ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

΢ΦΟΛΗ ΘΕΣΙΚΩΝ ΕΠΙ΢ΣΗΜΩΝ ΚΑΙ ΣΕΦΝΟΛΟΓΙΑ΢

Μεταπτυχιακή Ειδίκευση Καθηγητών

Φυσικών Επιστημών

Πυρηνικές Διασπάσεις
&
Ραδιενέργεια

Κυριάκος Δανιήλ
Α.Μ.33871

Πάτρα 2009
2
ΕΛΛΗΝΘΚΟ ΑΝΟΘΥΣΟ ΠΑΝΕΠΘ΢ΣΗΜΘΟ

΢τολή Θεηικών Επιζηημών &Σετνολογίας

Πρόγραμμα ΢ποσδών
Μεηαπηστιακή ειδίκεσζη Καθηγηηών
Φσζικών Επιζηημών

΢ύμβοσλος καθηγηηής: ΢ΠΤΡΟ΢ ΕΤ΢Σ.ΣΖΑΜΑΡΘΑ΢

Διπλωμαηική Εργαζία
ηοσ
ΚΤΡΘΑΚΟΤ Π. ΔΑΝΘΗΛ

Πσρηνικές Διαζπάζεις &

Ραδιενέργεια

ΠΑΣΡΑ 2009

3
4
 ΠΕΡΘΕΥΟΜΕΝΑ

Ειζαγωγή ..................................................................................................................... 9
Πρόλογος ......................................................................................................... 11

ΚΕΦΑΛΑΘΟ 1

Ειςαγωγι ςτθν Πυρθνικι Φυςικι και ιςτορικι αναδρομι

1.1 Η αρχό τησ Πυρηνικόσ εποχόσ ............................................................. 17

1.2 Σα πειρϊματα ςκϋδαςησ του Rutherford ....................................... 18
1.3 Φρονολόγιο γεγονότων Πυρηνικόσ Υυςικόσ
και Υυςικόσ ΢τοιχειωδϐν ΢ωματιδύων ............................................ 22

ΚΕΦΑΛΑΘΟ 2

΢φντομθ ειςαγωγι ςτα ΢τοιχειϊδθ ΢ωμάτια

2.1 ΢ωματύδια και ΢ωμϊτια ....................................................................... 29

2.2 Αντιςωματύδια και αντιςωμϊτια ..................................................... 29
2.3 Οι θεμελιϐδεισ αλληλεπιδρϊςεισ (δυνϊμεισ)
ςτη φύςη ..................................................................................................... 30
2.4 Σα θεμελιϐδη ςωματύδια που δομούν το ςύμπαν.................... 31
2.5 Σι εύναι το spin ; Υερμιόνια και μποζόνια ................................... 32
2.6 Quarks (Κουϊρκ) ................................................................................... 33
2.7 Λεπτόνια ..................................................................................................... 38
2.8 Μποζόνια .................................................................................................... 39
2.9 Σελικϊ τι ςυγκροτεύ τον κόςμο γύρω μασ; .................................. 39
2.10 Σο Καθιερωμϋνο Πρότυπο.................................................................. 40

5
ΚΕΦΑΛΑΘΟ 3

Πυρθνικι δομι

3.1 Δομό , ςχόμα και μϋγεθοσ του πυρόνα .......................................... 47

3.2 Βαςικϋσ ιδιότητεσ πρωτονύων και νετρονύων ............................ 47
3.3 Ατομικόσ αριθμόσ Ζ, Μαζικόσ αριθμόσ Α και αριθμόσ
νετρονύων Ν ενόσ πυρόνα .................................................................... 48
3.4 Μϋςη ακτύνα των πυρόνων ................................................................ 48
3.5 Ιςότοποι, ιςοβαρεύσ και ιςότονοι πυρόνεσ και
ιδιότητϋσ τουσ .......................................................................................... 49
3.6 Ατομικό μονϊδα μϊζασ ......................................................................... 51
3.7 Ιςοδυναμύα μϊζασ και ενϋργειασ - Ενϋργεια μϊζασ
ηρεμύασ ςωματύου .................................................................................. 52
3.8 Μονϊδεσ μϊζασ και ενϋργειασ και ςχϋςεισ μεταξύ τουσ ......... 52
3.9 Η πυρηνικό πυκνότητα ........................................................................ 56
3.10 Ηλεκτροςτατικϋσ Δυνϊμεισ μεταξύ πρωτονύων ....................... 59
3.11 ΢ύντομη ειςαγωγό ςτισ ενεργειακϋσ ςτϊθμεσ
του πυρόνα ................................................................................................ 60
3.12 Πυρηνικό ςταθερότητα ....................................................................... 61
3.13 Έλλειμμα μϊζασ και ενϋργεια ςύνδεςησ ....................................... 63
3.14 Ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο ΕΒ/Α................................... 65
3.15 Η ιςχυρό πυρηνικό δύναμη ................................................................ 70
3.16 Πυρηνικό ςπιν και μαγνητικϋσ ροπϋσ ............................................ 74
3.17 Σο μοντϋλο τησ υγρόσ ςταγόνασ ...................................................... 79
3.18 Μεγιςτοπούηςη τησ πυρηνικόσ ςταθερότητασ ......................... 83
3.19 Σο μοντϋλο των ανεξϊρτητων ςωματιδύων ό
το μοντϋλο των φλοιϐν ...................................................................... 84
3.20 Σο ςυλλογικό μοντϋλο .......................................................................... 87
3.21 Πιόνια και πυρηνικό δύναμη ............................................................. 88
3.22 Δυναμικϊ αλληλεπύδραςησ μεταξύ δύο νουκλεονύων ............ 93
3.23 Η ςταθεροπούηςη του νετρονύου .................................................... 95
3.24 Η ςταθερότητα του δευτερύου ......................................................... 97
3.25 Ειςαγωγό ςτισ πυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ και τουσ βαςικούσ
νόμουσ διατόρηςησ ................................................................................. 98
3.26 Εξϐθερμεσ κι ενδόθερμεσ αντιδρϊςεισ ......................................... 99

6
ΚΕΦΑΛΑΘΟ 4

Πυρθνικζσ διαςπάςεισ και ραδιενζργεια

4.1 Ραδιενϋργεια και μεταςτοιχεύωςη ...............................................103

4.2 Πιθανότητα και διϊςπαςη ..............................................................103
4.3 Ο εκθετικόσ νόμοσ των ραδιενεργϐν διαςπϊςεων ..............107
4.4 Φρόνοσ υποδιπλαςιαςμού ό ημιζωό Σ½ ....................................108
4.5 Ειδικϋσ παρατηρόςεισ ςτουσ ρυθμούσ διϊςπαςησ ...............109
4.6 Διϊςπαςη α...........................................................................................116
4.7 Μηχανιςμόσ τησ διϊςπαςησ α .......................................................121
4.8 Διϊςπαςη β ............................................................................................122
4.9 Διαφορϋσ διαςπϊςεων α και β ......................................................127
4.10 ΢ύλληψη ηλεκτρονύου .......................................................................128
4.11 Ενεργειακό μελϋτη των διαςπϊςεων β και EC ......................128
4.12 Υαινόμενο Auger .................................................................................135
4.13 Διϊςπαςη γ ............................................................................................137
4.14 Παρϊδειγμα πυρηνικόσ κατϊςταςησ με
τρεισ δυνατούσ τρόπουσ διϊςπαςησ ..........................................140
4.15 Διειςδυτικό ικανότητα των ακτινοβολιϐν α, β, γ .................141
4.16 Υυςικό Ραδιενϋργεια .........................................................................142
4.17 Ραδιενεργϋσ ςειρϋσ .............................................................................144
4.18 Πυρηνικό ςχϊςη...................................................................................148
4.19 Αλυςιδωτϋσ αντιδρϊςεισ ..................................................................154
4.20 Πυρηνικού αντιδραςτόρεσ ...............................................................156
4.21 Πυρηνικό ςύντηξη...............................................................................161
4.22 Βαςικϋσ αρχϋσ ραδιοχρονολόγηςησ ...........................................166
4.23 Φρονολόγηςη με 14C............................................................................168
4.24 Η χρονολόγηςη με κϊλιο-αργό(K-Ar) ........................................169
4.25 Δενδροχρονολογύα με δευτεριωμϋνο νερό ...............................170
4.26 Μϋθοδοσ χρονολόγηςησ Fission-track .......................................171
4.27 Θερμοφωταύγεια ................................................................................171
4.28 Ηλεκτρονικόσ παραμαγνητικόσ ςυντονιςμόσ (ESR) ...........172
4.29 Μια εφαρμογό τησ ραδιενϋργειασ ................................................168

7
ΚΕΦΑΛΑΘΟ 5

Η αξιολόγθςθ τθσ γνϊςθσ

5.1 Ερωτόςεισ πολλαπλόσ επιλογόσ ........................................................177

5.2 Ερωτόςεισ ςωςτού – λϊθουσ ..............................................................185
5.3 Αντιπροςωπευτικϊ διαγωνύςματα...................................................191

ΕΘΔΘΚΑ ΘΕΜΑΣΑ ΓΘΑ ΣΟΝ ΚΑΘΗΓΗΣΗ

Α Πυρηνικό δομό και το μοντϋλο των φλοιϐν .................................201

Β Διϊςπαςη α και υπολογιςμόσ του μϋςου χρόνου ζωόσ ............214
Γ Διϊςπαςη β – ενεργειακό φϊςμα και χρόνοσ ημιζωόσ .............227

ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ

Α) ΢τατιςτικό Fermi –Dirac ........................................................................237

Β) ΢τατιςτικό Bose – Einstein ...................................................................237

Βιβλιογραφύα .....................................................................................................239

8
 ΕΘ΢ΑΓΩΓΗ

Η παρούςα διπλωματικό εργαςύα εντϊςςεται ςτο πλαύςιο του Μ.Δ.Ε.

«Μεταπτυχιακό Εξειδύκευςη Καθηγητϐν Μϋςησ Εκπαύδευςησ» και ϋχει ωσ
κύριο θϋμα τισ «Πυρηνικϋσ Διαςπϊςεισ και Ραδιενϋργεια» .
΢κοπόσ τησ ςυγγραφόσ του παρόντοσ πονόματοσ εύναι :
 α) να χρηςιμοποιηθεύ ωσ ϋνα ολοκληρωμϋνο μϋςο επιμόρφωςησ
καθηγητϐν Μϋςησ Εκπαύδευςησ, των οπούων το κύριο γνωςτικό
αντικεύμενο δεν εύναι η Υυςικό, όπωσ Φημικϐν, Βιολόγων και
Γεωλόγων και οι οπούοι ϋχουν ανϊγκη ϋνα πλόρεσ θεωρητικό βοόθημα
από τισ αρχικϋσ ϋννοιεσ Πυρηνικόσ Υυςικόσ ϋωσ τα πλϋον
ενδιαφϋροντα θϋματα όπωσ Ραδιενϋργεια, Πυρηνικϋσ διαςπϊςεισ ,
΢χϊςη, ΢ύντηξη , Ραδιοχρονολόγηςη κ.α.
Σο παρόν πόνημα θα μπορούςε να απευθυνθεύ και ςε ςυναδϋλφουσ
Υυςικούσ, των οπούων η μακροχρόνια αποχό από τη διδαςκαλύα τησ
Πυρηνικόσ Υυςικόσ καθιςτϊ αναγκαύο το «φρεςκϊριςμα» των
ςχετικϐν γνϐςεων. Γι’ αυτούσ ειδικότερα ϋχει περιληφθεύ και το
τελευταύο κεφϊλαιο με τύτλο «Ειδικϊ Θϋματα για τον Καθηγητό» που
εμβαθύνει ςε οριςμϋνα θϋματα ιδιαιτϋρου ενδιαφϋροντοσ για
Υυςικούσ.
Η ανωτϋρω εργαςύα ςυνοδεύεται από την παρουςύαςη ενόσ πλόρουσ
« ΢χεδύου μαθόματοσ» με αντικεύμενο τη διδαςκαλύα του κεφαλαύου
τησ Πυρηνικόσ Υυςικόσ ςε μαθητϋσ Λυκεύου με ϋμφαςη ςτισ Πυρηνικϋσ
διαςπϊςεισ και τη Ραδιενϋργεια.
Η παρουςύαςη ϋχει γύνει ςε PowerPoint και περιλαμβϊνει 250
διαφϊνειεσ, αποτελεύ δε, ϋνα ςημαντικό διδακτικό εργαλεύο ςτα χϋρια

9
 του διδϊςκοντοσ καθηγητού και θα μπορούςε να χρηςιμοποιηθεύ
ϊμεςα από ςυναδϋλφουσ καθηγητϋσ που διδϊςκουν το ςχετικό μϊθημα
ςτη Γ΄ Λυκεύου , βοηθϐντασ ουςιαςτικϊ ςτην ποιοτικό αναβϊθμιςη
του επιπϋδου διδαςκαλύασ του μαθόματοσ.
 β) να χρηςιμοποιηθεύ ωσ κύριο ςύγγραμμα ενόσ advanced course για
τη διδαςκαλύα τησ Πυρηνικόσ Υυςικόσ ςε μαθητϋσ Γ’ Λυκεύου. Όπωσ
εύναι φανερό , αυτό μπορεύ να πραγματοποιηθεύ μόνο ςτο πλαύςιο ενόσ
ειδικού ςχολεύου όπου το γενικό επύπεδο διδαςκαλύασ εύναι υψηλότερο
από ότι ςυνόθωσ. ΢το πλαύςιο ενόσ τϋτοιου ςχολεύου θα όταν ιδιαύτερα
επωφελόσ η χρόςη εποπτικϐν μϋςων όπωσ η παρουςύαςη του ςχεδύου
μαθόματοσ που αναφϋρθηκε προηγουμϋνωσ καθϐσ και η ςυμπλόρωςη
του θεωρητικού μϋρουσ με μια ςειρϊ ςχετικϐν εργαςτηριακϐν
αςκόςεων (νόμοσ ραδιενεργϐν διαςπϊςεων, ενεργειακό φϊςμα
ακτύνων β , διϊςπαςη γ , φαςματοςκοπύα NMR κλπ).

Ολοκληρϐνοντασ θα όθελα να ευχαριςτόςω ιδιαύτερα όςουσ με ςτόριξαν με

διϊφορουσ τρόπουσ κατϊ τη διϊρκεια αυτού του μεταπτυχιακού
προγρϊμματοσ καθϐσ και τουσ καθηγητϋσ μου του ςυγκεκριμϋνου Μ.Δ.Ε. , για
τα όςα μου προςϋφεραν κατϊ τη διϊρκεια των ςπουδϐν μου .

Κυριϊκοσ Δανιόλ
Πϊτρα, Μϊιοσ 2009

10
 ΠΡΟΛΟΓΟ΢
Η παρούςα διπλωματικό εργαςύα εντϊςςεται ςτο πλαύςιο του
μεταπτυχιακού προγρϊμματοσ : « Μεταπτυχιακό ειδύκευςη καθηγητϐν
Υυςικϐν Επιςτημϐν » .
΢κοπόσ τησ ςυγγραφόσ τησ εύναι : α) να μπορεύ να αποτελϋςει ϋνα κύριο
εργαλεύο επιμόρφωςησ των ςυναδϋλφων καθηγητϐν τησ μϋςησ εκπαύδευςησ
ςτο αντικεύμενο τησ Πυρηνικόσ Υυςικόσ με ϋμφαςη ςτισ « Πυρηνικϋσ
διαςπϊςεισ και Ραδιενϋργεια» και β) να χρηςιμοποιηθεύ ωσ κύριο ςύγγραμμα
ενόσ μαθόματοσ Πυρηνικόσ Υυςικόσ υψηλού επιπϋδου για μαθητϋσ Γ’
Λυκεύου, ςτο πλαύςιο ενόσ αναβαθμιςμϋνου εκπαιδευτικού προγρϊμματοσ
διδαςκαλύασ τησ Υυςικόσ.
Η εργαςύα αποτελεύται από 5 κεφϊλαια και διαρθρϐνεται ωσ εξόσ:
 ΢το Κεφϊλαιο 1, γύνεται ειςαγωγό του αναγνϐςτη ςτην Πυρηνικό
εποχό μϋςω τησ ανακϊλυψησ τησ ραδιενϋργειασ από τον Becquerel και
κυρύωσ μϋςω των πειραμϊτων ςκϋδαςησ του Rutherford , που
κατϋληξαν ςτην ανακϊλυψη του πυρόνα του ατόμου. Επύςησ
περιλαμβϊνει μια ςύντομη αλλϊ περιεκτικό ιςτορικό αναδρομό των
ςημαντικότερων γεγονότων τησ Πυρηνικόσ Υυςικόσ και τησ Υυςικόσ
΢τοιχειωδϐν ΢ωματιδύων , η οπούα προςφϋρει τη δυνατότητα μιασ
βαθύτερησ κατανόηςησ τησ εξϋλιξησ των ιδεϐν από τισ πρϐτεσ
ςκϋψεισ ϋωσ και τη ςημερινό εικόνα για το φυςικό κόςμο
 ΢το Κεφϊλαιο 2, παρουςιϊζονται οριςμϋνεσ βαςικϋσ ϋννοιεσ όπωσ
ςωματύδια και ςωμϊτια , καθϐσ και οι θεμελιϐδεισ αλληλεπιδρϊςεισ
(δυνϊμεισ ) ςτη φύςη με τα κυριότερα χαρακτηριςτικϊ τουσ. Κατόπιν
περιγρϊφονται τα θεμελιϐδη ςωματύδια που δομούν το ςύμπαν ,
παρουςιϊζονται οι βαςικότερεσ ιδιότητεσ των quarks ,των βαρυονύων,
των μεςονύων , των λεπτονύων και των μποζονύων και αναφϋρονται ςε
γενικϋσ γραμμϋσ οι βαςικϋσ ιδϋεσ του Καθιερωμϋνου Προτύπου. Η
παρουςύα ενόσ κεφαλαύου ςχετικού με τα ςτοιχειϐδη ςωμϊτια ςτο
πλαύςιο τησ εργαςύασ αυτόσ κρύθηκε αναγκαύα , διότι αποτελούν
αφενόσ μεν μια από τισ πιο ςύγχρονεσ και προχωρημϋνεσ περιοχϋσ
ϋρευνασ και γνϐςησ τησ Υυςικόσ ςόμερα , αφετϋρου δε , καθϐσ τα
ςτοιχειϐδη ςωμϊτια αποτελούν τουσ δομικούσ λύθουσ των
ςυςτατικϐν του πυρόνα , μπορούν να προςφϋρουν μια βαθύτερη
κατανόηςη των φαινομϋνων , όπωσ π.χ. ςτη διϊςπαςη β , όπου η
μεταλλαγό ενόσ quark ςε ϋνα ϊλλο εξηγεύ ςε πιο θεμελιϐδεσ επύπεδο τι
ακριβϐσ ςυμβαύνει.
 ΢το Κεφϊλαιο 3 δύνονται τα ιδιαύτερα χαρακτηριςτικϊ τησ πυρηνικόσ
ύλησ , οι βαςικϋσ ιδϋεσ ςχετικϊ με τη ςταθερότητα του πυρόνα, το
ϋλλειμμα μϊζασ και την ενϋργεια ςύνδεςησ , το πυρηνικό ςπιν και η
μαγνητικό ροπό του πυρόνα καθϐσ και η εφαρμογό του φαινόμενο

11
 πυρηνικού μαγνητικού ςυντονιςμού. Επύςησ περιγρϊφονται οι
βαςικϋσ ιδϋεσ του μοντϋλου τησ υγρόσ ςταγόνασ καθϐσ και των
ανεξαρτότων ςωματιδύων (μοντϋλο των φλοιϐν ) και παρουςιϊζονται
οριςμϋνα θϋματα ιδιαύτερου ενδιαφϋροντοσ , όπωσ τα πιόνια και η
πυρηνικό δύναμη, τα δυναμικϊ αλληλεπύδραςησ μεταξύ δύο
νουκλεονύων καθϐσ και η ςταθεροπούηςη του νετρονύου
 ΢το Κεφϊλαιο 4 , παρουςιϊζονται οι βαςικϋσ ιδϋεσ ςχετικϊ με την
πιθανότητα διϊςπαςησ ενόσ πυρόνα καθϐσ και ο νόμοσ τησ εκθετικόσ
διϊςπαςησ ραδιενεργϐν πυρόνων και οι ιδιότητϋσ του. Ακόμη, δύνεται
η βαςικό θεωρύα ςχετικϊ με τουσ ρυθμούσ διϊςπαςησ και το χρόνο
ημιζωόσ και εκτύθενται τα ςημαντικότερα ςημεύα των διαςπϊςεων α,
β, γ . Επιπλϋον , παρουςιϊζεται η πυρηνικό ςχϊςη και οι εφαρμογϋσ
τησ ςτουσ πυρηνικούσ αντιδραςτόρεσ και δύδεται το βαςικό πλαύςιο
τησ πυρηνικόσ ςύντηξησ . Σϋλοσ, παρουςιϊζεται η εφαρμογό των
ραδιενεργϐν διαςπϊςεων ςτη ραδιοχρονολόγηςη.
΢τα Κεφϊλαια 3 και 4 παρουςιϊζονται υποδειγματικϊ λυμϋνεσ,
αντιπροςωπευτικϋσ αςκόςεισ που καλύπτουν μεγϊλο μϋροσ τησ
ςχετικόσ θεωρύασ.
 ΢το Κεφϊλαιο 5, δύνεται κατ’ αρχόν ςτο διδϊςκοντα καθηγητό ϋνα
εργαλεύο αξιολόγηςησ τησ γνϐςησ που απϋκτηςαν οι μαθητϋσ του ςτο
ςυγκεκριμϋνο αντικεύμενο τησ « Ραδιενϋργειασ και των ρυθμϐν
διϊςπαςησ » το οπούο ταυτόχρονα αποτελεύ κι ϋνα ςαφϋσ και πλόρεσ
παρϊδειγμα τρόπου ελϋγχου τησ αποκτηθεύςασ γνϐςησ ςε κϊποιο
γνωςτικό αντικεύμενο, ϐςτε ο διδϊςκων να μπορϋςει να δημιουργόςει
ο ύδιοσ αργότερα ανϊλογα μϋςα αξιολόγηςησ τησ γνϐςησ ςε όποιο
γνωςτικό αντικεύμενο χρειαςτεύ για τουσ μαθητϋσ του.
 Σϋλοσ, ςτο κεφϊλαιο με τύτλο «Ειδικϊ Θϋματα για τον Καθηγητό»,
ϋχουν περιληφθεύ θϋματα ιδιαιτϋρου ενδιαφϋροντοσ , τα οπούα
αναπτύςςονται ςε μεγαλύτερο βϊθοσ από ότι τα αντύςτοιχα θϋματα
ςτα κεφϊλαια 3 και 4. Σα ειδικϊ αυτϊ θϋματα αφορούν ςτην πυρηνικό
δομό και το μοντϋλο των φλοιϐν , ςτη διϊςπαςη α και ςτον
υπολογιςμό του μϋςου χρόνου ζωόσ καθϐσ και ςτο ενεργειακό φϊςμα
και ςτο χρόνο ημιζωόσ τησ διϊςπαςησ β , απευθύνονται δε ςε
ςυναδϋλφουσ Υυςικούσ .
 Η ανωτϋρω εργαςύα ςυνοδεύεται από την παρουςύαςη ενόσ πλόρουσ
« ΢χεδύου μαθόματοσ» με αντικεύμενο τη διδαςκαλύα του κεφαλαύου
τησ Πυρηνικόσ Υυςικόσ ςε μαθητϋσ Λυκεύου με ϋμφαςη ςτισ Πυρηνικϋσ
διαςπϊςεισ και τη Ραδιενϋργεια.
Η παρουςύαςη ϋχει γύνει ςε PowerPoint και περιλαμβϊνει 250
διαφϊνειεσ , αποτελεύται δε από τα ακόλουθα πϋντε μϋρη :

12
Σο ΠΡΩΣΟ ΜΕΡΟ΢ απευθύνεται ςτο διδϊςκοντα καθηγητό και περιγρϊφει
α) τισ θεμελιϐδεισ γνϐςεισ ΠΤΡΗΝΙΚΗ΢ ΥΤ΢ΙΚΗ΢ που πρϋπει να
εξαςφαλύςει ότι ϋχει ο μαθητόσ για να μπορϋςει να παρακολουθόςει ςωςτϊ
το νϋο γνωςτικό αντικεύμενο
β) τουσ βαςικούσ ϊξονεσ διδαςκαλύασ του γνωςτικού αντικειμϋνου
«Ραδιενϋργεια α, β, γ και ρυθμού διϊςπαςησ».

Σο ΔΕΤΣΕΡΟ ΜΕΡΟ΢ παρουςιϊζει ςτο μαθητό τισ απαραύτητεσ γνϐςεισ που

θα πρϋπει να ϋχει, προκειμϋνου να κατανοόςει την ύλη του νϋου μαθόματοσ.
Σο μϋροσ αυτό μπορεύ να ςυντομευθεύ ό να διδαχθεύ κατϊ τμόματα ανϊλογα
με τισ διδακτικϋσ ανϊγκεσ των μαθητϐν.

Σο ΣΡΙΣΟ ΜΕΡΟ΢ περιλαμβϊνει την παρουςύαςη του θεωρητικού μϋρουσ

ςχετικϊ με τη «Ραδιενϋργεια α-β-γ» καθϐσ και τουσ ςχετικούσ «Ρυθμούσ
διϊςπαςησ» κι αποτελεύ το κύριο μϋροσ του μαθόματοσ. Επύςησ,
περιλαμβϊνει ςαν εφαρμογό με ιδιαύτερο ενδιαφϋρον τη
«Ραδιοχρονολόγηςη».

΢το ΣΕΣΑΡΣΟ ΜΕΡΟ΢ γύνεται η παρουςύαςη και η επύλυςη χαρακτηριςτικϐν

προβλημϊτων από την ύλη των Ραδιενεργϐν διαςπϊςεων α-β-γ, των ρυθμϐν
διϊςπαςησ και τη Ραδιοχρονολόγηςη.

Σϋλοσ, ςτο ΠΕΜΠΣΟ ΜΕΡΟ΢, γύνεται ο ϋλεγχοσ τησ κατανόηςησ και τησ
αφομούωςησ τησ διδαχθεύςασ ύλησ μϋςω ερωτόςεων πολλαπλόσ επιλογόσ και
ςωςτού-λϊθουσ και δύδονται ςχετικϊ προβλόματα προσ λύςη. Σο μϊθημα
ολοκληρϐνεται με αντιπροςωπευτικϊ διαγωνύςματα.

΢ε όλη τη διϊρκεια των ανωτϋρω εργαςιϐν κατεβλόθη κϊθε προςπϊθεια

ϐςτε το περιεχόμενο να εύναι όςο το δυνατόν πλόρεσ, ςαφϋσ και προςιτό ςε
αυτούσ που απευθύνεται.

Σϋλοσ, θα όθελα να αφιερϐςω τησ εργαςύα αυτό ςτα παιδιϊ μου Σύφανη και
Αλϋξανδρο-Κυριϊκο με την ευχό να προοδεύουν πϊντα ςτισ επιςτημονικϋσ
τουσ αναζητόςεισ και να απολαμβϊνουν τα όςα μοναδικϊ αυτό η αναζότηςη
μπορεύ να τουσ προςφϋρει.

13
14
 Κεθάλαιο 1

Ειςαγωγό ςτην Πυρηνικό εποχό

και
ιςτορικό αναδρομό

΢κοπόσ :
 Να ειςάγει τον αναγνϊςτθ ςτθν Πυρθνικι εποχι μζςω τθσ
ανακάλυψθσ τθσ ραδιενζργειασ από τον Becquerel και
κυρίωσ μζςω των πειραμάτων ςκζδαςθσ του Rutherford ,
που κατζλθξαν ςτθν ανακάλυψθ του πυρινα του ατόμου
 Να προςφζρει μια ςφντομθ αλλά περιεκτικι ιςτορικι
αναδρομι των ςθμαντικότερων γεγονότων τθσ Πυρθνικισ
Φυςικισ και τθσ Φυςικισ ΢τοιχειωδϊν ΢ωματιδίων , θ
οποία προςφζρει τθ δυνατότθτα μιασ βακφτερθσ
κατανόθςθσ τθσ εξζλιξθσ των ιδεϊν από τισ πρϊτεσ
ςκζψεισ ζωσ και τθ ςθμερινι εικόνα για το φυςικό κόςμο.
15
16
1.1 Η αρχό τησ Πυρηνικόσ εποχόσ
Σα τελευταύα χρόνια του 19ου αιϐνα και τα πρϐτα χρόνια του 20ου
αποτϋλεςαν μια περύοδο απύςτευτων ζυμϐςεων, αλλαγϐν και
δραςτηριοτότων ςτο χϐρο τησ φυςικόσ που περιελϊμβανε την εμφϊνιςη τησ
ςχετικότητασ, τησ κβαντικόσ θεωρύασ και τησ ατομικόσ και υπο-ατομικόσ
φυςικόσ. Ενϐ ςτα 1872 ο Maxwell μύλαγε για τα αρχϋγονα, αδιαύρετα ϊτομα,
μόλισ ςτα 1898 ο Thompson ανακούνωνε ότι το ηλεκτρόνιο εύναι ςυςτατικό
όλων των ατόμων και κατϊ ςυνϋπεια ότι το ϊτομο δεν εύναι ϊτμητο.
Σο βόμα που ςηματοδότηςε την αρχό τησ πυρηνικόσ εποχόσ ϋγινε από το
Γϊλλο φυςικό Antoine Henri Becquerel ο οπούοσ, δύο μόνεσ μετϊ την
ανακϊλυψη των ακτύνων Φ από τον Röentgen, προςπαθούςε να ανακαλύψει
εϊν υπϊρχουν ςτοιχεύα που να εκπϋμπουν αυθόρμητα ακτύνεσ Φ. ΢το πλαύςιο
αυτόσ τησ ϋρευνασ τύλιξε ςε μαύρο χαρτύ μια φωτογραφικό πλϊκα ϐςτε να
την προςτατεύςει από το φωσ και ϋβαλε επϊνω τησ δεύγματα διαφόρων
υλικϐν. Ο Becquerel γνϐριζε μϋςω των εργαςιϐν του Röentgen ότι αν τα
υλικϊ αυτϊ εξϋπεμπαν ακτύνεσ Φ, οι ακτύνεσ αυτϋσ θα διαπερνούςαν το
περιτύλιγμα και θα αμαύρωναν την πλϊκα. Διαπύςτωςε τότε ότι , αν και τα
περιςςότερα ςτοιχεύα δεν εύχαν καμύα επύδραςη ςτην πλϊκα, το ουρϊνιο,
εξϋπεμπε κϊποιεσ ακτύνεσ. ΢ύντομα ανακαλύφθηκε ότι παρόμοιεσ ακτύνεσ
εκπϋμπονταν κι από ϊλλα ςτοιχεύα όπωσ το φθόριο, το ακτύνιο, και δυο νϋα
ςτοιχεύα που ανακϊλυψαν ο Pierre και η Marie Curie, το πολϐνιο και το
ρϊδιο.
Η εκπομπό των ακτύνων αυτϐν ϋδειχνε ότι το ϊτομο παθαύνει πολύ πιο
δραςτικϋσ αλλαγϋσ από την ατομικό διϋγερςη. Οι ακτύνεσ αυτϋσ δεν
οφεύλονταν ςε μεταβολϋσ ςτισ ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ των ηλεκτρονύων
των ατόμων αλλϊ ςε μεταβολϋσ που ςυνϋβαιναν μϋςα ςτην ύδια την καρδιϊ
του ατόμου: εύχε ανακαλυφθεύ η φυςικό ραδιενϋργεια.

17
1.2 Σα πειρϊματα ςκϋδαςησ του Rutherford

Σα πειρϊματα ςκϋδαςησ του Rutherford και των μαθητϐν του Geiger και
Marsden το 1910-1911 αποτελούν τα πρϐτα που ςχεδιϊςτηκαν για να
αποδειχθεύ η εςωτερικό δομό του πυρόνα. Σα πειρϊματα αυτϊ
περιελϊμβαναν το βομβαρδιςμό λεπτϐν φύλλων διαφόρων ςτοιχεύων με
φορτιςμϋνα ςωματύδια και κϊθε φορϊ μετρούνταν η εκτροπό των
ςωματιδύων αυτϐν. Σα βλόματα που χρηςιμοποιόθηκαν όταν ςωμϊτια α,
δηλαδό πυρόνεσ ηλύου 42He , οι οπούοι εκτοξεύονταν από αςταθεύσ πυρόνεσ με
ταχύτητεσ τησ τϊξησ 10 7 m/s και μπορούν να διαςχύςουν μερικϊ εκατοςτϊ
αϋρα ό 0,1 χιλιοςτϊ μϋςα ςε ςτερεϊ υλικϊ .
Η πειραματικό διϊταξη που χρηςιμοπούηςε ο Rutherford, φαύνεται ςτο
ακόλουθο ςχόμα:

΢τα αριςτερϊ , από μια ραδιενεργό ουςύα , εκτοξεύονται ςωμϊτια α. Λεπτϊ

φύλλα μολύβδου ςταματούν όλα τα ςωματύδια εκτόσ από αυτϊ που
δημιουργούν μια λεπτό δϋςμη , διαπερνϐντασ από μικρϋσ τρύπεσ. Η δϋςμη
αυτό εν ςυνεχεύα ςυγκρούεται με ϋνα ςτόχο , που αποτελεύται από λεπτϊ
φύλλα χρυςού, αργύρου ό χαλκού και κατόπιν τα ςωματύδια α προςκρούουν
ςε οθόνεσ καλυμμϋνεσ με θειώκό ψευδϊργυρο , όπωσ ακριβϐσ και ςτισ οθόνεσ
τησ τηλεόραςησ. Όποτε ϋνα ςωμϊτιο α προςϋκρουε πϊνω ςε μια οθόνη ,

18
προκαλεύτο ςπινθηριςμόσ. Έτςι, ο Rutherford και οι μαθητϋσ του , μετρούςαν
τον αριθμό των ςωματιδύων που εκτρϋπονταν ςε διαφορετικϋσ γωνύεσ.
Ένα ςωμϊτιο α μπορεύ να διαπερϊςει μϋςα από ϋνα λεπτό φύλλο του
μεταλλικού ελϊςματοσ, επομϋνωσ , το ςωμϊτιο α να μπορεύ να περϊςει μϋςα
από το εςωτερικό των ατόμων. Επειδό το ϊτομο ϋχει ολικό φορτύο ύςο με το
μηδϋν, ςτο εξωτερικό του ατόμου δεν αςκεύται καμύα δύναμη ςτο ςωμϊτιο α.
΢το εςωτερικό όμωσ, υπϊρχουν ηλεκτρικϋσ δυνϊμεισ προκαλούμενεσ από τα
ηλεκτρόνια και το θετικό φορτύο. Η μϊζα του ςωματύου α εύναι 7300 φορϋσ
μεγαλύτερη από τη μϊζα του ηλεκτρονύου και ςυνεπϐσ , λόγω αυτόσ τησ
διαφορϊσ μϊζασ , από την αλληλεπύδραςη ηλεκτρονύου και ςωματύου α, το
τελευταύο ςκεδϊζεται πολύ ελϊχιςτα. Εύναι ςα να ρύχνουμε μια βαριϊ πϋτρα
μϋςα ςτη βροχό. Η πορεύα τησ πϋτρασ δε θα επηρεαςτεύ από τη ςύγκρουςη με
τισ ςταγόνεσ τησ βροχόσ. Μόνο αλληλεπιδρϊςεισ με θετικό φορτύο , το οπούο
θα όταν ομοιόμορφα κατανεμημϋνο γύρω από τη μϊζα του ατόμου θα
μπορούςαν να εκτρϋψουν το ςωμϊτιο αιςθητϊ.
΢το μοντϋλο του Thomson, το θετικό φορτύο και τα αρνητικϊ φορτιςμϋνα
ηλεκτρόνια εύναι κατανεμημϋνα ςε όλο το ϊτομο. Κατϊ αυτόν τον τρόπο , το
ηλεκτρικό πεδύο ςτο εςωτερικό του ατόμου θα πρϋπει να εύναι αρκετϊ μικρό
και η ηλεκτρικό δύναμη πϊνω ςτο ςωμϊτιο α που ειςχωρεύ ςτο ϊτομο θα
πρϋπει να εύναι επύςησ πολύ αςθενόσ. Σότε, το μϋγιςτο τησ ολικόσ εκτροπόσ
αναμϋνεται να εύναι μόνο κατϊ μερικϋσ μόνο μούρεσ. ΢το ςχόμα που
ακολουθεύ παριςτϊνεται το μοντϋλο του Thomson για το ϊτομο και η
ςκϋδαςη ςωματύων α κατϊ λύγεσ μόνο μούρεσ.

Σα αποτελϋςματα, όμωσ, που πόρε ο Rutherford και η ερευνητικό του ομϊδα,

όταν κατϊ πολύ διαφορετικϊ από τισ προβλϋψεισ του προτύπου του
Thomson και μη αναμενόμενα. Μερικϊ ςωμϊτια α , προσ ϋκπληξη όλων ,
ςκεδϊζονταν μϋχρι ςχεδόν 180 μούρεσ, όταν δηλαδό ςα να γύριζαν πύςω. ΢το
ςχόμα που ακολουθεύ , φαύνεται η ςκϋδαςη των ςωματύων α κατϊ μεγϊλεσ
γωνύεσ.

19
Η τυχαύα αλληλουχύα γεγονότων και η ϋξυπνη εκμετϊλλευςη των τυχαύων
ανακαλύψεων που οδόγηςαν ςτη μνημειϐδη πυρηνικό θεωρύα του ατόμου
του Rutherford, περιγρϊφονται με γλαφυρό τρόπο ςτο δοκύμιό του («Εξϋλιξη
τησ θεωρύασ τησ ατομικόσ δομόσ, 1936, Background to Modern Science») που
ςυνοψύζει την εξϋλιξη τησ θεωρύασ τησ ατομικόσ δομόσ.

«… Θα επιθυμούςα να χρηςιμοποιόςω αυτό το παρϊδειγμα για να δεύξω

πόςο εύκολα ςκοντϊφτει κανεύσ ςε γεγονότα κατϊ τύχη. Σισ πρϐτεσ ημϋρεσ
εύχα παρατηρόςει τη ςκϋδαςη των ςωματύων α και ο Δρ Geiger την εύχε
μελετόςει λεπτομερϐσ ςτο εργαςτόριό μου. Διαπύςτωςε ότι ςε τεμϊχια
βαρϋων μετϊλλων η ςκϋδαςη όταν ςυνόθωσ μικρό τησ τϊξησ τησ μιασ μούρασ.
Μια μϋρα με πληςύαςε ο Geiger και μου εύπε : «Δε νομύζεισ ότι ο νεαρόσ
Marsden τον οπούο εκπαιδεύω ςε ραδιενεργϋσ μεθόδουσ θα πρϋπει να αρχύςει
μια μικρό ϋρευνα ; » Σο εύχα ςκεφθεύ και εγϐ κι ϋτςι εύπα : «Γιατύ δεν τον
αφόνεισ να δει αν οριςμϋνα ςωμϊτια α μπορούν να ςκεδαςτούν ςε μια
μεγαλύτερη γωνύα ; » Μπορϐ να ςασ εκμυςτηρευθϐ ότι δεν πύςτευα ότι
αυτό θα γινόταν , αφού γνωρύζαμε ότι το ςωμϊτιο α όταν ταχύ, εύχε μεγϊλη
μϊζα και διϋθετε πολύ μεγϊλη ενϋργεια · ϋτςι μπορούςε κανεύσ να αποδεύξει
πωσ εϊν η ςκϋδαςη οφειλόταν ςτο ςυςςωρευτικό αποτϋλεςμα ενόσ αριθμού
μικρϐν ςκεδϊςεων, η πιθανότητα να οπιςθοςκεδαςτεύ ϋνα ςωμϊτιο όταν
πολύ μικρό. Σότε, θυμϊμαι πωσ δύο ό τρεισ μϋρεσ αργότερα όρθε κοντϊ μου
ςε μια κατϊςταςη υπερδιϋγερςησ και μου εύπε : «Μπορϋςαμε να
παρατηρόςουμε ότι οριςμϋνα από τα ςωμϊτια α οπιςθοςκεδϊζονται». Ήταν
το πιο απύςτευτο γεγονόσ που μου εύχε ςυμβεύ ποτϋ ςτη ζωό μου. Ήταν
ςχεδόν τόςο απύςτευτο, όςο και το να εύχεσ πυροβολόςει ϋνα κομμϊτι χαρτύ
με ϋνα βλόμα 15 ιντςϐν και το βλόμα να γύριζε πύςω και να ςε χτυπούςε.
΢κεπτόμενοσ το θϋμα, ςκϋφτηκα ότι αυτό η οπιςθοςκϋδαςη πρϋπει να εύναι
αποτϋλεςμα μιασ μοναδικόσ κρούςησ και όταν ϋκανα τουσ υπολογιςμούσ εύδα
ότι όταν αδύνατο να παρατηρόςουμε κϊτι αυτόσ τησ τϊξεωσ μεγϋθουσ, εκτόσ
αν υποθϋςουμε την ύπαρξη ενόσ ςυςτόματοσ ςτο οπούο το μεγαλύτερο μϋροσ
τησ μϊζασ του ατόμου όταν ςυγκεντρωμϋνο ςε ϋναν μικροςκοπικό πυρόνα.
Ήταν τότε που μου όρθε η ιδϋα ενόσ ατόμου με ϋνα μικροςκοπικό βαρύ
κϋντρο που ϋφερε φορτύο. Επεξεργϊςτηκα με μαθηματικό τρόπο τουσ νόμουσ

20
που θα πρϋπει να ακολουθεύ η ςκϋδαςη και βρόκα ότι ο αριθμόσ των
ςωματιδύων που ςκεδϊζονται ςε μια δεδομϋνη γωνύα πρϋπει να εύναι
ανϊλογοσ του πϊχουσ του ςκεδϊζοντοσ φύλλου και προσ το τετρϊγωνο του
πυρηνικού φορτύου και αντιςτρόφωσ ανϊλογοσ προσ την τϋταρτη δύναμη
τησ ταχύτητασ. Αυτϊ τα ςυμπερϊςματα επαληθεύθηκαν αργότερα από τουσ
Geiger και Marsden με μια ςειρϊ ωραύων πειραμϊτων... »

Έςτω ότι το θετικό φορτύο αντύ να εύναι κατανεμημϋνο ςε μια ςφαύρα

ατομικϐν διαςτϊςεων δηλαδό τησ τϊξησ των 10-10 m , εύναι ςυγκεντρωμϋνο
μϋςα ςε ϋνα μικρότερο χϐρο. Σότε θα δρϊςει ωσ ςημειακό ηλεκτρικό φορτύο
ςε μικρϋσ διαςτϊςεισ και η «απύςτευτη» ςκϋδαςη ςε μεγϊλεσ γωνύεσ θα εύναι
πιθανό. Έτςι, ο Rutherford ονόμαςε την περιοχό αυτό τησ ςυγκϋντρωςησ του
θετικού φορτύου πυρόνα και υπολόγιςε εκ νϋου τον αριθμό των ςωματιδύων
που αναμϋνονται να ςκεδαςτούν με διϊφορεσ γωνύεσ. Σα πειραματικϊ και
θεωρητικϊ αποτελϋςματϊ του ταυτύζονταν ςε αποςτϊςεισ τησ τϊξησ των
10-14 m , λόγω τησ μεγϊλησ ακρύβειασ διεξαγωγόσ των πειραμϊτων του.
Έτςι, προϋκυψε το ςυμπϋραςμα ότι το ϊτομο ϋχει ϋναν πυρόνα με πολύ
ςυμπαγό δομό που εύναι πολύ μικρόσ και δεν ξεπερνϊ τα 10-14 m ςε διϊμετρο.
Ο πυρόνασ καταλαμβϊνει μόλισ το 10-12 του ςυνολικού όγκου του ατόμου ,
ϋχει όλο το θετικό φορτύο και τουλϊχιςτον το 99,95% τησ ολικόσ μϊζασ του
ατόμου.
Σα ςχόματα που ακολουθούν περιϋχουν προςομοιϐςεισ ςκϋδαςησ ενόσ
ςωματύου α από πυρόνα χρυςού και κϊθε καμπύλη αναπαριςτϊ μια πιθανό
τροχιϊ του ςωματύου α.

Πυρόνασ χρυςού
ακτύνασ 7 fm , δύνει
ςκϋδαςη ςε μεγϊλεσ
γωνύεσ

21
 Πυρόνασ με
ακτύνα 70 fm δε
δύνει ςκϋδαςη ςε
μεγϊλεσ γωνύεσ

1.3 Φρονολόγιο γεγονότων Πυρηνικόσ Υυςικόσ και

Υυςικόσ ΢τοιχειωδϐν ΢ωματιδύων

Η εξϋλιξη των ιδεϐν τησ Υυςικόσ κατϊ το 19ο και 20ο αιϐνα, απετϋλεςε την
πιο γοητευτικό ύςωσ διαδρομό επιςτημονικόσ ςκϋψησ ανϊμεςα ςε όλεσ τισ
επιςτόμεσ. Φαρακτηρύςτηκε από ςυνεχό αναζότηςη τησ δομόσ του Υυςικού
κόςμου και των νόμων τησ Υύςησ , από διατύπωςη νϋων θεωριϐν και
πειραματικϋσ επαληθεύςεισ ό διαψεύςεισ , από ανατροπϋσ και εξελύξεισ
ϊλλοτε με βόματα και ϊλλοτε με ϊλματα. Ξεκινϐντασ από την ατομικό
θεωρύα του Dalton και τισ ανακαλύψεισ των Proust , Gay–Lussac , Avogadro ,
Brown , Faraday και ϊλλων, εύχε γύνει ςυνεύδηςη προσ τα τϋλη του 19ου αιϐνα
ότι τα ϊτομα εύναι απλϐσ ϋνα από τα επύπεδα τησ δομόσ τησ ύλησ και ότι το
εςωτερικό τουσ ϋκρυβε μια νϋα δομό , που επρόκειτο να ανακαλυφθεύ. Έτςι,
ϋγινε το πϋραςμα ςτην εποχό τησ Πυρηνικόσ Υυςικόσ , ςτην ανακϊλυψη του
ατομικού πυρόνα και των ςυςτατικϐν του και τϋλοσ μϋχρι τη ςημερινό εποχό
με την ανακϊλυψη τησ δομόσ των νουκλεονύων και γενικότερα του κόςμου
των ςτοιχειωδϐν ςωματιδύων. Η χρονολογικό καταγραφό των
ςημαντικότερων γεγονότων αυτόσ τησ διαδρομόσ μασ δύνει τη δυνατότητα
να αιςθανθούμε και να κατανοόςουμε βαθύτερα την εξϋλιξη των ιδεϐν από
τισ πρϐτεσ ςκϋψεισ και μϋχρι τη ςημερινό εικόνα που ϋχουμε για το φυςικό
κόςμο.

22
1868: Ο Mendeleev και ο Meyer προτεύνουν τον νόμο τησ περιοδικότητασ
των ςτοιχεύων – περιοδικό κατϊταξη των ςτοιχεύων
1895: Ανακϊλυψη των ακτύνων Φ από τον Röentgen
Οι ανακαλύψεισ αυτϋσ απϋδειξαν
1896: Ανακϊλυψη τησ ραδιενϋργειασ από τον Becquerel
ότι τα ϊτομα ϋχουν εςωτερικό
1897: Αναγνϐριςη τησ ύπαρξησ του ηλεκτρονύου από δομό και ότι δεν εύναι ϊτμητα,
τον Thomson όπωσ εύχε προτεύνει ο Dalton
1898: Απομόνωςη του ςτοιχεύου ραδύου από τουσ P. & M. Curie
1900: Ο Max Planck ειςϊγει την ιδϋα των κβϊντα
1905: Έκφραςη τησ ειδικόσ θεωρύασ τησ ςχετικότητασ από τον Einstein και
κβαντικό θεϐρηςη του φωτοηλεκτρικού φαινομϋνου
1908: Σο ςωμϊτιο α αποδεικνύεται ότι εύναι ο πυρόνασ ηλύου
1911: Ο Rutherford και οι ςυνεργϊτεσ του Geiger και Marsden απϋδειξαν ότι
τα ϊτομα αποτελούνται από πυρόνεσ όπου ςυγκεντρϐνεται ςτην
ουςύα όλη η μϊζα τουσ
1912: Δημιουργύα του θαλϊμου φυςαλύδων
1913: Ο Bohr, προτεύνει την πρϐτη κβαντικό θεωρύα τησ ατομικόσ δομόσ –
πλανητικό μοντϋλο τησ ύλησ
1914: Καθορύζεται το φορτύο του πυρόνα μετϊ από περύθλαςη ακτύνων Φ
1919: Σεχνητό μεταςτοιχεύωςη μϋςω πυρηνικϐν αντιδρϊςεων από τον
Rutherford
1923: Ο Compton ςυμπληρϐνει τη ςωματιδιακό φύςη του φωτόσ με την
ανακϊλυψη του φαινομϋνου Compton
1924: Ο de Broglie πρότεινε ότι τα ςωματύδια τησ ύλησ ϋχουν ςωματύδια που
ςχετύζονται με αυτϊ , για να ολοκληρωθεύ η θεωρύα του
κυματοςωματιδιακού δυιςμού
1925: Ο Schrödinger αναπτύςςει ϋννοιεσ τησ Κβαντομηχανικόσ ενϐ ο Pauli
προτεύνει την Απαγορευτικό Αρχό (η οπούα φϋρει και το όνομϊ του)
και δύνει εξόγηςη για την κατανομό των ςτοιχεύων ςτον Περιοδικό
Πύνακα
1928: Θεωρύα τησ ραδιενϋργειασ από τουσ Gamov, Gurney, Condon και
παρϊλληλα ο Dirac προϋβλεψε την ύπαρξη του ποζιτρονύου,
βαςιζόμενοσ ςτη νϋα ςχετικιςτικό θεϐρηςη του ηλεκτρονύου
1930: Ο Pauli, προτεύνει την ύπαρξη του νετρύνου (neutrino hypothesis) για
να ιςχύει η διατόρηςη τησ ορμόσ και τησ ενϋργειασ κατϊ τη διϊςπαςη
β
1931: Ο Van de Graaff, δημιουργεύ τον πρϐτο ηλεκτροςτατικό επιταχυντό
και οι Sloan και Lawrence δημιουργούν τον πρϐτο γραμμικό
επιταχυντό
1932: Δημιουργύα του πρϐτου κύκλοτρου από τον Lawrence
23
 Ανακϊλυψη του δευτερύου από τον Urey
Ανακϊλυψη του ποζιτρονύου από τον Anderson
Ανακϊλυψη του νετρονύου από τον Chadwick
Πρόταςη του πυρηνικού μοντϋλου με πρωτόνια και νετρόνια από τον
Heisenberg
Πρϐτη πυρηνικό αντύδραςη με τη χρόςη επιταχυντό από τουσ
Cockcroft και Walton
1934: Ανακϊλυψη τησ τεχνητόσ ραδιενϋργειασ από τουσ Curie και Joliot
Θεωρύα τησ ραδιενεργού διϊςπαςησ β από τον Fermi
Τπόθεςη μεςονύου από τον Yukawa
1936: Ανακϊλυψη του λεπτονύου μιονύου ςτισ κοςμικϋσ ακτύνεσ από τουσ
Neddermeyer και Anderson
1938: Η θερμοπυρηνικό ςύντηξη προτεύνεται από τον Bethe ωσ πηγό
ενϋργειασ ςτα ϊςτρα
1939: Πρότυπο τησ υγρόσ ςταγόνασ για την πυρηνικό ςχϊςη από τουσ Bohr
και Wheeler
Ανακϊλυψη τησ ςχϊςησ του ουρανύου επαγομϋνη από απορρόφηςη
νετρονύου από τουσ Hahn και Strassmann
1940: Παραγωγό του πρϐτου υπερουρϊνιου ςτοιχεύου από McMillan και
Seaborg
1941: Καταςκευϊζεται το πρϐτο βότατρο, επιταχυντόσ ηλεκτρονύων
μαγνητικόσ επαγωγόσ από τον Kerst
1942: Πρϐτοσ ελεγχόμενοσ αντιδραςτόρασ ςχϊςησ από το Fermi
1944: Ανϊπτυξη ςταθερϊσ φϊςησ για το ςύγχροτρο από τον McMillan
1945: Δοκιμό τησ πρϐτησ βόμβασ ςχϊςησ
1946: Θεωρύα του Big Bang για τη γϋνεςη του ςύμπαντοσ από τον Gamov
1947: Ανϊπτυξη τησ ραδιοχρονολόγηςησ από τον Libby
Ανακϊλυψη του μεςονύου πιονύου από τον Powell
Πρϐτο ςυχροκύκλοτρο πρωτονύου, 350 MeV ,Berkeley
1948: Πρϐτοσ γραμμικόσ επιταχυντόσ πρωτονύου, 32 MeV από τον Alvarez
1949: Ανϊπτυξη από τουσ Kallmann, Coltman, Marshall
Προτεύνεται από τουσ Mayer, Jensen, Haxel το μοντϋλο του φλοιού για
τη δομό του πυρόνα
1952: Πρϐτο ςύγχροτρο πρωτονύου, 2.3 MeV από τον Brookhaven
Έλεγχοσ τησ πρϐτησ θερμοπυρηνικόσ βόμβασ
1953: Πρόταςη του ςυλλογικού μοντϋλου για την πυρηνικό δομό από τουσ
Bohr, Mottelson και Rainwater
Μοντϋλο για τη δομό του πυρόνα από τουσ Bohr, Mottelson, Rainwater
Τπόθεςη τησ παραδοξότητασ από τουσ Fell-Mann και Nishijima
1955: Ανακϊλυψη του αντιπρωτονύου από τουσ Chamberlain και Segre

24
1956: Παραβύαςη ομοτιμύασ ςτισ αςθενεύσ αλληλεπιδρϊςεισ από τουσ Lee,
Yang και Wu
1959: Δημιουργύα ςτο CERN ςυγχρότρου πρωτονύου 26 GeV
1964: Παρατόρηςη τησ CP παραβύαςησ ςτη διϊςπαςη Κ 0 από τουσ Cronin και
Fitch
Μοντϋλο quarks των αδρονύων από τον Gell-Mann και Zweig
1967: Αρχικό λειτουργύα του επιταχυντό SLAC για ηλεκτρόνια 20 GeV
Standford
Πρόταςη του μοντϋλου τησ ηλεκτραςθενούσ αλληλεπύδραςησ από τουσ
Weinberg και Salam
1970: Τπόθεςη των γοητευτικϐν quarks από τον Glashow
1971: Επιταχυντόσ δεςμϐν πρωτονύων - πρωτονύων
1972: ΢ύγχροτρο πρωτονύου 500 GeV, Fermilab
1974: Ανακϊλυψη του ςωματιδύου J/ψ και η επιβεβαύωςη τησ ύπαρξησ του
γοητευτικού quark από τουσ Richter και Ting
1975: Ανακϊλυψη του λεπτονύου ταυ από τον Perl
1977: Ανακϊλυψη του ςωματιδύου Τ και πρϐτη αναφορϊ για το quark
πυθμϋνασ , από το Lederman, ςτο Fermilab
1983: Λειτουργύα επιταχυντό δεςμϐν πρωτονύων – αντιπρωτονύων ςτα 300
GeV , ςτο CERN
Ανακϊλυψη των αςθενϐν μποζονύων W ± και Ζ0, από το Rubbia.
1987 : Ανακϊλυψη των νετρύνων και των ακτύνων γ από το supernova
SN1987a
1995: Ανακϊλυψη του quark κορυφό ςτο Fermilab
2009 : Πιθανό ανακϊλυψη του μποζονύου Higgs

25
26
 Κεθάλαιο 2

΢ύντομη ειςαγωγό ςτα

ςτοιχειϐδη ςωμϊτια

΢κοπόσ :
 Να ειςάγει τον αναγνϊςτθ ςε οριςμζνεσ βαςικζσ ζννοιεσ
όπωσ ςωματίδια και ςωμάτια , αντιςωματίδια και
αντιςωμάτια
 Να παρουςιάςει τισ κεμελιϊδεισ αλλθλεπιδράςεισ
(δυνάμεισ ) ςτθ φφςθ και τα κυριότερα χαρακτθριςτικά
τουσ

27
 Να περιγράψει τα κεμελιϊδθ ςωματίδια που δομοφν το
ςφμπαν μζςω τθσ κατάταξισ τουσ ςε ςωματίδια δομισ και
ςωματίδια φορείσ των αλλθλεπιδράςεων
 Να εξθγιςει τισ ζννοιεσ spin, φερμιόνια και μποηόνια
 Να παρουςιάςει τισ βαςικότερεσ ιδιότθτεσ των quarks ,των
βαρυονίων, των μεςονίων , των λεπτονίων και των
μποηονίων
 Να δϊςει ςε γενικζσ γραμμζσ τισ βαςικζσ ιδζεσ του
Κακιερωμζνου Προτφπου

28
2.1 ΢ωματύδια και ΢ωμϊτια
Φρηςιμοποιούμε τον όρο ςωματύδια για να περιγρϊψουμε εκεύνεσ τισ
οντότητεσ που εύναι πραγματικϊ ςτοιχειϐδεισ, δηλαδό δεν ϋχουν εςωτερικό
δομό και δεν αποτελούνται από ϊλλεσ οντότητεσ.
Αντύθετα, με τον όρο ςωμϊτια περιγρϊφουμε τισ ςύνθετεσ εκεύνεσ οντότητεσ
που ϋχουν εςωτερικό δομό και αποτελούνται από ϊλλεσ, πιο θεμελιϐδεισ
οντότητεσ.
Έτςι, το ηλεκτρόνιο και το φωτόνιο εύναι ςωματύδια, διότι εύναι ςτοιχειϐδη,
ενϐ το πρωτόνιο και το νετρόνιο εύναι ςωμϊτια διότι αποτελούνται από
ςτοιχειϐδεισ οντότητεσ που ονομϊζονται κουϊρκ (quarks).

2.2 Αντιςωματύδια και αντιςωμϊτια

΢χεδόν για κϊθε ςωματύδιο τησ ύλησ υπϊρχει ϋνα αντιςωματύδιο που ϋχει την
ύδια μϊζα και αντύθετο φορτύο από το ςωματύδιο.
Επύςησ, το αντιςωματύδιο ϋχει αντύθετεσ κι οριςμϋνεσ ϊλλεσ ιδιαύτερεσ
ιδιότητεσ των ςωματιδύων που ονομϊζονται κβαντικού αριθμού.
Κϊτι ανϊλογο ιςχύει και με τα αντιςωμϊτια ςε ςχϋςη με τα αντύςτοιχα
ςωμϊτια.
Αντιςωματύδια κι αντιςωμϊτια παριςτϊνονται με μια παύλα πϊνω από το
ςύμβολο του ςωματύου και του αντιςωματύου.

Παραδεύγματα

Σο αντιςωματύδιο του ηλεκτρονύου e ςυμβολύζεται με 𝒆 ,ϋχει ύδια μϊζα με τη

μϊζα του ηλεκτρονύου κι αντύθετο φορτύο +1e.
Σο αντιςωμϊτιο του πρωτονύου p εύναι το αντιπρωτόνιο 𝒑 ,που ϋχει ύδια
μϊζα με το πρωτόνιο και φορτύο αντύθετο , δηλαδό – e.
Tο αντιςωμϊτιο του νετρονύου n εύναι το αντινετρόνιο 𝒏 , που ϋχει την ύδια
μϊζα και εύναι αφόρτιςτο , όπωσ το νετρόνιο.

29
Μερικϊ ςωματύδια , όπωσ τα φωτόνια , ταυτύζονται με το αντιςωματύδιό
τουσ.
Όταν ϋνα ςωματύδιο και ϋνα αντιςωματύδιο ςυγκρούονται μπορεύ να
εξαώλϐθούν και ςτη θϋςη τουσ να εμφανιςτεύ μόνο ενϋργεια.
Αντύθετα , εύναι δυνατό ϋνα φωτόνιο υψηλόσ ενϋργειασ να «υλοποιηθεύ» και
ςτη θϋςη του να προκύψει ϋνα ςωματύδιο και ϋνα αντιςωματύδιο (δύδυμη
γϋνεςη).
Σο ςύνολο όλων των αντιςωματιδύων ςυνιςτϊ την αντιϏλη.

2.3 Οι θεμελιϐδεισ αλληλεπιδρϊςεισ (δυνϊμεισ)

ςτη φύςη
Όλα τα ςωματύδια ςτη φύςη υπόκεινται ςε τϋςςερισ βαςικϋσ
αλληλεπιδρϊςεισ (δυνϊμεισ):
1. την ιςχυρό πυρηνικό
2. την ηλεκτρομαγνητικό
3. την αςθενό πυρηνικό
4. τη βαρυτικό

Η ιςχυρό πυρηνικό δύναμη εύναι η ιςχυρότερη από όλεσ τισ θεμελιϐδεισ

δυνϊμεισ κι ϋχει πολύ μικρό εμβϋλεια (ϋωσ 10-14 m ).
Εύναι υπεύθυνη για τη ςυγκρϊτηςη των πρωτονύων και των νετρονύων ςε
ϋνα ενιαύο ςύνολο , τον πυρόνα.
Η ηλεκτρομαγνητικό δύναμη εύναι περύπου 100 φορϋσ αςθενϋςτερη τησ
ιςχυρόσ κι αςκεύται μεταξύ των φορτιςμϋνων ςωματιδύων.
Εύναι υπεύθυνη για το ςχηματιςμό των ατόμων και των μορύων και τελικϊ
και τησ ζωόσ. Έχει μεγϊλη εμβϋλεια και ελαττϐνεται αντιςτρόφωσ ανϊλογα
με το τετρϊγωνο τησ απόςταςησ μεταξύ των αλληλεπιδρϐντων ςωματιδύων
(νόμοσ του Coulomb).
Η αςθενόσ πυρηνικό δύναμη εύναι περύπου 109 φορϋσ αςθενϋςτερη τησ
ιςχυρόσ , ϋχει μικρό εμβϋλεια και προκαλεύ την αποςταθεροπούηςη
οριςμϋνων πυρόνων.
(το 1983 αποδεύχθηκε ότι η ηλεκτρομαγνητικό και η αςθενόσ πυρηνικό
δύναμη αποτελούν δύο ςυνιςτϐςεσ τησ ύδιασ, ενιαύασ δύναμησ, τησ
ηλεκτραςθενούσ).

30
Η βαρυτικό δύναμη εύναι περύπου 1038 φορϋσ πιο αςθενόσ από την ιςχυρό
πυρηνικό. Έχει μεγϊλη εμβϋλεια και μϋτρο αντιςτρόφωσ ανϊλογο του
τετραγϐνου τησ απόςταςησ των δύο μαζϐν που ϋλκονται. Εύναι η κυρύαρχη
δύναμη ςτον μακρόκοςμο (πλανότεσ, αςτϋρεσ, γαλαξύεσ) αλλϊ η επύδραςό
τησ ςτο μικρόκοςμο εύναι αμελητϋα.

2.4 Σα θεμελιϐδη ςωματύδια που δομούν το ςύμπαν

Λϋγοντασ θεμελιϐδη ςωματύδια εννοούμε τα μικρότερα δομικϊ ςωματύδια

τησ ύλησ που δεν ϋχουν εςωτερικό δομό, δεν διαιρούνται περαιτϋρω κι
αποτελούν δομικϊ ςυςτατικϊ όλων των ϊλλων ςωματύων.
Η διϊκριςη των θεμελιωδϐν ςωματιδύων ςε κατηγορύεσ ϋγινε διαχρονικϊ με
βϊςη τη διαθϋςιμη γνϐςη κϊθε φορϊ και γι’ αυτό και πολλϋσ φορϋσ ϊλλαξε,
βελτιϐθηκε ό θεμελιϐθηκε εξ’ αρχόσ ςε νϋα βϊςη.
΢ύμφωνα με τισ πλϋον ςύγχρονεσ αντιλόψεισ τησ ΢ωματιδιακόσ Υυςικόσ ,
τα ςτοιχειϐδη ςωματύδια κατατϊςςονται ςε 2 κύριεσ κατηγορύεσ:

 Σα ςωματύδια δομόσ
 Σα ςωματύδια φορεύσ των αλληλεπιδρϊςεων

Σα ςωματύδια δομόσ εύναι υπεύθυνα για τη δημιουργύα τησ ύλησ. ΢ύμφωνα

με το Καθιερωμϋνο Πρότυπο (Standard Model), την πλϋον ςύγχρονη,
επικρατούςα ςόμερα Θεωρύα τησ Υυςικόσ των ΢τοιχειωδϐν ΢ωματιδύων, τα
ςωματύδια δομόσ εύναι τα κουϊρκ (quarks) και τα λεπτόνια καθϐσ και τα
αντιςωματύδιϊ τουσ , αντικουϊρκ και αντιλεπτόνια.

