XIII.

ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI

VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI
SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
14-16 Ekim 2009

S
PROCEEDINGS OF THE XIIIth SYMPOSIUM
OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD
EXCAVATIONS AND
ART HISTORICAL RESEARCHES
14-16 October 2009

AYRIBASIM / OFFPRINT

yayına hazırlayanlar
Kadir Pektaş
Saim Cİrtİl
Selda Özgün Cİrtİl
Gökçen Kurtuluş Öztaşkin
Hicran Özdemİr
Erbil Aktuğ
Ramazan Uykur
 PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ
SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ

XIII. ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI

VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI
SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
14-16 Ekim 2009
S
PROCEEDINGS OF THE XIIIth SYMPOSIUM
OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD
EXCAVATIONS AND
ART HISTORICAL RESEARCHES
14-16 October 2009

Yayına Hazırlayanlar / Editors

Prof. Dr. Kadir Pektaş
Yrd. Doç. Dr. Saim Cirtil
Dr. Selda Özgün Cirtil
Öğr. Gör. Gökçen Kurtuluş Öztaşkin
Araş. Gör. Hicran Özdemİr
Araş. Gör. Erbil Aktuğ
Uzm. Ramazan Uykur

Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur.

© Copyright 2010, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü

ISBN 978-605-5607-42-5
Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Sanat Tarihi Bölümü Yayınları No: 1

Baskı / Printed by
BİLTUR Basım Yayın ve Hizmet A.Ş.
Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No. 16
Ümraniye - İstanbul/ Türkiye
Tel: +90 (216) 444 44 03 Fax: +90 (216) 327 15 44
www.bilnet.net.tr
Sertifika no: 15690

Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution

Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.
Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, 34433 İstanbul
Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209
E.posta: info@zerobooksonline.com
www.zerobooksonline.com
www.egeyayinlari.com
 İÇİNDEKİLER

Prof. Dr. Kadir Pektaş’ın Konuşması ............................................................................................................................................................................................................................................. ix

Prof. Dr. Celal Şimşek’in Konuşması ............................................................................................................................................................................................................................................. xi

Prof. Dr. Halil Kumsar’ın Konuşması ....................................................................................................................................................................................................................................... xiii

Göynük Meryem Kadın Çeşmesi ve Bekâr (Girçık=Çıkçık=Gusülhane) Hamamı
Hakkı Acun ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 1
Morava Okulu/Ekolü (14.-15. yy Sırbistan)
Su Sultan Akülker ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 11
Eskişehir, Başara Köyü Kazılarında Bulunan Bizans Dönemi Kiliseleri
A. Oğuz Alp ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 21
Kapadokya Bölgesi Soğanlıdere Vadisi’ndeki Karabaş, Canavar ve Geyikli Kilise Duvar Resimleri ve
Skepides Ailesi
Feride İmrana Altun ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 31
Eski Ahlat Şehri Kazısı 2006-2007 Yıllarına Ait Sırsız Seramik Tipolojisi
Göknil Arda .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 41
Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları
Gökben Ayhan ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 49
İstanbul’dan Musluklu Taş Tekneler
H. Örcün Barışta ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 59
Öresun (Tepesi Delik) Hanı’nda Temizlik ve Restorasyon Çalışmaları
Ali Baş .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 69
Bitlis Kalesi Kazısı Sırlı Seramikleri Üzerine Bir Değerlendirme
Gülsen Baş .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 83
Denizli / Honaz’daki Tarihi Kalıntılar Üzerine Birkaç Söz
Ahmet Ali Bayhan ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 93
İstanbul - Heybeliada’daki Mekteb-i Bahriye-i Şâhane Kışlası’nın İnşaat Aşamaları Üzerine Bazı Gözlemler
Z. Kenan Bilici .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 105
Ahlat Underground Settlements Research Project 2007-2008-2009
Roberto Bixio – Andrea De Pascale with the collaboration of Andrea Bixio – Elisa Leger –
Alessandro Maifredi – Mauro Traverso – İrem Yalçın ..................................................................................................................................................................... 123
Edirne’de Bulgar - Ortodoks Kiliseleri
Yılmaz Büktel ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 131
Ayasuluk’ta Yeni Bulunan Kale Köşkü ve Hamamı
Mustafa Büyükkolancı ...................................................................................................................................................................................................................................................................... 143
iv

Türk Türbe Mimarisinde Ender Bir Örnek: “Milas Ortaköy’de İkiz Türbe”
Ersel Çağlıtütüncigil ............................................................................................................................................................................................................................................................................. 155
14. Yüzyıldan Üç Ahşap Minber / Birkaç Soru, Birkaç Cevap
Nusret Çam ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 165
Gereme Panagia Kilisesi (2005 Yılı Kazı Sonuçları)
Nilay Çorağan Karakaya .............................................................................................................................................................................................................................................................. 175
2008 Dönemi Ani Kazılarında Ortaya Çıkarılan İnsan ve Hayvan Figürlü Keramik Kaplar Üzerine
Değerlendirmeler
Yaşar Çoruhlu ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 185
Alaşehir Kurşunlu Han Kazı ve Temizlik Çalışmaları
Ertan Daş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 197
Balat İlyas Bey Külliyesi 2008 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları
Yekta Demiralp - Şakir Çakmak ........................................................................................................................................................................................................................................ 213
Teke Yöresi Sarnıçları
A. Şevki Duymaz ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 225
Yeşilbağcılar (Gibye) Evleri
Mustafa Ekmekçi - Sertan Atasoy ..................................................................................................................................................................................................................................... 235
2008 Alara Kazısı
Osman Eravşar ............................................................................................................................................................................................................................................................................................ 245
Urfa Türk İslam Mimarisinde Ejder Figürünün Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme
Süreyya Eroğlu .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 253
Bilecik-Osmaneli’de Bir Osmanlı Dönemi Rum Kilisesi: Hagios Georgios
Seçkin Evcim .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 259
Seyitgazi - Doğançayır Beldesinde Bulunan Melekgazi Zaviyesi
Ali Gerengi ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 269
Tamarra de Lempicka ve Hale Asaf / Art-Deco’nun Işığı ve Özü
Kıymet Giray ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 281
Balat İlyas Bey Külliyesi Kazısında Ortaya Çıkarılan Seramiklerin Değerlendirilmesi (2007-2008)
Sevinç Gök Gürhan ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 291
Hierapolis Martyriumu / Arkeolojik ve Mimari Analiz
Güven Gümgüm ......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 307
Kemah Çevresinden Birkaç Urartu Kalıntısı
Hamza Gündoğdu ................................................................................................................................................................................................................................................................................... 317
Kitabelere Taşınan İmgeler: Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Beyliği Örnekleri
Sema Gündüz ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 325
Yumuktepe Pişmiş Toprak Kandilleri
Eda Güngör - Gülgün Köroğlu - Ergün Laflı ...................................................................................................................................................................................................... 333
Bulgaristan’da Az Bilinen Bir Osmanlı Eseri: Hasköy Hamamı
Bahriye Güray ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 343
Bandırma Eski İskele / Belediye Eski Binasının Mimari ve Fonksiyonel Özellikleri
Şennur Kaya – Akın Tuncer ..................................................................................................................................................................................................................................................... 351
 v

