‫طراحی پژوهشهای اجتماعی‬

‫نویسنده ‪ :‬نورمن بلیکی‬

‫ترجمه‪ :‬حسن چاوشیان‬
‫مقدمه‬ ‫‪‬‬
‫جای رشک است اما مشیت خداوند بر آن بوده است که مسائل آسان نصیب فیزیکدانان باشد‪.‬‬
‫پژوهش اجتماعی سه مرحله اصلی دارد‪ :‬برنامه ریزی ‪ ،‬اجراء و گزارش ‪ .‬هدف اصلی این کتاب درباره‬
‫مرحله اول است‪.‬‬
‫در برنامه ریزی باید پیش بینی شود که پژوهش چگونه انجام خواهد گرفت‪ .‬شناختن زیر و بم های‬
‫روشهای تحقیق در مرحله برنامه ریزی ضروری است تا بتوان تصمیمهای خوبی اتخاذ کرد‪.‬ممکن است‬
‫برای برنامه ریزی نیازمند پژوهشهای مقدماتی و اکتشافی باشیم تا اطالعات الزم برای تصمیم گیریهای‬
‫مربوط به طرح پژوهش به دست آید‪.‬‬
‫در مرحله برنامه ریزی باید میان سه فرآیند تفاوت قایل شد‪:‬‬
‫کاربرد منطق‪ :‬یعنی چگونگی انجام پژوهش‬ ‫‪-‬‬
‫منطق بازسازی شده‪ :‬یعنی چگونگی نمایش انجام شدن پژوهش ‪.‬دراین مرحله فرآیندی که تا حدی‬ ‫‪-‬‬
‫مبهم و نامنظم بوده به فرآیندی منظم و کنترل شده تبدیل میشود‪.‬‬
‫منطق پیش بینی ‪ :‬یعنی فرآیند برنامه ریزی چگونگی اجرای پژوهش‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫کال آقای بلیکی معتقد است که تمامی پژوهشهای اجتماعی (چه پژوهشهای منفرد و چه مطالعاتی که در‬
‫مقیاسهای بزرگ انجام میشوند ) همگی قبل از انجام پژوهش نیازمند برنامه ریزی دقیق پژوهش خود‬
‫هستند‪.‬‬
‫مفاهیم پایه‬ ‫‪‬‬
‫چهار مفهوم مرتبط در این کتاب به طور گسترده ای به کار رفته اند که در اینجا آنها رو توضیح میدهیم‪:‬‬
‫هستی شناسی ‪ ،‬معرفت شناسی ‪ ،‬روش ‪ ،‬روش شناسی‬
‫هستی شناسی‪ :‬از دیدگاه فلسفی یعنی ‪ :‬علم یا مطالعه هستی ‪ .‬اما به معنای خاصتر آن اشاره به‬ ‫‪‬‬
‫داعیه ها و مفرضاتی دارد که در باره ماهیت واقعیت اجتماعی هستند ‪ ،‬داعیه هایی در باره اینکه‬
‫چه چیزی وجود دارد‌ ‪ ،‬چگونه به نظر میرسد ‪ ،‬از چه عناصری تشکیل میشود و این عناصر‬
‫چگونه با هم تعامل دارند ‪ .‬به طور خالصه مفروضات هستی شناسی به چیزهایی مربوط میشوند‬
‫که ما معتقدیم واقعیت اجتماعی از آنها ساخته میشوند‪.‬‬
‫معرفت شناسی‪ :‬از دیدگاه فلسفی یعنی‪ :‬نظریه یا علم روش یا مبانی کسب معرفت ‪ .‬معرفت شناسی‬ ‫‪‬‬
‫مرکب از اندیشه هایی در باره این مسائل است که چه چیزی را میتوان معرفت محسوب کرد ‪ ،‬چه‬
‫چیزی را میتوان شناخت و چنین معرفتی باید با چه معیارهایی تطبیق کند تا معرفت به حساب‬
‫آورد نع یک عقیده‪.‬معرفت شناسی به داعیه ها یا مفروضاتی مربوط میشود که در باره راههای‬
‫ممکن کسب معرفت به واقعیت اجتماعی اند صرف نظر از هر معنایی که واقعیت اجتماعی داشته‬

‫‪1‬‬
 ‫باشد‪.‬بطور خالصه معرفت شناسی حاوی داعیه هایی در باره این امر است که چگونه میتوان‬
‫چیزی را که پذیرفته شده است شناسایی کرد‪.‬‬
‫روش و روش شناسی‪ :‬بین این دو واژه باید تفاوت قایل شد‪ :‬روش فنون و شیوه های مورد استفاده‬ ‫‪‬‬
‫برای گردآوری و تحلیل داده هاست‪.‬اما روش شناسی به معنای مباحث مربوط به چگونگی انجام‬
‫پژوهش‪،‬باید ها و نبایدها و تحلیل انتقادی روشهای پژوهش است روش شناسی همچنین به منطق‬
‫تحقیق و چگونگی کسب و توجیه معرفت جدید مربوط میشود‪.‬به اعتقاد میلز روشها عبارت اند از‬
‫شیوه هایی که آدمیان در تالش برای توضیح و درک چیزی به کار میگیرند ولی روش شناسی‬
‫مطالعه این روشهاست؛روش شناسی نظریه هایی درباره آنچه آدمیان به هنگام فعالیتهای مطالعاتی‬
‫انجام میدهند‪،‬ارائه میدهند‪ .‬میلز معتقد است که روش شناسی نسبت به روش خصلت کلیتری دارد‬
‫و معموال شیوه های خاصی برای اهل تحقیق ارائه نمیکند‪ .‬و همچنین معرفت شناسی خصلت کلی‬
‫تری از روش شناسی دارد زیرا صاحب نظران آن به تفکر درباره زمینه ها و محدودیتها‪ ،‬و به‬
‫طور خالصه به خصوصیت معرفت میپردازند‪.‬‬
‫فصل اول‪:‬تدوین پیشنهاد پژوهش و طرح پژوهش‬
‫مقدمه‬ ‫‪‬‬
‫ابتدا الزم است تفاوتهایی را میان دو مفهوم پیشنهاد پژوهش و طرح پژوهش تشخیص دهیم‪ :‬هرچند‬
‫همپوشانی تقابل توجهی بین این دو وجود دارد اما هر یک برای مخاطبان متفاوتی تهیه میشود‪ .‬بطور‬
‫خالصه ‪ ،‬یک طرح پژوهش عمدتا مورد استفاده محقق و یا همکاران او قرار میگیرد در حالی که پیشنهاد‬
‫پژوهش برای کسب تایید و تصویب دانشگاهی برای یک پروژه تحقیقاتی یا تامین هزینه های تحقیق مورد‬
‫استفاده قرار میگیرد‪ .‬طرح پژوهش مبنایی برای تهیه پیشنهاد پژوهش است‪.‬طرح پژوهش باید مرجع ثابت‬
‫هدایت پژوهش باشد‪.‬‬
‫پیشنهاد پژوهش میتواند به یکی از این مقاصد تهیه شود‪:‬‬
‫انتشار عمومی ودریافت بازخوردها‬ ‫‪-‬‬
‫کسب تایید و تصویب رسمی از مقامات دانشگاهی برای اجرای پروژه‬ ‫‪-‬‬
‫به دست آوردن منابع مالی برای اجرای پروژه‬ ‫‪-‬‬
‫پیشنهاد پژوهش از چند جهت با طرح پژوهش تفاوت بنیادی دارد‪:‬‬
‫در پیشنهاد پژوهش ممکن است به اطالعات بیشتری نیاز داشته باشیم‬ ‫‪-‬‬
‫پیشنهاد پژوهش ممکن است کمتر از طرح پژوهش جنبه فنی و تخصصی داشته باشد‪،‬از این نظر که‬ ‫‪-‬‬
‫ممکن است شامل همه جزئیات مربوط به تصمیم گیریها و توجیه عناصر طرح نباشد‪.‬‬
‫وقتی پیشنهاد پژوهش برای انتشار عمومی تهیه میشود ممکن است شامل جزئیات بیشتری در باره‬ ‫‪-‬‬
‫سوابق مسئله پژوهشی باشد و در نتیجه پیشنهاد پژوهش احتماال مفصل تر و مشروحتر از طرح‬
‫پژوهش است‪ .‬اما اگر برای کسب تایید و تصویب از یک مرجع رسمی تهیه شود میتواند بسیار‬
‫کوتاهتر و مختصرتر از طرح پژوهش باشد‪.‬در کل معموال پیشنهاد پژوهش مفصل تر و مشروحتر از‬
‫طرح است در حالی که طرح فقط در چند بخش مشروح تر از پیشنهاد است‬
‫دو نکته مهم که در هنگام تهیه پیشنهاد پژوهش باید در نظر داشته باشیم‪:‬‬

‫‪2‬‬
 ‫الف) نکته اول به این دیدگاه رایج مربوط است که پژوهش اجتماعی از چند مرحله متوالی خطی تشکیل‬
