ÇELİKLERİN ISIL İŞLEMLERİ

Isıl işlem, malzemeyi belirli bir sıcaklığa ısıtıp, bu sıcaklıkta belirli

bir süre tuttuktan sonra kontrollü soğutma işlemidir. Malzemeyi
oluşturan atomlar, yüksek sıcaklıkta hareketlilik kazanıp yeni
konumlarına yayındıklarından ısıl işlemde amaç, atom hareketlerini
kontrol altına alarak, malzemeye istenen özellikleri veren
mikroyapı kazandırmaktır.
Su verme ve Temperleme: Çeliğe önce
östenit sıcaklığından martenzite
dönüşecek bir hızda su verilir. Daha önce
demir-karbon denge diyagramları
konusunda belirtildiği üzere, normal
soğuma hızlarında östenit fazdan ferrit
fazına dönüşüm olacak iken ( YMK – HMK
Dönüşümü ) karbon atomları difüzyona
zaman bulamayacağı için HMK oluşumu
sırasında arada kalırlar. Bu nedenle oluşan
yapı martenzit adını alır. Bu yapının
kristal yapısı da HMT yani “ Hacim
Merkezli Tetragonal “ yapıdır.
Daha sonra ötektoid sıcaklığın altında bir sıcaklıkta
tutularak yani temperlenerek çelik iç yapısındaki
martenzit, ferrit fazı içinde demir karbür
parçacıklarından oluşan bir yapıya dönüştürülerek
yumuşatılır. Böylece gevrek yapı tok hale getirilerek
dayanımı artırılır.
Martemperleme: Su vermede yüzey ile merkez
arasında sıcaklık farkları oluşacaktır, dolayısıyla dış
kısımlar büzülmeye çalışırken iç kısımlar
genleşmeye çalışacaktır. Sertleştirme işleminin
şiddetinden oluşan iç gerilmeler nedeniyle,
parçalarda çarpılma ve çatlak oluşma riski vardır.
Bu işlem, parçalarda dışarıdan merkeze doğru
oluşan iç gerilmeleri minimize edecektir. Bunu
önlemek için su verilen malzeme martenzit dönüşüm
sıcaklığının hemen üstünde bir süre bekletilir ve
yüzey ile merkez sıcaklıklarının dengelenmesi
sağlanır.
Ostemperleme: Karbon çeliklerinde beynit yapı
oluşturmak için uygulanan bir ısıl işlemdir. Bazı
çeliklerde tokluk ve sünekliği artırmak için de
uygulanmaktadır. Çelik önce östenit hale getirilir. Daha
sonra martenzit dönüşüm sıcaklığının hemen üstünde bir
sıcaklıkta sabit tutularak beynit dönüşümün
tamamlanması sağlanır. Ostemperlenmiş beynitik
çeliklerde yüksek tokluk da elde edilir.
Jominy Deneyi: Deneyin amacı soğuma hızının,
farklı kimyasal bileşimlere sahip çeliklerin
sertliğine etkisinin incelenmesidir. Sertlik ve
Sertleşebilirlik farklı kavramlardır. Jominy
deneyi sertleşebilme kabiliyetini ölçer. Deneyde
normalize edildikten sonra östenit sıcaklığına
çıkarılmış numunenin bir ucuna hızla su
püskürtülür. Böylece numune boyunca farklı
soğuma hızları ve farklı sertlikler oluşur.
Sertleşebilirlik kavramları
Sertlik: Herhangi bir malzemeye kendisinden daha sert bir cisim etki ettiğinde;
malzemenin, batmaya karşı gösterdiği direnç, sertlik olarak tanımlanır. Ayrıca
sertlik şu şekilde de tanımlanabilir; Sertlik, malzemelerin plastik deformasyona
karşı direnç gösterebilme kabiliyetidir.

