Bu ders kapsamında ele alınacak olan çelik türleri

Islah Çelikleri

Sementasyon Çelikleri

Nitrürlenebilen Çelikler

Otomat Çelikleri

Paslanmaz Çelikler

Takım Çelikleri
ISLAH ÇELĠKLERĠ
 Bu çeliklerin % C karbon oranları fazla olduğu için
sertleştirmeye elverişli, “ıslah işlemi” uyguladıktan
sonra yüksek tokluk gösteren çeliklerdir.
 Alaşımsız ve alaşımlı makine imalat çelikleridir.
 Islah çeliklerinden, yüksek dayanım ile süneklik bir
arada istenir.
 Yeterli değerde martenzit sertliğini sağlayabilmek
için, nispeten yüksek karbon içerirler.
 Kalın kesitlerde, yeterli sertleşme derinliği ancak
alaşımlı çeliklerde sağlanabilir.
ISLAH ÇELĠKLERĠ
 Islah işleminin iyi sonuç vermesi (İstenilen tokluk
veya sertlik değerine ulaşılması), kullanılan çeliğin
iç yapı temizliği ile yakından ilgilidir.

 İçyapı temizliği, sıvı çeliğin bünyesinde erimiş

halde bulunan gazlardan (hidrojen, oksijen ve
azot) arındırılması ve oksit, sülfür
inkluzyonlarından temizlenmesi işlemidir.

 Karbon oranı yüksek olduğu için kaynak edilmesi

zordur. Kaynak bölgesinde martenzit yapı oluşur.
ISLAH ÇELĠKLERĠ
 Karbon oranı:
 Çeliğin sertleştirilip (su verme) ardından yüksek
sıcaklıkta menevişlenmesi ile elde edilen
temperlenmiş martenzit mikroyapısı, ferrit ve ince
dağılmış karbürlerden oluşur.
 Menevişleme 200-600 °C arasında yapılabilir.
 Islah çeliklerinin sertleştirilmesi sırasında tane
irileşmesi söz konusudur. Çeliğe katılan “V” tane
irileşmesi eğilimini azaltır.
Çeliğin 300-400 °C arasında
menevişlenmesi sırasında meydana gelen
gevrekleşmedir. Çeliğe “Mo” katılarak temper
gevrekliği azaltılır.
MeneviĢleme sıcaklığı arttıkça sertlik ve dayanım değerleri
düĢer, süneklik ve çentik darbe tokluğu değerleri artar.
AISI 4140 çeliğinin sertlik ve çentik darbe tokluğunun
meneviĢleme sıcaklığına göre değiĢimi
ISLAH ÇELĠKLERĠNĠN KULLANIM ALANLARI

Çeşitli makine ve motor

parçalar, dövme
parçaları; çeşitli cıvata
somun ve saplamalar,
krank milleri, akslar,
kumanda ve tahrik
parçaları, piston kolları,
çeşitli miller, dişliler gibi
parçaların imalinde
olmak üzere geniş bir
alanda kullanılırlar.
 OTOMAT ÇELĠKLERĠ
 Hızlı talaş alma işlemlerinde talaşları kırar,
işlenebilirliği kolaylaştırır, seri imalata uygun
çeliklerdir.
 Bu özelliği sağlamak için yapıya S,P ve Pb katılır.
 %S=0,15-0,40
 %P=0,07-0,1
 Serbest kükürt zararlı olduğundan MnS olarak
bağlanmalıdır.
 Serbest kükürtü bağlamak için pratikte Mn=4,5S
oranında ilave yapılır.
 MnS ve Pb talaşı kırılganlaştırır, yağlama etkisiyle
temiz yüzey ve uzun takım ömrü sağlar.
OTOMAT ÇELĠKLERĠ
%C≤ 0,14 • Isıl işlem uygulanmayan
%P: 0,11 otomat çelikleri
%S: 0,27-0,40

