MOI QUAN HE CUA TING NGUON VGI CAC NGON NGU VIET VA MUONG Doan Van Phiic* 1. NHIN LAI TINH HINH Da cé kh nhiéu nha nghién ctu viét vé ngudi Nguén va tiéng Nguén & hai huyén Minh Hoa va Tuyén Héa tinh Quang Binh nhim x4c dinh vi ti cla ngén ngit nay trong nhém cdc ng6n ngit Viet - Mudng (ma cé ngudi goi 1a Viet - Chit), dac biét tong tiéu nhém Viet - Mung. Tyu trung, ¥ kién cla céc nha nghién citu dug phan thanh 4 loai. 1. Coi tiéng Ngudn la mét thé nga Viét va thugc phuong ngi Bac Trung BO Ngudi dua ra ¥ kién nay ddu tién chinh 1a L. Ca-di-e (L. Cadiérre). Tuy nhién, ‘Ong vin ban khoan vé nhiing hinh thai cia tiéng Viet cd. Day 1a mot ¥ kién dugc GS. Pham Ditc Duong (1973) ting hé va chting minh bing sy tuong ting ng am va nhiing tuong déng vé tit vung (vdi mot sé lugng it di) gitta tiéng Nguén véi mét s6 tit trong tiéng Mudng hay mét vai thé ng & Nghé An, Ha Tinh. Nguyén Phd Phong (Le Parler Ngudn, Pa-ri, 1997) thi cin ctf vao thanh diéu va chi t6 ngtt phap phii dinh gita tiéng Viet, Ngudn va Mudng dé khang dinh tiéng Nguén thugc vao tiéng Viet. Nguyén Hitu Hoanh (1988), Nguyén Van Bé (1992) cling dya vao tu li@u “Nguén Quy Dat” cing coi tiéng Nguén 1a mét thé ngit Viet cia phuong ngit Bac Trung B6. 2. Coi tigng Mudng a mot thé ngi/phuong ngi cia tiéng Mudng ‘Thudc loai y kién nay cé M. Se-6n (M. Chéon, 1907), J. Quy-di-ni-é (J. Cusinier, 1948), H. Ma-xpé-r6 (H. Maspero,1912), Nguyén Van Tai (1975, 1983). Co sé phan chia nay dya vao nhiing wong tng cing nhu sy chuyén bién ng Am gidng nhau gitfa Nguén véi Viét va Mudng. 3. Coi tiéng Ngudn 1a mot ngén ngd riéng Thudc loai ¥ kién nay cd thé ké dén M. Féc-luyt (M. Ferlus, 1979). Ong cho ring tY m6t ng6n ngi chung (ma 6ng goi la MuGng - Viet) da cé sy phan héa thanh ba fhanh nhé: nhénh Nguén, nhénh Mudng va nhanh Viet. * Tigh si, Vidn NgOn nga hoc. Viét Nam. ooMl QUAN HE CUA TENG NGUON VOI CAC NGON NGU VIET VA MUUNG 4. ¥ kin khong rd rang GS. Nguyén Tai Can (1995) da khong khing dinh quan diém mét cach 16 ring nén coi tiéng Nguén thudc ngén ngi nao, hay 1a mot ngén ng doc lap. Ong cho ring, mdi loai ¥ kién tren déu c6 mot cd sd riéng ciia n6. Néu dya vao co sé théng ké tit vung, nhiing dac diém ngit 4m, hay co sé vé sy c4ch tan trong ti€ng Nguén trong sy so sdnh, d6i chiéu voi tiéng Viet va Mudng thi déu co thé c6 nhiing c4ch nhin nhan khéc nhau vé vi tri cla ngén ng nay trong nhém Viet - Mudng. I. MOT VAI KET QUA SO SANH THONG KE TU VUNG Dya tén phugng phdp ngw thdi hoc ca M. Swadesh, ching toi tién hanh thdng ké so sanh tir vung ctia 3 thé ngit Ngudén (Quy Bat, Yén Tho - cdn goi la Bédc Tho - va Cé Liém) vdi ting Viet (phé thong, tiéng Viet thé ky XVII, va mot s6 thé ngit thudc phuong ngit Bic Trung BO), va vdi mot sé thd ngit Mudng 6 cdc ving khac nhau: Mudng Bi (MB), Mudng Khdi (MK), Mudng Ong (MO), Mudng Thach Son (TS), Thé Mon (TM). Két qua thdng ké nhu duéi day", T™ | viet|Ts_|Mo|MK|MB]|Qp |yT_|cL_|Qp | gr | pT _|T1 vi7_|69 [97 |73 65 |70 |70 [91 [83 [84 [94 |89 |94 | 95 TL_|73_ [95 [73 |72 |60 |72 |91 [83 [85 [99 |96 | 95 pt_|72_|93 |73 |71_ [70 |69 |90 |85 |84 |94 | 94 gt_|70 [92 |72 |70 |68 |67 [90 [86 |85 | 98 gpl |76 [97 173 |74 | 68 | 73 [89 [87 _|87 ce_|76_|82 |78 |78 |73 |78 [91 |99 yt_|79_|84 |76 |75 |76 |78 |9 gp _|7_|88_|75 [75 179 |7 MB_ | 82,5|71 [91 | 85,5 | 80 MK_|79_|70 | 89 | 78 MO_|77_|68_ | 84 Ts |70 [71 vier} 72 Chii thich: V.17: Tiéng Viet thé ky XVII (Ti dién Viet - B6 - La); QD: Nguén Quy Dat; YT: Nguén Yén Tho; CL: Nguén Cé Liem; QDI: Tiéng Viet (Quang Dién, Thia Thién Hué); QT: Tiéng Viet (Quang Thy, Quang Trach, Quang Binh); DT: Ti€ng Viet (Dai Trach, BO Trach, Quang Binh); TL: Tiéng Viet (Thinh Lc, Can L6c, Ha Tinh). 61VIET NAM HOG - KY YEU HOI THAO GUOC TE LAN THU HAL Nhin vao bing théng ké, vé phuong dién tir vung, céc thd ngtt Nguén c6 vén tw chung kha cao vdi céc ving thé ngiv Viet 6 Bic Trung B6, ti€ng phé thong, va ngay cd voi ing Vit thé kj XVII (dao dong ti 82% -> 91%). Dac biét, do diéu kién tiép xc ma tiéng Ngudn 6 Quy Dat cé ti lé tir vung gidng cdc thd ngir Viét 6 Bic Trung B6 cao nhat (QD vdi QDI: 89%, vdi QT, BT: 90%, vi TL: 91%). Nhiéu ti chi cd tiéng Viet Bac Trung B6 va Nguén, con tiéng Mudng thi lai khac hin. Vi dy (theo thtt ty Viét, Ngudn, Mudng): bung - pun? - tlon?, bon? (TM); den - ten? - zym?; nghe - ne? - 2iyn!, ziyn!, man}; ngudi/ngai - nai! - mol!, mol, mon!; ngii/ngay - nui - taj, daj’ ; vd (cay) - po, bat - tal, dal Trong khi a6, cdc thé ngit Nguén cé vén tit chung véi cdc thé ng Mudng thap hon (dao déng tt 73% -> 78%), dac biét lai giéng vdi thé ng MB nhiéu hon (MB vdi CL, YT 78%, vdi QD 77%). C6 nhiing tit chi c6 & cdc thé ngit Mung va Nguén, ma cdc thd ngit Viét khéng co. Vi du: may - zaw? - zF (w!, zal, Hodc & Nguén, Mung co nhiing tit ma chi con thay 6 cdc ngén ngi Chit, Thé hay cdc ngén ng khdéc thugc nhénh Mén Kho-me (nhu céc ngén ngit nhém Ca-tu) con luu gitt. Ching han, dé 1a nhiing ti: viet Nguén Mudng Cudi May Ruc_ Sach Pa-cé gan Iom! lm! Ibm! bm! bom! luym! bm. toi ths?, ho? hol, sol hot ho! ho! ho! ‘Tham chi, & tiéng Nguén cé tir chi con & cdc thit tiéng Sach (S), TM, Cudi (©), Dan Lai (BL), May (M), Ruc (R), Ma Liéng (ML). D6 1a wudng hgp ciia tit day. N YT: lm?, CL: lim?, pun?, thi 6 TM: lim], con M, R, S, DL, C lai 1a blam?, con ML a mlam!. Néu thudn tdy vé thdng ké tir vung thi ngudi ta cé thé coi cdc thé ngit Nguén la nhing thé ng@ trung gian ti tiéng Mung sang tiéng Viet. Néu xét m6t cach nghiém ngit, theo cdch ndi ctia Swadesh, thi tiéng Nguén cé6 thé coi 1a nhiing thé ngi cha Mudng hay Viét déu duge béi sy gidng nhau vé tir vung gitta Nguén - Mudng hay Nguén - Viet déu cao hon 70%. Ill. TUONG UNG NGU AM GIUA NGUGN, VIET, MUONG, VA Sf CACH TAN CUA CHUNG 1. Hién tugng hiu thanh hda cdc phy 4m v6 thanh da dién ra & tiéng Viet, cOn tiéng Mudng thi khéng, nhung & cdc thé ngit Nguén thi noi cd, noi khéng. Dé lA tuong ting gitta [b, d] Viet Bac Trung BO voi [p, t] Mung, va vdi [p/b] va (/d] Nguén, nhu: dé - to* - tot; dudng/dang - tang? - tang!; ding - tin? - tun}; dat - 13 - 72; boi - pyj! - py’, by? ; bay - pan’, ban? - pall, bal? ; bon - pon? - pon, bon? Trong sO cac ti nay, tiéng Ngudn QD, cé 1é do vi tri cu tra (hién G thi tran va gidp thi trin) nén bién déi c6 nhiéu nét gidng Viet va p > b 6 rét hon so vi thé ngi YT, CL (cu tra & ving nui sau va xa hon). 