Σα ςωματύδια φορεύσ εύναι το φωτόνιο για την ηλεκτρομαγνητικό

αλληλεπύδραςη , τα μποζόνια W και Z για την αςθενό αλληλεπύδραςη , το
γλοιόνιο (γκλουόνιο ό gluon) για την ιςχυρό αλληλεπύδραςη και το βαρυτόνιο
(γκραβιτόνιο ό graviton) για τη βαρυτικό αλληλεπύδραςη.

31
2.5 Σι εύναι το spin ; Υερμιόνια και μποζόνια

Σα ςτοιχειϐδη ςωματύδια χαρακτηρύζονται μεταξύ ϊλλων από μια ιδιαύτερη

κβαντικό ιδιότητα που καλεύται spin .
Σο spin δε θα πρϋπει να φϋρνει ςτο μυαλό μασ την εικόνα τησ κλαςικόσ
φυςικόσ, όπου ςχετύζεται με την ιδιοπεριςτροφό ενόσ ςωματιδύου.
Σο spin ςτην κβαντικό φυςικό αποτελεύ ϋνα ιδιαύτερο εςωτερικό
χαρακτηριςτικό του ύδιου του ςωματιδύου , δηλαδό μια ιδιαύτερη εςωτερικό
του ιδιότητα.
Η τιμό του spin καθορύζει τη ςυμπεριφορϊ και οριςμϋνεσ ιδιότητεσ του
ςωματιδύου. Έτςι, τα ςωματύδια κατατϊςςονται ςε:
• Υερμιόνια , που ϋχουν περιττό ημιακϋραιο spin: ± 1/2 , ± 3/2 , …
• Μποζόνια , που ϋχουν ακϋραια spin: 0, ±1, ±2 , …

Σα φερμιόνια ςυμπεριφϋρονται ςύμφωνα με τη ςτατιςτικό των Fermi- Dirac

και το κύριο χαρακτηριςτικό τουσ εύναι ότι υπακούουν ςτην Απαγορευτικό
Αρχό του Pauli, ςύμφωνα με την οπούα « μόνο ϋνα φερμιόνιο μπορεύ να
βρύςκεται ςε οριςμϋνη κβαντικό κατϊςταςη κϊθε ςτιγμό».
΢υνεπϐσ, δύο ό περιςςότερα φερμιόνια που βρύςκονται ςτην ύδια περιοχό
του χϐρου, θα διαφϋρουν τουλϊχιςτον ςε ϋναν κβαντικό αριθμό τουσ π.χ. το
spin .
Υερμιόνια εύναι τα ηλεκτρόνια , τα πρωτόνια , τα νετρόνια και γενικϊ τα
ςωματύδια και τα ςωμϊτια που ςχετύζονται με την ύλη.
Ακολουθϐντασ την Απαγορευτικό Αρχό του Pauli ερμηνεύουμε τη
ςυμπλόρωςη του Περιοδικού Πύνακα των ςτοιχεύων, καθϐσ ςε κϊθε δυνατό
κατϊςταςη μπορεύ να βρύςκεται ϋνα μόνο ηλεκτρόνιο.
Σα μποζόνια ςυμπεριφϋρονται ςύμφωνα με τη ςτατιςτικό των Bose-Einstein
και δεν υπακούουν ςτην Απαγορευτικό Αρχό του Pauli.
΢υνεπϐσ, εύναι δυνατόν μποζόνια με την ύδια ενϋργεια να καταλαμβϊνουν την
ύδια θϋςη ςτο χϐρο και να μοιρϊζονται την ύδια κβαντικό κατϊςταςη.
Μποζόνια εύναι τα φωτόνια και γενικότερα τα ςωματύδια-φορεύσ των
θεμελιωδϐν αλληλεπιδρϊςεων ςτη φύςη.
Για τη ςτατιςτικό των Fermi-Dirac και Bose-Einstein, ο αναγνϐςτησ μπορεύ
να ανατρϋξει ςτο Παρϊρτημα.

32
2.6 Quarks (Κουϊρκ)
Σα κουϊρκ εύναι τα ςτοιχειϐδη ςωματύδια τησ ύλησ που μπορούν κι
αλληλεπιδρούν μϋςω τησ ιςχυρόσ πυρηνικόσ δύναμησ. Μαζύ με το ςωματύδιο
φορϋα τησ ιςχυρόσ αλληλεπύδραςησ γλοιόνιο (γκλουόνιο ό gluon) εύναι τα
μόνα ςωματύδια που μπορούν κι αλληλεπιδρούν ιςχυρϊ.
Τπϊρχουν ςυνολικϊ 6 τύποι κουϊρκ που ονομϊζονται «γεύςεισ» (flavors).
το up (πϊνω) :u
το down (κϊτω) :d
το strange (παρϊδοξο) : s
το charm (γοητευτικό) : c
το bottom (πυθμϋνασ) : b
το top (κορυφό) :t
Υυςικϊ υπϊρχουν και τα αντύςτοιχα antiquarks:
𝑢,𝑑 ,𝑠 ,𝑐 ,𝑏 ,𝑡
Σα quarks εύναι φερμιόνια με spin ½ και δεν εμφανύζονται ποτϋ ελεύθερα
αλλϊ πϊντα ςε ομϊδεσ μαζύ με ϊλλα quarks.
Σο φορτύο των u, c, t εύναι + 2/3 e ενϐ το φορτύο των d, s, b εύναι -1/3 e ,
όπου e = 1,602·10-19 C , η απόλυτη τιμό του ςτοιχειϐδουσ φορτύου του
ηλεκτρονύου.
Η ομαδοπούηςη των quarks γύνεται με τϋτοιο τρόπο ϐςτε τα ςωμϊτια που
προκύπτουν να ϋχουν πϊντα ακϋραιο φορτύο : 0e , ±1e , ±2e .
Σα quarks φϋρουν κι ϊλλο ϋνα εύδοσ φορτύου που λϋγεται χρϐμα κι απαντϊ
ςε 3 εύδη : κόκκινο , πρϊςινο και κυανό. Σα antiquarks ϋχουν χρϐμα
αντικόκκινο, αντιπρϊςινο και αντικυανό.

Η θεωρύα που περιγρϊφει πωσ αλληλεπιδρούν τα quarks μεταξύ τουσ ϐςτε

να ςχηματύςουν τα ςωμϊτια που παρατηρούμε ονομϊζεται Κβαντικό
Φρωμοδυναμικό (QCD- Quantum ChromoDynamics) κι επιτρϋπει τϋτοιουσ
ςυνδυαςμούσ quarks ϐςτε το ολικό «φορτύο χρϐματοσ» των ςωματύων που
προκύπτουν να εύναι ύςο με μηδϋν.

Οι βαςικϋσ ιδιότητεσ των quarks φαύνονται ςτον ακόλουθο πύνακα:

33
 Quarks (Κουάρκ)
Μάζα
Flavor Όμομα Σύμβολο Αμτισωματίδιο Φορτίο
(MeV/c2)
up πάνω u u + 2/3 1,5 – 3,3

down κάτω d d - 1/3 3,5 – 6,0

charm γοθτευτικό c c + 2/3 1.160- 1.340

strange παράδοξο s s - 1/3 70 - 130

169.100 –
top κορυφι t t + 2/3
173.300
bottom πυκμζνασ b b - 1/3 4.130 – 4.370

Από quarks δημιουργούνται δύο μεγϊλεσ κατηγορύεσ ςωματύων:

 τα βαρυόνια , που αποτελούνται από 3 quarks κι antiquarks

Παραδεύγματα
βαρυονύων με τη
ςύνθεςό τουσ
από κουϊρκ κι
αντικουϊρκ

 τα μεςόνια , που αποτελούνται από ϋνα ζεύγοσ quark και antiquark

34
 Παραδεύγματα
μεςονύων με
τη ςύνθεςό
τουσ από
ζεύγοσ κουϊρκ
κι αντικουϊρκ

Σα βαρυόνια μαζύ με τα μεςόνια ονομϊζονται αδρόνια. Σα αδρόνια ςυνεπϐσ,

εύναι ναι μεν ςωμϊτια (αποτελούμενα από quarks) αλλϊ αποτελούν τισ
ελϊχιςτεσ οντότητεσ που μπορούν να παρατηρηθούν ελεύθερεσ ςτη φύςη
(αφού τα quarks δε βρύςκονται ποτϋ ελεύθερα ςτη φύςη, γι’ αυτό και η μϊζα
τουσ, όπωσ φαύνεται ςτουσ ςχετικούσ πύνακεσ μετριϋται ϋμμεςα από
πειρϊματα ςκϋδαςησ , γι’ αυτό και δύδεται κατϊ προςϋγγιςη).

Σα δύο πιο γνωςτϊ αδρόνια εύναι το πρωτόνιο , που αποτελεύται από 2 up

quarks κι ϋνα down quark (uud) και το νετρόνιο που αποτελεύται από 1 up
quark και 2 down (udd).

Σα αντιςωμϊτια του πρωτονύου και του νετρονύου αποτελούνται από τα

αντύςτοιχα antiquarks . Η δομό ςυνεπϐσ του αντιπρωτονύου εύναι:
p (u , u , d )και του αντινετρονύου εύναι n (u , d ,d )
Η αςθενόσ αλληλεπύδραςη εύναι υπεύθυνη για τη διϊςπαςη των βαρύτερων
quarks s , c , b και t ςτα ελαφρύτερα u και d.
Ένα quark οριςμϋνησ γεύςησ μπορεύ να μετατραπεύ ςε quark ϊλλησ γεύςησ
μϋςω τησ αςθενούσ αλληλεπύδραςησ.

Απορροφϐντασ ό εκπϋμποντασ ϋνα W μποζόνιο , ϋνα εκ των u ,c ,t

μετατρϋπεται αντύςτοιχα ςε d, s ,b quark.
Ο μηχανιςμόσ αυτόσ προκαλεύ τη ραδιενεργό διϊςπαςη β - κατϊ την οπούα
ϋνα νετρόνιο διαςπϊται ςε πρωτόνιο, με ταυτόχρονη εκπομπό ηλεκτρονύου e-
και αντινετρύνου του ηλεκτρονύου ve .
Αυτό ςυμβαύνει όταν ϋνα από τα down quark ςτο νετρόνιο (udd) διαςπϊται
ςε ϋνα up quark εκπϋμποντασ ϋνα W- μποζόνιο και μετατρϋποντασ το
νετρόνιο ςε πρωτόνιο (uud). Κατόπιν, το W - μποζόνιο διαςπϊται ςε ϋνα
ηλεκτρόνιο e - και ςτο αντινετρύνο του ηλεκτρονύου ve .

35
 Η διαδικαςύα αυτό μπορεύ να περιγραφεύ ωσ ακολούθωσ :

n  p + e - + 𝐯e (διϊςπαςη β-, ςυμβολιςμόσ αδρονύων)

udd  uud + e - + 𝐯e (διϊςπαςη β-, ςυμβολιςμόσ quarks)

Αντύςτοιχη διαδικαςύα ςυμβαύνει και κατϊ τη διϊςπαςη β + , οπότε ϋνα

πρωτόνιο μετατρϋπεται ςε νετρόνιο με παρϊλληλη εκπομπό ενόσ
ποζιτρονύου e+ κι ενόσ νετρύνου του ηλεκτρονύου ve .

Σα βαρυόνια επειδό αποτελούνται από 3 quarks , εύναι φερμιόνια ενϐ τα

μεςόνια επειδό αποτελούνται από 1 quark κι ϋνα antiquark, εύναι μποζόνια.

Παραδεύγματα βαρυονύων και μεςονύων καθϐσ και η ςύνθεςό τουσ

φαύνονται ςτουσ ακόλουθουσ πύνακεσ:

36
 ΒΑΡΤΟΝΙΑ
Όνομα ΢ύμβολο ΢ύνθεςη Όνομα ΢ύμβολο ΢ύνθεςη
ςωματιδύου ςωματιδύου από ςωματιδύου ςωματιδύου από
quarks quarks

Πρωτόνιο p uud Λϊμδα Λ0 uds

Νετρόνιο n udd Ξi Ξ0 uss

΢ύγμα ΢+ uus Ξi Ξ- dss

΢ύγμα ΢0 uds Ωμϋγα Ω- sss

΢ύγμα ΢- dds

ΜΕ΢ΟΝΙΑ
Όνομα ΢ύμβολο ΢ύνθεςη Όνομα ΢ύμβολο ΢ύνθεςη
ςωματιδύου ςωματιδύου από ςωματιδύου ςωματιδύου από
quarks quarks

Πιόνιο π+ ud Καόνιο Κ+ us

Πιόνιο π- ud Καόνιο Κ- us

Καόνιο Κ0 ds

37
2.7 Λεπτόνια

Σα λεπτόνια εύναι μια οικογϋνεια θεμελιωδϐν ςωματιδύων όπωσ τα quarks

και τα ςωματύδια φορεύσ των αλληλεπιδρϊςεων. Σα λεπτόνια εύναι
φερμιόνια , με spin ½ και ςυμμετϋχουν ςτην ηλεκτρομαγνητικό, την αςθενό
πυρηνικό και τη βαρυτικό δύναμη. Σα λεπτόνια δε ςυμμετϋχουν ςτην ιςχυρό
πυρηνικό αλληλεπύδραςη.
Τπϊρχουν 3 οικογϋνειεσ λεπτονύων που καθεμιϊ περιλαμβϊνει 1 λεπτόνιο
και το αντύςτοιχο νετρύνο του:

Οι οικογϋνειεσ αυτϋσ εύναι:

του ηλεκτρονύου
του μιονύου
του ταυ

΢υνεπϐσ ϋχουμε 6 λεπτόνια και τα αντύςτοιχα 6 αντιλεπτόνια.

Οι ιδιότητϋσ τουσ φαύνονται ςτον ακόλουθο πύνακα:

ΛΕΠΣΟΝΙΑ
Όνομα ΢ύμβολο Αντιςωματύδιο Υορτύο Μϊζα(MeV/c2)

electron ηλεκτρόνιο e- e+ -1 ~ 0,511

electron νετρύνο
ve ve 0 < 2,2eV/c2
neutrino ηλεκτρονύου

muon μιόνιο μ- μ+ -1 ~ 105,6

muon νετρύνο
νμ 𝐯μ 0 < 0,170
neutrino μιονύου

tauon ταυ τ- τ+ -1 ~ 1.776,8

tauon νετρύνο του

ντ 𝐯τ 0 < 15,5
neutrino ταυ

38
2.8 Μποζόνια

Εύναι τα ςωματύδια φορεύσ των τεςςϊρων θεμελιωδϐν αλληλεπιδρϊςεων τησ

φύςησ. Έχουν ακϋραιο spin .

Σα ςωματύδια φορεύσ εύναι:

• το φωτόνιο , για την ηλεκτρομαγνητικό δύναμη

• τα W+, W- , Z0 , για την αςθενό αλληλεπύδραςη
• τα γλοιόνια (γκλούονια , gluons), για την ιςχυρό αλληλεπύδραςη
• το βαρυτόνιο(γκραβιτόνιο , graviton), για τη βαρυτικό αλληλεπύδραςη

Σα 3 πρϐτα μποζόνια περιλαμβϊνονται ςτο καθιερωμϋνο πρότυπο όχι ,

όμωσ και το βαρυτόνιο που προβλϋπεται από ϊλλεσ κβαντικϋσ θεωρύεσ
πεδύου.
Σϋλοσ, υπϊρχει και το μποζόνιο του Higgs, που προβλϋπεται από το
καθιερωμϋνο πρότυπο και τη θεωρύα τησ ηλεκτραςθενούσ αλληλεπύδραςησ,
μϋςω του οπούου εξηγεύται η προϋλευςη τησ μϊζασ των ςωματιδύων. Η
ύπαρξό του δεν ϋχει επιβεβαιωθεύ ακόμη πειραματικϊ και ενδεχομϋνωσ να
γύνει εντόσ του 2009.

Οι ιδιότητεσ των μποζονύων φαύνονται ςτον πύνακα τησ επόμενησ ςελύδασ .

2.9 Σελικϊ τι ςυγκροτεύ τον κόςμο γύρω μασ;

Μετϊ από 13,6 διςεκατομμύρια χρόνια εξϋλιξησ από τη ςτιγμό τησ γϋνεςησ
του ΢ύμπαντοσ και μϋχρι ςόμερα όλα όςα παρατηρούμε γύρω μασ, τόςο
κοντϊ όςο και μακριϊ μασ, οφεύλονται ςε ελϊχιςτεσ δομικϋσ μονϊδεσ :

 ςτα up και down quarks, που ςυγκροτούν τα νουκλεόνια και

τουσ πυρόνεσ.
 ςτα ηλεκτρόνια και τα νετρύνα
 ςτα ςωματύδια φορεύσ των αλληλεπιδρϊςεων

39
 ΜΠΟΖΟΝΙΑ
Αντι-
Σύμ- Φορ- Μάζα
Όνομα σωμα- τίο
Spin Δύναμη Ύπαρξη
βολο (GeV/c2)
τίδιο
photo φωτό Ηλεκτρομαγνθ Επιβεβαι
γ το ίδιο 0 1 0
n νιο τικι ωμζνθ
W
W Επιβεβαι
μποηό W- W+ -1 1 80,39 Αςκενισ
boson ωμζνθ
νιο
Ζ
Z Επιβεβαι
μποηό Z το ίδιο 0 1 91,118 Αςκενισ
boson ωμζνθ
νιο
Γλουό Επιβεβαι
Gluon g το ίδιο 0 1 0 Ιςχυρι
νιο ωμζνθ
Higgs Μθ
Higgs το
μποηό H0 0 0 > 112 επιβεβαι
boson ίδιο ;
νιο ωμζνθ
gravi Βαρυ- Επιβεβαι
G το ίδιο 0 2 0 Βαρυτικι
ton τόνιο ωμζνθ

2.10 Σο Καθιερωμϋνο Πρότυπο (Standard model)

Όπωσ αναφϋρθηκε ςτα προηγούμενα , τα quarks εύναι φερμιόνια με spin 1/2
και κατϊ ςυνϋπεια θα ϋπρεπε να υπακούουν ςτην Απαγορευτικό Αρχό του
Pauli. Επιςτημονικϊ πειρϊματα όμωσ , ϋδειξαν ότι οριςμϋνα ςωμϊτια εύχαν
ςυνδυαςμούσ των quarks τϋτοιουσ που παραβύαζαν την Απαγορευτικό Αρχό,
όπωσ το βαρυόνιο Ω (sss) , το οπούο περιϋχει 3 s quarks με παρϊλληλα spin ,
με αποτϋλεςμα το ολικό spin να εύναι ύςο με 3/2. Άλλα παραδεύγματα
βαρυονύων που αποτελούνται από τα ύδια ακριβϐσ κουϊρκ και τα ςπιν τουσ
εύναι παρϊλληλα εύναι το Δ++ (uuu) και το Δ- (ddd) . Για να αντιμετωπιςτεύ
αυτό το πρόβλημα θεωρόθηκε αναγκαύο να αποδοθεύ ςτα quarks μια νϋα
ιδιότητα, το χρϐμα (ό χρωματικό φορτύο). Σο χρϐμα εύναι μύα ιδιότητα που
εμφανύζεται ςε 3 ποικιλύεσ : κόκκινο, πρϊςινο και κυανό. Σα quarks
διαθϋτουν ϊλλο ϋνα χαρακτηριςτικό, γνωςτό ωσ γεύςη ( flavor ) και κϊθε
γεύςη μπορεύ να ϋχει τρύα χρϐματα. Οι γεύςεισ εύναι ϋξι και εύναι οι εξόσ:

40
πϊνω (up-u), κϊτω (down-d), γοητευτικό (charm-c) , παρϊδοξο (strange -s) ,
κορυφό (top- t), πυθμϋνασ (bottom-b). Σα quarks ϋχουν επύςησ χρϐματα:
κόκκινο, πρϊςινο και κυανό και φυςικϊ τα antiquarks ϋχουν χρϐμα
αντικόκκινο, αντιπρϊςινο και αντικυανό. Μϋςα ςε ϋνα βαρυόνιο, τα τρύα
κουϊρκ θα πρϋπει να ϋχουν διαφορετικό χρϐμα προκειμϋνου να πληρούται η
Απαγορευτικό Αρχό του Pauli. Ένα μεςόνιο αποτελεύται από ϋνα quark
οριςμϋνου χρϐματοσ και από ϋνα antiquark , οριςμϋνου αντιχρϐματοσ, ϐςτε
τελικϊ να προκύπτει ϊχρωμο. Άχρωμο επύςησ εύναι και το προαναφερθϋν
βαρυόνιο.
Η ϋννοια του χρϐματοσ των quarks ειςόχθη αρχικϊ για να ικανοποιεύται η
Απαγορευτικό Αρχό αλλϊ ταυτόχρονα ϋδωςε τη δυνατότητα ερμηνεύασ
κϊποιων φαινομϋνων , όπωσ του ορθού υπολογιςμού του χρόνου ζωόσ του
πιονύου π0. Η νϋα θεωρύα που μελετϊ τισ αλληλεπιδρϊςεισ των κουϊρκ μεταξύ
τουσ ονομϊζεται Κβαντικό Φρωμοδυναμικό (QCD) . Έτςι, ςτη νϋα θεωρύα, το
κουϊρκ ϋχει χρϐμα κατ΄ αντιςτοιχύα με το ηλεκτρικό φορτύο, ενϐ η δύναμη
μεταξύ των κουϊρκ εύναι γνωςτό ωσ δύναμη χρϐματοσ.
Σα γλοιόνια (γκλουόνια ό gluons) εύναι φορεύσ τησ ιςχυρόσ αλληλεπύδραςησ
και ςύμφωνα με την QCD ϋχουμε 8 εύδη όπου τα ϋξι ϋχουν χρωματικό φορτύο,
λόγω του οπούου ϋλκονται και ςχηματύζουν ςωματύδια πιο ςύνθετησ δομόσ.
Όταν ϋνα κουϊρκ εκπϋμπει ό απορροφϊ γλοιόνιο τότε παρατηρεύται
χρωματικό αλλαγό, όπωσ για παρϊδειγμα εϊν ϋνα κυανό κουϊρκ εκπϋμψει
γλοιόνιο, τότε θα γύνει κόκκινο ενϐ εϊν ςυμβεύ το αντύθετο, δηλαδό το
κόκκινο κουϊρκ να απορροφόςει το γλοιόνιο, τότε θα δημιουργηθεύ κυανό
κουϊρκ. Η χρωματικό δύναμη που εύναι υπεύθυνη ,όπωσ ειπϐθηκε για τισ
αλληλεπιδρϊςει μεταξύ των κουϊρκ, παρουςιϊζει αναλογύεσ με την
ηλεκτρικό δύναμη που αςκεύται ςε φορτύα μϋςα ςε ηλεκτρικό πεδύο, όπου τα
ομϐνυμα απωθούνται και τα ετερϐνυμα ϋλκονται. Κατϊ αναλογύα, λοιπόν,
δύο πρϊςινα κουϊρκ θα απωθούνται ενϐ ϋνα πρϊςινο και ϋνα αντιπρϊςινο
θα ϋλκονται και ομούωσ για τα χρϐματα κόκκινο και αντικόκκινο και κυανό
και αντικυανό.

Επιπρόςθετα, τα κουϊρκ διαφορετικού χρϐματοσ ϋλκονται μεταξύ τουσ αλλϊ

η ελκτικό δύναμη εύναι μικρότερη από αυτόν τησ ϋλξησ μεταξύ χρϐματοσ και
αντιχρϐματοσ ενόσ κουϊρκ και του αντικουϊρκ του. Έτςι , λόγω τησ ϋλξησ

41
του πρϊςινου, του κόκκινου και του κυανού κουϊρκ, ςχηματύζεται ϋνα
βαρυόνιο, το οπούο όπωσ μπορεύ να γύνει εύκολα αντιληπτό περιϋχει 3
κουϊρκ.

Σα μποζόνια W+, W- , Z0 τα οπούα εύναι φορεύσ τησ αςθενούσ

αλληλεπύδραςησ , ϋχουν το λεγόμενο αςθενϋσ φορτύο. ΢υνεπϐσ, κϊθε
ςωματύδιο θα ϋχει τα εξόσ τϋςςερα χαρακτηριςτικϊ: μϊζα, ηλεκτρικό φορτύο,
χρωματικό φορτύο και αςθενϋσ φορτύο. Επομϋνωσ, ςτην κατηγορύα των
ςτοιχειωδϐν ςωματιδύων ςυγκαταλϋγονται τα λεπτόνια και τα κουϊρκ και
τα ςωματύδια φορεύσ των αλληλεπιδρϊςεων που εύναι τα γλοιόνια, τα
φωτόνια , τα βαρυτόνια και τα μποζόνια W+, W- , Z0 .
Οι αςθενεύσ αλληλεπιδρϊςεισ και οι ηλεκτρομαγνητικϋσ αλληλεπιδρϊςεισ,
από ότι εδεύχθη το 1979 από τουσ Glashow , Salam και Weinberg αποτελούν
τισ δύο όψεισ του ύδιου νομύςματοσ , τησ ηλεκτραςθενούσ αλληλεπύδραςησ . Η
ηλεκτραςθενόσ θεωρύα προτεύνει ότι οι 2 ςυνιςτϐςεσ δυνϊμεισ τησ
ηλεκτραςθενούσ , ϋχουν την ύδια ιςχύ ςε πολύ μεγϊλεσ ενϋργειεσ ςωματιδύων.
Κυρύαρχο ρόλο ςε αυτό την αλληλεπύδραςη διαδραματύζουν τα μποζόνια W+,
W- , Z0 και το φωτόνιο. Με τη βοόθεια τησ θεωρύασ τησ ηλεκτραςθενούσ
αλληλεπύδραςησ, ϋγινε η πρόβλεψη τησ μϊζασ του W ςτα 82 GeV/c2 και του Ζ
ςτα 93 GeV/c2 .
Σο λεγόμενο «Καθιερωμϋνο Πρότυπο (Standard Model)» αποτελεύ τη
ςυνδυαςμϋνη ϋκφραςη τησ θεωρύασ τησ ηλεκτραςθενούσ αλληλεπύδραςησ
και τησ Κβαντικόσ Φρωμοδυναμικόσ, του οπούου τα βαςικϊ ςτοιχεύα
ςυνοψύζονται ςτην κϊτωθι εικόνα:

42
Η ιςχυρό δύναμη , που διαδύδεται από τα γλοιόνια , ςυγκρατεύ τα κουϊρκ
ενωμϋνα μεταξύ τουσ για το ςχηματιςμό ςωματιδύων με πιο ςύνθετη δομό ,
όπωσ το πρωτόνιο, το νετρόνιο και τα μεςόνια. Η ςυμμετοχό των λεπτονύων
εύναι μόνο ςτισ αςθενεύσ αλληλεπιδρϊςεισ (που διαδύδονται από τα μποζόνια
W+, W- , Z0) και ςτισ ηλεκτρομαγνητικϋσ αλληλεπιδρϊςεισ (που διαδύδονται
από τα φωτόνια). Όλεσ οι θεμελιϐδεισ δυνϊμεισ διαδύδονται από ςωματύδια
με ςπιν 1.
Σο «Καθιερωμϋνο
Πρότυπο» δεν απαντϊ ςε
όλα τα ζητόματα , για
παρϊδειγμα δε δύνει
απϊντηςη ςτο ερϐτημα
γιατύ το φωτόνιο δεν ϋχει
μϊζα ενϐ το μποζόνιο
ϋχει. Η διαφορϊ μϊζασ
μεταξύ αυτϐν των
ςωματιδύων εύναι αυτό
ςτην οπούα οφεύλεται η
διαφορετικότητα τησ
ηλεκτρομαγνητικόσ και

43
τησ αςθενούσ αλληλεπύδραςησ ςε χαμηλϋσ ενϋργειεσ γιατύ ςτισ υψηλϋσ
ενϋργειεσ εύναι περύπου ύςεσ. Αυτό η μετϊβαςη από τισ χαμηλϋσ ςτισ υψηλϋσ
ενϋργειεσ ονομϊζεται ρόξη τησ ςυμμετρύασ και για να λυθεύ το πρόβλημα
αυτό προτϊθηκε η ύπαρξη ενόσ υποθετικού ςωματιδύου, του μποζονύου του
Higgs, μαζύ με ϋναν μηχανιςμό που ερμηνεύει τη ρόξη τησ ηλεκτραςθενούσ
ςυμμετρύασ. Η ερμηνεύα τησ μεγϊλησ μϊζασ των μποζονύων W, Z γύνεται με τη
ςυνδυαςμϋνη ϋκφραςη του Καθιερωμϋνου Προτύπου και του μηχανιςμού
του Higgs. Ωςτόςο, το μποζόνιο Higgs δεν ϋχει ακόμη ανακαλυφθεύ αλλϊ
πιςτεύεται ότι η μϊζα του εύναι μικρότερη από 1TeV. Για να προςδιοριςτεύ η
ύπαρξη του μποζονύου αυτού, πρϋπει να ςυγκρουςτούν 2 κουϊρκ με ενϋργεια
το λιγότερο 1 TeV το καθϋνα, αλλϊ οι υπολογιςμού δεύχνουν ότι θα πρϋπει να
εγχυθεύ ενϋργεια τησ τϊξησ των 40 TeV μϋςα ςτον όγκο ενόσ πρωτονύου,
λόγω τησ ύπαρξησ των κουϊρκ και των γλοιονύων.
Μετϊ την επιτυχύα τησ ηλεκτραςθενούσ θεωρύασ, οι επιςτόμονεσ
προςπϊθηςαν να τη ςυνδυϊςουν με την QCD ςε μια μεγϊλη ενοποιημϋνη
θεωρύα (Grand Unification Theory ), GUT. Η θεωρύα αυτό περιϋχει τη
ςυνϋνωςη τησ ιςχυρόσ χρωματικόσ δύναμησ και τησ ηλεκτραςθενούσ ςε μια
ενιαύα μεγϊλη δύναμη. Επύςησ, θεωρεύ ότι τα κουϊρκ και τα λεπτόνια
ανόκουν ςτην ύδια οικογϋνεια και επιτρϋπει την αλληλομετατροπό τουσ με
ανταλλαγό κϊποιων ςωματιδύων. Ένα ϊλλο ςημαντικό ςτοιχεύο τησ θεωρύασ
GUT εύναι η θεϐρηςη ότι τα πρωτόνια εύναι αςταθεύσ δομϋσ με διϊρκεια ζωόσ
περύπου 1031 χρόνια. Σο χρονικό πλαύςιο αυτό εύναι πολύ μεγαλύτερο από
την ηλικύα του ςύμπαντοσ και μϋχρι ςτιγμόσ δεν ϋχουν παρατηρηθεύ
διαςπϊςεισ πρωτονύων.

44
 Κεθάλαιο 3

Πυρηνικό δομό

΢κοπόσ :
 Να δϊςει τα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά τθσ πυρθνικισ
φλθσ
 Να εκκζςει τισ βαςικζσ ιδζεσ ςχετικά με τθ ςτακερότθτα
του πυρινα, το ζλλειμμα μάηασ και τθν ενζργεια
ςφνδεςθσ
 Να παρουςιάςει το πυρθνικό ςπιν και τθ μαγνθτικι ροπι
του πυρινα κακϊσ και το φαινόμενο του πυρθνικοφ
μαγνθτικοφ ςυντονιςμοφ

45
 Να περιγράψει τισ βαςικζσ ιδζεσ του μοντζλου τθσ υγρισ
ςταγόνασ κακϊσ και των ανεξαρτιτων ςωματιδίων
(μοντζλο των φλοιϊν )
 Να παρουςιάςει οριςμζνα κζματα ιδιαίτερου
ενδιαφζροντοσ , όπωσ τα πιόνια και θ πυρθνικι δφναμθ,
τα δυναμικά αλλθλεπίδραςθσ μεταξφ δφο νουκλεονίων
κακϊσ και θ ςτακεροποίθςθ του νετρονίου

46
3.1 Δομό, ςχόμα και μϋγεθοσ πυρόνα
Ο πυρόνασ όλων των ατόμων αποτελεύται από 2 εύδη ςωματύων, τα πρωτόνια
και τα νετρόνια.
Σα πρωτόνια και τα νετρόνια μαζύ ονομϊζονται νουκλεόνια (από το
nucleus=πυρόνασ).
Σο ςχόμα των περιςςοτϋρων πυρόνων εύναι ςχεδόν ςφαιρικό και ϋχει
αποδειχθεύ ότι η πυκνότητϊ τουσ εύναι ςχετικϊ ςταθερό.
Μπορούμε να φανταςτούμε τον πυρόνα ςαν ϋνα ςχεδόν ςφαιρικό τςαμπύ
που αποτελεύται από δύο εύδη ςταφυλιϐν.

Οι πυρόνεσ ϋχουν μϋγεθοσ που κυμαύνεται από 10-15 m ϋωσ 10-14 m.

Οι διαςτϊςεισ του ατόμου εύναι τησ τϊξησ των 10-10 m.
΢υμπεραύνουμε ότι ο χϐροσ ςτο εςωτερικό του ατόμου εύναι ςχεδόν ϊδειοσ.

3.2 Βαςικϋσ ιδιότητεσ πρωτονύων και νετρονύων

• Η μϊζα του πρωτονύου και του νετρονύου εύναι περύπου ύςεσ. Η μϊζα
του νετρονύου εύναι ελϊχιςτα μεγαλύτερη από τη μϊζα του πρωτονύου
(λιγότερο από 0,2%).
• Η μϊζα του πρωτονύου εύναι 1836 φορϋσ μεγαλύτερη από τη μϊζα του
ηλεκτρονύου.

Μάηα πρωτονίου mp=1.672622 · 10 -27 kg

Μάηα νετρονίου mn=1.674927 · 10 -27 kg
Μάηα θλεκτρονίου me=9.10938 · 10 -31 kg

Σο πρωτόνιο εύναι θετικϊ φορτιςμϋνο και φϋρει φορτύο ύςο με το

ςτοιχειϐδεσ θετικό φορτύο.

qp=1,6021 ·10 -19 C

Σο νετρόνιο δεν ϋχει φορτύο (neutral=ουδϋτεροσ). Ο πυρόνασ εύναι θετικϊ

φορτιςμϋνοσ με φορτύο ύςο με το ϊθροιςμα των πρωτονύων που περιϋχει.

47
3.3 Ατομικόσ αριθμόσ Ζ , Μαζικόσ αριθμόσ Α και
αριθμόσ νετρονύων Ν ενόσ πυρόνα

Για να περιγρϊψουμε τη ςυγκρότηςη ενόσ πυρόνα χρηςιμοποιούμε τουσ

ακόλουθουσ αριθμούσ:
 Σον ατομικό αριθμό Ζ , ο οπούοσ εύναι ύςοσ με τον αριθμό
πρωτονύων του πυρόνα.
 Σο μαζικό αριθμό Α που εύναι ύςοσ με το ςυνολικό αριθμό
νουκλεονύων που αποτελούν τον πυρόνα (πρωτόνια και νετρόνια
μαζύ).
 Σον αριθμό νετρονύων Ν , ο οπούοσ εύναι ύςοσ με τον αριθμό
νετρονύων του πυρόνα.
Προφανϐσ ιςχύει: Α = Ζ+Ν

Κϊθε πυρόνασ παριςτϊνεται με ϋνα ςύμβολο τησ μορφόσ 𝚨𝚭𝚾, όπου Φ εύναι το
χημικό ςύμβολο του ςτοιχεύου.
Παρϊδειγμα: το ςύμβολο 𝟐𝟑𝟓 𝟗𝟐𝐔 παριςτϊνει το ουρϊνιο που ϋχει Ζ=92 και
Α=235. ΢υνεπϐσ ο πυρόνασ του ϋχει 92 πρωτόνια και
Ν = Α - Ζ = 235 - 92 = 143 νετρόνια.
Επύςησ το ουδϋτερο ϊτομο ϋχει 92 ηλεκτρόνια.

3.4 Μϋςη ακτύνα των πυρόνων

Ένα μεγϊλο πλόθοσ πειραμϊτων ϋχει δεύξει ότι :
Οι περιςςότεροι πυρόνεσ , εύναι κατϊ προςϋγγιςη ςφαιρικού και η μϋςη
ακτύνα τουσ r δύδεται από τη ςχϋςη :

r=r0 · A1/3

όπου,
Α εύναι ο μαζικόσ αριθμόσ ενόσ πυρόνα και
r0 εύναι μια ςταθερϊ, ύςη με

r0 = 1,2 ·10-15 m

48
Διαςτϊςεισ τησ τϊξησ του 10-15 m εύναι ςυνηθιςμϋνεσ ςτην Πυρηνικό Υυςικό.
Μια πρακτικό μονϊδα μόκουσ που χρηςιμοποιεύται εύναι το φεμτόμετρο (fm)
που ονομϊζεται και φϋρμι ( fermi ) και ιςούται με :

1 fm = 10-15 m

΢υνεπϐσ:

 Οι πυρόνεσ ϋχουν διαςτϊςεισ τησ τϊξησ μερικϐν fermi.

3.5 Ιςότοποι, ιςοβαρεύσ και ιςότονοι πυρόνεσ και

ιδιότητϋσ τουσ

Ιςότοποι: Ονομϊζονται οι πυρόνεσ που ϋχουν τον ύδιο ατομικό αριθμό Ζ .

Παρϊδειγμα 1: Ο ϊνθρακασ ϋχει 4 ιςότοπα, τα

11 12 13 14
6C , 6C , 6C , 6C
που απαντούν ςτη φύςη ςε διαφορετικϋσ αναλογύεσ.

49
(Ο 𝟏𝟐𝟔𝐂 ςε ποςοςτό περύπου 98.9%, ο 𝟏𝟑𝟔𝐂 ςε ποςοςτό περύπου 1.1% και οι
ϊλλοι δύο ςε απειροελϊχιςτεσ ποςότητεσ)

Παρϊδειγμα 2 : Σο υδρογόνο εμφανύζεται με τα τρύα του ιςότοπα,

𝟏
το ςυνηθιςμϋνο πυρόνα υδρογόνου 𝟏𝐇
𝟐
το δευτϋριο 𝟏𝐇
𝟑
το τρύτιο 𝟏𝐇

Σα ιςότοπα ςτοιχεύα ϋχουν ύδιεσ χημικϋσ ιδιότητεσ, λόγω του ύδιου αριθμού
ηλεκτρονύων αλλϊ διαφορετικϋσ φυςικϋσ ιδιότητεσ λόγω τησ διαφορετικόσ
τουσ μϊζασ.

Ιςοβαρεύσ: Oνομϊζονται οι πυρόνεσ που ϋχουν τον ύδιο μαζικό αριθμό Α.

Παρϊδειγμα ιςοβαρϐν πυρόνων:

𝟏𝟑𝟓 𝟏𝟑𝟓 𝟏𝟑𝟓 𝟏𝟑𝟓 𝟏𝟑𝟓

𝟓𝟑𝐈 , 𝟓𝟒𝐗𝐞 , 𝟓𝟓𝐂𝐬 , 𝟓𝟔𝐁𝐚 , 𝟓𝟕𝐋𝐚 , 𝟏𝟑𝟓 𝟏𝟑𝟓
𝟓𝟖𝐂𝐞 , 𝟓𝟗𝐏𝐫

50
Οι ιςοβαρεύσ πυρόνεσ ϋχουν ύδια μϊζα και ύδιεσ φυςικϋσ ιδιότητεσ , εύναι όμωσ
διαφορετικϊ ςτοιχεύα λόγω διαφορετικού αριθμού πρωτονύων.

Ιςότονοι: ονομϊζονται οι πυρόνεσ τον ύδιο αριθμό νετρονύων Ν .

Παρϊδειγμα ιςοτόνων πυρόνων:

𝟏𝟑𝟔 𝟏𝟑𝟓 𝟏𝟑𝟒 𝟏𝟑𝟑 𝟏𝟑𝟐 𝟏𝟑𝟏 𝟏𝟑𝟎

𝟓𝟖𝐂𝐞 , 𝟓𝟕𝐋𝐚 , 𝟓𝟔𝐁𝐚 , 𝟓𝟓𝐂𝐬 , 𝟓𝟒𝐗𝐞 , 𝟓𝟑𝐈 , 𝟓𝟐𝐓𝐞

Έχουν όλοι Ν=78

3.6 Ατομικό μονϊδα μϊζασ

Για τη μϋτρηςη των μαζϐν των πυρόνων , χρηςιμοποιεύται μια ειδικό μονϊδα,
η μονϊδα ατομικόσ μϊζασ (amu ό απλούςτερα u).

Ιςχύει : 1u = 1,660559 ·10-27 kg.

Η ατομικό μονϊδα μϊζασ ορύζεται ωσ το 1/12 τησ μϊζασ του ατόμου του 12C.
(΢υνεπϐσ η μϊζα ενόσ ατόμου 12C εύναι ύςη με 12 u).
H μϊζα ενόσ πρωτονύου και ενόσ νετρονύου εύναι περύπου 1 u.
Όταν η μϊζα μετριϋται ςε u , η μϊζα πυρόνα ό ενόσ ουδετϋρου ςτοιχεύου εύναι
περύπου ύςη με Α u .π.χ. η μϊζα του ατόμου 𝟓𝟔
𝟐𝟔𝐅𝐞 εύναι περύπου ύςη με 56 u.

51
 3.7 Ιςοδυναμύα μϊζασ και ενϋργειασ - Ενϋργεια μϊζασ
ηρεμύασ ςωματύου

΢ύμφωνα με την ειδικό θεωρύα τησ ςχετικότητασ , μια ποςότητα μϊζασ m

εύναι ιςοδύναμη με μια αντύςτοιχη ποςότητα ενϋργειασ Ε, ςύμφωνα με τη
ςχϋςη:
E = mc2

όπου c = η ταχύτητα του φωτόσ ςτο κενό, ύςη με 3·108 m/s

Έτςι, ϋνα ςωμϊτιο μϊζασ m περιϋχει ενϋργεια E=mc2 ακόμη και όταν εύναι
ακύνητο . Η ενϋργεια αυτό καλεύται ενϋργεια μϊζασ ηρεμύασ του ςωματύου
και αντιπροςωπεύει την ενϋργεια που πρϋπει να διαθϋςουμε προκειμϋνου να
δημιουργηθεύ το ςωμϊτιο μϊζασ m.
Αντύςτροφα, αν ϋνα ςωμϊτιο μϊζασ m μετατραπεύ ςε ενϋργεια, η ενϋργεια
που θα παραχθεύ θα εύναι ύςη με E=mc2.
Λόγω τησ ιςοδυναμύασ αυτόσ μϊζασ και ενϋργειασ, μπορούμε να εκφρϊζουμε
τη μϊζα ενόσ ςωματύου μϋςω τησ ιςοδύναμησ ενϋργειϊσ τησ.

3.8 Μονϊδεσ μϊζασ και ενϋργειασ και ςχϋςεισ μεταξύ

τουσ

Η μϊζα ςυνόθωσ εκφρϊζεται ςε μονϊδεσ ατομικόσ μϊζασ και πιο ςπϊνια ςε

kg. Ιςχύει:

1u = 1,660559·10-27 kg και ιςοδύναμα

1kg = 6,024·1026 u

Όταν η μϊζα εκφρϊζεται ςε kg τότε η ιςοδύναμη ενϋργεια υπολογύζεται ςε J,

μϋςω τησ ςχϋςησ :
E = mc2

52
Η ενϋργεια ςυνόθωσ εκφρϊζεται ςε J, eV ό MeV και ιςχύει:

1eV = 1,6·10-19 J απ’ όπου προκύπτει ότι :

1 J = 6,25·1018 eV

Από τισ δύο τελευταύεσ ςχϋςεισ προκύπτει επύςησ ότι:

1 MeV = 1,6·10-13 J
και
1 J =6,25·1012MeV

Σϋλοσ, πολλϋσ φορϋσ δύνεται ότι : 1u = 931,5 MeV αντύ του ςωςτού
1u = 931,5 MeV /c2 .
Η ςχϋςη 1u= 931,5 MeV δεν εύναι εντελϐσ ςωςτό από φυςικόσ πλευρϊσ,
διότι εξιςϐνει μια ποςότητα μϊζασ με μια ποςότητα ενϋργειασ. Έτςι, θα
ερμηνεύςουμε τη ςχϋςη αυτό ωσ εξόσ: « μϊζα 1u ιςοδυναμεύ με 931,5 MeV
ενϋργειασ » .
Αν λοιπόν δοθεύ μια ποςότητα μϊζασ εκφραςμϋνη ςε u, η ιςοδύναμη ενϋργεια
θα βρεθεύ πολλαπλαςιϊζοντασ την αριθμητικό τησ τιμό επύ 931,5 και το
εξαγόμενο θα εύναι η ενϋργεια εκφραςμϋνη ςε MeV.

Ύςτερα από όςα αναφϋρθηκαν, ο ακόλουθοσ πύνακασ περιϋχει τισ τιμϋσ των
μαζϐν του πρωτονύου, του νετρονύου και του ηλεκτρονύου εκφραςμϋνεσ με
διϊφορουσ τρόπουσ καθϐσ και τα αντύςτοιχα φορτύα.

ΣΩΜΑΤΙΔΙΟ ΜΑΖΑ ΦΟΡΤΙΟ

kg u MeV/c2 Coulomb

Πρωτόνιο 1,6726· 10-27 1,007276 938,28 1,602177·10-19

Νετρόνιο 1,6749·10-27 1,008665 929,57 0,000000

Ηλεκτρόνιο 9,109·10-31 5,4858·10-4 0,511 -1,602177·10-19

53
 Πρόβλημα 1

Μετατροπό μϊζασ ςε ενϋργεια – Μονϊδεσ μϊζασ και ενϋργειασ

α) Μϊζα ύςη με m=210-8 g μετατρϋπεται πλόρωσ ςε ενϋργεια. Αν c = 3108

m/s, να υπολογιςτεύ η ενϋργεια αυτό.
β) Αν 1 eV=1,610-19 J, να μετατραπεύ η ενϋργεια του ερωτόματοσ α) ςε eV
και MeV.
γ) Αν 1u = 1,6610-27 kg, να μετατραπεύ η μϊζα του ερωτόματοσ α) ςε u.
δ) Αν δύδεται ότι 1u= 931,5 MeV, ποιϊ εύναι η ιςοδύναμη ενϋργεια τησ μϊζασ
του ερωτόματοσ γ) ;
ε) Αν δύδεται ότι 1u= 931,5 MeV/c2, να βρεθεύ η ιςοδύναμη ενϋργεια τησ
μϊζασ του ερωτόματοσ γ) .

Λύςη

α) Ε = mc2 = 210-8 10-3 (3108 m/s)2⇒ Ε = 1,8106 J

1
β)Εύναι: 1 eV = 1,610-19J ⇒ 1J = eV
1,6∙10-19

⇒ 1J = 6,251018 eV

Άρα: Ε = 1,8106 J = 1,81066,2510 18 eV

⇒ E = 1,1251025 eV

Επύςησ, E = 1,1251025 eV = 1,1251019106 eV

⇒ E = 1,12510 19 MeV

1
γ) Εύναι : 1u = 1,6610-27 kg ⇒1 kg= u
1,66∙10 −27

⇒ 1kg = 6,0241026 u

Σότε m = 2108 g = 210810-3 kg = 210-11 kg

54
⇒ m = 210-116,0241026 u ⇒

⇒ m = 1,2051016 u

δ) Η ςχϋςη 1u= 931,5 MeV δεν εύναι εντελϐσ ςωςτό από φυςικόσ πλευρϊσ,
διότι εξιςϐνει μια ποςότητα μϊζασ με μια ποςότητα ενϋργειασ. Έτςι, θα
ερμηνεύςουμε τη ςχϋςη αυτό ωσ εξόσ: «μϊζα 1u ιςοδυναμεύ με 931,5 MeV
ενϋργειασ».
Άρα, η ιςοδύναμη ενϋργεια μιασ μϊζασ 1,2051016 u θα εύναι
Ε = 1,2051016931,5 MeV

⇒ E = 1,1231019 MeV


Η ελϊχιςτη διαφορϊ ςτα αποτελϋςματα των ερωτόςεων β) και δ)
οφεύλεται ςτη ςτρογγυλοπούηςη των αριθμϐν.

E
ε) Από τη ςχϋςη E = mc2 ⇒ m = καταλαβαύνουμε ότι η μονϊδα MeV/c2
c2
εκφρϊζει μϊζα και ςυνεπϐσ η ςχϋςη
1u = 931,5 MeV/c2 εύναι ςωςτό.
Σότε: E = mc2 ⇒ E = 1,2051016 uc2

MeV
⇒ Ε = 1,2051016931,5  c2
c2

⇒ Ε = 1,2051016931,5 MeV

⇒ Ε = 1,1231019 MeV

55
3.9 Η πυρηνικό πυκνότητα
Προκειμϋνου να μελετόςουμε όλα τα χαρακτηριςτικϊ τησ δομόσ ενόσ
αντικειμϋνου, το «φωτύζουμε» κατϊλληλα , παρεμβϊλλοντϊσ το ςτη ροό
ςωματύων γνωςτόσ ενϋργειασ και μετρϐντασ τα αποτελϋςματα τησ
ςκϋδαςησ των ςωματύων από το αντικεύμενο. Η διαδικαςύα αυτό, με τη χρόςη
όμωσ φωτονύων για «φωτιςμό» και ορύζοντασ ωσ ανιχνευτό το ανθρϐπινο
μϊτι (με διακριτικό ικανότητα 200 μm) , ςυμβαύνει πολύ ςυχνϊ ςτην
καθημερινότητϊ μασ ςε περιπτϐςεισ αντικειμϋνων διαςτϊςεων μεγαλυτϋρων
μερικϐν mm. ΢το μικρόκοςμο, όμωσ, χρηςιμοποιούμε διατϊξεισ που
περιλαμβϊνουν δϋςμεσ ςωματιδύων υψηλόσ ενϋργειασ που βομβαρδύζουν τον
πυρόνα – ςτόχο και οι λεπτομϋρειεσ για τη δομό προκύπτουν από τον
αναςυνδυαςμό των ςκεδαςθϋντων ςωματύων (κατανομό των γωνιϐν
ςκϋδαςησ των ςωματύων).
Σο ακόλουθο ςχόμα παριςτϊνει μια πειραματικό διϊταξη για τη ςκϋδαςη
μονοχρωματικόσ δϋςμησ φορτιςμϋνων ςωματύων ςυναρτόςει τησ γωνύασ
ςκϋδαςησ, η οπούα μεταβϊλλεται με την περιςτροφό του ανιχνευτό γύρω
από τον πυρόνα-ςτόχο.

Ωςτόςο, η ενϋργεια τησ δϋςμησ των ςωματιδύων θϋτει ϋνα διακριτικό όριο
ςτην πειραματικό διϊταξό μασ. Από την Κβαντομηχανικό μασ εύναι γνωςτό
ότι το μόκοσ κύματοσ ενόσ ςωματύου μϊζασ m, που κινεύται με ταχύτητα v
,δύδεται από την εξόσ ςχϋςη:

h h
λ= =
mv 2E∙m

Όπωσ φαύνεται από την ανωτϋρω ςχϋςη, πληροφορύεσ για τη δομό του
πυρόνα μπορούμε να λϊβουμε μόνο εϊν χρηςιμοποιόςουμε ςωμϊτια με
μόκοσ κύματοσ μικρότερο ό οριακϊ ύςο με τισ διαςτϊςεισ που πυρόνα, οι
οπούεσ ςυνόθωσ εύναι τησ τϊξησ μερικϐν Fermi (1fm=10-15m). ΢υνεπϐσ, εύναι

56
προφανϋσ ότι η χρόςη του φυςικού φωτόσ με μόκοσ κύματοσ 10 -7 m δε θα
μασ δϐςει αποτελϋςματα. Ομούωσ, η χρόςη των ακτύνων Φ ό ακτύνων γ ,με το
πολύ μικρό μόκοσ κύματόσ τουσ , εύναι αναποτελεςματικό, αφού ϋχουν πολύ
πιο ιςχυρό αλληλεπύδραςη με τα ηλεκτρόνια που περιβϊλλουν τον πυρόνα.
Έτςι, οδηγούμαςτε ςτη χρόςη ηλεκτρονύων, πρωτονύων και νετρονύων . Ο
πύνακασ που ακολουθεύ παριςτϊνει την απαιτούμενη κινητικό ενϋργεια των
προαναφερθϋντων ςωματύων με μόκοσ κύματοσ 1 fm και 5 fm .

Κινθτικι ενζργεια (MeV)

΢ωμάτιο λ=1 fm λ=5 fm
e 1240 247
p, n 620 32
α 200 8,2

Για τουσ πυρόνεσ ηλύου ( 42He ) καθϐσ και για πρωτόνια και νετρόνια, η
απαιτούμενη κινητικό ενϋργεια παρϋχεται από επιταχυντϋσ, ενϐ για τα
ηλεκτρόνια απαιτεύται ενϋργεια τησ τϊξησ του 1GeV. Εξ’ αιτύασ του γεγονότοσ
ότι η ηλεκτρομαγνητικό αλληλεπύδραςη του πυρόνα με τα ηλεκτρόνια εύναι
γνωςτό με μεγϊλη ακρύβεια, τα περιςςότερα αποτελϋςματα ςκϋδαςησ, ϋχουν
προκύψει με τη χρηςιμοπούηςη ηλεκτρονύων.
΢το Πανεπιςτόμιο Standford τησ Καλιφόρνιασ, η ερευνητικό ομϊδα υπό τον
R. Hofstader ϋκανε πειρϊματα ςκϋδαςησ ηλεκτρονύων για να αποκαλύψει τη
δομό πολλϐν πυρόνων ςε όλη την ϋκταςη του Περιοδικού Πύνακα. Όπωσ
προϋκυψε από τα πειραματικϊ αποτελϋςματα , η πυκνότητα των
νουκλεονύων ενόσ πυρόνα ςτο εςωτερικό του, μπορεύ να υπολογιςτεύ από
τον εξόσ τύπο:

ρ0
ρ(r)=
1+exp r−R
α

Η γραφικό παρϊςταςη τησ ανωτϋρω ςυνϊρτηςησ φαύνεται ςτο ςχόμα που

ακολουθεύ :

57
Η ανωτϋρω ςυνϊρτηςη, παρουςιϊζει ςφαιρικό ςυμμετρύα. Για r << R η
παρϊμετροσ ρ0 αντιπροςωπεύει τη ςταθερό πυκνότητα νουκλεονύων ςτο
εςωτερικό του πυρόνα, ενϐ η R, η παρϊμετροσ που μπορεύ να θεωρηθεύ ωσ η
ακτύνα του πυρόνα, εύναι η απόςταςη από το κϋντρο ςτην
οπούα η πυκνότητα μειϐνεται ςε ½ ρ0 .
Η παρϊμετροσ α προςδιορύζει το ρυθμό μεύωςησ τησ πυκνότητασ των
νουκλεονύων ςτην επιφϊνεια του πυρόνα. Ειδικότερα, η πυκνότητα ρ(r)
μειϐνεται από 90% ςε 10% τησ τιμόσ ρ0 ςε μια απόςταςη ύςη με 4,4α που
μπορεύ να χαρακτηριςτεύ ωσ το πϊχοσ του πυρηνικού φλοιού.
Σα αποτελϋςματα των προηγούμενων πειραμϊτων εύναι αρκετϊ απλϊ. Ο
πυρόνασ παρουςιϊζεται ωσ μια ςφαύρα με ςταθερό πυκνότητα νουκλεονύων
ςτο εςωτερικό του και μια διϊχυτη επιφϊνεια μϋςω τησ οπούασ μειϐνεται
ομαλϊ η πυκνότητα. Κϊθε πυρόνασ χαρακτηρύζεται από μια ομϊδα
παραμϋτρων ρ0, R και α που προςδιορύζουν την αριθμητικό τιμό τησ
ςυνϊρτηςησ ςτην ανωτϋρω εξύςωςη όπωσ φαύνεται και ςτη γραφικό
παρϊςταςη. Όπωσ απϋδειξαν τα πειρϊματα ςκϋδαςησ ηλεκτρονύων, το ςχόμα
των πυρόνων με μαζικό αριθμό Α > 40 μπορεύ να αποδοθεύ ςε καλό
προςϋγγιςη με αριθμητικϋσ τιμϋσ των παραμϋτρων

ρ0 ≅ 0,165 νουκλεόνια/fm3 = 0,165·1039 νουκλεόνια/cm3

R ≅1,07 Α1/3 fm

α ≅ 0,55 fm

Σο ςχόμα που ακολουθεύ παριςτϊνει το πωσ μεταβϊλλεται η πυκνότητα

νουκλεονύων ςε διϊφορουσ πυρόνεσ ςυναρτόςει τησ απόςταςησ από το
κϋντρο του πυρόνα, ςε πειραματικϊ δεδομϋνα από ςκϋδαςη ηλεκτρονύων
ενϋργειασ 1 GeV.

58
3.10 Ηλεκτροςτατικϋσ Δυνϊμεισ μεταξύ πρωτονύων
Μϋςα ςτον εκπληκτικϊ μικρό όγκο του πυρόνα περιορύζεται ϋνασ μεγϊλοσ
αριθμόσ νουκλεονύων με αποτϋλεςμα να δημιουργούνται τερϊςτιεσ
απωςτικϋσ δυνϊμεισ μεταξύ των θετικϊ φορτιςμϋνων πρωτονύων . Μια
χαρακτηριςτικό τιμό των ηλεκτροςτατικϐν αυτϐν δυνϊμεων μπορεύ να
υπολογιςτεύ αν θεωρόςουμε δύο πρωτόνια ςε 1fm . Η απωςτικό δύναμη
τότε, εύναι ύςη με:

e2
F= =1,44 MeV/fm = 231 N
4πε0 r2

59
Η ηλεκτροςτατικό ενϋργεια που περιϋχει ο πυρόνασ και εύναι ανϊλογα
υψηλό , δύνεται από τη ςχϋςη :

3 Z2 e2 Z2
W= = 0,81 1/3 MeV
5 4πε0 R A

Για ϋναν πυρόνα ςτο μϋςον του Περιοδικού Πύνακα, όπωσ ο 120Sn με Ζ=50 και
Α=120, η ηλεκτροςτατικό ενϋργεια του πυρόνα εύναι ύςη περύπου με 500
MeV.

3.11 ΢ύντομη ειςαγωγό ςτισ ενεργειακϋσ ςτϊθμεσ του

πυρόνα

Η ενϋργεια των νουκλεονύων του πυρόνα εύναι κβαντωμϋνο μϋγεθοσ και

παύρνει μόνο διακριτϋσ τιμϋσ.
Η ςτϊθμη με τη μικρότερη δυνατό ενϋργεια ονομϊζεται θεμελιϐδησ
ενεργειακό ςτϊθμη και εύναι η πιο ευςταθόσ κατϊςταςη του πυρόνα, ενϐ οι
ϊλλεσ ενεργειακϋσ ςτϊθμεσ, με ενϋργειεσ μεγαλύτερεσ τησ θεμελιϐδουσ
ονομϊζονται διεγερμϋνεσ.
Όλεσ οι ςτϊθμεσ ϋχουν αρνητικό ενϋργεια διότι τα νουκλεόνια εύναι
δεςμευμϋνα ςτο ενεργειακό πεδύο του πυρόνα.
Σο μηδϋν τησ ενϋργειασ αντιςτοιχεύ ςτην κατϊςταςη όπου τα νουκλεόνια
εύναι ελεύθερα και δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τουσ.
Οι αποςτϊςεισ μεταξύ των ενεργειακϐν ςταθμϐν του πυρόνα εύναι τησ τϊξησ
μερικϐν MeV, ενϐ ςτο ϊτομο του υδρογόνου οι αποςτϊςεισ αυτϋσ εύναι τησ
τϊξησ μερικϐν eV.
Κατϊ την αποδιϋγερςη του πυρόνα από μια υψηλότερη ςτϊθμη ενϋργειασ ςε
μια χαμηλότερησ, εκπϋμπεται φωτόνιο ακτύνων γ, με ενϋργεια ύςη με τη
διαφορϊ των δυο ςταθμϐν.

60
3.12 Πυρηνικό ςταθερότητα
Ο πυρόνασ των ατόμων κινδυνεύει να διαςπαςτεύ εξ’ αιτύασ:
1. Σων πολύ μεγϊλων απωςτικϐν δυνϊμεων Coulomb μεταξύ των θετικϊ
φορτιςμϋνων πρωτονύων και
2. Λόγω τησ αδιϊκοπησ κύνηςησ των νουκλεονύων
Η ςταθερότητα του πυρόνα εξαςφαλύζεται από την ιςχυρό πυρηνικό δύναμη
μεταξύ των νουκλεονύων. Η εμβϋλειϊ τησ εύναι πολύ μικρό (μικρότερη από 4
fm).
Τπϊρχουν περύπου 400 ςταθερού πυρόνεσ και εκατοντϊδεσ ϊλλοι αςταθεύσ.
΢το ςχόμα που ακολουθεύ φαύνεται η ςχϋςη του πλόθουσ Ν των νετρονύων
του πυρόνα ςε ςυνϊρτηςη με τον ατομικό αριθμό Ζ για ϋναν αριθμό
ςταθερϐν πυρόνων.

61
Οι ελαφρού πυρόνεσ εύναι πιο ςταθερού αν περιϋχουν ύςουσ αριθμούσ
πρωτονύων και νετρονύων, δηλαδό Ν=Ζ.
Οι βαρεύσ πυρόνεσ εύναι πιο ςταθερού αν ο αριθμόσ των νετρονύων ξεπερνϊ
τον αριθμό των πρωτονύων. Αυτό οφεύλεται ςτο ότι η αύξηςη του αριθμού
των πρωτονύων προκαλεύ αύξηςη των απωςτικϐν δυνϊμεων Coulomb
μεταξύ των πρωτονύων με αποτϋλεςμα να χρειϊζονται περιςςότερα νετρόνια
για να διατηρόςουν τον πυρόνα ςταθερό. Για Ζ > 82 οι απωςτικϋσ δυνϊμεισ
μεταξύ των πρωτονύων δε μπορούν να αντιςταθμιςτούν από την προςθόκη
νετρονύων, γι’ αυτό και τα ςτοιχεύα με περιςςότερα από 82 πρωτόνια δεν
ϋχουν ςταθερούσ πυρόνεσ.
Έχει παρατηρηθεύ ότι οι περιςςότεροι ςταθερού πυρόνεσ ϋχουν ϊρτιεσ τιμϋσ
του Α. Επύςησ, όλοι, εκτόσ από 8 , ϋχουν τουσ αριθμούσ Α, Ζ ϊρτιουσ.

62
΢τον ακόλουθο πύνακα φαύνεται η κατανομό των ςταθερϐν πυρόνων, για τισ
διαφορετικϋσ τιμϋσ των Ζ, Ν και Α .

Αριθμός Σσνήθης
ζηαθερών αριθμός
πσρήνων ζηαθερών
Α Ζ Ν Είδος
και ιζοηόπων
μακρόβιων ανά
πσρήνων ζηοιτείο
Άρτιοσ Άρτιοσ Άρτιοσ α-α 166+11=177 2-3

Περιττόσ Άρτιοσ Περιττόσ α-π 55+3=58 1

Περιττόσ Περιττόσ Άρτιοσ π-α 51+3=54 1

Άρτιοσ Περιττόσ Περιττόσ π-π 6+4=10 0

Για ςυγκεκριμϋνεσ τιμϋσ των Ζ, Ν προκύπτουν πυρόνεσ με αςυνόθιςτα

μεγϊλη ςταθερότητα. Οι τιμϋσ αυτϋσ των Ζ και Ν, ονομϊζονται μαγικού
αριθμού και εύναι οι εξόσ:

Ζ ό Ν = 2, 8, 20, 28, 50, 82, 126

Σο ςωμϊτιο α με Ζ=2 και Ν=2 εύναι πολύ ςταθερό.

3.13 Έλλειμμα μϊζασ και ενϋργεια ςύνδεςησ

Ασ θεωρόςουμε ϋνα πυρόνα 𝐀𝐙𝐗 , που ϋχει Ζ πρωτόνια και Ν=Α-Ζ νετρόνια.
Ένα γενικό χαρακτηριςτικό όλων των πυρόνων εύναι ότι η μϊζα τουσ Μ πυρ
εύναι μικρότερη από το ϊθροιςμα των μαζϐν των νουκλεονύων τουσ, όταν
αυτϊ βρύςκονται εκτόσ πυρόνα και δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τουσ.
Ορύζουμε ϋλλειμμα μϊζασ ΔΜ ενόσ πυρόνα τη διαφορϊ τησ μϊζασ Μπυρ από το
ϊθροιςμα των μαζϐν των ελευθϋρων νουκλεονύων του.