Ankara Saraç Sinan Camisi 2008 Yılı Restorasyonu

Ali Kılcı ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 359
Orta Asya Türk Zaman/Mekan Algısının Zara Halılarına Uzanan Yansımaları
Sibel Kılıç ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 371
The Külliye of Gazi Turhan Bey in the Village of Kırkkavak, District of Uzunköprü Research and
Resurrection of a Disappeared Early-Ottoman Building Complex
Machiel Kiel ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 381
Amorium’da Bulunan Yeni Veriler Işığında Bizans Dünyası’nda Şarap Üretimi
Oğuz Koçyiğit .................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 393
Bitlis Kalesi Yapıtaşlarının Jeolojik Özellikleri ve Mühendislik Problemleri
Tamer Koralay – Mehmet Özkul – Halil Kumsar – Kadir Pektaş ................................................................................................................................... 403
Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ Takıları
Gülgün Köroğlu ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 417
Hadrianoupolis ve Çevresinden Geç Ortaçağ Sırlı Seramik Örnekleri
Ergün Laflı – Gülseren Kan Şahin ................................................................................................................................................................................................................................... 427
Kuşadası - Kadıkalesi / Anaia Kazısı 2009 Yılı Çalışmaları
Zeynep Mercangöz – Filiz İnanan .................................................................................................................................................................................................................................... 433
Panaztepe Bizans Dönemi Sırsız Seramikleri
Sinan Mimaroğlu ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 443
Amasya-Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı Kazısı 2009 Yılı İlk Sonuçları
E. Emine Naza-Dönmez .................................................................................................................................................................................................................................................................. 453
Kastamonu-Kasaba Köyü Mahmud Bey Camii Kalem İşi Bezemeleri ve Osmanlı Bezeme Sanatına Etkileri
Candan Nemlioğlu ................................................................................................................................................................................................................................................................................. 463
Tatlarin Yeraltı Şehri
Demet Okuyucu .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 473
Akdenizle Kucaklaşan Osmanlı Seramikleri ve Günümüze Ulaşan Yansımaları
Gönül Öney ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 479
Eyüp’te Bir Grup Çarduvar (Açık) Türbe Hakkında Notlar
Hakkı Önkal ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 481
Denizli Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup
Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın ..................................................................................................................................................................................................................... 489
Marmaray-Metro İnşaatı Sirkeci Kurtarma Kazılarında Bulunan Osmanlı Camları
Üzlifat Özgümüş ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 501
Yüzyılın Tanığı Afyonkarahisar Lisesi
Selda Özgün Cirtil ................................................................................................................................................................................................................................................................................... 507
Niğde-Çamardı İlçesi’ndeki Türk Mimarî Eserleri
Mehmet Özkarcı ......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 517
Eskişehir Karacahisar Kalesi Ortaçağ Seramiklerinden Bir Grup: Yeşil ve Erguvan Lekeli Seramikler
Muradiye Öztaşkın ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 525
Denizli Beyliği ve Sikkeleri Hakkında Bir Araştırma
Gündegül Parlar ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 537
vi

Denizli - İlbadı Mezarlığı’ndaki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mezar Taşları Üzerine

Kadir Pektaş ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 545
Denizli ve İlçelerinin (Buldan, Bekilli, Çal, Tavas Yatağan, Serinhisar, Acıpayam) Kapı Tokmak ve
Kapı Halkaları
Betül Savcı .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 553
Bakü - Şirvanşahlar Sarayı’ndaki ‘Divanhane’ Yapısı Hakkında
Yüksel Sayan .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 561
Anadolu’da Selçuklu Döneminde Niğde ve Kayseri Çevresinde Bulunan Taçkapılar Üzerine Bazı Düşünceler-I
Mustafa Kemal Şahin ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 569
Sepet Tipi Küpelere Bizans Anadolusu’ndan Yeni Bir Yorum: Amorium Sepet Tipi Küpeleri
Murat Şen ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 583
Laodikeia Kuzey Bazilikası (Kilisesi)
Celal Şimşek – Bahadır Duman ......................................................................................................................................................................................................................................... 593
Türk İslam Sanatında Şadırvan Mimarisinin Ortaya Çıkışı Üzerine
Şerife Tali ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 603
Sivas Kangalağası Konağı’nın 19. Yüzyıl Türk Resim Sanatı Tarihi İçindeki Yeri ve Önemi
Gülsen Tezcan ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 613
Hoşap Kalesi Kazısı - 2008
Mehmet Top ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 621
Heyet-i Edebiyye’de İki Ressam: Nazmi Ziya ve Çallı İbrahim
Elvan Topallı .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 631
Osmaniye Ortaçağ Seramikleri Ön Değerlendirmesi
Füsun Tülek ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 639
Artuklu Meliki İmâdeddîn Ebu Bekr’in Sikkesinde Ejder/Evren İle Mücadele İkonografisi
Ramazan Uykur ......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 647
Gelibolu Yarımadası’nda Bir Osmanlı Yerleşimi: Yenişehir (Burhan)
Ali Osman Uysal ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 653
16.-18. Yüzyıllarda Osmanlı Saray Terzileri Teşkilatı
Bahattin Yaman ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 663
Bozcaada Köprülü Mehmet Paşa ve Alaybey Camileri
Alptekin Yavaş .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 671
1855 Depreminden Sonra Bursa’da Osman ve Orhan Gazi Türbelerinin Yeniden İnşası
Doğan Yavaş .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 681
Hermann Jansen’in Bazı Anadolu Kentleri İçin Yaptığı Konut Tasarımları ve Denizli Örneği
Mehmet Yavuz .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 693
Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler
Nurcan Yazıcı ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 707
Edirne Dilaverbey Mahallesi Kurtarma Kazılarında Bulunan Erken Osmanlı Seramikleri
Gülgün Yılmaz ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 721
 DENİZLİ ARKEOLOJİ MÜZESİ’NDE YER ALAN
BİZANS DÖNEMİ MADEN HAÇLARINDAN BİR GRUP