‫میشود و به همین طریق فرایند طراحی پژوهش اجتماعی نیز ممکن است به صورت توالی خطی تصمیمها‬
‫نمایش داده شود‪.‬اما همیشه این طور نیست و در عمل تدوین یک طرح پژوهش احتماال شامل رفت و‬
‫برگشتهای متعدد و قرایند چرخه ای است نه خطی‪ .‬ب) نکته دوم به این دیدگاه مربوط است که همه‬
‫تصمیمهای طرح پژوهش باید پیش از آغاز پژوهش گرفته شوند اجتناب از این کار به معنای از دست دادن‬
‫کنترل پژوهش و در نهایت ناکامی در به انجام رساندن مطلوب تحقیق است‪.‬‬
‫در اینجا به طور جداگانه بخشهای هر دو نوع پژوهش (پیشنهاد پژوهش و طرح پژوهش) را به اختصار‬
‫بیان میکنیم‪:‬‬
‫پیشنهاد پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫یک پیشنهاد پژوهش باید نتیجه تفکر دقیق باشد و چندین پیشنویس باید تهیه دید و به بحث و بررسی گذاشت‬
‫تا پیشنهاد نهایی تدوین شود‪ .‬هدف از پیشنهاد پژوهش این است که اطمینان داده شود پژوهش به خوبی‬
‫طراحی شده و الزامات علمی و خواسته های موسسه مربوطه را رعایت کرده است‪.‬پیشنهاد پژوهش باید‬
‫با وضوح و اختصار بیان کند که چه چیزی مطاعه خواهد شد‪،‬چرا این موضوع مورد مطالعه قرار میگیرد‬
‫و پژوهش چگونه اجرا خواهد شد‪.‬‬
‫همه یا اکثر بخشهای زیر در پیشنهادهای پژوهش دیده میشوند که عبارتند از ‪:‬عنوان‪،‬بیان مسئله‪،‬مقاصد و‬
‫اهمیت‪،‬پیشینه‪،‬برنامه و روشهای پژوهش‪،‬بودجه و توجیه آن‪،‬جدول زمانی‪،‬نتایج یا فواید مورد‬
‫انتظار‪،‬مسائل اخالقی‪،‬مشکالت و محدودیتها‪،‬ارائه یافته ها‬
‫عنوان‬ ‫‪‬‬
‫عنوان باید مختصر و گویا باشد و عصاره موضوع را در خود بگنجاند و نشان دهد که پژوهش در‬
‫کجا و روی چه کسانی انجام خواهد گرفت‪.‬عنوان بندی را میتوان به دو بخش تقسیم بندی کرد‪:‬بخش‬
‫اول به مسئله پژوهش مربوط میشود و بخش دوم موقعیت زمانی و مکانی مطالعه را نشان میدهد‪.‬‬
‫بیان موضوع‪/‬مسئله‬ ‫‪‬‬
‫موضوع یا مسئله ‪ ،‬معمایی فکری است که پژوهش در پی یافتن پاسخ به آن است ‪ .‬در بیان مسئله‬
‫توصیف مختصر و مفیدی از مسئله پژوهش بدست میدهند‪.‬‬
‫مقاصد و اهمیت‬ ‫‪‬‬
‫یعنی بیان این که پژوهش برای دستیابی به چه چیزی طراحی شده است؛چه چیزی به معرفت فعلی‬
‫در رشته مربوط به خود خواهد افزود یا چه دستاوردی برای گروه ها‪،‬سازمانها و یا کل جامعه‬
‫خواهد داشت‪.‬بیان مقاصد معموال با توجیه آنها همراه است‪،‬یعنی چرا موضوع پژوهش ارزش‬
‫مطالعه دارد‪.‬‬
‫پیشینه‬ ‫‪‬‬
‫معموال پیشینه بحثی درباره چگونگی پیدایش مسئله پژوهش اند‪،‬و نیز اینکه چه کسی یا چه کسانی‬
‫آن را مهم میدانند ‪.‬‬
‫برنامه و روشهای پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫طرح پژوهش ارزش بی حدی برای تدوین این بخش از پیشنهاد پژوهش دارد‪ .‬در این بخش به‬
‫طور مشروح به همه تصمیم های مربوط به طرح پژوهش درباره منابع‪،‬انواع و صور داده های‬

‫‪3‬‬
 ‫مورد نیاز برای پاسخ گویی به پرسش های پژوهش‪،‬روش انتخاب داده ها‪،‬روشهای گردآوری ‪،‬‬
‫فروکاستن و تحلیل داده ها پرداخته میشود‪.‬‬
‫بودجه و توجیه آن‬ ‫‪‬‬
‫معموال شرح بودجه ای الزم است تا نشان دهد به چه مبالغی الزم است و چگونه این مبالغ هزینه‬
‫خواهند شد‪.‬درخواست اعتبارات پژوهشی معموال مستلزم توجیه نیاز و مبلغ هریک از اقالم بودجه‬
‫است‪.‬‬
‫جدول زمانی‬ ‫‪‬‬
‫به منظور حصول اطمینان از اینکه یک پروژه پژوهشی انجام پذیر است‪،‬خوب است مدت الزم‬
‫برای هر یک از اجزاء و مراحل پژوهش را در چارچوب زمانی اختصاص یافته برای‬
‫تحقیق‪،‬برنامه ریزی کنیم‪.‬‬
‫نتایج یا فواید مورد انتظار‬ ‫‪‬‬
‫مسائل اخالقی‬ ‫‪‬‬
‫عمده ترین مسئله اخالقی در اکثر پژوهشهای اجتماعی به نحوه رفتار پاسخگویان یا شرکت‬
‫کنندگان در تحقیق مربوط میشود‪.‬‬
‫‪ ‬مشکالت و محدودیتها‬
‫مشکالتی که در پژوهش با آنها روبرو میشویم هم شامل مشکالت عملی میباشد و هم مشکالت‬
‫نظری‬
‫‪ ‬ارائه یافته ها‬
‫طرح پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫طرح پژوهش در واقع بیان مدون و منسجم اکثر تصمیم های فنی در برنامه ریزی یک پروژه تحقیقاتی و‬
‫توجیه آنهاست‪.‬در حالت آرمانی طراحی پژوهش اجتماعی عبارت است از فرایند اتخاذ تمام تصمیم های‬
‫مرتبط با پروژه تحقیقاتی پیش از شروع به اجرای آنها‪،‬که این کار شامل‪:‬پیش بینی همه جنبه های پژوهش‬
‫و سپس برنامه ریزی اجرای منظم و منسجم آنهاست‪.‬طراحی یک پروژه تحقیقاتی در واقع راه دستیابی به‬
‫کنترل آن پروژه است‪.‬طراحی به معنای برنامه ریزی است؛یعنی همانا فرایند تصمیم گیری پیش از‬
‫مبادرت به اجرای تصمیم است‪.‬طراحی فرایند پیش بینی سنجیده و حساب شده ای است که جویای کنترل‬
‫داشتن بر وضعیت مورد انتظاری است‪.‬‬
‫اجزاء و عناصر یک طرح پژوهش به قرار زیر است‪:‬عنوان‪،‬بیان مسئله‪،‬انگیزه ها و مقاصد‪،‬پرسشها و‬
‫اهداف پژوهش‪،‬استراتژیهای پژوهش‪،‬مفاهیم ونظریه ها و فرضیه ها و مدلها‪،‬منابع و انواع و اشکال داده‬
‫ها‪،‬انتخاب از میان منابع داده ها‪،‬گردآوری داده ها و زمان بندی‪،‬فروکاستن و تحلیل داده ها‪،‬مشکالت و‬
‫محدودیتها‬
‫عنوان‬ ‫‪‬‬
‫بیان مسئله‬ ‫‪‬‬
‫انگیزه ها و مقاصد‪ :‬طرح پژوهش جایی است که انگیزه ها و مقاصد شخصی پژوهشگر برای‬ ‫‪‬‬
‫مبادرت به پژوهش میتوانند مطرح شوند‪.‬‬
‫پرسش ها و اهداف پژوهش‪ :‬پرسشهای پژوهش مهمترین عنصر تشکیل دهنده هر طرح‬ ‫‪‬‬
‫پژوهشی هستند‪.‬برای پاسخگویی به همین پرسشهاست که فعالیتهای پژوهشی در پیش گرفته‬
‫میشوند‪.‬تصمیم گیری در باره تمامی جنبه های دیگر طرح پژوهش بسته به نقش آنها در پاسخگویی‬

‫‪4‬‬
‫به پرسشهای پژوهش است‪.‬در واقع فرمول بندی پرسشهای پژوهش نقطه آغاز راستین برای تدوین‬
‫طرح پژوهش است‪.‬‬
‫به صورت خالصه پرسشهای پژوهش را میتوان به سه نوع فروکاست‪:‬‬
‫پرسشهای از نوع چیستی که در پی توصیف اند‬ ‫‪.1‬‬
