyor onları ok yağmuruna tutuyorlardı1799.
Romalıların her ilerleyişinde süvarilerin her biri bir yana dağılarak,
düşman cephesi boyunca at koşturuyor ve saldırarak ok ve kargılarını
fırlatıyorlardı. Romalılar atlı birlikleriyle karşı saldırıya geçtiklerinde
ise, kolayca geri çekiliyorlardı. Çünkü kendi atları sadece daha çevik
değil; fakat aynı zamanda daha dinç ve kuvvetliydi. Halbuki Roma atları
gerek uzun yol almadan gerekse yemsizlikten ve yeterli derecede besle-
nememekten dermansız düşmüştü. Bu bakımdan Pontos süvarisi geriler-
ken bazen birden geri dönüp onlara tekrar saldırıyorlardı. Peşlerine
düşmüş olan Romalılar kendi saflarından fazla uzaklaşırlarsa, bunların
geri çekilmeye başlamasını bekliyor, ardından tekrar hücum ederek
onlara kayıplar verdiriyorlardı. Bu suretle Romalılar ister ilerlesinler,
1797
Plut. Luc. XXXI. 4-7; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. IX. 23. Plutarkhos’un (Luc.
XXXI. 8) Livius’tan yaptığı bir alıntıya göre ise, Romalıların çarpıştıkları Armenia
ordusu, her ne kadar daha önceki –Tigranokerta önlerindeki– muharebeden sayı
bakımından az da olsa; bu savaşta Romalılar daha çok sayıda yüksek rütbeli subay
tutsak almış ve bir o kadarını kılıçtan geçirmişlerdir. Yukarıda sözü edilen savaşı
bize nakleden tek antik yazar olan Plutarkhos’a (Luc. XXXI. 7) göre, Pontos Kralı
Mithradates de bu çarpışmada yer almış ve kaçmıştır. Livius (perioch. 98)’de, Lu-
cullus’un Armenia Seferi’nden söz ederken, onun Mithradates ve Tigranes’in üstün
sayıdaki birleşik kuvvetlerine karşı birçok kereler savaştığını ve kralları bozguna
uğrattığını dile getirmektedir. Gene de Mithradates’in bu savaş sırasında Tigranes’in
ordusunda bulunup bulunmadığı kesin olarak belli değildir. Konuya ilişkin değişik
görüşler için ayrıca bk. Magie 1950, 1218 dn. 48.
1798
Hdt. IV. 124.
1799
Cass. Dio XXXVI. 5. 1-2.
ister geri çekilsinler, Pontos süvarileri tarafından adam akıllı hırpalanı-
yorlardı. Hareketlerini ağırlaştırmayan silahlarla donatılmış; açık arazide
atlarıyla kolayca düşmandan kaçan süvariler Romalılara saldırmak için
uygun her noktaya koşuyor; artık Roma saflarına korku saçıyorlardı1800.
Bu arada mevsim ilerlemiş ve sonbaharla birlikte Doğu Anadolu’nun
dondurucu soğukları başlamıştı. Muzaffer Romalılar yiyecek kıtlığı,
soğuklar ve ani düşman baskınları altında gün geçtikçe daha da zor iler-
lemeye başlamışlardı1801. Ayrıca bu seferde daha hiçbir kent alamamış-
lar; ancak düşmanın istediği yer, zaman ve koşullar altında onlarla sa-
vaşmışlardı. Giriştikleri bitmek tükenmek bilmeyen kısa metrajlı çar-
pışmalar kendilerine daha fazla yaralı ve ölüden başka bir şey getirmi-
yordu. Durmadan kaçıp gizlenen bir hasmın peşine düşerek kendilerini
yormaktan başka bir şey elde edemiyorlardı. Düşman bir ülkenin içleri-
ne kadar boşu boşuna sızılmış, birçok kayıp verdiren bitmez tükenmez
çarpışmalardan, açlık ve susuzluktan; sıcak ve soğuktan bitkin düşmüş-
lerdi. Savaşmalarının ardı arkası kesilmiyordu. Kazandıkları son utku-
nun ardından Lucullus, Ağrı Dağ silsileleri üzerinden Armenia’nın içle-
rine doğru ilerlemesini sürdürüyordu. Böylelikle sorunlar da durmadan
çoğalıyordu. Artaksata’ya kadar yol uzun ve çetindi1802. Başkent, batak-
lıkların, kayalıklar arasında uzanan dar vadilerin, engebeli ve dağlık
alanların, buz tutmuş nehirlerin ve ucu bucağı olmayan yüksek pla-
toların ardındaydı. Bu durum askerlerin gözünü korkutuyor, Roma ordu-
sunda huzursuzluk yaratıyordu. Askerler kar kaplı platolar, buz tutmuş
vadiler ve çamurlu bataklıklarda ilerlerken ya sürekli ıslanıyor ya da
karla kaplanıyorlardı. Geceleri ise, soğuk, rutubetli ve ıslak yerlerde
1800
Romalılar bu çeşit savaş tarzına alışkın değillerdi. Zaten hafif silahlarla donatıl-
mış, sanki yerden bitip sonra, tekrar yerin dibine giren atlı bir orduya karşı ağır
silahlar taşıyan Roma legionarius’larının yapacak pek bir şeyleri yoktu. Gerçi Ro-
malıların da süvari birlikleri vardı; ama bunların büyük çoğunluğu genellikle mütte-
fiklerden alınan yardımcı atlılardan oluşmuştu; ayrıca düşman süvari birliğiyle karşı-
laşacak kadar yeterli sayıda değildiler.
1801
Plut. Luc. XXXII. 1; App. Mithr. 87.
1802
Romalılar tüm askeri donanımlarıyla aşılması gereken uzun yolu, doğa ve
topoğrafya koşullarını göz önünde tuttuklarında yürüyüş düzenini bozmadan ilerle-
melerinin çok zor olacağının bilincindeydiler. Ağır ve dağınık düzende ilerleyen
kuvvetlerine Pontos ve Armenia süvarilerinin kolayca zarar vereceği açıktı. Hızlı ve
birbirlerine yakın bir düzende ilerlediklerinde ise, kısa sürede bitkin düşecekler ve
düşman saldırdığında kendilerini kolayca savunamayacaklardı. Ayrıca yanlarında
yeterince erzak yoktu. Besin bulmakta sıkıntı çekiyorlardı. Çünkü düşman süvarile-
rinin korkusundan ordugahlarından fazla uzaklaşamıyor ve bu yüzden az erzakla ye-
tinmek zorunda kalıyorlardı.
geçiriyorlardı. Soğuktan atlar su içemiyor ve buz tutmuş nehirler üzerin-
den geçerken buz kırılıyor ve hayvanların bacak sinirlerini kesiyordu.
Hayvanlar ayrıca takatsizlikten ve zayıflıktan topallamaya başlamışlardı.
Açlık ve soğukla, pislik ve sefaletle telef olup giden insanların gölgeleri
haline gelen legionarius’lar ise, kayalıklar ve sarp yamaçlar arasında
berelenmişlerdi. Bundan başka tahammül edilmez soğuklar nedeniyle
askerlerin kol ve bacakları soğuktan uyuşup adaleleri sertleştiğinden ve
gerginleştiğinden mafsallarını güçlükle hareket ettirmeye başlamışlardı.
Ayrıca silahları donmuş ve işlemez hale gelmişti. Bu duruma daha fazla
dayanamayan askerler, başlarındaki tribunus’ları Lucullus’a göndererek
seferden vazgeçilmesini istediler. Lucullus’un devam kararı alması üze-
rine, aynen isyankar bir orduda olduğu gibi, geceleri askerlerin çadırla-
rından feryatlar yükselmeye başladı. Lucullus’un konuşmaları askerleri
ikna etmeye yetmedi. Ordusuna Roma’nın en büyük düşmanlarından
Hannibal tarafından yaptırılan, Armenia’lıların Kartaca kentini ‘Arta-
ksata’ ele geçirdikten sonra, yağmalama ve yıkma sözü vermesi bile
sonuçsuz kaldı. Ordu Armenia topraklarında bir adım daha ilerlemek
istemiyor, askerler olabildiğince çabuk geri dönmek için can atıyorlardı.
Başka çaresi kalmayan ve ordusuna söz geçiremeyen Lucullus, sonunda
geri dönmeye karar verdi1803.
Romalıları geri dönmeye iten diğer bir neden ise, onları Armenia
topraklarına girdikleri andan itibaren bir an olsun rahat bırakmayan
Mithradates’in adamları tarafından eğitilen ve gerilla taktiğiyle savaşan
okçu süvariler olsa gerekti. Söz konusu birlikler Romalıları Armenia
sınırına kadar takip etmiş ve onlara oklarıyla uzaktan saldırmaya ve
1803
Plut. Luc. XXXII. 2-3; ayrıca bk. XXIV. 2-3. Romalıların sefere son vermeleri-
nin sebebi Appianos’a (Mithr. 87) göre, kış aylarının başlaması; Cassius Dio’ya
(XXXVI. 5. 2; 6. 1) göre, Mithradates ve Tigranes’in sürekli ataklarından yıpranan
Roma ordusunda yaralı askerlerin çoğalması ve yiyecek kıtlığı; Livius’a (perioch. 98
dn. 4) göre, Fimbria tarafından Küçük Asya’ya getirilen Valerii legio’sunun görev
süresinin dolması nedeniyle Lucullus’u terk etmeleri; Cicero’ya (Leg. Man. IX. 23-
24) göre ise, askerlerin Roma’dan ve arkadaşlarından bu kadar uzaklarda kalmak
istememeleri ile bir an önce evlerine dönme istekleriydi (şimdi askerler kaygıyla ne
zaman dinleneceklerini, yakınlarını bir daha ne zaman göreceklerini soruyorlardı).
Plutarkhos’un (Luc. XXXIII. 3-4)’de, Sallustius’tan yaptığı bir alıntıya göre ise, za-
ten askerler Lucullus’a önce Kyzikos, daha sonra da Amisos kuşatması sebebiyle iki
kışı kamplarında geçirmeye zorlandıkları için kızgındılar. Diğer kışları ise, ya düş-
manın topraklarında ya da Roma’ya bağlı müttefik krallıklarda açık havadaki kamp-
larında geçirmişlerdi. Lucullus askerlerinin hiçbir kente girmelerine izin vermemişti.
Bu nedenle bir kış daha düşman topraklarındaki kamplarında geçirmek istemiyorlar-
dı. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Liv. perioch. 98; Cass. Dio XXXVI. 16. 1-3.
taciz etmeye devam etmiş gibi gözükmektedir. Böylelikle Mithradates
ve Tigranes’in Romalılar karşısında uyguladıkları savaş stratejisi bir
şekilde işe yaramış ve Lucullus bu seferden eli boş geri dönmek zorunda
kalmıştır. Bu savaş taktiğiyle Mithradates, Lucullus’u kendi silahıyla
vurmuş ve bir bakıma ondan Kyzikos kuşatmasının intikamını almıştır.
Bu durumu kendileri açısından en iyi şekilde değerlendiren Armenia
ve Pontos kralları kaybettikleri toprakları ve bölgeleri teker teker ele
geçirmeye koyuldular. Tigranes, Lucullus’un boşalttığı topraklarda ha-
kimiyetini sağlamlaştırdıktan sonra, tekrar eski krallığını ele geçirmeye
başladı. Bu arada, İÖ. 68 sonbahar-İÖ. 68/67 kışında Mithradates 4.000
kişilik kuvvetine Tigranes’in yaklaşık bir o kadar daha katmasıyla kendi
krallığına doğru yola çıktı1804.
İÖ. 68/67 kışında Lucullus, Tigris’in güneyinden ilerleyerek Tau-
ros’ları aştı. Mygdonia ülkesine geldi. Tigranes’in kardeşi Gouras ve
Mithradates’in generallerinden Kallimakhos tarafından korunan, yöre
halkının Nisibis (Nizip), Hellenlerin Mygdonia’daki Antiokheia1805
adını verdikleri kenti kuşattı. Euphrates ve Tigris ırmaklarının arasında,
Mesopotamia’da bereketli bir ova kenarında kurulmuş olan bu kent,
büyük olduğu ölçüde yoğun bir yerleşime sahipti. Tigranes Nisibis’i
Parth’lardan almış ve kentin tahkimli konumu dolayısıyla hazinelerinin
ve değerli eşyalarının bir kısmını buraya yerleştirmişti. Kente ve böl-
geye vali olarak da kardeşini atamıştı. Kent kerpiçten yapılma çift sıra
kalın duvarlı –iç ve dış olmak üzere– iki sur ve dış surların önünde yer
alan derin bir hendekle korunuyordu. Bu bakımdan Lucullus’un bütün
çabaları karşılıksız kaldı. Kentin dış sur duvarlarının önündeki derin
hendek yüzünden Romalılar, ne kuşatma aletlerini kente yaklaştırabili-
yor, ne de duvarlara doğru tünel kazabiliyorlardı1806. Kent, tecrübeli
olduğu kadar mükemmel derecede mekanik bilgisine sahip Pontos gene-
1804
App. Mithr. 88; Cass. Dio XXXVI. 8. 1-2; ayrıca bk. Cic. Mur. XV. 33; Leg.
Man. VIII. 21; IX. 23-24.
1805
Strab. XVI. 1. 23 c. 747; Plut. Luc. XXXII. 3; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 3. 7;
Amm. Marc. XXV. 9. 8 dn. 1.
1806
Plut. Luc. XXXII. 3-4; Cass. Dio XXXVI. 6. 1-3; Eutr. VI. 9. 1; Fest. Brev. XV
str. 15-17. Orosius’a (hist. VI. 3. 7) göre, Lucullus, İÖ. 69 yılında Tigranokerta
önlerindeki zaferinden sonra, İÖ. 69-68 kışında Armenia’dan Mesopotamia’ya
doğru ilerlemiş ve bölgenin ünlü kenti Nisibis’i hücum ederek ele geçirmiş ve yağ-
malamıştır. Cassius Dio’ya (XXXVI. 3) göre ise, Lucullus kenti kuşatmaya, İÖ. 68
yazında başlamış ve abluka, İÖ. 68/67 kışında kent zapt edilene kadar sürmüştür.
rali Kallimakhos1807 komutası altında Romalıların her çeşit saldırısına
karşı direniyordu. Öyle ki, tahkimli kentin Lucullus tarafından alınama-
yacağını düşünen Tigranes, kardeşine yardım göndermeye dahi gerek
duymamıştı1808. Zaten o sıralar, Romalıların boşalttıkları bölgeleri tekrar
krallığına katmakla meşguldü.
Nisibis’i zapt etmek için her yolu denemiş olan Lucullus, İÖ. 68/67
kışın iyice bastırması nedeniyle, kent üzerindeki ablukayı gevşetti.
Gouras ve Kallimakhos gibi herkes, artık Lucullus’un kuşatmayı kaldı-
rarak geri çekilmesini bekliyordu. Kent garnizonları nöbetçi sayılarını
azaltmış ve dikkatsiz davranmaya başlamışlardı. Lucullus ise, aysız bir
akşamı bekledi. Gecenin ilerleyen saatlerinde şiddetli bir fırtınanın
kopması da Romalılar açısından faydalı oldu. Zira silahların gürültüle-
riyle komutanların bağırmaları gök gürlemeleri ve bardaktan boşanırca-
sına yağan sağanak yağmurun sesi arasında kayboldu. Buna şiddetli bir
rüzgar ve karanlık da eklenince nöbetçiler kente baskın yapan Romalı-
ları, ne görebildi, ne de duyabildiler. Bu yüzden Romalılar nöbetçilerin
gözüne çarpmadan kenti çevreleyen hendeği aşarak surlara ulaştılar.
Merdivenler vasıtasıyla birçok noktadan aynı anda surlara tırmanarak
muhafızları öldürdüler. Sonunda kule nöbetçileri durumu fark edip
alarm verdiğinde kenti savunan garnizon askerleri duvarlardaki görev
yerlerine koştular. Ama karanlık ve kötü hava yüzünden hiçbiri tehlike-
nin nerede olduğunu seçemedi. Aynı zamanda Roma ordusunun geri
kalan kısmı hendek üzerinden kente girişi sağlayan Nisibis’lilerin yık-
tıkları köprülerin üzerlerini doldurarak kuşatma aletlerini duvarlara yak-
laştırarak düşmanın dikkatini dağıttılar. Şiddetli yağmur ve fırtına yü-
zünden Armenia’lıların, ne okları, ne de ziftten yapılma ateş topları
Romalıları etkiledi. Böylelikle Romalılar kısa süre içinde kenti çevrele-
yen dış sur duvarlarını ele geçirdiler. Kentin iç duvarları ise, dış duvar-
lara nazaran oldukça zayıftı. Çünkü dış sur duvarlarının geçilemeyece-
ğine inanıyorlardı. Bu bakımdan iç kentin zapt edilmesi uzun sürmedi.
Fakat içlerinde Gouras ve Kallimakhos’un da bulunduğu bir kısım asker,
bu sırada kentin kalesine sığınabildi. Bununla birlikte, kısa süre sonra
durumlarının umutsuz olduğunu anlayıp Lucullus’a teslim oldular1809.
1807
Mithradates’in, Amisos’u Romalılara karşı savunması için kentte bıraktığı garni-
zon komutanı Kallimakhos, İÖ. 72/71 kışından-İÖ. 71-70 kışına kadar Amisos’u
Romalılara karşı savunmuş, Lucullus’a zor anlar yaşatmıştı (Plut. Luc. XXXII. 4-5).
1808
Cass. Dio XXXVI. 6. 3; 8. 1; ayrıca bk. Plut. Luc. XXXII. 4-5.
1809
Cass. Dio XXXVI. 7. 1-4; 8. 1; Plut. Luc. XXXII. 5; XXXVI. 7; Luc-Kim. III. 1;
ayrıca bk. Eutr. VI. 9. 1-2; Fest. Brev. XIV str. 4; XV str. 14-15; Amm. Marc. XXV.
Tigranes’in hazinelerinin büyük bir kısmına burada el koyan Lucullus,
İÖ. 68/67 kışını Nisibis’te geçirmeye karar verdi1810.
Tigranes ise, İÖ. 68/67 kışının ilk aylarında Armenia üzerindeki ha-
kimiyetini sağlamlaştırdıktan sonra, büyük bir ihtimalle Gordyene’nin
savunulması için orada bırakılmış olan Lucius Fannius’un üzerine yü-
rümüştür. Fannius komutasındaki Romalıları yenmiş ve onları –
Gordyene’de– kuşatmıştır. Fakat bu sırada Nisibis’te bulunan Lucullus
durumdan haberdar olmuş ve bir grup askerle Fannius’un yardımına
koşmuştur1811. Bunun üzerine Tigranes kuşatmayı kaldırarak geri çe-
kildi. Böylelikle Fannius kumandası altındaki Romalılar Tigranes’in
elinden kurtuldular. Lucullus ise, ordusunun bir bölümüyle, kışın geri
kalan kısmını Gordyene’de geçirdi1812. Ancak Lucullus, İÖ. 68 yılının
son-İÖ. 67 yılının ilk aylarında Tigranes’in güney bölgelerini ele geçir-
mesini önlemek üzere1813 Gordyene’de bulunduğu sırada Adiabene Böl-
gesi’ne de ufak bir sefer düzenlemiş olsa gerektir1814.
5. Kralın Dönüşü
Bu sırada Mithradates, çoğunluğu süvari birliklerinden oluşan 8.000 ki-
şilik ordusuyla Armenia Minor’u ve komşu yöreleri istila etti. Burada
rastladığı birçok Romalıyı öldürdü. Bunlarla şans eseri ülkeden ayrılır-
ken karşılaşmıştı. Diğerlerini ise, savaşarak bozguna uğrattı. Böylelikle
9. 8; Hieron. chron. 176. 4; Oros. hist. VI. 3. 7; Zos. III. 32. Plutarkhos’a (Luc.
XXXII. 5) göre, Lucullus, Tigranes’in kardeşi Gouras’a kibarca davranmasına rağ-
men gerek Amisos gerekse Nisibis kuşatması sırasında kendisini zor durumlarda
bırakan Kallimakhos’u zincire vurdurtmuştur. Kallimakhos’un kendisinin serbest
bırakılması halinde, Lucullus’a gizli hazine depolarının yerlerini göstermeyi vaat
etmesi dahi, Romalı generali yumuşatmaya yetmemiştir. Plutarkhos’a (ibid.) göre
Kallimakhos, büyük bir ihtimalle Amisos’u terk ederken kenti ateşe verdiği için
Lucullus tarafından cezalandırılmıştır.
1810
Cass. Dio XXXVI. 7. 4; 14. 3; 17. 2.
1811
1812
Belki de bu yüzden Plutarkhos (Luc. XXXIV. 5)’de, Lucullus’un, İÖ. 68/67
kışını Gordyene’de geçirdiğini söylemektedir.
1813
Lucullus’un seferinin sebebi, Tigranes’i destekleyen bu vasal krallığı cezalan-
dırmak olabilir.
1814
Eutropius (VI. 9) tarafından nakledilen bu seferin ne şekilde sonuçlandığı belli
değildir. Lucullus, Gordyene üzerinden ilerleyerek, Masios Tepeleri’ni aşmıştır. Bü-
yük bir bölümü, Eski Assur’un Zagros Dağları ile Tigris Irmağı arasındaki bereketli
ovalar üzerinde yer alan Adiabene üzerine yürümüştür (ayrıca bk. Plut. Luc-Kim. III.
2). Daha detaylı bilgi için bk. Sherwin-White 1984, 182-183.
eski krallığındaki birçok yöreyi geri aldı. Akrabaları ve halk onun tam
bir hükümdar olduğunu biliyor, yabancı oldukları ve yöneticileri tara-
fından kötü davranıldıkları için Romalılardan nefret ediyorlardı. Bu ba-
kımdan kralın dönüşü Pontos’ta sevinçle karşılandı. Mithradates’in da-
veti üzerine onun yanında yer aldılar ve Romalılara karşı kitle halinde
ayaklandılar. Ellerine geçirdikleri bütün Romalıları kılıçtan geçirdiler.
Böylece Pontos’ta dağınık halde bulunan Romalıların bir bölümü, daha
kendilerini toplayamadan imha edildiler1815. Müstahkem kaleler kapıla-
rını sürgünden dönen ihtiyar krallarına açtılar.
Sürgün kral Mithradates’in, krallığını terk etmesinden yaklaşık üç
sene sonra, İÖ. 68/67 kışının ilk aylarında Pontos’a girmesi üzerine1816,
Marcus Fabius Hadrianus1817 emrindeki birliklerle kralı durdurmaya
çalıştı. Ancak, 500 adamını kaybederek kazık ve hendekle çevrili tah-
kimli Roma kampına çekilmek zorunda kaldı1818. Mithradates ise, Ro-
malıların peşini bırakmadı. Fabius’a saldırdı. Buna karşın, önceleri
Mithradates’in emrinde paralı askerlik yapan, sonradan Fabius’la birlik
olan Thrakia’lılar ve o anda Roma kampında bulunan esirler, Romalılara
büyük yardımlarda bulundular. Mithradates, geri çekilmek zorunda kal-
dı. Ancak Fabius’un kralın ordusu hakkında keşifte bulunmak üzere
gönderdiği Thrakia’lılar, Mithradates’le anlaştılar. Bu yüzden Roma or-
dugahına döndüklerinde Fabius’a kayda değer rapor getirmediler. Böy-
lelikle Fabius dikkatsiz davranınca Mithradates tarafından pusuya düşü-
rüldü. Thrakia’lılar taraf değiştirerek Romalılara hücum ettiler. Aynı an-
da kralın özgürlük vaat ettiği esirler de Fabius’a karşı harekete geçtiler.
1815
Cass. Dio XXXVI. 9. 1-2; Cic. Leg. Man. IX. 24-25.
1816
Plut. Luc. XXXIV. 5; App. Mithr. 88; Cic. Leg. Man. IX. 24-25; Cass. Dio
XXXVI. 8. 2; 9. 1; ayrıca bk. Sall. Hist. V. 1. 3; Cic. Mur. XV. 33; Eutr. VI. 9. 2.
1817
Marcus Fabius Hadrianus, Lucullus ile Mithradates’in Kabeira önlerinde yaptık-
ları savaşta, Kappadokia’dan Roma ordusuna erzak taşıdığı sırada kendisine saldıran
Pontos birliklerini hezimete uğratan komutandı. Böylelikle hem Romalıları açlıktan
kurtarmış hem de kralın ordusunda panik çıkmasına neden olarak, savaşın kazanıl-
masında büyük rol oynamıştı. Bu bakımdan Lucullus, Armenia Seferi’ne çıkmadan
önce Sornatius ile Hadrianus’u Pontos’un savunulması için geride bırakmıştı (Plut.
Luc. XXIV. 1; XXXV. 1; ayrıca bk. App. Mithr. 88; Cass. Dio XXXVI. 9. 2; 10. 1).
Mithradates’in Pontos’a geri döndüğü sırada, Roma birliklerinin komutası tama-
mıyla M. Fabius Hadrianus’un kumandası altına girmiş gibi gözükmektedir. Çünkü
bu tarihten sonra –Plut. Luc. XXXV. 1 haricinde–, Sornatus’un ismi anılmamaktadır.
1818
Cass. Dio XXXVI. 9. 1-3; Appianos’a (Mithr. 88) göre, bu arada Mithradates,
Lucullus tarafından takip ediliyordu. Fakat aslında Lucullus, o sıralar Mesopota-
mia’daydı ve Nisibis’i kuşatmakla meşguldü.
Romalılar tamamen yok edileceklerdi. Ama yaklaşık 65 yaşında1819
olmasına rağmen ön saflarda savaşan ve yiğitçe dövüşen Mithradates bir
taşla dizinden vuruldu. Ardından gözünün hemen altına bir ok saplandı.
O an kralın öleceğinden korkan Pontos askerleri, Romalıları takip et-
mekten vazgeçerek yaşlı kralı kamplarına taşıdılar. Bozguna uğrayan ve
ağır kayıplar veren Romalılar, bu fırsattan yararlanıp, dört bir yana kaça-
rak hayatlarını kurtardılar. Pontos’lular tarafından süratli bir şekilde
takip edilmediklerinden, Fabius komutasındaki Roma birliklerinin dö-
küntüleri Kabeira surlarının arkasına sığınabildiler1820.
Mithradates, Skythia’nın Agaroi1821 kabilesinin yılan zehrinden ilaç
yapan doktorları tarafından kısa sürede iyileştirildi1822. İhtiyar kral tekrar
ordusunun başına geçti. Hızlı bir ilerleyişten sonra, Kabeira önlerine
geldi. Bir zamanlar kendisinin olan kenti kuşattı. Bu sırada Romalıların
donanma amirali Triarius, Lucullus’a götürmek üzere topladığı takviye
kuvvetleriyle Pontos’ta bulunuyordu. Fabius’un bozgun haberini aldı-
ğında Pontos’taki bütün Roma garnizonlarına derhal bulundukları mev-
kileri bırakarak yanında toplanmaları için emir verdi. Kısa süre içinde
kuvvetli bir ordu meydana getirerek Fabius’un abluka altında bulunduğu
Kabeira’ya doğru yürüyüşe geçti. Triarius’un yaklaştığı haberini alan
Mithradates ise, kent üzerindeki kuşatmayı kaldırdı. Eski tapınak kenti
Iris Irmağı kenarındaki Pontos Komana’sına kadar geri çekildi1823.
Triarius, Kabeira’ya geldiğinde M. Fabius Hadrianus’u komutanlık-
tan azletti. Bütün askerleri kendi komutası altında bir araya getirdi.
Mithradates’in geri çekilmesinden cesaret alarak, onu Komana’ya kadar
takip etti. İÖ. 68/67 kışında yorgun Romalılar, Iris kenarlarına geldiler.
Bunun üzerine kral ordusunun ana bölümüyle ırmak üzerindeki iki köp-
rünün birinden geçti. Onların dinlenmelerine fırsat vermeden üzerlerine
atıldı. Böyle bir saldırı beklemeyen Romalılar, bir anda neye uğradıkla-
rını şaşırdılar. Roma safları yarıldı. Fakat rüzgarın giderek şiddetini
arttırması ve aniden kopan fırtına her iki ordunun düzenini bozdu. Bu
1819
Cassius Dio (XXXVI. 9. 5)’de, Fabius’la savaşan kralın 70 yaşından fazla oldu-
ğunu bildirmesine karşın; İÖ. ca. 134/133 yılında doğan kral o sırada, ancak 65 yaş-
larında olmalıydı.
1820
Cass. Dio XXXVI. 9. 3-5; 10. 1; App. Mithr. 88; 112; ayrıca bk. Plut. Luc.
XXXV. 1.
1821
Appianos’un (Mithr. 88) tersine, Strabon (XI. 2. 11 c. 495) Agri/Agaros’ları
Maiotis kabilelerinden biri olarak sayar.
1822
Appianos’a (Mithr. 88) göre, yukarıda sözü edilen Skythia kabilesini bu yete-
neklerinden dolayı Mithradates her zaman yanında bulundurmaya özen göstermiştir.
1823
arada, Iris üzerindeki ikinci köprüden geçip, Romalılara sol kanattan
saldırması planlanan Pontos süvari birlikleri ırmağı aşarlarken köprünün
onların ağırlığına ve fırtınanın şiddetine dayanamayıp çökmesi yüzün-
den krallarının yardımına gidemediler. Kimin kazanıp kimin kaybettiği
belli olmayan bu çarpışma, Mithradates’in Iris arkasına geri çekilme-
siyle sonuçlandı. Kışın iyice şiddetini arttırması üzerine her iki ordu da
kendi müstahkem kalelerinde kışladılar1824. Triarius, Iris Irmağı’nın ku-
zeye doğru kıvrıldığı tahkimli Gaziura (Turhal) Kalesi’nde1825, Mithra-
dates ise, Komana’da (Gümenek), bir yandan kış aylarının geçmesini
beklerken diğer yandan kendilerini bir sonraki karşılaşmaya hazırladılar.
Küçük Asya’da bu olaylar cereyan ederken Roma’da ise, Lucullus
aleyhine kararlar alınmaya başlanmıştı. Lucullus zaten Küçük Asya’da
yaptığı reformlardan sonra, Roma’da birçok düşman edinmişti. Özellikle
bu uygulamalar sonunda zarara uğrayan bankerler, tefeciler ve vergi
mültezim şirketleri kendisine düşman kesilmişti. Bu insanlar Roma’da
birçok önemli kişiyi, bazı tribunus’ları hatta kendilerine önemli mik-
tarda borçları olan birçok politikacıyı parayla satın alarak Lucullus’a
karşı kışkırttılar. Şimdi Roma’da Lucullus’un kazandığı zaferleri küçük
düşürmeye ve onu komutanlıktan almaya çalışıyorlardı. Senatus’ta ise,
Lucullus’un elinde tuttuğu güce ve mevkilere sahip olmak isteyen bir-
çok üye ve general bulunmaktaydı. Çünkü Lucullus uzun süredir Asia,
Cilicia ve Bithynia gibi zengin eyaletlerinin valisiydi. Bu eyaletlerin her
biri şüphesiz Roma Senatus’undaki birçok kişinin iştahını kabartıyordu.
Ayrıca yaptığı seferler sonucu hakimiyet alanını zaman zaman Galatia,
Paphlagonia, Pontus, Armenia ve hatta Kolkhis’teki Phasis (Rioni) Ir-
mağı’na kadar uzattığı oluyordu1826. Bu durum doğal olarak Roma’daki
zengin ve iktidar peşinde koşan çevrelerin olduğu kadar, siyasi düşman-
larının kıskançlığına neden oluyordu. Böylelikle Roma’da birçok çevre
değişik nedenlerden dolayı Lucullus’a düşman kesildi.
Zaten, İÖ. 68 yılı başında, Lucullus’un hakimiyeti altındaki Asia
Eyaleti kendisinden alınarak Senatus tarafından valilerin yönetimine
devredilmişti1827. Gene aynı yılın son aylarında, Cilicia Eyaleti valiliğin-
den de azledilmiş ve eyalet, İÖ. 68 yılı consul’lerinden bacanağı1828
1824
Cass. Dio XXXVI. 10. 3; App. Mithr. 88; ayrıca bk. Plut. Luc. XXXV. 1. Daha
detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 347; Günaltay 19872, 507.
1825
1826
Plut. Luc. XXXIV. 4.
1827
1828
Plut. Cic. XXIX. 3-4.
Quintus Marcius Rex’e verilmişti1829. Böylelikle Lucullus’un elinde
sadece Bithynia ve Pontus1830 valilikleri kalmıştı. Sonunda, İÖ. 67 yılı-
nın ilk haftalarında, Roma’da sevilen ve sözü geçen bir tribunus plebis
olan Lucius Quintus Gabinius, Lucullus’a karşı Senatus’a yeni bir yö-
nerge sundu. Gabinius, Lucullus’un güç ve para tutkusu yüzünden sa-
vaşı gereğinden fazla uzattığını iddia ediyordu. Senatus’un onu, Küçük
Asya’ya düzeni sağlaması ve Roma’nın düşmanları olan krallıklara bo-
yun eğdirmesi için gönderdiğini, onun ise, bu krallıkları soyduğunu dile
getiriyordu. Hatta Tigranokerta önlerindeki zaferinden sonra bile, Tigra-
nes’i izlememiş ve onun kaçmasına izin vermişti. Ardından kralın saray-
larını yağmalamış ve zenginliğine zenginlikler katmıştı1831. Lucullus’un
bütün düşmanlarını bayram ettiren ve aristokrat generalden intikamlarını
aldıkları bu önerge, Senatus’ta lex Gabinia olarak kabul edildi. Böyle-
likle Lucullus’un uzun süren komutanlığına son verilmesi ve Roma’nın
Anadolu’daki eyaletlerinin kendisinden alınması karara bağlandı. Ku-
mandası altındaki birçok askerin görev sürelerini tamamladıkları için,
malulen emekliliğe ayrılmaları oy birliğiyle onaylandı1832. Paralı asker-
lerin ise, bir kısmının stipendium’larını (ücretlerini) verdikten sonra
1829
Cass. Dio XXXVI. 2. 2-3; XXXVI. 15. 1; ayrıca bk. Suet. Iul. VIII. 1. Marcius,
İÖ. 67 yılında havalar denize açılmaya müsait olur olmaz komutası altına verilen üç
Roma legio’suyla birlikte Kilikia’ya doğru yelken açmıştır (Sall. Hist. V. 14).
1830
Pontos Bölgesi, her ne kadar Mithradates’in Armenia’daki sürgünlüğü süresince,
yaklaşık olarak üç yıl boyunca Roma hakimiyeti altında kalmış olsa da bölge resmi
anlamda bir Roma eyaleti olmamıştır. Kral yaşadığı müddetçe Pontos Bölgesi Ro-
ma’nın işgali altındaki topraklardan başka bir şey değildi. Mithradates’in, İÖ. 68/67
kışında krallığına dönmesiyle birlikte halk Romalılara karşı ayaklanmış ve kral Pon-
tos’un büyük bir bölümünü kontrolü altına almıştı. Bu bakımdan, bu sırada Lucul-
lus’un Pontos valiliğinin sadece adı mevcuttur.
1831
Plut. Luc. XXXIII. 4; XXXIV. 3-4; Cass. Dio XXXVI. 2. 1-2; 16. 1. Konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. Plut. Luc. XXIV. 3-4; Cic. Leg. Man. IX. 23; Brut. LXII.
222; Cluent. XLIX. 137; Sall. Hist. IV. 70-71; 73; Vell. II. 33. 1; App. Mithr. 90;
Eutr. VI. 9. 3.
Cicero’ya (Sest. XLIII. 93) göre Gabinius, konuşması sırasında Lucullus’un bu
seferler sonunda ne kadar zengin olduğunu gözler önüne sermeye ve Senatus’ta
onun aleyhine genel bir hava yaratmaya çalışmıştır. Bu bakımdan, Lucullus’un
hiçbir masraftan kaçınmadan inşa ettirdiği görkemli villasının resmini Senatus üye-
lerine göstermiştir (ayrıca bk. Magie 1950, 345 dn. 51; 348 dn. 56). Romalı gene-
rallerin askeri seferler sonucunda kazanılan yağma malları ve hazineler üzerindeki
yetkilerine ilişkin olarak ise bk. Shatzman 1972, 177 vdd.
1832
Plut. Luc. XXXIII. 5; Cic. Leg. Man. IX. 26. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk.
Plut. Luc. XXXV. 3; App. Mithr. 90; Cass. Dio XXXVI. 14. 3-4; 17. 1.
dağıtılması, bir kısmının da Manius Acilius Glabrio emrine verilmesi
kararlaştırıldı. Söz konusu yasa uyarınca, Lucullus ayrıca elinde kalan
son eyaletler olan Bithynia ile Pontus valilikleri ve Mithradates ile
Tigranes’e karşı yürüttüğü savaşın kumandanlığından azledildi. Bithynia
ve Pontus eyaletleri ve Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’nın komutası,
Gaius Calpurnius Piso ile İÖ. 67 yılı consul’lüğünü paylaşan Manius
Acilius Glabrio yönetimine verildi1833.
Bu sırada, İÖ. 67 yılının ilk aylarında, Lucullus’un Nisibis’te bırak-
tığı askerler arasında terhislerini istediklerinden dolayı bir karışıklık
çıktı. Kargaşa kısa süre içinde bütün orduya yayıldı ve genel bir isyana
dönüştü. Askerleri tahrik edenlerin başında, zamanı geldiği halde terfi
edemeyen ve hakkı olan onurların kendisine verilmediğini düşünen
Lucullus’un karısının kardeşi Publius Clodius Pulcher1834 vardı. Clodius,
Flaccus tarafından, İÖ. 87 yılında Sulla ve Mithradates’e karşı Ro-
ma’dan yola çıkarılan; fakat sonradan Fimbria’nın komutasına geçen
legionarius’larla1835 yakın ilişkiye geçerek onları Lucullus’a karşı kış-
kırttı1836. Fakat Lucullus’un Nisibis’te olanlardan haberdar olması üzeri-
1833
Plut. Luc. XXXIII. 5; Cic. Leg. Man. IX. 26; Cass. Dio XXXVI. 14. 4; ayrıca
bk. Sall. Hist. V. 11; Plut. Pomp. XXX. 1; Williams 1984, 223 vdd.
1834
Plut. Cic. XXIX. 3-4; Luc. XXXVIII. 1; Cass. Dio XXXVI. 14. 4; Cic. har. resp.
XX. 42. Daha detaylı bilgi için bk. Tatum 1991, 570 vdd.
1835
Romalıların ‘Valerii’ bazen de ‘Fimbrianii’ olarak adlandırdıkları söz konusu
yirminci legio (Cass. Dio XXXVI. 14. 3; ayrıca bk. Liv. VI. 9), İÖ. 85 yılında
Fimbria’nın başlattığı bir isyan sonucunda komutanları İÖ. 86 yılı consul’lerinden L.
Valerius Flaccus’u öldürmüşlerdi (Plut. Luc. XXXIV. 2). Yukarıda sözü edilen legio
adından da anlaşılacağı üzere ismini komutanlarından almıştır.
1836
Cic. har. resp. XX. 42; Plut. Luc. XXXIV. 1-6; Cass. Dio. XXXVI. 14. 3-4; 17.
2; XXXVII. 46. 2.
Her çeşit kavme ve Roma’nın düşmanı olan krallıklara karşı bin bir zorlukla
sayısız savaşa girerek onları yenen askerlerin ellerine hiçbir şey geçmemişti. Oysa
Lucullus’un altınlarını ve değerli eşyalarını taşıyan katır ve develerden oluşan kon-
voy her geçen gün daha da büyüyordu. Pompeius’un askerleri ise, çoktan birer va-
tandaş olmuşlar, eşleri ve çocuklarıyla birlikte bereketli topraklar ve zengin kent-
lerde yaşamlarını sürüyorlardı. Halbuki Pompeius sadece Sertorius kendi adamları
tarafından öldürüldükten sonra, İspanya’daki bir grup asi ile Roma’daki kaçak köle-
lerin isyanını bastırmıştı. Kendileri gibi, Mithradates ve Tigranes’i –Asya’nın büyük
krallarını– yenerek, onların saraylarını, hazinelerini ve kentlerini yağmalamamış-
lardı. İşin garip tarafı, bu seferler sonucunda her şeyin Lucullus’un cebine girmesi
ve kendilerine bir şey kalmamasıydı. Ayrıca Lucullus komutasındaki askerleri için
savaş bitmiyordu. Clodius’un bu sözlerini dinleyen askerler ona ‘asker dostu’ laka-
bını takmışlardı (Plut. Luc. XXXIV. 1-4). Daha detaylı bilgi için bk. Mulroy 1988,
157 vdd.
ne Clodius, İÖ. 67 baharında emrindeki üç Roma legio’suyla Cilicia’ya
gelmiş olan diğer eniştesi Quintus Marcius Rex’in yanına sığındı1837.
Fakat ordu Lucullus’a karşı ayaklanmıştı. Artık, ne Tigranes, ne de
Mithradates’e karşı savaşmak istiyorlar ve kamplarında Lucullus’un
yerine yeni bir komutanın atanmasını bekliyorlardı1838. Tam bu sırada
Triarius’un habercileri Roma kampına vardılar. Fabius’un yenilgisini ve
Pontos’ta olup bitenleri Lucullus’a rapor ettiler. Ondan yardım talebinde
bulundular1839. Bunun üzerine Lucullus, ordusunu Pontos’taki arkadaşla-
rını kurtarmaya ikna etti1840. Böylelikle, İÖ. 67 baharında Lucullus Nisi-
bis-Gordyene’den hızla Pontos’a doğru yürüyüşe geçti.
Bu sırada, Mithradates Pontos’taki özgür vatandaşları ve köleleri
kendisiyle birleşmeye ve kralla birlikte özgürlük savaşına katılmaya
davet etmişti. Bu çağırılar yerlerine ulaştıktan sonra, çiftçiler ve köylüler
tarlalarını, çobanlar sürülerini, köleler efendilerini terk ederek kitleler
halinde ona katıldılar. Ordusu günden güne büyüyen Mithradates, krallı-
ğının dört bir yanından kendisine katılan yeni askerleriyle Iris Irmağı’nı
aşarak Triarius komutasındaki Roma kuvvetlerine doğru ilerledi. Triari-
us konuşlandığı, etrafında doğal korumaların olduğu Gaziura kentinin
kalesi karşısındaki ovada kamp kurdu. Çevresindeki yükseltilerin ara-
sında arkasını tepelere yaslamış olan tahkimli kent etrafında vadilere
ayrılmış tepecikler yer almaktaydı. Kentin kalesi ise, etrafındaki yüksel-
tilerin en üstünde ova tabanından yaklaşık 180m yükselen bir kaya küt-
lesi üzerine kurulmuş ve kuvvetli surlarla tahkim edilmişti. Bu ba-
kımdan Mithradates Romalıları, ne kuşatma altına aldı, ne de direkt
olarak onlara saldırdı. Kralın amacı Triarius’u savaşa zorlamaktı. Çalış-
malarını sürdürürken de, ordusunu Romalıların görüntü alanına girebile-
cek şekilde ovaya yaydı. Lucullus gelmeden Triarius’la karşılaşmak,
onu yenmek ve krallığın geri kalan kısmını tekrar ele geçirmek isti-
yordu. Ama Triarius hareket etmeyince, kuvvetlerinden bir kısmını
Clodius hiç şüphesiz, komutanı Lucullus’un arkasından bu kadar cesur şekilde

konuşarak, askerleri ona karşı ayaklandırdığı sırada Roma’daki son gelişmelerden
haberdardı. Bu durumda, Lucullus resmi olarak, artık sadece bir Roma vatandaşıydı
(Cass. Dio XXXVI. 14. 4; 15. 1). Ayrıca bk. Balsdon 1966, 68; Twyman 1972, 872.
1837
Cass. Dio XXXVI. 17. 2; ayrıca bk. Sall. Hist. V. 14; Cic. har. resp. XX. 42.
1838
Plut. Luc. XXXIV. 5.
1839
Plut. Luc. XXXV. 1; ayrıca bk. App. Mithr. 88-89.
1840
Plut. Luc. XXXV. 1; App. Mithr. 89.
Dadasa1841 Kalesi’ne gönderdi. Burada Romalıların erzakları vardı.
Düşmanın bunları korumak için geleceğini ve karışıklık yaşanacağını
düşünüyordu. Kralın kalabalık ordusundan korkan ve Lucullus’un ken-
dilerini kurtarmak üzere yolda olduğunu haber alan Triarius, bir süre
için sessiz kaldı. Ancak Dadasa’nın kuşatıldığını ve askerlerinin heye-
canlanarak bir lider tarafından yönetilmedikten sonra, kendi bildiklerini
yapacakları haberi gelince harekete geçti1842. Fakat yolda kralın saldırı-
sına uğradı. Çarpışma Zela’ya (Zile, Tokat) yaklaşık 5km mesafede yer
alan Skotion Dağı/Tepesi1843 ve onun önlerindeki ovada gerçekleşti1844.
İki ordu kalkan kalkana miğfer miğfere uzun süre çarpıştı. Her iki taraf
da uzun süre, bir karış gerilemeden dayandı. Savaşı hangi tarafın kaza-
nacağı belli olmadı.
Ama Pontos’lular süvari bakımından avantajlıydılar. Bunun üzerine
Mithradates bizzat derin kollar halinde ilerleyen yedek birliklerin başına
geçerek hızla düşmanın merkezine saldırdı1845. Kralın komutasındaki
kuvvetlerin kalkanlarıyla bronzdan bir duvar oluşturmaları düşmek üze-
re olan ön cepheyi takviye etti. Krallarıyla birlikte çarpışan askerler
birlikte hareket eden savaş gemileri gibi dalgalar halinde ilerlemeye,
silahlarını soğuk kanlılıkla ve öldürücü bir ustalıkla kullanmaya başladı-
lar. Bu sırada Pontos’lular evleri, tarlaları, tapınakları, kısacası kendi
ülkeleri uğruna şavaştıkları için kahramanca çarpışıyorlardı. Pontos
safları sık dizili bir kol halinde ölüm duvarı gibi ilerleyip önlerine çıkan
düşmanı ezerek geçtiler. Şiddetli çarpışmalar sonunda Pontos ordusunun
merkezinde yer alan Mithradates’in komutasındaki birlikler Roma safla-
rını yararak düşmanı bozguna uğrattılar. Böylelikle bir yandan peşlerine
1841
Tokat’ın 5km güneyinde Maden Kale olarak adlandırılan yer olduğu düşünül-
mektedir. Ayrıca bk. Cumont et Cumont 1906, 244 vdd.; Magie 1950, 1070 dn. 10;
Olshausen und Biller 1984, 63 vdd.; 122 vd.
1842
Cass. Dio. XXXVI. 12. 1-3. Plutarkhos (Luc. XXXVI. 1) ve Appianos’a (Mithr.
89) göre, Lucullus’un yaklaşmakta olduğu haberi Triarius’a ulaşınca, zaferi sadece
kendisine mal etmek için şafakla birlikte Pontos’lulara saldırdı. Ancak Lucullus’tan
yardım istedikten, konuşlandığı tahkimli kalede onun gelmesini uzun süre bekledik-
ten sonra, Lucullus’un takviye güçleriyle kendisine birkaç günlük mesafede oldu-
ğunu öğrendiği bir sırada, Triarius’un birdenbire hırsa kapılıp Mithradates’e saldır-
ması bizce biraz gariptir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Magie 1950, 347 dn. 54.
1843
Söz konusu dağın lokalizasyonu henüz yapılamamıştır.
1844
Caes. Bell. Alex. 72; Plin. nat. VI. 3. 10.
1845
Savaşın başlangıcında tecrübeli askerlerden oluşan ve kralın bizzat komuta ettiği
bu yedek güç savaşı izlemek ve Pontos saflarının en çok saldırıya uğrayacak nokta-
sına yardıma koşmak üzere geride kalmıştı.
17) Kralın Dönüşü
düşüp saflarını zorlayan Mithradates’in kumandası altındaki birliklerin,
öte yandan da Pontos süvarileri arasında kalan Triarius’un ordusundan
sağ kalanlar dört bir yana dağıldılar. Roma ordusunun büyük bir bölümü
artık yalnız kendini düşünmekte, canını kurtarma çaresi aramaktaydı.
Her bir Romalı panik içinde kurtulacağını ümit ettiği yöne doğru koş-
maktaydı. Bu hızlı kaçış sırasında Romalıların büyük bölümü süvariler
tarafından çevrilerek imha edildi. Legionarius’lar bölgeyi iyi tanımadık-
ları için yollarını şaşırıyor ve nereye kaçacaklarını bilemiyorlardı. Pusu-
ya düşürülüp öldürülüyorlardı. İçlerinden bazıları kaçmak için her çare-
ye başvururken, ova boyunca pek uzakta olmayan Iris’e doğru çe-
kildiler. Ancak sonunda ırmak kenarındaki bir bataklığa saplandılar. Bu
sırada kendilerini amansızca takip eden Pontos’lular o denli hasar ver-
diler ve o kadar korku/telaşa neden oldular ki; Romalıların hiçbirinde ne
muharebeye devam edecek cesaret ne de kaçmak için ümit bıraktılar.
Sonunda, sıkıştırıldıkları bataklık alanda Pontos birlikleri tarafından her
yandan kuşatılarak ok yağmuruna tutuldular1846. Pontos süvarilerini
atlatanlar ise, değişik bir istikamete kaçtıklarından bu katliamdan kur-
tuldular. Fakat onlar da Mithradates’in bizzat başında bulunduğu Pontos
atlı birlikleri tarafından takip edilmeye başlandılar1847. Bu sırada Pontos
süvarilerinden biri sanılan Romalı centurio (yüzbaşı) kralın takip birli-
ğinde bir süre onun yanında dört nala at sürdü. Fırsat bulunca da kılıcını
dolu dizgin at süren kralın bacağına sapladı. Zira kralın vücudunun üst
kısmını tamamen zırhla kaplıydı. Bundan dolayı centurio, onu arkadan
bıçaklayamadı. Bunun üzerine kralın yanında bulunanlar derhal
centurio’yu parçalara ayırdılar1848.
Kralın yarası ağırdı. Aşırı kan kaybından atında duramadı. Yere dü-
şerek bayıldı. Yanındakiler savaşçı kralı ordugaha geri taşıdılar. Komu-
tanlar zaferin Pontos’lularda olduğunu ilan ederek askerleri geri çağır-
dılar. Şaşıran askerler takibi bırakarak geri döndüler. Bütün ordu kralın
çadırının etrafında toplandı. Kralın öldüğünü zanneden askerler öfke
1846
Pontos’lular artık kesinleşen bir başarı karşısında kendilerini kolladılar ve umut-
suzluğa kapılmış insanlara karşı kendilerini tehlikeye atmadan, bataklıkta sıkıştırılan
Romalılarla düzenli savaşa girişmeyip onları uzaktan oklamakla yetindiler. Daha
sonra da düzenli olarak ilerleyip geriye kalanları ve yaralıları kılıçtan geçirdiler.
1847
App. Mithr. 89; 120; Cass. Dio XXXVI. 12. 1-4; ayrıca bk. Plin. nat. VI. 3. 10.
1848
App. Mithr. 89. Cassius Dio’ya (XXXVI. 13. 1) göre ise, Mithradates’in kuvvet-
lerinden olan biri –daha önce de sözünü ettiğimiz gibi, bazı birliklerini Mithradates,
Romalılar gibi silahlandırmıştı (ayrıca Mithradates’in saflarında halen birçok rejim
düşmanı Romalı yer almaktaydı)– krala bir şey söyleyecek gibi yaklaşarak onu
yaraladı. Adam hemen yakalandı ve öldürüldü.
seline kapıldılar. Pontos kampından öyle gürültüler yükselmeye başladı
ki, Triarius’un Gaziura’da bıraktığı askerler korkudan kaçtılar. Kralın
kanaması bayılmış olmasının da etkisiyle, doktorlarından Timotheos
tarafından durduruldu. Kral aynı gün ayağa kalkarak –aynen Büyük
İskender’in Mal Kalesi’ni ele geçirirken ağır yaralanıp da ölümcül tehli-
keyi atlatması üzerine kendisini önce gemiden daha sonra da at üzerinde
askerlerine gösterdiği gibi1849– askerlerine selam verdi. Askerlerinin bir
kısmını düşmanın takibi, diğer kısmını ise, Gaziura ve Dadasa’daki
Roma kamplarının ele geçirilmesiyle görevlendirdi. Pontos süvari bir-
likleri akşama kadar düşmanı izleyerek ele geçirdiklerini öldürdüler.
İçlerinden pek azı esir alındı. Bunların da hepsi diğerleri gibi, kılıçtan
geçirildi. Roma atlılarından küçük bir grup Triarius’la birlikte Iris’i
aşmayı başararak Lucullus’un kampına doğru yola koyuldular. Gaziura
ve Dadasa’daki Roma kampları ise, daha Pontos’lular oraya ulaşmadan
zaten büyük ölçüde boşaltılmıştı. Geride kalanları askerler temizledi.
Dört bir yana dağılarak kendilerini ayaklarının götürdüğü yere kadar
arkalarına bakmadan kaçan Romalılar takip edilerek yok edildiler. İçle-
rinden pek azı Lucullus’un kampına ulaşabildi. Savaş alanındaki ölüle-
rin elbiseleri ve silahları soyulduğu zaman Romalıların uğradıkları ye-
nilginin boyutları anlaşıldı. 7.000 kişiden fazla legionarius’un öldü-
rüldüğü bu savaşta Romalılar ayrıca 24 tribunus ve 150 centurio kay-
betmişlerdi. Roma ordusu için bu, eşi görülmemiş bir felaketti1850.
Triarius, elinde kalan birkaç süvarisiyle Lucullus’un kampına ulaşa-
rak felaket haberini ona bildirdi. Triarius’un kumandası altındaki ordu-
nun döküntüleri birer ikişer Lucullus’un ordugahına sığındılar. Lucullus,
kızgın askerlerin aradığı Triarius’u uzun bir müddet kendi koruması
altına alarak saklamak zorunda kaldı1851. Bu sırada Mithradates yarası
iyileşirken kampta halen düşmanların olabileceğini düşündü. Başka bir
amaç içinmiş gibi askerlerini kontrol ettirdi. Sonra her adamın kendi
çadırına girip dinlenmesini emretti. Bu yolla Romalıları ayırt ederek
1849
Arr. anab. VI. 9. 1-13. 3.
1850
App. Mithr. 89; 112; Plut. Luc. XXXV. 1; Pomp. XXXIX. 1; Cass. Dio XXXVI.
13. 1; Cic. Leg. Man. IX. 25; XV. 45; Sall. Hist. V. 3-8; Liv. perioch. 98; Caes. Bell.
Alex. 72; Sen. Contr. VII. 1. 15; Plin. nat. VI. 3. 10.
Romalıların bu savaşta kaybettikleri subay sayısı iki buçuk legio’ya kumanda
etmeye yetecek kadardır. Appianos’a (Mithr. 89) göre, bütün Roma tarihi boyunca,
Romalılar bir savaşta bu sayıda subayı çok ender olarak kaybetmişlerdir.
Böylelikle Mithradates, bir bakıma Lucullus’tan Rhyndakos Irmağı yenilgisinin
öcünü almıştır (Sherwin-White 1984, 184).
1851
Plut. Luc. XXXV. 2.
onları öldürttü1852. Lucullus’un ordusuna birkaç günlük mesafede oldu-
ğunu öğrendiğinde ise, kampını kaldırarak Armenia Minor’a doğru ha-
rekete geçti. Amacı büyük bir orduyla kendisine doğru gelmekte olan
Tigranes’le birleşerek Lucullus’a ve emrindeki Romalılara son darbeyi
indirmekti. Böylelikle binlerce Romalının leşleriyle doldurduğu savaş
alanını terk etti. Yolu üzerindeki bütün yörelerdeki kuyuları doldurdu.
Çeşmeleri tıkadı. Tarlalardaki ekinleri ve otları biçtirdi. Kentleri yağma-
ladı ve yakarak harabe haline getirdi. Bu suretle Romalıların yürüyüşleri
sırasında erzak edinmelerini engelledi. Ardından hazinelerinin, kıymetli
eşyalarının ve erzak depolarının bulunduğu, Halys Irmağı’nın kuzeyin-
deki yüksek dağ silsilesinin üzerinde yer alan Taulara Kalesi’ne gitti.
Etrafını tahkim ettirdi. Orada Tigranes’i beklemeye başladı1853.
Bu arada, uzun süre önce Mithradates’in yanına sığınmış ve kralın
cömert misafirperverliğinden yararlanmış olan Roma Senatus üyelerin-
den Attidius’un krala suikast girişiminde bulunmak üzere olduğu anla-
şıldı. Mithradates onu ve komplo tertipçilerini ölüme mahkum etti1854.
Mithradates’in tarafında bu olaylar cereyan ederken Lucullus hiçbir iaşe
imkanı olmayan topraklarda krala doğru ilerlemesini sürdürüyordu.
Kendisine ve ordusuna Mithradates’i yenmek üzere olduğu izlenimini
kabul ettirmiş ve askerlerine ileride elinden kaçan fırsatları daha iyi de-
ğerlendireceğini söylemişti. Ama aslında hiçbir şey yapmamıştı. Mithra-
dates ise, Lucullus’a karşı yürümemiş, Taulara yakınlardaki bir tepe
üzerine konuşlandırdığı karargahında Tigranes’i bekliyordu. Tigranes,
Kappadokia’ya doğru ilerlediği sırada, damadı Media Kralı Mithradates
komutasındaki süvari birliklerini Pontos kralına yardıma yolladı.
Mithradates yolda, Lucullus’un dağınık halde ilerleyen askerlerini gör-
düğünde, aniden Romalılara karşı saldırıya geçti. Birçoğunu öldürdü.
Kalanlar canlarını, ancak panik içinde Lucullus’un kampına kaçarak
kurtardılar. Beklemedikleri anda yenilgi haberini alan ve Tigranes’in bü-
yük bir orduyla yaklaştığını öğrenen Roma ordusunda isyan başladı1855.
Aynı zamanda Lucullus’un yerine Bithynia valiliğine atanan, İÖ. 67
yılı consul’lerinden Manius Acilius Glabrio, aynı yılın baharında emrin-
1852
1853
Plut. Luc. XXXV. 2; App. Mithr. 90; 115; Cass. Dio XXXVI. 14. 2.
1854
Appianos’a (Mithr. 90) göre, Attidius bir zamanlar Senatus üyesi olduğu ve
kralın arkadaşlığını paylaştığından işkenceye tabi tutulmadı. Fakat tertipçiler kor-
kunç acılar içinde öldürüldüler. Attidius’un azatlıları ise, efendilerinin emirlerine zo-
runlu olarak hizmet ettikleri için, onlara bir şey yapılmadı ve serbest bırakıldılar.
1855
deki askerlerle Bithynia’ya gelmişti. Habercilerini Lucullus’a göndere-
rek, Roma’da savaşı gereksiz yere uzattığı gerekçesiyle suçlandığını;
Bithynia ve Pontus proconsul’lüğünden da azledildiğini1856 ve emrin-
deki Valerii legio’su olarak adlandırılan ve Fimbria komutasında Küçük
Asya’ya giren yirminci legio askerlerinin görev sürelerinin bittiğini ken-
disine bildirdi. Geri kalan askerlere savaşı derhal bırakmaları emredildi.
Bu emre itaat etmeyenlerin bütün mallarına el koyulacağı ilan edildi1857.
Bu emirle Lucullus, sıradan bir Roma vatandaşı statüsüne inmişti.
Gene de askerlerini bir arada tutmayı başardı. Pontos kralını kendisiyle
savaşa zorlayamadığından en azından onların birleşmesini önlemek
üzere Tigranes’e karşı harekete geçmeye karar verdi. Amacı Tigranes
üzerine yürüyerek onunla savaşmaktı1858. Bu bakımdan o sıralar elindeki
üç yeni Roma legio’suyla Lykaonia üzerinden atandığı Cilicia Eyale-
ti’ne doğru ilerleyen bacanağı Quintus Marcius Rex’ten yardım istedi.
Adamlarını göndererek, ondan emrindeki legio’larla kendisine katılma-
sını rica etti. Fakat Marcius, bu isteği reddetti1859. Bunun üzerine Lucul-
lus her nasılsa, askerlerini bir şekilde ikna ederek Tigranes’e karşı iler-
lemeye başladı. Uzun yürüyüşlerden bitap düşmüş yorgun Armenia
ordusuna baskın yapmayı planlıyordu1860. Romalılar, Kappadokia sınırı
yakınlarına geldiklerinde durarak daha ileri gitmek istemediler. Bir za-
manlar Fimbria komutası altındaki askerler de yürüyüşü bırakarak geri
1856
Sall. Hist. V. 13 2; Cic. Leg. Man. II. 5. Cicero’ya (Fam. III. 6. 3; 6) göre,
Lucullus’un ordu üzerindeki kumanda yetkisi ve Bithynia valiliği, kendi yerine
atanan valinin eyalet topraklarına ayak basmasıyla sona eriyordu. Lex Cornelia de
provinciis ordinandis yasası uyarınca görevini –imperium– yeni valiye devrede-
rek, otuz gün içinde eyaleti terk etmesi gerekiyordu (ayrıca bk. Fam. I. 9. 25). Daha
detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 348 vd.; Marshall 1972, 902 dn. 60.
1857
App. Mithr. 90; ayrıca bk. Sall. Hist. V. 13 1-2; Cic. Leg. Man. IX. 26; Liv.
perioch. 98; Plut. Luc. XXXV. 3; Cass. Dio XXXVI. 14. 4. Appianos’a (Mithr. 90)
göre, söz konusu emri getiren haberciler Küçük Asya proconsul’ü –metinde komu-
tan (= stratēgos [στρατηγός])) olarak geçmektedir– tarafından yollanmıştı. Daha
detaylı bilgi için bk. Gelzer 1926, col. 404; Magie 1950, 348 dn. 57; William 1984,
226 dn. 25.
1858
Plut. Luc. XXXV. 2.
1859
Sall. Hist. V. 14-15; Cass. Dio XXXVI. 15. 1; 17. 2; konuya ilişkin olarak ayrıca
bk. Twyman 1972, 865 dn. 258.
1860
Plut. Luc. XXXV. 2; Cass. Dio XXXVI. 15. 2. Appianos’a (Mithr. 90) göre ise,
terhis edildiklerini ve Lucullus’un artık komuta yetkisinin kalmadığını öğrenen
askerlerin büyük bir bölümü ordugahı terk ettiler. Lucullus’un yanında sadece az
sayıda asker kaldı. Onlar da fakir olanlardı. Zaten hiçbir varlıkları olmadığı için,
Senatus’un mallarına el koyma cezası onlar açısından bir şey ifade etmiyordu.
çekildiler. Lucullus’a, Senatus tarafından verilen bir kararla –Senatus
consultum– artık askerliklerinin bittiğini; Anadolu’daki bütün Roma
eyaletlerinin yönetimine başkalarının atandığını; bu yüzden kendisinin
de komutanlık yapmaya yasal hakkı olmadığını söylediler1861.
Lucullus, emekli askerleri durdurmak üzere her yolu denedi. Ancak,
bütün çabaları sonuçsuz kaldı. Askerlerin çadırlarını teker teker dolaşa-
rak onları ikna etmeye çalıştı. Onlar Lucullus’un önüne boş para kesele-
rini atarak, düşmana karşı kendisinin yürümesini; çünkü şimdiye kadar
yapılan seferlerde sadece kendisinin zengin olduğunu bildirdiler. Sonun-
da diğer askerlerin araya girmesiyle emekli askerler, İÖ. 67 yazı boyun-
ca orduyla birlikte kalmaya razı oldular. Fakat, ne bir adım daha ilerle-
meye, ne de düşmanla çarpışmaya yanaştılar. Olası bir çarpışma halinde,
orduyu bırakıp geri çekileceklerdi. Çaresiz kalan Lucullus, emekli asker-
lerin her koşulunu kabul etti. Yoksa, şimdiye kadar ele geçirdiği toprak-
ların hepsini kaybedecekti. Bu bakımdan bütün yaz boyunca onları
Kappadokia sınırı yakınlarındaki karargahında tutmakla yetindi1862.
Bu durumdan yararlanan Mithradates krallığına geri döndü. Kral
hiçbir yerde direnişle karşılaşmadı. Bölgedeki kalelerin kontrolünü tek-
rar ele geçirdi. Kentler kapılarını açtılar. Herkes kralın gelişini sevinçle
karşıladı. Böylece Pontos tamamen Romalılardan temizlendi. Daha son-
ra kral kendisine ihanet eden kentlerden bazılarını yıktı1863, bazılarını
cezalandırdı; insanlardan ise, çeşitli şekillerde intikamını aldı1864.
Tigranes ise, Lucullus’un Nisibis’e doğru geri çekilmeye başlamasıyla
birlikte krallığının kuzey bölgelerindeki hakimiyetini sağlamlaştırmıştı.
Daha sonra hiç beklemeksizin güney bölgeleri üzerine yürümüş ve onla-
rın da kontrolünü eline geçirmişti. İÖ. 67 ilkbaharında Lucullus’un
Mithradates üzerine yürüdüğü sırada, Tigranes imparatorluğunun güney
eyaletleri boyunca Pontos’a doğru ilerledi. Lucullus’un Kappadokia
sınırlarına yakın bir yerde çakılıp kalmasından yararlanarak, İÖ. 67
1861
Plut. Luc. XXXV. 3; Cass. Dio XXXVI. 15. 3; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. IX. 26;
Liv. perioch. 98.
1862
Plut. Luc. XXXV. 4-6. Askerlerin Lucullus’a karşı bu şekilde davranmalarının
sebepleri için ise bk. Plut. Luc. XXXIII. 1-4; XXXIV. 3-4; Luc-Kim. II. 3-4; Cass.
Dio XXXVI. 16. 1-3.
1863
Mithradates bir zamanlar kendi ismine izafeten kurduğu Eupatoria kentini,
Romalılara karşı savaşmaksızın kapılarını açmış olduğu için ceza olarak yıktırmıştır
(App. Mithr. 115; ayrıca bk. Strab. XII. 3. 30 c. 556).
1864
App. Mithr. 91; Cass. Dio XXXVI. 17. 1. Mithradates’in, İÖ. 67 Eylül’ü ile İÖ.
66 Eylül’ü arasında Pontos’ta bastırdığı sikkeler için ayrıca bk. Magie 1950, 349 dn.
59.
yazında Kappadokia’ya girdi. Bu sırada Pontos’taki hakimiyetini sağ-
lamlaştıran Mithradates, Kappadokia üzerine yürüdü. Her iki kral
Lucullus’un ve Romalıların gözleri önünde Kappadokia’yı talan etti.
Socius populi Romani atque amicus=Roma halkının müttefiki ve dostu,
φιλορώμαιος=Romasever lakaplı Kappadokia’nın kara bahtlı, kukla
kralı I. Ariobarzanes ise, altıncı kez krallığından kaçarak Romalılara
sığınmak zorunda kaldı1865.
Kaderin bir cilvesi olarak, İÖ. 67 yazında Lucullus’un Pontos’u ele
geçirmesinden sonra, bölgeyi Roma eyaleti olarak düzenlemek üzere
Senatus’tan istediği komisyon üyeleri Kappadokia sınırındaki Roma
kampına ulaştılar. Fakat ortada düzenlenecek eyalet yoktu. Lucullus,
kendi ordusuna dahi kumanda edemiyor, askerleri ve subayları tarafın-
dan aşağılanıyor ve hakarete uğruyordu1866. Yıllarca Anadolu’yu kana
bulayan Lucullus’un o muhteşem fetihleri ve zaferleri artık birer hayal
olmuştu. Gerek Mithradates gerekse Tigranes kendi krallıklarını tekrar
ele geçirmişler, üstüne üstlük bir de Kappadokia’yı yağmalamışlardı.
Şimdi Küçük Asya ve Hellas, Mithradates ile Tigranes’in tehdidi altına
girmişti. Roma kartalları geldikleri hızla Tigris ve Euphrates’ten Halys’e
doğru geri çekilmişlerdi. İÖ. 74 yılının sonlarında Anadolu’dan gidip de
İÖ. 67 yılının yazında dönen bir kimse, bu süre zarfında Küçük Asya’da
Kappadokia’nın Mithradates ve Tigranes’in hakimiyetleri altına geç-
mesinden başka hiçbir siyasi değişiklik olmadığını zannedebilirdi. An-
cak bu müddet zarfında, Bithynia, Paphlagonia, Pontos, Kappadokia ve
Armenia bölgelerindeki birçok kent ve köy yakılıp yıkılmış, kırsal alan-
lar tahrip edilmiş, sayısız insan katledilmiş ve Anadolu’nun büyük bir
bölümü harabeye çevrilmişti. Lucullus ise, Bithynia ve Cilicia bölgele-
rindeki proconsul’lerin pervazsızlığı ve askerlerinin inatçılığı yüzünden
Kappadokia sınırındaki Roma kampında elleri kolları bağlı bir halde,
şimdiye kadar ele geçirdiği her şeyin birer birer kaybedilişini seyretmek
zorunda kalıyordu1867.
1865
Plut. Luc. XXXV. 2; 5; App. Mithr. 91; Cass. Dio XXXVI. 15. 3; 17. 1; Cic.
Leg. Man. II. 5; V. 12; VI. 16; IX. 26.
1866
Plut. Luc. XXXV. 5-6; XXXVI. 1; Cass. Dio XXXVI. 43. 2; XLVI. 1; Cic. Att.
XIII. 6 a.
1867
Cic. Leg. Man. II. 4-5; V. 12; VI. 16; IX. 26; XV. 45; konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Liv. perioch. 98; Plut. Luc. XXXV. 1-6; App. Mithr. 88-90; Cass. Dio
XXXVI. 14-17. 1; Eutr. VI. 9. 3; Günaltay 19872, 509.
Cassius Dio’ya1868 göre, bu sırada Lucullus’un yerine Bithynia Eya-
leti proconsul’lüğüne ve Mithradates’e karşı yönetilecek olan savaşın
komutasına atanan M. Acilius Glabrio bir ara emrindeki orduyla Kappa-
dokia’ya giderek Mithradates’le savaşmayı düşündü. Mithradates’i ye-
nerek, Lucullus’un zaferlerinin üzerine oturmak istedi. Fakat Pontos
kralının kuvvetli ordusunu ve Lucullus’un kampında cereyan eden olay-
ları duyunca oraya gitmekten vazgeçti. Zira Cicero’ya1869 göre Glabrio,
böylesine büyük bir savaşı yürütebilecek ne yeterli donanıma ne de
kabiliyete sahipti. Bu bakımdan Bithynia’daki eyaletinde kalarak olayla-
rı uzaktan seyretmeyi yeğledi. Lucullus’un eski valisi olduğu halde hiç
görmediği Cilicia proconsul’lüğüne atanan bacanağı Q. Marcius Rex
ise, onun yardım çağrısını reddettikten sonra, emrindeki üç legio’yla,
eyaletine gitti. Orada, Tigranes’ten kaçarak Romalılara sığınan Mene-
makhos ve Nisibis’teki ayaklanmadan sonra, Lucullus’un kendisini
cezalandırmasından korkarak yanına gelen karısının kardeşi Clodius’u
koruması altına aldı. Daha sonra da Clodius’u donanmasının başına ge-
çirerek, onu Cilicia’yı korsanlardan temizlemekle görevlendirdi1870.
Lucullus, İÖ. 67 sonbaharına kadar Kappadokia sınırındaki kam-
pında kaldı. Sonbahar başında emekli askerler görev yerlerini bıraktı-
lar1871. Bunun üzerine Lucullus ordusu ve Senatus tarafından kendisine
gönderilen komisyon üyeleriyle Galatia’ya çekildi. İÖ. 67-66 kışını
Roma’nın Küçük Asya’daki en önemli müttefikleri olan Galatların top-
raklarında geçirdi. İÖ. 66 yılı ilkbaharına, Pompeius ile Galatia’da bulu-
şuncaya dek Roma birliklerini komutası altında tutmayı başardı1872.
1868
1869
Cic. Leg. Man. II. 5.
1870
Cass. Dio XXXVI. 15. 1; 17. 1-2; Sall. Hist. V. 13. 1-14. 3.
1871
Fakat resmi olarak görev süreleri biten askerler, bir şekilde Lucullus’un kampın-
dan ayrılmamış ve İÖ. 66 ilkbaharına kadar onun yanında kalmış gibi görünmekte-
dirler. Cassius Dio’ya (XXXVI. 16. 3; XLVI. 1) göre, Pompeius, ‘Valerii’ olarak
adlandırılan bu legio askerlerini hizmet süreleri bitmiş olmasına rağmen kendi bir-
likleri arasına almıştır. Bu askerler Pompeius’un uzun seferleri boyunca hiçbir şekil-
de, ona karşı ayaklanmamış ve orduda karışıklık çıkarmaya yeltenmemişlerdir.
1872
Plut. Luc. XXXVI. 1-2; Pomp. XXXI. 1-5; Cass. Dio XXXVI. 46. 1. Cicero’ya
(Leg. Man. IX. 26) göre ise, askerlik süresi biten askerler Senatus’un kararını duyar
duymaz görev yerlerini bırakmışlardı. Diğer birlikler Lucullus’u terk ederek Bithy-
nia Valisi M. Acilius Glabrio’nun yanına gitmişlerdir (ayrıca bk. App. Mithr. 90).
6. Lex Gabinia; Pompeius’un Korsan Seferi
İÖ. 67 yılında Akdeniz’de korsanlık faaliyetleri son haddine ulaş-
mıştı1873. Öyle ki, korsanlar neredeyse bütün Akdeniz’e hakim olmuş-
lardı. Özellikle Anadolu’da ikamet eden insanlardan bazıları Mithrada-
tes-Roma Savaşları nedeniyle geçim kapılarının kapandığı ve büyük bir
sefalet içine düştükleri için korsan olmaya karar vermişlerdi. Önce hay-
dutlar gibi, ἡμιολία=hemiolia’larla1874 daha sonra da iki ya da üç sıra
kürekli gemilerle, aynı organize bir donanmanın generallerini andıran
korsan şefleri yönetiminde, filolar halinde seyrederek, kara yerine denizi
haraca bağlamışlardı1875. Bazen kent yurttaşları içinden en zenginlerini
kaçırıp onları sığınaklarına götürüyor ve halktan fidye istiyorlardı1876.
Bununla birlikte limanlara ve sahil kentlerine akın düzenlemekten de
geri durmuyorlardı. Çiftlik evlerini ve tarlaları yakmakla kalmıyor, tah-
kim edilmiş kalelere saldırıyorlardı. Kentleri dahi kuşatarak kalelerine
büyük zararlar veriyor, duvarlarını yıkıyorlardı. Şehirleri yağmaladıktan
sonra yakıyor halkı ise, köle olarak Delos ve Rhodos gibi açık pazar-
larda satıyorlardı1877. Knidos, Kolophon, Klazomenai, Iasos gibi birçok
kent, Samos, Syros, Theos, Delos ve Samothrake gibi sayısız ada ve
Klaros, Didyma, Epidauros gibi onlarca tapınak korsanlar tarafından
yağmalanmıştı. Ayrıca korsanların korkusundan birçok ada boşaltılmış
ve sahil kentleri terk edilmişti1878.
1873
App. Mithr. 91; civ. II. 1; Vell. II. 31. 2; Flor. epit. I. 41. 1; Oros. hist. VI. 4. 1.
Appianos’a (Mithr. 92) göre, Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nda Mithradates
Roma’nın Asia Eyaleti’ni ele geçirmiş; fakat Hellas’a gönderdiği orduların art arda
Sulla tarafından yenilmesi üzerine, bu eyaleti uzun zaman elinde tutamayacağını
anlamıştır. Bu yüzden eyaletin bir bölümünü yağmalamış ve denize korsanlar yolla-
mıştır. Korsanlar ise, başlangıçta halkı hırsızlar gibi tedirgin ederek birkaç gemiyle
dolaşıp durmuşlar; daha sonra yaptıkları işten büyük kazanç sağladıklarını fark
edince, korsanlıktan vazgeçmemişlerdir. Hatta Pontos kralı, Birinci Mithradates-
Roma Savaşı’nda yenilip, Sulla’yla barış yaparak yurduna döndükten sonra bile,
korsanlar Anadolu sahillerinde korsanlık faaliyetlerine devam etmişlerdir. Ayrıca
bk. App. Mithr. 63; Plut. Pomp. XXIV. 1; Maróti 1962, 125 vdd.; 1970, 481 vdd.
1874
Bir buçuk sıra kürekli gemi.
1875
App. Mithr. 92; Plut. Pomp. XXIV. 1-2; Cass. Dio XXXVI. 20. 1-4; 21. 1-2;
Vell. II. 31. 2; Flor. epit. I. 41. 2-3.
1876
App. Mithr. 92-93; Plut. Pomp. XXIV. 4.
1877
App. Mithr. 92-93; Cass. Dio XXXVI. 21. 2-3; Oros. hist. VI. 4. 1; ayrıca bk.
Strab. XIV. 5. 2 c. 668.
1878
Cic. Leg. Man. XI. 31-XII. 35; XVIII. 54-XIX. 57; App. Mithr. 63; 92-93.
Plutarkhos (Pomp. XXIV. 4-5)’de, Akdeniz’deki korsanların 1.000’den fazla gemiye
Korsanların en önemli sığınakları, ortak demir atma ve kamp kurma
yeri olarak seçtikleri, Kilikia’nın ‘Dağlık’ diye adlandırılan (Kilikia Tra-
kheia) yöresiydi. Kilikia’nın dik yamaçlı, limansız ve yüksek dağlar
arasında kalan bu kısmında bir araya geldikleri küçük kaleleri, limanları,
ıssız adaları ve başka barınakları vardı1879.
Hiçbir denizde güvenlik içinde dolaşılamıyordu. Akdeniz’in her türlü
deniz trafiğini tekellerine almışlardı. Deniz savaşlarında Roma consul ve
generallerini dahi yenmişlerdi1880. Bunların arasında yendikleri Sicilia
valisi de vardı. Kara ise, ticaret ilişkileri olmadığından pek elverişli de-
ğildi. Korsanların bu derece güçlenmesi sonunda Romalıların ticaretle-
rini olumsuz yönde etkilemeye başladı. Artık, Roma kenti de, uyrukları
ve bağlaşıkları gibi, bu felaketi tüm canlılığıyla hissediyordu. Italia ne
dışarıya mal ihraç edebiliyor, ne de eyaletlerden gelen malları içeri so-
kabiliyordu. Sicilia, Sardinia, ile Africa kıyılarından ve Mısır’dan dü-
zenli olarak Roma’ya gönderilen tahıl yüklü gemiler bile korsanlar tara-
fından ele geçirilmeye başlanmıştı. Bu durum kısa süre içinde Roma fo-
rum’larında hububat sıkıntısı ve yokluğu şeklinde kendini gösterdi. Ro-
ma, nüfusunun kalabalık olması nedeniyle açlık çekiyor ve gün geçtikçe
yıpranıyordu1881. Ticaret durmuştu1882. Artık Romalılar bile korsanların
insafına kalmışlardı. Karaya ve denize dağılmış, korsanlık yapmalarını
gerektirmeyecek sabit malları olmayan, önlerinde sadece korsanlık etme
sahip olduklarını, şimdiye kadar 400’den fazla kenti ele geçirerek yağmaladıklarını
ifade etmektedir. Ayrıca Klaros, Didyma ve Samothrake’deki kutsal alanların; Her-
mione’deki Khthonia; Epidauros’taki Asklepios, Isthmos, Tainaron, Kalauria’daki
Poseidon; Aktion ve Leukas’taki Apollon ile Samos Adası, Argos ve Lakinion’daki
Hera tapınaklarının korsanlar tarafından yağmalandığını belirtmektedir. Konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 1; Maróti 1962, 126 dn. 6-12.
1879
Korsanlık felaketi Appianos’a (Mithr. 92-93) göre, Mithradates-Roma Savaş-
ları’nın sertliğini ve uzunluğunu göz önünde bulunduran Kilikia Trakheia’lılarda
başlamıştı –bu nedenle korsanlara Kilikia’lılar deniyordu. Daha sonra Syria, Kypros,
Pamphylia ve Pontos halklarıyla devam etmiş; sonunda tüm doğu insanlarının,
kötülüklere maruz kalmaktansa kötülük etmeyi yeğlemeleri ve bunun için de kara
yerine denizi seçmeleriyle ortaya çıkmıştı. Böylece kısa sürede korsanların sayıları
on binleri bulmuş ve korsanlık sadece doğudaki sulara değil Herakles Sütunları’na
(Cebelitarık Boğazı) kadar tüm Akdeniz’e yayılmıştı (ayrıca bk. App. Mithr. 119).
Konuya ilişkin daha detaylı bilgi ve tartışmalar için bk. Strasburger 1965, 43 dn. 34-
38; Avidov 1997, 5 vdd.; Rauh 1998, 263 vdd.; Gabrielsen 2003, 400.
1880
App. Mithr. 93; Cic. Leg. Man. XII. 32-33.
1881
Cic. Leg. Man. XII. 34; XVII. 53; App. Mithr. 91; 93; ayrıca bk. Liv. perioch.
99; Cass. Dio XXXVI. 21. 1-2; 22. 1-2; 23. 1-2; Oros. hist. VI. 4. 1.
1882
Plut. Pomp. XXV. 1; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XII. 32; XVIII. 54.
şansları bulunan bu denli büyük bir orduyu ortadan kaldırmak Romalıla-
ra büyük ve zor bir iş gibi görünüyordu. Ne gözle görülen, ne elle tutu-
labilen bir yanı, ne de yasası olan bu savaş şimdiye dek hiç rastlanma-
mış bu bambaşka özelliği dolayısıyla korku ve şaşkınlık uyandırıyor-
du1883. Böylesine köklü, dal budak salmış, uzun süredir devam eden ve
tüm halkları baskı altında tutan bu savaşın uzun süreceği tahmin edili-
yordu1884. Çünkü, Murena onlara saldırmıştı; ama anılmaya değer hiçbir
şey başaramamıştı. Ondan sonra aynı şeyi Servilius Isauricus yapmıştı.
Ancak söz konusu durum korsanlar üzerinde budanmış bir ağaç etkisi
göstermiş, onların daha da serpilip güçlenmelerine neden olmuştu1885.
Artık korsanlar büyük bir aldırmazlık ve küçümsemeyle Italia’nın
tüm kıyılarını, Romalıların en önemli limanlarından Brundisium’u; hatta
Ostia’yı yağmalayabiliyorlardı1886. Romalılar şimdi, ne Ege Denizi’nde-
ki ticaret nedeniyle sık sık gidilen zengin; fakat yeterince savunması
olmayan Delos Adası’nı ne eyaletlerini ne Italia’nın deniz kıyılarını ne
limanlarını ne de Appia yolunu denetleyebiliyorlardı1887. Korsanlar
Sicilia, Campania1888 ve Etruria civarlarına baskınlar düzenliyor, yolcu,
ticaret, yük ve savaş gemilerini yakıyor, yolculuk etmekte olan soylu
ailelerin kadınlarını tutsak alıyorlardı. Kaçırdıkları kişiler arasında kendi
bildirgelerini götürmekte olan iki yargıç da vardı1889. Durum öyle bir hal
almıştı ki; ya Romalılar için yaşamsal önemi olan limanları ele geçiriyor
ya da Krete’nin en ünlü limanını gemilerle dolu iken, Roma praetor’u
Marcus Antonius’un gözleri önünde yakıp yıkabiliyorlardı1890. Bazen de
sanki kendi vatanlarıymış gibi Italia sahillerinde karaya çıkarak yerleşi-
yor ve öldürmedikleri insanları köleleriymiş gibi kullanıyorlardı1891.
1883
App. Mithr. 93; Cass. Dio XXXVI. 3.
1884
Cic. Leg. Man. XI. 31.
1885
App. Mithr. 93-94; ayrıca bk. Cic. Phil. XI. 33; Cass. Dio XXXVI. 35. 2-3; Flor.
epit. I. 41. 4-6.
1886
Cic. Leg. Man. XII. 32-33; App. Mithr. 93; Cass. Dio XXXVI. 22. 1-2; ayrıca
bk. Vell. II. 31. 2.
1887
Cic. Leg. Man. XVIII. 55. Öyle ki, Tralleis’li Phlegon’a (Fr. Hist. 12.
13=FGrHist III 606) göre, Athenodoros adlı korsan –İÖ. 69 yılında– Akdeniz’in en
önemli ticaret limanlarından biri olmasının yanı sıra, Romalıların Ege Denizi’ndeki
üssü konumundaki Delos Adası’nı yağmalamıştır. Ayrıca bk. Arnob. VI. 23. 3-5.
1888
1889
Cic. Leg. Man. XII. 32; Plut. Pomp. XXIV. 4; 6; App. Mithr. 93; Cass. Dio
XXXVI. 22. 1-2. Korsanların yakaladıkları ya da kaçırdıkları Roma vatandaşlarına
yaptıkları komik ve aşağılayıcı hareketler için bk. Plut. Pomp. XXIV. 7-8.
1890
Cic. Leg. Man. XII. 33.
1891
Tüccarlar; dahası Hellas ve Küçük Asya’ya gidecek olan ordular dahi
denizi kötü havalarda geçmeyi yeğliyorlardı; çünkü fırtınadan çok kor-
sanlardan korkuyorlardı1892.
Artık bu utanca ve zarara katlanamayan Romalılar, korsanlara karşı
harekete geçmeye karar verdiler1893. İÖ. 67 yılının Ocak ayında halk
tribunus’u (tribunus plebis) Aulus Gabinius Capito, denizleri ve Akde-
niz limanlarını korsanlardan temizlemek üzere bir yasa hazırladı. Sena-
törlerin Roma ve müttefiklerinin mahkumiyetlerine duydukları merha-
met, onlara yardım edememenin verdiği utanç, korsanlara karşı duy-
dukları öfke ve devletin güvenliği için duydukları korku o denli büyüktü
ki, lex Gabinia de piratis persequendis yasası olarak adlandırılan bu
kanun Senatus tarafından onandı1894.
Romalılar, o güne kadar çok iyi bir ün yapmış olan Gnaeus Pompei-
us’u, üç yıllığına Herakles Sütunları’na (Cebelitarık Boğazı) kadar bü-
tün Akdeniz’de karada kıyıdan 400 stadia’lık uzaklığa kadar sınırsız bir
yetkiyle donatarak (imperium infinitum) komutan olarak atadılar1895.
Tüm krallara, hükümdarlara, ada devletlerine1896, halklara ve kentlere,
mümkün olan her şekilde Pompeius’a yardım etmeleri için mektuplar
1892
1893
Liv. perioch. 99; Plut. Pomp. XXV. 1; App. Mithr. 93-94; Cass. Dio XXXVI.
23. 2; Vell. II. 31. 2.
1894
Cic. Leg. Man. XVII. 52; XVIII. 54; XIX. 57-58; Liv. perioch. 99; Vell. II. 31.
2; Val. Max. VIII. 15. 9; Plut. Pomp. XXV. 2; XXVI. 1-4; Flor. epit. I. 41. 7; App.
Mithr. 94; Cass. Dio XXXVI. 23. 3-37. 2; Ascon. pro Corn. 63-65. 5; Eutr. VI. 12.
1. Gabinius’un yasa tasarısına ve Pompeius’un komutan olarak atanmasına ilişkin,
Roma Senatus’unda yapılan tartışmalar ve çeşitli görüşler için bk. Plut. Pomp. XXV.
4-6; Cass. Dio XXXVI. 23. 5-36a; Ascon. pro Corn. 60. 20-21; 63. 20-28; 72. 8-15;
78. 30-79. 1; Vell. II. 31. 4-32. 2. Daha detaylı bilgi için bk. Davison 1930, 224;
Loader 1940, 134 vdd.; Ward 1969, 8 vdd.; Jameson 1970, 539 vdd.; Brunt 1971b,
120 vd.; Loewenstein 1973, 207 vd.; Wirth 1984, 575; Sherwin-White 1984, 187;
Girardet 2001, 154, dn. 2-3; Arslan 2003a, 107 vdd.; 2003b, 206 vd.
1895
Plut. Pomp. XXV. 2; App. Mithr. 94; Cass. Dio XXXVI. 36a-37. 1; Vell. II. 31.
2-3; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XXII. 63; XXIII. 67; leg. agr. II. 46; Phil. XI. 18;
Sall. Catil. XXXIX. 1-3; Liv. perioch. 99; Flor. epit. I. 41. 7; Tac. ann. XV. 25; Val.
Max. VIII. 15. 9.
Cicero’ya (Leg. Man. XV. 44) göre ise, Pompeius’un korsan savaşına önder ola-
rak atandığı gün, insanların ona duydukları güven nedeniyle Roma’daki buğday
fiyatında ani düşüş ve hububat bolluğu oldu –önceden hem hububatta kıtlık vardı
hem de fiyatlar çok yüksekti.
1896
Florus’a (epit. I. 41. 8) göre, Pompeius’un bu seferine Rhodos’lular önemli öl-
çüde katkıda bulunmuşlardır.
gönderdiler. Pompeius’a askeri birlikleri silah altına alabilme ve eyalet-
lerden para toplayabilme yetkisi tanıdılar. Kendi topladıkları askerlerden
oluşmuş bir orduyu, ellerindeki tüm gemileri ve 6.000 Attika talanta’sı
tutarındaki parayı ona verdiler1897 –bu onların, böylesine büyük bir deniz
üzerine yayılmış, kolayca bin bir köşeye saklanabilen, çabucak geri
çekilip habersizce yeniden ortaya çıkıveren bu denli büyük bir gücü
yenmenin çok büyük ve zor bir iş olduğunu düşündüklerini gösteri-
yordu. Pompeius’tan önce, o güne dek hiçbir Romalıya böylesine büyük
bir yetki verilmemişti. 120.000 piyadelik kara ordusu, 4.000 atlısı,
hemiolia’lar da sayılırsa 270 gemisi vardı. Senatus üyesi olup, komutası
altına legatus/praetor olarak atanan 24 temsilcisi vardı1898. Denizleri
bunlar arasında paylaştırdı. Her birinin kumandasına yeterli sayıda gemi,
süvari ve piyade birlikleri tahsis etti. Kendilerine emanet edilen bölge-
lerde tam yetkili olabilmeleri için içlerinden her birine praetor bildirge-
leri verdi. Pompeius ise, krallar kralı gibi, onların arasında gidip gelerek,
onların kendilerine ayrılan bölgelerde kalıp kalmadıklarını, bir bölgede
korsan izlerken, içlerinden birinin görevini tamamlamadan başka bir
şeyle ilgilenip ilgilenmediğini görebilecekti. Korsanlara karşı koyabil-
mek ve onların bir araya gelmelerini engelleyebilmek için yeterli sayıda
kuvvetin her zaman yerinde olması gerekiyordu1899.
Pompeius Akdeniz’i 13 bölgeye ayırdıktan sonra, buraları komutan-
ları arasında bölüştürdü. Her şeyi aşağıdaki gibi düzenledi: Tiberius
Nero ve L. Manlius Torquatus’u İspanya ve Herakles Sütunları’na kuman-
dan olarak yerleştirdi. Gallia ve Liguria yakınlarındaki suları Marcus
Pomponius’a bıraktı. Libya, Kyrene, Sardinia, Corsica, ve komşu adalar
için Gnaeus Cornelius Lentulus Marcellinus ve Publius Atilius’u görev-
lendirdi. Italia kıyılarını, Lucius Gellius ve Gnaeus Lentulus’a verdi.
Sicilia ve Adriatik Denizi’nden Akarnania’ya kadar olan kısımdan
Plotius Varus ile Marcus Terentius Varro sorumluydular. Peloponnesos,
1897
App. Mithr. 94. Cass. Dio’ya (XXXVI. 1) göre, Senatus Pompeius’a istediği ka-
dar gemi, asker, para ve savaş araç gereci alma yetkisi verdi (ayrıca bk. Plut. Pomp.
XXV. 3).
1898
App. Mithr. 94. Plutarkhos (Pomp. XXV. 3) ve Cassius Dio’ya (XXXVI. 37. 1)
göre, legatus (temsilci) sayısı 15 idi. Plutarkhos’a (XXVI. 2) göre, 120.000 piyade,
5.000 süvari, 500 gemi kendisine tahsis edilmişti. Pompeius, ayrıca kendisine ko-
mutan olarak Senatus üyelerinden praetor’luk yapmış 24 kişi seçmiş ve 2 kişiyi de
ordunun maliye işlerinden sorumlu olmak üzere kendisine quaestor atamıştı. Ko-
nuya ilişkin olarak ayrıca bk. Vell. II. 32. 4; Gruen 1969, 75 dn. 11; Mitford 1980,
136 vd. dn. 28-29; Pohl 1993, 278 vd.
1899
App. Mithr. 94; ayrıca bk. Vell. II. 32. 4.
Attika, Euboia, Thessalia, Makedonia ve Boiotia’yı Lucius Cornelius
Sisenna’ya1900 bıraktı. Adalar, Aigaion Pelagos ve Hellespontos’un
kontrolünü Lucius Lollius’a; Bithynia, Thrakia, Propontis ve Bospo-
ros’u Marcus Pupius Piso’ya; Lykia, Pamphylia, Kypros ve Phoinike
sahillerini Quintus Caecilius Metellus Nepos’a verdi1901. Praetor’ların
saldırılarda bulunmaları, kendilerine ait bölgeleri savunmaları ve elle-
rinde tutmaları amacıyla yapılan komutanlık dağıtımları bu şekilde ya-
pılmıştı. Böylelikle korsanları Akdeniz’de her yönden kuşatarak onlara,
ne kaçabilecek, ne de sığınabilecek bir yer bırakmıştı. Bu şekilde, ko-
mutanlarından her biri diğerlerinin önlerinden kaçan korsanları yakala-
yabilecekti. Ayrıca, ne korsanları kovalarken kendi üslerinden uzağa
düşecek, ne de iş bitinceye kadar yarıştaymış gibi, aynı nokta etrafında
dönüp duracaklardı1902. Bu plan çerçevesinde Pompeius, İÖ. 67 ilkbaha-
rında –10 Mart’tan önce1903– her bir komutanını görev yerlerine gön-
derdi. Ardından kendi donanmasıyla hepsinin çevresinde dolaşmaya
başladı. Önce batı bölgelerini denetledi. Bu görevi kırk günde tamamla-
dı. Bunu yaparken koşulların uygun olmamasına karşın kısa sürede
Sicilia’ya ulaştı. Africa kıyılarını araştırdı. Oradan da donanmasıyla
Sardinia’ya gitti. Devletin üç hububat ambarını donanmalar ve güçlü
garnizonlarla koruma altına aldı1904. Dönüşte Italia’ya uğradıktan sonra,
iki garnizon ve gemilerle Iberia’nın iki eyaletini ve Gallia Transalpina’yı
güvenlik altına aldı. Böylelikle Roma İmparatorluğu’nun batı bölgeleri
büyük ölçüde korsanlardan temizlendi1905. Oradan Brundisium’a geç-
ti1906. Illyricum, Hellas ve Achaia kıyılarına gemiler gönderdikten sonra,
Italia’nın iki denizini büyük donanmalarla ve çok güçlü garnizonlarla
donattı. Kendisi de Brundisium’dan başlayarak kırk gün içinde doğu
bölgelerini denetledi. Gidiş gelişlerinin çabukluğu, hazırlıklarının yo-
ğunluğu ve akıl almaz ünü herkesi şaşırttı. Öyle ki, önceleri Pompeius’a
saldırmayı ya da en azından giriştiği işin hiç de kolay olmadığını ona
göstermeyi tasarlayan korsanlar çok çabuk korkuya kapıldılar. Kuşattıkları
1900
Rawson 1979, 334 dn. 48.
1901
App. Mithr. 94-95; Flor. epit. I. 41. 9-10; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XIX. 58;
Vell. II. 32. 4; Broughton 1952, II 148 vd.
1902
Plut. Pomp. XXV. 2; XXVI. 3; App. Mithr. 94-95; ayrıca bk. Flor. epit. I. 41. 8; 11.
1903
Wylie 1990, 446 dn. 5.
1904
1905
Cic. Leg. Man. XII. 34-35; Plut. Pomp. XXVI. 4; App. Mithr. 95; ayrıca bk. Liv.
perioch. 99; Flor. epit. I. 41. 15.
1906
Plut. Pomp. XXVII. 2; App. Mithr. 95; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XII. 35.
18) Pompeius’un Korsan Seferi
kentlere karşı yaptıkları baskınlardan vazgeçtiler ve her zamanki inlerine
ve doruklarına çekildiler. Böylece denizler hemen hemen hiç çarpışma
olmadan temizlendi. Korsanlar çeşitli bölgelerdeki valiler tarafından her
yerde ele geçirildiler1907.
Bunun üzerine Pompeius, İÖ. 67 yazında en iyi gemilerden 60 par-
çalık bir donanma ve çok sayıda kuşatma aletiyle Kilikia’ya doğru yel-
ken açtı1908. Pompeius korsanlar karşında her türlü çarpışma olasılığını
göz önüne almıştı. Zira korsanların sarp tepeler üzerine konuşlandırdık-
ları kaleleri kuşatmak için bu araçlara gereksinimi olacağını sanıyordu.
Ama hiçbir şeye gerek kalmadı. İsminin yarattığı korku ve yoğun hazır-
lıklarının estirdiği terör korsanlar ve eşkıyalar arasında büyük bir telaşa
yol açtı. Bu bakımdan en azından ona karşı koymazlarsa hoşgörülü ve
müşfik davranışlarla karşılaşmayı ümit ettiler1909. Önce Lykia’daki Kra-
gos (Akdağ) ve Antikragos (Boncuk Dağları)1910 gibi en önemli kaleleri
ellerinde tutan korsanlar1911 kendiliklerinden teslim oldular. Onlardan
sonra Kilikia Trakheia’da yaşayanların bir bölümü, en sonunda birbiri
arkasından birçoğu teslim oldu1912. Bir grup korsan ise, birleşerek
Korakesion (Alanya) açıklarında Pompeius’un donanmasıyla çarpıştı.
Fakat yenilerek geri çekilmek zorunda kaldılar. Kaçanların bir kısmı
Korakesion’un tahkimli kalesine ve diğer kısmı ise, kentin önlerindeki
adanın kalın ve yüksek sur duvarları arkasına sığındılar. Daha sonra da,
Pompeius’a elçilerini göndererek teslim olmak istediklerini bildirdiler.
Böylelikle Kilikia sahillerindeki savaş kısa sürede sonuçlanmış oldu1913.
1907
Cic. Leg. Man. XII. 35; App. Mithr. 95; Cass. Dio XXXVI. 37. 3-4.
1908
Cic. Leg. Man. XII. 35; Liv. perioch. 99; Vell. II. 32. 4; Plut. Pomp. XXXVII. 3;
App. Mithr. 96; Flor. epit. I. 41. 12.
1909
App. Mithr. 96.
1910
Söz konusu dağların lokalizasyonlarına ilişkin görüşler ve literatür bilgisi için
ayrıca bk. Takmer 2002, 35 dn. 12-13.
1911
Roma-Mithradates Savaşları yüzünden bir süreliğine kesintiye uğramış olsa
dahi, Roma’nın son 25 yıldır korsanlara karşı giderek artan kararlı mücadelesi sonu-
cunda korsanların bir kısmı Lykia Bölgesi’nde de aynen Kilikia’da olduğu gibi daha
iç kesimlerdeki yüksek ve tahkimli mevzilerde konuşlanmış gibi gözükmektedir
(Takmer 2002, 38).
1912
Plut. Pomp. XXVII. 4; App. Mithr. 96; 114; Cass. Dio XXXI. 37. 4-5; Flor. epit.
I. 41. 13; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. V. 13; XII. 35; Iust. XXXIX. 5. 3; Hist. Aug.
Prob. II. 3.
1913
Flor. epit. I. 41. 13-14.; ayrıca bk. Malal. 211; Burada şu noktayı da belirtmek
yerinde olur ki: Romalıların, İÖ. I. yüzyılın başından itibaren Kilikia sahillerindeki
korsanlık ve bölgenin iç kısımlarındaki haydutluk faaliyetlerini bastırmak için gön-
derdiği komutanlar, ancak belirli ölçüde başarı sağlayabilmişlerdir. Bölge sakinleri-
Bütün Akdeniz ise, üç ay gibi bir zamanda büyük ölçüde korsanlardan
temizlendi1914.
Korsanlar bütün gemilerini Pompeius’a verdiler. Teslim olurlarken
bazıları tamamlanmış, bazıları hâlâ yapım aşamasında olan bütün silah-
larını; bazıları denizlerde bulunan bazıları ise, henüz atölyelerde inşa
halinde olan bütün gemilerini teslim ettiler. Ayrıca bu gemilerin yapı-
mında kullanılacak bütün demir, bronz külçelerini, yelken takımlarını,
halatları ve kereste, ip, katran gibi her türden malzemeyi de devrettiler.
En sonunda ellerinde tuttukları çalıştırılmak üzere zincire vurulmuş ya
da fidye almak için saklanmış çok sayıda tutsağı getirip Romalılara
verdiler1915. Pompeius keresteleri yaktırdı, gemileri beraberinde götürdü,
ne karşı yapılan her harekat ve seferden kısa süre sonra Kilikia Trakheia,
Homonaides, Oroanda ve Isauria’da yeni direniş noktaları ortaya çıkmaya devam
etmiştir. Öyle ki, Cicero (Fam. XV. 4. 8-10) bile, İÖ. 51-50 yılları arasında Cilicia
proconsul’üyken Tauros Dağları’ndaki Roma hakimiyetine karşı direnen bazı surlu
yerleşimlere karşı bir harekata çıkmıştır. Belki de, kendi yaşamında pek olmayan bir
şeyin; askeri başarılarının üzerinde durup, onları daha da belirginleştirmek için biraz
da abartma eğilimine kapılarak, buralara nasıl saldırdığını detaylı bir şekilde kaleme
almıştır. Özellikle Kilikia’lıların ana yerleşimlerinden biri olan Pindenissos/Pende-
nissos kenti, Cicero tarafından kuşatılmasına rağmen elli yedi gün dayanmıştır.
Romalılar kenti; ancak bütün abluka işlemlerini ve kuşatma aletlerini devreye sokup,
daha şiddetlice saldırmalarından sonra alabilmişlerdir (Cic. Att. V. 20; VI. 1; Fam.
XV. 4. 8-10).
Bölgedeki direniş noktaları sanıldığından daha fazla gibi gözükmektedir. Isauria,
Homonaides ve Oroanda’lılarla Kilikia Trakheia’daki Kietai kavmi, İÖ. I. yüzyılın
sonuna; hatta İS. I. yüzyılın ortalarına kadar Romalılara karşı direnişlerini sürdür-
müşlerdir (ayrıca bk. Strab. XII. 6. 3-5 c. 568-569). Daha detaylı bilgi için bk. Shaw
1990, 221 vdd.
1914
Plut. Pomp. XXVIII. 1; ayrıca bk. ve krş. Cic. Leg. Man. XI. 31-XII. 35; Flacc.
XII. 29-XIII. 30; Liv. perioch. 99; Strab. XIV. 5. 2 c. 669; Vell. II. 32. 4; Lucan.
Bel. civ. II. 576-579; VIII. 256-258; Plin. nat. VII. 25. 93; 26. 97; App. Mithr. 114;
civ. II. 1; Flor. epit. I. 41. 12-15; Auct. Liber de Vir. ill. 77. 5; Cass. Dio XXXVI.
37. 3-5; Ampel. XVIII. 19; XLVII. 5-6; Eutr. VI. 12. 1; Oros. hist. VI. 4. 1.
1915
App. Mithr. 96. Cassius Dio’ya (XXXVI. 17. 3) göre, İÖ. 67 yılı Cilicia procon-
sul’ü Marcius’un karısının kardeşi ve aynı zamanda donanma komutanı Publius
Clodius Pulcher, İÖ. 67 baharında bölgeyi korsanlardan temizlemek üzere harekete
geçmiş; fakat onlar tarafından esir alınmıştır. Bununla birlikte Pompeius’un bölgeye
gelmesiyle ondan korkan korsanlar Clodius’u serbest bırakmışlardır (ayrıca bk. Cic.
har. resp. XX. 42).
Strabon’a (XIV. 6. 3 c. 684) göre ise, Clodius o sıralar güçlerinin doruğunda
olan bir korsan çetesinin eline düştüğünde, Kıbrıs kralına mesaj göndererek kendi-
sinden kurtarmalık istetti. Bunun üzerine kral korsanlara –iki talanta (App. civ. II.
23)– kurtarmalık gönderdi; fakat bu son derece küçük bir meblaydı. Bu bakımdan
korsanlar tarafından tutsak edilenleri ve zincire vurulanları evlerine
gönderdi. Birçoğu evlerine döndüklerinde kendi mezarlarıyla (= kenota-
phia [κενοτάφια]) karşılaştılar; çünkü herkes onların ölmüş olduğunu
düşünüyordu. Korsanlar kötü olduklarından değil, Roma-Mithradates
Savaşları onları sefalet içinde bıraktığı için böyle bir yaşam sürüyorlar-
dı. Pompeius onları Soloi/Pompeїopolis, Mallos, Adana, Epiphaneia’ya
veya içinde oturulmayan başka boş arazi ya da az kalabalık olan Dağlık
Kilikia kentlerine yerleştirdi. İçlerinden bazıları Akhaia’daki Dyme’ye
gittiler1916. Böylece korsanlara karşı çok zor olacağı tahmin edilen savaş
Pompeius sayesinde birkaç gün içinde sona erdi. 71 gemi zorla ele geçi-
rildi. 306 gemi korsanlar tarafından teslim edildi1917. Yaklaşık 120 kent,
korsanlar onu almaya tenezzül etmediler; ancak gene de Clodius’u serbest bıraktılar.
Clodius kurtulduktan sonra, korsanların lütfunu ve Kıbrıs kralının kendisine karşı
olan tutumunu unutmadı (Cass. Dio XXXVIII. 30. 5). İÖ. 58 yılında halk tribunus’u
seçilince o derece kudretlendi ki; Kıbrıs’ın Ptolemaios’un elinden alarak Roma eya-
leti yapılması için bir kanun tasarısı hazırladı. Senatus’taki karşıt parti taraftarların-
dan gelebilecek herhangi bir itirazı önlemek için de onların başkanları Marcus
Porcius Cato’nun bu işle görevlendirilmesini teklif etti (Liv. perioch. 104; Cic. Sest.
XXVI. 57; dom. VIII. 20; XX. 52-53; XXV. 65; Plut. Cat. Min. XXXIV. 1-3; ayrıca
bk. Cass. Dio XXXVIII. 30. 5; Auct. Liber de Vir. ill. 80. 1-2). Bunun üzerine Cato,
Kıbrıs’ı sahiplerinden alması için gönderildi. Kısa süre sonra, kral intihar etti ve
Cato Kıbrıs’ı ele geçirerek Roma praetor eyaleti yaptı. Daha sonra kralın mal varlı-
ğına el koyarak İÖ. 56 yılında parayı Roma hazinesine taşıdı (ayrıca bk. Vell. II. 38.
5-6; 45. 4-5; Plut. Cat. Min. XXXV. 1; XXXVI. 1-3; XXXVIII. 1-XXXIX. 4; App.
civ. II. 23; Fest. Brev. XIII str. 1-1). Daha detaylı bilgi için bk. Oost 1955, 98 vdd.;
Balsdon 1962, 135; Badian 1965, 110 vdd.; Lintott 1967, 157 vdd.; Rawson 1973,
234 vdd.; Eadie 1967, 126; Rundell 1979, 315 vd. dn. 59-67; Siani-Davies 1997,
319 vd. dn. 47-49.
1916
Liv. perioch. 99; Vell. II. 32. 4; Strab. VIII. 7. 5 c. 388; XIV. 3. 3 c. 665; 5. 8 c.
671; Plut. Pomp. XXVIII. 2-4; App. Mithr. 96; Cass. Dio XXXVI. 37. 6; Flor. epit.
I. 41. 14; Servius Georg. IV. 127; ayrıca bk. Mela I. 71; Lucan. Bel. civ. I. 346; II.
579; Arat. 2 p.6.
1917
App. Mithr. 96. Plutarkhos (Pomp. XXVIII. 2)’de, Pompeius’un birçok korsan
gemisi ele geçirdiğini ve bunlardan 90 tanesinin pruvalarında tunç mahmuz oldu-
ğunu kaleme almıştır. Bununla birlikte Plutarkhos’un verdiği bu sayı sadece Kilikia
Trakheia’ya ilişkin olmalıdır. Çünkü Plutarkhos (Pomp. XXIV. 4)’de, korsanların
gemi sayısının 1.000’den fazla olduğuna değinmektedir. Strabon (XIV. 3. 3 c.
665)’de, Pompeius’un korsan savaşları sırasında korsanların 1.300’den fazla gemi-
sini yaktığını kaleme almıştır. Plinius’a (nat. VII. 26. 97) göre, Pompeius Akde-
niz’deki korsanlara karşı savaşı sırasında onların 846 gemisinden, bir kısmını batır-
mış, diğer bir kısmını ise, ele geçirmiştir. Appianos (Mithr. 117) ve Plutarkhos’a
(Pomp. XLV. 2) göre de, Pompeius’un ele geçirdiği ve batırdığı gemi sayısı yaklaşık
kale ve korsanların ikamet ettikleri tahkimli yerleşimler alındı1918 ve
10.000 korsan çarpışmalar sonunda öldürüldü1919.
800 civarındadır. Ayrıca Appianos (Mithr. 117), bu gemilerin yaklaşık 700 tanesinin
hiç zarara uğramadan Pompeius’un kontrolüne geçtiğini iddia etmiştir.
Gene Plinius’a (nat. XVI. 3. 7) göre, Marcus Terentius Varro Akdeniz’deki kor-
sanları yendikten sonra, Pompeius tarafından corona aurea (altın bir taç) ile onur-
landırılmıştır (ayrıca bk. Plin. nat. III. 11. 101; VII. 26. 97; VII. 30. 115; XVI. 3. 7 c;
XVIII. 73. 307; ayrıca bk. Flor. epit. I. 41. 9-10). Bu çeşit bir onurlandırma Roma
tarihinde yalnız, İÖ. 67 yılında Marcus Terentius Varro’ya ve İÖ. 36 yılında, aynı
zamanda korsanlara karşı verilmiş olan Sicilia Savaşları sonunda Marcus Agrippa’ya
–Augustus tarafından– verilmiştir. Söz konusu savaşlarda ele geçirilen korsan gemi-
lerinin pruvalarındaki rostrum’ları (tunç mahmuzlar) ise, sonradan Roma fo-
rum’unda sergilenmiştir (Plin. nat. XVI. 3. 7-8). Daha detaylı bilgi için bk. Gold
1985, 318 dn 25.
1918
App. Mithr. 96. Cicero’ya (Flacc. XII. 29) göre, Pompeius korsanların Akde-
niz’deki filolarını yok etmesinin yanı sıra, onların tahkimli kentlerini, limanlarını ve
sığındıkları yerleri yıkarak kullanılmaz hale getirmiştir. Böylelikle bir zamanlar yal-
nız deniz yolculuğu için değil, kentler ve askeri güzergahlar için de tehlikeli olan bu
engin denizler şimdi büyük ölçüde Pompeius’un korsan savaşları ve savaştan sonra
uyguladığı strateji sayesinde birçok bakımlardan tekrar Roma’nın gözetimi altına
alınmış ve her bakımdan kontrol altında tutulmaya başlamıştır (Cic. de prov. Cons.
XI. 27; XII. 31). Ayrıca bk. Strab. X. 4. 9 c. 477.
1919
App. Mithr. 96. Strabon (XIV. 3. 3 c. 665), Cicero (Leg. Man. XII. 35) ve
Plutarkhos (Pomp. XXXVII. 4), Romalılara karşı koyan korsanlardan kaç kişinin
öldürüldüğüne ilişkin sayı vermemektedir. Ancak Pompeius’a karşı savaşan korsan-
ların takip edildikleri, kuşatılarak ele geçirildikleri ve affedilmez suçlarından dolayı
cezalandırıldıkları belirtilmektedir. Bununla birlikte teslim olanlar –sayıları
20.000’den fazlaydı– Kilikia ve Hellas’ın tarım yapmak açısından uygun kentlerine
yerleştirildiler. Böylelikle Pompeius, korsanlara düzgün bir yaşam için bir fırsat
daha vermiş oldu. Korsanları kısa sürede temizlemesinin sırrı da aslında buydu.
Onlara insanca muamele etmiş ve öldürmek yerine gemilerini ellerinden alarak
onlara karşılığında toprak ve yerleşecek bir yer göstermişti. Böylelikle korsanların
çoğu kendi istekleriyle, ona teslim olarak kanunsuz yaşantılarına son vermişlerdir
(Flor. epit. I. 41. 14-15; Vell. II. 32. 4-6).
Bunun yanında, şu da göz önünde tutulması gereken bir gerçektir ki, korsanlar
zaten yıllardır sürdürdükleri yasa dışı işleri ve yağmaladıkları sayısız, ada, kent,
tapınak; ele geçirdikleri gemi ve kaçırdıkları insanlar sayesinde oldukça zengin ol-
muşlardı. Bu bakımdan, bundan sonraki yaşamlarını zengin ve huzurlu bir şekilde
sürdürmek istediklerinden, Pompeius’un onlara yaptığı bu teklifi seve seve kabul
etmiş olsa gerektirler.
Pompeius’un yukarıda sözünü ettiğimiz bu seferinden sonra da Ege ve Küçük
Asya’nın güney sahillerinde korsanlık, bir şekilde varlığını sürdürdü (Cic. Flacc.
XII. 27-XIV. 33; Caes. civ. III. 110; Strab. XII. 1. 4 c. 534-535; XIV. 5. 6 c. 671).
Nikaia’lı (İznik) tarihçi Cassius Dio (XXXVI. 20. 1)’de, bu döngüyü şöyle dile
7. Lex Manilia; Pompeius’un Mithradates Seferi
ve Sonuçları
Pompeius daha önce hiçbir Romalı gene-
ralin yapamadığını yapmış ve belki ken-
disinin bile umduğundan kolay bir zafer
kazanarak Akdeniz’deki korsan tehlike-
sini 90 gün1920 gibi kısa bir süre içinde
büyük ölçüde bertaraf etmişti. İÖ. 67
sonbaharında bu zaferini Roma’ya bil-
dirmiş, kendisi ise, Cilicia’da düzenleme-
ler yapmaya başlamıştı. Pompeius’un bu
haberi Roma’da büyük bir memnuniyet,
sevinç ve hayretle karşılanmıştır. Bunun Pompeius Magnus
üzerine, İÖ. 66 yılının ilk aylarında Roma halk tribunus’u Gaius
Manilius, Senatus’a yeni bir yasa tasarısı sundu1921.
Bu yasa tasarısı esas itibariyle, bir yıl önceki lex Gabinia’nın daha
da genişletilmiş bir devamı niteliğindeydi. Buna göre, zaten görev süre-
leri biten Bithynia proconsul’ü Glabrio ile Cilicia proconsul’ü Marcius
azledilip, Lucullus’un halen komutası altında tuttuğu birlikler Pompei-
us’un komutası altına verilerek, onun Mithradates ve Tigranes’e karşı
yürütülecek olan savaşın kumandasına getirilmesi teklif ediliyordu1922.
getirmektedir: “Eşkıyanın kırsal kesimlerde yaşayanlara yapma alışkanlığında

