Bölüm 9

Demir Karbon Alaşım Sistemi

1
 DEMİR-KARBON ALAŞIM SİSTEMİ

Demir, mühendislik uygulamalarında kullanılan alaşımların

temelini oluşturan bir metaldir. Külçe demir olarak bilinen ve hemen
hemen saf durumda bulunan demir çatı, kanalizasyon, soba ve kokil
kalıp yapımı gibi bazı uygulamalarda kullanılır. Ancak, saf demirin
sertlik ve mukavemeti pek çok uygulama için yetersizdir. Külçe
demirin kimyasal bileşimi ile sertlik, çekme dayanımı ve kopma
uzaması değerleri aşağıda verilmiştir.

Kimyasal bileşim % 0,012 C, %0,017 Mn, %0,005 P, %0,025 S

ve çok eser miktarda Si
Çekme dayanımı 276 MPa
Sertlik 30 RSD-B
Kopma uzaması % 40
2
Demir allotropik (polimorfik)
bir metaldir, yani kristal yapısı
sıcaklığa göre değişir.
Saf demirin soğuma eğrisi Şekil
1’de verilmiştir. Bu şekil, oda
sıcaklığında HMK yapıya sahip
α demirinin 910 ºC’de YMK
yapılı γ demirine, γ demirinin
ise 1400 ºC de HMK yapılı δ
dönüştüğünü göstermektedir.

Şekil 1. Saf demirin soğuma eğrisi

3
 Karbon demir içerisinde çözünerek farklı ara yer katı
çözeltileri oluşturur. Katı çözelti dışında kalan karbon
ise demirle birleşerek Fe3C (sementit) ara yer bileşiğini
oluşturur veya serbest yani grafit (C) halinde kalır.
Sementit bileşiğinin veya grafitin oluşumuna bağlı
demir-karbon alaşım sisteminin incelenmesinde demir
(Fe)-sementit (Fe3C) veya demir (Fe)-grafit (C) faz
diyagramlarından yararlanılır.

Çelikler ve dökme demirler % 6,7’den daha düşük

oranlarda karbon içerdiklerinden bunların yapılarının
incelenmesinde daha çok Fe-Fe3C faz diyagramı
kullanılır. Ancak tamamen grafitizasyonun gerçekleştiği
dökme demirlerin incelenmesinde Fe-C faz
diyagramının kullanılması daha uygundur.
4
Demir (Fe)-Sementit (Fe3C) Faz Diyagramı Sıvı+δ
1536
δ 1492oC
1400
0.18
sıvı
γ+δ
Sıcaklık (oC)

γ+sıvı

sıvı+Fe3C
1147 oC
γ
2.14

Ledeburit
910 γ+Fe3C

γ+α 723 oC
α

Dönüşmüş Ledeburit
0.025

α+Fe3C
Perlit

Çelikler Dökme Demirler

Fe 0.8 2 4 4.3 6.67

Karbon oranı (% ağırlık)
Demir (Fe)-Sementit (Fe3C) Faz Diyagramı

Sementit içeren alaşım yüksek

sıcaklıklarda yeterince bekletilirse
Sementitin ayrışması sonucu
grafitlenme görülür. Bu yüzden
Sementit yarı kararlı (metastabil)
bir yapıya sahiptir.

Sementit bileşiği ağırlık olarak

%6.67 oranında karbon içerir.

Fe-Fe3C faz diyagramı peritektik,

Ötektik, ötektoid noktaları
içermektedir.

6
•  Ticari saflıkta Fe bileşimi ağırlıkça en fazla %0.008
oranında karbon içerir ve oda sıcaklığında iç yapısında
sadece ferrit (α ) fazı bulunur.
•  Kimyasal bileşimi ağırlıkça %0.008 ile %2.14 oranında
karbon içeren demir karbon alaşımı çelik olarak
adlandırılır. Çoğu çeliğin iç yapısında α ve Fe3C fazları
birlikte bulunur.
•  Dökme demirler teorik olarak kimyasal bieşimlerinde
ağırlıkça %2.14 ile %6.67 oranında karbon içerirler.
Fakat uygulamada kullanılan ticari dökme demirler
bileşiminde ağırlıkça %4.5 den daha az oranda karbon
içermektedir.