‫پرسشهای از نوع چرایی که بیشتر در پی تبیین و فهم هستند‬ ‫‪.2‬‬
‫و پرسشهای از نوع چگونگی که با مداخله برای ایجاد تغییر سروکار دارند‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫پرسشهای پژوهش به دونوع دیگر نیز تقسیم میشوند که عبارتند از‪:‬‬
‫‪ .1‬پرسشهای اصلی‪:‬که پرسشهای دیگری را پیش فرض میگیرند و گاهی اوقات میتوان آنها را به‬
‫صورت رشته ای از پرسشهای جزئی تر تجزیه کرد‪.‬‬
‫‪ .2‬پرسشهای ثانوی یا فرعی‪:‬یا به پیشینه و زمینه پژوهش مربوط میشوند یا به پروراندن پرسشهای اصلی‬
‫کمک میکنند‪.‬‬
‫اهداف پژوهش مشخص میکنند که مقصود از پژوهش دستیابی به چه چیزی است‪:‬ممکن است‬
‫پژوهش در پی دستیابی به «اکتشاف»‪«،‬توصیف»‪«،‬تبیین»‪«،‬پیش‬
‫بینی»‪«،‬تغییر»‪«،‬ارزشیابی»یا«برآورد تاثیر اجتماعی»‪،‬جنبه ای از پدیده مورد تحقیق باشد‪.‬این‬
‫اهداف به تعریف دامنه پژوهش کمک میکنند و همراه با پرسشهای پژوهش جهت روشنی به‬
‫پژوهش میدهند‪.‬‬
‫‪ ‬مرور ادبیات‪ :‬وظیفه اصلی مرور ادبیات آن است که پژوهش پیشنهادی را به وضعیت فعلی‬
‫معرفت مربوط به خود پیوند دهد‪.‬‬
‫مقاصد مرور ادبیات‪:‬‬
‫‪ -‬برای تعریف موضوع و تدوین پرسشهای پژوهش الزم است‬
‫‪ -‬زبان مورد استفاده برای تعریف مسئله پژوهش و بحث درباره آن و مفاهیم کلیدی مورد استفاده‪،‬نیاز به‬
‫دیدگاه نظری خاصی داریم‪.‬‬
‫‪ -‬یافتن پاسخ های احتمالی برای پرسشهای پژوهش بخصوص پرسشهای چرایی‬
‫‪ ‬استراتژیهای پژوهش‪ :‬استراتژیهای پژوهش‪،‬منطق یا مجموعه روشهایی برای پاسخگویی به‬
‫پرسشهای پژوهش بخصوص پرسشهای چیستی و چرایی فراهم میاورند‪.‬انتخاب استراتژی پژوهش‬
‫دومین تصمیم مهم در طرح پژوهش است زیرا پیشبرد معرفت در علوم اجتماعی فقط با استفاده از‬
‫این استراتژیها امکانپذیر است‪.‬‬
‫چهار نوع استراتژی پژوهش‪:‬‬
‫استراتژی استقرایی‪:‬از گرد آوری داده ها آغاز میشود و سپس به سمت تعمیمهایی بر مبنای منطق‬ ‫‪.1‬‬
‫موسوم به استقراء پیش می رود‪.‬در این نوع استراتژی مقصود این است که ماهیت توالی های منظم در‬
‫زندگی اجتماعی تعیین شود‪.‬این استراتژی برای پاسخگویی به پرسشهای چیستی و چرایی کاربرد‬
‫دارد(بیشتر چیستی)‪.‬‬
‫استراتژی قیاسی‪:‬از توالی منظم خاصی که کشف شده و نیازمند تبیین است آغاز میشود‪:‬یعنی استداللی‬ ‫‪.2‬‬
‫نظری برای وجود رفتار یا پدیده اجتماعی مشاهده شده‪.‬طبق این رهیافت پژوهشی معرفت به جهان‬

‫‪5‬‬
 ‫اجتماعی از طریق فرایند آزمایش و خطا پیشرفت میکند‪.‬این استراتژی بخصوص برای پاسخگویی به‬
‫پرسشهای چرایی مناسب است‪.‬‬
‫‪ .3‬استراتژی پژوهشی پس کاوی‪ :‬این استراتژی نیز از یک توالی منظم مشاهده شده آغاز میشود ولی در‬
‫پی تبیین متفاوتی است در این استراتژی تبیین هنگامی به دست می آید که مکانیسم و ساختار زیر‬
‫بنایی تشکیل دهنده نظم مشاهده شده‪،‬شناسایی شود‪.‬برای کشف ساختار یا مکانیسمی که قبال شناخته شده‬
‫نشده است‪،‬پژوهشگر ابتدا مجبور است مدلی فرضی از آن بسازد و سپس وجود آن را به اثبات‬
‫برساند‪.‬پس کاوی از تخیل خالق و تمثیل و تشبیه بهره میگیرد تا از داده ها به تبیینی که در پس پشت‬
‫آنهاست بازگردد‪.‬‬
‫‪ .4‬استراتژی پژوهشی استفهامی‪:‬نقطه آغاز در این استراتژی جهان اجتماعی کنشگران اجتماعی است؛‬
‫نحوه برساختن واقعیت نزد آنها‪،‬روش مفهوم سازی و معنا بخشیدن آنها به جهان اجتماعیشان‪،‬ومعرفت‬
‫ضمنی و ناآشکار آنها‪.‬‬
‫‪ ‬مفاهیم‪،‬نظریه ها‪،‬فرضیه ها و مدلها‬
‫مفاهیم‪:‬زبان خاص هر رشته را تشکیل میدهند‪.‬مفاهیم فنی در همتن ابتدای طرح پژوهش برای بیان‬
‫موضوع و مسئله پژوهش مورد نیاز هستند اما پس از آن محوه ورود آنها به فرایند پژوهش متفاوت است و‬
‫بسته به این است که کدام استراتژی انتخاب شده است‪.‬‬
‫نظریه‪:‬یک نظریه اجتماعی ممکن است منبعی برای زبان تئوریک یا مفاهیم خاصی باشد یا منبع ایده های‬
‫کلی نظری یا فرضیه های خاص باشد‪.‬‬
‫فرضیه‪:‬پاسخ های آزمایشی و موقتی به پرسشهای پژوهش اند و در موارد بسیار به صورت رابطه ای‬
‫میان دو مفهوم بیان میشوند‪.‬آزمون آنها به معنای انجام این مشاهده است که آیا متغیرهای مربوطه نیز همان‬
‫رابطه ای را نشان میدهند که در فرضیه پیش بینی شده است‪.‬فرضیه ها بخصوص برای پرسشهای چرا و‬
‫برخی پرسشهای چگونه مناسبت دارند اما هیچگونه مناسبتی با پرسشهای چیستی ندارند‪.‬فرضیه ها فقط‬
‫هنگامی مناسبت میابند که پژوهش درباره آزمون نظریه است نه ابداع نظریه‬
‫مدل‪:‬مدل میتواند به معنای یک چهارچوب مفهومی‪،‬یا مجموعه روابط فرضیه ای بین مفاهیم‪،‬مکانیسم‬
‫تبیینی فرضی‪،‬یا روشی برای سازماندهی نتایج تحقیق باشد‪.‬‬
‫منابع و انواع و شکل داده ها‬ ‫‪‬‬
‫چهار نوع منبع اصلی داده ها برای پژوهشگر وجود دارد‪:‬‬
‫محیط های طبیعی اجتماعی ‪ :‬جایی که فعالیتهای مورد عالقه پژوهشگر در آن رخ میدهد‪،‬جایی که‬ ‫‪-‬‬
‫مردم زندگی روزانه خود را در آن میگذرانند‪.‬‬
‫محیط های نیمه طبیعی ‪ :‬جایی که مردم درگیر فعالیتهای مورد عالقه پژوهشگر نیستند‬ ‫‪-‬‬
‫محیط های مصنوعی ‪ :‬شکل کالسیک چنین محیطهایی آزمایشگاه است؛گروههای کانونی‪،‬پژوهشخای‬ ‫‪-‬‬
‫شبیه سازی و بازی ها جزو همین دسته اند‪.‬‬
‫مصنوعات اجتماعی ‪ :‬گستره وسیعی از داده هایی که مستقیما از مردم گرفته نمیشوند‪.‬آنها نشانه ها یا‬ ‫‪-‬‬
‫محصوالتی هستند که افراد و گروهها‪،‬مستقیم یا غیر مستقیم‪،‬در نتیجه فعالیتهایشان در محیط طبیعی از‬
‫خود به جا گذاشته اند‪.‬‬
‫داده های مورد استفاده در پژوهشهای اجتماعی بر سه نوع اند‪:‬‬
‫‪6‬‬
 ‫‪ -‬داده های دست اول ‪ :‬داده هایی هستند که توسط خود محقق جمع آوری شده اند‬
‫‪ -‬داده های دست دوم ‪ :‬داده هایی هستند که توسط محقق دیگری جمع آوری شده اند و در اینجا به عنوان‬
‫مواد اولیه مورد استفاده قرار میگیرند‬