63
΢υνεπϐσ ιςχύει:
ΔΜ = Ζ·mp + N·mn - Mπυρ

όπου mp η μϊζα του πρωτονύου και mn η μϊζα του νετρονύου

΢τον τελευταύο τύπο μερικϋσ φορϋσ χρηςιμοποιούμε τη μϊζα του ουδϋτερου
ατόμου αντύ τησ μϊζασ του πυρόνα, ςύμφωνα με τη ςχϋςη:

Μπυρ = Ματ - Ζ·me

Επύςησ, μπορούμε να υπολογύςουμε τη μϊζα του πρωτονύου mp από τη μϊζα

του ουδετϋρου ατόμου του υδρογόνου 11H , ςύμφωνα με τη ςχϋςη
𝟏
𝐇
mp = 𝐌𝛂𝛕
𝟏
- Z·me

Η ιςοδύναμη ενϋργεια που αντιςτοιχεύ ςτο ϋλλειμμα μϊζασ ονομϊζεται

ενϋργεια ςύνδεςησ ΕΒ και δύνεται από τη ςχϋςη

ΕΒ = ΔΜ·c2

Προκύπτει ςυνεπϐσ ότι : «Η ςυνολικό ενϋργεια του δϋςμιου πυρόνα εύναι

μικρότερη από τη ςυνολικό ενϋργεια των ανεξϊρτητων νουκλεονύων του ».
Γιατύ όμωσ ςυμβαύνει αυτό;
Η απϊντηςη προκύπτει από την ανϊγκη τα νουκλεόνια του πυρόνα να
παραμεύνουν ενωμϋνα ςε ϋνα ενιαύο ςύνολο αν και τα πρωτόνια απωθούνται
ιςχυρϊ μεταξύ τουσ .
Για να γύνει αυτό χρειϊζεται κϊποια ενϋργεια, ϋνα εύδοσ «ενεργειακόσ κόλλασ»
που να κρατόςει τα νουκλεόνια μαζύ. Η ενϋργεια αυτό εύναι η ενϋργεια
ςύνδεςησ ΕΒ και ο τρόποσ που γύνεται διαθϋςιμη εύναι μϋςω τησ μετατροπόσ
μϋρουσ ΔΜ τησ μϊζασ του πυρόνα ςε ιςοδύναμη ενϋργεια, χϊρη ςτο ιςχυρό
πυρηνικό πεδύο που αναπτύςςεται ανϊμεςα ςτα νουκλεόνια.

Επομϋνωσ , η ενϋργεια ςύνδεςησ ΕΒ εκφρϊζει:

α) την ιςοδύναμη προσ το ϋλλειμμα μϊζασ ενϋργεια

β) την ενϋργεια που απαιτεύται να προςφϋρουμε ςτον πυρόνα για τη
διϊςπαςό του ϐςτε να απομακρυνθούν μεταξύ τουσ τα νουκλεόνια
του ςε θϋςη ϐςτε να μην υπϊρχει καμύα αλληλεπύδραςη μεταξύ τουσ
γ) την ενϋργεια που εκλύεται κατϊ τη δημιουργύα του πυρόνα από
αρχικϊ ανεξϊρτητα νουκλεόνια που δεν αλληλεπιδρούςαν μεταξύ
τουσ

64
3.14 Ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο ΕΒ/Α
Αν διαιρϋςουμε την ενϋργεια ςύνδεςησ ενόσ πυρόνα με το πλόθοσ των
νουκλεονύων του παύρνουμε ϋνα νϋο μϋγεθοσ, την ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ
νουκλεόνιο.
Σο μϋγεθοσ αυτό μετρϊ τη ςταθερότητα του πυρόνα , δύνοντασ μια τιμό για
την «ενεργειακό κόλλα» που αφορϊ όχι ςυνολικϊ ςτον πυρόνα αλλϊ κϊθε
νουκλεόνιο ξεχωριςτϊ.
Όςο μεγαλύτερη εύναι η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο , τόςο
ςταθερότεροσ εύναι ο πυρόνασ .

΢το ακόλουθο διϊγραμμα φαύνεται η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο ςε

ςυνϊρτηςη με το μαζικό αριθμό του πυρόνα.

Από το διϊγραμμα αυτό προκύπτουν οι εξόσ παρατηρόςεισ:

• Σο μηδϋν τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο αντιςτοιχεύ ςτην
κατϊςταςη των ελευθϋρων νουκλεονύων
• Η τιμό τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο ςχεδόν για όλουσ τουσ
πυρόνεσ κυμαύνεται μεταξύ 7 και 9 MeV.

65
 • Σην ελϊχιςτη ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο ϋχει το δευτϋριο
2
1Η ,που ο πυρόνασ του αποτελεύται από 1 πρωτόνιο και 1 νετρόνιο.
• Η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο αυξϊνεται γρόγορα ςτα ελαφρϊ
ςτοιχεύα, ϋχει ϋνα πλατύ μϋγιςτο ςτην περιοχό με Α=56 ϋωσ Α=64 και
μειϐνεται αργϊ ςτα ςτοιχεύα με μεςαύα και μεγϊλη μϊζα.
• Η μϋγιςτη τιμό τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο αντιςτοιχεύ
ςτο ςτοιχεύο 6228Ni.
• Η ϋγχρωμη περιοχό αντιςτοιχεύ ςτουσ πιο ευςταθεύσ πυρόνεσ.
• Η αιχμό τησ καμπύλησ που αντιςτοιχεύ ςτο Α=4 φανερϐνει την
ιδιαύτερη ςταθερότητα τησ δομόσ του 42He ςχϋςη με τουσ γειτονικούσ
πυρόνεσ.

Όςο ςταθερότεροσ εύναι ϋνασ πυρόνασ , τόςο περιςςότερη ενϋργεια ανϊ

νουκλεόνιο εκλύεται κατϊ το ςχηματιςμό του και τόςο μεγαλύτερη ενϋργεια
ανϊ νουκλεόνιο απαιτεύται για τη διϊςπαςό του . Επομϋνωσ:

 Όταν κϊποιοσ πυρόνασ με μεγϊλο μαζικό αριθμό διαςπϊται ςε 2

ϊλλουσ πυρόνεσ που εύναι κοντϊ ςτη μεςαύα περιοχό (φαινόμενο
ςχϊςησ ), η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο θα εύναι μεγαλύτερη
ςτουσ νϋουσ πυρόνεσ που προκύπτουν και ςυνεπϐσ θα εκλύεται
ενϋργεια.
 Όταν 2 ό περιςςότεροι ελαφρού πυρόνεσ ςυνενϐνονται για να
ςχηματύςουν ϋναν μεγαλύτερο που εύναι κοντϊ ςτη μεςαύα περιοχό
(φαινόμενο ςύντηξησ ) η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο θα εύναι
μεγαλύτερη ςτο νϋο πυρόνα και ςυνεπϐσ θα εκλύεται ενϋργεια.

66
 Πρόβλημα 2

Έλλειμμα μϊζασ - Ενϋργεια ΢ύνδεςησ

Ο ςταθερότεροσ πυρόνασ ςτη φύςη, το 62 28Ni ϋχει την πιο ψηλό τιμό
ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο. Η μϊζα του ουδϋτερου ατόμου εύναι
61,928349 u. Αν mp= 1,007276 u, mn= 1,008665 u και me=5,4858·10-4 u, να
βρεθεύ το ϋλλειμμα μϊζασ, η ενϋργεια ςύνδεςησ και η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ
νουκλεόνιο του 62
28Ni .
• Δύδεται ότι :1u = 931,5 MeV

Λύςη

Σο ϋλλειμμα μϊζασ δύδεται από τη ςχϋςη:

ΔΜ = Ζ·mp + N·mn – Mπυρ

Όμωσ: Μπυρ= Ματ - Ζ·me ϊρα

62
ΔΜ = Ζ·mp + N·mn – Ματ + Ζ·me , που για το 28Ni δύνει:

ΔΜ = 28·1,007276u + (68-28)·1,008665u -61,928349u

+ 28·5,4858·10-4 u ⇒

⇒ ΔΜ = 0,585349 u

Σότε η ενϋργεια ςύνδεςησ εύναι :

ΕΒ= 0,585349·931,5 MeV ό

ΕΒ = 545,25 MeV

Και η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο :

67
EB 545,25 MeV
= ⇒
A 62

EB
⇒ = 8,795
A

Πρόβλημα 3

Έλλειμμα μϊζασ - Ενϋργεια ςύνδεςησ - Ενϋργεια

ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο – ΢ταθερότητα ςτοιχεύου

Να υπολογύςετε το ϋλλειμμα μϊζασ, την ενϋργεια ςύνδεςησ και την ενϋργεια

ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο για τα ιςότοπα του οξυγόνου 168Ο και 178Ο. Κατόπιν
να ςυμπερϊνετε ποιο εύναι ςταθερότερο.
Δύδονται : οι μϊζεσ του πρωτονύου mp=1,007276 u, του νετρονύου
mn=1,008665 u και του ηλεκτρονύου me=5,4858·10-4 u, του ουδετϋρου
ατόμου 168Ο ύςη με 15,99491u και του ουδετϋρου ατόμου 178Ο ύςη με
16,99913 u . Δύδεται επύςησ ότι 1u = 931,5 MeV/c2 .

Λύςη

Σο ϋλλειμμα μϊζασ του 168Ο υπολογύζεται ωσ εξόσ:

ΔΜ1 = Ζ·mp + N·mn – Mπυρ ,
όπου Μπυρ= Ματ - Ζ·me
Άρα: ΔΜ1 = 8·mp + (16 - 8)·mn – (Ματ - 8·me ) ⇒
⇒ ΔΜ1 = 8·1,007276 u + 8·1,008665 u –
-(15,99491 u-8·54858·10-4 u) ⇒

⇒ ΔΜ1 = 0,137 u

68
 Η ενϋργεια ςύνδεςησ εύναι:
ΕΒ1= ΔΜ1·c2 = 0,137·931,5 MeV ⇒

⇒ ΕΒ1 = 127,615 MeV

και η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο εύναι:

ΕΒ 1 127,615MeV
= ⇒
Α1 16 νουκλ

ΕΒ 1
⇒ = 7,98 MeV/νουκλ
Α1

Σο ϋλλειμμα μϊζασ του 178Ο υπολογύζεται ωσ εξόσ:

ΔΜ2 = 8·mp + (17-8)·mn – (Ματ - 8·me ) ⇒
⇒ ΔΜ1 = 8·1,007276u + 8·1,008665u –
-(16,99913 u-8·54858·10-4 u) ⇒

⇒ ΔΜ2 = 0,1415 u

Η ενϋργεια ςύνδεςησ εύναι:

ΕΒ2= ΔΜ2·c2 = 0,1415 u ·931,5 MeV ⇒

⇒ ΕΒ2 = 131,762 MeV

και η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο εύναι:

ΕΒ 2 131,762 MeV
= ⇒
Α2 16 νουκλ

ΕΒ 2
⇒ = 7,75 MeV/νουκλ
Α2

Επειδό η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο του 168Ο εύναι μεγαλύτερη

από την αντύςτοιχη του 178Ο , ςυμπεραύνουμε ότι ο πυρόνασ 168Ο εύναι
πιο ςταθερόσ.

69
3.15 Η ιςχυρό πυρηνικό δύναμη

Όπωσ εύδαμε και ςτην § 3.12 ςχετικϊ με την Πυρηνικό ςταθερότητα,

υπϊρχουν δύο αύτια, υποψόφια να προκαλϋςουν τη διϊςπαςη του πυρόνα :
Οι πολύ μεγϊλεσ απωςτικϐν δυνϊμεων Coulomb μεταξύ των θετικϊ
φορτιςμϋνων πρωτονύων και η αδιϊκοπη κύνηςη των νουκλεονύων καθϐσ και
η μεγϊλη τουσ μεγϊλη κινητικό ενϋργεια , λόγω τησ κύνηςόσ τουσ .
Παρόλα αυτϊ διαπιςτϐνουμε ότι οι πυρόνεσ εύναι ςτην πλειοψηφύα τουσ
ςταθερού .
Η αιτύα αυτόσ τησ ςταθερότητασ εύναι η ύπαρξη μιασ ιςχυρότατησ ελκτικόσ
δύναμησ που εκδηλϐνεται ανϊμεςα ςτα ςυςτατικϊ του πυρόνα και
υπερτερεύ από τισ προηγούμενεσ αιτύεσ διϊςπαςησ .

Οι βαςικϋσ ιδιότητεσ τησ ιςχυρόσ πυρηνικόσ δύναμησ :

 Έχει πολύ μικρό εμβϋλεια ( μικρότερη από 4·10-15m ) και δρα μεταξύ
γειτονικϐν νουκλεονύων μόνο . Αυτό ςημαύνει ότι ϋνα ςυγκεκριμϋνο
νουκλεόνιο μπορεύ να αλληλεπιδρϊςει μόνο με ϋνα περιοριςμϋνο
αριθμό ϊλλων νουκλεονύων που μπορούν να θεωρηθούν ςαν
« πληςιϋςτεροι γεύτονεσ » ςτη δομό τησ πυκνόσ διϊταξησ των
νουκλεονύων ςτον πυρόνα. Η ςυμπεριφορϊ αυτό αποδύδεται με τον
όρο κορεςμόσ των πυρηνικϐν δυνϊμεων.
 Δεν κϊνει ςχεδόν καμύα διϊκριςη μεταξύ των νουκλεονύων και ϋχει
περύπου τα ύδια χαρακτηριςτικϊ για τα ζεύγη πρωτόνιο - πρωτόνιο,
πρωτόνιο - νετρόνιο και νετρόνιο - νετρόνιο.
 Η δύναμη μεταξύ νουκλεονύου - νουκλεονύου περιλαμβϊνει ϋναν
απωςτικό όρο , που κρατϊ τα νουκλεόνια ςε μια ςυγκεκριμϋνη μϋςη
απόςταςη μεταξύ τουσ.
 Εξαρτϊται από το αν τα spin των νουκλεονύων εύναι παρϊλληλα ό
αντιπαρϊλληλα.
 Η δύναμη μεταξύ νουκλεονύων περιλαμβϊνει και μύα μη κεντρικό
ςυνιςτϐςα. Η ςυνιςτϐςα αυτό τησ πυρηνικόσ δύναμησ δε διατηρεύ την
τροχιακό ςτροφορμό , η οπούα εύναι ςταθερϊ τησ κύνηςησ υπό την
επύδραςη κεντρικϐν δυνϊμεων.
 Δεν επηρεϊζει ϊμεςα τα μακροςκοπικϊ φαινόμενα, ούτε την
καθημερινό μασ ζωό διότι οι πυρόνεσ δε μπορούν να πληςιϊςουν
αρκετϊ, λόγω των απωςτικϐν δυνϊμεων Coulomb.

70
Όπωσ αναφϋρθηκε προηγουμϋνωσ, η ιςχυρό πυρηνικό δύναμη δεν εξαρτϊται
από το φορτύο γι’ αυτό οι πυρηνικϋσ δυνϊμεισ που ςχετύζονται με τισ
αλληλεπιδρϊςεισ πρωτονύου – πρωτονύου, πρωτονύου – νετρονύου και
νετρονύου – νετρονύου εύναι κατϊ προςϋγγιςη ύδιεσ εκτόσ από την πρόςθετη
απωςτικό δύναμη Coulomb για την αλληλεπύδραςη πρωτονύου – πρωτονύου.
Πειρϊματα ςκϋδαςησ ϋχουν αποδεύξει ότι η δυναμικό ενϋργεια τησ
αλληλεπύδραςησ πρωτονύου – πρωτονύου, ςε ςυνϊρτηςη με την απόςταςη r
μεταξύ των ςωματιδύων δύνεται από το ακόλουθο διϊγραμμα.

΢ε μεγϊλεσ αποςτϊςεισ, η απωςτικό δύναμη Coulomb κυριαρχεύ και η

δυναμικό ενϋργεια εύναι θετικό. Όταν το r μειϐνεται ςε περύπου 3 fm ,
εμφανύζεται μια απότομη κϊμψη ςτην καμπύλη , που μεταβαύνει ςε
αρνητικϋσ τιμϋσ τησ δυναμικόσ ενϋργειασ. Δηλαδό, καθϐσ η απόςταςη
πρωτονύου – πρωτονύου πληςιϊζει την πυρηνικό ακτύνα , η ελκτικό
πυρηνικό δύναμη υπερβαύνει την απωςτικό δύναμη Coulomb.
΢την περύπτωςη τησ αλληλεπύδραςησ πρωτονύου - νετρονύου, δεν
υπϊρχει καθόλου δύναμη Coulomb κι ϋτςι η δυναμικό ενϋργεια εύναι
μηδενικό όταν η απόςταςη μεταξύ τουσ εύναι μεγϊλη, όπωσ φαύνεται
ςτο επόμενο διϊγραμμα.

71
 Όταν όμωσ η μεταξύ τουσ απόςταςη εύναι περύπου 2 fm, τα νουκλεόνια
ϋλκονται μϋςω τησ ιςχυρόσ πυρηνικόσ δύναμησ.
Από τη μελϋτη των δύο διαγραμμϊτων βλϋπουμε ότι το ελϊχιςτο των
καμπύλων εύναι το ύδιο περύπου και αυτό δικαιολογεύται από το γεγονόσ που
αναφϋρθηκε και προηγουμϋνωσ, ότι η ιςχυρό πυρηνικό δύναμη εύναι ςχεδόν
ανεξϊρτητη από το φορτύο. Διαφορϋσ εμφανύζονται για αποςτϊςεισ
μεγαλύτερεσ από 2 fm περύπου , όπου η δυναμικό ενϋργεια πρωτονύου –
πρωτονύου γύνεται θετικό με μϋγιςτη τιμό 1 MeV ςτα 4 fm.

Πρόβλημα 4

Ηλεκτρικό αλληλεπύδραςη μεταξύ πυρόνων

΢ωμϊτιο α βρύςκεται αρχικϊ ςε ϊπειρη απόςταςη από πυρόνα ατομικού

αριθμού Ζ κι εκτοξεύεται προσ αυτόν με κινητικό ενϋργεια Κ.
α) Βρεύτε την ελϊχιςτη απόςταςη προςϋγγιςησ των δύο ςωματύων
β) Αν Κ=4 ΜeV και Ζ=79, να βρεθεύ η ελϊχιςτη απόςταςη προςϋγγιςησ
γ) Αν η ακτύνα του ατόμου του χρυςού(Ζ=79) εύναι περύπου 6·10-15 m να
ςυμπερϊνετε αν θα υπϊρξουν πυρηνικϊ φαινόμενα μεταξύ του ςωματύου α
και του πυρόνα χρυςού.
Θεωρεύςτε ότι ςε όλη τη διϊρκεια του φαινομϋνου ο πυρόνασ χρυςού
παραμϋνει ακύνητοσ
• Δύδονται : e=1,6·10-19 C, qα=2e , 1eV=1,6·10-19 J ,kc= 9·109 N·m2/C2

72
 Λύςη
Έςτω Φmin η ελϊχιςτη απόςταςη προςϋγγιςησ του ςωματύου α. Επειδό η
ηλεκτρικό δύναμη Coulomb ανϊμεςα ςτουσ 2 πυρόνεσ εύναι ςυντηρητικό , η
μηχανικό ενϋργεια του ςυςτόματοσ παραμϋνει ςταθερό ςε οποιοδόποτε
ςημεύο τησ διαδρομόσ. Θεωρϐντασ την αρχικό και την τελικό θϋςη, η Αρχό
Διατόρηςησ τησ Μηχανικόσ Ενϋργειασ (Α.Δ.Μ.Ε.) δύνει :

αρχ τελ k c·qα ·Ζ·e

Εμηχ = Εμηχ ⇒ Καρχ + Uαρχ = Κτελ +Uτελ ⇒ Κ +0 = 0 + ⇒
Xmin

2k c ·Z·e2
⇒ xmin=
K

β) Αντικαθιςτϐντασ με Κ =4 MeV και Ζ=79 παύρνουμε:

2·9·109 ·79·(1,6·10-19 )2
xmin= m ⇒ xmin = 5,69·10-14 m
4·106 ·1,6·10-19

γ) Επειδό η απόςταςη τησ ελϊχιςτησ προςϋγγιςησ εύναι περύπου 10 φορϋσ

μεγαλύτερη από την ακτύνα του χρυςού και ςημαντικϊ μεγαλύτερη από την
εμβϋλεια των πυρηνικϐν δυνϊμεων (περύπου 4·10-15 m), δε θα υπϊρξουν
πυρηνικϊ φαινόμενα.

73
3.16 Πυρηνικό ςπιν και μαγνητικϋσ ροπϋσ
Σα πρωτόνια και τα νετρόνια , όπωσ και τα ηλεκτρόνια ϋχουν ημιακϋραιο
ςπιν και εύναι φερμιόνια .
Σο μϋτρο του ςπιν των νουκλεονύων S δύνεται από τον τύπο :

1 1 3
S= · + 1 ħ = ħ
2 2 4

και η z ςυνιςτϐςα εύναι

1
Sz = ± ħ
2
Εκτόσ από το ςπιν των νουκλεονύων , υπϊρχουν και τροχιακϋσ ςτροφορμϋσ
ςχετιζόμενεσ με τισ κινόςεισ τουσ εντόσ του πυρόνα . Η τροχιακό ςτροφορμό
των νουκλεονύων εύναι κβαντιςμϋνη ,κατϊ τον ύδιο τρόπο όπωσ ςτην
περύπτωςη των ηλεκτρονύων ςτα ϊτομα.
Η ολικό ςτροφορμό J ενόσ πυρόνα εύναι το διανυςματικό ϊθροιςμα των
μεμονωμϋνων ςπιν και των τροχιακϐν ςτροφορμϐν όλων των νουκλεονύων
και ϋχει μϋτρο :

J= j(j+1) ħ

και z ςυνιςτϐςα :

Jz = mjħ ( mj = -j , -j +1 ,…, j -1 ,j )

Οι πυρόνεσ χωρύζονται ςε 3 βαςικϋσ κατηγορύεσ:

α) Πυρόνεσ με ϊρτιο ατομικό και μαζικό αριθμό, όπωσ οι 168Ο , 126C , 32
16S ,δεν
ϋχουν ςπιν και δεν εκδηλϐνουν μαγνητικϋσ ιδιότητεσ
β) Πυρόνεσ με περιττό μαζικό και περιττό ό ϊρτιο ατομικό αριθμό , όπωσ οι
13 19 1 31 11
6C , 9F, 1H , 15P , 5B , παρουςιϊζουν αριθμούσ ςπιν περιττϊ ακϋραια
πολλαπλϊςια του ½ , δηλαδό j = n (1/2) , όπου n =1, 3 ,5 ,7 , 9…
γ) Πυρόνεσ που ϋχουν ϊρτιο μαζικό αριθμό και περιττό ατομικό αριθμό, όπωσ
14 2
7Ν , 1H , εμφανύζουν ακϋραιουσ αριθμούσ ςπιν.
Γενικϊ, οι πυρόνεσ με J=1/2 παρουςιϊζουν ςυμμετρικό ςφαιρικό κατανομό
του φορτύου τουσ, εν αντιθϋςει με τουσ πυρόνεσ που ϋχουν J≥ 1 , οι οπούοι
ϋχουν ελλειψοειδό κατανομό του φορτύου τουσ και ςυνεπϐσ διαθϋτουν
τετραπολικό ροπό.

74
Η πυρηνικό μαγνητικό ροπό εύναι ϋνα μϋγεθοσ που ςχετύζεται με το πυρηνικό
ςπιν και παρουςιϊζει αναλογύα με τη μαγνητικό ροπό του ηλεκτρονύου. Οι
πυρηνικϋσ μαγνητικϋσ ροπϋσ μοιϊζουν με την ηλεκτρονικό μαγνητικό ροπό.
Για τη μϋτρηςη τησ μαγνητικόσ ροπόσ ενόσ πυρόνα , χρηςιμοποιεύται η
πυρηνικό μαγνητόνη μn, η οπούα ορύζεται ωσ εξόσ:

eħ
μn = = 5,05079·10-27 J/T = 3,15245· 10-8 eV/T
2mp

όπου mp εύναι η μϊζα του πρωτονύου. Επειδό η μϊζα του πρωτονύου εύναι
1836 φορϋσ μεγαλύτερη από τη μϊζα του ηλεκτρονύου, η πυρηνικό
μαγνητόνη μn εύναι 1836 φορϋσ μικρότερη από τη μαγνητόνη του Bohr, μΒ .
Θα περιμϋναμε το μϋτρο τησ z ςυνιςτϐςασ τησ μαγνητικόσ ροπόσ του ςπιν
του πρωτονύου να εύναι περύπου ύςο με την πυρηνικό μαγνητόνη μn . Ωςτόςο,
εμφανύζεται να εύναι

μsz πρωτονύου = 2,7928 μn

Ακόμη πιο απροςδόκητα, το νετρόνιο, που δεν ϋχει ηλεκτρικό φορτύο , ϋχει
αντύςτοιχο μϋτρο ύςο με
μsz νετρονύου = 1,9130 μn

Σο πρωτόνιο λόγω του θετικού φορτύου του ϋχει μαγνητικό ροπό 𝛍

ομόρροπη με το ςπιν 𝐒 , ενϐ ςτο νετρόνιο τα 𝛍 , 𝐒 εύναι αντύρροπα, κϊτι που
θα αναμϋναμε ςε ϋνα αρνητικϊ φορτιςμϋνο ςωμϊτιο. Αυτϋσ οι μη ομαλϋσ
μαγνητικϋσ ροπϋσ του πρωτονύου και του νετρονύου προκύπτουν από το
γεγονόσ ότι το πρωτόνιο και το νετρόνιο δεν εύναι ςτοιχειϐδη ςωματύδια,
αλλϊ ϋχουν εςωτερικό δομό αποτελούμενη από quarks.
Η τιμό τησ μαγνητικόσ ροπόσ ενόσ ολόκληρου πυρόνα εύναι κατϊ κανόνα ύςη
με μερικϋσ πυρηνικϋσ μαγνητόνεσ. Όταν ϋνασ πυρόνασ τοποθετεύται ςε
εξωτερικό μαγνητικό πεδύο Β , υπϊρχει μια ενϋργεια αλληλεπύδραςησ
U =-μ ·Β = - μzB , όπωσ ςτην περύπτωςη των ατομικϐν μαγνητικϐν ροπϐν.
Οι ςυνιςτϐςεσ τησ μαγνητικόσ ροπόσ ςτην κατεύθυνςη του πεδύου μz εύναι
κβαντωμϋνεσ και ςυνεπϐσ από αυτό την αλληλεπύδραςη προκύπτει μια
ςειρϊ από ενεργειακϊ επύπεδα , όπωσ φαύνεται ςτο ακόλουθο ςχόμα.

75
(α) Όταν ϋνασ πυρόνασ με μαγνητικό ροπό τοποθετηθεύ ςε εξωτερικό μαγνητικό πεδύο Β , τότε το
διϊνυςμα μ τησ μαγνητικόσ ροπόσ περιςτρϋφεται γύρω από το μαγνητικό πεδύο (εκτελεύ
μεταπτωτικό κύνηςη) , με ςυχνότητα ανϊλογη προσ την ϋνταςη του πεδύου. (β) Ένα πρωτόνιο, του
οπούου το ςπιν εύναι ½ , μπορεύ να καταλϊβει μύα από τισ δύο δυνατϋσ ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ
όταν τοποθετηθεύ ςε εξωτερικό μαγνητικό πεδύο. Η χαμηλότερη ενεργειακό κατϊςταςη Ε1
αντιςτοιχεύ ςτην περύπτωςη όπου το ςπιν εύναι ομοπαρϊλληλο προσ το πεδύο και η υψηλότερη
κατϊςταςη Ε2 αντιςτοιχεύ ςτην περύπτωςη όπου το ςπιν εύναι αντιπαρϊλληλο προσ το πεδύο.

Παρϊδειγμα-Εφαρμογό

Μαγνητικό πεδύο ϋχει την κατεύθυνςη του ϊξονα z με μϋτρο ύςο με Β = 2,3 Σ.
Πρωτόνια τοποθετούνται ςτο μαγνητικό πεδύο.
α)Να βρεθεύ ποια εύναι η ενεργειακό διαφορϊ μεταξύ μιασ κατϊςταςησ με τη
z ςυνιςτϐςα του ςπιν του πρωτονύου να εύναι ομόρροπη ςτο πεδύο και ςε μια
ϊλλη κατϊςταςη με τη ςυνιςτϐςα αντύρροπη ςτο πεδύο.
β) Ένα πρωτόνιο μπορεύ να κϊνει μετϊπτωςη από μύα από αυτϋσ τισ
ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ ςτην ϊλλη εκπϋμποντασ ό απορροφϐντασ ϋνα
φωτόνιο με ενϋργεια ύςη με την ενεργειακό διαφορϊ των 2 καταςτϊςεων. Να
βρεθεύ η ςυχνότητα και το μόκοσ κύματοσ του φωτονύου αυτού.

Λύςη

α) Όταν η z ςυνιςτϐςα των 𝐒 και 𝛍 εύναι ομόρροπη με το μαγνητικό πεδύο,

τότε η ενϋργεια αλληλεπύδραςησ εύναι:
U1 = - μz B = - (2,7928)(3,152·10-8 eV/T)(2,3 T) = -2,025·10-7 eV .
Όταν η z ςυνιςτϐςα των S και μ εύναι αντύρροπα ςτο μαγνητικό ςτο πεδύο
, τότε η ενϋργεια αλληλεπύδραςησ εύναι:
U2 = μz Β = + 2,025·10-7 eV .
Η ενεργειακό διαφορϊ μεταξύ των 2 καταςτϊςεων εύναι :
ΔΕ = U2 – U1 = 2(2,025·10-7 eV) = 4,05·10-7 eV

76
β) Η ςυχνότητα και το μόκοσ κύματοσ του φωτονύου που αντιςτοιχεύ ςτη
c
μετϊπτωςη θα βρύςκονται με τη βοόθεια των ςχϋςεων ΔΕ = hf = h :
λ

ΔΕ 4,05∙10-7 eV
f= = = 9,79·107 Hz ό 97,9 MHz και
h 4,136∙10-15 eV∙ s

c 3∙108 m/s
λ= = =3,06 m
f 9,79∙107 s-1

Η ςυχνότητα αυτό βρύςκεται ςτο μϋςο τησ ραδιοφωνικόσ μπϊντασ των FM.
Όταν ϋνα δεύγμα υδρογόνου τοποθετεύται ςε μαγνητικό πεδύο με Β = 2,3 Σ
ςτη ςυνϋχεια ακτινοβολεύται με φωτόνια ςυχνότητα 97,9 MHz , η
αντιςτροφό του ςπιν των πρωτονύων μπορεύ να ανιχνευθεύ από την
απορρόφηςη τησ ενϋργειασ τησ ακτινοβολύασ

Πυρηνικόσ μαγνητικόσ ςυντονιςμόσ

Πειρϊματα αντιςτροφόσ του ςπιν , ονομϊζονται πυρηνικόσ μαγνητικόσ

ςυντονιςμόσ (NMR-nuclear magnetic resonance) και ϋχουν γύνει ςε αρκετούσ
πυρόνεσ. Οι ςυχνότητεσ και τα μαγνητικϊ πεδύα μπορούν να μετρηθούν με
μεγϊλη ακρύβεια , με αποτϋλεςμα η τεχνικό αυτό να επιτρϋπει ακριβεύσ
μετρόςεισ τησ πυρηνικόσ μαγνητικόσ ροπόσ. Σελειοποιϐντασ αυτό τη βαςικό
ιδϋα προκύπτει η απεικόνιςη μϋςω μαγνητικού ςυντονιςμού (magnetic
resonance imaging) – MRI , μια τεχνικό που διαφοροποιεύ τουσ ιςτούσ του
ςϐματοσ ανϊλογα με το διαφορετικό περιβϊλλον που βρύςκονται τα
πρωτόνια ςε κϊθε ιςτό. Οι αρχϋσ του MRI φαύνονται ςτο ακόλουθο ςχόμα.

Α) Άτομα υδρογόνου(κυρύωσ ςτο νερό)

77
Β) Σα πρωτόνια τεύνουν να ευθυγραμμύζονται με το ομογενϋσ μαγνητικό
πεδύο
Γ)Ένα ςόμα ςυντονιςμού, από ηλεκτρομαγνητικό κύμα προκαλεύ
αντιςτροφό ςτα πρωτόνια
Δ)Σα πρωτόνια εκπϋμπουν ςόμα καθϐσ επανευθυγραμμύζονται με το πεδύο ,
που ςυλλαμβϊνεται από ευαύςθητουσ ανιχνευτϋσ. Σο διαφορετικό μαγνητικό
περιβϊλλον ςτισ διϊφορεσ περιοχϋσ επιτρϋπει την αναςύνθεςη μιασ εικόνασ
που δεύχνει τα διϊφορα εύδη των ιςτϐν.

Εικόνα από MRI που

δεύχνει τομό κεφαλιού
του αςθενούσ

Οργανολογύα για το MRI.

78
3.17 Σο μοντϋλο τησ Τγρόσ ςταγόνασ
Σο μοντϋλο τησ υγρόσ ςταγόνασ που διατυπϐθηκε το 1936 από το Bohr,
μεταχειρύζεται τα νουκλεόνια ςαν να όταν μόρια μιασ ςταγόνασ νερού. Σα
νουκλεόνια αλληλεπιδρούν ιςχυρϊ και υφύςτανται ςυχνϋσ κρούςεισ μεταξύ
τουσ , καθϐσ « ςτριφογυρύζουν » μϋςα ςτον πυρόνα. Αυτό εύναι ανϊλογο με
τη θερμικϊ προκαλούμενη κύνηςη των μορύων μϋςα ςε ϋνα υγρό.
Ξεκινϐντασ από τισ ιδϋεσ του προτύπου τησ υγρόσ ςταγόνασ ο Γερμανόσ
φυςικόσ Von Weizsäcker, προςπϊθηςε να εκφρϊςει την τιμό τησ ενϋργειασ
ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο με κϊποια μαθηματικό ςχϋςη, παύρνοντασ υπόψη
τα γενικϊ ποιοτικϊ χαρακτηριςτικϊ τησ τιμόσ τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ
νουκλεόνιο ςυναρτόςει του μαζικού αριθμού Α και απϋδωςε την ενϋργεια
ςύνδεςησ των νουκλεονύων με τη μορφό:

Β = Β1 + Β2 + Β3 + Β4 +…

όπου η ακριβόσ μορφό κϊθε όρου εξαρτϊται από το εύδοσ τησ

αλληλεπύδραςησ που ςυνειςφϋρει ςτην ολικό ενϋργεια ςύνδεςησ, ενϐ το
ςχετικό μϋγεθοσ κϊθε όρου προςδιορύζεται μϋςω παραμϋτρων από τη
ςύγκριςη προσ τα πειραματικϊ δεδομϋνα.
Η μαθηματικό ϋκφραςη εύναι γνωςτό ωσ ημιεμπειρικόσ τύποσ τησ μϊζασ ό
ημιεμπειρικόσ τύποσ του Weizsäcker και επηρεϊζεται από τισ ακόλουθεσ
ενϋργειεσ:

α) Ενϋργεια όγκου

Η αλληλεπύδραςη των νουκλεονύων μϋςω τησ ιςχυρόσ πυρηνικόσ δύναμησ,

ςυνειςφϋρει ςτο μεγαλύτερο βαθμό ςτην ενϋργεια ςύνδεςησ. Λόγω τησ
ςταθερόσ ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο που δημιουργεύται από τον
κορεςμό των πυρηνικϐν δυνϊμεων , μπορούμε να γρϊψουμε για τον πρϐτο
όρο:

Β1 = α v Α

όπου αv εύναι μια ςταθερϊ που προβλϋπεται να προςδιοριςτεύ εμπειρικϊ από

τη ςύγκριςη με πειραματικϊ δεδομϋνα .
Επειδό ο όροσ Β1 ςχετύζεται με τον όγκο του πυρόνα, η ανωτϋρω ϋκφραςη
ονομϊζεται όροσ όγκου ό ενϋργεια όγκου.

79
β) Ενϋργεια επιφϊνειασ

Σο γεγονόσ ότι κϊθε νουκλεόνιο αλληλεπιδρϊ με ϋναν αριθμό νουκλεονύων

που γειτνιϊζουν ϊμεςα με αυτό , λόγω τησ μικρόσ εμβϋλειασ των πυρηνικϐν
δυνϊμεων, οδηγεύ ςε πλόρη κορεςμό των πυρηνικϐν δυνϊμεων που εύναι ςτο
εςωτερικό του πυρόνα. Από την ϊλλη πλευρϊ τα νουκλεόνια που βρύςκονται
ςτην επιφϊνεια του πυρόνα, εμφανύζουν μικρό τιμό τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ,
ωσ αποτϋλεςμα του μικρότερου αριθμού νουκλεονύων με τα οπούα
αλληλεπιδρούν. Ο αριθμόσ των νουκλεονύων, εύναι ανϊλογοσ με την
επιφϊνεια του πυρόνα :

S ∝ R2 ∝ A2/3

και η ενϋργεια που πρϋπει να αφαιρεθεύ από την Β1 = αvΑ , ϐςτε να ληφθεύ
υπόψη η μειωμϋνη ενϋργεια ςύνδεςησ των επιφανειακϐν νουκλεονύων,
μπορεύ να εκφραςτεύ από τον όρο Β2:

Β2 = -αs A 2/3

Ο όροσ Β2 , ονομϊζεται όροσ επιφανεύασ ό ενϋργεια επιφανεύασ και εύναι

ανϊλογοσ με την επιφανειακό τϊςη των υγρϐν.

γ) Ενϋργεια Coulomb

Εύναι η ηλεκτροςτατικό αλληλεπύδραςη μεταξύ των πρωτονύων του πυρόνα.

Εύναι ανϊλογη του αριθμού ½ Ζ (Ζ-1)των ζευγϐν πρωτονύων που παύρνουν
μϋροσ ςτην αλληλεπύδραςη αυτό και αντιςτρόφωσ ανϊλογη τησ ακτύνασ του
3
πυρόνα, η οπούα εύναι ανϊλογη τησ 𝛢 . Επομϋνωσ θα πρϋπει να
ςυμπεριληφθεύ και η ηλεκτροςτατικό ενϋργεια Coulomb ςτον τύπο τησ
μϊζασ, ϋχοντασ τη μορφό :

Ζ(Z−1)
Β3 = -αc
A 1/3

Η ςταθερϊ αc προςδιορύζεται από ςύγκριςη πειραματικϐν και θεωρητικϐν

τιμϐν.

80
δ) Ενϋργεια αςυμμετρύασ

΢ε ςχετικϊ ελαφρούσ πυρόνεσ, όπου οι απωςτικϋσ δυνϊμεισ Coulomb παύζουν

ςχετικϊ μικρό ρόλο, η μϋγιςτη ςταθερότητα απαντϊται ςε πυρόνεσ με ύςο
αριθμό πρωτονύων και ουδετερονύων. Για πυρόνεσ βαρύτερουσ από το
αςβϋςτιο (Ζ = 20, Α = 40) η αλληλεπύδραςη Coulomb γύνεται ςημαντικό και
η περιοχό μϋγιςτησ ςταθερότητασ αποκλύνει από τη ςυνθόκη Ν = Ζ.
Επομϋνωσ, η ενϋργεια που πρϋπει να αφαιρεθεύ από τον όρο όγκου και εύναι
ανϊλογη του πλεονϊςματοσ νετρονύων Ν-Ζ και αντιςτρόφωσ ανϊλογη προσ
το μαζικό αριθμό Α εύναι :

(Ν−Ζ )2 (Α−2Ζ)2
Β4 = -αα = -αα
Α Α

ε) Ενϋργεια ςύζευξησ

Όλοι οι όροι που ςυμπεριλόφθηκαν μϋχρι τϐρα ςτο ανϊπτυγμα αποςκοπούν

ςτην απόδοςη τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ ωσ μιασ ομαλόσ ςυνϊρτηςησ του
μαζικού αριθμού Α.
1. Πυρόνεσ με ϊρτιο αριθμό πρωτονύων Ζ και ϊρτιο αριθμό νετρονύων Ν (α–α
πυρόνεσ) εύναι γενικϊ πολύ ςταθερού. Πυρόνεσ με ϊρτιο Ζ και περιττό Ν ό
περιττό Ζ και ϊρτιο Ν (α–π ό π–α πυρόνεσ) εύναι λιγότερο ςταθερού, ενϐ
πυρόνεσ με περιττό Ζ και περιττό Ν (π–π πυρόνεσ) εύναι γενικϊ αςταθεύσ.
2. Πυρόνεσ με αριθμό πρωτονύων ό νετρονύων
Ν ό Ζ = 2, 8, 20, 28, 50, 82, 126
παρουςιϊζουν αςυνόθιςτα υψηλό ενϋργεια ςύνδεςησ. Πρόκειται για τουσ
μαγικούσ αριθμούσ που ϋχουμε δει ςτην §3.12 .
Αντύ αυτού , από παρατηρόςεισ ςε διϊφορουσ πυρόνεσ γύνεται φανερό η
τϊςη του πυρηνικού ςυςτόματοσ να παρουςιϊζει μεγαλύτερη ςταθερότητα
όταν υπϊρχουν ζεύγη πρωτονύων ό νετρονύων. Σην πρόςθετη αυτό ενϋργεια
ςύζευξησ θα ςυμπεριλϊβουμε ςτο ανϊπτυγμα με ϋναν τελευταύο όρο

Β5 = δ ( Α , Ζ )

όπου
+δ , για α - α πυρόνεσ

δ ( Α , Ζ) = 0 , για α - π ό π - α πυρόνεσ

-δ , για π - π πυρόνεσ

81
Η ςταθερϊ δ, εύναι εμπειρικό και προκύπτει από την προςαρμογό του
ημιεμπειρικού τύπου ςτισ πειραματικϋσ τιμϋσ.

ςτ) Η ολικό ενϋργεια ςύνδεςησ

Η ολικό ενϋργεια θα προκύψει ωσ ϊθροιςμα όλων των προηγουμϋνων

ενεργειϐν (ενϋργεια όγκου, επιφϊνειασ, Coulomb, αςυμμετρύασ, ςύζευξησ)
και η ολοκληρωμϋνη πλϋον ϋκφραςό τησ εύναι η ακόλουθη:

Ζ(Z−1) (Α−2Ζ)2
Β (Α,Ζ) = αvΑ - αs A 2/3 - αc - αα ±δ
A 1/3 Α

ενϐ η ολικό αντύςτοιχη μϊζα του πυρόνα θα εύναι:

Ζ(Z−1) (Α−2Ζ)2
Μ (Α , Ζ) = ΖΜΗ + (Α-Ζ)mn - αvΑ + αs A 2/3 +αc + αα ±δ
A 1/3 Α

Με τη διαρκό πειραματικό προςπϊθεια προςδιοριςμού των ςταθερϐν που

υπϊρχουν ςτουσ ανωτϋρω τύπουσ, που ϋγινε ςε όλα τα ςτοιχεύα του
Περιοδικού Πύνακα , εκτόσ φυςικϊ των ακραύων ςτοιχεύων , εύναι δυνατό η
απόδοςη τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ με ακρύβεια 1%, και ϋτςι, οι τιμϋσ των
παραμϋτρων εύναι οι εξόσ :

αv = 15,6 MeV

αs = 17,4 MeV

αc = 0,70 MeV

αa = 23,3 MeV

δ = 0,6 – 1,0 MeV

82
΢το ςχόμα που ακολουθεύ παριςτϊνεται η ςυνειςφορϊ του κϊθε όρου του
αναπτύγματοσ ςτη μϋςη ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο , ςυναρτόςει του
μαζικού αριθμού Α.

3.18 Μεγιςτοπούηςη τησ πυρηνικόσ ςταθερότητασ

Θεωρούμε ϋνα ςύνολο ιςοβαρϐν πυρόνων και θϋτουμε το ερϐτημα ποιοσ εξ’
αυτϐν θα εύναι ο ςταθερότεροσ. ΢ύμφωνα με την τελευταύα εξύςωςη για την
ολικό ενϋργεια ςύνδεςησ , όπωσ προϋκυψε από το πρότυπο τησ υγρόσ
ςταγόνασ, ςταθερότεροσ θα εύναι ο πυρόνασ για τον οπούο προκύπτει η
μεγαλύτερη ενϋργεια ςύνδεςησ ό ιςοδύναμα η μικρότερη μϊζα. Θα πρϋπει
τότε να ιςχύει:

∂Μ(Α,Ζ)
=0
∂Ζ Α= ςταθ.

83
Με κατϊλληλη μαθηματικό επεξεργαςύα καταλόγουμε ςτη ςυνθόκη μϋγιςτησ
ςταθερότητασ :

C1
Ζςταθ. = -
2C 2

που προςεγγιςτικϊ καταλόγει τελικϊ ςτη μορφό :

Α
Ζςταθ. ≅
1,983+0,015 Α 2 3

3.19 Σο μοντϋλο των ανεξϊρτητων ςωματιδύων ό

το μοντϋλο των φλοιϐν

Σο μοντϋλο τησ υγρόσ ςταγόνασ εμφϊνιζε αδυναμύα ςτην ερμηνεύα

οριςμϋνων χαρακτηριςτικϐν τησ πυρηνικόσ δομόσ . Σο μοντϋλο των
ανεξϊρτητων ςωματιδύων ό μοντϋλο των φλοιϐν ςτηρύζεται ςτην υπόθεςη
ότι κϊθε νουκλεόνιο κινεύται ςε μια ακριβϐσ καθοριςμϋνη τροχιϊ μϋςα ςτον
πυρόνα και μϋςα ςε ϋνα μϋςο πεδύο παραγόμενο από τα ϊλλα νουκλεόνια.
΢το μοντϋλο των φλοιϐν, τα νουκλεόνια βρύςκονται ςε κβαντωμϋνεσ
ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ και επομϋνωσ, λύγεσ κρούςεισ μπορούν να ςυμβούν
μεταξύ τουσ. Όπωσ εύναι γύνεται φανερό, οι παραδοχϋσ του μοντϋλου αυτού,
διαφϋρουν από αυτϋσ του μοντϋλου τησ υγρόσ ςταγόνασ.
Ένα ςύνολο κβαντικϐν αριθμϐν περιγρϊφει τισ κβαντωμϋνεσ ενεργειακϋσ
καταςτϊςεισ των νουκλεονύων. Δεδομϋνου ότι το πρωτόνιο και το νετρόνιο
ϋχουν ςπιν ½ , θα πρϋπει να εφαρμοςτεύ η Απαγορευτικό Αρχό του Pauli για
να περιγρϊψει τισ επιτρεπόμενεσ καταςτϊςεισ, κϊθε επιτρεπτό κατϊςταςη
μπορεύ να περιϋχει δύο πρωτόνια ό δύο νετρόνια με αντύθετο ςπιν. Σο
επόμενο ςχόμα παριςτϊνει ϋνα φρϋαρ δυναμικού με 12 νουκλεόνια (οι γκρι
ςφαύρεσ εύναι τα πρωτόνια ενϐ οι γαλϊζιεσ τα νετρόνια).

84
Όπωσ φαύνεται και από το ςχόμα, τα πρωτόνια ϋχουν ϋνα ςύνολο
ενεργειακϐν καταςτϊςεων διαφορετικϐν από αυτϋσ των νετρονύων, λόγω
του ότι εύναι διαφορετικϊ ςωματύδια. Οι ςτϊθμεσ πρωτονύου εύναι
υψηλότερησ ενϋργειασ από τισ ςτϊθμεσ νετρονύου εξ’ αιτύασ του ότι
προςτύθεται και η απωςτικό δύναμη Coulomb που αςκεύται μεταξύ των
πρωτονύων.
Με τη βοόθεια του μοντϋλου αυτού μπορεύ να γύνει κατανοητό η
ςταθερότητα οριςμϋνων πυρηνικϐν καταςτϊςεων. ΢υγκεκριμϋνα,
προκειμϋνου να εύναι δυνατό η ςύγκρουςη 2 νουκλεονύων , θα πρϋπει η
ενϋργεια κϊθε κατϊςταςησ μετϊ την κρούςη να αντιςτοιχεύ ςε μια από τισ
επιτρεπόμενεσ καταςτϊςεισ. Αν η επιτρεπόμενη κατϊςταςη εύναι όδη
κατειλημμϋνη από κϊποιο ϊλλο νουκλεόνιο, η κρούςη δε θα γύνει. Δηλαδό, μια
κρούςη μεταξύ 2 νουκλεονύων μπορεύ να ςυμβεύ μόνο αν η διεργαςύα δεν
παραβιϊζει την Απαγορευτικό Αρχό του Pauli. Αυτό θα μπορούςε να
ερμηνευθεύ ωσ μια ενεργόσ δύναμη μεταξύ των νουκλεονύων για να
αποτραπεύ η ανταλλαγό ενϋργειασ.
Σο μοντϋλο των φλοιϐν εύναι επιτυχϋσ ωσ προσ την πρόβλεψη τησ
ςτροφορμόσ των ςταθερϐν πυρόνων. Για τον ορθό υπολογιςμό των
ςταθερϐν πυρηνικϐν καταςτϊςεων, απαιτεύται να ληφθεύ υπόψη η
ςυνειςφορϊ των μαγνητικϐν φαινομϋνων. ΢υγκεκριμϋνα, η μαγνητικό ροπό
του κϊθε νουκλεονύου αλληλεπιδρϊ με το μαγνητικό πεδύο που παρϊγεται
κατϊ την τροχιακό του κύνηςη.
Επύςησ, με το μοντϋλο αυτό καθύςταται δυνατό η κατανόηςη του γεγονότοσ
τησ ςταθερότητασ που εμφανύζουν οι πυρόνεσ με ϊρτιο αριθμό πρωτονύων
και νετρονύων ςε ςχϋςη με τουσ ϊλλουσ. Πρϊγματι, υπϊρχουν 160 ςταθερϊ
ιςότοπα με ϊρτιο αριθμό νετρονύων και πρωτονύων. Κϊθε ςυγκεκριμϋνη
κατϊςταςη εύναι κατειλημμϋνη όταν περιλαμβϊνει 2 πρωτόνια ό 2 νετρόνια
με αντύθετο ςπιν. Ένα επιπλϋον πρωτόνιο ό ϋνα νετρόνιο μπορεύ να

85
προςτεθεύ ςτον πυρόνα μόνο εϊν η ενϋργεια του πυρόνα αυξηθεύ,. Η αύξηςη
αυτό τησ ενϋργειασ οδηγεύ ςε ϋναν πυρόνα λιγότερο ςταθερό από τον αρχικό.
Παρατηρϐντασ τουσ ςταθερούσ πυρόνεσ, διαπιςτϐνουμε ότι οι περιςςότεροι
από αυτούσ εμφανύζουν μια ιδιαύτερη ςταθερότητα όταν τα νουκλεόνιϊ τουσ
ςυνδυϊζονται ανϊ ζεύγη, γεγονόσ που οδηγεύ ςε μηδενικό ολικό ςτροφορμό.
Αυτό εξηγεύ τον μεγϊλο αριθμό πυρόνων υψηλόσ ςταθερότητασ , δηλαδό με
υψηλϋσ ενϋργειεσ ςύνδεςησ, οι οπούοι δικαιολογούν τουσ μαγικούσ αριθμούσ
που εύδαμε προηγουμϋνωσ.
΢το ςχόμα που ακολουθεύ φαύνονται οι ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ ενόσ
νουκλεονύου, ςύμφωνα με το μοντϋλο των φλοιϐν. Κϊθε κατϊςταςη
χαρακτηρύζεται από τισ τιμϋσ των κβαντικϐν αριθμϐν n , l , j όπου, ςύμφωνα
με την καθιερωμϋνη πρακτικό, o αριθμόσ ςημειϐνεται με το ςυμβολιςμό τησ
ατομικόσ φαςματοςκοπύασ = s, p,d, f, g, ... Ο εκφυλιςμόσ κϊθε κατϊςταςησ
2j+1 δύνεται ςε παρϋνθεςη (2), (4), ..., ενϐ ο ολικόσ αριθμόσ νουκλεονύων
κϊθε εύδουσ που ςυμπληρϐνει κϊθε κατϊςταςη περιϋχεται ςε αγκύλεσ. ΢το
δεξιό μϋροσ του ςχόματοσ ςημειϐνονται οι μαγικού αριθμού που προβλϋπει το
πρότυπο.

86
3.20 Σο ςυλλογικό μοντϋλο

Σο μοντϋλο των φλοιϐν βαςύζεται ςτην ιδϋα ότι τα ςυςτατικϊ μϋρη ενόσ
πυρόνα κινούνται ανεξϊρτητα. Σο μοντϋλο τησ υγρόσ ςταγόνασ προώποθϋτει
το αντύθετο ακριβϐσ, εφ’ όςον ςε μια ςταγόνα αςυμπύεςτου υγρού η κύνηςη
οιουδόποτε ςυςτατικού μϋρουσ εξαρτϊται από την κύνηςη όλων των
γειτονικϐν μερϐν. Η ςύγκρουςη μεταξύ αυτϐν των ιδεϐν, υποδηλϐνει τη
ρευςτό κατϊςταςη ςτην προςπϊθεια κατανόηςησ του πυρόνα.
Επιπρόςθετα, επιςημαύνει ότι ϋνα μοντϋλο παρϋχει μια ενοποιημϋνη
περιγραφό ενόσ ςυνόλου φαινομϋνων , χωρύσ να λαμβϊνει υπ’ όψιν την
ύπαρξη ςυγκρουόμενων μοντϋλων που χρηςιμοποιούνται για την περιγραφό
ϊλλων ςυνόλων. Οι προςπϊθειεσ ςυγχϐνευςησ των δύο αντιφατικϐν
μοντϋλων ςε ϋνα ενοποιημϋνο , αποτελεύ το ςυλλογικό μοντϋλο των Bohr και
Mottelson , το οπούο θεωρόθηκε ότι ςυνδυϊζει αρκετϊ καλϊ οριςμϋνα
χαρακτηριςτικϊ του μοντϋλου των φλοιϐν και τησ υγρόσ ςταγόνασ. Σο
μοντϋλο υποθϋτει ότι ςε ϋναν πυρόνα, τα νουκλεόνια κινούνται ανεξϊρτητα
ςε ϋνα πραγματικό δυναμικό. Σο δυναμικό, όμωσ αυτό δεν εύναι το ςτατικό
ςφαιρικϊ ςυμμετρικό δυναμικό V(r) για το οπούο ϋκανε λόγο το μοντϋλο των
φλοιϐν αλλϊ ϋνα δυναμικό ικανό να υφύςταται παραμορφϐςεισ – αλλαγϋσ
ςτο ςχόμα. Οι παραμορφϐςεισ αυτϋσ αντιπροςωπεύουν τη ςυλλογικό κύνηςη
των νουκλεονύων ςτον πυρόνα , τον τύπο τησ κύνηςησ που ςυνδϋεται με μια
υγρό ςταγόνα. Όπωσ ιςχύει και ςτο μοντϋλο των φλοιϐν , τα νουκλεόνια
ςυμπληρϐνουν τισ ενεργειακϋσ ςτϊθμεσ του δυναμικού, οι οπούεσ υπό την
αλληλεπύδραςη spin- τροχιακόσ ςτροφορμόσ διαςπϐνται και ςχηματύζουν
ϋναν πυρόνα με ϊρτιο αριθμό πρωτονύων και νετρονύων καθϐσ κι ϋνα
μοναδικό περιττό νουκλεόνιο , ςτην περύπτωςη πυρόνων με περιττό μαζικό
αριθμό. Αυτό το περιττό νουκλεόνιο, παύζει ϋνα ςημαντικό ρόλο ςτον
καθοριςμό των ιδιοτότων ολόκληρου του πυρόνα, κϊτι που επύςησ ςυμβαύνει
ςτο μοντϋλο των φλοιϐν. Ωςτόςο, ςτο ςυλλογικό μοντϋλο, το περιττό αυτό
νουκλεόνιο δεν εύναι αποκλειςτικϊ υπεύθυνο για τισ ιδιότητεσ του πυρόνα,
καθϐσ αυτόσ δεν παρουςιϊζεται αδρανόσ και μπορεύ να ϋχει και ςτροφορμό.
Σο ςτιγμιαύο ςχόμα του πυρόνα περιγρϊφεται από το ςτιγμιαύο ςχόμα του
δυναμικού και η απόκλιςό του από τη ςφαιρικό ςυμμετρύα , επηρεϊζει το
ςχόμα του πυρόνα. Η τελευταύα ςύζευξη οφεύλεται ςε αυτό που μπορεύ να
περιγραφεύ ωσ μια φυγόκεντροσ αντύδραςη που εξαςκεύται από το περιττό
νουκλεόνιο πϊνω ςτο τούχωμα του δυναμικού. Σο ςυνολικό αποτϋλεςμα εύναι
η κυκλοφορύα ενόσ «παλιρροιακού κύματοσ» γύρω από την επιφϊνεια του
πυρόνα ακολουθϐντασ την κύνηςη του περιττού νουκλεονύου.

87
Όπωσ γύνεται φανερό από τα προηγούμενα, το ςυλλογικό μοντϋλο εύναι
εξαιρετικϊ πολύπλοκο.

3.21 Πιόνια και πυρηνικό δύναμη

Η ανακϊλυψη των νετρονύων ωσ εςωτερικό δομό του πυρόνα, ϋδωςε την

αφορμό να διατυπωθούν ςκϋψεισ για το γεγονόσ ότι θα πρϋπει να υπϊρχει
κϊποια δύναμη , η οπούα να διατηρεύ τα νουκλεόνια ςυνδεδεμϋνα ιςχυρϊ
μεταξύ τουσ. Αυτό η νϋα δύναμη θα πρϋπει να εμφανύζει τισ εξόσ δύο
ιδιότητεσ:
α) Να εύναι αρκετϊ ιςχυρότερη τησ ηλεκτρικόσ δύναμησ, δεδομϋνου ότι
καταφϋρνει και κρατϊ τα πρωτόνια ςυνδεδεμϋνα ςτον πυρόνα,
υπερνικϐντασ δηλαδό τισ απωςτικϋσ δυνϊμεισ Coulomb.
β) Να δρα ςε πολύ μικρό απόςταςη, όχι μεγαλύτερη από 10-14 m (10 fm ), τα
όρια δηλαδό του μεγϋθουσ των πυρόνων.
Ο Hideki Yukawa το 1935 προκεύμενου να ερμηνεύςει κυρύωσ τη μικρό
εμβϋλεια τησ δύναμησ αυτόσ , πρότεινε την ύπαρξη του πιονύου ωσ ςωματύου,
η ανταλλαγό του οπούου μεταξύ των νουκλεονύων υποτύθεται ότι
δημιουργούςε την πυρηνικό δύναμη. Για να κατανοόςουμε το ρόλο του
πιονύου, πρϋπει να αςχοληθούμε με μια ςπουδαύα ιδϋα τησ ςύγχρονησ ςκϋψησ
για το μικρόςκοςμο, τησ ιδϋα του ψευδοςωματύου (virtual particle). Η ιδϋα
αυτό παρϋχει ϋνα όμορφο παρϊδειγμα του πωσ δουλεύει η Αρχό τησ
Απροςδιοριςτύασ του Heisenberg και βοηθϊ να εξηγόςουμε όχι μόνο τισ
ιςχυρϋσ αλληλεπιδρϊςεισ αλλϊ όλεσ τισ δυνϊμεισ και τισ αλληλεπιδρϊςεισ.
Οι ςυνόθεισ μορφϋσ τησ Αρχόσ τησ Απροςδιοριςτύασ εύναι:

ΔxΔpx≅ ħ ΔyΔpy≅ ħ ΔzΔpz≅ ħ

Τπϊρχει όμωσ και ϊλλη μια μορφό τησ Αρχόσ τησ Απροςδιοριςτύασ, η οπούα
θϋτει ϋνα όριο ςτην ακρύβεια με την οπούα μπορεύ να μετρηθεύ η ενϋργεια
ενόσ ςυςτόματοσ. ΢ύμφωνα με αυτό , αν Δt εύναι το χρονικό διϊςτημα που
πρϋπει να περιμϋνουμε για να δούμε μια αιςθητό μεταβολό ςτην κατϊςταςη
ενόσ ςυςτόματοσ και ΔΕ εύναι η αβεβαιότητα τησ ενϋργειασ του, τότε ιςχύει :

88
 ΔtΔΕ ≅ ħ

Η τελευταύα ϋκφραςη λϋγεται Αρχό τησ Απροςδιοριςτύασ ενϋργειασ – χρόνου

και ςτην ουςύα ςημαύνει ότι μια ακριβόσ μϋτρηςη ενϋργειασ χρειϊζεται πολύ
μεγϊλο χρονικό διϊςτημα ό αν εϊν γνωρύζουμε τη χρονικό διϊρκεια ενόσ
γεγονότοσ με ακρύβεια, η ενϋργειϊ του δε μπορεύ να προςδιοριςτεύ
επακριβϐσ. Δηλαδό, δε μπορεύ να υπϊρχει ταυτόχρονα ακρύβεια ςε χρόνο και
ςε ενϋργεια. Ειδικότερα, ϋλεγχοσ του νόμου διατόρηςησ τησ ενϋργειασ
απαιτεύ μεθόδουσ που να διαρκούν αρκετό χρόνο.
Οι προαναφερθεύςεσ μορφϋσ τησ Αρχόσ τησ Απροςδιοριςτύασ, δηλαδό τα
ζεύγη ορμό-θϋςη και ενϋργεια-χρόνοσ μπορούν να γύνουν κατανοητϋσ με
βϊςη την κυματικό φύςη τησ ύλησ .Όπωσ ϋνα κύμα δεν εύναι δυνατόν να
περιοριςτεύ ςε μια περιοχό μικρότερη από το μόκοσ κύματόσ του ϋτςι και η
θϋςη του δε μπορεύ να προςδιοριςτεύ με ακρύβεια μϋςα ςε ϋνα χρονικό
διϊςτημα πολύ μικρότερο από μια περύοδο ταλϊντωςόσ του. Ο μόνοσ τρόποσ
να ςυμπιϋςουμε ακόμη περιςςότερο ϋνα κύμα ςτο χϐρο εύναι να βραχύνουμε
το μόκοσ κύματόσ του, ενϐ ο μόνοσ τρόποσ να το ςυμπιϋςουμε περιςςότερο
ωσ προσ το χρόνο εύναι να βραχύνουμε την περύοδο του με αύξηςη τησ
ςυχνότητασ. Όμωσ, όςο πιο υψηλό εύναι η ςυχνότητα , τόςο μεγαλύτερη εύναι
η ενϋργεια . Για να περιορύςουμε ϋνα κύμα ςτο χϐρο ςημαύνει να αναμεύξουμε
διαφορετικϊ μόκη κύματοσ και ςυνεπϐσ, διαφορετικϋσ ορμϋσ. Για να το
περιορύςουμε ωσ προσ το χρόνο ςημαύνει να αναμεύξουμε διαφορετικϋσ
ςυχνότητεσ και επομϋνωσ διαφορετικϋσ ενϋργειεσ. Η κυματικό φύςη τησ ύλησ
οδηγεύ με ϋναν απλό τρόπο ςτην αβεβαιότητα χρόνου – ενϋργειασ όπωσ
οδόγηςε και ςτην αβεβαιότητα θϋςεωσ – ορμόσ.
Η παραγωγό πιονύων εύναι πιθανό να ςυμβεύ ςτην περύπτωςη ςύγκρουςησ
νουκλεονύων ςε υψηλό ενϋργεια, ςύμφωνα με το ςχόμα :

p + p → p + n + π+

ό ςτην πιο απλό ϋκφραςό τησ:

p→n+π+

Η τελευταύα εξύςωςη υπακούει ςε όλουσ τουσ νόμουσ διατόρηςησ εκτόσ από

τη διατόρηςη τησ ενϋργειασ. Η μϊζα του πρωτονύου εύναι ςαφϐσ μικρότερη
από το ϊθροιςμα των μαζϐν του πιονύου και του νετρονύου και επομϋνωσ
αυτό η αντύδραςη δε μπορεύ να γύνει αυθόρμητα ςτη φύςη αν δε λϊβει
ενϋργεια το πρωτόνιο π.χ. με τη ςύγκρουςό του με ϋνα κινούμενο πρωτόνιο.