62MOI QUAN HE CUA TENG NGUGN vot CAC NGON NGU VIET VA MUONG 2. Su bién déi /*-s- / cé thanh r-/t- Viét, thanh /t®, s/ Nguén va Mung. Day chinh Li mot sy tuong tng kh déu dan trong hang loat tir (theo thi uy * Viet - Mudng c6 - Viet - Bac Trung Bo - Nguén - Mung): *psan?- rin - vin - band - Wan? ; *ksan - ring- ring - than? - thant, san!; tusuak - toc - toc - thak? - thak3, ak}. Hay sy bién déi *c thanh s chi thay trong tiéng Ngudn, con cic ngén ngit Viet, MuGng thi hoan toan khéng cé hién tugng nay. 3. Su tuong ting va cach tan & nguyén am va phy 4m cudi 4m tiét gitta Viet, Ngudn, Mudng cing cho thy nhiing tuong ting kha déu dan, Do 1a a) Sy tuong Ung gitia /uy, my/ hay /¥j, aj, aj/ Viet véi /c, a/ hay /i/ cha Nguén, Mung, tham chi ca Viet Bac Trung B6, nhu: udng - udng - ten? - 2en3, 2en}; lita - lat - lat - lat; ludi - lai - lan? - Jai; chily - ci - ci - ci; nay - nil, nyi? - ni? - nid V6i tit 463 (lan?] nay, thi rd rang Nguén da bién adi theo mét xu huéng riéng khée voi Viét va Mudng. b) Su tuong ting * Viét - Mudng cé véi Yw/ Viet vdi /u/ cia Bic Trung Bé, Ngudn va Mudng: *s/c(e)ru - trau - tu! - tu’, tu? (YT) - dul; *blu - trdu - tu? - tul, du! (YTD - thu; *ck? - cau - ku® - kud - kud, c) Sy tuong tng 4m cudi /-n/ Viet voi /n/ Nguén, Mudng. Vi dy (theo thé ty Viet Bac Trung B6, Nguén, Mudng): tro - mun - vun? - bun}, pun}; dén - dén - ten? - ten}, ten; cin - cdm - kan? - kan}, kan, d) Sy twang ting Am cuéi /-j/ Viet vdi /-n/ Nguén va /-n/ Mung, nhu: chdy - cin} - cal}, can’; cdi - kon3 - kol3, kon3 ; may - myn? - myl!, myn! e) Sy tuong ting am cudi /-1/ Viet véi /-c/ Nguén va /-t, -c/ Mudng (theo thir ty Viet Bac Trung B6, Nguén, Mudng): tot - tot - thoc3 - thoc3, suc3, sot3; mot - mét - moc? - tuc?, mut; cat - gat - kac? - kac3, kat®; rudt - rot - rec, ret? - re got - ngot - gec(YT), not® - nec> Néu luu ¥ dén cdc ti ruét, ngot, ta sé thdy ngay ring: tuy & Nguén cé thé ng bién déi giéng BTB, nhung lai la & thé ngit QD va CL, cdn & YT, noi bao lu té hop phy am [tl } lai cé kiéu bién déi giéng Mung. Qua nhiing bién déi, tuong ting ngit 4m @ trén, 15 rang, tiéng Nguén vita 6 nét gidng Viet, vita c6 nét giéng Mung. Néu nhu 4 (a), Viét bién dédi theo mot kiéu, con Nguén, Mudng theo mét kiéu, thi é (b) Viet bién déi mét kiéu thi Bic Trung BO, Nguén, Mudng lai theo cling mét kiéu. Con & (c) thi Viet Bac Trung B6 theo mét kiéu, con Nguén, Mudng lai theo mét kiéu khdc. Nhung & (d) thi ca Viet, Nguén, Mudng lai bién déi theo nhiing cach riéng cia mdi ng6n ngi, ma 1é té cd nhiing phuong ngi, thé ngi cia ngén ngi nay lai gidng vdi thé ng@ cia ngén ngw khac. Néu chi xét thudn tiy ting tiéu chi/ tuong ting ngi 4m thi ta khd cé thé ndi tiéng Nguén it gidng Viet hon so vdi Mudng. Déi hac c6 su tuong ting chéng chéo gitta cdc ngén ng, thm chi gitta céc phuong nga, thé ngw, 63VIET NAM HOC - KY YEU HOI THAO QUOC TE LAN THU HAL IV. VAI NET VE. NHOM NGUGI NGUON Theo lich sit, ngudi