Hicran ÖZDEMİR* – Gökçen K. ÖZTAŞKIN**

Özet
Bu çalışmada Denizli Arkeoloji Müzesi’ndeki yirmi bir adet maden haç incelenmiştir. Eserlerden on altı
tanesi kolyelerde kullanılan pandantif haçlardan oluşmaktadır. Bir adet buhurdan yâda kandil askısı
parçası olarak kullanılan haç yer almaktadır. Ayrıca koleksiyonda bir adet tören haçı, bir adet takdis
haçı ve bir tane röliker haç bulunmaktadır. Bir haçın ise kullanım şekli anlaşılamamıştır. Haçların
iki tanesi pirinç, diğer on dokuz örnek ise bronzdan yapılmıştır. Haçların tamamı döküm tekniğinde
yapılmış ve üzerlerindeki süslemeler kazıma tekniğiyle oluşturulmuştur. Eserler arasında Meryem
tasvirli takdis haçı ve Aziz Georgios tasvirli röliker haç parçası dikkat çekicidir. Üslup özelliklerine göre
ve benzer örnekler ışığında yapılan değerlendirmeyle müzede yer alan haçlar, Orta Bizans Dönemi’ne
tarihlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Bizans, Maden Haç, Denizli Arkeoloji Müzesi, Pandantif, Röliker

Abstract
A Group of Metal Crosses in Denizli Archaeological Museum
In this study twenty one Byzantine metal croos were examined took place in Denizli Archaeological
Museum collection. Sixteen of them are used in necklace as pendant crosses. One cross used on the
chain of a lamp or a censer. In addition, there is one prossecional cross, one blessing cross and one
reliquary cross in the collection. The using of one cross is not comprehend. Two of the crosses are
made of brass and the others are bronze. The crosses are made by casting tecnique and the decorated
by incised. Among the samples, the blessing cross with Virgin Mary and the reliquary cross with St.
Georgios are remarkable pieces in the collection. The evaluation with style features and according to
similar samples; the crosses in the collection must be belong to the Middle Byzantine Age.
Keywords: Byzantine, Metal Cross, Denizli Archaelogical Museum, Pendant, Reliquary

Bu çalışmada Denizli Arkeoloji Müzesi’ndeki yirmi bir adet maden haç incelenmiştir. Eserler müzeye satın alma,
bağış ve mahkeme kararıyla gönderilmeleri yoluyla kazandırılmıştır. Bu sebeple eserlerin buluntu yerleri kesin
olarak bilinmemektedir. Eserlerden on altı tanesi kolyelerde kullanılan pandantif haçlardan oluşmaktadır. Bir adet
buhurdan yâda kandil askısı parçası olarak kullanılan haç yer almaktadır. Ayrıca koleksiyonda bir adet tören haçı,
bir adet takdis haçı ve bir tane röliker haç bulunmaktadır. Bir haçın ise kullanım şekli anlaşılamamıştır. Haçların

* Hicran Özdemir, Araştırma Görevlisi; Pamukkale Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü. E.posta: ozdemir.hicran@hotmail.com
** Gökçen K. Öztaşkın, Öğretim Görevlisi; Pamukkale Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü. E.posta: gokcenko@gmail.com
490 Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın

iki tanesi pirinç, diğer on dokuz örnek ise bronzdan yapılmıştır. Haçların tamamı döküm tekniğinde yapılmış ve
üzerlerindeki süslemeler kazıma tekniğiyle oluşturulmuştur.1
Hıristiyan sanatında dini semboller arasında en yaygın olarak kullanılan haç motifidir. Farklı kültürlerde, farklı
anlamlar yüklenerek kullanılan çeşitli tiplerdeki haç sembollerinin kullanımı, MÖ 4000 yıllarına kadar uzanmak-
tadır. Hıristiyan tarihi içerisinde haç, İsa’nın çarmıha gerilmesiyle önemli bir sembol haline gelmiştir. Tertullian,
(yak. MS 160-220) Hıristiyanlara yanlarında her zaman ve her mekânda haç bulundurmalarını tavsiye etmiş, her
iş öncesinde istavroz çıkarmalarını öğütlemiştir.2 Resmi olarak Bizans İmparatorluğunda haç kültü, 4. yüzyılda
Büyük Konstantin’in Milvian Köprüsü’ndeki savaş sırasında gördüğü rüyadan sonra önem kazanır. Eusebios’a
göre; imparator rüyasında, gökyüzünde parlayan bir haç ve EN TOYTOÛ NIKA (Bunda Kazanacaksın) yazısını
görür. İmparatorun savaşı zaferle sonuçlandırmasının ardından artık haç simgesi, Hıristiyanlığın kullanımına özgü
kılınmıştır.3 Milvian Köprüsü Savaşı’nın yanı sıra imparatorun annesi Helena’nın kutsal topraklarda gerçek haçın
parçalarını bulması, haç kültünün daha da gelişmesini sağlamıştır.4
Haç, Hıristiyan sanatında sembolik anlamı ve litürjideki yeri nedeniyle önem taşır. Sembolik olarak haç, İsa’nın
çarmıha gerilişini, ölüme karşı zaferi, Hıristiyan inancını ve imparatorlar için düşmanlara karşı kazanılan zaferi
temsil eder. Maden haçlar imparatorluk törenlerinin yanı sıra askeri törenlerin ve özellikle dini ayinlerin en önemli
parçasıdır. Tören alaylarında taşınan haçlar “Latin haçı” tipindedir. Kollar merkezden uçlara doğru genişler ve
genellikle ikişer damla, daire veya üç yapraklı yonca ile sonlanır. Diğer kollardan daha uzun olan alt kolda, ahşap
bir asanın geçirilebileceği silindirik bir parça bulunur.5
Denizli Müzesi koleksiyonunda, form ve süsleme özellikleriyle dini tören esnasında tören alayında kullanıldığını
düşündüren bir haç bulunmaktadır. (Kat. No: 19) Eserin en yakın benzeri, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi
koleksiyonundaki 12. yy sonu ile 13. yy başına tarihlendirilen bir Ermeni haçıdır.6 Haç kolları palmet şeklinde
sonlanan başka bir örnek de yine aynı müzede yer almaktadır ve palmet biçiminde uçlarının olması özelliği ile
Ermeni Haçı olabileceği düşünülmektedir.7
Dini seremonilerde kullanılan tören ve takdis haçları farklı boyutlardadır. Küçük boyutlu takdis haçlarını rahip,
ayin esnasında elinde taşır. Denizli Müzesi koleksiyonunda yer alan ve boyutlarıyla takdis amaçlı kullanıldığını
düşündüğümüz haçın üzerinde kazıma tekniğinde Meryem görülmektedir. (Kat. No: 20) Orans duruşta, başının
üzerinde adının kısaltması yazılı olan, stilize üslup özellikleri taşıyan Meryem yâda aziz figürleri Orta Bizans
Dönemi’nde takdis haçlarında ve rölikerlerde yoğun olarak kullanılmıştır.8 Eserin üzerindeki Meryem figürünün
üslup özellikleri açısından benzer bir örneği, Sadberk Hanım Müzesi’nde yer alan röliker üzerinde görülmektedir.9