7
Demir-Sementit Faz Diyagramındaki Fazlar
Ostenit ( γ ): Karbonun YMK yapılı γ-demiri içerisinde çözünmesiyle oluşan
bir ara yer katı çözeltisidir. Bu faz 1147 ºC sıcaklıkta %2 oranında karbon
çözündürür. Bu fazın metalografik yapısı Şekil 3a’da gösterilmiştir.

Çekme dayanımı : 1030 MPa

Sertlik : 40 RSD-C
Kopma uzaması : %10

Ferrit (α ): HMK yapılı demir içerisinde çok az orandaki karbonun

çözünmesiyle oluşan bir ara yer katı çözeltisidir. Bu faz içerisinde 723 ºC’de
%0,025 oranında karbon çözünürken bu oran oda sıcaklığında %0,008
değerine düşmektedir. Bu fazın metalografik yapısı Şekil 3b’de gösterilmiştir.

Çekme dayanımı : 270 MPa

Sertlik : 90 RSD-B (Fe-C alaşım sistemindeki en yumuşak faz)
Kopma uzaması : %40

Sementit (Fe3C) : Ortorombik kristal yapıya sahip bir ara yer bileşiğidir. Sert
ve gevrek bir faz olan sementitin çekme dayanımı (35 MPa) düşük, basma
dayanımı yüksektir..
8
Perlit (α + Fe3C ) : %0,8 C içeren çeliğin ostenit bölgesinden yavaş
soğutulması sırasında 723 ºC sıcaklıkta meydana gelen ötektoid dönüşüm
sonucunda oluşan bir yapıdır. Perlitin metalografik yapısı ferrit ve perlit
lamellerinden oluşur, Şekil 3c.

Ledeburit: %4,3 oranında karbon içeren demir-karbon alaşımının 1147 ºC

sıcaklıkta ötektik dönüşümle katılaşması sonucunda oluşan bir yapı olup,
ostenit ve sementit fazlarından oluşur.

Dönüşmüş ledeburit: Fe-Fe3C denge diyagramında, ötektoid dönüşüm

sıcaklığının altında yer alan ledeburit demektir. Bu yapı perlit ve sementit
karışımından oluşur.

9
a b

Şekil 3. (a) Ostenit (325X),

(b) ferrit (90X) ve (c) perlitin
ışık mikroskobu görüntüsü

c 10
Demir-Sementit Sistemindeki Faz Dönüşümleri

Fe-Fe3C faz diyagramında 3 yatay çizgide izotermal reaksiyon görülmektedir.

Bu yatay çizgilerde meydana gelen dönüşüm reaksiyonları (faz dönüşümleri):
a) peritektik, b) ötektik, c) ötektoid
dönüşümlerdir.

11
12
 Sıvı+δ
1536
1492oC
δ sıvı
1400
0.18

Sıcaklık (oC) γ+δ γ+sıvı

Fe-sementit denge
diyagramında çeliklere
ait kısım
γ

910
γ+Fe3C
γ+α 723 oC
α
0.025
α+Fe3C
Perlit

Ferrit+Perlit Perlit+Sementit

Ötektoid altı Ötektoid üstü

çelik çelik

Fe 0.8
Karbon oranı (% ağırlık)
Çeliklerde Soğuma Sırasında Oluşan Yapılar

Karbon oranı %0,8’den az olan çelikler ötektoid

altı çelikler, %0,8 olan çeliklere ötektoid çelikler,
%0,8’den fazla olan çeliklere de ötektoid üstü çelikler
denir. Bu çeliklerin ostenit fazından yavaş soğutulması
sırasında oluşan iç yapıları demir-sementit denge
diyagramının çeliklere ait kısmı üzerinde şematik
olarak gösterilmiş, ayrıca oda sıcaklığındaki
yapılarının ışık mikroskobu görüntüleri de verilmiştir,
Şekil 4, 5 ve 6.