olduğu zorbalıkların aynısını korsanlar da oldum olası denizlerde gemicilere yap-
mışlardır. Bu tür şeyler hep olmuştur ve insan karakteri aynı kaldığı sürece olmaya
devam edecektir”.
1920
Cicero’ya (Leg. Man. XII. 35) göre, 49; Livius (perioch. 99), Florus’a (epit. I.
41. 15) ve Aurelius Victor’a (Liber de Vir. ill. 77. 5) göre, bu süre 40 gündü. Eutro-
pius’a (VI. 12. 1) göre, bu süre birkaç aydı; Valerius Paterculus (II. 32. 4) ise, zaman
vermemekle birlikte Pompeius’un denizlerdeki korsan tehdidini kısa sürede bertaraf
ettiğini dile getirmektedir.
1921
Cic. Leg. Man. XXIV. 69; Liv. perioch. 100; Plut. Pomp. XXX. 1; Cass. Dio
XXXVI. 42. 1-4; ayrıca krş. App. Mithr. 97; Ascon. pro Scaur. XXVIII. 21; pro
Corn. 60. 10-14; 72. 8-73. 12.
1922
Zira Cicero’ya (Leg. Man. II. 4; 6) göre, Anadolu’nun iki güçlü kralı,
Mithradates VI Eupator ve Tigranes II Megas, Romalıların en fazla ve en ciddi gelir
getiren kaynaklarını ve Roma müttefiki olan birçok devletin ve yurttaşın mal varlı-
ğını tehlike altına sokmuşlardı. Bu durum Romalıların Küçük Asya’dan elde ettiği
kazancı gözle görülür ölçüde azaltmış ve Romalıları, gelirleri ve bağlaşıklıkları
açısından çetin ve tehlikelerle dolu bir savaşın eşiğine getirmişti (ayrıca bk. Leg.
Man. V. 12-VII. 19).
Böylelikle Romalıların, Pompeius komutası altında Mithradates Savaş-
ları boyunca üzerlerinde oluşan ve artık iyice derinleşen bu lekeyi silme-
leri hedefleniyordu1923. Bu bakımdan Pompeius, Roma halkı adına savaş
ya da barış kararı almak ve ittifak kurmak konusunda sınırsız bir yetkiye
sahip olacaktı. Dahası lex Gabinia ile elinde bulundurduğu güce,
Phrygia, Lykaonia, Galatia, Kappadokia, Kilikia, Kolkhis ve Armenia
da ekleniyordu. Korsanlara karşı atadığı komutanlarına ek olarak söz
konusu yeni savaş için yeni legatus’lar atayabilecekti. Böylelikle hemen
hemen Italia haricinde Roma’nın bütün eyaletleri ve denizlerdeki do-
nanması onun hakimiyeti altına girecekti. Bu durum en açık ifadeyle,
Roma’nın bütün gücünün tek bir kişinin elinde toplanması demekti.
Quintus Catulus ve Quintus Hortensius gibi bazı Senatus üyelerinin
şiddetle karşı çıktığı bu yasa tasarısı, Iulius Caesar ve Marcus Cicero
gibi Senatus üyelerinin Pompeius yanlısı yaptıkları konuşmalar sonunda
Roma Senatus’unda oy birliğiyle lex Manilia olarak kabul edildi1924.
Haber Pompeius’a, İÖ. 66 yılının ilkbaharına doğru korsanları uzun
süren savaşlar ya da zorunlu göçler sonucunda boşalmış olan Cilicia’nın
iç kısımlarındaki kentlere yerleştirmesinden sonra ulaştı. Bu sırada
Pompeius, Krete Adası’na gönderdiği legatus’u L. Octavius’u Roma
birliklerinin önünde azarlayan Quintus Caecilius Metellus’a1925 karşı
1923
Çünkü Roma halkının adını iyice ezberlediği kral, İÖ. 88 yılında Anadolu’daki
tüm Romalıları aynı günde öldürmesine rağmen yirmi üç yıldır, hâlâ Küçük Asya’da
hüküm sürüyordu. Artık ne kendisine babasından miras kalan krallığına, ne de
Kappadokia’ya sığınmak gereksinimi duyuyordu. Şimdi Anadolu topraklarında ra-
hatlıkla dolaşabiliyor ve bölgedeki Roma dostlarının ve bağlaşıklıklarının güvenli-
ğini tehdit ediyordu (Cic. Leg. Man. III. 6-7).
1924
Cass. Dio XXXVI. 42. 4-43. 1; 45. 1; Plut. Pomp. XXX. 1-3; 5-6; Luc. XXXV.
7; Cic. Mur. XVI. 34; dom. VIII. 19; Orat. 102; Phil. XI. 18; ad fam. I. 9. 11; Quint.
Inst. II. 4. 40; App. Mithr. 97; civ. I. 80; Liv. perioch. 100; Vell. II. 33. 1-2; Flor.
epit. I. 41. 7; Eutr. VI. 12. 2; Ascon. pro Corn. 58; Eutr. VI. 12. 2.
Hortensius ile Catulus’un başını çektiği kişilerin Manilia yasası aleyhine ko-
nuşmaları ve tavırlarına ilişkin olarak bk. Cic. Leg. Man. XVII. 51-52; XIX. 56; XX.
59-60; XXI-XXII. 63; 66; Plut. Pomp. XXX. 3-5; Cass. Dio XXXVI. 42. 3; Ascon.
pro Corn. 58. 18. Ayrıca bk. Hawthorn and MacDonald 1960, 18 vdd.; 148 vdd.;
Gruen 1968b, 161; 1969, 74; 1974, 535 dn. 3; Bringmann 2003, 71.
Caesar ve Cicero gibi lex Manilia’yı destekleyenlerin kanun lehine konuşmala-
rına ve hareketlerine ilişkin olarak ise bk. Cic. Leg. Man. X. 27-XXIV. 71; Quint.
Inst. II. 4. 40; Cass. Dio XXXVI. 43. 2-5. 44. 1-2. Ayrıca bk. Davison 1930, 224
vd.; Alfonsi 1947, 245 vdd.; Brunt 1988, 472 vd.; Syme 20025, 29.
1925
Sicilia Adası’nın Verres’ten sonraki proconsul’ü olan Q. Caecilius Metellus, İÖ.
ca. 69/68 yılında korsanlar karşısında yaptığı başarılı savaşlar sayesinde ön plana
yelken açmak üzere hazırlanıyordu1926. Senatus bildirgesi kendisine
ulaştığında sevincinden yerinde duramamasına karşın, bu durumdan
yakınır gibi bir hal takındı. Bununla birlikte derhal korsanlarla ilgili
Krete, Kilikia ve diğer deniz meselelerini bir kenara bırakarak, Mithradates
ile Tigranes’e karşı yürüteceği savaşın hazırlıklarına başladı1927. Anado-
lu’nun dört bir tarafındaki Roma legio’larına ve Roma’yla bağlaşıklık
içinde olan krallara bir an önce kendisiyle buluşmalarını emretti. Ayrıca
zaman kazanmak ve Pontos kralını yoklamak için legatus’larından
Metrophanes’i barış elçisi olarak Anadolu’nun boyun eğmez kralı
Mithradates’e yolladı1928.
Bu sırada Mithradates eski krallığı üzerindeki hakimiyetini tamamen
sağlamlaştırmıştı. Şimdi her zaman yaptığı gibi ordusunu bir sonraki
Roma çarpışmasına hazırlıyordu. Bir yandan ordusundaki eksiklikleri
giderirken, diğer yandan da Romalılara karşı müttefik arayışı içindeydi.
Uzun süren savaşlar sonunda ülkesini bir harabeye çevirmiş1929 ve ordu-
sunu yıpratmıştı. Ayrıca, artık Armenia Kralı II. Tigranes’le arası bo-
zulmuştu. Çünkü Tigranes’in, İÖ. 67 yazındaki Kappadokia istilası sıra-
çıkmıştı (Liv. perioch. 98; Oros. hist. VI. 3. 5). Bu bakımdan, İÖ. ca. 68/67 yılında
Krete Adası’nı korsanlardan temizlemek üzere general olarak göreve atanmıştı (Liv.
perioch. 99; App. Sic. IV; VI. 1-2; Vell. II. 34. 1; Cass. Dio XXXVI. 1a; Eutr. VI.
11). Fakat Pompeius’un korsan seferini kısa sürede büyük bir başarıyla sonuçlan-
dırması ve kendisine teslim olan korsanlara karşı olan ılımlı tutumu nedeniyle Krete
korsanları da Pompeius’a teslim olmak istediklerini bildirdiler. Bu bakımdan
Pompeius, legatus’unu göndererek Metellus’a Krete’den ayrılmasını ve savaşı ken-
disine devretmesini emretti (App. Sic. VI. 2; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XII. 35; XVI.
46. Pompeius ile Metellus arasındaki mektuplaşmalar ve anlaşmazlıklar için bk. Liv.
perioch. 99; Val. Max. VII. 6 ext. 1; Flor epit. I. 42. 4-6; Plut. Pomp. XXIX. 1-5;
Cass. Dio XXXVI. 17 a; 18. 1. 1-19. 3; 45. 1). Fakat Metellus, bu emre itaat etmeye-
rek Krete kentleri üzerindeki kuşatmayı sıkılaştırdı. Sonunda adanın kontrolünü
tamamen ele geçirdi ve Creticus ‘Krete fatihi’ unvanını aldı. Böylelikle Krete Adası,
Roma eyaleti statüsü kazandı (Cic. Flacc. III. 6; XIII. 30; XL. 100; ad Brut. XVI. 2;
Strab. X. 4. 9 c. 477; XVII. 3. 25 c. 840; Liv. perioch. 99-100; Vell. II. 34. 1-2; 38.
6; App. Sic. VI. 2; Cass. Dio XXXVI. 17 a; 18. 1-2; 19. 2-3; Flor. epit. I. 42. 4-6;
Iust. XXXIX. 5. 3; Eutr. VI. 11. 1 dn. 15; Oros. hist. VI. 4. 2; Fest. Brev. VII str. 3-4).
1926
Plut. Pomp. XXIX. 1-5; Cass. Dio XXXVI. 45. 1.
1927
Plut. Pomp. XXX. 5-6; XXXI. 1; App. Sic. VI. 2; Cass. Dio XXXVI. 45. 1-2.
Pompeius’un bu çeşit hareketlerine ilişkin olarak ayrıca bk. Cic. Fam. VIII. 1. 3;
1928
Cass. Dio XXXVI. 45. 2-3; ayrıca bk. Plut. Luc. XXXV. 7.
1929
Kralın ülkesiyle birlikte Anadolu’nun birçok bölgesi ve kenti Mithradates-Roma
Savaşları sırasında bazen Romalı generaller tarafından bazen de kralın kendisi tara-
fından önemli ölçüde tahrip edilmiş ve yağmalanmıştı (Oros. hist. VI. 5. 11-12).
sında en küçük –ve son kalan– oğlu ‘Tigranes’ babasının yokluğunda
Armenia’da ona karşı ayaklanma başlatmıştı. Bunun üzerine Tigranes
Kappadokia’dan oğlu üzerine yürümüş ve onu Armenia’da yenmişti.
Ama oğlu elinde kalan kuvvetlerle kayın babası Parthia kralının toprak-
larına sığınmayı başardı. Şimdi Tigranes, bu başkaldırının suçlusu ola-
rak oğlunun dedesi Pontos Kralı Mithradates’i görüyordu. Mithrada-
tes’in bu isyanda parmağı olduğunu ve torununu kendisine karşı kışkırt-
tığını düşünüyordu1930. Bu bakımdan Mithradates, şansını Parth’lar üze-
rinde denedi. Parthia Kralı Arsakes (İÖ. ca. 77-İÖ. 70) öldüğünden1931,
yerine geçen, tanrı (= theos [θεός]) lakaplı, oğlu III. Phraates’e (İÖ. 70-
İÖ. 58) bir elçi heyeti yollayarak Romalılara karşı ittifak yapmaya çalış-
tı. Fakat bu durumdan haberdar olan Pompeius da elçilerini Phraates’e
göndererek kendisiyle ittifak yapmasını ve Armenia’yı istila etmesini
önerdi. Euphrates Romalılarla kendisi arasında sınır kabul edilecekti. Bu
sırada Parthia sarayında bulunan Tigranes’in oğlu; damadı Tigranes’in
de etkisiyle Phraates, Pompeius’la anlaştı. Daha sonra da, İÖ. 66 ilkba-
harında genç Tigranes’i yanına alarak Armenia topraklarına girdi1932.
Bunun üzerine Mithradates, doğudaki krallıklardan kendisine bir
yardım gelmeyeceğini anladı. Bu sefer Romalıları denedi. Pompeius’a
bir heyet göndererek, ateşkes için ne gibi koşullar ileri sürdüğünü sor-
durdu. Pontos kralıyla savaşmayı kafasına koymuş olan Pompeius ise,
Mithradates’ten yanına sığınmış olan Romalı rejim düşmanlarını kendi-
sine vermesini ve silahlarını bırakarak kayıtsız şartsız teslim olmasını
istedi. Bu sırada Pontos kampında Mithradates’in Pompeius’la barış
görüşmelerine başladığı haberi yayıldı. Haber üzerine kendilerinin Pom-
peius’a verileceğini düşünen Pontos ordugahındaki mülteci Romalılar,
daha sonra da Romalılar olmaksızın savaşmak istemeyen Pontos asker-
leri gürültü yapmaya başladılar. Bu yüzden Mithradates, askerlerine bir
konuşma yaptı: Elçileri aynen Pompeius’un kendisine gönderdiği gibi
anlaşma yapmaktan ziyade casusluk yapmak ve düşmanın gücü hakkın-
da bir fikir edinmek için gönderdiğini söyledi. Romalılarla ordusundaki
herkesin yararına olmadıktan sonra, anlaşma yapmayacağı üzerine ye-
min etti. Böylelikle herkes yatıştı ve her şey eski halini aldı1933.
1930
Cass. Dio XXXVI. 50. 1-2; 51. 1; ayrıca bk. App. Mithr. 104.
1931
Cass. Dio XXXVI. 45. 3. Tralleis’li Phlegon’a (Fr. Hist. 12. 7) göre ise, III.
Phraates’in babasının adı Sinatrukes idi.
1932
Cass. Dio XXXVI. 45. 3; 51. 1-2; Liv. perioch. 100; konuya ilişkin olarak ayrıca
krş. Iust. XLII. 4. 6 dn. 9.
1933
App. Mithr. 98; Cass. Dio XXXVI. 45. 4-5
İÖ. 66 ilkbaharında Pompeius, Küçük Asya’daki Roma askerleri ve
Roma ile bağlaşıklık içinde bulunan krallıklardan aldığı yardımlarla
Lucullus’un halen elindeki legio’larla bulunduğu Galatia’ya doğru yola
çıktı. Roma’nın başarılı olduğu kadar eskiden beri birbirini çekemeyen
bu iki generali subaylarının vasıtasıyla Galatia’da bir araya getirildi-
ler1934. Buluşma Trokmoi ülkesindeki Posdala Kalesi1935 önünde toplan-
mış olan Roma ve Galat birliklerinin huzurunda gerçekleşti1936. Önce
her iki kumandan dostça selamlaşarak, düşmanları karşısındaki başarıla-
rından dolayı birbirlerini tebrik ettiler. Fakat görüşmeler sırasında anla-
şamadılar ve birbirlerine hakaret edercesine çekiştiler. Pompeius, Lucul-
lus’u para tutkusu=pecuniae cupidine ve kendilerini kral zanneden kuk-
laların gölgeleriyle savaşmakla suçladı. Kendisinin ise, daha önceden
yenilmiş olmasına rağmen bundan dersini almış olan Mithradates’in tam
teşekküllü ordusu karşısında savaşacağını ve onu yeneceğini ileri sürdü.
Bunun üzerine Lucullus da, Pompeius’un askeri güç arzusuyla=
cupiditas imperii alay etti ve başkalarının zaferlerini çalmakla suçladı.
Pomepius’un Sertorius, Lepidus ve Spartacus isyanlarını bastırdığını
söylemesine rağmen, Sertorius’un adamları tarafından öldürüldükten
sonra, ordusunun büyük ölçüde Metellus tarafından yıpratıldığını; Lepi-
dus’un, zaten Catulus tarafından birçok kereler yenildiğini; Spartacus’un
ise, Crassus’un orduları tarafından sonunda bozguna uğratıldığını belirt-
ti. Mithradates ve Tigranes’in ise, kendisi tarafından zaten yenildiğini
ifade etti. Onun Metellus, Catulus ve Crassus’tan çaldığı gibi, şimdi de
kendisinin elinden Mithradates ve Tigranes’e karşı zaferlerini çalmaya
geldiğini iddia etti. Pompeius’un büyüklüğünün aynen ölmüş ve ölmek
üzere olan hayvanların leşleriyle beslenen akbabalar gibi, başkalarının
ellerinden zaferlerini almak ve zaten yenilmiş olan düşmana son darbeyi
indirmek olduğunu dile getirdi. Roma’nın bu iki büyük generali yumruk
yumruğa birbirlerine girmek üzereyken dostları tarafından zorla ayrıldı-
1934
Plut. Luc. XXXVI. 1-2; Pomp. XXXI. 2; 5; Cass. Dio XXXVI. 46. 1-2; XXXVII.
49. 4.
1935
Strabon’a (XII. 5. 2 c. 567) göre ise, Pompeius ile Lucullus’un bir araya gelerek
müzakere ettikleri yer, Danala’ydı.
1936
Çünkü Galatlar Roma’nın Küçük Asya’daki en önemli müttefiklerinden biri
olarak o zamana kadar yapılan askeri hareketlerde Sulla ve Lucullus komutası al-
tında Pontos Kralı VI. Mithradates ve Armenia Kralı II. Tigranes’e karşı savaşmış-
lardı. Şimdi Galatlar ve diğer müttefikler güçlerini Pompeius için birleştiriyorlardı.
Pompeius ile Galat tetrarkhes’lerinden Deïotaros’la kısa sürede dost olmuş ve Pom-
peius her zamanki talihiyle Lucullus’tan esirgenen bütün kolaylıkları elde ederek,
Roma ordusundaki birlik ve düzeni yeniden sağlamıştır (Arslan 2000a, 146).
lar. Daha sonra Pompeius, Lucullus’a Roma’ya dönerek Pontos ve
Armenia kralları karşısındaki zaferlerini kutlaması için 1.600 asker bı-
raktı1937 ve Lucullus’un emrindeki bütün askerleri alarak Mithradates’in
üzerine doğru yürüyüşe geçti1938.
1937
Plut. Luc. XXXV. 7; XXXVI. 2-4; Pomp. XXX. 3; XXXI. 2-7 dn. 2; Cass. Dio
XXXVI. 46. 1-2; Vell. II. 33. 2-3; ayrıca bk. Cic. Leg. Man. XI. 30; Strab. XII. 5. 2
c. 567. Pompeius (Plut. Luc. XXXVI. 4) kendi işine yaramayan ve Lucullus’a düş-
man, isyankar askerleri ona bırakmaya özen göstermiştir. Ayrıca Lucullus’un Ana-
dolu’da ele geçirmiş olduğu yerlerin organizasyonunda ona yardım etmek üzere
Senatus tarafından görevlendirilmiş olan ve aralarında Lucullus’un kardeşi M.
Terentius Varro Lucullus ile Murena’nın oğlu L. Licinius Murena’nın da bulunduğu
10 kişilik heyeti –decem legati– de Roma’ya geri göndermiştir (Cic. Att. XIII. 6. 4
‘6a’; ayrıca bk. Plut. Pomp. XXXVIII. 1; Luc. XXXVI. 6; Cass. Dio XXXVI. 43. 2;
46. 1-2; Arkenberg 1993a, 334 dn. 55; 339 dn. 107). Bununla birlikte Cicero’nun
(Mur. XVIII. 37)’deki yorumuna göre, Lucullus’la birlikte bazı birlikler Roma’ya
gitmişlerdir (Smith 1960, 5 dn. 30). Ayrıca bk. Epstein 1987, 83 dn. 112-114.
Bunun üzerine Lucullus, İÖ. 66 ilkbaharında Roma’ya dönmüştür (Plut. Luc-
Kim. II. 3; ayrıca bk. Cic. Acad. II. 1. 3). Fakat orada Pompeius’un eniştesi Roma
tribunus’u Gaius Memmius tarafından Mithradates-Tigranes’e karşı yürüttüğü sa-
vaşları gereksiz yere uzattığı ve ele geçirdiği hazineleri kendisine sakladığı gerekçe-
siyle suçlanmıştır. Bununla da yetinmeyen Memmius, Senatus’u ve halkı etkilemeye
çalışarak, Lucullus’un triumphus (zafer töreni) düzenlemeye hakkı olmadığını iddia
etmiştir. Bu surette Memmius ve Lucullus’un Roma’daki düşmanları onun tri-
umphus düzenlemesini üç yıl boyunca ertelemişlerdir. Fakat sonunda hem Lucullus
hem de Roma’da sözü geçen önemli mevki sahipleri Senatus ve halkı ikna etmişler;
böylelikle Lucullus’a karşı açılan davalar düşmüş ve onun triumphus düzenlemesine
izin verilmiştir (Cic. Acad. II. 1. 3; Plut. Luc. XXXVII. 1-2). Ayrıca bk. Cic. Att. I.
18. 3; Mur. XVIII. 37; XXXIII. 69; Arch. IX. 21; Strab. XII. 5. 2 c. 567; Plin. nat.
XXVIII. 15. 56; Plut. Cat. Min. XXIX. 1-4; Pomp. XXX. 2; App. Mithr. 77; Vell. II.
34. 2; Eutr. VI. 10. 1; Gruen 1971, 57 vd.; Thomas 1977, 172; Epstein 1987, 60 dn.
208-209.
İÖ. 63 bahar/yazında Lucullus, görkemli olduğu kadar akıllardan uzun süre
silinmeyecek bir zafer alayının başında muzaffer bir komutan edasıyla Roma’ya
girmiştir (Cic. Acad. II. 1. 3). Lucullus’un Pontos’ta ele geçirdiği krali hazineler,
Armenia kralının Tigranokerta ve Nisibis’teki hazineleri geçit töreninde sergilen-
miştir. Flaminius tiyatrosu Pontos ve Armenia silahları ve savaş makineleriyle do-
natılmış ve halka gösterilmiştir. Mithradates’i yenmesinin bir nişanesi olarak ağır
zırh kuşanmış birkaç atlı, on adet tırpanlı savaş arabası, kralın dostları, generalleri ve
maiyetinden altmış görevli subayı ile yüz on adet bronz mahmuzlu gemi rostra’sı
halka teşhir edilmiştir. Değerli taşlardan yapılma sanat harikası bir kalkan, altından
ve gümüşten yapılma paha biçilmez birçok ev eşyası, sekiz katırın taşıdığı altın
divanlar, elli altı katırın taşıdığı gümüş kalıplar –ingot–, yüz yedi katırın taşıdığı
yaklaşık 2.700.000 parça gümüş para zafer geçidinde sergilenmiştir. Tigranes’in tacı
ve özellikle Mithradates’in 1.80m boyundaki altın heykeli ile mükemmel işçiliğe
Pompeius’un ordu mevcudu kesin olarak bilinmese de yaklaşık ola-
rak 50.000 legionarius askeri1939 ile Küçük Asya’daki Roma bağlaşığı
yerel hanedanlar, krallıklar1940 ve Galat tetrarkhes’lerin1941 birliklerin-
den oluşmaktaydı. Ayrıca Roma donanması Phoinike’den Bosporos’a
kadar bütün sahillerin kontrolünü ellerinde bulunduruyordu1942.
Mithradates birlikleri arasından 30.000 piyade ve 3.000 süvari seçmiş-
tir1943. Kral Romalılar karşısında sayı üstünlüğünün işe yaramadığını
daha önceki tecrübelerinden biliyordu. Zaten, amacı Pompeius’la bir
meydan muharebesi yapmak değildi. Çünkü düşmanlarının meydan
muharebelerindeki üstünlüğünü biliyordu. Kendi kuvvetlerinin henüz
sahip kalkanı izleyenlerin gözlerini kamaştırmıştır. Bunun haricinde Lucullus’un,

