ÇELİĞİN İÇYAPISINDA BULUNAN FAZLAR

1.Ferrit (α-demir)
Ferrit, demirde (HMK) az miktarda karbonun erimesiyle oluşan bir
arayer katı eriyiğidir. Demir-karbon denge diyagramında “α”
işaretiyle gösterilen bölgede oluşur. C atomları Fe atomları arasında
az miktarda yeralan atomlar olarak bulunur. Ferritte çözünebilen en
fazla karbon miktarı % 0.008 dir. Çelikteki en yumuşak fazdır.
tokluğu düşüktür, sünekliliği ve işlenebilirliği yüksektir. Çekme
mukavemeti 275 MPa ve uzaması % 40’dır.
2.Sementit (Fe3C)
% 6.67 karbon içeren demir karbür (karbid) bileşiğidir.
Çeliğin yapısındaki en sert fazdır. Yapıda iğneli veya ağ
şeklinde bulunan sementit, çok sert ve kırılgandır. Çekme
dayanımı düşük, buna karşılık basma mukavemeti yüksektir.
Kistal kafesi ortorombik yapıdır.
Ortorombik: Kristal kafes
yapılarından biridir. Bu sistemde
a, b ve c eksenleri farklı
boylarda, bunlar arasındaki açılar
da 90ᵒ'e eşittir a≠b≠c ve
α=β=γ=90° olmalıdır.
DEMİR-KARBON (Fe-C) DENGE DİYAGRAMI
3.Perlit
% 0.83 karbon bazı kaynaklara göre %0.80 içeren ötektoid yapıdır.
Ostenit katı yapının, sementit ve ferrit olarak ayrıldığı yapıya perlit
yapı denir. Ferrit ve sementit fazlarının karışımı olan perlit çok yavaş
soğuma şartlarında 723° C sıcaklıkta oluşur. Yapıda yuvarlak taneli
veya lamelli olarak görülebilir. Taneli türü, 723° C sıcaklıkta tavlama
ve çok yavaş soğutma ile elde edilebilir. Lamelli türü ise havada
soğutma ile oluşur. Çekme mukavemeti 827 MPa ve uzama % 20dir.
Perlitik yapı özellikle taşlanabilirlik açısından elverişlidir.
4.Östenit (  -demir)
YMK şeklinde demir yapıda katı karbon çözeltisidir. Demir-karbon
denge diyagramında “  ” işaretiyle gösterilen bölgede oluşan östenit
yaklaşık % 2’ye kadar karbon çözündürebilir. Her cins çelikte 723º C
nin üzerinde bulunur. C ‘nun yapı içersinde katı arayer atomu olarak çok
miktarda bulunduğu yapıdır. Tokluğu yüksektir. Çekme mukavemeti
1034 MPa ve uzama : % 10. Alaşımsız çelikte normal olarak oda
sıcaklıklarında bulunmaz.
5. Martenzit
Östenitin hızla soğutulması sonucu elde edilen iğneli ve
sert bir yapıdır. Yaklaşık 200-250º C civarında dönüşür.
Östenit ve karbonun yarı- kararlı versiyonudur. Kristal
kafes yapısı,  bölgesindeki YMK yapıdan çarpık
tetragonal yapıya dönüşmüştür. Çok sert ve kırılgan bir
yapısı vardır.
https://muhendishane.org/kutuphane/malzeme-biliminin-fiziksel-temelleri/
6.Ledeburit
Lederburite, ötektik noktadaki iç
yapının adıdır. Östenit ve sementit
fazlarının mekanik karışımıdır. Oda
sıcaklığında pek görülmez.
7.Beynit: Karbon ve sementit‘e “doymuş α
ferrit” karışımıdır. Perlit yapıdan pek farklı
bir yapıdır. Daha serttir. İğne şeklinde tane
yapısına sahiptir. İlk soğutma hızlı, sonra
yavaş olması halinde bu yapı oluşur.
8.Grafit:
Grafit, karbonun üç ana allotropik şekillerinden biridir.
Karbon, demir içinde ya elementel karbon ( grafit ) ya da
demir ile kimyasal bileşik yapmış Fe3C ( sementit ) olarak
iki şekilde bulunmaktadır. Hem elmas, hem de
grafit kristal yapılıdır, ama kristalleri farklı biçimlerdedir.
Aynı maddenin değişik kristal biçimlerine allotrop denir;
allotrop sözcüğü değişik biçim anlamında Yunanca iki
sözcükten gelir.
Elmas ve grafit, karbonun allotroplarıdır. Elmasta her
karbon atomu, dört başka karbon atomuna bağlanarak üç
boyutlu katı bir yapı oluşturur; grafitte ise karbon atomları,
üst üste yığılmış geniş, yassı levhalar oluşturacak biçimde, iki
boyutlu düzlemde birbirlerine bağlanmıştır. Bu levhalar
birbirlerinin üzerinden kolayca kayar; grafitin iyi bir
yağlayıcı olma özelliği de bundan kaynaklanır.
Yavaş soğutulmuş dökme demirlerin çoğunda
grafit oda sıcaklığında mevcut olan bir yapı
elemanıdır. Çeliklerde ise östenit sıcaklığının
altında çok uzatılmış tavlamalar sonucu ortaya
çıkabilir. Silis, grafit oluşumunu özendirir.
Demir içinde karbon grafit şeklinde dağılırsa,
dövülebilen yumuşak dökme demir elde edilir.
 DÖNÜŞÜM SICAKLIKLARI
Dönüşüm sıcaklıkları aşağıdaki diyagramda gösterilmiştir.
A1 sıcaklığı: 723°C derece boyunca uzanan çizgidir bu
sıcaklık birçok faz dönüşümü için önemli bir sıcaklıktır
diğer adıyla ötektoid sıcaklık olarak da adlandırılabilir.
Bu sıcaklığın altında demir hacim merkezli kübik (HMK)
yapıda bulunurken bu sıcaklığın üstünde yüzey merkezli
kübik (YMK) yapıda bulunur (düz bir çizgidir).
A2 sıcaklığı: 760°C de bulunur bu sıcaklığın altında demir
manyetikken bu sıcaklığın üzerinde paramanyetiktir (düz bir
cizgidir).
Not: Paramıknatıs ya da paramanyetik maddeler, bağıl
manyetik geçirgenlikleri 1'den büyük olan maddelerdir.
Ferromıknatıs ya da ferromanyetik maddelerin tersine sadece
manyetik alan etkisi altındayken manyetizasyonlarını/mıktanıs
davranışlarını koruyabilirler.
A3 sıcaklığı: 910°C den ötektoid noktasına inen
eğridir. Ostenit bölgesini sınırlandırır. Bu eğrinin
altında ostenit , ostenit +ferrite dönüşür.