1 Bizans dönemi maden eserlerinde kullanılan malzeme ve teknikler için bkz. Acara, Meryem; Bizans Maden Sanatında Dini Törenler Sırasında
Kullanılan (Liturjik) Eserler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji-Sanat Tarihi A.B.D., An-
kara 1997, 101-109.
2 Haç motifinin tarihi süreç içerisinde değişik toplumlardaki kullanım şekilleri ve Hıristiyan teolojisindeki yeri için bakınız; Albayrak, Kadir; “Din-
sel Bir Sembol Olarak Haç’ın Tarihi”, Dinî Araştırmalar Dergisi, C:7, S: 19, Ankara, 2004, 105-129.
3 Eser, Meryem Acara; “Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Ermeni Haçı”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, C:21, S:1, Ankara, 2004, 143-151, s. 144.
4 Podskalsky, Gerhard; “Cross”, Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.: A. Kazhdan) C:1, Oxford Universty 1991, s. 549-550.
5 Acara, Meryem; “Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C:15, S: 1, Ankara,
1998, 183-201, s. 195.
6 Eser, Meryem Acara; 2004, 143-151.
7 Acara, Meryem; “Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndeki Bizans Maden Eserleri: Ağırlıklar ve Haçlar”, (ed. Koray Olşen) 22. Araştırma
Sonuçları Toplantısı, C:2, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2005, 51-58. s. 55. (Env.No: 44.30.76)
8 Orta Bizans Döneminde maden eserlerdeki üslup değişimi için bkz.: Eser, Meryem Acara; “Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı”, Ka-
lanlar 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans (ed: Ayla Ödekan), Vehbi koç Vakfı, İstanbul, 2007, 37-39.
9 Bilgi, Hülya; “Röliker Haç”; Kalanlar 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, (ed:Ayla Ödekan); Vehbi Koç Vakfı, İstanbul, 2007, s. 261.
 Denizli Arkeoloji Müzesi̓nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup 491

Törensel kullanımının yanı sıra haçlar, küçük boyutlu olarak pandantif şeklinde boyna asılarak kullanılmıştır. Bu
haçlar süs eşyası olarak kullanılmamıştır. Hıristiyan inancını simgelemelerinin yanı sıra hem kadın hem erkeklerin
kullandığı, nazar, hastalık ve kötülüklere karşı koruyucu olduğuna inanılan takılardır.10 Denizli Müzesi’nde yer
alan eserlerden on yedi tanesi pandantif olarak kullanılan haçlardandır. (Kat. No: 1-16 arası) Hıristiyanlar tara-
fından her dönem beğeniyle kullanılan pandantif haçların, çoğunlukla sade örnekler olması, tarihlendirilmelerini
zorlaştırmaktadır. Bu sebeple; özellikle ait oldukları kontekstler saptanabilen kazı buluntuları tarihlendirme için
ana kriteri oluşturmaktadır.
Müzedeki pandantif haçlardan beş tanesinin üzerinde kazıma tekniğinde iç içe geçmiş dairesel bezemeler ile
oluşturulmuş süslemeler görülür. Bu süslemelerin görüldüğü ve Denizli Arkeoloji Müzesi’ndeki örnekler ile
benzerlikler gösteren haçlar, çoğunlukla Erken Bizans Dönemi içerisinde değerlendirilmişlerdir.11 Ancak bu şe-
kilde bezemelerin görüldüğü eserler son dönemlerde yapılan çalışmalarda, Orta Bizans Dönemi kontekstlerinde
de ele geçirilmiştir.12 Orta Bizans Dönemi içerisinde değerlendirilen başka benzer örnekler Kütahya Müzesi’nde
bulunmaktadır.13 Ayrıca 6.-10. yüzyıllar arasında değerlendirilen örnekler de mevcuttur.14 Dairesel bezemeli ör-
neklerden bir tanesi, dairesel bezemelerinin kompozisyonuyla ve boyutlarıyla diğerlerinden farklıdır. (Kat. No: 5)
Bu haçın çok benzer bir örneği 7.-10. yüzyıllar içerisinde değerlendirilmiştir.15 Amorion’da bulunan başka bir
benzer pandantif ise 10. yüzyıla tarihlenmiştir.16 Çok benzer başka bir örnek 11.-13. yüzyıllar arasına tarihlen-
dirilen Yumuktepe’de bulunmuştur.17 Bu durum dairesel bezemeli pandantif haçların üretiminin ve kullanımının
yüzyıllar boyunca devam ettiğini göstermektedir.
Dairesel bezemeli örneklerin dışında küçük boyutlu pandantifler içerisinde haç kollarının boğumlu yapılışıyla
farklılık gösteren haçın bir benzeri 6-9. yüzyıllar arasına tarihlenmiştir.18 (Kat. No: 10) Katalog No. 11 ile pa-
ralellik gösteren örnekler, Magnesia Ad Meandrum’da ele geçmiştir.19 Kat. No: 6’da tanıtılan, kolları dairesel
biçimde düzenlenmiş haçın; Komotini müzesinde sergilenen benzerlerinin tarihlendirilmesi için 11.-12. yüzyıllar
önerilmiştir.20 Pandantif haçlar içerisinde diğerlerinden daha büyük boyutlu olan ve üstünde kazıma ile oluştu-
rulmuş ikinci bir haç motifi görülen parçanın en yakın benzeri, İzmir Arkeoloji Müzesi’nde bulunmaktadır ve
9-12. yüzyıllar arasına tarihlendirilmiştir.21 (Kat. No: 2) Kenarları küçük topuzlarla sonlanan üzeri bezemesiz
haçın form olarak bir benzeri, Milet Müzesi’nde bulunmaktadır. Altında sap kısmı görülmektedir. Denizli il sınır-
ları içerisinde bulunan ancak Milet Müzesi’nde sergilenen tören haçı için Orta Bizans Dönemi değerlendirmesi