Pompeius’a korsanlarla savaşı sırasında verdiği paralar; halk hazinesine yaptığı
bağışlar, her bir askerine dağıttığı 950 drakhmai’ın belgeleri halka gösterilmiştir.
Zafer töreninden sonra, Lucullus bütün Roma halkına ve civar köylere zaferleri
şerefine bir ziyafet çekmiştir (Plut. Luc. XXXVI. 7; XXXVII. 2-4). Ayrıca bk. Diod.
IV. 21. 4; Plin. nat. XIV. 17. 96; XXVIII. 15. 56.
Daha sonra da aktif siyasetten çekilerek (Hillman 1993, 211 vdd.) yaşamının
geri kalanını felsefeye (Acad. II. 2. 4 vdd.; Jones 1982, 254 vdd.), edebiyata, sanata
ve lüksün inceliklerine adamıştır (Plut. Luc. XXXVIII. 2-XLIII. 3). Athenaios’un
(Deip. VI. 274; XII. 543), Peripatetik Nikolaos’tan yaptığı alıntılara göre; modern
zamanlarda yaşanabilen, inanılmaz lüksü ilk elde eden adam, yüksek denizlerde
Mithradates’i yenen Lucullus’tu. Mithradates’i yendikten sonra, Roma’ya dönü-
şünde ki; Armenia Kralı Tigranes’i de yenmişti, bir zafer kutladı. Savaşta yaptık-
larını gözden geçirdi. Mithradates’e karşı yaptığı savaşın bir değerlendirmesini
yaptı. Eski zamanlardaki ağırbaşlılığını kaybederek modern bir hayat yaşamaya ve
müsriflik yapmaya başladı. Romalılar arasında gerçek anlamda lüksü ilk yaşayan
kişiydi. Lüksün her formu için Romalılara bir rehber oldu; çünkü Mithradates ve
Tigranes’ten alınan varlık onun hoşuna gitmişti (ayrıca bk. Vell. II. 33. 2-4; Hillman
1993, 218 vdd.; Işık 2001, 180 vd.). Lucullus’un karakterine ve lüks tutkusuna
ilişkin olarak ayrıca bk. Swain 1992, 307 vdd.; 314 vdd.
1938
Plut. Pomp. XXXII. 1; App. Mithr. 97; Cass. Dio XXXVI. 46. 2. Bu arada uzun
süre önce Senatus kararıyla terhis edilmiş olmalarına rağmen, halen Lucullus’un
ordugahında bulunan Valerii adlı legio’nun emekli askerleri de, Pompeius’a katıl-
mışlardır (Cass. Dio XXXVI. 16. 3; 46. 1).
Pompeius ile Lucullus arasında uzun süreden beri devam eden çekişme ve
ἔχθρα/inimicitiae=düşmanlık için ayrıca bk. Twyman 1972, 863 vd.; Wet 1981,
126 vd.; Epstein 1987, 36; 77; 83 vd.; Wylie 1990, 447 vd.; Hillman 1991, 315 vdd.
1939
Magie 1950, 353 dn. 5; Sherwin-White 1984, 192 dn. 19.
1940
Plut. Pomp. XXXI. 1.
1941
App. Syr. 50; ayrıca bk. Arslan 2000a, 146.
1942
Plut. Pomp. XXXII. 1.
1943
App. Mithr. 97. Plutarkhos’a (Pomp. XXXII. 1) göre ise, kralın süvari sayısı
2.000 kişiydi.
onların gücüne eşit olmadığına inanıyordu. Elindeki az sayıda kuvvetle
Pompeius komutasındaki Roma ve müttefik birliklerinden oluşan büyük
ordu karşısında şansını denemeyi kesinlikle düşünmüyordu1944. Amacı,
daha önce Lucullus karşısında yaptığı gibi, düzenli olarak Roma kuv-
vetleri önünden çekilmekti. Yolu üzerindeki bütün erzaklara el koyacak
geri kalanını yakacaktı. Böylelikle, bir yandan Pompeius’un iaşe edin-
mesini engelleyecek, diğer yandan da gerilla taktiğiyle ona karşı savaşa-
caktı. Bu bakımdan, İÖ. 66 baharında emrindeki orduyla Pompeius’u
karşılamak üzere Pontos’un Galatia sınırına giderek tahkimli bir mev-
kide konuşlandı. Fakat Lucullus tarafından yağmalanmış bu bölgede,
yeteri kadar erzak bulunmaması ve belki de Romalıların korkusundan
Pontos ordusunda asker kaçaklarının sayısı arttı. Bunun üzerine Mithra-
dates, yakalattığı firarileri ordugahına geri getirerek, diğer askerlerin
gözleri önünde çarmıha gerdirmeye ve canlı canlı yaktırmaya başladı.
Bu ve buna benzer cezalar askerler üzerinde etkili oldu. Askerler so-
nunda kraldan düşmandan korktuklarından daha çok korkmaya başladı-
lar. Böylelikle firarilerin sayısı azaldı ve orduda disiplin sağlandı1945.
Pompeius ordusunun bir bölümünü Kappadokia ve Kilikia’nın ko-
runması için geride bıraktıktan sonra, Pontos kralı üzerine yürümeye
başladı. Mithradates ise, geçtiği yerleri tamamen yağmalayarak yavaş
yavaş Pontos’un doğusundaki dağlık bölgelere –Akilisene/Karenitis–
doğru çekiliyordu1946. Bir yandan da süvarilerini göndererek vur-kaç
taktiğiyle Pompeius’un ordusunu yıpratmaya ve onların erzak edinmele-
rini engellemeye çalışıyordu1947. Pontos ve Roma orduları arasında bir
seri süvari çarpışmaları gerçekleşti. Bazen Mithradates, bazen de
Pompeius’un atlı birlikleri pusu kurarak ilerlemekte olan orduların artçı
birliklerine veya ordugahlarına saldırdılar1948. Mithradates düzenli ola-
rak geri çekilirken stratejik açıdan hem savunmaya hem de hücuma
elverişli –Zara yakınlarında– bir tepe üzerine konuşlandı. Daha sonra da
tepenin etrafına tahkimat yaptırdı. Bunun üzerine Pompeius gelerek
tepenin önlerindeki ovada kamp kurdu. Kral yeterli derecede erzaka
1944
Cic. Mur. XVI. 34; Plut. Luc-Kim. III. 3.
1945
App. Mithr. 97.
1946
Strabon’a (XII. 3. 28 c. 555) göre, Pompeius ülkeyi istila ettiği zaman, Mithra-
dates Pontos Krallığı’nın en uç kısımlarına, Paryadres Dağ silsilesi arasında iyi su-
lanmış, ormanlık, birçok yerleri derin vadiler ve dik uçurumlarla kaplı Akilisene
yakınlarına doğru çekilmiştir.
1947
Cass. Dio XXXVI. 47. 1
1948
Frontin. strat. II. 2. 2; 5. 33.
sahipti. Burada bekleyerek Romalıların iaşe sıkıntısına düşeceğini umu-
yordu. Pompeius ise, krala tahkimli kampında saldırmayı göze alamı-
yordu1949. Bunun üzerine Mithradates süvari birliklerini göndererek
ovadaki Romalılar üzerine akınlar yaptırdı.
Pontos okçu süvarilerinin devamlı ataklarından bunalan ve kayıplar
verdiği ölçüde, ordusundaki asker kaçaklarının sayısı artan Pompeius,
sonunda kampın yerini değiştirdi. Ormanlık arazi içine konuşlandı. Böy-
lelikle Pontos süvarisi ve okçularının ataklarından bir nebze olsun kur-
tuldu. Pontos’luların süvari üstünlüğü her bakımdan kendini hissettiriyor
ve Romalılar için büyük bir tehlike yaratıyordu. Bu bakımdan Pompeius,
kampının bulunduğu ormanlık ve dağlık topoğrafyadan yararlanarak
Pontos akıncı birliklerine ellerinden geldiği ölçüde yıpratmak için bir
plan yaptı. Söz konusu plan gereği Pompeius, bir gece iki ordugah ara-
sındaki ormanlık vadiye 3.000 hafif silahlı askeriyle 500 süvarisini ko-
nuşlandırdı. Ertesi gün süvarilerinden bir bölümüyle seçme askerlerden
oluşan hücum kıtasına Pontos ordugahına saldırıp, düşmanı savaşa kış-
kırtmaları daha sonra da yavaş yavaş geri çekilme emri verdi. Kendileri-
ni takip eden düşmanı, arka cepheden bir gece önce vadide pusu kurmuş
olan kuvvetler, ön cepheden ise, bizzat kendisi süvari birlikleriyle kuşa-
tıp, ağır silahlı askerleriyle yok edecekti1950.
Şafakla birlikte Roma akıncıları aniden Pontos kampına saldırdılar.
Pontos’luların dağınık halde bulunmasından yararlanarak onları paniğe
uğrattılar ve bir bölümünü öldürdüler. Fakat Pontos süvari birliklerinin
üzerlerine gelmesiyle birlikte hem planları gereği hem de zorunluluktan
geri çekildiler. Bu arada bir gece önce vadiye konuşlandırılmış olan Ro-
ma kuvvetleri ile Pompeius aynı anda Pontos süvarilerine saldırdı. Çar-
pışma şiddetlendi. Bu bakımdan bir grup asker Mithradates’i durumdan
haberdar etti. Kral hiç duraksamadan ordusunun büyük bir bölümüyle
askerlerinin yardımına koştu. Bozguna uğrayan ve dağılan Roma birlik-
leri geri çekilmek zorunda kaldılar. Fakat bu çarpışma sırasında, Mithra-
dates yardıma gelene kadar Pontos’lular Pompeius tarafından gerek
süvari gerekse piyade bakımından önemli kayıplara uğratıldılar1951.
1949
Plut. Pomp. XXXII. 2; Cass. Dio XXXVI. 47. 2-3.
1950
Cass. Dio XXXVI. 3; Frontin. strat. II. 5. 33.
1951
App. Mithr. 98; Cass. Dio XXXVI. 4; Liv. perioch. 100. Frontinus’a (strat. II. 5.
33) göre, bu çarpışmada Pontos süvarileri ağır kayıplar verdiler. Çünkü Romalılar
düşmana saldırdıkları kadar Pontos atlarına da saldırmış ve özellikle mızrakları ve
oklarıyla hayvanları nişan almışlardır. Bu yüzden, söz konusu çarpışma, bir bakıma
Bu çarpışmadan sonra, Mithradates’in Roma ordusunu aç bırakma
planı sekteye uğradı. Pontos ordusunun süvari bakımından kayıpları ve
Roma kampının ormanlık bir araziye taşınmış olması Mithradates’in
hücum gücünü kırdı1952. Bu bakımdan Roma kafileleri rahatsız edilme-
den Kappadokia ve civar yörelerden kamplarına erzak taşıyabildiler.
Ayrıca Pompeius adamlarından bir kısmını göndererek Armenia’nın bir
yöresi olan Anaïtis’i zapt ettirdi1953. Böylelikle önemli ölçüde erzak
edindi. Bu sırada olası bir Armenia saldırısına karşı Kappadokia ve
Kilikia’yı korumak üzere Kilikia –ya da Kappadokia– sınırında bırakıl-
mış olan üç legio da gelerek Pompeius’a katıldı1954. Bunun üzerine zaten
su sıkıntısı çekmeye başlamış olan Mithradates tahkimli kampını terk
ederek yukarı Lykos (Kelkit) havzasına doğru çekildi. Pontos Kral-
lığı’nın bu uç kısımlarında Akilisene yöresindeki Dasteira yakınlarında
sulak bir dağı ele geçirerek orada konuşlandı1955.
Pompeius ise, Mithradates’in su sıkıntısı sebebiyle bıraktığı dağın
yamaçlarında su kaynakları bulmuş ve aynı dağda kamp kurmuştur.
Daha sonra da Pontos kralı karşısında savaş stratejisini değiştirmiştir.
Kralın yakınlarına kadar ilerleyerek onun karşısında kamp kurmamıştır.
Çünkü böylelikle devamlı zayiat veriyor, ordusunu yıpratıyor, ayrıca
erzak edinmesi zorlaşıyordu. Bu bakımdan kralın konuşlandığı tahkimli
mevkinin çevresinde, yaklaşık 150 stadia’lık –aşağı yukarı 30km– ala-
nın bir kısmını kazdırmış, bir kısmına duvar ördürmüş ve kalan yerleri
ise, Roma kampları ve garnizonlarla doldurmuştur. Romalıların bu ça-
lışmaları sırasında Mithradates, hiçbir şekilde onları engelleyici bir ha-
rekette bulunmamıştır. Fakat kısa zaman içinde Romalılar tarafından
erzak edinmesi engellenmiştir. Bunun üzerine Mithradates, ordusundaki
atlar haricinde bütün yük hayvanlarını keserek dayanmaya çalışmıştır.
Pontos’luların süvari üstünlüğüne bir son vermiş ve o andan itibaren kralın atlı bir-
liklerine olan inancının sarsılmasına neden olmuştur.
1952
1953
Cassius Dio’ya (XXXVI. 48. 1) göre, Armenia’lıların hakimiyetindeki bu yöre
aynı isimle anılan bir tanrıçaya adanmıştı. Akilisene’nin komşusu olan bu bölge
Eriza (Erzurum) civarlarında olsa gerektir. Daha detaylı bilgi için bk. Strab. XI. 14.
16 c. 532; XII. 3. 37 c. 559; ayrıca bk. Plin. nat. V. 20. 83.
1954
1955
Strab. XII. 3. 28 c. 555; Plut. Pomp. XXXII. 2; App. Mithr. 99. Orosius’a (hist.
VI. 4. 3) göre, Mithradates ordusuyla mons Dastracus’ta (Dastracus Dağı) ordugah
kurmuştur.
18) Pompeius’un Mithradates Seferi
Pompeius ise, oluşturduğu istihkam taburlarıyla devamlı olarak ordu-
suna yiyecek sağlamayı sürdürmüştür. Ordu mevcudiyeti arttıktan ve bir
aydan fazla Pontos’luları abluka altında tuttuktan sonra bile krala sal-
dırmamıştır. Böylelikle Mithradates’in kaçmaya teşebbüs etmesini isti-
yor ve onu savaşa zorluyordu1956.
Mithradates 45-50 gün boyunca tahkimli kampında dayandı. So-
nunda, İÖ. 66 yazında, bir akşam ordusundaki yaralıları ve hastaları
öldürdükten sonra, harekete geçti. Ordugahın bütün ateşlerini ve meşa-
lelerini yanık bıraktıktan sonra, büyük bir sessizlik içinde Roma hatları
ve uykuya dalmış Roma kampı arasından geçerek ablukayı yardı1957.
Sarp ve ormanlık alanlar boyunca Armenia Maior’a doğru ilerledi1958.
Ertesi gün durumdan haberdar olan Pompeius süvari birlikleri ve hafif
silahlı askerleriyle süratle kralı takibe koyuldu. Amacı Euphrates’i aş-
madan önce kralı yakalamaktı. Roma ordusunun geri kalan kısmı da
arkadan onları takip ediyordu. Pompeius, Mithradates’in yorgun askerle-
rine aynı günün öğle üzeri yetişti. Pontos ordusunun artçı birliklerine
saldırdı. Ama kral atlı birliklerinin başında Romalılar üzerine saldırıp
onları geri püskürttü. Bu sırada kralın generalleri ve yakınları savaş
düzeni alıp Romalılarla savaşmak istediler. Savaşın yorgunluklarından
bitkin düşmüş savaşçı kralın son derece dikkatli bir yapısı vardı. Doğal
olarak rastlantıya bağlı olan her tür girişime soğuk bakıyordu. Çünkü
savaş çılgınlığı, tecrübeli kralı ordusunun gücünü olduğundan daha fazla
gösterecek kadar pençesine alamamıştı. Dahası, askerlerinin büyük bir
bölümünün ruh halini göz önünde bulundurunca, hiçbir başarı bekleye-
meyeceği bir eyleme kalkışmak istemedi. Generallerinin bu dileğini
reddetti. Ormanlık bir alana çekildi. Arkasını kayalık bir sırta dayadı. Bu
sırada Pompeius’un geri kalan askerleri de gelmiş ve kralın kaçışını
engellemek üzere çevresindeki yolları tutmuşlardı1959.
Sabahla birlikte Mithradates’in ordugahının önlerindeki vadide
Pontos nöbetçileriyle Pompeius’un gözcüleri çarpışmaya başladılar.
Bunu gören Pontos süvarilerinin bir kısmı atlarını bırakarak krala da-
nışmadan vadi boyunca aşağıya inerek nöbetçilerin yardımına koştular.
1956
Plut. Pomp. XXXII. 2-3; App. Mithr. 99.
1957
Plut. Pomp. XXXII. 3; App. Mithr. 99; Front. strat. I. 1. 7. Appianos’a (Mithr.
117) göre, Mithradates’in bu kaçışı Pompeius’un, İÖ. 61 yılında Roma’da düzenle-
diği triumphus’unda resmedilerek halka gösterilmiştir.
1958
1959
App. Mithr. 99. Kralın Pompeius’la savaşmaktan kaçınmasına ilişkin olarak
ayrıca bk. Cic. Mur. XVI. 34.
Bunun üzerine Pompeius bütün süvari birliklerini gözcülerin yardımına
yolladı. Bu durumu gören atsız Pontos süvarileri, bir an önce kamplarına
dönüp atlarını almak ve Romalılarla eşit koşullarda karşılaşmak üzere
kamplarına doğru geri tırmanmaya başladılar. Bu sırada, yukarıdaki
Pontos kampındakiler kendilerine doğru koşarak ve bağırarak gelmekte
olan arkadaşlarını gördüler. Onların düşman tarafından bozguna uğratıl-
dıklarını zannederek paniğe kapıldılar. Kelimenin tam anlamıyla körleş-
tikleri ve Pontos’luları takip eden Romalıların derin vadinin yankısıyla
iki katına çıkan, her sesi bastıran çığlıkları, onların arkadaşlarının ne
söylediğini işitmelerine engel oldu. Bu sebeple şaşıran ve dehşete kapı-
lan askerler silahlarını atarak kaçmaya başladılar. Bu fırsatı değerlendi-
ren Pompeius ordusuna genel hücum emri verdi. Dar bir boğazda kıstı-
rılan Pontos’luların bir kısmı ağır kayıplara uğradılar. Gerçekten, Pon-
tos’luların aynı anda hem düşmana, hem mevkinin yarattığı zorluklara
hem de kendileri arasındaki mücadeleye karşı uğraş vermeleri gere-
kiyordu. Zira her biri ilk önce kendi canını kurtarmaya ve tehlikeden
kaçmaya çalışıyordu. Her yönden tehlike içindeydiler. Kendilerini başa-
rıyla savunma umutları kalmamıştı. Firar için bir yer bulamayan bir-
çokları, gözü kararmış bir şekilde kaçmak için ileri atıldıklarında, dik ve
sarp yamaçlar arasındaki uçurumlar ve uzun geçitlerde sıkıştılar. Bu
mevkilerde düşman saldırısı altında kalan Pontos askerlerinin diğer bir
kısmı kalabalık ve izdiham yüzünden uçurumdan düşerek parçalandı bir
kısmı ise, korkunç karışıklık içinde atlar, develer ve arabalar arasında
kaldı1960. Romalılar, o gün öldürecek adam bulmakta sıkıntı çekmediler.
Korkudan deliye dönen, hiçbiri dövüşmeye yanaşmayan, tersine; sanki
yok edilmek için elinden geleni yapan bir yığın düşmandan yere düşen-
leri, ayak altında kalanları, yaralıları ya da dizlerinde derman kalmayıp
da kaçamayanları kılıçtan geçirdiler1961. Kralın ordugahı zapt edildi.
1960
Bu sırada yük hayvanları ve özellikle atlar askerler için son derece tehlike yarat-
mışlardı. Romalıların saldırısı sırasında isabet alan hayvanlar yaralandıklarında çıl-
gınlaşmış ve sadece boğazdaki insanları değil; fakat aynı zamanda taşıdıkları her
çeşit yükü de tahribata uğratmışlardı.
1961
App. Mithr. 100. Mithradates’in Dasteira yakınlarındaki tahkimli ordugahından
Armenia’ya doğru geri çekilişi ve yolda Pompeius tarafından dar bir boğazda pusuya
düşürülerek ordusunun büyük bir bölümünü –yaklaşık üçte biri– kaybetmesine
ilişkin olarak ayrıca bk. Liv. perioch. 101; Vell. II. 37. 2; Val. Max. I. 8 ext. 13; IV.
6 ext. 2; Cic. Mur. XVI. 34; Auct. Liber de Vir. ill. 76. 7; Frontin. strat. I. 1. 7; II. 1.
12; II. 2. 2; Plin. nat. XXV. 3. 5; Plut. Pomp. XXXII. 3-7; Flor. epit. I. 40. 22-24;
Cass. Dio XXXVI. 48. 3-5; 49. 1-8; Amm. Marc. XVI. 7. 10; Oros. hist. VI. 4. 3-5;
Eutr. VI. 12. 2-4; Fest. Brev. XVI str. 1-5.
Yaklaşık 10.000 Pontos askeri bu katliamda hayatını kaybetti. Ka-
lanların büyük bir çoğunluğu ise, arkalarına bakmadan kendilerini ayak-
larının götürdüğü yere kadar kaçarak dört bir yana dağıldılar1962.
Söz konusu dar boğazda gerçekleşen savaş birçok antik yazara göre geceleyin ve
ani bir baskın olarak yapıldı. Livius’a (perioch. 101), Orosius’a (hist. VI. 4. 3-9) ve
Festus’a (Brev. XVI str. 2-4) göre, Pompeius, Mithradates’i gece savaşında yenmiş
ve onu Bosporos’a kaçmak zorunda bırakmıştır. Plutakhos’a (Pomp. XXXII. 3-7)
göre, Pompeius gece savaşına girişmek konusunda son ana kadar tereddüt etmiş;
ancak yaşlı subaylarının ısrarı üzerine bu sürpriz hücuma onay vermiştir. Böylelikle
Pontos askerlerinin uyuduğu, Mithradates’in rüya gördüğü bir sırada Romalılar
saldırmışlardır. Bu sırada ay da arkalarından yükselerek onların gölgelerini uzatarak
düşman üzerine düşürmüştür. Bu bakımdan Pontos okçuları mesafe tayinini iyi
yapamamışlardır. Fakat Romalılar düşmanı açık olarak gördüklerinden ve onları dar
bir boğazda tuzağa düşürdüklerinden vadinin iki yakası boyunca konuşlanarak bütün
oklarını ve mızraklarını düşman üzerine boşaltmışlar daha sonra da aşağıya inerek
yakaladıklarını kılıçtan geçirmişlerdir (ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 4-5). Cassius
Dio’ya (XXXVI. 48. 3-5; 49. 1-8) göre, Pontos ordusunun öğle arası molası ve
dinlenmesi sırasında Pompeius ordusunu onlara fark ettirmeden yolları üzerindeki
dar bir boğazda konuşlandırmıştır. Romalıların ataklarından korunmak ve bir an
önce Euphrates’i aşarak Armenia topraklarına girmek isteyen Pontos ordusu gece
yürüyüşü sırasında boğazı geçerken, hiç ummadıkları bir sırada Romalıların saldırı-
sına uğramıştır. Gecenin zifiri karanlığında, Romalılar muazzam büyüklükteki kaya-
ları aşağıya, yürüyüş kolundaki askerler üzerine yollamışlardır. Önce tabiat üstü
varlıkların saldırısına uğradıklarını, girdikleri boğazın şeytanların tekin olmayan
toplantı yeri olduğunu zanneden askerler korkmuş ve orduda panik başlamıştır. Daha
sonra onların şeytan değil de, Romalı olduğunu anladıklarında panik, dehşete dö-
nüşmüştür. Roma hücum boruları ve askerlerin bağrışları altında ok ve mızrak yağ-
muruna tutulmuşlardır. Bu sırada ay çıkmış; fakat bu sefer de Pontos okçuları Roma-
lıların gölgelerine nişan almışlar, bazen onları fazla yakınlarında sandıkları için boşa
saldırmışlar, bazen de gölgeleri fazla yaklaştığında beklemedikleri bir anda vurul-
muşlardır. Bu yolla çoğu öldürülmüş ve bir o kadar da esir alınmıştır. Frontinus’a
(strat. II. 1. 12) göre, Pompeius gece yarısı karşılaşma için en uygun zamanı seçmiş
ve Pontos’luların geri çekilmesini engellemek amacıyla harekete geçmiştir. Bütün
hazırlıkları yaptıktan sonra, ordusuna hücum emri vermiştir. Buna ek olarak, ordu-
sunu ileri sürerken Pontos askerlerinin gözleri ay ışığından kamaşmış ve bu durum
onların görmelerini engellemiştir. Romalılar için ise, ay düşmanı görmek için ay-
dınlatıcı olmuştur (ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 4). Florus’a (epit. I. 40. 22-24) göre
de, buluşma gece olmuş ve ay bu buluşmada yer almıştır. Ay tanrıçası, Pompeius’un
yanında Pontos’lulara karşı savaşa katılmıştır. Romalıların önünde düşmanın arka-
sına yerleşmiştir. Pontos halkı kendi vücutlarının uzamış gölgelerini düşmanın vü-
cutları sanmışlardır.
1962
Plut. Pomp. XXXII. 7; App. Mithr. 100; ayrıca bk. Amm. Marc. XVI. 7. 10.
Livius tradisyonunu izleyen antikçağ tarihçilerden Orosius (hist. VI. 4. 5), Eutropius
(VI. 12. 2-4) ve Festus’a (Brev. XVI str. 3-4) göre, Pontos kayıpları 40.000-42.000
Mithradates, bu umumi şaşkınlık ve kargaşanın içinden koruması-
nın1963 ve ‘Amazon’ odalığı Hypsikrateia’nın1964 yardımıyla kurtulmayı
başardı1965. Daha sonra da zaman ve mevkinin elverdiği oranda, yaklaşık
800 kişilik atlı birliğini nizam ve intizama koyabildi. Bu surette Roma-
lıların harp safını bir huruç hareketiyle yarmayı denedi. Burada cereyan
eden atlı savaşı gecenin en şiddetli çarpışması oldu. Süvariler Mithra-
dates önderliğinde atlı çarpışmalarda gelenek olduğu üzere atları döndü-
rerek yayılmadan, doğrudan Romalılara saldırdılar. Artık tek kurtuluş
çareleri bu olduğundan, her biri kendi hayatlarını kurtarmak için şiddetle
dövüştüler. Sonunda kral ve beraberindekiler Roma saflarında bir gedik
açarak, bu açıklıktan Armenia’ya doğru kaçışlarını sürdürdüler. Yolda
ilerledikçe dağılan askerler ve organize bir şekilde geri çekilebilen bir-
liklerden bir bölümü tekrar Mithradates’le birleştiler. Kısa zamanda
kralın çevresinde yaklaşık 3.000 piyade ve 1.000 kadar süvari toplandı.
Hızlı bir yürüyüşle, Armenia Maior ile Pontos sınırında içinde krali
hazinelerin saklı olduğu, sarp kayaların üzerine konuşlandırılmış Sinoria
(Bayburt?) Kalesi’ne vardılar1966. Burada Mithradates, kendisini takip
kişi kadardı. Cassius Dio (XXXVI. 49. 8) ise, sayı vermemekle birlikte, bu savaş
sırasında Pontos askerlerinin birçoğunun Romalılar tarafından öldürülüp bir o kada-
rın da esir alındığını belirtmektedir. Bununla birlikte kaçanların sayısının az olmadı-
ğını ve aralarında Mithradates’in de bulunduğunu vurgulamaktadır. Daha detaylı
bilgi için bk. Anderson 1922, 100 vd.; Magie 1943-1944, 237 vd.; Eadie 1967, 129.
Pontos’luların böylesine büyük bir felakete maruz kalmalarının nedeni ise,
büyük tehlikelerden önce daima duyulan korkunun, yalnız bu sefere mahsus olmayıp
kendilerine uzun zamandan beri musallat olması ve cesaretlerinin kırmış olmasıydı.
1963
App. Mithr. 101.
1964
Kralın odalıklarından Hypsikrateia Pers elbisesi, kısa kesilmiş saçları ve olağa-
nüstü cesaretiyle dikkati çekmekteydi. Bu bakımdan kral, ona Hypsikrates diye hitap
ediyordu. Kralın bu kaçışı sırasında da Pers giysisi ve yorulmak bilmez bir Pers
atıyla birlikte Mithradates’in yanından ayrılmamıştır. Uzun, yorucu, tehlikeli yolcu-
lukları boyunca Mithradates’le ilgilenmiş, atının yaralarını tedavi etmiştir (Plut.
Pomp. XXXII. 8). Ayrıca bk. Val. Max. IV. 6 ext. 2; Pastor 1997, 241 vdd.
1965
Orosius’a (hist. VI. 4. 6) göre kral, kendisiyle yolculuk eden bütün dostları –
filozoflar, tarihçiler, şairler ve doktorlar– tarafından terk edildikten sonra, savaş
sırasındaki kargaşadan ve gecenin karanlığından yararlanarak tek başına kaçmayı
başarmıştı. Festus’a (Brev. XVI str. 4-5) göre ise, Mithridates cum uxore et duo-
bus comitibus in Bosphoron fugit=Mithradates karısı ve iki arkadaşıyla birlikte
Bosporos’a kaçmıştı. Kralın kaçışına ilişkin daha detaylı bilgi için bk. Broughton
1952, II 155; Eadie 1967, 83.
1966
Plut. Pomp. XXXII. 8; App. Mithr. 101; ayrıca bk. Strab. XII. 3. 28 c. 555;
eden her bir askerine sadakatlerinden ötürü ödül olarak bir yıllık maaşla-
rı tutarında para verdi1967. Subaylarını ve generallerini de cömertçe ödül-
lendirdikten sonra, onlara ayrıca ölümcül bir zehir şişesi takdim etti.
Romalıların eline düşmektense, isteyen kendini bununla öldürebilecekti.
Daha sonra da Tigranes’i son durumdan haberdar etmek ve sığınma
talebinde bulunmak üzere elçilerini Armenia’ya yolladı. Müstahkem
kalenin ve hazinelerinin muhafazası için komutanlarından Menophi-
los’u1968 atadıktan ve hastalığı yüzünden yanında götüremediği kızı
Drypetina’yı1969 da onun himayesi altına bıraktıktan sonra, Sinoria’yı
terk etti1970. Yanına yaklaşık 6.000 talanta alarak ordusundan geri kalan
askerlerle Armenia Maior’a doğru ilerlemeye başladı1971.
Fakat bu sırada Parthia Kralı III. Phraates, Pompeius’un teşviki ve
Tigranes’in oğlu Tigranes’in de desteğiyle, İÖ. 66 ilkbaharında Armenia
topraklarına girmişti. Yaşlı Tigranes’i tahtından indirip yerine kralın
oğlu, damadını geçirecek, ülkesinin sınırlarını genişletecek ve böylelikle
Romalılarla bağlaşık bir krallık haline gelecekti. Parthia orduları genç
Tigranes’i destekleyen askerlerle birlikte Mesopotamia ve Gordyene’yi
ele geçirdikten sonra, İÖ. 66 yazında Armenia’nın başkenti Artaksata
önlerine kadar ilerlediler. Bu sırada Armenia Kralı Tigranes, başkentinin
Söz konusu yerleşimin adı Plutarkhos’a (ibid.) göre, ‘Sinora’; Appianos’a (ibid.)
göre, ‘Sinoreks’ idi. Burası Cassius Dio (XXXVII. 7. 5 dn. 2) tarafından ‘Symphori-
on’; Ammianus Marcellinus (XVI. 7. 10) tarafından ‘Sinhorium/Synorium’ olarak
adlandırılmaktadır. Fakat Strabon’a (ibid.) göre ise, Mithradates’in hazinelerinin
saklandığı en önemli kalelerden biri olan ‘Sinoria’, Armenia Maior sınırında yer
almaktaydı. Bu bakımdan Pompeius’un tarihçi arkadaşı Mitylene’li Theophanes
kalenin ismini ‘Synoria (sınır ülkesi)’ olarak değiştirmişti. Daha detaylı bilgi için bk.
Magie 1950, 355 dn. 9.
1967
Böylelikle başlangıçtan cesaretini kanıtladığı kadar, kendini izleyen grupların
yönetimi sırasında ve hazinelerini askerlerine paylaştırırken kanıtladığı adalet anla-
yışıyla tüm dikkatleri üzerine çekmiş ve başkanlık otoritesini güçlendirmişti.
1968
Mithradates’in hadım ağalarından biri olan Menophilos hakkında Ammianus
Marcellinus’tan (XVI. 7. 9-10) başka bize bilgi veren antik yazar bulunmamaktadır.
Ammianus Marcellinus’a (l.c) göre, savaşın son derece kritik bir anında krala olan
bağlılığını sürdüren bu hadım, taktire şayan hareketlerde bulunmuştur.
1969
Valerius Maximus’a (I. 8 ext. 13) göre, Mithradates’in kız kardeşi kraliçe Laodi-
ke’den kızı olan Drypetine=Drypetina ağzında çift sıra dişe sahipti. Ağızında iki sıra
dişe sahip olan insanlar için ayrıca bk. Aristot. Fr. VIII. 44. 527; Poll. II. 95; Tz.
Hist. III. 964-965.
1970
Amm. Mac. XVI. 7. 10. Cassius Dio’ya (XXXVII. 7. 5 dn. 2) göre ise, kral bu
sırada eşlerinden Stratonike’yi de Symphorion/Sinoria’da bıraktı.
1971
Plut. Pomp. XXXII. 9; App. Mithr. 101; Oros. hist. VI. 4. 6.
savunmasını komutanlarından birine devrederek kendisi ordusuyla dağ-
lara kaçtı. Phraates ve damadı genç Tigranes ise, Artaksata’yı kuşattılar.
Kent tahkimli konumu, güçlü olduğu kadar kalın ve yüksek sur duvarları
sayesinde onlara dayandı. Tigranes ve kayın babası Phraates, kent garni-
zonun her çeşit saldırıyı şiddetle mukavemet göstererek püskürtmesi
karşısında çaresiz kaldılar. Bir süre sonra kenti almanın sandıkları kadar
kolay olmadığını anladılar. Sonunda sürekli kayıplara uğrayan ve gün
geçtikçe ordusu yıpranan Phraates, yaz sezonunun ilerlemesini de göz
önünde bulundurarak kuşatmayı damadı Tigranes’e bıraktı. Kendi ülke-
sine döndü. Bu durumdan cesaret alan Armenia Kralı II. Tigranes ordu-
suyla dağlardan inerek Artaksata kenti önlerinde isyankar oğluyla sa-
vaştı. Bir kez daha babası tarafından bozguna uğratılan genç Tigranes,
bu sefer dedesi Mithradates’in yanına sığınmak istedi. Fakat Armenia’ya
doğru ilerlemekte olan Pontos kralının da, Pompeius tarafından yenilmiş
olduğunu öğrendi. Dedesinin kendisine yardım etmekten çok, yardıma
ihtiyacı olduğunu anlayınca onun yanına sığınmaktan vazgeçti. Daha
sonra da, Pontos kralını takip eden Romalıların yanına gitti1972.
Tigranes tekrar Artaksata’ya döndüğü sırada oğlunun Mithradates’in
yanına sığınmak üzere olduğunu öğrendi. Zaten en baştan beri Pontos
kralından şüpheleniyordu. Bu haberi alınca oğluyla Mithradates’in an-
laşmış olduğuna büsbütün kanaat getirdi. Bu sırada Mithradates’in elçi-
lerinin ona son durumu bildirip kendisinden yardım istemek üzere sara-
yına geldiler. Fakat Tigranes; belki başına bunca bela açmış olan kayın
pederinden artık bıkmıştı. Belki de son bir gayretle kendi krallığını bu
felaketten kurtarmak istediğinden Mithradates’in elçilerini yakalatarak
zincire vurdurdu ve onları hapse attırdı. Ardından Mithradates’in krallı-
ğına girmesini yasakladı. Kralı ölü ya da diri olarak kendisine getirene
100 talanta ödül vaat etti1973.
Mithradates ise, bu sırada dört gün boyunca Euphrates’e doğru iler-
ledikten sonra, ırmağı kaynaklarına yakın bir yerden –Erzurum geçidin-
den– aştı. Burada damadı Tigranes’in elçilerine yaptıklarını, Armenia’ya
girmesine izin vermediğini ve başına ödül koyduğunu öğrendi. Böyle-
likle krala Asia kapısı kapanmış oldu. Pontos’a geri dönemez, Arme-
nia’ya sığınamazdı. Güney, doğu ve batı yolları kendisine kapanmıştı.
Ayrıca, bir yandan da Pompeius’un adamları tarafından takip ediliyordu.
1972
Plut. Pomp. XXXIII. 1; Cass. Dio XXXVI. 51. 1-3; App. Mithr. 104; Vell. II.
37. 3-4; ayrıca bk. Liv. perioch. 100; Val. Max. IX. 11 ext. 3.
1973
Plut. Pomp. XXXII. 9; App. Mithr. 101; Cass. Dio XXXVI. 50. 1; 52. 1; konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. Vell. II. 37. 2-3.
Önündeki tek seçenek Kolkhis’e ve Bosporos Kimmeria’sına kadar
krallığının kuzey eyaletlerine çıkmaktı. Şimdilik, kuzey yolu açıktı.
Roma’nın eli henüz oralara kadar uzamamıştı. Bu bakımdan Mithra-
dates, üç gün boyunca askerlerini dinlendirdi. Bu arada ordusunun do-
nanım ve iaşe eksikliklerini giderdi. Daha sonra da dağ yollarından Kol-
khis’e doğru yürüyüşe geçti1974.
Uzun ve zorlu geçen bir yolculuktan sonra, Kuzey Armenia dağ sil-
silesi boyunca ilerlemeye başladı. İÖ. 66 sonbaharında Khotene yöre-
sinden Armenia’ya girdi1975. Kolkhis’e varmak için aşılması gereken
yüksek dağlar, sarp ve engebeli uçurumlar, ormanlık ve yolsuz dağ pati-
kaları kalın kar tabakalarıyla kaplı durumdaydı. Sık sık yağan karlar ve
fırtınalar ordunun yürüyüşünü daha da güçleştiriyordu. Askerler zorunlu
olarak birçok yokluğa katlanmak zorunda kalıyordu. Ancak her çeşit
yoksunluğu ve her zorluğu herkesle paylaşan kralın verdiği örnek saye-
sinde, birlikler manevi kuvvet ve cesaretlerini kaybetmiyorlardı. Kral
ordusuyla Absarros/Apsarros Irmağı1976 yakınlarına geldiğinde ırmağın
öbür kıyısında geçmelerine engel olmaya hazır tepeden tırnağa silahlı
Khotenia ve Iberia süvarileri ve onların arkasında Kolkhis’e girmelerine
engel olmak için sıralanmış piyadeleri gördü. Bunun üzerine kral ordu-
sunu savaş düzenine soktu. Bir müddet iki ordu, biraz sonra olacaklar-
dan ürkerek nehir kenarında kımıldamadan durdular. Irmağı aşmak üze-
re gerekli önlemleri aldıktan ve geçmelerine engel olmak üzere toplanan
insanların gerek süvari gerekse yaya birlikleri bakımından kendi birlik-
lerine göre, zayıf olduğunu anladıktan sonra, savaş nizamında nehirden
geçmek üzere harekete geçti. Irmağın kenarına konuşlandırdığı okçular
ve sapancılar önce düşmana ok ve taş yağdırarak süvari birliklerinin
öbür kıyıya geçişini kolaylaştırdılar. Ardından karşı yakaya kendileri
geçerek bu sefer ağır silahlı piyadelerin ırmağı güvenlik içinde aşmasını
sağladılar. Böylelikle kral ırmağın dibinin engebeli, kaygan taşlarla dolu
olmasına ve Khotenia ve Iberia’lıların ok, sapan ve mızrak atışlarına
1974
Strab. XI. 2. 13 c. 496; XII. 3. 28 c. 555; Liv. perioch. 101; Plut. Pomp. XXXII.
9; Flor. epit. I. 40. 25; App. Mithr. 101; Cass. Dio XXXVI. 50. 2; ayrıca bk. Amm.
Marc. XVI. 7. 10.
1975
App. Mithr. 101; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 6. Khotene yöresi, Strabon’un (XI.
14. 5 c. 528)’de sözünü ettiği Kuzey Armenia’nın en soğuk bölgesi Khorzene olsa
gerektir.
1976
Gürcü dilinde Adcharistsqali diye tanımlanan Absarros/Apsarros Irmağı,
Akampsis (Çoruh) Irmağı’yla birleşerek Gürcistan’daki Absarros (Gonio) Kalesi
önlerinde Karadeniz’e dökülür (Arr. periplus VII. 4-5; FGrHist V 1; App. Mithr.
101; Plin. nat. VI. 4. 12-13).
rağmen Apsarros’u aşarak Kolkhis Bölgesi’ne girmiş oldu1977. Şiddetli
geçen çarpışmalardan sonra, kendisine saldıranları dağıttı. Düşmanları
dağlara ve ovalara doğru kovaladıktan sonra, Kolkhis’in merkezine
doğru ilerledi. Bir zamanlar kendisine ait olan bölge halkı eski krallarına
düşmanlık göstermediler. Kral Phasis Ovası’nı geçerek, kuzeye doğru
yürüdü. Burada, Kafkas Dağları’nın batı ucunun denize yaklaştığı yerde,
Pontos Euksenos kıyısında eski bir Miletos kolonisi1978 olan
Dioskurias’ta1979, İÖ. 66/65 kışını geçirmeye karar verdi1980. Sürgün
kralın amacı, Kafkasları geçerek, Skythia’ya girmek, oradan Maiotis
(Azak) Denizi’ni aşarak Kimmeria Bosporos’una gitmekti. Burada is-
yankar olduğu kadar nankör ve hain evladı Makhares’in elinden bir
zamanlar kendisine bağışladığı krallığı geri alacaktı. Böylelikle Anado-
lu’nun boyun eğmez kralı Romalılarla olan sonsuz savaşımını devam
ettirebilecekti. Kral nefes aldığı sürece asla vazgeçmeyecek ve Romalı-
lar karşısında denenebilecek her şeyi deneyecekti. Şimdi o aktif beynin-
de bütün Roma orduları Asia’dayken, o Bosporos’u aşmayı Thrakia,
Makedonia, Hellas ve Europe (Avrupa) üzerinden ani bir saldırıyla
Italia’yı istila etmeyi planlıyordu1981.
1977
App. Mithr. 101; Flor. epit. I. 40. 25.
1978
Kentin Miletos’lular tarafından kuruluşuna ilişkin görüşler ve arkeolojik bulun-
tular için, bk. Magie 1950, 356 dn. 10; Bouzek 1990, 30; Braund 1994, 77 vdd.; 87
vdd.; 99 vdd.; Koshelenko 1996, 25 vd.; Atasoy 1997, 11.
1979
Pontos Euksenos kenarındaki bu ticaret limanı Argonaut’ların seferine katılan
Dioskuros’lar –Dioskuroi, Zeus’un delikanlıları anlamında olup, onun Leda’yla bir-
leşmesinden doğan Castor ve Polluks adlı çocuklarıdır (Erhat 19894, 104-105; KP II
92-93)– tarafından kurulduğuna ve yörenin otokton halkı Heniokhoi kavminin (Savaş
Arabalılar), Dioskuros’ların soyundan geldiğine dair yerel bir inanış vardır (Strab.
XI. 2. 11 c. 496 dn. 5; App. Mithr. 101; Plin. nat. VI. 5. 16; Sol. Coll. Mem. XV. 17;
Amm. Marc. XXII. 8. 24; Mela I. 111; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Lucan. Bel.
civ. III. 269-274; Strab. XI. 2. 12 c. 496; Paus. III. 19. 9; 24. 7; Todua 1988, 140 vd.;
Braund 1994, 33 dn. 143; KP II 89-90). Amm. Marc. (XXII. 8. 24 dn. 3)’de kentin
Sparta’lı Kerkios ve Amphitos tarafından kurulduğunu iddia etmektedir (ayrıca bk.
Paus. III. 19. 7; 24. 7). Hellenler, Dioskuros’lara olan saygıları nedeniyle bu kentin
adını olduğu gibi muhafaza etmelerine rağmen, daha sonradan Romalılar söz konusu
kenti Sebastopolis olarak adlandırmışlardır (Arr. periplus X. 3-4; XI. 3; 5; XVII. 1;
Jones 19712, 173; Lordkipanidze 1977, 221 vdd.; Braund 1994, 30 dn. 130; 194;
Liddle 2003, 103 vd.). Strabon (XI. 2. 16 c. 498) ve Plinius’a (nat. VI. 5. 15) göre,
70’ten fazla kavmin bir araya geldiği Dioskurias’ta 70-300 dil konuşuluyor; bu
bakımdan kentte tüccarlara yardımcı olması amacıyla 130 tercüman istihdam edili-
yordu. Daha detaylı bilgi ve literatür için bk. Arslan 2000c, 33; 2005, 80 vdd.
1980
App. Mithr. 101.
1981
App. Mithr. 101-102; Flor. epit. I. 40. 25.
Mithradates’in Kolkhis’e girdiği sırada Pompeius ordusuyla yukarı
Euphartes havzası ile Arakses (Aras) Irmağı arasındaki Armenia platola-
rında ilerliyor ve Pontos kralını takibe devam ediyordu1982. Pompeius,
İÖ. 66 sonbaharında Arakses’i aştıktan sonra, burada Armenia Kralı II.
Tigranes’in isyankar oğlu; Mithradates’in torunu Tigranes’le karşılaştı.
Tigranes, Pompeius’u Mithradates’i izlemektense babasına karşı sefer
düzenlemeye ikna etti. Pompeius önüne gelen bu fırsatı kaçırmadı.
Armenia Kralı II. Tigranes’e, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı sırasın-
da yardım ettiği ve Romalılara karşı savaştığı gerekçesiyle savaş ilan
etti. Bunun üzerine Pompeius süvari birliklerinin bir kısmını Mithrada-
tes’i uzaktan izlemeleri için görevlendirdikten sonra, kendisi Tigranes’in
rehberliğinde Armenia Krallığı’nın başkenti Artaksata’ya doğru yürüyü-
şe geçti1983. Tigranes Romalıların böylesine büyük bir orduyla üzerine
geldiğini öğrenince paniğe kapıldı. Önce Romalılara karşı direnmek
üzere ordu toplamaya girişti. Fakat sonunda yaptığı işin yararsızlığını
kendisi de anladı. Pompeius’un Lucullus’a nazaran daha ılımlı bir insan
olduğunu öğrendiğinde Romalılara teslim olmaya karar verdi.
Mithradates’in kendisine gönderdiği elçileri zincire vurulmuş bir halde
Pompeius’a yolladı. Bu sırada Pompeius ve Tigranes’in oğlu önlerine
çıkan her kente boyun eğdirerek Artaksata önlerine kadar gelmişlerdi.
Burada, Armenia Kralı II. Tigranes de, bizzat Romalıları karşılamak
üzere kampa geldi. Pompeius, lictor’larından1984 iki tanesini göndererek,
onu kampın girişinde karşılatarak, atından inmesine yardımcı oldurttu.
Çünkü kimse Roma kampına at üzerinde giremezdi. Tigranes atından
indikten sonra, yürüyerek ilerledi. Kılıcını çözerek lictor’lara verdi.
Pompeius’u görünce başındaki krali tiara’sını (taç) çıkartarak onun
ayakları önüne koydu. Yalvararak dizlerine sarılmak ve önünde secde
etmek üzereyken (= proskynēsis [προσκύνησις]) Pompeius yerinden
1982
1983
Plut. Pomp. XXXIII. 1; Cass. Dio XXXVI. 51. 3; 52. 1. Appinos’a (Mithr. 103-
104) göre, Pompeius, Mithradates’i Kolkhis sınırına kadar izlemiş; fakat kralı
Pontos’tan kovduğu ve onun hiçbir şekilde Kimmeria Bosporos’a ulaşamayacağını
düşünerek takipten vazgeçmiştir. Fakat meraktan ve gelmişken buraları da Roma
egemenliği altına almak üzere Kolkhis’e girmiştir. Appianos’a (ibid.) göre, Pompei-
us’un Armenia Seferi, onun kısa süren Kolkhis macerasından sonra gerçekleşmiştir.
Pompeius’un Armenia Seferi’ne ilişkin olarak ayrıca bk. Cic. Sest. XXVII. 58;
Liv. perioch. 101; Vell. II. 37. 2-5; Val. Max. V. 1. 9; Flor. epit. I. 40. 27; App. Syr.
49-50; Oros. hist. VI. 4. 6-8; Eutr. VI. 13.
1984
Roma’da yüksek derece memurlara ve consul’lere refakat eden görevlilere veri-
len addır. Bunlar sopa demeti içinde çubuklara sarılmış baltalar (fasces) taşırlardı.
fırlayarak, onu engelledi. Yerden kaldırarak kendi yanına oturttu. Onu
cesaretlendirdi. Krallığını kaybetmediğini, aksine Romalıların dostluğu-
nu kazandığını söyleyerek, Tigranes’i yemeğe davet etti1985.
Tigranes’le, İÖ. 66 sonbaharında yapılan anlaşma gereği kral, otuz
yıl boyunca ele geçirdiği bütün yerlerden geri çekilmeye razı oldu. Za-
ten Mesopotamia, Adiabene ve Gordyene Parthia Kralı III. Phraates
tarafından elinden alınmıştı. Şimdi de, Syria1986, Phoinike, Kilikia,
Kappadokia, Galatia1987, Sophene’deki bütün haklarından vazgeçti. Oğ-
lunun Pompeius tarafından Sophene1988 kralı olarak atanmasını onayladı.
Ayrıca Romalılara savaş tazimatı olarak 6.000 talanta vermeyi kabul
etti. Bunun karşılığında Roma’nın dostu ve müttefiki olan krallıklar
arasına katıldı ve Romalı legionarius’lar tarafından Armenia kralı olarak
selamlandı. Kendisine fena muamele edileceğinde, krallığının elinden
alınıp, Roma zafer alayında sergileneceğinden korkan Tigranes’e bu
anlaşma şartları oldukça uygun gelmişti1989. Bu bakımdan memnuniyeti-
ni ve minnettarlığını Roma ordusunun her bir legionarius’una 50;
centurio’nuna 1.000 ve tribunus’una ise, 10.000 gümüş drakhmai para
dağıtarak gösterdi1990.
1985
Plut. Pomp. XXXIII. 2-4; Luc-Kim. III. 3-4; App. Mithr. 104; Cass. Dio
XXXVI. 52. 1-4; Vell. II. 37. 4; Flor. epit. I. 40. 27; ayrıca bk. Liv. perioch. 101;
Ampel. XVIII. 19; XLVII. 5-6; Auct. de Caes. 42. 22-23; Oros. hist. VI. 4. 8; Zos.
III. 32. Cassius Dio’ya (XXXVI. 53. 1) göre, bu sırada Pompeius’un yanında oturan
Tigranes’in oğlu babası geldiğinde, ne ayağa kalkarak onu karşılamış, ne de onu
selamlamıştı. Ayrıca Pompeius tarafından davet edilmesine rağmen yemeğe katıl-
madı. Bu nedenle Pompeius’un öfkelenmesine neden oldu.
1986
Vell. II. 37. 5. Appianos’a (Mithr. 105) göre Tigranes, Syria ile birlikte Kili-
kia’dan; Cassius Dio’ya (XXXVI. 53. 2) göre, Kappadokia, Syria, Phoinike, Sophe-
ne; Livius’a (per. 101) göre, Syria, Phoinike, Kilikia; Eutropius’a (VI. 13) göre,
Syria, Phoinike, Sophanene; Festus’a (Brev. XVI str. 10-11) göre ise, Mesopotamia,
Phoinike’nin bazı yöreleri ve Syria bölgelerinden çekildi.
1987
Plutarkhos (Pomp. XXXIII. 4)’de, Lucullus tarafından Tigranes’in elinden
alınan bölgeler sayılırken, hiçbir zaman Armenia kralının eline geçmemiş olan Gala-
tia da bu yöreler arasında zikredilmektedir.
1988
Appianos’a (Mithr. 105) göre, Pompeius, genç Tigranes ile babasını barıştırmış-
tır. Ayrıca onun Sophene ile Gordyene bölgelerinin kralı olarak atanmasını ve baba-
sından sonra Armenia tahtının ona bırakılmasını buyurmuştur.
1989
Plut. Pomp. XXXIII. 4-5; App. Mithr. 104-105; Cass. Dio XXXVI. 53. 2-3; 6;
konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Strab. XI. 14. 10 c. 530; Liv. perioch. 101; Vell. II.
37. 4-5; App. Syr. 49-50; Mithr. 114; Cic. Sest. XXVII. 58; Flor. epit. I. 40. 27; Eutr.
VI. 13; Val. Max. V. 1. 9-10.
1990
App. Mithr. 104. Plutarkhos’a (Pomp. XXXIII. 6) göre, Tigranes her legionari-
us’a yarım mna (30 drakhmai), centurio’ya on mnai (600 drakhmai) ve tribunus’a
Bu sırada babasının taç ve tahtına kavuşmak ümidiyle bunca zorluğa
katlanan genç Tigranes bu durumdan hiç memnun olmamıştı. Sadece
Sophene Bölgesi’ne kral olarak atanmıştı. Şimdi babası Romalılara vaat
ettiği ekstra altınları dağıtmak üzere Sophene’deki müstahkem kalelerde
sakladığı hazineleri almak istiyordu. Fakat genç Tigranes, Armenia
Krallığı’nın hazinelerinin artık Sophene’yle birlikte kendisinin olduğunu
iddia ederek babasına paraları vermedi. Bunun üzerine Pompeius araya
girerek ondan hazineleri babasına vermesini emretti. Sinirlenen Genç
Tigranes gizlice kayın babası Parthia kralının yanına kaçmayı planladı
ve Parthia kralını Romalılara karşı kışkırtmayı denedi. Pompeius bir
seferinde adamlarını yollayarak diğer bir seferinde ise, muhafızları eşli-
ğinde Tigranes’i göndererek kaledekilerden hazineleri istetti. Her iki
teşebbüs de başarısızlıkla sonuçlanınca Pompeius, Tigranes’i Sophene
Krallığı’ndan azletti ve zincire vurdurdu. Roma’daki triumphus’unda
sergilenmek üzere hapse attırdı1991. Sophene Bölgesi’ni, Kastabala gibi
bazı Kilikia kentleriyle birlikte yedinci kez Kappadokia tahtına oturttuğu
I. Ariobarzanes’in yönetimine bıraktı1992.
Bunun üzerine Parthia Kralı Phraates, Pompeius’a elçilerini yollaya-
rak, onun kendisine bu savaşa başlamadan önce, Romalıların tarafını
tutarsa Euphrates’i Roma ile Parth’lar arasında sınır yapacağını vaat
ettiğini hatırlattı. Ayrıca ondan damadı Tigranes’i ve kızını istetti.
Pompeius ise, daha önceden Parthia kralı karşısında ne kadar mülayim,
sempatik ve dost canlısıysa, şimdi Mithradates’i krallığından tekrar
kovup, Tigranes’i Romalıların dostu ve müttefiki yaptıktan sonra, ona
karşı o derece kayıtsız ve vurdum duymazca davrandı. Phraates’e,
Tigranes’in kayın pederinden çok babasına ait olduğunu ve Armenia
kralı olan babasının bu karara karşı çıkmadığını bildirdi. Euphrates’in
sınır olması konusuna gelince, gereğinin düşünüleceği ve bu konuda en
uygun olanın yapılacağını belirtti1993.
bir talanton (6.000 drakhmai) verdi (ayrıca bk. Strab. XI. 14. 10 c. 530). Cassius
Dio (XXXVI. 53. 6) ise, Tigranes’in ne kadar para verdiğini söylememekle birlikte,
onun Pompeius’a kararlaştırılan meblağdan çok daha fazlasını takdim ettiğini bildir-
mektedir.
1991
Cass. Dio XXXVI. 53. 3-4; 6; ayrıca bk. Plut. Pomp. XXXIII. 5; App. Mithr.
105.
1992
Diod. XL. 4 dn. 3; App. Mithr. 105; 114; Oros. hist. VI. 4. 9.
1993
Plut. Pomp. XXXIII. 6. Daha sonra Phraates’in tüm protestolarına karşın, genç
Tigranes (Cass. Dio XXXVI. 53. 6; XXXVII. 6. 2) –karısı Zosime (Plut. Pomp.
XLV. 4) ve çocuklarıyla birlikte–, Pompeius’un zafer geçidinde sergilenmek üzere
Bir bakıma Phraates’e, artık Tigranes’in topraklarını istila etme he-
vesinden vazgeçmesini ihtar etmiş oldu. Böylelikle genç Parthia kralına
Roma siyaseti hakkında –divide et impera=böl ve yönet– iyi bir ders
verdi. Şimdi Phraates, Mithradates’in Romalılara karşı kendisiyle ittifak
kurmasının ülkesi ve krallığının geleceği açısından daha yararlı oldu-
ğunu söyleyerek onu ikna etmeye çalıştığında, onun ne demek istedi-
ğini1994 daha iyi anlamıştır. Ama artık iş işten geçmişti.
Pompeius’un bu noktada izlediği politika ve bölgede yaptığı organi-
zasyon dikkate değerdir1995. Yaşlı Armenia kralını zafer töreninde sergi-
lemektense yerinde bırakmayı uygun buldu. Onun yerine isyankar ve
dönek oğlunu geçirmedi. Çünkü Mithradates’in torunu, Phraates’in da-
madı olan Tigranes, Roma’nın düşmanlarıyla her an ittifak kurabilirdi.
Zaten babasına çeşitli kereler ihanet etmiş ve hem Parthia hem de
Pontos kralının yanına sığınmıştı. En son olarak şansını kendisiyle de-
nemiş ve babasının krallığının Romalılar tarafından işgal edilmesine ön
ayak olmuştu. Pompeius’a göre, bu ihanetinin karşılığını Sophene’nin
kralı olarak atanmakla fazlasıyla almıştı. Pompeius, Parthia kralının düş-
manı Tigranes’i Armenia tahtında bırakmakla, bu iki krallıktan birinin
Roma’ya gönderildiler. Appianos’a (App. Mithr. 105; 117) göre, zafer töreninden
sonra, genç Tigranes öldürüldü.
Bununla birlikte Cicero’ya (Att. III. 8. 3; dom. XXV. 66-67) göre, Tigranes
öldürülmedi; fakat Pompeius tarafından gözetim altına alındı. Hatta onun kimin
nezareti altında kalacağı, İÖ. 58 yılında Pompeius ile Publius Clodius arasında
tartışmaya yol açtı. Sonunda Pompeius, Clodius’un silahlı adamları tarafından tehdit
edildi (ayrıca bk. dom. XXV. 66; XLII. 110; L. 129; har. resp. XXIII. 49; Red. Sen.
4; pro Mil. 37-38). Plutarkhos (Pomp. XLVIII. 6)’de, Pompeius’un tutsağı olan
Tigranes’in, P. Clodius Pulcher tarafından onun elinden alındığı ve söz konusu
çekişmeden Clodius’un galip çıktığını işaret etmektedir. Cassius Dio (XXXVIII. 30.
1-2) ise, Lucius Flavius’un evinde rehine olarak alıkonmuş olan Tigranes’in, İÖ. 58
yılının Nisan/Mayıs ayında, Clodius’un halk tribunus’luğu sırasında, ona rüşvet vererek
Roma’dan kaçtığını kaleme almıştır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Ascon. pro
Mil. 40. 1-41. 23; 47. 10-25; Lintott 1968, 197 dn. 2; 214; Brunt 1980, 488 dn. 34;
Keaveney 1982d, 415; Marshall 1985, 199.
Pompeius daha sonradan Euphrates’in Romalılar ile Parth’lar arasında sınır ol-
masını kabul etmiş olsa gerektir. Çünkü Orosios’a (VI. 13. 2) göre, İÖ. 53 yılında
Roma’nın Syria proconsul’lü Marcus Licinius Crassus, Euphrates’i aşarak Parthia
üzerine yürüdüğü sırada Parthia Kralı Orodes’in elçisi Vageses gelerek, onun bu ha-
reketiyle Parth’larla Lucullus ve Pompeius arasında yapılan anlaşmaları ihlal ettiğini
bildirmiştir. Daha detaylı bilgi için bk. Keaveney 1981, 201 vdd.
1994
Sall. Hist. IV. 69. 16-23.
1995
Oros. hist. VI. 4. 7-8.
güçlenerek Roma’nın Küçük Asya’daki hakimiyetini sarsmasını engelle-
miş oldu. Zaten Roma’nın düşmanı olan bu iki krallığı birbirine düşür-
müştü. Her iki krallık, artık bir daha dost olamayacak derecede birbirin-
den nefret ediyordu. Ayrıca Kappadokia kralını da bağışladığı yeni eya-
let ve kentlerle güçlendirmiş; hem Parth’lara hem de Armenia’lılara kar-
şı bir tampon bölge olarak bırakmıştı. Böylelikle Anadolu’daki ve As-
ya’daki status quo’yu=güçler dengesini bir kez daha Roma lehine çe-
virmiş oldu.
Bunun üzerine Pompeius, legatus’larından Lucius Afranius’u1996 bir
garnizonla Armenia’da bıraktı. Kendisi ise, İÖ. 66/65 kışında Mithrada-
tes’i izlemek üzere Artaksata’dan ayrıldı. Albania’lıların Iberia ve
Armenia bölgeleriyle sınırını oluşturan Kyros (Kura) Irmağı’na1997 doğ-
ru ilerledi. Kyros’un batı yakalarından Hazar Denizi’ne kadar olan top-
rakların hakimi olan Albania’lıların1998 kralı Oroises’e1999 elçilerini yol-
ladı. Ondan Mithradates’e karşı sürdürdüğü sefer için Roma ordularının
1996
Pompeius’un İspanya’da Sertorius’a (Plut. Sert. XIX. 2-3; Oros. hist. V. 23. 14)
ve Küçük Asya’da Mithradates’e (Plut. Pomp. XXXIV. 1; XXXVI. 2; XXXIX. 2
etc.) karşı yaptığı savaşlarda kullandığı komutanlarından biridir.
1997
Albania’nın kuzey ve batı bölümlerini yani bölgenin Armenia ve Iberia’yla olan
sınırını esas itibariyle Kyros Irmağı teşkil eder. Strabon (XI. 3. 2 c. 500) ve Plinius’a
(nat. VI. 5. 15) göre, bazen Kafkas Dağları’nın arasındaki derin vadilerden ve büyük
ölçüde geniş ovalardan akan bu ırmak Kolkhis Bölgesi’nin güney ve güneydoğusun-
da Armenia, doğusunda ise, Surami Dağı’yla birlikte Iberia’yla olan doğal sınırını
oluşturur. Daha sonra Iberia’nın yüksek platolarından ve geniş ovalarından akarak
Albania Bölgesi’ne oradan da Hazar (Kaspia/Koros/Hyrkania) Denizi’ne dökülür
(Strab. XI. 1. 5 c. 491; 3. 2 c. 500; Plin. nat. VI. 5. 15; 10. 26; 11. 29 ve 15. 39).
Kyros Irmağı bu uzun yolculuğu sırasında Kolkhis Bölgesi’ndeki Suania Dağları’nın
kuzeyinden ve Kazbeyi Dağları’nın –Kolkhis’in en yüksek dağlarından biri olan
volkanik Kazbeyi Dağı 5.040m yükseklikte olup, bölgenin doğusunda yer almakta-
dır– eteklerinden doğan Aragos’la (Argavi), gemiyle yolculuk etmeye olanak sağla-
yacak kadar geniş ve derin olan Alazonios, Sandobanes, Rhoetakes ve Khanes ır-
maklarıyla ve birçok diğer akarsuyla beslenerek debisini arttırır (Strab. XI. 3. 2 c.
500; 4. 1 c. 501; Plin. nat. VI. 11-12; Ptol. georg. V. 12. 1-3; 13. 1; 13. 3; 13. 9; 15.
13; VI. 2. 1). Daha detaylı bilgi için bk. Arslan 2000c, 30-31.
1998
Plut. Pomp. XXXIV. 1; Plin. nat. VI. 11. 29; 15. 39; Cass. Dio XXXVI. 54. 1,
ayrıca bk. Strab. XI. 3. 2 c. 500; 4. 1-2 c. 501; 3-5 c. 502; Fest. Brev. XVI str. 12-13.
1999
Albania kralının adı Iustinus’a (XLII. 3. 4) ve Festus’a (Brev. XVI str. 13) göre,
Orhodes; Florus (epit. I. 40. 28), Eutropius (VI. 14. 1) ve Orosius’a (hist. VI. 4. 8)
göre, Orodes; Appianos’a (Mithr. 103) göre, ᾿Οροίζης=Oroizes; Cassius Dio’ya
(XXXVII. 54. 4-5) göre ise, ᾿Οροίσης=Oroises idi. Daha detaylı bilgi için bk. Eadie
1967, 131; Patterson 2002, 312 vdd.
hakimiyeti altındaki bölgelerden serbest geçiş izni istedi. Kral, Pompei-
us’un ricasına olumlu cevap verdi. Böylelikle Pompeius kış iyice bas-
tırmadan önce Kyros kenarlarına ulaştı. Burada ordusunu üçe bölerek
kamp kurdu. Tigranes Romalı generale gerek hububat gerekse para açı-
sından istediğinden de fazla yardımcı olmuştu. Bu bakımdan ırmağın ke-
narında, İÖ. 66/65 kışını geçirmeye karar verdiler2000. Bu sırada Mithra-
dates, Kolkhis sahillerindeki Dioskurias kentinde kışlamakta; Roma
amirali Servilius ise, elinden geldiği ölçüde Pontos Euksenos sahillerini
kontrol altında tutmaktaydı2001.
Fakat kışın ortasında Albania Kralı Oroises, beklenmedik bir şekilde
yaklaşık 40.000 kişilik bir kuvvetle Kyros Irmağı’nı üç kol halinde aştı.
Saturnalia bayramını kutlamakta olan Romalılara saldırdı. Oroises’i
böyle bir harekete iten neden ya kralın dostu olan genç Tigranes’i kur-
tarmak istemesi ya da Romalıların baharla birlikte Albania topraklarını
istila edeceğini düşünmesiydi. Bu bakımdan kışın ortasında, hiç bek-
lenmedik bir anda Romalılara saldırarak onları bozguna uğratmayı plan-
lıyordu. O sıralar Quintus Caecilius Metellus Celer’in kampında bulu-
nan Tigranes’in kurtarılması için Oroises bizzat emrindeki birliklerle
ona hücum etti. Komutanları da, aynı zamanda Pompeius ve Lucius
Flaccus kumandasında bulunan diğer iki Roma kampına saldıracaklardı.
Böylelikle Romalıların birbirlerine yardım etmesi önlenecek ve Roma
askerlerinin ilk şaşkınlığından yararlanarak onlara olabildiği ölçüde
zarar verilecekti. Fakat baskın sırasında Albania’lı askerlerin disiplin-
sizliği ve donanım eksikliğine, Romalıların metaneti ve onlara şiddetli
bir şekilde karşılık vermeleri eklenince, Oroises’in askerleri her koldan
gerilemek zorunda kaldılar. Geldikleri gibi Kyros’un gerisine çekildiler
ve ırmak üzerindeki köprüleri yaktılar. Bu başarısız girişim üzerine, İÖ.
65 ilkbaharıyla birlikte Romalıların Albania topraklarına intikam almak
2000
Plut. Pomp. XXXIV. 2. Cassius Dio (XXXVI. 53. 5) Romalıların Kyros kenar-
larında kışladıkları yerlerden söz ederken bir de Anaïtis’i sayar. Fakat söz konusu
bölge Armenia Minor yakınlarındaki Akilisene yöresi civarlarına lokalize edilmek-
tedir (ayrıca bk. Cass. Dio. XXXVII. 7. 5 dn. 1). Burada Cassius Dio, belki de
Strabon’un (XI. 4. 7 c. 503)’de değindiği, Albania topraklarındaki ay tanrıçası Se-
lene’ye (Anaïtis?) ait başka bir bölgeden bahsediyor also gerektir. Aksi taktirde, bu
ifadeden Pompeius’un ordusunun bir bölümünü Pontos’a geri göndermiş olduğu
anlamı çıkar. Fakat Cassius Dio (l.c.), Pompeius’un Kaukasos Seferi’ni anlatırken,
ne daha önce ne de daha sonra herhangi bir Roma birliğinin Pontos’ta bulunduğun-
dan söz etmemektedir. Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 358 dn. 14; Sherwin-
White, 196 dn. 31.
2001
Plut. Pomp. XXXIV. 5.
üzere saldıracaklarını düşünen Oroises elçilerini değerli hediyelerle
Pompeius’la anlaşma yapmak üzere gönderdi. Pompeius ise, –şimdilik–
bu teklifi memnuniyetle kabul etti. Böylelikle iklimi sert olan bu topo-
ğrafyada kış aylarını rahat geçirebilecekti2002.
Bu sırada Mithradates’le anlaşma halinde olan Iberia Kralı Artokes
de2003 elçilerini Pompeius’a yollayarak onunla anlaşma yapma girişi-
minde bulundu. Çünkü, Albania’lılarla barış yapan Romalıların, Kyros
Irmağı’nın her iki yakasında yaşayan Iberia’lılar üzerine yürüyebilece-
ğinden şüpheleniyordu. Pompeius ise, şimdilik Oroises’le barış yaptı-
ğından, rahatlıkla Iberia’lılara saldırabilirdi. Bir zamanlar Mithradates’le
dost olan ve belki de halen onunla olan bağlaşıklığını gizli de olsa de-
vam ettiren bu halk üzerine sefer düzenlemeye karar verdi2004. İÖ. 65
ilkbaharıyla birlikte Kyros’u aşarak Iberia topraklarına girdi. Armenia
ile Iberia’yı birbirine bağlayan yol üzerindeki bütün geçitleri işgal etti.
Artokes ise, önceleri Romalıların ilerleyişlerini engellemek için, yolları
üzerindeki bütün köprüleri yıktı. Fakat sonunda Romalılar karşısına çıktı
ve yenildi. Romalılar tarafından 9.000 adamı katledilerek bir o kadarı da
esir alındı2005.
Ordusunun geri kalanıyla tekrar Kyros Irmağı kenarındaki yüksek bir
tepede inşa ettirmiş olduğu Akropolis2006 adlı tahkimli kalesine çekildi.
Pompeius’un kendisini takip etmesi üzerine kaleye güçlü bir garnizon
konuşlandırdı. Ardından Kyros’un karşı yakasına geçerek, ırmak üze-
2002
Plut. Pomp. XXXIV. 2-4; Cass. Dio XXXVI. 54. 1-5. Orosius’a (hist. VI. 4. 8)
göre ise, Pompeius Albania’lıların kralı Oroises ve komutanlarını savaşta üç defa
bozguna uğrattı. Daha sonra Oroises’in elçileri kendisine barış için bir mektup ve
değerli armağanlar getirdiklerinde ise, bu durumu memnuniyetle karşıladı (ayrıca
bk. Liv. perioch. 101; Fest. Brev. XVI str. 13-14).
2003
Flor. epit. I. 40. 21; 28.
2004
Plut. Pomp. XXXIV. 4.
Pompeius’un Kaukasos (Kafkas) Dağları boyunca düzenlediği seferleri bazı
antikçağ tarihçileri ve bibliyografyacıları (Liv. perioch. 101; Oros. hist. VI. 4. 7-9;
Plut. Pomp. XXXIV. 1; XXXV. 1), onun Mithradates’i izlediği sırada gerçekleştirmiş
olduğunu ifade etmişlerdir. Bununla birlikte Pompeius’un tamamen gereksiz olan bu
seferleri aslında güce ve üne susamışlığından (gloriae avidus) kaynaklanıyor olsa
gerektir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 28; Magie 1950, 359;
Dabrowa 1989, 67; Sherwin-White 1984, 195 dn. 27.
2005
Plut. Pomp. XXXIV. 5; ayrıca bk. Liv. perioch. 101; Strab. XI. 1. 6 c. 491; 3. 5
c. 501; Vell. II. 40. 1; Fror. epit. I. 40. 28; App. Mithr. 103; Eutr. VI. 14. 1; Oros.
hist. VI. 4. 8; Fest. Brev. XVI str. 14-15.
2006
Cass. Dio (XXXVII. 1. 4 dn. 1) göre, kalenin ismi Armastika olup, Armaz Ka-
lesi anlamına gelmektedir.
rindeki köprüyü yaktı. Bu sırada Pompeius kale önlerine gelerek kaleyi
kuşatma girişiminde bulundu. Kaledekiler krallarının köprüyü yakarak
kaçtıktan sonra, kendilerinin Romalılar karşısında fazla dayanamaya-
caklarını düşünerek teslim oldular. Bunun üzerine Pompeius, İÖ. 65
yılının ortasına kadar Iberia topraklarını yağmalamaya devam etti. So-
nunda Romalılarla barış yapmak için çocuklarını vermeye razı olan Ibe-
ria kralıyla anlaşma yaptı2007.
Bu sırada Pontos kralı, İÖ. 65 ilkbaharında Romalılar daha Iberia’lı-
larla savaşmaya başlamadan önce, Dioskurias’tan Bosporos’a doğru
yürüyüşe geçmişti2008. Pontos Euksenos’un doğu sahilleri boyunca uza-
nan kıyı şeridinde ve sahilin hemen arkasına uzanan dağ silsileleri bo-
yunca ikamet eden kavimler, Kafkas Dağları’nın en vahşi ve savaşçı
insanları olarak kabul ediliyorlardı. Buradan herhangi bir şekilde geç-
meye çalışan insanlara saldırıyor, ele geçirdiklerini ya yiyor2009 ya da
tanrılarına kurban olarak sunuyorlardı2010. Bu kabileler yabancıları düş-
man sayıyor ve her ne şekilde olursa olsun kendi sınırları içine girenlere
saldırıyorlardı. Sahilde yaşayanlar avcılık ve balıkçılıkla geçiniyorlardı.
Bazen de καμάρα=kamara2011 adını verdikleri tekneleriyle korsanlık
yapıyor, ticaret gemilerini yağmalıyor ve sahil kentlerine baskın düzen-
liyorlardı. Kış geldiği zaman ise, gemilerini karaya çekerek sık ormanla-
rın arasına gizliyorlardı2012. Şimdiye kadar buradan hiçbir ordu geçmeye
muvaffak olamamıştı2013. Mithradates bile, gücünün doruğundayken
buradan bir ordu geçirmeye çalışmış ve ağır kayıplara uğrayarak geri
2007
Cass. Dio XXXVII. 1. 1-2. 7; Flor. epit. I. 40. 28; Oros. hist. VI. 4. 8; ayrıca bk.
App. Mithr. 114; 117.
2008
Çünkü deniz yolu Roma donanması tarafından tutuluyordu; ayrıca elinde hiç
gemisi yoktu. Ayrıca bk. Niceph. Hist. II. 642 d.
2009
Aristoteles’e (pol. VIII. 4) göre, Kolkhis’te yaşayan Akhaioi ve Heniokhoi kabi-
leleri yamyamlık yapıyorlardı.
2010
Appianos’a (Mithr. 102) göre, Akhaioi kabilesi önceleri yakaladıkları herkesi,
sonraları aralarından en yakışıklılarını, daha sonraları ise, içlerinden kura sonucu
çekilenleri tanrılarına kurban ediyorlardı.
2011
Strabon’a (XI. 2. 11 c. 495) göre, ince, uzun, hafif ve dar bir tekne türüdür.
Genellikle yirmi beş kişi kapasitelidir. Ender olmakla birlikte otuz kişilikleri de
vardır. Üstü kapalı tekneler oldukları için Romalılar tarafından camerae/camarae;
Hellenler tarafından ise, kamara (kubbeli ya da kemerli bir tavanla örtülmüş) olarak
adlandırılmıştır. Daha detaylı bilgi için bk. Tac. hist. III. 47; Amm. Marc. XXII. 8.
24 dn. 1.
2012
Strab. XI. 2. 11 c. 496; ayrıca bk. Arr. periplus XI. 2; Amm. Marc. XXII. 8. 24.
dn. 1; 8. 25.
2013
çekilmek zorunda kalmıştı. Fakat kral şimdi daha önce hiçbir ordunun
geçmeyi başaramadığı bu uzun parkuru tamamlamayı kafasına koy-
muştu. Gerçi başka seçeneği de yoktu. Bu yolun üstünde karşılaşılan
ölçüye sığmaz güçlükler, başlanmış olan seferi –ya da yolculuğu– im-
kansız kılacak gibi görünüyordu. Fakat bütün bu zorluklar yaşlı kralı
yolundan alıkoymadı. Tersine yalnızca iradesinin gücünü, kendine ve
ordusuna olan güvenini arttırmaya yaradı2014.
Dioskurias’tan sonra, Suen’ler ve Kerket’lerin topraklarından ilerler-
ken bazen güzellik ve dostlukla bazen de tehdit ve zorla geçti. Heni-
okhoi Bölgesi’nin halkı Pontos kralını iyi karşıladılar ve ona yardım
ettiler. Fakat bunlardan sonra girdikleri Zyges’lerin ülkesi topoğrafik
açıdan oldukça dağlık ve kıyıya paralel uzanan dik dağlarla ve balta
girmemiş sık ormanlarla kaplı olduğundan küçük teknelerle, kıyı şeridi
takip edilerek aşılmaya çalışıldı. Gerçi bu kararın alınmasında elverişsiz
arazi koşulları kadar, kalabalık bir nüfusa sahip olan bölge halkının da
vahşi insanlar olması etkili olmuştu. Bu bakımdan Mithradates, civar
köylerden toplayabildiği ölçüde deniz vasıtası –kamara– topladı2015.
Roma donanmasının ve yöre halkının dikkatini çekmemek üzere gecele-
yin ve olabildiğince kıyı şeridini takip ederek Akhaioi ülkesine geldi.
Akhaioi kabilesi kralın topraklarında rahat bir yürüyüş yapmasına izin
vermedi. Mithradates’e karşı gerilla taktiğiyle savaştılar. Ancak çoğun-
lukla yenilerek geri çekilmek zorunda kaldılar2016. Pontos ordusu Koraks
Irmağı’nı aşarken de bazı barbar çetecilerle çarpışmak zorunda kaldı.
Fakat donanımı sağlam ve yaşamlarının büyük bir bölümünü Romalılara
karşı savaşarak geçirmiş tecrübeli Pontos askerleri, her çeşit saldırıyı
kolaylıkla püskürterek ilerlemeye devam ettiler. Sonunda, İÖ. 65 yazın-
da Mithradates bin bir güçlükle yürüyerek Kimmeria Bosporos’u sınırla-
rına ulaştı. İsyankar oğlu Makhares’e hazırlanma fırsatı vermeden
2014
O sıralar 68 yaşında olan kral, yol boyunca inanılmaz bir enerjiyle yılmadan zor
olan yerlerden kimi zaman at sırtında kimi zaman yürüyerek kimi zamanda gemiyle
geçerek ordusunun başında Bosporos’a doğru ilerlemesine devam etti.
2015
Bu teknelerle ilgili diğer bir husus da yük taşıyabilmeleriydi. Böylelikle kral, bu
teknelerle askerlerini ve kendilerine ait yükleri taşıyabilmiştir. Bu durum bize, kralın
yerli halkın yardımıyla, teknelerin bir kısmını orada inşa ettirmiş olabileceğini dü-
şündürmektedir. Zira bölgede çok miktarda kereste bulunduğundan ve iş hafif oldu-
ğundan askerler gemi yapımına bizzat yardım edebilirlerdi.
2016
App. Mithr. 102; Liv. perioch. 101. Strabon’a (XI. 2. 13 c. 496) göre, Akhaioi
kabilesi kralı iyi karşıladı ve onun ülkelerinden geçmesine izin verdiler.
Maiotis2017 Denizi kıyılarına yaklaştı. Yolu üzerindeki savaşçı Skythia
prenslerinden bazılarına yakınlık gösterdi. Bazılarını tehdit etti; bazıları-
na karşı da kuvvet uyguladı. Bu sırada birçok Skythia prensi gönüllü
olarak krala eskortluk etti. Ünlü kral, uzun zamandır buralara gelmemiş
olmasına ve sürgünlüğüne rağmen, Skythia halkı arasındaki prestiji
sağlamdı. İnsanları halen etrafında toplamayı başarıyordu. Adının ve
şimdiye kadar başardığı işlerin, imparatorluğunun ve o eski gücünün
yarattığı etkiyle; aynen yaşayan bir efsane gibi Kimmeria Bosporos’una
doğru ilerleyişini sürdürdü. Bir yandan da, Skythia prensleriyle hediye
alış verişini sürdürüyor, kimini parayla, kimini, kızlarından bazılarıyla
evlendirme sözüyle kazanıyor; diğerlerini ise, korku ya da rüşvet vere-
rek yatıştırıyordu. Hatta onları yeni ve çok daha büyük bir sefer için
kendi etrafında toplamayı başarıyordu2018.
Bir zamanlar eski vasal’ları olan Maiotis şefleriyle bağlaşıklık an-
laşmasını tazeledi. Skythia prensleri, dört bir taraftan yığın yığın insan-
lar ve kabileler ordusuna katıldı. Kralın birdenbire böylesine büyük bir
güç kazanması, ona karşı direnmeyi düşünenleri bir anda bu fikirlerin-
den vazgeçirdi. Makhares de, Skythia Geçitleri olarak adlandırılan ve
daha önce kimsenin geçmeyi başaramadığı bir yolculuğu, böylesine kısa
bir zamanda tamamlayan babası karşısına çıkmaya cesaret edemedi.
Babasına elçilerini yollayarak, o zaman durum öyle gerektirdiği için,
Romalıların zorlaması ve korkudan onlarla bağlaşıklık kurmak zorunda
kaldığını söyleyerek af ve merhamet diledi. Mithradates ise, elçilere ve
yakın çevresindekilere Makhares’in başını getireni mükafatlandıracağını
duyurdu. Zaten babasının sert tabiatını, ona ve kendi öz halkına çeşitli
kereler yaptığı ihanetlerin büyüklüğünün farkında olan Makhares, Bos-
poros Kimmeria’sı sahillerinde; Maiotis’in Körfezi’nin sağ yakasındaki
Phanagoreia kentinden Pontos Khersonesos’una kaçtı. Kaçarken de ba-
2017
Azak Denizi; Roma Dönemi’nde ‘Palus Maeotis’ olarak adlandırılmıştır. Olduk-
ça sığ bir denizdir –en derin noktası 15m olup Lykos, Oaros, Tanaïs ve Syrgis ır-
maklarıyla beslendiği için suyu oldukça tatlıdır. Ayrıca bk. Hdt. IV. 123; Diod. I. 55.
4 dn. 2; Arr. periplus XIX. 1; 3.
2018
App. Mithr. 102; Cass. Dio XXXVI. 50. 2; Kralın yolculuğuna ilişkin olarak
ayrıca bk. Niceph. Hist. II. 642 d.
Mithradates’in amacı sadece isyankar oğlunu tahtından indirip onu cezalandır-
mak ve hayatının geri kalan kısmını burada huzur içinde geçirmek değildi. Şimdi
büyük tasarılar yapıyor, tüm gücünü yeni bir savaşın hazırlanmasına harcıyordu.
Amacı Skythia’lılarla birlikte, Thrakia’dan Makedonia’ya oradan Hellas ve Paio-
nia’ya yürümek ve Alp Dağları’nı aşarak Italia’yı istila etmekti (ayrıca bk. Flor. epit.
I. 40. 24-25). Böylelikle kötülükleri kaynağında temizleyecekti.
basının adamları tarafından izlenmemek ve takibini geciktirmek için
limandaki donanmasını ve gemileri yaktırdı. Fakat kral kente gelir gel-
mez Pontos Euksenos’un doğu limanlarından toplattığı gemilerle birlikte
adamlarını oğlunun peşinden yolladı. Khersonesos kentinde kıstırılan ve
adamları tarafından terk edilen Makhares intihar etti2019. Kent kapılarını
yaşlı krala açtı. Mithradates kente girer girmez oğlunun bütün dostlarını
ve onun yanına atadığı Pontos’luları kılıçtan geçirtti. Fakat onların oğul-
larına dokunmadı2020. Böylelikle kral, İÖ. 65 yazında hemen hemen hiç
çarpışmadan güçlü olduğu kadar zengin ve geniş bir krallığın kontrolünü
eline geçirmiş oldu.
Bu sırada, İÖ. 65 yazı sonunda Iberia Seferi’ni tamamlayan Pompei-
us, Phasis’in hiçte uzak olmadığını öğrendi2021. Pontos İmparatorlu’ğuna
bağlı kalan son vasal’lık olan Kolkhis’i istila etti2022. Kendisine direnen
Oltakhos adlı lideri esir aldı. Daha sonra da Kolkhis sahillerinde do-
nanma amirallerinden Servilius’la buluştu. Mithradates’in Bosporos
Kimmeria’sını ele geçirdiğini öğrendi. Anadolu’nun boyun eğmez kra-
lına karşı Bosporos’a ilerlemeye karar verdi2023. Düşündüğü gibi de
2019
Appianos (Mithr. 102)’de, Makhares’in nasıl öldüğünü bildirmemekle birlikte
intihar ettiğini; Cassius Dio (XXXVI. 50. 2) ise Mithradates, para ve dokunmazlık
sözü vererek oğlunun kendi adamları tarafından öldürülmesini sağladığını dile ge-
tirmektedir. Orosius’a (hist. VI. 5. 3) göre de, Makhares kralın emriyle ortadan
kaldırılmıştır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Portanova 1988, 128 dn. 212.
2020
App. Mithr. 102. Kralın Kimmeria Bosporos’unu ele geçirirken ya da geçirdik-
ten sonra, Makhares yanlısı yerleşimleri ne şekilde tahrip ettirdiğine dair ele geçen
arkeolojik verilere ilişkin olarak bk. Saprykin and Maslennikov 1995, 267 vd.
2021
Cass. Dio XXXVII. 3. 1; ayrıca bk. Vell. II. 40. 1. Burada, Cassius Dio (ibid.)
Phasis ismiyle Rioni Irmağı’ndan değil; fakat Kolkhis Bölgesi’nden söz ediyor olsa
gerektir. Çünkü Strabon da (XI. 2. 16 c. 497), Phasis adının sadece ırmak için kulla-
nılmayıp, söz konusu isimle, bazen yörede bulunan aynı adı taşıyan kent, bazen de
Kolkhis Bölgesi’nin kastedildiğini dile getirmektedir. Zira, Ksenophon (anab. V. 6.
36-37; VII. 7-10)’da, Kral Aietes’in soyundan gelenlerin hüküm sürdüğü Kolkhis
Bölgesi’nden söz ederken, Hellenlerin Phasis’e yelken açmayı ve Phasis’lilerin
(Kolkhis’lilerin) ülkesini ele geçirmeyi düşündüklerini bildiriyor olsa gerektir. Ben-
zer biçimde, Aristoteles (Hist. an. III. 21. 15 522b) ve Hippokrates (Aer. 15) gerek
Kolkhis Bölgesi’ndeki çiftlik hayvanlarından gerekse yörenin yönetim organi-
zasyonundan bahsederlerken Phasis ismiyle ne ırmağı, ne de kenti nitelemişler; fakat
genel olarak Kolkhis Bölgesi’ni ve bu bölgede ikamet eden halkı tarif etmişlerdir.
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Arslan 2000c, 27.
2022
Strab. XI. 1. 6 c. 491; Flor. epit. I. 40. 28; App. Mithr. 103; Cass. Dio XXXVII.
3. 1-3.
2023
Plut. Pomp. XXXIV. 5; Cass. Dio XXXVII. 3. 1; konuya ilişkin olarak ayrıca
bk. Liv. perioch. 101; App. Mithr. 114; Flor. epit. I. 40. 28; Oros. hist. VI. 4. 7-8;
yaptı; bazen ikna, bazen de korkutarak Kolkhis’liler ve komşularını
geçti2024. Ama buradan itibaren birçok bilinmeyen ve konuksever olma-
yan kabile olduğu, kara yolunun yüksek dağ ve derin vadiler arasından
geçtiği2025 ve deniz yoluyla seyahat limanlarının bu ülkede az olması
dolayısıyla gözü korktu. Ayrıca bölgenin yerlilerinin tehlikeli tutumla-
rından dolayı ordusunu tehlikeye atmaktan çekindi. Amirallerinden Ser-
vilius’un komuta ettiği donanmasına Bosporos’u abluka altına almasını
ve Mithradates’in deniz yoluyla kaçmaması için bloke etmesini emretti.
Bu sırada Albania’lıların ayaklandığı haberini aldı. Kendisi ve ordusu
açısından daha kolay olduğu ve Roma’daki triumphus’una biraz daha
renk katacağı için, Albania’lıların üzerine gitti2026. Artık Saturnalia bay-
Eutr. VI. 13-14. Appianos’a (Mithr. 103) göre, Pompeius Kolkhis’e geldiğinde
bölgeye ilişkin bilgi edinmek istemiştir. Bu bakımdan Argonautai, Dioskuroi ve
Herakles’in sefer yaptıkları ve bulundukları yerleri görmek istemiş ve özellikle
Prometheus’un Zeus tarafından Kafkas Dağları’nda zincire vurulduğu koni şeklinde
doruğu olan Strobilos Dağı’nı ziyaret etmiştir –Söz konusu dağın ismi, Hellence
dönen (= strobilos [στρόβιλος]) sıfatından gelmektedir. Prometheus’un bağlandığı
ve acı çektiği yere ilişkin değişik yorumlar ve görüşler için ayrıca bk. Aiskh. Pr.
422; 719; Cic. Tusc. II. 10. 23; Arr. anab. V. 3. 1-4; periplus XI. 5; XIX. 2; Strab.
XI. 5. 5 c. 506; XV. 1. 8 c. 688; Phil. II. 3 c. 45; Prok. Bell. VIII. 6. 15; Bunbury
1959, 512; Braund 1994, 11 vd.; Liddle 2003, 106 vd.
Daha sonra da Kafkas Dağları’ndan Pontos Euksenos’a doğru akan ırmaklar
üzerinde halkın koyun postlarıyla nasıl altın aradıklarına şahit olmuştur (App. Mithr.
103). Aynen Sardeis’teki Paktolos (Sart Çayı) Irmağı’nda olduğu gibi (Hdt. V. 101;
Strab. XIII. 1. 23 c. 591; 4. 5 c. 625-626), Kolkhis’teki Kafkas Dağları’ndan akan
ırmakların getirdiği altınları toplamak için koyun postu kullanılmaktaydı. Irmağın
içine yerleştirilen koyun derisi akmakta olan ırmakta bulunan küçük parçaları bün-
yesinde topluyor ve daha sonra kıyıya alınan post üzerinden, parlayan değerli metal
tanecikleri kolayca ayıklanabiliyordu.
2024
Velleius Paterculus’a (II. 40. 1) göre Pompeius, Media, Albania ve Iberia’yı
istila ettikten sonra, Karadeniz’e doğru ilerleyerek Kolkhis, Heniokhoi ve Akhaioi
kavimlerinin üzerine yürümüştür.
2025
Kolkhis’in Kafkas Dağları’nın kuzeyindeki bölgelerle bağlantısı ise, bölgenin
kuzeydoğusunda yer alan Elbruz ve Kazbeyi dağları arasında yer alan çok sayıdaki
küçük ve aşılması güç geçitlerden sağlanmaktaydı. Sadece Elbruz ve Kazbeyi dağ-
ları arasında otuz altı tane geçit olup, bunlardan yedi tanesini aşmak kolay sekiz
tanesini aşmak ise, zordu. Antik kaynaklarda ‘Caspium Kapıları’ olarak geçen söz
konusu geçitlerin en önemlisi bugünkü Dariel Geçidi’ydi. Konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Plin. nat. VI. 12. 30; 15. 40; 17. 43 vdd.; Prok. Bell. I. 10. 10-14; Arslan
2000c, 32.
2026
Plut. Pomp. XXXV. 1; Cass. Dio XXXVII. 3. 2-3; ayrıca bk. Cic. Mur. XVI. 34;
Flor. epit. I. 40. 28; Oros. hist. VI. 4. 8.
ramı sırasında kendilerine saldırmalarının öcünü alabilirdi. Bu noktada
Pompeius, dar vadilerin, yüksek dağların ve vahşi kabilelerin yaşadığı
Phasis Irmağı2027 boyunca uzanan direkt ve kısa yol yerine2028, daha
uzun ve topoğrafik açıdan daha uygun olan Kyros boyunca ilerlemeyi
seçti. Bu bakımdan Kolkhis üzerinden Armenia’ya doğru döndü. Bir
süre Iberia toprakları boyunca Kyros’u takip etti. Irmak yatağının geçil-
meye uygun noktalarına Albania’lıların –belki Iberia’lılarla birlikte–
kazıklar konuşlandırdıklarını gördü. Bu bakımdan bunaltıcı sıcak havada
ırmak boyunca ilerleyerek kısmen uygun bir yerden Kyros’u aştı2029.
Yaklaşık 10.000 adet su tulumu doldurarak, susuz ve kurak bir yer
olan Kambysene yöresi üzerinden Alazonios Irmağı’na doğru2030, ço-
ğunlukla gündüzleri gölgede dinlenip geceler boyunca ilerleyerek yoru-
cu bir yolculuk yaptı. Erzak ihtiyacını yolu üzerinde ikamet eden halk-
lardan sağladı. Abas’ı aştıktan sonra, Albania Kralı Oroises’in 60.000
yaya ve 12.000 süvariden oluşan büyük bir orduyla üzerlerine geldiğini
2027
Strabon (XI. 3. 4 c. 500)’de, yağmur sularının dağlardan çeşitli ırmaklar olarak
Kolkhis içinden Karadeniz’e doğru aktıklarını vurgulamaktadır. Ülkenin merkezin-
den geçerek Karadeniz’e dökülen en önemli ırmağı Phasis –günümüzdeki adıyla
Rioni Irmağı, adını Hellence’de ‘akan’ anlamına gelen (= rheōn [ῥέων]) ortacından
almış olsa gerektir– olup, Kaukasos (Kafkas) Dağları’ndan doğardı (Strab. XI. 3. 4 c.
500; Hdt. IV. 45; Vit. de Arch. VIII. 2. 6). Bu büyük ırmak dağlardan denize doğru
yolculuğu sırasında birçok küçük akarsuyla; özellikle Glaukos, Hippos ve Kyaneos
ırmaklarıyla birleşerek debisini arttırırdı (Strab. XI. 2. 17 c. 498; 3. 4 c. 500;
Hippokr. Aer. 15; Plin. nat. VI. 4. 13-14). Bununla birlikte her zaman için temizli-
ğini ve berraklığını korurdu (Arr. periplus VIII. 1-5). Irmak kenarlarında kamışların
bittiğinden (Ps.-Plut. De Fluviis V. 2; Hippokr. Aer. 15) ve insan yiyen yaratıkların –
timsah– varlığından bahsedilmekteydi (Paus. IV. 34. 2; Ps.-Plut. De Fluviis V. 3).
Ayrıca antikçağda nasıl Mısır, Nil’in bir armağanı ise (Hdt. II. 5), Kolkhis’in de
Phasis Irmağı’nın armağanı olduğu söylenmekteydi (Mnaseas frg. 31=ap. schol. vet.
ad Theocritum XIII. 75; Prok. Bell. VIII. 6. 14). Daha detaylı bilgi için bk. Arslan
2000c, 30.
2028
Söz konusu yol Strabon’a (XI. 2. 17 c. 498) göre, yüksek dağların ve derin
vadilerin arasından ve Surami Dağı’ndaki geçitten geçmekte olup, ancak dar patika-
lardan öküzler vasıtasıyla çekilen yük arabalarıyla dört günde alınabiliyordu. Ancak
Kolkhis Bölgesi’nden Iberia’ya Surami Dağları üzerindeki tek bir noktadan geçiş
yapılabiliyor ve yol üzerindeki geçidin çok güç şartlar altında kullanılabiliyordu.
Öyle ki, Prokopios’a (Bell. VIII. 13. 3-6) göre, –yol yapımında usta olan– Persler,
Iberia üzerinden Kolkhis’e gitmek için Surami Dağları’nı aşan ilk düzgün yolu inşa
etmek için oldukça para ve zaman harcamışlardı.
2029
Plut. Pomp. XXXV. 1-2; Cass. Dio XXXVII. 3. 3-4.
2030
Strab. XI. 4. 5 c. 502.
öğrendi2031. Bunun üzerine onun Romalıların büyük ordusunu görüp2032,
gerilememesi için askerlerinin çömelerek silahlarını ve kendilerini sak-
lamasını emretti. Kendisi de süvari birliklerinin başına geçerek
Oroises’e doğru ilerledi. Kralın süvari birlikleri kardeşi Kosis tarafından
komuta ediliyordu. Pompeius’un üzerlerine geldiğini gördüğünde bütün
atlı birlikleriyle onun üzerine saldırdı. Savaş donanımı ve zırhlardan
yoksun olan Albania’lılar ile Romalılar arasında şiddetli bir çarpışma
başladı. Bu sırada Kosis, bizzat kendisi ve yanındaki bir grup askeriyle
Roma saflarını yararak Pompeius’a kadar ilerlemeyi başardı. Bütün gü-
cüyle mızrağını onun göğsüne saplamaya çalıştı. Fakat mızrak
Pompeius’un zırhını delemeyerek kırıldı. Silahsız kalan ve zaten zırhsız
savaşan Kosis, Pompeius tarafından öldürüldü. Buna rağmen Albania
süvarisi Romalıları kaçırtmaya muvaffak oldu ya da Pompeius taktik
gereği geri çekildi. Çünkü kaçan Romalıları takip eden süvariler ve
Albania ordusu Roma piyadelerine doğru sürüklendi. Bu arada ayağa
kalkarak savaş düzeni alan legionarius’lar Albania’lılara saldırdı. Roma
süvarileri de geri dönerek kanatlardan Albania ordusunu sıkıştırdı. Bu-
nun üzerine Oroises’in askerleri yakınlarındaki ormanlık alana çekil-
meyi başardı ve oradan Romalılara karşı savaşmayı sürdürdü. Ormanlık
alanda savaş taktiklerini uygulayamayan legionarius’lar ve sık ağaçlar
nedeniyle manevra kabiliyetini yitiren atlılar Albania okçularına kolay
hedef olmaya başladı. Okçuların bir kısmı kalın ağaç gövdelerini kendi-
lerine siper ederken, diğer bir kısmı da yüksek ağaçların üzerinden Ro-
ma birliklerini yıpratıyorlardı. Bu bakımdan Pompeius ağaçların bir kıs-
mını kestirip ormanı kuşattı. Daha sonra da ateşe verdi. İçerdekilerin bir
bölümü kaçmaya çalışırken imha edildi, bir bölümü esir edildi, bir bö-
lümü de yanarak ya da dumandan zehirlenerek öldü2033. Kaçabilenler
2031
Plut. Pomp. XXXV. 2-3; Cass. Dio XXXVII. 3. 4-6. Strabon (XI. 4. 5 c. 502)
Oroises’in komutasındaki yaya askerlerin sayısı konusunda Plutarkhos (l.c.) ve
Cassius Dio (l.c.) ile hem fikir olmasına karşın ona göre, Albania ordusundaki atlı
sayısı 22.000 kişiydi. Appianos’a (Mithr. 103) göre, Oroises’in yanında, Iberia Kralı
Artokes’te yer almaktaydı. Ayrıca söz konusu krallar 70.000 kişilik bir orduyla,
Kyros Irmağı kenarlarında Romalılara tuzak kurmuşlardı.
2032
Pompeius’un ordusu o sırada yaklaşık 45.000 legionarius’tan oluşuyordu. Söz
konusu rakam Pomepius’un doğu seferi sonunda ordusuna yaptığı ödemelerin he-
saplanmasıyla ortaya çıkmaktadır (Sherwin-White 1984, 192 dn. 19; Patterson 2002,
323 dn. 53).
2033
Savaşa ilişkin detaylı bilgi için bk. Plut. Pomp. XXXV. 2-4; App. Mithr. 103;
114; 117; Frontin. strat. II. 3. 14; Cass. Dio. III. 1-4; XXXVII. 3. 4-4. 4. ayrıca bk.
Liv. perioch. 101; Strab. XI. 1. 6 c. 491; 5. 1 c. 503; Vell. II. 40. 1; Eutr. VI. 14. 1.
Oroises’in yanına sığındılar. Bu yenilgiden sonra, Albania kralı elçile-
rini rehineler ve değerli hediyelerle birlikte Romalılara yollayarak ateş-
kes ve anlaşma yapma dileğinde bulundu. Pompeius Albania’lılarla
barış yaptı. Pontos’ta başlayan dağların son bulduğu civar bölgelerden
de bazı habercilerin gelmesiyle, Kafkas Dağları’ndan Hazar Denizi’ne
kadar uzanan diğer kabilelerle de bir tür anlaşma imzaladı. Bu sırada
Phraates de Romalılarla anlaşmayı yenilemek ümidiyle adam gönderdi.
Pompeius başarısı ve komutanlarının Armenia ve Pontos bölgelerini
zapt ediyor olmaları Parth kralını endişelendiriyordu. Aulus Gabini-
us’un, Euphrates’i aşarak Tigris’e kadar ilerlemiş olması onu korkutuyor
ve Romalılarla anlaşma yenilenmek konusunda sabırsızlanıyordu2034.
Muzaffer komutan Pompeius, İÖ. 65 sonbaharında ordusuyla bilinen
dünyanın ucuna kadar gitmek istedi. Hazar Denizi’ne doğru ilerlemeyi
sürdürdü. Fakat denize üç günlük mesafede, bölgenin πλήθους ἑρπε-
τῶν=birçok zehirli sürüngenle dolu olduğunu öğrenince geri döndü.
Armenia platoları boyunca Arakses (Aras) Irmağı’nı izleyerek Pontos’a
vardı2035. İÖ. 65/64 kışını halen Mithradates’e bağlı komutanların haki-
2034
Plut. Pomp. XXXVI. 2; mor. IV. 324 a: De Fort. Rom. 11; Plin. nat. VI. 19. 51;
Cass. Dio. XXXVII. 5. 1-5; Flor. epit. I. 40. 28; 46. 4; ayrıca bk. Plut. mor. III. 204
a: Apophtheg. Rom. 8; Lucan. Bell. civ. VIII. 218-232; Vell. II. 40. 1; Iust. XLII. 3.
4; Eutr. VI. 14. 1.
Plutarkhos’a (XXXVI. 2) göre, Armenia elçileri de Elymaia ve Media barış
heyetiyle Pompeius’un Armenia Minor’a döndüğünde görüşmüşlerdir. Pompeius,
Elymaia ve Media elçilerini iyi karşılayıp onlara krallarına götürmek üzere dostça
yazılmış mektuplar verdi. Parthia elçi heyetini ise, bir zamanlar Tigranes’e bağlı
olan Gordyene yöresini yağmaladıkları için azarladı. Phraates’e göndermek üzere
sert bir cevap yazdı. Söz konusu mektupta Phraates’e ‘Krallar Kralı’ unvanıyla
değil sadece ‘kral’ olarak hitap etti ve onu bir daha Euphrates’i aşmaması için uyardı
(Cass. Dio XXXVII. 6. 1-3; ayrıca bk. Griffiths 1953, 145 dn. 5). Daha sonra
Armenia’da bıraktığı komutanı Afranius’u Parth’ları Gordyene topraklarından çı-
kartmakla görevlendirdi. Afranius da Parth’ları Gordyene ve Orrhoene bölgelerinden
geri çekilmeye zorlayarak, onları Arbela’ya (Erbil) kadar kovaladı (Plut. Pomp.
XXXVI. 2; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 9). Gordyene’yi ise, tekrar Tigranes’e verdi
(Cass. Dio. XXXVII. 5. 4).
2035
Plut. Pomp. XXXVI. 1-6; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Strab. XI. 4. 6 c. 503;
Plin. nat. VI. 17. 43. Plutarkhos’un (ibid.) Pompeius’un geri dönmesine ilişkin
olarak zehirli sürüngenleri bahane etmesi gariptir. Çünkü Pompeius, Hazar Denizi
yakınlarına geldiğinde mevsim sonbaharın son ayları ya da kış başlangıcıydı. Bu
mevsimde sürüngen olmazdı. Ayrıca krş. Greenhalgh 1980, 129 dn. 2; Patterson
2002, 317 dn. 31.
miyeti altındaki Pontos kalelerini ve Pontos Krallığı’nın zenginliklerini
ele geçirmekle geçirdi2036. Legatus’larından Manlius Priscus’u Pon-
tos’un Armenia sınırındaki en önemli kalelerinden Sinoria’yı zapt et-
mekle görevlendirdi. Bölgeye gelen Priscus tahkimli kaleyi kuşattı.
Fakat kale, İÖ. 66 sonbaharında Mithradates’in Kolkhis’e doğru çekilir-
ken ağır hasta olan kızı Drypetina’yla birlikte bıraktığı hadım ağaların-
dan Menophilos tarafından Romalılara karşı başarıyla savunuluyordu.
Bu sırada Drypetina, hadım Menophilos’un bakımı altında tamamen
iyileştirilmiş ve kalenin her bakımdan güvenliği sağlanmıştı. Bununla
birlikte kaleyi savunmakla yükümlü askerlerin büyük çoğunluğunun2037
ve o sıralar kalede olan Mithradates’in eşlerinden ya da odalıklarından
biri olan Stratonike’nin2038 ihaneti nedeniyle Symphorion/Sinoria Kalesi
Romalılar Pontos’a dönüş yolculukları sırasında Trapezus’un doğusundaki

Paryadres Dağları üzerindeki sarp ülkeden geçerken bazı birlikler vahşi Heptakome-
tes’ler kabilesinin saldırısına uğramışlardır. Strabon’a (XII. 3. 18 c. 549) göre,
Pontos’un doğusunu meydana getiren Paryadres Dağları ile Kolkhis Bölgesi arasın-
da yaşayan kabileler tamamıyla vahşiydi. Fakat içlerinden en tehlikelileri Heptako-
metes’ler kabilesiydi. Bunlar, Mossyn adı verilen tahtadan yapılma kulelerde yaşar-
lardı; bu bakımdan antikçağda bu insanlar Mossynoikoi olarak da adlandırılırdı.
Yabani hayvan eti ve ceviz yiyerek hayatlarını sürdürürler ve kulelerinden atlayarak
yolculara saldırırlardı. Pompeius’un ordusu söz konusu dağlık ülkeden geçerken, üç
Roma cohors’u –yaklaşık 1.800 asker– Heptakometes’ler tarafından imha edilmiştir.
Heptakometes savaşçıları, ağaç sürgünlerinden elde edilen deli balı kaselerle yol
üzerine bırakmışlar ve Romalı askerler bunu yiyip de bilinçlerini kaybedince, onlara
saldırarak kolayca hepsini saf dışı etmişlerdir.
2036
Cass. Dio XXXVII. 7. 5 dn. 1. Cassius Dio’ya (ibid.) göre, Pompeius bir zaman-
lar (İÖ. ca. 66?) kış geçirdiği Pontos ile Armenia sınırındaki Aspis=Anaïtis Bölgesi
civarında hâlâ Romalılara direnen yöreleri zapt etmeye başladı.
2037
Amm. Marc. XVI. 7. 10.
2038
Cassius Dio’ya (XXXVII. 7. 5 dn. 2) göre, Stratonike Symphorion/Sinoria Kale-
si’nde bulunuyordu. Plutarkhos (Pomp. XXXVI. 6) ve Appianos (Mithr. 107) söz
konusu olaydan bahsetmekle birlikte Stratonike’nin bulunduğu tahkimatın ismini
vermemektedirler.
Stratonike, Cassius Dio’ya (XXXVII. 7. 5) göre, kralın eşlerinden; Plutarkhos
(Pomp. XXXVI. 2-3) ve Appianos’a (Mithr. 107) göre ise, Στρατονίκη δέ, μία
τῶν Μιθριδάτου παλλακῶν ἤ γυναικῶν=Stratonike ise, Mithradates’in eşle-
rinden ya da odalıklarından biri olup söz konusu kalenin yönetimden sorumluydu.
Plutarkhos’a (Pomp. XXXVI. 3-6) göre, Mithradates’in gözünde önemli bir yere
sahip olan Stratonike, aslında yaşlı, fakir ve sıradan bir çalgıcının (harpçı) kızıydı.
Kralın düzenlediği şölenlerden birinde çalgıcılık yaparken kralın dikkatini çekmiş ve
kral onu yatağına alarak eşlerinden ya da odalıkların biri yapmıştır. Ertesi gün adam-
larını göndererek Stratonike’nin babasına zengin armağanlar yollamış ve ona son
düştü. Askerler krallarına ve kendilerine olan güvenlerini yitirdiklerin-
den en azından canlarını kurtarmak için teslim olmayı düşünüyorlardı.
Stratonike ise, orada bırakıldığı için Mithradates’e kızgındı. Bu yüzden
kuşatmanın hafiflediği bir sırada Stratonike, Mithradates’e bağlı garni-
zon askerlerini erzak tedarik etme bahanesiyle dışarı gönderdikten son-
ra, kalenin kapılarını açtırarak Romalıları içeri aldı2039. Kalenin hıyanet
sonucunda zapt edildiğini gören hadım Menophilos ise, prensesin Ro-
malıların eline düşerek kirletilmesini ve onlar tarafından aşağılanmasını
istemediğinden önce Drypetina’yı öldürdü; daha sonra da kılıçla intihar
etti2040. Stratonike ise, kendisine ve oğlu Ksiphilinos’a2041 bir şey yapıl-
mayacağına dair teminat alması üzerine, Pompeius’a Mithradates’in
önemli miktarda para ve paha biçilmez hazinelerini sakladığı yeri gös-
terdi. Romalı general de Stratonike’ye oğlu Ksiphilinos’a hiçbir Roma-
lının bir şey yapmayacağına dair söz vererek, onun hazineden kendine
ait şeyleri almasına izin verdi2042. Mithradates’in kıymetli hazinelerinin
zamanlarda ölen varlıklı bir adamın bütün mülkünü bağışlamıştır. Önce kendisiyle
alay edildiğini zanneden ve kralın hizmetçilerine ve hadımlarına inanmayan çalgıcı,
sonunda kralın adamları tarafından zorlukla ikna edilebilmiştir. Bunun üzerine se-
vinçten adeta çılgına dönen yaşlı çalgıcı, kralın kendisine gönderdiği mor elbiseyi
giyip, soylu bir ata bindikten sonra, elindeki paha biçilmez eşyalarla, διὰ τῆς
πόλεως βοῶν: “Ἐμὰ ταῦτα πάντα ἐστί.”= “bunların hepsi benim!” diye bağı-
rarak kent sokakları boyunca dolaşmıştır.
2039
Cass. Dio. XXXVII. 7. 5.
2040
Amm. Marc. XVI. 7. 9-10. Drypetina’nın, Menophilos tarafından öldürülmesine
ilişkin olarak Ammianus Marcellinus’tan başka, Valerius Maximus (I. 8 ext. 13)
dahil, hiçbir yazar tarafından değinilmemiştir.
Plutarkhos’a (Pomp. XXXVI. 2) göre ise, ne Mithradates’in haremindeki kadın-
lar kendisine getirildiğinde, ne de kralın generallerin kızlarını ve eşlerini ele geçirdi-
ğinde Pompeius tutsakların hiçbirine dokunmamış; bilakis onları ailelerine ve akra-
balarına teslim etmiştir.
2041
Cass. Dio. XXXVII. 7. 5. Appianos’a (Mithr. 107) göre, prensin ismi Ksipha-
res’ti. Ksiphilinos’un, Orosius’un (hist. VI. 5. 3)’de, sözünü ettiği kralın Eksipodras
isimli oğlu olma olasılığı mevcuttur.
2042
Plut. Pomp. XXXVI. 2-6; App. Mithr. 107; Cass. Dio. XXXVII. 7. 5.
Plutarkhos’a (Pomp. XXXVI. 6-7) göre, bu hazine Pompieus’un Roma’daki zafer
geçidini süslemiştir. Muzaffer general, daha sonra bu görkemli sanat eserlerini Ro-
ma’daki tapınaklara adamıştır. Ayrıca Albania Kralı Oroises’in kendisine hediye
ettiği altından yapılma taht, kanepe ve masasını quaestor’larına vererek, Roma hazi-
nesine bağışlamıştır (ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 28).
Appianos’a (Mithr. 107) göre, Mithradates yeni kraliyet başkenti Pantikapaion’da
(Kerç/Yeni Kale), eşlerinden –ya da cariyelerinden– Stratonike’nin kendisine ihanet
ederek kaleyi ve hazinelerini Pompeius’a teslim ettiği haberini aldığında anasının
saklı olduğu Yeni Yer (= Kainon Khōrion [Καινὸν χωρίον]) olarak
adlandırılan kale (Mahalle Kalesi) de Pompeius tarafından alındı. Surla-
rın bir bölümü tahrip edildi ve kalenin içindeki su kuyuları doldurul-
du2043. Burada Mithradates’e ait dokümanlar ele geçti. Bunlar arasında
kralın not defterlerinden biri bulundu. Bunların yanı sıra, kralın oğulla-
rından Ariarathes’i ne şekilde zehirlediği ve Sardeis’li Alkaios’u kendi-
sini at yarışında geçtikten sonra, nasıl öldürdüğüne ilişkin belgeler vardı.
Ayrıca kralın kendisi, dostları ve eşlerinin rüyalarını yorumladığı kağıt-
lar; kraliçe Monime’yle yazıştığı aşk mektupları ve bazı Romalılarla
olan gizli yazışmaları ele geçti. Kralın karakterine ışık tutan bu belgeleri
Pompeius büyük bir dikkatle okudu2044. Kralın en zengin hazineleri ile
değerli sanat eserlerinin korunduğu Taulara Kalesi de Romalılar tarafın-
dan zapt edildi. Bu kalede kapların, ev eşyasının, değerli taşlarla süslü,
altın kakmalı at koşum takımlarının saklandığı öylesine büyük bir ahşap
mobilya deposu bulundu ki; Pompeius bunları, ancak bir ay içinde
Italia’ya gönderebildi2045. Romalılar Pontos’ta bu ve buna benzer birçok
tahkimli kale ele geçirdiler. Pontos Dağları’ndaki müstahkem konumları
yüzünden zapt edilmeleri zor olan kale ve garnizonlar daha sonradan
haydutluk ve isyan amacıyla dağlara çıkanlara yararlı olmasın ve Ro-
malılara karşı kullanılmasın diye Pompeius’un emriyle yakılıp yıkıldı.
İçlerinde barındırdıkları sarnıçlar ise, büyük kayalarla dolduruldu2046.
hıyanetinin bedelini oğluna ödetmiş ve Ksiphilinos’u öldürterek cesedini gömdür-

meden sarayından dışarıya fırlattırmıştır. Böylelikle kendi öz oğlunu öldürmek paha-
sına Stratonike’den intikamını almıştır. Ayrıca krş. Oros. hist. VI. 5. 3.
2043
Strabon’a (XII. 3. 31 c. 556/557) göre, burası doğal şekilde sarp ve mahfuz bir
kaya olup, Kabeira’dan iki yüz stadia’dan daha az uzaklıktaydı. Tepesinde bol su
çıkan bir kaynak, eteğinde de bir nehir ve derin bir yar yer almaktaydı. Kalenin inşa
edildiği kaya o kadar yüksekti ki; neredeyse buraya erişmek imkansızdı. Ayrıca
kalenin etraftaki arazi o kadar ormanlık, o kadar dağlık ve susuzdu ki, yüz yirmi
stadia’lık bir alan içinde düşmanın burada kamp kurmasına olanak yoktu. Bu ba-
kımdan Mithradates’in en kıymetli hazineleri burada muhafaza ediliyordu.
2044
Plut. Pomp. XXXVII. 1-3. Belki de Plinius’un (nat. XXV. 3. 5-7) sözünü ettiği
Mithradates’in buluşları ve Pompeius’un Pontos’u ele geçirdikten sonra, çevirttiği
Mithradates’in kitabı –notları– da burada ele geçmişti. Plinius’a (nat. XXIII. 77.
149) göre, Pontos’un büyük kralı Mithradates yenildiğinde, Pompeius kralın kendi el
yazısıyla yazılmış ilaç reçeteleri bulduğunu söylerken yine Kainon Khorion Ka-
lesi’nden bahsediyor olsa gerektir.
2045
App. Mithr. 115.
2046
Strab. XII. 3. 38 c. 561.
8. Lex Pompeia; Pompeius’un Küçük Asya Politikası
Pompeius, İÖ. 64 ilkbaharında Amisos’a gitmiştir. Roma’da Lucullus ve
yandaşları tarafından yapılan tenkitlere ve generallerinin ısrarlarına
rağmen Pantikapaion’da büyük bir güç oluşturan Mithradates’e karşı yeni
bir savaşa atılmayı göze alamadı. Çünkü
Pompeius’a göre, kral düzenli olarak geri
çekilirken onu takip etmek, ona karşı sa-
vaşmaktan zordu2047. Bunun yerine kralı
donanmasıyla denizden Kimmeria Bospo-
ros’unda abluka ettirmeye devam etti. Sanki
Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı bitmişçe-
sine Pontos’ta kaldığı süre içinde bölgeye
ve kentlerine ilişkin birtakım yeni düzenle-
meler yapmaya başladı2048.
Roma Cumhuriyet Dönemi’nde imperium Pompeius
yetkisiyle donanmış komutanlar savaş sonu-
cunda ele geçirdikleri bölgelerin sorumluluğunu üstlenmiş olurlardı.
Komutanlar, genel olarak Senatus tarafından kendilerine gönderilen
decem legati olarak adlandırılan on kişilik heyetle söz konusu düzenle-
meleri yaparlar ve yeni eyalet için temel bir lex=yasa oluştururlardı.
Aksi halde eyaletler için yapılan düzenlemeler kalıcı bir özellik taşı-
mazdı. Zira yasa Senatus tarafından da onanmalıydı2049. Buna rağmen
Pompeius, Senatus’tan komisyon talebinde bulunmadı. Küçük As-
ya’daki güçler dengesini Senatus’un verdiği direktiflerden çok, kendi
zevkine göre oluşturdu. Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı sırasında
2047
Plut. Pomp. XXXVII. 1; 3; 41. 2.
2048
Pompeius kentlerin iç örgütlenmesindeki karışıklıkları gidermek ve eyaletin
yönetimini kolaylaştırmak amacıyla birtakım yasalar –lex Pompeia– koydu. İS. II.
yüzyılda Traianus’un imparatorluğu sırasında (İS. 99-117) da uygulanmaya devam
eden söz konusu kanunlar (Plin. epist. X. 79-80; 112-115), Nikaia’lı Tarihçi Cassius
Dio zamanında dahi (İS. 150-235) yürürlükteydi (Cass. Dio XXXVII. 20. 2-3). C. P.
Jones’a (1978, 2 dn. 10-11) göre ise, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’nın son
evrelerinde Bithynia et Pontus Eyaleti tesadüfen oluşturulurken Pompeius tarafından
ne coğrafi sınırlara ne de bölgenin etnik yapısına dikkat edilmiştir. Bununla birlikte
bu beceriksiz, kullanışsız yasalar yığını Diocletianus’un İS. ca. III. yüzyılda Roma
eyalet yapısı ve yönetiminde yaptığı reformatif değişimlere kadar yürürlükte kal-
mıştır. Daha detaylı bilgi için bk. Cary 1932, 390 vdd.; Marshall 1968, 103 vdd.;
Olshausen 1980, 905 vdd.; Harris 1980, 870; Mitford 1980, 1172.
2049
Oktan 2004, 29.
kendisine yardım eden müttefik krallıklara, yerel hanedanlara hediyeler,
mükafatlar ve onurlar bahşetti. Böylelikle kimilerinin hakimiyetleri
altındaki toprakları genişletti, kimilerini bazı bölgelere ve kentlere yöne-
tici olarak atadı, kimilerine ise, kral unvanı verdi2050.
Pompeius, Mithradates’e karşı kazandığı zaferine izafeten Dasteira
yakınlarında –Armenia Minor’da– yaralı ve emekli askerlerin yerleşebi-
leceği Nikopolis/Zafer kenti (Şebinkarahisar-Kelkit arasında Yeşilyayla,
Eskihisar) adında bir kent kurdu2051. Amisos’luların arazisinden sonra,
2050
Plut. Pomp. XXXVIII. 1-3; Cass. Dio XXXVII. 7a; Fest. Brev. XI str. 23-25;
ayrıca bk. Strab. XII. 3. 1 c. 541; Cass. Dio XXXVII. 20. 1-2; 4.
Belki de bu yüzden Pompeius, İÖ. 62 yılı baharında Roma’ya döndüğünde
Küçük Asya’da ve Pontos’ta yaptığı düzenlemeler Senatus tarafından onanmadı.
Roma’daki Pompeius karşıtı muhafazakarlar Lucullus’un etrafında toplanarak Pom-
peius’un doğu organizasyonunun Senatus’ta onaylanmaması için ellerinden geleni
yaptılar. Lucullus da bu fırsatı kaçırmayarak, bir bakıma Pompeius ve taraftarlarının
o zamana kadar kendisine yaptıkları haksızlıkların öcünü aldı. Senatus, Pompeius’un
bütün olarak onaylatmak istediği düzenlemeleri; ancak birer birer inceledikten sonra,
onaylama kararı aldı. Bu yüzden, İÖ. 60 yılına kadar Pompeius’un bütün çabaları
sonuçsuz kaldı. Böylelikle bir zamanların büyük fatihi ele geçirdiği ve düzenlediği
yerleri Senatus’a kabul ettirmeyi başaramadı. Tam her şeyden vazgeçecekken batı-
dan yeni bir umut doğdu. İspanya fatihi Caesar, Roma’ya dönerek, İÖ. 59 yılında
consul seçildi. Senatus’un kendisine karşı da düşmanca tavır takındığını gördüğün-
den Pompeius ve Crassus’la işbirliği yaparak Roma’daki ilk triumvir’liği –üç adam
egemenliği– kurdu. Daha sonra da, İÖ. 59 yılında lex Vatinia yasasıyla Pompei-
us’un doğu düzenlemelerini bütün olarak Senatus’tan geçirdi (Cass. Dio XXXVII.
49. 2; Lintott 1993, 111 vdd. dn. 3). Daha detaylı bilgi için bk. Magie 1950, 367 vd.;
Kaya 1998, 163 vdd.; Oktan 2004, 14 vd.; 110 vd.
2051
App. Mithr. 105; 115. Pontos ve Armenia Minor bölgelerinin kesiştiği, Euphra-
tes üzerinden Küçük Asya, Bithynia, Armenia ve Pontos’a giden ticaret yolları
üzerinde yer alan bu kente, komşu bölgelerin birçok halkı yerleşti. Bu bakımdan
Nikopolis kısa zamanda oldukça kalabalık nüfusa sahip oldu ve sonraları Kappa-
dokia Bölgesi’ne bağlandı (Strab. XII. 3. 28 c. 555; Cass. Dio XXXVI. 50. 3; ayrıca
bk. Plin. nat. VI. 10. 26). Pompeius’un kurduğu bu kent Orosius (hist. VI. 4. 7) tara-
fından hatalı olarak Armenia Maior’da lokalize edilmektedir. Ayrıca bk. Sulpit. II. 26.
Plutarkhos’a (Pomp. XLV. 2) göre, Pompeius Anadolu’dan Arabistan’a kadar
uzanan seferleri sırasında otuz dokuz tane kent kurmuştur. Cassius Dio (XXXVII.
20. 2) ise, Pompeius’un sekiz tane kent kolonize ettiğini bildirmektedir. Ancak o da,
Plutarkhos (l.c.) gibi, söz konusu yerleşimlerin adları ve konuşlandırıldıkları bölge-
lerin isimlerinden bahsetmemektedir. Strabon (XII. 3. 1 c. 541) da aynı şekilde,
Pompeius’un Pontos’u Roma eyaleti haline getirirken bölgenin topraklarını on bir
yönetim bölgesi arasında paylaştırdığını bildirmekle birlikte bunların nereler oldu-
ğunu belirtmemiştir. Ancak coğrafyacı diğer pasajlarında, Pompeius tarafından
kurulmuş kentlerden bahsederken batıdan doğuya doğru Pompeϊopolis (XII. 3. 40 c.
Halys Irmağı’na kadar uzanan Phazemonitis yöresindeki Phazemon
kasabasını ise, kent konumuna yükseltti ve buraya Neapolis (Yeni kent)
ismini verdi2052. Paryadres Dağları eteklerinde kurulmuş olan Kabeira’yı
da bir kent haline getirerek ismini Diospolis (Zeus kenti) olarak değiştir-
di2053. Mithradates’in kendi ismine izafeten kurduğu; fakat Lucullus’la
yaptığı savaş sırasında Romalılara kapılarını açtığı için yıktırdığı
Eupatoria’nın topraklarını genişletti. Nüfusunu çoğalttı ve Megalopolis/
Magnopolis (Büyük kent) olarak adlandırdı2054. Sebasteia’nın (Sivas)
ise, ismini Megalopolis olarak değiştirerek kentin sınırlarını Kulu-
pene2055 ve Kamisene2056 yöreleriyle birleştirdi2057. Ardından, Mithrada-
tes’in Triarius’u bozguna uğrattığı Zelitis yöresinin sınırlarını birçok
komşu bölgeler ilave ederek genişletti ve Megalopolis’e yaptığı gibi,
Zela’yı da kent statüsüne yükseltti2058. Paphlagonia Bölgesi’nin
Damastris yöresinde Birinci Mithradates-Roma Savaşı’nın başında,
Pontos birliklerinin IV. Nikomedes yönetimindeki Bithynia ordusunu
kuşatarak imha ettiği ova kenarındaki yerleşimin adını ise, Pom-
peїopolis’e (Pompeius kenti) çevirerek burayı da kent ilan etti2059.
562), Neapolis (XII. 3. 38 c. 560), Zela (XII. 3. 37 c. 560), Magnopolis (XII. 3. 30 c.