Sertleşebilme Kabiliyeti: Sertleşebilirlik, çeliğin su vermede martenzit oluşumu

ile sertleşme özelliğidir. Sertleşebilme özelliği, söz konusu çelik için bu çeliğin
yüzeyinden merkezine sertlik dağılımı yanında, elde edilen ve bazen yüzeyden
%50 martenzitin bulunabildiği noktaya kadar olan uzaklıkla belirlenen sertleşme
derinliğini verir.
Çökelme Sertleşmesi: Bazı metal ve alaşımların sertlik ve dayanımı,
uygun ısıl işlemler sonrasında son derece küçük ikinci faz
parçaçıklarının matris faz içinde uniform şekilde dağıtılması yoluyla
arttırılabilir. Yapıda dağılmış haldeki küçük yeni faz parçaçıkları
‘çökelti’ olarak isimlendirildiği için, bu işleme de “çökelme sertleşmesi”
adı verilmiştir. Alaşımın dayanımı zamanla geliştiği ve bu süre zarfında
alaşım bir anlamda yaşlanmış olduğu için, bu işlem aynı zamanda
“yaşlandırma sertleştirmesi” olarak da bilinir. Çökelme sertleşmesinin
uygulanabilmesi için, alaşım sistemi iki önemli ön şartı sağlamalıdır.
Bunlar;
1. Bir elementin diğer element içinde kayda değer miktarda, yani yüzde
birkaç oranında çözünebilmesi,
2. Ana element içindeki çözünen elementin çözünme sınırının, sıcaklığın
düşmesi ile birlikte hızla azalmasıdır.
Yaşlandırma ısıl işlemi ile alaşımın sertlik ve mukavemet değerleri
artarken; süneklik değerlerinde azalma görülür.
Aşırı Yaşlanma: Çökeltme işleminde tutma süresi ile sertlik
iyileşmektedir. Çökelmelerin başlaması ile sertlik ve dayanım
artar. Maksimum sertlik için optimum bir yaşlandırma süresi
vardır. Bu süreden uzun tutulduğunda sertlik azalmaya başlar,
alaşımın içindeki çökeltiler irileşir ve çökeltilerin dayanımı
artırma etkisi azalır.
Yeniden Kristalleşme: Yeniden Kristalleşme deformasyona uğramış
tanelerin tamamının, yeni çekirdeklenen ve büyüyen tanelere dönüşmesini
sağlayan bir tavlama prosesidir. Yeniden kristalleşme tavı, soğuk işlem
görmüş metallare uygulanıp, faz değişikliği olmadan yeni tanelerin
çekirdeklenmesi ve büyümesi için yapılır. Yoğun soğuk biçimlendirmeye tabi
tutulmuş parçalarda oluşan ağır plastik deformasyon sonucu oluşan
hasarları düzeltmek için uygulanan bir ısıl işlemdir. Tavlama işlemi,
sertleştirilmiş veya soğuk işlem görmüş çeliklerde, yeni ferrit tanecikleri
oluşturmak için yapıyı yeniden kristalleştirdiğinde etkili olur.
 METAL VE ALAŞIMLARI
Metaller ve alaşımları mühendislikte en yaygın kullanılan
malzemelerdir ve genellikle demir esaslı ve diğerleri olmak üzere
ikiye ayrılır. Kullanılan metalsel malzemelerin % 90 kadarı demir
esaslıdır. Daha önce de belirtildiği üzere Demir ve Karbonun bir
araya gelmesiyle çelik ve dökme demir olarak adlandırılan,
mekanik özellikleri farklı iki alaşım meydana gelmektedir.
 ÇELİK TÜRLERİ
Yapı Çelikleri: Yapı çelikleri genellikle,
profil, lama, çubuk, boru vb. şekilde
konstrüksiyon uygulamaları için
kullanılmaktadır. Bu çelikler, kullanıldığı
alana göre seçilirler. Yüksek mukavemet,
yüksek akma dayanımı, tokluk gibi
özellikler için farklı yapı çelikleri
mevcuttur.
Islah Çelikleri: Islah çelikleri, kimyasal
birleşimleri özellikle karbon miktarı
bakımından, sertleştirilmeye elverişli olan
ve ıslah işlemi (su verme-temperleme)
sonunda belirli bir çekme dayanımında
yüksek tokluk özelliği gösteren, alaşımsız
ve alaşımlı makine imalat çelikleridir.
Sementasyon Çelikleri: Yüzeye karbon yayındırarak iç kısımları tok,
yüzeyleri ise sertleştirilmiş parçaların imalatı için kullanılır. Sementasyon
malzemeleri karbon oranı genelde % 0.10 – 0.20 arasındadır, bazı
çeşitlerde % 0.25 e kadar çıkabilir. Alaşımlı veya alaşımsız olarak
üretilebilirler. Sementasyon çeliklerinin kaynak kabiliyetleri iyidir.
Alaşımlı çeliklerde kaynaktan sonra tavlama gerekir.
Nitrürasyon Çelikleri: Nitrasyon bir yüzey işlem prosesidir. Azotun çelik yüzeyine
difüzyonun sonucu malzemenin yüzeyinde aşınma direncinin yüksek olduğu sert bir
tabaka oluşur. Her malzemenin bir nitrasyon kabiliyeti vardır. Nitrasyon bazı
çeliklerde korozyon direnci ve yorulma dayanımını artırır. Bazı çeliklerde ise
korozyon direncini düşürür.
Otomat Çelikleri: Otomat çelikleri, yüksek oranda Kükürt (S) ve Mangan (Mn)
içeren alaşımsız çelikler olup, Mangan ve Sülfür sayesinde küçük ve kırılgan talaş
oluşumu nedeniyle, üretimde hızlı çalışma imkânı vermektedir. Talaş kaldırma
işlemlerine en uygun işlenebilirlik özelliği olan çelik olarak tanımlanırlar.
 Paslanmaz Çelikler:
Paslanmaz çelik içerisinde min %10.5 Cr
ve max %12 C içeren bir demir
alaşımıdır. Paslanmaz çelikte kullanılan
Cr elementinin önemi; malzeme
yüzeyinde oksit tabakası oluşturması
(Cr2O3) ve böylece malzemenin
oksijenden korunmasını sağlamasıdır.
Paslanmaz Çelik Türleri