10 Köroğlu, Gülgün; Anadolu Uygarlıklarında Takı, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 2004, s. 45.
11 Arthur, Paul; Bizans ve Türk Döneminde Hierapolis (Pamukkale), (Çev: Nalan Fırat), Ege Yayınları, İstanbul, 2006, s. 92-93. Resim: 35-2; 5-6.
yüzyıllara tarihlenen Kudüs Müzesi örnekleri için bkz.: http://www.imj.org.il/imagine/item.sap?itemNum=199966 .
12 11.-13. yüzyıl içerisinde değerlendirilen Yumuktepe buluntuları için bkz. Köroğlu, Gülgün; “Yumuktepe Kazılarından Ortaçağ Takıları”, XIII.
Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (Baskıda); 11. yüzyıla tarihlendirilen Amorion buluntusu için bkz.
Lightfoot, Christopher – Eric Ivison; “Amorion 2006”, Anatolian Archaelogy, S: 12, Ankara, 2006, 29-31, s. 30.
13 Eser, Meryem Acara; “Kolye Haçlar”; Kalanlar 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, (ed. Ayla Ödekan); Vehbi Koç Vakfı, İstanbul, 2007,
s. 248.
14 Ambrose, John (ed.); Ancient Art XLIV, Museum Quality Ancient Art, Medfield, 2008, s. 26.
15 http://edgarlowen.com/a57am.shtml. No: 8764.
16 Lightfoot, Christopher; Amorium: Anadolu’da Bir Bizans Kenti, Homer, İstanbul, 2007, s. 160.
17 Köroğlu, Gülgün; “Yumuktepe Kazılarından Ortaçağ Takıları”, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyu-
mu, şekil 1-5. (Baskıda)
18 Ambrose, John; a.g.e. s. 26b. Başka bir örnek için ayrıca bkz.: http://www.marcdury.com/recent_sales_2.shtml
19 Bingöl, Orhan; Menderes Magnesia’sı (Magnesia ad Meandrum), Homer, İstanbul, 2005, s. 186.
20 Evans, Helen C. (ed.), Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261, Metropolitan Museum of Art, NewYork,
1997, s.173. Kat.No:124, A-B. (Bu örneklerin üzerinde aziz tasvirleri görülmektedir, ancak form olarak Denizli Arkeoloji Müzesi örneğine ben-
zemektedir.)
21 Oral, Zeynep; “Pandantif Haç”; Kalanlar 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, (ed: Ayla Ödekan); Vehbi Koç Vakfı, İstanbul, 2007, s. 234.
492 Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın

yapılmıştır.22 Ancak aynı şekilde kenarları küçük topuzlarla sonlanan Atina Bizans Müzesi’ndeki başka bir örnek
için 6. yüzyıl tarihi önerilmiştir.23
Törensel işlevlerinin yâda pandantif olarak kullanımlarının dışında; Bizans döneminde maden haçlar, polykan-
dilyon, kandil yâda buhurdan askılarında da kullanılmıştır.24 Her iki ucunda zincire bağlanmasını sağlayan hal-
kaları bulunan bu tip haçlar, çoğunlukla küçük boyutludur. Denizli müzesinde yer alan ve karşılıklı iki haç ko-
lunda halkası olan örnek; iki zincir parçası arasında bağlayıcı olarak yâda zincir askısı bağlantısında kullanılmış
olmalıdır.25 (Kat. No: 17)
Rölikerler, Hıristiyan inancında Hz. İsa, aziz ve azizeler gibi kutsal sayılan kişilere ait eşyaların, beden yâda giy-
si parçalarının veya kemiklerin saklanması için özel olarak yapılmış kutulardır.26 Röliker haçlar ise çoğunlukla
Orta Bizans Dönemine tarihlenen bir eser grubudur. 9. yüzyıldan itibaren çeşitli sosyal statülere sahip insanlarca
kullanılmış; 12. yüzyılda piskopos giysilerinin resmi bir parçası haline gelmiştir.27 Röliker haçlar altta ve üstte
birbirlerine menteşeler yardımıyla bağlanmış iki parçadan oluşurlar ve gerektiğinde açılabilirler. Üst haç kolunda
menteşeler arasına yerleştirilen asma halkası ile bir zincire geçirilerek kullanılırlar.
Denizli Arkeoloji Müzesi’ndeki haçlar arasında bir adet röliker haç parçası mevcuttur. (Kat. No: 21) Üzerinde
Aziz Georgios’un tasvir edildiği haçın üslup özelliklerine, figürün el ve ayaklarının duruşu ile benzer örnekler,
İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde yer almaktadır.28 Yine Anadolu
Medeniyetleri Müzesi’nde Meryem tasvirli bir röliker üzerinde; Denizli Arkeoloji Müzesi’ndeki rölikerle aynı
biçimde; figürün göğsü üzerinde renkli cam yerleştirilmesi için açılmış bir yuva görülmektedir.29 Röliker üzerin-
de görülen Aziz Georgios yazıtında ise I (yota) yerine H (hita) kullanılmıştır. Yazıtlardaki bu özellik Orta Bizans
Dönemi’nde karşılaşılan bir uygulamadır.30
Denizli Arkeoloji Müzesi’nde yer alan haçlardan bir tanesinin işlevi belirlenememiştir. (Kat. No: 18) Latin haçı
formundaki eserin uzun kolunda; haç kolundan daha dar yapılmış küçük bir çıkıntı yer almaktadır. Bu özelliğiyle
asa gibi ahşap bir yüzeye aplik edilerek kullanıldığı düşünülebilir. Ancak haçın boyutları göz önüne alındığında bu
şekilde kullanıma uygun olmadığı anlaşılmaktadır.