556), Megalopolis (XII. 3. 37 c. 560), Diospolis (XII. 3. 31 c. 556-557) ve Nikopolis
(XII. 3. 28 c. 555) adlı yedi kentin adını kaydetmiştir.
2052
Strab. XII. 3. 38 c. 560. Bugünkü Vezirköprü ilçesine ya da yakınlarına lokalize
edilmektedir (ayrıca bk. Kaya 1998, 167 dn. 26).
2053
Strab. XII. 3. 30-31 c. 556-557. Gene Strabon’a (ibid.) göre, Pythodoris (Pytho-
doros’un kızı ve Pontos kraliçesi) sonradan söz konusu yerleşimi bayındırlaştırarak
ismini Sebaste’ye çevirmiştir. Ayrıca bk. Marek 1993, 33 vdd.
2054
Strab. XII. 3. 30 c. 556; 37 c. 560; App. Mithr. 115; ayrıca bk. Eilers 2003, 90.
2055
Armenia Minor sınırında yer alan bir Kappadokia yöresidir.
2056
Pontos Kappadokia’sı ile Kappadokia Maior arasında, içinde Halys Irmağı’nın
kaynağı bulunan topraklardır.
2057
Mitchell 1993, 32.
2058
Strab. XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 560; ayrıca bk. Broughton 1938, IV 532.
2059
Strab. XII. 3. 40-41 c. 561-562; ayrıca bk. App. civ. II. 1; Plin. nat. VI. 2. 7.
İÖ. ca. 83 yılında Armenia Kralı II. Tigranes tarafından tahrip edilen Kili-
kia’daki Soloi kenti de, yeniden inşa edildikten sonra, İÖ. 65 yılında Pompeius’un
ismine izafeten Pompeїopolis olarak adlandırılmıştır (App. Mithr. 115; Cass. Dio
XXXVI. 37. 6; ayrıca bk. Plut. Pomp. XXVIII. 4). Pompeius tarafından bağımsız ve
otonom ilan edilen Soloi/Pompeїopolis halkı kentlerinin kurucusu ve patronu olarak
Pompeius’u kendilerine koruyucu seçmiş ve onu onurlandırmışlardır (IGR III 869).
Ayrıca bk. Hicks 1890, 243. Pompeius korsan seferi sonunda ayrıca Ionia Birliği
(Ferrary 2000a, 341 vdd. no 4), Ilion (SEG XLVI. 1565), Side (Bean 1965, 141 no
101), Miletos (Milet I/7 253) gibi kentlerin de patronu ve hayırhahı olarak çeşitli
yazıtlar aracılığıyla onurlandırılmıştır (ayrıca bk. Eilers 2002, 29 dn. 37; 146 dn. 5).
Kentlerin yönetim biçimi olarak ise, Romalılar tarafından güvensiz
ve istikrarsız bir rejim kabul edilen demokrasiden2060 ziyade, politik
sürekliliği ve merkezi yönetimi sağlamak amacıyla, oligarşik ve
timokratik2061 idare şeklini benimsedi2062.
Pompeius, İÖ. 64 ilkbaharında Pontos Krallığı’nın batı kısımlarını
2063
εἰς ἕνδεκα πολιτείας διεῖλε=on bir yönetim bölgesine ayırdı . Bu-
nunla birlikte Pompeius, ayrıca –belki bilerek belki de tesadüfen– top-
raklarını genişleterek, kent(?) statüsüne yükselttiği bu yerleşimlerin
sınırlarını birbirlerine komşu yapmıştı. Böylelikle söz konusu yerleşim-
lerin ticari-ekonomik açıdan birbirleriyle ilişkisini arttırmış oldu. Öyle
ki, Bithynia’dan başlayıp Paphlagonia ve Pontos üzerinden Armenia’ya
uzanan ticaret yolu üzerinde, Paphlagonia’dan itibaren sırasıyla
Pompeїopolis, Neapolis, Magnopolis, Diospolis ve Nikopolis kentleri yer
2060
Romalıların, Hellen demokrasisi ve anayasal kurumlarına olan itimatsızlıklarına
ilişkin olarak bk. Cic. Flacc. III. 6; VI. 15-VIII. 19; Tusc. I. 1. 2; Liv. XXXVI. 51. 6.
Ayrıca bk. Marshall 1968, 105 dn. 17.
2061
Para aristokrasisi, vatandaşların devlet yönetim kurumlarında söz sahibi olma
haklarının servetlerinin büyüklüğüyle doğru orantılı olmasıdır.
2062
Romalıların hakimiyetleri altındaki kentlerde/bölgelerde seçtikleri aristokratik
yönetim biçimlerine ilişkin olarak bk. Ioseph. Ant. Iud. XIV. 5. 4 (Jarusalem; Ale-
ksandreia); App. Mithr. 39 (Atina); Liv. XLV. 18; 29 (Makedonia; Illyria); SIG3 II
674 str. 63 (Thessalia); 684 (Akhaia).
2063
Strab. XII. 3. 1 c. 541. Bithynia et Pontus Eyaleti’nin Pontos kısmında kalan
yörelerini, Pompeius on bir tane yönetim bölgesine ayırarak, bölgenin esasen kent
meclisleri tarafından yönetilmesini sağlamış oldu. Böylelikle bir bakıma yörenin
gene eskisi gibi, otokton unsurları içererek idare edilmesine devam edilmiş oldu. Bu
on bir yönetim bölgesi esas itibariyle Amastris, Magnopolis, Amaseia, Diospolis,
Amisos, Nikopolis, Pompeїopolis, Zela, Neapolis, Megalopolis ve Sinope/Abo-
nouteikhos kentlerini ve territorium’larını kapsıyordu. Ancak burada dikkat edilme-
si gereken diğer bir nokta ise, Strabon’un (l.c.) burada kent (= polis [πόλις]) yerine
yönetim (= politeia [πολιτεία]) sözcüğünü kullanmış olmasıdır. Bu bakımdan söz
konusu yörelerdeki yönetimler, klasik anlamdaki kent devletleri değil; fakat kent
statüsü taşıyan ya da daha yeni kent nitelikleri taşımaya başlamış yerleşimlere bağlı
merkezlerin çevresinde örgütlenmiş yerel idari birimler olsa gerektir (ayrıca bk.
Marek 1993, 26 vdd.; 31 vdd.; Sartre 1995, 138 dn. 7). Zira, bu suretle Pompeius,
bir yandan bölgeyle diğer Anadolu kentlerinin yönetim şeklini birleştirirken diğer
yandan da oluşturduğu politeia olgusuyla daha sağlam ve dengeli bir örgütlenme
biçimi sağlayarak bölgeye Roma idaresini empoze etmiş oluyordu. Daha detaylı
bilgi için bk. Niese 1883, 577 vdd.; Fletcher 1939, 17 vdd.; 20 vdd. dn. 12;
Wellesley 1953, 294 dn. 1; 294 vdd. no 73/74; Macro 1980, 665 vd.; Mitchell 1984,
123 dn. 6; Højte 2006, 15 vdd.
20) Pompeius’un Küçük Asya Politikası
almaktaydı. Aynı durum zaten Pontos Krallığı zamanında aktif olarak
kullanılan Zela ve Magnopolis üzerinden Halys vadisine ve
Kappadokia’ya oradan Euphrates’e uzanan diğer ticaret yolu için de
geçerliydi. Bu bakımdan Bithynia et Pontus Eyaleti’nin Anadolu’nun iç
bölgeleriyle –doğu/batı; kuzey/güney– ticareti bu kentler üzerinden
gerçekleştirilmeye başlandı2064.
Politik idareyi ise, büyük ölçüde yerel sivil yönetimlerin eline bırak-
tı. Daha sonra da, İÖ. 74 yılında Roma eyaleti yapılmış olan Bithynia ile
birleştirerek ortak bir eyalet provincia Pontus et Bithynia (Pontus ve
Bithynia Eyaleti) oluşturdu2065. Paphlagonia ve Galatia o zamana kadar
çeşitli yöresel yöneticiler tarafından yönetilmişti2066. Paphlagonia’daki,
Pompeїopolis (Taşköprü) ve Neapolis (Vezirköprü/Merzifon) kentleri-
nin territorium’ları2067, Pontus ve Bithynia Eyaleti’ne bağlıydı. Adı
geçen kentler dışındaki yöreler ve yerleşimler, Mithradates Savaşları
boyunca Roma’nın müttefiki olan Pylaimenes’in soyundan gelen Attalos
adında yerel bir hanedanın hakimiyetine bırakıldı2068. Kolkhis Bölgesi
Aristarkhos’un yönetimine verildi2069. Mithradates’in eski generallerin-
den olup, ona ihanet ederek Romalılar tarafına geçen Arkhelaos’un oğlu
Arkhelaos’u Pontos’taki Komana tapınağına başrahip olarak atadı. Bu-
2064
Magie 1950, 370 dn. 25; 33; Baran 2003, 823 dn. 21-22.
2065
Strab. XII. 3. 1 c. 541; 3. 6 c. 543; Liv. perioch. 102; Vell. II. 38. 6; Fest. Brev.
XI str. 21-22; ayrıca bk. Cic. de prov. Cons. XII. 31; Diod. XL. 4; App. civ. II. 1;
Sulpit. II. 26.
S. Mitchell’a (1993, 31 vd.) göre, Pompeius’un Pontos’ta yaptığı düzenlemelerin
asıl amacı Pontos Krallığı’nı bir eyalet haline dönüştürerek Bithynia ile birleşmesini
sağlamaktı (ayrıca bk. Oktan 2004, 110 dn. 643).
2066
Strab. XII. 3. 41 c. 562.
2067
Bu kentlerin territorium’ları yaklaşık olarak, Amisos’luların arazisinden sonra,
Halys Irmağı’na kadar uzanan ve Phazemonitis (Phazemon ülkesi) olarak adlandırı-
lan bölgeyle sınırlanmıştı (Strab. XII. 3. 38 c. 560).
2068
Strab. XII. 3. 1 c. 541; App. Mithr. 114; Fest. Brev. XI str. 23-25. Eutropius’a
(VI. 14) göre ise, Pompeius, Attalos ile Pylaimenes’i Paphlagonia Krallığı’nın ba-
şına geçirdi. Diğer bir değişle Eutropius’a (ibid.) göre, Pompeius Paphlagonia Böl-
gesi’nin yönetimini iki ayrı hanedan arasında bölüştürmüştür. Eğer gerçekten iki
yönetici varsa, bunların Paphlagonia kral hanedanıyla olan ilişkileri ve yörenin –yani
Çankırı, Devrez, Devrek ve Filyos vadilerinin– bu iki(?) yönetici arasında nasıl
paylaştırıldığı konusunda şu an için elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır. Konuya
ilişkin olarak ayrıca bk. Eadie 1967, 123 vd.; Kallet-Marx 1995, 326; Potecary 1997,
238 vdd.; Arslan 2000a, 149; Baran 2003, 824 dn. 24.
2069
App. Mithr. 114; Eutr. VI. 14. 1; ayrıca bk. Strab. XII. 3. 1 c. 541; ZfN III. 60; V
226-227; Magie 1950, 1238 dn. 42; Head 19773, 496; Syme 1995, 111.
nunla da yetinmeyerek tapınağın territorium’una iki ‘skhoinoi’luk2070
(yani altmış stadia) bir toprak parçası daha kattı ve burada oturanların
Arkhelaos’a itaat etmelerini emretti2071. Bu sırada Kappadokia sınırına
yakın bir yerde kurulmuş olan Derbe2072 (Aladağ) ve Laranda (Kara-
man) kentine sahip Tiran Antipater Derbetes’in hüküm sürmesine müsa-
ade etmiş gibi gözükmektedir2073. I. Ariobarzanes’i ise, tekrar –yedinci
kez– Kappadokia tahtına oturtmasının yanı sıra, krallığın sınırlarını
2070
Herodotos’a (II. 6) göre, eskiden toprağı az olan halklar toprağı kulaçla ölçer –
bir kulaç=ca. 1.776m; biraz daha fazla olanlar ise, ölçü olarak stadion=177.6-
192.28m kullanırlardı. Toprağı çok olanlar παρασάγγης=parasangēs, daha da çok
olanlar ise, σχοῖνος=skhoinos ile ölçerlerdi. Perslerin ölçü birimi olan parasanges
otuz stadia (Hdt. V. 53; VI. 42; Arr. anab. I. 4. 4; ayrıca bk. Strab. XI. 11. 5 c. 518;
Plin. nat. VI. 30. 124), Mısırlıların ölçüsü olan skhoinos ise, altmış stadia’ya eşitti.
Fakat antikçağda 1 skhoinos’un ölçüsü hem antik coğrafyacılar hem de halk
arasında 30, 40 ve 60 stadia arasında değişmeye başlamış ve bu durum bazı karışık-
lıklara neden olmuştur. Konuya ilişkin olarak bk. Strab. XI. 11. 5 c. 518; XII. 3. 34
c. 558; XVII. 1. 24 c. 803-804; 1. 41 c. 813; Plin. nat. VI. 30. 124; XII. 30. 53.
2071
Strab. XII. 3. 34 c. 558; XVII. 1. 11 c. 796; App. Mithr. 114. Strabon’a (ibid.)
göre Arkhelaos, böylelikle bölgenin hakimi ve kentte yaşayan tapınak hizmetkar-
larının efendisi olmuştu. Fakat bunları satmaya hakkı yoktu. Pontos Komana’sında
(Gümenek) da aynen Kappadokia Komana’sında (Şar) olduğu gibi tapınak hizmet-
karlarının sayısı 6.000’den aşağı değildi.
Strabon’a (XII. 3. 34 c. 558) göre, bu Arkhelaos, Sulla ve Senatus tarafından
onurlandırılan ve İÖ. 58 yılı consul’lerinden Aulus Gabinius’un arkadaşıydı. A.
Gabinius, İÖ. 56 yılında proconsul olarak Syria’ya yollandığı zaman (Cic. dom.
XXIII. 60; XLVII. 124; de prov. Cons IV. 9-V. 12; Pis. XVII. 41; ayrıca bk. Gruen
1966c, 127 dn. 37) Parthia savaşları için yaptığı hazırlıkları paylaşmak ümidiyle
Arkhelaos da oraya gitti. Fakat Senatus ona izin vermeyince bundan vazgeçerek
daha önemli bir ümide kapıldı. Çünkü o sıralarda Ptolemaios XII Auletes,
Aleksandreia’lılar tarafından sürgün edilmiş, Kleoptra’nın büyüğü olan kızı Mısır
Krallığı’nı eline geçirmişti. Kraliçe, krali soydan gelen bir koca arandığından,
Arkhelaos kendisini Mithradates VI Eupator’un oğlu gibi göstererek kraliçenin
adamlarına öneride bulundu ve kabul edildi (ayrıca bk. Strab. XVII. 1. 11 c. 796;
Cass. Dio XXXIX. 57. 1-2). Fakat sadece altı ay saltanatta kalabildi. Gabinius, İÖ.
55 yılında Ptolemaios’a krallığını geri vermek için Pelusium’da yaptığı meydan
savaşında Arkhelaos’u öldürdü (Strab. XII. 3. 34 c. 558; XVII. 1. 11 c. 796; Liv.
perioch. 105; Cass. Dio XXXIX. 58. 1-3; Val. Max. IX. 1 ext. 6; Plut. Ant. III. 2-4;
ayrıca bk. Cic. Pis. XXI. 48-50; Rab. Post. VIII. 19-22; Caes. civ. III. 110; Ioseph.
Ant. Iud. XIV. 6. 2; Bell. Iud. I. 8. 7). Gene de durum, Pontos Komana’sı başrahipli-
ğine Arkhelaos’un oğlunun geçmesine engel olmadı (Strab. XII. 3. 35 c. 558).
2072
Lykaonia Bölgesi’nde Tauros Dağları’nın kuzeyinde Kappadokia’ya en yakın
ülkedir (Strab. xii. 6. 3. c. 569).
2073
Cic. Fam. XIII. 73. 2. Daha detaylı bilgi için bk. Mitchell 1993, 32 dn. 64.
önemli ölçüde genişletti2074. Sophene Bölgesi’ni ve Kastabala gibi bazı
Kilikia kentleriyle birlikte I. Ariobarzanes’in yönetimine bıraktı2075.
Buna rağmen I. Ariobarzanes, Pompeius’un huzurunda Kappadokia
tahtından kendi rızasıyla çekilerek krallığı üzerindeki bütün haklarını
oğluna devretti. Romalı tarihçi Valerius Maximus’a2076 göre,
Ariobarzanes I Philoromaios Kappadokia tahtını devrederken sevinçli;
yerine tahta geçen selefi/oğlu Ariobarzanes II Philopator ise, düşünceliydi.
Galatlar, Roma-Mithradates Savaşları süresince Roma ordusuna ve
komutanlarına azımsanmayacak derecede yardımlarda bulunmuş-
lardı2077. Bundan dolayı Pompeius, Galatia Bölgesi’ni benzer şekilde,
bölgeyi elinde bulunduran Tolistobogioi tetrarkhes’i Deïotaros2078,
Trokmoi tetrarkhes’i Brogitaros ve ismi kesin olarak bilinmeyen Tekto-
sages tetrarkhes’i arasında paylaştırdı. Bunlardan Deïotaros’a ‘kral’ un-
2074
Diod. XL. 4 dn. 3; App. Mithr. 105; 114; Oros. hist. VI. 4. 9.
2075
Diod. XL. 4 dn. 3; App. Mithr. 105; 114; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 9;
Mattingly 1979, 166; Brennan 1992, 131 dn. 85. Appianos (Mithr. 105)’de ise,
Pompeius’un, Sophene’nin yanında Godyene Bölgesi’ni de Kappadokia topraklarına
kattığını ifade etmektedir. Ancak aşağıda sözü edileceği üzere, Gordyene’nin haki-
miyeti üzerine Armenia ve Parthia kralları çeşitli kereler birbirleriyle savaşmalarına
ve konuyu Pompeuis’un huzuruna kadar getirmelerine rağmen Kappadokia kralının
bölge üzerinde hiçbir talebi olmamıştır.
2076
Val. Max. V. 7 ext. 2. Ayrıca bk. Simonetta 1961, 19; 1977, 43; Eilers 2003, 90.
2077
Cic. Phil. XI. 33; Deiot. IX. 26-27; App. Mithr. 41.
2078
Deïotaros kişisel bağlantılar sayesinde Roma’yla ilişkilerini büyük ölçüde geliş-
tirmiş bir Galat tetrarkhes’iydi. Özellikle, Küçük Asya’da görev yapan Roma gene-
rallerine verdiği destekle Roma’nın Küçük Asya’daki en önemli müttefiklerinden
biri olduğunu göstermişti. Mithradates VI Eupator’un Küçük Asya’yı egemenliği
altına alacağını anlayınca Romalıların tarafına geçmiş ve İÖ. 90 yılında, Roma
Senatus’u tarafından Küçük Asya’da görevlendirilen Manius Aquillius’a asker
sağlamıştır. İÖ. 88 yılında Romalılar ve Pontos kralı arasında savaş çıkınca Galatia
Mithradates tarafından ele geçirilmiştir. Fakat Deïotaros karşı koyarak Mithrada-
tes’in komutanlarından Eumakhos’u Galat topraklarından kovmayı başarmıştır.
Bütün bu olaylar sırasında Deïotaros, Roma generallerinden Sulla’ya ve onun komu-
tanları Murena ve Lucullus’a büyük yarar sağlamıştı. Romalıların, İÖ. ca. 82/81
yılında Mithradates’e ve Servilius’un, İÖ. 78-75 yılları arasında korsanlara karşı
açtığı savaşlarda; ayrıca Lucullus ve Pompeius saflarında, İÖ. 74 yılından İÖ. 63
yılına kadar Mithradates’e karşı çarpışmıştır. Bu savaşların başarılı bir şekilde so-
nuçlanmasından sonra, Küçük Asya’nın en güçlü hükümdarı olarak ödüllendirilmiş
ve Caesar’ın ilk consul’lüğünün ardından, İÖ. 59 yılında, daha da güçlenerek Roma
İmparatorluğu’nun doğusunu korumuştur. Pontos’tan Euphrates Irmağı’nın batısına
kadarki bölgelerde egemenliği onaylanan Deïotaros, İÖ. 59 yılında krallık unvanını
almış ve bundan böyle Romalılara daima sadık ve müteşekkir kalmıştır. Daha detay-
lı bilgi ve literatür için bk. Arslan 2000a, 152-153; 2004, 114 vdd.; 123 vdd.
vanı verdi2079. Pompeius daha sonra, içinde Trapezus ve Pharnakeia’nın
bulunduğu pek çok önemli limanla birlikte Karadeniz kıyılarında yer
alan, Halys Irmağı’nın doğu yakasındaki bereketli topraklara sahip
Gazelonitis ülkesini2080 ve doğuda Kolkhis’e, güneyde ise, Armenia
Minor’a2081 kadar uzanan Pontos topraklarını2082 Deïotaros’un egemenli-
ğine bırakmıştır2083. Böylelikle Galatia ile Kappadokia’yı birbirlerine
komşu yapmıştır2084. Trokmoi tetrarkhes’i, Deïotaros’un damadı
Brogitaros’a2085 ise, Mithradateion Kalesi’ni veren Pompeius, böylece
onun topraklarını doğu yönünde genişletmiş2086 ve Deïotaros gibi, belki
ona da kral unvanı vermiştir2087.
2079
Strabon (XII. 3. 12-13 c. 547), Appianos (Mithr. 114) ve Eutropius’a (VI. 14)
göre, Deïotaros’a krallık ve bu topraklar Pompeius tarafından; Cicero (har. resp.
XIII. 29; Deiot. III. 10; XII. 34; Phil. II. 94; div. II. 79; Att. V. 17. 3) ve Caesar’a
(Bell. Alex. 67-68) göre ise, Senatus tarafından, Caesar’ın consul’lüğü sırasında, İÖ.
59 yılında verilmiştir. Krallığın Senatus tarafından Deïotaros’a bahşedilmiş olması
akla daha uygun gelmekte olup Roma Senatus’u tarafından verilen krallıklara ilişkin
olarak ayrıca bk. Liv. XXX. 17. 10; XXXI. 2. 14; Iust. XXXVIII. 2. 8; Caes. Gall. I.
43. 4; Cic. Fam. II. 17. 7; Sest. XXVI. 56; Tac. ann. IV. 26. 4.
2080
Strab. XII. 3. 13 c. 547.
2081
Strab. XII. 3. 13 c. 547. Eutropius’a (VI. 14. 1) göre ise, Pompeius, Deïotaros’a
Armenia Minor Bölgesi’nin topraklarını da vermiştir. Eutropius’un sözünü ettiği bu
durum gerçek olsa gerektir. Zira Mithradates’in oğlu Bosporos Kralı II. Pharnakes,
İÖ. 48 yılında babasının krallığını ele geçirmek üzere harekete geçmiş ve Aristar-
khos’u Kolkhis (Caes. Bell. Alex. 67; Flor. epit. II. 13. 62; Cass. Dio XLII. 9. 2;
XLX. 2-3), Deïotaros’u Armenia Minor, Kappadokia Kralı III. Ariobarzanes’i ise,
Kappadokia Bölgesi’nin bir kısmından kovmuştur (Flor. epit. II. 13. 61-63; App. civ.
II. 87). Aynı şekilde, İÖ. 47 yılının 1 Ağustos’unda Zela yakınlarında Caesar, II.
Pharnakes karşısında kazandığı utkudan sonra, daha önceleri Deïotaros’un hakimi-
yeti altında olan Armenia Minor Bölgesi’nin yarısını onun elinden almış ve III.
Ariobarzanes’in egemenliğine bırakmıştır (Cic. Phil. II. 94; div. II. 79; Deiot. XIII.
35-36; Cass. Dio XLI. 63. 3; XLII. 48. 3).
2082
Cic. Phil. II. 94; div. II. 79; Caes. Bell. Alex. 67 dn. 1; Strab. XII. 3. 13 c. 547;
App. Mithr. 114.
2083
Niese 1883, 586 vdd.; Adcock 1937, 12 vdd.; Ramsay 1890, 209; Staehelin
19072, 88 dn. 7; Cary 1932, 393 dn. 2; Adlock 1937, 11 vdd.; Hoben 1969, 69 vdd.;
Liebmann 1969, 280-281; Olshausen 1980, 906 vd.; Rankin 1987, 202; Mitchell
1993, 33 dn. 73; Sartre 1995, 132 vd.; konuya ilişkin daha detaylı açıklamalar ve
tartışmalar için ayrıca bk. Magie 1950, 1237-1238 dn. 41; Arslan 2000a, 150.
2084
App. Mithr. 114.
2085
Cic. har. resp. XIII. 29; IGR IV 1683.
2086
Strab. XII. 5. 2 c. 567.
2087
Kral unvanı için bk. Cic. har. resp. XIII. 28-29; Sest. XXVI. 56; dom. L. 129.
Zira philoromaios=Romasever lakaplı Brogitaros kendi adına ‘kral olarak’ Tavion’da
9. Mithradates’in Son Planı ve Pharnakes’in İhaneti
Pompeius böylelikle Anadolu’da şimdiye kadar ele geçirdiği yerleri
düzenledi. İÖ. 64 yazında ordusuyla birlikte daha önceden Armenia
Kralı II. Tigranes’e bağlı olup da Lucullus ve kendisi tarafından onun
elinden alınan güney eyaletlerine bir düzen vermek üzere Syria’ya doğru
yola çıktı2088. Donanma amirallerine ise, hiçbir ticaret gemisinin Pontos
Euksenos’un doğu sahillerine geçmesine izin vermemelerini emretti. Bu
ambargoyu delmeye çalışanların yakalandıkları takdirde mallarına el
koyulup kendilerinin öldürüleceklerini ilan ettirdi. Bu suretle Mithrada-
tes üzerine denizden uyguladığı ablukanın daha da sıkılaştırılarak arttı-
rılmasını sağladı. Mithradates’e karşı sefer düzenlenmesi taraftarı olan
subaylarına ve askerlerine de “Sürgün krala kendisinden daha yaman
bir düşman bıraktığını, onun da açlık olduğunu” söyleyerek Tauros
Dağları’na doğru yürüyüşe geçti2089. Bununla birlikte Pompeius’un bu
düşüncesi yanlıştı. Romalı general bu yolla, bıraksa bıraksa, ancak Ro-
ma hakimiyeti altındaki Hellenleri aç bırakabilirdi. Çünkü Pontos kralı-
nın egemenliği altında tuttuğu bölge, bir tahıl ambarıydı2090. Hellas’ın
kullandığı hububatın büyük bir bölümü buradan sevk ediliyordu. Gene
de Pompeius’un planı Pontos Euksenos’un doğu sahillerindeki ticareti
durdurmaya yaradı. Böylelikle Bosporos kentlerinde ticaretle geçinen
tüccarların işleri aksadı. Bu duruma, Mithradates’in koydurduğu yüksek
gümüş denarion’lar bastırmıştır (BMC Galatia XVII). Bu konuya ilişkin karşıt

görüşler ve deliller için ise bk. OGIS 349; IGR IV 1328=I.Kyme 15; IGR IV 1683=
I.Didyma 475 str. 36-40; Reinach 1902, 155; Mitchell 1993, 33 dn. 74.
Pompeius’un Küçük Asya’da yaptığı bu düzenlemeler ve Galat tetrarkhes’lerine
verdiği krallıklar, İÖ. ca. 59/58 yılında Roma Senatus’unda yapılan bir oylamayla
kabul edilmiştir. Böylece Deïotaros ve Brogitaros’un krallıkları Roma Senatus’u ta-
rafından resmen onaylanmıştır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Cic. har. resp. XIII.
28-29; Sest. XXVI. 56; dom. L. 129; Arslan 2000a, 151; 2002b, 48 dn. 66; 2004, 124.
2088
Plutarkhos’a (Pomp. XXXVIII. 2-3) göre, Pompeius kariyerini Roma İmparator-
luğu’nun sınırlarını her yerden dünyayı kuşatan okyanusa kadar genişleterek bitir-
mek istiyordu. Daha önceki seferlerinde Afrika ve İspanya’dayken imparatorluğun
sınırını okyanusa bağlamış, Hazar Denizi’ne çok yaklaşmışken geri dönmüştü.
Şimdi ise, Erythre (Kızıldeniz) Denizi’ne kadar inerek ele geçirdiği bölgeleri de
Roma egemenliğine bağlamayı planlıyordu. Böylelikle bir yandan –Mısır’ı saymaz-
sak– Akdeniz’i bir Roma gölü haline getirecek, diğer yandan da Romalıların ege-
menlik alanlarını büyük ölçüde okyanuslar belirleyecekti. Konuya ilişkin olarak
ayrıca bk. Diod. XL. 4; App. Mithr. 121; Flor. epit. I. 40. 29; 31; Lucan. Bell. civ. II.
583-600; Fest. Brev. XVI str. 8-16; Ampel. XVIII. 19; XLVII. 5-6; Sulpit. II. 26.
2089
Plut. Pomp. XXXIX. 1.
2090
Saprykin and Maslennikov 1995, 261 vdd.; Saprykin 2001, 622 vd.
vergiler ve birçok kentte büyük tahribata yol açan deprem de eklenince
kısa süre içinde Bosporos Krallığı’nda Pontos kralına karşı kıpırdanma-
lar başladı2091.
Bu sırada Pompeius yolu üzerinde üç yıl önce Mithradates tarafından
katledilen Triarius’un komutasındaki askerlerin kemiklerini görkemli bir
törenle gömdürdü. Daha sonra da hızlı bir yürüyüşle kısa zamanda
Kommagene topraklarına girerek kralları I. Antiokhos’u yendi2092. Tek-
rar Tigranes tarafından ele geçirilmesin diye Antiokheia kentine ve hal-
kına özgürlük bahşetti2093. Oradan Syria’ya girdi. Legatus’larından Q.
Caecilius Metellus Nepos ve Lucius Lollius tarafından alınan Damas-
kos’a (Şam) vardığında2094 bütün Syria, Iudaia ve Mısır’dan gelen elçi-
lerle ve kendisine gönderilen zengin hediyelerle karşılaştı2095. Ardından
Amanos Dağları boyunca ikamet eden Araplara boyun eğdiren legatus’u
Afranius’la buluştu2096. Ardından, kısa bir süre önce Lucullus’un Cilicia
Campestris (Kilikia Pedias), Syria, Phoinike ve Palestine bölgelerinde
atalarından kalma Seleukos Krallığı’nı yönetmesine izin verdiği Anti-
okhos XIII Eusebes ‘Asiatikos’un elinden topraklarını alarak Roma’ya
bağladı. Antiokhos, Roma’ya karşı hiçbir düşmanca hareket sergileme-
mişti. Bizzat gelerek sadece atalarından kalma krallığın başında kalmayı
Pompeius’tan diledi. Romalı general ise, onu zincire vurarak söz konusu
bölgeleri kolayca ilhak etti. Böylelikle Hellenistik Dönem’in bir krallığı
daha tarih sahnesinden silinmiş ve yerini Roma’nın Syria Eyaleti’ne
bırakmıştır2097.
2091
App. Mithr. 107; Cass. Dio XXXVII. 11. 4; Oros. hist. VI. 5. 1-2.
2092
App. Mithr. 106; 117. Kommagene kralı, İÖ. 69 yılında Lucullus’un Tigranes’i
yenmesinden sonra, Armenia Krallığı’yla bütün ilişkisini kesmiş ve Roma’nın ha-
kimiyetine boyun eğmişti (Cass. Dio XXXVI. 2. 5). Pompeius bu seferi sırasında
Lucullus tarafından Roma’ya bağlanmış ve onun tarafından kabul edilmiş bütün
düzenlemelerin tam tersini yaptı.
2093
Strab. XVI. 2. 8 c. 751; Eutr. VI. 14. 2; Euseb. chron. I. 261-262; ayrıca bk.
Fest. Brev. XVI. str. 16-18; Hieron. chron. 178. 1; Malal. chron. 211-212.
2094
Iosep. Ant. Iud. XIV. 2. 3; Bell. Iud. I. 6. 2; ayrıca bk. Fest. Brev. XIV str. 4-6;
XVI. str. 10-11; Eutr. VI. 14. 1; Oros. hist. VI. 6. 1.
2095
Strab. 2a. 91 frg. 14=Iosep. Ant. Iud. XIV. 2. 3-3. 1; App. Mithr. 114; daha de-
taylı bilgi için bk. Siani-Davies 1997, 314 vdd. dn. 25.
2096
Plut. Pomp. XXXIX. 2; Cass. Dio XXXVII. 5. 4-5.
2097
App. Mithr. 106; Syr. 48-49; 70; Cass. Dio XXXVII. 7a. 1; Euseb. chron. I. 261-
263; Hieron. chron. 171. 3-4; Malal. chron. 212-213; konuya ilişkin olarak ayrıca
bk. Flor. epit. I. 40. 29; Vell. II. 37. 5; 38. 6; Iust. XL. 2. 3-5; Oros. hist. VI. 4. 9; 5.
13; 6. 1; Exc. Barb. 46 B; Chron. Synt. 92 b.
Bu sırada, İÖ. 64 yazında Mithradates, Pompeius’a elçilerini gönde-
rerek barış teklifinde bulundu. Romalı generale Pontos Krallığı’nın ken-
disine geri iade edilmesi halinde, Romalılara vergi vermeye başlayaca-
ğını bildirdi. Pompeius ise, kralın her türlü müzakereden önce aynen
Tigranes gibi kendisinin gelerek kayıtsız şartsız teslim olması gerekti-
ğini söyledi. Ancak ondan sonra gereken düşünülecekti. Mithradates,
Tigranes’in düştüğü bu aşağılatıcı duruma yaşadığı müddetçe düşmeye-
ceğini; fakat kendi yerine oğullarından ve yakın arkadaşlarından bazı-
larını gönderebileceğini bildirdi. Şimdiye kadar bir kral gibi yaşamış ve
kral gibi ölecek olan Mithradates, bir yaşam boyu savaştığı düşmanları
karşısında, Armenia Kralı Tigranes gibi aşağılanmayı kabul edecek
derecede zayıf bir karaktere sahip değildi. Bu bakımdan doğal olarak
Pontos kralıyla Romalı general arasındaki görüşmeler sona erdi2098.
Bunun üzerine, o sıralar 68 yaşında olan Mithradates, uzun zamandır
düşündüğü planı bir an önce gerçekleştirmek üzere yaptığı hazırlıklara
hız verdi2099. Azatlı kölelerden esirlere kadar birçok kişiyi askere aldı.
Her çeşit silah imal ettirdi ve ormanlardan ağaçlar kestirterek savaş
aletleri inşa ettirdi. Çift ve tarla süren öküzleri bile kestirterek sinirlerini
mancınıklarda kullandı2100. Önemli ölçüde sikke bastırdı2101. En ufak
2098
App. Mithr. 107.
2099
Kralının söz konusu planına ilişkin modern yazarlar arasında üç ana görüş var-
dır. Birinci görüşe göre, Mithradates, Roma Seferi’ne çıkmak üzere hazırlanmış ve
son anda oğlu ve bağlaşıklarının ihaneti sonucunda planını gerçekleştiremeden
intihar etmek zorunda kalmıştır. İkinci görüş, Mithradates’in bu seferi gerçekte yap-
mak istemediği; fakat Roma karşıtı politikası ve propagandası uyarınca böyle bir
plana ilişkin söylentilerin hem kendisi hem de Pompeius’un Roma’daki karşıtları ile
Pharnakes’in uydurduğu bir söylentiden ibaretti. Üçüncü görüş ise, böyle bir planın,
ne Mithradates tarafından yapıldığı, ne de başkaları tarafından uydurulan bir söylenti
olduğuydu. Bunun gerçekte antikçağ tarihçilerinin ortaya attıkları bir kurgudan
ibaret olduğudur. Daha detaylı bilgi ve literatür için bk. Sonnabend 1998, 198 vdd.
2100
Mancınığın zemberek liflerinin esneklik katsayısı düşük ve liflerin halat biçi-
minde dokunabilmesi gerekirdi. Ayrıca her zaman esnekliğini koruyabilecek ve nor-
mal hava koşullarında özelliğini yitirmeyecek bir maddeden yapılmalıydı. Bu ba-
kımdan antikçağ boyunca mancınıklarda zemberek liflerini germek için hayvan
sinirleri ve tendonları (= neuron [neËron]) ile insan saçları kullanılmıştır. Genellikle
domuz dışındaki hayvanların omuz ya da sırtlarından ve hayvanın en çok işleyen
organından elde edilen bu sinirler içinde en makbulü, tarla süren öküzlerin boyun
tendonlarıydı. Çünkü öküzlerin boyunduruğa koşularak çekiş hayvanı olarak kulla-
nılmaları onların boyunlarındaki kasların güçlenmesine yol açıyordu (Daha detaylı
bilgi için bk. Landels 19963, 115-123). Bu bakımdan Mithradates, mancınıklarında
kazanç için bile vergi koydu. Ordusunun ve askerlerinin talim ve eğiti-
mine ağırlık verdi. Bu sırada kral, yüzünde çıkan bir hastalık yüzünden
sarayından çıkamıyor ve kendisinin sadece üç hadım ağası tarafından
tedavi edilmesine ve görülmesine izin veriyordu2102.
Bu arada Parthia Kralı Phraates, Pompeius’un elçilerine davranışına
ve kendisine yolladığı cevaba kızmış ve Aulus Gabinius’un Meso-
potamia üzerinden Tigris’e kadar ilerlemesini protesto etmiştir. Ardın-
dan, İÖ. 64 yazında Mesopotamia üzerinden Gordyene üzerine yürümüş
ve orada Tigranes’le çarpışmıştır. İlk savaşta yenilmesine rağmen daha
sonra galip gelmiş ve bölge üzerinde önemli ölçüde söz sahibi olmuştur.
Bu sırada Pompeius’un Syria’ya geldiğini öğrenen her iki kral da birbir-
lerini Romalılara şikayet etmek için elçilerini gönderdiler. Phraates,
Armenia kralının Pompeius’la yaptığı son antlaşma gereğince kendi
toprakları haricindeki bütün bölgelerden çekilmek zorunda olduğunu
ileri sürüyor; ayrıca krala karşı birtakım yeni suçlamalarda bulunuyordu.
Tigranes ise, artık Roma’nın dost ve müttefiki olan bir krallık statüsü
kazandığı için Pompeius’u kendisinin yanında yayılımcı Parth’lara karşı
savaşmak üzere yardıma çağırıyordu. Pompeius ise, Roma’nın en büyük
düşmanı Mithradates’in, artık bu derece güçlendiğinden dolayı, bir de
Parth’ları karşısına almaktan korktu2103. Her krallığa karşı çekinmeden
savaş açabilen ve istediğine istediğini verebilen sonsuz yetkiye sahip
Romalı general nedense bu sefer Senatus’un onayını almadan Parth’lara
karşı savaşmak istemedi2104. Bu bakımdan Tigranes’in yardım isteğini
reddetti. Phraates’e karşı takındığı eski düşmanca tavrından bir anda
sıyrıldı. Çünkü kalabalık olduğu ölçüde güçlü Parthia ordusuyla savaş-
mayı gözü yemiyor ve şimdiye kadar kazandığı şeyleri riske atmak is-
temiyordu. Bu bakımdan şartlara göre uydurduğu politikası ve karakte-
rine uygun hareket etti. İki kral arasında arabuluculuk yapmak,
Phraates’in uzun süredir Romalılarla olan sınırını saptamak üzere üç
kişiden oluşan bir heyeti anlaşmazlıkları çözmek üzere onlara gönderdi.
Heyet iki kral arasındaki sorunları giderdi. Roma ile Parthia sınırını
kullanılmak üzere özellikle tarla süren öküzleri toplatarak kestirtmiş ve birinci sınıf
mancınıklar inşa ettirmişti.
2101
Price 1968, 10.
2102
App. Mithr. 107.
2103
Cass. Dio XXXVII. 6. 4-XXXVII. 7. 1.
2104
App. Mithr. 106; Cass. Dio XXXVII. 7. 2.
belirledi2105. Fakat Armenia kralı Romalılardan umduğu yardımı alama-
dığından dolayı kızdı. Phraates de Tigranes’e karşı olan tavrını değiştir-
di. Onun Armenia kralı olarak kalmasını istedi. Çünkü kaçınılmaz şekil-
de bir gün Romalılara karşı yapacağı savaşta müttefik olarak ona ihtiya-
cı olabilirdi. Sonunda her iki kral, geç de olsa Roma politikası hakkında
bir fikir edindiler. İyice anladılar ki, içlerinden birinin diğerini yenmesi
sadece Romalıların işine yarayacaktı. Romalılar onların birbirlerini yıp-
ratmasını ve zayıflamasını seyredecekti. Daha sonra da yenen üzerine
yürüyecek ve onu kolaylıkla kendi hakimiyeti altına alacaktı2106.
Pompeius, İÖ. 64 sonbaharında Seleukos Kralı XIII. Antiokhos’un
hakimiyetindeki Kilikia’nın bazı kısımlarını, Syria, Phoinike, Palestine
ile onlara komşu Idumeia ve Itureia bölgelerini savaşmadan ele ge-
2105
Orosius’a (VI. 13. 2) göre, burada belirlenen sınırın Euphrates olma olasılığı ol-
dukça yüksektir. Ayrıca bk. Plut. mor. III. 204 a: Apophtheg. Rom. 8.
2106
Şimdiye kadar hiçbir Roma generali –kendilerini atacakları tehlikeleri göze
aldıklarından olsa gerek– Parth’lara karşı savaşmayı göze alamamıştı. Diplomasi
arenasında Parth’lara ellerinden geldiği ölçüde hakaret etmelerine karşın, bu politi-
kalarını zamana ve şartlara göre uyarlamışlardı. Öyle ki, yaptıkları bu provokasyo-
nun hiçbir şekilde savaşla sonuçlanmamasına özen göstermişlerdi. Sulla, Parthia
elçisiyle Kappadokia kralının arasına oturmakla Parth’ları aşağılamış (Plut. Sull. V.
4-5), Lucullus ise, Parthia Kralı Arsakes’i Romalılarla bağlaşık olması için tehdit
etmişti (Cass. Dio XXXVI. 1. 2; 3. 1). Hatta Plutarkhos’a (Luc. XXX. 2) göre, Lu-
cullus Parth’lara saldırmayı bile düşünmüştü –fakat bu durum bir düşünceden ileri
gitmemiştir. Pompeius, Parth’ların hakaret kaldırabilir olduğunu anladığından olsa
gerek, Parthia elçilerini ve kralını çeşitli kereler aşağılamıştır. Hatta, İÖ. 64 yılında
II. Tigranes’in Gordyene üzerinde hak iddia eden Parthia Kralı Phraates’le savaşma-
sını her iki tarafın birbirini yıpratacağı gerekçesiyle ses çıkarmadan izlemekle ye-
tinmiştir. Zira, uzun zamandır Küçük Asya’da süren savaşlar sırasında diğer bütün
Hellenistik krallıkların yakılıp yıkılmasına karşın, Parth’lar izledikleri siyaset saye-
sinde daha da güçlenmişlerdi. Bu yüzden Pompeius, bir bakıma Gordyene Bölge-
si’nin II. Tigranes tarafından ele geçirilerek Romalılar ile Parth’lar arasındaki sınırın
Tigris’e çekilmesi karşısında Phraates’in ne yapacağını görmek istemiştir. Daha
sonra da bu durumu protesto eden Parthia elçilerine kaba davranmıştır. Ancak bu
duruma sinirlenen Phraates’in, Tigranes’i ağır bir yenilgiye uğratarak Armenia’ya
sürmesi üzerine Pompeius, Parth’ları gereğinden fazla zorladığının farkına varmıştır.
Parth’lara karşı savaşmanın güçlüklerini ve savaşın belirsizliklerini düşünmüştür.
Belki de ikinci bir Lucullus olmak istememiştir. Bu yüzden şimdiye kadar kazandığı
zaferleri tehlikeye atmayı göze alamamış ve Parth’lara karşı uyguladığı politikayı
değiştirmiştir. Phraates’e karşı gönül alıcı bir siyaset izlemeye başlamıştır. Bu yüz-
den iki kral arasındaki anlaşmazlığı arabulucular vasıtasıyla çözmeye karar vermiştir
(Cass. Dio XXXVII. 7. 1-4; ayrıca bk. Plut. Pomp. XXXIX. 3-4; App. Mithr. 106;
Flor. epit. I. 40. 31). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Fest. Brev. XVI str. 16; Eadie
1967, 131 vd.; Keaveney 1981, 211 vd.; 1982d, 412.
çirdi2107. Daha sonra Media Kralı Dareios ile ya Kommagene Kralı I.
Antiokhos’a ya da eskiden Armenia Kralı II. Tigranes’e yardım ettiği
gerekçesiyle savaştı. Bozguna uğrayan Media kralı geri çekilmek zo-
runda kaldı2108. Bunun üzerine Nebateia’lılara karşı yürüdü. Kralları III.
Aretas’ı yenerek başkentleri Petra’yı ele geçirdi2109. Oradan da Iudaia’ya
girdi. Orada Mısır Kralı Ptolemaios XII Auletes’ten hem maddi hem de
askeri yardım aldı2110. Kısa süren bir ablukanın ardından, semavi dinle-
rin kutsal kenti Kudüs/Jarusalem’i zapt etti. Askerlerinin bir kısmıyla
kentin kutsal tapınağına sığınan Musevilerin kralı Aristobulos’u ise;
ancak üç aylık bir kuşatmadan sonra, tutsak etmeyi başardı2111. Böyle-
likle, bir yandan Doğu Akdeniz sahillerinde ele geçirdiği bölgeler üze-
rinde düzenlemeler yaparken, bir yandan da komşu bölgelerdeki bazı
krallıklarla anlaşmalar yapmaya ve ittifaklar kurmaya devam etti2112.
Büyük bir ihtimalle, Kuzeybatı Mesopotamia’nın bir bölgesi olan
Orrhoene/Osroene Kralı II. Abgaros ve her zaman kuvvetliden yana olan
Arap Prensi Alkhaudonios bu sırada Pompeius’la anlaşarak krallıklarını
ellerinde tutmuşlardır2113.
2107
App. Mithr. 106; Syr. 49-50; 70; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 9; 5. 13; 6. 1; ko-
nuya ilişkin olarak ayrıca bk. Grainger 1991, 159 vdd.
2108
App. Mithr. 106; 117; ayrıca krş. Oros. hist. VI. 4. 9; 5. 13; 6. 1.
2109
App. Mithr. 106; Cass. Dio XXXVII. 15. 1-2; Oros. hist. VI. 6. 1; Fest. Brev.
XVI str. 15; Auct. Liber de Vir. ill. 77. 6. Cassius Dio’ya (ibid.) göre, böylelikle
Roma’ya bağlı kralların sınırları Kızıldeniz’e kadar ulaşmış oluyordu (ayrıca bk.
App. Mithr. 114; Flor. epit. I. 40. 31; Plin. nat. VII. 26. 97). Nabateia’lıların kralı
Aretas, Pompeius’un triumphus’unda yendiği Armenia Kralı Tigranes, Kommagene
Kralı Antiokhos, Media Kralı Dareios, Albania Kralı Oroises, Iberia Kralı Arto-
kes’in etc. –yirmi iki kral (Oros. hist. VI. 6. 4)– arasında sayılmaktadır (Diod. XL. 4;
App. Mithr. 117). Daha detaylı bilgi için bk. Iosep. Ant. Iud. XIV. 5. 1; Eutr. VI. 14.
1; Auct. Liber de Vir. ill. 77. 6; Hist. Aug. Prob. II. 3; Magie 1950, 362 dn. 24;
Broughton 1952, II 181; Eadie 1967, 131; Vogel-Weidemann 1985, 57 vdd.
2110
Plinius’a (nat. XXXIII. 47. 136) göre Varro, Ptolemaios XII Auletes’in Pompei-
us’a 8.000 asker yollamış ve Romalı generalin şerefine cömert bir ziyafet düzenle-
miştir. Ayrıca bk. App. Mithr. 114.
2111
Cic. Flac. XXVIII. 67-69; Diod. XL. 2; Liv. perioch. 102; Strab. XVI. 2. 40 c.
762-763; Plut. Pomp. XXXIX. 2; Tac. hist. V. 9; App. Syr. 50; Mithr. 106; 117;
Cass. Dio XXXVII. 15. 2-16. 4; Iosep. Ant. Iud. XIV. 4. 1-3; Flor. epit. I. 40. 30;
Eutr. VI. 14. 2; Oros. hist. VI. 4. 9; 6. 1-4; Fest. Brev. XVI str. 15-16; Chron Synt.
65 c; 67 c; Chron. Pasc. 453 A-B; ayrıca krş. Strab. 2a. 91 frg. 13=Iosep. Ant. Iud.
XIV. 6. 4; Phot. Bib. 52b-53a.
2112
App. Mithr. 114.
2113
Cass. Dio XL. 20. 1; App. civ. II. 1.
Bu sırada Mithradates Bosporos’taki krallığında boş durmamış, İÖ.
64 yazından İÖ. 64/63 kışı sonuna kadar yeni bir ordu ve donanma
meydana getirmeye muvaffak olmuştur. Amacı Roma orduları Sy-
ria’dayken kendisi Skythia, Paionia ve Alp Dağları üzerinden ilerleyerek
düşmanını ininde boğmaktı2114. Tam donanımlı ordu, seçme askerlerin
oluşturduğu 60 cohors’un –36.000 kişi– yanı sıra, önemli miktarda hafif
silahlı asker, okçu ve süvari birliklerinden meydana geliyordu. Hastalığı
sırasında generalleri tarafından ele geçirilen kalelerle topraklarının sınır-
larını genişletmiş, yeni gemiler inşa ettirerek donanmasını güçlendirmiş-
ti. Şimdi hastalığı da iyileşmiş olan kral, Kimmeria Bosporos’unun ağ-
zında kurulmuş önemli bir liman kenti olan Phanagoreia’ya (Tozer)
daha kuvvetli bir garnizon yerleştirilmesini emretmişti2115. Bu vazifeyle
görevlendirilen kralın hadım ağalarından Tryphon kente gönderildi.
Fakat bir zamanlar Tryphon tarafından ağır hakarete uğramış olan
Phanagoreia’lı Kastor, kralın yeni garnizon komutanı kente girerken ona
suikast düzenlemiş ve onu öldürmüştür. Akabinde halkı Mithradates’e
karşı ayaklandırmıştır. Galeyana gelen halk bağımsızlığını korumak üze-
re harekete geçerek Mithradates’in kent kalesinde konuşlandırdığı garni-
zona saldırmış ve onu her yandan ateşe vermiştir. Kralın oğullarından
Artaphernes, Dareios, Kserkses, Oksathres ile kızlarından Eupatra yan-
ma tehlikesiyle karşı karşıya kaldıklarından teslim olmuşlar ve zincire
vurularak hapse atılmışlardır2116. Fakat kralın kızlarından Kleopatra2117,
2114
Plut. Pomp. XLI. 2; Cass. Dio. XXXVII. 11. 1; Flor. epit. I. 40. 24-25.
2115
Phanagoreia’nın stratejik konumundan ötürü kral her zaman için kentte garnizon
bulundururdu (İÖ. ca. 88/87 yılında Mithradates VI Eupator’un ordusundaki bir
askere ilişkin onur dekreti için bk. Vinogradov und Wörrle 1992, 169 vdd.; Avram
2002, 70 dn. 9). Kral son zamanlarda kentte hakimiyetine karşı çeşitli girişimlerin
yapıldığını haber aldığından oraya daha kuvvetli bir garnizon gönderme gereğini
duymuş olsa gerekti.
2116
Oros. hist. VI. 5. 2. Appianos’a (Mithr. 108) göre, Mithradates’in kaledeki evlat-
larından sadece Artaphernes o sıralar 40 yaşındaydı (ayrıca bk. Cauer 19652, col.
1308). Diğerleri ise, daha çocuktular. Cassius Dio’ya (XXXVII. 11. 4) göre, daha
sonradan Mithradates’in oğulları Pompeius’a gönderilmişler (ayrıca bk. Oros. hist.
VI. 5. 2), Appianos’a (Mithr. 117) göre ise, Mithradates’in yukarıda sözü edilen
çocukları ve diğerleri Pompeius’un zafer geçidinde halka teşhir edilmişlerdir (ayrıca
bk. Liv. perioch. 103; Plut. Pomp. XLV. 4).
2117
Mithradates’in, İÖ. 95 yılında Armenia Kralı II. Tigranes’le evlendirdiği kızı
(Iust. XXXVIII. 3. 2; Memnon 43. 2; Plut. Luc. XXII. 1; ayrıca bk. App. Mithr. 108)
olsa gerektir. Kralın, İÖ. ca. 67/66 yılında Tigranes’le arasının açılmasından sonra,
Kleopatra Armenia sarayını terk ederek babasının yanına dönmüş(?) gibi görün-
her şeye rağmen kalede kalmış, garnizon askerleriyle birlikte azimle
kaleyi savunmuş, sonunda halkı geri püskürtmeyi başarmıştır. Phanago-
reia’daki ayaklanmadan haberdar olan Mithradates, kızının cesaretini
takdir etmiş ve donanmasından iki sıra kürekli gemilerini (biremes)
yollayarak Kleopatra’yı ve kalede kalan askerlerini kurtarmıştır. Fakat
Mithradates’in kente gönderdiği birlikler Kastor’un Phanagoreia’da
örgütlediği ayaklanmayı bastıramamışlar ve Pantikapaion’a geri dönmek
zorunda kalmışlardır. Bunun üzerine Phanagoreia’daki isyan diğer kent-
lere sıçramış ve Bosporos Krallığı’nın sahil kesimindeki Khersonesos,
Theodosia (Feodosiya/Kaffa), Nymphaion (Kalati) kentleri2118 de krala
ait garnizonları şehirlerinden kovarak Mithradates’e karşı ayaklanmış-
lardır. Kısa süre içinde Mithradates’in elinde sadece Pantikapaion ken-
tiyle ordusu kalmıştır. Bu sırada kral ordusundan da kuşkulanmaya baş-
lamıştır. Çünkü askerlerin çoğu zorunlu yükümlülüklerini yerine getir-
mek üzere ülkenin dört bir yanından toplanmışlardı. Daha önceki tecrü-
belerinden de iyi bildiği üzere askerler talihsiz komutanlarını terk etme-
ye meyilliydiler2119.
Bu bakımdan kral, İÖ. 63 yılının başlarında Skythia prensleriyle ni-
şanladığı kızlarını onlarla evlendirmek amacıyla hadım ağalarının ko-
mektedir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Stähelin 19662, col. 788; Reinach 19752,
293; 404 dn. 1.
2118
Kral planladığı yeni sefer için hazırlıklarını sürdürürken bir yandan da halkı
kendisinden soğutmuş olsa gerektir. Çiftçilerin öküzlerine ve atlarına el koyulduğu
düşünülebilir. Ağır vergilerin altında ezilen halk ise, yakaladıkları gençleri askere
alan çavuşların, gerekli görülen ağaç, kereste ve metal ihtiyacı için kentlerin altını
üstüne getiren mühendislerin yanı sıra, belki de memurların sertliği, haksızlığı ve
şiddetine maruz kalmış olabilir. Bu bakımdan Phanagoreia’daki ayaklanma hare-
ketinin kısa sürede bütün ülkeye yayılmış olması ihtimal dahilindedir. Konuya iliş-
kin olarak bk. App. Mithr. 107-108; Flor. epit. 1. 40. 26; Günaltay 19872, 530.
Ayrıca Karadeniz’in kuzey sahillerindeki diğer bir önemli Hellen kenti Ol-
bia’nın da bu sırada ve hatta daha önceleri, İÖ. 71/70 yılından itibaren kralın kontro-
lü altından çıktığına dair görüşler mevcuttur (Shelov 1983, 41; 58; Krapivina 2005,
256 dn. 48-49). Ayrıca son zamanlarda Mithradates’in, Bosporos Krallığı ve Kuzey
Karadeniz’deki kentlere karşı önceleri dostça ve saygılı davranırken sonraları, onlara
karşı daha kaba davranmak zorunda kaldığına dair senaryolar ileri sürülmektedir.
Bununla birlikte, bölgeden ele geçen nümismatik buluntuların kronolojik olarak
değerlendirmesi, bu düş ürünü tezlere açıkça ters düşmektedir (Callataÿ 2005, 136).
2119
App. Mithr. 108. Orosius’a (hist. VI. 5. 3) göre, Bosporos kentleri Mithradates’e
karşı ayaklanmaya başlayınca kral, öfkeyle ülke halkına karşı birtakım suçlar işle-
miş, dostlarından şüphelendiklerini öldürtmeye başlamıştır. Hatta bu arada Eksipod-
ras adlı oğlunu da katlettirmiştir.
mutasına verdiği 500 kişilik muhafız kıtası eşliğinde yolladı. Aynı za-
manda onlardan bir an evvel kendisine yardım kıtaları göndermelerini
isteyecekti. Fakat muhafızlar yolda hadım ağalarını öldürdüler. Kralın
kızlarını alarak Romalıların tarafına geçtiler. Böylelikle Mithradates’in
oğulları gibi kızlarının da büyük bir çoğunluğu Pompeius’un eline geç-
miş oldu2120.
Ama hiçbir şey kralı tuttuğu yoldan döndürmeye yetmiyordu. Talih-
sizliğine, askerlerinin, dostlarının ve hatta oğullarının bile kendisine iha-
net etmesine rağmen, bir yolunu buluyor ve Romalılarla olan ezeli sava-
şımına devam ediyordu. Bu bakımdan kral kötü şansına yol vermedi.
İsteklerini gücünden üstte tutmak istedi. Talihsizliğe karşı düşünce ve
eylem gücünün tüm imkanlarıyla enerjik bir biçimde direndi. Sky-
thia’lılarla müttefiklik kurma kapısı kapandıktan sonra, bu sefer
Gallia'lılara yanaştı. Şimdi hırslı ve aktif beyninde Skythia yoluyla
Istros’u (Tuna) aşıp oradan Kuzey Italia’ya geçerek Roma’yı işgal et-
meyi düşünüyordu2121. Gallia’lıların yardımıyla Italia’yı istila edecekti.
Aynen ikinci bir Hannibal gibi Roma topraklarına girecekti2122. O zaman
bazı İtalik kavimlerin dahi kendilerine yardım edeceğini umuyordu.
Zaten Romalılardan nefret eden İtalikler uzun süre onlara karşı savaş-
mışlardı. Spartacus bile bir gladyatörken İÖ. 73 yılında Romalılara baş-
kaldırmış ve onlara karşı iki sene boyunca başarıyla çarpışmıştı2123.
Kralın bu cesur planı kendisini heyecanlandırırken, ordusundaki askerle-
2120
App. Mithr. 108. Mithradates’in Skythia krallarıyla evlenmek üzere gönderdiği
kızları arasında Orsabaris de yer almaktaydı. Zira Pompeius’un İÖ. 61 yılında Ro-
ma’daki triumphus’unda Mithradates’in diğer oğullarının ve kızlarının yanında
Orsabaris’in de adı sayılmaktadır (App. Mithr. 117). Daha detaylı bilgi için bk.
Schmitt 1962, col. 468-469.
2121
App. Mithr. 119; Cass. Dio. XXXVII. 11. 1-3.
2122
Hayatı boyunca büyük amaçlar peşinde koşan Mithradates’in bu şekilde fikir
yürütmüş olmasında aslında şaşılacak bir şey yoktu. Çünkü, kazanırsa şimdiye kadar
Romalıların kendisine ve krallığına yaptığı kötülüklerin intikamını almış olacağını
hesaplıyordu. Ölecek olursa, Italia’yı egemenliği altına almaya çalışırken bulacağı
ölümün şerefli olacağını düşünüyordu.
2123
Thrakia’lı bir gladyatör olan Spartacus, İÖ. 73 yılında Capua’daki gladyatör
yetiştiren bir okuldan yetmiş dört arkadaşıyla birlikte kaçıp Italia’daki köleleri ayak-
landırmış ve iki yıl boyunca Romalılara karşı savaşarak üzerine gönderilen tam
donanımlı legio’ları birbiri ardına bozguna uğratmıştır. Daha detaylı bilgi için ayrıca
bk. Cic. Leg. Man. XI. 30; Att. VI. 2. 8; Sall. Hist. III. 60-61; Liv. perioch. 95-97;
Vell. II. 30. 5-6; Tac. ann. XV. 46; Plut. Crass. VIII. 1-9; 11; Pomp. XXXI 7; Flor.
epit. II. 8. 1-14; App. civ. I. 116-120; Eutr. VI. 7. 2 dn. 11; August. DC. III. 26 b; V.
22 a; Oros. hist. V. 24. 1-8.
rini düşündürüyor ve korkudan titretiyordu. Yabancı ve düşman toprak-
lara karşı uzun sürecek bir sefere çıkmak istemiyorlardı2124.
Bu bakımdan bağlantıları Mithradates’e yabancılaşmaya başladı.
Kralın çevresindeki herkes yavaş yavaş kendisinden uzaklaşıyordu.
Romalıların durumu güçlenirken Mithradates’in durumu kötüye gidi-
yordu. Artık başkaldırı ve isyanın sahası tahtın basamaklarına kadar
genişlemişti. Bu bakımdan kral şüphelendiği herkesi ortadan kaldırmaya
başladı. Hatta sadece kuşkulandığından dolayı elinde kalan çocukların-
dan bazılarını bile öldürtmekten çekinmedi2125.
Fakat, İÖ. 63 yılı baharında kralın en sevdiği oğlu ve tahtın varisi
Pharnakes2126, babasının ölümünü bekleyememiş, krala karşı isyan et-
meyi düşünen bir grup askerin başına geçerek, suikast girişimine ön
ayak olmuştur. Böylelikle Romalılardan özür dileyip onlarla bağlaşık
olmayı ve Kimmeria Bosporos’unun kralı olarak kalmayı umuyordu2127.
Ama işler umduğu gibi gitmemiş ve komplo girişimi her zaman olduğu
gibi, daha başlamadan kralın kulağına gitmiştir. Pharnakes’in cürüm
ortakları işkence altında konuşturulmuş ve onun suçluluğu açık olarak
ortaya çıkarılmıştır. Bununla birlikte kralın danışmanlarından
Menophanes, ordu sefere çıkmak üzereyken tahtın varisi Pharnakes’in
öldürülmesinin askerler üzerinde olumsuz bir etki yaratacağını belirt-
miştir. Hareket emri verildikten sonra, her şeyin düzeleceğini söyleyerek
kralı ikna etmiş ve onun oğlunu öldürtmesine engel olmuştur. Böylelikle
kral oğlunu affetmiştir. Pharnakes ise, babasının huyunu bildiğinden,
onun eninde sonunda kendisinden intikam alacağını düşünerek endişe-
lenmiş ve bu durumdan huzursuz olmuştur. Italia Seferi’nin başlamasına
birkaç gün kala, bir gece Romalı mültecilerin kampına gitmiştir. Kralın
bu seferi sırasında karşılarına çıkacak tehlikelerin abartılı bir tablosunu
çizdikten sonra, onlara birçok vaatlerde bulunmuştur. Böylelikle Roma-
lıların bir zamanlar Coriolanus’un2128 düştüğü duruma düşmekten kurtu-
2124
App. Mithr. 109.
2125
Cass. Dio XXXVII. 11. 4; 12. 1. Zaten kral daha önceden kişisel güvenliği için
ve kendisine ihanet ettikleri gerekçesiyle, Ariarathes?, Mithradates, Makhares ve
Ksiphilinos’u öldürtmüştü. Oğullarının bazıları ise, Phanagoreia’daki ayaklanmadan
sonra, kaçırılarak Pompeius’a götürülmüştü.
2126
O sıralar 35 yaşındaydı (App. Mithr. 120).
2127
Cass. Dio XXXVII. 12. 1; ayrıca bk. Vell. II. 40. 1.
2128
Gaius Marcius Coriolanus, İÖ. ca. 491/490 yılında, plebs’lerden nefret ettiği ve
tribunus’ların gücüne karşı geldiği için sürgün edilince, Romalıların düşmanlarından
Volsk’ların yanına sığınmış ve onları Roma’ya karşı savaş açmaya ikna etmişti.
Daha sonra da Volsk ordularının başında Romalıları yenmiş ve Roma’yı kuşatmıştır.
lacaklarını ve kendi vatanlarına karşı yürümeyeceklerini bildirerek onla-
rı kendi tarafına çekmeyi başarmıştır. Bunun üzerine diğer kamplara ve
donanma askerlerine elçiler göndererek, onları da ikna etmeye muvaffak
olmuştur. Sabahla birlikte Romalı mültecilerin başkanlığı altında bütün
ordu ayaklanmış ve yaşasın yeni kral Pharnakes diye bağırmaya başla-
mışlardır. Bu sırada ne olduğundan habersiz askerler, sayılarının azlı-
ğından ve eğer bağıranlara karşı koyarlarsa öldürüleceklerinden korka-
rak isyana katılmışlardır. Gürültüye kral uyanmış ve bağırtıların sebebi-
ni sormuştur. Daha sonra da habercilerini göndererek durum hakkında
bir fikir edinmeye çalışmıştır. Fakat buna gerek kalmamış kralın sarayı-
na kadar gelen bağırışlardan ordunun kendisine karşı isyan ettiğini an-
lamıştır. Sarayın önüne kadar gelen öfkeli askerler2129: “Oğlunun kral
olmasını istiyoruz; hadım ağaları tarafından yönetilen, oğullarını, gene-
rallerini ve dostlarını öldüren yaşlı bir kral yerine genç bir kral istiyo-
ruz” diye bağırıyorlardı.
Mithradates’in uzun yaşamı boyunca
bu gibi isyanlarla karşılaşması ve bunları
bastırması ilk defa olmuyordu. Atına atla-
dı ve yanına muhafız birliğini alarak is-
yankar askerlerini hitabetiyle yatıştırmak
üzere sarayından dışarı çıktı. Bu sırada
saray muhafızlarından bir kısmını Pharna-
kes’i tutuklamak üzere gönderdi. Fakat
onlar kralın oğlunu tevkif edeceklerine
Romalı mültecilerin kampına giderek Pharnakes
isyancılara katıldılar. Garnizon askerleri-
nin bir kısmı ise, görev yerlerini bırakıp isyana katılmak üzere diğerleri-
nin yanına gittiler. Fakat asi askerler onları yanlarına kabul etmediler.
Koruma birliğiyle yanlarına doğru gelmekte olan Mithradates’i işaret
Fakat annesi, karısı, çocukların da bulunduğu bir grup Romalı kadın Volsk’ların
karargahına gelerek Coriolanus’a kendisini ve atalarını besleyen vatanını düşman-
larla birlik olup yağmalatmamaya ve parti kavgası yüzünden öfkelenerek vatandaşla-
rını köle durumuna düşürmemeye ikna etmişlerdir. Bu bakımdan Coriolanus, Roma
üzerindeki kuşatmayı kaldırmış ve geri dönmüştür. Fakat sonradan bu duruma öfke-
lenen Volsk’lar tarafından değişik biçimlerde tasvir edilen bir şekilde öldürülmüştür
(Liv. II. 34-40). Bununla birlikte Livius’un (II. 40) eski bir “Roma Tarihi” yazarı
olan Fabius’un eserinden aldığını söylediği bir fragmana göre, Coriolanus yaşlılık
yıllarına kadar sürgünde yaşamıştır. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Dion. Hal. ant.
VIII. 12; 17-56; Cic. de amic. XI. 36; XII. 42.
2129
App. Mithr. 110; ayrıca bk. Liv. perioch. 102; Oros. hist. VI. 5. 4.
ederek davalarına olan sadakatlerini ispat etmelerini istediler. Bunun
üzerine garnizon askerleri geri dönerek kralın koruma birliğine saldırdı-
lar. Fakat Tuna Gallia’lılarından oluşan özel muhafızları sayesinde kral
sarayına geri kaçırıldı. Kralın atını yakalayan garnizon askerleri ise,
zavallı hayvanı parçalara ayırdılar. Bir yandan da Pharnakes’i yeni kral-
ları olarak selamladılar2130.
Kral Kimmeria Bosporos’unun kıyısında yükselen bir tepe2131 üze-
rindeki sarayının avlusundan Pantikapaion’a doğru baktı. İsyanın geliş-
mesini ve kentin ayaklanan ordusu tarafından ele geçirilişini gördü.
Oğlunun askerleri tarafından tapınaklardan getirtilen papirüs yaprak-
larından yapılma bir taçla kral ilan edilişini seyretti. Kral olarak selam-
lanan Pharnakes’in alkışlandığını duydu. Pharnakes bu kez, yaşlı baba-
sını yalnız ve yardımsız bırakmayı başarmıştı. Mithradates oğluna ha-
berci üzerine haberci göndererek kendisine bağlı olan insanlarla saray-
dan çıkıp gitmesine izin vermesini istedi. Ancak yolladığı habercilerin
hiçbiri geri gelmedi2132. O zaman her şeyin bittiğini anladı. Sonunda kral
isyankar oğlu tarafından zincire vurulup Romalılara teslim edileceğini
düşündü. Çevresindeki kişisel muhafızlarına, sadık kalarak son anına
kadar kendisini terk etmeyen dostlarına ve askerlerine minnettarlığını
dile getirdi. Onların kendisi yüzünden zarar görmemeleri için yeni kral-
larına gönderdi. Bununla birlikte söz konusu kişilerin bir kısmı asilere
katılmak üzere onlara yaklaştıklarında onların kendilerine saldıracağını
zanneden askerler tarafından yanlışlıkla öldürüldüler2133.
Askerler şimdi kaleye doğru ilerlemeye başlamışlardı. Yaşlı kral
Romalıların zafer alayında teşhir edilmektense ölmeyi tercih etti. Tuna
Gallia’lılarından kurulu, Bituitos komutasındaki muhafız alayını yanın-
dan uzaklaştırdı. Karılarını gönderdi. O zamana kadar kendisini hiç
yalnız bırakmayan iki kızıyla baş başa kaldı. Daima kılıcının kınında
taşıdığı zehri çıkartarak hazırladı. Çocukluklarından itibaren birlikte
büyümüş Kıbrıs ve Mısır krallarıyla nişanlı olan Mithradatis ve Nysa
2130
App. Mithr. 111; ayrıca bk. Flor. epit. I. 40. 26.
2131
Söz konusu tepe o zamandan beri ‘Mithradates Dağı’ olarak adlandırılmaktadır
(Logan 1994, 69 vdd.; Archibald 2004, 5).
2132
App. Mithr. 111; Oros. hist. VI. 5. 5. Cassius Dio’ya (XXXVII. 12. 3-4) göre,
Pharnakes hem kendisini izleyen hem de babasının onu yakalamak için gönderdiği
adamların hepsini kazanmıştır. Daha sonra da onları babasına karşı kullanmıştır.
Bunu öğrendiğinde yaşlı kral Pantikapaion’daydı. Sonradan kendisinin geleceğini
söyleyerek oğluna karşı adamlarını gönderdi. Ama Pharnakes bunları da kolayca
amaçlarından saptırdı. Çünkü onlar Mithradates’i sevmiyorlardı.
2133
App. Mithr. 111.
adlı kızları da onunla birlikte zehir içerek intihar etmek istediler. Kızlar
zehri içince zehir hemen etkisini göstermiş ve yıldırım çarpmış gibi
düşerek ölmüşlerdir. Mithradates ise, çok yüksek dozda2134 ölümcül
zehir almasına ve zehrin bir an önce kanına karışıp etkisini göstermesi
için yürümesine ve hareket etmesine rağmen bir türlü ölememiş; canı
bedeninden ayrılmak istememiştir2135. Kral kendisini öldürmek için elini
kılıcına atmış; fakat bedeni uyuştuğu için kolunu rahat hareket ettire-
memiştir. Bu sırada isyancılar neredeyse kralı ele geçireceklerdi. Dışarı-
dan gelen sesler gittikçe yaklaşıyor, gürültü artıyordu. Bunun üzerine
kral kendisini son ana kadar terk etmeyen özel koruması ἡγεμὼν
2136
Κελτῶν=Kelt komutan Bituitos’u yanına çağırdı. Düşmanlarına karşı
onun sağ kolundan birçok kereler yararlandığını söyledi. Gallia’lı komu-
tandan, büyük bir imparatorluğu uzun yıllar tek başına yönetmiş olan
kendisini öldürüp, onun Roma’daki zafer töreninde sergilenme tehlike-
sini de ortadan kaldırmasını istedi. Böylelikle kralına karşı son ve en
büyük iyiliği yapmış olacağını ifade etti. Bituitos kralı iyi bir ücret kar-
şılığı isyancılara teslim edebilecekken, kılıcını çekerek bir vuruşta kralı
öldürmüştür. Pharnakes yanlıları o sırada içeri girmişler, yerde serili
yatan ölünün kargıları ve bıçaklarıyla yüzünü ve vücudunu delik deşik
ederek tanınmaz hale getirmişlerdir2137.
2134
İki kat daha fazla (Paul. Aeg. V. 28. 2). Ayrıca bk. Oros. hist. VI. 5. 6; Niceph.
Hist. II. 642 d-643.
2135
Appianos (Mithr. 111), Cassius Dio (XXXVII. 13. 1-2), Aulus Gellius (XVII.
16. 3-5), Iustinus (XXXVII. 2. 6), Orosius (hist. VI. 5. 6) ve Paulus Aegineta’ya (V.
28. 2) göre, kral gençliğinden beri ihtiyat olsun diye, vücudunu en şiddetli zehirlere
alıştırmış olduğu için bir türlü ölememiştir (ayrıca bk. Liv. perioch. 102; Flor. epit. I.
40. 25; Dam. Isid. 403; Alex. Trall. Febr. II. 155. 6; Aët. V. 133. 62; Suda ω 280
“Ὦ φῶς”). Aulus Gellius (ibid.), kralın sık sık zehirlere karşı olan bağışıklığını
göstermek için ziyafetlerde şiddetli ve aniden öldüren zehirler içtiğini ve kendisine
hiçbir şey olmadığını dile getirmektedir (ayrıca bk. Dam. Isid. 403; Iust. XXXVII. 2.
6). Bir gün tıp terminolojisine girecek olan ‘kendini Mithradat’laştırma’ deyimi
buradan gelir.
2136
App. Mithr. 111. Livius’a (perioch. 102) göre, Galat askerin adı Bitocus; Incerti
Auctor’a (Liber de Vir. ill. 76. 8) göre, Bithocus’tu. Orosius (hist. VI. 5. 6) ve Su-
da’ya (ω 280 “Ὦ φῶς”) göre, kral Gallia’lı bir askerini çağırarak kendisini öldür-
mesini istemiştir. Pausanias (III. 23. 5) ise, herhangi bir etnik grubun ya da kişinin
ismini vermeden Mithradates’in paralı askerlerinden biri tarafından öldürüldüğünü
ifade etmektedir.
2137
Liv. perioch. 102; App. Mithr. 111; Florus’a (epit. I. 40. 25-26) göre, müttefikle-
rinin kendisini terk etmesi ve oğlu Pharnakes’in ihaneti yüzünden kralın Italia’yı
Pompeius, Mithradates’in intihar haberini Petra2138 yakınlarındaki
kampı çevresinde atıyla talim yaptığı sırada aldı. Mesajı getiren haber-
ciler mızraklarının ucuna zafer timsali olan defne çelenkleri takmışlardı.
Bunu gören askerler ve Pompeius’un subayları önemli olduğu kadar
sevinçli bir haber olduğunu anlamışlar ve generalin yanına toplanmış-
lardır. Pompeius önce talimi bitirmeyi düşünmüş; fakat sabırsız askerle-
rin bağırışları ve ısrarlarına dayanamayarak atından inmiştir. Orada hita-
bet için uygun bir kürsü yoktu. Askerler duydukları heyecandan dolayı
yüksek bir toprak yığını oluşturmayı akıl edemediler. Ama yük hayvan-
larının taşıdığı erzak çuvallarını üst üste koyarak kısa zamanda bir yük-
selti oluşturdular. Pompeius kürsü diye bunların üzerine çıkarak askerle-
rine mektupları yüksek sesle okudu. Mithradates’in öldüğünü ve yerine
oğlu Pharnakes’in geçtiğini ilan etti. Onun babasını kendi ve Romalılar
adına nasıl öldürdüğünü dile getirdi. Yeni Kimmeria Bosporos kralının
kayıtsız şartsız Romalılara boyun eğdiğini bildirdi2139.
Haber Romalıları bir anda sevince boğdu. O gün ve ertesi gün bo-
yunca ordu bayram etti. Tanrılara kurbanlar sunuldu ve festivaller dü-
zenlendi. Romalılar, sanki Mithradates’in şahsında on binlerce Roma
düşmanı ölmüşçesine sevindiler2140. Pompeius habercilerini Senatus’a
istila etme planı başarısız oldu. Zehir alarak hayatına son vermeyi denedi; fakat
ölemeyince kılıçla intihar etti –kılıç vasıtasıyla hayatına son verildi (Paul. Aeg. V.
28. 2; ayrıca bk. Niceph. Hist. II. 642 d-643; Suda ω 280 “Ὦ φῶς”). Aulus Gellius’a
(XVII. 16. 5) göre de, kral en şiddetli ve ölümcül zehirleri denedikten sonra, kendi
kılıcının üzerine atlayarak intihar etti. Cassius Dio’ya (XXXVII. 13. 3-4) göre ise,
her çeşit kaderi yaşamış olan Mithradates hayatının olağan bir şekilde bitmesini
istemedi. Ölmek istedi. Hem zehirle hem de kılıçla intihar ediyorken, bir zamanlar
kendisine hizmet eden oğlunun adamları da odaya doluştu ve onun ölmesini kılıçları
ve kargılarıyla daha da çabuklaştırdılar. Plutarkhos’a (Pomp. XLII. 2) göre, kralın
yüzü ve vücudu aldığı yaralardan neredeyse tanınmayacak haldeydi. Bu yüzden
Pompeius kralın bu hale getirilen cesedine bakmaya cesaret edememiştir.
Appianos’a (Mithr. 117) göre, kralla birlikte kendi istekleri doğrultusunda ölmeyi
seçen kızlarının ve kralın ölüm sahnesi dramatize edilerek resmedilmiş ve sonradan
Pompeius’un Roma’daki zafer alayında sergilenmiştir. Daha detaylı bilgi için bk.
Val. Max. IX. 2 ext. 3; Vell. II. 40. 1; Iust. XXXVII. 1. 7-9; Eutr. VI. 12. 3; Auct.
Liber de Vir. ill. 76. 7-8; Ioseph. Ant. Iud. XIV. 3. 4; Bell. Iud. I. 6. 6; Cass. Dio
XXXVII. 10. 4; Oros. hist. VI. 5. 6-7; Gell. XVII. 16. 5; Niceph. Hist. II. 642 d-643.
Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Geyer 19652, col. 2198; Magie 1950, 363 dn. 25.
2138
Plut. Pomp. XLI. 3; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 6. 1. Iosephus’a (Ant. Iud. XIV. 3.
4; Bell. Iud. I. 6. 6) göre ise, Pompeius kralın ölüm haberini Jerikho’dayken aldı.
2139
Plut. Pomp. XLI. 3-5.
2140
Plut. Pomp. XLII. 1.
gönderdi. Roma halkına, Anadolu’nun boyun eğmez kralının ölüm habe-
rini ve Pontos kralına karşı yapılan uzun savaşların nihayet sona erdiğini
ilan etti2141. Roma’ya bu haber ulaşınca yaklaşık kırk senedir kendile-
riyle savaşan Romalıların gelmiş geçmiş en büyük düşmanlarından
Pontos Kralı Mithradates VI Eupator Dionysos’un ölüm haberini duy-
duklarında önce buna inanmamışlar; ama haberin doğruluğunu teyit
ettikten sonra, sevinçlerinden yerlerinde duramamışlardır. Çünkü Pyrr-
hos dört yılda, Hannibal on altı yılda bozguna uğratılmıştı2142. Ancak,
ondan sonra, bu kralların en büyüğü gelmişti.
Mithradates, Romalıların birçok eyaletinde
onlara karşı kırk yıldan fazla savaşım vermiş-
ti2143. Romalıların kabusu Hannibal’dan sonra,
Italia’nın ikinci istila girişimi başlamak üze-
reyken son buldu. Gözü pek olduğu kadar eli
kanlı olan bu düşmanın ölümüyle son endişe
de ortadan kalkmış bulunuyordu. Böylelikle
Romalılar rahat bir nefes aldılar. Roma halkı
adını iyice ezberlediği2144, en büyük düşman-
larının ölümünü, İÖ. 63 yılı consul’ü Cicero’nun
Cicero Senatus’a sunduğu on gün süreyle şükran töreni
2141
App. Mithr. 114.
2142
Iust. XXXVIII. 4. 6-7; ayrıca bk. Pastor 1998b, 82 dn. 27.
2143
App. Mithr. 112; 118; Flor. epit. I. 40. 2; Iust. XXXVII. 1. 7-8; Oros. hist. VI. 1.
28-29. Orosius (hist. VI. 1. 30)’da, Romalılar ile Mithradates arasındaki savaşların
30 yıl –ca. 27/28 yıl– sürmesine rağmen neden bazı antik tarihçilerin bu sayıyı 40 yıl
ve fazlasıyla ifade ettiklerini açıklamanın kolay bir iş olmadığını söylemektedir
(ayrıca bk. Oros. hist. V. 19. 2; 24. 17; VI. 5. 11). Iustinus (XXXVIII. 5. 3)’de,
Mithradates ile Roma arasındaki savaşın başlangıcını kralın Küçük Asya’yı ele
geçirdikten sonra, Anadolu halkına verdiği söylevde kendi ağzından verir: Söz
konusu konuşmada Romalıların (İÖ. 116 yılında) Mithradates’in yaşının küçüklü-
ğünden ve tecrübesizliğinden faydalanarak kendisine babasından miras kalan Büyük
Phrygia topraklarını istila etmeleriyle birlikte kralın Roma’ya karşı savaşımı başla-
mıştı. Bu bakımdan antik tarihçiler Mithradates’in Roma’ya karşı verdiği savaşımı
söz konusu ederken onun hükümdarlığının aşağı yukarı kırk yılı boyunca Romalıla-
rın Anadolu’daki hakimiyetine son vermek üzere yaptığı planları ve ön hazırlıkları
da hesaba katıyor olsa gerektirler. Belki de bu yüzden St. Augustinus (CD. V.
22)’de, Bellum Punicum primum per viginti et tres annos peractum est; bel-
lum Mithridaticum quadraginta=Birinci Kartaca Savaşı yirmi üç yılda bitmiştir;
Mithridates Savaşı’nın ise, kırk yılda tamamlandığını söylemektedir. Daha detaylı
bilgi için bk. Green 1990, 559; Rubinsohn 1993, 6-7 dn. 4-7.
2144
Cic. Leg. Man. III. 7; ayrıca bk. Oros. hist. V. 24. 14; 17.
ve dua ayiniyle kutladı2145.
Pompeius ise, Mithradates’in ölümünden sonra, Doğu Akdeniz’de
fazla kalmadı. Bölgeye ilişkin gerekli düzenlemeleri yaptıktan sonra,
yerine legatus’u Marcus Aemilius Scaurus’u bıraktı2146 ve Pontos’a
döndü. Bölge üzerindeki son düzenlemeleri yaptı. Pontos’ta halen Roma
hakimiyetine karşı direnen son kaleleri de ele geçirdi2147. Amisos’a2148
geldiğinde Pharnakes’in kendisine gönderdiği hediyeler, bir zamanlar
Romalı consul Manius Aquillius’u Mithradates’e teslim eden Mitylene
vatandaşlarıyla Hellen ve diğer uluslardan birçok rehineyle karşılaştı.
Ayrıca Pontos hanedanına ait diğer maktullerin cesetleriyle
Mithradates’in naaşı da oradaydı. Pharnakes cesedi, ne yaptığının bir
kanıtı olması için Pompeius’a göndermişti. Kralın yüzü ve vücudu aldığı
kılıç ve mızrak darbelerinden tanınmaz bir hale getirilmişti. Pompeius
kralın yüzüne bakmaya cesaret edemedi. Pompeius ve Romalılar,
Mithradates’in naaşına saygısızlık etmediler. Aksine Mithradates’in
kendi atalarının mezarlarına gömülmesini emrettiler. Çünkü biliyorlardı
2145
Cic. de prov. Cons. XI. 27; App. Mithr. 114. Orosius’a (hist. VI. 1. 29) göre,
Gaius Antonius ve Marcus Tullius Cicero’nun consul’lükleri sırasında –İÖ. 63
yılında– Mithradates’e karşı uzun süren savaşlar kenti tüketmişti. Öyle ki, Lucanus
(Bell. civ. I. 336-337)’de, o dönemi kentin –Roma’nın– barbar zehriyle yok olmak
üzere olduğu şeklindeki dizeleriyle dile getiriyordu (Oros. hist. VI. 1. 29). Ancak
Cassius Dio’ya (XXXVII. 10. 4) göre ise, Gaius Antonius ile Cicero’nun, İÖ. 63
yılındaki consul’lükleri sırasında, Mithradates kendini öldürerek, artık Romalılar
için bir tehdit oluşturmaktan çıktı (Oros. hist. VI. 6. 1). Bu bakımdan Cicero’ya
(ibid.) göre ayrıca, Pompeius’un denizde ve karada tüm savaşları bitirdiğini haber
veren mektuplar Senatus’ta okunduktan sonra, senatörler yine ikinci kez on gün
süreyle şükran töreni düzenleme kararı aldılar.
2146
Iosep. Ant. Iud. XIV. 4. 5; Bell. Iud. I. 7. 7; App. Syr. 51; civ. V. 10.
2147
Cass. Dio XXXVII. 20. 1. Fakat gene Cassius Dio’ya (XXXVII. 14. 3) göre,
Mithradates’in ölümünden sonra, birkaç bölgesi dışında tüm hükümdarlığı Romalılar
tarafından zapt edildi. Ancak Bosporos dışında bazı kaleleri tutan garnizonlar hemen
teslim olmadılar. Bunun nedeni Pompeius’a karşı çıkma düşüncesi değil, koruduk-
ları paranın alınabileceğini ve kendilerinin suçlanabileceklerini düşünmeleriydi. Bu
nedenle beklediler; çünkü her şeyi Pompeius’un kendisine teslim etmeyi istiyorlardı
(ayrıca bk. Işık 2001, 178). Böylelikle, İÖ. ca. 302 yılında kurulan Karadeniz Kral-
lığı sekizinci jenerasyonunda Romalılar tarafından sona erdirilmiş oldu (Plut. Dem.
IV. 4). Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Amm. Marc. XXIX. 5. 33.
2148
Plut. Pomp. XLII. 2. Appianos’a (Mithr. 113) göre ise, Pharnakes, babasının
cesedini bütün diğer hediyeler ve tutsaklarla birlikte bir triērēs’le (üç sıra kürekli
savaş gemisi) birlikte Sinope’ye göndermişti. Cassius Dio (XXXVII. 14. 1; 20. 1)
ise, Pompeius’un Pontos’a döndüğünü bildirmekte; fakat Pharnakes’in elçilerini
hangi kentte karşıladığını belirtmemektedir.
ki, hayatı düşmanlarının elinden sönmüştü ve cesedine hiçbir saygısızlık
yapılmamalıydı2149. Pompeius, kralın cenaze masraflarını kendi cebin-
den karşıladı. Çünkü Mithradates’in büyük başarılarını takdir ediyor ve
onun, zamanının en büyük kralı olduğunu düşünüyordu. Bu yüzden
adamlarına Mithradates adına cenaze töreni hazırlamalarını emretti.
Kralın naaşını bir triērēs’le Pontos hanedanlığına ait kraliyet
nekropolis’inin bulunduğu Sinope’ye gönderdi2150. O gün Karadeniz,
kralını son kez taşıdı. Kral sade bir törenle atalarının yattığı kraliyet
mezarlığına defnedildi.
2149
İnsanın ölmüş kimseye kötülük etmesi, mevta onun düşmanı dahi olsa hem
insanlar hem de tanrı katında doğru bir davranış değildi.
2150
Plut. Pomp. XLII. 2-3; App. Mithr. 113; Cass. Dio XXXVII. 14. 1-2. Pompeius
tarafından, babasını kanlı bir şekilde öldürdüğü ve Romalılarla anlaşmak üzere
onların her çeşit isteğini kayıtsız şartsız yerine getirdiği için, Pharnakes’in Bosporos
Krallığı’nın başında kalmasına ve Roma’nın dost ve müttefikleri arasına katılmasına
izin verildi. Sadece Phanagoreia kenti Mithradates gücünün doruğundayken krala
baş kaldırdığı için, özgür bir kent ve Phanagoreia’lı Kastor da, böylesine bir ayak-
lanmaya öncü olduğu için Roma’nın dost ve müttefiki olarak kabul edildi (App.
Mithr. 114). Ayrıca bk. Sherwin-White 1994, 269.
B. MITHRADATES VI EUPATOR’UN KİŞİLİĞİ
….Mithradates, Ponticus rex, vir neque silendus neque dicendus sine

cura, bello acerrimus, virtute eximius, aliquando fortuna, semper
animo maximus, consiliis dux, miles manu, odio in Romanos
Hannibal…. =….Mithradates, Pontos kralı, ne hakkında endişe duyulmadan
konuşulabilinen ne de sessiz kalınabilinen kişi, son derece savaş canlısı, ola-
ğanüstü cesur, bazen talihli; fakat ruh/karakter bakımından daima son derece
yüksek, stratejide general, vücutça asker, Romalılar arasında nefret bakımın-
dan bir Hannibal...
Velleius Paterculus, Historia Romana, II. 18. 1.
Dünya tarihinde çok ender görülen, böylesine güçlü bir karakter sergile-
yen Mithradates Eupator, yaklaşık altmış dokuz yıl yaşamış2151; elli yedi
yıl hükümranlık sürmüş2152; kırk yıldan fazla Roma’yla çarpışmıştır2153.
Düşmanları tarafından bile zamanının2154; Pontos hanedanının2155 ve
2151
Appianos’a (Mithr. 112) göre, kral altmış sekiz ya da altmış dokuz yaşında
ölmüştür. Bununla birlikte, Eutropius (VI. 12) ve Orosius’a (hist. VI. 5. 7) göre,
Mithradates öldüğünde yetmiş iki yaşındaydı. Sallustius’un fragmanlarından birine
(Hist. V. 5 Maur.) göre ki, büyük bir ihtimalle Mithradates’ten söz etmektedir; kral
yetmiş yaşından fazla yaşamıştır. Cassius Dio’ya (XXXVI. 9. 4) göre ise, Mithrada-
tes, İÖ. 68 yılında yetmiş yaşının üzerindeydi.
Mithradates, İÖ. 120 yılında tahta çıktığında, Strabon’a (X. 4. 10 c. 477) göre,
on bir; Memnon’a (30. 2) göre, on üç yaşındaydı (ayrıca bk. App. Mithr. 112).
Iustinus’a (XXXVII. 2. 1-3) göre ise, kralın doğduğu (İÖ. ca. 134/133) ve tahta
çıktığı yıl (İÖ. 120) gökyüzünde bir kuyruklu yıldız peyda olmuştu. Söz konusu
gökyüzü olayı Çin kaynakları tarafından da doğrulanmış ve yukarıda verilen tarihler
hiçbir şüpheye mahal bırakmayacak şekilde kesinleşmiştir (Finegan 1964, 241 vdd.;
Bickerman 19802, 87; McGing 1986a, 43 dn. 1; Ramsay 1999, 198 vdd.). Kralın
ölümü, Cassius Dio (XXXVII. 10. 4) ve Orosius’a (VI. 6. 1) göre, Cicero’nun, İÖ.
63 yılındaki consul’lüğü sırasında olduğundan, Mithradates öldüğünde altmış dokuz
yaşlarında olsa gerektir.
2152
Kral, yine Appianos’a (Mithr. 112) göre, elli yedi; Plinius’a (nat. XXV. 3. 6)
göre, elli altı yıl hükümdarlık yapmıştır.
2153
App. Mithr. 118; Flor. epit. I. 40. 2; Iust. XXXVII. 1. 7; Oros. hist. VI. 1. 28-30;
5. 11.
2154
Pompeius, Mithradates’i, Plinius’a (nat. XXV. 3. 5) göre, maximus sua aetate
regum=kendi zamanı krallarının en büyüğü; Appianos’a (Mithr. 113) göre ise, ὡς
İskender’den sonra gelen kralların en büyüğü olarak tanımlanan Mithra-
dates2156, şüphesiz Roma’nın en tehlikeli ve en amansız düşmanlarından
biri olmuştur2157.
İnsanda nadir görülen, güçlü bir vücuda, bellek gücüne ve son derece
yüksek bir zekaya sahipti2158. Silahları ve atları dikkat çekici ve oldukça
önemliydi. Kralın Delos, Nemea ve Delphoi tapınaklarına adadığı zırh-
ları ziyaretçilere onun devasa görünümü ve vücudunun kuvveti hakkında
fikir veriyor ve görenleri hayrete düşürüyordu2159. Pompeius bile, Phar-
nakes tarafından kendisine kralın naaşıyla birlikte gönderilen, onun
savaşırken giydiği zırhları, kullandığı silahları ve günlük elbiselerinin
boyutları ve görkemi karşısında şaşkınlığını gizleyememişti2160.
Kralın güçlü bedeni ve yeteneği birçok alanda olduğu gibi binicilikte
ve silah kullanmakta da onu özel kılıyordu. Gençliğinde ordusunun
birinci derecede askeri olmuştu. Savaş çalışmalarına ve silah kullanma
sanatına, öğrenme ve talim yapma bakımından oldukça hevesliydi2161.
At binmekte ve atları yönetmekte oldukça becerikliydi. Öyle ki, bindiği
atı çeşitli mevzilerde değiştirerek yoluna devam etmek suretiyle bir
günde 1.000 stadia (177-192km) yol alabiliyordu. Gerek at sırtında
gerekse ayakta okuyla ve mızrağıyla uzun mesafelere başarılı atışlar
gerçekleştirebiliyordu2162. On altı atın çektiği savaş arabası kullanı-
yor2163 ve profesyonel araba yarışçılarıyla müsabakalar yapıyordu2164.
Nadiren hastalanıyor, yaralandığı ya da hastalandığı zamanlarda
bünyesinin sağlamlığı sayesinde kısa zamanda iyileşiyordu. Gençliğinde
τῶν καθ᾿ αὑτὸν βασιλέων ἄριστον=kendi zamanındaki kralların en iyisi olarak

tanımıştır.
2155
Flor. epit. I. 40. 1; Cic. Mur. XV. 32; Suet. Iul. XXXV. 2; Plin. nat. XXV. 3. 5;
Vell. II. 18. 1; konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Cic. de prov. Cons. XI. 27; Iust.
XXXVII. 1. 7-3. 1; XXXVIII. 7. 10.
2156
Cic. Acad. II. 1. 3.
2157
Oros. hist. V. 24. 17; ayrıca bk. Iust. XXXVII. 1. 7-8. Romalılar arasında nefret
bakımından onunla yarışabilecek tek kişi Hannibal’di (Vell. II. 18. 1). Daha detaylı
bilgi için bk. Strobel 1996, 56 vdd., Sonnabend 1998, 198.
2158
Plin. nat. VII. 24. 88; XXV. 3. 6-7; Vell. II. 18. 1; Gell. XVII. 17. 1-2.
2159
App. Mithr. 112; Sall. Hist. II. 89=Quint. Inst. VIII. 3. 82; ayrıca bk. McGushin
1992, 61; 253.
2160
2161
Iust. XXXVII. 2. 4-5; 4. 1.
2162
App. Mithr. 112; Iust. XXXVII. 2. 4.
2163
App. Mithr. 112; Suet. Ner. XXIV. 2; ayrıca krş. Iust. XXXVII. 2. 5.
2164
Plut. Pomp. XXXVII. 1; ayrıca krş. Iust. XXXVII. 4. 1.
Kralın Kişiliği 513
dağ keçilerinin peşinden koşup onları yakalayabilecek kadar hızlı ve
vahşi hayvanlarla silahsız dövüşebilecek kadar çevik, güçlü ve ce-
surdu2165. Savaşın ve her türlü iklim koşullarının zorluğuna kolaylıkla
katlanabiliyordu. Hayatının büyük bir kısmını savaş alanlarında ve ordu-
gahlarda geçirmişti. Bu bakımdan uyuma ve uyanma zamanlarını gece
ve gündüz olmasıyla değil, koşulların gereğine göre düzenlerdi. Gece-
den gündüzmüş gibi yararlanmasını bilir; acelesi olduğu zaman kahval-
tısını, öğle yemeğini yürürken yerdi. Hiçbir zahmet ve güçlük onu bitap
düşüremez; ancak yapılacak iş görüldükten ve çalışmasını tamamladık-
tan sonra dinlenmeyi gerekli bulurdu. Sıcağa ve soğuğa aynı derecede
dayanıklılık gösterirdi. Bir sefere çıkmaya karar verdi mi; ne gece, ne
kış, ne yolun uzunluğu, ne de dağların sarplığı onu yolundan alıkoyabi-
lirdi. Kral yetmiş yaşına yakınken bile sağlam yapısından dolayı açlığa,
susuzluğa, soğuğa, uykusuzluğa ve her çeşit zor şartlara ayak uydurabi-
liyor ve ön saflarda düşmana karşı savaşabiliyordu. Savaşlarda yalnız
kral sıfatıyla değil, aynı zamanda cesur bir asker olarak büyük işler gör-
müştü. Stratejide bir general, vücut mücadelesinde tam bir askerdi2166.
Mithradates çok güçlü bir hafızaya sahipti. Elli yedi yıllık hüküm-
darlığı süresince kendine bağlı çok çeşitli etnik gruplara hitap ederken
tercümana ihtiyaç duymadan bütün dillerde söylev vererek halkını yö-
netmiştir. Yirmi iki/yirmi beş değişik ulusa hakim olan imparatorluğun-
daki her dili akıcı bir şekilde konuşabiliyor, her askerine kendi dilinde
hitap edebiliyordu2167. Halka söylev verirken düşünceleri çok yönlüydü.
Konuşması görkemli ve ihtiras doluydu; hatta olayları abartı derecesine
kadar getirirdi. Kelimeler net ve özenle seçilmiş olup, konuşmasında
ikna yeteneği ve görkemlilik vardı. Söylevlerinde konuşmasını, asıl
konuya getirmede ve kendini her koşula uydurmada son derece başarı-
lıydı. Konuşması akıcı, hitabet yeteneği mükemmeldi. Akıllıca ve ger-
çek bir tutkuyla ordusuna hitap ederken, iyi ve kötü şeyleri anlatmak,
olayları çarpıtmak konusunda eşsizdi2168. Kişi olarak, bizzat kendisi
2165
2166
Vell. II. 18. 1; Iust. XXXVII. 2. 9; 4. 1-2; ayrıca bk. App. Mithr. 112.
2167
Plin. nat. VII. 24. 88; XXIV. 3. 7; XXV. 3. 6; Val. Max. VIII. 7 ext. 16; Quint.
Inst. XI. 2. 50; Gell. XVII. 17. 1. Bu yüzden Aulus Gellius’un (XVII. 17. 1) aktardı-
ğına göre, Quintus Ennius onun üç tane kalbe sahip olduğunu ileri sürüyordu; çünkü
kral Hellence, Latince ve Oscan dilini konuşmasını biliyordu.
2168
App. Mithr. 56. Plutarkhos’a (Sull. XXIV. 2) göre, Sulla dahi onun Dardanos
anlaşmasından önce her iki orduya verdiği söylevi dinledikten sonra: “Mithrada-
tes’in son derece güçlü bir hatip olduğunu eskiden başkalarından duyduğunu, şimdi
ise, buna bizzat kendisinin şahit olduğunu” söylemiştir.
başlı başına bir güçtü. İnsanları ve kavimleri elde etmesini bilen, kurnaz
bir kraldı. Herkesi etkileyebiliyor, kendisine karşı ön yargılı olanları ve
tedbirli davrananları bile, konuşmasını sunarken takındığı ikna edici
tavrıyla ve inandırıcılığıyla davasına bağlayabiliyordu. Egemenlik ve
bağımsızlık duygularını körükleyerek, Hellenlerinn ve Anadolu halkları-
nın kendi çevresinde toplanmasını sağlıyordu2169. İç çekişmeler ve parti
kavgaları içindeki rejim düşmanı Romalılarla anlaşıyor, sürgünlere ku-
cak açıyor ve onlardan kendi amacına ulaşmak için yararlanmasını bili-
yordu2170.
Pontos kralı, sürekli kendi amaçlarında yanlış hesaplarla aldanan
Küçük Asya’daki Hellen kentlerine karşı, durumun gereğine göre, bazen
süratle, bazen de yavaşça, adım adım ilerleyen bir siyaset güdüyordu.
Kral, Mithradates-Roma Savaşları’nın ilk yıllarında halka yakın, insan-
cıl, eli açık, yumuşak yürekli; buna karşın Romalılara karşı baş eğmeği
reddeden bir imaj çizmekteydi. Savaşçı cesaretini ve strateji zekasını,
büyük bir adalet anlayışıyla, ölçülü tutumuyla ve kuşku götürmez yöne-
tici yeteneğiyle birleştiriyordu. Cesareti, basireti, cömertliği, mantıksal
davranışları, ayrıca yüce gönüllülüğü bakımından olduğu kadar, tehli-
keler karşısında soğukkanlılığını korumasıyla da dikkat çekiyordu.
Düşmanlarına karşı cesaret; vatandaşlarına ve askerlerine karşı adalet;
halkın adet ve gelenek-göreneklerine hürmet ilkelerini benimsemişti2171.
Fakat kralın hayranlık ve takdir uyandıran nitelikleri, onun canavarca
kusurları ve gaddarlığıyla eşdeğer nitelikteydi. Haşmetli görünümüne
aynı ölçüde yetenek ve ihtiras katabilen; yeri geldiğinde tam anlamıyla
vicdansız ve hatta zalim olabilen bir kişiliğe sahipti2172. Önceleri, gerek
halka gerekse kendisine karşı savaşan insanlara ve başkaldıran kentlere
dahi hoşgörülü, anlayışlı ve ılımlı bir tutum sergilerken2173, sonraları
2169
Zira kral verdiği söylevlerde; Küçük Asya’daki halkların ve krallıkların Romalı-
larla yapabilecekleri tek anlaşmanın, onlara tabi olmak ve onların emirlerine boyun
eğmek olduğunu vurguluyordu. Bu bakımdan, Anadolu’da ikamet eden halklar ve
krallıklar ya Romalılara boyun eğecek ya da bağımsızlıkları uğruna savaşacaklardı
(Raditsa 1969, 53).
2170
App. Mithr. 112; 119. Başarılı bir şekilde sonuçlandırmak istediği her işte,
kendisine yardım edebileceklerine karar verdiği zaman insanlarla ve kavimlerle
dostluklarını geliştirmekte, hiçbir Hellenistik kral onun kadar becerikli olamamıştır.
2171
2172
Sall. Hist. II. 86; Memnon 30. 2; App. Mithr. 112; ayrıca bk. Arus. 455. 24;
McGushin 1992, 253.
2173
Kral, yenik düşen düşmanlarına karşı son derece merhametliydi. Küçük As-
ya’daki kentlerde yalnızca demokrasiyi yeniden canlandırmakla kalmadı; beş yıllık
Romalılar karşında Pontos orduları birbiri ardına yenilip, Anadolu’daki
Hellen yerleşimleri ayaklanmaya başlayınca kendisine ihanet eden kent-
lere ve suçlu insanlara karşı sert tedbirler almaya başladı2174. Zira yo-
rulmaz kalbi, zaman içinde katılaşmıştı. Kin ve tutkularını tatmin edecek
hiçbir cinayetten çekinmedi2175. Bununla birlikte her şeyden önce, onun
giriştiği işlerde kesin bir bütünlük, bir sır, bir çabukluk ve bir maksat
görülmekteydi. Gerçekten, ister çevirdiği gizli işlerde olsun, isterse ça-
buk davranmayı ya da güce başvurmayı gerektiren durumlarda olsun,
nadiren başarısızlığa uğrardı. Kralın herhangi bir hareketine hedef olan
bir kimse, kent, kavim ya da toplum hiçbir zaman kendi başına geleceği
sezemezdi. Ancak kaçınılmaz veya karşı konulmaz bir duruma gelince
bunun farkına varırlardı ki; o zaman, artık iş işten geçmiş olurdu.
Büyük bir ihtimalle; kralın gençliğinin zorluklarla geçmesi, çocuklu-
ğundan itibaren hayatını tehdit etmiş olan suikastlar, onu evhamlı2176,
kindar ve gaddar biri yapmıştı2177. Zalimliği insanlık dışıydı. Vicdani
huşuya saygı göstermez ve kendisi böyle bir vicdani çekingenliğe sahip
bulunmazdı. Öyle ki; annesini ve erkek kardeşini2178, eşlerini ve kız kar-
bir süre için tributum ödenmesini de erteledi. Savaştan sonra, ele geçirdiği esirleri
serbest bırakacak kadar iyi yürekli ve ellerine yolluk azıklarını vererek, ailelerine
geri gönderecek kadar hayırseverdi. Bu yüzden Hellenler tarafından insancıl (=
philanthrōpos [φιλανθρώπος]) bir kral olarak tanınmıştı.
2174
Başlarına tiran atayarak, bazı kentlerde garnizon bulundurmaya ve suikastçıları
acımasızca ortadan kaldırmaya başladı. Ayrıca krş. Dam. Isid. 403.
Plutarkhos’a (Sert. X. 4) göre, hak edilmemiş başarısızlıkların ve felaketlerin
insan üzerinde büyük bir etki yarattığı, güçlü ilkelerin ve karakterlerin, karşı konul-
maz kaderleriyle birlikte mizaçlarını değiştirdikleri bir gerçekti. Zira koşullar değiş-
tikçe insanın da değişmesi doğaldı. Bu şekilde Mithradates, Romalılar karşısında
talihi döndükten sonra ve Küçük Asya’yı gerek elinde tutma gerekse tekrar ele ge-
çirme umudu azaldıkça, kendisine ve halkına ihanet ve haksızlık edenleri acımasızca
cezalandırmaya başladı. Bundan dolayı bazı antik tarihçiler ve modern yazarlar,
kralın başına gelen büyük felaketler nedeniyle mantığını kaybettiğini ve şanssızlık-
tan dolayı hissiz, zalim biri olduğunu iddia ederler. Fakat, gerçekten insanların
kederlerinde bile soylu bir kökenin ve iyi bir eğitimin ne kadar yararlı olduğunu;
kaderin çoğu kez kötülükler tarafından kuşatılan erdemden üstün olduğunu; ayrıca
felaketlere basiretle katlanılması için, gücün erdemden yoksun bırakılmaması gerek-
tiğini anlamadıkları için asıl hissiz ve acımasız olan kendileridir.
2175
App. Mithr. 112.
2176
Hellenistik krallıkların saray entrikaları arasında büyüyen bir kişinin paranoyak
olması, hiç de şaşılacak bir durum değildir.
2177
Iust. XXXVII. 2. 4-9; 3. 7-8.
2178
Sall. Hist. II. 86-88; Memnon 30. 2; App. Mithr. 112; ayrıca bk. Schol. Gronov.
318 (27 St).
Mithradates V [Antiokhos IV Theos,
Euergetes – Laodike
Epiphanes, Nikephoros'un kızı]
Mithradates VI Ariarathes VI Epiphanes,