89
Σότε ϋνα μϋροσ τησ κινητικόσ ενϋργειασ από αυτό την κρούςη θα αποδοθεύ
ωσ ενϋργεια μϊζασ και ϋτςι η διαδικαςύα γύνεται επιτρεπτό.
Ο Yukawa, ειςηγόθηκε την ύπαρξη των πιονύων ςύμφωνα με τη θεωρύα του ,
τησ ιςχυρόσ αλληλεπύδραςησ των πιονύων με τα νουκλεόνια.
Μια βαςικό ιδϋα ςτη θεωρύα αυτό, εύναι ότι οι αντιδρϊςεισ

p  n + π+ n  p+ π-

εύναι πολύ πιθανό να ςυμβούν. Κατϊ τον τρόπο αυτό και με την παροχό
ενϋργειασ, εύναι δυνατό η παραγωγό αληθινϐν πιονύων. Ακόμη και χωρύσ
επιπλϋον ενϋργεια, μπορούν να δημιουργηθούν ψευδοπιόνια με τον τρόπο
αυτό.
Σα ψευδοςωμϊτια εύναι γενικϊ ςωμϊτια περαςτικόσ ύπαρξησ που η αρχό
τησ Απροςδιοριςτύασ τουσ επιτρϋπει να υπϊρξουν για ελϊχιςτο χρονικό
διϊςτημα αλλϊ η διατόρηςη ενϋργειασ τουσ απαγορεύει να διαφύγουν ωσ
ελεύθερα ςωμϊτια.
Η αντύδραςη δημιουργύασ ενόσ πιονύου από τη μετατροπό ενόσ πρωτονύου ςε
νετρόνιο χρειϊζεται μια αβεβαιότητα ενϋργειασ τουλϊχιςτον ύςη με τη
διαφορϊ των μαζϐν ηρεμύασ τουσ. Η Αρχό τησ Απροςδιοριςτύασ καθορύζει το
χρονικό όριο γι’ αυτό την « παραβύαςη » τησ διατόρηςησ τησ ενϋργειασ

ħ
Δt ≅
ΔΕ

΢το προηγούμενο παρϊδειγμα δημιουργύασ πιονύου από μετατροπό

πρωτονύου ςε νετρόνιο, η ελϊχιςτη ενϋργεια που απαιτεύται για να γύνει αυτό
η αντύδραςη εύναι 140 MeV καθϐσ και η ενϋργεια μϊζασ ηρεμύασ του
πρωτονύου εύναι 940 MeV ενϐ του νετρονύου και του πιονύου εύναι 1080 MeV.
Σότε προκύπτει μια αβεβαιότητα χρόνου Δt περύπου ύςη 4,7·10-24 s και μϋςα
ςε αυτό το χρονικό διϊςτημα, το πιόνιο δε μπορεύ να κινηθεύ μακρύτερα από
c·Δt , δηλαδό περύπου 1,4 fm.
Έτςι, κατϊ τη νϋα αυτό θεϐρηςη τα νουκλεόνια βρύςκονται υπό διαρκό
κύνηςη. Ένα πρωτόνιο, ακόμη κι αν εύναι ολομόναχο, ϋχει, την ικανότητα να
εκπϋμψει και αμϋςωσ να απορροφόςει εκ νϋου ϋνα θετικό πιόνιο (ςε χρόνο
μικρότερο από 10-23 s)ςύμφωνα με την αντύδραςη αμφύδρομη :

p ↔ n +π+

90
Σο πρωτόνιο βεβαύωσ μπορεύ να εκπϋμψει και να απορροφόςει πϊλι αντύ του
θετικού πιονύου ϋνα ουδϋτερο πιόνιο π0, κατϊ το ςχόμα:

p ↔ p +π0

Έτςι, λόγω όλων αυτϐν των διεργαςιϐν που οφεύλονται ςτην ιςχυρό
πυρηνικό δύναμη και οι οπούεσ γύνονται ςυνϋχεια, το πρωτόνιο θα βρύςκεται
ςε μια κατϊςταςη διαρκούσ δραςτηριότητασ. Κανεύσ ανιχνευτόσ όμωσ, ό
θϊλαμοσ φυςαλύδων δε μπορεύ να καταγρϊψει τα ψευδοπιόνια που απϋχουν
από το μητρικό τουσ νουκλεόνιο, το πολύ 1,4 fm αλλϊ η ύπαρξό τουσ
επιβεβαιϐνεται από ςκϋδαςη υψηλόσ ενϋργειασ ηλεκτρονύων από
νουκλεόνια. Σο «νϋφοσ» των πιονύων γύρω από ϋνα πρωτόνιο, μπορεύ να
θεωρηθεύ ωσ επαλληλύα διαφόρων καταςτϊςεων, όπωσ ενόσ πιονύου ό δύο
πιονύων ό ενόσ πιονύου και ενόσ ςωμϊτιο ότα και γενικϊ διϊφορων
ςυνδυαςμϐν που μπορούν να γύνουν και να ςυνυπϊρχουν ταυτόχρονα, γι’
αυτό από μόνη τησ η εκπομπό και η απορρόφηςη ψευδοςωματύων δε φτϊνει
για την ερμηνεύα του ρόλου του πιονύου αλλϊ, με την Αρχό τησ
Απροςδιοριςτύασ δύδεται εξόγηςη για τη μικρό εμβϋλεια των
ψευδοςωματύων.
Οι προηγούμενοι ςυλλογιςμού μασ οδηγούν ςτη δύναμη μεταξύ δύο
νουκλεονύων. Αν ϋνα νουκλεόνιο βρύςκεται μόνο του , το πιόνιο πρϋπει ξανϊ
να απορροφηθεύ από το ύδιο νουκλεόνιο από το οπούο αναδύθηκε. Αλλϊ αν
υπϊρξουν δύο , το ϋνα κοντϊ ςτο ϊλλο ϋνα πιόνιο μπορεύ να εκπεμφθεύ από
το ϋνα και να απορροφηθεύ από το ϊλλο. Έςτω ότι προσ ςτιγμόν ϋνα νετρόνιο
πληςιϊζει προσ ϋνα πρωτόνιο. ΢ε οριςμϋνη ςτιγμό το πρωτόνιο μπορεύ να
ϋχει ςτιγμιαύα αυτομεταςχηματιςτεύ ςε ϋνα νετρόνιο και ϋνα θετικό πιόνιο.
Σο ϊλλο νετρόνιο μπορεύ να απορροφόςει το πιόνιο και να γύνει το ύδιο ϋνα
πρωτόνιο. Σο ςυνολικό αποτϋλεςμα εύναι ότι ϋνα πιόνιο μεταπόδηςε από το
πρωτόνιο ςτο νετρόνιο και κατϊ τη διαδικαςύα αυτό , το πρωτόνιο και το
νετρόνιο ϊλλαξαν ρόλουσ. Ο Yukawa, κατϊλαβε ότι το εύδοσ αυτό ανταλλαγόσ
του πιονύου θα μπορούςε να παρϊγει μια ιςχυρό ελκτικό δύναμη μεταξύ των
δύο νουκλεονύων , μια δύναμη που ςόμερα ονομϊζεται δύναμη ανταλλαγόσ.
Οι βαςικϋσ ιδϋεσ που αναπτύχθηκαν φαύνονται ςτο ακόλουθο ςχόμα .

91
Πρϋπει βϋβαια, να τονιςτεύ ότι η θεωρύα του Yukawa εύναι φαινομενολογικό.
Μια όψη τησ δύναμησ ανταλλαγόσ μπορεύ να γύνει εύκολα κατανοητό με τη
βοόθεια τησ Αρχόσ τησ Απροςδιοριςτύασ. Κατϊ τη δημιουργύα ενόσ
ψευδοςωματύου μϊζασ m , η αβεβαιότητα τησ ενϋργειασ θα εύναι : ΔΕ = mc2
ħ
ενϐ από τη ςχϋςη Δt ≅ θα προκύψει η αβεβαιότητα του χρόνου ύςη με
ΔΕ
ħ
Δt = .
mc 2
Η εμβϋλεια τησ δύναμησ ανταλλαγόσ, εύναι ύςη με cΔt, αν η ταχύτητα του
ςωματύου εύναι κοντϊ ςτην ταχύτητα του φωτόσ και τελικϊ προκύπτει ότι η
εμβϋλεια εύναι

ħ
d=
mc

που για το πιόνιο δύνει d = 1,4 fm

Ο Yukawa, λοιπόν, γνωρύζοντασ την εμβϋλεια τησ ιςχυρόσ πυρηνικό δύναμησ,
μπόρεςε να προςδιορύςει προςεγγιςτικϊ τη μϊζα του πιονύου. Από τον
τελευταύο τύπο φαύνεται ότι η μϊζα και η εμβϋλεια εύναι ποςϊ αντιςτρόφωσ
ανϊλογα και ϋτςι, το πιόνιο που εύναι το πιο ελαφρύ ςωμϊτιο που
αλληλεπιδρϊ ιςχυρϊ, εύναι υπεύθυνο για το μεγαλύτερησ εμβϋλειασ μϋροσ τησ
πυρηνικόσ δύναμησ.
Η δυναμικό ενϋργεια η αλληλεπύδραςησ 2 νουκλεονύων που βρύςκονται ςε
απόςταςη μεγαλύτερη από 1 fm δύνεται από τη ςχϋςη:

e-r/d
U(r) = -A
r

92
όπου Α εύναι μια ςταθερϊ .
Η γραφικό παρϊςταςη τησ δυναμικόσ ενϋργειασ φαύνεται ςτο ακόλουθο
ςχόμα

Για r>d , λόγω του εκθετικού παρϊγοντα, η δυναμικό ενϋργεια πϋφτει

γρόγορα ςτο μηδϋν.
Η ςχϋςη αυτό ιςχύει υπό τον όρο η απόςταςη των δύο νουκλεονύων να εύναι
μεγαλύτερη από 1 fm , αφού ςε μικρότερη απόςταςη , τα νουκλεόνια
δϋχονται μια ιςχυρό απωςτικό δύναμη. Η μορφό αυτό τησ δυναμικόσ
ενϋργειασ εύναι προςεγγιςτικό. ΢την πραγματικότητα, η ενϋργεια
αλληλεπύδραςησ εξαρτϊται όχι μόνο από την απόςταςη αλληλεπύδραςησ
μεταξύ των ςωματύων αλλϊ και από το ςχετικό ςπιν τουσ και τη ςχετικό
τροχιακό ςτροφορμό τουσ.

3.22 Δυναμικϊ αλληλεπύδραςησ μεταξύ δύο

νουκλεονύων

Όπωσ προϋκυψε από τη θεωρύα του Yukawa, η δυναμικό ενϋργεια δύο

νουκλεονύων ϋχει τη μορφό :

e-r d
U(r) = -A (1)
r

Η τελευταύα ϋκφραςη ϋχει καθιερωθεύ με τον όρο δυναμικό Yukawa.

93
Τπϊρχουν και ϊλλεσ εκφρϊςεισ τησ δυναμικόσ ενϋργειασ δύο νουκλεονύων
που ϋχουν χρηςιμοποιηθεύ ςε διϊφορουσ θεωρητικούσ υπολογιςμούσ. Σϋτοιεσ
ςυναρτόςεισ των οπούων οι γραφικϋσ παραςτϊςεισ φαύνονται ςτο ακόλουθο
ςχόμα εύναι :
2 2
Δυναμικό Gauss : U(r) =-Ae−d r (2)

Εκθετικό Δυναμικό : U(r) =-Ae-dr (3)

e-r d
Δυναμικό Yukawa : U(r) = -A (4)
r

e-r d
Δυναμικό Hulthén : U(r) = -A (5)
1-e −dr

Σετρϊγωνο φρϋαρ : U(r) = -A , r < d (6)

=0 , r>d

Η καμπύλη α αντιςτοιχεύ ςτο δυναμικό Gauss, η β ςτο εκθετικό δυναμικό , η γ ςτο

δυναμικό Yukawa, η δ ςτο δυναμικό Hulthén και η ε ςτο τετρϊγωνο φρϋαρ

Οι ςυναρτόςεισ αυτϋσ με εξαύρεςη το δυναμικό Hulthén τεύνουν προσ το -∞

καθϐσ το r → 0. Η αφύςικη αυτό ςυμπεριφορϊ διορθϐνεται
όμωσ , με την προςθόκη ενόσ δυναμικού αδιαπϋραςτησ ςφαύρασ, που ϋχει
διαπιςτωθεύ ςε πειρϊματα πρωτονύου – πρωτονύου, με αποτϋλεςμα οι
εξιςϐςεισ αυτϋσ να πϊρουν τη μορφό :

U(r) = ∞ , r < rc (7)

= U(r) , r > rc

94
όπου το rc παρουςιϊζει μια απόςταςη ςυγκρύςιμη με τη διϊμετρο του
νουκλεονύου.
Η γραφικό παρϊςταςη τησ εξύςωςησ (7) φαύνεται ςτο ακόλουθο ςχόμα:

3.23 Η ςταθεροπούηςη του νετρονύου

Η ύπαρξη όλων των ςτοιχεύων ςτη φύςη εύναι αποτϋλεςμα τησ
ςταθεροπούηςησ των νετρονύων από ϋνα ό περιςςότερα πρωτόνια. Ένα
μεμονωμϋνο νετρόνιο που υφύςταται διϊςπαςη β- μεταςχηματύζεται ςε
πρωτόνιο, ηλεκτρόνιο κι αντινετρύνο μϋςα ςε ϋνα ςχετικϊ μικρό μϋςο χρόνο
ύςο με 16 min. Όμωσ, εϊν εύναι μϋςα ςτον πυρόνα, ο χρόνοσ ζωόσ του εύναι
ϊπειροσ , κϊνοντασ ϋτςι δυνατό τη δημιουργύα όλων των ςτοιχεύων των
βαρύτερων από το υδρογόνο.

Τπολογιςμόσ ενϋργειασ που εκλύεται κατϊ τη διϊςπαςη ενόσ ελευθϋρου

νετρονύου
Ένα ελεύθερο νετρόνιο διαςπϊται βϊςει τησ ακόλουθησ αντύδραςησ:

1
0n  11p + -10e + ve

και ιςχύει:
mn = 1,008665 u  ΢υνολικό μϊζα αντιδρϐντων = 1,008665 u
mp = 1,007277 u
me = 0,000549 u ΢υνολικό μϊζα προώόντων = 1,007826 u
mv = 0

Άρα

95
ΔΜ= Μαντιδρ – Μπροώόντ = 0,000839 u

Η ιςοδύναμη ενϋργεια που εκλύεται εύναι:

Q = ΔΜ ·c2 = 0,000839 u ·931,5 MeV/u = 0,782 MeV
Επειδό Q>0, η διϊςπαςη αυτό μπορεύ να ςυμβεύ αυθορμότωσ προκαλϐντασ
ϋκλυςη ενϋργειασ ύςησ με το 0,08% τησ ενϋργειασ ηρεμύασ του νετρονύου.

Όταν ϋνα νετρόνιο που εύναι ςτο εςωτερικό του πυρόνα διαςπαςτεύ αυτό
που παύζει ρόλο δεν εύναι η διαφορϊ μϊζασ ανϊμεςα ςτο νετρόνιο και ςτα
προώόντα του αλλϊ η μεταβολό τησ μϊζασ ολόκληρου του ςυςτόματοσ και
ςυγκεκριμϋνα μόνο αν η μϊζα ελαττϐνεται θα πραγματοποιηθεύ η διϊςπαςη.

Παρϊδειγμα : Έςτω ο πυρόνασ 2010Νe . Αν ϋνα από τα νετρόνιϊ του πϊθαινε

διϊςπαςη β-, τότε θα παύρναμε ϋνα ηλεκτρόνιο, ϋνα αντινετρύνο κι ϋνα νϋο
πυρόνα, τον 20
11Na. Όμωσ , ο θυγατρικόσ πυρόνασ εύναι λιγότερο ςτενϊ
δεμϋνοσ ςε ςχϋςη με το μητρικό κατϊ 16 MeV. Η μϊζα των υποτιθϋμενων
προώόντων (πυρόνασ 2011Na + ηλεκτρόνιο + αντινετρύνο) εεύναι μεγαλύτερη
από τη μϊζα του μητρικού πυρόνα ( 20
10Νe) και η διϊςπαςη αυτό δε ςυμβαύνει.

Η Απαγορευτικό Αρχό του Pauli, εύναι κατϊ κύριο λόγο η αιτύα τησ
ςταθεροπούηςησ του νετρονύου. ΢το προηγούμενο παρϊδειγμα, ϋχουμε 10
διακρύςιμεσ κβαντικϋσ καταςτϊςεισ για τα 10 πρωτόνια του αρχικού πυρόνα,
με τα 10 νετρόνια να κατϋχουν το ύδιο ςύνολο καταςτϊςεων με εκεύνο των
πρωτονύων. Αν όμωσ γύνει διϊςπαςη β-, τότε το πρωτόνιο που ςχηματύζεται
θα πρϋπει να καταλϊβει μια ϊλλη κβαντικό κατϊςταςη ενεργειακϊ
υψηλότερη από τισ δϋκα προηγούμενεσ. ΢τουσ πυρόνεσ που ϋχουν Ν>Ζ , η
ενϋργεια Coulomb μεταξύ των πρωτονύων εύναι επύςησ ςημαντικό, αλλϊ η
Απαγορευτικό Αρχό παύζει ακόμη βαςικό ρόλο.
Για τη ςταθεροπούηςη του νετρονύου απαιτεύται επύςησ, να ϋχουμε
υψηλότερη τιμό ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο, οφειλόμενη ςτην
ιςχυρό πυρηνικό δύναμη ϐςτε να εύναι μεγαλύτερη από τη διαφορϊ μϊζασ
νετρονύου-πρωτονύου. Αν το νετρόνιο και το πρωτόνιο δεν εύχαν μϊζεσ που
να διαφϋρουν τόςο λύγο, ο κόςμοσ γύρω μασ θα όταν πολύ διαφορετικόσ.

96
3.24 H ςταθερότητα του δευτερύου

Ο απλούςτεροσ πυρόνασ που περιϋχει ϋνα νετρόνιο εύναι το δευτϋριο 21Η ,

που ενεργειακϊ εύναι ςταθερότερο από ζεύγοσ πρωτονύων. Αυτό οφεύλεται
ςτο γεγονόσ ότι όταν τα ςπιν των νουκλεονύων εύναι ομόρροπα τότε η
δύναμη ανταλλαγόσ πιονύου μεταξύ δύο νουκλεονύων εύναι μεγαλύτερη, ςε
ςχϋςη με την περύπτωςη όπου τα ςπιν εύναι αντύρροπα. ΢το δευτϋριο , το
νετρόνιο και το πρωτόνιο, ϋχουν όλουσ τουσ κβαντικούσ αριθμούσ τουσ
ύδιουσ , ςυμπεριλαμβανομϋνου και του προςανατολιςμού του ςπιν και
ςυνεπϐσ , εϊν ϋνα νετρόνιο πϊθαινε μια διϊςπαςη β - , θα ςυνϋβαινε ξαφνικϊ
μετατροπό του δευτερύου ςε ϋνα ζεύγοσ από πρωτόνια. Ωςτόςο , ςύμφωνα
με την Απαγορευτικό Αρχό του Pauli, τα δύο πρωτόνια δε θα μπορούςαν να
ϋχουν τουσ ύδιουσ κβαντικούσ αριθμούσ και θα ϋπρεπε ϋνα από τα πρωτόνια
να αντιςτρϋψει το ςπιν του. Αυτό όμωσ , θα προκαλούςε μια μικρό αλλϊ
καθοριςτικό ελϊττωςη τησ πυρηνικόσ δύναμησ, με αποτϋλεςμα τα πρωτόνια
να αποχωριςθούν. Η υποθετικό αυτό αντύδραςη θα όταν η εξόσ:

2
1Η  11p + 11p + −10e +ve

και θα ύςχυε:
md = 2,01355 u  ΢υνολικό μϊζα αντιδρϐντων = 2,01355 u
mp = 1,00728 u
me = 0,00055 u ΢υνολικό μϊζα προώόντων = 2,01511 u
mv = 0

Άρα,
ΔΜ= Μαντιδρ – Μπροώόντ = 2,01355 u - 2,01511 u = - 0,0156 u < 0 !

Η αντύδραςη αυτό δε μπορεύ να πραγματοποιηθεύ. Σο κϋρδοσ ενϋργειασ

πηγαύνοντασ από το βαρύτερο νετρόνιο ςτο ελαφρύτερο πρωτόνιο ςυν
ηλεκτρόνιο αντιςταθμύζεται με το παραπϊνω από την απϐλεια τησ ενϋργειασ
ςύνδεςόσ τησ . Σο δευτϋριο , λοιπόν, εύναι ςταθερό , γεγονόσ ιδιαύτερα
ευχϊριςτο για την ανθρωπότητα. Αποτελεύ βαςικό κρύκο ςτον πυρηνικό
κύκλο που ανϊβει τον Ήλιο και τα αςτϋρια. Εύναι πολύ πιθανό να καλύψουμε
τισ ενεργειακϋσ μασ ανϊγκεσ ςτο μϋλλον με τη βοόθεια του ϊφθονου
δευτερύου των ωκεανϐν που θα χρηςιμοποιηθεύ ωσ θερμοπυρηνικό καύςιμο
ςε αντιδραςτόρεσ ςύντηξησ

97
Φϊρη λοιπόν, ςτην Απαγορευτικό Αρχό , ςτην πολύ μικρό διαφορϊ των
μαζϐν πρωτονύου και νετρονύου και την ελαφρϊ εξϊρτηςη των πυρηνικϐν
δυνϊμεων από το ςπιν , ο κόςμοσ ϋχει ωσ ατομικούσ δομικούσ λύθουσ όλα τα
γνωςτϊ μασ ςτοιχεύα, αντύ μόνο για ϋνα, ενϐ ταυτόχρονα η ζωό μασ
υποςτηρύζεται από ϋνα φιλικό Ήλιο.

3.25 Ειςαγωγό ςτισ πυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ και τουσ

βαςικούσ νόμουσ διατόρηςησ

Πυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ ονομϊζονται οι κρούςεισ κατϊ τισ οπούεσ

βομβαρδύζουμε πυρόνεσ-ςτόχουσ με κατϊλληλα ενεργητικϊ ςωματύδια
(πυρηνικϊ βλόματα). ΢αν αποτϋλεςμα των κρούςεων αυτϐν αλλϊζει η
ταυτότητα ό οι ιδιότητεσ των πυρόνων ςτόχων.
Πρϐτοσ ο Rutherford παρατόρηςε πυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ βομβαρδύζοντασ
πυρόνεσ αζϐτου με ςωμϊτια α.

4 17
2He + 147N  8O + 11H

΢ε όλεσ τισ πυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ ιςχύουν :

 Ο νόμοσ διατόρηςησ του φορτύου

 Ο νόμοσ διατόρηςησ τησ ορμόσ
 Ο νόμοσ διατόρηςησ τησ υλοενϋργειασ (ςυμπεριλαμβϊνονται η
κινητικό ενϋργεια των πυρόνων που ςυμμετϋχουν ςτην αντύδραςη
και η ενϋργεια που αντιςτοιχεύ ςτη μϊζα ηρεμύασ)
 Ο νόμοσ διατόρηςησ του ςυνολικού αριθμού νουκλεονύων

 Λόγω τησ διατόρηςησ του φορτύου , το ϊθροιςμα των ατομικϐν

αριθμϐν των αντιδρϐντων εύναι ύςο με το ϊθροιςμα των ατομικϐν
αριθμϐν των προώόντων.

98
  Λόγω τησ διατόρηςησ του ςυνολικού αριθμού νουκλεονύων , το
ϊθροιςμα των μαζικϐν αριθμϐν των αντιδρϐντων εύναι ύςο με το
ϊθροιςμα των μαζικϐν αριθμϐν των προώόντων.
Η γενικό μορφό μιασ πυρηνικόσ αντύδραςησ εύναι:

β ζ
αA + δγ Β  ε Γ + θη Δ

Λόγω τησ διατόρηςησ φορτύου ιςχύει:

α + γ=ε+ η

Λόγω τησ διατόρηςησ του ςυνολικού αριθμού νουκλεονύων ιςχύει:

β+δ = ζ + θ

3.26 Εξϐθερμεσ κι ενδόθερμεσ αντιδρϊςεισ

Η ενϋργεια που εκλύεται κατϊ την αντύδραςη
β ζ
αA + δγ Β  ε Γ + θη Δ
εύναι ύςη με

Q = ΔΜc2
όπου ΔΜ =Μαντιδρ-Μπροώόντ , η διαφορϊ των μαζϐν αντιδρϐντων και
προώόντων.
Α Β Γ Δ
Ιςχύει : ΔΜ = Μπυρ + Μπυρ - Μπυρ - Μπυρ
ό
Α Β Γ Δ
ΔΜ=( Ματ - α·me)+ ( Ματ - γ·me )+ ( Ματ - ε·me)+ ( Ματ -η·me)
Α Β Γ Δ
=( Ματ + Ματ - Ματ -Ματ ) + (α+γ-ε-η)·me

Από τη διατόρηςη φορτύου ιςχύει : α + γ = ε + η και ςυνεπϐσ

προκύπτει:

Α Β Γ Δ
ΔΜ = Ματ + Ματ - Ματ - Ματ

99
 Όταν Q > 0 , η αντύδραςη ονομϊζεται εξϐθερμη και εκλύει ενϋργεια. Σότε
θα εύναι :
ΔΜ > 0 ό Μαντιδρ> Μπροώόντ
και η κινητικό ενϋργεια των προώόντων εύναι μεγαλύτερη από την κινητικό
ενϋργεια των αντιδρϐντων
Καντιδρ < Κπροώόντ

Όταν Q < 0 , η αντύδραςη ονομϊζεται ενδόθερμη και για την

πραγματοπούηςό τησ πρϋπει να προςφερθεύ ενϋργεια. Σότε θα εύναι :
ΔΜ < 0 ό Μαντιδρ < Μπροώόντ
και η κινητικό ενϋργεια των προώόντων εύναι μικρότερη από την κινητικό
ενϋργεια των αντιδρϐντων
Καντιδρ > Κπροώόντ
Σο Q εκφρϊζει την ελϊχιςτη ενϋργεια που πρϋπει να προςφερθεύ ϐςτε να
πραγματοποιηθεύ η αντύδραςη και ονομϊζεται ενϋργεια κατωφλύου.

Παραδεύγματα πυρηνικϐν αντιδρϊςεων

1
 1Η + 73Li  42He + 42He
4 9 12 1
 2He + 4Be  6C + 0n
239 235 4
 94Pu  92U + 2He
1
 0n + 235 140 94
92U  54Xe + 38Sr + 2 10n
1
 1Η + 32He  42He + +10p + ve

100
 Κεθάλαιο 4

Πυρηνικϋσ διαςπϊςεισ
και
Ραδιενϋργεια

΢κοπόσ :
 Να παρουςιάςει τισ βαςικζσ ιδζεσ ςχετικά με τθν
πικανότθτα διάςπαςθσ ενόσ πυρινα κακϊσ και το νόμο
τθσ εκκετικισ διάςπαςθσ ραδιενεργϊν πυρινων και τισ
ιδιότθτζσ του
 Να δϊςει τθ βαςικι κεωρία ςχετικά με τουσ ρυκμοφσ
διάςπαςθσ και το χρόνο θμιηωισ
 Να εκκζςει τα ςθμαντικότερα ςθμεία των διαςπάςεων α,
β,γ
 Να εξθγιςει τα ςχετικά με τθ φυςικι ραδιενζργεια και τισ
ραδιενεργζσ ςειρζσ

101
 Να παρουςιάςει τθν πυρθνικι ςχάςθ και τισ εφαρμογζσ
τθσ ςτουσ πυρθνικοφσ αντιδραςτιρεσ
 Να δϊςει το βαςικό πλαίςιο τθσ πυρθνικισ ςφντθξθσ
 Να εξθγιςει τα βαςικά ςθμεία τθσ εφαρμογισ των
ραδιενεργϊν διαςπάςεων ςτθ ραδιοχρονολόγθςθ

102
4.1 Ραδιενϋργεια και μεταςτοιχεύωςη

Ραδιενϋργεια εύναι η αυθόρμητη μετατροπό ενόσ πυρόνα ςε ϋναν ϊλλο με

ταυτόχρονη εκπομπό ακτινοβολύασ.
Η ραδιενϋργεια εύναι πυρηνικό φαινόμενο και δεν επηρεϊζεται από
εξωτερικούσ παρϊγοντεσ, π.χ. πύεςη, θερμοκραςύα κλπ.
Οι πιο ςυνηθιςμϋνοι τρόποι διϊςπαςησ του πυρόνα εύναι : η διϊςπαςη α, η
διϊςπαςη β , η ςύλληψη ηλεκτρονύου και η διϊςπαςη γ.

Μεταςτοιχεύωςη εύναι η διαδικαςύα μετατροπόσ ενόσ πυρόνα ςε κϊποιον

ϊλλο, διαφορετικού ςτοιχεύου.
Η μεταςτοιχεύωςη περιλαμβϊνει αλλαγό του αριθμού Ζ που εύναι
χαρακτηριςτικόσ για το εύδοσ του πυρόνα.

4.2 Πιθανότητα και διϊςπαςη

Κϊθε ραδιενεργόσ πυρόνασ οριςμϋνου εύδουσ ϋχει μια ςυγκεκριμϋνη

πιθανότητα διϊςπαςησ ανϊ μονϊδα χρόνου

1
p0 =
τ

1
Η ςταθερϊ ϋχει διαςτϊςεισ (χρόνοσ) -1. Αν ςε χρόνο t ϋνασ πυρόνασ
τ
παραμϋνει αδιϊςπαςτοσ , η πιθανότητα διϊςπαςόσ του ςτο επόμενο πολύ
μικρό χρονικό διϊςτημα Δt εύναι :

Δt
p0 Δt ό
τ

Έςτω Ν(t) ο αριθμόσ των μητρικϐν πυρόνων που ϋχουν απομεύνει μϋςα ςτο
ραδιενεργό δεύγμα κατϊ το χρόνο t . Ο αριθμόσ των πυρόνων που αναμϋνεται
να διαςπαςτεύ κατϊ το επόμενο χρονικό διϊςτημα Δt εύναι ο αριθμόσ Ν

103
 Δt
πολλαπλαςιαςμϋνοσ επύ την πιθανότητα που ϋχει ο τυχαύοσ πυρόνασ να
τ
διαςπαςτεύ. Επομϋνωσ, η μεταβολό του Ν ςε χρόνο Δt θα εύναι:

Δt
ΔΝ = -Ν
τ

Η τελευταύα εξύςωςη μπορεύ να γραφεύ :

ΔΝ Ν
=-
Δt τ

Και ςτην περύπτωςη που το Δt τεύνει ςτο 0, παύρνει τη μορφό διαφορικόσ

εξύςωςησ :

dΝ Ν
=-
dt τ

Η τελευταύα ϋκφραςη αποτελεύ μια προςεγγιςτικό εξύςωςη για δύο λόγουσ :

α) Η ποςότητα Ν εύναι ϋνασ ακϋραιοσ αριθμόσ και όχι μια ςυνεχόσ μεταβλητό
β) Επειδό η διαδικαςύα ακλουθεύ τουσ νόμουσ των πιθανοτότων, ο
πραγματικόσ αριθμόσ των διαςπϊςεων εύναι κϊπωσ μικρότεροσ ό
μεγαλύτεροσ από τη θεωρητικϊ αναμενόμενη τιμό.
Η πραγματικό διϊςπαςη , όμωσ, για μεγϊλα Ν, ακολουθεύ ςτενϊ την
τελευταύα εξύςωςη.
Η λύςη τησ τελευταύασ διαφορικόσ εξύςωςησ εύναι τησ μορφόσ:
t
-τ
Ν(t) = N0·e

Αυτό που μετρϊμε πειραματικϊ δεν εύναι το Ν, ο αριθμόσ των αδιϊςπαςτων

πυρόνων του δεύγματοσ, αλλϊ ο ρυθμόσ των διαςπϊςεων ανϊ δευτερόλεπτο.
Αυτόσ ο ρυθμόσ διϊςπαςησ ονομϊζεται ενεργότητα και εύναι ύςοσ με:

ΔΝ N0 ΔΝ Ν
= e−t τ
ό =
Δt τ Δt τ

Από τισ τελευταύεσ εκφρϊςεισ προκύπτει ότι η ενεργότητα εύναι μια

φθύνουςα εκθετικό ςυνϊρτηςη του χρόνου .

104
 Η ςταθερϊ τ ονομϊζεται μϋςοσ χρόνοσ ζωόσ διότι εύναι ο μϋςοσ χρόνοσ ζωόσ
όλων των ραδιενεργϐν πυρόνων του δεύγματοσ .

ΑΠΟΔΕΙΞΗ :

Η πιθανότητα ανϊ μονϊδα χρόνου ότι ϋνασ πυρόνασ θα διαςπαςτεύ ςε

(ό κοντϊ ςε) χρόνο t εύναι το γινόμενο δύο παραγόντων

p(t) = P(t) p0

Ο πρϐτοσ όροσ εύναι η πιθανότητα ότι ϋνασ μητρικόσ πυρόνασ που όταν
γνωςτό ότι υπόρχε ςτο χρόνο t = 0 εξακολουθεύ να υπϊρχει ςτο χρόνο t. Ο
δεύτεροσ όροσ εύναι η πιθανότητα ανϊ μονϊδα χρόνου ότι ο πυρόνασ ϋχοντασ
επιζόςει τόςο πολύ , κατόπιν διαςπϊται. Ο πρϐτοσ όροσ μπορεύ να παρθεύ
από την εξύςωςη : Ν(t) = Ν0 e−t τ
και δύνεται από τη ςχϋςη

Ν (t)
P(t) = = e−t τ
Ν0

Ο δεύτεροσ παρϊγοντασ εύναι μια ςταθερϊ που δύδεται από την εξύςωςη
1
p0 = . Η ςυνολικό πιθανότητα διϊςπαςησ ανϊ μονϊδα χρόνου για ϋνα
τ
πυρόνα του αρχικού δεύγματοσ ςυνεπϐσ θα εύναι

1
p(t) = e−t τ
τ

Η ςημαςύα του p(t) γύνεται φανερό με τουσ παρακϊτω τύπουσ :

Πιθανότητα να διαςπαςτεύ ϋνασ πυρόνασ

ςτο διϊςτημα από t μϋχρι t + Δt = p(t)Δt

Πιθανότητα να διαςπαςτεύ ϋνασ πυρόνασ

t2
ςτο πεπεραςμϋνο διϊςτημα από t1 ϋωσ t2 = t1
p(t)dt

Πιθανότητα να διαςπαςτεύ ϋνασ πυρόνασ

∞
ςε οποιοδόποτε χρόνο = 0
p(t)dt

105
Σο τελευταύο ολοκλόρωμα αποτελεύ τη βεβαιότητα και ιςούται με 1. Ο μϋςοσ
χρόνοσ ζωόσ t που θϋλουμε να βρούμε εύναι μια μϋςη τιμό που ορύζεται από
τη ςχϋςη :

∞
t= 0
t p(t)dt

1 −t τ
Αντικαθιςτϐντασ το p(t) από τη ςχϋςη p(t) = e παύρνουμε:
τ

1 ∞
t= 0
t e−t τ dt
τ

t
Με την αντικατϊςταςη u = παύρνουμε :
τ

∞
t=τ 0
u e−u du

Ολοκληρϐνοντασ την τελευταύα ςχϋςη κατϊ μϋρη, παύρνουμε :

t=τ

΢υνεπϐσ:
Ο μϋςοσ χρόνοσ ζωόσ των πυρόνων ςτο δεύγμα ιςούται με το αντύςτροφο τησ
θεμελιϐδουσ πιθανότητασ διϊςπαςησ ανϊ μονϊδα χρόνου.

Ο μϋςοσ χρόνοσ ζωόσ t εύναι μεγαλύτεροσ από το χρόνο που απαιτεύται για να
διαςπαςτούν οι μιςού πυρόνεσ . Ο χρόνοσ ημιζωόσ Σ1/2 δύνεται από τη ςχϋςη:

Σ½ = τ·ln2 =0,693·τ

΢υχνϊ , ςτισ εξιςϐςεισ που προηγόθηκαν χρηςιμοποιεύται η ςταθερϊ

διϊςπαςησ λ που ορύζεται από τη ςχϋςη:
1
λ=
τ

Σότε οι εξιςϐςεισ παύρνουν τη μορφό:

ΔΝ 1 ln 2 0,693
N(t) = N0 e-λ =λΝ t= Σ1/2 = =
Δt λ λ λ

106
4.3 Ο εκθετικόσ νόμοσ των ραδιενεργϐν διαςπϊςεων
Θεωρούμε ϋνα δεύγμα από Ν0 ϊτομα ραδιενεργού ςτοιχεύου κϊποια χρονικό
ςτιγμό που θεωρούμε ωσ αρχό των χρόνων t0 = 0.
Θϋλουμε να γνωρύζουμε το ρυθμό μεταβολόσ του πλόθουσ Ν των
αδιϊςπαςτων πυρόνων ςε οποιαδόποτε μεταγενϋςτερη χρονικό ςτιγμό t.
Αποδεικνύεται ότι η μεταβολό του πλόθουσ των αδιϊςπαςτων πυρόνων ΔΝ
ςτη διϊρκεια του πολύ μικρού Δt εύναι :
 ανϊλογη του πλόθουσ Ν των αδιϊςπαςτων πυρόνων τη ςτιγμό αυτό
 ανϊλογη του Δt
 εξαρτϊται από το εύδοσ των ραδιενεργϐν πυρόνων
Δηλαδό ιςχύει :
ΔΝ= -λ Ν Δt
όπου το αρνητικό πρόςημο δικαιολογεύται από το γεγονόσ ότι το πλόθοσ Ν
των αδιϊςπαςτων πυρόνων ςυνεχϐσ μειϐνεται και ςυνεπϐσ η μεταβολό τουσ
ΔΝ εύναι αρνητικό .
Η απόλυτη τιμό του ΔΝ :
ΔΝ = λ Ν Δt
δύνει το πλόθοσ των διαςπϊςεων που ςυνϋβηςαν ςε χρονικό διϊςτημα Δt.
Η ςταθερϊ λ ονομϊζεται ςταθερϊ τησ διϊςπαςησ και εξαρτϊται από το εύδοσ
των ραδιενεργϐν πυρόνων.
ΔΝ
Ο ρυθμόσ μεταβολόσ του πλόθουσ των αδιϊςπαςτων πυρόνων ιςούται
Δt
με
ΔΝ
=-λΝ
Δt
ενϐ η απόλυτη τιμό του ονομϊζεται ενεργότητα του ραδιενεργού δεύγματοσ
ΔΝ
και ιςούται με : =λΝ
Δt

Η ενεργότητα, ςυνεπϐσ εκφρϊζει το ρυθμό διαςπϊςεων του δεύγματοσ. Η

μονϊδα ενεργότητασ ςτο S.I. εύναι το Becquerel, όπου 1Bq εύναι ύςο με μύα
διϊςπαςη ανϊ 1 s.
H ςταθερϊ λ ϋχει μεγϊλη τιμό για ραδιενεργούσ πυρόνεσ που διαςπϐνται
γρόγορα και μικρό για τουσ πυρόνεσ που διαςπϐνται αργϊ.
Αποδεικνύεται ότι το πλόθοσ των αδιϊςπαςτων πυρόνων τη χρονικό ςτιγμό
t δύδεται από τη ςχϋςη
Ν = Ν0 e-λt

Σο πλόθοσ Νδιαςπ των πυρόνων που ϋχουν διαςπαςτεύ ςτο χρονικό διϊςτημα
από 0 ϋωσ t , θα εύναι ύςο με :

107
 Νδιαςπ = Ν0 – Ν = Ν0 - Ν0 e-λt
⇒ Νδιαςπ = Ν0(1- e-λt )

4.4 Φρόνοσ υποδιπλαςιαςμού ό ημιζωό Σ1/2

Εύναι ο χρόνοσ που απαιτεύται ϐςτε το πλόθοσ των ραδιενεργϐν πυρόνων
που θα ϋχουν απομεύνει να εύναι ύςο με το μιςό του αρχικού πλόθουσ των
αδιϊςπαςτων πυρόνων Ν0.
Ιςχύει ότι:
ln2
Σ1/2 =
λ

Απόδειξη
Ν0
Από τη ςχϋςη Ν = Ν0 e-λt αν θϋςουμε t = Σ1/2 θα εύναι Ν = και τότε :
2
Ν0 1 1
= Ν0e-λΣ1/2 = e-λΣ1/2 ⇒ ln( )= -λΣ1/2
2 2 2
ln2
⇒ -ln2 = -λ Σ1/2 ⇒ Σ1/2 =
λ

Από την τελευταύα ςχϋςη φαύνεται ότι ο Σ1/2 εξαρτϊται από την τιμό τησ
ςταθερϊσ διϊςπαςησ , δηλαδό από το εύδοσ των ραδιενεργϐν πυρόνων.
΢την πραγματικότητα , οι τιμϋσ του Σ1/2 καλύπτουν μια τερϊςτια περιοχό
τιμϐν : από χρόνουσ μικρότερουσ από 10-20 s για ιδιαύτερα βραχύβιεσ
περιπτϐςεισ ϋωσ χρόνουσ μεγαλύτερουσ από 1012 χρόνια.
Ο χρόνοσ υποδιπλαςιαςμού , θα μπορούςε επύςησ να οριςτεύ και ωσ ο
απαραύτητοσ χρόνοσ για να διαςπαςτούν οι μιςού από τουσ αδιϊςπαςτουσ
πυρόνεσ που ϋχουμε κϊποια χρονικό ςτιγμό.

Απόδειξη :
Έςτω ότι τη χρονικό ςτιγμό t1, ϋχουμε Ν1 αδιϊςπαςτουσ πυρόνεσ και
θϋλουμε να υπολογύςουμε το Σ1/2 ϐςτε τη χρονικό ςτιγμό
t2= t1 + Σ1/2 να ϋχουν απομεύνει οι μιςού από τουσ Ν1.
Αν την t0=0 εύχαμε Ν0 αδιϊςπαςτουσ πυρόνεσ, τότε για τισ χρονικϋσ ςτιγμϋσ
t1 και t2 θα ιςχύει:

Ν1 = Ν0e-λt 1 (1) και Ν2 = Ν0e-λt 2 (2) και ϋτςι:

(1) N1 Ν 0 e −λ t 1
 N1 = -λt1 +λ(t1 +T1/2 )
 2 = e-λt 1 +λ(t 1 +T1/2 )
(2) N0 e
2
ln 2
 2 = eλΣ1/2 ⇒ T ½ =
λ

108
Επομϋνωσ, μετϊ την πϊροδο χρονικού διαςτόματοσ ύςο με Σ 1/2 , απομϋνουν
αδιϊςπαςτοι οι μιςού από τουσ πυρόνεσ που υπόρχαν αδιϊςπαςτοι ςτο
ξεκύνημα αυτού του χρονικού διαςτόματοσ.
Έτςι, αν την t0 = 0 υπϊρχουν Ν0 αδιϊςπαςτοι πυρόνεσ, την
N0
 t = Σ1/2 θα ϋχουν μεύνει αδιϊςπαςτοι
2
N0 N0
 t = 2 Σ1/2 » » » » =
4 22
N0 N0
 t = 3 Σ1/2 » » » » = κ.ο.κ
8 23

Ιςχύει η ακόλουθη πρόταςη:

Ση χρονικό ςτιγμό t = ν Σ1/2 το πλόθοσ των πυρόνων που θα ϋχουν μεύνει
𝐍𝟎
αδιϊςπαςτοι θα εύναι .
𝟐𝛎
Σο φαινόμενο των ραδιενεργϐν διαςπϊςεων ϋχει ςτατιςτικό φύςη και ο
νόμοσ Ν = Ν0e-λt ιςχύει κατϊ προςϋγγιςη κϊθε χρονικό ςτιγμό και μϊλιςτα
εύναι τόςο ακριβϋςτεροσ όςο μεγαλύτερο το πλόθοσ Ν0 των αδιαςπϊςτων
πυρόνων.

4.5 Ειδικϋσ παρατηρόςεισ ςτουσ ρυθμούσ διϊςπαςησ

Α) Θεωρούμε ραδιενεργό δεύγμα που τη χρονικό ςτιγμό t1 ϋχει Ν1
αδιϊςπαςτουσ πυρόνεσ. Σότε θα ιςχύει : Ν 1 = Ν0 e−λt1 (1)
Πόςοι πυρόνεσ θα ϋχουν παραμεύνει αδιϊςπαςτοι μετϊ από χρόνο Δt;
Αν θϋςουμε t2 = t1+Δt, θα ιςχύει Ν2 = Ν0 e−λt 2 ό
Ν2 = Ν0 e−λ(t1 +Δt) (2)
1 Ν1 Ν0 e-λt1 Ν1
 =  = e-λt 1 +λt 1 +λΔt 
2 Ν2 N0 e-λ (t1 +Δt) Ν2
Ν1=Ν2 eλ Δt  Ν2=Ν1 e-λ Δt (3), όπου Δt = t2 –t1

H ςχϋςη (3) φανερϐνει ότι οποιαδόποτε και αν εύναι η χρονικό ςτιγμό t1,
μπορεύ να θεωρηθεύ ωσ χρονικό αφετηρύα και οι αντύςτοιχοι πυρόνεσ Ν1 ωσ
αρχικό πλόθοσ, αρκεύ ωσ χρόνοσ να τεθεύ το χρονικό διϊςτημα από t1 ϋωσ t2 .

109
 Αντύςτοιχα, πόςοι πυρόνεσ υπόρχαν τη χρονικό ςτιγμό t3, που
προηγεύται τησ t1 κατϊ Δt’= t1- t3;
'
Θα ιςχύει Ν3 = Ν0e−λt 3  Ν3 = Ν0e-λ(t 1 -Δt ) (4)
(4) N3 N0 e-λ(t1 -Δt') '
Από  =  Ν3 = Ν1 e-λt 1 +λΔt +λt 1 
(1) N1 Ν0 e-λt1
 Ν3 = Ν1 eλΔt'

Ν3

Ν1

Ν
2

t t t
3 1 2

B) Αν m η μϊζα ενόσ πυρόνα, τότε

N Ν∙m mολ(αδιαςπ)
= = ⇒
N0 N0 ∙m m0 (αδιαςπ)
mολ (αδιαςπ)
⇒ e-λt = ⇒
m0(αδιαςπ)
⇒ mολ(αδιαςπ) = m0 (αδιαςπ) · e-λt

Γ) Για τη μετατροπό πλόθουσ πυρόνων ςε μϊζα m και αντύςτροφα,

χρηςιμοποιούμε τη ςταθερϊ Avogadro NA = 6,023  1023 ϊτομα/mol
Σότε:
ςε μϊζα ύςη με (ΑΒ) g περιϋχονται NA=6,023  1023 πυρόνεσ

ςε μϊζα m περιϋχονται Ν πυρόνεσ

(AB)g NA
Ιςχύει : =
m N

110
Δ) Αν Q η ενϋργεια που εκλύεται ςε κϊθε διϊςπαςη, τότε η ςυνολικό ενϋργεια
που ϋχει απελευθερωθεύ μϋχρι τη χρονικό ςτιγμό t θα εύναι:
Εολ= Νδιαςπ  Q = (Ν0 – N) Q= (Ν0 - Ν0 e-λt )  Q =
= Ν0  Q (1- e-λt )
Σο πλόθοσ των διαςπαςθϋντων πυρόνων μϋχρι τη χρονικό ςτιγμό t εύναι
Νδιαςπ = Ν0 – N

Ε ) Θεωρούμε ραδιενεργό δεύγμα, που ςε κϊθε διϊςπαςη απελευθερϐνει

ενϋργεια Q. Έςτω ότι μϋςα ςε χρόνο Δt διαςπϐνται ΔΝ πυρόνεσ.
Σότε η ιςχύσ που ακτινοβολεύται αυτό τη χρονικό ςτιγμό εύναι ύςη με
ΔΕ ΔΝ Q ΔΝ
Ρ= = = | |Q ό
Δt Δt Δt

Ρ = λΝQ

Πρόβλημα 5

Ρυθμού Διϊςπαςησ (α)

Ένα ραδιενεργό ςκεύαςμα τη ςτιγμό τησ παραςκευόσ του ϋχει ενεργότητα

7,4·108 Bq. Η ενεργότητα του γύνεται 9,25·107 Bq ϋξι ϐρεσ μετϊ την
παραςκευό του.
α) Να βρεύτε το χρόνο υποδιπλαςιαςμού του και τη ςταθερϊ διϊςπαςόσ του.
β) Ποιοσ ο αρχικόσ αριθμόσ πυρόνων Ν 0 ;
γ) Πόςοι πυρόνεσ θα ϋχουν διαςπαςτεύ μϋςα ςε t2=10 ϐρεσ ;
δ) Ποια εύναι η ενεργότητα του δεύγματοσ τη ςτιγμό t2=10 ϐρεσ ;
Δύδεται: ln2=0,693.

111
 Λύςη

α) Η αρχικό ενεργότητα τη ςτιγμό τησ παραςκευόσ του δεύγματοσ εύναι:

ΔΝ
= 7,4·108 Bq = λΝ0 (1)
Δt 0

Μετϊ από t=6 ϐρεσ , η ενεργότητα γύνεται:

ΔΝ
= 9,25·107 Bq = λΝ (2)
Δt
Διαιρϐντασ κατϊ μϋλη τισ (1) και (2) παύρνουμε:
λ∙Ν0 7,4∙108 Ν Ν 1 1
= ⇒ = 0,125 ⇒ = =
λ∙Ν 9,25∙107 Ν0 Ν0 8 23
Ν0
Όμωσ Ν= Ν0·e-λt ϊρα = Ν0·e-λt ⇒
23
1 3ln2
ln = ln(e-λt ) ⇒ -3ln2 = -λt ⇒ λ =
23 t

οπότε για t = 6 h παύρνουμε:

3∙0,693
λ= ⇒ λ = 0,3465 h-1
6h

Σότε ο χρόνοσ υποδιπλαςιαςμού θα εύναι:

ln2 0,693
Σ1/2= = ⇒ Σ1/2= 2 h
λ 0,3465h-1

β) Για την αρχικό ενεργότητα ϋχουμε:

ΔΝ 0,3465
= λ Ν0 ⇒ 7,4·108 Bq = Ν0 ⇒
Δt 0 3600 s

⇒ Ν0 = 7,69·1012 πυρόνεσ

γ) ΢ε t2=10 ϐρεσ θα ϋχουν απομεύνει αδιϊςπαςτοι Ν2 = Ν0·e-λt 2 πυρόνεσ και

καθϐσ
ln2 ln2
λ= = και t2=10 ϐρεσ θα εύναι :
T1/2 2h
ln2 -5 N0 N0
Ν2 = Ν0·e- 2h ∙10h = Ν0·e-5ln2 = Ν0·eln2 = = ⇒
25 32
Ν2 = 2,4·1011 πυρόνεσ
΢υνεπϐσ, το πλόθοσ Νδιαςπ των πυρόνων που θα ϋχουν διαςπαςτεύ μϋςα ςε
t2 = 10 h θα εύναι :

Νδιαςπ = Ν0 – Ν2 ό Νδιαςπ = 7,45·1012 πυρόνεσ

112
δ) Η νϋα ενεργότητα τη ςτιγμό t2 = 10h θα εύναι θα εύναι :

ΔΝ ΔΝ 0,3465
= λΝ2 ⇒ = 2,4∙1011 Bq
Δt Δt 3600

ΔΝ
ό = 2,31∙107 Bq
Δt

Πρόβλημα 6

Ρυθμού Διϊςπαςησ (β)

Πυρόνεσ πλουτωνύου 244 94Pu διαςπϐνται εκπϋμποντασ ο καθϋνασ ςωμϊτιο

ενϋργειασ 4,5 MeV . Να υπολογύςετε:
α) τον αριθμό των πυρόνων που περιϋχονται ςε μϊζα 2,44 kg πλουτωνύου
β)την ενεργότητα 2,44 kg πλουτωνύου αν ο χρόνοσ υποδιπλαςιαςμού εύναι
3·109 s
γ) την απαιτούμενη μϊζα πλουτωνύου που θα ακτινοβολεύ αρχικϊ ενϋργεια
με ρυθμό 5,8 J/s
Δύδονται: 1 eV = 1,6·10-19 J, το ατομικό βϊροσ του 244
94Pu ύςο με 244 ,
ΝΑ = 6·1023 mol-1 , ln2 = 0,693 και ότι ο θυγατρικόσ πυρόνασ εύναι ςχεδόν
ακύνητοσ .

Λύςη

α) ΢ε 244 g πλουτωνύου περιϋχονται 6·1023 πυρόνεσ

ςε 2,44kg -»- -»- Ν0 πυρόνεσ
2,44·10-3 ·6·1023
23
244g 6·10
Ιςχύει: = ⇒ Ν0 =
2,44 kg N0 244 g

⇒ Ν0 = 6·1024 πυρόνεσ

113
 ΔΝ ln2
β) Η ενεργότητα εύναι : = λ·Ν0 , όπου λ=
Δt T1/2
0,693
⇒ λ=
3·109 s
⇒ λ=2,31·10-10 s-1

γ) Δύδεται ότι η ενϋργεια που εκλύεται από τη διϊςπαςη εύναι

Q = 4,5 MeV ⇒ Q = 4,5·106· 1,6·10-19 J

⇒ Q=7,2·10-13 J

Ο ρυθμόσ τησ ακτινοβολούμενησ ενϋργειασ εύναι:

ΔΕολ ∣ΔΝ∣·Q ΔΝ ΔΕολ

= = | ·Q ⇒ = λ·N·Q ⇒
Δt Δt Δt Δt

1 ΔΕ ολ 1
⇒N= · ⇒N= ·5,8 J/s
λ·Q Δt 2,31·10-10 s-1 ·7,2·10-13 J

⇒N=3,49·1022 πυρόνεσ
.
Σότε:

΢ε 2,44g πλουτωνύου περιϋχονται 6·1023 πυρόνεσ

΢ε m -»- -»- 3,49·1022 πυρόνεσ

244 g 6·1023 2,44g·3,49·1022

Ιςχύει : = ⇒m= ό
m 3,49·1022 6·1023

⇒ m = 14,2 g

114
 Πρόβλημα 7

Ρυθμού Διϊςπαςησ (γ)

Ένα ραδιενεργό ςκεύαςμα τη ςτιγμό τησ παραςκευόσ του περιϋχει

τετραπλϊςιουσ πυρόνεσ από το ραδιενεργό υλικό Α από ότι από το
ραδιενεργό υλικό Β.
΢όμερα τα δύο υλικϊ ϋχουν ύςουσ αδιϊςπαςτουσ πυρόνεσ . Αν ο χρόνοσ
υποδιπλαςιαςμού του Α εύναι 2 εβδομϊδεσ και του Β 3 εβδομϊδεσ, να βρεθεύ
ο χρόνοσ παραςκευόσ του ςκευϊςματοσ.

Λύςη

Αρχικϊ ύςχυε : Ν0Α = 4Ν0Β (1)

Έςτω ότι ϋχει περϊςει χρόνοσ t από τη ςτιγμό παραςκευόσ του
ςκευϊςματοσ. Για τουσ πυρόνεσ ΝΑ και ΝΒ, που υπϊρχουν ςόμερα
αδιϊςπαςτοι ιςχύει:
ΝΑ = Ν0Α·e-λA·t (2)
ΝB = Ν0Β·e-λB·t (3)
Διαιρϐντασ κατϊ μϋλη τισ (2) και (3), επειδό
Ν0Α = 4Ν0Β παύρνουμε:

ΝΑ Ν0Α ∙e-λΑ t 4∙N0B (λ -λ )t 1 1

= ⇒1= e Β Α ⇒ e λΒ -λΑ t = ⇒ ln e λΒ -λΑ t
= ln ⇒
ΝΒ N0B ∙e-λΒ t N0B 4 4
ln2 ln2
(λΒ –λΑ)t = -ln4 ⇒ - t = -2ln2 ⇒
TB TA
1 1 TA -TB 2∙TA ∙TB
ln2 - t = -2ln2 ⇒ t = -2 ⇒ t = ⇒
TB TA TA ∙TB TB -TA

t = 12 εβδομϊδεσ

115
4.6 Διϊςπαςη α
Κατϊ τη διϊςπαςη α μητρικόσ πυρόνασ AZX διαςπϊται ςε θυγατρικό πυρόνα
A-4
Z-2
Y και ςωμϊτιο α (πυρόνασ 42He) ςύμφωνα με το γενικό ςχόμα :

A A-4
ZX  Z-2
Y + 42He

Παραδεύγματα διαςπϊςεων α

238
1) 92U  234
90Th + 4
2He

226
2) 88Ra  222
86Rn + 42He

240
3) 94Pu  236
92U + 4
2He

Λόγω τησ διατόρηςησ φορτύου, ο θυγατρικόσ πυρόνασ ϋχει ατομικό αριθμό

μειωμϋνο κατϊ 2 ςε ςχϋςη με τον ατομικό αριθμό του μητρικού.

116
Λόγω τησ διατόρηςησ του ςυνολικού αριθμού νουκλεονύων, ο θυγατρικόσ
πυρόνασ ϋχει μαζικό αριθμό μειωμϋνο κατϊ 4 ςε ςχϋςη με το μαζικό αριθμό
του μητρικού πυρόνα.
Κατϊ τη διϊςπαςη α, η μϊζα του μητρικού πυρόνα εύναι μεγαλύτερη από το
ϊθροιςμα των μαζϐν του θυγατρικού και του ςωματύου α.
Η αντύδραςη εύναι εξϐθερμη και η ενϋργεια Q τησ διϊςπαςησ α εκδηλϐνεται
ωσ αύξηςη τησ κινητικόσ ενϋργειασ των προώόντων ςε ςχϋςη με την αρχικό
κινητικό ενϋργεια του μητρικού πυρόνα.

Καντιδρϐντων + Q = Kπροώόντων

΢ε περύπτωςη που ο θυγατρικόσ πυρόνασ προκύψει ςε διεγερμϋνη

κατϊςταςη και ςτη ςυνϋχεια αποδιεγερθεύ με εκπομπό φωτονύου, από τη
διατόρηςη τησ ενϋργειασ προκύπτει ότι:

Καντιδρϐντων + Q = Kπροώόντων + Ε φωτονύου

Από το ςύνολο τησ κινητικόσ ενϋργειασ των προώόντων, το μεγαλύτερο μϋροσ

εμφανύζεται ωσ κινητικό ενϋργεια του ςωματύου α.
Η ενϋργεια τησ διϊςπαςησ Q εμφανύζεται ωσ κινητικό ενϋργεια του
θυγατρικού πυρόνα και του ςωματύου α. ΢το ςχόμα που ϋπεται φαύνεται η
διϊςπαςη α του 226
88Ra , όπου αν ο πυρόνασ ραδύου εύναι αρχικϊ ακύνητοσ,
τότε η κινητικό ενϋργεια των προώόντων εύναι 4,8 MeV.

Από την κινητικό ενϋργεια των προώόντων, το μεγαλύτερο μϋροσ το παύρνει

το ςωμϊτιο α, λόγω τησ κατϊ πολύ μικρότερησ μϊζασ του ςε ςχϋςη με το
θυγατρικό πυρόνα. Αυτό ςυμβαύνει διότι εξ’ αιτύασ τησ αρχόσ διατόρηςησ τησ
ορμόσ, το ςωμϊτιο α κινεύται με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα ςε ςχϋςη με το
θυγατρικό πυρόνα. ΢ε γενικϋσ γραμμϋσ πϊντωσ, ςτισ πυρηνικϋσ διαςπϊςεισ,

117
το μεγαλύτερο μϋροσ τησ ενϋργειασ το φϋρουν τα ςωμϊτια ό ςωματύδια με τη
μικρότερη μϊζα.
Σϋλοσ, αξύζει να τονιςτεύ ότι αν η μϊζα των προώόντων τησ διϊςπαςησ εύναι
μεγαλύτερη από τη μϊζα του αρχικού πυρόνα , όπωσ για παρϊδειγμα η
θεωρητικό διϊςπαςη του 235 92U προσ πρωτόνιο ό νετρόνιο, η ενϋργεια Q θα
εύχε αρνητικό τιμό. Επομϋνωσ, τϋτοιεσ αυθόρμητεσ διαςπϊςεισ δε
ςυμβαύνουν.

Παρϊδειγμα διϊςπαςησ α

Πυρόνασ 226
88Ra, υφύςταται διϊςπαςη α τησ μορφόσ:

226
88Ra  222 4
86Rn + 2He

Εϊν η μϊζα του 226 222

88Ra εύναι 226,025406 u, του 86Rn 222,017574 u, ενϐ
του 42He 4,002603 u, να βρεθεύ η ενϋργεια Q κατϊ τη διϊςπαςη αυτό.

Απϊντηςη :
Επειδό ιςχύει : Q = (MRa – MRn –MHe) · 931,5 Mev/ u = (226,025406 u -
222,017574 u – 4,002603 u) · 931, 5 MeV / u = 0,005229 u · 931,5 MeV/ u
ό Q = 4,87 MeV.

Αν τϐρα εφαρμόςουμε την αρχό διατόρηςησ τησ ορμόσ και την αρχό
διατόρηςησ τησ ενϋργειασ μπορούμε εύκολα να αποδεύξουμε ότι η κινητικό
ενϋργεια του ςωματύου α εύναι περύπου 4,8 MeV ενϐ η κινητικό ενϋργεια του
θυγατρικού πυρόνα εύναι περύπου 0,1 MeV, ςε ςυμφωνύα με όςα
αναφϋρθηκαν προηγουμϋνωσ.

118
 Πρόβλημα 8

Διϊςπαςη α

Ένασ ακύνητοσ πυρόνασ 22488Ra μεταςτοιχειϐνεται ςε πυρόνα Rn μϋςω

διϊςπαςησ α.
α) Να γρϊψετε την αντύδραςη αυτό υπολογύζοντασ τον ατομικό και μαζικό
αριθμό του ραδονύου.
β) Να υπολογύςετε την ενϋργεια που απελευθερϐθηκε.
γ) Αν ο θυγατρικόσ πυρόνασ παραμεύνει πρακτικϊ ακύνητοσ, πόςη ταχύτητα
απϋκτηςε το ςωμϊτιο α;
δ) Αν ο θυγατρικόσ πυρόνασ πόρε το 2% τησ εκλυόμενησ ενϋργειασ, ποια η
κινητικό ενϋργεια του ςωματύου α;
• Δύδονται: οι μϊζεσ των πυρόνων Ra, Rn, He ύςεσ με 224,020222u,
220,01140 u και 4,00260 u αντύςτοιχα, Επύςησ 1u = 931,5 MeV ,
1u = 1,66055·10-27 kg και 1eV=1,6·10-19 J.

Λύςη

α). Έςτω ότι το ραδόνιο ϋχει ατομικό αριθμό Ζ και μαζικό αριθμό Α. Η
αντύδραςη που περιγρϊφει τη διϊςπαςη α εύναι :

224 A 4
88Ra  ZRn + 2He

Από τη διατόρηςη του φορτύου προκύπτει ότι : 88=Ζ+2 ⇒

Ζ= 86

Από τη διατόρηςη του πλόθουσ των νουκλεονύων προκύπτει ότι: 224= Α + 4

⇒ Α= 220

119
 ΢υνεπϐσ η πλόρησ αντύδραςη εύναι:

224 220 4
88Ra  86Rn + 2He

β). Εύναι: ΔΜ = Μαντιδρ – Μπροώόντ =

Ra Rn He
= Mπυρ - Mπυρ - Mπυρ =
= 224,020222 u - 220,01140 u - 4,00260 u = 6,22·10-3 u .
Σότε η ενϋργεια που απελευθερϐθηκε θα εύναι :
Q = 6,22·10-3 ·931,5 MeV ⇒ Q= 5,794 MeV

γ). Από τη διατόρηςη τησ ενϋργειασ προκύπτει ότι :

Καντιδρ + Q = Κπροώόντ
Επειδό Καντιδρ = 0 και
Κπροώόντ = ΚRn + KHe = ΚHe ( αφού ΚRn=0), προκύπτει ότι
KHe = Q =5,794 MeV

1 2∙Κ He
Όμωσ KHe = ·mα·v2 ⇒ v2= ⇒
2 mα

2∙5,794∙106 ∙1,6∙10-19 J
⇒ v2 = ⇒
4,00260∙1,66055∙10-27 kg

⇒ v = 1,67·107 m/s

δ) Αν ο θυγατρικόσ πυρόνασ παύρνει το 2% τησ εκλυόμενησ ενϋργειασ, τότε:

KRn = 2%Q = 0,02 · 5,794 MeV ό
KRn = 0,116 MeV
Όμωσ : Q = Κπροώόντ ⇒ Q = KRn + KHe ⇒

KHe = Q - KRn ⇒ KHe = 5,794 MeV- 0,116 MeV

ό KHe = 5,678 MeV

120
4.7 Μηχανιςμόσ τησ διϊςπαςησ α
΢το ακόλουθο ςχόμα παριςτϊνεται η δυναμικό ενϋργεια του ςυςτόματοσ
πυρόνασ - ςωμϊτιο α ςε ςυνϊρτηςη με την απόςταςό του r από το κϋντρο
του πυρόνα , ενϐ R εύναι η εμβϋλεια τησ πυρηνικόσ δύναμησ.