Acm sıcaklığı: Ötektoid üstü çeliklerde, ısıtırken

sementit’in ostenite dönüşümün tamamlandığı
sıcaklıktır.
 Alaşım Elementlerinin Çeliğe Etkisi
Karbon
Mekanik özellikleri en çok etkileyen element olan C, çeliği sertleştirir, akma ve çekme
mukavemetini artırır.
Mangan
Mn dayanımı, sertleşebilme, dövülme ve kaynak kabiliyetini, su verme derinliğini artırır.
Korozyon dayanımını geliştiren Mn esnekliği az miktarda artırır. Manganın en önemli
özelliği kükürtle MnS bileşiği yapması ve demir kükürt FeS bileşiği oluşumunu
engellemesidir. FeS sıcak kırılganlığa neden olur.
Krom
Cr çeliğin sıcaklığa dayanımını artırır. Kritik soğuma hızını düşürüp sertleştirilebilirliği
artırır. Paslanmaya dayanımı artırır. Kromlu paslanmaz çeliklerde Cr oranı arttıkça kaynak
edilebilme azalır. Krom %25’e varan değerlerde ilave edilmesi halinde malzeme üzerinde
bir oksit tabakası oluşturur ve malzemeye parlak bir görüntü katar.
Nikel
Ni mukavemeti ve tokluğu artırır. Tane küçültme etkisine sahiptir. Genelde Nİ-Cr, Ni-Mo,
ve Ni-Cr-Mo şeklinde kullanılır.
Silisyum
Çeliğin bileşiminde bulunan Si oranı çeliğin türünü belirler. Yüksek Si içeren (%14-15)
çeliklerde çok yüksek korozyon direnci vardır fakat kesinlikle dövülemez ve gevrektir.
Çelik üretimi sırasında deoksidan (oksijen giderici) olarak kullanılır. Döküme akıcılık
sağlamak için ilave edilebilir. Yüksek silisyumlu çeliklerin ısı dayanımı da yüksektir. Si
yüzey kalitesini olumsuz yönde etkiler.
Kükürt
Demir ile birleşerek Fe-S bileşiğini oluşturur ve tane sınırlarında birikerek malzemenin
gevrekleşmesine yol açar. Kolay işlenen kükürtlü çelikler haricinde istenmeyen bir
elementtir ve giderilmesi yönünde çalışılır.
Fosfor
Fosfor (P) malzeme tokluğunu düşüren bir elementtir. Çeliğin sertliğini artırmasına karşın
darbe dayanımını düşürür. Kükürt ile beraber fosfor azlığı malzeme kalitesinde birinci
kriterdir.
Molibden
Molibden (Mo) en yüksek etkinliği krom ve nikel ile birlikte bulunduğunda gösterir. Bir karbür
oluşturucu olduğundan aşınma direncini artırmak amacıyla yüksek oranlarda (%5-6) takım
çeliklerinde kullanılır.
Vanadyum
Vanadyum (V) sertlik derinliğini ve sıcaklık dayanımını artırır. Kesmeye çalışan parçalarda
darbe dayanımının artmasını sağlayarak kesici kenarların formunun uzun süre muhafaza
edilmesini sağlar. İyi bir karbür oluşturucudur.
 KİNETİK VE ISIL İŞLEMLER