Laodike – Eupator, Dionysos – Monime Mithradates Khrestos Laodike – Nysa Roksane Stateira
Philopator
– Berenike – Nikomedes III Euergetes
– Stratonike
– Hypsikrateia
Pergamon'lu Tigranes I Athenais II Ariobarzanes II Ptolemaios,

Mithradates Arkathias Makhares Khiphares Dareios Kyros Kleopatra Nysa
Mithradates – Megas Philostorgos – Philopator – Kıbrıs kralı
Ariarathes IX Pharnakes Artaphrenes Oksathres Kserkses Eupatra Mithradatis – Ptolemaios XII Drypetina Orsabaris
Eusebes, Philopator Auletes
– evlenmiş ya da nişanlanmış
21) Mithradates VI Eupator’un Soyağacı

deşlerini2179, oğullarından dört, kızlarından üç tanesini öldürtmüştü2180.
Yeğeni, Kappadokia Kralı VIII. Ariarathes’i2181 ve Bithynia tahtına çı-
kardığı Sokrates’i2182 kendi elleriyle öldürmüştü. Verdiği gizli bir emir-
le, tarihe “Ephesos Akşamı” olarak geçen kanlı katliamla, aynı günde
Küçük Asya’da ikamet eden 80.000-150.000 Romalıyı kılıçtan geçirt-
mişti. Kendilerinden şüphelenmeye başladığı 60 Galat tetrarkhes’ini
eşleri ve çocuklarıyla birlikte şölene davet etmiş, daha sonra ziyafet
salonuna askerlerini gönderterek onları katlettirmişti. Aynı anda Gala-
tia’da, Mithradates’in emriyle bütün Galat soyluları öldürülmüştü. Eşle-
rinden birinin kendisine ihanet ederek düşmana teslim olması üzerine,
ondan intikamını almak için, kendi öz oğlu Ksiphilinos’u astırmıştı.
Kendisini araba yarışında geçen Sardeis’li Alkaios’u zehirletmişti –eğer
gerçekse, kininin adiliğini gösterir!2183.
Bununla birlikte kral merhamet göstermesini, hayırsever, minnettar
olmasını ve iyilik borcunu ödemesini de bilirdi. Kendisine ihanet etme-
yen dostlarına ve tebaasına karşı adil, dürüst, eli açık ve son derece gü-
venilirdi. Smyrna’lılara, İÖ. ca. 94/93 yılı Küçük Asya proconsul’ü
Quintus Mucius Scaevola onuruna düzenledikleri festivali devam ettir-
meleri için, para yardımında bulundu2184. Romalıların düşmanı dahi
olsa, dürüst ve şerefli bir insanın onuruna adanan kutsal bir festivale
saygısızlık etmeyip, onun devam etmesi açısından elinden geleni yaptı.
Romalı süvari komutanı Pomponius’u ağır yaralı olarak esir ettiği za-
man, ona yardım ve dost elini uzatmış; Romalının bu öneriyi geri çevir-
mesine rağmen onun gösterdiği cesareti takdir ederek hayatını bağışla-
mış ve yaralarının tedavi edilmesini emretmişti2185. Rhodos’luların, bir
zamanlar kralın hayatını kurtarmış olan Leonikos’u iade etmelerine
2179
Sall. Hist. II. 88; Plut. Luc. XVIII. 2-6; App. Mithr. 82; 112; Iust. XXXVII. 3. 8;
XXXVIII. 1. 1; Oros. hist. VI. 5. 5; Schol. Gronov. 318 (27 St).
2180
App. Mithr. 112; ayrıca bk. Sall. Hist. II. 88 Iust. XXXVIII. 1. 1; Dam. Isid.
403; Oros. hist. VI. 5. 3; 5. Sallustius’a (Hist. II. 88) göre, Mithradates erkek ve kız
kardeşlerini öldürmüştü. Bu yüzden Scholia Gronoviana’nın (318 ‘27 St’) yazarına
göre, yakın akrabalarını ve kardeşlerini öldüren Mithradates, efsane kahramanı hem-
şehrisi Medeia’ya benzetilmişti.
2181
Memnon 30. 1; Pomp. Trog. prolog. 38=Iust. XXXVIII. 1. 10; 7. 9.
2182
2183
Plut. Pomp. XXXVII. 1; daha detaylı bilgi için bk. Günaltay 19872, 540;
Portanova 1988, 173 dn. 13-16. Kralın zehirlettiği kişilere ilişkin olarak ayrıca bk.
Dam. Isid. 403; Oros. hist. VI. 5. 5.
2184
Diod. XXXVII. 6. 1 dn. 2; OGIS 437-439; I.Pergamon VIII 2. 268.
2185
App. Mithr. 79.
karşılık, bütün Rhodos’lu esirleri serbest bırakmıştı. Kral, Romalı mül-
tecilerden Senatus üyesi Attidius’un suikast girişimini keşfettiği zaman
ve oğlu Makhares’in krallığını ele geçirdikten sonra, yalnız suçluları
cezalandırmıştır. Ne görevleri gereği Attidius’a hizmet eden kölelere
dokunmuş, ne de Makhares’e yardım eden insanların çocuklarına ve
ailelerine bir şey yapmıştır. Bu bakımdan kralın tutarsız, birbiriyle
uyumsuz ve olağan dışı karakteri üzerine hüküm vermek oldukça zor-
dur. Zira kralın kişiliğinde merhamet ve acımasızlık, dostluk ve düşman-
lık, sadakat ve ihanet, yüce gönüllülük ve kıskançlık, entelektüellik ve
barbarlık, irade gücü ve amansızlık birbirinden ayrılmaz bir şekilde
kaynaşmıştı. Öyle ki, antikçağ tarihçileri ve biyografyacıların eserleri
dikkatlice incelendiğinde, Mithradates’in kişiliğinin üstünlüklerinin mi;
yoksa kusurlarının mı daha ön plana çıktığı hakkında tereddüt edilebilir.
Mithradates’in, düşmanlarını etkisiz kılmak, kendine dostlar ve müt-
tefikler bulmak, güçle ya da hileyle yenmek, halkın sevdiği ve korktuğu
olmak, askerlerince sayılmak ve itaat edilmek, ona zararı dokunacak
olanların ocaklarını söndürmek –katletmek–, ordusundaki ve devletin-
deki eski kurumları yenilemek, sert ama sevecen, yüce gönüllü ve ser-
best fikirli olmak, hain insanları ve müttefiklerini ortadan kaldırmakta
üzerine yoktu. Romalılara karşı ittifaklar kurmakta, bölgesel başkaldırı-
ları ve askeri ayaklanmaları bastırmakta, kendisine karşı yapılacak
komplo ve suikastları (çocukluğundan itibaren2186) önceden haber al-
makta ve meydana çıkarmakta kimse onunla boy ölçüşemezdi. Yeri
geldiğinde bir komployu açığa çıkarmak için yatağın altına saklanır2187
ya da bir hainin itiraflarını dinlemek amacıyla madene inerdi2188. Yaşlılı-
ğında bile, güçlü haber alma ve casusluk teşkilatı sayesinde, gerek kral-
lığındaki ve Anadolu’daki gerekse Roma’daki son gelişmelerden en kısa
zamanda haberdar olabiliyor ve planlarını ona göre şekillendirebili-
yordu. Son kalan oğlu Pharnakes’in bile komplo girişimini zamanında
haber alarak, etkisiz hale getirmişti2189.
2186
2187
App. Mithr. 48.
2188
Diod. frg. XXXVII. 22 b.
2189
Krallık yaşamı boyunca, iktidarını sağlamlaştırmak üzere şüpheli kimseleri göz
altına almakta ve suçluları cezalandırmakta tereddüt etmemiştir (Dam. Isid. 403).
Ancak, belki yaşlılığının getirdiği bir yumuşama, belki de danışmanlarının ısrarı
üzerine, ilk defa kendisine ihanet eden birini –oğlunu– bağışlamış ve bu hatası yü-
zünden intihar etmek zorunda kalmıştır (App. Mithr. 112).
Giriştiği işlerde öylesine yüksek bir akıl ve vücut gücü gösterirdi ki;
çoğu zaman düşmanlarını bile hayrete düşürürdü2190. Yeri geldiğinde
fethetmek istediği toprakların sosyo-ekonomik ve askeri yapısı hakkında
fikir edinmek için bizzat oraya gider ve tebdili kıyafet gezerdi2191. Bü-
yük bir komutan, kendi çıkarlarını en iyi şekilde koruyan kurnaz bir
siyaset adamı olmasının yanı sıra, tasarladığı planlar ve işler umduğu
gibi gitmediği zaman durması gereken yeri iyi bilirdi. Çözüm bulmak
konusunda yaratıcı bir zekası vardı. Durum ne denli umutsuz olursa
olsun, her zaman en az kayıpla tehlikeleri savuşturabiliyordu2192. Ger-
çekten Mithradates, Roma’nın büyük generallerinden Sulla, Lucullus ve
diğerleri; özellikle Pompeius tarafından çeşitli kereler yenilmesine rağ-
men, her seferinde yalnız Roma’ya karşı savaşımını yenilemek üzere
daha güçlü ve görkemli bir şekilde tekrar ayağa kalkmakla kalmıyor;
aynı zamanda daha önce kaybetmiş olduğu şeylerden çok daha fazlasını
geri alıyordu2193. Öngörüsü ve kararlarındaki kavrayış yetisi, enerjisi ve
becerikliliğiyle düşmanlarına daima bir muamma olmasını, her zaman
hiç beklemedikleri bir yerden, taze güçlerle onların karşısına çıkmasını
biliyordu2194. Ordu teşkilatlandırmakta, onu silahlandırmakta, askerleri-
nin cesaretlerini arttırmakta, onlara güven vermekte ve imkansız gibi
görülen durumlarda, adamlarının korkularını kendi korkusuzluğu saye-
sinde dağıtmakta benzersizdi. Komutanlık yeteneğinin yanı sıra, ordu-
suna gerekli şeyleri bulmak ve yiyecek sağlamanın çarelerini herkesten
iyi biliyor; ayrıca çevresindekilere kendisine itaat etmeleri gerektiği inan-
cını yerleştiriyordu. Her şeyi kendi iradesinin ardından sürükleyebilece-
ğine tam güven besliyordu. Karizmatik kişiliği sayesinde, çevresindeki-
lerin maneviyatını yükseltip, umutlarının kırılmasına engel oluyordu.
Sarsılmaz bir inancı ve yıpranmaz bir azmi vardı. Müttefikleri, general-
leri, ordusu, yakınları, hatta öz oğullarının, kendisine ihanet ettikleri ve
korkak davrandıkları zamanlarda bile, yetki ve cesaret sahibi olan kral,
tehlike karşısında temkinli ve metin kalmasını biliyordu. Gereken ön-
lemleri zamanında alıyor, gözü pekliğiyle kitleleri harekete geçiriyor ve
hiç yoktan yeni ordular teşkilatlandırabiliyordu. Velleius Paterculus’a2195
2190
Vell. II. 18. 1.
2191
2192
Sherwin-White 1977a, 74.
2193
Cic. Mur. XV. 32-XVI. 34; Iust. XXXVII. 1. 8; Plut. Flam. XXI. 6; ayrıca bk.
Cic. Leg. Man. III. 8-IV. 9; Ampel. XLVII. 5-6; App. Mithr. 112.
2194
App. Mithr. 118; Iust. XXXVII. 1. 8; ayrıca bk. Cic. Mur. XV. 32-XVI. 34.
2195
Vell. II. 18. 1; ayrıca bk. Sall. Hist. II. 84.
göre, kral öyle bir kişiliğe sahipti ki; vir neque silendus neque dicendus
sine cura=bir kişi onun hakkında ne endişe duymadan konuşabilir ne de
sessiz kalabilirdi2196.
Kralın çocukluğunda aldığı kısa eğitim, verimli olmuş gibi gözük-
mektedir. Tahta çıktığı andan itibaren sarayının kapılarını bilginlere
açmıştı. Tarih, felsefe, hitabet, tıp, hekimlik, müzik ve güzel sanatlara
olan düşkünlüğü bilinirdi2197. Kraldan maaş alan şair, retorik hocası,
tarihçi, filozof2198, yazar ve bilginlerden kimileri eserlerini2199, kimileri
ise, buluşlarını krala atfetmişlerdi. Kök kesici lakaplı Krateuas,
Mithridation ya da Mithridatia2200 (= köpek dişi [Erythronium dens
canis]); Lenaeus ise, adı kralın ellerinde anlamına gelen Scordotis ya da
Scordion2201 (= yer meşesi; kurtluca [Teucrium scordium L.]) isimli
Romalılardan nefrette adeta ikinci bir Hannibal’i andıran (Vell. II. 18. 1) bu
kraldan, Roma o kadar korkuyor ve çekiniyordu ki, casuslarıyla onu Asya’nın içle-
rine kadar araştırıyordu. Anadolu’nun bu boyun eğmez kralına karşı savaşması için
daha önce hiçbir kimsenin hakimiyetine verilmemiş büyüklükte bir gücü, en yete-
nekli generalinin emrine verebiliyordu. Kral yaşadıkça kendisini muzaffer saymıyor,
emniyet içinde görmüyordu. Çünkü, Pontos kralının hüküm sürdüğü dönemde Ak-
deniz ve Karadeniz havzasında Mithradates’in adını duymamış olan bir millet, kent
ve belki de bir insan yoktu. Öyle ki, Mithradates’i Roma’da bile herkes tanıyor (Cic.
Leg. Man. II. 7) ve o öldüğünde Senatus tanrılara kurbanlar sunarak on günlük bir
bayram düzenlenmesini onaylayabiliyordu. Ayrıca bk. Oros. hist. V. 24. 17.
2196
Zira Romalılar açısından, Qui pote nocere timetur cum etiam non adest=zarar
verebilen birisinden, kendisi orada yokken bile korkulur idi (Publ. Syr. Sent. 604).
2197
App. Mithr. 112; Oros. hist. VI. 5. 7; ayrıca bk. Plut. mor. I. 58 a: Quom. adult.
ab amic. int. 14; Plin. nat. XXV. 3. 5-7.
2198
Khalkedon’lu filozof ve retorik hocası Metrodoros için (Strab. XIII. 1. 55 c.
609-610) ve Akademia’da filozof, adalet dağıtıcısı ve retorik hocalığı yapan Adra-
mytteion’lu general Diodoros’un Mithradates’le olan ilişkileri için ise: (XIII. 1. 66 c.
614). Ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 6; 5. 7.
2199
2200
Plinius’a (nat. XXV. 26. 62) göre, bitkinin “Acanthus gibi iki yaprağı vardır.
Yapraklar kökten büyür. Aralarında yaprakları birbirine bağlayan bir kamış ve
ortasında gül pembesi bir çiçek vardır”. Bitkiye ilişkin olarak ayrıca bk. Dsc. Med.
III. 111. 1-3.
Antikçağda bitkilerin tanımları ve iyileştirici özellikleri hakkında detaylı bilgiler
veren ‘kök kesici’ Krateuas’a ilişkin daha detaylı bilgi için bk. Singer 1927, 5 vdd.;
Portanova 1988, 303 dn. 510-516; Flemming 2003, 458 vdd.
2201
Plinius’a (nat. XXV. 27. 63) göre söz konusu bitki, “Yerden yaklaşık 45cm
kadar büyür. Gövdesi dikdörtgen olup çok dallı ve çok yapraklıdır. Yaprakları ince
tüylü/tüy gibi yumuşak olup meşe yaprağına benzer. Pontos’un verimli ve nemli
ovalarında bulunur. Acı bir tadı vardır. Başka bir çeşidi, yabani nane gibi büyük
bitkileri Mithradates’in şahsına atfettiler. Yine, kralın ismine izafeten
Eupatorium ya da Eupatoria2202 (= sıtma otu [Eupatorium cannabinum
L. ‘compositae’]) olarak adlandırılan bitkinin şarap içinde kaynatılan
tohumları dizanteri hastalığının tedavisinde kullanılıyordu2203. Kral özel-
likle tabiat bilimleriyle ve toksikolojiyle (zehir ve panzehirlerle) ilgile-
niyordu. Onun, kendisinden öncekilerden2204 çok daha dikkatli hayat
problemleri (biyoloji2205?)-hekimlik2206?) araştırıcısı olduğunu kayıtlar-
dan öğreniyoruz. Yardımsız olarak, zehirler için panzehirler yaptığı ve
antidotların (panzehir) ilk bulucusu olduğu2207 bilinmektedir. Ki, bunla-
yapraklı olup, her iki bitki de hem kendi başlarına hem de diğer maddelerle karıştı-
rılarak birçok alanda kullanılabilen antidot yapımına yararlar”. Söz konusu bitki-
nin bal, şarap, retina, tere ve çeşitli meyvelerle karıştırılarak yapılan antidotlarına
ilişkin olarak ayrıca bk. Dsc. Eup. I. 53. 1. 3; 165. 1. 3; 179. 1. 5; 228. 6. 3; II. 7. 1. 2;
16. 1. 3; 34. 2. 2; 36. 4. 8; 39. 3. 6; 79. 2. 4; 83. 2. 1; 113. 1. 6; 120. 3. 4; 121. 1. 5;
Med. III. 111. 1-3; Med. (rec.) II. 154. 2; III. 111. 1.
2202
Plinius’a (nat. XXV. 29. 65) göre, söz konusu bitki saygınlığını kral (Mithradates
VI Eupator Dionysos) tarafından keşfedilmiş olmasıyla kazanmıştır. Bitki koyu
renkte, tüylü ve odunsu bir gövdeye sahiptir. Yerden yüksekliği, 45cm ile 1m ara-
sında değişir. Yaprakları koyu renkli ve tüylü olup, beşparmak otu ya da kenevir gibi
aralıklarla gövdeye birleşmiştir. Yapraklar uçlarına doğru beş çentiğe sahiptir –
çiçekleri kırmızı, pembe veya beyaz renklidir–. Kökü işe yaramaz; fakat tohumu
şarap içine katıldıktan sonra, dizanteri hastalığının tedavisinde çok etkilidir.
2203
Mithradates’in, pharmakoloji konusunda daha çok kendi kendini yetiştirmiş
‘otodidakt’ birisi olması olasılığı büyüktür (ayrıca bk. Plin. nat. XXV. 3. 5-7;
Niceph. Hist. II. 642 d). Yine Plinius’un (nat. XXIII. 77. 147-148), Mithradates’in
kaleme aldığı kitaptan yaptığı bir tarife göre, “Çok eski cevizler kangrene, çıbana ve
çürüklere faydalıdır. Ceviz ağacının kabuğu dizanteriyi iyileştirir. Sirkeyle ovulmuş
yaprakları ise, kulak ağrılarını giderirdi”.
2204
Pergamon Kralı III. Attalos (Iust. XXXVI. 4. 3; ayrıca bk. Gal. de Antid. XIV. 2.
4-5; 108. 8), Bithynia Kralı Nikomedes ve Seleukos Kralı Antiokhos VIII Grypos
tahtta bulundukları sırada zehir tedarik etmek için laboratuar kurmuşlar ve tabiat
bilimleri üzerine çalışmalar yapmışlardı. Sonraları, Pontos Kralı Polemon ve
Pergamon Kralı Philetairos’un da bitkiler üzerine çalıştığı bilinmektedir (Plin. nat.
XXV. 28. 64 b-c).
2205
Plin. nat. XXV. 3. 5 a-7; ayrıca bk. Flemming 2003, 458.
2206
Plutarkhos’a (mor. I. 58 a: Quom. adult. ab amic. int. 14) göre, Mithradates’te
amatör hekim tavırları vardı. Birtakım arkadaşları krala bazı deneylerini kendi üzer-
lerinde yapabileceğini önermişlerdi. Arkadaşlarının Mithradates’e karşı takındıkları
bu davranış şekli, kralın bilgisine güvenmekten çok ona karşı sadece sözle değil;
aynı zamanda hareket yoluyla da dalkavukluk yaptıkları anlamına da gelebilirdi.
2207
Gell. XVII. 16. 2; Plin. nat. XXV. 3. 5-6. Plinius’a (ibid.) göre, kral ilk olarak
Pontos ördeklerinin –anates Ponticas– kanını antidotlarla karıştırmıştır (ayrıca bk.
Plin. nat. XXIX. 33. 104). Bunu, ünlü hekim Astepiades’in yazılarının yardımıyla
rın bazıları kendi adıyla anılmaktadır2208. Kral, zamanın ünlü tıp bilgin-
leriyle zehirler hakkında bilgi edinmek ve fikir teatisinde bulunmak
üzere yazışmıştır. Aleksandreia’lı pharmakolojist Zopyros’la antidotlar
konusunda mektuplaştığı bilinmektedir2209. Babylonia’lı Zakhalias2210 ve
yapmıştır. Plinius’a (nat. XXIII. 77. 149) göre, Büyük Kral Mithradates yenildi-
ğinde, Pompeius kralın kendi el yazısıyla yazılmış bir ilaç reçetesi bulmuştur. Reçe-
teye göre: “İki kuru ceviz, iki incir ve yirmi yaprak sedef otu ezilerek karıştırılır ve
üzerine bir tutam tuz ekilir. Bu karışımı alan kişi o gün için bütün zehirlere karşı
korunmuş olurdu” (krş. Alex. Trall. Febr. II. 155. 6). Bir rivayete göre, kral buna
ördek kanı ilave eder ve ihtiyat tedbiri olarak her sabah alırmış. Pontos Bölge-
si’ndeki ördekler birçok zehirli otları yiye yiye zehre bağışıklık kazanmışlardı. Bu
bakımdan, bu ördeklerin kanı kral tarafından panzehir olarak kullanılıyordu (Plin.
nat. XXV. 3. 6; Gell. XVII. 16. 1-3; ayrıca krş. Paul. Aeg. V. 28. 2; Alex. Trall.
Febr. II. 155. 6; Orib. Eclog. 135. 1). Daha detaylı bilgi için bk. Plut. Pomp.
XXXVII. 1-3.
Bu durum, bize Plinius (nat. XX. 100. 264)’de geçen, Seleukos Kralı Antiokhos
III Megas’ın kullandığı bir antidotu anımsatmaktadır. Antiokhos, söz konusu antido-
tu aldıktan sonra, aps yılanı haricinde her çeşit zehirli yaratığın ısırışına ya da soku-
şuna karşı korunmuş olurdu. Ancak, Plinius (ibid.) bu antidotun, hangi maddelerden
yapıldığı konusunda bilgi vermemektedir.
2208
Aulus Gellius (XVII. 16. 6), Celsus (Med. V. 23. 3) ve Plinius’a (nat. XXV. 3.
6) göre, kralın zehirlere karşı yaptığı en önemli antidot kendi ismiyle ‘Mithradatei-
os’ anılmaktaydı (ayrıca bk. App. Mithr. 111; Gal. de Antid. XIV. 2. 1-3. 18; 108. 9;
Ps.-Dsc. Ther. II. 3. 17; Alex. I. Pr. 51; I. 34. 11; Paul. Aeg. V. 28. 2; VII. 11. 7;
Alex. Trall. Febr. II. 155. 6; Aët. IV. 30. 57; V. 33. 62; VI. 28. 63; IX. 28. 116; XVI.
46. 7; Orib. Eclog. 63. 1; 135. 1; Syn. IX. 4. 11; Aret. CD. I. 4. 7; 5. 16; II. 2. 4).
Antikçağ doktorlarından Philumenus’a (Ven. IV. 3-4) göre ise, söz konusu panzehir
‘Mithradateios’ haricinde ‘Eupatorios’ olarak da adlandırılmakta olup zehirli hay-
van ısırıklarının (ayrıca bk. Alex. Trall. Febr. II. 155. 6; Ps.-Dsc. Ther. II. 3. 17;
Orib. Eclog. 63. 1; 135. 1; Syn. IX. 4. 11; Aët. IV. 30. 57; V. 33. 62; VIII. 75. 133-
136; IX. 28. 114-117) ve bazı hastlıkların tedavisinde kullanılmaktaydı (Philum.
Ven. XXII. 5-6; Paul. Aeg. III. 32. 2; Aret. CD. I. 4. 7; 5. 16; II. 2. 4; Aët. XI. 13 95-
96; XVI. 46. 5-10). Plinius (nat. XXIX. 8. 24)’de, Mithradates’e ait antidotlardan
birinin 54 karışımdan meydana geldiğini ifade etmektedir. Ayrıca krş. Philum. Ven.
IV. 3-5. Söz konusu antidota ilişkin olarak ayrıca bk. Totelin 2004, 1 vdd.
2209
Gal. de Antid. XIV. 150. 3-17.
2210
Değerli taşların insan kaderi üzerindeki etkilerinin tartışıldığı Zakhalias’ın bu
kitabında, özellikle hematit taşının (kantaşı) mucizevi özelliklerine dikkat çekilmek-
teydi. Söz konusu kitaba göre, hematit taşı göz ve karaciğer hastalıklarının tedavi-
sinde tatmin edici sonuçlar vermemesine karşın, savaşlarda silahla açılmış yaraların
iyileştirilmesinde önemli rol oynuyordu. Dahası mahkemeye giderken davacılar
üzerlerinde bu taştan bir parça bulundurdukları takdirde, davalarını kazanıyor ve
istedikleri şeylere kavuşuyorlardı (Plin. nat. XXXVII. 60. 169).
Prusa’lı Asklepiades2211 kendisine birer tıp kitabı göndermişlerdir. Ayrı-
ca Mithradates, buluşları ve çalışmalarını topladığı bir kitap –belki not
defteri– kaleme almıştır. Pompeius, Pontos kalelerini ele geçirdiği sırada
kralın arşivi, kütüphanesinin bir bölümü, kişisel notları ve çalışmalarına
ilişkin yazılar bulmuş ve bunları azatlı kölesi Pompeius Lenaeus’a La-
tince’ye çevirtmiştir. Böylelikle, kralın yaşam boyu elde ettiği veriler
belirli ölçülerde bilim dünyasına aktarılmıştır2212.
Yukarıda sözünü ettiğimiz bütün bu şeyleri yapan ve bilimle uğraşan
kral, ilgisini çeken konulardaki çeşitli kitapları kütüphanesine kazandır-
mış olsa gerektir2213. Özellikle ilaç, zehir ve panzehirlerle uğraştığından
elinin altında bir kütüphaneye gereksinim duyması kaçınılmazdı.
Mithradates’in kütüphanesinin boyutları konusunda kesin bir bilgimiz
olmamasına karşın, kralın tıp, özellikle zehirler ve antidot bilimini içe-
ren toksoloji ile hitabet, edebiyat ve tarih etc. konuları içeren kapsamlı
bir kitaplığa sahip olduğu düşünülmektedir. Fakat söz konusu kitaplığın
bir kısmı Pontos’un Lucullus tarafından işgal edildiği İÖ. 71-70 yılları
arasında2214, diğer bir bölümü de Pompeius tarafından İÖ. 64-63 yılları
arasında Roma’ya taşınmıştır2215.
2211
Şarapla çeşitli hastalıkların tedavisine ilişkin yeni bir tıp sistemi kurmuş olan
Prusa’lı doktor Asklepiades kaleme aldığı kitabının bir kopyasını (volumina ya da
praecepta) Mithradates’e yollamıştı. Ardından, kral tarafından Pontos’taki sarayına
davet edilmişti (Plin. nat. XXV. 3. 6). Ayrıca bk. Plin. nat. VII. 37. 123; Aët. VIII.
56. 109-115; Rawson 1982, 359 dn. 7; Polito 1999, 57 dn. 34-36. Asklepiades’in
hastalıkların tedavisi üzerine geliştirdiği buluşları ve teorilerine ilişkin olarak bk.
Rawson 1982, 358 vdd.; Solin 1995, 120 vdd.; 124 vd.; Polito 1999, 48 vdd.;
Flemming 2003, 456 vd.
2212
Plin. nat. XXV. 3. 5-7; ayrıca bk. Suet. de gramm. 15. Mithradates’in kaleme
aldığı notlara ilişkin bilgi için bk. Plin. nat. XXXIII. 77. 149; XXXVII. 11. 39.
2213
Hemen hemen bütün Hellenistik krallıklarda görüldüğü üzere, Pontos’ta Hellen-
istik Dönem’in entelektüel faaliyetleri her bakımdan göze çarptığından, bazı bilim
adamları burada –Sinope’de(?) bir saray kütüphanesinin bulunması gerektiğini vur-
gulamaktadırlar (Yıldız 2003, 149 vd. dn. 545; 314).
2214
Isid. Etym. VI. 5. 1. Isidorus’a (ibid.) göre, Romalı komutan Lucius Aemilius
Paullus’un, İÖ. 168 yılının 22 Haziran günü Pydna Savaşı’nı kazandıktan sonra,
Makedonia kralı Perseus’un kütüphaneleri de Roma’ya taşıması gibi, Lucullus da
kralın kitaplarını savaş ganimeti olarak almış ve Pontos’tan Roma’ya getirtmiştir.
Böylelikle Roma’da kütüphane kurma fikrinin yayılmasında öncü olmuştur. Öyle ki,
Roma’ya taşınan bu kitaplar Lucullus’un Tusculum’daki yazlık evine konmuş, pek
çok değerli kitabın oluşturduğu bu kütüphane gerek Latin gerekse Hellen bilginleri-
nin kullanımına açılmıştır. Cicero (de fin. III. 2. 7-3. 1 vdd.) dahi, Tusculum’daki
evinde kalırken kendisine lazım olan kitapları ödünç almak ve özellikle Aristote-
Mithradates boş zamanların bir kısmını yargıçlık yapmakla, avlan-
makla, filozoflar ve bilginlerle tartışmakla, müzik dinleyip2216, tiyatro
seyretmekle, ziyafet ve eğlencelerle geçirirdi2217. Fakat babasının sui-
kasta kurban gittiğini aklından çıkarmaz, ziyafet ve şölenlerde ihtiyatı
elden bırakmazdı. Masaya oturmadan, özel olarak hazırladığı panzehiri
–panacea– içer2218, kılıcını hiçbir zaman yanından ayırmazdı. Kılıcı,
yayı ve ok sepetini her zaman yatağının baş ucunda asılı tutardı. Ayrıca
yatak odasının kapısında ya da çadırının önünde hafif uykularıyla bili-
nen yüksek sesli üç hayvanı; boğa, at, geyik bulundurduğu rivayet edi-
lirdi. Öyle ki, uykudayken yanına birisi yaklaşmaya çalıştığında geyik
ve boğa böğürerek, at ise, kişneyerek kralı uyandırırdı2219.
Kral sanat eserlerine olan düşkünlüğüyle de tanınmaktaydı2220. Kıy-
metli taş meraklısı olduğu ve paha biçilmez taşlardan bir koleksiyon
oluşturduğu bilinmektedir2221. Kralın, Birinci Mithradates-Roma Savaşı
sırasında Atinalı Aristion’a verdiği yüzüğün taşı üzerinde minyatür ola-
rak kendi tasvirinin işlenmiş olduğu özellikle vurgulanmıştır2222. Kralın
kalkanı ve ok çantası da kıymetli taşlarla süslenmişti. Zırhları ve omuz-
lukları değerli taşlarla kaplıydı2223. Özellikle kılıcını taşıdığı kemeri,
Publius tarafından çalınarak Kappadokia Kralı Ariarathes’e 400 talan-
ta’ya satılmıştı. Kralın mükemmel işçiliğe sahip tacı ise, onun sonradan
kendine kardeş edindiği Gaius tarafından Sulla’nın oğlu Faustus’a ve-
rilmiştir2224. Silahları, at koşumları, giysileri, ziyafet tabakları ve mobil-
yası krallık görkemine uyuyordu. Pompeius sadece Taulara Kalesi’ni ele
geçirdiğinde, damarlı onyks taşından imal edilerek, altın kaplanmış
les’in eserlerini görmek üzere çeşitli kereler Lucullus’un evine gittiğini ve kütüpha-
nede Marcus Cato’ya rastladığını dile getirmektedir.
2215
Plin. nat. XXV. 3. 6-7. Bu bakımdan Lucullus ve Pompeius tarafından Roma’ya
getirilen Mithradates’in kütüphanesi, Roma kültürünü etkilemiş olması açısından
ayrı bir önem arz etmektedir (Yıldız 2003, 150 dn. 546-547; 167 vdd. dn. 616-621).
2216
App. Mithr. 112; Oros. hist. VI. 5. 7; ayrıca bk. Oros. hist. VI. 4. 6.
2217
App. Mithr. 66; Oros. hist. VI. 5. 7.
2218
Gell. XVII. 16. 3-4; ayrıca bk. Cels. Med. V. 23. 3.
2219
Ael. Anim. VII. 46.
2220
App. Mithr. 115.
2221
Plin. nat. XXXVII. 6. 12-14; ayrıca bk. 6. 17. Söz konusu koleksiyon (Plin. nat.
XXXVII. 5. 11) ve kralın Kainon Khorion’daki (Mahalle Kalesi) paha biçilmez ha-
zineleri, Pompeius tarafından Roma’ya götürülmüş ve Capitolium Tepesi’ndeki
Iupiter Tapınağı’na hediye edilmiştir (Strab. XII. 3. 31 c. 557).
2222
FGrHist 87 F 36 (= Poseidonios)=Ath. Deip. V. 212 d.
2223
Plut. Luc. XXXVII. 3; App. Mithr. 115.
2224
2.000 kadeh, sayısız kupa, şarap soğutucusu ve vazonun yanı sıra, sanat
şaheseri değerinde dizginler, bacak, göğüs ve omuz zırhlıkları, altın ve
değerli taşlarla süslenmiş eşyalarla karşılaşmıştı2225. Kralın hazineleri
arasında Pers İmparatoru Hystaspes oğlu I. Dareios’un divanı ve ona ait
değerli eşyalar2226, Makedonia İmparatoru Büyük İskender’in peleri-
ni2227, Mısır kraliçelerinden III. Kleopatra’nın bir zamanlar Kos Ada-
sı’nda sakladığı Ptolemaios’lara ait görkemli hazineyle2228, kralın altın-
dan yapılma yaklaşık iki metre kırk santimetre yüksekliğindeki heykeli,
tahtı, asası, ziyafet tabakları2229 bulunmuştu. Mithradates’in mobilya
tutkusu ve ahşap işçiliğine olan merakı onun Taulara Kalesi’nde özel
koleksiyon oluşturmasına neden olmuştu. Divan, sandalye, yatak, at
koşumları, savaş ve yarış arabaları, oyun ve yemek masaları ince işlen-
miş ve oyulmuş ağaçlardan yapılmış olup, çoğunlukla değerli taşlarla
süslenmişti. Kalede yer alan sanat eserleri koleksiyonu ve mobilya de-
posu o kadar büyüktü ki; Pompeius burayı ele geçirdikten sonra, eşyaları
Roma’ya göndermesi yaklaşık bir ayını almıştı2230.
Mithradates tanrılara saygı göstermekte çok dikkatli davranırdı. İ-
nancının gerçek maiyeti bilinmemekle birlikte, Pers2231 ve Hellen2232
tanrılarına tapmakta ve her iki dine ait tanrılara da çeşitli şekillerde
adaklar adayıp, kurbanlar sunmaktaydı. Kehanetlere ve rüyalara önem
2225
App. Mithr. 115.
2226
App. Mithr. 115-116.
2227
Appianos’a (Mithr. 117) göre, Pompeius, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’n-
dan sonra düzenlediği zafer geçidinde, İskender’in pelerinini –eğer gerçekten onun
peleriniyse(?)– giymiştir. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Rawson 1970, 34 dn. 32.
2228
App. Mithr. 115-116.
2229
App. Mithr. 116.
2230
App. Mithr. 115. Plinius’a (nat. XII. 9) göre, Pompeius triumphus’u sırasında
kralın değerli eşyaları arasında abanoz ağacından yapılmış bir eşya sergilenmiştir.
Büyük bir ihtimalle, bu parça Taulara’dan Roma’ya taşınanlar arasında gitmiş olup,
kralın koleksiyonuna Mısır Kraliçesi III. Kleopatra’nın Kos Adası’ndaki hazinesini
ele geçirdiği sırada katılmış olsa gerektir.
Appianos’a (Mithr. 117) göre, Pompeius Roma’daki zafer töreninde değerli
taşlarla süslenmiş bir zafer arabası sürmüştür. Söz konusu durum, bize bu arabanın
da, Mithradates’in hazineleri arasında Roma’ya giden eşyalardan biri olabileceğini
düşündürmektedir. Zira Plinius (nat. XXXIII. 54. 151), Pompeius’un triumphus’un-
da, Pontos Kralı I. Pharnakes’in bir gümüş heykeliyle Mithradates’in heykelinin
yanında altından ve gümüşten savaş arabalarının da sergilendiğinden söz etmektedir.
2231
App. Mithr. 65. Konuya ilişkin olarak ayrıca bk. Portanova 1988, 72 vd.
2232
App. Mithr. 70; 112.
verirdi. Kehanetleri, Roma karşıtı politikası açısından kullanıyor; rüya-
ları ise, tabir etmeye ve yorumlamaya çalışıyordu2233.
Pontos Kralı Mithradates VI Eupator Dionysos’un renkli kişiliğinde,
yaşadığı dönemin formasyonu mükemmel bir tablo gibi, canlı renklerle
bir bütün olarak seyredilmektedir. Büyük düşünceleri kurnaz planlarla
bağlayabilme ve bunları gerçek hayata geçirebilme gibi özellikleriyle
Mithradates, İÖ. II. yüzyılın son çeyreğinden İÖ. 63 yılında ölene kadar,
Anadolu Tarihi’nin şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Öyle ki,
İskender’den sonra, Anadolu Tarihi’nde hiçbir zaman, tek bir insanın
kişisel nüfuzu sayesinde, bu kadar ani, bu kadar derin etkiler yapan ve
bu kadar geniş alanları içine alan bir değişim meydana gelmiş değildir.
Kral hayatı boyunca Romalılara karşı Anadolu’nun ve kendi krallı-
ğının bağımsızlığı için savaştı. Ölümü, zalim bir kader ve ihanet sonu-
cunda gerçekleşti. Sonunda ezeli düşmanı Romalıların baskısından de-
ğil; fakat düşmanlarını birlikte yendiği adamlarının ve öz oğlunun ihane-
ti nedeniyle 69 yaşındayken intihar ederek, onurlu bir şekilde yaşamına
son verdi2234. Bu davranış biçimi, düşmanlarının eline düşmektense, bir
defa karar verdiği şeyi yapmakta insan iradesinin ne kadar kuvvetli ve
yenilmez olduğuna kanaat getirmek isteyen insanlar için, hiç de faydasız
bir örnek değildir. Çünkü, geride ölümsüz bir ad bırakır2235.
2233
Plut. Pomp. XXXII. 4; XXXVII. 2; App. Mithr. 27.
2234
Iust. XXXVII. 1. 9; App. Mithr. 112; Cass. Dio. XXXVII. 10. 4. Kral, o sıralar
Akdeniz dünyasındaki halkların büyük bir bölümünün, efendileri olan Romalılardan
hoşnut oldukları ve bağımsız olmak için hiçbir çaba göstermedikleri bir sırada hür
ve özgür kalmak için sonuna kadar çarpıştı (Sall. Hist. IV. 69. 18). Velleius
Paterculus’a (II. 40. 1) göre, Mithradates’in ölümüyle son bağımsız Hellenistik kral
da ortadan kalkmış oldu. Historia Augusta’nın (Val. I. 5) yazarına göre ise, kralın
ortadan kalmasından sonra; artık Küçük Asya Romalıların olmuştur.
2235
Yaşamda hiçbir şey karşılıksız elde edilmez. Yalnız yorgunluklar ve mücadele-
ler pahasına şerefli işler görülebilir. Bunların en değerlisi ise, özgürlüktür!
V. SONSÖZ
‘Bir zamanlar Mithradates VI Eupator adında bir kral vardı…’
Pontos Kralı Mithradates V Euergetes’in, İÖ. 120 yılında Sinope’de

öldürülmesiyle Pontos Krallığı, karısı Laodike, henüz küçük yaşta olan
oğulları Mithradates VI Eupator ve Mithradates Khrestos’a kalmıştı.
Pontos Krallığı, Mithradates’in yaşının küçüklüğünden dolayı, belirli bir
süre aşırı derecede iktidar hırsına sahip annesi tarafından yönetildi. Bu
durumu fırsat bilen Romalılar Aristonikos Ayaklanması’nın bastırılma-
sında kendilerini destekleyen V. Mithradates’e, İÖ. 129 yılında bağışla-
dıkları Phrygia Bölgesi’ni, İÖ. ca. 116 yılında işgal ederek bu toprakları
Asia Eyaleti’ne bağladılar.
Mithradates annesinin tuzaklarından kurtularak, İÖ. ca. 120/119 yı-
lında tahta çıktığında Pontos, Anadolu’nun en küçük krallıklarından,
kendisi ise, en genç krallarından biriydi. Bu sırada Romalılar kendi iç
meseleleriyle –partilerin çıkar kavgasıyla–, Küçük Asya’daki Hellenis-
tik krallıklar ise, bütün dikkatlerini kendi aralarındaki çekişmelerle meş-
guldüler. Kral başlangıçtan itibaren, Pontos Krallığı’nı güçlendirmek ve
onun sınırlarını genişletmek için çalıştı. Öncelikle ordusu ile donan-
masındaki eksiklikleri giderdi. Krallığındaki genç nüfusu askere alarak
onları sıkı bir askeri eğitimden geçirdi.
Böylelikle krallığının ilk yıllarında bağlaşıklık ve istila yoluyla Doğu
ve Kuzey Karadeniz havzasındaki birçok kavmin kontrolünü eline ge-
çirmeye muvaffak oldu. İÖ. ca. 115/114 yıllarında, Kuzey Karadeniz
kıyılarındaki Hellen kolonilerinden biri olan Kırım Yarımadası’nın gü-
ney ucundaki Khersonesos kenti, giderek artan Skythia baskısına karşı
Mithradates’ten yardım istedi. Bu isteği geleceği için olumlu gören kral,
komutanlarından Diophantos’u Kırım’a gönderdi. Çok kısa bir sürede
Hellen kentlerini bu baskılardan kurtaran Diophantos, Kırım ve çevre-
sini Pontos Krallığı’na bağladı. Bu suretle söz konusu bölgelerden bol
miktarda tahıl ve haraç elde etti. Öte yandan, Mithradates’in, Pontos
Dağları’nda bulunan zengin demir ve gümüş madenlerini aktif olarak
işletmeye başlaması, onu kısa zamanda sadece Küçük Asya’nın değil,
dünyanın en zengin krallarından biri yaptı.
Bunun üzerine önce Tibaranos’ların yaşadığı yere ve Armenia’ya
kadar, Halys Irmağı’nın sınırladığı ülkeye egemen oldu. Daha sonra da,
kereste, balmumu, zift, yelken ve ip yapımı için gerekli, maden bakı-
mından zengin Kafkas Dağları’nı egemenliği altına aldı. Çünkü, bu
dağlar planladığı egemenliği sağlayabilmesi için inşa etmesi gereken
deniz filosuna doğal bir kaynak teşkil ediyordu. Böylelikle kısa zamanda
doğal ve insan kaynakları bakımından zengin bölgeleri Pontos hakimi-
yeti altına almış oldu. Söz konusu durum onun Anadolu’daki prestijini
arttırdı.
Kral, Roma’nın kendisine babasından kalan Phrygia topraklarının elin-
den almış olmasına halen çok içerliyordu. Bu sırada Roma, savaş ala-
nında büyük bir güce sahip olmasına karşın, uzak bir eyaleti yönetmek
bakımından yeterli donanıma henüz kavuşmamıştı. Roma, III. Atta-
los’un vasiyetiyle ele geçirdiği Pergamon Krallığı üzerinde provincia
Asia adlı bir eyalet kurmuş; daha sonra da vergi mültezimleri ve
magistratus’ları tarafından halkı ve kentleri talan edercesine sömürmeye
başlamıştı. Bu durumdan yararlanan kral genç olmasına karşın bütün
Küçük Asya’yı kendi egemenliği altına almak için bir plan hazırladı.
Romalıların Africa’da Iugurta’ya karşı yaptıkları savaşları fırsat bilerek,
İÖ. ca. 109/108 yılında Bithynia Kralı Nikomedes III Euergetes’le anla-
şıp Paphlagonia Bölgesi’ni işgal etti. İki kral bölgeyi aralarında paylaştı-
lar. Bu bölüşmede arslan payını alan Mithradates böylece, doğu yönün-
de Kolkhis ve Armenia Minor; batıda ise, Amastris ve Paphlagonia’nın
belirli kısımlarına kadar uzanan bölgelerin hakimi oldu. Roma’nın, İÖ.
108 yılında Mithradates’e gönderdiği elçilerin, ona hemen Paphlago-
nia’yı terk etmesini bildirmelerine rağmen, Mithradates Galatia’yı da
egemenliği altına aldı. Bununla da yetinmeyerek, İÖ. ca. 100/99 yılında
Kappadokia Bölgesi’ni istila etti, oğullarından birini Kappadokia Krallı-
ğı’nın başına Ariarathes IX Eusebes Philopator sıfatıyla kral ilan etti.
Pontos kralı Küçük Asya’ya ilişkin olarak durumun gereğine göre
bazen büyük bir çabukluk, bazen de büyük bir yavaşlıkla adım adım
ilerleyen bir siyaset güdüyordu. Kısa zamanda ülkesinin sınırlarını her
yönden genişletmiş ve küçük krallığını bir imparatorluk haline getir-
mişti. Şimdi Anadolu’da Romalılarla komşu olmuştu. Bu bakımdan kral,
İÖ. 99-İÖ. 90 yıllarını büyük ölçüde Romalılarla savaşmak için ordu-
sunu hazırlamak, ekonomisini güçlendirmek ve siyasi açıdan yeni müt-
tefikler kazanmak için yoğun bir diplomasiyle geçirdi.
Bithynia Kralı Nikomedes III Euergetes’in, İÖ. 94 yılında ölmesi
üzerine, Bithynia tahtına geçen oğlu Nikomedes IV Philopator’a karşı
Sonsöz 529
ayaklanan kardeşi Sokrates, Mithradates’e başvurmuştu. Mithradates,
Roma’nın Italia’daki bağlaşıklarıyla şiddetli bir savaşa tutuşmuş (Bel-
lum Italicum) olmasından yararlanarak, İÖ. 91 yılında hiçbir zorlukla
karşılaşmadan IV. Nikomedes’i tahtından kovmuş ve Sokrates’i Bithy-
nia tahtına geçirmişti. Nikomedes de, aynen Kappadokia Kralı I. Ario-
barzanes gibi, Roma’ya sığınmış ve onlardan Pontos kralına karşı yar-
dım istemişti. Bunun üzerine Roma, İÖ. 90 yılında Manius Aquillius
başkanlığındaki bir elçi heyetini, Bithynia ve Kappadokia krallarını ye-
niden tahtlarına çıkartmak üzere, Küçük Asya’ya gönderdi. Mithradates
ise, Romalılarla herhangi bir savaşa girmeksizin elinde bulundurduğu
topraklardan çekildi. Fakat Aquillius’un uzlaşmaz tavırları, savaş kış-
kırtıcılığı ve açgözlülüğü yüzünden savaş hazırlıklarına başladı. Kral,
Seleukos ve Mısır krallarıyla, Parth’lar, Armenia’lılar, Galatlarla anlaştı
ve imparatorluğunun kuzeyindeki birçok savaşçı kavimle bağlaşıklık
kurdu. Hatta Romalıların halen savaş halinde oldukları İtalik müttefikle-
riyle de yakın ilişkiler içindeydi. Tam teşekküllü ordusuyla, İÖ. 89 yı-
lında Nikomedes ve Ariobarzanes’i bir kez daha krallıklarından kova-
rak, Aquillius’un komutasındaki Roma ordusunu bozguna uğrattı. Ay-
nen ikinci bir İskender gibi, Küçük Asya’nın koruyucusu ve kurtarıcısı
sıfatıyla ortaya atılarak, kısa sürede içinde Anadolu’yu Romalılardan
temizledi. Birçok kent sevinç gösterileri içinde kapılarını Pontos kralına
açtı. Daha sonra kral, Hellenlere tekrar özgürlüklerini kazandırmak üze-
re Hellas’a bir donanma yolladı –fakat garip olan nokta, bu kuvvetlerin
yeteri kadar büyük olmayan kısmının Mithradates tarafından Hellas’taki
siyasi ve askeri durumdan tam olarak emin olmadan önce oraya gönde-
rilmiş olmasıdır.
Bunun üzerine Müttefikler Savaşı’na son vermiş olan Romalılar göz-
lerini açtılar. Görünüşe göre, Pontos kralı yalnız kendisine saldıran
Hellenistik kralları topraklarından kovmakla ve Roma ordularını tepe-
lemekle kalmamıştı. Bu yüzden Romalılar daha önceleri hiç kimsenin
aklının ucundan dahi geçirmediği; hatta düşünmekten bile korktuğu bir
şeyi yani; Küçük Asya ve Hellas üzerinde egemenlik kurma emelini
besleyip, bunu gerçekleştirmek yolunu tutmuş olan Mithradates’e karşı,
Sulla’nın generalliğinde mücadele etmeye başladılar. Pontos ordularının
Hellas’ta birbiri ardına Sulla tarafından yenilmesi, kralın Anadolu’daki
prestijini sarstı ve Hellen kentleri üzerindeki saygınlığını yok etti. Böy-
lelikle kralın bunca zorlukla Küçük Asya’da kurduğu birlik içindeki
kentler birer ikişer, kendisinden daha iyisini bulacaklarını zannederek,
Mithradates’ten yüz çevirdiler ve Roma tarafında yer aldılar. Bu inanış
yüzünden –buna ister yılgınlık, ister ümit, ister ceza korkusu, ister ödül-
lendirilme isteği deyin–, yayımladıkları yasalarla halkı Pontos kralına
karşı ayaklandırarak silaha sarıldılar. Kralın yenilgisinden çıkar sağla-
mak ve günü kurtarmak için ona ihanet ettiler. Ama aldandılar. Birinci
Mithradates-Roma Savaşı’nın, İÖ. 85 yılındaki Dardanos Antlaşma-
sı’yla sona ermesinden sonra, durumlarının çok daha kötüye gittiğini
gördüler. Krala karşı düzenledikleri entrikaların ve sadakatsizliklerinin
bedelini uzun süre Romalılar tarafından sömürülerek ödediler.
İÖ. 83-İÖ. 81 yılları arasındaki İkinci Mithradates-Roma Savaşı, e-
sas itibariyle Sulla’nın Küçük Asya proconsul’ü sıfatıyla Anadolu’da
bıraktığı Murena’nın, kendi başına aldığı bir kararla Pontos kralına karşı
savaşmasıdır. Romalıların müttefikleriyle beraber, çeşitli kereler Pontos
topraklarını yağmalamaları karşısında Mithradates, Romanın bağlaşığı
olan bir kral olduğunu hem Murena’ya hem de Roma Senatus’una bil-
dirmiştir. Fakat Murena Dardanos diye bir anlaşma tanımadığını bildire-
rek kralla savaşımını sürdürmüştür. Senatus ve Sulla ise, Mithradates’in
bütün barışçıl çabalarına rağmen değişik nedenlerden dolayı Dardanos
Antlaşması’nı tasdik etmemişlerdir. Bu durum, Pontos-Roma ilişkileri-
nin bir kez daha kopmasına neden olmuştur. Sonunda Mithradates, Ro-
malıların kendisiyle açıktan açığa savaştıklarına kanaat getirip Murena
komutasındaki Roma ve müttefiklerinden oluşan orduyu Halys Irmağı
kenarlarında ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Bunun üzerine Sulla derhal
araya girerek elçilerini Küçük Asya’ya yollamış ve savaşa bir son ver-
dirterek, Murena’yı Roma’ya geri çağırmıştır.
Bunun üzerine kral, Roma’yla yazılı bir barış yapmak üzere girişim-
lerine devam etmiş ve Romalıların öne sürdüğü koşulların her birini
yerine getirmesine rağmen arzu ettiği anlaşmayı bir türlü gerçekleştire-
memiştir. Bu bakımdan kral, Romalıların kendisiyle savaşmak için uy-
gun zaman ve fırsat beklediklerini anlamıştır. Sulla’nın, İÖ. 79 yılında
ölmesi üzerine Roma’da yeni bir iç savaş çıkmış ve bu durum Üçüncü
Mithradates-Roma Savaşı’nın başlamasını beş/altı yıl daha geciktirmiş-
tir. Bu zaman zarfında Romalılar, Sertorius’un İspanya’da başlattığı
ayaklanmayı bastırmaya çalışırken Mithradates de, bir yandan kendisini
ve ordusunu yeni bir savaşa hazırlamak, diğer yandan da Romalılara
karşı eski bağlaşıklıklarını güçlendirmek ve yeni müttefikler bulmak
üzere harekete geçmiştir. Roma’nın düşmanlarıyla anlaşmış ve Sertori-
us’la bile bir anlaşma imzalamıştır. İÖ. 74 yılında, Bithynia Kralı IV.
Nikomedes’in ölümü ve krallığını Roma’ya veraset etmesi ya da Ro-
ma’nın bu fırsatı değerlendirip Bithynia’yı ilhak etmesi üzerine Pontos
Sonsöz 531
kralı, Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı’na başlamıştır. Önce Lucullus,
daha sonra da Pompeius’un komutalarındaki Roma ve Küçük Asya’daki
müttefiklerinin ordularına karşı savaşmıştır. Romalılara karşı sayısız
çarpışmaya girmiştir. Bazen yenmiş, bazen yenilmiş; fakat çoğu zaman
ihanete uğramıştır. Sonunda krallığını terk ederek Kimmeria Bospo-
ros’una çekilmek zorunda kalmıştır. Yine pes etmemiş, İÖ. 63 yılında
Roma orduları doğudayken, büyük bir orduyla Balkanlar üzerinden Alp
Dağları’nı aşarak, Italia’yı istila etmeyi planlamıştır. Fakat, Roma’ya
doğru yürüyüşe geçeceği sırada son kalan oğlunun ihaneti sonucunda
kendi yaşamına son vermek zorunda kalmıştır.
Sonuç olarak, Büyük İskender’in ölümünden sonra, bütün Hellenis-
tik Dönem boyunca Küçük Asya’daki krallıkların kendi aralarındaki kı-
yasıya rekabet, içlerinden herhangi birinin ötekilere egemen olacak denli
sivrilmesine engel olmuş ve bu durum Anadolu’nun siyasal bütünlüğüne
kavuşmasını geciktirmiştir. Bu da şüphesiz Roma’nın işine yaramıştır.
Böylelikle Romalılar, hiçbir devletin büyümesine ve güçlenmesine izin
vermeyerek, Hellenistik krallıklar arasındaki güçler dengesini korumuş-
lar, ya onları birbirlerine karşı kışkırtmışlar veya onların süregelen sa-
vaşlar sonunda birbirlerini yıpratmalarını uzaktan izlemişlerdir. Fakat,
Roma’nın en tehlikeli ve güçlü düşmanlarından biri olan Pontos Kralı
Mithradates VI Eupator, İÖ. I. yüzyılın ilk yarısında Roma’nın Doğu
Akdeniz’deki egemenliğine karşı savaşmıştır. Özellikle Birinci Mithra-
dates-Roma Savaşı (İÖ. 89-85) sırasında, Anadolu ve Hellas’ta yaşayan
halkların kurtarıcı sıfatıyla aynen ikinci bir İskender gibi ortaya atılarak,
Romalılar karşısında hiç de azımsanmayacak başarılar elde etmiş ve kısa
bir süre için de olsa, Roma’nın Küçük Asya’daki hakimiyetine son ver-
miştir. Bununla birlikte Küçük Asya’daki Hellenistik krallıklar, prens-
likler, bölgesel birlikler, yerel yöneticiler ve bağımsız kent devletleri
Pontos kralına karşı, Roma saflarında yer almışlar ve Romalıların Ana-
dolu’daki hakimiyetlerini sağlamlaştırmasına yardımcı olmuşlardır. Bu
şekilde belki bilerek, belki de bilmeyerek, kendi sonlarını hazırlamış-
lardır. Mithradates’in ölümüyle, Hellenistik dünyanın son büyük ve tam
bağımsız hükümdarı tarih sahnesinden çekilmiş, Romalılar rahat bir ne-
fes almış ve parçalanmak üzere olan doğu devletlerini bir araya getirip
Roma’ya karşı savaşmak fikri son bulmuştur. Bundan sonra, politik an-
lamda status quo ve Hellenistik krallıklar gibi kavramlar ortadan kalk-
mış ve artık Hellas, Anadolu ve Syria’da Roma hakimiyeti başlamıştır.
APPENDIX 1
A. Mithradates VI Eupator Dionysos’a İlişkin Antik Kaynak-

ların ve Modern Literatürün Durumu
Mithradates VI Eupator Dionysos’un hayatına ve kariyerine ilişkin gü-
nümüze ulaşan antik literatür verileri büyük ölçüde Romalılar ya da
Roma yanlısı Hellenler tarafından kaleme alınmıştır2236. Bunların bir
kısmı kralla çağdaş; fakat geri kalanların büyük bir bölümü, geç dönem
kaynaklarıdır. Yani kraldan yüzyıl/yüzyıllarca sonra yaşamış antikçağ
yazarlarının eserleridir. Ve Romano-centric2237 (Roma merkezli) bakış
açısıyla kaleme alınmışlardır. Bunun en önemli nedenlerinden biri, Es-
kiçağ Tarihi’nde, Klasik ve Roma dönemleriyle kıyaslanınca Hellenistik
Dönem’de yaşamış ve kendi zamanını anlatan antikçağ tarihçi sayısının
oldukça az ve Poseidonios, Strabon ve Sallustius gibi önemli yazarların
eserlerinin büyük ölçüde kayıp olmasıdır. Diğeri ise, Aisopos2238,
Kyzikos’lu Teukros2239, Magnesia’lı Herakleides2240, Skepsis’li Metrodoros
etc. gibi pro-Mithradatic (Mithradates yanlısı) yazarların olaylara Pontos
tarafından bakan eserlerinin günümüze ulaşamamasıdır. Bu durum Geç
Hellenistik Dönem Tarihi çalışanlar için büyük bir handikaptır. Bu ba-
kımdan konu VI. Mithradates olunca ister istemez tarihçiyi Roma ve geç
dönem yazarlarının eserlerini kullanmaya itmektedir. Roma ve geç dö-
nem yazarlarının VI. Mithradates’in yaşamına, karakterine ve Roma’yla
olan savaşlarına ilişkin kaleme aldıkları bölümler ve anekdotlar aydınla-
2236
Çünkü, tarih yenenler tarafından yazılır.
2237
Birçok antikçağ tarihçisi tarafından benimsenen yaklaşımın günümüz tarihçileri-
nin üzerinde görünmeden var olan etkisi oldukça büyüktür. Bunun doğal sonucu
olarak modern tarihçilerin büyük bölümü, özellikle Geç Hellenistik Dönem Anadolu
tarihinin çözümlenmesinde bu kategoriden yararlanıp, bu yaklaşımı bir ölçüt olarak
sorgulamadan benimsemişlerdir. Bu bakımdan söz konusu tarihçilerin birçoğu sos-
yal konumunu paylaştıkları ya da arzuladıkları üst sınıf senatörlerin tavırlarıyla
kaleme aldıkları eserlerinde Roma’ya hangi koşulda olursa olsun karşı duran kral-
lıkları, yerel prenslikleri ve halkları boş mücadeleler ve unvanlar için mücadele eden
dalkavuklar ya da haydutlar olarak görmüşlerdir (ayrıca bk. Price 2004, 56). Bu
bakımdan, geleneksel Romano-centric yaklaşım, söz konusu bakış açısına bağlı
olmanın nedenini anlamamızı sağlamadığı için bize tatmin edici görünmemektedir.
2238
Suda αι 333=“Αἴσωπος”.
2239
Suda τ 426=“Τεῦκρος”.
2240
Diog. Laert. V. 94.
Appendix 1 533
tıcı bilgiler içermekle birlikte yetersizdirler. Çünkü antik yazarlar daha
ziyade, çeşitli konularda yazmış oldukları eserlerin bazı yerlerinde
Mithradates’le ilgili olarak gördüklerini, duyduklarını ya da kendilerin-
den önceki yazarlardan okuduklarını aktarmışlardır. Bu yüzden, eserde
konumuzla ilgili bilgi veren Hellen ve Roma yazarlarına ait hemen he-
men bütün antik kaynakların dikkate alınmasının yanı sıra, epigrafik bel-
gelerden, nümismatik buluntulardan ve arkeolojik kalıntılardan sağlanan
bilgi ve ipuçlarından hareketle bazı sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır.
Bunlardan, Hellenistik Dönem’in şüphesiz en önemli yazarı olan
Megalopolis’li Polybios’un (İÖ. ca. 200-120), kaleme aldığı tarih eseri
Karadeniz’e ve İÖ. ca. 301 yılında Pontos Krallığı’nın kuruluşundan İÖ.
II. yüzyılın ortalarına kadarki döneme ilişkin önemli bilgiler vermekte-
dir. Polybios’un İÖ. 146 yılına kadar getirdiği tarih kitabının İÖ. 80’li
yıllara kadar devam ettiren Apameia’lı (Syria) Poseidonios’un (İÖ. 150-
75) eseri her ne kadar elimize fragmanlar halinde ulaşmış olsa da özel-
likle, İÖ. I. yüzyılın ilk çeyreği ve Birinci Mithradates-Roma Savaşı
sırasındaki Delos, adalar ve Atina’nın tutumuna ilişkin olayları bizzat o
çağda yaşayan biri olarak kaleme almıştır2241. Daha sonradan İS. II-III.
yüzyılda Athenaios’un Masabaşı Sohbetleri olarak derlediği kitabında
söz konusu olayları Poseidonios’u kullanarak yeniden yorumlaması
bizim Birinci Mithradates-Roma Savaşı sırasındaki Atina ve Delos’un
durumunu hakkında daha detaylı bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Ula-
şabildiği kaynakları genellikle önemli bir değişikliğe uğratmaksızın kop-
yalamak suretiyle bir Dünya Tarihi oluşturmuş olan, Augustus Dönemi
yazarlarından Sicilia’lı Diodoros (İÖ. ca. 80-20), mitolojik dönemlerden
başlattığı eserini, İÖ. 60 yılına kadar getirmiştir. Diodoros’un eseri Ka-
radeniz’in evriminden Pontos Krallığı’nın kuruluşuna ve Mithradates’in
Romalılara karşı giriştiği savaşlara kadar her konuda bizi değişik şekil-
lerde bilgilendirmektedir. Gallia’lı Pompeius Trogus (İÖ. 30-İS. 14),
Philippus Tarihi adlı kitabından günümüze kalan fragmanlar ile İS. III.
yüzyılda Trogus’un eserinden özet –epitome– yapan Iustinus’un tarih
kitabı Pontos Krallığı’na, krallarına ve özellikle VI. Mithradates’in ço-
cukluğuna, krallığının ilk yıllarına, Roma karşıtı propagandasına ve bu
politikanın Hellenler üzerindeki etkisine ilişkin başka hiçbir yerden
öğrenemeyeceğimiz ilginç detaylar kaleme almıştır. Şüphesiz bunda
Pompeius Trogus’un amcasının Pompeius’un Mithradates’e karşı yürüt-
tüğü savaşa komutan olarak katılmış olmasının payı büyüktür.
2241
Fakat Poseidonios’un eserinde de, aynı Polybios’ta olduğu gibi, Roma hayran-
lığı açıkça belli olmaktadır (Forte 1972, 96 vd.).
Ünlü hatip Cicero (İÖ. 106-43), İÖ. I. yüzyılın ilk yarısında Roma
Cumhuriyet Devri’yle ilgili her alanda olduğu gibi, Roma’nın doğu
politikası, Hellas ve Küçük Asya eyaletlerinin durumu, Akdeniz’deki
korsanlar, “Ephesos Akşamı” ve Mithradates Savaşları konusunda de-
taylı bilgiler vermektedir. Bunların yanı sıra, Roma’nın Mithradates
Savaşları sırasındaki politik durumu, Hellenistik krallıklarla ilişkileri ve
Mithradates Savaşları’na gönderilen komutanların ve legatus’ların işleri
ve kariyerleri hakkında görgü şahidi ve olayların bir parçası olarak bi-
rinci elden değerli bilgiler vererek dönemin politik atmosferini ve Ro-
ma’nın Pontos kralına karşı tavrını yansıtmaktadır. Bu bakımdan Cice-
ro’nun felsefe eserleri, mektupları ve özellikle In Verem, Pro Murena,
Pro Archaia, Pro Flacco ve Pro Manilia gibi söylevleri İÖ. I. yüzyılın
ilk yarısı hakkında her konuda olduğu gibi, Mithradates açısından da
değerli ve çeşitli bilgiler veren bir hazinedir. Gene, İÖ. I. yüzyılın
Cicero’yla çağdaş önemli yazarlarından Sallustius’un kaleme aldığı
Tarih kitabından günümüze kalan fragmanlar ve özellikle Pontos kralı-
nın Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı sırasında Parthia Kralı Arsakes’e
yazdığı mektup –eğer gerçekse2242(?), Mithradates’e ilişkin bilgi elde
edilen en önemli belgelerdendir.
Antikçağın en önemli coğrafyacılarından Amaseia’lı Strabon’un (İÖ.
64-İS. 20) Coğrafya kitabı, Hellenistik Dönem’in sonunda bilinen dün-
yanın renkli bir haritasını gözler önüne sermektedir. Coğrafyacı, Akde-
niz’de gezdiği bölgelerin topoğrafyası ve tarihi coğrafyası dışında kent-
lerin kendi zamanındaki ve eski durumları hakkında çok önemli bilgiler
vermektedir. Öyle ki, Kilikia’daki Korakesion kentinden bahsederken
korsanlığa, Pergamon’u tanıtırken Attalos tarihine ya da Galatia’dan söz
ederken Galat tarihi ve kültürüne ilişkin yorumlar yapmaktadır. Kendi
doğduğu bölge olan Pontos’un topoğrafya ve tarihi coğrafyasıyla birlikte
kentlerini detaylı bir şekilde anlatırken ise, Pontos Krallığı’nın sosyo-
kültürel yapısına ve yönetim sistemine ilişkin açıklayıcı notlar düşmek-
tedir. Özellikle yazarın akrabalarının Mithradates’in krallığı sırasında
önemli görevlerde bulunmasından dolayı Mithradates-Roma Savaşla-
rı’na ilişkin başka şekillerde öğrenemeyeceğimiz önemli yorumlarda
bulunmaktadır. Coğrafyacının Anadolu’ya dair verdiği kısa bilgiler ve
betimlemeleri, yörelerin manzaralarını tarifine kadar son derece paralel-
lik göstermektedir. Öyle ki, bu yerleri kendi gözleriyle görmüş ya da
başka bir görenin tariflerini kelimesi kelimesine tekrarlamış olması ge-
2242
Raditsa 1969, 36 vdd. dn. 56; ayrıca bk. Front. A 417.
Appendix 1 535
rekir2243. Pontos Bölgesi’nin tarihi coğrafyasına ilişkin diğer bir kaynak
ise, Kappadokia Valisi, İzmitli Arrianus’un (İS. ca. 86- ca. 160) İS. 131
yılındaki Pontos gezisi sırasında Roma İmparatoru Hadrianus (İS. 117-
138) için kaleme aldığı Pontos Seyahati’dir. Bölgenin topoğrafyası dı-
şında kentlerin antik ve kendi zamanındaki konumları ve durumları
hakkında birinci elden bilgiler sunmaktadır. Yaşlı Plinius’un (İS. 23/24-
79), Doğa Tarihi adlı eseri ise, Pontos Bölgesi’nin tarihi coğrafyası,
flora-faunasına ve Mithradates’in kişiliğine ilişkin pek çok konu hak-
kında kısa; ama başka kaynaklardan edinemediğimiz değerli bilgiler
vermektedir.
Augustus Dönemi yazarlarından Livius’un (İÖ. 59- İS. 17), Şehrin
Kuruluşundan İtibaren adlı eserinin özet kısımları her ne kadar İÖ. I
yüzyılın ilk yarısındaki olayları ana hatlarıyla yansıtsa da temel tarih
eserlerinden biridir. Livius tradisyonunu takip eden Velleius Paterculus
(Augustus-Tiberius zamanı), Valerius Maximus (İS. I. yüzyıl), Florus
(İS. I.-II. yüzyıl), Licinianus (İS. II. yüzyıl) Eutropius (İS. IV. yüzyıl),
Festus (İS. IV. yüzyıl), Iulius Obsequens (İS. IV. yüzyıl), ve Orosius
(İS. IV-V. yüzyıl) gibi antik tarihçilerin eserleri Mithradates-Roma Sa-
vaşları’nın ana hatlarının ortaya çıkarılmasında ve söz konusu dönemin
Anadolu tarihi açısından daha iyi bir şekilde anlaşılmasına yardımcı
olmaktadır. Buna Frontinus (İS. I yüzyıl) ve Polyainius’un (İS. II. yüz-
yıl) kaleme aldıkları antikçağın Savaş Stratejileri’ni konu alan kitapları
eklenince Mithradates-Roma Savaşları konusunda önemli bilgiler edi-
nilmektedir. Bununla birlikte Pontos’un otokton halkından Herakleia
Pontike’li Memnon’un (İS. I. yüzyıl) İÖ. 364 yılından İS. 47 yılına ka-
darki Herakleia Pontike Tarihi adlı kitabından –İS. IX. yüzyıl Konstan-
tinopolis Patriarkhes’i Photios’un eserinden– günümüze kalan fragman-
lar çalışmamız açısından ayrı bir önem taşımaktadır. Memnon’un eseri
her ne kadar Herakleia Pontike merkezli olsa da, yazar Hellenistik Dö-
nem Pontos Tarihi ve Mithradates-Roma Savaşları’na ilişkin özgün ve
değerli bilgiler vermektedir. Ayrıca, İÖ. 70 yılına kadar bağımsızlığını
koruyabilmiş kentin gerek Hellenistik krallıklar gerekse Roma’yla olan
ilişkilerini ve dönemin politikalarını anlamamıza yardımcı olmaktadır.
Plutarkhos’un (İS. ca. 46-120) Ahlak adlı popüler felsefe eseri ile
Roma ve Hellenlerin önemli kişiliklerini karşılaştırdığı Paralel Yaşam-
2243
Strabon’un eseri üzerine verilen bu bilgiler, bir bakıma coğrafyacıyı ve kaleme
aldığı eseri aklamak içindir. Zira Strabon’un tarihi coğrafya eseri üzerine yapılan
araştırmalar, yazarın sözünü ettiği bölgelere sırt tetkik amaçlı seyahatler düzenlediği
konusunda hemfikirdirler (Ramsay 1960, 74 vdd.; ayrıca bk. Syme 1995, 1 vdd.).
lar adlı eserinin Tiberius Gracchus, Marius, Sertorius, Sulla, Lucullus
ve Pompeius biyografileri ise, Roma’nın Doğu politikası ile
Mithradates-Roma Savaşları konusunda derin bir perspektif edinmemizi
sağlamaktadır. Zira yazar, Sulla’yı anlatırken dictator’un bizzat kendisi-
nin kaleme aldığı hatıralarını kullanmış; Lucullus’u kaleme alırken ise,
büyük ölçüde Sallustius’un –bizim elimize fragmanlar halinde geçen–
Tarih eserinden yararlanmıştır. Plutarkhos, ayrıca bu çalışmalarıyla
Hellenlerin gözünden Romalıların nasıl görüldükleri konusunda bir fikir
edinmemizi sağlamaktadır2244. Bununla birlikte Mithradates’e ilişkin en
kapsamlı eser şüphesiz İS. II. yüzyıl yazarlarından İskenderiyeli
Appianos’un, Roma’nın bilinen dünyayı nasıl hakimiyeti altına aldığını
coğrafi ve etnolojik başlıklar altında topladığı kitaplarla anlattığı Roma
Tarihi adlı eserinin Mithridatika kitabıdır. Appianos da, kendisinden
önce ve sonraki birçok Hellen ve Latin yazarı gibi Romano-centric
bakış içerisinde yazmasına, kronolojik noktaları atlamasına, ikinci sınıf
bir tarihçi olarak olayları yüzeysel anlatmasına karşın, yine de Mithrada-
tes yaşamına ve Roma Savaşları’na ilişkin antikçağın kaleme alınmış tek
önemli ve derli toplu çalışmasını yapmıştır. Aynı zamanda Roma sena-
törü olan İznikli tarihçi Cassius Dio’nun (İS. ca. 150-235), Roma Tarihi
adlı yapıtı, İÖ. I yüzyılda Roma’nın Hellenistik krallıklarla ilişkilerine
ve Roma-Mithradates Savaşları’na ilişkin değerli bilgiler vermektedir.
Pontos Krallığı’nın yanı sıra, diğer Hellenistik krallıklara ait nümis-
matik veriler İÖ. I yüzyılda Anadolu ekonomisinin ve sosyo-politik
yapısının nasıl şekillendiğini anlamamıza yardımcı olmuştur. Bununla
birlikte, özellikle nümismatik tarihinin en hareketli ve en yoğun sikke
üretiminin yapıldığı Mithradates VI Eupator’un dönemi bizim açımız-
dan ayrı bir öneme sahiptir. Zira, VI. Mithradates’in Romalılara karşı
giriştiği savaş faaliyetleri sırasında, askerlerine yapacağı ödemeler dola-
yısıyla Pontos, Paphlagonia ve Kimmeria Bosporos’unda etc. üniter sik-
ke politikası çerçevesinde bastırdığı yoğun oranda sikke darbı Pontos
Krallığı’nın egemenlik ve savaş faaliyetleriyle doğru orantılıdır. Ayrıca
VI. Mithradates döneminde basılan sikkeler, Pontos kralının gerek Ka-
radeniz havzasında ve kendi krallığında gerekse Anadolu’da uyguladığı
politikanın ikonografik açıdan ne şekilde yansıdığını göstermesi bakı-
mından dikkat çekicidir. Diğer bir nokta ise, sikkeler üzerindeki iko-
nografik şekiller ve yazılar Mithradates VI Eupator’un egemenliğinin
hangi bölgelere ve kentlere kadar uzandığını anlamamızı sağlamıştır.
2244
Forte 1972, 97.
Appendix 1 537
Bunun yanı sıra, sikkelerin üzerlerindeki mitolojik figürler ise, Pon-
tos’un sosyo-kültürel ve tinsel özelliklerine işaret etmektedir. Böylelikle
söz konusu darplar sayesinde Pontos’ta tapınım gören eski kültür ve
inançların Pontos Krallığı ve VI. Mithradates zamanında ne şekillerde
uygulandığı konusunda birinci elden bilgiler elde edilmiştir. Bu bakım-
dan, VI. Mithradates haricinde Hellenistik Dönem Anadolu Krallıkları
ve Atina’ya ilişkin olarak NC, SNG, IGCH, BMC, F. Imhoof-Blumer
(1902, Kleinasiatische Münzen II), W. H. Waddington et al. (1925,
Recueil général des monnaies grecques et romaines de l’Asie Mineure),
B. V. Head (19773 Historia Numorum: A Manual of Greek Numisma-
tics), F. de Callataÿ (1997, L’histoire des guerres mithridatiques vue par
les monnaies) etc. gibi periyodikler, müze katalogları ve standart başvu-
ru eserlerinin yanı sıra, O. Mørkholm (1979; 2000), B. Simonetta (1961;
1977), M. Thompson (1961; 1962) ve O. Tekin (1999) etc. gibi eksper-
lerin yayımladıkları kitaplar ve makalelerden yararlanılmıştır.
Epigrafik belgeler ise, özellikle Hellenistik Dönem Küçük Asya kral-
lıklarının, kentlerin sivil toplum ve kırsal yaşamıyla yönetim birim-
lerinden sosyal, kültürel, dinsel organizasyonlarına ve politikalarına
kadar her konuda çeşitli şekillerde bilgi edinmemizi sağlamaktadırlar.
Ayrıca söz konusu belgeler yüzey araştırmaları ve kazılarla her geçen
gün biraz daha çoğalmaktadır. Bununla birlikte konu Mithradates olunca
Anadolu’dan günümüze ulaşan sınırlı sayıdaki yazıt büyük ölçüde ya
Nysa’lı Khairemon gibi kişilerin Romalıların erzak ihtiyacını karşılamak
üzere onlara nasıl yardım ettiğini ya da Stratonikeia, Aphrodisias,
Korma, Nysa, Tabai, Termessos, Ephesos etc. gibi kentlerin Mithrada-
tes-Roma Savaşları sırasında nasıl ve hangi şartlar altında Pontos kralına
direndiklerini anlatan yazıtlarla senatus consultum belgeleridir. Ayrıca
Mithradates-Roma Savaşları sırasında gerek Mithradates’in komutanla-
rına gerekse korsanlara karşı kentlerini korudukları için Romalı komu-
tanları onurlandıran yazıtlardır. Zira Pontos kralını onurlandıran, Rho-
dos, Delos adalarındaki yapı, heykel ve yazıtlar gibi Küçük Asya’nın
birçok kentlerindeki belgeler Mithradates-Roma Savaşları sırasında ve
Romalılar Pontos’u ele geçirdikten sonra, damnatio memoriae’a uğratı-
lıp kasıtlı olarak tahrip edildikleri için günümüze ulaşamamıştır. Bununla
birlikte Roma hakimiyetinin tam olarak ulaşamadığı Kuzey Karade-
niz’deki Apollonia, Odessos, Olbia, Khersonesos ve Pantikapaion etc.
gibi Hellen kolonilerinden I. Pharnakes’in Pontos Krallığı zamanına ve
Mithradates ile Diophantos, Tarsus’lu Epitynkhanon etc. gibi Pontos
kralının komutanlarına ilişkin önemli dekretler ve onur yazıtları bulun-
maktadır. Bu bakımdan konumuzla ilgili olarak SIG3, OGIS, IGR, SEG,
EA, CIL, IK, ILS, IOSPE, IGB, ZPE ile Welles (1934, Royal
Correspondence in the Hellenistic Period), Sherk (1969, Roman
Documents from the East), (1984, Rome and the Greek East to the
Death of Augustus) etc. gibi epigrafik süreli yayınlar ve el kitaplarından
yararlanılmıştır.
Genel olarak Pontos Tarihi ve Mithradates VI Eupator konusunda
nümismatik, epigrafik belgelere ve büyük ölçüde antik edebi kaynaklara
dayanmak suretiyle, ulaştıkları sonuçları sistematik bir şekilde ortaya
koyan ilk eserler 1847 yılında P. S. Frandsen (Mithridates VI Eupator,
König von Pontos), 1879 yılında E. Meyer (Geschichte des Königreichs
Pontos) ve 1890 yılında Th. Reinach (Mithridate Eupator, roi du Pont:
1895 yılında Mithridate Eupator, König von Pontos başlığı altında Al-
manca’ya çevrilmiştir) tarafından kaleme alınmıştır. F. Geyer’in
(“Mithradates (12)”. RE XV/2 (19652) col. 2163-2205) adlı makalesi
Mithradates’in kariyerine ve krallığına ilişkin yeni deliller ortaya koy-
muş ve yeni tartışmalara zemin yaratmıştır. Ancak 20. yüzyılının ilk
yarısında M. Castagna (1938, Mithridate Eupatore, re del Ponto) ve
Calderini (1949/1950, Mithridate Eupatore, re del Ponto) haricinde
Pontos Krallığı’na ve VI. Mithradates’e ilişkin kapsamlı çalışma yapıl-
mamıştır. Bununla birlikte T. R. S. Broughton (1938, Roman Asia
Minor, an economic survey of ancient Rome), M. I. Rostovtzeff (1941,
Social and Economic History of the Hellenistic World I-III. D. Magie
(1950, Roman Rule in Asia Minor) ve E. Will’in (19792-19822, Histoire
politique du monde hellénistique) adlı çalışmaları Romalıların Pontos ve
VI. Mithradates’le olan ilişkileri açısından önemli bilgiler içermekte
olup halen Hellenistik Çağ Anadolu Tarihi ve Küçük Asya Roma eyalet
tarihi alanında yazılmış, standart eser olma özelliklerini korumaktadır-
lar. Bunların yanında, esas itibariyle Roma’nın, İÖ. II yüzyıldan itibaren
Akdeniz Dünyası’na karşı izlediği emperyalist ve yayılımcı politika ile
Hellenistik krallarla olan ilişkilerini konu alan W. Harris (1979, War
and Imperialism in Republican Rome, 327-70 BC.), E. S. Gruen (1984,
The Hellenistic World and the Coming of Rome), A. N. Sherwin-White,
(Roman Foreign Policy in the East, 168 B.C. to A.D.); R. M. Kallet-
Marx (1995, Hegemony to Empire: The Development of the Roman
Imperium in the East from 148 to 62 B.C.) ve G. Shipley’in (2000, The
Greek World After Alexander 323-30 BCE.) adlı çalışmaları temel el
kitaplarıdır.
Appendix 1 539
Hellenistik Dönem Pontos Tarihi ve VI. Mithradates’e ilişkin en ö-
nemli çalışmalar ise, E. Olshausen und J. Biller (1984 Historisch-
geographische Aspekte der Geschichte des Pontischen und Armenischen
Reiches. Teil 1, Untersuchungen zur historischen Geographie von Pon-
tos unter den Mithradatien), B.C. McGing (1986, The Foreign Policy of
Mithridates VI Eupator King of Pontus), N. Lomouri (1979, History of
the Pontic Kingdom Part I ‘Rusça’), E. A. Molev (1976, Mithridates
Eupator: The Creation of the Black Sea State ‘Rusça’); 1995, The
Sovereign of Pontos ‘Rusça’), S. Ju. Saprykin, (1996, The Pontic King-
dom. A State of the Greeks and Barbarians in the Black Sea Littoral
‘Rusça’), J. J. Portanova (1988, The Associates of Mithridates VI of
Pontus. ‘Columbia University, doktora tezi’), L. Ballesteros Pastor
(1996, Mithridates Eupátor, rey del Ponto), F. de Callataÿ (1997,
L’histoire des guerres mithridatiques vue par les monnaies),
Mastrocinque (1999, Studi Sulle Guerre Mithridatiche) ve D. B. A.
Erciyas’ın (2001, Studies in the Archaeology of Hellenistic Pontus: The
Settlements, Monuments, and Coinage of Mithradates VI and his
Predecessors ‘University of Cincinnati, Doktora tezi, baskıda’) adlı
eserleridir. Söz konusu çalışmalar kaynak bilgisi, temel bilgiler ve o
zamana kadar yayımlanmış olan modern literatür ışığında Pontos Krallı-
ğı ve Mithradates hakkında değerli bilgiler veren önemli eserlerdir.
Bunların yanında, E. Olshausen, “Mithridates VI und Rom”. (ANRW
I 1 1972 806-815), E. Badian, “Rome, Athens, and Mithridates”. (AJAH
1 1976 105-128), C. Habicht, “Zur Geschichte Athens in der Zeit
Mithridates VI”. (Chiron 6 1976 127-142), D. G. Glew, “Mithridates
Eupator and Rome: A Study of the Background of the First Mithridatic
War”. (Athenaeum LV 1977 380-405), “Between the Wars: Mithridates
Eupator and Rome, 85-73 B.C.” (Chiron 11 1981 109-130), A. N.
Sherwin-White, “Roman Involment in Anatolia, 167-88 BC.” (JRS LXVII
1977 62-75), “Ariobarzanes, Mithridates and Sulla”. (CQ XXVII/1 1977
173-183), W. Z. Rubinsohn, “Mithradates VI Eupator Dionysos and
Rome’s Conquest of the Hellenistic East” (MHR VIII/1 1993 5-54), J.-L.
Ferrary, “Les gouverneurs des provinces romaines d’Asie Mineure (Asie et
Cilicie), depuis l’organisation de la province d’Asie jusqu’à la premièrre
guerre de Mithridate (126-88 av. J.-C.)”. (Chiron 30 2000 161-193), B.
C. McGing, “Subjection and Resistance: To the Death of Mithradates”.
(Şurada: A Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford
2003 71-89) etc. gibi eksperlerin kaleme aldıkları makaleler Mithradates
-Roma ilişkilerine değişik açılardan ışık tutmaktadırlar.
APPENDIX 2
A. HELLENİSTİK KRAL LİSTELERİ
Büyük İskender, Halefleri ve Seleukos’lar Ptolemaios’lar Krallığı
Krallığı
III. Aleksandros (Büyük İskender) İÖ. 336-323 Ptolemaios I Soter İÖ. 305-282
Philippos Arrhidaios İÖ. 323-316 Ptolemaios II Philadelphos İÖ. 282-246
IV. Aleksandros İÖ. 316-312 Ptolemaios III Euergetes İÖ. 246-222
Seleukos I Nikator İÖ. 311-281 Ptolemaios IV Philopator İÖ. 222-205
Antiokhos I Soter İÖ. 281-261 Ptolemaios V Epiphanes İÖ. 204-180
Antiokhos II Theos İÖ. 261-246 Ptolemaios VI Philometor İÖ. 180-145
Seleukos II Kallinikos ‘Pogon’ & Ptolemaios VII Neos
İÖ. 246-225 İÖ. 145-144
Antiokhos II Hieraks Philopator
Seleukos III Keraunos Soter İÖ. 225-223 Ptolemaios VIII Euergetes
İÖ. 145-116
Antiokhos III Megas İÖ. 223-187 Physkon p
Seleukos IV Philopator İÖ. 187-175 IX Soter II Lathyros İÖ. 116-107
Antiokhos IV Theos Epiphanes İÖ. 175-164 III. Kleopatra & X. İÖ. 101
Antiokhos V Eupator İÖ. 163-162
X. Ptolemaios I Aleksandros
Demetrios I Soter İÖ. 162-150 İÖ. 101-88
& Kleopatra Berenike
İskender Balas İÖ. 150-145
Demetrios II Nikator İÖ. 145-140 Ptolemaios XI Soter II İÖ. 88-81
Antiokhos VI Epiphanes Dionysos İÖ. 145-142 Ptolemaios II Aleksandros İÖ. 80
Kallinikos ‘Sidetes’ İÖ. 138-129 Ptolemaios XII Auletes İÖ. 80-58
Demetrios II Nikator İÖ. 129-125 IV. Berenike İÖ. 58-55
Kleopatra Thea İÖ. 126 Ptolemaios XII Auletes İÖ. 55-51
Kleopatra Thea & Antiokhos VIII VII. Kleopatra & XIII.
İÖ. 125-121 İÖ. 51-47
Grypos Ptolemaios
V. Seleukos İÖ. 125- VII. Kleopatra & XIV.
İÖ. 47-44
Antiokhos VIII Epiphanes Ptolemaios
İÖ. 121-96
Philopator Kallinikos ‘Grypos’ VII. Kleopatra & XV.
İÖ. 44-30
Antiokhos IX Eusebes Philopator Ptolemaios (Ceasarion)
İÖ. 115-95
‘Kyzikenos’
Seleukos VI Epiphanes Nikanor İÖ. 96-95 Kommagene Krallığı
Demetrios III Philopator İÖ. 95-88
Antiokhos X Eusebes Philopator İÖ. 95-83 Ptolemaios İÖ.162-ca. 130
Antiokhos XI Epiphanes
İÖ. 94 Samus II Theosebes Dikaios İÖ. ca. 130-100
Philadelphos
Philippos I Philadelphos İÖ. 94-83 Mithradates I Kallinikos İÖ. ca. 100-70
Antiokhos XII Dionysos Epiphanes Antiokhos I Theos Dikaios
İÖ. 87-84 İÖ. ca. 70-35
Philopator Kallinikos Philoromaios Philhellen
Armenia Kralı II. Tigranes İÖ. 83-69 II. Mithradates İÖ. ca. 31
II. Antiokhos (hüküm
İÖ. 69-64 İÖ. 29 öldü
Antiokhos XIII Eusebes ‘Asiatikos’ sürmedi)
II. Philippos İÖ. 65-64 III. Mithradates İS. 17 öldü
Appendix 2 541
Antigonos’lar Krallığı Pergamon Krallığı
Antigonos I Monophthalmos İÖ. 306-301 Philetairos İÖ. 283-263