Η ανωτϋρω καμπύλη προϋρχεται από το ςυνδυαςμό των φαινομϋνων τησ

απωςτικόσ ενϋργειασ Coulomb που δύνει θετικό κορυφό για αποςτϊςεισ από
τον πυρόνα μεγαλύτερεσ από την εμβϋλεια τησ πυρηνικόσ δύναμησ, δηλαδό
για r >R , και τησ ελκτικόσ πυρηνικόσ δύναμησ, που δύνει αρνητικό δυναμικό
ενϋργεια για αποςτϊςεισ από τον πυρόνα μικρότερεσ από την εμβϋλεια τησ
πυρηνικόσ δύναμησ , δηλαδό r < R . ΢ύμφωνα με το ανωτϋρω παρϊδειγμα τησ
ραδιενεργού διϊςπαςησ α του πυρόνα ραδύου, η κινητικό ενϋργεια του
ςωματιδύου α εύναι περύπου 5 MeV, περύπου ύςη με την ενϋργεια διϊςπαςησ.
Η ενϋργεια αυτό παριςτϊνεται με τη χαμηλότερη διακεκομμϋνη γραμμό ςτο
προηγούμενο ςχόμα. ΢ύμφωνα με την κλαςικό Υυςικό, το ςωμϊτιο α
παγιδεύεται ςτο φρϋαρ δυναμικού και ϋτςι το ςωμϊτιο α δε θα ϋπρεπε να
μπορεύ να διαφύγει από τον πυρόνα . Πϐσ όμωσ, τελικϊ μπορεύ και διαφεύγει;
Η απϊντηςη ςτο ερϐτημα αυτό δόθηκε πρϐτα από τον Gamow και
ανεξϊρτητα από τουσ Gurney και Condon το 1928, μϋςω κβαντομηχανικόσ.

121
Τπό το πρύςμα τησ κβαντομηχανικόσ , υπϊρχει κϊποια πιθανότητα με την
οπούα το ςωματύδιο α περϊςει το φρϊγμα δυναμικού. Η πιθανότητα εύρεςησ
του ςωματιδύου ςε κϊποια περιοχό εξαρτϊται από την κυματοςυνϊρτηςη ψ
και η πιθανότητα διϋλευςησ καθορύζεται από το ∣ψ∣2 . Σο ςχόμα που
ακολουθεύ εύναι ϋνα ποιοτικό ςχεδιϊγραμμα τησ κυματοςυνϊρτηςη ενόσ
ςωματιδύου με ενϋργεια Ε που ςυναντϊ ϋνα ορθογϐνιο φρϊγμα δυναμικού
πεπεραςμϋνου ύψουσ και ύςου με το πυρηνικό φρϊγμα δυναμικού.

Η κυματοςυνϊρτηςη ταλαντϐνεται κανονικϊ μϋςα κι ϋξω από το φρϊγμα

δυναμικού, αλλϊ μειϐνεται ςημαντικϊ το πλϊτοσ εξαιτύασ του. Καθϐσ η
ενϋργεια Ε του ςωματιδύου αυξϊνεται, η πιθανότητα διαφυγόσ αυξϊνεται,
Επύςησ, η πιθανότητα διαφυγόσ αυξϊνεται με την μεύωςη του εύρουσ του
φρϊγματοσ.

4.8 Διϊςπαςη β

Κατϊ τη διϊςπαςη β, εκπϋμπεται από τον πυρόνα ϋνα ηλεκτρόνιο (διϊςπαςη

β- ) ό ϋνα ποζιτρόνιο (διϊςπαςη β+).
Σο ηλεκτρόνιο και το ποζιτρόνιο ονομϊζονται ςωματύδια β και δεν
προώπϊρχουν ςτον πυρόνα, αλλϊ προκύπτουν κατϊ τη διϊςπαςη ενόσ
νετρονύου του πυρόνα ςε πρωτόνιο (διϊςπαςη β- ) ό κατϊ τη διϊςπαςη ενόσ
πρωτονύου ςε νετρόνιο (διϊςπαςη β+).
Τπεύθυνη για τη διϊςπαςη β, εύναι η αςθενόσ αλληλεπύδραςη ανϊμεςα ςτα
quarks του νετρονύου και του πρωτονύου.

122
Η μϊζα του μητρικού πυρόνα εύναι μεγαλύτερη από τη μϊζα του θυγατρικού
μαζύ με τη μϊζα του ηλεκτρονύου ό του ποζιτρονύου και γι’ αυτό η διϊςπαςη
β εύναι εξϐθερμη.

Η ενϋργεια Q που απελευθερϐνεται κατϊ την αντύδραςη, εμφανύζεται ωσ

κινητικό ενϋργεια του ηλεκτρονύου και του αντινετρύνου (διϊςπαςη β-) ό του
ποζιτρονύου και του νετρύνου (διϊςπαςη β+).
Οι κινητικϋσ ενϋργειεσ των εκπεμπόμενων ηλεκτρονύων ό ποζιτρονύων
καλύπτουν ϋνα ςυνεχϋσ φϊςμα τιμϐν από το μηδϋν μϋχρι μια μϋγιςτη τιμό
που ιςούται με το Q τησ αντύδραςησ. Για κϊθε ενδιϊμεςη τιμό τησ κινητικόσ
ενϋργειασ του ηλεκτρονύου ό του ποζιτρονύου, το υπόλοιπο ποςό τησ
κινητικόσ ενϋργειασ μϋχρι την τιμό Q αντιςτοιχεύ ςτην κινητικό ενϋργεια του
εκπεμπόμενου νετρύνου ό του αντινετρύνου.
Σα ηλεκτρόνια και τα ποζιτρόνια αποκτούν ταχύτητεσ που φτϊνουν ςτο
99,9 % τησ ταχύτητασ του φωτόσ.
Σο νετρύνο και το αντινετρύνο του ηλεκτρονύου αλληλεπιδρούν πολύ
αςθενικϊ με την ύλη, γι’ αυτό και η ανύχνευςό τουσ εύναι ιδιαύτερα δύςκολη.
Εύναι πολύ πιθανό κατϊ τη δύοδο ενόσ νετρύνου ό ενόσ αντινετρύνου από τη
Γη να μην υπϊρξει καμύα αλληλεπύδραςη, ςαν να μην υπόρχε καν η Γη.
Η ύπαρξό τουσ προτϊθηκε από τον Pauli το 1930, ϐςτε να μην παραβιϊζεται
η διατόρηςη ενϋργειασ και ορμόσ κατϊ τη διϊςπαςη του 146C .

Διϊςπαςη β-

Ένα νετρόνιο του πυρόνα μετατρϋπεται ςε πρωτόνιο με ταυτόχρονη εκπομπό

ενόσ ηλεκτρονύου -10e και του αντινετρύνου του ηλεκτρονύου ve , ςύμφωνα με
το γενικό ςχόμα:
1
0n  11p + -10e + ve

Σο γενικό ςχόμα τησ διϊςπαςησ β- εύναι:

A
ZX  Z+1AY + -10e + ve

123
Παραδεύγματα διϊςπαςησ β-

137 0
 55Cs  137
56Ba + -1e + ve

 14
6C  147N + -10e + ve

Διϊςπαςη β+

Ένα πρωτόνιο του πυρόνα μετατρϋπεται ςε νετρόνιο με ταυτόχρονη εκπομπό

ενόσ ποζιτρονύου +10e και του νετρύνου του ηλεκτρονύου ve, ςύμφωνα με το
γενικό ςχόμα:

1 1 0
1p  0n + +1e + ve

Σο γενικό ςχόμα τησ διϊςπαςησ β+ εύναι :

A A 0
ZX  Z-1
Y + +1e + ve

Παραδεύγματα διϊςπαςησ β+

14
 7N  146C + +10e + ve
22
 10Na  229Ne + +10e + ve
10
 6C  105B + +10e + ve

124
 Κατϊ το φαινόμενο τησ ραδιενεργού διϊςπαςησ β ενόσ πυρόνα, ο
θυγατρικόσ πυρόνασ ϋχει τον ύδιο μαζικό αριθμό με τον αρχικό ενϐ ο
ατομικόσ αριθμόσ διαφϋρει κατϊ 1.
΢την περύπτωςη τησ β- διϊςπαςησ, ο ατομικόσ αριθμόσ αυξϊνεται κατϊ 1, ενϐ
ςτην περύπτωςη τησ β+, ο ατομικόσ αριθμόσ μειϐνεται κατϊ 1.
΢τισ διαςπϊςεισ αυτϋσ, β+ και β-, τόςο ο ςυνολικόσ αριθμόσ νουκλεονύων όςο
και το ολικό φορτύο διατηρούνται.

Θα μελετόςουμε ενεργειακϊ τη διϊςπαςη β. Όπωσ ςε κϊθε πυρηνικό

αντύδραςη η ενϋργεια πρϋπει να διατηρεύται. Πειραματικϊ ϋχει διαπιςτωθεύ
ότι τα ςωματύδια β εκπϋμπονται με ενϋργειεσ που κατανϋμονται ςε ϋνα ευρύ
φϊςμα ενεργειϐν, όπωσ φαύνεται και ςτο ενεργειακό διϊγραμμα που
ακολουθεύ . Με Κmax ϋχει ςημειωθεύ η μϋγιςτη κινητικό ενϋργεια που
παρατηρεύται η οπούα αντιςτοιχεύ ςτην τιμό Q τησ αντύδραςησ.

Επομϋνωσ, αυτϊ τα αποτελϋςματα δεύχνουν ότι οι διαςπϐμενοι πυρόνεσ

εκπϋμπουν ηλεκτρόνια με διαφορετικϋσ ενϋργειεσ. Η κινητικό ενϋργεια των
ηλεκτρονύων θα πρϋπει να αντιςταθμιςτεύ με τη μεύωςη τησ μϊζασ του
ςυςτόματοσ, δηλαδό με την τιμό Q .

125
Όμωσ, αφού όλοι οι διαςπϐμενοι πυρόνεσ ϋχουν την ύδια μϊζα, τότε θα
πρϋπει η τιμό Q να εύναι ύδια για κϊθε διϊςπαςη και ςυνεπϐσ οι κινητικϋσ
ενϋργειεσ των ηλεκτρονύων θα ϋπρεπε να όταν ύδιεσ. Η αρχό διατόρηςησ τησ
ενϋργειασ δεύχνει να παραβιϊζεται ! Με παραπϋρα ανϊλυςη των εξιςϐςεων:
Α Α
ΖΦ  Ζ+1Τ + β
-

Α
ΖΦ  Ζ-1ΑΤ + β+

β- και β+ φαύνεται ότι παραβιϊζεται επύςησ τόςο η αρχό διατόρηςησ τησ

ςτροφορμόσ ςπιν όςο και τησ ορμόσ.
Ο Pauli, το 1930, ϋχοντασ βαθιϊ πύςτη ςτισ ανωτϋρω αρχϋσ διατόρηςησ ,
διετύπωςε την ϊποψη τησ ύπαρξησ κϊποιου τρύτου ςωματιδύου , το οπούο θα
φϋρει και θα αντιςταθμύζει κατϊ τον τρόπο αυτό την ορμό και την ενϋργεια
που φαύνεται να χϊνεται κατϊ τη διϊςπαςη αυτό. Σο ςωματύδιο αυτό,
ονομϊςτηκε από το Fermi νετρύνο v - μικρό ουδϋτερο ςωματύδιο – επειδό θα
ϋπρεπε να εύχε καθόλου ό ϋςτω μικρό μϊζα ηρεμύασ και να εύναι ηλεκτρικϊ
ουδϋτερο. Σο νετρύνο ανακαλύφθηκε πειραματικϊ το 1956 από τουσ Raines
και Cowan.
Σο νετρύνο φϋρει τισ ακόλουθεσ ιδιότητεσ :

 Εμφανύζει ηλεκτρικό ουδετερότητα – μηδενικό ηλεκτρικό φορτύο

 Η μϊζα ηρεμύασ του εύναι μικρότερη από τη μϊζα ηρεμύασ του
ηλεκτρονύου και ςτην ουςύα η μϊζα του μπορεύ να εύναι μηδενικό –
πρόςφατα πειρϊματα δεύχνουν ότι ύςωσ η μϊζα του δεν εύναι μηδενικό
 Έχει ςπιν ½ , γεγονόσ που ικανοποιεύ την αρχό διατόρηςησ τησ
ςτροφορμόσ
 Αλληλεπιδρϊ πολύ αςθενικϊ με την ύλη και γι’ αυτό το λόγο εύναι πολύ
δύςκολο να ανιχνευθεύ.

Μετϊ τα ανωτϋρω , η ςωςτό γραφό των διαςπϊςεων β εύναι :

Για τη διϊςπαςη β - : ΑΖΦ  Ζ+1

Α
Τ + 0
-1
e + ve

Α Α
ΖΦ Τ + 0
Για τη διϊςπαςη β+ :  Ζ+1 +1e + ve

Σο ςύμβολο ve παριςτϊνει το αντινετρύνο.

126
4.9 Διαφορϋσ διϊςπαςεων α και β
α) Η ενϋργεια των ηλεκτρονύων από τη διϊςπαςη β- εύναι μεταξύ μερικϐν
keV και 15 MeV, ενϐ το εύροσ των ενεργειϐν κατϊ την αποδιϋγερςη α
εύναι από 4 MeV ϋωσ 9 MeV.
β) Οι πυρόνεσ που εμφανύζουν αυθόρμητη εκπομπό α εύναι πολύ μικρότεροι
ςε αριθμό ςε ςχϋςη με αυτόν των γνωςτϐν β-αςταθϐν πυρόνων -
ςόμερα εύναι γνωςτϋσ αρκετϋσ εκατοντϊδεσ β-αςταθϐν πυρόνων.
γ) Οι μεταπτϐςεισ α πραγματοποιούνται μεταξύ διακριτϐν καταςτϊςεων
του μητρικού και του θυγατρικού πυρόνα δεδομϋνου ότι οι τιμϋσ των
ενεργειϐν από την εκπομπό των ςωματιδύων α εύναι διακριτϋσ. Από την
ϊλλη πλευρϊ, το ενεργειακό φϊςμα των ςωματύων β εύναι πϊντα
ςυνεχϋσ,το εύροσ του οπούου εκτεύνεται από μια ελϊχιςτη ενϋργεια
ςχεδόν ύςη με το μηδϋν μϋχρι μια μϋγιςτη τιμό που ιςούται με την
ιςοδύναμη ενϋργεια διαφορϊσ των μαζϐν αντιδρϐντων και προώόντων.
δ) Κατϊ τη διϊςπαςη α , το ςωμϊτιο α δεν υπϊρχει μεν μόνιμα μϋςα ςτον
πυρόνα, αλλϊ αποτελεύ ςύνθεςη των μόνιμων δομικϐν λύθων του
μητρικού ςυςτόματοσ. Αντύθετα, κατϊ τη διϊςπαςη β , το εκπεμπόμενο
ςωμϊτιο δεν υπϊρχει μϋςα ςτον πυρόνα πριν από τη διϊςπαςη. Έτςι, ςτο
ςημεύο αυτό , η διϊςπαςη β παρουςιϊζει περιςςότερα γνωρύςματα με την
εκπομπό ηλεκτρομαγνητικόσ ακτινοβολύασ από τον πυρόνα, όπου το
φωτόνιο δημιουργεύται ωσ μϋροσ τησ όλησ διεργαςύασ διϊςπαςησ.
ε) Κατϊ τη διϊςπαςη α , οι ταχύτητα των εκπεμπομϋνων ςωματύων από τον
πυρόνα εύναι αρκετϊ χαμηλϋσ ςε ςχϋςη με την ταχύτητα του φωτόσ. Έτςι
ςτη μελϋτη τησ διϊςπαςησ α μπορούμε να χειριςτούμε το φαινόμενο με
μη ςχετικιςτικϋσ μεθόδουσ , εν αντιθϋςει με την ενϋργεια των ςωματύων
β , η οπούα ςυνόθωσ υπερβαύνει την τιμό τησ μϊζασ αδρϊνειϊσ τουσ (mec2
= 0.511 MeV), και επομϋνωσ ο χειριςμόσ του φαινομϋνου πρϋπει να γύνει
υπό το πρύςμα τησ θεωρύασ τησ ςχετικότητασ.

127
4.10 ΢ύλληψη ηλεκτρονύου
Αυτό το εύδοσ διϊςπαςησ προκύπτει όταν ϋνασ μητρικόσ πυρόνασ
αιχμαλωτύζει 1 από τα δικϊ του ηλεκτρόνια και εκπϋμπει 1 νετρύνο. Ο
θυγατρικόσ πυρόνασ ϋχει ατομικό αριθμό ελαττωμϋνο κατϊ 1 και τον ύδιο
μαζικό αριθμό.
Σο γενικό ςχόμα εύναι :

A 0 A
ZX + -1
e  Z-1
Y + ve

Παρϊδειγμα :

7 0
4Be + -1
e  73Li + ve

΢τισ περιςςότερεσ περιπτϐςεισ, το ηλεκτρόνιο που ςυλλαμβϊνεται ανόκει

ςτη ςτιβϊδα Κ. Έτςι , η διεργαςύα λϋγεται ςύλληψη Κ.
Η ςύλληψη ηλεκτρονύου ανταγωνύζεται τη διϊςπαςη β+ , διότι ο θυγατρικόσ
που προκύπτει ϋχει τον ύδιο μαζικό αριθμό με το μητρικό και ατομικό αριθμό
μειωμϋνο κατϊ 1, όπωσ ακριβϐσ ςυμβαύνει και ςτη διϊςπαςη β + .
Η ςύλληψη ηλεκτρονύου ονομϊζεται και διϊςπαςη EC από τουσ όρουσ
Electron Capture.

4.11 Ενεργειακό μελϋτη των διαςπϊςεων β και EC

Ιςτορικϊ, τα ηλεκτρόνια που εκπϋμπονται κατϊ τη μεταςτοιχεύωςη μεταξύ

ιςοβαρϐν πυρόνων ονομϊςτηκαν ακτύνεσ β και ο βαςικόσ μηχανιςμόσ
ϋμεινε γνωςτόσ με τη γενικό ονομαςύα αποδιϋγερςη β . Μεταςτοιχειϐςεισ
ιςοβαρϐν πυρόνων μϋςω των βαςικϐν μηχανιςμϐν

1
0n ↔ 11p + -10e + ve και 1
1p ↔ 10n + +10e + ve

128
ονομϊζονται αποδιϋγερςη β– και αποδιϋγερςη β+ αντύςτοιχα.
H ηλεκτρονικό ςύλληψη - EC (από τα αρχικϊ του αντύςτοιχου αγγλικού όρου
Electron Capture) εύναι η μεταςτοιχεύωςη που παρϊγει το ύδιο αποτϋλεςμα
με την αποδιϋγερςη β+ .
Αν ςυμβολύςουμε τη μϊζα του ατόμου με Μ(Α,Ζ) και τη μϊζα του πυρόνα με
m(A,Z), τότε οι τρεισ μεταςτοιχειϐςεισ μεταξύ ιςοβαρϐν πυρόνων που
θεωρούμε εύναι :

α) αποδιϋγερςη β–:

Α Α 0
ΖΦ Ν  Ζ+1Φ Ν−1 + -1
e + ve

και η ενϋργεια που αποδύδεται εύναι:

Εβ- = m(A,Z) - m(A,Z+1) - me

= [ Μ(Α,Ζ) – Ζ me ] – [ Μ(Α,Ζ+1) – (Ζ + 1) me ] - me
= Μ(Α,Ζ) - Μ(Α,Ζ+1)

β) αποδιϋγερςη β+:

Α Α
ΖΦ Ν Ζ−1Φ Ν+1 + ve
0
 + +1e

με την αποδιδόμενη ενϋργεια να εύναι:

Εβ+ = m(A,Z) - m(A,Z-1) - me

= [ Μ(Α,Ζ) – Ζ me ] – [ Μ(Α,Ζ-1) – (Ζ - 1) me ] - me
= Μ(Α,Ζ) - Μ(Α,Ζ-1) – 2 me

γ)Ηλεκτρονικό ςύλληψη (EC), για ςύλληψη ηλεκτρονύου τησ τροχιϊσ Κ που

ϋχει και τη μεγαλύτερη πιθανότητα να αλληλεπιδρϊςει με τον πυρόνα:

Α 0 Α
ΖΦ Ν + -1eK  Ζ−1 ΦΝ+1 + ve

Και η αποδιδόμενη ενϋργεια εύναι :

ΕEC = m(A,Z) - m(A,Z-1) + me - ΕK

= [ Μ(Α,Ζ) – Ζ me ] – [ Μ(Α,Ζ-1) – (Ζ - 1) me ] + me - ΕK
= Μ(Α,Ζ) - Μ(Α,Ζ-1) - ΕK

-
όπου ΕK εύναι η ενϋργεια ςύνδεςησ του ηλεκτρονύου eK ςτο ουδϋτερο ϊτομο

129
Εύναι φανερό ότι τα τρύα εύδη μεταπτϐςεων ςυμβαύνουν αυθόρμητα αν οι
αντύςτοιχεσ ενϋργειεσ εύναι θετικϋσ. ΢την περύπτωςη αυτό η αποδιδόμενη
ενϋργεια εμφανύζεται ωσ κινητικό ενϋργεια του ηλεκτρονύου, του νετρύνου
και του θυγατρικού πυρόνα. Έτςι, για να πραγματοποιηθεύ αποδιϋγερςη β–
αρκεύ απλϐσ η μϊζα του θυγατρικού πυρόνα να εύναι μικρότερη από τη μϊζα
του μητρικού.

αποδιϋγερςη β–: M( A,Z) - M( A,Z +1) > 0

Αντύθετα, για την αποδιϋγερςη β+ απαιτεύται πρόςθετη ενϋργεια ύςη με το

διπλϊςιο τησ μϊζασ του ηλεκτρονύου

αποδιϋγερςη β+: M( A,Z) - M( A,Z -1) > 2 me = 1,022 MeV

Εϊν ιςχύει η τελευταύα ανιςότητα, η αποδιϋγερςη β+ βρύςκεται ςε

ςυναγωνιςμό με την αποδιϋγερςη EC. Για χαμηλότερεσ διαφορϋσ ενϋργειασ η
μεταςτοιχεύωςη πραγματοποιεύται αποκλειςτικϊ με ηλεκτρονικό ςύλληψη
αν ικανοποιεύται η ςχϋςη

EC : M( A,Z) - M( A,Z -1 ) > 0

Φαρακτηριςτικϊ παραδεύγματα αποδιεγϋρςεων β ςε ομϊδεσ ιςοβαρϐν

πυρόνων με περιττό ό ϊρτιο μαζικό αριθμό δύνονται ςτα ςχόματα που
ακολουθούν. ΢ε κϊθε περύπτωςη η αποδιϋγερςη β μεταβϊλλει τον ατομικό
αριθμό κατϊ μια μονϊδα με διεύθυνςη προσ την κοιλϊδα τησ ςταθερότητασ,
όπωσ ςυνόθωσ ονομϊζεται η περιοχό γύρω από το ελϊχιςτο τησ παραβολόσ.
Μεταπτϐςεισ μεταξύ γειτονικϐν πυρόνων πραγματοποιούνται προσ τα δεξιϊ
(με αύξηςη του ατομικού αριθμού) μϋςω τησ αποδιϋγερςησ β–, ενϐ
μεταςτοιχειϐςεισ προσ τα αριςτερϊ τησ καμπύλησ (με αντύςτοιχη μεύωςη του
ατομικού αριθμού) πραγματοποιούνται μϋςω αποδιϋγερςησ β + ό
ηλεκτρονικόσ ςύλληψησ. Από το επόμενο ςχόμα εύναι φανερό ότι για
δεδομϋνο περιττό μαζικό αριθμό υπϊρχει μόνο ϋνασ ςταθερόσ πυρόνασ. Όλοι
οι ϊλλοι ιςοβαρεύσ πυρόνεσ με τον ύδιο μαζικό αριθμό τελικϊ καταλόγουν
ςτον πυρόνα που βρύςκεται πληςιϋςτερα προσ το ελϊχιςτο τησ παραβολόσ με
μια ό περιςςότερεσ διαδοχικϋσ αποδιεγϋρςεισ β.

130
Για ϊρτιο μαζικό αριθμό, εύναι δυνατόν να υπϊρξουν περιςςότεροι από ϋνασ
ςταθερού πυρόνεσ, καθόςον ςτην περύπτωςη αυτό η αποδιϋγερςη β
προχωρεύ διαδοχικϊ από τη μια καμπύλη ςτην ϊλλη . ΢το επόμενο ςχόμα
υπϊρχουν τρεισ ςταθερού πυρόνεσ με Α = 136, οι 136Xe,136Ba και 136Ce. Η
μελϋτη του ςχόματοσ αυτού εξηγεύ ακόμη γιατύ ςτη φύςη υπϊρχουν
περιςςότεροι ςταθερού πυρόνεσ με ϊρτιο ατομικό και ϊρτιο μαζικό αριθμό
απ’ ότι ςταθερού πυρόνεσ με περιττό ατομικό και περιττό μαζικό αριθμό :
πυρόνεσ με περιττό ατομικό και περιττό μαζικό αριθμό που βρύςκονται ςτην
υψηλότερη παραβολό ςυνόθωσ βρύςκουν ϋνα γειτονικό πυρόνα με ϊρτιο
ατομικό και ϊρτιο μαζικό αριθμό , ςτη χαμηλότερη παραβολό, ςτον οπούο και
μεταπύπτουν με αποδιϋγερςη β.

131
Μια εξαύρεςη του κανόνα αυτού ςτην περιοχό των ελαφρϐν πυρόνων
δύνεται ςτο επόμενο ςχόμα, όπου παριςτϊνονται μεταπτϐςεισ μεταξύ
ιςοβαρϐν πυρόνων με Α = 14 και διαφαύνεται ότι το μόνο ςταθερό πυρηνικό
ςύςτημα με περιττό ατομικό και περιττό μαζικό αριθμό εύναι το 147Ν.

132
 Πρόβλημα 9

Διϊςπαςη α και β-

α)Πυρόνασ 23892U υφύςταται διαδοχικϋσ διαςπϊςεισ α, β και καταλόγει ςτο

-

ςταθερό πυρόνα 20682Pb . Να βρεύτε πόςα ςωμϊτια α και πόςα ηλεκτρόνια

εκπϋμπονται.
β) Πυρόνασ 238
92U εκπϋμπει αρχικϊ ςωμϊτιο α και ςτη ςυνϋχεια ακολουθούν
2 διαδοχικϋσ διαςπϊςεισ β- . Δεύξτε ότι ο τελικόσ πυρόνασ εύναι ιςότοποσ του
αρχικού.

133
 Λύςη
α) Έςτω ότι θα γύνου x διαςπϊςεισ α και y διαςπϊςεισ β- . Έτςι, θα υπϊρχουν
x ςωμϊτια α και y ηλεκτρόνια κι αντινετρύνα. Η ςυνολικό αντύδραςη φαύνεται
ακολούθωσ:

238
92U  206
82Pb + x 42He + y -10e + y ve

Σα αντινετρύνα ουδόλωσ επηρεϊζουν τισ αρχϋσ διατόρηςησ του φορτύου και

του ςυνολικού αριθμού νουκλεονύων και ϋτςι προκύπτουν οι εξιςϐςεισ:

92 = 82 + 2·x + y·(-1) ⇒ 2·x – y =10 (1)

και
238 = 206 + 4·x + y·0 ⇒ 4·x = 32 ⇒ x = 8 (2)
ϊρα η (1) : y = 2·x – 10 = 2·8 -10= 16- 10 = 6
⇒ y=6

β) Κϊθε διϊςπαςη α μειϐνει τον ατομικό αριθμό κατϊ 2 και το μαζικό κατϊ
4. Άρα προκύπτει :

238 234 4
92U  90X + 2He

Κϊθε διϊςπαςη β- αυξϊνει τον ατομικό αριθμό κατϊ 1 ενϐ αφόνει το μαζικό
αμετϊβλητο. Έτςι, κατϊ την πρϐτη διϊςπαςη β- παύρνουμε:
234
90X 
234
91Y + -10e + ve
ενϐ κατϊ τη δεύτερη προκύπτει :
234 234 0
91Y  92Z + -1e + ve

234
Ο τελικόσ πυρόνασ 92Z ϋχει ατομικό αριθμό 92 κι εύναι ιςότοποσ με τον
238
92U.

134
4.12 Υαινόμενο Auger

Σο φαινόμενο Auger αποτελεύ ϋνα φαινόμενο τησ Υυςικόσ κατϊ το οπούο η

μετϊπτωςη ενόσ ηλεκτρονύου ςε ϋνα ϊτομο κατϊ την οπούα προκαλεύται
ςυμπλόρωςη μιασ κενόσ θϋςησ ηλεκτρονύου που προώπϊρχει ςε κϊποια
εςωτερικό ςτιβϊδα, προκαλεύ την εκπομπό κϊποιου ϊλλου ηλεκτρονύου.
Όταν ϋνα ηλεκτρόνιο απομακρύνεται από μια τροχιϊ από τισ πληςιϋςτερεσ
προσ τον πυρόνα, αφόνοντασ ϋναν κενό χϐρο , ϋνα ηλεκτρόνιο που βρύςκεται
ςε μια υψηλότερη ενεργειακό ςτϊθμη ύςωσ μεταπϋςει ςτον κενό αυτό χϐρο,
οδηγϐντασ τελικϊ ςε απελευθϋρωςη ενϋργειασ. Παρόλο που η εκπεμπόμενη
αυτό ενϋργεια μπορεύ μερικϋσ φορϋσ να εύναι με μορφό φωτονύου, η ενϋργεια
μπορεύ επύςησ να μεταφερθεύ ςε κϊποιο ϊλλο ηλεκτρόνιο το οπούο
αποβϊλλεται από το ϊτομο. Αυτό το δεύτερο ηλεκτρόνιο που εκπϋμπεται
τελικϊ ονομϊζεται ηλεκτρόνιο Auger.

Η απομϊκρυνςη του αρχικού ηλεκτρονύου από τη θϋςη του, η οπούα

δημιούργηςε την κενό θϋςη και προκϊλεςε τελικϊ την εκπομπό του
ηλεκτρονύου Auger, μπορεύ να προϋλθει από διϊφορεσ αιτύεσ μεταξύ των
οπούων και η ςύγκρουςη με ϋνα ηλεκτρόνιο που προϋκυψε κατϊ τη
διαδικαςύα μιασ ραδιενεργούσ διϊςπαςησ β- , καθϐσ και αλληλεπύδραςη ενόσ
φωτονύου που παρϊγεται κατϊ τη ραδιενεργό διϊςπαςη γ με την
αλληλεπύδραςό του με το αρχικό ηλεκτρόνιο. Αξύζει να τονιςτεύ ότι το
ηλεκτρόνιο που εκπϋμπεται τελικϊ εύναι ατομικό ηλεκτρόνιο και δεν
προϋρχεται από τον πυρόνα.

Η κινητικό ενϋργεια του ηλεκτρονύου Auger αντιςτοιχεύ ςτην διαφορϊ

ενϋργειασ μεταξύ τησ ενϋργειασ τησ αρχικόσ μετϊπτωςόσ του και τησ
ενϋργειασ ιονιςμού για το δεδομϋνο ενεργειακό φλοιό, από όπου το
ηλεκτρόνιο Auger αποβϊλλεται. Αυτϊ τα ενεργειακϊ επύπεδα εξαρτϐνται
από τον τύπο του ατόμου καθϐσ και από το χημικό περιβϊλλον του ατόμου
ςτο οπούο αυτό βρύςκεται.

Η φαςματοςκοπύα του ηλεκτρονύου Auger περιλαμβϊνει την εκπομπό Auger

ηλεκτρονύων με το βομβαρδιςμό ενόσ δεύγματοσ με ακτύνεσ – Φ ό ενεργητικϊ
ηλεκτρόνια και μετρϊ την ϋνταςη των Auger ηλεκτρονύων ςυναρτόςει τησ
ενϋργειασ του Auger ηλεκτρονύου. Σο προκύπτον φϊςμα μπορεύ να
χρηςιμοποιηθεύ για τον καθοριςμό τησ ταυτότητασ των εκπεμπόμενων
ατόμων καθϐσ επύςησ και για να δϐςει πληροφορύεσ για τον περιβϊλλοντα
χϐρο των ατόμων.

135
΢το ανωτϋρω ςχόμα παριςτϊνονται δύο πλευρϋσ τησ διαδικαςύασ Auger. Η (α) απεικονύζει
διαδοχικϊ τα βόματα που ςυμπεριλαμβϊνονται ςτην αποδιϋγερςη Auger. Σο προκύπτον
ηλεκτρόνιο δημιουργεύ μια κεντρικό οπό ςτο επύπεδο 1s. Ένα ηλεκτρόνιο από το επύπεδο 2s
γεμύζει την οπό αυτό ςτο 1s και η ενϋργεια τησ μετϊπτωςησ προςδύδεται ςε ϋνα 2p
ηλεκτρόνιο το οπούο εκπϋμπεται. Η τελικό ατομικό κατϊςταςη κατ’ αυτόν τον τρόπο θα
ϋχει δύο οπϋσ, η μύα ςτο 2s τροχιακό και η ϊλλη ςτο 2p τροχιακό. Η (β) απεικονύζει ακριβϐσ
την ύδια διαδικαςύα με τη χρόςη του φαςματοςκοπικού ςυμβολιςμού KL1L2,3.

Η διαδικαςύα του φαινομϋνου Auger ανακαλύφτηκε περύ το 1920 από την

αυςτριακό φυςικό Lise Meitner ενϐ το καθ’ αυτό φαινόμενο Auger
ανακαλύφθηκε το 1925 από τον Pierre Victor Auger, εκτελϐντασ πειρϊματα
ςε θϊλαμο νεφϐςεωσ Wilson. Οι υψηλόσ ενϋργειασ ακτύνεσ- Φ
χρηςιμοποιόθηκαν για τον ιονιςμό αερύων ςωματιδύων και την παρατόρηςη
φωτοηλεκτρικϐν ηλεκτρονύων.

136
4.13 Διϊςπαςη γ

Σο γενικό ςχόμα τησ διϊςπαςησ γ εύναι:

A A
ZX*  ZX + γ

όπου το * δηλϐνει διεγερμϋνη κατϊςταςη πυρόνα

Κατϊ τη διϊςπαςη γ, δεν αλλϊζει ούτε ο ατομικόσ ούτε ο μαζικόσ αριθμόσ του
πυρόνα. Επομϋνωσ, κατϊ τη διϊςπαςη γ, δε ςυμβαύνει μεταςτοιχεύωςη.

Παρϊδειγμα διϊςπαςησ γ

222 222
86Rn * 86Rn +γ

240 240
94Pu * 94Pu +γ

Πολλϋσ φορϋσ κατϊ τισ ραδιενεργϋσ διαςπϊςεισ , ο θυγατρικόσ πυρόνασ,

ϋχοντασ όδη υποςτεύ κϊποια ραδιενεργό διϊςπαςη, προκύπτει ςε μια
διεγερμϋνη ενεργειακϊ κατϊςταςη. Σότε μπορεύ να αποδιεγερθεύ ςε μια
ενεργειακϊ χαμηλότερη κατϊςταςη εκπϋμποντασ ϋνα φωτόνιο. Σα φωτόνια
που εκπϋμπονται από τϋτοιου εύδουσ αποδιεγϋρςεισ ονομϊζονται ακτύνεσ γ,
ϋχουν τερϊςτιεσ τιμϋσ ενϋργειασ ςε ςχϋςη με την ενϋργεια του ορατού φωτόσ,
οπούεσ καλύπτουν ϋνα ευρύ φϊςμα ενεργειϐν καθϐσ κυμαύνονται από 1 MeV
ϋωσ και 1 GeV. Όπωσ ακριβϐσ ςυμβαύνει και ςτην περύπτωςη των φωτονύων
που εκπϋμπονται από ϋνα ϊτομο κατϊ την αποδιϋγερςό του , οπότε η

137
ενϋργειϊ τουσ ιςούται με τη διαφορϊ ενεργειϐν των δύο ηλεκτρονικϐν
καταςτϊςεων, ϋτςι και ςτην περύπτωςη των φωτονύων γ, η ενϋργειϊ τουσ hf
ιςούται με τη διαφορϊ ενϋργειασ ΔΕ μεταξύ των 2 πυρηνικϐν καταςτϊςεων.

΢τισ επόμενεσ εξιςϐςεισ παρατύθεται μια αλληλουχύα γεγονότων που θα

οδηγόςουν ςε διϊςπαςη γ . ΢υγκεκριμϋνα μετϊ από μια διϊςπαςη β- θα
ακολουθόςει η διϊςπαςη γ, αφού ο θυγατρικόσ πυρόνασ τησ β- ϋχει προκύψει
ςε διεγερμϋνη κατϊςταςη)

12
5B  126C * + -10e + ve

12
6C *  126C + γ

12
Σο επόμενο ςχόμα παριςτϊνει την παραπϊνω διεργαςύα όπου το 5B μπορεύ
12
εύτε να διαςπαςτεύ κατευθεύαν ςτη θεμελιϐδη ςτϊθμη του 6C με την
ταυτόχρονη εκπομπό ενόσ ηλεκτρονύου ενϋργειασ 13,4 MeV εύτε να πϊθει
διϊςπαςη β- οδηγούμενο ςε μια διεγερμϋνη κατϊςταςη του 126C * και να
ακολουθόςει μετϊ διϊςπαςη γ ϐςτε να επιςτρϋψει ςτη θεμελιϐδη
κατϊςταςη, με εκπομπό ενόσ ηλεκτρονύου ενϋργειασ 9,0 MeV και ενόσ
φωτονύου ενϋργειασ 4,4 MeV.

138
 Πρόβλημα 10

Διϊςπαςη β- - Διϊςπαςη γ

Πυρόνασ χρυςού 19879Au παθαύνει διϊςπαςη β . Ο θυγατρικόσ πυρόνασ

-

υδραργύρου Hg που προκύπτει βρύςκεται ςε διεγερμϋνη κατϊςταςη και

αποδιεγεύρεται ςτη θεμελιϐδη ςτϊθμη εκπϋμποντασ φωτόνιο ακτύνων γ , με
ςυχνότητα f=9,94·1019 Hz.
α) Γρϊψτε τισ ςχετικϋσ αντιδρϊςεισ. ΢ε ποια δύναμη οφεύλεται η διϊςπαςη
αυτό;
β) Ποια η κινητικό ενϋργεια του λεπτονύου που παρϊγεται; Θεωρεύςτε ότι ο
θυγατρικόσ πυρόνασ παραμϋνει ακύνητοσ
Au
• Δύνονται οι μϊζεσ των ουδετϋρων ατόμων του χρυςού Mατ = 197,
968217 u και του υδραργύρου
Hg
Ματ =197,966743 u
Δύνονται επύςησ : 1eV = 1,6·10-19J, 1u = 931,5 MeV
h=6,63·10-34 J·s

Λύςη
α) Η διϊςπαςη β- του χρυςού 19879Au εύναι:
198 198 0
79Au  80Hg * + -1e + ve

Κατόπιν ο πυρόνασ υδραργύρου αποδιεγεύρεται με εκπομπό ακτινοβολύασ γ

ςτη θεμελιϐδη του κατϊςταςη :

198
80Hg *  198
80Hg + γ

Τπεύθυνη για τη διϊςπαςη αυτό εύναι η αςθενόσ αλληλεπύδραςη ανϊμεςα

ςτα quarks ενόσ νετρονύου του χρυςού που διαςπϊται ςε πρωτόνιο με
ταυτόχρονη εκπομπό ενόσ ηλεκτρονύου και του αντινετρύνου του.

Au Hg
β)Εύναι : ΔΜ = Μαντιδρ – Μπροώόντ = Mπυρ - Mπυρ - me

139
 Au Hg Au Hg
=(Mατ -79me )- ( Mατ -80 me)-me = Mατ - Mατ =
= 197, 968217 u - 197,966743 u ό

ΔΜ= 0,001474u

Η ενϋργεια που εκλύεται κατϊ τη διϊςπαςη εύναι :

Q = 0,001474·931,5 MeV ό

Q = 1,373 MeV

Η ενϋργεια του φωτονύου που εκπϋμπεται κατϊ την

αποδιϋγερςη εύναι:
Εφ= hf =6,63·10-34 J·s·9,94·1019 Hz ό

Εφ = 6,59 ·10-14 J

Επειδό 1 eV = 1,6·10-19J ⇒ 1J = 6,25·1018 eV

⇒ 1J = 6,25·1012 MeV , ϊρα
Εφ = 6,59 ·10-14 ·6,25·1012 MeV

ό Εφ = 0,412 MeV

Από τη διατόρηςη ενϋργειασ :

Q = Κπροώοντ + Εφωτ ⇒ Q = KHg +Ke + Εφωτ

κι επειδό KHg = 0 , προκύπτει ότι:
Ke = Q - Εφωτ ό Ke = 1,373 MeV – 0,412 MeV

και τελικϊ: Ke = 0,961 MeV

140
4.14 Παρϊδειγμα πυρηνικόσ κατϊςταςησ με τρεισ
δυνατούσ τρόπουσ διϊςπαςησ

Ο πυρόνασ 16467Ho βρύςκεται ςτη διεγερμϋνη κατϊςταςη Ε και μπορεύ να

επιλϋξει ϋναν από τουσ ακόλουθουσ τρόπουσ διϊςπαςησ, ςύμφωνα με τουσ
κβαντικούσ νόμουσ τησ πιθανότητασ :
α) Να ςυλλϊβει ϋνα ηλεκτρόνιο και να εκπϋμψει ϋνα νετρύνο,
πραγματοποιϐντασ μεταςτοιχεύωςη ςε 164 66Dy.
β) Να εκπϋμψει ϋνα ηλεκτρόνιο και ϋνα αντινετρύνο, πραγματοποιϐντασ
μεταςτοιχεύωςη ςε 16468Er .
γ) Να εκπϋμψει ϋνα φωτόνιο ενϋργειασ 46 keV και να μεταπϋςει ςτη
θεμελιϐδη του κατϊςταςη G.

141
4.15 Διειςδυτικό ικανότητα των ακτινοβολιϐν α, β, γ
Οι ακτινοβολύεσ α, β , γ ϋχουν διαφορετικό διειςδυτικό ικανότητα που
οφεύλεται τόςο ςτο μϋγεθοσ των ςωματύων όςο και ςτο αν φϋρουν φορτύο ό
όχι.
Σα ςωματύδια α, β- ,β+ φϋρουν φορτύο και χϊνουν ςταδιακϊ την ενϋργειϊ τουσ
καθϐσ αλληλεπιδρούν ηλεκτρικϊ με την ύλη. Σα φωτόνια εύτε απορροφϐνται
με μύα αλληλεπύδραςη εύτε περνούν ανεπηρϋαςτα.

• Η ακτινοβολύα α μόλισ που διαπερνϊ ϋνα φύλλο χαρτιού.

• Η ακτινοβολύα β διαπερνϊ λύγα εκατοςτϊ αλουμινύου.
• Η ακτινοβολύα γ μπορεύ να διαπερϊςει ςημαντικό πϊχοσ μολύβδου ό
τςιμϋντου.

4.16 Υυςικό Ραδιενϋργεια

Οι ραδιενεργού πυρόνεσ ταξινομούνται ςε δύο κατηγορύεσ:
΢την πρϐτη ανόκουν οι αςταθεύσ πυρόνεσ που βρύςκονται ςτη φύςη και
ςτουσ οπούουσ οφεύλεται η φυςικό ραδιενϋργεια.

142
΢τη δεύτερη ανόκουν οι πυρόνεσ που παρϊγονται ςτο εργαςτόριο και
παρουςιϊζουν τεχνητό ραδιενϋργεια.
Όταν ϋνασ ραδιενεργόσ πυρόνασ διαςπϊται, ο θυγατρικόσ μπορεύ να εύναι
επύςησ αςταθόσ. Έτςι, προκύπτει μια ςειρϊ διαδοχικϐν διαςπϊςεων μϋχρι να
καταλόξουμε ςε ϋναν ςταθερό πυρόνα.
΢το ςχόμα που ακολουθεύ φαύνονται οι διαδοχικϋσ διαςπϊςεισ που αρχύζουν
από το238 206
92U και καταλόγουν ςτον 82Pb

Τπϊρχουν τρεισ φυςικϋσ ςειρϋσ ραδιενεργϐν πυρόνων που αρχύζουν με τα

238 235 232 206
ιςότοπα 92U, 92U , 90Th καταλόγοντασ ςτα ςταθερϊ ιςότοπα 82Pb ,
207 208
82Pb , 82Pb .
Η τϋταρτη ςειρϊ αρχύζει με το υπερουρϊνιο ςτοιχεύο 237
93Np που δε
ςυναντϊται ςτη φύςη και καταλόγει ςτο ςταθερό πυρόνα 209 83Bi .

143
4.17 Ραδιενεργϋσ ςειρϋσ

Ο μόλυβδοσ 208Pb εύναι το βαρύτερο ςταθερό πυρηνικό ςύςτημα ςτη φύςη.

Οι πυρόνεσ ,όμωσ, με μαζικό αριθμό μεγαλύτερο του 208, διαςπϐνται εύκολα
ςε ςταθερότερα ςυςτόματα ό ςε ελαφρύτερουσ πυρόνεσ με εκπομπό
ακτινοβολύασ α ό β .Σο γεγονόσ αυτό ςυμβαύνει εξ’ αιτύασ τησ μειωμϋνησ
ιςχύοσ και βεληνεκούσ των πυρηνικϐν δυνϊμεων, λόγω του φαινομϋνου του
κορεςμού, και δε μπορούν να υπερνικόςουν τισ ηλεκτροςτατικϋσ δυνϊμεισ
που δημιουργούνται μεταξύ των πρωτονύων. Σα πειραματικϊ αποτελϋςματα
ϋδειξαν ότι όλα τα ιςότοπα με ατομικό αριθμό μεγαλύτερο του 82
διαςπϐνται προσ ελαφρύτερουσ πυρόνεσ με Ζ ≤ 82. Η ύπαρξη και η
δημιουργύα των αςταθϐν αυτϐν πυρόνων ςτη φύςη αποτελεύ ϋναν γρύφο.
Κατϊ τη χρονικό περύοδο αμϋςωσ μετϊ τη μεγϊλη ϋκρηξη (Big Bang)
ςχηματύςτηκαν πυρόνεσ μϋχρι το Li μϋςω διαδοχικϐν ςυνενϐςεων
πρωτονύων και διαςπϊςεων β . Οι λοιπού πυρόνεσ ςχηματύςτηκαν κατϊ τη
διϊρκεια εκρηκτικϐν διαδικαςιϐν που ακολούθηςαν, όπωσ εκρόξεισ
΢ουπερνόβα . Κατϊ τη μακρινό εκεύνη περύοδο τησ κοςμογονύασ ,
δημιουργόθηκαν και αςταθό πυρηνικϊ ςυςτόματα που με την πϊροδο του
χρόνου μετϋπεςαν μϋςω αποδιεγϋρςεων ςε ςταθερότερεσ καταςτϊςεισ. Σότε,
όπωσ εύναι φυςικό δημιουργόθηκαν και αςταθό πυρηνικϊ ςυςτόματα που με
την πϊροδο του χρόνου μετϋπεςαν με μϋςω αποδιεγϋρςεων ςε
ςταθερότερεσ καταςτϊςεισ. Σα ορυκτϊ που εμφανύζουν ςόμερα φυςικό
ραδιενϋργεια περιϋχουν αςταθεύσ πυρόνεσ, κατϊλοιπα τησ αρχικόσ
πυρηνοςύνθεςησ που δεν ϋχουν ακόμη προλϊβει να αποδιεγερθούν δηλαδό
πυρόνεσ με μϋςο χρόνο ζωόσ ςυγκρύςιμο ό μεγαλύτερο από την ηλικύα του
ςύμπαντοσ (3 · 109 χρόνια).

Ένασ μεγϊλοσ αριθμόσ βαρϋων αςταθϐν ιςοτόπων απαντϊται ςόμερα ςτα

ςυςτατικϊ του ςτερεού φλοιού τησ γησ. Μελϋτεσ επύ τησ φυςικόσ
ραδιενϋργειασ μασ ϋδωςαν όλοι οι αςταθεύσ πυρόνεσ με ατομικό αριθμό Ζ >
82 να μπορούν να καταταγούν ςε τρεισ ομϊδεσ με τα εξόσ χαρακτηριςτικϊ:

1. Κϊθε ομϊδα χαρακτηρύζεται αντύςτοιχα από τη ςυναρτηςιακό μορφό του

μαζικού αριθμού Α των πυρόνων που περιϋχει ςύμφωνα με τισ ακολουθύεσ
4n, 4n + 2, 4n + 3
όπου n εύναι ακϋραιοσ αριθμόσ.
2. Σα μϋλη κϊθε ομϊδασ ςυνδϋονται μεταξύ τουσ ςε μια ςυνεχό ακολουθύα
διαςπϊςεων α και β–.
3. Κϊθε ςειρϊ αρχύζει με ϋνα μακρόβιο ιςότοπο με μϋςο χρόνο ζωόσ
ςυγκρύςιμο προσ την ηλικύα του ςύμπαντοσ.
4. Κϊθε ςειρϊ καταλόγει ςε ϋνα ςταθερό πυρόνα.

144
Οι τρεισ ςειρϋσ φυςικόσ ραδιενϋργειασ εύναι γνωςτϋσ με το όνομα του
μακρόβιου αρχικού πυρόνα με τον οπούα ξεκινϊ η κϊθε ςειρϊ. Η ςειρϊ του
θορύου (4n) ϋχει ωσ μητρικό πυρόνα το 232 90Th , η ςειρϊ του ουρανύου (4n +
2) ϋχει το 92U και η ςειρϊ του ακτινύου (4n + 3) το ιςότοπο 235
238
92U . Η ςειρϊ
των πυρόνων με μαζικό αριθμό Α= 4n + 1, που προφανϐσ λεύπει από τον
προηγούμενο κατϊλογο , ανακαλύφθηκε μόνο με τη δημιουργύα τεχνητϐν
ραδιοώςοτόπων ςε αντιδραςτόρεσ κατϊ τη δεκαετύα του1940. Η ςειρϊ αυτό
ξεκινϊ με το υπερουρϊνιο ςτοιχεύο 237
92Np , που ϋχει χρόνο ημιζωόσ
Σ1/2 = 2,25·10 χρόνια κϊτι που εξηγεύ την απουςύα τησ ςειρϊσ αυτόσ από τα
6

φυςικϊ ραδιοώςότοπα. Όλοι οι πυρόνεσ με Α = 4n + 1 που δημιουργόθηκαν

κατϊ την κοςμογονύα ϋχουν διαςπαςτεύ εδϐ και πολύ καιρό.

Ο πύνακασ που ακολουθεύ μασ δύνει τα χαρακτηριςτικϊ των τεςςϊρων

ραδιενεργϐν ςειρϐν:

Μακροβιό- ΢ταθερός
΢ειρά Ονομασία τερος Σ½(y) τερματικός
πυρήνας πυρήνας
232 208
4n Θορίου 90Τh 1,39 x 1010 82 Pb

237 205
4n+1 Ποζειδωνίου 93 Np 2,25 x 106 81 Tl

238 206
4n+2 Ουρανίου 92 U 4,51 x 109 82 Pb

235 207
4n+3 Ακηινίου 92 U 7,07 x 108 82 Pb

΢τα ςχόματα που ακολουθούν φαύνονται οι τϋςςερισ ραδιενεργϋσ ςειρϋσ με

τισ αντύςτοιχεσ διαςπϊςεισ.

145
Η ραδιενεργόσ ςειρϊ του ακτινύου

Η ραδιενεργόσ ςειρϊ του θορύου

146
Η ραδιενεργόσ ςειρϊ του ουρανύου

Η ραδιενεργόσ ςειρϊ του ποςειδωνύου

147
4.18 Πυρηνικό ςχϊςη
Ωσ πυρηνικό ςχϊςη ορύζεται το φαινόμενο κατϊ το οπούο ϋνασ βαρύσ
πυρόνασ διαςπϊται ςε δύο μικρότερουσ πυρόνεσ.
΢την πυρηνικό ςχϊςη, η μϊζα ηρεμύασ του αρχικού πυρόνα εύναι μεγαλύτερη
από τη μϊζα ηρεμύασ των προώόντων τησ αντύδραςησ.
Σο 1939, οι Otto Hahn και Fritz Strassman ανακϊλυψαν την πυρηνικό ςχϊςη,
κατϊ το βομβαρδιςμό του ουρανύου με νετρόνια και ςτα προώόντα τησ
αντύδραςησ βρϋθηκαν δύο ςτοιχεύα ενδιϊμεςησ μϊζασ, το λανθϊνιο και το
βϊριο .
Σο γενικό ςχόμα τησ διϊςπαςησ του ουρανύου από νετρόνια εύναι :

235
92U + 10n  236
92U *  Φ + Τ + νετρόνια

Ο πυρόνασ 236
92U * αποτελεύ μια διεγερμϋνη κατϊςταςη που διαρκεύ 10
-12 s

περύπου ενϐ οι πυρόνεσ Φ και Τ προκύπτουν ωσ θραύςματα τησ ςχϊςησ.

Η ερμηνεύα του φαινομϋνου τησ ςχϊςησ, δόθηκε μετϊ από τουσ Otto Frisch
και Lise Meitner ςύμφωνα με τουσ οπούουσ: Η απορρόφηςη νετρονύου από
τον πυρόνα ουρανύου τον προκϊλεςε τη διϊςπαςη ςε δύο ςχεδόν ύςα μϋρη.
΢ε κϊθε αντύδραςη ςχϊςησ, εκλύονται 200 MeV ενϋργειασ . Υυςικϊ, ςε κϊθε
ςχϊςη υπϊρχουν πολλού πυρόνεσ που υπακούουν ςτην αρχό διατόρηςησ τησ
μϊζασ , του φορτύου και του ςυνολικού αριθμού νουκλεονύων και επομϋνωσ
τα προώόντα τησ ςχϊςησ μπορεύ να εύναι πολλού ςυνδυαςμού πυρόνων. Για
παρϊδειγμα, για την ανωτϋρω διϊςπαςη του ουρανύου, υπϊρχουν 90 περύπου
διαφορετικού ςυνδυαςμού πυρόνων που μπορεύ να προκύψουν ωσ
θραύςματα ςχϊςησ.
Ένα τυπικό παρϊδειγμα ςχϊςησ του ουρανύου εύναι :

235
92U + 10n  141 92 1
56Ba + 36Kr + 3 0n

Κατϊ τη ςχϊςη προκύπτουν ςυνόθωσ δύο ό τρύα νετρόνια και κατϊ μϋςο όρο
ϋχει υπολογιςτεύ ότι απελευθερϐνονται 2,47 νετρόνια ανϊ ςχϊςη.
Σα θραύςματα ςχϊςησ και τα νετρόνια αποκτούν πολύ μεγϊλη κινητικό
ενϋργεια όταν ςυντελεςτεύ η ςχϊςη.
Η ςχϊςη του πυρόνα του ουρανύου ερμηνεύεται από το μοντϋλο τησ υγρόσ
ςταγόνασ του πυρόνα. Θα μπορούςαμε ϋτςι, να θεωρόςουμε το ςυμβϊν τησ
ςχϊςησ ςαν κϊτι που ςυμβαύνει ςε μύα ςταγόνα νερό, όταν τησ βϊλουμε
περύςςεια ενϋργειασ. Όλα τα ϊτομα μϋςα ςτη ςταγόνα ϋχουν τη δικό τουσ

148
ενϋργεια, αλλϊ αυτό η ενϋργεια από μόνη τησ δεν εύναι το εχϋγγυο για να
ςπϊςει η ςταγόνα . Εϊν όμωσ, προςτεθεύ ποςότητα ενϋργειασ τϋτοια ϐςτε να
μπορεύ να προκαλϋςει την ταλϊντωςό τησ, θα αρχύςει να ταλαντϐνεται βύαια,
θα υποςτεύ επιμόκυνςη και ςυμπύεςη και ςτην ουςύα θα δημιουργηθούν δύο
λοβού. Οι δύο λοβού θα αποκολληθούν λόγω ηλεκτροςτατικόσ ϊπωςησ
Coulomb και η ςταγόνα θα ςπϊςει.
Για παρϊδειγμα, ςτον πυρόνα του ουρανύου, το πρότυπο τησ υγρόσ ςταγόνασ
του πυρόνα μασ δύδει την εξόσ αλληλουχύα γεγονότων , όπωσ φαύνεται και
ςχηματικϊ ςτην επόμενη εικόνα.

΢τϊδιο 1: ΢ύλληψη ενόσ (βραδϋοσ) θερμικού νετρονύου από τον πυρόνα

ουρανύου
΢τϊδιο 2: Η ςύλληψη του νετρονύου, οδηγεύ τον πυρόνα ουρανύου ςε μια
διεγερμϋνη κατϊςταςη, αυτό του 236
92U * , και η ενϋργεια του πυρόνα τον κϊνει
να ταλαντϐνεται βύαια.
΢τϊδιο 3: Ο πυρόνασ 236
92U* παραμορφϐνεται, ενϐ οι απωςτικϋσ δυνϊμεισ
πρωτονύου-πρωτονύου τεύνουν να αυξόςουν την παραμόρφωςη, ωθϐντασ
ςτη δημιουργύα 2 λοβϐν.
΢τϊδιο 4: Ο πυρόνασ διαςπϊται ςε 2 μϋρη(θυγατρικού πυρόνεσ, θραύςματα
ςχϊςησ) και κατϊ τη διϊςπαςη αυτό εκπϋμπονται νετρόνια .

΢υνόθωσ οι πυρόνεσ ςτα προώόντα τησ ςχϊςησ, ϋχουν ϊνιςεσ μϊζεσ, δηλαδό
ϋχουμε μη ςυμμετρικϊ ςυμβϊντα. ΢πϊνια εμφανύζονται ςυμμετρικϊ
ςυμβϊντα ςχϊςησ με πυρόνεσ με μαζικό αριθμό 118 και μϊλιςτα η εμφϊνιςό
τουσ εύναι περύπου ςτο 0,01% ςτο ςύνολο των περιπτϐςεων. Η κϊτωθι
γραφικό παρϊςταςη παρουςιϊζει την κατανομό των προώόντων ςχϊςησ
ςυναρτόςει του μαζικού αριθμού, για τον πυρόνα ουρανύου.

149
Θραύςματα ςχϊςησ με μαζικούσ αριθμούσ περύπου με 140 και 95, αποτελούν
τα πιο πιθανϊ γεγονότα . Θραύςματα που ϋχουν μεγϊλη περύςςεια νετρονύων
εύναι αςταθό, γι’ αυτό και παρατηρεύται η εκπομπό δύο ό τριϐν νετρονύων
από τϋτοιουσ πυρόνεσ. Σα θραύςματα ςχϊςησ εύναι πλούςια ςε νετρόνια και
μϋςω διαδοχικϐν β διαςπϊςεων οδηγούνται ςτην δημιουργύα πιο ςταθερϐν
πυρόνων. Όταν κατϊ τη διαδικαςύα αυτό προκύπτουν διεγερμϋνοι πυρόνεσ,
αυτού αποδιεγεύρονται εκπϋμποντασ ακτινοβολύα γ.

Παρϊδειγμα: Τπολογιςμόσ τησ ενϋργειασ που εκλύεται κατϊ την πυρηνικό

ςχϊςη

Εύναι γνωςτό ότι η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο των βαρϋων πυρόνων
εύναι περύπου 7,6 MeV ενϐ για τουσ πυρόνεσ μϋςησ μϊζασ ανϋρχεται γύρω
ςτα 8,5 MeV. Αυτό πρακτικϊ ςημαύνει ότι τα νουκλεόνια ςτουσ θυγατρικούσ
πυρόνεσ, εύναι περιςςότερο ςυνδεδεμϋνα και οδηγεύ ςτο γεγονόσ ότι οι
θυγατρικού πυρόνεσ ϋχουν μικρότερη μϊζα από τουσ μητρικούσ.
Η μεύωςη τησ μϊζασ ανϊ νουκλεόνιο, εμφανύζεται εκλυόμενη ενϋργεια ανϊ
νουκλεόνιο κατϊ τη ςχϊςη και ανϋρχεται περύπου ςτα ( 8,5 – 7,6 ) MeV ανϊ
νουκλεόνιο.
Αν ϋχουμε ϋναν πυρόνα με μαζικό αριθμό 240, η ενϋργεια κατϊ τη ςχϊςη του
θα εύναι ύςο με:

150
 MeV MeV
Q = 240 νουκλεόνια 8,5 − 7,6 = 216 MeV
νουκλεόνιο νουκλεόνιο

Από τα ανωτϋρω προκύπτει ότι η ενϋργεια που εκλύεται εύναι πϊρα πολύ
μεγϊλη . Η ενϋργεια που απελευθερϐνεται κατϊ την καύςη 1 μορύου
οκτανύου εύναι περύπου ύςη με το 1 εκατομμυριοςτό τησ εκλυόμενησ
ενϋργειασ κατϊ τη ςχϊςη.

Πρόβλημα 11

Πυρηνικό ΢χϊςη

Να υπολογιςτεύ η ενϋργεια που εκλύεται όταν πυρόνασ 236

92U παθαύνει
ςχϊςη ςύμφωνα με την εξύςωςη:
236 146 87 1
92U  57La + 35Br + 3 0n
• Δύδεται ότι : η ενϋργεια ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο του 236
92U εύναι 7,59
146 87
MeV, του 57La 8,41 MeV και του 35Br εύναι 8,59 MeV

Λύςη
EB(U) EB(La)
• Δύνεται ότι : = 7,59 MeV , = 8,41 MeV
A(U) A(La)
EB(Br)
και = 8,59 MeV
A(Br)
Σότε οι ενϋργειεσ ςύνδεςησ θα εύναι:
ΕΒ(U) = A(U)·7,59 MeV = 1791,24 MeV
EB(La) = A(La)·8,41 MeV = 1227,86 MeV
EB(Br) = A(Br)· 8,59 MeV = 747,33 MeV

EB(U)
Όμωσ: ΕΒ(U) = ΔΜ (U)·c2 ⇒ ΔΜ (U) = (1),όπου ΔΜ(U) εύναι το ϋλλειμμα
c2
μϊζασ του πυρόνα 236
92U.
EB(La)
Ομούωσ : ΔΜ(La)= (2)
c2
EB(Br)
και ΔΜ (Br)= (3)
c2

151
 Για την ενϋργεια Q που εκλύεται κατϊ την αντύδραςη εύναι: Q = ΔΜ·c2 (4),
όπου
U La Br
ΔΜ = Μαντιδρ-Μπροώόντ= Mπυρ - Mπυρ - Mπυρ - 3mn (5)

U
EB(U)
Από (1) 92mp+144mn- Mπυρ = ⇒
c2
U
EB(U)
⇒ Mπυρ = 92mp + 144mn - (6)
c2
La EB(La)
Από (2) 57mp+ 89mn - Mπυρ = ⇒
c2
La
EB(La)
⇒ Mπυρ = 57mp+ 89mn - (7)
c2
Br EB(Br)
Από (3) 35mp+ 52mn - Mπυρ = ⇒
c2
Br
EB(Br)
⇒ Mπυρ = 35mp+ 52mn - (8)
c2
Σϋλοσ, από την (5) μϋςω των (6), (7), (8) προκύπτει:
EB(U) EB(La)
ΔΜ= 92mp+144mn- - 57mp- 89mn + -
c2 c2

EB(Br)
- 35mp- 52mn + = ⇒
c2

EB(U)+E
B(La) +EB(Br)
ΔΜ= ⇒
c2

⇒ ΔΜ·c2=EB(La) +EB(Br) – EB(U) ⇒

Q= EB(La) +EB(Br) – EB(U) ⇒

Q = 1227,86 MeV +747,33 MeV - 1791,24 MeV

Q=183,95 MeV

152
 Πρόβλημα 12

Πυρηνικό ΢χϊςη κι απόδοςη

Ένα υποβρύχιο κινεύται με πυρηνικό αντιδραςτόρα που τροφοδοτεύται με

235U κι ϋχει απόδοςη 20%. Σο υποβρύχιο κινεύται με ωφϋλιμη ιςχύ 10 4 kW για

24h. Αν η ενϋργεια που εκλύεται κατϊ τη διϊςπαςη ενόσ πυρόνα 235U εύναι
200 MeV, βρεθεύ η μϊζα του 235U που θα καταναλωθεύ ςε 24h.
• Δύδεται: 1eV = 1,6·10-19J κι ότι ςε 1g 235U υπϊρχουν 2,55·1021 πυρόνεσ.

