8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

Thursday 29 April 2021  Είσοδος / Εγγραφή Αρχική Περί Αντίβαρου Πολυτονικό English Επικοινωνία   

20 χρόνια: 2001 - 2021

Περί Αντίβαρου Αφιερώματα  Άρθρα  Πρόσωπα  Αρχειοθήκη  Επίκαιρα  Επικοινωνία 

Αρχική  Αρθρογραφία  Ιστορία  1453-Τουρκοκρατία

 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου]

1453-Τουρκοκρατία 1821-Επανάσταση Ανδρέας Σταλίδης

Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η

αποδόμηση του δήθεν μύθου]
 6 April 2016  3

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 1/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

Γράφει ο Ανδρέας Σταλίδης.

[Το πρώτο μέρος δημοσιεύθηκε στην Εστία στις 22 Μαρτίου 2016 και το δεύτερο μέρος στις
5 Απριλίου στην Εστία.]

Στις 30.11.2012 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Γιώργου Κεκαυμένου «Κρυφό Σχολειό. Το

Χρονικό μιας Ιστορίας» από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις. Πρόκειται για ευθεία απάντηση στον
Άλκη Αγγέλου («Κρυφό Σχολειό. Το Χρονικό ενός μύθου», 1997), αλλά κυρίως στην

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 2/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

αρμάδα πανεπιστημιακών και δημοσιογράφων, οι οποίοι με το φαινόμενο της ακαδημαϊκής

ανακύκλωσης αναφορών ο ένας στον άλλον και όλοι μαζί στον Αγγέλου επιχειρούν την
«αποδόμηση του εθνικού μύθου». Ο Κεκαυμένος ήταν καταπέλτης. Γκρεμοτσάκισε όλη την
εππιχειρηματολογία των αποδομητών παρουσιάζοντας πλειάδα πρωτογενών πηγών και
αμφισβητώντας την επιστημοσύνη τους.

Η κατηγορηματική άρνηση των ιστορικών αναθεωρητών ότι δήθεν η επιστημονική

προσέγγιση απέκλεισε τελεσίδικα την υπόθεση απαγόρευσης της εκπαίδευσης των Χριστιανών
και ότι δεν υπάρχει καμία απολύτως περιγραφή ή ιστορική πηγή, ούτε καν ο παραμικρός
υπαινιγμός για το αντίθετο, είναι μάλλον αντι-επιστημονική εξ ορισμού. Απέραντο θράσος να
πιστεύουν ότι έχουν διατρέξει όλες τις ιστορικές πηγές και δύνανται να αποφαίνονται
οριστικά.

Το γελοίον είναι ότι δεν διάβασαν καλά ούτε τον Αγγέλου(!), διότι εκείνος δεν υποστηρίζει ότι
ο «μύθος» πλάθηκε όψιμα από κύκλους της Εκκλησίας το 1850-70 (όπως υποστηρίζουν
αμετροεπώς οι ίδιοι, βάσει του πίνακα του Γύζη ή του ποίηματος «φεγγαράκι μου λαμπρό»),
αλλά από ρομαντικούς κύκλους διαφωτιστών, αμέσως λίγο μετά την επανάσταση. Εξ ου και
παραδέχεται την πρώτη πηγή του Στέφανου Κανέλλου το 1822. Ο σκελετός της
επιχειρηματολογίας τους είναι απλός: ποτέ δεν διώχθηκε η παιδεία, άρα δεν υπήρξε η ανάγκη
του κρυφού σχολειού. Διώχθηκε η παιδεία;

Πάμε στις πηγές.

Ο πρώτος Πατριάρχης μετά την Άλωση Γεννάδιος Σχολάριος, γράφει το 1460 «πού τα

παιδευτήρια της σοφίας; Κατεπόθησαν υπό του Μωάμεθ».
Το 1570 ο αρχιγραμματέας του θρόνου Θεοδόσιος Ζυγομαλάς γράφει σε επιστολή του
στον Γερμανό λόγιο Μαρτίνο Κρούσιο, ο οποίος το 1584 εξέδωσε την πλούσια συλλογή
κειμένων Turcograecia: «σοφία γαρ ή μαθήματα, δούλοι όντες νυν, ουκ έχομεν» και σε 

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 3/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