‫‪ -‬داده های دست سوم ‪ :‬داده های دست دومی هستند که توسط شخص دیگری نیز تحلیل شده اند‪.‬‬
‫‪ ‬انتخاب منابع داده ها‬
‫‪ ‬گرد آوری داده ها و زمانبندی‬
‫‪ ‬فروکاستن و تحلیل داده ها‬
‫‪ ‬مشکالت و محدودیت ها‬
‫فصل دوم‪:‬طراحی پژوهش اجتماعی‬
‫مقدمه‬ ‫‪‬‬
‫پژوهش اجتماعی استفاده از کاوش کنترل شده جهت کشف‪،‬توصیف‪،‬فهم‪،‬تبیین‪،‬ارزشیابی و تغییر دادن‬
‫الگوها یا توالی های منظم در زندگی اجتماعی است‪.‬‬
‫قصد اصلی از طراحی پژوهش اجتماعی این است که باالترین کنترل ممکن بر فرآیند پژوهش به دست‬
‫آید‪.‬مقصود اصلی از طراحی پژوهش اجتماعی پیش از آغاز آن عبارت است از‪:‬‬
‫معلوم کردن تصمیم های مربوط به طرح پژوهش‬ ‫‪-‬‬
‫مطمئن شدن از سازگاری و انسجام این تصمیم ها با یکدیگر و نیز با مفروضات هستی شناختی‬ ‫‪-‬‬
‫باز کردن راه ارزیابی انتقادی تک تک عناصر طرح‪،‬وکل طرح پژوهش‪،‬پیش از آغاز کار اصلی‬ ‫‪-‬‬
‫پژوهش‬
‫طرح پژوهش بر فرآیندی داللت میکند که پرسشهای پژوهش‪،‬داده های تجربی و نتایج پژوهش را به هم‬
‫پیوند میدهد‪:‬یک طرح پژوهش برنامه ای عملی برای حرکت از نقطه ای به نقطه دیگر است‪،‬نقطه اول را‬
‫میتوان مجموعه پرسش های اولیه ای دانست که باید به آنها پاسخ دهیم و نقطه دوم مجموعه نتایج(پاسخ‬
‫های)مربوط به این پرسشهاست‪.‬بین این دو نقطه میتوان چند مرحله عمده تعریف کرد که شامل گردآوری‬
‫و تحلیل داده های مربوطه میشود‪.‬‬
‫یک طرح پژوهش باید به سه پرسش اساسی پاسخ دهد‪:‬‬
‫‪ -‬چه چیزی مطالعه خواهد شد؟‬
‫‪ -‬چرا مطالعه خواهد شد؟‬
‫‪ -‬چگونه مطالعه خواهد شد؟‬
‫‪ ‬گام نخست‪:‬موضوع و مسئله پژوهش‬
‫فرمول بندی یک موضوع پژوهشی و خطوط کلی مسئله مورد پژوهش معموال اولین گام های پی ریزی‬
‫یک پروژه تحقیقاتی است‪.‬موضوع پژوهش محقق را در مسیر خاصی قرار میدهد و حیطه ای را تعریف‬
‫میکند که باید مورد اکتشاف قرار گیرد‪.‬باید موضوع را مختصر‪،‬مفید و واضح بیان کنیم به طریقی که‬
‫ماهیت کلی پژوهش را برساند‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫یک مسئله اجتماعی وضعیتی است که توسط کسی مثل جامعه شناس یا سیاستمدار به عنوان یک وضعیت‬
‫ناپسند و نامطلوب مورد قضاوت قرار می گیرد که نیازمند نوعی مداخله برای بهبود یا اصالح است‪.‬یک‬
‫مسئله جامعه شناختی معمایی است که از نظر یک جامعه شناس باید حل شود‪،‬یعنی تبیین یا درک شود‪.‬‬
‫عوامل گوناگونی بر انتخاب موضوع تاثیر میگذارند‪ :‬این عوامل را میتوان به سه دسته تقسیم کرد‪:‬‬
‫انگیزش ها‪،‬ادبیات‪،‬محدودیت ها‬
‫انگیزشها‪ :‬انگیزشها یا دالیل به سه دسته تقسیم میشوند که عبارتند از‪:‬شخصی‪،‬آکادمیک‪،‬اجتماعی‬ ‫‪‬‬
‫دالیل شخصی‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫رفع کنجکاوی‬ ‫‪-‬‬
‫کسب اعتبار برای دستیابی به اهداف حرفه ای و شغلی‬ ‫‪-‬‬
‫تالش برای حل یک مسئله شخصی‬ ‫‪-‬‬
‫تعقیب عالیق و تعهدات شخصی‬ ‫‪-‬‬
‫دالیل آکادمیک‬ ‫‪‬‬
‫ایفای سهم در معرفت مربوط به رشته خاص‬ ‫‪-‬‬
‫جست و جوی پاسخهایی برای معماهای فکری موجود‬ ‫‪-‬‬
‫مشارکت در مباحث فکری‬ ‫‪-‬‬
‫رشد و توسعه نظریه اجتماعی‬ ‫‪-‬‬
‫دالیل اجتماعی‬ ‫‪‬‬
‫سهم داشتن در حل یک مسئله اجتماعی‬ ‫‪-‬‬
‫کمک به گروه‪،‬اجتماع یا سازمان معینی در رسیدن به اهدافشان‬ ‫‪-‬‬
‫کمک و همیاری به توسعه سیاست اجتماعی‬ ‫‪-‬‬
‫سهم داشتن در تصمیم گیریهای بخش عمومی یا خصوصی‬ ‫‪-‬‬
‫ادبیات‪ :‬منبع تاثیر عمده بر ماهیت و انتخاب یک موضوع پژوهش‪،‬به خصوص در پژوهشهای بنیادی‬ ‫‪‬‬
‫یا نظری ادبیات مربوط به نظریه و پژوهش در باره این موضوع است‬
‫محدودیتها‪ :‬شماری از عوامل میتوانند محدودیتهایی بر انتخاب موضوع تحمیل کنند‪.‬این عوامل عبارتند‬ ‫‪‬‬
‫از‪:‬‬
‫دامنه مخاطبانی که پژوهشگر ناچار است در نظر بگیرد که این مخاطبان عبارتند از‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫مشتریانی که پژوهش به خاطر آنها انجام میشود‬ ‫‪-‬‬
‫متولیانی که هزینه تحقیق را تامین میکنند‬ ‫‪-‬‬
‫دانشگاههیان‬ ‫‪-‬‬
‫اجتماعات علمی‬ ‫‪-‬‬
‫کارفرمایان‬ ‫‪-‬‬
‫منابع بالقوه تامین اعتبار در آینده‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ‬پژوهش بنیادی و کاربردی‪:‬تفاوتهای این دو نوع پژوهش را به صورت یک شکل بیان میکنیم‬
‫پژوهش کاربردی‬ ‫پژوهش بنیادی‬
‫با تولید دانش برای اقدام به عمل سروکار دارد‬ ‫با تولید دانش برای درک بیشتر سروکار دارد‬
‫با مسائل اجتماعی یا عملی سروکار دارد‬ ‫با مسائل نظری سروکار دارد‬
‫هدف اصلی بازده عملی و استفاده از نتایج است‬ ‫هدف اصلی سهم داشتن در معرفت نظری و بنیادی‬
‫نتایج آن به فوریت مورد نیازند‬ ‫است‬

‫‪8‬‬
 ‫استفاده از نتایج آن چارچوب زمانی بلند مدتی دارد پژوهشگران عمل گراتر هستند و در پی ایجاد‬
‫اصالحات و تغییراند‬ ‫پژوهشگران جدابافته تر و دانشگاهیتر هستند و‬
‫پژوهش بخشی از یک کار است و از سوی کسانی‬ ‫انگیزشهای خود را تعقیب میکنند‬
‫پژوهش فی نفسه ارضا کننده است و داوری در باره مورد قضاوت قرار میگیرد که بیرون از رشته‬
‫جامعه شناسی اند‬ ‫آن توسط جامعه شناسان دیگر انجام میگیرد‬
‫مسائل و موضوعات پژوهشی با آزادی و دست باز موضوعات پژوهشی به تقاضاهای کارفرمایان و‬
‫متولیان محدود میشوند‬ ‫انتخاب میشوند‬
‫معیارها و ضوابط علمی به استفاده از نتایج بستگی‬ ‫داوری درباره پژوهش براساس هنجارهای مطلق‬
‫دارند پژوهش میتواند پرشتاب و مبتذل باشد یا‬ ‫منطق علمی صورت میگیرد و باالترین‬
‫ممکن است با استانداردهای باالی علمی مطابقت‬ ‫استانداردهای علمی مد نظر قرار میگیرند‬
‫داشته باشد‬ ‫عالقه اصلی به منطق درونی و انسجام طرح‬
‫عالقه اصلی متوجه امکان تعمیم یافته ها به حوزه‬ ‫پژوهش است‬
‫های مورد عالقه متولیان است‬
