BÖLÜM 4

4. DEMİR-KARBON DENGE DİYAGRAMI

Şekil 4.1 Demir – Karbon denge diyagramı

α:Ferrit
γ : ostenit
Fe3C : sementit
Perlit: α + Fe3C
Ötektoit sıcaklığı 723оC
Peritektik: α + sıvı soğuma β (δ+s γ)

Karbon oranına göre demir-karbon alaşımlarının sınıflandırılması

Düşük C 0.1<C<0.2
C < % 0.1 Demir Orta C 0.2<C<0.5
Karbonlu Çelikler Yüksek C 0.5<C<%2
% 0.1 < C < % 2 Çelik
Alaşımlı Çelikler Düşük Al.
% 2 < C < % 6.7 Dökme demir Yüksek Al

Doç.Dr.Sare ÇELİK 1
Doç.Dr.Sare ÇELİK 2
Şekil 4.2. Karbon oranına göre yapı oluşumları

Çeliğin karbon miktarı arttıkça gevrekleşir, kırılganlığı artar. Çeliklerin içerisindeki

karbon miktarına göre sertlik ve mukavemetleri:

Şekil 4.3. Karbon oranına bağlı olarak gerilim ve sertlik değişimleri

Ferrit: Hacim merkezli kübik yapılıdır. Böyle bir demir içerisinde maksimum
%0.025 karbon eritir. Ferrit oldukça yumuşak ve yapı olarak sünektir, kırılgan
Doç.Dr.Sare ÇELİK 3
değildir. Ferrit içinde karbon arttıkça mukavemeti artar. Ferrit yapısı mikroskop
altında α + Fe3C şeklinde görülür. Ortalama 75-80 Brinell sertliktedir.

Perlit: Sert ve mukavemetli bir yapıdadır. Sertliği 240 Brinell.

Şekil 4.4. Karbon oranına bağlı mikro yapı görüntüleri

Ostenit: Yüzey merkezli kübik yapıdadır. Fazla sert değildir. 180-240 Brinell
sertliktedir. Sıcaklığın düşmesiyle ostenit sırasıyla α ve perlite ayrılır. γ sıcaklığından
o
yavaş yavaş soğutulursa A3 eğrisinden itibaren A1 doğrusuna kadar yani 723 C ye
kadar γ kristallerinden α kristalleri ayrışır. α içerisinde çok az karbon çözündüğünden

Doç.Dr.Sare ÇELİK 4
saf kabul edilebilir.723ºC de çelik Ferrit kristalleri ve %0.8 C ihtiva eden γ kristalleri
karışımından meydana gelir. 723 oC nin hemen altında α ya dönüşmeye başlar. Fakat
Ferrit içerisinde karbon ihtiva etmediğinden γ içinde çözülmüş fazla karbon ortaya
çıkar ve sementit kristalleri şeklinde ayrılarak ferritle beraber perliti meydana
getirirler.

Ferrit ( α) ve Perlit (α + Fe3C) cinsinden:

K L M N

LM 0.8  0.4
%  x100  x100  %50
KM 0 .8  0 0 0.4 0.8 6.67

α Fe3C
KL 0.4
%P  x100  x100  %50
KM 0 .8

Ferrit ( α) ve Sementit (Fe3C ) cinsinden:

LN 6.67  0.4
%  x100  x100  %94
KN 6.67

KL 0 .4
% Fe 3 C  x100  x100  %6
KN 6.67

4.2. ÇELİKLERE UYGULANAN ISIL İŞLEMLER

Doç.Dr.Sare ÇELİK 5
Isıl işlem, metal ve alaşımlarının özelliklerini değiştirmek için katı halde iken
uygulanan kontrollü bir ısıtma ve arkasından yine kontrollü soğutma işlemidir.
Isıl işlemler aşağıdaki amaçları gerçekleştirmek için uygulanır:

1. Sıcak ve soğuk biçimlendirme gerginliklerini giderme (Yeniden kristalleştirme,

normalleştirme)
2. Talaş kaldırmada işçiliği kolaylaştırmak (Yumuşatma, tane irileştirme)
3. Sertlik ve dayanımı arttırmak (Sertleştirme, normalleştirme)
4. Darbelere karşı direnci yükseltmek
5. Elektrik ve magnetik özellikleri geliştirmek
6. Kristal yapısını değiştirmek (Homojenleştirme)
7. Isı ve Korozyona dayanımı yükseltmek

Çeliklere Uygulanan Isıl İşlemler

1.Tavlama
a) Homojenleştirme tav. b) Yumuşatma tav.
c) Gerilim giderme tav. d) Küreleştirme tav.
2. Normalizasyon
3. Sertleştirme ( Su verme )
4. Temperleme ( Menevişleme )

1.Tavlama: Bir malzemeyi belli bir sıcaklığa kadar ısıtıp bu sıcaklıkta tutmak
demektir.
Homojenleştirme, malzemenin içerisindeki yapı düzensizliklerini gidermek ve
homojen bir dağılım elde etmek için yapılan bir tavlamadır. Örneğin, dökümle elde
edilen malzemelerin içyapılarında alaşım elementleri heterojen bir dağılım
gösterirler.
Çeliklerde homojenleştirme γ bölgesinde yapılır. Difüzyon neticesinde yapı homojen
bir hale gelir.

Doç.Dr.Sare ÇELİK 6
Yumuşatma Tavlaması:
Çeliği yumuşatmak amacıyla yapılan bir ısıl işlemdir. Soğuk şekil verme ile sertleşen
ve gevrekleşen malzemenin sertliğini gidermek, yumuşatmak ve kolay
işlenebilmesini sağlamak için yumuşatma tavlaması yapılır.

Çelik γ bölgesine kadar ısıtılır daha sonra fırında soğutulur. Bu işlem başka şekilde γ
ya kadar ısıtılıp buradan A1 e kadar yavaş soğutma yapılır.A1 den sonra normal olarak
havada soğutulur.

Gerilim giderme tavlaması: Bir parçada özellikleri büyük ölçüde değiştirmeyecek

şekilde, sadece iç gerilimleri gidermek için yapılan işlemlerdir. İç gerilmelerin meydana
gelmesi soğuk şekil değiştirme, döküm, kaynak veya yapılan işlem sonucu soğumalarda
meydana gelen düzensizliklerden veya soğuma farklılıklarından doğar. Termal
gerilmelerde gerilim giderme A1 sıcaklığının altındaki noktaya kadar ısıtılır, burada
biraz tutup soğutulur. Soğuma havada ya da fırında yapılır.

Normal karbonlu çeliklerde termal gerilim giderme sıcaklığı 450°C ile 650°C
arasındadır. Dökme demirlerde 550°C dir.

Doç.Dr.Sare ÇELİK 7
Küreleştirme:

Çelik malzemede perlit içerisin de homojen bir şekilde dağılmış ferrit fazı, küresel
karbür dağılımı elde etmek için yapılır. Amacı, çeliğin talaş kaldırma işlemini
kolaylaştırmaktır. Küreleştirme tavlaması A1 in altında bir sıcaklık derecesine
ısıtılır,belli bir süre tutulup (10-24 saat) soğutulur. Sementit ve karbürler küreleşir. Bu
tavlama işlemi bazen de A1 in hem altına hem üstüne periyodik olarak ısıtmak,
soğutmak suretiyle yapılabilir.

2.Normalizasyon:

Döküm sonrası veya herhangi bir nedenle malzeme yapısındaki kaba içyapıyı yok
etmek için yapılır. İnce lamelli perlitik bir yapı elde etmek için yapılan ısıl işlemdir.
Bunun için ostenize edilir. Ondan sonra da hava da soğutulur. Ostenit sıcaklığı ötektoit
altı çeliklerde A3 ün 30°C ile 50°C üzerinde ötektoit üstü çeliklerde ise A1 in hemen
üzerindedir. Bu işlem sonucu mukavemeti ve tokluğu yüksek bir çelik oluşur.