επόμενη επιστολή του: «εν δουλεία όντες, τα ελευθέροις ανήκοντα μαθήματα

σπουδάζειν, ως δει, κωλύοντα».
Ο κυνηγημένος Χριστόφορος Άγγελος γράφει το 1607 από την Οξφόρδη «ούτε
σχολείο μπορεί να υπάρξει, ούτε και κάποιος δάσκαλος που θα ήθελε να διδάξει σε
μαθητές μπορεί να παραμείνει κάπου».
Ο Άγγλος περιηγητής George Sandys γράφει λίγα χρόνια αργότερα ότι «Το φως της
γνώσης δεν επιτρέπεται …από τα άγρια κτήνη της ανθρωπότητας» στην προσφώνησή του
στον διάδοχο του Βρετανικού Θρόνου και μετέπειτα βασιλιά Κάρολο Α.
Την ίδια περίοδο ο Μελέτιος Πηγάς αναφέρει 30 χιλιάδες κομμένες γλώσσες στην
Αίγυπτο επειδή «μιλούσαν ελληνικά».
Στο ίδιο μήκος κύματος πηγές για την δίωξη της παιδείας έχουμε το 1627 από Πατριάρχη
Αλεξανδρείας Μητροφάνη Κριτόπουλο, τον διάδοχό του Γεράσιμο Α’ το 1631, τον
Γάλλο Ιησουΐτη Francois Richard το 1650, ο οποίος μάλιστα περιγράφει τους διωγμούς
της Ανατολικής Εκκλησίας ως «σκληρότερους από αυτούς της επιχής του Νέρωνα, του
Δομητιανού και του Διοκλητιανού».
Ακολουθούν πηγές του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Νεκταρίου το 1660, του Άγγλου
διπλωμάτη Sir Paul Rycaut το 1678, ο οποίος μαρτυρεί πως ιδίοις όμασι διαπίστωσε και
κρυφά σχολειά, αλλά και κρυφές εκκλησίες, σε βιβλίο όπου περιέγραφε τη ζωή στην
Οθωμανική αυτοκρατορία για λογαριασμό του βασιλιά Καρόλου Β.
Έχουμε τη μαρτυρία του Thomas Smith το 1680, του Ηλία Μηνιάτη το 1688,
του Γεωργίου Φατζέα, μητροπολίτη Φιλαδελφείας το 1760, του Αδαμαντίου
Κοραή το 1801 στο «Σάλπισμα Πολεμιστήριον» («μας στερούσι τα αναγκαία μέσα να
συστήσωμεν σχολεία»), καθώς και σε κείμενο Κρητών επαναστατών το 1866.

============================================

[Ακολουθεί το δεύτερο μέρος, Εστία 5.4.2016]



https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 4/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

Η παράθεση των πηγών από το βιβλίο του Γιώργου Κεκαυμένου «Κρυφό Σχολειό. Το
Χρονικό μιας Ιστορίας» (30.11.2012, Εναλλακτικές Εκδόσεις) συνεχίζεται με πιο
συγκεκριμένες αναφορές σε κρυφά σχολειά.

Ο Κωνσταντίνος Κούμας το 1777, μαθητής του Κοραή και έγκλειστος ως τα 10 του

χρόνια για τον φόβο αρπαγής, αναφέρει ότι ο Μητροπολίτης Λαρίσσης Διονύσος
Καλλιάρχος άνοιξε το 1794 το παλαιό ελληνικό σχολείο μετά από 24 χρόνια που ήταν
κλειστό.
Ο Άγγλος καθηγητής Noehden το 1828 αναφέρει το Γυμνάσιον Μηλιωτικόν (Μηλιές
Πηλίου) ότι «ήταν αρκετά μακρυά από το φθονερό μάτι του Τούρκου κυβερνήτη».
Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων το 1821 γράφει ότι «Το σχολείον της
Σμύρνης εδιώκετο, δια μόνον έν μεγάλον έγκλημα, ότι διδάσκει μαθηματικά και
φιλοσοφία», ενώ ταυτόχρονα αναρωτιέται «ποίον σχολείον ηδύνατο να σταθεί εις την
Ελλάδα;».
Ο Σ. Τρικούπης στην Ιστορία της Ελ. Επαναστάσεως αναφέρει σχετικά με τα
αλληλοδιδακτικά σχολεία Χανίων και Ρεθύμνου το 1821 ότι «εθεωρήθησαν σχολεία
αποστασίας και πολέμου, εκλείσθησαν μεσούντος του Μαρτίου και οι διδάσκαλοι
εφυλακίσθησαν».
Ακόμη και το Σουλτανικό φιρμάνι Χάττι Χουμαγιούν το 1856 παραδέχεται ότι πολλοί
Οθωμανοί αξιωματούχοι εμπόδιζαν τους πληθυσμούς να ανοίξουν ή να επισκευάσουν
σχολεία.
Ο Μακάριος Χριστιανόπουλος (Μαριδάκης) το 1743 γράφει αναφερόμενος «εις σένα
τέκνον όπου μήτε ελληνικήν, μήτε λατινικήν έλαβες μάθησιν. Έμαθες να διαβάζεις
ελευθέρως, ίσως μήτε ελευθέρως, εις τα απλά της εκκλησίας μας βιβλία», παρόλο που
ζούσε στη «χρυσή πεντηκονταετία» 1720-1770 όπου οι διωγμοί κατά της παιδείας ήταν
ελάχιστες με άνθιση σχολείων.
Ο Ευγένιος Βούλγαρις το 1771 αναφέρει ρητά ότι είναι «επικίνδυνο» να μαθαίνεις 
ελληνικά γράμματα. Να σημειωθεί ότι πρόκειται για κορυφαίο του ελληνικού