∙ Ferritik Paslanmaz Çelikler: Düşük karbon içerirler ve %12-18 arasında Cr içerirler. Orta düzeyde
korozyon dayanımı sağlarlar. Östenitik çelikler gibi kolay şekil verilemezler. Manyetik özellik gösterirler ve
ısıl işlemle dayanımları arttırılamaz.
∙ Östenitik Paslanmaz Çelikler: Paslanmaz çeliğin içerisinde nikel katıldığında, oda sıcaklığında östenitik yapı
elde edilmiş olur. Oda sıcaklığında sağlanan östenitik yapı, malzemelere plastik şekil verme imkanı, yüksek
dayanım ve iyi korozyon dayancı sağlar
∙ Martenzitik Paslanmaz Çelikler: Orta düzeyde korozyon dayanımları vardır, ısıl işlem uygulanabilir,
manyetiktir ve kaynak edilebilme kabiliyetleri düşüktür.
∙ Ferritik – Östenitik ( Dublex ) Paslanmaz Çelikler: Bu tip çelikler aynı anda hem ferritik hem de östenitik
yapıyı bir arada bulundurur. Bu iki yapıyı bir arada bulundurdukları için, hem yüksek mukavemet, sertlik hem
de tokluk özelliklerini aynı anda sağlar. Korozif ortamlardaki yorulma dayanımı çok iyidir. İyi kaynak
edilebilirlik ve şekil verme özellikleri vardır.
 Maraging Çelikleri
Maraging çelikleri, temel özelliği çok düşük karbon
içermesi ve yüksek mukavemete sahip olması
olan çeliklerdir. Maraging kelimesi İngilizce Martensite ve
Age Hardening (Ageing) kelimelerinin birleşiminden
oluşur.İsminden de belli olacağı gibi hem martensite hale
getirilmiş hem de çökelme sertleşmesi uygulanmış olan
çeliklerdir.