22 Mercangöz, Zeynep; “Aziz Georgios Yazıtlı Ayin Haçı”; Kalanlar 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, (ed: Ayla Ödekan); Vehbi Koç Vakfı,
İstanbul, 2007, s. 253-254.
23 Atina Bizans Müzesi BXM 347.
24 Bizans dönemi polykandilyonları için bkz. Acara, Meryem; “Bizans Döneminde Maden Aydınlatma Araçları ve Orta Dönem Polykandilyonları”,
Ortaçağ’da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan, (ed. Nermin Şaman Doğan), Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü, Ankara,
2002, 23-37.; kandiller için bkz. Demirel, Zeliha, “Bizans Dönemine Ait Bronz Kandiller ve Bir Tipoloji Önerisi”, Anadolu Üniversitesi Ede-
biyat Fakültesi Dergisi, S. 3, Eskişehir, 2002, 173-199; buhurdanlar için bkz. Köroğlu, Gülgün; “Bizans Dönemi Buhurdanları ve Haluk Perk
Müzesi’ndeki Örnekler”, Tuliya I, İstanbul, 2005, 261–308.
25 Haçların bu şekilde zincirlerde kullanımlarının iki farklı uygulaması için bkz. Acara, Meryem; 1997, Res. 59 ve 240.
26 Frazer, Margaret E. – Anthony Cutler; “Reliquary”, The Oxford Dictionary of Byzantium, (ed.: A. Kazhdan) C:3, Oxford Universty, 1991, s. 1782.
27 Eser, Meryem Acara; “Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı”, Kalanlar 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans (ed: Ayla Ödekan),
Vehbi koç Vakfı, İstanbul, 2007, 37-39, s. 38.
28 İstanbul Arkeoloji Müzeleri’ndeki örnek için bkz. Eser, Meryem Acara; “Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı”, Kalanlar 12. ve 13.
Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans (ed: Ayla Ödekan), Vehbi koç Vakfı, İstanbul, 2007, s. 185. Ankara Anadolu Medeniyetleri rölikerleri için bkz.
Aydın, Ayşe; “Reliquienkreuze Im museum Von Ankara (Anadolu Medeniyetleri Müzesi”, Sanat Tarihi Dergisi, S: XII, İzmir, 2002, 25-40. S. 32.
Abb. 12.
29 Aydın, Ayşe; a.g.e. s. 34. Abb. 16.
30 Mercangöz, Zeynep; a.g.e. s. 253.
 Denizli Arkeoloji Müzesi̓nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup 493

Katalog
Kat. No: 1 Res. No: 1-A Müze Env. No: 1802 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 05.12.1985 Ölçüleri: Yük.: 3,7 cm, Gen.: 2,6 cm
Haç döküm tekniğinde, üzerindeki süslemeler ise kazıma tekniğinde yapılmıştır. Haç kolları, dışarıya doğru ha-
fifçe genişlemektedir. Dikey kolların bir tanesinin ucunda zincir yâda ipe asmak için halka bulunur. Haçın dört
kolunda ve merkezde iç içe iki konsantrik daire şeklinde süsleme yer alır. Haçın diğer yüzeyi ise bezemesiz bıra-
kılmıştır.

Kat. No: 2 Res. No: 1-B Müze Env. No: 4074 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 13.12.2001 Ölçüleri: Yük.: 6,2 cm, Gen.: 4,4 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haç, Latin Haçı biçimindedir. Üst kolda bir halka yer alır. Geniş bir bordür ile çevre-
lenmiş eserin, hafifçe genişleyen haç kollarının köşeleri yuvarlak yassı topuzlarla son bulur. Bu topuzlar üzerinde
kazıma tekniğinde iç içe daireler işlenmiştir. Latin haçı biçimindeki eserin ön yüzü derin oyularak, üste doğru yer-
leştirilmiş durumda daha küçük ölçülerde bir Latin haçı işlenmiştir. Bu haçının merkezi ve haç kollarının ucunda
kabartma daireler bulunur. Pandantifin arka yüzü ise bezemesiz bırakılmıştır.

Kat. No: 3 Res. No: 1-C Müze Env. No: 1819 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 05.12.1985 Ölçüleri: Yük.: 3,1 cm, Gen.: 2 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haçın kolları, merkezden dışa doğru üçgen formuna yakın biçimde genişlemektedir.
Dikey kolların bir tanesinin ucunda zincir yâda ipe asmak için halka bulunur. Alt kol diğer kollardan biraz daha
uzun ve geniştir. Dört kolda kazıma tekniğinde iç içe daireler şeklinde süsleme yer alır. Haçın arka yüzü ise beze-
mesiz bırakılmıştır.

Kat. No: 4 Res. No: 1-D Müze Env. No: 1071 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 05.12.1979 Ölçüleri: Yük.: 3,9 cm, Gen.: 2,1 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haçın, her iki dikey kolu yatay kollarından daha uzundur. Kollar merkezden dışarıya
doğru hafifçe genişlemektedir. Dikey kolların bir tanesinin ucunda zincir yâda ipe asmak için halka bulunur. Üze-
rindeki süslemeler kazıma tekniğinde yapılmıştır. Haçın kollarının birleşme noktasında iç içe dairelerden oluşan
bir süsleme bulunur. Bu süsleme haçın yan ve üst kollarında birer, alt kolunda ise iki adet olmak üzere tekrarlan-
mıştır. Haçın diğer yüzeyi ise bezemesiz bırakılmıştır.

Kat. No: 5 Res. No: 1-E Müze Env. No: 2988 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 02.08.1989 Ölçüleri: Yük.: 7,7 cm, Gen.: 4,7 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olan haç, dikey kolları yatay kollarından daha uzun Latin haçı formundadır. Haç kol-
ları merkezden dışarıya doğru hafifçe genişlemektedir. Dikey kolların bir tanesinin ucunda zincir yâda ipe asmak
için halka bulunur. Haçın merkezinde ve haç kollarında geniş birer daire yer alır. Bu geniş dairelerin merkez nok-
taları delinmiş ve bu deliklerin etrafına dört yönde iç içe küçük daireler yerleştirilmiştir. Bu küçük iç içe daireler
haç kollarının köşelerinde ve haç kolları üzerinde toplam yirmi tane olmak üzere tekrarlanmıştır. Haçın diğer
yüzeyi ise bezemesiz bırakılmıştır.

Kat. No: 6 Res. No: 1-F Müze Env. No: 3688 Malzeme: Pirinç
Müzeye Geliş Tarihi: 13.10.1997 Ölçüleri: Yük.: 3 cm, Gen.: 2,4 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olan haç, Yunan haçı formundadır. Dikey kollardan bir tanesinde boyna asmak için
halka yer alır. Haç, merkezdeki bir daireye dört yönde; kısa silindirik bağlantılarla birleştirilmiş dört dairesel haç
494 Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın

kolundan oluşmaktadır. Haç kolları arasında birer küçük yuvarlak topuz yerleştirilmiştir. Bunlardan bir tanesi kı-
rılmış durumdadır. Dört kolun birleştiği merkezde, olasılıkla değerli maden yâda renkli cam yerleştirmek için, içi
oyularak oluşturulmuş bir yuva yer alır. Yuvarlak olan kol uçlarının ortasında kenarları kazınıp boşaltılarak kabart-
ma şeklinde ortaya çıkartılmış yarım yuvarlak süslemeler vardır. Haçın diğer yüzeyi ise bezemesiz bırakılmıştır.