14
 (b)

Şekil 4. (a) Ötektoid altı bir çeliğin

ostenit fazından yavaş soğutulması
sırasında oluşan iç yapısının şematik
gösterimi, (b) Söz konusu bu çeliğin
metalografik yapısı
(a) 15
 Ostenit fazının perlite dönüşümü
sırasında karbon atomları, tane
sınırlarından başlayıp içeri doğru
büyüyen sementit lamellerini
oluşturacak şekilde bir araya gelir ve
lamellerin arasında karbonca fakir
ferrit bölgeleri kalır.

(b)
Şekil 5. (a) Ötektoid bileşime
sahip çeliğin ostenit fazından
yavaş soğutulması sırasında
oluşan iç yapısı, (b) Ostenit
fazının perlite dönüşümünün
(a) 16
şematik gösterimi
 (b)

Şekil 6. (a) Ötektoid üstü bir

çeliğin ostenit fazı bölgesinden
yavaş soğutulması sırasında oluşan
iç yapısının şematik görünümü, (b)
bu çeliğin iç yapısının ışık
mikroskobu görüntüsü
(a)
17
18
Örnek: a) %0.5 C içeren alaşımsız çeliğin oda sıcaklığında iç yapısında bulunan fazların
yüzde oranlarını belirleyerek oda sıcaklığındaki iç yapısını çiziniz.

19
b) Ötektoid bileşime sahip alaşımsız çeliğin oda sıcaklığında iç yapısında bulunan
fazların yüzde oranlarını belirleyerek oda sıcaklığındaki iç yapısını çiziniz.
c) %1.2 C içeren alaşımsız çeliğin oda sıcaklığında iç yapısında bulunan fazların
yüzde oranlarını belirleyerek oda sıcaklığındaki iç yapısını çiziniz.

20
Demir-Grafit Faz Diyagramı
Demir-karbon alaşımlarının sıvı durumdan yavaş soğutularak katılaştırılması
sırasında karbon atomlarının demir atomları ile sementit oluşturmaları önlenerek bunun
yerine grafit taneleri oluşturulabilir. Bu durumda demir sementit diyagramı yerine demir-
grafit diyagramı kullanılır. Bu diyagram Şekil 7’de gösterilmiştir. Demir-grafit denge
diyagramı daha çok dökme demirler için önem taşır.

Şekil 7. Demir-grafit
faz diyagramı

21
DÖKME DEMİRLER

Demir esaslı alaşımlar sınıfına

giren dökme demirler %2’den
daha yüksek oranda (%3-4,5)
karbon içerirler. Karbon dökme
demirlerin yapısında ya
serbest (grafit, C) ya da bağlı
(sementit, Fe3C) halde bulunur.
Dökme demirlerin yapısında
bulunan karbonun grafit ya da
sementit hali karbon ve
silisyum oranları ile soğuma
hızına ve ısıl işleme bağlıdır.
En yaygın dökme demir türleri
- gri (kır),
- küresel (sfero),
- beyaz,
- temper dökme demirlerdir

22
Gri (Kır) Dökme Demirler

Gri dökme demirlerde karbon ve silisyum oranları sırasıyla %2,5-4 ve %1-3 arasında değişir. Bu
dökme demirlerin yapısında grafit lamel (flake) biçiminde olup etrafı ferrit veya perlit matrisi ile
çevrilmiştir. Kırılma yüzeyleri gri görünümlüdür.