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 5/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

διαφωτισμού, ο οποίος γνώριζε την κατάσταση της παιδείας των Ελλήνων στην
Οθωμανική αυτοκρατορία όσο ελάχιστοι, διδάσκοντας Νεύτωνα, Καρτέσιο και Βολταίρο
στα Γιάννενα, την Κοζάνη, το Άγιο Όρος και στην Κωνσταντινούπολη επί 20 έτη.
Ο Νίκος Δραγούμης αναφέρει για τον πατέρα του Μάρκο Δραγούμη ότι «εκαυχάτο
πάντοτε ότι εδάρη υπό Οθωμανού χάριν των ελληνικών γραμμάτων» και ότι πάντα
υπήρχε ένας μαθητής ο οποίος πρόσεχε από το παράθυρο μήπως αντιληφθεί κανείς ότι
γίνονταν μάθημα.
Ο Στέφανος Κανέλλος, στην πιο γνωστή πηγή, γράφει στον Γερμανό συγγραφέα Iken
ξεκάθαρα ότι «[οι Γραικοί] επροσπαθούσαν να συστένουν κοινά σχολεία κρυφίως».
Ο Ιάκωβος Ρίζος-Νερουλός το 1826 γράφει ότι οι Τούρκοι απαγόρευαν αυστηρά την
ίδρυση δημοσίων σχολείων».
Τέλος, ο Φώτιος Χρυσανθακόπουλος (Φωτάκος), υπασπιστής του Κολοκοτρώνη
γράφει στα απομνημονεύματά του ότι η παιδεία ήταν στα χέρια των ιερέων και ότι όλα
αυτά «εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους».
Άλλες πηγές από τον Μισαήλ Αποστολίδη (1837), Γεώργιο
Μαυροκορδάτο 1849, Κωνσταντίνο Φρεαρίτη 1863, Γεώργιο Χασιώτη 1881, μέχρι
τον Γάλλο René Puaux (Πυώ) που μιλάει για κρυφό σχολείο το 1913 στην
οθωμανοκρατούμενη ακόμα Βόρειο Ήπειρο.

Δύο πηγές εκτός του βιβλίου αφορούν στην περίοδο πριν από την Άλωση για την περιοχή της
Μικράς Ασίας.

Μία πρωτογενής, του Ιωσήφ Βρυέννιου, ο οποίος έγραφε ότι «το διδάσκειν τοις
Γραικοίς κεκόλασθαι»
και μία δευτερογενής, του Σπύρου Βρυώνη (στο βιβλίο «Για τον εξισλαμισμό της
Μ.Ασίας») ο οποίος καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα ότι η παιδεία απαγορευόταν για τους
Χριστιανούς.

 

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 6/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

Με όλα αυτά, ο Κεκαυμένος εκτός από την ανατροπή της αποδόμησης πέτυχε και κάτι
σπουδαιότερο: κατέδειξε ποια πλευρά είναι με τις πηγές, την επιστήμη και την ιστορική
έρευνα και ποια πλευρά είναι με τη καταφυγή στην αυθεντία και την κλικοκρατία.

[Πρώτο μέρος – πρωτοσέλιδο της Εστίας 22.3.2016 και οπισθόφυλλο με τη συνέχεια του
άρθρου

Δεύτερο μέρος – πρωτοσέλιδο της Εστίας 5.4.2016 και οπισθόφυλλο]

Κρυφό Σχολειό – http://www.kryfosxoleio.com

ΕΣΤΙΑ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

3 ΣΧΟΛΙΟ
admin ΑΠΑΝΤΗΣΗ

 6 April 2016 at 17:38

Σήμερα, 6 Απριλίου 2016, δημοσιεύθηκε στην Εστία μία επιστολή του Μητροπολίτη
Αχελώου Ευθυμίου, με αφορμή το άρθρο περί κρυφού σχολειού, στο οποίο δίνει
μία νέα μαρτυρία από το ημερολόγιο του παππού του στην περιοχή της Άρτας. Αν
διαβάζω καλά, ο παππούς του έζησε από το 1850 ως το 1918, και το κρυφό
σχολειό που μαρτυρεί το ντοκουμέντο ήταν σε ένα μοναστήρι της περιοχής. Η
Άρτα απελευθερώθηκε από τους Οθωμανούς το 1881, συνεπώς μιλάμε για
μαρτυρία περί κρυφού σχολειού πριν την απελευθέρωση.