3.Sertleştirme (Su verme):

Ostenit katı eriği dengeli soğuma süresinde ötektoit sıcaklığında ferrit ve sementite
dönüşür. Bu dönüşme sırasında ferrit ve sementit ince sık lameller halinde yan yana
oluşur ve bu yapıya perlit denir. Ostenitin perlite dönüşmesi bir katı hal reaksiyonu
olduğundan tamamlanması için belirli bir süreye gerek vardır. Soğutma hızı dönüşme
hızından büyük ise perlit oluşmaz. Bunun yerine hacim merkezli tetragonal kafes
yapısına sahip yeni bir faz (martenzit) meydana gelir. Hızlı soğuyan çelikteki karbon
atomları ayrışma imkânı bulamaz ve demir kafesinde sıkışıp kalır. Karbonca aşırı
doymuş bu yarı kararlı faza martenzit denir. Martenzit ince uzun tabakalar halindedir.
Bir düzlemle kesildiği zaman, ince iğneler şeklinde görülür. Ostenitin martenzite
dönüşmesi yayınmasızdır. Bunun için zamana gerek yoktur, dönüşme aniden oluşur.
Basit karbonlu çelikler suda soğutulur. Bu nedenle bu işleme su verme işlemi denir.

Doç.Dr.Sare ÇELİK 8
Martenzit kübik olmadığından ve karbon dağılmış halde bulunduğundan kayma direnci
çok büyüktür. Dolayısıyla çok sert ve yüksek mukavemetlidir; fakat gevrektir. Bu metal
aşınmaya dayanıklılık istenen yerlerde kullanır.

4.Temperleme:

Martenzit çok sert ve gevrek olduğundan çarpma mukavemeti düşüktür. Bu sakıncayı

gidermek için su vermeden sonra 300-350°C de bir süre ısıtılır. Bu işlem süresince artık
gerilmeler giderilir, sertlik biraz azalmakla beraber tokluk önemli ölçüde artar. Bu
işleme temperleme denir. Temperlemeden sonra bazıları çeliği suda soğutur. Bundan
dolayı çifte su verme ya da aldığı renkten ötürü menevişleme de denir.

Şekil 4.3. Çeliklerde ısıl işlem sıcaklıkları

4. 3. Soğutma Ortamları ve Yöntemleri:

Soğutma ortamı, istenen soğutma hızına göre seçilmektedir. Önce malzemeye

kazandırmak istediğimiz özelliğe bağlı olarak istenen iç yapı belirlenmelidir. Bu yapıya
bağlı olarak gerekli soğutma ortamı seçilir. Soğutma ortamları en düşükten yükseğe
doğru şöyle sıralanır;

Doç.Dr.Sare ÇELİK 9
 Fırın
Hava
Yağ
Su
Su+NaOH
Ayrıca bunlardan başka izotermal dönüşümlerin yapılabileceği belli bir T sıcaklığında
tutulan tuz banyoları da vardır. Sodyum klorür (NaCl), kalsiyum klorür (CaCl2 ) gibi
tuzlar suda belirli oranlarda çözülerek tuz banyoları hazırlanır. Soğutma ısıl işlemde
önemli bir safhadır. Özellikle karbon çeliklerinde sertleşmenin oluşması için kritik bir
soğutma hızının olması gerekir. Bir çeliğin su alabilmesi için düşük soğuma hızı yeterli
ise ve bu hızla soğutulduğunda çelik normal olarak sertleşebilir. Fakat daha büyük bir
hızla soğutulduğunda termal iç gerilmeler olacağı için malzemede çatlamalar olabilir.Bu
yüzden gereksiz yere soğuma hızı arttırılmamalıdır.Yanlış soğutma ortamına batırmalar
distorsiyon gibi bazı hatalara sebep olabilir.

Doç.Dr.Sare ÇELİK 10