Gri dökme demirler çeki durumunda mukavemetleri düşük

olup gevrek davranış sergilerler. Bu durum levha
biçimindeki grafitlerin ekstra bir çeki uygulanması
durumunda kenar ve köşelerinin gerilme yığılmasına yol
açmasından kaynaklanır. Ancak, bunlar bası yükleri altında
son derce mukavemetli ve sünek davranış sergilerler. Bu
dökme demirler oldukça iyi titreşim sönümleme
kapasitelerine sahiptir. Makinelerin temel iskeletleri ve ağır
yüklere maruz kalan sistemler bu dökme demirlerden
yapılır. Ayrıca aşınma karşı oldukça dirençlidirler. Döküm
sıcaklıklarında akıcılık özelliklerinin iyi, çekilmesinin
düşük olmasından dolayı keskin kenarlı parçaların
üretimine elverişlidir. Ayrıca bütün metalik malzemeler
arasında en ucuzudur. Gri dökme demir

23
Basma mukavemeti (σbasma )= (3-3,5)σçekme
Burulma mukavemeti (Ԏburulma)= (1,2-1,4)σçekme
Kesme mukavemeti (Ԏkesme)= (1,0-1,6)σçekme
Yorulma dayanımı (YS)= %(35-50)σçekme
Çekme mukavemeti (σçekme)= (0,11-0,14)BSD

Dökme demirin gerilme-birim şekil

değiştirme diyagramı

Lamel ve küresel grafitli

dökme demirlerde kuvvet
akış çizgileri.
24
Küresel Grafitli Dökme Demirler

Dökümden önce gri dökme demire düşük oranlarda

magnezyum veya seryum eklenirse grafit levha
yerine küresel forma dönüşür. Bu dökme demir
küresel veya sünek dökme demir olarak adlandırılır.
Isıl işleme bağlı olarak bu dökme demirlerin yapısı
küresel grafitleri saran perlit veya ferritten oluşur.
Normalde döküm yapısı perlitiktir. Ancak 700 ºC de
birkaç saat tavlanırsa matris ferrite dönüşür.
Dökümleri güçtür ancak gri dökme demirlerden
daha sünektir. Bunların mekanik özellikleri çeliklere
yakındır. Çekme dayanımları 380-480 MPa
süneklikleri ise %10-20 arasında değişir. Bu dökme
demirlerden valf, pompa gövdeleri, krank mili, dişli, Küresel grafitli dökme demir
diğer otomotiv ve makine parçaları yapılır

25
Beyaz Dökme Demir ve Temper
(Dövülebilir) Dökme Demir

%1’den düşük oranlardaki silisyum

değerlerinde ve hızlı soğumada karbon
yapıda grafite ayrışmaz ve sementit olarak
kalır. Bu dökme demirlerin kırılma yüzeyleri
beyaz bir görünüme sahiptir. Bu nedenle
beyaz dökme demir olarak adlandırılır. Geniş
orandaki sementit fazından dolayı beyaz
dökme demirler sert ve gevrektir. Bu nedenle
işlenmeleri zordur. Çok sert ve aşınma
direnci gerektiren uygulamalarda
kullanılabilir. Bunun dışında kullanım alanları
sınırlıdır. Bu dökme demirler temper Beyaz dökme demir
(dövülebilir) dökme demirlerin üretiminin
başlangıcını oluşturur.

26
Beyaz dökme demirler nötr ortamda 800–900 ̊C
sıcaklıklarda uzun süre tavlandıklarında sementit
ayrışarak grafite dönüşür. Bu grafitlerin etrafı ferrit ve
matrisi tarafından sarılır. Bunların yapıları küresel
dökme demirlere benzer. Bu nedenle yüksek
mukavemetlerinin yanı sıra uygun süneklik ve
dövülebilirlik özelliğine sahiptirler. Bağlantı
rotlarında, transmisyon dişlilerinde ve farklı otomotiv
endüstrisinde, boru bağlantı elemanlarında, tren
yolları ve denizcilik için valf parçalarının üretiminde
kullanılırlar.
Temper dökme demir

27
Kimyasal Bileşimin Çeliğin Özelliklerine Etkisi

28
29
30
Çeliklerin Karbon oranına göre sınıflandırılması

Karbon oranına göre

çeliklerin
sınıflandırılması

Yüksek Karbonlu
Düşük Karbonlu Ç. Orta Karbonlu Ç. Yüksek Karbonlu Ç.
Takım Çelikleri
%0,25 C %0,25-0,55 C %0,55-0,9 C
%0,9-1,6 C