Nguén dén Quang Binh sém nhat cting vao cudi thé ky XV (di Héng Ptic). Theo gia ph’ cia mot dong ho 6 Yén Tho, xd Tan Héa huyén Minh Héa, thi ddng ho nay chinh ti huyén Quynh Luu tinh Nghé An da vao Tan Héa da duge 13 ddi. Hién tai mé phan cia ba cu té 13 doi dé con duge an tang tai Yén Tho. Can ctf vao lich sit di dan vio huyén Minh Héa, Tuyén Héa tinh Quang Binh, va gia pha cla mét dong ho 6 Tan Héa thi & vio thoi diém d6, ting Viet 6 Bac B6 va tiéng Mudng da tach nhau dugc kha lu. Nhung cing chinh théi diém d6, tiéng Mudng & Bdc Trung Bo va tiéng Viet B4c Trung BO téch nhau chya lau, gitia hai thi tiéng nay cdn kha nhiéu diém ging nhau cd vé ti vung lin nhiing dac diém ngw am (ké cA xu thé cach tan). Theo GS. Nguyén Tai Can, day chinh 1a hic (thé ky XV - XVI) bat d4u hinh thanh nén phuong ngi Bac Trung B6 do cé anh hudng cia tiéng Viet & Bdc BO. Ciing ding vao théi diém dé, céc cu dan 6 Quynh Luu di vao ving Quang Binh nén ho con mang theo nhiing dau vét ciia mot tht tiéng Viet va tiéng Mudng mdi tach nhau dé hinh thanh nén loai phugng ngit Bac Trung B6 6. Co thé hic nay, qué tinh hau thanh hod tré lai céc phy 4m v6 thanh [p, UJ) & ving khu B6n cd chua hoan thanh. Chinh nhiing nhém cu dan nay (dugc goi 12 Nguén hién nay) da mang ngén ngit me dé cia minh Ia tiéng Viet 6 Nghé An vio céc huyén Minh Héa, Tuyén Héa cia Quang Binh. Vao d6, ho lai tiép xtic véi nhiing cu dan thugc khéi tiéng Chit (dac biét la voi ngudi va tiéng Sach) - nhting ngén ngit khong 6 qué tinh nhap cdc phy 4m hitu thanh véi v6 thanh, cing nhu qué trinh hou thanh hod trd Iai hai phy am v6 thanh [p, J. Vi vay, trong tiéng Nguén vin cdn luu gitt céc phy 4m v6 thanh trong nhiing ti bung [pun’), dé Itc‘), dé (ta3], dudi ltuyj’), ditng (qun?), dudng {tan}, den ten’), ... hoac Ié t& cé nhiing tir c6 sy bién déi & mét vai thé ngit. Mat khdc, qué trinh bién déi *6 > m lai khong dién ra ma lai 14 *6 > v/B (nhu trong ti tro (mun & Bac Trung BO) > [vun?] & Nguén). Khi tiép xtc vdi ngudi Sach, tiéng Nguén ching nhiing di bio luu duge “cdi tiéng g6c” ban dau cia qué trinh hinh thanh nén phuong ngiv Bac Trung BO, tham chi cn bj anh hudng kha dam ciia tiéng Sach. Vi vay, b6 mat tiéng Nguén duong dai khong gidng voi tiéng Viet Bic Trung BO, ma lai gidng vdi tiéng Mudng nhiéu hon. Céc qua trinh bién déi, c4ch tan & Ngudn vita gidng Viét lai vita gidng Mudng. Vé phuong dién ty vung, ngudi ta cé thé ghép tiéng Nguén vao tiéng Viet Bac Trung Bé, nhung néu xét qua trinh bién déi thi lai phai xép nd vao tiéng Mudng. V. KET LUAN ‘Ti nhiing vi du, sy phan tich & wen cing véi lich st hinh thanh nén nhém ngudi Nguén hién nay, chting tdi cho ring, nén coi tiéng Ngudn la mot phuong ngit riéng biét d cutc nam ctia tiéng Mudng. Tiéng Nguén duoc hinh thanb tie mét thé ngit Viet 6 Bdc Trung BO (vita méi dugc tch kbéi Mudng) da bi co lap ra kb6i tiéng Viet, va lai trong sit tiép xtic véi tiéng Sach, mot ngon ngit cn bao liu nbiéu nét c6 hon cd tiéng Mudng nén né dé dang bi bién doi trd lai theo kiGu Mung. Vi vay, coi tiéng Nguén la mét phuong ngit ctia tiéng Mudng la bop Ip bon cd 64