Λύςη
Αν Ραντιδρ η ιςχύσ που παρϊγει ο αντιδραςτόρασ και Ρωφ η ωφϋλιμη ιςχύσ του
υποβρυχύου , θα ιςχύει:
Ρωφ Ρωφ 104 kW
α= ⇒ Ραντιδρ = ό Ραντιδρ= ⇒
Ραντιδρ α 0,2

Ραντιδρ = 5·104 kW

Αν ςε t=24h γύνουν ςυνολικϊ Ν διαςπϊςεισ και καθεμιϊ τουσ εκλύει

ενϋργεια Q=200 MeV, η ςυνολικό ενϋργεια που παρϊγει ο αντιδραςτόρασ ςε
24h θα εύναι:

Εολ=Ν·Q

Η ιςχύσ του αντιδραςτόρα θα δύνεται από τη ςχϋςη :

Eολ N·Q Pαντιδρ ∙t
Ραντιδρ= = ⇒Ν= ⇒
t t Q

5∙104 ∙103 W∙24∙3600

⇒ Ν = ⇒
200∙106 ∙1,6∙10-19

⇒ Ν= 1,35·1023 πυρόνεσ

Σότε:

153
΢ε 1 g 235U περιϋχονται 2,55·1021 πυρόνεσ
΢ε m -»- -»- 1,35·1023 πυρόνεσ

1g 2,55∙1021
• Ιςχύει: = ό
m 1,35∙1023

m = 52,94 g 235U

4.19 Αλυςιδωτϋσ αντιδρϊςεισ

Όπωσ φαύνεται και ςτο επόμενο ςχόμα, η ςχϊςη ενόσ πυρόνα μετϊ από
βομβαρδιςμό του με νετρόνια , οδηγεύ ςτην απελευθϋρωςη και ϊλλων
νετρονύων που μπορούν να δϐςουν το ϋναυςμα για την ϋναρξη και ϊλλων
πυρηνικϐν ςχϊςεων, με αποτϋλεςμα την πρόκληςη του φαινομϋνου,
γνωςτού ωσ αλυςιδωτό αντύδραςη.

154
Η αλυςιδωτό αντύδραςη μπορεύ να ςυμβεύ εύτε με ϋναν αργό και ελεγχόμενο
τρόπο μϋςα ςε κϊποιον πυρηνικό αντιδραςτόρα εύτε με τη μορφό ϋκρηξησ,
όπωσ ακριβϐσ ςυμβαύνει ςτην περύπτωςη τησ ατομικόσ βόμβασ. Σα ποςϊ
ενϋργειασ που εκλύονται από την αλυςιδωτό αντύδραςη εύναι τερϊςτια και
κατϊ πολύ μεγαλύτερα από αυτϊ που εκλύονται ςε μια χημικό αντύδραςη- η
φωτιϊ αποτελεύ μια αλυςιδωτό χημικϊ αντύδραςη. Για παρϊδειγμα, το ποςό
ενϋργειασ που εκλύεται από την καύςη :

U + O2 → UO2

εύναι περύπου 11 eV ανϊ ϊτομο ενϐ ςτη ςχϊςη, η ενϋργεια εύναι περύπου
εύκοςι εκατομμύρια φορϋσ μεγαλύτερη, περύπου 200 MeV ανϊ ϊτομο.

155
4.20 Πυρηνικού αντιδραςτόρεσ

Αν μια αλυςιδωτό αντύδραςη δεν πραγματοποιηθεύ αργϊ και ελεγχόμενα, η

ενϋργεια που θα εκλυθεύ ακόμη και από 1 g ραδιενεργού υλικού θα εύναι
τερϊςτια - ςημειωτϋον, ςτην περύπτωςη του 23592U , το ποςό ενϋργειασ που
εκλύεται από 1g εύναι περύπου όςο το αποτϋλεςμα μιασ ϋκρηξησ 20.000
τόνων με τρι-νύτρο-τολουόλιο, το γνωςτό εκρηκτικό ΣΝΣ.
Επομϋνωσ, θα όταν ενεργειακϊ ωφϋλιμο να μπορούςαμε να ελϋγχουμε μια
αλυςιδωτό αντύδραςη. Αυτό το επιτυγχϊνουμε με τη βοόθεια του πυρηνικού
αντιδραςτόρα, ο οπούοσ αποτελεύ ςτην ουςύα ϋνα ςύςτημα που διατηρεύ
αυτοςυντηρούμενη αλυςιδωτό αντύδραςη. Η πρϐτη χρόςη πυρηνικού
αντιδραςτόρα ϋγινε από τον Fermi, το 1942, ςτο Πανεπιςτόμιο του ΢ικϊγου,
χρηςιμοποιϐντασ ουρϊνιο ωσ καύςιμο.
Ένασ πυρόνασ 23592U παρϊγει κατϊ μϋςο όρο 2,5 ελεύθερα νετρόνια όταν
υφύςταται ςχϊςη και το 40% των νετρονύων απαιτεύται για να διατηρηθεύ
μια αλυςιδωτό αντύδραςη. Ο πυρόνασ αυτόσ, εύναι πολύ πιθανότερο να
απορροφόςει ϋνα χαμηλόσ ενϋργειασ νετρόνιο, λιγότερησ από 1eV ςε ςχϋςη
με υψηλόσ ενϋργειασ νετρόνια τησ τϊξησ μερικϐν MeV που
απελευθερϐνονται κατϊ τη ςχϊςη. Έτςι , μϋςα ςε ϋναν πυρηνικό
αντιδραςτόρα, τα υψηλόσ ενϋργειασ νετρόνια επιβραδύνονται με τη
ςύγκρουςό τουσ με πυρόνα του περιβϊλλοντοσ υλικού που ονομϊζεται
επιβραδυντόσ, ςε τϋτοιο βαθμό όμωσ, που να δύνανται να προκαλϋςουν
περαιτϋρω ςχϊςεισ. ΢υνόθωσ, ςε ϋνα εργοςτϊςιο παραγωγόσ ηλεκτρικόσ
ενϋργειασ ωσ επιβραδυντόσ χρηςιμοποιεύται το νερό ό ο γραφύτησ. Ένα
μεγϊλο ποςοςτό των νετρονύων που παρϊγονται κατϊ τη ςχϊςη θα
διαρρεύςουν από την καρδιϊ του αντιδραςτόρα πριν οδηγηθούν ςε
περαιτϋρω ςχϊςη. Αν ο αριθμόσ αυτόσ εύναι αρκετϊ μεγϊλοσ, ο
αντιδραςτόρασ δε θα λειτουργόςει. Η διαρροό νετρονύων εύναι ςυνϊρτηςη
S
του λόγου (όπου S το εμβαδό και V ο όγκοσ του αντιδραςτόρα). Επομϋνωσ,
V
η διαρροό εύναι μεγϊλη αν ο αντιδραςτόρασ εύναι μικρόσ. Άρα, ϋνα ςημαντικό
ςτοιχεύο για τη διατόρηςη τησ αυτοςυντηρούμενησ αντύδραςησ εύναι ο
S
ςχεδιαςμόσ ενόσ αντιδραςτόρα με το ςωςτό λόγο .
V
Ο ρυθμόσ τησ αντύδραςησ ελϋγχεται με την ειςαγωγό ό την απόρριψη
ρϊβδων ελϋγχου από βόριο ό κϊδμιο , οι πυρόνεσ των οπούων απορροφούν
νετρόνια χωρύσ να υφύςτανται επιπρόςθετη διϊςπαςη. ΢το ακόλουθο ςχόμα
φαύνεται μια τυπικό μορφό από μια διατομό ενόσ πυρηνικού αντιδραςτόρα.

156
Σα νετρόνια που εκπϋμπονται κατϊ τη ςχϊςη, ϋχοντασ κινητικό ενϋργεια
περύπου 2 MeV , θα πρϋπει καταλλόλωσ να επιβραδυνθούν ϐςτε να μην
οδηγηθούν ςε ςύλληψό τουσ λόγω τησ θερμικόσ τουσ ενϋργειασ από ϊλλουσ
πυρόνεσ 235
92U, δεδομϋνου ότι η ενεργόσ διατομό τησ ςύλληψησ των νετρονύων
αυξϊνεται μειουμϋνησ τησ ενϋργειασ. Ο Fermi ςτον πρϐτο αντιδραςτόρα
τοποθϋτηςε πλύνθουσ από γραφύτη μεταξύ των ςτοιχεύων του καυςύμου. Η
τοποθϋτηςη του ϊνθρακα ωσ επιβραδυντό ςτηρύχθηκε ςτο γεγονόσ ότι αν
ϋχουμε κρούςη μεταξύ ενόσ αντικειμϋνου με μικρό μϊζα και ενόσ με μεγϊλη,
τότε το μεγαλύτερησ μϊζασ αντικεύμενο θα μεταφϋρει μεγϊλο μϋροσ τησ
κινητικόσ του ενϋργειασ ςτο ϊλλο. Οι πυρόνεσ του ϊνθρακα ϋχουν μϊζα 12
φορϋσ μεγαλύτερη από τη μϊζα του νετρονύου και μετϊ από αρκετϋσ
κρούςεισ νετρονύων με γραφύτη , το νετρόνιο καταφϋρνει τελικϊ να
επιβραδυνθεύ ςε τϋτοιο βαθμό ϐςτε να μην αυξϊνεται η πιθανότητα να
προκαλϋςει ςχϊςη. ΢όμερα, ωσ επύ το πλεύςτον, ωσ επιβραδυντόσ
χρηςιμοποιεύται το νερό.
΢τη φύςη το ουρϊνιο απαντϊ με τη μορφό 235 92U ςε ϋνα ποςοςτό 0,7 % ενϐ το
238
υπόλοιπο 99,3 % αποτελεύ το ιςότοπό του 92U , το οπούο μπορεύ να
απορροφόςει νετρόνια, οδηγϐντασ ςε 239 92U * και τελικϊ να παραχθεύ
238
ποςειδϐνιο και πλουτϐνιο , δηλαδό το 92U δε μπορεύ να διατηρόςει από
μόνο του μια αλυςιδωτό αντύδραςη. Έτςι το ιςότοπο 238 92U χρηςιμοποιεύται
ςτουσ αντιδραςτόρεσ, ςυχνϊ εμπλουτιςμϋνο με το 235 92U αλλϊ του οπούου η
αναλογύα θα εύναι 3 % , διαφορετικό από τη φυςικό του αναλογύα (0,7%), με
τη διαδικαςύα του ιςοτοπικού διαχωριςμού.
Η λειτουργύα του αντιδραςτόρα χαρακτηρύζεται από την παρϊμετρο που
ονομϊζεται ςταθερϊ αναπαραγωγόσ Κ , η οπούα εύναι ο μϋςοσ αριθμόσ
νετρονύων από κϊθε ςχϊςη που θα προκαλϋςει μια ϊλλη ςχϊςη. ΢την
περύπτωςη του ουρανύου, η μϋγιςτη τιμό του Κ εύναι 2,5 , αλλϊ εξ’ αιτύασ τησ

157
διαρροόσ νετρονύων κυρύωσ η τιμό αυτό για το ουρϊνιο εύναι μικρότερη από
την προαναφερθεύςα.
Όταν Κ = 1, λϋμε ότι μια αλυςιδωτό αντύδραςη μπορεύ να επιτευχθεύ και ο
αντιδραςτόρασ χαρακτηρύζεται ωσ κρύςιμοσ. Αν η ςταθερϊ Κ εύναι μικρότερη
από 1, η αντύδραςη διακόπτεται και ο αντιδραςτόρασ χαρακτηρύζεται ωσ
υποκρύςιμοσ. Αν Κ>1 δημιουργεύται μια μη ελεγχόμενη αντύδραςη και ο
αντιδραςτόρασ χαρακτηρύζεται ωσ υπερκρύςιμοσ . Η τιμό τησ ςταθερϊσ Κ
«ελϋγχεται» και επιτυγχϊνεται το επιθυμητό κϊθε φορϊ επύπεδο ιςχύοσ-
εντόσ ορύων πϊντα λειτουργύασ του αντιδραςτόρα- με την προςαρμογό του
αριθμού και των θϋςεων των ρϊβδων ελϋγχου ςτην καρδιϊ του
αντιδραςτόρα. ΢την περύπτωςη ενόσ αντιδραςτόρα που χρηςιμοποιεύται για
την παραγωγό ηλεκτρικού ρεύματοσ, η τιμό του Κ θα πρϋπει να εύναι κοντϊ
ςτη μονϊδα.
Κατϊ τη ςχϊςη, η ενϋργεια που εκλύεται εμφανύζεται ωσ κινητικό ενϋργεια
των θραυςμϊτων ςχϊςησ, οδηγϐντασ ςε μια αυξημϋνη εςωτερικό ενϋργεια
των ςτοιχεύων καυςύμου και του επιβραδυντό που ςτη ςυγκεκριμϋνη
περύπτωςη εύναι το νερό. Αυτό η αύξηςη τησ εςωτερικόσ ενϋργειασ του
νερού μετατρϋπεται ςε θερμότητα μϋςω ενόσ εναλλακτόρα θερμότητασ για
την παραγωγό ατμού για να αναγκϊςει ϋνα ςτρόβιλο να περιςτρϋψει τισ
ηλεκτρογεννότριεσ. Αυτό εύναι η μορφό ενόσ πυρηνικού εργοςταςύου
παραγωγόσ ηλεκτρικόσ ενϋργειασ, που αποτελεύ μια από τισ εφαρμογϋσ
πυρηνικϐν αντιδραςτόρων. ΢ε τϋτοια ςύγχρονα εργοςτϊςια, απαιτούνται
3000 ΜW θερμικό ενϋργειασ από τη ςχϊςη για την παραγωγό 1000 ΜW
ηλεκτρικόσ ενϋργειασ. ΢την ακόλουθη εικόνα παριςτϊνονται ςχηματικϊ τα
κύρια μϋρη ενόσ αντιδραςτόρα ύδατοσ υπό πύεςη.

158
Οι πυρηνικού αντιδραςτόρεσ ϋχουν και ϊλλεσ χρόςεισ. Φρηςιμοποιούνται για
τη δημιουργύα ραδιενεργϐν ιςοτόπων τα οπούα χρειϊζονται για ιατρικούσ ό
ερευνητικούσ ςκοπούσ, για την παραγωγό δϋςμησ νετρονύων υψηλόσ
ϋνταςησ για τη μελϋτη τησ πυρηνικόσ δομόσ ό ακόμα για την παραγωγό του
πυρόνα 239Pu από 235
92U για τουσ πυρηνικούσ αντιδραςτόρεσ ταχϋων
ηλεκτρονύων, όπου παρϊγεται πολύ περιςςότερο καύςιμο από ότι
χρηςιμοποιεύται.
Βϋβαια, ϋνα κρύςιμο ζότημα αφορϊ ςτην αςφϊλεια και τον ϋλεγχο των
πυρηνικϐν αντιδραςτόρων. Μετϊ από την παύςη τησ αλυςιδωτόσ
αντύδραςησ με την ειςαγωγό ρϊβδων ελϋγχου, θερμότητα εξακολουθεύ να
διαχϋεται λόγω των β- διαςπϊςεων που δε μπορούν να ςταματόςουν
( υπενθυμύζεται ότι 15 MeV από την εκλυόμενη ενϋργεια λόγω ςχϊςησ του
235
92U προϋρχεται από τισ β διαςπϊςεισ των θραυςμϊτων ςχϊςησ ) . Για ϋνα
-

ςύγχρονο εργοςτϊςιο 3000 ΜW η θερμικό ιςχύσ αρχικϊ εύναι πολύ μεγϊλη,

200 ΜW. ΢την περύπτωςη ολικόσ απϐλειασ του νερού που χρηςιμοποιεύται
για την ψύξη του αντιδραςτόρα, η ιςχύσ αυτό εύναι ικανό να οδηγόςει ςτην
καταςτροφό τησ καρδιϊσ του αντιδραςτόρα. Σϋτοιασ προϋλευςησ όταν το
ατύχημα που ςυνϋβη ςτο πυρηνικό εργοςτϊςιο ςτο Three Mile Island τησ
Pennsylvania το Μϊρτιο του 1979.
Ένα ϊλλο πιθανό πρόβλημα που μπορεύ να εμφανιςτεύ εύναι η πιθανότητα
διακοπόσ τησ ροόσ του νερού. Αν ςυνϋβαινε αυτό, η θερμοκραςύα θα
αυξανόταν ςε τϋτοιο βαθμό που θα οδηγούςε ςτην τόξη των ςτοιχεύων του
αντιδραςτόρα , ςτην τόξη του πυθμϋνα του καθϐσ και του εδϊφουσ από
κϊτω. Αυτό ονομϊζεται «΢ύνδρομο τησ Κύνασ» , υπονοϐντασ ότι τα τηγμϋνα

159
τμόματα ενόσ αντιδραςτόρα που εύναι ςτην Αμερικό διαπερνϐντασ τα
υποκεύμενα ςτρϐματα του φλοιού τησ Γησ θα ϋβγαιναν ςτην επιφϊνεια από
την αντύθετη πλευρϊ, δηλαδό εκεύ που βρύςκεται η Κύνα .
Άλλο πρόβλημα εύναι η διϊχυςη του ραδιενεργού υλικού ςτην περιοχό γύρω
από το εργοςτϊςιο ςτην περύπτωςη «ϋκρηξησ» ατμού υψηλόσ πύεςησ λόγω
των μεγϊλων ποςοτότων παραγόμενησ θερμότητασ. Γι’ αυτό το λόγο οι
αντιδραςτόρεσ ϋχουν εφεδρικό ςύςτημα ψύξησ ϋτςι ϐςτε να τεθεύ ςε
λειτουργύα αν το κανονικό ςύςτημα υποςτεύ βλϊβη.
Ένα πολύ ςημαντικό ζότημα εύναι η διϊθεςη του ραδιενεργού υλικού κατϊ
την αντικατϊςταςό του από την καρδιϊ του αντιδραςτόρα. Η τωρινό λύςη
εύναι η αποθόκευςό του ςε κιβϐτια ςε βαθιϊ ορυχεύα για μεγϊλο χρονικό
διϊςτημα, λόγω τησ ύπαρξησ πολλϐν ιςοτόπων μϋςα ςτο ραδιενεργό δεύγμα.
Η καταςτροφό τησ 26ησ Απριλύου του 1986 του αντιδραςτόρα Ν0 4 ςτο
Σςϋρνομπιλ τησ Ουκρανύασ όταν αποτϋλεςμα ενόσ ςυνδυαςμού μιασ εγγενϐσ
αςταθούσ καταςκευόσ και πολλϐν ανθρωπύνων ςφαλμϊτων που ςυνϋβηςαν
κατϊ τη διϊρκεια μιασ δοκιμόσ του ψυκτικού ςυςτόματοσ ϋκτακτησ ανϊγκησ
του πυρόνα του αντιδραςτόρα. Τπερβολικϊ πολλϋσ ρϊβδοι ελϋγχου
εξόχθηςαν για να αντιςταθμύςουν μια μεύωςη ςτην ιςχύ που προκλόθηκε
από μια αύξηςη τησ ςυγκϋντρωςησ πυρόνων που απορροφούν νετρόνια. Σο
επύπεδο τησ ιςχύοσ ανόλθε μϋςα ςε 4 δευτερόλεπτα από 1% τησ κανονικόσ
ιςχύοσ ςε τιμό εκατονταπλϊςια τησ κανονικόσ. Μια ϋκρηξη ατμού ϋςπαςε
τουσ ςωλόνεσ ςτο ψυκτικό ςύςτημα τησ καρδιϊσ του αντιδραςτόρα και
ανατύναξε το βαρύ τςιμεντϋνιο κϊλυμμα του αντιδραςτόρα. Ο επιβραδυντόσ
από γραφύτη πόρε φωτιϊ ,που ςυνϋχιςε να καύει για αρκετϋσ μϋρεσ και η
καρδιϊ του αντιδραςτόρα ϋλιωςε. Η ολικό ενεργότητα του ραδιενεργού
υλικού, απελευθερϐθηκε ςτην ατμόςφαιρα. Οι ςυνϋπειεσ αυτόσ τησ διαρροόσ
όταν ολϋθριεσ ςτα βιολογικϊ ςυςτόματα ςε μια ευρύτερη περιοχό
(τερατογενϋςεισ με πολύ-κεφαλύεσ και πολύ-δακτυλύεσ και γενικϊ μεγϊλη
πρόκληςη αυτόματων μεταλλϊξεων ςτο DNA όχι μόνο ςτον ϊνθρωπο αλλϊ
και ςτουσ ζωικούσ και φυτικούσ οργανιςμούσ με διϊφορεσ επιπτϐςεισ ςτο
φαινότυπο των ατόμων , υποβϊθμιςη του υδροφόρου ορύζοντα κλπ ).

160
4.21 Πυρηνικό ςύντηξη

Παρατηρϐντασ την καμπύλη τησ ενϋργειασ ςύνδεςησ ανϊ νουκλεόνιο ςε

ςυνϊρτηςη με το μαζικό αριθμό προκύπτει ότι η ενϋργεια ςύνδεςησ των
ελαφρϐν αριθμϐν με μαζικό αριθμό μικρότερο από 60, ϋχουν ςημαντικϊ
μικρότερεσ ενϋργειεσ ςύνδεςησ ςε ςχϋςη με τουσ βαρύτερουσ πυρόνασ. Σο
γεγονόσ δεύχνει ότι μπορεύ να ςυμβεύ μια διαδικαςύα αντύθετη τησ ςχϊςησ,
Ωσ πυρηνικό ςύντηξη ορύζουμε τη ςυνϋνωςη δύο ελαφρϐν πυρόνων προσ
ςχηματιςμό ενόσ βαρύτερου . Επειδό η μϊζα των προώόντων τησ ςύντηξησ
εύναι μικρότερη από το ϊθροιςμα των μαζϐν των αρχικϐν πυρόνων, κατϊ τη
ςύντηξη εκλύεται ενϋργεια. Παραδεύγματα αντιδρϊςεων ςύντηξησ καθϐσ και
οι αντύςτοιχεσ ενϋργειεσ που εκλύονται ανϊ αντύδραςη εύναι οι ακόλουθεσ:

2
1H + 21H  32He + 10n Q = 3,27 MeV

2
1H + 21H  42He + 10n Q = 17,59 MeV

2
1H + 21H  31H + 11H Q = 4,03 MeV

Η ςύντηξη πρωτονύων προςφϋρει ςτον όλιο και τα ϊλλα αςτϋρια την

ενεργεύα (φωσ και θερμότητα) που τα κϊνει να ακτινοβολούν . ΢ε αςτϋρια
που εύναι ςε πιο προχωρημϋνη φϊςη τησ ζωό τουσ από τον Ήλιο μασ, τα
ςωμϊτια α μϋςω νϋων ςυντόξεων ςχηματύζουν πυρόνεσ ολοϋνα και
βαρύτερων ςτοιχεύων μϋχρι το ςύδηρο και το νικϋλιο. Από το ςημεύο αυτό και
πϋρα, όςα μεν αςτϋρια ϋχουν μϊζα μικρότερη ενόσ ςυγκεκριμϋνου ορύου θα
ςταματόςουν την ακολουθύα των ςυντόξεων και τελικϊ θα ςβόςουν ενϐ
όςων η μϊζα εύναι μεγαλύτερη από αυτόν την οριακό μϊζα, θα ςυνεχύςουν τισ
αντιδρϊςεισ ςύντηξησ δημιουργϐντασ ολοϋνα και βαρύτερα ςτοιχεύα μϋχρι
να ςχηματιςτούν τελικϊ όλα τα ςτοιχεύα που παρατηρούμε ςτη φύςη. Σα
αςτϋρια τελικϊ αυτϊ θα τερματύςουν τη ζωό τουσ με μια ϋκρηξη super nova
που θα ςκορπύςει τη μϊζα τουσ και τα ςτοιχεύα που ϋχουν δημιουργηθεύ ςτο
διϊςτημα. Καθϐσ ψύχονται ςυγκεντρϐνουν τριγύρω τουσ ηλεκτρόνια και
μετατρϋπονται ςε ουδϋτερα ϊτομα που με τη ςειρϊ τουσ, κϊτω από
κατϊλληλεσ προώποθϋςεισ αρχύζουν να ςχηματύζον μόρια κι ενϐςεισ που
ύςωσ οδηγόςουν ςτη δημιουργύα τησ ζωντανόσ ύλησ. Εύναι μια ενδιαφϋρουςα
πιθανότητα ότι τα ϊτομα που φτιϊχνουν την πολύπλοκη δομό τησ ζωντανόσ
ύλησ ςτη Γη δημιουργόθηκαν ςε ϋνα πυρηνικό χϊοσ ςτα κϋντρα μακρινϐν
αςτεριϐν που ϋχουν πεθϊνει πριν πολλϊ πολλϊ χρόνια κι ότι τελικϊ ο
ϊνθρωποσ ωσ ύλη δεν εύναι φτιαγμϋνοσ από τύποτε ϊλλο παρϊ από ςκόνη

161
αςτεριϐν. Μόνο η ραδιενϋργεια των βαρϋων ςτοιχεύων μασ θυμύζει την
ταραχϐδη προϋλευςη τησ γόινησ ύλησ.
Σο φυςικό φωσ από τον Ήλιο προϋρχεται από την ενϋργεια που
απελευθερϐνεται από τη ςύντηξη νουκλεονύων, με μια ςειρϊ αντιδρϊςεων
γνωςτό ωσ κύκλοσ πρωτονύου-πρωτονύου, με την απελευθϋρωςη 6,2 MeV
ανϊ πρωτόνιο. Οι αντιδρϊςεισ αυτϋσ εύναι :

1 1
1H + 1H  21H + +10e +ve (Ι)

1 2
1H + 1H → 32He + γ (ΙΙ)

3
2He + 11H  42He + +10e +ve (ΙΙΙ)
ό
3 3 4 1 1
2He + 2He  2He + 1H + 1H (IV)

και ςχηματικϊ παριςτϊνονται ωσ εξόσ:

Οι αντιδρϊςεισ αυτϋσ απαιτούν υψηλό θερμοκραςύα για να

πραγματοποιηθούν - η θερμοκραςύα ςτον Ήλιο εύναι τησ τϊξησ των 1,5·107 Κ-
και γι’ αυτό ονομϊζονται θερμοπυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ ςύντηξησ.

Αυτϋσ οι αντιδρϊςεισ εύναι αντιδρϊςεισ γυμνϐν πυρόνων. Τπϊρχουν αρκετϊ

ηλεκτρόνια για να διατηρόςουν την ηλεκτρικό ουδετερότητα, αλλϊ εξαιτύασ
τησ υψηλόσ θερμοκραςύασ δεν εύναι προςδεδεμϋνα ςτουσ πυρόνεσ ούτε
λαμβϊνουν μϋροσ ςτην αντύδραςη. Η πρϐτη από τισ τϋςςερισ αντιδρϊςεισ
περιλαμβϊνει ταυτόχρονα αςθενεύσ και ιςχυρϋσ αλληλεπιδρϊςεισ. Κανονικϊ ,
ϋνα νετρόνιο παθαύνοντασ διϊςπαςη β μετατρϋπεται ςε πρωτόνιο. Ένα

162
πρωτόνιο θα μπορούςε επύςησ να μετατραπεύ ςε νετρόνιο με εκπομπό
ποζιτρονύου και νετρύνου. Επειδό τότε η μϊζα των προώόντων θα όταν
μεγαλύτερη, το τελευταύο ενδεχόμενο εμποδύζεται από τη διατόρηςη τησ
ενϋργειασ. Η απαγόρευςη αυτό μπορεύ να ξεπεραςτεύ από την απελευθϋρωςη
πυρηνικόσ ενεργεύασ ςύνδεςησ καθϐσ η ενϋργεια ςύνδεςησ του δευτερύου 2,2
MeV εύναι παραπϊνω από αρκετό για να δϐςει τη διαφορϊ μϊζασ
πρωτονύου-νετρονύου ςυν τη μϊζα του ποζιτρονύου. Κατόπιν, μπορεύ να
ςυμβεύ η αντύδραςη (II) και ο κύκλοσ να ολοκληρωθεύ εύτε με την αντύδραςη
(ΙΙΙ) εύτε με την αντύδραςη (IV). Σο τελικό αποτϋλεςμα εύναι η αντύδραςη:

4 11H  42He + 2 +10e + 2ve

Που προκύπτει από το ςυνδυαςμό των αντιδρϊςεων (Ι) + (ΙΙ)+ (ΙΙΙ) ό από
δύο αντιδρϊςεισ (Ι) ςυν δύο αντιδρϊςεισ (ΙΙ) ςυν μια αντύδραςη (ΙΙΙ).
Ένα μικρό ποςοςτό από την ενϋργεια που εκλύεται από τον κύκλο
πρωτονύου-πρωτονύου δύδεται ςτα νετρόνια τα οπούα διαφεύγουν αμϋςωσ
από το κϋντρο του Ηλύου ανεμπόδιςτα.
Περύπου 1011 από τα ηλιακϊ νετρύνα , χτυπούν κϊθε τετραγωνικό εκατοςτό
τησ Γησ ανϊ δευτερόλεπτο. Η υπόλοιπη ενϋργεια αποδύδεται ςε κινητικό
ενϋργεια των φορτιςμϋνων ςωματύων και τελικϊ ωσ ηλεκτρομαγνητικό
ακτινοβολύα- φωτόνια. Επιπλϋον ςτην ολικό ενϋργεια προςτύθεται η ενϋργεια
που προκύπτει από την εξαϏλωςη των ποζιτρονύων ςύμφωνα με την
αντύδραςη:

0
+1e + -10e  2γ

Κϊθε τϋτοια εξαϏλωςη προςθϋτει ενϋργεια μεγαλύτερη από 1,02 MeV που
ανεβϊζει τελικϊ το ποςό τησ ενϋργειασ που απελευθερϐνεται ανϊ νουκλεόνιο
από 6,2 MeV ςε 6,7 MeV

Επομϋνωσ, λαμβϊνοντασ υπόψη την εξαϏλωςη των ποζιτρονύων, η ολικό

αντύδραςη εύναι:

2 -10e + 4 11Η  42He + 2 ve +kγ

kγ εύναι ϋνασ ϊγνωςτοσ αριθμόσ φωτονύων.

Η ςυνολικό ενϋργεια από τον κύκλο πρωτονύου-πρωτονύου εύναι:

163
Μϊζα 4 11Η = 4·1,007276 u = 4,02911 u
Μϊζα 2 -10e = 2·0,000549 u = 0,00110 u

΢υνολικό μϊζα αντιδρϐντων = 4,03021 u

Μϊζα 42He = 4,00150 u

΢υνολικό διαφορϊ μϊζασ = 0,02871 u

MeV
΢υνολικό ϋκλυςη ενϋργειασ = 0,02871 u · 931,5 = 26,7 MeV
u

Διαιρϐντασ 26,7 MeV με το 4 παύρνουμε 6,7 MeV και επομϋνωσ

απελευθερϐνονται 6,7 MeV ανϊ πρωτόνιο που ςυμμετεύχε ςτη διαδικαςύα
ςύντηξησ. Η κλαςματικό μετατροπό τησ μϊζασ ςε ενϋργεια ςτισ αντιδρϊςεισ
ςύντηξησ που λαμβϊνουν χϐρα ςτον Ήλιο, εύναι 0,7%. Αυτό το ποςοςτό
ενϋργειασ εύναι ςχεδόν 8 φορϋσ μεγαλύτερο από την κλαςματικό μετατροπό
κατϊ τη ςχϊςη του ουρανύου και εκατό εκατομμύρια φορϋσ μεγαλύτερο από
την κλαςματικό μετατροπό ςε μια χημικό αντύδραςη. Ο Ήλιοσ καθημερινϊ
μετατρϋπει μϋςω ςυντόξεων 5,3·10 16 kg υδρογόνο ςε ςωμϊτια α,
μετατρϋποντασ 3,7·1016 kg τησ μϊζασ ςε ενϋργεια, που ιςοδυναμεύ με εκρόξεισ
διςεκατομμυρύων όπλων μεγατόνων ανϊ δευτερόλεπτο.
Γενικϊ, όπωσ αναφϋρθηκε οι αντιδρϊςεισ ςύντηξησ ςτα αςτϋρια και τον Ήλιο
εύναι θερμοπυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ, οι οπούεσ θα μπορούςαν να
χαρακτηριςτούν και ωσ πυρηνικϋσ καύςεισ, αφού παρουςιϊζουν ομοιότητεσ
με τη χημικό καύςη. ΢τη χημικό καύςη, η αντύδραςη ϊρχεται με υψηλόσ
θερμοκραςύα και η εκλυόμενη ενϋργεια τη διατηρεύ υψηλό και διαδύδει τη
φωτιϊ. Μια χημικό αντύδραςη μπορεύ να γύνει μϋςα από ϋνα ςύνολο ςταδύων
και το τελικό προώόν εύναι ϋνασ ςυνδυαςμόσ ατόμων ςε ενεργειακϊ
ςταθερότερα μόρια. Αυτϊ τα χαρακτηριςτικϊ τησ χημικόσ καύςησ απαντούν
και ςτισ πυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ. ΢υμπαγεύσ-ςταθερού πυρόνεσ προκύπτουν
από μια αντύδραςη ό από ϋναν «καταρρϊκτη» αντιδρϊςεων που
προκαλούνται και διαδύδονται από υψηλό θερμοκραςύα. Οι διαφορϋσ χημικόσ
και θερμοπυρηνικόσ φλόγασ, ϋγκεινται τόςο ςτη φύςη των αντιδρϐντων και
προώόντων όςο και ςτην τϊξη μεγϋθουσ. ΢ε θερμοκραςύα 10 7 Κ η
θερμοπυρηνικό φλόγα εύναι τουλϊχιςτον 104 θερμότερη και 106 ιςχυρότερη
ωσ πηγό ενεργεύασ από τη χημικό φλόγα .

164
 Πρόβλημα 13

Πυρηνικό ΢ύντηξη

Αντιδραςτόρασ ςύντηξησ χρηςιμοποιεύ ωσ καύςιμο δευτϋριο 21Η

μετατρϋποντασ το ςε όλιο 42Ηe . Ο αντιδραςτόρασ παρϊγει ηλεκτρικό
ενϋργεια με ςυνολικό απόδοςη 25%. Αν η παραγόμενη ηλεκτρικό ιςχύσ εύναι
106 kW, να βρεθεύ το πλόθοσ των πυρόνων δευτερύου που απαιτούνται για τη
λειτουργύα του αντιδραςτόρα ανϊ ημϋρα.
Δύδονται: οι ατομικϋσ μϊζεσ του δευτερύου και του ηλύου ύςεσ με 2,01410u και
4,002603u αντύςτοιχα, 1u =931,5 MeV/c2 και 1eV= 1,6·10-19J

Λύςη
Η αντύδραςη ςύντηξησ που γύνεται ςτον αντιδραςτόρα εύναι:
2 21Η  42Ηe (1)
Η απόδοςη του αντιδραςτόρα ιςούται με το πηλύκο τησ ωφϋλιμησ ηλεκτρικόσ
ιςχύοσ που παρϊγεται προσ την προςφερόμενη, από τη διαδικαςύα ςύντηξησ,
ιςχύ , από τον αντιδραςτόρα
Ρηλ Ρηλ 106 kW
α= ⇒ Ραντιδρ = ⇒ Ραντιδρ =
Ραντιδρ α 0,25
⇒ Ραντιδρ = 4·109 W
Η απαραύτητη ανϊ ημϋρα ενϋργεια που πρϋπει να αποδϐςει ο αντιδραςτόρασ
εύναι:
Ε0λ
Ραντιδρ = ⇒ Εολ= Ραντιδρ·t ⇒
t
⇒ Εολ = 4·109 W·24·3600 s ό
⇒ Εολ = 3,456 · 1014 J

Θα υπολογύςουμε την ενϋργεια που εκλύεται κατϊ την αντύδραςη 1.

H He
ΔΜ = Μαντιδρ – Μπροώόντ = 2· Mπυρ - Mπυρ =
H He H He
=2·( Mατ -1me) – ( Mατ -2me)= 2 Mατ - 2me - Mατ + 2me
H He
⇒ ΔΜ= 2· Mατ - Mατ = 2·2,01410u- 4,002603u ⇒
⇒ ΔΜ=0,0256 u Σότε:

165
 Q = 0,0256·931,5 MeV ό Q= 23,844 MeV
Αν Ν το πλόθοσ των αντιδρϊςεων που πρϋπει να γύνουν μϋςα ςε μια ημϋρα θα
ιςχύει:
Ε0λ 3,456∙1014 J
Εολ= Ν·Q ⇒ N = ⇒ N= ⇒
Q 23,844 MeV
3,456∙1014 J
⇒N= ⇒ N= 9,06·1025 αντιδρϊςεισ
23,844∙106 ∙1,6∙10-19
Από τη ςτοιχειομετρύα τησ αντύδραςησ 1 βλϋπουμε ότι ςε κϊθε αντύδραςη
ςυμμετϋχουν 2 πυρόνεσ 21Η , ςυνεπϐσ το ζητούμενο πλόθοσ των πυρόνων
δευτερύου θα εύναι:

ΝΔ= 2·Ν = 2· 9,06·1025 ⇒

ΝΔ= 1,812·1025 πυρόνεσ

4.22 Βαςικϋσ αρχϋσ ραδιοχρονολόγηςησ

Ραδιοχρονολόγηςη : εύναι η εφαρμογό των ραδιενεργϐν διαςπϊςεων που

ϋχει ςαν αντικεύμενο τη χρονολόγηςη κυρύωσ οργανικϐν δειγμϊτων και
πετρωμϊτων.
Για την εύρεςη τησ ηλικύασ οργανικϐν δειγμϊτων χρηςιμοποιεύται ο 146C
ενϐ για τη χρονολόγηςη γεωλογικϐν δειγμϊτων χρηςιμοποιεύται το αςταθϋσ
ιςότοπο του καλύου 40
19K .

Φρονολόγηςη οργανικϐν δειγμϊτων

Η κοςμικό ακτινοβολύα προκαλεύ πυρηνικϋσ αντιδρϊςεισ ςτα ανϐτερα

ςτρϐματα τησ ατμόςφαιρασ με αποτϋλεςμα τη δημιουργύα του αςταθούσ
ιςοτόπου του ϊνθρακα 146C . Η αναλογύα του 146C προσ το ςυνηθιςμϋνο
ςταθερό ιςότοπο 126C παραμϋνει ςταθερό ςτην ατμόςφαιρα και ύςη με
1.3 ·10-12.

166
 14
6C
΢ε όλουσ τουσ ζωντανούσ οργανιςμούσ η αναλογύα του 12C εύναι η ύδια
6
λόγω τησ ςυνεχούσ πρόςληψησ και αποβολόσ ϊνθρακα από και προσ το
περιβϊλλον.

Με το θϊνατο του οργανιςμού η πρόςληψη 146C ςταμϊτα, με ςυνϋπεια η

αναλογύα μϊζασ ςυνεχϐσ να μικραύνει λόγω τησ διϊςπαςησ β- του 146C ,με
χρόνο ημιζωόσ 5.700 ± 40 χρόνια .

14 14 0
6C  7N + -1
e + ve

Προςδιορύζοντασ το ςημερινό ποςοςτό του 146C ωσ προσ τον 126C ςτο

οργανικό δεύγμα, μπορούμε να υπολογύςουμε το χρόνο που ϋχει περϊςει από
τη ςτιγμό που ςταμϊτηςε η πρόςληψη 146C , δηλαδό να υπολογύςουμε την
ηλικύα του δεύγματοσ.
Η μϋθοδοσ εύναι αρκετϊ ακριβόσ για δεύγματα ηλικύασ 1000 ετϐν ϋωσ
περύπου 30.000 χρόνια. Για μεγαλύτερα χρονικϊ διαςτόματα η ακρύβεια τησ
μεθόδου μειϐνεται ςημαντικϊ.

167
Ραδιοχρονολόγηςη γεωλογικϐν δειγμϊτων

Σο πϋτρωμα περιεύχε μόνο το αςταθϋσ ιςότοπο 40

19K αρχικϊ. Σο ιςότοπο αυτό
40
υφύςταται διϊςπαςη β ςχηματύζοντασ 18Ar με χρόνο ημιζωόσ
-

1.248 ·109 χρόνια.

40 40 0
19K  18Ar + -1
e + ve

΢υγκρύνοντασ το ςημερινό ποςοςτό του 40 40

19K ωσ προσ το 18Ar που
ςχηματύςτηκε, μπορούμε να υπολογύςουμε την ηλικύα.
Η μϋθοδοσ δουλεύει καλϊ για μια χρονικό περύοδο από 200·106 χρόνια ϋωσ
περύπου την ηλικύα ςχηματιςμού τησ Γησ.

4.23 Φρονολόγηςη με 14C

Οι ζωντανού οργανιςμού προςλαμβϊνουν τον ϊνθρακα ςε όλη τη διϊρκεια τησ
ζωόσ τουσ. Ο κοινόσ ϊνθρακασ, το ιςότοπο 15C απορροφϊται από τα φυτϊ
που προςλαμβϊνουν το αϋριο διοξεύδιο του ϊνθρακα από τον αϋρα, και από
τα ζϐα, τα οπούα τρϐνε τα φυτϊ (ό τα ςαρκοφϊγα ζϐα που τρϐνε τα
φυτοφϊγα). Λόγω τησ κοςμικόσ ακτινοβολύασ, μερικόσ από τον ϊνθρακα τησ
ατμόςφαιρασ εύναι το ιςότοπο 14C. Ένασ οργανιςμόσ προςλαμβϊνει και 14C
και 12C και η αναλογύα των ποςοςτϐν του 12C προσ τον 14C εύναι ςταθερό ςτη
διϊρκεια τησ ζωόσ του οργανιςμού επειδό η αναλογύα εύναι ςταθερό και ςτην
ατμόςφαιρα. Όταν ϋνασ οργανιςμόσ πεθαύνει δεν προςλαμβϊνει πλϋον 14C
και ο ςυςςωρευμϋνοσ 14C αρχύζει να αποςυντύθεται. Ο ρυθμόσ αποςύνθεςησ
του 14C εύναι ςταθερόσ. Ο χρόνοσ για αποςυντεθεύ το μιςό του 14C ςε N14
εύναι 5730 χρόνια και ςυνεπϐσ η ημιζωό του ϊνθρακα εύναι 5730 χρόνια. Η
χρονολόγηςη με 14C χρηςιμοποιεύ αυτό το ςταθερό ρυθμό αποςύνθεςησ για
να καθορύςει την ηλικύα των υλικϐν που εμπεριϋχουν ϊνθρακα. Η διαδικαςύα
τησ ραδιενεργού αποςύνθεςησ του 14C οδηγεύ ςτην εκπομπό ραδιενεργϐν
μορύων που μπορούν να μετρηθούν. Εξετϊζουμε το ποςοςτό ραδιενεργϐν
εκπομπϐν ςε ϋνα δεύγμα ςυγκρινόμενο με το ποςοςτό των εκπομπϐν που
αναμϋνονται από ϋναν ζωντανό οργανιςμό (15 μόρια ανϊ λεπτό ανϊ
γραμμϊριο ϊνθρακα). Η μϋθοδοσ μπορεύ θεωρητικϊ να χρηςιμοποιηθεύ ςε
οιοδόποτε δεύγμα που περιϋχει ϊνθρακα. ΢την περύπτωςη των οςτϐν,
υπϊρχει πιθανότητα η τεχνικό αυτό να μη δουλϋψει καλϊ λόγω των χημικϐν
μετατροπϐν κατϊ τη διαδικαςύα τησ απολύθωςησ. ΢υνόθωσ , θεωρεύται ο
ξυλϊνθρακασ ωσ το καλύτερο δεύγμα. Ένα ιδιαύτερο πρόβλημα που ϋχει

168
προκύψει κατϊ τη χρονολόγηςη με ραδιενεργό ϊνθρακα εύναι η διακύμανςη
του ποςοςτού ατμοςφαιρικού ϊνθρακα λόγω ρύπανςησ, αλλϊ
ακολουθϐντασ κϊποιεσ νϋεσ τεχνικϋσ μπορεύ εν μϋρει να ληφθεύ υπόψη ο
παρϊγοντασ αυτόσ.

Η χρονολόγηςη με 14C δουλεύει καλϊ για δεύγματα το πολύ μϋχρι 50.000

χρόνων. Δεύγματα παλαιότερα θα περιεύχαν λύγα ϊτομα 14C για να μπορϋςουν
να μετρηθούν.

4.24 Η χρονολόγηςη με κϊλιο-αργό(K-Ar)

Η μϋθοδοσ χρηςιμοποιεύ και αυτό τη διαδικαςύα τησ ραδιενεργού
αποςύνθεςησ, μόνο που εδϐ ϋνα ιςότοπο του 40Κ αποςυντύθεται ςτο αϋριο
40Ar, εμφανύζοντασ χρόνο ημιζωόσ 1,31 διςεκατομμύρια χρόνια. Επομϋνωσ, η

μϋθοδοσ αυτό μπορεύ να δϐςει καλϊ αποτελϋςματα για δεύγματα αρχαιότερα

των 100.000 χρόνων. Η χρονολόγηςη με κϊλιο-αργό χρειϊζεται βρϊχουσ που
169
δεν περιεύχαν οποιοδόποτε αϋριο αργό. Σα ηφαιςτειακϊ πετρϐματα
θεωρούνται ωσ το καλύτερο δεύγμα για τη μϋθοδο αυτό, δεδομϋνου ότι η
θερμότητα που παρϊγεται από τισ εκρόξεισ αφαιρεύ οποιοδόποτε αρχικό
αϋριο κϊλιο. Άρα, αν ςε ϋνα βρϊχο εντοπιςτεύ αϋριο αργό, θεωρούμε ότι εύναι
αποτϋλεςμα ραδιενεργού διϊςπαςησ. Η ηλικύα του ηφαιςτειακού
πετρϐματοσ μπορεύ να προςδιοριςτεύ με μελϋτη των ποςοςτϐν αργού-
καλύου (μϋςω μϋτρηςησ χρόνων υποδιπλαςιαςμού που ϋχουν περϊςει). Με
τη μϋθοδο αυτό μπορούμε να υπολογύςουμε μια χρονολογύα η οπούα
βαςύζεται ςτη ςχϋςη ενόσ απολιθϐματοσ που βρϋθηκε ςε διϊφορα επύπεδα
ηφαιςτειακόσ τϋφρασ. Έτςι, εϊν εντοπιςτεύ ϋνα απολύθωμα ςτη μϋςη
απόςταςη μεταξύ 2 ςτρωμϊτων με χρονολογύεσ ϋςτω 3,6 και 3,5
εκατομμύρια χρόνια πριν, ςτο απολύθωμα μπορούμε να ορύςουμε μια
χρονολογύα περύπου ςτα 3,55 εκατομμύρια χρόνια πριν. Η μϋθοδοσ δουλεύει
καλύτερα ςε θϋςεισ με ςυχνϋσ ηφαιςτειακϋσ εκρόξεισ.
Μια νεότερη μϋθοδοσ, παραλλαγό τησ προαναφερθεύςασ, εύναι εκεύνη του
αργού-αργού, με μελϋτη ραδιενεργού διϊςπαςησ του 39Ar ςτο 40Ar. Λόγω τησ
τεχνολογύασ των λϋιζερ, η μϋθοδοσ αυτό μπορεύ να εφαρμοςτεύ και ςε πϊρα
πολύ μικρϊ δεύγματα.

4.25 Δενδροχρονολογύα με δευτεριωμϋνο νερό

Σα δϋνδρα όταν φθϊςουν ςτην πλόρη ανϊπτυξό τουσ ϋχουν βαςικϋσ
διακριτϋσ ςτιβϊδεσ ςτρϐςεων κυττϊρων που οφεύλονται ςτην περικλινό
ανϊπτυξη των τοιχωμϊτων τουσ. Σα γνωςτϊ ςε όλουσ μασ δαχτυλύδια ςτουσ
κορμούσ των δϋνδρων εύναι το δευτερογενϋσ ξύλωμα (ό ξύλο), το οπούο κϊθε
ϋτοσ δημιουργεύ και ϋνα νεότερο δακτύλιο, με τη δρϊςη του καμβύου προσ τα
ϋξω. Υυςικϊ το πϊχοσ των δευτερογενϐν ξυλωμϊτων εύναι ςυνϊρτηςη του
χρόνου ζωόσ τουσ. Έτςι , με τη χρόςη του ραδιενεργού ιςοτόπου δευτερύου
χρηςιμοποιϐντασ το ωσ δευτεριωμϋνο νερό, μπορούμε να μετρόςουμε την
κατανομό του επύ του ξυλϐματοσ και επομϋνωσ να εξϊγουμε ςυμπερϊςματα
για την ηλικύα του δϋνδρου. Αυτό μπορεύ να επιτευχθεύ γιατύ το ξύλωμα εύναι
ο ιςτόσ που μεταφϋρει νερό ςε ϋναν φυτικό οργανιςμό. Βεβαύα,
δενδροχρονολογύα δεν καθύςταται δυνατό να γύνει ςτην περύπτωςη των
δϋνδρων που εντϊςςονται ςτην τροπικό ζϐνη, αφού δεν εμφανύζουν

170
ετόςιουσ δακτυλύουσ(η κλιματικό-εποχιακό αλλαγό δύνει το ερϋθιςμα για τη
δημιουργύα των δακτυλύων).

4.26 Μϋθοδοσ χρονολόγηςησ Fission-track

Η μϋθοδοσ αυτό ςτηρύζεται ςτη μϋτρηςη των «τροχιϐν» που αφόνουν οι
ραδιενεργϋσ διαςπϊςεισ του ουρανύου προσ μόλυβδο, ςτα κοιτϊςματα
οψιανού. Δεδομϋνου ότι οι διαςπϊςεισ ςυμβαύνουν με ϋνα ςταθερό ρυθμό,
μπορούμε να υπολογύςουμε την ηλικύα του οψιανού μετρϐντασ τον αριθμό
των τροχιϐν.

4.27 Θερμοφωταύγεια

Η μϋθοδοσ αυτό ςτηρύζεται ςτη ςυςςϐρευςη παγιδευμϋνων ηλεκτρονύων

από αντικεύμενα που ϋχουν θερμανθεύ. Έτςι, υλικϊ με κρυςταλλικό δομό
περιϋχουν αρκετϊ ραδιενεργϊ ςτοιχεύα όπωσ ουρϊνιο, θόριο και κϊλιο. Κατϊ
τη ραδιενεργό διϊςπαςη των ςτοιχεύων αυτϐν με διϊςπαςη εύτε α, εύτε β,
εύτε γ , τα ςωματύδια που προκύπτουν βομβαρδύζουν τον κρύςταλλο και
μετατοπύζονται τα ηλεκτρόνια, τα οπούα παγιδεύονται ςε κοιλότητεσ ωσ επύ
το πλεύςτον, του πλϋγματοσ. Με το πϋραςμα του χρόνου, ο αριθμόσ των
παγιδευμϋνων ηλεκτρονύων αυξϊνεται. Σα ηλεκτρόνια ϋχουν την ικανότητα
να ξεφύγουν και να μηδενύςουν το ρολόι του χρόνου μόνο αν θερμανθεύ
γρόγορα ςε θερμοκραςύα μεγαλύτερη των 500ο C, και καθϐσ γύνεται αυτό, το
φωσ που εκπϋμπουν ονομϊζεται θερμοφωταύγεια. Σα δεύγματα που ςυνόθωσ
χρονολογούνται με θερμοφωταύγεια εύναι υλικϊ με κρυςταλλικό δομό , όπωσ
εύδη κεραμικόσ (αγγεύα και ςυναφό εύδη από πηλό και χϐμα). Αν το δεύγμα

171
μασ εμπεριϋχεται ςε χϐμα, όπωσ ςυμβαύνει τισ περιςςότερεσ φορϋσ, η
ραδιϋνεργεια που εκπϋμπεται από τισ προςμύξεισ του, διαφϋρει από αυτό του
περιβϊλλοντοσ(του χϐματοσ)
Αξύζει να επιςημανθεύ ότι με τη μϋθοδο αυτό, μετρϊται και η ραδιενϋργεια
του εδϊφουσ, ςε περιπτϐςεισ που εύναι δύςκολο να μεταφερθεύ τμόμα του
ςτο εργαςτόριο, που υπό ιδανικϋσ ςυνθόκεσ υπολογύζεται με το θϊψιμο μιασ
μικρόσ κϊψουλασ, που εμπεριϋχει υλικό ευαύςθητο ςτη ραδιενϋργεια και
αφόνεται για ϋνα χρόνο και βϊςει του φωτόσ που εκπϋμπεται, δύδει
αποτελϋςματα.
Η μϋθοδοσ θερμοφωταύγειασ μπορεύ να διακρύνει διαφορϋσ ανϊμεςα ςε
γνόςιο αντικεύμενο και ςε ϋνα κύβδηλο, καταςκευαςμϋνο μϋςα ςτα τελευταύα
100 χρόνια.
Δυςτυχϐσ, η μϋθοδοσ αυτό εμφανύζει διϊφορεσ περιπλοκϋσ και
χρηςιμοποιεύται ςε περιπτϐςεισ που δεν καθύςταται δυνατό η χρονολόγηςη
με ραδιενεργό ϊνθρακα, κυρύωσ επειδό το δεύγμα εκτιμϊται να ϋχει ηλικύα
πϋραν των ορύων του εύρουσ εφαρμογόσ τησ ραδιενεργούσ διϊςπαςησ.

4.28 Ηλεκτρονικόσ παραμαγνητικόσ ςυντονιςμόσ

(ESR)

Η μϋθοδοσ αυτό εκτιμϊ τα ραδιενεργϊ ϊτομα που παγιδεύονται ςε

κρυςτϊλλουσ αςβεςτύτη, που βρύςκουμε κυρύωσ ςε οςτϊ και ςε όςτρακα. Με
τη μϋθοδο αυτό το δεύγμα τοποθετεύται μϋςα ςε ϋνα ιςχυρό μαγνητικό πεδύο.
Καθϐσ η ϋνταςη του πεδύου μεταβϊλλεται, η ενϋργεια που απορροφϊται από
το δεύγμα μασ δύδει ϋνα φϊςμα από οπούο μετρϊται ο αριθμόσ των
ηλεκτρονύων που ϋχουν παγιδευθεύ εκεύ. Σο πλεονϋκτημα τησ μεθόδου αυτόσ
ςε ςχϋςη με τη θερμοφωταύγεια , εύναι το γεγονόσ ότι απαιτεύ πολύ μικρϋσ
ποςότητεσ δεύγματοσ , κατϊ πολύ μικρότερα του γραμμαρύου και εύναι
λιγότερο καταςτροφικό ςτο δεύγμα μασ. Από την ϊλλη πλευρϊ όμωσ, η
θερμοφωταύγεια εύναι περιςςότερο ευαύςθητη . Δουλεύει καλϊ για δεύγματα
νεότερα των 300.000 χρόνων.

172
 Πρόβλημα 14

Ραδιοχρονολόγηςη
Κατϊ την ανϊλυςη αρχαιολογικού δεύγματοσ που περιϋχει 1,8 g ϊνθρακα
μετρόθηκαν 626,4 διαςπϊςεισ την ϐρα. Δεδομϋνου ότι η ενεργότητα του
ατμοςφαιρικού ϊνθρακα οφειλόμενη ςτον 146C εύναι 0,255 Bq ανϊ
γραμμϊριο ϊνθρακα και ο χρόνοσ υποδιπλαςιαςμού του 146C εύναι 5730
χρόνια, να υπολογιςτεύ η ηλικύα του αρχαιολογικού δεύγματοσ
• Δύδεται: ln2=0,693 και ln0,379= -0,97

Λύςη

Οι 626,4 διαςπϊςεισ την ϐρα ιςοδυναμούν με :

624,4 διαςπ
ό 0,714 Bq. Επειδό η ενεργότητα του
3600 s
δεύγματοσ εύναι ανϊλογη προσ το πλόθοσ των πυρόνων και αυτό προσ τη
μϊζα του δεύγματοσ,
μετατρϋπουμε την ενεργότητα του δεύγματοσ ϐςτε να αντιςτοιχεύ ςε 1g
ϊνθρακα.
΢ε 1,8g ϊνθρακα αντιςτοιχεύ ενεργότητα 0,714 Bq
΢ε 1g -»- -»- -»- x;

1,8 g 0,714 Bq 0,714 Bq ΔΝ

Ιςχύει: = ⇒ x= ό = 0,0967 Bq
1g x 1,8 g Δt

ΔΝ
Σότε ιςχύει: = 0,0967 Bq ⇒λ Ν = 0,0967 Bq (1)
Δt
ΔΝ
και = 0,255 Bq ⇒ λΝ0= 0,255 Bq (2)
Δt 0

Διαιρϐντασ κατϊ μϋλη τισ (1) και (2) παύρνουμε:

λΝ
= ⇒ Ν = Ν0·0,379
λ Ν0
Όμωσ: Ν = Ν0·e-λt ⇒0,379 Ν0 = Ν0·e-λt ⇒
ln 0,379 = ln (e-λt) ⇒ -λt = -0,97 ⇒
⇒ t = 0,97⇒ t = 1,4 T1/2 ⇒ t = 8020 χρόνια

173
4.28 Μια εφαρμογό τησ ραδιενϋργειασ
Αρκετϋσ ςημαντικϋσ πληροφορύεσ γύρω από την ιςτορύα του πλανότη, αλλϊ
και για την ανθρϐπινη ιςτορύα μπορούν να δοθούν από τα φυςικϊ
ραδιοώςότοπα. Η ςημερινό αφθονύα των ραδιενεργϐν ιςοτόπων μασ δύνει τη
δυνατότητα να εκτιμόςουμε την ηλικύα των ςτοιχεύων. Έςτω, ότι κατϊ τη
νουκλεοςύνθεςη δημιουργόθηκαν ύςεσ ποςότητεσ 235 238
92U και 92U τότε η
ςημερινό διαφορϊ ωσ προσ τη ςχετικό αφθονύα των δύο ιςοτόπων του
ουρανύου ςτη φύςη οφεύλεται ςτο μικρότερο μϋςο χρόνο ζωόσ του235
92U

235 235
τ 92U = 10.5 ·108 y < τ 92U = 6.51· 109 χρόνια

Αν επομϋνωσ Σ εύναι ο χρόνοσ που ϋχει παρϋλθει από την εποχό κατϊ την
οπούα δημιουργόθηκαν τα ςτοιχεύα, τότε ο λόγοσ τησ αφθονύασ των δύο
ιςοτόπων πρϋπει να δύνεται ςόμερα από το λόγο:
T
238 τ 238 U
N 92U e 92
235U = T
N 92
τ 235 U
e 92

ό
238 U 235 238
N 92 τ 92U τ 92U
Σ = ln 235 U 238U 235U
N 92 τ 92 -τ 92

238
N 92U
που από την παρατηρούμενη ςχετικό αφθονύα 235U ≅ 140 δύνει την ηλικύα
N 92
του φυςικού ουρανύου ωσ Σ≅ 5·109 χρόνια.

174
 Κεθάλαιο 5

Η αξιολόγηςη τησ γνϐςησ

΢κοπόσ :
 Να δϊςει κατ’ αρχιν ςτο διδάςκοντα κακθγθτι ζνα
εργαλείο αξιολόγθςθσ τθσ γνϊςθσ που απζκτθςαν
οι μακθτζσ του ςτο ςυγκεκριμζνο αντικείμενο τθσ
« Ραδιενζργειασ και των ρυκμϊν διάςπαςθσ ».
 Να αποτελζςει ζνα ςαφζσ και πλιρεσ παράδειγμα
τρόπου ελζγχου τθσ αποκτθκείςασ γνϊςθσ ςε
κάποιο γνωςτικό αντικείμενο, ϊςτε ο διδάςκων να
μπορζςει να δθμιουργιςει ο ίδιοσ αργότερα
ανάλογα μζςα αξιολόγθςθσ τθσ γνϊςθσ ςε όποιο
γνωςτικό αντικείμενο χρειαςτεί για τουσ μακθτζσ
του.