‫در علوم اجتماعی‪،‬پژوهش غالبا ترکیبی از پژوهشهای بنیادی و کاربردی است؛برخی از مراحل یک‬
‫پروژه ممکن است رنگ و بوی پژوهشهای بنیادی داشته باشند در حالی که سایر مراحل ممکن است‬
‫کاربردی تر باشند‪.‬‬
‫نقشهای پژوهشگر‬ ‫‪‬‬
‫انتخاب مهمی که همه پژوهشگران اجتماعی ناچار از آن هستند‪،‬این است که چه موضعی در قبال فرایند‬
‫پژوهش و شرکت کنندگان در این فرایند اتخاذ کنند‪.‬این مواضع از انفصال کامل تا درآمیختگی کامل را‬
‫دربرمیگیرند که عبارتند از‪:‬‬
‫مشاهده گر منفصل‪ :‬پژوهشگر یک مشاهده گر و ناضر بیطرف و خونسرد دانسته میشود‪،‬بخصوص‬ ‫‪‬‬
‫در فرایند گردآوری داده ها‬
‫مشاهده گر همدل‪ :‬برای پژوهشگران ضروری است که بتوانند خود را به جای کنشگران اجتماعی‬ ‫‪‬‬
‫بگذارند‪.‬فقط با درک معانی ذهنی مورد استفاده کنشگران اجتماعی است که کنشهای آنها را میتوان‬
‫فهمید‪.‬این موضع را عموما تفهم میدانند‪.‬‬
‫گزارشگر وفادار‪ :‬در این موضع نقش پژوهشگر انفصال کمتری دارد‪.‬هدف این است که روش زندگی‬ ‫‪‬‬
‫طوری گزارش شود که به شرکت کنندگان تحقیق اجازه داده شود به زبان خود سخن بگویند‪.‬بنابراین‬
‫وظیفه پژوهشگر این است که دیدگاه کنشگران اجتماعی را نشان دهد‪.‬این موضع عمما طبیعت گرایی‬
‫خوانده میشود و مورد حمایت جامعه شناسان زندگی روزمره است‪.‬پژوهشگر ملزم است پدیده های‬
‫اجتماعی را در حالت طبیعی آنها مطالعه کند‪،‬به ماهیت محیط اجتماعی حساس باشد‪،‬وقایع و اتفاقاتی‬
‫را که در این محیط رخ میدهد توصیف کند و نیز چگونگی نگاه ساکنان این محیط را به کنشهایشان و‬
‫کنشهای دیگران گزارش دهد‪.‬پژوهشگر باید تمامیت پدیده را حفظ کند یعنی به پدیده های مورد مطالعه‬
‫وفادار بماند و فقط گزارشهایی به دست دهد که کنشگران اجتماعی بتوانند خود و دیگران را در آن‬
‫بازشناسند‬
‫پژوهشگر میانجی زبانها‪ :‬پژوهشگر به صورت فعال بر مبنای تعابیری که شرکت کنندگان زیست‬ ‫‪‬‬
‫جهان دارند‪،‬تعبیری بر میسازند‪.‬فرایند برساختن این تعبیر یک فرایند خنثی نیست؛پژوهشگران ناچارند‬
‫در تفاسیرشان چیزی از خود مایه بگذارند‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫شریک متفکر‪ :‬این موضع به نظریه انتقادی مربوط میشود که پژوهشگر در نقش یک شریک متفکر‬ ‫‪‬‬
‫ظاهر میشود و درگیر رهایی مردم از هرنوع ستمی است که تجربه میکنند‪.‬‬
‫تسهیل کننده گفت و گو‪ :‬در این موضع پژوهشگر عناصری از مواضع میانجی زبانها‪،‬شریک متفکر و‬ ‫‪‬‬
‫آگاهی بخش برمیگیرد و میکوشد تاثیر پژوهشگر را به عنوان مولف بر محصول پژوهش کاهش دهد‬
‫و اجازه دهد مجموعه ای از صداها به گوش برسد‪.‬این پژوهشگران هنوز هم به درک خود از وضعیت‬
‫متکی هستند‪،‬اما میکوشند سوگیری صاحب نظرانه خود را به حداقل برسانند و اجازه دهند اهالی تا حد‬
‫امکان به زبان خودشان سخن بگویند‪.‬هدف این است که به جای صدای واحد‪،‬چندین صدا به گوش‬
‫برسد تا سوگیری و تحریف کاهش یابد‪.‬‬
‫تامل گری‪ :‬نظارت تامل گرانه فعالیت یکی از خصایل ذاتی کنش روزمره است و نه تنها شامل‬ ‫‪‬‬
‫کردارهای فرد بلکه کردارهای دیگران نیز میشود‪.‬منظور این است که کنشگران نه تنها به طور‬
‫پیوسته جریان فعالیتهای خود را تحت نظارت و مراقبت دارند و از دیگران نیز توقع دارند همین‬
‫مراقبت را روی اعمال خود داشته باشند‪،‬بلکه آنها به صورتی روال مند بر جنبه های اجتماعی و‬
‫فیزیکی متن و زمینه هایی نظارت میکنند که در بستر آن حرکت میکنند‪.‬‬
‫فصل سوم ‪ :‬پرسش ها و اهداف پژوهش‬
‫مقدمه‬ ‫‪‬‬
‫فرمول بندی پرسشهای پژوهش‪،‬حساسترین و دشوارترین بخش هر طرح پژوهشی است‪.‬در واقع یک‬
‫پروژه تحقیقاتی بر پایه پرسشهای پژوهشی آن بنا میشود‪.‬‬
‫انواع پرسشهای پژوهشی‬ ‫‪‬‬
‫پرسشهای پژوهشی را میتوان در سه نوع اصلی دسته بندی کرد‪:‬‬
‫پرسشهای چیست‪ :‬مستلزم یک پاسخ توصیفی اند؛آنها متوجه کشف و توصیف ویژگیها و الگوهای‬ ‫‪‬‬
‫برخی از پدیده های اجتماعی هستند‪،‬برای مثال مقوله های افراد‪،‬گروههای اجتماعی با ابعاد گوناگون و‬
‫فرایندهای اجتماعی‪.‬انواع پرسشهای چیست به قرار زیرند‪:‬‬
‫چه نوع مردمانی مشمول موضوع پژوهش هستند؟‬ ‫‪-‬‬
‫شناختها‪،‬عقایدها‪،‬ارزشها و نگرشهای ویژه آنها چیست؟‬ ‫‪-‬‬
‫رفتارهای ویژه آنها چیست؟‬ ‫‪-‬‬
‫چه فرایندهای اجتماعی مسبب این رفتار بوده اند؟‬ ‫‪-‬‬
‫الگوهای روابط بین این ویژگیها چیست؟‬ ‫‪-‬‬
‫پیامدهای این فعالیتها چیست؟‬ ‫‪-‬‬
‫پرسشهای چرایی‪ :‬جویای علل‪،‬ویا دالیل‪،‬وجود ویژگیها یا توالیهای منظم در پدیده های خاص اند‪.‬آنها‬ ‫‪‬‬
‫متوجه فهم یا تبیین روابط بین رویدادها یا روابط درونی فعالیتهای اجتماعی و فرایندهای اجتماعی‬
‫هستند‪.‬مانند‪:‬‬
‫‪ -‬چرا مردم به این شیوه فکر یا عمل میکنند؟‬
‫‪ -‬چرا این الگوها به این شکل درآمده اند؟‬
‫‪ -‬چرا ویژگیها یا پدیده های اجتماعی تغییر میکنند‪،‬یا چرا ثابت میمانند؟‬
‫‪ -‬چرا این فعالیت این پیامدهای خاص را به دنبال دارد؟‬
‫پرسشهای چگونه‪ :‬به ایجاد تغییر مربوط میشوند و با نتایج عملی و مداخله سروکار دارند مانند‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪10‬‬
 ‫چگونه میتوان این ویژگیها یا فرایندهای اجتماعی یا الگوها را تغییر داد؟‬ ‫‪-‬‬
‫چگونه میتوان جلوی تغییر آنها را گرفت یا آهنگ تغییر آنها را تند یا آهسته کرد؟‬ ‫‪-‬‬
‫این سه نوع پرسش پژوهشی به طور متوالی در طول یکدیگر قرار میگیرند؛پرسشهای چیست مقدم بر‬
‫پرسشهای چرا و پرسشهای چرا مقدم بر پرسشهای چگونه هستند؛پیش از تبیین هر چیزی ما نیازمند‬
‫دانستن این هستیم که قضیه از چه قرار است و پیش از مداخله برای تغییر دادن هر چیز نیازمند دانستن این‬
‫هستیم که چرا وضعیت یا رفتار خاصی در آن مشاهده میشود‪.‬‬
‫مقصود از پرسشهای پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫پرسشهای پژوهش برای تعریف ماهیت و دامنه پژوهش ضرورت دارند‪ .‬با انتخاب پرسشها و بذل توجه به‬