Η επιστολή:

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 7/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

Ανδρέας.

admin ΑΠΑΝΤΗΣΗ

 10 May 2016 at 01:45

Μετά λοιπόν τα δύο άρθρα μου στην Εστία και την ανωτέρω επιστολή του
Μητρoπολίτη Ευθυμίου στις 6 Απριλίου, ο διάλογος άνοιξε για τα καλά.
Ακολούθησαν:
Στις 22 Απριλίου δημοσιεύθηκε επιστολή του αναγνώστη της Εστίας κ. Ι.Κ.
Γεωργίου.
Στις 6 Μαΐου δημοσιεύθηκε η επιστολή του αναγνώστη της Εστίας κ. Ιωάννη
Χαρίτου.

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 8/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

Στις 7 Μαΐου δημοσιεύθηκε εκτενές άρθρο του Ιωάννη Χαρίτου, ολοσέλιδο

στην σελίδα 8 της Εστίας. Μπορείτε να το δείτε αυτούσιο εδώ.


https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 9/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

admin ΑΠΑΝΤΗΣΗ

 17 May 2016 at 22:07

Στις 17 Μαΐου 2015 δημοσιεύθηκε και η δική μου απάντηση στην επιστολή του Ι.Κ.
Γεωργίου.

Απάντηση περί «κρυφού σχολειού»

Χαιρετίζω με θέρμη την επιστολή του Ι.Κ. Γεωργίου («Εστία», 21.4) για τα άρθρα
μου («Εστία» 22.3 και 5.4) περί κρυφού σχολειού διότι ανοίγει τον δημόσιο
διάλογο. Εύλογα τα ερωτήματα του επιστολογράφου. Εν συντομία: στόχος του
βιβλίου δεν είναι να αποδείξει ότι κατά την Τουρκοκρατία δεν υπήρξαν φανερά
σχολειά, αλλά ότι υπήρξαν κρυφά σχολειά. Είναι να αποδείξει ότι το σκεπτικό «οι
Οθωμανοί ενδιαφέρονταν μόνο για τους φόρους και την ειρήνη και δεν εδίωκαν
την παιδεία, συνεπώς δεν υπήρξε η ανάγκη του κρυφού σχολειού» δεν ευσταθεί,
διότι ανά περιόδους και ανά περιοχές η παιδεία πράγματι διωκόταν και μάλιστα
άγρια σχεδόν σε όλη τη διάρκεια των 5 αιώνων.

Ο Αινστάιν έλεγε ότι «δεν υπάρχει αριθμός πειραμάτων που να επιβεβαιώνει την
θεωρία μου, όμως ένα μόνο πείραμα μπορεί να την καταρρίψει». Ο
επιστημολογικός στόχος του βιβλίου είναι να καταρίψει τον ισχυρισμό ότι «σε όλες
τις ιστορικές πηγές δεν βρέθηκε τίποτα απολύτως», δηλαδή το να αποφαίνεται
κάποιος οριστικά. Για παράδειγμα, ο Βλαχογιάννης γράφει ότι σε όλην την
Turcograecia (του Γερμανού λογίου Μαρτίνου Κρουσίου) δεν βρήκε ούτε μία
σχετική αναφορά, όμως ο Κεκαυμένος βρήκε εκεί τις επιστολές του Ζυγομαλά και
του Γενναδίου. Έχει δίκιο αυτός που λέει ότι δεν βρήκε τίποτα ή αυτός που λέει
«να, ορίστε, μερικές πρωτογενείς πηγές»;

Ο Αγγέλου χρησιμοποιεί μία πηγή προ του 1821 και από αυτήν μόνο τον τίτλο. Ο

Κεκαυμένος ανασύρει όχι μία, όχι πέντε, αλλά δεκάδες πηγές. Στο τελευταίο μέρος

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 10/20
8/2/2021 Υπήρξε Κρυφό Σχολειό; [Καταρρίπτεται η αποδόμηση του δήθεν μύθου] | Αντίβαρο

του βιβλίου αναφέρονται οι τρεις περίοδοι άνθησης της παιδείας: πρώτον η «χρυσή
πεντηκονταετία» 1720-1770, δεύτερον η περίοδος του Σελίμ Γ’ (1789-1807) και,
τρίτον, η περίοδος μετά το Τανζιμάτ (1839), και, κυρίως, μετά το φιρμάνι Χάττι
Χουμαγιούν (1856). Αυτών των περιόδων τα σχολεία γνωρίζουμε.

ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ

Το σχόλιό σας

Όνομα* Email* Website

Save my name, email, and website in this browser for the next time I comment.

I'm not a robot

reCAPTCHA
Privacy - Terms

ΥΠΟΒΟΛΗ

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

https://www.antibaro.gr/article/14665?fbclid=IwAR3n_nfB3qs8c-t-po53MiPpwZPGqfzTtm0S-IuLHk3UG-2qkMfNQbXPyEM 11/20