Demetrios I Poliorketes İÖ. 306-283 I. Eumenes İÖ. 263-241
II. Antigonos Gonatas İÖ. 283-239 Attalos I Soter İÖ. 241-197
II. Demetrios İÖ. 239-229 Eumenes II Soter İÖ. 197-159
III. Antigonos Doson İÖ. 229-221 II. Attalos İÖ. 159-139
V. Philippos İÖ. 221-179 III. Attalos İÖ. 139-133
Perseus İÖ. 179-168 (III. Eumenes=Aristonikos) İÖ. 133-129
Kappadokia Krallığı Pontos Krallığı

İÖ. 255/251- İÖ. ca. 337/336-
III. Ariarathes II. Mithradates (Kios kralı)
220 ca. 302/301
İÖ. 220- ca. İÖ. ca. 302/301-
Ariarathes IV Eusebes Mithradates I Ktistes
162 ca. 266/265
İÖ. ca. 163- İÖ. ca. 266/265-
Ariarathes V Eusebes Philopator Ariobarzanes
ca. 130 ca. 250
İÖ. ca. 130- İÖ. ca. 250-ca
Ariarathes VI Epiphanes Philopator II. Mithradates
ca. 116 220
İÖ. ca. 116- İÖ. ca. 220-ca
Ariarathes VII Philometor III. Mithradates
ca. 101/100 198
İÖ. ca. 100- İÖ. ca. 197-ca
Ariarathes IX Eusebes Philopator I. Pharnakes
ca. 97 160/159
İÖ. ca. 97- Mithradates IV Philopator İÖ. ca. 160/159-
VIII. Ariarathes
ca. 96 Philadelphos ca. 150
Hükümdarlığın sona ermesi; Kappodokia’lıların Mithradates V Euergetes İÖ. ca. 150-120
aristokratik tabakaya mensup Ariobarzanes’i kral Mithradates VI Eupator
İÖ. 120-63
seçmeleri Dionysos
İÖ. ca. 95- II. Pharnakes (Kimmeria
Ariobarzanes I Philoromaios İÖ. 63-47
ca. 90 Bosporos’un Kralı)
İÖ. ca. 89- Dareios İÖ. 39-37?
Ariarathes IX Eusebes Philopator*
ca. 86
İÖ. ca. 85-
Ariobarzanes I Philoromaios Bithynia Krallığı
ca. 63
İÖ. 62-ca İÖ. ca. 315-ca.
Ariobarzanes II Philopator Zipoetes
54 280
Ariobarzanes III Eusebes İÖ. ca. 54- İÖ. ca. 280-ca.
I. Nikomedes
Philoromaios 42 242
İÖ. ca. 250-ca.
İÖ. 42-36 Ziaelas
Ariarathes X Eusebes Philadelphos 227
Arkhelaos İÖ. 36-İS. 17 I. Prusias İÖ. ca. 230-182
II. Prusias İÖ. ca. 182-149
not :*Ariarathes IX Eusebes Philopator, Mithradates VI
Eupator’un oğluydu. Bu da bize İÖ. ca. 101-ca. 86 Nikomedes II Epiphanes İÖ. 149-ca. 127
yılları arasında Kappadokia Krallığı’nın yönetiminde Nikomedes III Euergetes İÖ. ca. 127-94
dolaylı da olsa Mithradates VI Eupator’un söz sahibi
olduğunu göstermektedir (Ramsay 1999, 225 dn. 102). Nikomedes IV Philopator İÖ. ca. 94-ca. 74
Parth Krallığı Armenia Krallığı
İÖ. ca . 176-
I. Phraates
171 Artaksias Sülalesi
I. Mithradates İÖ. 170-139 Zariadris’in oğlu Artaksias İÖ. 189-ca . 164
II. Phraates İÖ. 139-129 I. Tigranes İÖ. ?
I. Artabanos İÖ. 128-124 I. Artavasdes İÖ. ? -ca . 95
II. Mithradates İÖ. 124-88 Tigranes II Megas İÖ. ca . 95-55
I. Gotarzes İÖ.ca .90-80 II. Artavasdes İÖ. 55-34
I. Orodes İÖ.ca .80-78 Artakses İÖ. 34-20
Arsakes/Sinatrukes İÖ.ca . 77-70 III. Tigranes İÖ. 20-ca . 8
III. Phraates İÖ.ca .70-58 IV. Tigranes İÖ. ca . 8-İS. 1
II. Orodes İÖ.ca .58-38 Ariobarzanes İS. 2-4
III. Mithradates İÖ.ca .57-55 III. Artavasdes İS. ca . 4-ca . 6
.......... ........
2
not : Hellenistik Kral listelerinin hazırlanmasında E. J. Bickerman’ın, Chronology of the Ancient World (1980 )
adlı monografyasının 128-135 sayfaları göz önünde bulundurulmuştur.
B. ROMA CONSUL LİSTESİ (İÖ. 177-İÖ. 34)
177 Gaius Claudius Pulcher ile Tiberius Sempronius Gracchus I
176 G. Cornelius Scipio Hispallus ile Quintus Petillius Spurinus
175 Marcus Aemilius Lepidus II ile Publius Mucius Scaevola
174 Spurius Postumius Albinus ile Quintus Mucius Scaevola
173 Lucius Postumius Albinus ile Marcus Popillius Laenas
172 Publius Aelius Ligus ile Gaius Popillius Laenas I
171 Gaius Cassius Longinus ile Publius Licinius Crassus
170 Aulus Atilius Serranus ile Aulus Hostilius Mancinus
169 Gnaeus Servilius Caepio ile Quintus Marcius Philippus II
168 Lucius Aemilius Paullus II ile Gaius Licinius Crassus
167 Quintus Aelius Paetus ile Marcus Iunius Pennus
166 Gaius Sulpicius Galba ile Marcus Claudius Marcellus I
165 Titus Manlius Torquatus ile Gnaeus Octavius
164 Aulus Manlius Torquatus ile Quintus Cassius Longinus
163 T. Sempronius Gracchus II ile Marcus IuventiusThalna
162 P. C. Scipio Nasica Corculum I ile Gaius Marcius Figulus I
161 Marcus Valerius Messalla ile Gaius Fannius Strabo
160 Marcus Cornelius Cethegus ile Lucius Anicius Gallus
159 Gnaeus Cornelius Dolabella ile Marcus Fulvius Nobilior
158 Marcus Aemilius Lepidus ile Gaius Popillius Laenas II
157 Sextus Iulius Caesar ile Lucius Aurelius Orestes
156 L. Cornelius Lentulus Lupus ile Gaius Marcius Figulus II
155 P. C. Scipio Nasica Corculum II ile Marcus Claudius Marcellus II
154 Lucius Postumius Albinus ile Quintus Opimius
153 Titus Annius Luscus ile Quintus Fulvius Nobilior
152 Lucius Valerius Flaccus ile Marcus Claudius Marcellus III
151 Aulus Postumius Albinus ile Lucius Licinius Lucullus
150 Titus Quinctius Flaminius ile Manius Acilius Balbus
149 Manius Manilius ile Lucius Marcius Censorinus
148 S. Postumius Albinus Magnus ile L. Calpurnius Piso Caesoninus
147 P. C. S. Africanus Aemilianus I ile Gaius Livius Drusus
146 Gnaeus Cornelius Lentulus ile Lucius Mummius Achaicus
145 Q.Fabius Maximus Aemilianus ile Lucius Hostilius Mancinus
144 Servius Sulpicius Galba ile Lucius Aurelius Cotta
143 Appius Claudius Pulcher ile Q. C. Metellus Macedonicus
142 Q. Fabius Maximus Servilianus ile L. Caecilius Metellus Calvus
141 Gnaeus Servilius Caepio ile Quintus Pompeius
140 Quintus Servilius Caepio ile Gaius Laelius Sapiens
139 Gnaeus Calpurnius Piso ile Marcus Popillius Laenas
138 P. C. Scipio Nasica Serapio ile D. Iunius Brutus Callaicus
137 M. Aemilius Lepidus Porcina ile Gaius Hostilius Mancinus
136 Lucius Furius Philus ile Sextus Atilius Serranus
135 Quintus Calpurnius Piso ile Servius Fulvius Flaccus
134 Gaius Fulvius Flaccus ile P. C. S. Africanus Aemilianus II
133 Lucius Calpurnius Piso Frugi ile Publius Mucius Scaevola
132 Publius Popillius Laenas ile Publius Rupilius
131 Lucius Valerius Flaccus ile P. L. Crassus Dives Mucianus
130 Lucius Cornelius Lentulus ile Marcus Perperna
129 Gaius Sempronius Tuditanus ile Manius Aquillius
128 Titus Annius Rufus ile Gnaeus Octavius
127 Lucius Cornelius Cinna ile L. Cassius Longinus Ravilla
126 Marcus Aemilius Lepidus ile Lucius Aurelius Orestes
125 Marcus Fulvius Flaccus ile Marcus Plautius Hypsaeus
124 Gaius Cassius Longinus ile Gaius Sextius Calvinus
123 Titus Quinctius Flaminius ile Q. Caecilius Metellus Baliaricus
122 Gnaeus Domitius Ahenobarbus ile Gaius Fannius
121 Q. F. Maximus Allobrigicus ile Lucius Opimius
120 Gaius Papirius Carbo ile Publius Manilius
119 Lucius Aurelius Cotta ile L. C. Metellus Delmaticus
118 Quintus Marcius Rex ile Marcus Porcius Cato
117 L. C. Metellus Diadematus ile Quintus Mucius Scaevola
116 Q. Fabius Maximus Eburnus ile Gaius Licinius Geta
115 Marcus Aemilius Scaurus ile Marcus Caecilius Metellus
114 Manius Acilius Balbus ile Gaius Porcius Cato
113 Gnaeus Papirius Carbo ile G. Caecilius Metellus Caprarius
112 L. Calpurnius Piso Caesoninus ile Marcus Livius Drusus
111 P. C. Scipio Nasica Serapio ile Lucius Calpurnius Bestia
110 Spurius Postumius Albinus ile Marcus Minucius Rufus
109 Q. C. Metellus Numidicus ile Marcus Iunius Silanus
108 Servius Sulpicius Galba ile Lucius Hortensius
107 Lucius Cassius Longinus ile Gaius Marius I
106 Quintus Servilius Caepio ile Gaius Atilius Serranus
105 Gnaeus Mallius Maximus ile Publius Rutilius Rufus
104 Gaius Flavius Fimbria ile Gaius Marius II
103 Lucius Aurelius Orestes ile Gaius Marius III
102 Quintus Lutatius Catulus ile Gaius Marius IIII
101 Manius Aquilius ile Gaius Marius V
100 Lucius Valerius Flaccus ile Gaius Marius VI
99 Aulus Postumius Albinus ile Marcus Antonius
98 Q. Caecilius Metellus Nepos ile Titus Didius
97 Gnaeus Cornelius Lentulus ile Publius Licinius Crassus
96 Gaius Cassius Longinus ile Gnaeus Domitius Ahenobarbus
95 Lucius Licinius Crassus ile Quintus Mucius Scaevola
94 Gaius Coelius Caldus ile Lucius Domitius Ahenobarbus
93 Gaius Valerius Flaccus ile Marcus Herennius
Appendix 2 545
92 Gaius Claudius Pulcher ile Marcus Perperna
91 Sextus Iulius Caesar ile Lucius Marcius Philippus
90 Lucius Iulius Caesar ile Publius Rutilius Lupus
89 Gnaeus Pompeius Strabo ile Lucius Porcius Cato
88 Lucius Cornelius Sulla I ile Quintus Pompeius Rufus
87 Lucius Cornelius Cinna I ile Gnaeus Octavius
86 Lucius Cornelius Cinna II ile Gaius Marius VII
85 Lucius Cornelius Cinna III ile Gnaeus Papirius Carbo I
84 Lucius Cornelius Cinna IIII ile Gnaeus Papirius Carbo II
83 L. Cornelius Scipio Asiaticus ile Gaius Norbanus
82 Gnaeus Papirius Carbo III ile Gaius Marius
81 Gnaeus Cornelius Dolabella ile Marcus Tullius Decula
80 Lucius Cornelius Sulla II ile Quintus Caecilius Metellus Pius
79 Appius Claudius Pulcher ile Publius Servilius Vatia
78 Marcus Aemilius Lepidus ile Quintus Lutatius Catulus
77 M. Aemilius Lepidus Livianus ile Decimus Iunius Brutus
76 Gnaeus Octavius ile Gaius Scribonius Curio
75 Gaius Aurelius Cotta ile Lucius Octavius
74 Marcus Aurelius Cotta ile Lucius Licinius Lucullus
73 Gaius Cassius Longinus ile M. Terentius Varro Lucullus
72 G. C. Lentulus Clodianus ile Lucius Gellius Publicola
71 P. Cornelius Lentulus Sura ile Gnaeus Aufidius Orestes
70 Marcus Licinius Crassus I ile Gnaeus Pompeius Magnus I
69 Q. Caecilius Metellus Creticus ile Quintus Hortensius
68 Lucius Caecilius Metellus ile Quintus Marcius Rex
67 Manius Acilius Glabrio ile Gaius Calpurnius Piso
66 Manius Aemilius Lepidus ile Lucius Volcacius Tullus
65 Lucius Manlius Torquatus ile Lucius Aurelius Cotta
64 Lucius Iulius Caesar ile Gaius Marcius Figulus
63 Gaius Antonius ile Marcus Tullius Cicero
62 Decimus Iunius Silanus ile Lucius Licinius Murena
61 M. Valerius Messalla Niger ile M. P. Piso Frugi Calpurnianus
60 Lucius Afranius ile Q. Caecilius Metellus Celer
59 Gaius Iulius Caesar I ile Marcus Calpurnius Bibulus
58 L. Calpurnius Piso Caesoninus ile Aulus Gabinius
57 P. Cornelius Lentulus Spinther ile Q. Caecilius Metellus Nepos
56 G. C. Lentulus Marcellinus ile Lucius Marcius Philippus
55 Marcus Licinius Crassus II ile Gnaeus Pompeius Magnus II
54 Appius Claudius Pulcher ile Lucius Domitius Ahenobarbus
53 M. Valerius Messalla Rufus ile Gnaeus Domitius Calvinus I
52 Q. C. Metellus Pius Scipio ile Gnaeus Pompeius Magnus III
51 Marcus Claudius Marcellus ile Servius Sulpicius Rufus
50 L. Aemilius Lepidus Paullus ile Gaius Claudius Marcellus
49 L. Cornelius Lentulus Crus ile Gaius Claudius Marcellus
48 Gaius Iulius Caesar II ile Publius Servilius Isauricus I
47 Quintus Fufius Calenus ile Publius Vatinius
46 Gaius Iulius Caesar III ile Marcus Aemilius Lepidus I
45 Gaius Iulius Caesar IIII (tek başına)
44 Gaius Iulius Caesar V ile Marcus Antonius I
43 Aulus Hirtius ile Gaius Vibius Pansa
42 Marcus Aemilius Lepidus II ile Lucius Munatius Plancus
41 Publius Servilius Isauricus II ile Lucius Antonius
40 Gaius Asinius Pollio ile Gnaeus Domitius Calvinus II
39 Gaius Calvisius Sabinus ile Lucius Marcius Censorinus
38 Appius Claudius Pulcher ile Gaius Norbanus Flaccus
37 Lucius Caninius Gallus ile Marcus Vipsanius Agrippa I
36 Marcus Cocceius Nerva ile Lucius Gellius Publicola
35 Lucius Cornificius ile Sextus Pompeius
34 Marcus Antonius II ile Lucius Scribonius Libo
METİNDE KULLANILAN ANTİK KAYNAKLARA İLİŞKİN
KISALTMALAR LİSTESİ
Ael. Arist. (= Aelius Aristides)
Kullanılan Metin ve Çeviri: P. Aelius Aristides. The Complete
Works. Translated into English by C. A. Behr. Leiden vol. I
1981, II 1986.
Ael. Anim. (= Aelianus, Peri Zōōn Idiotēros)
Kullanılan Metin ve Çeviri: On the Characteristics of Animals.
With an English translation by A. F. Scholfield I-III. Cambrid-
ge, Mass.-London 1958-1959 (The Loeb Classical Library).
Ael. Var. (= Aelianus, Varia Historia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Historical Miscellany. Edited and
Translated by N. G. Wilson. Cambridge, Mass.-London 1997
(The Loeb Classical Library).
Ael. Fr. (= Aelianus, Fragmenta)
Kullanılan Metin: Fragmenta. Claudii Aeliani de Natura Ani-
malium Libri XVII, Varia Historia, Epistolae et Fragmenta.
Ed. R. Hercher. Vol. II Leipzig: Teubner 1866.
Ael. Her. pros. cath. (= Aelius Herodianus et Pseudo-Herodianus, De Prosodia
Catholica)
Kullanılan Metin: De Prosodia Catholica. Ed. A. Lents. Leip-
zig: Teubner 1867.
Aët. (= Aëtius)
Kullanılan Metin: Editio Aldina, Venice 1534 (lib. I-VIII); lib.
VII 1-90, Ed. J. Hirschberg, Leipzig 1899; lib. IX, Ed. S. Zer-
vos, Athêna XXIII (1911) p. 265; lib. XI, Ed. C. Daremberg &
C. E. Ruelle, Rufus, Paris 1879, p. 85; lib. XII, Ed. G. A. Kos-
tomiris, Paris 1892; lib. XIII (parts), XV, Ed. S. Zervos,
Athêna XVIII (1906) p. 241, XXI (1909) p. 3; lib. XVI, Ed. S.
Zervos, Leipzig 1901.
Aiskh. (= Aiskhylos)
Per. (= Persai) Tr. (= Septem Contra Thebes)
Pr. (= Prometheus Desmotes)
Kullanılan Metin ve ve Çeviri: Suppliant Maidens, Persians,
Prometheus, Seven Against Thebes. With an English transla-
tion by H. W. Smyth. Cambridge, Mass.-London 1956 (The
Loeb Classical Library).
Alex. Trall. Febr. (= Alexander Trallianus, de febribus Vermibus/epistula de ver-
mibus )
Kullanılan Metin: Alexander Trallianus, De febribus Vermi-
bus=epistula de vermibus. Ed. T. Puschmann, Vienna 1878-
1879; Nachträge, Ed. T. Puschmann. Berlin 1886.
Amm. Marc. (= Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum Libri)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Ammianus Marcellinus. With an
English translation by J. C. Rolfe I-III. Cambridge, Mass.-
London 2000 (The Loeb Classical Library).
Ampel. (= Lucius Ampelius, Liber Memorialis)
Kullanlan Metin: Lucii Ampelii Liber Memorialis. Ed. E.
Assmann. 1935.
Anonymi (Arriani, ut Fertur) Periplus Pont. Eux. (= Anonymi [Arriani, ut Fertur]
Periplus Ponti Euxini)
Kullanılan Metin: Anonymi Periplus Ponti Euxini. Ed. C.
Müller. Geography Graeci Minores I. Paris 19902.
App. (= Appianus, Rhomaika)
civ. (= Bella civilia) Num. (= Nomadike)
Hisp. (= Hispaniensis) Samn. (= Samnitike)
Illyr. (= Illyrike) Sic. (= Sikelike)
Mac. (= Makedonike) Syr. (= Syriake)
Mithr. (= Mithridateios)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Appian’s Roman History. With an
English translation by H. White I-IV. Cambridge, Mass.-Lon-
don 1912-1913 (The Loeb Classical Library).
Apollod. bibl. (= Apollodoros, Bibliotheke)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Library. With an English
translation by J. G. Frazer I-II. Cambridge, Mass.-London
1963 (The Loeb Classical Library).
Apoll. Rhod. argon. (= Apollonios Rhodios, Argonautica)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Argonautica. With an English
translation by R. C. Seaton, Reprint. Cambridge, Mass.-Lon-
don 1967 (The Loeb Classical Library).
Apollon. frg. (= Apollonius; Aphrodisiensis, Karika. frg.)
Kullanılan Metin: Fragmenta. Ed. K. Müller, FHG. Paris:
Didot 1841-1870: 310-312. frg. 1-14.
Apul. Mund. (= Apuleius, De Mundo)
Kullanılan Metin: Apuleius Madaurensis. De Mundo (Apulée:
Opuscules Philosophiques (Du Dieu de Socrate, Platon et sa
Doctrine, Du Monde) et Fragments. Ed. J. Beaujeu, 1973).
Arat. (= Aratus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Arati Phaenomena. Ed. and
translated by J. Martin. Firenze 1956.
Aret. CD. (= Aretaeus, Chroniôn nousôn therapeutikon)
Kullanılan Metin: Aretaeus. Ed. K. Hude, CMG ii, Leipzig
1923.
Aristot. Hist. an. (= Aristoteles, Historia Animalium)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Historia Animalium. With an
English translation by A. L. Peck I-III. Cambridge, Mass-Lon-
don 1965 (The Loeb Classical Library).
Antik Kaynaklar Listesi 549
Aristotle, History of Animals. With an English translation by
D. M. Balme VII-X. Prepared for Publication by A. Gotthelf.
Cambridge, Mass-London 1991 (The Loeb Classical Library).
Aristotele, Histoire des animaux. Ed by P. Louis, Paris Les
Belles Lettres, 1: 1964; 2: 1968; 3: 1969.
Aristot. Fr. (= Aristoteles, Fragmenta)
Kullanılan Metin: Fragmenta. Ed. V. Rose, Leipzig: Teubner
1886.
Aristot. pol. (= Aristoteles, Politica)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Politics. With an English trans-
lation by H. Rackham. London, New York 1967 (The Loeb
Classical Library).
Aristoteles, Politika. Çev.: M. Tuncay. İstanbul 19934.
Aristot. Oecon. (= Aristoteles, Oeconomica)
Kullanılan Metin: Aristoteles, Oeconomica. Ed. B. A. van
Groningen and A. Wartelle. Aristotle Economique. Paris, Les
Belles Lettres (1968) 1-35. (1343a1-1353b27).
Aristot. Mir. Ausc. (= Aristoteles, Mirabilium Auscultationes)
Kullanılan Metin: Aristoteles, Mirabilium Auscultationes. Ed.
I. Bekker. Aristotelis Opera, vol. II. Berlin 1831 (reprinted by
De Gruyter, 1960): 830a5-847b10.
Arnob. (= Arnobius Siccensis)
Kullanılan Metin ve Çeviri= Arnobius, Adversus Nationes. Ed.
B. Amata. 2000 Rome.
Arr. anab. (= Arrianus, Anabasis)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Arrian. With an English transla-
tion by P. A. Brunt I-II. Cambridge, Mass.-London 1976-1983
Arrianus, İskender’in Anabasis’i. Çev.: H. Örs. İstanbul 1945.
Arr. Bithy. frg. (= Arrianus, Bithynicorum fragmenta)
Kullanılan Metin: Bithynicorum fragmenta. Ed. A. G. Roos
and G. Wirth, Flavii Arriani quae exstant omnia. Leipzig:
Teubner vol. II 1968.
Arr. periplus (= Arrianus, Periplus Ponti Euxini)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Arriani Periplus Ponti Euxini.
Arrianus’un Karadeniz Seyahati. Çev. ve Yor.: M. Arslan.
2005 İstanbul.
Arrian, Periplus Ponti Euxini. Edited with introduction, trans-
lation and commentary by A. Liddle. London 2003.
Periplus Ponti Euxini. The Tradition of the Minor Greek
Geographers. Ed. A. Diller. Lancaster-Oxford 1952.
Arriani Indica et Ponti Periplus. Ed. C. Müller. Geography
Graeci Minores I. Paris 19902.
Arus. (= Arusianus Messius)
Kullanılan Metin. Arusianus, Exempla Locutionum. Ed by H.
Keil. Şurada: Grammatici Latini 7 (439-514). Leipzig 1880.
Ascon. (= Q. Asconius Pedianus, Orationum Ciceronis Quinque Enar-
ratio)
cont. Pis. (= In Senatu Contra L. Pisonem) pro Scaur. (= Pro Scauro)
pro Corn. (= Pro Cornelio) pro Mil. (= Pro Milone)
Tog. Cand. (= In Toga Candida)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Q. Asconii Pediani Oratium
Ciceronis Quinque Enarratio. Ed. A. C. Clark. Oxford 19563.
Q. Asconius, A Historical Commentary on Asconius. B. A.
Marshall. Columbia 1985.
Ath. Deip (= Athenaios, Deipnosophisticarum Epitome)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Deipnosophistis. With an
English translation by C. B. Gulick. London-New York 1928.
Athenaei Deipnosophisticarum Epitome. Rec.: S. P. Peppinki
I-II. Leiden 1937-1939.
Aug. CD. (= Augustinus, De Civitate Dei)
Kullanılan Metin: Sancti Aurelii Augustini De Civitate Dei. Ed.
B. Dumbart I-II. Leipzig 1877.
Aur. Vic. de Ceas. (= Aurelius Victor, De Caesaribus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Aurelius Victor, De Caesaribus.
Translated with an introduction and commentary by H. W.
Bird. Liverpool 1994.
Auct. Liber de Vir ill. (= Incerti Auctoris Liber, De Viris Illustribus Urbis Romae)
de Caes. (= De Caesaribus)
Kullanılan Metin: Sextus Aurelius Victor, Incerti Auctoris
Liber. De Viris Illustribus Urbis Romae; Liber de Caesaribus.
Ed. Fr. Pichlmary. Teubner 1970.
Av. Or. Ter. (= Avienus, Descriptio Orbis Terrae)
Kullanılan Metin: Rufi Festi Avieni, Descriptio Orbis Terrae.
Ed. C. Müller. Geography Graeci Minores II. Paris 19902.
Caes. Gall. (= Caesar, De bello Gallico)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Gallic War. With an Eng-
lish translation by H. J. Edwards. Cambridge, Mass.-London
Caesar, Gallia Savaşı. Çev.: H. Dereli. İstanbul 1955.
Caes. Bell. Alex. (= Caesar, De bello Alexandrino)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Alexandrian, African and Spanish
Wars. With an English translation by A. G. Way. Cambridge,
Mass.-London 1955 (The Loeb Classical Library).
Caes. civ. (= Caesar, De bello Civili)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Civil Wars. With an English
translation by A. G. Peskett. Cambridge, Mass.-London 1957
Cass. Chron. (= Cassiodorus, Chronica)
Kullanılan Metin: Die Chronik des Cassiodorus Senator. Ed.
Th. Mommsen. Leipzig 1861.
Catull. (= Catullus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Catullus. With an English transla-
tion by F. W. Cornish. Revised by G. P. Gooldy. Cambridge,
Catullus, Bütün Şiirleri. Çev.: Ç. Dürüşken-E. Alova. İstanbul
1997.
Cato Agr. (= Marcus Porcius Cato, De Agri Cultura)
Kullanılan Metin ve Çeviri: On Agriculture. With an English
translation by W. D. Hooper. Revised by H. Body. Cambridge,
Cels. Med. (= Celsus, De Medicina)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Celsus, De Medicina. With an
English translation by W. G. Spencer I-II. London-Cambridge,
Mass. 1935-1938 (The Loeb Classical Library).
Cic. Acad. (= Cicero, Academica [= Lucullus])
Kullanılan Metin ve Çeviri: Academica. With an English trans-
lation by H. Rackham. London, New York 1972 (The Loeb
Classical Library).
Cic. ad Q. fr. (= Cicero, Epistulae ad Quintum fratrem)
ad Brut. (= Epistulae ad Brutum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Briefe an Bruder Quintus, an Bru-
tus, Brieffragmente und die Denkschrift über die Bewerbung.
Lat. Deutsch Ed. H. Kasten. München 1976.
Cic. ad Herenn. (= Cicero, Rhetorica ad Herrenium [sp.])
Kullanılan Metin ve Çeviri: Rhetorica. Ed. A. S. Wilkins I-II.
London 1902.
Cic. Arch. (= Cicero, Pro A. Licinio Archia Poeta Oratio)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Oratio pro Archia Poeta. With
an English translation by N. H. Watts. London, New York 1923
Cicero, Şair Archias Savunması. Çev.: B. Demiriş-Ç. Dürüş-
ken. İstanbul 1997.
Cic. Att. (= Cicero, Epistulae ad Atticum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Letters to Atticus. With an English
translation by E. O. Winstedt I-III. London, New York 1960-
Cic. Balb. (= Cicero, Oratio pro Balbo)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Oratio pro Balbo. With an English
translation by R. Gardner. London, New York 1958 (The Loeb
Classical Library).
Cic. Brut. (= Cicero, Brutus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Brutus. With an English transla-
tion by G. L. Hendrickson. London, New York 1971 (The Loeb
Classical Library).
Cic. Cat. (= Cicero, In Catilinam)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speech Against Lucius Ser-
gius Catiline. With an English translation by L. E. Lord. Cam-
bridge, Mass.-London 1964 (The Loeb Classical Library).
Cic. Cluent. (= Cicero, Pro A. Cluentio Habito Oratio ad Iudices)
Kullanılan Metin ve Çeviri: In the Defence of Aulus Cluentius
Habitius. With an English translation by H. G. Hodge. London,
New York 1927 (The Loeb Classical Library).
Cic. de amic. (= Cicero, Laelius de Amicitia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: De Amicitia. With an English
translation by W. A. Falconer. London, New York 1964 (The
Cic. de fin. (= Cicero, De Finibus Bonorum et Malorum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: De Finibus Bonorum et Malorum.
With an English translation by H. Rackham. London, Massa-
chusetts 1967 (The Loeb Classical Library).
Cic. de nat. deor. (= Cicero, De Natura Deorum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: De Natura Deorum. With an
English translation by H. Rackham. London, New York 1972
Cic. de Or. (= Cicero, de Oratore)
Kullanılan Metin ve Çeviri: De Oratore. With an English
translation by H. Rackham. London, New York 1959-1960
Cic. de prov. Cons. (= Cicero, De Provinciis Consularibus)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: De Provinciis Consularibus. With
an English translation by W. Peterson. London, New York 1911
Marcus Tullius Cicero, Konsüllük Eyaletleri Hakkında. Çev.:
Ü. F. Telatar. İstanbul 2004.
Cic. Deiot. (= Cicero, Oratio pro rege Deiotaro)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Speech on Behalf of King
Deiotarus. With an English translation by N. H. Watts. Lon-
don, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
Marcus Tullius Cicero, Deiotarus’u Caesar’a karşı Savunma.
Çev.: L. Özbay. İstanbul 1994.
Cic. div. (= Cicero, De divinatione ad M. Brutum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: De Divinatione ad M. Brutum. With
an English translation by W. A. Falconer. London, New York
Cic. dom. (= Cicero, Oratio de Domo sua da pontifices)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speech Concerning His House
Delivered before the College of Pontiffs. With an English
translation by N. H. Watts. London, New York 1923 (The Loeb
Classical Library).
Cic. Fam. (= Cicero, Epistulae ad Familiares)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Letters to his Friends. With an
English translation by W. G. Williams. London, New York
Cic. Flacc. (= Cicero, Oratio pro L. Flacco)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speech in Defence of Lucius
Flaccus. With an English translation by L. E. Lord. Cambridge,
Cic. Font. (= Cicero, Oratio pro M. Fonteio)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speeches. With an English
translation by N. H. Watts. London, New York 1931 (The
Cic. har. resp. (= Cicero, Oratio de Haruspicum Responsis)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speech Concerning the Re-
sponse of the Soothsayers. With an English translation by N.
H. Watts. London, New York 1923 (The Loeb Classical Lib-
rary).
Cic. Div. in Caec. (= Cicero, Divinatio in Q. Caecilium)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Divinatio in Q. Caecilium. With
an English translation by W. Peterson. London, New York
Cic. Leg. (= Cicero, De Legibus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Laws. With an English translation
by C. W. Keyes. Cambridge, Mass.-London 1966 (The Loeb
Classical Library).
Cic. leg. agr. (= Cicero, De lege agraria)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speeches. With an English
translation by J. H. Freese I-III. London, New York 1930 (The
Cic. Leg. Man. (= Cicero, Pro Manilia or Oratio de Imperio Cn. Pompei)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Speech on the Appointment
of Gnaeus Pompeius. With an English translation by H. G.
Hodge. London, New York 1927 (The Loeb Classical Library).
Marcus Tullius Cicero, Pompeius’un Yetisi Hakkında. Çev.: Ü.
F. Telatar. İstanbul 2002.
Cic. Mur. (= Cicero, Oratio pro L. Murena)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speech in Defence of Lucius
Murena. With an English translation by L. E. Lord. Cambridge,
Cic. Orat. (= Cicero, Orator)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Cicero, Orator. With an English
translation by H. M. Hubbell. Cambridge, Mass.-London 1971
Cic. Phil. (= Cicero, Orationes Philippicae in M. Antonium)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Philippics of Cicero. With an
English translation by W. C. Ker. London, New York 1926
Cic. Pis. (= Cicero, In L. Calpurnium Pisonem Oratio)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speech Against Lucius Cal-
purnius Piso. With an English translation by N. H. Watts. Lon-
don, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
Cic. Planc. (= Cicero, Pro Cn. Plancio)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Pro Cn. Plancio. With an English
translation by H. N. Watts. London, New York 1923 (The
Cic. Rab. Post. (= Cicero, Pro C. Rabirio Postumo Oratio)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speech on Behalf of Gaius
Rabirius Postumus. With an English translation by N. H. Watts.
London, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
Cic. Red. Sen. (= Cicero, Post Reditum in Senatu)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Post Reditum in Senatu. With an
English translation by N. H. Watts. London, New York 1923
Cic. Rep. (= Cicero, De Re Publica)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Republic. With an English
translation by C. W. Keyes. Cambridge, Mass.-London 1977
Cic. Rosc. Amer. (= Cicero, Pro Sexto Roscio Amerino)
Kullanılan Metin ve Çeviri: In Defence of Sextus Roscius of
Ameria. With an English translation by J. H. Freese. Cambridge,
Cic. Scaur. (= Cicero, Pro M. Aemilio Scauro)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Speech on Behalf of Mar-
cus Aemilius Scaurus. With an English translation by N. H.
Watts. London, New York 1931 (The Loeb Classical Library).
Cic. Tusc. (= Cicero, Tusculanarum Disputationum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Tusculan Disputations. With an
English translation by J. E. King. Cambridge, Mass.-London
Cic. Sest. (= Cicero, Oratio pro P. Sestio)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speeches, pro Sestio and in
Vatinium. With an English translation by R. Gardner. London,
Cic. Vat. (= Cicero, In Vatinium)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Speeches, pro Sestio and in
Vatinium. With an English translation by R. Gardner. London,
Cic. Verr. (= Cicero, In Verrem)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Verrine Orations. With an
English translation by L. H. G. Greenwood I-II. London, New
York 1959-1960 (The Loeb Classical Library).
Chron. Synt. (= Eusebios, Chronographeion Syntomon)
Kullanılan Metin: Eusebi, Chronicorum (Appendix IV). Ed. A.
Schoene. Berlin 1875.
Chron. Pasc. (= Eusebios, Chronicon Pascale)
Kullanılan Metin: Chronicon Pascale. Ed. L. A. Dindorf. Bonn
1831.
Clem. Alex. prot. (= Clemens Alexandrinus, Protrepticus)
Kullanılan Metin: Clement d’Alexandrie, Le protreptique. Ed.
C. Mondesert. Paris 19492.
Const. Porph. (= Constantinus VII Porphyrogenitus, Imperator,)
de legat. (= De Legationibus)
Kullanılan Metin: De Legationibus. Ed. C. de Boor, Excerpta
historica iussu imp. Constantini Porphyrogeniti confecta, vol.
I: excerpta de legationibus, pts. I-II. Berlin: Weidmann, 1903:
I:1-227; II:229-599.
Corn. Nep. Han. (= Cornelius Nepos, Hannibal)
Kullanılan Metin ve Çeviri: On the Great Generals of Foreign
Nations. With an English Translation by J. C. Rolfe. Cambridge,
Mass. 1966 (The Loeb Classical Library).
Curt. (= Quintus Curtius Rufus, Historiarum Alexandri Magni Ma-
cedonis)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Quintus Curtius Rufus. With an
English translation by J. C. Rolfe. Cambridge, Mass.-London
Quintus Curtius Rufus, The History of Alexander. Translated
by J. Yardley. With an introduction and notes by W. Heckel.
London, New York 1984.
Dam. Isid. (= Damascius, Vita Isidori)
Kullanılan metin: Vita Isidori. Ed. Westermann, v. Diogenes
Laertius. Pr.=de Principiis. Ed. C. A. Ruelle, Paris 1889.
Dem. Lept. (= Demosthenes, Leptines)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Speech Against Leptines. With an
English translation by J. H. Vince. Cambridge, Mass.-London
Dio Cass. (= Cassius Dio, Rhomaika)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Roman History. With an English
translation by E. Carry I-IX. London 1914-1927 (The Loeb
Classical Library).
Diod. (= Diodorus Siculus, Bibliotheke Historike)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Diodorus of Sicily. With an Eng-
lish translation by R. M. Geer. London, New York 1947 (The
Diog. Laert. (= Diogenes Laertios)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Lives of Eminent Philosophers.
With an English translation by R. D. Hicks. I-II. London, New
York 1925 (The Loeb Classical Library).
Diogenes Laertios, Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri.
Çev.: C. Şentuna. İstanbul 2003.
Dion. Chr. Orat. (= Dionysos Chrysostomos, Orationes)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Dio Chrysostom. With an English
translation by W. Cohoon–H. L. Crosby. London, New York
1932-1953 (The Loeb Classical Library).
Fabulae ap. Dionem Chrysostomum. Ed. A. Hausrath and H.
Hunger, Corpus fabularum Aesopicarum, vol. I.2, 2nd edn. Le-
ipzig: Teubner 1959.
Dion. Hal. ant. (= Dionysios Hallikarnassos, Antiquitates Romanae)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Roman Antiquities of Diony-
sius of Hallicarnassus. Ed. and Translated by E. Carry I-VII.
London 1937-1950 (The Loeb Classical Library).
Dion. Perieges. (= Dionysios, Periegesis)
Kullanılan Metin: Dionysii, Orbis Terrarum Descriptio. Ed. F.
C. Matthiae. Francofurti ad Moenum 1817.
Donat. (= Donatus Terentius)
Kullanılan Metin: Donatus, Commentum Terenti. Ed. P. Wessner
I-III. Stuttgart 1962-1963.
Dsc. Med. (= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, De Materia Medica)
Kullanılan Metin ve Çeviri: De Materia Medica. Ed. M. Well-
mann I-III, Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica
libri quinque. Berlin: Weidmann, 1:1907; 2:1906; 3:1914.
Pedianus Dioscurides aus Anazarba. Aus dem Griechischen
übersetzts von Max Aufmesser. Hildesheim-Zürich-New York
2002.
Dsc. Med. (rec.) (= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, De Materia Medica–
recensiones e codd. Vindob. med. gr. 1 Œ supplementum–)
Kullanılan Metin: De Materia Medica (rec.). Ed. M. Well-
mann I-II, Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica
libri quinque. Berlin: Weidmann, I:1907; II:1906.
Dsc. Eup. (= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, Euporista vel de simpli-
cibus medicinis)
Kullanılan Metin: Euporista vel De simplicibus medicinis. Ed.
M. Wellmann, Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia me-
dica libri quinque. I-III vol. Berlin: Weidmann, 3:1914.
Evliya Çelebi Sey. (= Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Evliya Çelebi Seyahatnamesi.
Haz.: Z. Kurşun, S. A. Kahraman, Y. Dağlı (II. cilt). İstanbul
1992.
Eur. Alc. (= Euripides, Alcestis)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Alcestis. Ed. and Translated by D.
Kovacs. Cambridge, Mass.-London 1994 (The Loeb Classical
Library).
Eur. Andr. (= Euripides, Andromache)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Andromache. Ed. and Translated
by D. Kovacs. Cambridge, Mass.-London 1995 (The Loeb
Classical Library).
Eur. Bakkh. (= Euripides, Bakkhai)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Bacchae. Ed. J. Diggle. Euripi-
dis Fabulae, vol. III. Oxford. 1994.
Euripides, Bakkhalar. Çev.: S. Eyüpoğlu. Ankara 1944.
Eur. IT. (= Euripides, Iphigenia in Taurica)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Iphigenia in Taurica. With an
English translation by A. S. Way. Cambridge, Mass.-London
Eur. Rhes. (= Euripides, Rhesos)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Rhesus. With an English translation
by A. S. Way. Cambridge, Mass.-London 1966 (The Loeb
Classical Library).
Euseb. chron. (= Eusebios, Chronicorum)
Kullanılan Metin: Eusebi, Chronicorum (Liber Prior). Ed. A.
Eutr. (= Eutropius, Brevarium ab urbe condita)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Breviarum ab Urbe Condita
of Eutropius. Translated with an introducion and commentary
by H. W. Bird. Liverpool 1993.
Exc. Barb. (= Eusebios, Excerpta Latina Barbari)
Kullanılan Metin: Eusebi, Chronicorum (Appendix VI). Ed. A.
Exsuper. (= Iulius Exsuperantius)
Kullanılan Metin: Caii Crispi Sallustii Qvae Extant Item Epis-
tolae De Revblica Ordinanda. Declamatio In Ciceronem Et
Psevdo-Ciceronis In Sallvstivm. Ivl. Exsvperantivs De Bellis
Civilibvs Ac Porcivs Latro In Catilinam. Ex Recensione Et
Cvm Integris Adnotationibvs Theophili Cortii ... Accvrate
Edidit Vitam Sallvstii Et Notitiam Literariam Praemissit
Diversatem Lect. Haverc. In Fragm. Etiam Gerlach. Svosqve
Commentarios Atqve Indices Adiecit Carolvs Henricvs
Frotscher, Philos. Dr. ... Accedit Constantivs Felicivs Duran-
tivs De Conivratione Catilinae Itemqve Vetervm Historicorvm
Fragmenta Plenivs et Emendativs Edita. Sallustius, Caius
Crispus. Lipsiae. Kühn, 1825.
Fest. Brev. (= Rufius Festus. The Breviarium of Festus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Breviarium of Festus. A Criti-
cal Edition with Historical Commentary by Cf. J. W. Eadie.
London 1967.
FGrHist (= Die fragmente der griechischen Historiker)
Kullanılan Metin: Die fragmente der griechischen Historiker.
Ed. F. Jacoby I-XV. Berlin-Leiden 1923-1958.
Flor. epit. (= Annius Florus, L. Annaei Flori Epitoma De Tito Livio
Bellorum Omnium Annorum DCC Libri II)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Lucius Annaeus Florus The Two
Books of the Epitome, Extracted from Titus Livius, of All the
Wars of Seven Hundred Years. With an English translation by
E. S. Foster. London, New York 1929 (The Loeb Classical
Library).
Frontin. strat. (= Sextus Iulius Frontinus, Strategematon)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Strategems and the Aqueducts
of Rome. With an English translation by C. E. Ennett. London,
Front. (= Fronto)
Kullanılan Metin: M. Cornelii Frontonis Epistulae. Ed. M. J.
P. van den Hout. Leiden 1954.
Gal. de Antid. (= Galenus, De Antidotis Libri II)
Kullanılan Metin: De Antidotis Libri II. Ed. C. G. Kuhn. Clau-
dii Galeni Opera Omnia, vol. XIV. Leipzig: Knobloch 1927,
repr. Hildesheim: Olms 1965. 362-1058.
Gal. de san. Tuend. (= Galenus, De Sanitate Tuenda Libri VI)
Kullanılan Metin: De Sanitate Tuenda Libri VI. Ed. K. Koch.
[Corpus Medicorum Grecorum, vol. V. 4. 2. Leipzig: Teubner
1923] 3-198.
Gell. (= Aulus Gellius, Noctae Atticae)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Attic Nights of Aulus Gellius.
With an English translation by J. C. Rolfe I-III. London, New
Geoponica (= Geoponica)
Kullanılan Metin: Geoponica. Ed. H. Beckh. Leipzig: Teubner
1895.
Geor. Cedr. C. hist. (= Georgus Cedrenus, Compendium Historiarum)
Kullanılan Metin: Georgus Cedrenus, Compendium Historia-
rum. Ed. I. Bekker. I-II vol. Corpus Scriptorum historiae By-
zantinae [14]. Bonn: 1838-1839.
Gyllius Cons. (= Petrus Gyllius, De Topographia Constantinopoleos et de
Illius Antiquitatibus Libri Quatuor)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Petrus Gyllius, İstanbul’un Tarihi
Eserleri. Çev.: E. Özbayoğlu. İstanbul 1997.
Hes. theog. (= Hesiodos, Theogonia)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Theogony. With an English
translation by M. L. West. Oxford 1966.
Hesiodos, Theogonia, Eseri ve Kaynakları. Çev.: S. Eyuboğlu-
A. Erhat. Ankara 19912.
Hdt. (= Herodotos, Historiae)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Herodotus. With an English
translation by A. D. Godley I-IV. London, New York 1975
Herodotos, Herodot Tarihi. Çev.: M. Ökmen-A. Erhat. İstan-
bul 19912.
Hieron. chron. (= Eusebius-Hieronymus, Chronicon)
Kullanılan Metin: Eusebius-Hieronymus, Chronicon Ed. R.
Helm. Berlin 1926.
Hippokr. Aer. (= Hippokrates, Peri Aeron)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Airs, Waters, Places. With an
English translation by W. H. Jones I-IV. London, New York
Hist. Aug. (= Scriptores Historiae Augustae)
Val. (= Valeriani Duo) Prob. (= Probus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Scriptores Historiae Augustae.
With an English translation by D. Magie. Cambridge, Mass.-
London 1968 (The Loeb Classical Library)
Hom. Il. (= Homeros, İlyada)
Kullanılan Metin ve Çeviri: İlyada. Çev. A. Erhat-A. Kadir.
İstanbul 19937.
Hom. Od. (= Homeros, Odysseia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Odysseia. Çev. A. Erhat-A. Kadir.
İstanbul 19886.
Hor. (= Quintus Horatius Flaccus)
Epist. (= Epistulae) Carm. (= Carmina)
Kullanılan Metinler: Horatius, sämtliche Werke. Ed. H. Fär-
ber-W. Schöne I-II. München, Zürich 1985.
Q. Horatius Flaccus. Epistulae, Carmina (Q. Horati Flacci
Opera, Ed. F. Klingner, 1959).
Hor. Odes (= Quintus Horatius Flaccus, Odes)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Horace Odes. With an English
translation by D. West I-III. Oxford 1995-2002.
Isok. Trap. (= Isokrates, Trapeziticus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Isocrates. With an English transla-
tion by L. V. Hook IV-IX. London, New York 1968 (The Loeb
Classical Library).
Ioseph. Ant. Iud. (= Flavius Iosephus Historicus, Antiquitates Iudaicae)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Jewish Antiquities. With an
English translation by H. St. J. Thackeray IV-IX. London, New
Ioseph. Bell. Iud. (= Flavius Iosephus Historicus, Bellum Iudaium)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Jewish War. With an English
translation by H. St. J. Thackeray II-III. London, New York
Ioseph. Cont. Ap. (= Iosephus, Contra Apionem)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Against Apion. With an English
translation by H. St. J. Thackeray. Cambridge, Mass.-London
Isid. Etym. (= Isidorus Hispalensis, Etymologiae)
Kullanılan Metin: Isidorus, Etymologiae. Ed. W. M. Lindsay,
Oxford (OCT).
Iust. (= Marcus Iulianus Iustinus, M. Iuliani Iustini Epitoma Histo-
riarum Philippicarum Pompei Trogi)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Epitome of the Philippic Histo-
ry of Pompeius Trogus. With an English translation by J. C.
Yardley. With introduction and explanatory notes by R. Deve-
lin. Atlanta, GA 1994.
M. Ivniani Ivstini. Epitoma Historiarvm Philippicarvm Pompei
Trogi. Accedvnt Prolongi in Pompeivm Trogvm. Ed. O. Seel.
Stutgard 1972.
Iuv. Sat. (= Iunius D. Iuvenalis, Saturae)
Kullanılan Metin ve Çevirler: Yergiler-Saturae. Çev.: Ç. Dü-
rüşken-E. Alova. İstanbul 2003.
Iuvenalis Decimus Iulius, Iuvenal and Perseus. With an English
translation by S. M. Braund. Cambridge, Mass.-London 2004
İbn Batûta Sey. (= E. A. M. İbn Batuta Tanci, İbn Batuta Seyahatnamesi)
Kullanılan Metin ve Çeviri: İbn Batuta Seyahatnamesi. Çev.:
A. S. Aykut I-II. İstanbul 20042.
Joan. Scyl. Syn. Hist. (= Joannes Scylitzes, Synopsis Historiarum)
Kullanılan Metin: Synopsis Historiarum. Ed. J. Thurn. Ioannis
Scylitzae synopsis historiarum [Corpus fontium historiae By-
zantinae 5. Series Berolinensis. Berlin: De Gruyter 1973]: 3-
500.
Jos. Gen. Basil. (= Josephus Genesius, Basileiai)
Kulanılan Metin: Iosephi Genesii regum libri quattuor/recen-
suerunt A. Lesmueller-Werner et I. Thurn. Berolini: de Gruyter,
1978- XXIX, 142 (Corpus fontium historiae Byzantinae 14).
Ksen. Anab. (= Ksenophon, Anabasis)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Anabasis. With an English trans-
lation by C. L. Brownson I-VII. Cambridge, Mass.-London
Ksenophon, Anabasis (Onbinlerin Dönüşü). Çev.: T. Gökçöl.
İstanbul 19982.
Xenophon, The Persian Expedition. Translated by R. Warner.
Harmondsworth 1952.
Ksen. Hell. (= Ksenophon, Hellenika)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Hellenica. With an English
translation by C. L. Brownson and O. J. Todd I-III. London,
Xenophon, A History of My Times. With an English translation
by R. Warner. Oxford 1966.
Ksen. Cyr. (= Ksenophon, Cyropaedia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Cyropaedia. Ed. E. C. Marchant,
Xenophontis opera omnia, vol. IV. Oxford 1970.
Lact. Inst. Div. (= L. Caelius Lactantius Firmianius, Divinarum Institutionum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Lactantius, Divine Institutes.
Translated with an introduction and notes by A. Bowen and P.
Garnsey. Liverpool 2003.
Licin. (= Granius Licinianus, Grani Liciniani Reliquiae)
Kullanılan Metin: Grani Liciniani Reliquiae. Ed. N. Crinity.
Leipzig 1981.
Liv. (= Livius, Ab Urbe Condita)
perioch. (= Ab urbe condita librorum periochae)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Livy, From the founding of the
city. With an English translation by A. C. Schlesinger. I-XIV.
London, New York 1967 (The Loeb Classical Library).
Titus Livius, Roma Tarihi: Şehrin Kuruluşundan İtibaren.
Çev.: S. Şenbark. İstanbul 1992 vdd.
Lucan. Bell. civ. (= M. Annaeus Lucanus, Bellum Civile)
Kullanılan Metin: M. Annaei Lucani Belli Civilis Libri Decem.
Ed. A. E. Housman. 1927.
Lucian. (= Lucianus)
dial. deor. (= Diologi Deorum)
Marc. (= Macrobii)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Lucianus. Ed. C. Jacobitz, I-III
vol., Leipzig: Teubner 1896-7; Ed. J. Sommer-Brodt, I-III vol.,
Berlin 1886-99; Ed. N. Nilén, Leipzig: Teubner 1906-. Scholia
in Lucianum. Ed. H. Rabe, Leipzig: Teubner 1906.
Samsatlı Lukianos, Seçme Yazılar. Çev.: N. Ataç. İstanbul 19922.
Lucr. (= T. Lucretius, De Rerum Natura)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: De Rerum Natura Libri Sex. Ed.
J. Martin. 1969.
Lucretius, Evrenin Yapısı. Çev.: T. Uyar-T. Uyar. İstanbul 1974.
Macr. Sat. (= Macrobius, Saturnalia)
Kullanılan Metin: Ambrosii Theodosii Macrobii, Saturnalia.
Ed. J. Willis I-II. Stutgard-Lipsae 1994.
Malal. chron. (= Malalas, Chronographia)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: I. Malalas, Chronographia. Ed.
L. Dindorf. Corpus Scriptorum Byzantinae Historiae. Bonn
1831.
I. Malalas, The Chronicle of John Malalas: A Translation. With
an English translation by Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys,
Roger Scott et al. Byzantina Australiensia 4 (Melbourne:
Australian Association for Byzantine Studies) 1986.
Mart. epigr. (= Martialis, Epigrammata)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Epigrams. With an English
translation by C. A. Walter-M. A. Ker I-II. London, New York
Martialis, Seçme Şiirler. Çev.: T. Uzel-Tunca. İstanbul 1975.
Mela (= Pomponius Mela, De Chorographia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Pomponius Mela’s Description of
the World. With an English translation by F. E. Romer. Ann
Arbor 1998.
Memnon. (= Memnon)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Memnon. With an English transla-
tion by C. Müller. FGrHist. III 536, Parisiis 1853.
Mnaseas frg. (= Mneaseas, fragmenta)
Kullanılan Metin: Mneaseas, Fragmenta. Ed. K. Müller. Paris
1841-1870.
Niceph. Hist. (= Nicephorus Gregoras, Historia Romana)
Kullanılan Metin: Historia Romana, Nicephori Gregorae
historiae Byzantinae. Ed. L. Schopen and I. Bekker, [Corpus
scriptorum historiae Byzantinae. Bonn: Weber, vol. 1:1829; 2:
1830; 3:1855]: I: 3-568; II: 571-1146; III: 3-567.
Nikolaos fr. (= Nikolaos, Fragmenta)
Kullanılan Metin: Nicolaus Historicus, Fragmenta. Ed. K.
Müller. Paris: Didot, 1841-1870.
Nonius (= Nonius)
Kullanılan Metin: De Compendiosa Doctrina Libri. Ed. J. H.
Onions and W. M. Lindsay. Leipzig 1903.
Obseq. Prodig. (= Iulii Obsequentis, Ab Anno Urbis Conditae DV Prodigi-
orum Liber)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Julius Obsequens, A Book of
Prodigies After the 505 TH Year Rome. With an English trans-
lation by A. C. Schlesinger. London, New York 1967 (The
Orib. (= Oribasius)
Eclog. (= Eclogae Medicamentorum)
Syn. (= Synopsis ad Eustathium Filium)
Kullanılan Metin: Oribasius. Ed. U. C. Bussemaker & C. Da-
remberg, I-VI vol. Paris 1851-1876.
Coll. Med. Reliq. (= Oribasii Collectionum Medicarum Reliquae)
Kullanılan Metin: Oribasii Collectionum Medicarum Reliquae,
vol. I-IV. Ed. J. Reader. Leipzig: Teubner1928-1933.
Origen. Cont. Cel. (= Origenes Adamantius, Contra Celsum)
Kullanılan Metin: Origene, Contre Celse. Ed. M. Borret I-IV.
Paris 1967-1968.
Oros. hist. (= Orosius, Historiarum adversus paganos libri VII)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Seven Books of History Against
the Pagans. Translated with introduction and notes by I. W.
Raymond. New York 1936.
Ovid. Fast. (= Ovidius, Fasti)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Ovid’s Fasti. With an English
translation by J. G. Frazer. London, New Yok 1931 (The Loeb
Classical Library).
Ovid. Met. (= Ovidius, Metamorphoses)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Metamorphoses. With an Eng-
lish translation by F. J. Miller. London, New York 1960 (The
Ovidius, Dönüşümler. Çev.: İ. Z. Eyuboğlu. Ankara 1994.
Ovid. Pont. (= Ovidius, Epistulae ex Ponto)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Epistulae ex Ponto. With an Eng-
lish translation by A. L. Wheeler. Revised by G. P. Goold.
Cambridge, Mass.-London 1988 (The Loeb Classical Library).
Ovidius, Karadeniz’den Mektuplar. Çev. Ç. Dürüşken. İstan-
bul 1999.
Ovid. Tri. (= Ovidius, Tristia)
Kullanılan Metin: Tristia (P. Ovidius Naso: Tristia. Vol.1, Ed.
G. Luck, 1967).
Paul. Aeg. (= Paulus Aegineta)
Kullanılan Metin: Paulus Aegineta. Ed. J. L. Heiberg, CMG
IX, Leipzig 1921-1924; Bk. VI Ed. R. Briau. Paris 1855.
Paus. (= Pausanias, Periegesis tes Hellados)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Pausanian Description of Greece.
With an English translation by W. H. Jones I-V. London, New
Phaed. Fab. (= Phaedrus, Fabularum Aesopiarum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Aesopic Fables of Phaedrus
The Freedmen of Augustus. With an English translation by B.
E. Perry I-V. Cambridge Mass.-London 1965 (The Loeb Clas-
sical Library).
Phil. (= Philostratus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Philostratus, In Honour of Apollo-
nius of Tyana. With an English translation by J. S. Phillimore
I-II. Oxford 1912.
Phil. Imag. (= Philostratus “Yaşlı”, Imagines)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Philostratus, Imagines. With an
English translation by A. Fairbanks. Ed. T. E. Page, E. Capps
and W. H. D. Rose. London, New York 1931 (The Loeb Clas-
sical Library).
Philum. Ven. (= Philumenus, de Venenatis Animalibus)
Kullanılan Metin: Philumenus, De Venenatis Animalibus. Ed.
M. Wellmann, Berlin 1908; etiam apud Oribasium et Aëtium.
Phleg. Fr. Hist. (= Phlegon Trallianus, Fragmenta Historica)
Kullanılan Metin: Fragmenta Historica. Ed. C. Müller, FHG
iii p. 602.
Phot. Bib. (= Photios, Bibliotheka)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Photios, Bibliotheka. Ed. R.
Henry, Paris 1971.
Photius, The Bibliotheca. A sellection translated with notes by
N. G. Wilson. London 20022.
Pind. Nem. (= Pindaros, Nemeian)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Nemeian Odes. With an English
translation by W. H. Race. Cambridge, Mass.-London 1997
Pind. Pyth. (= Pindaros, Pythian)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Pythian Odes. With an English
translation by W. H. Race. Cambridge, Mass.-London 1997
Plat. Alk. (= Platon, Alkibiades)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Alkibiades I. Çev. İ. Şahinbaş. An-
kara 19632.
Plat. Phaed. (= Platon, Phaidon)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Phaedo. With an English transla-
tion by H. N. Fower. Cambridge, Mass.-London 1966 (The
Plin. nat. (= G. Plinius Secundus “Yaşlı”, Naturalis Historia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Pliny Natural History. With an
English translation by H. R. Rackham, W. H. S. Jones, D. E.
Eichholz I-X. Cambridge, Mass.-London 1938-1971 (The
Plin. epist. (= G. Plinius Caecilius Secundus “Genç”, Epistulae)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Pliny, Letters. With an English
translation by W. Melmoth, rev. W. H. L. Hutchinson. London
Plinius, Genç Plinius’un Anadolu Mektupları. Çev.: Ç. Dürüş-
ken – E. Özbayoğlu. İstanbul 2001.
Plut. (= Plutarkhos, Bioi Paralleloi)
Alex. (= Aleksandros) Mar. (= Gaius Marius)
Ant. (= Antonius) Marc. (= Marcellus)
Caes. (= Caesar) Num. (= Numa)
Cam. (= Camillus) Perik. (= Perikles)
Cat. Min. (= Cato Minor) Pomp. (= Pompeius)
Cic. (= Cicero) Pyrrh. (= Pyhrros)
Crass. (= Crassus) Sert. (= Sertorius)
Dem. (= Demetrios) Sert.-Eum. (=Sertorius-Eumeses “Comp.”)
Galb. (= Galba) Sull. (= Sulla)
Flam. (= Flaminius) Lys-Sull. (= Lysandros-Sulla “Comp.”)
Kim. (= Kimon) Tib. Gracch. (= Tiberius Gracchus)
Luc. (= Lucullus) Luc-Kim. (= Lucullus-Kimon “Comp.”)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Plutarch’s Lives. With an English
translation by B. Perrin I-XI. London, New York 1959 (The
Plut. mor. (= Plutarkhos, Moralia)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Plutarch’s Moralia. With an Eng-
lish translation by F. C. Babbitt-W. C. Helmbold I-XIV. Lon-
don, New York 1928-1967 (The Loeb Classical Library).
Poll. (= Pollux)
Kullanılan Metin: Bks. I-V. Ed. Bethe, Leipzig 1900: complete
in W. Dindorf, Leipzig 1824.
Polyain. Strat. (= Polyainos, Strategemata)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Stratagems of War. With an Eng-
lish translation by R. Shepherd. Chicago 1974.
Polyb. (= Polybios, Historiai)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Histories. With an English
translation by W. R. Paton I-VI. Cambridge, Mass.-London
1922 vd. (The Loeb Classical Library).
Pomp. Trog. prolog. (= Pompeius Trogus, Prologues)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Prologues to the Philippic History
of Trogus. With an English translation by J. C. Yardley. With
introduction and explanatory notes by R. Develin. Atlanta, GA
1994.
Porph. Abst. (= Porphyrius, De Abstinentia)
Kullanılan Metin: De abstinentia. Ed., A. Nauck, Porphyrii
philosophi Platonici opuscula selecta, 2nd edn. Leipzig: Teub-
ner, 1886 (repr. Hildesheim: Olms, 1963): 85-269.
Priscian. Inst. (= Priscianus, Institutionum Grammaticarum Libri)
Kullanılan Metin: Institutionum Grammaticarum Libri. Ed. M.
Hertz. Şurada: Grammatici Latini 2-3. Leipzig 1855-1859.
Prok. (= Prokopios) Bell. (= de Bellis) Aed. (= de Aedificiis)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: History of the Wars. With an
English translation by H. B. Dewing. London-New York 1928
Procopius Caesariensis, De Aedificiis. Ed. J. Haury. Leipzig,
Teubner. 1905-1913.
Ps.-Dsc. Alex. (= Dioscorides/Dioscurides Pedanius, De venenis eorumque
praecautione et medicatione –† Alexipharmaca–)
Kullanılan Metin: Alexipharmaca. Pedanii Dioscoridis Ana-
zarbei, vol. II. Medicorum Graecorum opera quae exstant (Ed.
C. G. Kühn), Ed. K. Sprengel, Knobloch. Leipzig 1830 p. 1-41.
Ps.-Dsc. Ther. (= Pseudo-Dioscorides/Dioscurides, De iis, quae virus ejacu-
lantur, animalibus libellus, in quo et de rabioso cane –† Theri-
aca–)
Kullanılan Metin: Theriaca. Pedanii Dioscoridis Anazarbei,
vol. II. Medicorum Graecorum opera quae exstant (Ed. C. G.
Kühn), Ed. K. Sprengel, Knobloch, Leipzig 1830 pag 42-91.
Ps.-Kallist. (= Pseudo Kallisthenes)
Kullanılan Metin: Historia Alexandri Magni. Ed. W. Kroll,
Berlin: Weidmann 1926: 1-146.
Ps.-Scymnus (= Pseudo Scymnus, Ad Nicomedem Regem)
Kullanılan Metinler: Sub Titulo Orbis Descriptio. Ed. C. Müller.
Geography Graeci Minores I. Paris 19902.
Fragmenta Periegeseos Ad Nicomedem Regem (Pseudo-Scymni).
The Tradition of the Minor Greek Geographers. Ed. A. Diller.
Lancaster-Oxford 1952.
Ptol. geogr. (= Claudios Ptolemaios, Geographika Hyphegegis)
Kullanılan Metin: Claudii Ptolemaei Geographia (lib. 1-3). Ed.
K. Müller. Paris 1883. Claudii Ptolemaei Geographia (lib. 4-
8). Ed. C. F. A. Nobbe I-II. Leipzig 1845. Reprinted in Hil-
desheim 1966.
Publ. Syr. Sent. (= Publilius Syrius, Sententiae)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Sententiae/Düşünceler. Çev.: B.
Demiriş. İstanbul 1997.
Quadratus (= Quadratus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Apostolic Fathers II. Epistle
of Barnabas. Papias and Quadratus. Epistle of Diognetus. The
Shepherd of Hermas. Edited and translated B. D. Ehrman.
London-New York 2003 (The Loeb Classical Library).
Quint. Inst. (= Marcus Fabius Quintilianus, Institutio Oratoria)
Kullanılan Metinler: M. Fabii Quintiliani Institutionis Orato-
riae Libri Duodecim. Ed. M. Winterbottom I-II. 1970.
M. Fabii Quintiliani Institutionis Oratoriae Libri Duodecim.
Ed. E. Bonnell I-II. Leipzig 1874.
Quintilianus, Institutionis Oratoriae Libri. Ed. L. Radermacher.
Leipzig 1907-1935.
Sall. Catil. (= Sallustius, Bellum Catilinae)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Sallust. With an English trans-
lation by J. C. Rolfe. London, New York 1955 (The Loeb
Classical Library).
C. Sallustius Crispus, Catilina Tertibi. Çev.: G. Ö. Varınlıoğlu.
İstanbul 1973.
Sall. Hist. (= Sallustius, Historiae)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Sallust, The Histories. Trans-
lated with introduction and commentary by P. McGushin vol. I
(1992), vol. II (1994). Oxford.
Sallust. With an English translation by J. C. Rolfe. London,
C. Sallustius Crispus, Historiae (C. Sallustius Crispi Historia-
rum Reliquiae. Vol 2, Ed. B. Maurenbrecher, 1893).
Sall. Iug. (= Sallustius, Bellum Iugurtinum)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Sallust. With an English transla-
tion by J. C. Rolfe. London, New York 1965 (The Loeb Clas-
sical Library).
Sen. Contr. (= Seneca, Controversiae)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Declamations. With an English
translation by M. Winterbottom. Vol. II. Cambridge, Mass.-
London 1974. (The Loeb Classical Library).
Sen. Ep. (= Seneca, Epistles)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Moral Epistles. With an English
translation by R. M. Gummere. Vol. I-III. Cambridge, Mass.-
London 1917-1925. (The Loeb Classical Library).
Sen. Dial. (= Seneca, Dialogi)
Kullanılan Metin: Dialogi (L. Annaei Senecae Dialogorum
Libri Duodecim). Ed. L. D. Reynolds. Oxford 1977.
Sen. Med. (= Seneca, Medea)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Medea. With an English transla-
tion by F. C. Miller. Cambridge, Mass.-London 1968 (The Lo-
eb Classical Library).
Sen. QNat. (= Seneca, Naturales Quaestiones)
Kullanılan Metin: Naturales Quaestiones (Séneque, Questions
Naturelles vol. I-II.) Ed. P. Oltramare. Paris 1929.
Seneca, Ahlaki Mektuplar. Çev.: T. Uzel. Ankara 1992.
Servius Aen. (= Maurus Servius Honoratus, In Vergilii Aeneidos Libros)
Kullanılan Metin: Servii Grammatici in Vergilii Carmina
Commentarii (et scholia quibus commentarius auctus est). Ed.
G. Thilo. Leipzig 1884-1887; Hildesheim 19612.
Servius Georg. (= Maurus Servius Honoratus, In Vergilii Georgicon Libros)
Kullanılan Metin: Servii Grammatici Qui Feruntur in Vergilii
Bucolica et Georgica Commentarii. Vol. III.1, Ed. G. Thilo.
Leipzig 1887.
Sid. Carm. (Apollinaris Sidonius, Carmina)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Sidonius, Poems and Letters. Ed.
W. B. Anderson I-II. Cambridge Mass. 1936.
Sisenna hist. (= L. Cornelius Sisenna, Historiae)
Kullanılan Metin: De L. Cornelii Sisennae Historiarum Reli-
quiis. Ed. A. Schneider. Jenae 1882.
Schol. Gronov. (= Scholia Gronoviana)
Kullanılan Metin: Scholia Gronoviana. Ed. T. Stangl. Şurada:
Ciceronis Oratinum Scholiastae (73-197). Vienna 1912.
Sil. pun. (= Silius Italicus, Punica)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Silius Italicus, Punica. With an
English translation by J. D. Duff. London, New York 1934
Skylaks periplus (= Skylaks, Periplus Scylacis)
Kullanılan Metin: Periplus Scylacis. Ed. C. Müller. Geography
Graeci Minores I. Paris 19902.
Sol. Coll. Mem. (= Gaius Iulius Solinus, Collectanea Rerum Memorabilium)
Kullanılan Metin: C. Iulii Solini Collectanea Rerum Memora-
bilium. Ed by Th. Mommsen. Berlin 1958.
Steph. Byz. Ethnika (= Stephanos Byzantios, Ethnika)
Kullanılan Metin: Stephani Byzantii, Ethnikon. Ed. A. Wester-
mann. Libsae 1839.
Strab. (= Strabon, Geographika)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Geography of Strabo. With
an English translation by H. L. Jones I-VIII. London, New York
Strabon, Coğrafya. Çev.: A. Pekman. İstanbul 2000.
Suda (= Suda-Suidas, Suidae Lexicon)
Kullanılan Metin: Suidae Lexicon. Ed. A. Adler I-IV. Leipzig-
Teubner 1928-1971.
Suet. (= Suetonius, De Vitae Caesarum)
Iul. (= Divius Iulius) Tib. (= Tiberius)
Ner. (= Nero) de gramm. (= De Grammaticis et Rhetoribus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Lives of the Caesars. Ed. and
Translated by J. C. Rolfe I-II. Cambridge, Mass.-London 1951
Sulpit. (= Sulpitius Severus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: A Select Library of Nicene and
Post-Nicene Fathers of the Christian Church (Second Series).
Ed. and Translated by S. Philip and W. Henry. Michigan, 1982.
Tac. ann. (= Tacitus, Annales)
Kullanılan Metin ve Çeviri: The Annals. With an English trans-
lation by J. Jackson. Cambridge, Mass.-London 1969 (The Loeb
Classical Library).
Tac. germ. (= Tacitus, Germania)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Annals. With an English
translation by W. Peterson. London, New York 1925 (The Loeb
Classical Library).
Tacitus, Germania. Çev.: H. Dereli. Ankara 1944.
Tac. hist. (= Tacitus, Historia)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: The Histories. With an English
translation by C. H. Moore I-II. Cambridge, Mass.-London
Tacitus, The Histories. With an English translation by K.
Wellesley. London 1989.
Tert. Apol. (= Tertullian, Apologeticus)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Tertullian, Apology. With an
English translation by T. R. Glover. London, New York 1931
Theoc. Idyl. (= Theocritus, Idyllia)
Kullanılan Metin: Theocritus, Idyllia. Ed. A. S. F. Gow. Cam-
bridge 1952 (reprinted 1965): 4-236.
Theophr. hist. plant. (= Theophrastos, Historia Plantarum)
Kullanılan Metin: Theophrastus, Enquiry into Plants. Ed. A.
Hort I-II. Cambridge, Mass. 1968.
Theophr. de lapid. (= Theophrastos, De Lapidibus)
Kullanılan Metin: Theophrastus, De Lapidibus. Ed. D. E. Eich-
holz. Oxford 1965.
Thuk. (= Thukydides)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Peloponnes Savaşı. Çev.: T. Gök-
çöl. İstanbul 1976.
Tz. Hist. (= Tzetzes, Historiarum variarum chiliades)
Kullanılan Metin: Historiarum variarum chiliades. Ed. T.
Kiessling, Leipzig 1826.
Val. Flac. (= C. Valerius Flaccus, Argonauticon)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Argonautica. With an English trans-
lation by W. J. H. Mozley. Cambridge, Mass.-London 1939 (The
Val. Max. (= Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia absoluti,
ambusiti, damnati, externi)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Factorum et dictorum memoro-
bilium libri novem. Iulii paridis et Ianuari nepotiani epit. adi-
ectatis. Rec.: C. Halm. Teubner 1865.
Valerius Maximus, Memorable Deeds and Sayings. Book I.
Translated with introduction and commentary by D. Wardle.
Oxford-New York 1998.
Valerius Maximus and the rhetoric of the new nobility. With
an English translation by W. M. Bloomer. London 1992.
Var. R. (= Marcus Terentius Varro, De Re Rustica)
Kullanılan Metin ve Çeviri: On Agriculture. With an English
translation by W. D. Hooper. Revised by H. Body. Cambridge,
Veg. mil. (= Vegetius Renatus, Epitoma rei militaris)
Kullanılan Metin ve Çeviri: Vegetius: Epitome of Military Sci-
ence. Translated with notes and introduction by N. P. Milner.
Liverpool 19962.
Vell. (= Velleius Paterculus, Historia Romana)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Roman History. With an Eng-
lish translation by F. Shipley. London 1924 (The Loeb Classi-
cal Library).
Velleius Paterculus, Historia Romana (Velleius Paterculus:
Histoire Romaine. Ed. J. Hellegouarc’h [sic] I-II, 1982).
Verg. (= Vergilius)
Aen. (= Aeneis) Ecl. (= Eclogue)
Georg. (= Georgica) Buc. (= Bucolica)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Virgil, Eclogues, Georgics, Aenid,
the Minor Poems. With an English translation by H. Fairclough
I-II. Cambridge, Mass.-London 1966-1967 (The Loeb Classical
Library).
Vergilius, Aeneas. Çev.: İ. Z. Eyuboğlu. Ankara 1995.
Vergilius, Bucolica’lar, Georgica’lar. Çev.: T. Uzel. Ankara
1998.
Vergils, Bukolika und Georgika. Ed. P. Deuticke. Berlin 1907.
Vitr. de Arch. (= Vitruvius, De Architectura)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: On Architecture. With an Eng-
lish translation by F. Granger I-II. London-New York 1931-
Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap. Çev.: S. Güven. İstanbul
19983.
Zos. (= Zosimos, Historia Nova)
Kullanılan Metin ve Çeviriler: Zosime, Histoire nouvelle. Ed.
F. Paschoud. Paris 1971-1989.
Zosimus, The Decline of Rome. With an English translation by
J. J. Buchanan and H. T. Davis. San Antonio, Texas 1967.
BİBLİYOGRAFYA
Adak 2002 M. Adak, “Lykia ve Roma”. Şurada: Lykia İncelemeleri 1.
Ed. S. Şahin-M. Adak, İstanbul (2002) 129-136.
Adak 2004 M. Adak, “Lokalisierung von Olympos und Korykos in
Ostlykien”. Şurada: Gephyra 1. Ed. J. Nollé-S. Şahin, İstan-
bul (2004) 27-51.
Adcock 1937 F. E. Adcock, “Lesser Armenia and Galatia After Pompey’s
Settlement of the East”. JRS XXVII (1937) 12-17.
Adcock 1940 F. E. Adcock, The Roman Art of War Under the Republic.
Cambridge-Mass. 1940.
Africa 1970 T. W. Africa, “The One-Eyed Man Against Rome: An Exer-
cise in Euhemerism”. Historia XIX/5 (1970) 528-538.
Aghunov 1978 M. V. Aghunov, (Rusça) “The Geographical Location of the
Neoptolemus Tower and the Village of Hermonax”. VDI 143
(1978) 112-123 (İngilizce özet).
Ağaoğulları 1994 M. A. Ağaoğulları, Kent Devletinden İmparatorluğa. Ankara
1994.
Ahlheid 1988 F. Ahlheid, “Oratorical Strategy in Sallust’s Letter of Mithri-
dates Reconsidered”. Mnemosyne XLI/1-2 (1988) 67-92.
Akşit 1971 O. Akşit, Hellenistik ve Roma Devrinde Likya. İstanbul 1971.
Alexander 1981 M. C. Alexander, “The Legatio Asiatica of Scaurus: Did it
Take Place?”. TAPhA 111 (1981) 1-9.
Alfonsi 1947 L. Alfonsi, “Pompeo in Manilio”. Latomus VI (1947) 345-351.
Alföldi 1930 A. Alföldi, “Der neue Weltherrscher der vierten Ekologe
Vergils”. Hermes 65 (1930) 367-385.
Alföldi 1976 A. Alföldi, “Redeunt Saturnalia regna; Zum Göttesgnadentum
des Sulla”. Chiron 6 (1976) 143-158.
Alföldy 1979 G. Alföldy, Römische Sozialgeschicte. Wiesbaden 1979.
Allen 1947 W. S. Allen, “The Name of the Black Sea in Greek”. CQ XLI
(1947) 86-88.
Allen 1948 W. S. Allen, “Supplementary Note on the Name of the Black
Sea”. CQ XLII (1948) 60.
Amandry et al. 1991 M. Amandry, B. Le Guen-Pollet B., B. Özcan et B. Remy
1991. “Le trésor de Binbasıoglu (Tokat, Turquie) - Monnaies
de bronze des villes du Pont frappées sous Mithridate VI Eu-
pator”. Şurada: Varia Anatolica V: Pontica I; Recherches
sur l’histoire de Pont dans l’antiquite. Ed. B. Remy, İstanbul
(1991) 61-76.
Amandry et
Remy 1998 M. Amandry et B. Remy, Pontica II; Les Monnais de
l’atelier de Sebastopolis du Pont. Varia Anatolica X. İstan-
bul 1998.
Anastadiasis and
Souris 1992 V. I. Anastasiadis and G. A. Souris, “Theophanes of Mytilene:
A New Inscription Relating to his Early Career”. Chiron 22
(1992) 377-383.
Anderson 1900 J. G. C. Anderson, “Pontica”. JHS XX (1900) 151-158.
Anderson 1903 J. G. C. Anderson, Studia Pontica I: A Journey of Exploration in
Pontus. Bruxelles 1903.
Anderson et al. 1910 J. G. C. Anderson, F. Cumont and H. Gregory, Studia Pontica
III: Recueil des inscriptions grecques et latines du Pont et de
l’Arménie. Bruxelles 1910.
Anderson 1922 J. G. C. Anderson, “Pompey’s Campaign Against Mithridates”.
JRS XII (1922) 99-105.
Anokhin 1980 V. A. Anokhin, The Coinage of Chersonesus: IV Century B.C.
-XII Century A.D. Translated from the Russian by H. B.
Wells. BAR 69 (1980) Oxford.
Arca 2001 E. N. A. Arca, Antik Çağ Lykia ve Pamphylia Kentlerinde
Euergesia. Yüksek Lisans Tezi, Antalya 2001.
Archibald 2004 Z. H. Archibald, “In-groups and Out-groups in the Pontic
Cities of the Hellenistic Age”. Şurada: Pontus and Outside
World. Studies in Black Sea History, Historiography and Ar-
chaeology. Ed. C. J. Tuplin. Leiden-Boston (2004) 1-15.
Arkenberg 1993a J. S. Arkenberg, “Licinii Murenae, Terentii Varrones, and
Varrones Murenae–I. A Prosopographic Study of the Roman
Families”. Historia XLII/3 (1993) 326-351.
Arkenberg 1993b J. S. Arkenberg, “Licinii Murenae, Terentii Varrones, and
Varrones Murenae–II. The Enigma of Varro Murena”. His-
toria XLII/4 (1993) 471-491.
Arnaud 1991 P. Arnaud, “Sylla, Tigrane et les Parthes. Un nouveau docu-
ment pour la datation de la propréture de Sylla: Sidoine
Apollinaire, Paneg. Aviti, 79-82”. REA XCIII nos 1-2 (1991)
55-64.
Arnaud 1992 P. Arnaud, “Les relations maritimes dans le Pont-Euxin
d’après les données numériques des géographes anciens”.
REA XCIV nos 1-2 (1992) 57-77.
Arslan 2000a M. Arslan, Antikçağ Anadolusu’nun Savaşçı Kavmi: Galat-
lar. İstanbul 2000.
Arslan 2000b M. Arslan, “Sulla’nın Küçükasya Politikası”. Ark.San. 94
(2000) 32-42.
Arslan 2000c M. Arslan, “Kolkhis Bölgesi’nin Tarihi Coğrafyasına İlişkin
Bazı Notlar”. Ark.San. 97 (2000) 26-40.
Arslan 2001a M. Arslan, “Hellenistik Dönem’e Damgasını Vuran Felsefe
Sistemleri; Epikurosçuluk ve Stoacılık –I–”. Ark.San. 100
(2001) 19-28.
Arslan 2001b M. Arslan, “Hellenistik Dönem’e Damgasını Vuran Felsefe
Sistemleri; Epikurosçuluk ve Stoacılık –II–”. Ark.San. 101-
102 (2001) 37-40.
Arslan 2002a M. Arslan, “I. Mithridates–Roma Savaşı: Rhodos ve
Lykia’nın Durumuna Genel Bakış”. Şurada: Lykia İncele-
meleri 1. Ed. S. Şahin-M. Adak, İstanbul (2002) 115-128.
Arslan 2002b M. Arslan, “The Impact of Galatians in Asia Minor”. Olba
VI (2002) 41-57.
Bibliyografya 573
Arslan 2003a M. Arslan, “İÖ. 188 Yılından İÖ. 67 yılına Kadar Lykia,
Pamphylia ve Kilikia Trakheia Sahillerindeki Korsanlık Fa-
aliyetleri: Nedenleri ve Sonuçları ”. Adalya VI (2003) 91-
118.
Arslan 2003b M. Arslan, “Piracy on the Southern Coast of Asia Minor and
Mithridates Eupator”. Olba VIII (2003) 195-211.
Arslan 2004 M. Arslan, Galater: Die vergessenen Kelten. Wien 2004.
Arslan 2005 M. Arslan. Arriani Periplus Ponti Euxini=Arrianus’un Ka-
radeniz Seyahati. Çev. ve Yor.: M. Arslan. 2005 İstanbul.
Ascherson 20022 N. Ascherson, Karadeniz. Çev. K. Emiroğlu. İstanbul 20022.
Atasoy 1997 S. Atasoy, Amisos; Karadeniz Kıyısında Antik bir Kent.
Samsun 1997.
Atlan 1970 S. Atlan, Roma Tarihi’nin Ana Hatları. İstanbul 1970.
Aulock 1979 H. von Aulock, Münzen und Städte Pisidiens II. Tübingen
1979.
Austin 1981 M. M. Austin, The Hellenistic World from Alexander to the
Roman Conquest: A Selection of Ancient Sources in Trans-
lation. Cambridge 1981.
Austin 1986 M. M. Austin, “Hellenistic Kings, War, and the Economy”.
CQ XXXVI/2 (1986) 450-466.
Avidov 1997 A. Avidov, “Were the Cilicians a Nation of Pirates?”. MHR
X (1997) 5-55.
Avram-Bounegru A. Avram et O. Bounegru, “Mithridates al VI-Lea Eupator şi
Coasta de Vest A Pontului Euxin. În Jurul Unui Decret In-
edit de la Histria”. Pontica XXX (1997) 155-164.
Avram 2002 A. Avram, “Ein Neuer Stratege des Königs Mithradates VI
Eupator im Taurischen Chersonesos”. Bulletin du Musee
National de Bourgas, vol. IV (2002) 69-73.
Badian 1954 E. Badian, “Lex Servilia”. CR IV/2 (1954) 101-102.
Badian 1956 E. Badian, “Q. Mucius Scaevola and the Province of Asia”.
Athenaeum XXXIV (1956) 104-123.
Badian 1958a E. Badian, Foreign Clientelae (264-70 B.C.). Oxford 1958.
Badian 1958b E. Badian, “Alexander the Great and the Unity of Mankind”.
Historia VII/4 (1958) 425-444.
Badian 1959a E. Badian, “Sulla’s Cilician Command”. Athenaeum XXXVII
(1959) 279-303; [tekrar basıldı] Şurada: Studies in Greek and
Roman History (1964) 157-178.
Badian 1959b E. Badian, “The Early Career of A. Gabinius (Cos. 58 B.C.)”.
Philologus 103 (1959) 87-99.
Badian 1961a E. Badian, “Supplement to The Magistrates of the Roman
republic (New York 1960)”. Resention of Broughton T. R.
S., Gnomon 33 (1961) 492-498.
Badian 1961b E. Badian, “Servilius and Pompey’s First Triumph”. Hermes
89 (1961) 254-256.
Badian 1964 E. Badian, Studies in Greek and Roman History. Oxford
1964.
Badian 1965 E. Badian, “M. Porcius Cato and the Annexation and Early
Administration of Cyprus”. JRS LV (1965) 110-121.
Badian 1969 E. Badian, “Quaestiones Variae”. Historia XVIII/4 (1969)
447-491.
Badian 1976 E. Badian, “Rome, Athens, and Mithridates”. AJAH 1 (1976)
105-128=Assimilation et résistance à la culture greco-ro-
maine dans le monde ancien: Travaux du VI Congrès inter-
nationale d’études classiques. Madrid (1974) 501-521. Paris
1976.
Badian 1979 E. Badian, “Two Notes on the Roman Law from Cnidos”. ZPE
35 (1979) 153-167.
Badian 19813 E. Badian, Roman Imperialism in the Late Republic. Ithaca,
New York 19813.
Badian 19832 E. Badian, Publicans and Sinners: Private Enterprise in the
Service of the Roman Republic. Ithaca, New York 19832.
Bagnall-Derow 1981 R. S. Bagnall-P. Derow, Greek Historical Documents: The
Hellenistic Period. Toronto, USA 1981.
Baker 20012 G. P. Baker, Sulla The Fortunate: Roman General and Dicta-
tor. Oxford 20012.
Baker 2003 P. Baker, “Warfare”. Şurada: A Companion to the Hellenistic
World. Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 373-388.
Ballard et al. 2000 R. D. Ballard, D. F. Coleman and G. D. Rosenberg, “Further
Evidence of Abrupt Holocene Drowning of the Black Sea”.
Marine Geology 170 3-4 (2000) 253-261.
Balsdon 1937 J. P. V. D. Balsdon, “Q. Mucius Scaevola the Pontifex and
Ornatio Provinciae”. CR LI (1937) 8-10.
Balsdon 1939 J. P. V. D. Balsdon, “Consular Provinces under the Late Re-
public”. JRS XXIX (1939) 57-73.
Balsdon 1951 J. P. V. D. Balsdon, “Sulla Felix”. JRS XLI (1951) 1-10.
Balsdon 1962 J. P. V. D. Balsdon, “Roman History, 65-50 B.C.: Five Prob-
lems”. JRS LII (1962) 134-141.
Balsdon 1966 J. P. V. D. Balsdon, “Fabula Clodiana”. Historia XV/1 (1966)
65-73.
Banari 2003 V. Banari, Die Beziehungen von Griechen und Barbaren im
nordwestlichen Pontos-Gebeit. (Doktora tezi) Universität
Mannheim 2003.
Baran 2003 A. K. Baran, “Paphlagonia’daki Pompeiopolis Antik Kenti”.
Belleten LXVI/sa. 247 (2002) 819-844.
Barlow 1980 C. T. Barlow, “The Roman Government and the Roman Eco-
nomy, 92–80 B.C.”. AJPh 101/2 (1980) 202-219.
Bauman 1967 R. A. Bauman, The Crimen Maiestatis in the Roman Repub-
lic and Augustan Principate. Johannesburg 1967.
Bauman 1973 R. A. Bauman, “The Hostis Declarations of 88 and 87 B.C.”.
Athenaeum LI (1973) 270-293.
Bean 1953 E. G. Bean, “Pontus Yazıtları/Inscriptions from Pontus”.
Belleten XVII/sa. 66 (1953) 151-165/167-178.
Bean 1965 E. G. Bean, The Inscriptions of Side [Side Kitabeleri]. Ankara
1965.
Bean 1995 E. G. Bean, Eski Çağda Ege Bölgesi. Çev.: İ. Delemen.
İstanbul 1995.
Bibliyografya 575
Bean 1997 E. G. Bean, Eski Çağda Güney Kıyıları. Çev.: İ. Delemen-S.
Çokay. İstanbul 1997.
Bean 19982 E. G. Bean, Eskçağda Lykia Bölgesi. Çev.: H. Kökten. İstan-
bul 19982.
Bean 2000 E. G. Bean, Eski Çağda Menderes’in Ötesi. Çev.: P. Kurtoğlu.
İstanbul 2000.
Bengtson 1950 H. Bengtson, Griechische Geschichte. München 1950.
Bengtson 1975 H. Bengtson, Herrschergestalten des Hellenismus. München
1975.
Bennett 1961 W. H. Bennett, “The Death of Sertorius and the Coin”. His-
toria X/4 (1961) 459-472.
Bernhardt 1972 R. Bernhardt, “Zwei Ehrenstatuen in Kaunos für L. Licinius
Murena und seinen Sohn Gaius”. Çev.: B. Öğün. “Kaunos’ta
L. Licinius Murena ve Oğlu Gaius Şerefine Dikilmiş iki
Heykel”. AAraş 17 (1972) 123-129.
Bernhardt 1985 R. Bernhardt, Polis und römische Herrschaft in der späten
Republik (149-31 v. Chr.). Untersuch. Ant. Lit. Gesch. 21.
Berlin 1985.
Bernhardy 1974 G. Bernhardy, Dionysius Periegetes I-II, cum vetustis com-
mentariis et interpretationibus ex recensione et cum annota-
tione. Hildesheim-New York 1974.
Berthold 1984 R. M. Berthold, Rhodos in the Hellenistic Age. Ithaka and
London 1984.
Berve 1929 H. Berve, “Sertorius”. Hermes 64 (1929) 199-227.
Bickerman 1946 E. J. Bickerman, “La lettre de Mithridate dans les Histoires
de Salluste”. REL XXIV (1946) 131-151.
Bickerman 19802 E. J. Bickerman, Chronology of the Ancient World. London
19802.
Billows 1990 R. A. Billows, Antigonus the One-Eyed and the Creation of
the Hellenistic State. Berkley 1990.
Bieber 1964 M. Bieber, Alexander the Great in the Greek and Roman Art.
Chicago 1964.
Bohm 1989 Cl. Bohm, Imitatio Alexandri im Hellenismus. Untersuchungen zum
politischen Nachwirken Alexanders des Grossen in hoch- und
späthellenistischen Monarchien. München 1989.
Bosch 1957 E. Bosch, Pamphylia Tarihine Dair Tetkikler. Çev.: S. Atlan.
Ankara 1957.
Bosworth and
Wheatley 1998 A. B. Bosworth and P. V. Wheatley, “The Origins of the
Pontic House”. JHS CXVIII (1998) 155-164.
Bouzek 1990 J. Bouzek, Studies of the Greek Pottery in the Black Sea
Area. Praque 1990.
Boyce and
Grenet 1991 M. Boyce and F. Grenet, A History of Zoroastrianism III.
Leiden 1991.
Bowersock 1965 G. W. Bowersock, Augustus and the Greek World. Oxford
1965.
Brandis 19712 G. Brandis, “Galatia (2)”. RE VII/1 (19712) col. 534-559.
Braund 1983 D. Braund, “Royal Wills and Rome”. PBSR LI (1983) 16-57.
Braund 1984 D. Braund, Rome and the Friendly King: the Character of
Client Kingship. London 1984.
Braund 1994 D. Braund, Georgia in Antiquity: A History of Colchis and
Transcaucasian Iberia 550 BC-AD 562. Oxford 1994.
Braund 1997 D. C. Braund, “Greeks and Barbarians: The Black Sea Re-
gion and Hellenism Under the Early Empire”. Şurada: The
Early Roman Empire in the East. Ed. S. E. Adcock, Oxford
(1997) 121-136.
Brennan 1992 T. C. Brennan, “Sulla’s Career in the Nineties: Some
Reconsiderations”. Chiron 22 (1992) 102-158.
Bresson 1999 A. Bresson, “Rhodes and Lycia in Hellenistic Times”. Şu-
rada: Hellenistic Rhodos: Politics, Culture and Society. Ed.
V. Gabrielsen, et al., Aarhus (1999) 98-131.
Briant 1975 P. Briant, “Villages et communautés villageoises d’Asie
Achéménide et Hellénistique”. JESHO 18 (1975) 165-188.
Bringmann 1997 K. Bringmann, “Poseidonius and Athenaion: A Study in
Hellenistic Historiography”. Şurada: Hellenistic Constructs:
Essays in Culture, History and Historiography. Ed. P.
Cartledge, P. Garnsey and E. Gruen, Berkeley-Los Angeles-
London (1997) 145-158.
Bringmann 1997 K. Bringmann, Krise und Ende der römischen Republik
(133-42 v. Chr.). Berlin 2003.
Broughton 1938 T. R. S. Broughton, Roman Asia Minor, An Economic Survey
of Ancient Rome I-IV. Ed. T. Frank. Baltimore 1938.
Broughton 1946 T. R. S. Broughton, “Notes on Roman Magistrates. I. The
Command of M. Antonius in Cilicia. II. Lucullus’ Com-
mision and Pompey’s Acta”. TAPhA 77 (1946) 35-43.
Broughton 1951 T. R. S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic.
Volume I 509 B.C.-100 B.C. New York 1951; Volume II 99
B.C-31 B.C. New York 1952; Volume III Supplement At-
lanta 1986.
Broughton 1987 T. R. S. Broughton, “Mistreatment of Foreign Legates and
the Fetial Priests: Three Roman Cases”. Phoenix 41/1 (1987)
50-62.
Bruneau 1968 P. Bruneau, “Contribution à l’histoire urbaine de Délos à
l’époque hellénistique et à l’époque impériale”. BCH 92
(1968) 633-709.
Brunt 1956 P. A. Brunt, “Sulla and the Asian Publicans”. Latomus XV
(1956) 17-25.
Brunt 1961 P. A. Brunt, “Charges of Provincial Maladministration under
the Early Principate”. Historia X/2 (1961) 189-227.
Brunt 1971a P. A. Brunt, Italian Man Power 225 B.C.-14 A.D. Oxford
1971.
Brunt 1971b P. A. Brunt, Social Conflicts in the Roman Republic. Oxford
1971.
Brunt 1980 P. A. Brunt, “On Historical Fragments and Epitomes”. CQ
XXX/2 (1980) 477-494.
Bibliyografya 577
Brunt 1988 P. A. Brunt, The Fall of the Roman Republic, and Related
Essays. Oxford 1988.
Brunt 1990 P. A. Brunt, Roman Imperial Themes. Chap. 1: “Sulla and
the Asian Publicans”. Oxford 1990.
Bryer and
Winfield 1985 A. Bryer and D. Winfield, The Byzantine Monuments and
Topography of the Pontos I-II. Washington, D. C. 1985.
Bugh 1992 G. R. Bugh, “Athenaion and Aristion of Athens”. Phoenix
46/2 (1992) 108-123.
Buitenwerf 2003 R. Buitenwerf, Book III of the Sibylline Oracles and its
Social Setting. With an introduction, translation and com-
mentary by R. Buitenwerf. Leiden-Boston 2003.
Bunbury 1959 E. H. Bunbury, A History of Ancient Geography I-II. New
York 1959.
Burstein 1976 S. M. Burstein, Outpost of Hellenism: The Emergence of
Heracleia on the Black Sea. Berkley 1976.
Burstein 1980 S. M. Burstein, “The Aftermath of the Peace of Apameia.
Rome and the Pontic War”. AJAH 5 (1980) 1-12.
Burstein 19912 S. M. Burstein, The Hellenistic Age from the Battle of Ipsos
to the Death of Kleopatra VII. Cambridge 19912.
Busolt 19762 G. Busolt, Griechische Staatskunde. München 19762.