%C: 0,07-0,18 • Sementasyon

%P: 0,06 yapılabilen otomat
%S: 0,08-0,25 çelikleri

%C: 0,32-0,50 • Islah edilebilen otomat

%P: 0,06 çelikleri
%S: 0,10-0,33
OTOMAT ÇELĠKLERĠNĠN KULLANIM ALANLARI

 Makina ve teçhizat üreten endüstri

kollarında ve inşaat sektöründe
 Konstrüksiyon elemanları üretiminde.
 Hassas mekanik parçalar üreten
endüstri kollarında. (optik cihaz ve ölçü
cihazları parçaları)
 Otomobil endüstrisi,pim,aparat vs. gibi
seri imal edilen parçaların üretiminde
kullanılır.
SEMENTASYON ÇELĠKLERĠ
 Sementasyon çelikleri, yüzeyde sert ve aşınmaya
dayanıklı, çekirdekte ise daha yumuşak ve tok
özelliklerin istendiği değişken ve darbeli zorlamalara
dayanıklı parçaların imalinde kullanılan düşük
karbonlu, alaşımsız veya alaşımlı çeliklerdir.
 Parçaya bu özelliklerin kazandırılması, çelik
yüzeyine karbon emdirilmesi suretiyle olur.
 %C < 0,2
 Sementasyon işlemi sonrasında, çekirdek bölgesi
yumuşaklığını koruyacağından, sertleştirme
sırasında ortaya çıkabilecek çarpılmalar oldukça
azdır.
SEMENTASYON ÇELĠKLERĠNĠN KULLANIM
ALANLARI
Dişliler, miller, piston,
pimleri, zincir baklaları,
zincir dişlileri ve makaraları,
diskler, kılavuz yatakları,
rulmanlı yataklar,
merdaneler, bir kısım ölçü
ve kontrol aletleri, orta
zorlamalı veya zorlamalı
parçalar, soğuk şişirilerek
veya ekstrüzyonla
şekillendirilen parçalar,
kesici takımlar , burçlar
NĠTRÜRLENEBĠLEN ÇELĠKLER
 Nitrürleme, yüzeyde azot bileşikleri oluşturma
işlemidir.
 Malzeme nitrür yapıcı Cr, Mo, Al, V, Ti elementlerini
içermelidir.
 Islah çeliklerinin bir alt grubudur. Islah işleminden
sonra 500-550 °C arasında nitrürleme yapılır.
 Karbon oranı: %0,3-0,4
 Islah etme sıcaklığı nitrürleme sıcaklığından yüksek
olmalıdır.
Çeliklerin paslanmazlığını, yüzeylerinde meydana
gelen kromca zengin oksit tabakası sağlar.
Paslanmaz çelikler, en az % 10,5 krom, en fazla % 1,2
karbon içeren çeliklerdir.
 PASLANMAZ ÇELĠKLERDEKĠ
ALAġIM ELEMENTLERĠ
KROM
NİKEL NİYOBYUM VE
TİTANYUM

MOLİBDEN SİLİSYUM VE
ALÜMİNYUM

AZOT BAKIR
 KROM
 Krom oranının artmasıyla
oksit tabakasının korozyon
direnci de artar fakat çeliğin
üretimi, kaynaklanabilirliği
ve mekanik özellikleri
kötüleşir.
 NĠKEL
 En önemli ikinci alaşım
elementi nikeldir.
 Nikel oranının %8-10’u
geçmesi durumunda çeliğin
gerilmeli korozyon
dayanımı düşer.
 Nikel oranının %30’a
çıkması durumunda
gerilmeli korozyon
dayanımı tekrar iyileşir.
 Nikel, paslanmaz çeliğin
akma sınırını, tokluğunu ve
oksit tabakasını bozucu
asitlere karşı direncini
arttırır.
  Oksit tabakasının pasiflik
özelliğini kuvvetlendirmek için
 Pullanma korozyon direncini
kullanılır.
ve mekanik özellikleri
iyileştirmek için kullanılır.
 Sülfirik aside karşı  Yüksek sıcaklık
direnci arttırmak için oksidasyon direncini
ilave edilir. arttırmak için ilave edilir.
 Silisyum aynı zamanda
gerilmeli korozyon
direncini arttırır.
TĠTANYUM VE NĠYOBYUM

Krom karbür oluşumunu engellemek için

kullanılır.
 Paslanmaz
Çelikler

Östenitik Ferritik Martenzitik Çift fazlı

FERRĠTĠK PASLANMAZ ÇELĠKLER
 Krom oranı: %13-30
 Karbon oranı üst sınırı: % 0,08
 Korozyon özelliklerini iyileştirmek için:
Mo, Si, Al, Ti, Nb
 Talaşlı işlemeyi kolaylaştırmak için: S, Se
FERRĠTĠK PASLANMAZ ÇELĠKLER
Fe-Cr denge Demir-Krom Denge Diyagramı