Kat. No: 7 Res. No: 1-G Müze Env. No: 2765 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 11.08.1986 Ölçüleri: Yük.: 2,8 cm, Gen.: 1,7 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olan haç, dikey kolları yatay kollarından daha uzun Latin haçı formundadır. Kollar
merkezden dışa doğru hafifçe genişlemektedir. Dikey kolların bir tanesinin ucunda zincir yâda ipe asmak için
halka bulunur. Haç kolları üzerinde kazıma tekniğinde daireler yer alır. Bu daireler haç kolları üzerinde simetrik
yerleştirilmemiştir. Haçın diğer yüzeyi ise bezemesiz bırakılmıştır.

Kat. No: 8 Res. No: 2-A Müze Env. No: 590 Malzeme: Pirinç
Müzeye Geliş Tarihi: 01.12.1972 Ölçüleri: Yük.: 5,8 cm, Gen.: 3,5 cm
Dökme tekniğinde yapılmış haç, Yunan haçı formundadır. Haç kolları merkezden dışarıya doğru genişlemektedir.
Dikey kolların bir tanesinin ucunda zincir yâda ipe asmak için halka bulunur. Eserin her iki yüzünde de hiçbir
süsleme öğesi görülmemektedir. Haçın yüzeyi korozyona uğramıştır.

Kat. No: 9 Res. No: 2-C Müze Env. No: 1804 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 05.12.1985 Ölçüleri: Yük.: 3,2 cm, Gen.: 2,9 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olup, Yunan Haçı formundadır. Kollar merkezden dışa doğru genişlemektedir. Kol
uçları içe doğru “V” şeklinde çapa formunda sonlanmaktadır. Kolların bir tanesine zincir yâda ipe asmak delik
açılmış ve haçın üzerinde süslemeye yer verilmemiştir. Haç korozyona uğramıştır.

Kat. No: 10 Res. No: 2-D Müze Env. No: 4138 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 19.04.2002 Ölçüleri: Yük.: 3,4 cm, Gen.: 2,4 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olup Yunan haçı şeklindedir. Dikey kollardan bir tanesinde zincir yâda ipe asmak için
halka yer alır. Dört kolun da uçları konik şeklinde sonlanmıştır. Dikey kollar iki sıra, yatay kollar üç sıra boğumlu
şekildedir. Haçın diğer yüzeyi de aynı görünüşe sahiptir.

Kat. No: 11 Res. No: 2-E Müze Env. No: 3689 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 13.10.1997 Ölçüleri: Yük.: 3,4 cm, Gen.: 2,4 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haç, Yunan Haçı formundadır. Dikey kollardan bir tanesinde zincir yâda ipe asmak
için halka yer alır. Haç kolları yuvarlak biçimde sonlanmaktadır. Üzerinde herhangi bir bezeme yer almayan haç,
korozyonludur.

Kat. No: 12 Res. No: 2-F Müze Env. No: 1803 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 05.12.1985 Ölçüleri: Yük.: 3,7 cm, Gen.: 2,3 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olan haçın dikey kolları yatay kollarından daha uzundur. Haçın üst kolunun ucundaki
halka kırılmış durumdadır. Haç yüzeyinde küçük noktalar şeklinde bezemeler görülür. Haç merkezindeki nokta,
haç kollarının birleştiği köşelerdeki noktalara ince kazıma çizgilerle birleştirilmiş ve haç merkezinde X işareti
oluşturulmuştur. Haçın yan ve alt kollarında bu noktalar yatay şekilde yan yana beşer tane, üst kolunda da aynı
şekilde altı tane yapılmıştır. Haçın diğer yüzeyi ise bezemesiz bırakılmıştır.
 Denizli Arkeoloji Müzesi̓nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup 495

Kat. No: 13 Res. No: 2-I Müze Env. No: 1818 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 05.12.1985 Ölçüleri: Yük.: 2,2 cm, Gen.: 2,2 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haç, Yunan haçı formundadır. Haçın merkezinde bir delik yer alır. Haç kolları uçlarda
konkav bir şekilde dışa doğru genişledikten sonra yarım daire şekilde sonlanmaktadır. Haçın üzerinde herhangi bir
bezeme görülmemektedir.

Kat. No: 14 Res. No: 2-J Müze Env. No: 3544 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 29.12.1995 Ölçüleri: Yük.: 2,4 cm, Gen.: 1,3 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olan haçın dikey kolları yatay kollarından daha uzundur. Uzun kollarından bir tanesinin
ucunda zincir yâda ipe asmak için halka yer alır. Üzeri korozyonludur ve hiçbir süsleme öğesi görülmemektedir.

Kat. No: 15 Res. No: 2-K Müze Env. No: 2766 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 11.08.1986 Ölçüleri: Yük.: 2,6 cm, Gen.: 2,5cm
Döküm tekniğinde yapılmış olan haçın dikey kolları yatay kollarından daha uzundur. Olasılıkla halkanın bulun-
duğu kolun uç kısmı kırılmıştır. Haç kolları silindiriktir. Haç kolları arasında, merkezden dışarıya doğru atkılar
yapılarak yerleştirilmiş dört küçük topuz yer alır. Haç kolları üzerinde de uçlara yakın kısımlarda benzer topuzlar
görülür.

Kat. No: 16 Res. No: 3 Müze Env. No: 2814 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 21.07.1988 Ölçüleri: Yük.: 9,5 cm, Gen.: 6,8 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haç, Latin haçı formundadır. Üst kolda bir zincir yâda ipe asmak için halka yer alır.
Haç kolları dışa doğru genişlemektedir ve haç kolları köşelerde dairesel topuzlarla sonlanmaktadır. Alt kol üzerin-
de bir delik bulunur. Haçın üzerinde herhangi bir süsleme görülmemektedir. Haçın diğer yüzü de aynı biçimdedir.

Kat. No: 17 Res. No: 2-G Müzer Env. No: 1157 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 25.12.1979 Ölçüleri: Yük.: 4,6 cm, Gen.: 2,2 cm
Döküm tekniğinde yapılmış olan haçın dikey kolları yatay kollarından daha uzundur. Uzun kolların her ikisinin
ucunda da halka yer alır. Haç kolları silindirik yapıdadır. Haç kollarının uçlarında uzun kollar üzerinde ikişer, yatay
kollar üzerinde birer tane olmak üzere kazıma tekniğinde yivler açılmıştır. Haçın diğer yüzü de aynı biçimdedir.