175
176
5.1 Ερωτόςεισ πολλαπλόσ επιλογόσ

1. Οι πυρόνεσ με μεγϊλο μαζικό αριθμό Α, παρουςιϊζουν ςταθερότητα

όταν ϋχουν:
α) περιςςότερα πρωτόνια παρϊ νετρόνια
β) περιςςότερα νετρόνια παρϊ πρωτόνια
γ) ύςο πλόθοσ πρωτονύων και νετρονύων
δ) όςο το δυνατό λιγότερα νετρόνια

2. Κατϊ τη διϊςπαςη α, ςυμβαύνει εκπομπό από το μητρικό πυρόνα

α) ενόσ πρωτονύου
β) ενόσ ηλεκτρονύου
γ) ενόσ φωτονύου
δ) ενόσ πυρόνα ηλύου

3. Κατϊ τη διϊςπαςη α
α) ο μαζικόσ αριθμόσ μειϐνεται κατϊ 2 και ο ατομικόσ αριθμόσ
κατϊ 4
β) ο ατομικόσ αριθμόσ μειϐνεται κατϊ 2 και ο μαζικόσ αριθμόσ
κατϊ 4
γ) ο θυγατρικόσ πυρόνασ εύναι ιςότοποσ του αρχικού
δ) ο μαζικόσ και ο ατομικόσ αριθμόσ δε μεταβϊλλονται

4. Δε ςυμβαύνει μεταςτοιχεύωςη
α) ςε όλεσ τισ ραδιενεργϋσ διαςπϊςεισ
β) ςτη διϊςπαςη α
γ) ςτη διϊςπαςη β
δ) ςτη διϊςπαςη γ

177
5. Ο θυγατρικόσ πυρόνασ που προκύπτει από μια διϊςπαςη α, ϋχει :
α) 1 πρωτόνιο και 1 νετρόνιο περιςςότερα από το μητρικό
πυρόνα
β) 2 πρωτόνια και 4 νετρόνια λιγότερα από το μητρικό πυρόνα
γ) 1 πρωτόνιο λιγότερο και 1 νετρόνιο περιςςότερο από το
μητρικό πυρόνα
δ) 2 πρωτόνια και 2 νετρόνια λιγότερα από το μητρικό πυρόνα

6. Κατϊ τη διϊςπαςη α
α) η μϊζα του μητρικού πυρόνα εύναι μικρότερη από το
ϊθροιςμα των μαζϐν του θυγατρικού και του ςωματύου α
β) η μϊζα του μητρικού πυρόνα εύναι μεγαλύτερη από το
ϊθροιςμα των μαζϐν του θυγατρικού και του ςωματύου α
γ) η μϊζα του μητρικού πυρόνα εύναι ύςη με το ϊθροιςμα των
μαζϐν του θυγατρικού και του ςωματύου α
δ) ο θυγατρικόσ πυρόνασ ϋχει πϊντα μεγαλύτερη μϊζα από το
μητρικό

7. Κατϊ τη διϊςπαςη α
α) η κινητικό ενϋργεια των προώόντων εύναι ύςη με την κινητικό
ενϋργεια του μητρικού πυρόνα
β) η κινητικό ενϋργεια των προώόντων εύναι μικρότερη από την
κινητικό ενϋργεια του μητρικού πυρόνα
γ) η κινητικό ενϋργεια των προώόντων εύναι μεγαλύτερη από
την κινητικό ενϋργεια του μητρικού πυρόνα
δ) ο θυγατρικόσ πυρόνασ ϋχει πϊντα μεγαλύτερη κινητικό
ενϋργεια από το ςωμϊτιο α

8. Ποια από τισ ακόλουθεσ αντιδρϊςεισ περιγρϊφει διϊςπαςη α

α) 226
88Ra  222
86Rn + 42He
β) 23892U  234
90Th + 42He
γ) 146C  147N + -10e + ve
218 218
δ) 84Po *  84Po + γ

178
9. Ποια από τισ ακόλουθεσ αντιδρϊςεισ περιγρϊφει διϊςπαςη α
α) ΑΖΦ  Ζ+1ΑY + -10e + ve
Α
β) ΑΖΦ  Ζ-1
Y + +10𝑒 + ve
γ) ΑΖΦ *  Α
ΖΦ +γ
Α-4
δ) ΑΖΦ  Ζ-2
Y + 4
2He

10. ΢τη διϊςπαςη β-, εκπϋμπεται από το μητρικό πυρόνα

α) πυρόνασ ηλύου
β) φωτόνιο
γ) ηλεκτρόνιο και το αντινετρύνο του
δ) ποζιτρόνιο και το νετρύνο του ηλεκτρονύου

11. Η αςθενόσ αλληλεπύδραςη μεταξύ των quarks εύναι υπεύθυνη για

α) όλεσ τισ ραδιενεργϋσ διαςπϊςεισ
β) τη διϊςπαςη α
γ) τη διϊςπαςη β
δ) τη διϊςπαςη γ

12. Κατϊ τη διϊςπαςη β-

α) ο μαζικόσ αριθμόσ μειϐνεται κατϊ 1 και ο ατομικόσ αριθμόσ
παραμϋνει αμετϊβλητοσ
β) ο ατομικόσ αριθμόσ και ο μαζικόσ αυξϊνονται κατϊ 1
γ) ο ατομικόσ και ο μαζικόσ αριθμόσ παραμϋνουν αμετϊβλητοι
δ) ο ατομικόσ αριθμόσ αυξϊνεται κατϊ 1 και ο μαζικόσ
παραμϋνει αμετϊβλητοσ

13. Ποια από τισ ακόλουθεσ αντιδρϊςεισ περιγρϊφει διϊςπαςη β-

α) 146C  147N + -10e + ve
β) 226
88Ra 
222
86Rn + 42He
γ) 238
92U  234
88Th + 42He
14 14
δ) 7Ν  6N + +10𝑒 + ve

179
14. Κατϊ τη διϊςπαςη β +
α) ο ατομικόσ αριθμόσ μειϐνεται κατϊ 1 και ο μαζικόσ
παραμϋνει αμετϊβλητοσ
β) ο ατομικόσ και ο μαζικόσ αριθμόσ παραμϋνουν αμετϊβλητοι
γ) ο ατομικόσ αριθμόσ αυξϊνεται κατϊ 1 και ο μαζικόσ
παραμϋνει αμετϊβλητοσ
δ) ο ατομικόσ αριθμόσ αυξϊνεται κατϊ 1

15. ΢τη διϊςπαςη β+, εκπϋμπεται από το μητρικό πυρόνα

α) ποζιτρόνιο και το νετρύνο του ηλεκτρονύου
β) πυρόνασ ηλύου
γ) φωτόνιο
δ) ηλεκτρόνιο και το αντινετρύνο του

16. Ποια από τισ ακόλουθεσ αντιδρϊςεισ περιγρϊφει διϊςπαςη β-

α ) 226 222
88Ra  86Rn + 2He
4

β) 146C  147N + -10e + ve

14 14
γ) 7Ν  6N + +10e + ve
238 234
δ) 92U  88Th + 42He

17. Κατϊ τη διϊςπαςη γ , ο μητρικόσ και ο θυγατρικόσ πυρόνασ ϋχουν

α)διαφορετικό αριθμό νουκλεονύων
β) διαφορετικό αριθμό πρωτονύων
γ) διαφορετικό ενϋργεια
δ) διαφορετικό φορτύο

18. Κατϊ τη διϊςπαςη γ

α) ο ατομικόσ και ο μαζικόσ αριθμόσ παραμϋνουν αμετϊβλητοι
β) ο ατομικόσ αριθμόσ αυξϊνεται κατϊ 1 και ο μαζικόσ
παραμϋνει αμετϊβλητοσ
γ) ο μαζικόσ αριθμόσ μειϐνεται κατϊ 1 και ο ατομικόσ αριθμόσ
παραμϋνει αμετϊβλητοσ
δ) ο ατομικόσ αριθμόσ αυξϊνεται κατϊ 1

180
19. Κατϊ την αποδιϋγερςη ενόσ πυρόνα εκπϋμπεται
α) υπεριϐδησ ακτινοβολύα
β) φωτόνιο ενϋργειασ παρόμοιασ με την ενϋργεια των φωτονύων
των ατομικϐν φαινομϋνων
γ) φωτόνιο ακτύνων γ
δ) ορατό ακτινοβολύα

20. Ηλεκτρικό φορτύο φϋρουν

α) οι ακτύνεσ γ
β) τα ςωμϊτια α και β
γ) τα ςωμϊτια α και οι ακτύνεσ γ
δ) τα ςωμϊτια β και οι ακτύνεσ γ

21. Πιο διειςδυτικϋσ εύναι οι

α) ακτύνεσ α
β) ακτύνεσ β
γ) ακτύνεσ γ
δ) όλεσ οι ακτινοβολύεσ ϋχουν την ύδια διειςδυτικότητα

22. Δεν εκτρϋπονται από το μαγνητικό πεδύο

α) τα ςωμϊτια α
β) τα ςωματύδια β+
γ) τα ςωματύδια β-
δ) οι ακτύνεσ γ

23. ΢ε ποια από τισ ακόλουθεσ διαδοχικϋσ διαςπϊςεισ , προκύπτει

πυρόνασ ιςότοποσ του αρχικού
α) Μια διϊςπαςη α και μια β+
β) Δυο διαςπϊςεισ α και μια β-
γ) Μια διϊςπαςη α και μια β-
δ) Μια διϊςπαςη α και δύο β-

181
24. Ένασ πυρόνασ παθαύνει διαδοχικϊ μια διϊςπαςη α και μια β- . Ο
θυγατρικόσ πυρόνασ που προκύπτει θα ϋχει
α) 2 πρωτόνια και 4 νετρόνια λιγότερα
β) 1 πρωτόνιο και 3 νετρόνια λιγότερα
γ) 3 πρωτόνια και 4 νετρόνια λιγότερα
δ) 2 πρωτόνια και 4 νετρόνια περιςςότερα

25. Πυρόνασ υφύςταται διαδοχικϊ διϊςπαςη α, β- και γ. Η μϊζα του

θυγατρικού πυρόνα εύναι μικρότερη αυτόσ του αρχικού περύπου
κατϊ
α) 1 u
β) 2 u
γ) 4 u
δ) 8 u

26. Ποια από τισ επόμενεσ προτϊςεισ για την ακτινοβολύα γ εύναι
λανθαςμϋνη
α) εκτρϋπεται από το μαγνητικό πεδύο
β) ϋχει μικρό διειςδυτικό ικανότητα
γ) αποτελεύται από ςωματύδια με θετικό φορτύο
δ) τα φωτόνια τησ ακτινοβολύασ γ χϊνουν ςταδιακϊ την
ενϋργειϊ τουσ καθϐσ αλληλεπιδρούν με την ύλη

27. Ποια από τισ ακόλουθεσ προτϊςεισ για το ρυθμό μεταβολόσ του
αριθμού των αδιϊςπαςτων πυρόνων εύναι λανθαςμϋνη;
α) εύναι αρνητικόσ
β) εξαρτϊται από το εύδοσ των πυρόνων
γ) εύναι θετικόσ
δ) εξαρτϊται από τον αριθμό των αδιϊςπαςτων πυρόνων

182
28. Η ενεργότητα ενόσ ραδιενεργού δεύγματοσ
α) εκφρϊζει τον αριθμό των διαςπϊςεων που ςυμβαύνουν ςε 1 s
β) ιςούται με την απόλυτη τιμό του ρυθμού μεταβολόσ των
αδιϊςπαςτων πυρόνων του δεύγματοσ
γ) εύναι μϋγιςτη τη ςτιγμό που ξεκινούν οι ραδιενεργϋσ
διαςπϊςεισ
δ) όλα τα παραπϊνω

29. Η ενεργότητα ενόσ ραδιενεργού δεύγματοσ κϊποια ςτιγμό εύναι

ύςη με 105 Bq. Διπλϊςια ποςότητα μϊζασ από το ύδιο δεύγμα, την
ύδια ςτιγμό θα εύχε ενεργότητα
α) 104 Bq.
β) ½ · 105 Bq.
γ) 2 ·105 Bq.
δ) 106 Bq.

30. Ο χρόνοσ ημιζωόσ ενόσ ραδιενεργού δεύγματοσ εύναι 4 ημϋρεσ.

Αυτό ςημαύνει ότι :
α) μετϊ από 4 ημϋρεσ θα ϋχουν διαςπαςτεύ οι μιςού από τουσ
αρχικούσ πυρόνεσ
β) μετϊ από 8 ημϋρεσ θα ϋχουν διαςπαςτεύ οι μιςού από τουσ
αρχικούσ πυρόνεσ
3
γ) μετϊ από 4 ημϋρεσ θα ϋχουν διαςπαςτεύ τα των αρχικϐν
4
πυρόνων
1
δ) μετϊ από 24 ημϋρεσ θα ϋχουν μεύνει αδιϊςπαςτοι το των
6
αρχικϐν πυρόνων

31. Ο χρόνοσ ημιζωόσ ενόσ ραδιενεργού δεύγματοσ εύναι 10 χρόνια.

Μετϊ πόςο χρονικό διϊςτημα η αρχικό ενεργότητα του δεύγματοσ
θα ϋχει μειωθεύ ςτο 1/32 τησ αρχικόσ τιμόσ;
α) 20 χρόνια
β) 32 χρόνια
γ) 50 χρόνια
δ) 320 χρόνια

183
 1
32. Η ενεργότητα ενόσ δεύγματοσ μειϐνεται ςτο τησ αρχικόσ τιμόσ
8
μετϊ από χρονικό διϊςτημα 60 ημερϐν. ΢υνεπϐσ ο χρόνοσ
ημιζωόσ του ςτοιχεύου αυτού εύναι:
α) 15 ημϋρεσ
β) 20 ημϋρεσ
γ) 40 ημϋρεσ
δ) 30 ημϋρεσ

33. Αν ο χρόνοσ ημιζωόσ ενόσ ραδιενεργού δεύγματοσ εύναι 10 ημϋρεσ,

15
ςε πόςο χρονικό διϊςτημα θα ϋχουν διαςπαςτεύ τα του αρχικού
16
πλόθουσ των πυρόνων;
α) 20 ημϋρεσ
β) 40 ημϋρεσ
γ) 60 ημϋρεσ
δ) 80 ημϋρεσ

34. Ο χρόνοσ ημιζωόσ ενόσ ραδιενεργού ςτοιχεύου

α) μειϐνεται όςο μειϐνεται ο αριθμόσ των αδιϊςπαςτων
πυρόνων
β) αυξϊνεται όςο αυξϊνεται ο αριθμόσ των αδιϊςπαςτων
πυρόνων
γ) εύναι ςταθερόσ και εξαρτϊται μόνο από το εύδοσ των
ραδιενεργϐν πυρόνων
δ) εύναι ςχεδόν ςταθερόσ για όλα τα ραδιενεργϊ ςτοιχεύα

35. Η ενεργότητα ενόσ ραδιενεργού δεύγματοσ

α) εύναι ανϊλογη του πλόθουσ των πυρόνων που ϋχουν
διαςπαςτεύ
β) εύναι ανϊλογη του αριθμού των αδιϊςπαςτων πυρόνων
γ) εύναι αντιςτρόφωσ ανϊλογη τησ ςταθερϊσ διϊςπαςησ
δ) εύναι ανϊλογη του χρόνου ημιζωόσ

184
5.2 Ερωτόςεισ ςωςτού – λϊθουσ

΢ Λ
  1) Όςο αυξϊνεται ο ατομικόσ αριθμόσ του πυρόνα, τόςο χρειϊζονται
περιςςότερα νετρόνια ςε ςχϋςη με τα πρωτόνια για να
εξαςφαλιςθεύ η ςταθερότητα του πυρόνα.

  2) ΢ε όλεσ τισ ραδιενεργϋσ διαςπϊςεισ ϋχουμε μεταςτοιχεύωςη.

  3) Σο φαινόμενο τησ ραδιενϋργειασ ςε οριςμϋνεσ περιπτϐςεισ

επηρεϊζεται από εξωτερικούσ παρϊγοντεσ, όπωσ για παρϊδειγμα
πύεςη και θερμοκραςύα.

  4) Οι ακτινοβολύεσ α, β, γ και οι ακτύνεσ Φ εύναι πυρηνικϊ φαινόμενα.

  5) Αν ςε πυρόνα με μεγϊλο ατομικό αριθμό προςθϋςουμε πρωτόνια,

ο πυρόνασ κινδυνεύει να διαςπαςτεύ.

  6) Οι πυρόνεσ ανεξϊρτητα από τον ατομικό αριθμό τουσ, ϋχουν

περιςςότερα νετρόνια από ότι πρωτόνια.

  7) Σα νετρόνια ςταθεροποιούν τον πυρόνα διότι ςυμμετϋχουν ςτην

ιςχυρό αλληλεπύδραςη χωρύσ ταυτόχρονη αύξηςη τησ απωςτικόσ
δύναμησ Coulomb διότι εύναι αφόρτιςτα.

  8) Αν ο πυρόνασ 235
92U υποςτεύ διαδοχικϋσ 2 διαςπϊςεισ α και μια β ,
-

ο θυγατρικόσ πυρόνασ που θα προκύψει θα ϋχει ατομικό αριθμό 88

και μαζικό 230.

  9) Ένασ ραδιενεργόσ πυρόνασ παθαύνει διαδοχικϊ 2 διαςπϊςεισ α και

2 β+. Ο θυγατρικόσ που θα προκύψει θα ϋχει 6 πρωτόνια και 2
νετρόνια λιγότερα από τον αρχικό.

185
 10) Κατϊ τη διϊςπαςη α:

  α) Ο ατομικόσ αριθμόσ του θυγατρικού πυρόνα εύναι κατϊ 4

μικρότεροσ από τον ατομικό αριθμό του μητρικού.

  β) Ο θυγατρικόσ πυρόνασ που προκύπτει εύναι πϊντα ςε διεγερμϋνη

κατϊςταςη.

  γ) Η μϊζα του μητρικού πυρόνα εύναι μεγαλύτερη από το ϊθροιςμα

των μαζϐν του θυγατρικού πυρόνα και του ςωματύου α.

  δ) Η διαφορϊ μϊζασ αντιδρϐντων και προώόντων μετατρϋπεται εξ’

ολοκλόρου ςε κινητικό ενϋργεια του ςωματύου α.

11) ΢τη διϊςπαςη β- :

  α) Ο μαζικόσ αριθμόσ του θυγατρικού εύναι μεγαλύτεροσ κατϊ 1 από

το μαζικό του μητρικού.

  β) Μητρικόσ και θυγατρικόσ πυρόνασ διατηρούν τον ύδιο ατομικό

αριθμό.

  γ) Ο θυγατρικόσ πυρόνασ βρύςκεται ςε διεγερμϋνη κατϊςταςη.

  δ) Σο ηλεκτρόνιο που εκπϋμπεται προώπόρχε ςτο μητρικό πυρόνα.

  ε) Η εκπομπό ηλεκτρονύου ςυνοδεύεται από την εκπομπό ενόσ

νετρύνου.

  ςτ) Τπεύθυνη εύναι η αςθενόσ αλληλεπύδραςη μεταξύ των quarks του

νετρονύου.

12) Σο αντινετρύνο του ηλεκτρονύου:

  α) Παρϊγεται κατϊ τη διϊςπαςη β +.

  β) ΢υνοδεύεται από εκπομπό ποζιτρονύου.

  γ) Αλληλεπιδρϊ ϋντονα με την ύλη.

186
  δ) Ανιχνεύεται πολύ δύςκολα.

  ε) Προτϊθηκε από τον Pauli ϐςτε να ιςχύει η αρχό διατόρηςησ τησ

ορμόσ και τησ ενϋργειασ.

13) Οι ακτύνεσ γ :

  α) ΢υνοδεύονται πϊντα από μεταςτοιχεύωςη.

  β) Εκτρϋπονται από το μαγνητικό πεδύο.

  γ) Έχουν τη μεγαλύτερη διειςδυτικό ικανότητα.

  δ) ΢υνοδεύονται από εκπομπό ηλεκτρονύου ό ποζιτρονύου.

  ε) Εύναι φωτόνια με ςυχνότητα πολύ μεγαλύτερη από τα φωτόνια

του ορατού φωτόσ.

  ςτ) Παρϊγονται πϊντα από πυρόνεσ που υπϋςτηςαν διϊςπαςη α ό β

και βρύςκονται ςε διεγερμϋνη κατϊςταςη.

  14) Κατϊ τη διϊςπαςη β- ϋνα πρωτόνιο μετατρϋπεται ςε νετρόνιο.

  15) Κατϊ τη διϊςπαςη α, το φορτύο του θυγατρικού πυρόνα εύναι

μεγαλύτερο από το φορτύο του μητρικού πυρόνα.

  16) Η εξύςωςη p  n + e+ +ve περιγρϊφει διϊςπαςη β+.

  17) Οι ακτύνεσ γ αποτελούνται από φωτόνια πολύ μεγϊλησ ενϋργειασ.

  18) Οι ακτύνεσ β ϋχουν μεγαλύτερη διειςδυτικότητα από τα ςωμϊτια

α.

  19) Σα ςωμϊτια α εκτρϋπονται κατϊ τη διϋλευςό τουσ μϋςα από το

μαγνητικό πεδύο.

  20) Οι ακτύνεσ γ εύναι φορτιςμϋνα ςωματύδια.

187
  21) Η ταχύτητα των ακτύνων γ ςτο κενό εύναι μεγαλύτερη από την
ταχύτητα των ακτύνων Φ.

  22) Κατϊ την εκπομπό ακτύνων β-, δεν ιςχύει η αρχό διατόρηςησ του
φορτύου, διότι το ηλεκτρόνιο που εκπϋμπεται δεν προώπόρχε
ςτον πυρόνα.

  23) Κατϊ την ακτινοβολύα β , τα ηλεκτρόνια και τα ποζιτρόνια που

εκπϋμπονται ϋχουν ταχύτητεσ που μπορούν να φτϊςουν την
ταχύτητα του φωτόσ.

24) ΢τη ςχϋςη N = N0e-λt :

  α) Ν0 εύναι ο αριθμόσ των αδιϊςπαςτων πυρόνων τη χρονικό ςτιγμό

t = 0.

  β) Ν εύναι ο αριθμόσ των πυρόνων που ϋχουν διαςπαςτεύ τη χρονικό

ςτιγμό t.

  γ) t εύναι ο χρόνοσ ημιζωόσ.

  δ) Ν εύναι ο αριθμόσ των πυρόνων που παραμϋνουν αδιϊςπαςτοι τη

χρονικό ςτιγμό t.

  ε) Σο λ εύναι η ςταθερϊ διϊςπαςησ.

  ςτ) Η τιμό τησ ςταθερϊσ διϊςπαςησ εύναι μεγαλύτερη για πυρόνεσ που
διαςπϐνται με γρόγορο ρυθμό.

  ζ) ΢το S.I. η ςταθερϊ λ μετρϊται ςε s-1.

25) Η ενεργότητα ενόσ ραδιενεργού υλικού :

  α) Εύναι ύςη με λΝ.

  β) Εύναι ύςη με –λΝ.

  γ) Εξαρτϊται και από τη φύςη των διαςπϐμενων πυρόνων.

  δ) Εξαρτϊται από το αρχικό πλόθοσ Ν0 των αδιϊςπαςτων πυρόνων.

188
  ε) Έχει μονϊδα μϋτρηςησ ςτο S.I. το Becquerel.

  ςτ) Εύναι ανϊλογη του αριθμού Ν των αδιϊςπαςτων πυρόνων εκεύνη

τη χρονικό ςτιγμό.

  ζ) Εκφρϊζει το ρυθμό διαςπϊςεων ανϊ μονϊδα χρόνου.

26) Ο χρόνοσ ημιζωόσ Σ1/2 ενόσ ραδιενεργού υλικού :

  α) Εξαρτϊται από το εύδοσ των ραδιενεργϐν πυρόνων.

  β) Εύναι ανϊλογοσ τησ ςταθερϊσ διϊςπαςησ λ.

  γ) Έχει περύπου την ύδια τιμό για όλα τα ραδιενεργϊ υλικϊ.

  δ) Εξαρτϊται από τον αρχικό αριθμό Ν0 των αδιϊςπαςτων πυρόνων.

  ε) Μετριϋται με τισ ςυνόθεισ μονϊδεσ χρόνου.

ln 2
  ςτ) ΢υνδϋεται με τη ςταθερϊ διϊςπαςησ με τη ςχϋςη Σ1/2=
λ

  27) Αν ϋνασ πυρόνασ ϋχει χρόνο ημιζωόσ 1 μόνα, τότε μετϊ από 1
μόνα θα ϋχουν διαςπαςτεύ οι μιςού πυρόνεσ και μετϊ από 2
μόνεσ θα ϋχουν διαςπαςτεύ όλοι.

  28) Αν Σ1/2 εύναι ο χρόνοσ ημιζωόσ, τότε ςε t = 3 T1/2 θα ϋχει

διαςπαςτεύ το 75% του αρχικού πλόθουσ των πυρόνων.

189
190
5.3 Επαναληπτικϊ διαγωνύςματα

1ο Επαναληπτικό Διαγϐνιςμα

ΘΕΜΑ ΠΡΩΣΟ

• Για τισ ερωτόςεισ 1-5, να γρϊψετε ςτο τετρϊδιό ςασ τον αριθμό τησ
ερϐτηςησ και δύπλα το γρϊμμα που αντιςτοιχεύ ςτη ςωςτό απϊντηςη.

1.Δεν εκτρϋπονται από το μαγνητικό πεδύο

α) τα ςωμϊτια α
β) τα ςωματύδια β+
γ) τα ςωματύδια β-
δ) οι ακτύνεσ γ
(Μονϊδεσ 5)
2. ΢τη διϊςπαςη β+ , εκπϋμπεται από το μητρικό πυρόνα
α) ποζιτρόνιο και το νετρύνο του ηλεκτρονύου
β) πυρόνασ ηλύου
γ) φωτόνιο
δ) ηλεκτρόνιο και το αντινετρύνο του
(Μονϊδεσ 5)
3. Η αςθενόσ αλληλεπύδραςη μεταξύ των quarks εύναι υπεύθυνη για
α) όλεσ τισ ραδιενεργϋσ διαςπϊςεισ
β) τη διϊςπαςη α
γ) τη διϊςπαςη β
δ) τη διϊςπαςη γ
(Μονϊδεσ 5)

4. Ποια από τισ ακόλουθεσ προτϊςεισ για το ρυθμό μεταβολόσ του αριθμού
των αδιϊςπαςτων πυρόνων εύναι λανθαςμϋνη;
α) εύναι αρνητικόσ
β) εξαρτϊται από το εύδοσ των πυρόνων
γ) εύναι θετικόσ

191
 δ) εξαρτϊται από τον αριθμό των αδιϊςπαςτων πυρόνων
(Μονϊδεσ 5)

5.Να χαρακτηρύςετε καθεμιϊ από τισ παρακϊτω προτϊςεισ με το γρϊμμα ΢, αν

εύναι ςωςτϋσ ό με το γρϊμμα Λ αν εύναι λανθαςμϋνεσ.

α) Οι πυρόνεσ ανεξϊρτητα από τον ατομικό αριθμό τουσ, ϋχουν περιςςότερα

νετρόνια από ότι πρωτόνια. (Μονϊδα 1)
β) Σο αντινετρύνο του ηλεκτρονύου αλληλεπιδρϊ ϋντονα με την ύλη.
(Μονϊδα 1)
γ) Η ενεργότητα ενόσ ραδιενεργού υλικού εξαρτϊται από τη φύςη των
διαςπϐμενων πυρόνων (Μονϊδα 1)
δ) Αν ςε πυρόνα με μεγϊλο ατομικό αριθμό προςθϋςουμε πρωτόνια, ο
πυρόνασ κινδυνεύει να διαςπαςτεύ.
(Μονϊδα 1)
ε)Οι ακτύνεσ β ϋχουν μεγαλύτερη διειςδυτικότητα από τα ςωμϊτια α.
(Μονϊδα 1)

ΘΕΜΑ ΔΕΤΣΕΡΟ

α)Σο ραδιενεργό ιςότοπο 23490Th παθαύνει 3 διαδοχικϋσ διαςπϊςεισ α. Ποιοσ ο

ατομικόσ και ποιοσ ο μαζικόσ αριθμόσ του τελικού πυρόνα; (Μονϊδεσ 8)
β) Ραδιενεργό δεύγμα ϋχει αρχικϊ Ν0 πυρόνεσ. Πόςοι πυρόνεσ ϋχουν
διαςπαςτεύ την t= 2T1/2 ; (Μονϊδεσ 9)
γ) Αν η αρχικό ενεργότητα του δεύγματοσ εύναι 4·106 Bq , ποια η ενεργότητα
την t= 3 T1/2 (Μονϊδεσ 8)

ΘΕΜΑ ΣΡΙΣΟ

Ραδιενεργό δεύγμα παρουςιϊζει την t = 0 ενεργότητα 8,4·1011 Bq και μϋςα ςε

8 ημϋρεσ η ενεργότητα ϋχει μειωθεύ ςτο 25% τησ αρχικόσ τησ τιμόσ. Να
βρεύτε:
α) Σο χρόνο υποδιπλαςιαςμού
β) Σο αρχικό πλόθοσ πυρόνων Ν0
γ) Ποια η ενεργότητα του δεύγματοσ μετϊ από 28 ημϋρεσ;

192
 δ) Αν κατϊ τη διϊςπαςη εκπϋμπονται ςωμϊτια ενϋργειασ Q = 5 MeV, ποια η
ακτινοβολούμενη ιςχύσ μετϊ από 24 ημϋρεσ;
• Δύδονται: ln2=0,693 και 1eV= 1,6·10-19 J

ΘΕΜΑ ΣΕΣΑΡΣΟ

Πυρηνικό εργοςτϊςιο παραγωγόσ ηλεκτρικόσ ενϋργειασ , πραγματοποιεύ

ςύντηξη δευτερύου 21Η μετατρϋποντϊσ το ςε όλιο 42Η𝑒. Η απόδοςη τησ
εγκατϊςταςησ εύναι 50%. Αν η παραγόμενη ηλεκτρικό ιςχύσ εύναι 4·10 6 kW,
να βρεθεύ:
α) Η παραγόμενη ενϋργεια όταν ςχηματύζεται ϋνασ πυρόνασ 42Η𝑒 .
β) Σο πλόθοσ των πυρόνων ηλύου που παρϊγονται κατϊ τη λειτουργύα του
αντιδραςτόρα για μια ϐρα.
γ) Η μϊζα του παραγόμενου ηλύου ανϊ ϐρα .
Δύδονται: οι ατομικϋσ μϊζεσ του δευτερύου και του ηλύου ύςεσ με 2,01410 u
και 4,002603 u αντύςτοιχα, 1u = 931,5 MeV/c2 και 1eV = 1,6·10-19J,
ΝΑ = 6,023·1023 ϊτομα/mol, ABHe = 4

193
 ΑΠΑΝΣΗ΢ΕΙ΢

ΘΕΜΑ ΠΡΩΣΟ

1) δ 2) α 3) γ 4) γ
5. α) Λ β) Λ γ) ΢ δ) ΢ ε) ΢

ΘΕΜΑ ΔΕΤΣΕΡΟ

α) Ζ = 84 , A = 222
β) Νδιαςπ = 3/4 Ν0
γ) 5·105 Bq

ΘΕΜΑ ΣΡΙΣΟ

α) Σ1/2= 4 ημϋρεσ
β) Ν0=4,19·1017 πυρόνεσ
ΔΝ
γ) = 1,31·1010 Bq
Δt
δ) Ρ=1,05·10-2 W

ΘΕΜΑ ΣΕΣΑΡΣΟ

α) Q = 23,844 MeV
β) Ν = 7,55·1024 πυρόνεσ ηλύου
γ) 50,14 g ηλύου

194
 2ο Επαναληπτικό Διαγϐνιςμα

ΘΕΜΑ ΠΡΩΣΟ

• Για τισ ερωτόςεισ 1-5, να γρϊψετε ςτο τετρϊδιό ςασ τον αριθμό τησ
ερϐτηςησ και δύπλα το γρϊμμα που αντιςτοιχεύ ςτη ςωςτό απϊντηςη.

1.Η ενεργότητα ενόσ δεύγματοσ από ϊτομα ραδιενεργού ςτοιχεύου με το

πϋραςμα του χρόνου:
α) ςυνεχϐσ μειϐνεται
β) παραμϋνει ςταθερό
γ) αυξϊνεται με ςταθερό ρυθμό
δ) αρχικϊ αυξϊνεται και ςτη ςυνϋχεια μειϐνεται
(5 μονϊδεσ)
2. ΢ε ποια από τισ ακόλουθεσ διαδοχικϋσ διαςπϊςεισ , προκύπτει πυρόνασ
ιςότοποσ του αρχικού;
α) Μια διϊςπαςη α και μια β+
β) Δυο διαςπϊςεισ α και μια β-
γ) Μια διϊςπαςη α και μια β-
δ) Μια διϊςπαςη α και δύο β-
(5 μονϊδεσ)
3.΢ε μια διϊςπαςη α το ϊθροιςμα των αρχικϐν μαζικϐν αριθμϐν ιςούται με το
ϊθροιςμα των μαζϐν των τελικϐν μαζικϐν αριθμϐν. Αυτό ςυμβαύνει γιατύ
πρϋπει να διατηρεύται:
α) ςταθερόσ ο ςυνολικόσ αριθμόσ νουκλεονύων
β)ςταθερό η ςυνολικό ορμό
γ) ςταθερό το ςυνολικό φορτύο
δ) ςταθερό η ςυνολικό ενϋργεια
(5 μονϊδεσ)

4.Πυρόνασ υφύςταται διαδοχικϊ διϊςπαςη α, β- και γ. Η μϊζα του θυγατρικού

πυρόνα εύναι μικρότερη αυτόσ του αρχικού περύπου κατϊ
α) 1 u
β) 4 u
γ) 2 u
δ) 8 u
(5 μονϊδεσ)

195
5.Να χαρακτηρύςετε καθεμιϊ από τισ παρακϊτω προτϊςεισ με το γρϊμμα ΢, αν
εύναι ςωςτϋσ ό με το γρϊμμα Λ αν εύναι λανθαςμϋνεσ.

α) Οι ακτύνεσ γ εύναι φορτιςμϋνα ςωματύδια . (1 μονϊδα)

β) Οι ακτινοβολύεσ α, β, γ και οι ακτύνεσ Φ εύναι πυρηνικϊ φαινόμενα
(1 μονϊδα)
γ) Η εξύςωςη p n + +ve περιγρϊφει διϊςπαςη
e+ β+ (1μονϊδα)
δ)Οι ακτύνεσ γ εκτρϋπονται από το μαγνητικό πεδύο (1μονϊδα)
ε) Αν Σ1/2 εύναι ο χρόνοσ ημιζωόσ, τότε ςε t = 3 T1/2 θα ϋχει διαςπαςτεύ το
75% του αρχικού πλόθουσ των πυρόνων.
(1 μονϊδα)

ΘΕΜΑ ΔΕΤΣΕΡΟ

A) Να ςυμπληρωθούν οι ακόλουθεσ αντιδρϊςεισ:

α) Ra  222
86Rn + 42He (3 μονϊδεσ)
212 212
β) 83Bi  84Po +…….. + ve (3 μονϊδεσ)
226
γ) 88Ra*  Ra + γ (3 μονϊδεσ)

Β) Μετϊ από διαδοχικϋσ μεταςτοιχειϐςεισ ενόσ πυρόνα , παρατηρόθηκε ότι

ο μαζικόσ αριθμόσ ελαττϐθηκε κατϊ 4 αλλϊ ο ατομικόσ παρϋμεινε ύδιοσ.
Επομϋνωσ, από τον πυρόνα εκτοξεύθηκαν:

α) 1 ςωμϊτιο α
β) 1 ςωμϊτιο α και 2 ςωματύδια β-
γ) 2 ςωμϊτια α και 2 ςωματύδια β-
Με ποιο από τα παραπϊνω ςυμφωνεύτε; Να δικαιολογόςετε την απϊντηςό
ςασ (8 μονϊδεσ)

Γ) Ο χρόνοσ υποδιπλαςιαςμού ενόσ ραδιενεργού ιςοτόπου εύναι T1/2= 1 ϐρα.

1
Η ενεργότητα του δεύγματοσ γύνεται ύςη με το τησ αρχικόσ μετϊ από χρόνο:
8

α) 1 ϐρα β) 3 ϐρεσ γ) 5 ϐρεσ δ) 8 ϐρεσ

(8 μονϊδεσ)

196
ΘΕΜΑ ΣΡΙΣΟ

Πυρόνασ 226 222

88Ra διαςπϊται ςε 86Rn και ςωμϊτιο α. Αν ΕRa, ERn και EHe οι
ενϋργειεσ ςύνδεςησ των Ra, Rn και του ςωματύου α, δεύξτε ότι η ενϋργεια που
εκλύεται κατϊ την αντύδραςη εύναι:

Q = ΕRn + EHe - ΕRa (25 μονϊδεσ)

ΘΕΜΑ ΣΕΣΑΡΣΟ

Πυρόνεσ πλουτωνύου 244 94Pu διαςπϐνται εκπϋμποντασ ο καθϋνασ ςωμϊτιο

ενϋργειασ 7,2·10 J. Να υπολογύςετε:
-13

α) τον αριθμό των πυρόνων που περιϋχονται ςε μϊζα 488 g πλουτωνύου

β)την ενεργότητα 488 g πλουτωνύου αν ο χρόνοσ υποδιπλαςιαςμού εύναι
3·109s
γ) την απαιτούμενη μϊζα πλουτωνύου που θα ακτινοβολεύ αρχικϊ ενϋργεια
με ρυθμό 17,4 J/s
Δύδονται: 1 eV = 1,6·10-19J, το ατομικό βϊροσ του
ύςο με 244, ΝΑ = 6·1023 mol-1 , ln2 = 0,693 και ότι θυγατρικόσ πυρόνασ εύναι
ςχεδόν ακύνητοσ
(25 μονϊδεσ)

197
 ΑΠΑΝΣΗ΢ΕΙ΢

ΘΕΜΑ ΠΡΩΣΟ

1) δ 2) δ 3) α 4) γ
5. α) Λ β) Λ γ) ΢ δ) Λ ε) ΢

ΘΕΜΑ ΔΕΤΣΕΡΟ

226
Α.α) 88 Ra β) −10e γ) 226
88 Ra
Β) β
Γ) β

ΘΕΜΑ ΣΡΙΣΟ

Όπωσ περιγρϊφεται ςτην εκφϐνηςη τησ ϊςκηςησ

ΘΕΜΑ ΣΕΣΑΡΣΟ

α) Ν= 1,2·1024 πυρόνεσ
ΔΝ
β) = 2,77·1014 Bq
Δt
γ) m = 42,6 g

198
 ΕΘΔΘΚΑ ΘΕΜΑΣΑ
ΓΘΑ ΣΟΝ ΚΑΘΗΓΗΣΗ

΢κοπόσ :
Να γίνει εμβάκυνςθ ςε οριςμζνα κζματα ιδιαιτζρου
ενδιαφζροντοσ όπωσ θ πυρθνικι δομι και το μοντζλο
των φλοιϊν , θ διάςπαςθ α και ο υπολογιςμόσ του
μζςου χρόνου ηωισ και το ενεργειακό φάςμα και ο
χρόνοσ θμιηωισ τθσ διάςπαςθσ β
199
200
Α Πυρηνικό δομό και το μοντϋλο των φλοιϐν

Η επιτυχημϋνη πρόταςη του Niels Bohr για το ατομικό πρότυπο των φλοιϐν
και η μεταφορϊ τησ ςτο πεδύο τησ κυματικόσ μηχανικόσ που ο Erwin
Schrödinger , όταν φυςικό να προτρϋψει ςε μια προςπϊθεια περιγραφόσ του
πυρόνα, βαςιςμϋμη ςτισ ύδιεσ κύριεσ ιδϋεσ. ΢το ατομικό επύπεδο , ο πυρόνασ
περιϋχει όλο το θετικό φορτύο και ςχεδόν όλη τη μϊζα του ςυςτόματοσ με
αποτϋλεςμα να δημιουργεύται η ϋννοια του κεντρικού δυναμικού για την
κύνηςη των ηλεκτρονύων. Σα ηλεκτρόνια αλληλεπιδρούν μεταξύ τουσ με πολύ
μικρό δύναμη, που μπορεύ να ληφθεύ εύκολα υπόψη με τη μϋθδο των
διαταραχϐν. ΢το επύπεδο των πυρόνων, όμωσ , ςτο εςωτερικό των οπούων
δεν υπϊρχει καμύα κεντρικό οντότητα , η κύνηςη των νουκλεονύων
παρουςιϊζει θεμελιϐδεισ διαφορϋσ ςε ςχϋςη με την προαναφερθεύςα κύνηςη
ηλεκτρονύων. Ένασ Άγγλοσ φυςικόσ ϋγραψε χαρακτηριςτικϊ ότι «το ϊτομο
εύναι μια δικτατορύα ενϐ ο πυρόνασ μια τϋλεια δημοκρατύα όπου όλα τα
νουκλεόνια μοιρϊζονται εξύςου τη δυνατότητα να επηρεϊςουν την
κατϊςταςη του ςυςτόματοσ ».
Η πλόρησ περιγραφό τησ αλληλεπύδραςησ του πυρηνικού ςυςτόματοσ των
νουκλεονύων προϋρχεται από τη λύςη τησ εξύςωςησ του Schrödinger για τη
χαμιλτονιανό

H= Ti + Vij (1)
i i<j

όπου Ti εύναι η κινητικό ενϋργεια του νουκλεονύου i και Vij το δυναμικό

αλληλεπύδραςησ μεταξύ των νουκλεονύων i, j.

Με ανακατϊταξη των όρων τησ χαμιλτονιανόσ (1), ειςϊγεται η ϋννοια του

κεντρικού δυναμικού U(r) για την περιγραφό τησ κύνηςησ του νουκλεονύου
μϋςα ςτον πυρόνα

H= Ti +U(ri ) + Vij –U ' (ri ) ≡ H0 + HR (2)

i i<j

1
όπου U’(ri) = U(ri) (3)
A-i

Η εξύςωςη (3) καθορύζει το κεντρικό δυναμικό να εύναι τϋτοιο ϐςτε η λοιπό

αλληλεπύδραςη που εκφρϊζεται ωσ

201
 HR = Vij –U ' (ri ) = Vij (4)
i<j i<j

να εύναι πολύ μικρό ςε ςχϋςη με τη χαμιλτονιανό H0. Αντύςτοιχα, οι τελεςτϋσ

αλληλεπύδραςησ Vij μεταξύ των νουκλεονύων θα εύναι ομούωσ μικρού. Εϊν το
κεντρικό δυναμικό U(r) εύναι τϋτοιο ϐςτε να ιςχύει

HR ≪H0 (5)

θα μπορούμε μϋςω τησ χαμιλτονιανόσ Η 0 να περιγρϊψουμε τισ κυριότερεσ

ιδιότητεσ του πυρόνα και η λοιπό αλληλεπύδραςη θα αποτελεύ τη διαταραχό.
Η χαμιλτονιανό Η0 μπορεύ να γραφεύ ωσ ϋνα ϊθροιςμα A ανεξαρτότων όρων

Α A

Η0 = Hi = Ti +U(ri ) (6)
i=1 i=1

Σότε η λύςη τησ εξύςωςησ Schrödinger θα εύναι το γινόμενο των ιδιο-

ςυναρτόςεων που ικανοποιούν τισ επιμϋρουσ ςυναρτόςεισ Schrödinger για
καθϋνα από τουσ όρουσ Hi τησ εξύςωςησ (6) .
Έτςι, η περιγραφό τησ πυρηνικόσ δομόσ μϋςω τησ χαμιλτονιανόσ H0 θα
ονομϊζεται μοντϋλο ανεξαρτότων ςωματύων .

Για το δυναμικό U(r) τησ προηγούμενησ ϋκφραςησ , η κύνηςη κϊθε

νουκλεονύου θα αποδύδεται με τη λύςη τησ εξύςωςησ Schrödinger

ħ2
- ∇2 + U(r) ψ (r) = εψ(r) (7)
2μ

όπου μ εύναι η μϊζα του νουκλεονύου και ε οι ιδιοτιμϋσ τησ ενϋργειασ.

Οι λύςεισ τησ εξύςωςησ (7) μπορούν να λϊβουν τη μορφό

ψnlm (r) = Rnl(r)Yml (θ,φ) (8)

όπου ο όροσ Rnl(r) περιγρϊφει την ακτινικό εξϊρτηςη και ο όροσ Yml (θ,φ)
περιγρϊφει εύναι οι ςυναρτόςεισ που αποδύδουν την εξϊρτηςη από τισ
πολικϋσ γωνύεσ θ, φ , γνωςτϋσ ωσ ςφαιρικϋσ αρμονικϋσ .

΢ύμφωνα με τη ςχϋςη (8) , η κϊθε κατϊςταςη του νουκλεονύου εξαρτϊται

από τουσ τρεισ κβαντικούσ αριθμούσ (n , l , m) , όπου n = 1, 2, 3, … ,
l = 0, 1, 2,… και -l ≤ m ≤ l .

Όπωσ και ςτο ατομικό πρότυπο, ο κύριοσ κβαντικόσ αριθμόσ n αναφϋρεται

ςτο πλόθοσ των ςημεύων όπου η ακτινικό ςυνϊρτηςη Rnl(r) μηδενύζεται ενϐ

202
οι κβαντικού αριθμού (l,m) ςχετύζονται με την τροχιακό ςτροφορμό του
νουκλεονύου. Οι αντύςτοιχεσ ιδιοτιμϋσ τησ ενϋργειασ ε lm εύναι ανεξϊρτητεσ του
κβαντικού αριθμού m και ςυνεπϐσ οι κυματοςυναρτόςεισ τησ εξύςωςησ (8)
εύναι εκφυλιςμϋνεσ ωσ προσ την ενϋργεια με πολλαπλότητα 2l+1 .
Σϋλοσ, η πϊριτη των κυματοςυναρτόςεων ψnlm (r) ορύζεται μόνο από την
πϊριτη των ςφαιρικϐν αρμονικϐν Yml (θ,φ) και παύρνει την τιμό (-1)l .

Η μορφό τησ χαμιλτονιανόσ Η0 από την (6) προβλϋπει ότι η ολικό

κυματοςυνϊρτηςη ψα1 α2 …αΑ (r1,r2,…,rA) ενόσ πυρόνα με Α νουκλεόνια δύδεται
από το γινόμενο των κυματοςυναρτόςεων ενόσ νουκλεονύου τησ εξύςωςησ
(8). ΢υνεπϐσ , θα εύναι

ψα1 α2… αΑ (r1,r2,…,rA) = ψα1 (r1) ψα2 (r2) …ψαA (rA) (9)

ενϐ η αντύςτοιχη ενϋργεια του ςυςτόματοσ θα εύναι :

Εα1 α2 …αΑ = εα1 + εα2 … + εαΑ (10)

Οι εξιςϐςεισ (9) και (10) περιγρϊφουν Α νουκλεόνια με κβαντικούσ

αριθμούσ αi = (ni ,li , mi) που κινούνται το καθϋνα υπό την επύδραςη του
κεντρικού δυναμικού U(ri)και δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τουσ.

΢ύμφωνα με το μοντϋλο των ανεξϊρτητων ςωματύων τα νουκλεόνια

ςυγκρατούνται ςτο εςωτερικό του πυρόνα υπό την επύδραςη μιασ δύναμησ
F(r,qi) η οπούα εξαρτϊται από την απόςταςη r, καθϐσ και από ϊλλεσ
μεταβλητϋσ qi των νουκλεονύων, όπωσ η τροχιακό τουσ ςτροφορμό ό το ςπιν.
Αυτό τη δύναμη F μπορούμε να αποδϐςουμε με τη μορφό αναπτύγματοσ
Taylor ϋςτω κι αν δε γνωρύζουμε την εξϊρτηςό τησ από την απόςταςη. Σο
ανϊπτυγμα Taylor τησ δύναμησ εύναι :

∂F
F (r) = (r-r0) +… (11)
∂r r0

όπου το r0 εκφρϊζει τη θϋςη ιςορροπύασ του νουκλεονύου και οι

παραλειπόμενοι όροι ςυνειςφορϋσ υψηλότερησ τϊξησ. Η ανωτϋρω εξύςωςη
εκφρϊζει το γενικό αποτϋλεςμα, ςύμφωνα με το οπούο οποιαδόποτε ελκτικό
κεντρικό δύναμη, για μικρϋσ αποκλύςεισ r από τη θϋςη ιςορροπύασ, μπορεύ ςε
πρϐτη προςϋγγιςη να αποδοθεύ από το νόμο του Hooke F = kr, όπου k εύναι
μια ςταθερϊ.
Σο δυναμικό που αντιςτοιχεύ ςτην ανωτϋρω δύναμη του νόμου του Hooke
προςδιορύζεται από την ϋκφραςη

∂U
F=-
∂r
και τελικϊ θα δϐςει :

203
 1
U(r) = μω2r2 – U0 (12)
2
κ
όπου μ εύναι η μϊζα του ςωματύου, U0 μια ςταθερϊ και ω2 = . Σο δυναμικό
μ
αυτό κλαςικϊ οδηγεύ ςε περιοδικϋσ λύςεισ και καλεύται δυναμικό
αρμονικού ταλαντωτό.

Λόγω τησ μεγϊλησ του ςημαςύασ ωσ πρϐτη προςϋγγιςη ςε κϊθε μορφό

δύναμησ ο αρμονικόσ ταλαντωτόσ ϋχει μελετηθεύ διεξοδικϊ τόςο ςτα πλαύςια
τησ κλαςικόσ όςο και τησ κβαντικόσ φυςικόσ. Δε θα επεκταθούμε ςτην
αναλυτικό μορφό τησ ακτινικόσ ςυνϊρτηςησ Rnl(r) που προςδιορύζει τισ
κυματοςυναρτόςεισ ενόσ ςωματύου ςτην εξύςωςη (8).Σο αντύςτοιχο φϊςμα
ιδιοτιμϐν δύνεται από τη ςχϋςη

1 3
Enl = (2n +l - )ħω = (Λ + ) ħω ≡ EΛ (13)
2 2

όπου η ποςότητα Λ ορύζεται ωσ

Λ = 2n + l – 2 (14)

και παύρνει τιμϋσ Λ = 0, 1, 2, ... τϋτοιεσ ϐςτε να εύναι δυνατόν να

δημιουργηθούν από τουσ ςυνδυαςμούσ n = 1, 2, 3, ... και l = 0, 1, 2, ...
Σο δυναμικό αρμονικού ταλαντωτό προβλϋπει επομϋνωσ , διαδοχικϋσ
3
ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ νουκλεονύων με ελϊχιςτη ενϋργεια E0 = ħω και
2
κατϊ ύςα διαςτόματα ενϋργειασ ħω. Η πολλαπλότητα κϊθε ενεργειακόσ
κατϊςταςησ εύναι

NΛ =(Λ +1)(Λ + 2) (15)

Η τελευταύα ϋκφραςη δύνει το μϋγιςτο αριθμό νουκλεονύων κϊθε εύδουσ που

μπορούν να βρεθούν ςτην ύδια ενεργειακό κατϊςταςη την ύδια χρονικό
ςτιγμό, ςύμφωνα με την απαγορευτικό αρχό του Pauli.

Σο επόμενο διϊγραμμα παριςτϊνει τισ προβλεπόμενεσ καταςτϊςεισ ενϋργειασ

και τον αντύςτοιχο πληθυςμό κϊθε εύδουσ νουκλεονύων για το δυναμικό
αρμονικού ταλαντωτό. Οι καταςτϊςεισ των νουκλεονύων nl ςυμβολύζονται με
την αντιςτοιχύα τησ ατομικόσ φαςματοςκοπύασ l = (0, 1,2, 3, 4, ...) = (s, p, d, f,
g, ...).

204
Η τελευταύα ςτόλη παριςτϊνει το ςυνολικό αριθμό των νουκλεονύων κϊθε
εύδουσ που ςυμπληρϐνουν τισ κατϐτερεσ Λ καταςτϊςεισ.

Λ
1
ΝΛ' = (Λ+1)(Λ+2)(Λ+3) (16)
3
Λ' =0

Όπωσ και ςτο ατομικό πρότυπο που δημιουργεύ το Περιοδικό ΢ύςτημα των
΢τοιχεύων, η ςυγκρότηςη του πυρηνικού ςυςτόματοσ πραγματοποιεύται ςτο
πρότυπο του αρμονικού ταλαντωτό με ςταδιακό ςυμπλόρωςη του ανωτϋρω
ςχόματοσ με νουκλεόνια, διαμορφϐνοντασ μια κυματοςυνϊρτηςη τησ
μορφόσ τησ εξύςωςησ (9). Η θεμελιϐδησ κατϊςταςη του πυρόνα, εύναι η
κατϊςταςη με την ελϊχιςτη δυνατό ολικό ενϋργεια, κατϊ την οπούα τα
νουκλεόνια θα καταλαμβϊνουν τισ χαμηλότερεσ καταςτϊςεισ του ςχόματοσ
ςύμφωνα με την απαγορευτικό αρχό του Pauli. Κατϊ την περιγραφό τησ
ςυγκρότηςησ του πυρόνα, ακολουθούμε το φαςματοςκοπικό ςυμβολιςμό,
γρϊφοντασ την κυματοςυνϊρτηςη με τη μορφό
(n1 l1 )k1 (n2 l2 )k2 … (ns ls )s
όπου ki εύναι το πλόθοσ των νουκλεονύων που καταλαμβϊνουν την κϊθε
ενεργειακό κατϊςταςη του προηγούμενου ςχόματοσ.
Έςτω το ςτοιχεύο 4320Ca . Η θεμελιϐδησ κατϊςταςη του πυρόνα του θα
αποδύδεται με τισ ακόλουθεσ κυματοςυναρτόςεισ :

205
πρωτόνια : (1s)2 (1p)6 (2s,1d)10 (17α)

νετρόνια : (1s)2 (1p)6 (2s,1d)10 (2p ,1f )3 (17β)

Ωσ εφαρμογό των προηγουμϋνων παρατύθενται ςτο επόμενο ςχόμα τα

δυνατϊ ςυςτόματα που περιϋχουν τρύα νουκλεόνια.

Σόςο το τρύτιο 3Η όςο και το 3He προβλϋπονται με ολικό ςπιν J = ½ , κϊτι

που επιβεβαιϐνεται πειραματικϊ. ΢το προηγούμενο ςχόμα , οι μαύροι κύκλοι
υποδηλϐνουν πρωτόνια και οι λευκού νετρόνια.

H πλϋον ςημαντικό πρόβλεψη του προτύπου αρμονικού ταλαντωτό αλλϊ και

κϊθε ϊλλου προτύπου που βαςύζεται ςε κεντρικό δυναμικό εύναι η ύπαρξη
ενεργειακϐν φλοιϐν που δημιουργούνται με τη ςταδιακό ςυμπλόρωςη των
καταςτϊςεων του δυναμικού. Οι ςυνϋπειεσ αυτού του γεγονότοσ εύναι
γνωςτϋσ από την Ατομικό Υυςικό. Με ανϊλογο τρόπο, πυρόνεσ με
ςυμπληρωμϋνεσ ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ, θα πρϋπει να εύναι ιδιαύτερα
ςταθερού . Ιδιαύτερα , ςτο πρότυπο του αρμονικού ταλαντωτό περιμϋνουμε οι
ιδιότητεσ αυτϋσ να εμφανύζονται ςε πυρόνεσ με αριθμό πρωτονύων ό
νετρονύων

Ζ ό Ν = 2, 8, 20, 40, 70, 112, ... (18)

Η ςυμπλόρωςη ενεργειακϐν φλοιϐν ςτην Ατομικό Υυςικό εμφανύζεται με τη

μορφό χαρακτηριςτικϐν αςυνεχειϐν ςτην ομαλό εξϊρτηςη των ιδιοτότων
του ατομικού ςυςτόματοσ ωσ προσ τον ατομικό αριθμό Ζ. Σο ακόλουθο
ςχόμα παρουςιϊζει το δυναμικό ιονιςμού του ουδετϋρου ατόμου ωσ προσ τον
ατομικό αριθμό Ζ. ΢το ςχόμα εμφανύζονται χαρακτηριςτικϋσ αςυνϋχειεσ κατϊ
τη ςυμπλόρωςη ενεργειακϐν φλοιϐν για Ζ = 2, 10, 18, 36, 54 και 86.

206
Αν και οι ιδιότητεσ του πυρηνικού ςυςτόματοσ εμφανύζουν γενικϊ ομαλό
εξϊρτηςη ωσ προσ τον αριθμό των νουκλεονύων Α, αςυνϋχειεσ ενδεικτικϋσ ωσ
προσ την πυρηνικό δομό φλοιϐν παρατηρόθηκαν αρκετϊ νωρύσ ςτην ιςτορύα
τησ Πυρηνικόσ Υυςικόσ. Οι αςυνϋχειεσ αυτϋσ απαντούν ςε πυρόνεσ με αριθμό
πρωτονύων ό νετρονύων

Ζ ό Ν = 2, 8, 20, 28, 40, 50, 82, και 126 (19)

Οι πυρόνεσ αυτού διαφϋρουν από την πρόβλεψη του προτύπου αρμονικού

ταλαντωτό και εύναι γνωςτού με την ονομαςύα μαγικού αριθμού. Ο
χαρακτηριςμόσ τουσ ωσ μαγικϐν αριθμϐν οφεύλεται ςτη μη κατανόηςη τησ
προϋλευςόσ τουσ πριν από τη δεκαετύα του 1950. Ο όροσ μαγικόσ πυρόνασ,
χρηςιμοποιεύται και ςόμερα για να χαρακτηρύςει πυρηνικϊ ςυςτόματα με
αριθμό πρωτονύων ό νετρονύων ύςο με ϋνα από τουσ μαγικούσ αριθμούσ, ενϐ
ο όροσ διπλϊ μαγικόσ πυρόνασ χαρακτηρύζει πυρόνεσ με Ζ και Ν μαγικούσ
αριθμούσ.

Ενδεύξεισ για την ύπαρξη δομόσ φλοιϐν ςτο πυρηνικό ςύςτημα εμφανύζονται
φαύνεται ςε όλη την ϋκταςη του Περιοδικού Πύνακα των ςτοιχεύων. Σϋτοιεσ
ενδεύξεισ εύναι:

1. Σα ςτοιχεύα με ϊρτιο ατομικό αριθμό Ζ που απαντϐνται ςτη φύςη

ςυνόθωσ διαθϋτουν δύο ό τρύα ςταθερϊ ιςότοπα με την ύδια περύπου
αφθονύα. Εξαιρϋςεισ του κανόνα αυτού αποτελούν το 88Sr (Ν = 50),
που εμφανύζεται με 88% του ολικού ςτροντύου ςτη φύςη, το 138Ba (Ν
= 82), με 72% του ςυνολικού βαρύου και το 140Ce (N = 82), με 89%
του ολικού δημητρύου ςτη φύςη.

207
 2. Οι μεγαλύτερεσ ομϊδεσ ςταθερϐν ιςότονων πυρόνων εύναι αυτϋσ που
χαρακτηρύζονται από αριθμό ουδετερονύων Ν = 50 και Ν = 82. Οι
ομϊδεσ αυτϋσ διαθϋτουν αντύςτοιχα ϋξη και επτϊ ςταθερϊ μϋλη, ενϐ ο
ςυνόθησ αριθμόσ ςταθερϐν ιςότονων πυρόνων εύναι τρεισ ό τϋςςερισ.
3. Σο αςβϋςτιο (Ζ = 20) διαθϋτει πϋντε ςταθερϊ ιςότοπα, ϋνασ ιδιαύτερα
μεγϊλοσ αριθμόσ ςτην περιοχό αυτό του περιοδικού ςυςτόματοσ.
4. Ο καςςύτεροσ (Sn) με ατομικό αριθμό Ζ = 50 διαθϋτει δϋκα ςταθερϊ
ιςότοπα, τα περιςςότερα από κϊθε ϊλλο ςτοιχεύο ςτη φύςη.
5. Ο 208Pb (Ζ = 82, Ν = 126) και το 209Bi (Ν = 126) εύναι οι βαρύτεροι
ςταθερού πυρόνεσ ςτη φύςη, πϋρα από τουσ οπούουσ οι δυνϊμεισ
Coulomb υπερνικούν τισ πυρηνικϋσ δυνϊμεισ.
6. Η παρατηρούμενη αφθονύα των ςτοιχεύων ςτη φύςη εμφανύζει
εξϊρςεισ για τουσ πυρόνεσ 90Zr (N = 50), Sn (Z = 50), 138Ba (N = 82)
και 208Pb (Z = 82, N = 126).
7. Πυρόνεσ με ϋνα νετρόνιο περιςςότερο ό λιγότερο από τουσ μαγικούσ
αριθμούσ εμφανύζουν ιδιαύτερα μεγϊλη ενϋργεια διϋγερςησ των
πρϐτων τουσ ενεργειακϐν καταςτϊςεων.
8. Η ηλεκτρικό τετραπολικό ροπό πυρόνων με μαγικό ατομικό αριθμό Ζ ό
μαγικό αριθμό νετρονύων Ν εμφανύζει εξαιρετικϊ μικρό τιμό. Αφού η
τετραπολικό ροπό αντανακλϊ ςε γενικϋσ γραμμϋσ το ςχόμα του
πυρόνα, ςυμπεραύνεται ότι μαγικού πυρόνεσ ϋχουν κατϊ το πλεύςτον
ςφαιρικό ςχόμα.

Αν θεωρόςουμε κεντρικό δυναμικό διϊφορο από αυτό του αρμονικού

ταλαντωτό , εύναι πιθανό να επιτύχουμε την αναπαραγωγό των
πειραματικϊ παρατηρούμενων μαγικϐν αριθμϐν. Επύςησ, θα μπορούςαμε
να προςθϋςουμε οριςμϋνουσ όρουσ που θα αντιπροςωπεύουν την
υπόλοιπη αλληλεπύδραςη HR ςτην ϋκφραςη του δυναμικού. Σϋτοιοι όροι
μπορούν θα προκαλϋςουν ενδεχομϋνωσ ϊρςη του εκφυλιςμού των
ενεργειακϐν καταςτϊςεων που εμφανύζει το δυναμικό αρμονικού
ταλαντωτό.
Θα προςπαθόςουμε να εξαγϊγουμε τη γενικό μορφό του δυναμικού U(ri)
που περιγρϊφει την κύνηςη ενόσ νουκλεονύου μϋςα ςτο πυρηνικό
ςύςτημα. Αν θεωρόςουμε τη θϋςη ri , την ορμό pi, και το ςπιν si ωσ
ανεξϊρτητεσ μεταβλητϋσ του νουκλεονύου προκύπτει ότι οι μόνεσ
βαθμωτϋσ ποςότητεσ που διατηρούν την πϊριτη εύναι τα εςωτερικϊ
γινόμενα.

ri2 , p2i και (ri × pi) si = li·si (20)

Έτςι, το δυναμικό ςτη γενικό του μορφό θα εύναι :

U(ri) = Uc(ri) + US(ri)li·si (21)

208
όπου οι ςυναρτόςεισ Uc και Us εξαρτϐνται αποκλειςτικϊ από το μϋτρο τησ
απόςταςησ ri και τησ ορμόσ pi |. Ο όροσ κεντρικό δυναμικό αναφϋρεται
ςτον πρϐτο όρο τησ τελευταύασ εξύςωςησ. Ο δεύτεροσ όροσ ονομϊζεται
δυναμικό l s ό δυναμικό ςπιν–τροχιϊσ.
Επειδό ο πυρόνασ ϋχει πεπεραςμϋνη ϋκταςη , για αρκετϊ μεγϊλεσ αποςτϊςεισ
ri το κεντρικό δυναμικό Uc θα πρϋπει να μηδενύζεται – ςε αντύθεςη με το
δυναμικό αρμονικού ταλαντωτό που τεύνει προσ το ϊπειρο. Έτςι, η ςυνθόκη
που αποδύδει την πυκνότητα των νουκλεονύων μϋςα ςτον πυρόνα εύναι :

U(ri) → 0 , ri – R ≫ α (22α)

΢την εςωτερικό περιοχό ri ≪ R - α , όπου το νουκλεόνιο κινεύται ςε

περιβϊλλον ςταθερόσ πυκνότητασ , το δυναμικό θα πρϋπει να εύναι ςταθερό.
Επομϋνωσ, θα ιςχύει :

U(ri) = C , ri ≪ R - α (22β)

΢την επιφϊνεια του πυρόνα, όπου ri ≅ R, η πυκνότητα ςτο ϊμεςο

περιβϊλλον του νουκλεονύου μειϐνεται ςυνεχϐσ με αντύςτοιχη αύξηςη τησ
απόςταςησ ri. ΢την περιοχό αυτό , το δυναμικό πρϋπει να αςκεύ μια ελκτικό
δύναμη προσ το κϋντρο του πυρηνικού ςυςτόματοσ. Έτςι , η ςυνθόκη για τη
ςυμπεριφορϊ του κεντρικού δυναμικού ςτην επιφϊνεια του πυρόνα εύναι :

d
UC (r)>0 , R-r < α (22γ)
dr

Από τισ τρεισ τελευταύεσ εξιςϐςεισ εύναι φανερό ότι το κεντρικό δυναμικό Uc
θα πρϋπει να ακολουθεύ ςε γενικϋσ γραμμϋσ τη ςυναρτηςιακό εξϊρτηςη τησ
πυκνότητασ νουκλεονύων. Επομϋνωσ, ο πρϐτοσ όροσ του δυναμικού ςτην
εξύςωςη (21) μπορεύ να γραφεύ ωσ

U0
UC(ri) = ri-R
(23)
1+ exp α

όπου U0 εύναι μια ςταθερϊ και οι παρϊμετροι R και α ϋχουν τιμϋσ ςυγκρύςιμεσ
προσ τισ αντύςτοιχεσ του τύπου που δύνει την πυκνότητα των νουκλεονύων.

Η ςυμπεριφορϊ του δυναμικού ςπιν–τροχιϊσ μπορεύ να βρεθεύ από την

αναμενόμενη τιμό του τελεςτό li·si. Φρηςιμοποιϐντασ το διανυςματικό
ϊθροιςμα (χωρύσ το δεύκτη i για απλοπούηςη)
j=l+s
1
με ιδιοτιμϋσ j = l ± , μπορούμε να δεύξουμε ότι
2

1 j(j+1)- l(l+1)- s(s+1)

<l·s> = (< j2 > - < l2 > - < s2 >) = ħ2 =
2 2

209
 1
l ħ2 , , , ,,,,, , j=l+1/2
2
= 1
(24)
- 2 (l+1)ħ2 ,j=l-1/2

Σο δυναμικό l·s προβλϋπει επομϋνωσ διαχωριςμό ενεργειακϐν καταςτϊςεων

ενόσ νουκλεονύου ανϊλογα με τη ςχετικό διεύθυνςη του ςπιν ωσ προσ το
διϊνυςμα τησ τροχιακόσ ςτροφορμόσ. Η δύναμη που δϋχεται κϊθε
νουκλεόνιο από τον όρο αυτό του δυναμικού εξαρτϊται από την αλγεβρικό
τιμό τησ ςυνϊρτηςησ Us(ri). Εύκολα διαπιςτϐνεται ότι για Us(ri) > 0 το
δυναμικό ςπιν–τροχιϊσ τεύνει να ευθυγραμμύςει το νουκλεόνιο με ςπιν
αντιπαρϊλληλο προσ το διϊνυςμα τησ τροχιακόσ του ςτροφορμόσ και φυςικϊ
το αντύθετο ςυμβαύνει ςτην περύπτωςη που Us(ri) < 0. ΢την εςωτερικό
περιοχό του πυρόνα περιμϋνουμε ύςο αριθμό νουκλεονύων με ςπιν
παρϊλληλο ό αντιπαρϊλληλο προσ την τροχιακό τουσ ςτροφορμό
λαμβϊνοντασ υπόψη και την απαγορευτικό αρχό του Pauli. Έτςι, η
προηγούμενη ιδιότητα του τελεςτό l·s οδηγεύ ςτο ςυμπϋραςμα ότι η
ςυνϊρτηςη Us(ri) πρϋπει να μηδενύζεται ςτην εςωτερικό περιοχό, δηλαδό

US (ri ) = 0, R - ri < α (25)

Δεδομϋνου ότι η ςυνθόκη U(ri) → 0 , ri – R ≫ α ιςχύει για κϊθε όρο του

δυναμικού U(ri) , εξϊγουμε το ςυμπϋραςμα ότι το δυναμικό ςπιν-τροχιϊσ δρα
αποκλειςτικϊ ςτην επιφϊνεια του πυρηνικού ςυςτόματοσ.
Σο επόμενο ςχόμα παρουςιϊζει τη ςχετικό ςυμπεριφορϊ του κεντρικού
δυναμικού και του δυναμικού ςπιν- τροχιϊσ ςε αυθαύρετη κλύμακα.