‫جمله بندی و عبارت پردازی آنها میتوان تعیین کرد که چه چیزی قرار است مطالعه شود و تا حدی نیز‬
‫معلوم میشود که موضوع مورد نظر چگونه مطالعه خواهد شد‪.‬‬
‫پروراندن و پالودن پرسشهای پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫فرایند پروراندن مجموعه ای از پرسشهای پژوهش میتواند دشوارترین بخش هر پروژه تحقیقاتی باشد‬
‫بخصوص هنگامی که پژوهشگر پروژه را از نقطه صفر آغاز میکند‪.‬‬
‫پرسشهای پژوهش را میتوان به شیوه های متعددی به دست آورد‪:‬‬
‫از مشاهده اتفاقی توالیهای منظم ممکن‬ ‫‪-‬‬
‫از پژوهشهای پیشین‬ ‫‪-‬‬
‫از نظریه‬ ‫‪-‬‬
‫از گزارشهای رسانه ها‬ ‫‪-‬‬
‫از گفت و گو با همکاران‬ ‫‪-‬‬
‫نویمان فنونی را در خصوص پروراندن پرسشهای پژوهش پیشنهاد کرده است که عبارتند از‪:‬‬
‫هر پرسشی را که به فکرتان خطور میکند یادداشت کنید‬ ‫‪-‬‬
‫فهرست پرسشها را مرور کنید که این کار به دو شیوه میتواند انجام بگیرد‪ :‬پرسشهایی را که موضوع‬ ‫‪-‬‬
‫یا مضمون مشابهی دارند در یک گروه دسته بندی کنید‪ -‬پرسشهایی که به نظر میرسند بیرون از حوزه‬
‫اصلی عالقه شما هستند کنار بگذارید‬
‫پرسشهای چیست‪ ،‬چرا و چگونه را از هم جدا کنید‬ ‫‪-‬‬
‫مفروضات را معلوم سازید‪ :‬یعنی تک تک پرسشها را بررسی کنید تا ببینید هرکدام چه پیش فرضهایی‬ ‫‪-‬‬
‫دارند‬
‫دامنه پرسشها را بررسی کنید‪ :‬یعنی اینکه تصمیم بگیرید که در محدوده زمان و سایر منابع موجود‬ ‫‪-‬‬
‫کدام پرسشها قابل پژوهش هستند‬
‫پرسشهای اصلی و فرعی را از هم جدا کنید‪ :‬پرسشهای اصلی پژوهش آنهایی هستند که هسته پروژه‬ ‫‪-‬‬
‫تحقیقاتی را تشکیل میدهند‪ ،‬پرسشهای کلیدی که باید قطعا به آنها پاسخ داد‪ ،‬همچنین این نوع پرسشها‬
‫را میتوان انتزاعیتر از سایر پرسشها بیان کرد‪ .‬پرسشهای فرعی شامل پرسشهایی میشود که با‬
‫اطالعات یا موضوعات زمینه ای و پایه برای یک یا چند پرسش اصلی سروکار دارند که هرچند‬
‫ضروری هستند اما برای پروژه تحقیقاتی مرکزیت چندانی ندارند‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫‪ -‬کدام پرسشها ضروری هستند‬
‫‪ ‬عوامل موثر بر انتخاب پرسشهای پژوهش‬
‫پرسشهای پژوهش ممکن است برای رفع و ارضای کنجکاوی شخصی یا آکادمیک مطرح شوند و نیز‬
‫میتوانند متوجه مسائل اجتماعی باشند‪.‬‬
‫پرسشها و فرضیه های پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫فرضیه ها پاسخهای موقتی به پرسشهای چرا و گاهی به پرسشهای چگونه اند‪ .‬فرضیه ها بهترین حدسهایی‬
‫هستند که ما در باره پاسخها میتوانیم بزنیم‪ .‬اما آنها برای پرسشهای چیست مناسب نیستند‪.‬‬
‫پرسشهای پژوهش و مرور ادبیات‬ ‫‪‬‬
‫مقصود از مرور ادبیات این است که نشان دهیم وضعیت معرفت علمی با توجه به هر پرسش پژوهشی یا‬
‫گروه پرسشها چیست‪.‬‬
‫‪ ‬اهداف پژوهش‬
‫‪ ‬انواع اهداف‬
‫‪ ‬پژوهش بنیادی‪ :‬پژوهش بنیادی شامل اهداف زیر میشود‬
‫‪ ‬اکتشاف‪ :‬تالشی است برای دادن توصیفی اولیه و خام یا شاید کسب فهم اولیه ای از یک پدیده‬
‫اجتماعی ‪ .‬پژوهش اکتشافی هنگامی ضرورت پیدا میکند که درباره موضوع مورد پژوهش یا‬
‫محیطی که پژوهش باید در آن اجرا شود چیزی ندانیم‪ .‬پژوهش اکتشافی باید تصویر درست و‬
‫دقیقی از پدیده مورد نظر بدست دهد‪ ،‬آنقدر درست و دقیق که پژوهشگر احساس کند با محیط‬
‫آشناست و میتواند با اطمینان خاطر درباره مسئله پژوهش سخن بگوید‪.‬‬
‫‪ ‬توصیف‪ :‬عبارت است از فراهم آوردن شرح کامل و دقیق یا اندازه گیری دقیق و گزارش‬
‫ویژگیهای جمعیتها‪ ،‬گروهها‪ ،‬یا پیامدها‪ ،‬که شامل اثبات وجود توالیهای منظم نیز میشود‪ .‬پژوهش‬
‫توصیفی در پی ارائه شرح دقیقی درباره یک پدیده یا توزیع ویژگیهایی در یک جمعیت یا الگوهای‬
‫روابط در یک متن اجتماعی و در یک زمان خاص یا تغییر این ویژگیها در طول زمان است‪.‬‬
‫پژوهش توصیفی نسبت به پژوهش اکتشافی منظم تر و قطعی تر است و معموال کانون محدودتری‬
‫دارد؛ این پژوهش باید در مسیر پرسشهای پژوهشی روشن و صریحی انجام پذیرد‪.‬‬
‫‪ ‬تبیین و فهم‪ :‬تبیین عبارت است از نشان دادن عناصر‪ ،‬عوامل یا مکانیسمهای دخیل در ایجاد‬
‫وضعیت یا توالی های منظم پدیدهای اجتماعی ‪.‬تبیین به معنای معقول ساختن رویدادها یا توالیهای‬
‫منظمی است که مشاهده شده اند اما بوسیله نظریه های موجود نمیتوان آنها را توضیح داد؛ تبیین‬
‫معماها را حل میکند‪ .‬تبیین کردن یک پدیده به معنی دادن پاسخی به این سوال است که چرا آن‬
‫پدیده به شیوه خاصی رفتار میکند یا چرا توالیهای منظم خاصی رخ میدهند‪ .‬تبیینها موجب رضایت‬
‫فکری میشوند؛ آنها باعث میشوند تصویری که مبهم و پنهان است دیده و درک شود‪ .‬دو نوع تبیین‬
‫وجود دارد‪ :‬تبیین معناشناسی که با معانی واژه ها و عبارات سروکار پیدا میکند و تبیین علمی که‬
‫در جست و جوی علل وقوع رویداد یا توالی منظم خاصی است‪ .‬تبیین ها موجب فهم میشوند‪.‬‬
‫توصیف کامل و دقیق میتواند سنگ بناهای تبیین را فراهم آورد‪ .‬فهم عبارت است از یافتن دالیلی‬
‫برای کنش اجتماعی خاصی یا برای وقوع رویداد خاصی یا روند یک جریان اجتماعی‪.‬‬
‫‪ ‬تفاوت میان تبیین و فهم‪ :‬تبیین به معنی شناسایی علل وقایع یا توالیهای منظم است یعنی عوامل یا‬
‫مکانیسمهایی که آنها را تولید میکنند‪ .‬فهم با دالیل یا تعابیر کنشگران اجتماعی برای کنشهایشان‬

‫‪12‬‬
‫بدست می آید‪ .‬تبیینها توسط پژوهشگرانی تولید میشوند که از بیرون پدیده ای را مشاهده میکنند در‬
‫حالی که فهم مبتنی بر دیدگاهی از درون است که در آن پژوهشگر آگاهی ذهنی و تفاسیر کنشگران‬
‫اجتماعی درگیر در آن عمل را درمی یابد‬
‫‪ ‬فهم و تبیین در چهار استراتژی پژوهشی‪:‬‬
‫در استراتژی استقرایی تبیین از طریق تشخیص الگوی خاصی در الگوی شناخته شده کلیتری از شبکه‬ ‫‪-‬‬