Cagniart 1986 P. F. Cagniart, The Life and Career of Lucius Cornelius
Sulla Through his Consulship in 88 B.C. A Study in Character
and Politics. (Doktora tezi) The University of Texas at Austin
1986.
Cagniart 1991 P. F. Cagniart, “L. Cornelius Sulla in the Nineties: a
Reassessment”. Latomus L (1991) 285-303.
Caldrini 1949/1950 A. Calderini, Mithridate IV Eupatore, re del Ponto. Univ.
Catt. De S. Cuore 1949/1950.
Callataÿ 1988 F. de Callataÿ, “Certains bronzes du roi Pylémène de Pa-
phlagonie probablement contremarqués par Mithridate Eu-
pator”. Schweizer Münzblätter (= GNS), 38/150 (1988) 34-
37.
Callataÿ 1997 F. de Callataÿ, L’histoire des guerres mithridatiques vue par
les monnaies. Numismatica Lovaniensia 18. Louvain-la-
Neuve 1997.
Callataÿ 2000 F. de Callataÿ, “Guerre et monnayage à l'époque hellénisti-
que. Essai de mise en perspective suivi d'une annexe sur le
monnayage de Mithridate VI Eupator ”. Économie antique.
La guerre dans les économies antiques, Entretiens d'Archéo-
logie et d'Histoire, 5, Saint-Bertrand-de-Comminges, (2000)
337-364.
Callataÿ 2005 F. de Callataÿ, “Coins and Archaeology: the (Mis)use of
Mithridatic Coins for Chronological Purposes in the Bospo-
ran Area”. Şurada: Chronologies of the Black Sea Area in
the Period c. 400-100 BC. Ed. V. Stolba and L. Hannestad.
Aarhus (2005) 119-136.
Camp 1992 J. Camp et al. “A Trophy from the Battle of Chaironeia of 86
B.C.”. AJA 96/3 (1992) 443-455.
Carney 1961 T. F. Carney, “The Flight and Exile of Marius”. G&R VIII/2
(1961) 98-121.
Carpenter 1948 R. Carpenter, “The Greek Penetration of the Black Sea”. AJA
52/1 (1948) 1-10.
Cary 1932 M. Cary, “Pompey’s Settlement of the East”. CAH IX (1932)
390-396.
Casson 2002 L. Casson, Antik Çağda Denizcilik ve Gemiler. Çev.: G.
Ergin. İstanbul 2002.
Castagna 1938 M. Castagna, Mithridate Eupatore, re del Ponto. Portici 1938.
Cauer 19652 F. Cauer, “Artaphernes (6)”. RE II/1 (19652) col. 1308.
Cavanagh 2000 W. G. Cavanagh, “Yüzey Araştırmaları, Kentler ve Synoikis-
mos”. Antik Dünyada Kırsal ve Kent. Ed. J. Rich, A.
Wallace-Hadrill. Çev.: L. Özgenel İstanbul (2000) 97-118.
Chamoux 2003 F. Chamoux, Hellenistic Civilization. Translated by M.
Roussel (in cooperation with M. Roussel). Oxford 2003.
Chaniotis 2003 A. Chaniotis, “The Divinity of Hellenistic Rulers”. Şurada: A
Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford
(2003) 413-445.
Clarke 1997 K. Clarke, “In Search of Author of Strabo’s Geography”.
JRS LXXVIII (1997) 92-110.
Collins 1974 J. Collins, The Sibylline Oracles of Egyptian Judaism. 1974.
Conley 1981 D. F. Conley, “The Stages of Rome’s Decline in Sallust’s
Historical Theory”. Hermes 109 (1981) 379-382.
Cramer 19712 J. A. Cramer, A Geographical and Historical Description of
Asia Minor I-II. Amsterdam 19712.
Crawford 1971 M. H. Crawford, Roman Republican Coinage I-II. Cambridge
1971.
Crawford 1977 M. H. Crawford, “Republican Denarii in Romania: The
Suppression of Piracy and the Slave Trade”. JRS LXVII
(1977) 117-124.
Crawford 1996 M. H. Crawford, Roman Statutes I-II. London 1996.
Crawford and
Reynolds 1974 M. H. Crawford and J. Reynolds, “Rome and Tabae”. GRBS
15 (1974) 289-293.
Cuff 1983 P. J. Cuff, “Appian’s Romaica: A Note”. Athenaeum LXI
(1983) 148-164.
Cumont 1901 F. Cumont, “Le Zeus Stratios de Mithridate”. RHR 43 (1901)
47-57.
Cumont et
Cumont 1906 F. Cumont et E. Cumont, Studia Pontica II: Voyage
d’exploration archéologique dans le Pont et la Petite Armé-
nie. Bruxelles 1906.
Çapar 1979 Ö. Çapar, “Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapını-
mı”. DTCFD XXIX 1-4 (1995) 167-190.
Çapar 1995 Ö. Çapar, “Yerli bir Anadolu Tanrıçası: Ma”. DTCFD
XXXVII 1-2 (1995) 583-599.
Bibliyografya 579
Çelgin 1997 A. V. Çelgin, Termessos Tarihi. İstanbul (baskıya hazırlanı-
yor).
Dabrowa 1989 E. K. Dabrowa, “Roman Policy in Transcaucasia from
Pompey to Domitian”. BAR 553 (i) (1989) 67-76.
Danov 1937 C. M. Danov, “Eine neue Inschrift aus Apollonia Pontica”.
JOAI XXX (1937) 87-94.
Danov 1960 C. M. Danov, “Thracian penetration into the Greek Cities of
the West coast of the Black Sea”. Klio 38 (1960) 75-80.
Danov 1979a C. M. Danov, “Die Thraker auf dem Ostbalkan von der
hellenistischen Zeit bis zur Gründung Konstantinopels”.
ANRW II 7.1 (1979) 21-185.
Danov 1979b C. M. Danov, “Philippopolis, Serdica, Odessos. Zur Geschichte
und Kultur der bedeutendsten Städte Thrakiens von Alexan-
der d. Gr. bis Justinian”. ANRW II 7.1 (1979) 241-300.
Davis and Kraay N. Davis and C. M. Kraay, The Hellenistic Kingdoms. Por-
trait Coins and History. London 19802.
Davison 1930 A. J. Davison, “Cicero and the Lex Gabinia”. CR XLIV/6
(1930) 224-225.
Daux 1933 G. Daux, “Notes de chronologie delphique”. BCH 57 (1933)
68-97.
Demircioğlu 19933 H. Demircioğlu, Roma Tarihi. I. 1: Cumhuriyet. Ankara 19933.
Derow 1972 P. Derow, “Review of J. Deininger, Der Politische Wider-
stand gegen Rom in Griechenland 217-86 v. Chr. Berlin and
New York”. Phoenix 26/3 (1972) 303-311.
Derow 2003 P. Derow, “The Arrival of Rome: from Illyrian Wars to the
Fall of Macedon”. Şurada: A Companion to the Hellenistic
Desideri 1973 P. Desideri, “Posidonio e la guerra Mithridatica”. Athenaeum
LI (1973) 1-29; 237-269.
Develin 1987 R. Develin, “Sulla and the Senate”. AHB I/2 (1987)130-133
Deutsch 1924 M. E. Deutsch, “Pompey’s Three Triumphs”. CPh 19/3 (1924)
277-279.
Dignas 2002 B. Dignas, Economy of the Sacred in Hellenistic and Roman
Asia Minor. Oxford 2002.
Diller 1952 A. Diller, The Tradition of the Minor Greek Geographers.
New York 1952.
Dobbins 1974 K. W. Dobbins, “Mithridates II and his Successors: A Study
of the Parthian Crisis 90-70 B.C.”. Antichthon 8 (1974) 63-79.
Dow 1934 S. Dow, “The Lists of Athenian Archontes”. Hesperia III/2
(1934) 140-190.
Dow 1942 S. Dow, “A Leader of the Anti-Roman Party in Athens in 88
B.C.”. CPh 37/3 (1942) 311-314.
Dowling 2000 M. B. Dowling, “The Clemency of Sulla”. Historia XLIX/3
(2000) 303-340.
Dörrie 1973 H. Dörrie, “Der hinkende Dichter und die hinkende Muse.
Ein literarischer Scherz am Hofe des Königs Mithradates VI
Eupator”. Şurada: Festgabe für Otto Hiltbrunner. Ed. by H.
T. Johann; M. Lausberg., Münster (1973) 69-76.
Drew-Bear 1972a T. Drew-Bear, “Three Senatus Consulta Concerning the Pro-
vince of Asia”. Historia XXI/1 (1972) 75-87.
Drew-Bear 1972b T. Drew-Bear, “Deux décrets hellénistiques d’Asie Mineure”.
BCH 96 (1972) 435-471.
Drews 1976 R. Drews, “The Earliest Greek Settlements on the Black
Sea”. JHS XCVI (1976) 18-31.
Dueck 2006 D. Dueck, “Memnon of Herakleia on Rome and the Ro-
mans”. Şurada: Rome and the Black Sea Region. Ed. T.
Bekker-Nielsen. Aarhus (2006) 43-61.
Dundua and
Lordkipanidze 1979 G. F. Dundua and G. A. Lordkipanidze, “Hellenistic Coins
from the Site of Vani, in Colchis (Western Georgia)”. NC
7/19 (1979) 1-5.
Dundua and
Lordkipanidze 1985 G. F. Dundua and O. Lordkipanidze, (Rusça) “Georgia and
Mithridates VI (According to Numismatic Data)”. Şurada:
The Black Sea Littoral in Hellenistic Times. Materials of the
3rd. All-Union Symposium on the Ancient History of the
Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 723 (İn-
gilizce özet).
Durrbach 19762 F. Durrbach, Choix d’Inscriptions de Délos. Hrsg. von H.
Engelmann und R. Merkelbach. Hildesheim, New York 19762.
Dyukov and
Smekalova 2000 Ju. L. Dyukov and T. N. Smekalova, (Rusça) “On the Earli-
est Use of Brass and ‘Pure’ Copper in the Hellenistic Coin-
age of the States of the Black Sea Coast and Asia Minor”.
VDI 230 (2000) 71-88 (İngilizce özet).
Eadie 1967 J. W. Eadie, The Breviarium of Festus. A Critical Edition
with Historical Commentary by Cf. J. W. Eadie. London 1967.
Edelstein and
Kidd 19892 L. Edelstein and I. G. Kidd, Posidonius: I. The Fragments.
Cambridge 19892.
Eilers 2002 C. Eilers, Roman Patrons of Greek Cities. Oxford 2002.
Eilers 2003 C. Eilers, “A Roman East: Pompey’s Settlement to the Death
of Augustus”. Şurada: A Companion to the Hellenistic
Elwyn 1993 S. Elwyn, “Interstate Kinship and Roman Foreign Policy”.
TAPhA 123 (1993) 261-286.
Empereur 1981 J-Y. Empereur, “Collection Paul Canellopoulos (XVII):
Petits Objets Inscrits”. BCH 105 (1981) 499-568.
Engelmann und
Knibbe 1989 H. Engelmann und D. Knibbe, Das Zollgesetz Der Provinz
Asia: Eine neue Inschrift aus Ephesos. EA 14 (1989) 1-222.
Epstein 1987 D. F. Epstein, Personal Enmity in Roman Politics 218-43
BC. London, New York, Sidney 1987.
Erciyas 2001 D. B. A. Erciyas, Studies in the Archaeology of Hellenistic
Pontus: The Settlements, Monuments, and Coinage of
Bibliyografya 581
Mithradates VI and his Predecessors. (Doktora tezi, baskıda)
University of Cincinnati 2001.
Erhat 19894 A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü. İstanbul 19894.
Erten 1999 E. Erten, Pausanias, Eseri ve Tarihçiliği. Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul 1999.
Evans 1983 R. J. Evans, “The Consulares and Praetorii in the Roman
Senate at the Beginning of Sulla’s Dictatorship”. Athenaeum
LXI (1983) 521-528.
Evans 1991 R. J. Evans, “Candidates and Competition in Consular Elec-
tions at Rome Between 218 and 48 B.C”. AClass XXXIV
(1991) 111-136.
Farber 1979 J. J. Farber, “The Cyropaedia and Hellenistic Kingship”.
AJPh 100/4 (1979) 497-514.
Fears 1975 J. R. Fears, “Sulla or Endymion: A Reconsideration of a
Denarius of L. Aemilius Buca”. ANSMN 20 (1975) 29-37.
Ferguson 1904 W. S. Ferguson, “The oligarchic revolution at Athens of the
year 103/102 B.C.”. Klio 4 (1904) 1-12.
Ferguson 1907 W. S. Ferguson, “Notes on Greek Inscription”. CPh 2/4 (1907)
401-407.
Fernoux 1999 H-L. Fernoux, “Guerres, cités et mondes indigènes du Pont-
Euxin et de la Propontide aux Ve et IVe siècles av. J.-C.”.
Pallas 51 (1999) 173-204.
Ferrary 1988 J-L. Ferrary, Philhellénisme et impérialisme. Aspects
idéologiques de la conquête romaine du monde hellénistique,
de la seconde guerre de Macédonie à la guerre contre Mith-
ridate. Bibliothèque de Écoles françaises d’Athénes et de
Rome, 271. Roma 1988.
Ferrary 1997 J-L. Ferrary, “The Hellenistic World and Roman Political
Patronage”. Şurada: Hellenistic Constructs: Essays in Cul-
ture, History and Historiography. Ed. P. Cartledge, P. Garn-
sey and E. Gruen, Berkeley-Los Angeles-London (1997)
105-119.
Ferrary 2000a J-L. Ferrary, “Les inscriptions du sanctuaire de Claros en
l’honneur de Romains”. BCH 124 (2000) 331-376.
Ferrary 2000b J-L. Ferrary, “Les gouverneurs des provinces romaines d’Asie
Mineure (Asie et Cilicie), depuis l’organisation de la province
d’Asie jusqu’à la première guerre de Mithridate (126-88 av.
J.-C.)”. Chiron 30 (2000) 161-193.
Ferrary 2001 J-L. Ferrary, “Rome et les cités grecques d’Asie Mineure au
IIe siècle”. Şurada: Les cité d’Asie Mineure occidentale au
IIe siècle a.C. Ed. A. Bresson et R. Descat, Bordeux (2001)
93-106.
Ferris 2000 I. M. Ferris, Enemies of Rome: Barbarians Through Roman
Eyes. Gloucestershire 2000.
Finley 1983 M. I. Finley, Politics in the Ancient World. Cambridge 1983.
Finegan 1964 J. Finegan, Handbook of Biblical Chronology. Princeton 1964.
Flach 1970 D. Flach, “Die Vorrede zu Sallusts Historien in neuer
Rekonstruktion”. Philologus 117 (1970) 76-86.
Fleischer 1996 R. Fleischer, “Hellenistic Iconography on Coins”. Şurada:
Aspects of Hellenistic Kingship. Ed. P. Bilde et al., Aarhus
(1996) 29-40.
Flemming 2003 R. Flemming, “Empires of Knowledge: Medicine and Health
in the Hellenistic World”. Şurada: A Companion to the Hel-
lenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 449-463.
Fletcher 1939 W. Fletcher, “The Pontic Cities of Pompey the Great”. TAPhA
70 (1939) 17-29.
Forte 1972 B. Forte, Rome and the Romans as the Greeks Saw them.
Papers and Monographs of the American Academy in Rome,
vol. XXIV. Rome 1972.
Fossey 1979 J. M. Fossey, “The Cities of the Kopaïs in the Roman Pe-
riod”. ANRW II 7.1 (1979) 549-591.
Fotheringham 1919 J. K. Fotheringham, “The New Star of Hipparchus and the
Dates of Birth and Accession of Mithridates”. Monthly No-
tices of the Royal Astronomical Society 79/3 (1919) 162-167.
Foucart 1881 P. Foucart, “Décret de la ville de Chersonésos en l’honneur
de Diophantos, général de Mithridate”. BCH 5 (1881) 70-87.
Fox 1973 R. L. Fox, Alexander the Great. New York 1973.
Frandsen 1847 P. S. Frandsen, Mithridates VI Eupator, König von Pontos.
Altona 1847.
Freely 20043 J. Freely, Türkiye Uygarlıklar Rehberi 2: Marmara Etra-
fında, Karadeniz Kıyısı. Çev.: T. Birkan, G. Koca, A. Biçen.
İstanbul 20043
French 1992 D. H. French, “Amasian Notes 2”. EA 20 (1992) 63-68.
French 1996a D. H. French, “Amasian Notes 4. Cults and Divinities: The
Epigraphic Evidence”. EA 26 (1996a) 87-98.
French 1996b D. H. French, “Amasian Notes 5. The Temenos of Zeus Stratios
at Yassıçal”. EA 27 (1996b) 75-91.
Frier 1971 B. W. Frier, “Sulla’s Propaganda: The Collapse of the Cin-
nan Republic”. AJPh 92/4 (1971) 585-604.
Gabba 1976 E. Gabba, “Le origini della Guerra Sociale e la vita politica
romana dopo l’89 a.C.”. Athenaeum XXXII (1954) 41-114;
293-345=Esercito e societa nella tarda republica romana
(Florence 1973) 193-345=“The Origins of Social War and
Roman Politics after 89 BC”. Şurada: Republican Rome, the
Army and the Allies. Translated by P. J. Cuff, Oxford (1976)
70-130.
Gabrielsen 2003 V. Gabrielsen, “Piracy and the Slave Trade”. Şurada: A
Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford
(2003) 389-404.
Gabrielsen 2005 V. Gabrielsen, “Mithradates VI og de græske byer”. Şurada:
Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte fjende. Ed. J. M.
Højte. Aarhus (2005) 25-42.
Gaggero 1977 E. S. Gaggero, “La propaganda antiromana di Mitridate VI
Eupatore in Asia Minore e in Grecia”. Şurada: Contributi di
storia antica in onore di Albino Garzetti. Genova (1977) 89-
123
Bibliyografya 583
Garnsey 1966 P. Garnsey, “The Lex Iulia and Appeal under the Empire”.
JRS LVI (1966) 167-189.
Garnsey 1968 P. Garnsey, “The Criminal Jurisdiction of Governors”. JRS
LVIII (1968) 51-59.
Garnsey 1997 P. Garnsey, “The Middle Stoics and Slavery”. Şurada: Helle-
nistic Constructs: Essays in Culture, History and Historio-
graphy. Ed. P. Cartledge, P. Garnsey and E. Gruen, Berke-
ley-Los Angeles-London (1997) 159-174.
Gauger 1980 J. D. Gauger, “Phlegon von Tralleis, mirab. III. Zu einem
Dokument geistigen Widerstandes gegen Rom”. Chiron 10
(1980) 225-261.
Gauger 1998 J. D. Gauger, Sibyllinische Weissagungen. Duesseldorf, Zürich
1998.
Geagan 1992 D. J. Geagan, “A Family of Marathon and Social Mobility in
Athens of the First Century B.C.”. Phoenix 46/2 (1992) 29-
44.
Gelzer 1926 M. Gelzer, “Licinius Lucullus (104)”. RE XIII/1 (1926) col.
376-414.
Gelzer 1932 M. Gelzer, “Hat Sertorius in seinem Vertrag mit Mithradates
die Provinz Asia abgetreten?”. PhW 52 (1932) 1129-1136=
Kleine Schriften t. II (Wiesbaden 1963) 139-145.
Geyer 19652 F. Geyer, “Mithradates (12)”. RE XV/2 (19652) col. 2163-2205.
Geyer 19712 F. Geyer, “Nikomedes (3)”. RE XVII/1 (19712) col. 493-494.
Gilevich 1985 A. M. Gilevich, “Chersonese and the Pontic Kingdom of
Mithradates VI According to Numismatic Data”. Şurada:
The Black Sea Littoral in Hellenistic Times. Materials of the
3rd. All-Union Symposium on the Ancient History of the
Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 601-608
and 728-729 (İngilizce özet).
Girardet 2001 K. M. Girardet, “Imperia und provincia des Pompeius 82 bis
48 v. Chr.”. Chiron 31 (2001) 153-209.
Glew 1971 D. G. Glew, The Outbreak of the First Mithridatic War.
Princeton 1971.
Glew 1977a D. G. Glew, “The Selling of the King: a Note on Mithridates
Eupator’s Propaganda in 88 B.C.”. Hermes 105 (1977) 253-
256.
Glew 1977b D. G. Glew, “Mithridates Eupator and Rome: A Study of the
Background of the First Mithridatic War”. Athenaeum LV
(1977) 380-405.
Glew 1981 D. G. Glew, “Between the Wars: Mithridates Eupator and
Rome, 85-73 B.C.”. Chiron 11 (1981) 109-130.
Glew 1987 D. G. Glew, “The Cappadocian Expedition of Nicomedes III
Euergetes, King of Bithynia”. ANSMN 23 (1987) 23-55.
Glew 2000 D. G. Glew, “400 villages? A Note on Appian, Mith. 65,
271”. EA 32 (2000) 155-162.
Gnoli 2000 T. Gnoli, “Il Ponto e la Bitinia (Strabone XII 3)”. Şurada:
Strabone e L’Asia Minore. Ed. A. M. Biraschi e G. Salmeri.
Napoli (2000) 543-564.
Gold 1985 B. K. Gold, “Pompey and Theophanes of Mytilene”. AJPh
106/3 (1985) 312-327.
Golenko 1965 K. V. Golenko, (Rusça) “Coins of the Pontic and Paphlago-
nian Cities in Bosporus under Mithradates VI”. Klio 46
(1965) 307-322.
Golenko 1973 K. Golenko, “Pontus und Paphlagonien (Veröffentlichungen
in Russland und der Sowjetunion)”. Chiron 3 (1973) 467-499.
Gökalp 2002 N. Gökalp, “Oinoanda’dan bir Soy: Licinnii”. Şurada: Lykia
İncelemeleri 1. Ed. S. Şahin-M. Adak, İstanbul (2002) 91-
102.
Görür et al. 2001 N. Görür et al., “Is the Abrupt Drowning of the Black Sea
Shelf at 7150 yr BP a Myth?”. Marine Geology 176 1-4 (2001)
65-73.
Grainger 1990 J. D. Grainger, Seleukos Nikator; Constructing a Hellenistic
Kingdom. London, New York 1990.
Grainger 1991 J. D. Grainger, Hellenistic Phoenicia. London, New York 1991.
Grainger 1997 J. D. Grainger, A Seleucid Prosopography and Gazetteer.
Leiden, New York, Köln 1997.
Gray 1973 E. W. Gray, “M. Aquillius and the Organisation of the Ro-
man Province of Asia”. Şurada: The Proceedings of the Xth
International Congress of Classical Archaeology vol. II.
Ankara-İzmir (1973) 965-977.
Greaves 2002 A. M. Greaves, Miletos: A History. London-New York 2002.
Green 1990 P. Green, Alexander to Actium: The Historical Evolution of
the Hellenistic Age. Los Angeles 1990.
Greenhalgh 1980 P. Greenhalgh, Pompey: The Roman Alexander. Columbia
1980.
Greenidge and
Clay 19602 A. J. H. Greenidge and A. M. Clay, Sources for Roman
History 133-70 B.C. Oxford 19602.
Grégoire 1909 H. Grégoire, “Rapport sur un voyage d’exploration dans le
Pont et en Cappadoke (pl. I-III). BCH 33 (1909) 1-169.
Griffiths 1953 J. G. Griffiths, “Βασιλεὺς βασιλέων: Remarks on the History
of a Title”. CPh 48/3 (1953) 145-154.
Gross 1954 W. H. Gross, “Die Mithradates-Kapelle auf Delos”. A&A 4
(1954) 105-117.
Gruen 1965 E. S. Gruen, “The Exile of Metellus Numidicus”. Latomus XXIV
(1965) 576-580.
Gruen 1966a E. S. Gruen, “Political Prosecutions in the 90’s BC”. Historia
XV/1 (1966) 32-64.
Gruen 1966b E. S. Gruen, “The Dolabellae and Sulla”. AJPh 87/4 (1966)
385-399.
Gruen 1966c E. S. Gruen, “P. Clodius: Instrument or Independent Agent?”.
Phoenix 20/2 (1966) 120-130.
Gruen 1968a E. S. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts, 149-78
B.C. Cambridge, Massachusetts 1968.
Gruen 1968b E. S. Gruen, “Pompey and the Pisones”. CSCA I. (1968)
155-170.
Bibliyografya 585
Gruen 1969 E. S. Gruen, “Pompey, the Roman Aristocracy, and the
Conference of Luca”. Historia XVIII/1 (1969) 71-108.
Gruen 1971 E. S. Gruen, “Some Criminal Trials of the Late Republic:
Political and Prosopographical Problems”. Athenaeum XLIX
(1971) 54-69.
Gruen 1974 E. S. Gruen, The Last Generation of the Roman Republic.
Berkeley, Los Angeles, London 1974.
Gruen 1984 E. S. Gruen, The Hellenistic World and the Coming of Rome
I-II. Berkeley, Los Angeles, London 1984.
Guse 1926 F. Guse, “Die Feldzüge des dritten Mithradatischen Krieges
in Pontos und Armenien”. Klio 20 (1926) 90-110.
Günaltay 19872 Ş. Günaltay, Yakın Şark IV/2: Romalılar Zamanında Kapa-
dokya, Pont ve Artaksiad Kırallıkları. Ankara 19872.
Habicht 1976 C. Habicht, “Zur Geschichte Athens in der Zeit Mithridates
VI”. Chiron 6 (1976) 127-142.
Habicht 1997 C. Habicht, Athens from Alexander to Antony. Translated by
D. L. Schneider. Cambridge, Mass. 1997.
Hall 1959 A. Hall, “The Site of Misthia”. AS IX (1959) 119-124.
Hall 1973 A. Hall, “New Light on the Capture of Isaura Vetus by P.
Servilius Vatia”. SEG XVII (1973) 568-571.
Hamilton 19842 W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia.
With some Account of their Antiquities and Geology. Two
Volumes in one Volume. Hildesheim, Zürich and New York
19842.
Hammond 1938 N. G. L. Hammond, “The Two Battles of Chaeronea (338
B.C. and 86 B.C.). Klio 22 (1938) 186-218.
Hannestad 1996 L. Hannestad, The Bithynian Kings and Greek Culture. Şurada:
Aspects of Hellenistic Kingship. Ed by P. Bilde et al., Aarhus
(1996) 67-98.
Hansen 19712 E. V. Hansen, The Attalids of Pergamon. Ithaca-London 19712.
Hardie 1912 M. M. Hardie, “The Shrine of Men Askaenos at Pisidian
Antioch”. JHS XXXII (1912) 111-150.
Hardy 1912 E. G. Hardy, Roman Laws and Charters. Oxford 1912.
Harper 1968 R. P. Harper, “Tituli Comanorum Cappadociae”. AS XVIII (1968)
93-147.
Harris 1980 B. F. Harris, “Bithynia”. ANRW II 7.2 (1980) 857-901.
Harris 1979 W. V. Harris, War and Imperialism in Republican Rome,
327-70 BC. Oxford 1979.
Harris 1984 W. V. Harris, “The Italians and the Empire”. Şurada: Papers
and Monographs of the American Academy in Rome, vol.
XXIX. The Imperialism of Mid-Republican Rome. Ed. W.
V. Haris, Rome (1984) 89-113.
Harrisson 1993 G. W. M. Harrison, The Romans and Crete. Amsterdam 1993.
Hassall 1974 M. Hassall, M. Crawford and J. Reynolds, “Rome and the
Eastern Provinces at the End of the Second Century B.C.:
The so-called ‘Piracy Law’ and a new inscription from Cni-
dos”. JRS LXIV (1974) 195-220.
Hawthorn and
MacDonald 1960 J. R. Hawthorn and C. MacDonald, Roman Politics 80-44
B.C. London 1960.
Head 1932 B. V. Head, A Guide to the Principal Coins of the Greeks.
British Museum Department of Coins and Medals. London 1932.
Head 19773 B. V. Head, Historia Numorum: A Manual of Greek Numis-
matics. London 19773.
Heberdey 19602 R. Heberdey, “Termessos (1-3)”. RE V/A1. (19602) col. 732-
778.
Heil 1991 M. Heil, “Einige Bemerkungen zum Zollgesetz aus Ephesos”.
EA 17 (1991) 9-18.
Heinen 1991 H. Heinen, “Mithradates VI Eupator und die Völker des
nördlichen Schwarzmeerraums”. Hamburger Beiträge zur
Archäeologie 18 (1991) 151-165.
Hendrickson 1933 G. L. Hendrichson, “The Memoirs of Rutilius Rufus”. CPh 28/3
(1933) 153-175.
Hicks 1890 E. L. Hicks, “Inscriptions from Eastern Cilicia”. JHS XI (1890)
236-254.
Hill 1948 H. Hill, “The so-called Lex Aufeia (Gellius XI. 10)”. CR
LXII/3-4 (1948) 112-113.
Hillman 1991 T. P. Hillman, “The Alleged Inimicitiae of Pompeius and
Lucullus, 78-74 B.C.”. CPh 86/4 (1991) 315-318.
Hillman 1993 T. P. Hillman, “When Did Lucullus Retire?”. Historia
XLII/2 (1993) 211-228.
Hind 1980 J. G. F. Hind, “The Bosporan Kingdom”. CAH VI/2 (1980)
476-511.
Hind 1983/84 J. G. F. Hind, “Greek and Barbarian Peoples on the Shores of
the Black Sea”. Archaeological Reports 30 (1993-84) 72-97.
Hind 1992/93 J. G. F. Hind, “Archaeology of the Greeks and Barbarian
Peoples Around the Black Sea 1982-92”. Journal of Hellenic
Studies Archaeological Reports (1992-93) 82-112.
Hind 1994 J. G. F. Hind, “Mithridates”. CAH IX (1994) 129-161.
Hinge 2005 G. Hinge, “Mithradates’ brev: romkritik eller terroristisk
retorik”. Şurada: Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte
fjende. Ed. J. M. Højte. Aarhus (2005) 57-75.
Hoddinott1981 R. F. Hoddinott, The Thracians. New York 1981.
Holleaux 1919 M. Holleaux, “Décret de Chéronée, relatif à la première
guerre de Mithradates”. REG XXXII (1919) 320-337=Études
d’épigraphie et d’histoire grecques. Vol. I (1938; 19682)
143-159.
Holmes 1917 T. R. Holmes, “Tigranocerta”. JRS VII (1917) 120-138.
Homolle 1884 T. Homolle, “Les Romains a Délos”. BCH 7 (1884) 75-116.
Højte 2005a J. M. Højte, “The Date of the Alliance between Chersonesos
and Pharnakes (IOSPE I2, 402) and its Implications”. Şurada:
Chronologies of the Black Sea Area in the Period c. 400-100
BC. Ed. V. Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 137-152.
Højte 2005b J. M. Højte, “Mithradates, Pompejus og Alexander den Store”.
Şurada: Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte fjende. Ed.
J. M. Højte. Aarhus (2005) 43-56.
Bibliyografya 587
Højte 2006 J. M. Højte, “From Kingdom to Province: Reshaping Pontos
after the Fall of Mithridates VI”. Şurada: Rome and the Black
Sea Region. Ed. T. Bekker-Nielsen. Aarhus (2006) 15-30.
Imhoof-Blumer 1902 F. Imhoof-Blumer, Kleinasiatische Münzen II. Wien 1902.
Ireland 2000 S. Ireland, Greek, Roman and Byzantine Coins in the Mu-
seum at Amasya (Ancient Amaseia) in Turkey. London 2000.
Işık 2001 A. Işık, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi. Ankara 2001.
Jameson 1970 S. Jameson, “Pompey’s Imperium in 67: Some Constitu-
tional Fictions”. Historia XIX/5 (1970) 539-560.
de Jesus 1978 P. S. de Jesus, “Metal Resources in Ancient Anatolia”. AS
XXVIII (1978) 97-102.
Johnson 2002 C. G. Johnson, “OGIS 98 and the Divinization of the Ptole-
mies”. Historia LI/1 (2002) 112-116.
Jones 19712 A. H. M. Jones, The Cities of the Eastern Roman Provinces.
Oxford 19712.
Jones 1972 A. H. M. Jones, The Criminal Courts of the Roman Republic
and Principate. Oxford 1972.
Jones 1974 C. P. Jones, “Diodoros Pasparos and the Nikephoria of
Pergamon”. Chiron 4 (1974) 183-204.
Jones 1978 C. P. Jones, The Roman World of Dio Chrysostom. London
1978.
Jones 1982 C. P. Jones, “Plutarch, Lucullus 42, 3-4”. Hermes 109 (1982)
254-256.
Jones 2000 C. P. Jones, “Diodoros Pasparos Revisited”. Chiron 30 (2000)
1-14.
Jones 1926 H. S. Jones, “A Roman Law Concerning Piracy”. JRS XVI
(1926) 155-173.
Jonkers 1959 E. J. Jonkers, Social and Economic Commentary on Cicero’s
De Imperior Cn. Pompei. Leiden 1959.
Karhstedt 1948 U. Karhstedt, Geschichte des griechisch-römischen Altertums.
Munich 1948.
Kallet-Marx 1989 R. M. Kallet-Marx, “Asconius 14-15 Clark and the Date of
Q. Mucius Scaevola’s Command in Asia”. CPh 84/4 (1989)
305-312.
Kallet-Marx 1990 R. M. Kallet-Marx, “The Trial of Rutilius Rufus”. Phoenix
44/2 (1990) 122-139.
Kallet-Marx 1995 R. M. Kallet-Marx, Hegemony to Empire: The Development
of the Roman Imperium in the East from 148 to 62 B.C.
Berkeley 1995.
Karyshkovski 1985 P. O. Karyshkovski, “Concerning the Title of Mithradates VI
Eupator (Towards the Iranian and Hellenic Traditions in the
Kingdom of Pontus). Şurada: The Black Sea Littoral in Hel-
lenistic Times. Materials of the 3rd. All-Union Symposium
on the Ancient History of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo
1982 (Tbilisi 1985) 724-725 (İngilizce özet).
Katz 1976 B. R. Katz, “The Siege of Rome in 87 B.C.”. CPh 71/4 (1976)
328-336.
Katz 1977 B. R. Katz, “Caesar Strabo’s Struggle for the Consulship - and
More”. RhM 120 (1977) 45-63.
Katz 1981 B. R. Katz, “Two Fragments of Sallust”. RhM 124 (1981)
332-340.
Katz 1983 B. R. Katz, “Notes on Sertorius”. RhM 126 (1983) 44-68.
Kaya 1998 M. A. Kaya, “Anadolu’da Roma Egemenliği ve Pompeius’un
Siyasal Düzenlemeleri”. TİD XIII (1998) 163-173.
Kaygusuz 1983 I. Kaygusuz, “Kimistene’den Yazıtlar”. Türk Arkeoloji Der-
gisi XXVI-2 (1983) 111-146.
Kaygusuz 1984 I. Kaygusuz, “Inscriptions from Kimistene”. EA 4 (1984) 69-72.
Keaveney 1981 A. Keaveney, “Roman Treaties with Parthia circa 95–circa
64 B.C. ”. AJPh 102/2 (1981) 195-212.
Keaveney 1982a A. Keaveney, “Young Pompey: 106-79 B.C.”. AntCl 51 (1982)
111-139.
Keaveney 1982b A. Keaveney, Sulla, The Last Republican. London & Canberra
1982.
Keaveney 1982c A. Keaveney, “Sulla Augur”. AJAH 7 (1982) 150-161.
Keaveney 1982d A. Keaveney, “The King and the War-Lords: Romano-Par-
thian Relations circa 64-53 B.C.”. AJPh 103/4 (1982) 412-
428.
Keaveney 1983a A. Keaveney, “What Happened in 88?”. Eirene XX (1983)
53-86.
Keaveney 1983b A. Keaveney, “Studies in the Dominatio Sullae”. Klio 65 (1983)
185-208.
Keaveney 1984 A. Keaveney, “Who were the Sullani?”. Klio 66 (1984) 114-
150.
Keaveney 1987 A. Keaveney, Rome and the Unification of Italy. London-
Sidney 1987.
Keaveney 1992 A. Keaveney, Lucullus. A Life. London-New York 1992.
Keppie 19872 L. Keppie, The Making of the Roman Army; From Republic
to Empire. London 1987.
Keyser 1997 P. T. Keyser, “Sallust’s Historiae, Dioskorides and the Sites
of the Korykos Captured by P. Servilius Vatia”. Historia
XLVI/1 (1997) 64-79.
Kidd 1988 I. G. Kidd, Posidonius I-II, The Commentary. Cambridge 1988.
King 2004 C. King, The Black Sea: A History. Oxford 2004.
Klebs 19652 E. Klebs, “Aquilius (11)”. RE II/1 (19652) col. 324-326.
Kleiner 1972 F. S. Kleiner, “The Dated Cistophori of Ephesus”. ANSMN
18 (1972) 17-31.
Kleiner 1974 F. S. Kleiner, “The Giresun Hoard”. ANSMN 19 (1974) 3-25.
Kleiner 1978 F. S. Kleiner, “Hoard Evidence and the Late Cistophori of
Pergamum”. ANSMN 23 (1978) 77-105.
Kleiner 1953 G. Kleiner, “Bildnis und Gestalt des Mithridates”. JDAI 68
(1953) 73-95.
Kleiner 1955 G. Kleiner, “Pontische Reichsmünzen”. IM 6 (1955) 1-21.
Konrad 1983 C. F. Konrad, “Reges Armenii Patricios Resalutare Non
Solent”. AJPh 104/3 (1983) 278-281.
Bibliyografya 589
Konrad 1995 C. F. Konrad, “A New Chronology of the Sertorian War”.
Athenaeum LXXXIII (1995) 157-187.
Kontorini 1993 V. Kontorini, “La famille de l’admiral Damagoras de Rho-
des. Contribution à la prosopographie et à l’histoire rhodi-
ennes au Ier s. av.J.C”. Chiron 23 (1993) 83-99.
Koromila 1991 M. Koromila, The Greeks in the Black Sea from the Bronze
Age to the Early Twentieth Century. Athens 1991.
Koshelenko 1996 G. A. Koshelenko and V. D. Kuznetsov “Colchis and
Bosporus: Two Models of Colonisation”. Şurada: Colloquia
Pontica 1: New Studies on the Black Sea Littoral. Ed. G. R.
Tsetskhladze. Oxford (1996) 17-30.
Kraay 1976 C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins. London
1976.
Krahmer 1925 G. Krahmer, “Eine Ehrung für Mithridates VI. Eupator in
Pergamon”. JDAI 40 (1925) 183-205.
Krapivina 2005 V. V. Krapivina, “Problems of the Chronology of Late
Hellenistic Strata of Olbia”. Şurada: Chronologies of the
Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V. Stolba
and L. Hannestad. Aarhus (2005) 249-257.
Kreissig 1975 H. Kreissig, “Landed Property in the Hellenistic Orient”.
Eirene XV (1975) 5-26.
Krug 1969 A. Krug, “Ein Bildnis Mithridates’ VI von Pontos”. AA 84 (1969)
189-195.
Kurfess 1951 A Kurfess, Sibyllinische Weissagungen. Berlin 1951.
Kutaisov 1990 V. A. Kutaisov, The Ancient City of Cercinitis. Kiev 1990.
Laidlaw 1933 W. A. Laidlaw, A History of Delos. Oxford 1933.
Landels 1966 J. G. Landels, “Ship-Shape and Sambuca-Fashion”. JHS
LXXXVI (1966) 69-77.
Landels 19963 J. G. Landels, Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik. Çev. B.
Bıçakçı. Ankara 19963.
Lane 1990 E. N. Lane, “Men: A Neglected Cult of Roman Asia Minor”.
ANRW II 18.3 (1990) 2161-2174.
Larsen 1956 J. A. O. Larsen, “The Araxa Inscription and the Lycian
Confederacy”. CPh 51/3 (1956) 151-171.
Laumonier 1958 A. Laumonier, Les cultes indigènes en Carie. Paris 1958.
Lawall 2005 M. Lawall, “Negotiating Chronologies: Aegean Amphora
Research, Thasian Chronology, and Phyz III1”. Şurada:
Chronologies of the Black Sea Area in the Period c. 400-100
BC. Ed. V. Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 31-67.
Leach 2001 E. W. Leach, “Gendering Clodius”. CW 94/4 (2001) 335-359.
Leaf 1916 W. Leaf, “The Commerce of Sinope”. JHS XXXVI (1916)
1-15.
Levick 1982a B. Levick, “Morals, Politics, and the Fall of the Roman
Republic”. G&R XXIX/1 (1982) 53-62.
Levick 1982b B. Levick, “Sulla’s March on Rome in 88 B.C.”. Historia
XXXI/4 (1982) 503-508.
Lewis 1962 D. M. Lewis, “Chronology of the Athenian New Style Coin-
age”. NC 7/2 (1962) 275-300.
Lewis 1991 R. G. Lewis, “Sulla and Smyrna”. CQ XLI/1 (1991) 126-129.
Liddle 2003 A. Liddle, Arrian: Periplus Ponti Euxini. Edited with
introduction, translation and commentary by A. Liddle. Lon-
don 2003.
Linderski 1987 J. Linderski, “A Missing Ponticus”. AJAH 12 (1987), [1995]
148-166.
Lindgren 1993 H. Lindgren, Ancient Greek Bronze Coins from the Lindgren
Collection 3. San Mateo, CA 1993.
Lintott 1967 A. W. Lintott, “P. Clodius Pulcher-Felix Catilina?”. G&R
XIV/2 (1967) 157-169.
Lintott 1968 A. W. Lintott, Violence in Republican Rome. Oxford 1968.
Lintott 1971a A. W. Lintott, “The Offices of C. Flavius Fimbria in 86-85
BC”. Historia XX/5-6 (1976) 696-701.
Lintott 1971b A. W. Lintott, “The Tribunate of P. Sulbicus Rufus”. CQ
XXI/2 (1971) 442-453.
Lintott 1972 A. W. Lintott, “Imperial Expansion and Moral Decline in the
Roman Republic”. Historia XXI/4 (1972) 626-638.
Lintott 1976 A. W. Lintott, “Mithridatica”. Historia XXV/4 (1976) 489-
491.
Lintott 1993 A. W. Lintott, Imperium Romanum: Politics and Administra-
tion. London-New York 1993.
Loader 1940 W. R. Loader, “Pompey’s Command under the Lex Gabinia”.
CR LIV/3 (1940) 134-136.
Loewenstein 1973 K. Loewenstein, The Governance of Rome. The Hague 1973.
Logan 1994 N. P. Logan, “The View from Mount Mithridates”. Archae-
ology 47/6 (1994) 69-73.
Lomouri 1979 N. Lomouri, History of the Pontic Kingdom Part I (Rusça).
Tbilisi 1979.
Lordkipanidze 1977 O. D. Lordkipanidze, “K probleme grecheskoy kolonizatsii
severnovo nomor’ya (Kolkhidy), in Problemy grecheskoy
kolonizatsii severnovo i vastochnovo prichernomor’ya”.
Meterialy I simpoziuma, Tsgaltubo (Thilisi), 187-255.
Luce 1968 T. J. Luce, “Political Propaganda on Roman Republican
Coins: circa 92-82 B.C.”. AJA 72/1 (1968) 26-39.
Luce 1970 T. J. Luce, “Marius and the Mithridatic Command”. Historia
XIX/2 (1970) 161-194.
Ma 20022 J. Ma, Antiochos III and the Cities of Western Asia Minor.
Oxford 20022.
Mackay 2000a C. S. Mackay, “Damon of Chaeronea: The Loyalties of a
Boeotian Town during the First Mithridatic War”. Klio 82/1
(2000) 91-106.
Mackay 2000b C. S. Mackay, “Sulla and the Monuments: Studies in his
Public Persona”. Historia XLIX/2 (2000) 161-210.
Macro 1980 A. D. Macro, “The Cities of Asia Minor under the Roman
Imperium. ANRW II 7.2 (1980) 659-698.
Macurdy 1932 G. H. Macurdy, Hellenistic Queens. A Study of Woman-
Power in Macedonia, Seleucid Syria, and Ptolemaic Egypt.
London 1932.
Bibliyografya 591
Madden and
Keaveney 1993 J. A. Madden and A. Keaveney, “Sulla Père and Mithri-
dates”. CPh 88/2 (1993) 138-141.
Madsen 2005 J. M. Madsen, “Mithradates VI og truslen fra Rom”. Şurada:
Mithradates VI af Pontos. Roms perfekte fjende. Ed. J. M.
Højte. Aarhus (2005) 11-24.
Magie 1943-1944 D. Magie, “The Final Defeat of Mithridates by Pompey”.
Classical Weekly 37 (1943-1944) 237-238.
Magie 1950 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third
Century after Christ I-II. Princeton 1950.
Malitz 1972 J. Malitz, “C. Aurelius Cotta cos. 75 und seine Rede in Sal-
lusts Historien”. Hermes 100 (1972) 359-386.
Manaseryan 1982 R. L. Manaseryan, (Rusça) “The Formation of the Empire of
Tigranes II”. VDI 160 (1982) 122-140 (İngilizce özet).
Manaseryan 1985 R. L. Manaseryan, (Rusça) “The Struggle of Tigranes II
Against Roman Expansion in Cappadocia”. VDI 174 (1985)
109-118 (İngilizce özet).
Marek 1988 C. Marek, “Karien im ersten Mithridatischen Krieg”. Şurada:
Alte Geschichte und Wissenschaftsgeschichte. Festschrift für
Karl Christ zum 65. Geburtstag. Ed. P. Kneissl, V.
Losemann, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
(1988) 285-308.
Marek 1993 C. Marek, Stadt, Ära und Territorium in Pontus-Bithynia
und Nord-Galatia. Tübingen 1993.
Marek 1995 C. Marek, “Der Lykische Bund, Rhodos, Kos und Mithri-
dates: Basis mit Ehreninschrift für Krinolaos, Sohn des Ar-
tapates, von Patara”. Lykia II (1995) 9-19.
Maróti 1962 E. Maróti, “Ο ΚΟΙΝΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ”. Klio 40 (1962) 124-
127.
Maróti 1970 E. Maróti, “Die Rolle der Seeräuber in der Zeit der Mithra-
datischen Kriege”. Ricerche storiche et economiche in Me-
moria di Corrado Barbagalla. A cura di Luigi de Rosa.
Nápoles (1970) 481-493.
Maróti 1989 E. Maróti, “Der Feldzug des P. Servilius Vatia gegen die
Seeräuber Südanatoliens”. Şurada: AArchHung 32 (1989)
309-316.
Marshall 1966 A. J. Marshall, “Governors on the Move”. Phoenix 20/3
(1966) 231-246.
Marshall 1967 A. J. Marshall, “Verres and Judicial Corruption”. CQ XVII/2
(1967) 408-413.
Marshall 1968 A. J. Marshall, “Pompey’s Organization of Bithynia-Pontus:
Two Neglected Texts”. JRS LVIII (1968) 103-109.
Marshall 1969 A. J. Marshall, “Romans under Chian Law”. GRBS 10 (1969)
255-271.
Marshall 1972 A. J. Marshall, “Lex Pompeia de Provinciis (52 B.C.) and
Cicero’s Imperium in 51-50 B.C.: Constitutional Aspects”.
ANRW I 1 (1972) 887-921.
Marshall 1974 A. J. Marshall, “The Date of Q. Mucius Scaevola’s
Governorship of Asia”. Athenaeum LIV (1976) 117-130.
Marshall 1975 A. J. Marshall, “Flaccus and the Jews of Asia (Cicero Pro
Flacco 28. 67-69)”. Phoenix 29/2 (1975) 139-154.
Marshall 1985 B. A. Marshall, A Historical Commentary on Asconius.
Columbia 1985.
Maslakov 1984 G. Maslakov, “Valerius Maximus and Roman Historiogra-
phy. A Study of the exempla Tradition”. ANRW II 32.1 (1984)
437-496.
Mastrocinque 1999 A. Mastrocinque, Studi Sulle Guerre Mithridatiche. Historia
124. Stuttgart 1999.
Matthaei 1907 L. E. Matthaei, “On the Classification of Roman Allies”. CQ
I/2-3 (1907) 182-204.
Matthews 1998 R. Matthews, “Project Paphlagonia: Regional Survey in
Northern Anatolia”. Şurada: Ancient Anatolia. Ed. R. Mat-
thews, Ankara (1998) 195-206.
Mattingly 1971a H. B. Mattingly, “Some Third Magistrates in the Athenian
New Style Silver Coinage”. JHS XCI (1971) 85-93.
Mattingly 1971b H. B. Mattingly, “Some Problems in Second Century Attic
Prosopography”. Historia XX/1 (1971) 26-46.
Mattingly 1979 H. B. Mattingly, “L. Julius Caesar, Governor of Macedonia”.
Chiron 9 (1979) 147-167.
Mattingly 1990 H. B. Mattingly, “The Beginning of Athenian New Style
Silver Coinage”. NC 150 (1990) 67-78.
Mattingly 1997 H. B. Mattingly, “Athens between Rome and the Kings:
229/8 to 129 B.C.”. Şurada: Hellenistic Constructs: Essays
in Culture, History and Historiography. Ed. P. Cartledge, P.
Garnsey and E. Gruen, Berkeley-Los Angeles-London (1997)
120-144.
Maximova 1956 M. I. Maximova, (Rusça) Ancient States of the South-West-
ern Black Sea Littoral. Moscow-Leningrad 1956.
McDowall 1904 K. A. McDowall, “The Date of Seilanion”. CR XVIII/4 (1904)
229-231.
McGing 1980 B. C. McGing, “Appian, Manius Aquillius, and Phrygia”.
GRBS 21/1 (1980) 35-42.
McGing 1984 B. C. McGing, “The Date of the Outbreak of the Third
Mithridatic War”. Phoenix 38/1 (1984) 12-18.
McGing 1986a B. C. McGing, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupa-
tor King of Pontus. Leiden 1986.
McGing 1986b B. C. McGing, “The Kings of Pontus: Some Problems on
Identity and Date”. RhM 129 (1986) 248-259.
McGing 1993 B. C. McGing, “Appian’s ‘Mithridateios’”. ANRW II 34.1
(1993) 496-522.
McGing 1995 B. C. McGing, “The Ephesian Customs Law and The Third
Mithradatic War”. ZPE 109 (1995) 283-288.
McGing 2003 B. C. McGing, “Subjection and Resistance: To the Death of
Mithradates”. Şurada: A Companion to the Hellenistic World.
Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 71-89.
Bibliyografya 593
McGushin 1992 Sallust. The Histories. Translated with introduction and
commentary by P. McGushin. vol. I (1992), vol. II (1994).
Oxford.
McNicoll 1973a A. McNicoll, “The Aşvan Hoard: Coins of Two Cappado-
cian Monarchs”. AS XXIII (1973) 181-186.
McNicoll 1973b A. McNicoll, “Coins of the Aşvan Project”. AS XXIII (1973)
187-190.
Meier 1962 C. Meier, “Pompeius’ Rückkehr aus dem Mithridatischen
Kriege und die Catilinarische Verschwörung” Athenaeum XL
(1962) 103-125.
Mellor 1978 R. Mellor, “The Dedications on the Capitoline Hill”. Chiron
8 (1978) 319-330.
Merkelbach 1990 R. Merkelbach, “Hat der Bithynische Erbfolgekrieg im Jahr
74 oder 73 begonnen?”. ZPE 81 (1990) 97-100.
Merola 1996 G. D. Merola, “Il Monumentum Ephesenum e l’organizza-
zione territoriale delle regioni asiane”. MEFRA 108.1 (1996)
263-297.
Meyer 19682 Eduard Meyer, Geschichte des Königreichs Pontos. Chicago
19682.
Meyer 1925 Ernst Meyer, Die Grenzen der hellenistischen Staaten in
Kleinasien. Zürich, Leipzig 1925.
Milne 1927 J. Milne, “The Autonomous Coinage from Smyrna”. NC 5/7
(1927) 100-131.
Mitchell 1984 S. Mitchell, “The Greek City in the Roman World – The
Case of Pontus and Bithynia”. Şurada: Proceedings of the
VIIIth International Congress of Greek and Latin Epigraphy,
Athens 1982. Athens (1984) 120-133.
Mitchell 1993 S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor I-
II: The Celts and the Impact of Roman Rule. Oxford-New
York 1993.
Mitchell 1994 S. Mitchell, “Termessos, King of Amyntas, and the War with
the Sandaliotai. A new inscription from Pisidia”. Şurada:
Studies in the History and the Topography of Lycia and Pisi-
dia in Memoriam A. S. Hall. D. French et al., British Insti-
tute of Archaeology at Ankara Monograph XIX, Ankara
(1994) 95-105.
Mitchell 1999 S. Mitchell, “The Administration of Roman Asia from 133
BC to AD 250”. Şurada: Lokale Autonomie und römische
Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1. bis
3. Jahrundrert. Ed. W. Eck et al., München (1999) 17-46.
Mitchell 2002 S. Mitchell, “In Search of the Pontic Community in Anti-
quity”. Şurada: Proceedings of the British Academy 114.
Representation of Empire, Rome and the Mediterranean
World. (2002) 35-64.
Mitchell 2003 S. Mitchell, “The Galatians: Representation and Reality”.
Şurada: A Companion to the Hellenistic World. Ed. A. Er-
skine, Oxford (2003) 280-293.
Mitford 1980 Timothy B. Mitford, “Cappadocia and Armenia Minor:
Historical Setting of the Limes”. ANRW II 7.2 (1980) 1169-
1228.
Mitford 1980 Terence B. Mitford, “Roman Rough Cilicia”. ANRW II 7.2
(1980) 1230-1261.
Molev 1976 E. A. Molev, Mithridates Eupator: The Creation of the Black
Sea State (Rusça). Saratov 1976.
Molev 1985 E. A. Molev, (Rusça) “Mithridates Ctistes - Ruler of Pontus”.
Şurada: The Black Sea Littoral in Hellenistic Times. Materi-
als of the 3rd All-Union Symposium on the Ancient History
of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 724
(İngilizce özet).
Molev 1995 E. A. Molev, The Sovereign of Pontos (Rusça). Nizhny Nov-
gorod 1995.
Molnar 1997 M. Molnar, “Mithridates Used Comets on Coins as a Propa-
ganda Device”. Şurada: The Celator 11 (Lancaster 1997) 6-8.
Mommsen 19303 Th. Mommsen, The History of Rome I-IV. Introduction by E.
A. Freeman. Translated by W. P. Dickson I-IV. London-New
York 19303.
Moorhouse 1940 A. C. Moorhouse, “The Name of the Euxine Pontus”. CQ
XXXIV (1940) 123-128.
Moorhouse 1948 A. C. Moorhouse, “The Name of the Euxine Pontus Again”.
CQ XLII (1948) 59-60.
Mordvintseva 2005 V. I. Mordvintseva, “The Royal Grave from the Time of
Mithridates Eupator in the Crimea”. Şurada: Chronologies of
the Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V.
Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 275-285.
Moritz 1958 L. A. Moritz, Grain-Mills and Flour in Classical Antiquity.
Oxford 1958.
Mørkholm 1962 O. Mørkholm, “Some Cappadocian Problems”. NC 7/2 (1962)
407-411.
Mørkholm 1964 O. Mørkholm, “Some Cappadocian Die-Links”. NC 7/4 (1964)
21-25.
Mørkholm 1968 O. Mørkholm, “The Coins of Ariarathes VIII and Ariarathes
XI of Cappadocia”. Şurada: Essays in Greek Coinage Pre-
sented to Stanley Robinson. Ed. by C. M. Kraay and G. K.
Jenkins. Oxford (1968) 241-258.
Mørkholm 1969 O. Mørkholm, “The Classification of Cappadocian Coins”. NC
7/9 (1969) 21-31.
Mørkholm 1979 O. Mørkholm, “The Cappadocians Again”. NC 7/19 (1979)
242-246.
Mørkholm 2000 O. Mørkholm, Erken Hellenistik Çağ Sikkeleri: Büyük İsken-
der’in Tahta Çıkışından Apameia Barışı’na Kadar (İ.Ö. 336-
188). Çev.: O. Tekin. İstanbul 2000.
Mosley 1973 D. J. Mosley, Envoys and Diplomacy in Ancient Greece.
Historia-Einzelschriften. Heft 22. Wiesbaden 1973.
Muccioli 1996 F. Muccioli, “Εὐπάτωρ nella titolatura ellenistica”. Historia
XLV/1 (1996) 21-35.
Bibliyografya 595
Mulroy 1988 D. Mulroy, “The Early Career of P. Clodius Pulcher: A Re-
examination of the Charges of Mutiny and Sacrilege”. TAPhA
118 (1988) 155-178.
Murno 1901 J. A. Murno, “Roads in Pontus, Royal and Roman”. JHS XXI
(1901) 52-66.
Münzer 19582 F. Münzer, “L. Fannius (12)”. RE VI/2 (19582) col. 1992-1993.
Münzer 19722 F. Münzer, “P. Rutilius Nudus (30)”. RE I/A1 (19722) col.
1268.
Münzer 19642 F. Münzer, “Seleukos (16)”. RE II/A1 (19642) col. 1247.
Münzer 19652 F. Münzer, “L. Magius (6)”. RE XIV/1 (19652) col. 439.
Münzer 19652 F. Münzer, “M. Thermus Minucius (64)”. RE XV/2 (19652)
col. 1966-1967.
Münzer 1939 F. Münzer, “Q. Oppius (20)”. RE XVIII/1 (1939) col. 740-
741.
Nalivkina 1963 M. A. Nalivkina, Cerkinitis and Calos Limen. Moscow, Le-
ningrad 1963.
Nawotka 1997 K. Nawotka, The Western Pontic Cities; History and Politi-
cal Organization. Amsterdam 1997.
Nemirovskij 1978 A. I. Nemirovskij, “Mithridat Eupator, Bospor i vosstanie
Skifov”. (Mithridates Eupator, The Bosporos and Scythian
insurrection). Şurada: Etudes Byzantinol. Ed. T. M. Gamkre-
lidze (1978) 63-70.
Neverov 1976 O. J. Neverov, (Rusça) “Portrait Gems and Finger Rings
from the North Black Sea Coast” TE 17 (1976) 166-182.
Newell 1937 E. T. Newell, Royal Greek Portrait Coins. New York 1937.
Nicolet 1966a C. Nicolet, L’ordre équestre à l’époque républicaine (312-
43 av. J.-C.) I-II. Paris 1966.
Nicolet 1966b C. Nicolet, “Mithridate et les “embassadeurs de Carthage”.
Şurada: Mélanges d’Archéologie et d’Histoire offerts à An-
dré Piganiol. Ed. by R. Chevallier. Paris (1966) vol. II. 807-
814.
Nicolet 1980 C. Nicolet, The World of the Citizen in Republican Rome.
Translated by P. S. Falla. Berkeley and Los Angeles 1980.
Niese 1883 B. Niese, “Straboniana”. RhM 38 (1883) 567-602.
Niese 19652 B. Niese, “Ariarathes IX. (9)”. RE II/1 (19652) col. 820.
Nock 1928 A. D. Nock, “Notes on Ruler Cult I-IV”. JHS XLVIII (1928)
21-43.
Nock 1972 A. D. Nock, “Essays on Ruler Cult I. Alexander and Diony-
sos”. Essays on Religion and the Ancient World I. (Oxford
1972) 134-152.
Oikonomides 1958 A. N. Oikonomides, “Mithridates VI.”. Archeion Pontou XXII
(1958) 219-243.
Oikonomides 1962 A. N. Oikonomides, “A Statue of Mithridates the Great”.
Archaeology 15. 1 (1962) 13-15.
Oktan 2004 M. Oktan, Lex Pompeia ve Bithynia-Pontus Eyaletinin Yöne-
timi. (Doktora tezi) Antalya 2004.
Oliver 1939 J. H. Oliver, “On the Ephesian Deptor Law of 85 B.C.”.
AJPh 60/4 (1939) 468-470.
Olshausen 1972 E. Olshausen, “Mithridates VI und Rom”. ANRW I 1 (1972)
806-815.
Olshausen 1974 E. Olshausen, “Zum Hellenisierungsprozess am pontischen
Königshof”. AncSoc 5 (1974) 153-170.
Olshausen 1978 E. Olshausen, “Pontos (2)”. RE Supplementum XV (1978) col.
396-442.
Olshausen 1980 E. Olshausen, “Pontos und Rom (63 v. Chr.-64 n. Chr.”.
ANRW II 7.2 (1980) 903-912.
Olshausen 1989 E. Olshausen, “The Foreign Policy of Mithridates VI Eupa-
tor King of Pontus (Leiden 1986)”. Resention of McGing B.
C. Gnomon 61 (1989) 67-69.
Olshausen 1990 E. Olshausen, “Götter, Heroen und ihre Kulte in Pontos – ein
erster Bericht” ANRW II 18.3 (1990) 1865-1906.
Olshausen 1991 E. Olshausen, “Feste Grenzen und wandernde Völker: Tra-
pezus und die Boraner. Ein Beitrage zur Migrations und zur
Grenzenraumproblematik” Şurada: Varia Anatolica V: Pon-
tica I; Recherches sur l’histoire de Pont dans l’antiquite. Ed.
B. Remy, İstanbul (1991) 25-37.
Olshausen und
Biller 1984 E. Olshausen und J. Biller, Historisch-geographische Aspek-
te der Geschichte des Pontischen und Armenischen Reiches.
Teil 1, Untersuchungen zur historischen Geographie von
Pontos unter den Mithradatien. Beihefte zum Tübinger Atlas
des Vorderen Orients 29/1, Rehie B (Geisteswissenschaften)
Wiesbaden 1984.
Oost 1955 S. I. Oost, “Cato Uticensis and the Annexation of Cyprus”.
CPh 50/2 (1955) 98-112.
Ormerod 1922 H. A. Ormerod, “The Campaigns of Servilius Isauricus
Against the Pirates”. JRS XII (1922) 35-56.
Ormerod 1932a H. A. Ormerod, “The Settlement in Asia Minor”. CAH IX
(1932) 259-260.
Ormerod 1932b H. A. Ormerod, “The Pirates of Cilicia”. CAH IX (1932)
350-353.
Ormerod 19972 H. A. Ormerod, Piracy in the Ancient World. London 19972.
Otto 19662 W. Otto, “Hermogenes (6)”. RE VIII/1 (19662) col. 862-863.
Öğün 2001 B. Öğün-C. Işık, et al., Kaunos. Antalya 2001.
Özsait 1982 M. Özsait, “Anadolu’da Hellenistik Dönem”. AU II (1982)
279-324.
Özsait 1985 M. Özsait, Hellenistik ve Roma Devrinde Pisidia Tarihi.
İstanbul 1985.
Panitschek 1987/1988 P. Panitschek, “Zu den genealogischen Konstruktionen der
Dynastien von Pontos und Kappadokien”. RSA XVII-XVIII
(1987-1988) 73-95.
Parker 1985 H. M. D. Parker, The Roman Legions. Chicago 1985.
Pastor 1995a L. Ballesteros Pastor, “Notas Sobre una Inscripción de Nin-
feo en Honor de Mithrídates Eupátor, Rey del Ponto”. DHA
21/1 (1995) 111-117.
Bibliyografya 597
Pastor 1995b L. Ballesteros Pastor, “Heracles y Dioniso, Dos Medelos en
la Propadanda de Mithrídates Eupátor”. Kolaios 4 (1995)
127-133.
Pastor 1996a L. Ballesteros Pastor, Mithridates Eupátor, rey del Ponto.
Granada 1996.
Pastor 1996b L. Ballesteros Pastor, “Observaciones sombre la biografía de
Mithridates Eupátor en el Epítome de Justino (37. 1. 6-38. 8.
1)”. Habis 27 (1996) 73-82.
Pastor 1997 L. Ballesteros Pastor, “La Leyenda de las Amazones en la
Historia de Mithrídates Eupátor”. II Reunión de Historiadores
del Mundo Griego Antiguo, Sevilla 1995. (1997) 241-247.
Pastor 1998a L. Ballesteros Pastor, “El Ponto visto por Estrabón”. Orbis
Terrarum 4 (1998) 55-61.
Pastor 1998b L. Ballesteros Pastor, “El Ponto visto por Estrabón”. Habis
29 (1998) 77-85.
Pastor 1999a L. Ballesteros Pastor, “Marius’ Words to Mithridates Eupa-
tor (Plut. Mar. 31. 3)”. Historia XLVIII/4 (1999) 506-508.
Pastor 1999b L. Ballesteros Pastor, “L’an 88 av.J.C.: présages apocalyp-
tiques et propagande idéologique”. DHA 25/2 (1999) 83-90.
Pastor 1999c L. Ballesteros Pastor, “Dos Apuntes sombre Manio Aquilio
(Cos. 101 A.C.)”. Habis 30 (1999) 135-141.
Pastor 1999d L. Ballesteros Pastor, “Aspectos contrastantes en la tradición
sombre L. Licinio Lúcullo”. Gerión 17 (1999) 331-342.
Pastor 2000 L. Ballesteros Pastor, “El Santuario de Comana Póntica
(Apuntes para su Historia)”. ARYS 3 (2000) 143-150.
Pastor 2000-2001 L. Ballesteros Pastor, “Pharnakes I of Pontus and the King-
dom of Pergamum”. Talanta XXXII-XXXIII (2000-2001)
61-66.
Pastor and
Ossorio 2003 L. Ballesteros Pastor, A. Álvares-Ossorio, “Las Fronteras de
la Cólquide: Espacio mítico y realidad geográfica en el sur
del Ponto Euxino”. Orbis Terrarum 7 (2003) 3-11.
Patterson 2002 L. Paterson, “Pompey’s Albanian Connection at Justin XLII,
3, 4”. Latomus LXI (2002) 312-325.
Paton and
Hicks 19902 W. R. Paton and E. L. Hicks, The Inscriptions of Cos.
Hildesheim, Zürich, New York 19902.
Pédech 1991 P. Pédech, “Deux Grecs face à Rome au Ier siècle av. J.-C.:
Métrodore de Scepsis et Théophane de Mitylène”. REA
XCIII nos 1-2 (1991) 65-78.
Peek 1978 W. Peek, “Orakel aus Dodona für den Piratenkönig Zeni-
ketes”. ZPE 30 (1978) 247-248.
Penella 1980 R. J. Penella, “Eutropius V. 6. 1: Athenae, Civitas Achaiae”.
AJPh 101/4 (1980) 447-448.
Perl 1968 G. Perl, “Zur Chronologie der Königereiche Bithynia, Pontos
und Bosporos”. Şurada: Studien zur Geschichte und Philoso-
phie des Altertums. Ed. by J. Harmatta. Amsterdam (1968)
299-330.
Perl 1970 G. Perl, “Die römischen Provinzbeamten in Cyrene und
Creta zur Zeit der Republik”. Klio 52 (1970) 319-354.
Pfeiler 1968 H. Pfeiler, “Die frühesten Porträts des Mithradates Eupator
und die Bronzeprägung seiner Vorgänger”. SchwMüBl 18
(1968) 75-80.
Pick 1898 B. Pick and K. Regling, Die antiken Münzen Nord-
Griechenlands. Dacien und Moesien. Vol. I part 1 Berlin
1898; Vol. I part 2 B. Pick and K. Regling. Berlin 1910.
Pippidi et
Popescu 1959 D. M. Pippidi et E. M. Popescu, “Les relations d’Istros et
d’Apollonie du Pont à l’Époque Hellénistique”. Dacia III
(1959) 235-258.
Pohl 1993 H. Pohl, Die römische Politik und die Piraterie im östlichen
Mittelmeer vom 3. bis zum 1. Jh. v. Chr. Berlin, New York
1993.
Polito 1999 R. Polito, “On the Life of Asclepiades of Bithynia”. JHS
CXIX (1999) 48-65.
Pollak 1970 P. Pollak, “A Bithynian Hoard of the First Century B.C.”.
ANSMN 16 (1970) 45-56.
Portanova 1988 J. J. Portanova, The Associates of Mithridates VI of Pontus.
(Doktora tezi) Columbia University 1988.
Pothecary 1997 S. Pothecary, “The Expression –our times– in Strabo’s Geo-
graphy”. CPh 92/3 (1997) 235-246.
Potter 2003 D. Potter, “Hellenistic Religion”. Şurada: A Companion to
the Hellenistic World. Ed. A. Erskine, Oxford (2003) 407-
430.
Poulsen 1991 B. Poulsen, “The Dioscuri and Ruler Ideology”. Osloenses
LXVI (1991) 119-146.
Powell 1990 J. G. F. Powell, “The Tribune Sulpicius. Historia XXXIX/4
(1990) 446-460.
Price 1964 M. J. Price, “The New-Style Coinage of Athens”. NC 7/4
(1964) 27-36.
Price 1968 M. J. Price, “Mithradates VI Eupator Dionysus and the Coin-
ages of the Black Sea”. NC 7/8 (1968) 1-12.
Price 2004 S. R. F. Price, Rituel ve İktidar; Küçük Asya’da İmparator-
luk Kültü. Çev.: T. Esin. Ankara 2004.
Pritchett 1962 W. K. Pritchett, “Observations on Chaironeia”. AJA 62/3 (1962)
307-311.
Rabinovich 2004 Ye. G. Rabinovich, (Rusça) “The Lousy Disease (Sulla’s Death
in the Biographical Tradition)”. VDI 251 (2004) 21-39 (İngi-
lizce özet).
Raditsa 1969 L. Raditsa, A Historical Commentary to Sallust’s Letter of
Mithridates. (Doktora tezi) Columbia 1969.
Radt 2002 W. Radt, Pergamon; Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları. Çev.:
S. Tammer. İstanbul 2002.
Ramage 1991 E. S. Ramage, “Sulla’s Propaganda”. Klio 73/1 (1991) 93-121.
Ramsay 1890 W. M. Ramsay, The Historical Geography of Asia Minor.
London 1890=Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. Çev. M. Bektaş
Bibliyografya 599
İstanbul 1960.
Ramsay 1941 W. M. Ramsay, The Social Basis of Roman Power in Asia
Minor. London 1941.
Ramsay 1999 J. T. Ramsay, “Mithridates, the Banner of Ch’ih-Yu, and the
Comet Coin”. HSPh 99 (1999) 197-253.
Rawson 1970 B. Rawson, “Pompey and Hercules”. Antichthon 4 (1970) 30-37.
Rawson 1973 C. F. Rawson, “The Eastern Clientelae of Clodius and Claudii”.
Historia XXII/2 (1973) 219-239.
Rawson 1975 E. Rawson, “Caesar’s Heritage: Hellenistic Kings and their
Roman Equals”. JRS LXV (1975) 148-159.
Rawson 1979 E. Rawson, “L. Cornelius Sisenna and the Early First Cen-
tury B.C.”. CQ XXIX/2 (1979) 327-346.
Rawson 1982 E. Rawson, “The Life and Death of Asklepiades of Bithynia”.
CQ XXXII/2 (1982) 358-370.
Rawson 1987 E. Rawson, “Sallust on the Eighties”. CQ XXXVII/1 (1987)
163-180.
Rauh 1986 N. K. Rauh, Senators and Business in the Roman Republic,
264-44 BC. North Carolina 1986.
Rauh 1998 N. K. Rauh, “Who were the Cilician Pirates?”. Şurada: Res
Maritimae: Cyprus and the Eastern Mediterranean from
Prehistory to Late Antiquity. Proceedings of the Second In-
ternational Symposium ‘Cities on the Sea’, Nicosia, October
18-22, 1994. Ed. S. Swiny et al., Atlanta (1998) 263-283.
Reams 1993 L. E. Reams, “Censorinus, Sulla, and Marius”. RhM 136 (1993)
281-288.
Reddé 1986 M. Reddé, Mare Nostrum. Rome 1986.
Reid 1913 J. S. Reid, The Municipalities of the Roman Empire. Cambridge
1913.
Reinach 1888 T. Reinach, Trois royaumes de l’Asie Mineure: Cappadoce,
Bithynie, Pontis. Paris 1888.
Reinach 1906 Th. Reinach, “Remarques sur le décret d’Athènes en l’honneur
de Pharnace Ier”. BCH 30 (1906) 46-51.
Reinach 1910 Th. Reinach, “Notes sur une inscription de Délos en l’honneur
de Laodice (Philadelphe) princesse de Pont”. BCH 34 (1910)
429-432.
Reinach 19752 T. Reinach, Mithridate Eupator, König von Pontos. Hildes-
heim, New York 19752.
Reinach 1902 T. Reinach, L’Histoire Par Les Monnais. Paris 1902.
Reynolds 1982 J. M. Reynolds, Aphrodisias and Rome. London 1962.
Rhodes 1997 P. J. Rhodes – D. M. Lewis, The Decrees of the Greek States.
Oxford 1997.
Richards 1941 “Strabo; The Anatolian who Failed of Roman Recognition”.
G&R X/2 (1940) 79-90.
Richardson 2001 J. Richardson, Roman Provincial Administration 227 BC to
AD 117. London 2001.
Ridley 2000 R. T. Ridley, “The Dictator’s Mistake: Caesar’s Escape from
Sulla”. Historia XLIX/2 (2000) 211-229.
Rigsby 1988 K. J. Rigsby, “Provincia Asia”. TAPhA 118 (1988) 123-153.
Rigsby 1996 K. J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic
World. California-Los Angeles-London 1996.
Riggsby 2002 A. M. Riggsby, “Clodius/Claudius”. Historia LI/1 (2002) 117-123.
Risom 1948 S. Risom, “Le ‘monument de Mithridate’ à Délos”. AArch
XIX (1948) 204-209.
Ritter 1965 H.-W. Ritter, Diadem und Königsherrschaft. Berlin 1965.
Robert 1934 L. Robert, “Décret de Tralles”. RPh XL (1934) 279-291.
Robert 19702 L. Robert, Études anatoliennes. Recherches sur les inscrip-
tions grecques de l’Asie Mineure. Paris 19702.
Robert 1949 L. Robert, Hellenica VII: Recueil d’épigraphie de numis-
matique et d’antiquités grecques. Paris 1949.
Robert 1978 L. Robert, “Monnais et textes grecques. II. Deux tétradrach-
mes de Mithridate V Éuergète, roi du Pont”. JS (Jul/Sept 1978)
151-163=Opera Minora Selecta. Épigraphie et Antiquités
Grecques. Tome VII (1990) 151-163.
Robinsohn 1906 D. M. Robinsohn, “Ancient Sinope (Second Part)”. AJPh 27/3
(1906) 245-279.
Rosenstein 1990 N. S. Rosenstein, Imperatores Victi. Berkley 1990.
Rostovtzeff 1916-1917 M. I. Rostovtzeff, “Pontus, Bithynia and the Bosporus”. ABSA
XXII (1916-1917; 1917-1918) 1-22.
Rostovtzeff 1922 M. I. Rostovtzeff, Iranians and Greeks in Southern Russia.
Oxford 1922.
Rostovtzeff 1932 M. I. Rostovtzeff, “Pontus and Its Neighbours: The First
Mithridatic War”. CAH IX (1932) 211-236.
Rostovtzeff 1941 M. I. Rostovtzeff, Social and Economic History of the Helle-
nistic World I-III. Oxford 1941.
Rubinsohn 1980 W. Z. Rubinsohn, “Saumakos: Ancient History, Modern Po-
litics”. Historia XXIX/1 (1980) 50-70.
Rubinsohn 1993 W. Z. Rubinsohn, “Mithradates VI Eupator Dionysos and Rome’s
Conquest of the Hellenistic East”. MHR VIII/1 (1993) 5-54.
Ruge-Bittel 19652 W. Ruge-K. Bittel, “Paphlagonia”. RE XVIII/4 (19652) 2486-
2550.
Rundell 1979 W. M. F. Rundell, “Cicero and Clodius: The Question of
Credibility”. Historia XXVIII/3 (1979) 301-328.
Ryan et al. 1997 W. B. F. Ryan, “An Abrupt Drowning of the Black Sea Shelf”.
Marine Geology 138 1-2 (1997) 119-126.
Sachs and
Hermann 1996 A. Sachs and H. Hermann, Astronomical Diaries and Re-
lated Texts from Babylonia 3. Vienna 1996.
Salmeri 2000 G. Salmeri, “Dio, Rome, and the Civic Life of Asia Minor”.
Şurada: Dio Chrysostom. Ed. S. Swain, Oxford (2000) 53-92.
Salmon 1967 E. T. Salmon, Samnium and the Samnites. Cambridge 1967.
Saprykin and
Maslennikov 1995 S. Ju. Saprykin and A. A. Maslennikov, “Bosporan Chora in
the Reign of Mithridates VI Eupator and his Immidiate Suc-
cessors”. Şurada: Ancient Civilizations from Scythia to Sibe-
ria 2/3, Leiden (1995) 261-282.
Bibliyografya 601
Saprykin 1979, S. Ju. Saprykin, (Rusça) “Heracleia, Chersonesus and Phar-
naces I of Pontus”. VDI 149 (1979) 43-59 (İngilizce özet).
Saprykin 1994 S. Ju. Saprykin, “Die Propaganda von Mithridates Eupator
und die Grenzfrage im Pontischen Reich”. Şurada: Stuttgar-
ter Kolloquium zur Historischen Geographie des Altertums
4, 1990. Ed. E. Olshausen und H. Sonnobend. Amsterdam
(1994) 83-94.
Saprykin 1996 S. Ju. Saprykin, The Pontic Kingdom. A State of the Greeks
and Barbarians in the Black Sea Littoral (Rusça). Moscow
1996.
Saprykin 1997 S. Ju. Saprykin, Heracleia Pontica and Tauric Chersonesus
before Roman Domination /VI – I Centuries B.C./. Amsterdam
1997.
Saprykin 2001 S. Ju. Saprykin, “Polis Chora in the Kingdom of Bosporus //
Problemi della chora colonial”. Şurada: Dall’ Occidente al
Mar Nero. Taranto (2001) 658-vdd=Paper delivered at the
University of Aarhus May (2003) 1-5.
Saprykin 2003a S. Ju. Saprykin, (Rusça) “The Kingdom of Bosporus: From
Tyranny to Hellenistic Monarchy”. VDI 244 (2003) 11-35
(İngilizce özet).
Saprykin 2003b S. Ju. Saprykin, “The Policy of Mithradates Eupator and the
North Coast of the Black Sea”. Paper delivered at the Uni-
versity of Aarhus, (May 2003) 1-4.
Saprykin 2004 S. Ju. Saprykin, “Unification of Pontus: Bronze Coins of
Mithridates Eupator as Evidence on Commercial Relations in
the Euxin”. Paper delivered at the international conference:
The Black Sea in Antiquity: Regional and Interregional Eco-
nomic Exchanges. Sandbjerg, Denmark, (May 2004). 1-16.
Sanford 1939 E. M. Sanford, “The Career of Aulus Gabinius”. TAPhA 70
(1939) 64-92.
Sanford 1950 E. M. Sanford, “Roman Avarice in Asia”. JNES IX/1 (1950)
28-36.
Sartre 1995 M. Sartre, L’Asia Mineure et l’Anatolie; d’ Alexandre à Di-
oclétien (IVe s. av. J.-C./IIIe s. ap. J.-C.). Paris 1995.
Sayar et al. 1994 M. H. Sayar, P. Siewert and H. Taeubner, “Asylie-Erklärun-
gen des Sulla und des Lucullus für das Isis- und Serapisheil-
igtum von Morpsuhestia (Ostkilikien)” Tyche 9 (1994) 113-
130.
Scardigli 1971 B. Scardigli, “Sertorio: problemi cronologici”. Athenaeum
XLIX (1971) 229-270.
Schmitt 1962 H. H. Schmitt, “Orsabaris”. RE Supplementum IX. (1962)
col. 468-469.
Scullard 19845 H. H. Scullard, From the Gracchi to Nero: A history of Rome
from 133 B.C. to A.D. 68. London and New York 1984.
Seager 1994 R. Seager, “Sulla”. CAH IX2 (1994) 165-207.
Sear 1979 D. R. Sear, Greek Coins and their Values. London vol. II 1979.
Segre 1932 M. Segre, “Mithridate e Chio”. Il Mondo Classico II (1932)
129-132.
Seletsky 1982 B. P. Seletsky, (Rusça) “Sulla’s Financial Resources at the
Time of the War with Mithridates”. VDI 160 (1982) 63-75
(İngilizce özet).
Sevin 2001 V. Sevin, Anadolu’nun Tarihi Coğrafya’sı I. Ankara 2001.
Shatzman 1972 I. Shatzman, “The Roman General’s Authority over Booty”.
Historia XXI/2 (1972) 177-205.
Shaw 1990 B. D. Shaw, “Bandit Highlands and Lowland Peace: The
Mountains of Isauria-Cilicia”. JESHO 33 (1990) 199-233;
237-270.
Shelov 1978a D. B. Shelov, Coinage of the Bosporus VI-II Centuries B.C.
Translated from the Russian by H. B. Wells. BAR (Supple-
mentary) 46 (1978) Oxford.
Shelov 1978b D. B. Shelov, (Rusça) “Machares, Ruler of Bosporus”. VDI
143 (1978) 55-72 (İngilizce özet).
Shelov 1980 D. B. Shelov, (Rusça) “Colchis in the Pontic Empire of
Mithridates VI”. VDI 153 (1980) 28-43 (İngilizce özet).
Shelov 1983 D. B. Shelov, (Rusça) “The North Black Sea Cities and
Mithridates Eupator”. VDI 164 (1983) 40-58 (İngilizce özet).
Shelov 1985 D. B. Shelov, (Rusça) “The Pontic Kingdom of Mithridates
Eupator”. Şurada: The Black Sea Littoral in Hellenistic
Times. Materials of the 3rd All-Union Symposium on the An-
cient History of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982
(Tbilisi 1985) 551-572 and 721-723 (İngilizce özet).
Shelov 1986 D. B. Shelov, (Rusça) “The Ancient Idea of a Unified Pontic
State”. VDI 176 (1986) 36-42 (İngilizce özet).
Shepherd 1993 R. Shepherd, Ancient Mining. London-New York 1993.
Sherk 1965 R. K. Sherk, “Senatus Consultum de Tabenis”. GRBS 6 (1965)
295-300.
Sherk 1969 R. K. Sherk, Roman Documents from the East. Baltimore 1969.
Sherk 1984 R. K. Sherk, Rome and the Greek East to the Death of Au-
gustus. Cambridge 1984.
Sherwin-White 1966 A. N. Sherwin-White, The Letters of Pliny: A Social and
Historical Commentary. Oxford 1966.
Sherwin-White 19732 A. N. Sherwin-White, The Roman Citizenship. Oxford 1973.
Sherwin-White 1976 A. N. Sherwin-White, “Rome, Pamphylia and Cilicia”. JRS
LXVI (1976) 1-14.
Sherwin-White 1977a A. N. Sherwin-White, “Roman Involment in Anatolia, 167-88
BC.”. JRS LXVII (1977) 62-75.
Sherwin-White 1977b A. N. Sherwin-White, “Ariobarzanes, Mithridates and Sulla”.
CQ XXVII/1 (1977) 173-183.
Sherwin-White 1980 A. N. Sherwin-White, “The Opening of the Mithridatic War”.
In Φιλίας χάριν: Miscellanea di studi classici in onore di
Eugenio Manni IV: (1980) 1979-1995.
Sherwin-White 1984 A. N. Sherwin-White, Roman Foreign Policy in the East, 168
B.C. to A.D. 1. London 1984.
Sherwin-White 1994 A. N. Sherwin-White, “Lucullus, Pompey and the East”. CAH
IX (1994) 229-265.
Bibliyografya 603
Sherwin-White 1976 S. M. Sherwin-White, “A Note on Three Coan Inscriptions”.
ZPE 21 (1976) 183-188.
Sherwin-White 1978 S. M. Sherwin-White, Ancient Cos: An historical study from
the Dorian settlement to the Imperial period. Vandenhoeck
and Göttingen 1978.
Sherwin-White 1987 S. M. Sherwin-White, “Seleucid Babylonia: A Case-Study
for the Installation and Development of Greek Rule”. Şu-
rada: Hellenism in the East. Ed. A. Kuhrt and S. M. Sherwin-
White, London (1987) 1-31.
Shipley 2000 G. Shipley, The Greek World After Alexander 323-30 BCE.
London 2000.
Showerman 1969 G. Showerman, The Great Mother of the Gods. Chicago 1969.
Siani-Davies 1997 M. Siani-Davies, “Ptolemy XII Auletes and the Romans”.
Historia XLVI/3 (1997) 306-340.
Simonetta 1961 B. Simonetta, “Notes on the Coinage of the Cappadocian
Kings”. NC 7/1 (1961) 9-50.
Simonetta 1964 B. Simonetta, “Remarks on Some Cappadocian Problems”.
NC 7/4 (1964) 83-92.
Simonetta 1977 B. Simonetta, The Coins of the Cappadocian Kings. Fribourg
1977.
Singer 1927 C. Singer, “The Herbal in Antiquity and its Transmission to
Later Ages”. JHS XLVII (1927) 1-52.
Smith 1960 R. E. Smith, “Pompey’s Conduct in 80 and 77 B.C.”. Phoe-
nix 14/1 (1960) 1-13.
Sobol 1999 D. J. Sobol, Yunan Mitolojisinde Amazonlar. Çev.: B. Yu-
murçağlar. Ankara 1999.
Solin 1995 H. Solin, “Die sogenannten Berufsnamen antiker Ärtze”.
Şurada: Ancient Medicine in its Socio-Cultural Context vol.
I. Ed. V. D. Eijk et al., Amsterdam-Atlanta (1995) 119-142.
Solomonik 1977 E. I. Solomonik, (Rusça) “The Evidence of Strabo and of the
Decree Honouring Diophantos on the Reign of two Scythian
Kings”. VDI 141 (1977) 53-63 (İngilizce özet).
Solovyov 1999 S. L. Solovyov, Ancient Berezan: The Architecture, History
and Culture of the First Greek Colony in the Northern Black
Sea. Leiden, Boston, Köln 1999.
Sonnabend 1998 H. Sonnabend, “Ein Hannibal aus dem Osten? Die ‘letzten
Pläne’ des Mithradates VI. von Pontos”. Şurada: Alte
Geschichte: Wege –Einsichten– Horizonte. Festschrift für
Eckart Olshausen zum 60. Geburtstag. Ed. U. Fellmeth–H.
Sonnabend, Zürich-New York (1998) 191-206.
Souza 1997 P. de Souza, “Romans and Pirates in a Late Hellenistic Ora-
cle from Pamphylia”. CQ XLVII/2 (1997) 477-481.
Souza 1999 P. de Souza, Piracy in the Graeco-Roman World. Cambridge
1999.
Spann 1987 P. O. Spann, Quintus Sertorius and the Legacy of Sulla.
Arkansas 1987.
Stähelin 19662 F. Stähelin, “Kleopatra (27)”. RE XI/1 (19662) col. 788.
Stähelin 19722 F. Stähelin, “Laodike (22)”. RE XII/1 (19722) col. 708.
Stähelin 19722 F. Stähelin, “Laodike (23)”. RE XII/1 (19722) col. 709-710.
Stähelin 19722 F. Stähelin, “Laodike (28)”. RE XII/1 (19722) col. 710-711.
Stevenson 19752 G. H. Stevenson, Roman Provincial Administration, Till the
Age of the Antonines. Connecticut 1975.
Stier 1969 H. E. Stier, “Der Mithridatesbrief aus Sallusts Historien als
Geschichstquelle”. Şurada: Beiträge zur Allen Geschichte
und deren Nachleben. Festschrift für Franz Altheim zum
6.10.1968. Ed. R. Stiehl und H. E. Stier. Berlin (1969) 441-
451.
Stolba 2005 V. F. Stolba, “Hellenistic Chersonesos: Towards Establish-
ing a Local Chronology”. Şurada: Chronologies of the Black
Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V. Stolba and L.
Hannestad. Aarhus (2005) 153-177.
Strasburger 1965 H. Strasburger, “Poseidonios on Problems of the Roman
Empire”. JRS LV (1965) 40-53.
Strisino 2002 J. Strisino, “Sulla and Scipio ‘not to be trusted’? The Rea-
sons why Sertorius captured Suessa Aurunca”. Latomus LXI
(2002) 33-45.
Strobel 1996 K. Strobel, “Mithridates VI. Eupator von Pontos; Der letzte
große Monarch der hellenistischen Welt und sein Scheiteren
an der römischen Macht (1)”. Ktèma 21 (1996) 55-94.
Sullivan 1980 R. D. Sullivan, “The Dynasty of Cappadocia”. ANRW II 7.2
(1980) 1125-1168.
Sullivan 1990 R. D. Sullivan, Near Eastern Royalty and Rome, 100-30 BC.
Toronto, London 1990.
Sumi 2002 G. S. Sumi, “Specticals and Sulla’s Public Image”. Historia
LI/4 (2002) 414-432.
Summerer 1995 L. Summerer, “Das pontische Wappen. Zur Astralsymbolik
auf den pontischen Münzen”. Chiron 25 (1995) 304-314.
Sumner 1978a G. V. Sumner, “Sulla’s Career in the Nineties”. Athenaeum
LVI (1978) 395-396.
Sumner 1978b G. V. Sumner, “Governors of Asia in the Nineties B.C.”.
GRBS 19 (1978) 147-153.
Sumner 1978c G. V. Sumner, “The ‘Piracy Law’ from Delphi and the Law of
the Cnidos Inscription”. GRBS 19 (1978) 211-225.
Swaddling 2000 J. Swaddling, Antik Olimpiyat Oyunları. Çev.: B. Gürün.
İstanbul 2000.
Swain 1992 S. Swain, “Plutarch’s Characterization of Lucullus”. RhM 135
(1992) 307-316.
Swain 1996 S. Swain, Hellenism and Empire. Oxford 1996.
Syme 1939 R. Syme, “Observations on the Province Cilicia”. Şurada:
Anatolian Studies Presented to William Hepburn Buckler.
Ed. W. M. Calder – Josef Keil, Manchester (1939) 299-332.
Syme 1964 R. Syme, Sallust. Los Angeles 1964.
Syme 1983 R. Syme, “Tigranocerta, A Problem Misconceived”. Şurada:
Proceedings of a colloquium held at University College,
Swansea, in April 1981. Ed. S. Mitchell, BAR 156, Oxford
(1983) 61-70.
Bibliyografya 605
Syme 1995 R. Syme, Anatolica: Studies in Strabo. Ed. A. Birley. Oxford
1995.
Syme 20025 R. Syme, The Roman Revolution. Oxford 20025.
Takmer 2002 B. Takmer, “Lykia Orografyası”. Şurada: Lykia İncelemeleri
1. Ed. S. Şahin-M. Adak, İstanbul (2002) 33-51.
Takmer 2006 B. Takmer, Lex portorii provinciae Lyciae: Lykia Eyaleti
Gümrük Yasası. (Doktora tezi) Akdeniz Üniversitesi, Antalya
2006.
Tamura 1988 T. Tamura, “Les artistes dionysiaques et la première guerre
de Mithridate”. Şurada: Forms of Control and Subordination
in Antiquity. Ed. by T. Yuge and M. Doi. Leiden, New York,
København, Köln (1988) 169-176.
Tarn 19363 W. W. Tarn, Hellenistic Civilization. London 19363.
Tatum 1991 W. J. Tatum, “Lucullus and Clodius at Nisibis (Plutarch,
Lucullus 33-34)”. Athenaeum LXIX/2 (1991) 569-579.
Tekin 1999 O. Tekin, Sivas Definesi: VI. Mithradates Dönemi Pontos ve
Paphlagonia Kentlerinin Bronz Sikkeleri. İstanbul 1999.
Texier 2002 C. Texier, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi I-
III. Çev. A. Suat. Ankara 2002.
Thomas 1977 R. F. Thomas, “L. Lucullus’ Triumphal Agnomen”. AJAH 2
(1977) 172.
Thompson 1937 D. B. Thompson, “The Garden of Hephaistos”. Hesperia VI/3
(1937) 396-425.
Thompson 1934 H. A. Thompson, “Two Centuries of Hellenistic Pottery”.
Hesperia III/4 (1934) 311-476.
Thompson 1949 H. A. Thompson, “The Pedimental Sculpture of the Hephai-
steion”. Hesperia XVIII/3 (1949) 230-268.
Thompson 1961 M. Thompson, The New Style Silver Coinage of Athens. New
York 1961.
Thompson 1962 M. Thompson, “Athens Again”. NC 7/2 (1962) 301-333.
Thonemann 2004 P. J. Thonemann, “The Date of Lucullus’ Quaestorship”. ZPE
149 (2004) 80-82.
Thorburn 1997 J. E. Thorburn, “Sallust and the Grappling Irons at Cyzicus”.
AHB 11/2&3 (1997) 57-60.
Tiryaki 2002 S. G. Tiryaki, “İvriz Kabartması Işığında Anadolu’da Şarap-
Tanrı Anlayışı ve Bu Anlayışın Gelişimi Üzerine”. Adalya V
(2002) 59-73.
Todua 1988 T. T. Todua, (Rusça) “Les forteresses de Mithridate Eupator
en Colchide”. VDI 184 (1988) 139-146 (Fransızca özet).
Totelin 2004 L. M. V. Totelin, “Mithradates’ Antidote: A Pharmacological
Ghost”. Şurada: Early Science and Medicine 9/1. Amsterdam
(2004) 1-19.
Touloumakos 1966 J. Touloumakos, “Zu Poseidonios fr. 36 (Ath. 5, 214 a-b)”.
Philologus 110 (1966) 138-142.
Tracy 1992 S. V. Tracy, “The Date of IG XI 1056 and Pharnakes I of
Pontos”. AM 107 (1992) 307-313.
Trebilco 19993 P. R. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor. Cambridge
1999.
Troxell 1982 H. A. Troxell, The Coinage of the Lycian League. (Numis-
matic Notes and Monographs 162) New York 1982.
Tsetskhladze 1994 G. R. Tsetskhladze, “Colchians, Greeks and Achaemenids in
the 7th-5th Centuries BC: A Critical Look”. Klio 1994 76
(1994) 78-102.
Tsetskhladze 2004 G. R. Tsetskhladze, “On the Earliest Greek Colonial Archi-
tecture in the Pontus”. Şurada: Pontus and Outside World.
Studies in Black Sea History, Historiography and Archaeo-
logy. Ed. C. J. Tuplin. Leiden-Boston (2004) 225-278.
Tüner 2002 N. Tüner, “Lykia’nın Yerleşim Coğrafyasında Yeni Lokali-
zasyonlar”. Şurada: Lykia İncelemeleri 1. Ed. S. Şahin-M.
Adak, İstanbul (2002) 63-78.
Twyman 1972 B. L. Twyman, “The Metelli, Pompeius and Prosopography”.
ANRW I 1 (1972) 816-874.
Twyman 1976 B. L. Twyman, “The Date of Sulla’s Abdication and the
Chronology of the First book of Appian’s Civil Wars”. Athe-
naeum LIV (1976) 77-97; 271-295.
Umar 19932 B. Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İstanbul 1993.
Umar 2000 B. Umar, Karadeniz Kappadokia’sı. İstanbul 2000.
Vinogradov et al. 1985 Ju. G. Vinogradov, E. A. Molev, V. P. Tolstikov, (Rusça)
“New Epigraphic Sources on the History of the Period of
Mithradates”. Şurada: The Black Sea Littoral in Hellenistic
Times. Materials of the 3rd All-Union Symposium on the An-
cient History of the Black Sea Littoral. Tsgaltubo 1982
(Tbilisi 1985) 725-727 (İngilizce özet).
Vinogradov und
Wörrle 1992 Ju. G. Vinogradov und M. Wörrle, “Die Söldner von Phana-
goreia”. Chiron 22 (1992) 159-170.
Vinogradov 1997a Ju. G. Vinogradov, “Der Pontos Eukseinos als politische,
ökonomische und kulturelle Einheit”. Şurada: Pontische
Studien, Kleine Schriften zur Geschichte und Epigraphie des
Schwarzmeerraumes. Mainz (1997) 1-73.
Vinogradov 1997b Ju. G. Vinogradov, “Eine bisher Episode aus dem Krieg
Mithradates’ VI. Eupators gegen die Krimskythen”. Şurada:
Pontische Studien, Kleine Schriften zur Geschichte und Epi-
graphie des Schwarzmeerraumes. Mainz (1997) 493-500.
Vogel-Weidemann 1985 U. Vogel-Weidemann, “The Dedicatory Inscription of Pom-
peius Magnus in Diodorus 40. 4; Some Remarks on an Un-
published Manuscript by Hans Schaeffer”. AClass XXVIII
(1985) 57-75.
Waddington et al. 1925 W. H. Waddington, E. Babelon et Th. Reinach. Recueil gé-
néral des monnaies grecques et romaines de l’Asie Mineure.
Paris 1925.
Walbank 1967 F. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius. Oxford
vol. I 1957; vol. II 1967; vol. III 1979.
Walton 1965 F. R. Walton, “A Neglected Historical Text”. Historia XIV/2
(1965) 236-251.
Bibliyografya 607
Ward 1969 A. M. Ward, “Cicero’s Support of the Lex Gabinia”. ClassW
63/1 (1969) 8-10.
Ward 1977 A. M. Ward, “Caesar and the Pirates II: The Elusive M. Iunius
Iuncus and the Year 75/4”. AJAH 2 (1977) 26-36.
Wasowicz 1990 A. Wasowicz, “Les costumes funéraires du Bosphore à
l’époque de Mithridate VI Eupator et de ses succeseurs”. RA
(1990/1) 61-84.
Webb 1996, P. A. Webb, Hellenistic Architectural Sculpture; Figural
Motifs in Western Anatolia and the Aegean Islands. Wiscon-
sin 1996.
Weil 1881 R. Weil, “Das Bündniss Athener mit Mithradates ”. AM 6
(1881) 315-332.
Weinrib 1968 E. J. Weinrib, “The Prosecution of Roman Magistrates”.
Phoenix 22/1 (1968) 32-56.
Welles 1934 C. B. Welles, Royal Correspondence in the Hellenistic Peri-
od. London 1934.
Wellesley 1953 K. Wellesley, “The Extent of the Territory added to Bithynia
by Pompey”. RhM 96 (1953) 293-318.
West 1917 L. C. West, “Phase of Commercial Life in Roman Egypt”.
JRS VII (1917) 45-58.
West 2003 S. West, “The Most Marvellous of All Seas; The Greek En-
counter with the Euxine”. G&R L/2 (2003) 151-167.
Wet 1981 B. X. de Wet, “Aspects of Plutarch’s Portrayal of Pompey”.
AClass XXIV (1981) 119-132.
Widengren 1959 G. Widengren, “The Sacred Kingship of Iran”. Şurada: Sac-
red Kingship. Numen. Supp. 4 (1959) 242-257.
Widengren 1960 G. Widengren, “La légende royale de l’Iran antique”. Şura-
da: en Hommages à Georges Dumézil. Collection Latomus
XLV (1960) 225-237.
Wilcken 19652 U. Wilcken, “Arkathias”. RE II/1 (19652) col. 1161.
Wilcken 19702 U. Wilcken, “Athenais Philostorgos II. (6)”. RE II/2 (19702)
col. 2037.
Wilcken 19702 U. Wilcken, “Bakchides (2)”. RE II/2 (19702) col. 2788.
Wilhelm 1936 A. Wilhelm, “König Mithradates Eupator und Olbia”. Klio
29 (1936) 50-59.
Will 19792-19822 E. Will, Histoire politique du monde hellénistique (323-30
av. J.-C.). Nancy vol. I. 1979- vol. II. 1982.
Willetts 1965 R. F. Willetts, Ancient Crete: A Social History, From Early
Times Until the Roman Occupation. London, Toronto 1965.
Williams 1978 R. S. Williams, “The Role of Amicitia in the Career of A.
Gabinius (Cos. 58)”. Phoenix 32/3 (1978) 195-210.
Williams 1984 R. S. Williams, “The Appointment of Glabrio (Cos. 67) to
the Eastern Command”. Phoenix 38/3 (1984) 221-234.
Wilson 1966 A. J. Wilson, Emigration from Italy in the Republican Age of
Rome. Manchester, New York 1966.
Wilson 1960 D. R. Wilson, The Historical Geography of Bithynia, Paph-
lagonia and Pontos in the Greek and Roman Periods. (Dok-
tora tezi) Oxford University 1960.
Winter 1894 F. Winter, “Mithridates VI Eupator”. JDAI 9 (1894) 245-248.
Wirth 1984 G. Wirth, “Pompeius im Osten”. Klio 66 (1984) 574-580.
Weiskopf 1982 M. N. Weiskopf, Achaemenid Systems of Governing in Ana-
tolia. (Doktora tezi) Columbia 1982.
Wylie 1990 G. J. Wylie, “Pompey megalopsychos”. Klio 72/2 (1990)
445-456.
Yailenko 1985 V. P. Yailenko, (Rusça) “New Epigraphic Evidence on
Mithradates Eupator and Pharnaces”. Şurada: The Black Sea
Littoral in Hellenistic Times. Materials of the 3rd All-Union
Symposium on the Ancient History of the Black Sea Littoral.
Tsgaltubo 1982 (Tbilisi 1985) 727-728 (İngilizce özet).
Young 1951 R. S. Young, “An Industrial District of Ancient Athens”.
Hesperia XX (1951) 135-288.
Zajcev 2005 J. P. Zajcev, “Absolute and Relative Chronology of Scythian
Neapolis in the 2nd century BC”. Şurada: Chronologies of
the Black Sea Area in the Period c. 400-100 BC. Ed. V.
Stolba and L. Hannestad. Aarhus (2005) 259-273.
Zahle 1982 J. Zahle, “Persian Satraps and Lycian Dynasts. The Evidence
of the Diadems”. Şurada: Proceedings of the 9th Interna-
tional Congress of Numismatics. Ed. T. Hackens and R.
Weiller, Louvain-la-Neuve (1982) 101-112.
Zaītsev 2001 Yu. P. Zaītsev, “Skilur and his Kingdom (New Discoveries
and New Questions)”. Ancient Civilization VII. 3-4 (2001)
239-271.
Zébélev 1936 S. Zébélev, “L’abdication de Pairisadès et la révolution scy-
the dans le royaume du Bosphore”. REG XLIX (1936) 17-37.
Zograph 1977 A. N. Zograph, Ancient Coinage v. II. The Ancient Coins of
the Northern Black Sea Littoral. Oxford 1977.
Zuchold 1979 B. Zuchold, “Zur Resonanz der Mithridatischen Kriege in
Rom anhand der römischen Quellen”. AClass XV (1979) 17-
21.
HARİTALARIN VE RESİMLERİN LİSTESİ
1) Karadeniz’deki Kolonizasyon Hareketi [Erciyas 2001, 273 Fig. 16]
2) Pontos Bölgesi’nin Tarihi Coğrafyası [Liddle 2003, map I-II]
3) Karadenizdeki Ethnik Gruplar [Liddle 2003, map I-II]
4) Pontos Krallığı’nın Hanedanlık Çizelgesi [Portanova 1988, 695; Bosworth
and Wheatley 1998, 160]
5) İÖ. ca. 134 Yılı Eylül Ayı, Saat 19.37. 42° 1' Kuzey Enleminden –Sinop’tan–
Doğuya Bakış [Ramsay 1999, 250 Fig. 6]
6) Delos Anıtı’nın Rekonstrüksion’u [Risom 1948, 110 lev. 1]
7) Birinci Mithradates-Roma Savaşı [TAVO B V 6]
8) Mithradates’in Rhodos ve Lykia Seferi
9) Hellas Savaşları [TAVO B V 6]
10) Kephissos Ovası ve Topoğrafyası’nın Planı [Camp 1992, 444 Fig. 1]
11) Sulla, Lucullus ve Fimbria’nın Güzergahları [TAVO B V 6]
12) Dardanos Antlaşması [TAVO B V 6]
13) IV. Nikomedes’in Vasiyeti ve Üçüncü Mithradates-Roma Savaşı [TAVO B
V 6]
14) Mithradates’in Kyzikos Kuşatması [TAVO B V 6]
15) Lucullus’un Pontos İstilası [TAVO B V 6]
16) Lucullus’un Armenia Seferi [TAVO B V 6]
17) Kralın Dönüşü [TAVO B V 6]
18) Pompeius’un Korsan Sefer [TAVO B V 6]
19) Pompeius’un Mithradates Seferi [TAVO B V 6]
20) Pompeius’un Küçük Asya Politikası [TAVO B V 7]
21) Mithradates VI Eupator’un Soyağacı [Portanova 1988, 696; Olshausen
1978, 399-400]
*Not: Çalışmamızda kullanılan haritalar ve çizelgeler yukarıda sözü edilen