Faz diyagramları belli bir sıcaklıktaki denge durumundaki iç

yapıları verdiğinden aynı zamanda denge diyagramları olarak da
adlandırılır. Burada fazların oluşumu için gereken yayınma
süresinin var olduğu kabul edilmektedir. Yani sıcaklığın her an
dengenin sürdürülebileceği yavaşlıkta değiştirildiği varsayılır.
Fakat pratikte bu durum her zaman geçerli olmayabilir. Örneğin
soğuma çok hızlı gerçekleşebilir.
Yayınma için gerekli süre tanınmadığı durumda faz değişimi için
koşullar aynı olmasına rağmen çok farklı yapılar ortaya çıkabilir.
Yani süre de istenilen içyapılara ulaşmada önemli bir faktör
olmaktadır. Faz diyagramlarına zaman boyutunun da eklendiği
ZSD (zaman-sıcaklık-dönüşüm) yada TTT (time-
temperature-transformation) diyagramları çizilmektedir.

TTT diyagramlarında oluşan eğrilerin daha iyi anlaşılabilmesi

için çekirdeklenme ve katılaşmayı hatırlayalım!
 ÇEKİRDEKLENME HIZI

Sıcaklık liküdüs sıcaklığının altına indiğinde atomlar katı faza ait

kristali oluşturmak isterler. Bu katılaşma isteği sıcaklık düştükçe
artar. Yani sıvı fazın dengesizliğinin katkısı ve çekirdek sayısı
artar. Bununla birlikte düşük sıcaklıkta çekirdeklerin oluşması
için gerekli atom hareketliliği (yayınma) düşüktür. Yayınmanın
katkısı yüksek sıcaklıkta daha fazladır. Bu iki faktör bir grafikte
toplanacak olursa net çekirdeklenme hızının en yüksek olduğu
optimum sıcaklık bulunabilir.
Bunun yanında oluşan
çekirdeklerin büyümesi için de
atomların yayınması gerekir ve
büyüme hızı da yüksek
sıcaklıklarda fazladır. Büyüyen
çekirdekler taneleri oluşturarak
tüm sıvı katılaşır. Böylece toplam
dönüşüm hızını çekirdeklenme ve
büyüme hızları belirler.
Örneğin Martenzit Fe-C denge
diyagramında olmayan bir
fazdır. Çeliğin hızlı soğuması
sonucunda oluşan martenzitik
dönüşüm TTT (Zaman-Sıcaklık-
Dönüşüm) diyagramı ile
gösterilebilir.
KAYNAKLAR:
• Malzeme Bilgisi Ders Notları –Prof. Dr. Ahmet ARAN
• www.mmo.org.tr