diyagramında ostenit fazı

en çok %10,5 krom
çözebilir. Bu orandan
daha fazla krom olması
hmk yapılı ferritik
paslanmaz çelikleri
meydana getirir.
Ferritik çelikler,
sertleştirilemezler. σ: metaller arası FeCr bileşiği
γ: ostenit
α: ferrit
FERRĠTĠK PASLANMAZ
ÇELĠKLERĠN ÖZELLĠKLERĠ
 Ferromanyetik özelliğe sahiptir.
 Süneklilik ve şekillendirilebilirlik özellikleri iyidir.
 Ostenitik türlere göre yüksek sıcaklıklarda
korozyon dayanımı ve düşük sıcaklıklarda tokluğu
düşüktür.
 Soğuk şekillendirmeyle dayanım arttırma yöntemi
uygulanamaz
 Ferrit-ostenit dönüşümü yapılamadığı için
dönüşüm sertleştirmesi uygulanamaz.
 Kaynaklanabilirlik özelliği iyidir.
FERRĠTĠK PASLANMAZ
ÇELĠKLERĠN KULLANIM ALANLARI
 Otomobil egzoz
sistemleri
 Gıda işleme
ekipmanları
 Bulaşık makineleri
 Fırın iç kaplamaları
 Kablo telleri
 Otomobil iç mimarisi
 Soğutma makineleri
 Bağlama elemanları
 Baca boruları
OSTENĠTĠK PASLANMAZ
ÇELĠKLER
 Maksimum karbon oranı: %0,15
 Minimum krom oranı: %16
OSTENĠTĠK PASLANMAZ ÇELĠKLER
 Nikel oranının artmasıyla ostenit bölgesi genişleyerek
oda sıcaklığında ymk yapılı ostenitik paslanmaz çelik
meydana gelir.

 Dönüşüm sertleştirmesi ile sertleştirilemezler, sadece

deformasyon sertleşmesi uygulanabilir. Deformasyon
sertleşmesi oranı yüksektir.

 Akma sınırları ile çekme dayanımları arasındaki fark

büyüktür. Bu özellik derin çekme gibi yüksek
oranlarda soğuk şekillendirmeyi kolaylaştırır.
OSTENĠTĠK PASLANMAZ ÇELĠKLER
 Tavlanmış durumda
ferromanyetiklik özelliği
yoktur.
 Korozyona dayanımı ferritik
paslanmaz çeliğe göre
daha iyidir.
 Düşük sıcaklıklarda tokluk
özelliği iyidir.
 Yüksek sıcaklıklarda
oksidasyon direnci ve
dayanım özellikleri iyidir.
OSTENĠTĠK PASLANMAZ
ÇELĠKLERĠN KULLANIM ALANLARI
 Demir yolu taşıt
parçaları
 Jant kapakları
 Boru ekleme elemanları
 Dişliler
 Elektrik şalter parçaları
 Isı eşanjörleri
 Fırın parçaları
 Cıvata ve somunlar
 Mutfak gereçleri
 Yaylar
ÇĠFT FAZLI (DUBLEKS) PASLANMAZ
ÇELĠKLER
 Yaklaşık aynı oranda ferrit ve ostenit karışımı (50/50
veya 40/60) mikro yapıya sahiptir.
ÇĠFT FAZLI (DUBLEKS) PASLANMAZ
ÇELĠKLER

 Karbon oranı ≤ %0,03

 Krom: %20-30
 Nikel: %5-8
 Molibden: %1-4
ÇĠFT FAZLI (DUBLEKS) PASLANMAZ
ÇELĠKLERĠN ÖZELLĠKLERĠ
 Tokluk ve sünekliği ferritik paslanmaz çeliğe göre daha iyi.

 Klorlu ortamdaki gerilmeli ve çukurcuk korozyonu

dayanımı iyi.

 Dayanım değerleri 300 serisi ostenitik paslanmaz

çeliklerin yaklaşık iki katıdır.