yazarların kitaplarındaki harita ve çizelgelerin baz alınmasıyla tarafımızdan
oluşturulmuştur.
INDEX
A Aktion/Actium Savaşı 26, 39, 436
Abas Irmağı 478 Alabanda 253
Abbaïtis 323 Alazonios Irmağı 478
Abdera 204 Albania 30, 111, 373, 399, 470-472, 477-
Abgaros 499 479, 482, 499
Abonouteikhos 487 Albinus, Aulus Postumius 93, 172
Absarros/Apsarros Irmağı 16-17, 38, 46, Aleksandreia (İskenderiye) 41, 57, 115,
464-465 250, 487, 491, 522
absinthium 47 Aleksandros (kiralık katil) 107,
Abydos 240, 250 Aleksandros (Paphlagonia'lı) 334, 337,
acacia 47 340, 349,
Adana 444 Aleksandros III. (Büyük İskender) 39,
Adiabene 373, 398-399, 401, 408, 418, 49, 52-54, 62, 75-77, 79, 82, 90, 100,
467 114, 121-124, 137, 140-141, 150, 401,
Adiatoriks 26 429, 512, 525-526, 529, 531
Adramytteion (Edremit) 148, 157, 163, Alkaios 483, 517
238, 256, 520 Alkhaudonios 405, 499
Adrasteia Dağı 322 Alkman 286
Aemilius, Lucius Paulus 104 Amanos Dağları 495
Aemilius, Marcus Scaurus 102, 509 Amaseia 18-24, 27-28, 30, 40, 52, 56,
Aeneas 239 58, 64, 112, 122, 125, 130, 135, 150,
Afranius, Lucius 470, 480, 495 154, 157, 277, 279, 280, 343, 347, 382,
Africa 93-94, 100, 112, 117-118, 145, 388, 487
174, 291, 436, 440, 528 Amastris (Herakleia Pontike kraliçesi)
Agathippos 121 52
Agis 88 Amastris 11, 52, 55-56, 64, 109, 111,
Agrippa, Marcus 240, 445 380-382, 487, 528
Aigai 267 Amatokos 195
Aisepos (Gönen Çayı) 333, 335 Amazonius Dağı 29
Aithiopia 36, 124 Amazonlar 5
Aizanoi (Çavdarhisar) 26 Ambrones 94
Akademeia 169, 197 Ameria 29
Akampsis (Çoruh) Irmağı, 16, 464 Amisene 35, 39, 41, 347, 351
Akarnania 439 Amisos 7, 18-19, 38-39, 58, 72, 87, 120,
Akhaia 194, 203, 337, 444, 487 122, 125, 150, 191, 342-343, 345, 347-
Akhaimenidai 124, 154, 156 351, 363-365, 387, 415, 417-418, 484-
Akhaioi 284, 310, 473-474, 477 485, 487, 490, 509
Akhaios 60-61, 284 Amnias Irmağı 130-131
Akhilleus 4-5 amomum 46
Akilisene 37, 453, 455, 471 Amphiaraos 197
Akontion Dağı 207, 210, 214 Amphipolis 204
Akraiphia 228 Anaïtis 22-23, 154, 455, 471, 481
Akrisios 124 Anaksidamos 209, 215
Index 611
Ancona 280 Apollon 5, 57-58, 183, 191, 197, 209, 233,
Andriake 183 262, 372, 436
Andromeda 124-125 Apollonia (Medet Köyü) 151, 248, 252
Ankyra 57-58, 60 Apollonia (Sozopol) 4, 9, 91, 347, 537
Anthedon 224, 229 Apollonia am Rhyndacus (Gölyazı) 331
Antigonos I Monophthalmos 49-51, 53 Apollonios (Mısırlı rahip) 57
Antikragos Dağı 442 Apollonios (Syria'lı) 195
Antiokheia (Kilikia'daki=Antakya) 30, Appaïtes’ler 32, 36
372, 495 Appuleius, Lucius Saturninus 96
Antiokheia (Mygdonia'daki=Nizip) 416 Apulianes 170
Antiokheia (Pisidia'daki=Yalvaç) 30 Aquillius, Manius (Asia valisi) 69-70, 95,
Antiokhos (Askalon'lu filozof) 403 108
Antiokhos I. (Kommagene Kralı) 405, Aquillius, Manius (M. Aquillius'un oğlu)
495, 499 108-111, 117, 128-130, 134-141; 143,
Antiokhos I Soter 55-56, 58, 166 146, 149, 152-154, 158, 245, 257, 274-
Antiokhos II Hieraks 59-60 275, 282, 391, 492, 509, 529
Antiokhos II Theos 59, 61 Arabia 373
Antiokhos III Megas 60, 66, 114, 116, Arakses (Aras) Irmağı 373, 399, 411, 466,
147, 158, 252, 411, 522 480
Antiokhos IV Epiphanes 66, 68, 115-116 Arbinas 77
Antiokhos VIII Grypos 120, 521 Ares 215
Antiokhos X Eusebes Philopator 405 Ares/Khalkeritis Adası 5
Antiokhos XIII Eusebes 'Asiatikos' 405- Argos 124, 436
406, 495, 498 Argyria (Halkavala) 44
Antipater Derbetes, 491 Ariarathes III. 52
Antipatros (Makedonia hükümdarı) 55 Ariarathes IV Eusebes 64
Antipatros 120 Ariarathes IX Eusebes Philopator (VI.
Antonius, Gaius 509 Mithradates'in oğlu) 99, 101-102, 104,
Antonius, Marcus (İÖ. 74 yılı praetor'u) 107, 127, 130, 143, 156, 190, 373, 483,
302-303, 437 503, 528
Antonius, Marcus (orator) 94-95, 129 Ariarathes V Eusebes Philopator 70, 78,
Antonius, Marcus 26, 31, 39, 366 95, 97, 106, 116, 305
Apameia Antlaşması 63, 116, 157 Ariarathes VII Philometor 95, 97-99, 101,
Apameia Kybotos (Dinar) 138-141, 151, 120
192, 252, 262, 277 Ariarathes VIII. 101, 517
Apameia Myrleia (Mudanya) 318, 336 Ariarathes X Eusebes Philadelphos 524
aparktias 381 Ariobarzanes (Mysia hakimi) 49
Apellikon (Teos'lu) 188 Ariobarzanes (Pontos kralı) 39, 56, 58, 71
Aphrodisias 57, 142-143, 151, 185, 252, Ariobarzanes I Philoromaios 103, 105,
253 107-109, 127, 130, 140, 143-144, 147,
Aphrodisios 53-54 173, 179, 182-185, 187-188, 274, 309,
Aphrodite 25, 215 353, 392-393, 433, 468, 491-492, 529
Apicius 152 Ariobarzanes II Philopator 283, 492
Apollodoros (fizikçi) 47 Ariobarzanes III Eusebes Philoromaios
Apollon Pythios 209 283, 493
Aristarkhos 490, 493
Aristion 121, 167, 168, 169, 188, 191, Assos 207, 250
193-195, 200-202, 233, 365, 524 Assyria 373, 398
Aristippos (Kyrene’li) 167 Astakenios (İzmit) Körfezi 336, 341
aristolochia 47 Astepiades 521
Aristonikos (III. Eumemes) 69, 70, 78- Ateporiks 31
79, 93, 95, 101, 110, 116, 147, 306, 527 Athena 54, 62, 85, 202, 240, 250, 263,
Aristonikos (Pontos amirali) 312, 332 328, 366
Aristonikos (Pontos komutanı) 84 Athena Polias 366
Arkathias 129-131, 134, 190-191, 194, Athenaios 88
203, 204 Athenaios/Athenaion 169
Arkhelaos (Arkhelaos'un oğlu) 26, 490- Athenaїs Philostorgos 283
491 Athenodoros 437
Arkhelaos (Pontos komutanı) 29, 105, Athenokles 39, 365
129, 130-131, 134, 156, 188, 191-196, Atilius, Publius 439
198-200, 202, 204-207, 209-210, 212- Atina 12, 53, 66, 119-121, 125, 157, 167-
213, 215-216, 224-225, 227-229, 232- 168, 188, 191-192, 195-198, 200-204, 214,
234, 241, 245-246, 251, 273-274, 311- 235, 328, 364-365, 487, 533, 537
312, 319, 333 Atropatene 412
Armenia Krallığı 103, 372, 466, 468, 495 Attaleia 296
Armenia Maior 372, 374, 388-389, 392- Attalos (Paphlagonia kralı) 490
393, 458, 461-462, 485 Attalos I Soter 60
Armenia Minor 16, 31, 35-37, 45, 90, Attalos II Philadelphos 67
111, 129, 190, 362, 418, 430, 471, 480, Attalos III Philometor 68-69, 73, 84, 147,
485-486, 493, 528 305, 366, 521, 528
Armonios Dağı 40 Attidius 430, 518
armoracia 47 Attika 195, 197, 203, 205, 379, 439, 440
Arrine 49, 65 Augustus/Octavianus 12, 240, 335, 445
Arsakes (VI. Mithradates'in torunu) 19-20 Aulis 233
Arsakes/Sinatrukes 68, 112, 118, 146, 407, Aulone 408
408, 449, 498 Autolykos 387
Arsanias (Murat) Irmağı, 411-412 Avestan 6
Artaksata 398, 411-412, 414-415, 462-463, azalea pontica 45
466, 470 B
Artaphernes 500 Babanomon 22
Artavasdes 373 Babylonia 166, 373, 522
Artemis 24, 85, 141, 142, 150-151, 163, Bagoas 107
183, 252, 254, 292, 334, 366 Bakkhides 361, 386
Artokes 472, 479, 499 Balbura 271
asarum 46 Barba 336
Asklepiades (Prusa'lı) 523 Basgoidariza 37, 362
Asklepiodoros 81, 88, 120 Basileides 263
Asklepiodotos 222 Basilidai 310
Asklepion 175 Bastarnai 106, 112, 153, 311, 317, 318
Aspendos 55, 292 Bellona 24
Aspis 481 Bepolitanos 217
Assia Ovası 207, 210, 215 Berenike 55, 361
Index 613
Beris 40 Censorinus, Gaius Marcius 199
Beyaz Syria’lılar 36 Cimbri, 93-94, 112, 146, 401
Billaios (Filyos) Irmağı 130 Cinna, Lucius Cornelius 187, 196, 199,
Billaros 387 223, 280
Bithynia 11-12, 26, 34, 52, 54-56, 63- Claudius, Gaius Nero 271, 292
64, 66-67, 69-71, 88-89, 92-93, 96-97, Claudius, Quintus Quadrigarius, 198
99, 101, 106, 108-111, 114, 116-117, Clodius, Publius Pulcher 362, 372, 374-
127-131, 134-135, 137, 139-140, 143, 375, 383, 389, 394, 423-424, 434, 443,
146-149, 156, 158, 187, 205, 230, 233, 469
244, 247, 283, 290, 305-307, 309, 312- Concordia 163
313, 316, 318-321, 324, 330, 336, 340- Coriolanus, Gaius Marcius 503
341, 344-345, 376-377, 381-382, 392, Corsica 34, 439
421-422, 430-431, 433-434, 440, 446, Cotta, Gaius Aurelius 302
484-487, 490, 517, 521, 528-530 Cotta, Marcus Aurelius 307, 316, 318-
Bituitos 219, 505 319, 340-341, 344, 376-382
Blaene 130 Crassus, Marcus Licinius 450, 469, 485
Boiotia 192-195, 197, 203-205, 207, 214, Curio, Gaius Scribonius 202, 247
223-225, 229, 232, 440 D
Boryza 31 Dadasa 425, 429
Bosporos Krallığı 66, 80, 82, 84, 86-87, Damagoras 176, 178, 235, 239
90, 111, 156, 495, 501, 510 Damaskiles 88
Braettius, Quintus Sura 193-194, 204 Damaskos (Şam) 495
Brogitaros 13, 492-494 Damon Peripoltas 193-194
Brundisium 437, 440 Damopheles 379, 380
Bubon 249, 271 Danae 124
Burzaio 347 Daphne 372
Byzantion 54, 56-57, 90, 106, 129, 137, Dardanos (Maltepe/İntepe) 241
230, 334-335 Dardanos Antlaşması 157, 240-247, 251,
C 260, 262, 263, 271, 273, 275, 281, 285,
Caepio 401 287, 290-291, 313, 388, 513, 530
Caepius, Quintus Servilius 102 Dareios (Medeia kralı) 499
Caesar, Gaius Iulius 11, 26, 39, 240, 283, Dareios (VI. Mithradates'in oğlu) 500, 516
294-295, 301, 332, 447, 485, 492, 493 Dareios I (Pers imparatoru) 32, 49, 52,
Caesar, Gaius Iulius Strabo 172 82, 123, 525
Calgalus 118 Daskylitis (Manyas) Gölü 231, 325-326,
Calidius, Quintus 277 335
Calvinus, Domitius 11 Dasmenda 16
camerae 473 Dasteira 37, 455, 459, 485
Campania 437 Dastracus 455
Capitolium 5, 67, 254, 524 Datames 39, 53
Caracalla 22 Dazimonitis 24-25, 28, 38, 40, 274
Carbo, Gaius Papirius 381-382 Deïotaros 11, 218, 231, 274, 332, 345,
Cassius, Gaius 108, 128-130, 138-141, 143, 450, 492-494
158, 175 Delos 62, 66, 68, 71, 78, 98, 120-121, 157-
Cato, Macus Porcius 444, 524 158, 169, 187-188, 191, 259-260, 435,
Catulus, Quintus Lutatius 447, 450 437, 512
Delphoi 104, 195, 197, 281, 512 Elaitikos (Çandarlı) Körfezi 234-235,
Demetrias 192 238, 282, 337
Demetrios 49, 50, 67, 114, 121 Elateia 204-205
Demokritos 167 Eleusis 197, 199
Derbe (Aladağ) 491 Enetoi 233
Dia 125, 150 Epeiros 146, 190, 194, 294
Diakopene 21, 36 Ephesos 12, 65, 102, 141-142, 144, 149-
Didyma 262-263, 269, 435-436, 494 150, 154-155, 159, 161, 163-164, 166,
Dindymos 323, 325, 329 168, 170, 219-222, 247-248, 256, 258-
Diodoros Pasparos 262 259, 262, 267, 306-308, 316, 366, 371-
Diodoros (I. Seleukos'un komutanı) 54 372, 376, 383, 394, 517
Diodoros (Sikyon’lu) 203 Epidauros 197, 435-436
Diodoros Zonas 148 Epigonos 235, 257
Diogenes 88, 227 Epikuros 167
Diokles 345 Epiphaneia 444
Dionnos 61 Epitynkhanon 91
Dionysios (gymnasiarkhos) 78 Ericius 210-211
Dionysios (Herakleia Pontike tiranı) 52 Eriza 455
Dionysios (VI. Mithradates'in hadım ağası) Erythrai (Ildırı) 123, 166, 168, 220, 245
334, 337, 340, 349 Erythre (Kızıldeniz) 494
Dionysopolis 347 Etruria 437
Dionysos (VI. Mithradates'in epitheton'u) Euboia (Eğriboz) 108, 192-194, 214, 224,
76-77, 145, 150 229, 232-233, 274, 440
Dionysos 67, 76, 122, 125-126, 145, 150, Eumakhos 218, 231, 313, 320, 331-332,
194 345, 492
Diophantos (Asklepiodoros oğlu) 88 Eumenes (Amastris'in yöneticisi) 52, 56
Diophantos (Mithares oğlu) 120, 313 Eumenes (Büyük İskender'in sekreteri)
Diophantos 80- 82, 84-87, 231, 346, 351, 49
355, 357, 527 Eumenes II Soter 63-64, 69, 116, 147
Dioskurias (Sukhumi) 9, 91, 122, 465, 471, Eupatoria (Amisos'un banliyösü) 363
473-474 eupatoria/eupatorium 47, 521
Dioskuroi 122, 465, 477 Eupatoria/Megalopolis/Magnopolis (Taş
Dodona 190, 294 Ova) 28, 343, 350-351, 432, 486
Dolabella, Gnaeus Cornelius 193, 292, 294 Eupatra 500
Domanitis 130-131 Euphranor 176
Dorylaios (taktikçi) 120, 356 Euphrates (Fırat) 52, 60, 105, 372, 375,
Dorylaios (VI. Mithradates'in sütkarde- 392-393, 416, 433, 449, 458, 460, 463,
şi) 120, 129, 219, 224-225, 227, 356 468-469, 480, 485, 490, 492, 498
Dorylaos (Philetaios'un oğlu) 26, 356 Eurydike 55
Dromikhaites 198, 203 F
Drypetina 462, 481, 482 Fabius, Marcus Hadrianus 354-355, 392,
Dyme 444 419-420, 424
Dyteutos 26 Fannius, Lucius 247, 289-291, 322-323,
E 325, 418
Eksipodras 482, 501
Index 615
Fimbria, Flavius 12, 224, 229-231, 234- Hadrianus (Roma imparatoru) 29, 276
236, 238-240, 245-247, 250, 267, 289, Hadrianus, Marcus Fabius 354-355, 392,
308, 324, 332, 388, 415, 423, 431 419-420
Flaccus, Lucius 471 Haimos Dağları 310
Flaccus, Lucius Valerius 42, 144, 223- Halai 224, 229
224, 229-230, 295, 423, 471 Haliartos 188, 225
Flamininus, Titus Quinctius 63 Halikarnassos 10, 176, 259, 301
Flaminius 270, 451 Halys (Kızılırmak) 16-18, 21-22, 30-31,
Frentani 170 34, 38, 46, 51, 58, 90, 276-278, 283, 346,
Fufius, Lucius 154 362, 430, 433, 486, 490, 493, 528, 530
G Hannibal 117, 146, 290, 411, 415, 502,
Gabiene 49 508, 511-512, 520
Gabinius, Aulus Capito 26, 209, 281- Hedylion Dağları 207, 210, 214
284, 438, 480, 491, 497 Hekate 253
Gabinius, Lucius Quintus 422 Hekatesia-Romaia 254
Galatia 22, 24, 64, 69, 92-95, 99, 106, Hektor 240
108, 128, 138, 210, 218, 232, 244, 274, Helianaks 120
277, 290, 298, 313, 331, 344-345, 421, Hellespontos 1-3, 6-7, 56, 234, 238-241,
434, 447, 450, 453, 467, 490, 492, 494, 319, 335, 344, 348, 440
517, 528 Heniokhoi 310, 465, 473-474, 477
Galatlar 57-59, 63, 216, 218-219, 345, Heptakhalkon 201
350, 450, 492 Heptakometes 32, 37, 46, 481
Galba 211, 213 Herakleia Pontike, 7, 11, 52, 54-58, 90,
Gallia 34, 43, 146, 171, 307, 439, 502, 170, 219, 251, 276, 312, 342, 344, 376,
505-506 378, 381-382, 387, 535
Gallia Cisalpina 171, 307 Herakleides (Herakleia Pontike'li), 90
Gallia Transalpina 440 Herakleides (Magnesia'lı) 532
Gazakene 21, 38, 154 Herakleios 88
Gazelonitis 18, 29, 38, 46, 493 Herakles 4, 7, 21, 57, 76, 262, 336, 381,
Gaziura (Turhal) 24, 40, 421, 424, 429 387, 436, 438, 477
Gergis 123 Hermogenes 55
Glabrio, Manius Acilius 423, 430, 434, 446 Hermokrates 313, 333
Glaukos 478 Hermonassa (Akçaabat) 9, 44
Gordion 26 Hestia 163
Gordios 95, 97, 99, 101, 103-105, 108, Hippos Irmağı 478
146, 278 Hirpini 170
Gordyene 372-373, 394, 399, 405-406, Hitit 280
409, 418, 424, 462, 467, 480, 492, 497-498 Homoloïkhos 209, 215
Gorgippia (Anapa) 87, 90, 122 Homonaides 443
Gorgoneion 122 Hortensius, Lucius 203-205, 211, 213
Gouras 405, 416-418 Hortensius, Quintus 447
Gracchus, Gaius 366 Hydara Kalesi 37, 362
Granikos (Biga Çayı) 325, 333 Hypaipa 222, 256
Gyges (Marmara) Gölü 163 Hypios (Melen Su) 342, 376
H Hypsikrateia 461
Hades 4 Hyrkania 373, 399, 470
I Kallatis (Mangalia) 9, 90, 347
Iason 387 Kallimakhos 363-364, 416-418
Iasonion (Yasun Burnu) 42 Kallipon 201
Iasos 268, 435 Kalos Limen (Chernomorskoye), 84-85
Iazyges 310 Kambysene 478
Iberia 30, 65, 92, 106, 111, 287, 302, Kambyses 123
348, 373, 399, 412, 440, 464, 470, 472- Kamisene 22, 30, 486
473, 476-479, 499 Kappadokia 12, 16, 21-22, 24-26, 29-31,
Ida (Kaz) Dağı 123, 337 36, 38-39, 51-52, 54, 64-65, 67, 69-71,
Ikizari Kalesi 19-20 78, 89, 95-111, 116, 120, 127-128, 130,
Ikonion (Konya) 299 134, 140, 143, 146, 148, 154, 156, 158,
Ilion/Troia 239-240, 248, 250, 263, 271, 187, 190, 221, 233, 244, 247, 273-279,
292, 328, 337, 366, 486 282-283, 285, 287-288, 290, 298, 305,
Illyria 79, 114, 487 309, 313, 350, 353-355, 365, 373-374,
Imbros (Gökçeada) 337 389, 392-393, 398, 419, 430-434, 447-
Iphigenia 24, 85 448, 453, 455, 467-468, 470, 485-486,
Ipsos Ovası 50, 53 490-493, 498, 517, 524, 528-529
Iris (Yeşilırmak) 11, 16-18, 20, 22, 24, Kappadoks (Delice Çay) 16
27, 31, 38, 40, 46, 52, 58, 274, 343, 346- Karalitis (Beyşehir) Gölü 298
347, 350, 357, 420, 424, 428-429 Karana/Sebastopolis (Sulusaray) 31
Isauria, 297, 299-300, 331, 443 Karenitis 31, 35, 453
Isis 57, 182 Karesos (Gönen Çayı?) 325
Isodoros 337 Karia 57, 138, 141, 157, 176, 183-185,
Isthmos 436 235, 248, 252-253, 271, 332, 384
Istria (Istere), 9, 90, 347 Karkinites (Karkinitskiy) Körfezi 5
Istros/Danube (Tuna) Irmağı, 91, 112, Kartaca 68, 158, 170, 187, 203, 415, 508
310, 347, 502 Kaspia/Koros/Hyrkania (Hazar) Denizi
Italia 40, 42, 65, 112, 119, 145-146, 169- 373, 399, 470
171, 187-188, 192, 200, 205, 267, 270, Kassandros 49, 51
274, 280, 287, 299, 307, 348, 368, 436- Kastabala 468, 492
437, 439-440, 447, 465, 483, 502-503, Kastor (Phanagoreia'lı) 500-501, 510
506, 508, 529 Kaukasos (Kafkas) Dağları 112, 279, 349,
Iudaia 276, 495, 499 471-472, 478
Iugurta (Numidia kralı) 93-94, 147, 528 Kaunos 157, 163, 181, 184, 249-250, 269,
Iuncus, Marcus Iunius 301, 306 270
Iuppiter 216 Kephalonnesos Adası 5
K Kephissos Irmağı 207-209
Kabeira/Diospolis/Sebaste/Hadriane Kephissos/Kopaïs Gölü 225, 228
(Niksar) 19, 27-29, 34, 37, 112, 125, 150, Keramos 254
154, 343, 345-354, 357, 360-361, 419- Kerasos/Pharnakeia (Giresun) 5, 7, 33-35,
420, 483, 486-487 41-44, 53, 64-65, 90, 112, 122, 125, 361-
Kadmos 209 362, 386, 493
Kainon Khorion (Mahalle Kalesi) 483, Kerkinitis (Karkinitskiy/Kalancak) 84-85
524 Kerkites’ler 32, 36
Kalamodros 77 Khabaion (Kemren/Kry-Bulganak) 82-83,
Kalauria 436 86
Index 617
Khabaka 41 Klaros 269, 435-436
Khabakta 125, 150 Klazomenai 170, 257, 268, 435
Khairemon (Nysa'lı), 138-139, 141-142, Klazomenai’lı Asklepiades 170
175 Klearkhos 52
Khaironeia 193-195, 203, 205, 207, 209, Kleisthenes 222
211, 214-216, 223-225, 228, 232-233, Kleokhares 384-386
246, 251, 267, 281 Kleon 26
Khaironeia Muharebesi 203-214 Kleopatra (VI. Mithradates'in kızı) 103,
Khaldaioi 32, 36-37, 90, 362 112, 500-501
Khalkedon 54, 57, 90, 109, 230, 316- Kleopatra III (Mısır Kraliçesi) 174, 525
320, 322, 335, 340-341, 390, 520 Knidos (Datça) 104, 176, 184, 235, 252,
Khalybes 32, 35, 36, 310 269, 281, 435
Khammanene 16 Kolkhis 7, 9, 16-17, 33, 36-38, 43, 45-
Khersonesos (Gelibolu Yarımadası) 241 46, 80, 89-90, 111-113, 154-155, 220,
Khersonesos (Sivastopol) 9, 65, 80-88, 244-245, 251, 271-273, 284, 336, 349-
90, 377, 475-476, 501, 527, 537 350, 385, 387, 421, 447, 464-466, 470-
Khersonesos Taurika (Kırım Yarımada- 471, 473, 476-478, 481, 490, 493, 528
sı) 284 Kolkhoi 32, 36, 44
Khiliokōmōn 21 Kolophon (Değirmendere) 155, 222,
Khios 47, 120, 175, 181, 219-220, 235, 235, 251, 256-257, 269, 435
238, 245, 248, 250-251, 361 Komana (Gümenek) 24-29, 31, 38, 40,
Khorzene 464 125, 141, 150, 275, 356-357, 360, 362,
Khotene 464 391, 420-421, 491
Khotenia 464 Komana (Şar) 24-26, 491
Kibyra 184, 249, 254, 271 Kommagene 405, 495, 499
Kibyratis 248-249, 271 Konnakoriks 219, 343, 376, 378-382
Kieiros (Konuralp) 54, 56 Konon 196
Kilikia Pedias/Cilicia Campestris 94, Kopaïs Gölü 225
294, 331, 373, 405, 495 Korakesion (Alanya) 442
Kilikia Trakheia 94, 291-295, 297-298, Koraks Irmağı 474
331, 436, 442-445, Koralloi 310
Kilikia/Cilicia 30, 65, 69, 94-95, 104- Kordyle (Akçakale) 44
105, 128-129, 250, 268, 281, 287-289, Korinthos 25, 94, 119, 187, 203, 364
290-295, 297-302, 307-310, 321, 349, Korykos 294, 296
373-374, 384, 386-387, 391, 404, 422, Kos 61, 174-176, 184, 235, 245, 252, 272,
424, 431, 433-434, 436, 442-448, 453, 525
455, 467-468, 486, 492, 495, 498, 534 Kosis 479
Kimiata (Dereismail Köyü) 51 Kotyora (Ordu) 7, 33, 41, 42, 44, 53, 64-65
Kimiatene 51 Kotys 29
Kimmeria Bosporos 9, 29, 87, 154-155, Kragos 442
271, 273, 275, 284, 345, 377, 384, 465- Krateros 129
466, 474, 476, 484, 500, 503, 505, 507, Krateuas 520
531 Kratippos 256
Kios/Prusias ad mare Gemlik) 49, 65, Kreinolaos 175-176, 249
318, 336 Krete 235, 287-288, 302-303, 309-310,
Kitos Limanı 323 344, 348, 437, 447-448
Krimeia (Kırım) 80, 83-84, 87 Laodike (Mithradates V Euergetes'in
Kromna (Tekeönü) 52 kızı; Mithradates VI Eupator'un karısı)
Ksenokles 148 19, 66, 89, 99, 462, 527
Kserkses 32, 500 Laodike (V. Mithradates'in kızı; VI.
Ksimene 22 Ariarathes'in karısı) 70, 78, 96-97, 101, 305
Ksiphilinos 482-483, 503, 517 Laodikeia (Goncalı) 30, 60, 140, 143,
Kulupene 22, 30, 486 151, 185, 252-253
Kurupedion 53-54 Laodikeia (Ladik) 19, 150
Kuzey İttifakı 54, 57 Laranda (Karaman) 491
Kyaneos Irmağı 478 Larymna 224, 229
Kyklades Adaları 192 Lasthenes 303
Kymai 123 Laviansene 16, 22, 31
Kyme 261, 494 Lazoi 387
Kypros (Kıbrıs) 104, 235, 309, 436, 440, Lebadeia 207, 209, 215
443, 505 Lekton (Bababurun) 238
Kyrene 104, 167, 229, 235, 305, 439 Lemnos 188, 337
Kyros (Kura) Irmağı 470-472, 478-480 Lenaeus 520
Kyros (Pers imparatoru) 49, 82, 123 Lentulus, Gnaeus 439
Kytoros (Sütlüce limanı) 52 Lentulus, Gnaeus Cornelius Clodianus
Kyzikos 77, 234, 240, 250, 311, 318, 254
321-324, 326-329, 331-335, 338, 340, Lentulus, Gnaeus Cornelius Marcellinus
342, 348, 354, 384, 400, 415-416 439
L Leonikos 517
Laelius 144 Leonippos 141-142, 384-385
Laenas, Gaius Popillius 115 Leonnorios 56
Lagetas 382 Leontōn Kephalē (Arslanların Başı)
Lagina (Turgut) 253-254 Kalesi 138
Lagorinos 88 Lepidus, Aemilius Livianus 286-287, 323
Lakinion 436 Lepidus, Marcus 286, 450
Lamakhos (Herakleia Pontike’li) 53, 342, Lesbos 152, 222, 238, 241, 282, 366
379 Leto 183
Lampsakos (Lapseki) 250, 319, 333-334 Letoon (Kumluova) 183
Laodike (Antiokhos II Theos'un kızı; II. Leukas 436
Mithradates'in karısı) 59 Leukippos 167
Laodike (Antiokhos IV Epiphanes'in kızı; Leukophryene 252
Mithradates V Euergetes'in karısı) 19, Leukosyroi 310
63, 73, 77-79 lex Antonia de Termessibus 184, 255
Laodike (I. Demetrios'un kızkardeşi; lex Calpurnia de civitate 171
Perseus'un dul eşi) 67 lex Cornelia de provinciis ordinandis 431
Laodike (I. Pharnakes'in kızkardeşi; lex Cornelia maiestatis 281
Mithradates VI Philopator'un karısı) 19, lex Gabinia de piratis persequendis 422,
66, 68 438, 446
Laodike (II. Mithradates'in diğer kızı; lex Iulia 171
Antiokhos III Megas'ın karısı) 60, 66 lex Iulia de civitate 171
Laodike (II. Mithradates'in kızı; Antiokhos lex Manilia 447
II Hieraks'ın karısı) 59, 61 lex Plautia Papiria 171
Index 619
lex Pompeia 171, 484 Magnesia Muharebesi 141
lex Sempronia de provinciis 367 Magnopolis/Megalopolis bk. Eupatoria
Libya 235, 439 Maiandros (Menderes) Irmağı 140, 144
Liguria 302, 439 Maidoi 233
liquorice 47 Maiotis, Paulus (Azak Denizi) 42, 87,
Lithros (Baraklı) Dağı 27 112, 352, 420, 465, 475
Logbasis (Selge'li) 59 Makedonia 34, 49, 52-53, 55, 63, 77, 82,
Lollius, Lucius 440, 495 91, 114-116, 124, 147, 157-158, 170,
Longinus, Gaius Cassius 128 188, 190-191, 193-196, 203-205, 214,
Loryma 178 224, 226, 229-230, 233-234, 240, 250,
Luciani 170 313, 346, 440, 465, 475, 487, 523, 525
Luculleia 335, 372 Makhares 156, 284, 345, 346, 384-386,
Lucullus, Lucius Licinius 5, 11-12, 39, 465, 474-476, 503, 518
42, 91, 99, 194, 197, 199, 202, 229, 235- Makra 5
236, 238-239, 241, 252, 257, 259, 267, Makron’lar 32, 36
282-283, 296, 307-309, 316, 318-326, Mallos 444
330-337, 339-358, 360-365, 370-376, Malthinus, Mallius 140-141, 146, 158
381-434, 446, 450-453, 466-467, 469, Mamercus 323
484-486, 492, 494-495, 498, 519, 523- Manilius, Gaius 446
524, 531 Mankaios 395, 398, 404
Lucullus, Marcus Terentius Varro 5, 91, Manlius, Lucius 317
346, 451 Mardia 412
Lydia 62, 125, 163, 231, 323 Mariandynia 49
Lykaion Ovası 377, 380 Marius, Gaius 93-94, 96, 98-100, 102,
Lykaonia 52, 69, 116, 128, 135, 140, 250, 107, 110, 169, 171-174, 186, 196, 199-
291, 294, 297-298, 391, 431, 447, 491 200, 223, 232, 238, 246,
Lykeion 197 Marius, Marcus 291, 311, 318, 320-321,
Lykia 77, 94, 140, 144, 151, 156-158, 333-334, 337, 339-340, 349
175-176, 183-184, 235, 248-249, 268, 271, Marrucini 170
287, 292, 294, 296-297, 300, 440, 442 Marsi 170, 291
Lykomedes 20, 26, 31 Mason/Amazonios Dağı 40
Lykos (Çürük Su) 140 Massinissa 117
Lykos (Kelkit) Irmağı, 11, 16, 27, 40, 253, mastix 47
343, 350-351, 455 Mazaka (Kayseri) 274, 276, 288
Lykos (Kelkit) Vadisi 17, 29, 58 Medeia (Aietes'in kızı) 46, 517
Lysandros 196 Medeias 201
Lysimakheia 55 Media 106, 206, 210, 349, 373, 399, 401,
Lysimakhos 49-56 430, 477, 480, 499
M Medusa 124
Magadates 405 Megara 197
Magius, Lucius 247, 289-291, 324-325 Melampodion 47
Magna Graecia 123 Melas Irmağı 225
Magnesia (Thessalia kenti) 411 Melitene (Malatya) 392
Magnesia ad Meandrum (Germencik) 144 Memmius, Gaius 451
Magnesia ad Sipylum (Manisa) 151, 156, Mēn 29-30, 67, 154
248, 251-252 Menandros 231, 354
Menedemos 353 Mithridation/Mithridatia 520
Menekrates 91 Mithrobarzanes 394
Menemakhos 354, 434 Mitylene 152-153, 161, 238, 241, 257, 282,
Meniskos (Miletos’lu) 170 462, 509
Menodoros 263 Moagetes 249, 271
Menophanes 136, 191, 503 Molos 215
Menophilos 120, 462, 481, 482 Monime 185, 220, 283, 361, 483
Meris 88 Morion Irmağı 209
Mesembria (Nesebur) 9, 90, 347 Moskhika (Kaşkar) Dağları 33-34, 37
Mesogis (Cevizli) Dağları 138 Mossynoikoi 32-33, 35, 44, 47, 481
Mesopotamia 286, 373, 398, 408, 416, Mukieia 149
419, 462, 467, 497, 499 Mumius 203
Messene 270 Mummius 270, 364
Metellus 448, 450 Munykhia 203
Metellus, Quintus Caecilius 447-448, 471 Murena, Gaius Licinius 269, 350, 392
Metellus, Quintus Caecilius Nepos, 440, Murena, Lucius Licinius (Murena'nın küçük
447, 495 oğlu) 350, 363, 395, 401, 451
Metellus, Quintus Numidicus 100 Murena, Lucius Licinius 30, 209, 211-213,
Metrodoros (Skepsis'li) 390-391, 520, 532 249, 267-271, 274-279, 281-282, 285, 308,
Metrophanes 191-193, 322, 346, 448 350, 363, 388, 391-392, 395, 401, 437,
Metropolis 222, 256 451, 492, 530
Miletopolis 231, 335 Museion 209, 211
Miletos (Balat) 39, 53, 64, 166, 168, 170, Mygdonia 405, 416
257, 262-263, 269, 290, 301, 361, 465, 486 Mylasa (Milas) 253
Milyas 292, 294, 297 Myndos (Gümüşlük) 176, 290
Minucius, Marcus Thermus 257, 282-283 Mynnion 222
Minucius, Quintus Thermus 230, 283 Myron 354
Mısır 36, 40-41, 47, 55, 57, 59, 104, 112, Mysia 49, 140, 143, 230, 231, 234, 271,
115, 136, 174, 229, 235, 245, 272, 309, 292, 319, 323
436, 478, 491, 494-495, 499, 505, 525, 529 N
Mistia 298 Naimanes 95
Mitharos 313 Naso, Gaius Salluvius 323
Mithra 67, 123 Naspercene 28, 47
Mithraas 107 Neai Adası 337, 349
Mithradateion 12, 94, 493 Neapolis (Simferopol/Kermencik) 80, 82-
Mithradates (Armenia kralı) 63 83, 86
Mithradates I Ktistes, 11-12, 50-52, 54-57, Neapolis bk. Phazemon
71 Nemanes 95, 136, 138
Mithradates II. (Parthia kralı) 103, 120 Nemea 512
Mithradates II. 49, 55, 58-62, 71-72 Neoptolemos 85, 87, 95, 129-131, 134,
Mithradates III. 49, 62, 67, 72 136, 138, 200, 238-239, 273
Mithradates IV Philopator Philadelphos Nero, Tiberius 439
67-68, 72 Nikaia (İznik) 230, 318, 336, 445, 484
Mithradates V Euergetes 68-73 Nike 55, 62, 187, 215
Mithradates, Khrestos 77-79, 515, 527 Nikolaos (Peripatetik) 12, 76, 452
Mithras 297
Index 621
Nikomedeia (İzmit) 230, 318, 334, 337, Olympia 125, 197
341, 343, 348, 376 Olympos (Tahtalı) Dağı 296
Nikomedes I. 55-58 Olympos (Uludağ) 336
Nikomedes II Epiphanes 69 Olympos 294-296-297
Nikomedes III Euergetes 71, 89, 92-94, Ōmanēs/Ōmanios 23, 254, 280
96-97, 101-102, 106, 305 Ophlimos (Bel/Buyhale) Dağı 27
Nikomedes IV Philopator 106-117, 127, Oppius, Quintus 128-130, 140, 142-143,
129-131, 134-135, 137-139, 143, 146-147, 153, 185, 245
149, 156, 233, 244, 247, 283, 305-306, Orbius 188
309, 314, 486, 521, 528, 530 Orestes 24, 27
Nikonides (Thessalia'lı) 325-326 Orkhomenos Muharebesi 194, 224-229,
Nikopolis (Şebinkarahisar) 37, 485-487 231-232, 245-246, 267
Nisibis/Mygdonia’daki Antiokheia (Nizip) Oroanda 298, 443
405, 416-419, 423-424, 432, 434, 451 Orodes 469-470
Nisyros 176 Oropos 197
Nola 173 Orrhoene 480, 499
Notion 269 Orsabaris 502
Numidia 93, 117, 147, 158, 186 Orthagoras (Araksa'lı) 249
Nymphaion (Kalati) 9, 156, 501 Orthopagon 209
Nysa (Dionysos'un doğum yeri) 145 Ortiagon 63
Nysa (I. Pharnakes'in kızı; Ariarathes V Osca 324
Eusebes Philopator'un karısı) 67, 70, 78 Osroene 499
Nysa (III. Antiokhos'un kızı; I. Pharna- Ostia 437
kes'in eşi) 66 Othryai/Otroia/Atroa (Yenişe¬hir) 320
Nysa (III. Nikomedes'in karısı) 97, 305 P
Nysa (IV. Nikomedes'in karısı) 70, 106? Paeligni 170
Nysa (Sultanhisar) 128, 138-139, 248, 537 Pakhion 136, 152
Nysa (VI. Ariarathes'in kızı) 106 Paktolos (Sart Çayı) 477
Nysa (VI. Mithradates'in kızı; Ptolemaios Palakhos 80-85
III Auletes'in nişanlısı) 303, 505 Palakion (Balaklava/Ust’-Alma) 82
Nysa (VI. Mithradates'in kızkardeşi) 361 Palatinus Tepesi 291
O Palestine (Filistin) 287, 349, 373, 395, 495,
Oaros Irmağı 475 498
Octavianus/Augustus 26, 39, 240, 335, 445 Pamphylia 30, 94-95, 129, 140, 144, 151,
Octavius, Gnaeus 187, 199 184, 235, 249-250, 254, 287, 291-300,
Octavius, Lucius 301, 308, 447 331, 436, 440
Odessos (Varna) 9, 65, 90, 347 Panarmos Limanı 323
Odrysai 29, 195 Panopeos 207, 209
Oinoanda (İncealiler) 149, 249, 271 Pantikapaion (Kerç) 9, 86-87, 90, 122, 482,
Oksathres (Amastris'in oğlu) 52 484, 501, 505
Oksathres (VI. Mithradates'in oğlu) 500 Paphlagonia 4, 16, 21-22, 50-53, 56-58,
Oksyathres (Dareios'un erkek kardeşi) 52 63-65, 69-70, 89-90, 92-93, 95-96, 99,
Olba (Uzuncaburç) 26 101-102, 106, 111, 128, 130, 135, 137,
Olbia (Parutino) 9, 87, 90, 122, 273, 501 146, 154, 156-157, 163, 233-234, 244,
Olgassys (Ilgaz) Dağları 51, 130 247, 278, 290, 313, 334, 340, 345, 349,
Olthakos 352 382, 421, 433, 486-487, 490, 528
Papias 120 Pharmakus(s)a 301
Pappa/Tiberiopolis (Yunuslar) 298-299 Pharnakeia/Kerasos (Giresun) 5, 7, 33-35,
Parapotamos 207 41-44, 53, 64-65, 90, 112, 122, 125, 361-
Parion (Kemser Kalesi) 319, 333 362, 386, 493
Parisades 83, 86 Pharnakes I. 20, 30, 41, 62-67, 70, 72, 81,
Parth’lar 92, 346, 449, 468-469, 498, 529 147, 154, 496, 525
Parthenos 84-85, 88 Pharnakes II. 11, 19, 39, 90, 493-494, 503-
Parthia 105-106, 112, 118, 120, 146, 345, 510, 512, 518
407, 408, 449, 462, 467-469, 480, 491- Phaselis 183, 294, 296
492, 497-498 Phasis (Poti) 9
Paryadres (Parkhal/Parkhar) Dağları 16, Phasis (Rioni) Irmağı 7, 421, 476, 478
21, 27-29, 31, 33-37, 45-47, 112, 343, 350- Phasis Bölgesi, 9, 61, 91, 279, 465, 476
352, 453, 481, 486 Phazemon/Neapolis/Neoclaudiopolis/And
Pasargadai 280 rapa (Vezirköprü) 18, 486-487, 490
Patara 175-176, 183, 185, 249 Phazemonitis 18, 20-21, 154, 486, 490
Pedasos 254 Pherekydes 286
Pegasos 122, 124-125, 204 Philetairos 56, 120, 262, 356, 521
Peiraieus (Pire), 39, 195-204, 260, 267, 365 Philippos II. 82
Peisistratos 326 Philippos V. 63, 114, 336
Pelopidas 110, 118, 127, 183, 249 Philokaleia (Görele) 33, 44
Peloponnesos 192, 196-197, 439 Philon 121, 169
Peparethios 193 Philopoimenos 185, 220, 361
Pergamon 12, 56, 60, 63-64, 67-69, 116, Philotimos 222
136, 139, 147, 149, 152, 156, 158, 161, Phoinike (Fenike) 36, 209, 235, 372, 440,
163, 166, 168, 183, 185-187, 216-217, 452, 467, 495, 498
223, 231, 234, 247, 254, 256, 262, 301, Phoiniks 350
305-306, 366, 517, 521, 528 Phokaia (Foça) 257
Pergamon Krallığı 12, 116, 147, 528 Phokis 203, 204, 205, 207, 233
Perge 292 Phraates 408, 449, 462, 467-469, 480, 497-
Perikles 53, 196 498
Perinthos (Marmara Ereğlisi) 334 Phrygia 30, 53, 58-60, 62, 69-70, 79, 95,
Perperna 69, 324, 344 106, 108, 110, 116-117, 129, 135, 138,
Pers 6, 10-11, 22-24, 27, 30, 32, 39, 49, 52- 140, 143, 146, 185, 205, 240, 250, 271,
53, 77, 79, 82, 123, 125-126, 140, 154, 276, 278-279, 291-292, 294, 316, 319-320,
260, 280, 372, 461, 525 323, 331, 447, 508, 527-528
Persephone 57, 254, 328 Phrygia Epiktetos 138
Perses 125 Physkos (Marmaris) 185
Perseus 124-125 Picentines 170
Perseus II. (Makedonia kralı) 67, 115-116, Pimolisa (Osmancık) 21-22
147, 157, 250, 336, 523 Pimolisene 21, 22, 154
Petrakhos Dağı 209, 211 Pindenissos/Pendenissos 443
Phabda/ Phadisane (Fatsa) 41 Pisidia, 30, 144, 151, 184, 249-250, 254,
Phanagoreia (Tozer) 9, 87, 475, 500-501, 271, 291-292, 294, 297-298, 331
503, 510 Piso, Gaius Calpurnius 423
Phanarogia 156 Piso, Marcus Pupius 440
Phanaroia 18, 27-28, 38, 40, 112, 351-352 Pitane (Çandarlı), 234-235, 238-239
Index 623
Pityos 113 Ptolemaios Apion (Kyrene kralı) 305
Polemon 521 Ptolemaios I. Soter 47, 59, 51, 55, 57
Polemon I. 20, 29 Ptolemaios II Philadelphos 55, 57
Polemon I. 29 Ptolemaios III Euergetes 59
Polemonion (Bolaman) 41 Ptolemaios IV Philometor 115
Polution (Kos'lu) 61 X. Ptolemaios I Aleksandros 174, 272
Pompeiiani 170 XI. Ptolemaios II Aleksandros, 174, 272,
Pompeius, Gnaeus (Magnus) 11, 16, 18, 20, 320
23, 26, 28-29, 31, 33, 37, 154, 161, 171- Ptolemaios Keraunos 55
173, 204, 218, 247, 257, 263, 286, 289, Ptolemaios XII Auletes 309, 491, 499
296, 302, 306, 308, 343-344, 350, 354, Publicola, Lucius Gellius 254, 439
383, 423, 434-435, 438-472, 476-488, 490, Pydna 188, 523
492-503, 507, 509-512, 519, 522-525, 531 Pylaimenes 93-94, 99, 102, 135, 137, 490
Pompeius, Gnaeus Strabo 171 Pythodoris 23, 28-29, 31, 343, 486
Pompeius, Marcus 360 Pythodoros 29, 139, 142, 343, 486
Pompeius, Quintus Rufus 172-173, 306 R
Pompeϊopolis (Taşköprü) 131, 487, 499 Rex, Quintus Marcius 422, 424, 431, 434,
Pomponius, Marcus (Lucullus'un süvari 443, 446
komutanı) 351, 517 Rhesos (Kara Atlı Çayı) 325
Pomponius, Marcus (Pompeius'un komu- Rhizaion (Rize) 45-46
tanı) 349 rhododendron ponticum 45
Pontus Galatius 11 Rhodope 310
Pontus Mediterraneus 11 Rhodos 5, 12, 60-61, 64, 94, 104, 120,
Pontus Polemoniacus 11 141-143, 151, 157-158, 169, 174-176,
Popilius, Gaius 129, 137 178-185, 188, 199, 219, 235, 239, 248-
Poredoriks 217 252, 263, 267, 269-270, 301, 328, 332,
Posdala 450 378, 435, 438, 517
Poseidon 313, 436 Rhyndakos (Kocaçay) 231, 325, 330-331,
Poseidonios (Rhodos’lu) 12 429
Priapos 334 Roksane 361
Priene (Güllübahçe) 263, 366 Roksolani 85-86
Priscus, Manlius 481 Rufus, Minucius 129, 137
Prometheus 4, 477 Rutilius, Publius Nudus 316-318
Propontis (Marmara) 2-3, 7, 9, 43, 106, Rutilius, Publius Rufus 152, 161, 369
137, 183, 230, 318, 321, 323, 344, 440 S
provincia Asia 12, 69, 108, 145, 147, 159, Sadalas 195
186, 249, 268, 366, 369-370, 528 Sagylion Kalesi 19-20
Prusa (Bursa) 318, 336-337 Saittai (Sidas Kale) 259
Prusias ad Hypium (Üskübü) 376 Salluvi 170
Prusias ad mare/Kios (Gemlik) 65, 318, Salluvius, Gaius Naso 323
336, 376 Samnites 170
Prusias I. 63, 114, 116, 336 Samos 235, 268, 269, 435-436
Prusias II. 64, 67 Samothrake (Semadirek) 1, 268, 341, 435-
Ptolemaios (Kypros/Kıbrıs kralı) 444 436
Ptolemaios (VI. Mithradates'in hadım ağası) Sangarios (Sakarya) Irmağı 44, 58, 136,
357 138, 319-320
Sannoi 32, 36, 387 Sinope 7, 20, 24, 33, 38-41, 44, 53, 57, 61,
Saramene 18, 38 63-65, 73, 75, 81, 88, 122, 125, 150, 156,
Saravene 16 274, 277, 290, 312, 342-343, 347, 362,
Sardeis 148-149, 222, 251, 256, 259, 262, 381-388, 487, 509-510, 523, 527
477, 483, 517 Sinopis 63-64
Sardinia 436, 440 Sinoria (Bayburt?) 37, 362, 461-462, 481
Sarmatia 6, 9, 85-86, 106, 112, 135, 310 Sintoi 233
Saumakhos 86 Sipylos (Manisa Dağı) 251
Scaevola, Quintus Mucius 149, 152, 161, Sisenna, Lucius Cornelius 440
369, 517 Skepsis (Kurşuntepe) 250
Scipio, Lucius 252 Skiathios 193
scordion/scordion 47, 520 Skilyros 80, 82-83
Sebasteia (Sivas) 31, 362, 486 Skordoskoi 233
Sebastopolis/Karana (Sulusaray) 31, 465 Skorobas Dağı 135
Secilius 408 Skotion Dağı, 425
Selene 30, 254, 471 Skydisēs Dağı 34
Seleukos (Korsan) 342-343, 384-387 Skylaks (Çekerek) Irmağı 16, 22, 31, 40
Seleukos (Marathon'lu) 71 Skythia 5-6, 9-10, 24, 27, 65, 80-87, 92,
Seleukos I Nikator 49-51, 53-55, 66, 123, 106, 111-112, 130, 147, 205-206, 210, 273,
166 345, 352-353, 377, 413, 420, 465, 475,
Seleukos II. Kallinikos 59, 61 500-502, 527
Selge 59 Smerdis 123
Semiramis 22 Smyrna (İzmir) 69, 149, 152-153, 161,
Sentius, Gaius Saturninus 190, 204 166, 168, 222, 251, 262, 517
Septimius Severus 24, 280 Sokrates 167
Serapeion 57 Sokrates, Khrestos 106-108, 111, 146, 517,
Serapis 57 529
Sertorius, Quintus 289-291, 306, 308-309, Soloi/Pompeїopolis 289, 444, 486
311, 318-321, 324, 333-344, 348-349, 423, Sophene 373, 393, 405, 467-469, 492
450, 470, 530 Sornatius 353-354, 391, 408, 419
Servilius, Publius Vatia 102, 294-300, 308, Sothinos 190
310, 437, 471, 476, 492 Sparta 196, 465
Sesamos (Amasra’nın eski ismi) 52 Spartacus 450, 502
Sestos (Akbaş) 240 spikenard 47
Severus Alexander 280 Spodusa 5
Sextilius 394-395, 408 Stateira 361
Siara/Phiara (Yeni Han/Yıldızeli) 31 Sthenis 130
Sibylla 123 Stiphanē limnē 18
Sicilia 1, 99, 123, 153-154, 247, 302, 436- Stratonike 248, 462, 481, 482
437, 439-440, 445, 447 Stratonikeia (Eskihisar) 69, 151, 152, 155,
Side 30, 295-296, 299, 486 157, 185, 220, 248, 253-254, 361
Side/Polemonion 41 Sulla, Cornelius 12, 94-95, 104-105, 108,
Sidenos (Bolaman Çayı), 41 119, 153, 156, 161, 166, 169, 171-173,
Silanus, Marcus Iunius 93 186-187, 193-219, 222-241, 244-264, 267-
Sinatrukes 449 277, 280, 282, 284-289, 291-292, 294,
296, 299, 307, 328, 344, 350, 364, 371,
Index 625
388, 423, 435, 450, 491-492, 498, 513, Thourion 209, 211-212, 215
519, 524, 529-530 Thrakia 3, 50,-52, 55, 112, 125, 170, 188,
Sulpicius, Publius Rufus 173-174 190-191, 194-196, 203, 210, 230, 233,
Surami Dağları 470, 478 239-240, 310, 322, 346, 399, 402, 419,
Susurmena (Sürmene) 44 440, 465, 475, 502
Synnada (Şuhut) 267 Thyaios 88
synoikismos 82-83 Thyateira (Akhisar) 240, 246, 267
Syrgis 475 Thyessos 253
Syria (Suriye) 26, 36, 50, 55, 59-60, 70, Tibaranoi 32, 33, 90, 350, 362
120, 192, 195, 199, 287, 346, 349, 372- Tiberius 335
373, 395, 405, 436, 467, 469, 491, 494- Tibios 383
495, 497-498, 500, 531 Tieion (Filyos/ Hisarönü) 11, 52, 54, 56,
T 380-382
Tabai (Kale/Tavas Kalesi) 151, 185, 248, Tigranes (Tigranes II Megas'ın oğlu) 403,
252-253 449, 462, 466-469
Tainaron 436 Tigranes II Megas 92, 103, 105, 112, 146,
Taksiles 190, 204, 213, 231, 313, 324, 346, 287-289, 294, 309, 331, 345-346, 349,
351, 355, 357, 400 362, 372-375, 380, 383, 389-395, 398-418,
Tanaïs (Don) 9, 112, 475 422-424, 430-434, 446, 448, 450-452,
Tasios 85 462-463, 466-469, 471, 480, 486, 494-500
Taulara 125, 362, 430, 483, 524-525 Tigranokerta (Sered?) 288-289, 373, 392-
Tavion/Tavium, 276, 493 395, 398-400, 404-406, 413, 416, 422, 451
Tektosages 276, 492 Tigris (Dicle) 373, 375, 393, 401, 405, 409,
Telmessos (Fethiye) 175, 185 416, 418, 433, 480, 497-498
Telos 176 Tilphossion Dağı 225
Temesileos 53 Timagenes 161
Tenedos 238-239, 341, 348, 378 Tiryns 124
Teos 188 Tisaion 204
Termessos (Güllük) 184, 254-255 Titius, Lucius 216
Teutoni 94 Titius, Quintus 215
Thasos (Taşöz) 193 Tolistobogioi 217, 492
Thebai 125, 195, 197, 215 Tomis (Köstence) 9, 90, 347
Themessos 254 Tomisa 373, 393
Themiskyra (Terme) 4, 28-29, 31, 34-35, Torquatus, Lucius Manlius 439
39-41, 46, 112, 347-349, 351 Traianus 22-23, 280, 484
Themistokles 196 Trakheiotis 293
Theodosia (Feodosiya/Kaffa) 9, 87, 377, 501 Tralleis (Aydın) 29, 144, 155, 163, 166, 168,
Theophanes (Mitylene'li) 161, 257, 462 222, 251, 256, 262-263, 354, 399, 403,
Theophilos 163, 383 406, 437, 449
Thermodon (Terme Çayı) 35-36, 39-40, Trapezus 7, 9, 16-17, 28, 37-38, 44, 46, 53,
310, 347 64, 72, 90, 362, 481, 493
Thermopylai 203 Trapezusia 33-35, 44-45, 112
Thespiai 192, 194 Triarius, Gaius Valerius 336, 340-341, 344,
Thessalia 192, 194-195, 203-205, 223, 229, 348-349, 378-382, 392, 420, 424-425, 428-
233, 325, 327, 440, 487 429, 486, 495
Thoures 209 triērēs 179, 180-181, 312, 342, 509-510
Tripolis (Tirebolu) 33, 44
triticum 47
Troas 238-239, 241, 250, 263, 333
Troia/Ilion 4, 197, 239-240, 248, 250, 263,
284, 320, 323, 335-337
Trokmoi 13, 16, 22, 31, 450, 492
Tryphon 500
Tusculum 523
Tyras (Tira/Tiras) 9, 90, 273
U
Umbri 170
Urhi-Teşub 280
V
Vageses 469
Varius, Marcus 291
Varius, Quintus102
Varro, Aulus Terentius 252, 269-270
Varro, Marcus Terentius 439, 445
Varus, Plotius 439
venena 47
Venusini 170
Verginius 196
Verisa 31
Verres, Gaius 290, 292, 294, 447
Vestini 170
Voconius 341
Volsk 503
Vosges Dağları 34
Z
Zagora (Aksu Deresi) 42
Zakhalias 522
Zarbienos 372, 394, 406
Zela (Zile) 22-23, 26-27, 29, 31, 154, 276-
277, 425, 486-487, 490, 493
Zelitis 22-24, 30, 486
Zeniketes 294, 296
Zenobios 219-220, 251
Zenon 29
Zeugma 60
Zeus Stratios 27, 123, 154, 280, 312
Zeus Trophonios 207
Ziaelas 336
Zipoites 52, 54-56
Zopyrion 82
Zopyros 522

Arslan, Mithradates VI

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arslan, Mithradates VI

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MITHRADATES VI EUPATOR

Roma’nın Büyük Düşmanı

Ege Basım, Matbaa ve Reklam Sanatları Ltd. Şti.

Kapak Resmi: Mithradates Başı. Louvre Müzesi.

© Her türlü yayın hakkı saklıdır.

Antalya 2007 Murat Arslan

Metinde Kullanılan Hellence Harflere İlişkin

Sicilia’lı tarihçi Diodoros’a1 göre, Pontos eskiden göldü. Zamanla ken-

ederken kullanılan Latince planus gibi, Hellence (= pelagos [πέλαγος]) sözcüğüyle

λείας ἀφορίσας=Pontos Krallığı’ndan ayırdıktan sonra, Trokmoi tetrarkhes’i

2) Karadeniz Bölgesinin Tarihi Coğrafyası

yörenin hükümdarı ilan ederek Romalılara karşı ayaklanma girişiminde bulunmuş-

3) Karadeniz’deki Ethnik Gruplar

miktarda süpürge otu yetişirdi. Hayvancılık bakımından koyun, manda,

dünyanın en derin denizlerden biridir. Birçok noktada derinliği 2.100m’nin üzerin-

Yörenin ormanlık ve sarp arazisi özellikle meşe, kayın/gürgen, ladin ve orman

4) Pontos Krallığı’nın Hanedanlık Çizelgesi

itibaren Demetrios’la dost olmuştur. Bu yüzden Antigonos Monophthalmos, Mithra-

yılda Mithradates VI Eupator’un askeri kışlalarından biri olduğu düşünülmektedir

balıkçılık konusunda ikinciydiler. Burada yakalanan balıklar tuzlanarak ya da sala-

bağışlamıştır; Mithradates’e ise, Büyük Syria Bölgesi verilmiştir. Iustinus, burada

A. Mithradates VI Eupator’un Doğuşu’ndan Birinci

stratejik ve askeri amaçlı kurulmaktaydılar. Gene de antikçağın siyasi kelime dağar-

ta, Mithradates Eupator’un Olbia yöneticisi-komutanı Thyaios’un oğlu Diogenes’in

politik düşmanı Quintus Metellus Numidicus’un Roma’ya geri dönmesiydi (ayrıca

hazırlıklar onun –diplomatik, ekonomik, askeri ve hatta psikolojik olarak– uzun

W. Z. Rubinsohn (1993, 26) ise, M. Aquillius’un Senatus tarafından, İÖ. ca.

6) Delos Anıtı’nın Rekonstrüksion’u

dımlarıyla basılan sikkelerde Pontos sembolleri olan Pegasos, Gorgoneion, Diony-

A. BİRİNCİ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI

1. Küçük Asya Savaşları

propraetor’u (daha önceden praetor’luk yapmış eyalet valisi) olarak geçmektedir.

Βασιλ[εὺς Μιθραδάτη[ς] Λεωνίππῳ χαίρειν ·

2. Mithradates’in Küçük Asya Politikası

Hellence’deki bilindik sıfatlarından λυαῖος=azat eden/kurtarıcı arasında benzerlik

2.A. ‘Ephesos Akşamı’; Nedenleri ve Sonuçları

VI. Mithradates ve Aristion

Romalılar bütün kaynaklarını ve güçlerini bu savaşa yöneltmişlerdi. Hatta Kü-

3. Mithradates’in Rhodos Kuşatması

hareket değildi. Bu bakımdan halk ve Senatus belli etmemiş olsa da bu davranı-

olduğunu ve Mithradates’in devasa kuşatma aleti sambykē’ye saldırdığını zannet-

yoksun kalınca, Roma forum’una taşınan güvensizlik ve ödemelerdeki dengesizlikle

4.A. Sulla’nın Atina Kuşatması

4.B. Khaironeia Muharebesi ve Sonuçları

Khaironeia Muharebesi’nden sonra, Sulla’nın yanına gelerek, onun kısa zaman

4.C. Orkhomenos Muharebesi ve Sonuçları

kentler tarafından da σωτήρ καὶ εὐεργέτης=kurtarıcı ve hayırhah unvanlarıyla

tüm Romalıların düşmanı, savaşçı Pontos kralını yenerek Birinci Mithradates-Roma

A. İKİNCİ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI

1. Murena’nın Pontos Seferleri ve Sonuçları

köylerin sayısıyla, aslında Murena’nın Pontos topraklarına girmekteki amacını vur-

2. Cilicia Eyaleti’ndeki Korsanlık ve Haydutluk Faaliyetleri

Servilius’la birlikte Kilikia’dayken Sulla’nın ölüm haberini almış ve acilen Roma’ya

valler düzenliyorlardı. Korsanlar tarafından tapınım gören dinlerden doğu orijinli

A. ÜÇÜNCÜ MITHRADATES – ROMA SAVAŞI

1. Bithynia Kralı Nikomedes IV Philopator’un Vasiyeti

gücendirdi. Çünkü o, Mithradates’e karşı savaşmak ve böylelikle Roma’da büyük

sırasında öldürülmüştür. Appianos’un (Mithr. 71) versiyonunda ise, Khalkedon sur-

2. Mithradates’in Kyzikos Kuşatması

3. Direnme ve Boyun Eğiş; Lucullus’un Pontos İstilası

eden Thrakia kavimlerine ve Pontos sahillerindeki Apollonia, Kallatis, Parthenopo-

sözünü ettiği Tenedos önlerindeki savaş Lucullus’un Mithradates’in generallerinden

4. Lucullus’un Armenia Seferi

dates-Roma Savaşı’na devam ederken, Romalılar adına Armenia Kralı Tigranes II