Çok Yumuşak Çelikler Genel Dövme Çelikleri

%0,07-0,015 C %0,25-0,35 C

Yumuşak Çelikler Mil Çelikleri

%0,15-0,25 C %0,35-0,45

Aşınmaya Dayanıklı
Çelikler
%0,45-0,55 C

31
Çeliklerin Türk Standartlarına göre gösterimi

Çelik ve Dökme demir kimyasal bileşim ve özelliklerine göre TS1111 standardına

göre sınıflandırılır.

Çelikler ergitme yöntemlerine göre

- T (Thomas konventeri)
- O (Oksijen konventeri)
- M (Siemens-Martin ocağı)
- E (Elektrikli ark ocağı)
- I (indüksiyon ocağı)

Döküm şekline görede

- S (sakinleştirilmiş)
- Sy (yarı sakinleştirilmiş)
- K (kaynar)
Işaretleri ile gösterilir.

32
Çeliklerin Türk Standartlarına göre gösterimi

Mekanik Özellikleri Esas Alınan Çelikler

•  Fe işaretine ek olarak çekme dayanımlarının en küçük değeri ile tanımlanırlar.
•  Örnek:
Fe 42: Çekme dayanımının en küçük değeri 42 kgf/mm2 olan genel yapı çeliğidir.
MS Fe 37: Siemens-Martin ocağında sakin olarak dökülmüş, çekme dayanımının
en küçük değeri 37 kgf/mm2 genel yapı çeliğidir.

Kimyasal Bileşimi Esas Alınan Çelikler

1.  Alaşımsız Çelikler

C harfi ve ortalama karbon oranının 100 katı ile gösterilirler.

%0,35 karbon içeren alaşımsız çelik C 35 şeklinde gösterilir
Ortalama karbon oranı %0,45 olan asal çelik Ck 45 şeklinde gösterilir.
Ortalama %0,51 karbon içeren ve yüzeyi sertleştirilebilen çelikler Cf 51 şeklinde
gösterilir

33
2. Alaşımlı Çelikler
2.1. Az Alaşımlı Çelikler
Bu tip çeliklerin gösteriminde C harfi kullanılmaz.
Ortalama karbon oranının 100 katı yazıldıktan sonra alaşım elementinin simgesi ve bu
elementler aşağıda verilen tablodaki katsayılarla çarpılarak tam sayıya uyarlanmış
ortalama yüzdeleri yazılır.

Alaşım Elementi Katsayı

Cr, Mn, Co, Si, Ni, W 4
Be, Cu, Al, Pb, Mo, Nb, Ta, Ti, V, Zr 10
P, S, Ce, N, C 100
B 1000
• Örnekler:
Bileşiminde %0,2 C ve %1,25 Mn bulunan az alaşımlı çelik;
0,20x100=20 ve 1,25x4=5 olduğundan 20Mn5 olarak gösterilir.

Bileşiminde %0,15 C, %1 Cr ve %0,40 Mo bulunan çelik;

0,15x00=15, 1x4=4 ve 0,40x10=4 olduğundan 15CrMo4-4 olarak gösterilir. 34
2.2. Otomat çelikleri
•  Karbon oranı az alaşımlı çeliklerde olduğu gibi yazılır. Sadece S (kükürt) 100 ile
çarpılarak belirtilir.
•  Alaşım elementi yazılım sırası S, Mn, Pb, P şeklindedir.
•  Örnek:
Bileşiminde, %0,45 C, %0,20 S ve %0,15-0,30 Pb bulunan otomat çeliği
45SPb20
Bileşiminde, %0,09 C, %0,15-0,30 S, %0,9-1,3 Mn bulunan otomat çeliği 9SMnPb23
şeklinde gösterilir.