Αξύζει να ςημειϐςουμε ότι το δυναμικό ςπιν – τροχιϊσ ϋχει ποιοτικϊ μορφό

ανϊλογη προσ την πρϐτη παρϊγωγο του κεντρικού δυναμικού , κϊτι που
θυμύζει την αλληλεπύδραςη ςπιν – τροχιϊσ ςτο ατομικό ςύςτημα

210
 g dVC
VLS (r) = l·s (26)
r dr

όπου Vc(r) εύναι το δυναμικό Coulomb. Αν και παρόμοια ςύνδεςη δεν

προβλϋπεται θεωρητικϊ ςτο χϐρο τησ πυρηνικόσ δομόσ, η ςχϋςη :

γ dUC
US (r) = (27)
r dr
όπου γ εύναι μια ςταθερϊ, χρηςιμοποιεύται ςυχνϊ ςε υπολογιςμού δομόσ
πυρόνων.

Η επύλυςη τησ εξύςωςησ Schrödinger για ϋνα ρεαλιςτικό δυναμικό , που

ακολουθεύ ςε γενικϋ γραμμϋσ τα χαρακτηριςτικϊ του ανωτϋρου ςχόματοσ
μπορεύ να πραγματοποιηθεύ μόνο με αριθμητικϋσ μεθόδουσ και το φϊςμα των
ενεργειακϐν καταςτϊςεων ενόσ νουκλεονύου που προκύπτει με τον τρόπο
αυτό δύνεται ςτο ακόλουθο ςχόμα. Κϊθε κατϊςταςη χαρακτηρύζεται από τισ
τιμϋσ των κβαντικϐν αριθμϐν nlj , (ςύμφωνα με το ςυμβολιςμό τησ ατομικόσ
φαςματοςκοπύασ φαςματοςκοπύασ l = s, p,d, f, g, ...). ΢το αριςτερό μϋροσ
του ςχόματοσ δύνεται η διϊταξη των ενεργειακϐν καταςτϊςεων για ϋνα
καθαρϊ κεντρικό δυναμικό με μορφό ενδιϊμεςη μεταξύ αρμονικού
ταλαντωτό και τετραγϐνου φρϋατοσ. ΢το ςχόμα φαύνεται ότι αύρεται μϋροσ
του εκφυλιςμού . Η επιπρόςθετη ειςαγωγό τησ αλληλεπύδραςησ ςπιν –
τροχιϊσ μεταβϊλλει το χαρακτόρα τησ δομόσ των φλοιϐν και επύςησ
ςυνειςφϋρει ςε μεγαλύτερη ϊρςη του εκφυλιςμού. Η ςημαντικότερη
ςυνϋπεια του δυναμικού l·s εύναι η ϋντονη μεύωςη τησ ενϋργειασ
καταςτϊςεων με μεγϊλη τιμό του l και j = l +1/2 . Για παρϊδειγμα, η διϊταξη
11
1h βρύςκεται ςτην ύδια ομϊδα με τισ καταςτϊςεισ 3s, 2d, 1g. Αυτό ϋχει ωσ
2
ςυνϋπεια την ανϊδειξη νϋων μαγικϐν αριθμϐν , οι οπούοι φαύνονται ςτο δεξύ
μϋροσ του ςχόματοσ και που ταυτύζονται απολύτωσ με τουσ πειραματικϊ
παρατηρούμενουσ μαγικούσ αριθμούσ.

211
Η ϋννοια τησ ιςχυρόσ αλληλεπύδραςησ l·s προτϊθηκε ανεξϊρτητα από τουσ
Maria Mayer και τουσ Haxel, Jensen και Suess , κατϊ τη δεκαετύα του 1950
και καθιϋρωςε τη βαςικό ορθότητα του πυρηνικού προτύπου των φλοιϐν. Ο
όροσ φλοιόσ ό μϋγιςτοσ φλοιόσ ϋχει καθιερωθεύ για τισ διακριτϋσ ομϊδεσ
καταςτϊςεων ενόσ νουκλεονύου μεταξύ των μαγικϐν αριθμϐν του
προηγούμενου ςχόματοσ. Σο δυναμικό αυτό, πϋρα από την αναπαραγωγό
των μαγικϐν αριθμϐν, προβλϋπει με ορθότητα ϋνα ευρύ φϊςμα ιδιοτότων
του πυρηνικού ςυςτόματοσ. Σο μοντϋλο των φλοιϐν αποτελεύ τη βϊςη των
ςύγχρονων μελετϐν για τη διερεύνηςη τησ πυρηνικόσ δομόσ.
Σο πυρηνικό ςύςτημα δημιουργεύται με ςταδιακό ςυμπλόρωςη των
καταςτϊςεων του προηγουμϋνου ςχόματοσ. Η βαςικό κατϊςταςη του
πυρόνα περιγρϊφεται από την κατανομό των πρωτονύων και νετρονύων ςτισ
κατϐτερεσ δυνατϋσ καταςτϊςεισ, ακολουθϐντασ την απαγορευτικό αρχό του
Pauli. Οι διεγερμϋνεσ καταςτϊςεισ του πυρόνα δημιουργούνται με την

212
προϐθηςη νουκλεονύων ςε ανϐτερεσ τροχιϋσ. Η δομό κϊθε εύδουσ
νουκλεονύου που ςυγκροτούν ϋναν πυρόνα , θα μπορεύ να εκφραςτεύ με τη
μορφό :
(n1 l1 j1 )𝛼 1 (n2 l2 j2 )α2 … (nk lk jk )αk (28)

όπου οι δεύκτεσ α1,α2, … ,αk παριςτϊνουν τον αριθμό πρωτονύων ό νετρονύων

ςτην τροχιϊ (nk lk jk ) του δυναμικού. Για παρϊδειγμα, η θεμελιϐδησ
ενεργειακό κατϊςταςη για το 33 16S17 εύναι η ακόλουθη :

1 3 1 5 1
πρωτόνια : (1s )2 (1p )4 (1p )2 (1d )6 (2s )2
2 2 2 2 2
(29)
1 3 1 5 1 3
νετρόνια : (1s )2 (1p )4 (1p )2 (1d )6 (2s )2 (1d )1
2 2 2 2 2 2

(οι κατακόρυφεσ γραμμϋσ υποδηλϐνουν τη ςυμπλόρωςη μϋγιςτων φλοιϐν)

Μια ςημαντικό ιδιότητα των νουκλεονύων που ςυγκροτούν διατϊξεισ του

τύπου
(n1 l1 j1 )𝛼 1 (n2 l2 j2 )α2 … (nk lk jk )αk

αναδεικνύεται από το ςύνολο των πειραματικϐν δεδομϋνων ςχετικϊ με τισ

ιδιότητεσ του πυρόνα: Όλεσ οι πειραματικϋσ ενδεύξεισ εύναι ςυνεπεύσ με την
παραδοχό ότι ζεύγη πρωτονύων ό νετρονύων ςε μια ςυγκεκριμϋνη διϊταξη
ευθυγραμμύζονται με τα ςπιν τουσ αντιπαρϊλληλα ςτην κατϊςταςη (↑↓),
δηλαδό με ολικό ςπιν S = 0. Από το γεγονόσ αυτό προκύπτει ϊμεςα ότι
ϊρτιοι–ϊρτιοι πυρόνεσ πρϋπει να εμφανύζονται με ολικό ςπιν και
πϊριτη βαςικόσ κατϊςταςησ Jπ = 0+. Ο κανόνασ αυτόσ επιβεβαιϐνεται χωρύσ
καμιϊ εξαύρεςη ςε όλη την ϋκταςη του περιοδικού ςυςτόματοσ. Ένα εξύςου
ςημαντικό αποτϋλεςμα τησ ςύζευξησ δύο νουκλεονύων ςτην αντιπαρϊλληλη
κατϊςταςη εύναι ότι για περιττούσ πυρόνεσ η ολικό ςτροφορμό και πϊριτη
τησ βαςικόσ κατϊςταςησ πρϋπει να ταυτύζεται με τη ςτροφορμό και πϊριτη
του τελευταύου αςύζευκτου πρωτονύου ό νετρονύου. Αυτό επύςησ
επιβεβαιϐνεται ςε μεγϊλο βαθμό από τα πειραματικϊ δεδομϋνα.
Η απόδοςη του πυρηνικού ςυςτόματοσ μϋςω του προτύπου ανεξϊρτητων
ςωματύων με ιςχυρό αλληλεπύδραςη l·s ςυναντϊ μεγϊλη επιτυχύα ςτην
πρόβλεψη των ιδιοτότων πυρόνων με μικρό αριθμό νουκλεονύων ϋξω από
κατϊ τα ϊλλα ςυμπληρωμϋνουσ φλοιούσ. Πϋρα από το ςπιν και την πϊριτη
τησ βαςικόσ κατϊςταςησ περιττϐν πυρόνων, η μαγνητικό διπολικό ροπό ςε
παρόμοια ςυςτόματα προβλϋπεται ύςη με αυτό του αςύζευκτου νουκλεονύου,
όπωσ δημιουργεύται από το ςπιν και την τροχιακό του ςτροφορμό. Έτςι
αναμϋνουμε ότι η μαγνητικό διπολικό ροπό θα πρϋπει να εμφανύζει μια από
δύο διαφορετικϋσ τιμϋσ, ανϊλογα με την τιμό τησ ςτροφορμόσ του
1 1
αςύζευκτου νουκλεονύου j = l + ό j = l + . Οι χαμηλόσ ενϋργειασ
2 2
διεγερμϋνεσ καταςτϊςεισ ενόσ πυρηνικού ςυςτόματοσ ςτο πρότυπο των
φλοιϐν αποδύδονται με την προϐθηςη ενόσ ό περιςςότερων νουκλεονύων ςε
ανϐτερεσ τροχιϋσ του δυναμικού. Οι ιδιότητεσ πολλϐν από τισ πρϐτεσ

213
διεγερμϋνεσ καταςτϊςεισ πυρόνων με μικρό αριθμό νουκλεονύων ϋξω από
ςυμπληρωμϋνουσ φλοιούσ αντικατοπτρύζουν το μηχανιςμό αυτό. Οι πλϋον
επιτυχεύσ υπολογιςμού πυρηνικόσ δομόσ ςτο πλαύςια του μοντϋλου των
φλοιϐν πραγματοποιούνται ςυνόθωσ με το διαχωριςμό των νουκλεονύων ςε
δύο μεγϊλεσ κατηγορύεσ : ςτα νουκλεόνια που ςυγκροτούν τουσ
χαμηλότερουσ ςυμπληρωμϋνουσ φλοιούσ και διαμορφϐνουν ϋτςι ϋνα ςκληρό
πυρόνα που απαιτεύ ςημαντικό ενϋργεια διϋγερςησ ϐςτε να διαταραχθεύ και
ςτα νουκλεόνια ςθϋνουσ, δηλαδό ςτα νουκλεόνια των ανϐτερων φλοιϐν, οι
οπούοι εύτε δεν εύναι ςυμπληρωμϋνοι εύτε ϋχουν τη δυνατότητα να
προωθόςουν νουκλεόνια ςε ανϐτερεσ καταςτϊςεισ με ςχετικϊ μικρό
ενϋργεια. Για παρϊδειγμα η δομό του 90
40Zr50 μπορεύ να υπολογιςτεύ ωσ εξόσ :
Αφού ο αριθμόσ νετρονύων Ν = 50 αντιςτοιχεύ ςε μαγικό αριθμό, λογικϊ
αναμϋνουμε ότι για χαμηλϋσ ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ του πυρόνα, τα
νετρόνια θα αποτελούν ϋνα ςκληρό πυρόνα και μπορούν να αγνοηθούν, ενϐ
ςύμφωνα με το ανωτϋρω ςχόμα , 38 από τα πρωτόνια θα ςυμπληρϐνουν την
5
τροχιϊ 1f . ΢υνεπϐσ, οι πρϐτεσ διατϊξεισ πρωτονύων που πρϋπει να
2
θεωρόςουμε εύναι τησ μορφόσ :
1 1 9 9
(2p )2 , (2p )1 (1g )1 ό (1g )2
2 2 2 2

Η πρϐτη διϊταξη οδηγεύ ςε μια μόνο κατϊςταςη με ςπιν και πϊριτη Jπ = 0+,
ενϐ οι δύο επόμενεσ ςε καταςτϊςεισ αντύςτοιχα με Jπ = 4– ό 5– και Jπ = 0+, 2+,
4+, 6+ ό 8+. ΢το ακόλουθο ςχόμα φαύνεται ότι ο θεωρητικόσ υπολογιςμόσ για
τισ ενεργειακϋσ καταςτϊςεισ του 90
40Zr50 αποδύδει με εξαιρετικό πιςτότητα τα
πειραματικϊ αποτελϋςματα.

Αξύζει να ςημειωθεύ ότι μϋχρι ενϋργεια διϋγερςησ 4 MeV , όλεσ οι καταςτϊςεισ

του 90Zr μπορούν να αποδοθούν με τρεισ απλϋσ διατϊξεισ πρωτονύων ϋξω από
5
το φλοιό 1f .
2

214
 Β. Διϊςπαςη α και υπολογιςμόσ του μϋςου χρόνου
ζωόσ

Ανατρϋχοντασ ςτην ιςτορύα των ςωματύων α, από την ανακϊλυψό τουσ μϋχρι
και ςόμερα, θα διαπιςτϐςουμε ότι υπϊρχουν τρεισ ςημαντικού ςταθμού. Ο
πρϐτοσ όταν η αναγνϐριςη ότι τα ςωμϊτια α εύναι πυρόνεσ ηλύου. Ο
δεύτεροσ όταν η χρόςη των ςωματύων α ωσ βλημϊτων για τη μελϋτη του
εςωτερικού του ατόμου ενϐ ο τρύτο ςταθμό απετϋλεςε η κβαντομηχανικό
ερμηνεύα τησ διϊςπαςησ α. ΢το Rutherford και τουσ ςυνεργϊτεσ του
οφεύλονται τα δύο πρϐτα ανωτϋρω επιτεύγματα , ενϐ ο George Gamow
αφενόσ και οι Edward Cordon και Ronald Gurney αφετϋρου , δουλεύοντασ
ανεξϊρτητα, πραγματοπούηςαν την κβαντομηχανικό ερμηνεύα τησ διϊςπαςησ
α.
Ο Rutherford, χρηςιμοποιϐντασ μαγνητικό πεδύο , κατϊφερε το 1902 να
προκαλϋςει την απόκλιςη τησ τροχιϊσ των ςωματύων α , αποδεικνύοντασ ότι
όταν θετικϊ φορτιςμϋνα και πολύ βαρύτερα από τα ηλεκτρόνια. Βϋβαια, η
οριςτικό απόδειξη για τη φύςη των ςωματύων α προϋκυψε από τα
αντύςτοιχα φϊςματϊ τουσ. Ο Rutherford, το 1908 , ακινητοπούηςε και
ςυνϋλεξε αρκετϊ ςωμϊτια α , μϋςα ςε ϋνα χϐρο κενού , ϐςτε να μπορεύ να
μελετόςει τα φϊςματϊ τουσ. Με την ακινητοπούηςό τουσ, όμωσ, τα ςωμϊτια
α, δεςμεύοντασ ηλεκτρόνια γύνονται ϊτομα ηλύου, τα οπούα όταν
αποδιεγερθούν , θα εκπϋμψουν το χαρακτηριςτικό γραμμικό φϊςμα του
ηλύου. Αυτό απετϋλεςε μια ςοβαρό απόδειξη ότι η ραδιενϋργεια εύναι ϋνα
καταςτροφικό γεγονόσ ςτην ατομικό κλύμακα, το οπούο δημιουργούςε
διαρκϐσ νϋα ϊτομα. Έτςι, το 1908 ςτο Manchester , ςτο εργαςτόριο του
Rutherford , ξεκύνηςαν τα ιςτορικϊ πειρϊματα ςκϋδαςησ των ςωματύων α
από την ύλη , και η προςπϊθεια διαμόρφωςησ ενόσ ατομικού προτύπου θα
ϋφτανε ςτο απόγειό τησ πϋντε χρόνια αργότερα, με το ατομικό πρότυπο του
υδρογόνου του Bohr. Αρχικϊ , τα πειρϊματα ςκϋδαςησ που ϋγιναν από τουσ
Hans Geiger και Ernest Marsden φαύνονταν να αποτελούςαν μια δουλειϊ
ρουτύνασ, αλλϊ γρόγορα οι εκτιμόςεισ αυτϋσ διαψεύςθηκαν με τα
απροςδόκητα αποτελϋςματα που προϋκυψαν. Ένασ μικρόσ αριθμόσ
ςωματύων α , που κατευθυνόταν προσ το μεταλλικό φύλλο , ςκεδαζόταν ςε
μεγϊλεσ γωνύεσ. Αυτόσ ο πολύ μικρόσ αριθμόσ των ςωματύων α όταν αδύνατο
να ερμηνευθεύ με την ιςχύουςα ϊποψη τησ εποχόσ , ότι το θετικό φορτύο

215
όταν διαςκορπιςμϋνο ςε όλο τον ατομικό όγκο. ΢ε ϋνα τϋτοιο ϊτομο, το
ηλεκτρικό πεδύο δεν εύναι πουθενϊ τόςο ιςχυρό ϐςτε να προκαλϋςει τη
ςκϋδαςη ενόσ μεγϊλησ ταχύτητασ ςωματύου α. Ακόμη, τα ηλεκτρόνια , λόγω
τησ μικρόσ τουσ μϊζασ , δε μπορούν να προκαλϋςουν τόςο μεγϊλεσ
αποκλύςεισ. Ο Rutherford, χρηςιμοπούηςε τα αποτελϋςματα των Geiger και
Marsden , ερμηνεύοντϊσ τα ςωςτϊ: «ςτην καρδιϊ του ατόμου πρϋπει να
κατοικεύ ϋνα αντικεύμενο το οπούο ϋχει αρκετϊ μεγϊλη μϊζα και εύναι αρκετϊ
ιςχυρό ϐςτε να γυρύζει πύςω ϋνα ςωμϊτιο που το πληςιϊζει ». Πρότεινε
αξιωματικϊ ότι καθϐσ τα ηλεκτρόνια εύναι ελαφρϊ και αρνητικϊ, ο κεντρικόσ
πυρόνασ θα ϋπρεπε να εύναι βαρύσ και θετικόσ.
Σο 1911 ο Rutherford ϋκανε τον υπολογιςμό τησ διαφορικόσ διατομόσ
ςκϋδαςησ των ςωματύων α που ϋπεφταν πϊνω ςε ϋνα μικρό θετικό πυρόνα.
Σο αποτϋλεςμα του υπολογιςμού αυτού εύναι :

2
dς 1 ΖΖ'e2 1
= θ
dΩ 4πε0 4K sin4 2

όπου Ζ εύναι ο ατομικόσ αριθμόσ του ςτόχου, Ζ΄ ο ατομικόσ αριθμόσ του

βλόματοσ (ςτην προκειμϋνη περύπτωςη για τον πυρόνα ηλύου εύναι 2), Κ η
αρχικό κινητικό ενϋργεια του βλόματοσ και θ η γωνύα ςκϋδαςησ.

Η πιθανότητα ςκϋδαςησ εύναι πολύ μεγαλύτερη για μικρϋσ γωνύεσ παρϊ για
μεγϊλεσ γωνύεσ, όπωσ φαύνεται ςτο ακόλουθο ςχόμα όπου από πολλϊ
ςωμϊτια α που προςκρούουν ςε ϋνα μεταλλικό φύλλο , λύγα μόνο
ςκεδϊζονται ςε μεγϊλεσ γωνύεσ.

Ωςτόςο, η πιθανότητα ςκϋδαςησ δεν εύναι αμελητϋα για μεγϊλεσ γωνύεσ.

Πολλϊ πειρϊματα που ακολούθηςαν, επιβεβαύωςαν την ανωτϋρω ςχϋςη
dς
εξϊρτηςησ του από τα Α , Κ , θ. Αργότερα , προϋκυψαν αποκλύςεισ από
dΩ
την ανωτϋρω ϋκφραςη , οφειλόμενεσ ςτο πεπεραςμϋνο μϋγεθοσ του πυρόνα.

216
΢το επόμενο ςχόμα παριςτϊνεται η θεωρητικό διαφορικό διατομό για
ςκϋδαςη από ϋνα βαρύ ςημειακό φορτύο.

Ο κλαςικόσ υπολογιςμόσ του Rutherford ςυμφωνεύ με τον κβαντομηχανικό

υπολογιςμό που ϋγινε πολλϊ χρόνια αργότερα. Οι υπερβολικϋσ τροχιϋσ του
πρϋπει να αντικαταςταθούν από διαδιδόμενα κύματα αλλϊ , τα
αποτελϋςματα που βαςύζονται ςτη Νευτϐνεια Μηχανικό εύναι ςύμφωνα με
τα κβαντικϊ αποτελϋςματα. Αυτό οφεύλεται ςτη μορφό του δυναμικού
Coulomb ( U ~1/r ), κϊτι που δεν ιςχύει για ϊλλεσ ςυναρτόςεισ δυναμικόσ
ενϋργειασ.

Η διϊςπαςη α , εν αντιθϋςει με τη ςκϋδαςη των ςωματύων α , εύναι ϋνα

καθαρϊ κβαντομηχανικό φαινόμενο , που βρύςκεται ςε πλόρη αντύθεςη με τη
ςυμπεριφορϊ που αναμϋνουμε κλαςικϊ. Μϋςα ςτον πυρόνα, ϋνα ςωμϊτιο α
δϋχεται ελκτικό πυρηνικό δύναμη. Αυτό εύναι η περιοχό αρνητικόσ δυναμικόσ
ενϋργειασ. Εκτόσ του πυρόνα , το ςωμϊτιο α υφύςταται μια ηλεκτρικό
απωςτικό δύναμη και η περιοχό αυτό αποτελεύ την περιοχό θετικόσ
δυναμικόσ ενϋργειασ.
΢το ςχόμα που ακολουθεύ, το διϊγραμμα τησ δυναμικόσ ενϋργειασ του
ςυςτόματοσ πυρόνασ - ςωμϊτιο α , περιλαμβϊνει ϋνα φρϊγμα κοντϊ ςτην
επιφϊνεια του πυρόνα. ΢ύμφωνα με την κλαςικό Μηχανικό , αν ϋνα ςωμϊτιο
α δεν διαθϋτει αρκετό ενϋργεια ϐςτε να ξεπερϊςει το φρϊγμα , αν ριχτεύ από
ϋξω προσ την κατεύθυνςη του πυρόνα , αναγκϊζεται να γυρύςει πύςω και δεν
ειςχωρεύ ςτον πυρόνα. Κλαςικϊ, ϋνα ςωμϊτιο α τησ ύδιασ ενϋργειασ , αν
βρύςκεται εντόσ του πυρόνα, περιορύζεται από το ύδιο φρϊγμα , δεν μπορεύ να
εξϋλθει και παραμεύνει για πϊντα εκεύ. Αν επομϋνωσ, οι προβλϋψεισ τησ
κλαςικόσ Μηχανικόσ εύχαν εφαρμογό ςτον πυρηνικό χϐρο , το φρϊγμα
δυναμικού θα όταν αδιαπϋραςτο και από τισ δύο πλευρϋσ για οποιοδόποτε
ςωμϊτιο α που εύχε ενϋργεια μικρότερη από το μϋγιςτο του φρϊγματοσ.

217
Ωςτόςο, αυτό που διαπιςτϐθηκε από τα πειρϊματα, εύναι ότι ςωμϊτια α με
ενϋργειεσ μικρότερεσ από τη μϋγιςτη ενϋργεια του φρϊγματοσ καταφϋρνουν
και διαφεύγουν από τουσ πυρόνεσ . Η κβαντομηχανικό εύναι αυτό που
επιτρϋπει τη διϋλευςη του φρϊγματοσ. Η κυματοςυνϊρτηςη ενόσ ςωματύου α
μϋςα ςτον πυρόνα διειςδύει μϋςα ςτην κλαςικϊ απαγορευμϋνη περιοχό ,
όπου γρόγορα πϋφτει προσ το μηδϋν. Ένα μικρό μϋροσ από το κύμα αυτό
διαπερνϊ το φρϊγμα, αναδυόμενο ςτην ϊλλη πλευρϊ ςαν ϋνα ταλαντούμενο
κύμα μικρού πλϊτουσ. Αυτό το γεγονόσ φανερϐνει ότι υπϊρχει οριςμϋνη
πιθανότητα εύρεςησ του ςωματύου α εκτόσ του πυρόνα , όπου η ηλεκτρικό
δύναμη το επιταχύνει ςε μια υψηλό κινητικό ενϋργεια που κυμαύνεται ςε
γενικϋσ γραμμϋσ από 5 ϋωσ 10 MeV . Αυτό το φαινόμενο εύναι η διϊςπαςη α. Η
διαδικαςύα διαπϋραςησ του φρϊγματοσ από ϋξω προσ τα μϋςα – αντύςτροφη
τησ προηγούμενησ - μπορεύ να εύναι ςημαντικό όταν η ενϋργεια του
προςπύπτοντοσ ςωματύου δεν εύναι κατϊ πολύ μικρότερη από το μϋγιςτο
ύψοσ του φρϊγματοσ.

(α) Σο διϊγραμμα τησ δυναμικόσ ενϋργειασ για το ςύςτημα ςωμϊτιο α-πυρόνασ, το

ϊθροιςμα ενόσ πηγαδιού αρνητικού δυναμικού που προϋρχεται από την ϋλξη πυρηνικϐν
δυνϊμεων και ενόσ λόφου θετικού δυναμικού που προϋρχεται από ηλεκτρικό ϊπωςη (β) Η
κυματοςυνϊρτηςη του ςωματύου α δεύχνει μεγϊλη πιθανότητα το ςωμϊτιο να βρύςκεται
εντόσ του πυρόνα και μικρό εκτόσ αυτού.

218
Ο χρόνοσ ζωόσ των διαςπϊςεων α μπορεύ να προκύψει με τη βοόθεια μιασ
θεωρύασ που αποτελεύ μύγμα κλαςικϐν και κβαντομηχανικϐν ςυλλογιςμϐν.
Ασ ςυλλογιςτούμε ότι το ςωμϊτιο α κινεύται πϋρα-δϐθε μϋςα ςτον πυρόνα
και χτυπϊ το φρϊγμα να φορϋσ το δευτερόλεπτο. Κϊθε φορϊ υπϊρχει μια
πιθανότητα Ρ ότι θα διαπερϊςει το φρϊγμα, η οπούα ςυνδϋεται με το
κβαντικό πλϊτοσ του κύματοσ ςτην περιοχό του φρϊγματοσ. Από την
εςωτερικό ϋωσ την εξωτερικό πλευρϊ του φρϊγματοσ η κυματοςυνϊρτηςη
πϋφτει από ψ1 ςτο ψ2 και η αντύςτοιχη πιθανότητα από ψ1 2 ςε ψ2 2 .
΢υνεπϐσ, η πιθανότητα διαπϋραςησ του φρϊγματοσ εύναι :

ψ2 2
Ρ= 2
ψ1

Η ολικό πιθανότητα διϊςπαςησ ανϊ μονϊδα χρόνου εύναι το γινόμενα Ρ·να :

p0 (πιθανότητα διϊςπαςησ/s) = να·Ρ

Σο αντύςτροφο αυτόσ τησ ποςότητασ εύναι ο μϋςοσ χρόνοσ ζωόσ τ :

1 1
τ= =
p0 να ∙P

Για να υπολογύςουμε μια τιμό για το να , μπορούμε να βϊλουμε ωσ τυπικό

κινητικό ενϋργεια του ςωματύου α μϋςα ςτον πυρόνα, Κεντόσ = 50 MeV, που
αντιςτοιχεύ ςε μια ταχύτητα του ςωματύου α ύςη με 5·107 m/s. Επομϋνωσ , η
ςυχνότητα με την οπούα το ςωμϊτιο α προςκρούει ςτο φρϊγμα, εύναι η
ταχύτητα αυτό διαιρούμενη με την πυρηνικό διϊμετρο :

v 5∙107 m/s
να = = = 2,8∙1021 s-1
d 18∙10-15 m

΢την παραπϊνω ϋκφραςη , για την πυρηνικό διϊμετρο χρηςιμοποιόςαμε τιμό

ύςη με 18 fm. Οι ςυνόθεισ τιμϋσ για την ακτύνα ενόσ βαρϋοσ πυρόνα
(με Α=200 ϋωσ 250) εύναι 7 ϋωσ 8 fm. Ωςτόςο, η ακτύνα ςτην οπούα το
ςωμϊτιο α ςυναντϊ το φρϊγμα κοντϊ ςτο εξϐτατο ϊκρο του πυρόνα εύναι
πιο κοντϊ ςτα 9 fm. Αφού η τιμό του να εύναι μια προςεγγιςτικό τιμό , δεν
ϋχει νόημα να κρατόςουμε παραπϊνω από ϋνα ςημαντικό ψηφύο. Έτςι, θα
ϋχουμε να = 3∙1021 s-1. Ο αριθμόσ αυτόσ εύναι ςχεδόν ύδιοσ για όλουσ τουσ α-
αςταθεύσ πυρόνεσ. Όμωσ, οι χρόνοι ζωόσ που ϋχουν παρατηρηθεύ
κυμαύνονται από μs ϋωσ και διςεκατομμύρια χρόνια. Προφανϐσ, ο
παρϊγοντασ P θα πρϋπει να ποικύλλει υπερβολικϊ από τον ϋναν πυρόνα ςτον

219
ϊλλο και θα πρϋπει να εύναι εξαιρετικϊ μικρό. Για παρϊδειγμα , ϋνασ μϋςοσ
χρόνοσ ζωόσ 1 s απαιτεύ η πιθανότητα διαπϋραςησ του φρϊγματοσ να εύναι
μικρότερη από 10-21 s.
Για τον υπολογιςμό τησ πιθανότητασ διαπϋραςησ του φρϊγματοσ από τα
ςωμϊτια α , χρηςιμοποιούμε το προςεγγιςτικό μοντϋλο , όπωσ φαύνεται ςτο
ςχόμα που ακολουθεύ.

(α) Τπολογιςμόσ τησ πιθανότητασ διϋλευςησ του φρϊγματοσ από τα ςωμϊτια α με το

προςεγγιςτικό μοντϋλο – το πραγματικό φρϊγμα αντικαθύςταται από ϋνα φρϊγμα
ςταθερόσ δυναμικόσ ενϋργειασ με πϊχοσ μιςό ςε ςχϋςη με το πραγματικό (β) Η εκθετικό
πτϐςη τησ κυματοςυνϊρτηςησ μϋςα ςτο εικονικό φρϊγμα

Σο αληθινό φρϊγμα τησ δυναμικόσ ενϋργειασ αντικαθύςταται με ϋνα

ορθογϐνιο φρϊγμα ύψουσ Ε Β που εκτεύνεται από μια εςωτερικό ακτύνα R1
ϋωσ μια εξωτερικό ακτύνα R΄. Επιλϋγουμε R1 = 9 fm και R΄ = ½(R1 + R2).
Αυτό οδηγεύ ςτο να ϋχουμε ϋνα εικονικό φρϊγμα με πϊχοσ ύςο με το μιςό του
αληθινού φρϊγματοσ . Η εξωτερικό ακτύνα R2 του αληθινού φρϊγματοσ
καθορύζεται από τη ςυνθόκη U = E κι εύναι :

220
 1 2Ζe2
R2 =
4πε0 E

Σο ύψοσ του εικονικού φρϊγματοσ το παύρνουμε ύςο με το ύψοσ του

αληθινού φρϊγματοσ ςτο R1 :

1 2Ζe2
EB =
4πε0 R1

Και ςτισ 2 τελευταύεσ ςχϋςεισ, το 2 ςτον αριθμητό εύναι ο ατομικόσ αριθμόσ

του ςωματύου α.

Η κυματοςυνϊρτηςη μϋςα ςτο ορθογϐνιο φρϊγμα πρϋπει να ικανοποιεύ την

εξύςωςη του Schrödinger:

d2 ψ 2m
+ Ε-U(x) ψ= 0
dx 2 ħ2

΢την προκειμϋνη περύπτωςη , με U = EB και ϋχοντασ αντικαταςτόςει το x με r

θα ϋχουμε :

d2 ψ 2m
= EB - E ψ
dr 2 ħ2

2m
όπου το ħ2
EB - E αποτελεύ μια θετικό ςταθερϊ μϋςα ςτο φρϊγμα.

Για ευκολύα, ορύζουμε

2m
κ1 = EB - E
ħ2

και επομϋνωσ η εξύςωςη του Schrödinger θα πϊρει τη μορφό

d2 ψ
= κ12·ψ
dr 2

Αξύζει να επιςημϊνουμε ότι το κ1, όπωσ και ο κυματικόσ αριθμόσ k , ϋχει

διαςτϊςεισ αντύςτροφου μόκουσ. Οι ποςότητεσ αυτϋσ ςυνδϋονται ςτενϊ αλλϊ
δεν ταυτύζονται. Μϋςα ςτην κλαςικϊ απαγορευμϋνη περιοχό του φρϊγματοσ

221
όπου η κινητικό ενϋργεια εύναι αρνητικό , ο κυματικόσ αριθμόσ k εύναι μια
φανταςτικό ποςότητα.
Η τελευταύα ϋκφραςη τησ εξύςωςησ Schrödinger εύναι μια απλό διαφορικό
εξύςωςη και μια λύςη τησ μπορεύ να θεωρηθεύ ότι εύναι

ψ = Ae-κ1 r + Beκ1 r

όπου Α, Β εύναι αυθαύρετεσ ςταθερϋσ. Ιδιαύτερα , η ςταθερϊ Β μπορεύ να

θεωρηθεύ ύςη με μηδϋν. Σο ςκεπτικό , βϊςει του οπούου μηδενύζουμε τη
ςταθερϊ Β εύναι το εξόσ: ο ελαττούμενοσ εκθετικόσ όροσ περιγρϊφει μια
φυςικό κατϊςταςη ςτην οπούα το ςωμϊτιο α ϋχει μεγϊλη πιθανότητα να
βρύςκεται μϋςα ςτον πυρόνα και μικρό πιθανότητα να βρύςκεται ϋξω από τον
πυρόνα. Αυτό εύναι και το πρόβλημα τησ διϊςπαςησ α που μασ απαςχολεύ. Ο
αυξανόμενοσ εκθετικόσ όροσ περιγρϊφει μια αντύθετη φυςικό κατϊςταςη ,
όπου το ςωμϊτιο α ϋχει μεγϊλη πιθανότητα να βρύςκεται εκτόσ του πυρόνα
και μικρό εντόσ αυτού. Αυτό αποτελεύ το πρόβλημα τησ ςκϋδαςησ των
ςωματύων α που δεν ϋχει θϋςη ςτην περύπτωςη που εξετϊζουμε.
΢υνεπϐσ, για τη διϊςπαςη α, η κυματοςυνϊρτηςη ςτην περιοχό του
φρϊγματοσ εύναι :

ψ = Ae-κ1 r

΢το εςωτερικό και εξωτερικό ϊκρο του εικονικού φρϊγματοσ η

'
κυματοςυνϊρτηςη εύναι ψ1 = Ae-κ1 R1 και ψ2 = Ae-κ1 R .

Σότε η πιθανότητα διαπϋραςησ του φρϊγματοσ εύναι :

'
e-2κ1 R '
P= = e-2κ1 ∙(R - R1 )
e-2κ1 R 1

Λόγω τησ προςϋγγιςησ ότι R’ – R1 = ½ (R2 – R1) , η πιθανότητα μπορεύ να

γραφεύ ςτη μορφό :

P = e-κ1 ∙(R2 - R1 )

και τελικϊ , με αντικατϊςταςη των ςχϋςεων :

1 1
P = e-κ1 ∙(R2 - R1 ) και να = 3∙1021 s-1 ςτην εξύςωςη τ = =
p0 να ∙P

ο προςεγγιςτικόσ χρόνο ζωόσ τησ διϊςπαςησ α θα εύναι :

222
 1
τ = ·10-21eκ1 ∙(R2 - R1 )
3

΢ε μια πιο ακριβό θεωρύα, ο εκθϋτησ κ1(R2 –R1) μπορεύ να αντικαταςταθεύ

από το ολοκλόρωμα:

R2 R2 2m
I=2 R1
κ(r) dr =2 R1
U(r)-E dr
ħ2

2Ζe2
Για U(r) = , το ανωτϋρω ολοκλόρωμα μπορεύ να υπολογιςτεύ και δύνεται
4πε0 r
από τη ςχϋςη :

arc tan (R2 /R1 )-1 R

Ι = 2κ1R2 - 1
R2
(R R )-1
2/ 1

ΕΥΑΡΜΟΓΗ: Ιςότοπα του πολωνύου

΢το παρϊδειγμα που ακολουθεύ φαύνεται η ευαιςθηςύα του χρόνου ζωόσ ωσ

προσ την ενϋργεια του ςωματύου α . Ασ θεωρόςουμε τα ιςότοπα του
πολωνύου με ατομικό αριθμό Ζ = 84 . Για τη χρόςη των εξιςϐςεων :
1 2Ζe2 1 2Ζe2
R2 = και EB = απαιτεύται ο ςυνδυαςμόσ 2Ζe2/4πε0 , που
4πε0 E 4πε0 R1
2Ζe2
ςτισ κατϊλληλεσ μονϊδεσ θα εύναι = 2,88Ζ = 242MeV fm.
4πε0

Επύςησ , ιςχύει ότι :

2m 1
= 0,191
ħ2 MeV fm2

1 2Ζe2
Με τη βοόθεια των δύο τελευταύων ςχϋςεων οι εξιςϐςεισ R2 = ,
4πε0 E
1 2Ζe2 2m
EB = και κ1 = ħ2
EB - E δύνουν:
4πε0 R1

242
R2(fm) = (1)
E (MeV)

223
 242 MeV fm
EB = = 26,9 MeV (2)
9 fm

κ1(fm-1) = 0,191 26,9-E(MeV) (3)

Δεδομϋνου ότι οι τυπικϋσ τιμϋσ τησ κινητικόσ ενϋργειασ του ςωματύου α

κυμαύνονται μεταξύ 5 ϋωσ 10 MeV, το κ1 θα εύναι ςτην περιοχό των 2 fm-1 .
Άρα μια αλλαγό του R2 ακόμη και κατϊ 1 fm εύναι αρκετό για να μεταβϊλλει
το χρόνο ζωόσ κατϊ e2 , δηλαδό περύπου 7.
΢τη ςυνϋχεια θα υπολογύςουμε τον προςεγγιςτικό χρόνο ζωόσ δύο ιςοτόπων
:

Α). 212Po : E = 8,78 MeV, t1/2 ≅ 0,3 μs, τ ≅ 0,4 μs . Για την τιμό τησ ενϋργειασ
αυτόσ , από τισ εξιςϐςεισ (1) και (2) παύρνουμε : R2 = 27,6 fm και κ1 = 1,86
fm-1 και επομϋνωσ : κ1 (R2 – R1) = 1,86 (27,6 – 9,0) = 34,6 . Σότε, η εξύςωςη :

1 1
τ = ·10-21eκ1 ∙(R2 - R1 ) δύνει : τ = ·10-21e34,6 και το e34,6 γύνεται 1015 και τελικϊ:
3 3

1
τ = ·10-21 ·1015 = 0,3 μs
3

Η τιμό αυτό προςεγγύζει κατϊ πολύ την πειραματικό τιμό γιατύ ϋτυχε οι
προςεγγύςεισ που χρηςιμοποιόθηκαν να εύναι ςχεδόν ςωςτϋσ για τόςο
μικρούσ χρόνουσ ζωόσ. Για μεγαλύτερουσ , όμωσ , χρόνουσ ζωόσ, εύναι
λιγότερο ικανοποιητικϋσ.

Β). 213Po : E = 8,38 MeV , t1/2 ≅ 4 μs, τ ≅ 6 μs . Έτςι, θα ϋχουμε:

242
R2 = = 28,9 fm , κ1 = 1,88 fm-1 και επομϋνωσ
8,38
κ1 (R2 – R1) = 1,88 (28,9 – 9,0) = 37,4 . ΢υνεπϐσ η εξύςωςη :

1 1
τ = ·10-21eκ1 ∙(R2 - R1 ) δύνει : τ = ·10-21e37,4 και το e37,4 γύνεται
3 3
1016,2 και τελικϊ:

1
τ = ·10-21 ·1016 = 6 μs
3

224
Παρατηρούμε ςυνεπϐσ ότι μια μεταβολό 5% ςτην τιμό τησ ενϋργειασ του
ςωματύου α εύναι αρκετό για να αλλϊξει το χρόνο ζωόσ τόςο θεωρητικϊ όςο
και πειραματικϊ κατϊ ϋνα παρϊγοντα μεγαλύτερο από 10. Η μεγϊλη
ευαιςθηςύα προϋρχεται από το γεγονόσ ότι οι κυματοςυναρτόςεισ πϋφτουν
εκθετικϊ κατϊ πολλϋσ τϊξεισ μεγϋθουσ εντόσ τησ περιοχόσ του φρϊγματοσ.
Ο πύνακασ που ακολουθεύ παρουςιϊζει την ευαιςθηςύα του χρόνου ζωόσ ωσ
προσ την ενϋργεια.

ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΢ΩΜΑΣΙΟΤ ΑΛΦΑ

ΠΤΡΗΝΑ΢ ΧΡΟΝΟ΢ ΗΜΙΖΩΗ΢
(MeV)
212
84Po 8,78 O,3 μs
217 7,74 0,54 ms
86Rn
216
84Po 6,78 0,15 s
209
85At 5,65 5,4 hr
228
90Th 5,42 1,9 year
226
88Ra 4,78 1600 years
235
92U 4,40 7·108 years
232
90Th 4,01 1,4·1010 years

225
226
 Γ Διϊςπαςη βότα – ενεργειακό φϊςμα και χρόνοσ
ημιζωόσ

Ο θεμελιϐδησ νόμοσ Ν(t) = N0 e-λt αποτελεύ τη ςτατιςτικό περιγραφό τησ

χρονικόσ εξϋλιξησ ενόσ ςυνόλου αςταθϐν πυρόνων. Κατϊ αυτό την ϋννοια
μπορούμε να θεωρόςουμε ότι αποδύδει την κινηματικό τησ μετϊπτωςησ . Η
δυναμικό του φαινομϋνου περιϋχεται ςτη ςταθερϊ αποδιϋγερςησ λ που
χαρακτηρύζει τη διϊςπαςη και η οπούα θεωρόθηκε μϋχρι τϐρα ωσ μια
εμπειρικό ςταθερϊ , εξαρτϐμενη από το εύδοσ των πυρόνων. ΢τη ςυνϋχεια θα
προςπαθόςουμε να υπολογύςουμε την τιμό τησ ςταθερϊσ αυτόσ για μια
ςυγκεκριμϋνη διϊςπαςη , βϊςει τησ αλληλεπύδραςησ που την προκαλεύ και
τησ δομόσ του αρχικού και τελικού πυρόνα. Η τιμό τησ ςταθερϊσ
αποδιϋγερςησ θα προϋλθει από την επύλυςη τησ εξύςωςησ του Schrödinger
που περιγρϊφει τη χρονικό εξϋλιξη του φαινομϋνου

∂
iħ q,t )= H q,t) (1)
∂t

όπου η χαμιλτονιανό Η καθϐσ και οι ιδιοκαταςτϊςεισ q,t ) εύναι ςυναρτόςεισ

των ςχετικϐν ςυντεταγμϋνων q, t.

Η χαμιλτονιανό τησ εξύςωςησ (1) μπορεύ να γραφεύ ωσ ϊθροιςμα δύο όρων

Η = Η0 + V (2)

όπου Η0 εύναι ο όροσ που περιγρϊφει τισ διϊφορεσ καταςτϊςεισ ςτισ οπούεσ
μπορεύ να βρεθεύ ϋνα ςύςτημα Α νουκλεονύων. Ο όροσ αυτόσ εκ φύςεωσ εύναι
χρονικϊ ανεξϊρτητοσ και οι καταςτϊςεισ που περιγρϊφει προϋρχονται από
τισ λύςεισ τησ εξύςωςησ:

(j) (j)
Η0 Εk , q k ) = Ek Εk , q k ) (3)

(j)
όπου Εk εύναι η ενϋργεια και q k οι τιμϋσ των j = 1, 2, ... μεταβλητϐν τησ
κατϊςταςησ k. Ο τελεςτόσ V ςτην εξύςωςη (2) αντιπροςωπεύει την
αλληλεπύδραςη, η οπούα μπορεύ να οδηγόςει ςε μετϊπτωςη του ςυςτόματοσ
από μια κατϊςταςη τησ εξύςωςησ (3) ςε μια ϊλλη. Έτςι, η ςταθερϊ
αποδιϋγερςησ εκφρϊζει την πιθανότητα μετϊπτωςησ ανϊ μονϊδα χρόνου του
ςυςτόματοσ από μια αρχικό κατϊςταςη ςε μια αντύςτοιχη τελικό. Όπωσ
αποδεικνύεται ςτο ςύνολο ςχεδόν των ςυγγραμμϊτων Κβαντικόσ Υυςικόσ
η ποςότητα αυτό δύνεται από τη ςχϋςη:

227
 2π
λf i = (f V i ) 2 ρ(Εf) (4)
ħ

όπου

dn
ρ(Εf) = (5)
dEf

εύναι η πυκνότητα των καταςτϊςεων f ) ανϊ μονϊδα ενϋργειασ. Η εξύςωςη

(4) εύναι γνωςτό ωσ δεύτεροσ χρυςόσ κανόνασ του Fermi και χρηςιμοποιεύται
για τον υπολογιςμό τησ ςταθερϊσ λ κατϊ την αποδιϋγερςη ενόσ πυρόνα μϋςω
των τριϐν μηχανιςμϐν διαςπϊςεων α, β και γ.

Η ςυνεχόσ μορφό του ενεργειακού φϊςματοσ των ηλεκτρονύων κατϊ την

διϊςπαςη β οφεύλεται ςτην ύπαρξη τριϐν ςωματύων ςτην τελικό κατϊςταςη.
Όπωσ προαναφϋρθηκε, η πιθανότητα μετϊπτωςησ ανϊ μονϊδα χρόνου
δύνεται από το δεύτερο χρυςό κανόνα του Fermi

2π
λfi = f Vβ⎥𝑖) 2 ρ(Εf) (6)
ħ

όπου Vβ εύναι ο τελεςτόσ τησ διαταραχόσ που προκαλεύ την αποδιϋγερςη β .Η

ενϋργεια τησ τελικόσ κατϊςταςησ Εf εύναι ύςη με την ενϋργεια που διατύθεται
για την αποδιϋγερςη

Εf = M(A,Z) – M(A,Z+1) (7)

Η ενϋργεια αυτό θα διαμοιραςτεύ ωσ κινητικό ενϋργεια των ςωματύων ςτην

τελικό κατϊςταςη

Εf = ΕΝ + Εe + Ev (8)

όπου με Ν, e, v ςυμβολύζουμε το θυγατρικό πυρόνα, το ηλεκτρόνιο και το

νετρύνο.

Τπενθυμύζεται ότι για αρκετϊ χαμηλϋσ ενϋργειεσ, όπωσ ςτην περύπτωςη

αυτϐν που απαντϐνται κατϊ την αποδιϋγερςη α, η κινητικό ενϋργεια Εα του
ςωματύου α με μϊζα mα ςυνδϋεται με την ορμό του pα μϋςω τησ ςχϋςησ :

p2α
Εα = (9)
2mα

ενϐ οι ποςότητεσ Εα και pα εύναι αυτϋσ που μετρούνται πειραματικϊ.

Καθϐσ η ταχύτητα του ςωματύου αυξϊνει, η τελευταύα εξύςωςη θα πρϋπει να
αντικαταςταθεύ με την αντύςτοιχη ςχϋςη τησ Ειδικόσ Θεωρύασ τησ

228
΢χετικότητασ. Η ολικό ενϋργεια του ςωματύου We τϐρα ςυνδϋεται με την
ορμό του pe μϋςω τησ ςχϋςησ

We2 = p2e c 2 + m2e c 4 (10)

Η ποςότητα pe εύναι και ςτην περύπτωςη αυτό η ορμό που μετρϊται ςε ϋνα
πεύραμα, όπωσ για παρϊδειγμα από ϋνα φαςματογρϊφο. Η ενϋργεια όμωσ Ee
του ηλεκτρονύου που καταγρϊφεται ςε ϋναν ανιχνευτό και που αντιςτοιχεύ
ςτην κινητικό του ενϋργεια, εύναι η ποςότητα

Εe = We – mec2 (11)

Η ςχϋςη που τη ςυνδϋει με την ορμό εύναι

1
pe = Ee (Ee + 2me c 2 ) 1/2
(12)
c

Αν η μϊζα του ςωματύου εύναι ύςη με το μηδϋν, (π.χ. φωτόνιο) η προηγούμενη

ςχϋςη παύρνει τη μορφό

W = E = pc (13)

και η κινητικό ενϋργεια ταυτύζεται με την ολικό.

Σα ςωμϊτια με μηδενικό μϊζα δεν εύναι δυνατόν να περιγραφεύ ϋξω από τα
πλαύςια τησ Ειδικόσ Θεωρύασ τησ ΢χετικότητασ.

Ο τρόποσ διαμοιραςμού τησ ενϋργειασ ςτα τρύα ςωμϊτια τησ τελικόσ

κατϊςταςησ καθορύζεται, από τη διατόρηςη τησ ορμόσ, όπωσ παριςτϊνεται
και ςτο ακόλουθο ςχόμα.

Αν αρχικϊ ο μητρικόσ πυρόνασ εύναι ακύνητοσ, τότε το ανυςματικό

229
ϊθροιςμα των ορμϐν ςτην τελικό κατϊςταςη θα εύναι ύςο με το μηδϋν,
δηλαδό

pN + pe + pv = 0 (14)

Αφού η μϊζα του θυγατρικού πυρόνα εύναι πολύ μεγαλύτερη από τη μϊζα
του ηλεκτρονύου M(A,Z) >> me και οι ορμϋσ των τριϐν ςωματύων εύναι τησ
ύδιασ τϊξησ μεγϋθουσ pN ≅ pe ≅ pν η ενϋργεια ανϊκρουςησ του θυγατρικού
πυρόνα ΕΝ θα εύναι ςε πολύ καλό προςϋγγιςη αμελητϋα. Έτςι, ςτη διϊςπαςη
β μπορούμε να θεωρόςουμε ότι η διαθϋςιμη ενϋργεια μοιρϊζεται ουςιαςτικϊ
μεταξύ του ηλεκτρονύου και του νετρύνου

Ef = Ee + Ev (15)

Η τελευταύα εξύςωςη εξηγεύ τη ςυνεχό μορφό του φϊςματοσ ηλεκτρονύων

που παρατηρεύται κατϊ τη διϊςπαςη β. Αν για τη μετϊπτωςη του πυρηνικού
ςυςτόματοσ εύναι διαθϋςιμη ενϋργεια Ef, τότε αυτό θα διαμοιραςτεύ μεταξύ
ηλεκτρονύου και νετρύνου και το ηλεκτρόνιο θα εμφανιςτεύ με όλεσ τισ
δυνατϋσ ενϋργειεσ ςτην περιοχό 0 ≤ Ee ≤ Ef. Δύο χαρακτηριςτικϊ φϊςματα
διαςπϊςεων β+ και β– του 64Cu φαύνονται ςτα ςχόματα που ακολουθούν.

β-
Αριςτερϊ : η μετϊπτωςη του 64Cu → 64Ζn
β+
Δεξιϊ: η μετϊπτωςη του 64Cu 64Ni

΢τισ ανωτϋρω γραφικϋσ παραςτϊςεισ η ςυνεχόσ γραμμό αποδύδει την

εκτύμηςη του δεύτερου κανόνα του Fermi. ΢τη ςυνϋχεια θα περιγρϊψουμε τα
κυριότερα βόματα που οδηγούν από το δεύτερο κανόνα του Fermi ςτα
ανωτϋρω φϊςματα.

 Η μορφό που παρουςιϊζουν τα φϊςματα οφεύλεται ςτη ςυνϊρτηςη

ρ(Ef) του κανόνα του Fermi , η οπούα αποδύδει το πλόθοσ των
καταςτϊςεων ςτισ οπούεσ μπορεύ να βρεθεύ το ηλεκτρόνιο με ορμό που
κυμαύνεται μεταξύ των τιμϐν pe και pe+dpe, αν κατϊ τη διϊςπαςη η
διαθϋςιμη ενϋργεια εύναι ύςη με Ef. Η ςυνϊρτηςη ρ(Ef) που προκύπτει

230
 αν θεωρόςουμε ότι το ηλεκτρόνιο και το νετρύνο που εκπϋμπονται
κατϊ τη διϊςπαςη βότα εύναι ελεύθερα ςωμϊτια , ϋχει τη μορφό :

ρ(Ef) = Cp2e (Ef – Ee)2 dpe (16)

όπου C εύναι μια ςταθερϊ.

 Αυτό που επύςησ θα πρϋπει να υπολογύςουμε για την εύρεςη τησ

πιθανότητασ μετϊπτωςησ ανϊ μονϊδα χρόνου εύναι το ςτοιχεύο του
πύνακα (f | Vβ | i ). ΢τη διϊςπαςη β– η αρχικό κατϊςταςη του
ςυςτόματοσ περιγρϊφεται από την κυματοςυνϊρτηςη του μητρικού
πυρόνα ςτη θεμελιϐδη του κατϊςταςη , Χi. Η τελικό κατϊςταςη
περιϋχει το θυγατρικό πυρόνα και τα δύο ςωμϊτια που παρϊγονται
κατϊ τη διϊςπαςη. Επομϋνωσ

f ) = Χf Υe(r)Υv(r) (17)

όπου η κυματοςυνϊρτηςη Χf περιγρϊφει το θυγατρικό πυρόνα και Υ e(r),

Υν(r) εύναι οι κυματοςυναρτόςεισ που περιγρϊφουν την κύνηςη του
ηλεκτρονύου και του νετρύνου.
΢την προςϋγγιςη των ελεύθερων ςωματύων, η ςυνϊρτηςη Υν(r) μπορεύ να
θεωρηθεύ ωσ ϋνα επύπεδο κύμα, ενϐ για το ηλεκτρόνιο θα πρϋπει να
χρηςιμοποιόςουμε κυματοςυνϊρτηςη που περιλαμβϊνει την αλληλεπύδραςη
Coulomb του ηλεκτρονύου με τα πρωτόνια του θυγατρικού πυρόνα. Σελικϊ η
πιθανότητα εκπομπόσ ενόσ ςωματύου β με ορμό ςτο διϊςτημα pe και pe+dpe
με τη μορφό

dλfi 2
= C Vfi F(Z,Ee) (Ef – Ee)2 p2e (18)
dpe

όπου Vfi = 𝛹𝑓∗ Vβ Χi d3r εύναι το πλϊτοσ του τελεςτό τησ αςθενούσ
αλληλεπύδραςησ ωσ προσ τισ καθαρϊ πυρηνικϋσ κυματοςυναρτόςεισ του
μητρικού και θυγατρικού πυρόνα και F(Z,Ee) εύναι το τετρϊγωνο τησ
κυματοςυνϊρτηςησ ενόσ ηλεκτρονύου με κινητικό ενϋργεια Ee κοντϊ ςε ϋναν
πυρόνα με ατομικό αριθμό Ζ. Η τελευταύα ςυνϊρτηςη εύναι γνωςτό και ωσ
παρϊγοντασ Fermi.

 Ο παρϊγωνFermi εξαρτϊται από την πυκνότητα των ηλεκτρονύων που

περιβϊλλουν τον πυρόνα ςτο ατομο και μπορεύ να υπολογιςτεύ με τη
βοόθεια ατομικϐν κυματοςυναρτόςεων. Η αποδιϋγερςη β+ ευνοεύται
ςε ςχϋςη με την αποδιϋγερςη β–, και ιςχύει

F (Z, Ee) ≤ 1 , για εκπομπό β+

F (Z Ee )≥ 1 , για εκπομπό β-

231
Σο ακόλουθο ςχόμα περιλαμβϊνει ϋναν υπολογιςμόσ του παρϊγοντα Fermi
για όλα τα ςτοιχεύα του Περιοδικού ΢υςτόματοσ

Γραφικό παρϊςταςη του παρϊγοντα Fermi F(Z, Ee) ςε διπλό λογαριθμικό κλύμακα , για
ςτοιχεύα με ατομικούσ αριθμούσ από 0 ϋωσ και 100.

 Η ςταθερϊ διϊςπαςησ λ ςτη διϊςπαςη βότα μπορεύ να βρεθεύ με

ολοκλόρωςη τησ εξύςωςησ (18). Έτςι, θα ϋχουμε:
pe max 2
2
λ f i = C Vfi 0
Ef - Ee F(Z , Ee)p2e dpe (19) ⇒

Vfi 2
λ fi= f(Z , Ef) (20)
τ0

Η ςταθερϊ C, καθϐσ και οι ςταθερϋσ που προκύπτουν κατϊ την ολοκλόρωςη

ςτην τελευταύα εξύςωςη, ϋχουν ςυγκεντρωθεύ ςε μια παγκόςμια ςταθερϊ
χρόνου, τησ οπούασ η τιμό προκύπτει ύςη με

τ0 = 8,98·103 s (21)

232
ενϐ το ολοκλόρωμα που εμφανύζεται ςτην εξύςωςη (19) ϋχει αποδοθεύ με τη
ςυνϊρτηςη f(Z, Ef )που ονομϊζουμε ολοκληρωμϋνο παρϊγοντα Fermi.

 Ο χρόνοσ ημιζωόσ από την εξύςωςη (20) μπορεύ να εκφραςτεύ με τη

μορφό:

0,693 0,693 τ0
Σ1/2 = = ⇒
λfi Vfi 2 f(Z, Ef )

6,22∙103
f(Z, Ef )Σ1/2 = 2
s (22)
Vfi

Σο αριςτερό μϋροσ τησ τελευταύασ ςχϋςησ περιϋχει την υπολογύςιμη

ςυνϊρτηςη f(Z,Ef) και το χρόνο ημιζωόσ τησ αποδιϋγερςησ που μπορεύ να
προςδιοριςτεύ πειραματικϊ, ενϐ το δεξιό μϋροσ εκφρϊζει την ιςχύ τησ
αςθενούσ αλληλεπύδραςησ. Σο γινόμενο f(Z,Ef)Σ1/2 ςυμβολύζεται ςυνόθωσ ωσ
ft και αναφϋρεται ωσ ςχετικόσ χρόνοσ ημιζωόσ ό απλϐσ τιμό ft. Για τισ
γνωςτϋσ διαςπϊςεισ β η αριθμητικό του τιμό κυμαύνεται μεταξύ 10 3 και 109 s
και προςφϋρεται για την κατϊταξη των διαςπϊςεων β ωσ προσ τη ςχετικό
τουσ ιςχύ.

233
234
ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ

Οι ςτατιςτικϋσ Fermi-Dirac
και
Bose-Einstein

235
236
Α) ΢τατιςτικό Fermi –Dirac

Για ϋνα ςύςτημα από ύδια φερμιόνια , ο μϋςοσ αριθμόσ φερμιονύων με

ενϋργεια Ei δύδεται από τη ςχϋςη:

gi
n(Ei )=
e(Ei-μ)/kT+1

όπου k εύναι η ςταθερϊ του Boltzmann, Σ η απόλυτη θερμοκραςύα, Εi εύναι η

ενϋργεια τησ κατϊςταςησ i , μ εύναι μια ςταθερϊ που εξαρτϊται από το εύδοσ
των ςωματιδύων και gi εύναι ο εκφυλιςμόσ τησ ενεργειακόσ κατϊςταςησ Εi
(δηλαδό ο αριθμόσ των καταςτϊςεων που ϋχουν ενϋργειεσ Ei)

Β) ΢τατιςτικό Bose - Einstein

΢ύμφωνα με τη ςτατιςτικό των Bose-Einstein, ο μϋςοσ αριθμόσ μποζονύων με

ενϋργεια Εi εύναι :
gi
n(Ei )=
e(Ei -μ)/kT-1

όπου k εύναι η ςταθερϊ του Boltzmann, Σ η απόλυτη θερμοκραςύα, Εi εύναι η

ενϋργεια τησ κατϊςταςησ i , μ εύναι μια ςταθερϊ που εξαρτϊται από το εύδοσ
των ςωματιδύων και gi εύναι ο εκφυλιςμόσ τησ ενεργειακόσ κατϊςταςησ Εi
(δηλαδό ο αριθμόσ των καταςτϊςεων που ϋχουν ενϋργειεσ Ei)

237
238
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

1. Παναγιϐτησ Αςημακόπουλοσ ,«Ειςαγωγό ςτην Πυρηνικό Υυςικό »,

,Ε.Α.Π., 2004
2. W.N.Cottingham, D.A. Greenwood , μετϊφραςη Κ. ΢αρηγιϊννησ,
«Ειςαγωγό ςτην Πυρηνικό Υυςικό », Εκδόςεισ τυπωθότω, 2002
3. Kemeth S. Krane, «Introductory Nuclear Physics », John Wiley &SONS,
Inc, 1976
4. Fujia Yang, Joseph Hamilton , «Modern Atomic and Nuclear Physics »,
,The McGraw-Hill Companies, INC, 1996
5. Jean-Louis Basdevant, James Rich , Mischel Spiro , «Fundamentals in
Nuclear Physics, from Nuclear Structure to Cosmology », , Spinger
editions, 2004
6. Β.Ρ. Martin , « Nuclear and Particle Physics », John Wiley & SONS, 2006
7. Walter E. Meyerhof , «Elements of Nuclear Physics », McGraw –Hill,
1967
8. Robert Eisberg, Robert Resnick, «Quantum Physics of Atoms, Molecules,
Solids, Nuclei and Particles », JOHN WILEY &SONS, 1974
9. Raymond Serway, Clement Moses, Curt Moyer , «΢ύγχρονη Υυςικό» ,
Π. Ε. Κ., 2004
10. R.M. Eisberg, «Θεμελιϐδησ ΢ύγχρονη Υυςικό », 4η ϋκδοςη , Εκδόςεισ Γ.
Α. Πνευματικού, 1995
11. Kenneth Ford, «Κλαςικό και ΢ύγχρονη Υυςικό», τόμοσ τρύτοσ,
μετϊφραςη Γ. Θεοδϐρου – Α. Θεοδϐρου, ϋκδοςη Γ. Πνευματικού,
Αθόνα 1980
12. Jeremy I. Pfeffer, Shlomo Nir, «Modern Physics, An Introductory Text»,
Imperial College Press, 2000
13. Young & Freeman, «University Physics with Modern Physics »,
International Edition, 12th edition, Pearson, Addison Wesley, 2004
14. Donald Perkins, «Ειςαγωγό ςτην Υυςικό των Τψηλϐν Ενεργειϐν »,
μετϊφραςη Κ. ΢αρηγιϊννησ, εκδόςεισ τυπωθότω
15. David Griffiths, «Introduction to Elementary Particles », WILEY-VCH,
2004

239
 16. Kerson Huang, «Quarks, Leptons & Gauge Fields » , World Scientific ,
2nd edition, 1992
17. The Physics Coaching Class ,«Problems and Solutions on Atomic,
Nuclear and Particle Physics », University of Science and Technology of
China, World Scientific, 2001
18. Alvin Halpern , «3000 SOLVED PROBLEMS IN PHYSICS » Schaum’s
Outline Series , McGraw Hill, 1988
19. John Relethford, μετϊφραςη ΢ωτόρησ Μανϐλησ, «Σο ανθρϐπινο εύδοσ»
, Επιςτημονικϋσ Εκδόςεισ Παριςιϊνου, Πϋμπτη Έκδοςη , 2004
20. Colin Renfrew & Paul Bahn, «Αρχαιολογύα, Θεωρύα, Μεθοδολογύα και
Πρακτικϋσ Εφαρμογϋσ », Ινςτιτούτο του βιβλύου Α. Καρδαμύτςα, 2001

LINKS

http://www.impcas.ac.cn/usr/wjx/zhonglz/jiangzuo/prc/radiation_types.html
http://www.stkate.edu/physics/Astrobiology/
http://education.jlab.org/glossary/betadecay.html
http://pdgusers.lbl.gov/~aerzber/aps_nuclear.html
http://www.nuceng.ca/igna/radioactivity.htm
http://hypography.com/forums/physics-and-mathematics/17756-essay-
explaining-cosmology.html
http://www.ipod.org.uk/reality/reality_small_world.asp
http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1999/press.html

Σα ςχόματα που περιϋχονται ςτην παρούςα εργαςύα προϋρχονται εύτε από

το διαδύκτυο εύτε από τα βιβλύα που αναφϋρονται ςτη βιβλιογραφύα και
κυρύωσ από τα υπ’ αριθμόν 1 , 8 , 9 , 10 , 11 , 13 .

240