Kat. No: 18 Res. No: 2-B Müze Env. No: 3432 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 31.12.1993 Ölçüleri: Yük.: 7 cm, Gen.: 4 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haç, Latin haçı formundadır. Haç kolları dışa doğru hafifçe genişlemektedir. Uzun
olan alt kolunda, olasılıkla ahşap bir asaya aplike edebilmek için, haç kolundan daha ince bir çıkıntısı vardır. Ha-
çın her iki yüzünde de hiçbir süsleme görülmemektedir.

Kat. No: 19 Res. No: 4 Müze Env. No: 3089 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 03.09.1990 Ölçüleri: Yük.: 9,3 cm, Yük.: 9,1 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haçın alt kolu ile üst kolun bir bölümü kırıktır. Haç kolları dışa doğru genişlemektedir
ve haç kollarının her köşesi üç yapraklı yonca şeklinde sonlanmaktadır. Üç yapraklı yoncaların merkezinde ince
kazıma şeklinde iç içe daireler yer alır. Haçın merkezinde geniş bir madalyon oluşturan bir daire yer alır. Haç
kolları üzerinde kalın kazıma ile yapılmış çift bordürle belirtilmiş ve haç kolu formuna uygun olarak yerleştirilmiş
üçgenler görülür. Haç kollarının köşelerinde iki sıra halinde çizgiler üç yapraklı yoncaların başlangıcını sınırlar.
Aynı şekilde iki sıra çizgi; üç yapraklı yoncalarda, ortadaki yaprakların altında da görülür. Yatay kolların alt
496 Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın

kısımlarında, zincir ile alpha ve omega harflerinin asılması için, iki halka bulunur.31 Haçın diğer yüzeyi de aynı
şekilde işlenmiştir.

Kat. No: 20 Resim No: 5 Müze Env. No: 1801 Malzeme: Bronz
Müzeye Geliş Tarihi: 05.12.1985 Ölçüleri: Yük.: 7,5 cm, Gen.: 6,3 cm
Döküm tekniğinde yapılmış haç, Latin haçı formundadır. Kollar merkezden dışarıya doğru genişlemektedir. Haç
kolları köşelerde dairesel topuzlarla sonlanmaktadır. Bu topuzlardan sağ alttaki kırıktır. Eserin üzerindeki süsle-
meler kazıma tekniğinde yapılmıştır. Haçın merkezinde orans duruşta bir Meryem figürü yer alır. Figürün göğüs
kısmında, haçın tüm merkezini kaplayacak şekilde, bir daire yer alır. Dairenin içi korozyona uğramıştır. Bu dai-
resel madalyon içerisinde olasılıkla farklı türde bir maden kullanılmıştır. Yüz hatları basitçe tasvir edilen figürün
halesi üzerinde bir haç işlenmiştir. Bu haçın iki yanında “Tanrı Anası” monogramı görülmektedir. Meryem’in
uzun elbisesi ayak bileklerine kadar uzanmaktadır. Elbisesinin üzeri spiral örgü motifleri ve basit yatay çizgilerle
süslenmiştir. Ayakları çıplaktır, parmakları ise uzun çizgilerle gösterilmiştir. Haçın yatay kollarında Meryem’in
ellerinin yanında ince kazıma çizgiler ile yapılmış, kolları çatallı iki haç ve selvi benzeri stilize bitkisel motifler,
her iki kolda simetrik olarak işlenmiştir. Her dört kolun uç kısımlarında topuzlar arasında uzanan bir bordür içe-
risinde, Meryem’in elbisesinde de görülen spiral örgü motifleri kullanılmıştır. Kol uçlarında bulunan yuvarlak
çıkıntılardan altı tanesi çizgilerle, alt koldaki bir tanesi iç içe küçülen dairelerle bezelidir. Haçın diğer yüzeyinde
ise süsleme görülmez.

Kat. No: 21 Res. No: 6 Env. No: 3386 Madeni: Bronz

Müzeye Geliş Tarihi: 31.12.1993 Ölçüleri: Yük.: 9,8 cm, Gen.: 5,5 cm
Döküm tekniğinde yapılmış röliker, Latin haçı şeklindedir. Alt ve üst haç kollarında rölikerin ikinci parçasına
bağlanmasını sağlayan menteşeler görülmektedir. Rölikerin üzerinde kazıma tekniğinde Aziz Georgios betimlen-
miştir. orans duruşta ve haleli tasvir edilmiş azizin adı üst haç kolundaki iki sıra yazıtta okunmaktadır. Figürün yüz
hatları basitçe işlenmiştir. Ayaklarına kadar uzanan elbise üzerinde basit çizgiler ve geometrik desenler görülür.
Figürün boyun kısmında kolye gibi yerleştirilmiş; olasılıkla değerli maden yâda renkli cam için yapılmış, dairesel
bir yuva bulunur. Azizin sağ kolu altında, iki dairenin iç içe geçmesi ve bunun etrafına yedi adet yaprağa benzer
motifin eklenmesiyle elde edilmiş bir güneş motifi yer alır.

31 Haç kollarında zincirler ile asılmış Alpha ve Omega harfleri bulunan iyi korunmuş bir örnek için bkz.: Dodd, Erica Cruikshank; “Three Byzantine
Silver Crosses, Dumberton Oaks Papers 41, Washington, 1987. s. 165-179. s. 176-Fig. 8.
 Denizli Arkeoloji Müzesi̓nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup 497

Res. 1 Denizli Müzesinden maden haçlar

(A-Kat. No: 1; B-Kat. No: 2; C-Kat. No: 3; D-Kat. No: 4; E-Kat. No: 5; F-Kat. No: 6; G-Kat. No: 7)
498 Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın

Res. 2 Denizli Müzesinden maden haçlar

(A-Kat. No: 8; B-Kat. No: 18; C-Kat. No: 9; D-Kat. No: 10; E-Kat. No: 11; F-Kat. No: 12;
G-Kat. No: 17; I-Kat. No: 13; J-Kat. No: 14; K-Kat. No: 15)
 Denizli Arkeoloji Müzesi̓nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup 499

Res. 3 Denizli Müzesinden maden haç (Kat. No: 16) Res. 4 Denizli Müzesinden maden haç (Kat. No: 19)

Res. 5 Denizli Müzesinden maden haç (Kat. No: 20) Res. 6 Denizli Müzesinden röliker haç (Kat. No: 21)