 Yapıdaki ferrit fazından dolayı yüksek sıcaklıklardaki

özellikleri iyi değildir. 300°C’nin üzerindeki sıcaklıklarda
kullanılması tavsiye edilmez.
ÇĠFT FAZLI (DUBLEKS) PASLANMAZ
ÇELĠKLERĠN KULLANIM ALANLARI
 Petrokimya endüstrisi
 Liman inşaatı ve diğer klorürlü
ortamlar
 Kağıt makineleri ve silindirleri
MARTENZĠTĠK PASLANMAZ
ÇELĠKLER
 Paslanmaz çeliğe C≥ %0,12 oranında karbon
ilavesi ile hem sertleştirilebilen hem de
paslanmazlık özelliği olan martenzitik paslanmaz
çelikler elde edilir.
MARTENZĠTĠK ÇELĠKLERĠN
KULLANIM ALANLARI
 Mutfak bıçakları, cerrahi
aletler, kesme bıçakları
 Cıvata, saplama,
somun, dişli çark
 Pompa ve vana
parçaları
 Buhar ve gaz türbini
parçaları
 Petrol ayırma kuleleri
 Çamaşır makinesi
parçaları
 Rulmanlı yatak
elemanları
Paslanmaz çeliklerin oda sıcaklığındaki tipik mekanik özellikleri
Farklı türde paslanmaz çeliklerin darbe toklukları
TAKIM ÇELĠKLERĠ
 Makinelerin kesme, delme, dövme, çekme,
ekstrüzyon, haddeleme gibi üretim işlemlerini
yapan parçalara takım denir.
TAKIM ÇELĠKLERĠNDEN
BEKLENEN ÖZELLĠKLER
 Talaşlı işlenebilirlik
 Isıl işlem sonucu boyutta değişim
olmaması (boyutsal kararlılık)
 Parlatılabilirlik
 Korozyona ve tufalleşmeye karşı
dayanıklılık
 SOĞUK Ġġ TAKIM ÇELĠKLERĠ
 Özelliklerini 200°C’ye kadar koruyabilirler.
 Alaşımlı veya alaşımsız olabilirler.
 Alaşımsız takım çeliklerinin karbon oranı: %0,6-1,4
%C:0,6-0,75 »»»Tokluk istenmesi durumunda
%C:0,75-0,95 »»»Tokluk + Sertlik istenmesi durumunda
%C:0,95-1,4 »»»Yüksek aşınma direnci istenmesi durumunda
 Bu çelikler soy çeliklerdir (P,S ≤0,035)
 Kırmızı sertlik özellikleri yoktur. Çalışma esnasında ısınan
yerlerde kullanılmaz.
SICAK Ġġ TAKIM ÇELĠKLERĠ
 500-550°C’ye kadar sertlik özelliklerini
kaybetmeden çalışabilirler.
 Bu özellikleri, bileşimlerindeki karbür
oluşturucu Cr, Mo, V, W elementlerinden
kaynaklanır.
 Bu elementler sertleştirme için yapılan
ostenitleme esnasında yapıda çözünür.
Sertleştirildikten sonra menevişleme
sırasında da çökelerek sert karbürleri
oluşturur.
YÜKSEK HIZ ÇELĠKLERĠ
 Seri üretim yapan pek çok makinede kesici takım
malzemesi olarak kullanılmaktadır.

 Yüksek hız takım çeliklerinden beklenen özellikler:

Aşınma direnci

Kırmızı
Taşlanabilirlik
sertlik

Tokluk
 YÜKSEK HIZ ÇELĠKLERĠ

 Bu çeliklerin
sembollerinde, başta  Örneğin; HS 6-5-3-8
yüksek hız çeliği olduğunu
belirten “HS” işareti vardır.  % W: 5,90-6,70

 Bu işaretten sonra  % Mo: 4,70-5,30

sırasıyla W, Mo, V, Co  %V: 2,70-3,20
elementlerinin % oranları
 %Co: 8,00-8,80
yazılır.
TAKIM ÇELĠKLERĠNĠN KULLANIM ALANLARI
ÇELİK TİPİ KULLANIM ALANLARI
Yarı mamullerin
şekillendirilmesi ve ayrılması
Soğuk iş takım çelikleri
Toz malzemelerin soğuk
presi
Sıvı halden şekillendirme,
ısıtılmış metallerin ve
Sıcak iş takım çelikleri
camların şekillendirilmesi
Geometrisi belli kesici uçlar
Hız çelikleri ile kesme işlemi
ÖRNEKLER
Derin çekme,
ekstrüzyon, soğuk baskı,
kesme ve delme, sinter
parçaların preslenmesi,
el aletleri
Basınçlı döküm kalıpları,
ekstruder, cam
şekillendirme, dövme
kalıpları
Matkap, freze, diş açıcı
uçlar, metal testereleme,
broşlama
 Yüksek hız çeliği (AISI M2): Su verilmiĢ ve temperlenmiĢ.
Martenzit (kahverangi ve koyu gri iğneli yapılar) ve karbürlerden (açık
kahverengi yuvarlak ve uzamıĢ taneler) meydana gelen mikro yapı. 1000x