‫روابط بدست می آید‪ .‬این شکل از تبیین به عنوان تبیین ساختاری نیز مشهور است و از نظریه های‬
‫شبکه ای یا کارکردی استفاده میکند‪ .‬تبیینهای شبکه ای سه شکل عمده دارند‪ :‬آنها به الگوهای‬
‫وسیعتری اشاره میکنند که موضوع مطالعه به عنوان حالت خاصی از آنها محسوب میشود‪ -‬در روابط‬
‫اجتماعی مراحل تکوینی را جستجو میکنند‪ -‬و یا الگوهای معینی را برای کنشهای متقابل مشخص‬
‫میکنند‪ .‬تبیینهای کارکردی الگوهای رفتاری یا رویدادها و یا روابط را در نظام اجتماعی وسیع تری‬
‫قرار میدهند‬
‫در استراتژی قیاسی تبیین از طریق برساختن استدالل قیاسی بدست می آید که پدیده مورد تبیین نتیجه‬ ‫‪-‬‬
‫آن استدالل است‬
‫استراتژی پژوهشی پس کاوی در پی تبیین یک الگو بوسیله یافتن مکانیسم علی موجد آن است‬ ‫‪-‬‬
‫استراتژی استفهامی از این جهت با چهار استراتژی قبلی تفاوت دارد که تنها استراتژی است که‬ ‫‪-‬‬
‫منحصرا فهم را هدف خود قرار میدهد‪.‬‬
‫‪ ‬پیش بینی‪ :‬به معنای استفاده از تبیین یا فهم یک پدیده برای مفروض داشتن نتایج معین تحت شرایط‬
‫خاص است‪ .‬هدف از پیش بینی در تحقیق است که درباره آنچه باید تحت شرایط معینی رخ دهد‪،‬‬
‫ادعاهایی بعمل آید‪ .‬پیش بینی باید از پیشگوئی متمایز شود‪ :‬پیشگویی داعیه هایی است درباره آنچه‬
‫در آینده رخ خواهد در حالی که پیش بینی داعیه هایی است درباره آنچه رخ خواهد داد اگر‬
‫مکانیسمها یا قوانین معینی تحت شرایط معینی عمل کنند‪ .‬پیش بینی از دو طریق بدست می آید‪ :‬بر‬
‫اساس الگوهای پذیرفته شده روابط بین مفاهیم یا از طریق تعویض نقطه تاکید در یک استدالل‬
‫نظری‬
‫پژوهش کاربردی‪ :‬اهداف پژوهش در پژوهشهای کاربردی عبارتند از‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬تغییر‪ :‬عبارت است از مداخله در یک وضعیت اجتماعی از طریق دستکاری بعضی از جنبه های‬
‫آن‪ ،‬یا همیاری با شرکت کنندگان در انجام چنین کاری‪ ،‬که ترجیحا بر مبنای فهم یا تبیین ثابت شده‬
‫ای صورت میپذیرد‪ .‬تغییر فقط هنگامی با اطمینان بدست می آید که اقدامات انجام شده بر اساس‬
‫چیزی باشند که یک تبیین یا فهم پذیرفته شده پشتوانه آن باشد‪.‬‬
‫‪ ‬ارزشیابی‪ :‬به معنای نظارت بر برنامه های مداخله اجتماعی به منظور برآورد موفقیت آنها در‬
‫رسیدن به نتایج مطلوب و همچنین کمک به حل مسائل و سیاستگذاری است‪ .‬این پژوهش انجام‬
‫میشود تا معلوم گردد آیا یک سیاست یا برنامه خاص به اهدافی که داشته رسیده است یا تا چه حد‬
‫در رسیدن به اهداف خود کارآمد بوده است‪ .‬این پژوهش به مقایسه آنچه هست با آنچه باید باشد‬
‫میپردازد‪.‬‬
‫پژوهش ارزشیابی کارکردهای متعددی دارد‪ :‬ادامه دادن یا قطع یک برنامه‪ -‬بهسازی رویه ها و‬
‫عملکردهای یک برنامه‪ -‬افزودن یا حذف استراتژیها و فنونی مشخص‪ -‬اجرای برنامه های مشابه‬
‫در جایی دیگر‪ -‬تخصیص منابع میان برنامه های رقیب‪ -‬پذیرش یا رد رهیافت یا نظریه مندرج در‬
‫یک برنامه‬
‫دو نوع پژوهش ارزشیابی وجود دارد‪ :‬الف) ارزشیابی اصالحی که در آن نظارت و هدایت برنامه‬
‫و بازخورد مستمر جزئی از عناصر برنامه است و در طول اجرای یک برنامه مبنایی است برای‬

‫‪13‬‬
 ‫کمک به بهگشت آن ب) ارزشیابی جمع بندی که پس از اتمام اجرای یک برنامه انجام میگیرد تا‬
‫اثر بخشی کلی آن در دستیابی به اهداف اولیه اش معلوم شود‪.‬‬
‫برآورد تاثیر‪ :‬عبارت است از شناسایی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی محتمل پروژه های برنامه‬ ‫‪‬‬
‫ریزی شده و تغییرات فنی یا کنشهای سیاسی بر ساختارهای اجتماعی‪ ،‬فرایندهای اجتماعی و یا‬
‫مردم‪ .‬برآورد تاثیر فرایند شناسایی پیامدهای آتی یک کنش فعلی یا فرضی‪ .‬برآورد تاثیر اجتماعی‬
‫میکوشد مطالعه اثرات محیط طبیعی‪ ،‬یا بیوفیزیکی را با اطالعات مربوط به اثرات اجتماعی و‬
‫اقتصادی کامل کند که ممکن است به واسطه پروژه‪ ،‬سیاست یا برنامه جدیدی ایجاد شوند‪.‬‬
‫روابط میان اهداف پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫چهار هدف پژوهشی اکتشاف‪ ،‬توصیف‪ ،‬تبیین و پیش بینی میتوانند به دنبال یکدیگر قرار گیرند‪ .‬اکتشاف‬
‫معموال مقدم بر توصیف است و توصیف پیش از تبیین یا پیش بینی ضرورت دارد‪.‬‬
‫اهمیت توصیف در پژوهش غالبا دست کم گرفته میشود و تبیین هدف غایی دانسته میشود اما بدون‬
‫توصیف کافی چیزی برای تبیین کردن وجود نخواهد داشت؛ ضروری است پیش از تالش برای تبیین‬
‫الگوها یا توالی های منظم ابتدا مطمئن شویم آنها چیستند‬
‫اهداف و پرسشهای پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫سه نوع پرسش پژوهشی به صورت زیر با هشت هدف پژوهشی ارتباط دارند‪:‬‬
‫اکتشاف‪ :‬چه چیزی ممکن است در حال وقوع باشد؟ چه کسانی درگیر آن هستند؟ به چه طریقی؟‬ ‫‪-‬‬
‫توصیف‪ :‬چه چیزی رخ میدهد؟ چه کسانی درگیر آن هستند؟ به چه طریقی؟‬ ‫‪-‬‬
‫فهم‪ :‬چرا رخ میدهد؟‬ ‫‪-‬‬
‫تبیین‪ :‬چرا رخ میدهد؟‬ ‫‪-‬‬
‫پیش بینی‪ :‬چه اتفاقی احتماال خواهد افتاد‬ ‫‪-‬‬
‫تغییر‪ :‬چگونه میتوان آن را در مسیر متفاوتی انداخت‬ ‫‪-‬‬
‫ارزشیابی‪ :‬چه اتفاقی افتاده است؟ چرا رخ داده است؟‬ ‫‪-‬‬
‫برآورد تاثیر‪ :‬پیامدهای اجتماعی و محیط زیستی و فردی آن چه بوده است یا چه میتواند باشد؟‬ ‫‪-‬‬
‫چرا این پیامدها حادث شده اند؟‬
‫فهم و تبیین و ارزشیابی و برآورد تاثیر تنها اهدافی هستند که مستلزم پرسشهایی از نوع چرا هستند‪.‬‬
‫تغییر تنها هدفی است که مستلزم پرسشهایی از نوع چگونه است‬
‫پیش بینی‪ ،‬توصیف و اکتشاف نیز پرسشهایی هستند که مستلزم پرسشهای چه هستند‪.‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬استراتژیهای پژوهش‬
‫مقدمه‬ ‫‪‬‬
‫استراتژیهای پژوهش‪،‬منطق یا مجموعه روشهایی برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهش بخصوص‬