2.3. Yüksek alaşımlı çelikler

•  Yüksek alaşımlı çeliklerin gösterimine X harfi ile başlanır.
•  Daha sonra karbon oranının 100 katı yazılır.
•  Bundan sonra alaşım elementlerinin gerçek yüzde oranları belirtilir.
•  İkinci derecede önemli olan alaşım elementlerinin simgesi gösterilmeyebilir.
•  Örnek:
Bileşiminde, %0,08 C, %18 Cr ve %8 Ni bulunan yüksek alaşımlı çelik X8Cr18Ni8
şeklinde gösterilir.
35
•  ABD kodloma: ABD otomotiv mühendisleri odası (SAE), Amerikan
demir çelik enstitüsü (AISI) malzeme ve testleri kuruluşu (ASTM)
çeliklerin kodlanmasında yeterli olan kuruluşlardır.
•  Çeliklerin kodlanmasında AISI/SAE sistemine göre 4 veya 5 haneli
sayılardan yararlanılır.
•  Basit karbonlu çeliklerde ilk iki hane 1 ve 0 sayılarından alaşımlı
çeliklerde ise ilk iki hane diğer sayıların değişik kombinasyonlarından
(13, 41, 43 gibi) oluşur. Üçüncü ve dördüncü hane çeliğin karbon
oranının 100 ile çarpılması ile elde edilen sayıyı gösterir.
•  Örnek:
- 1060 kodu alaşımsız çelikte karbon oranının %0.60
olduğunu belirtir,
- 10120 basit karbonlu %1.2 C içeren çelik
- 4650 kodu, %0,70-2 Ni, % 0.15-0.30 Mo, %0.50 C içeren
çeliği ifade eder

36
Çelik konusundaki önemli standartlar aşağıdaki kurumlar tarafından
yayınlanmıştır.

Bunlar;
1. AISI ………...: Amerikan Demir Çelik Enstitüsü standartları
2. SAE ………...: Otomotiv mühendisleri topluluğu standartları
3. ASTM……..…: Amerikan malzeme deneme topluluğu standartları
4. AFNOR …….: Fransız standartları enstitüsü
5.JIS ……….….: Japon standartları enstitüsü
6. BS ……….… : İngiliz standartları
7. ISO ………...: Uluslararası standartlar organizasyonu
8. EURONORM : Avrupa standartları
9. DIN ………… : Alman standartları enstitüsü
10. TSE............. : Türk Standartlar Enstitüsü

Yukarıda belirtilen kuruluşların hepsi çeliği kendi normlarına göre sınıflandırmış 37

bulunmaktadır. Bunlardan sadece AISI ve SAE aynı çelik için aynı kodu kullanır.
Demir- Karbon Denge Diyagramı ile ilgili çalışma soruları

1. (a) Demir sementit faz diyagramını çizerek bu diyagramda yer alan faz
bölgelerini gösteriniz. (b) Demir sementit faz diyagramında meydana gelen
dönüşümlerin denklemlerini yazınız. (c) %0,3 oranında C içeren çelik ostenit faz
bölgesinden yavaşça soğutuluyor. Bu çeliğin soğuma eğrisini ve oda sıcaklığındaki
metalografik yapısını faz oranlarını belirleyerek çiziniz. (d) Ferrit faz bölgesine
Gibbs faz kuralını uygulayarak bulduğunuz sonucu yorumlayınız.
2. Karbonun çeliğin mekanik özelliklerine etkisini şekil çizerek gösteriniz.
3. Aşağıdaki gösterimlerin anlamlarını yazınız.
a) Fe60 b) C45 c) 15Cr3 d) X10Cr18Ni9Ti2
4. Aşağıdaki terimleri tanımlayınız.
a) Allotropi b) Sıcak yırtılma c) soğuk yırtılma d) hidrojen
gevrekliği
5. Küresel grafitli dökme demirlerin çekme mukavemeti neden lamel grafitli dökme
demirlerden daha yüksektir.
6. Dökme demirlerin genel özelliklerini yazınız.
7. Temper dökme demir nasıl üretilir.

38