‫پرسشهای چیستی و چرایی فراهم میاورند‪.‬یک استراتژی پژوهشی که گاهی منطق تحقیقاتی نیز نامیده‬
‫میشود‪،‬نقطه شروع و مجموعه مراحلی را معلوم میکند که از آن رهگذر میتوان به پرسشهای چه و چرا‬
‫پاسخ داد‪.‬یا به عبارت دیگر ‪،‬استراتژی پژوهشی روشهای متفاوتی برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهش‬

‫‪14‬‬
 ‫به دست میدهند که شامل مشخص کردن یک نقطه شروع‪،‬چندین مرحله و یک نقطه پایان است‪ .‬انتخاب‬
‫استراتژی پژوهش دومین تصمیم مهم در طرح پژوهش است زیرا پیشبرد معرفت در علوم اجتماعی فقط با‬
‫استفاده از این استراتژیها امکانپذیر است‪.‬استراتژیها دیدگاهی به واقعیت اجتماعی و مجموعه مراحلی‬
‫برای بنا ساختن معرفت درباره بخشی از واقعیت اجتماعی ارائه میدهند‪..‬انتخاب استراتژیهای پژوهش‬
‫همراه با پرسشهای پژوهش تاثیری قاطع بر تصمیمات مربوط به سایر عناصر طرح پژوهش خواهند‬
‫گذاشت و عمدتا راه و روش انجام تحقیق را رقم خواهند زد‪ .‬برگزیدن یک استراتژی پژوهشی پایه و‬
‫اساس هر طرح پژوهشی است چون که استراتژی پژوهشی تاثیر زیادی بر همه تصمیم های دیگری دارد‬
‫که باید طی برنامه ریزی و طراحی یک پروژه تحقیقاتی اتخاذ شوند‪.‬یک طرح پژوهشی باید شامل توضیح‬
‫مختصری درباره استراتژی یا استراتژیهای منتخب و توجیه انتخاب آنها بر حسب مناسبت و کارایی آنها‬
‫در انجام تحقیق باشد‪.‬بیان صریح مفروضات هستی شناختی و روش شناختی مستقر در انتخاب استراتژی‬
‫پژوهشی بسیار مطلوب است زیرا این مفروضات چگونگی تفسیر استفاده از روشهای جمع آوری و تحلیل‬
‫داده ها را نشان میدهد‬
‫چهار نوع استراتژی پژوهشی در این کتاب عنوان شده است که عبارتند از‪:‬‬
‫استراتژی استقرایی‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫طبق این دیدگاه ‪ ،‬مشاهده و اندازه گیری بسیار دقیق علمی و عینی و تحلیل درست و دقیق داده ها برای نیل‬
‫به اکتشافات علمی ضرورت دارد‪.‬پوزیتیویسم شالوده اصلی این استراتژی است‪ .‬از گرد آوری داده ها‬
‫آغاز میشود و سپس به سمت تعمیمهایی بر مبنای منطق موسوم به استقراء پیش می رود‪.‬در این نوع‬
‫استراتژی مقصود این است که ماهیت توالی های منظم در زندگی اجتماعی تعیین شود‪.‬این استراتژی برای‬
‫پاسخگویی به پرسشهای چیستی و چرایی کاربرد دارد(بیشتر چیستی)‪ .‬این استراتژی به صورت خالصه‬
‫شامل چهار مرحله زیر است‪:‬‬
‫‪ -‬همه واقعیتها مشاهده و ثبت میشوند‪،‬بدون گزینش و یا حدس و گمانی در مورد اهمیت نسبی‬
‫آنها‬
‫‪ -‬این واقعیتها بدون استفاده از فرضیه ها تحلیل و مقایسه و طبقه بندی میشوند‬
‫‪ -‬بر مبنای این تحلیل به صورت استقرایی تعمیم هایی در مورد روابط بین این واقعیتها استنتاج‬
‫میشوند‬
‫‪ -‬این تعمیم ها در معرض آزمونهای بعدی قرار میگیرند‬
‫‪ ‬استراتژی قیاسی‪:‬‬
‫اندیشه های مربوط به قیاس به دوران باستان باز میگردد‪.‬استراتژی قیاسی که به نام های روش فرضی‪-‬‬
‫قیاسی یا ابطال گرایی نیز خوانده میشود توسط پوپر بسط داده شد که بنیانگذار فلسفه علم موسوم به عقل‬
‫گرایی انتقادی استاز توالی منظم خاصی که کشف شده و نیازمند تبیین است آغاز میشود‪:‬یعنی استداللی‬
‫نظری برای وجود رفتار یا پدیده اجتماعی مشاهده شده‪.‬طبق این رهیافت پژوهشی معرفت به جهان‬
‫اجتماعی از طریق فرایند آزمایش و خطا پیشرفت میکند‪.‬این استراتژی بخصوص برای پاسخگویی به‬
‫پرسشهای چرایی مناسب است‪.‬این استراتژی به صورت خالصه دارای چند مرحله اساسی است‪:‬‬
‫با مطرح ساختن یک اندیشه موقت‪،‬یک حدس‪،‬یک فرضیه یا مجموعه ای از فرضیه ها که نظریه‬ ‫‪-‬‬
‫ای را تشکیل میدهند آغاز میشود‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫با کمک گرفتن از فرضیه های پذیرفته شده قبلی یا با مشخص کردن شرایطی که تحت آنها انتظار‬ ‫‪-‬‬
‫میرود این فرضیه ها درست باشند‪،‬نتیجه یا نتایجی استنتاج میشود‬
‫این نتایج و منطق استدالل بوجودآورنده آنها بررسی میشود‪.‬این استدالل با نظریه های موجود‬ ‫‪-‬‬
‫مقایسه میشود تا معلوم شود که آیا پیشرفتی در فهم ما حاصل آمده است یا نه‪.‬اگر نتیجه این بررسی‬
‫رضایت بخش باشد‪،‬سپس‪:‬‬
‫این نتیجه با جمع آوری داده های مناسب ‪ ،‬آزمون میشود؛مشاهدات ضروری به عمل می آیند یا‬ ‫‪-‬‬
‫آزمایشهای ضروری اجرا میشوند‪،‬‬
‫اگر نتیجه آزمون منفی باشد‪،‬یعنی اگر داده ها با این نتیجه گیری سازگار نباشد ‪،‬باید نظریه غلط‬ ‫‪-‬‬
‫باشد‪.‬اگر حدس اولیه با داده ها تطبیق نکند‪،‬باید آن را رد کرد‬
‫اما اگر این نتیجه گیری در آزمون تایید شد‪،‬یعنی داده ها با آن سازگار بودند‪،‬نظریه موقتا پذیرفته‬ ‫‪-‬‬
‫میشود؛نظریه تقویت میشود اما حقیقی بودن آن به اثبات نمیرسد‬
‫استراتژی پژوهشی پس کاوی‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫این استراتژی نیز از یک توالی منظم مشاهده شده آغاز میشود ولی در پی تبیین متفاوتی است در این‬
‫استراتژی تبیین هنگامی به دست می آید که مکانیسم و ساختار زیر بنایی تشکیل دهنده نظم مشاهده‬
‫شده‪،‬شناسایی شود‪.‬برای کشف ساختار یا مکانیسمی که قبال شناخته شده نشده است‪،‬پژوهشگر ابتدا مجبور‬
‫است مدلی فرضی از آن بسازد و سپس وجود آن را به اثبات برساند‪.‬پس کاوی از تخیل خالق و تمثیل و‬
‫تشبیه بهره میگیرد تا از داده ها به تبیینی که در پس پشت آنهاست بازگردد‪.‬این استراتژی را میتوان به‬
‫شیوه زیر خالصه کرد‪:‬‬
‫برای تبیین پدیده های قابل مشاهده و توالی های منظمی که بین آنها وجود دارد دانشمندان باید‬ ‫‪-‬‬
‫بکوشند ساختارها و مکانیسمهای حقیقی آنها را کشف کنند‬
‫از آنجا که این ساختارها و مکانیسم ها نوعا در دسترس مشاهده نیستند الزم است ابتدا مدلی از آنها‬ ‫‪-‬‬
‫برساخته شود‬
‫یک مدل باید چنان باشد که اگر این ساختارها و مکانیسم ها را به درستی باز نموده باشد پدیده ها‬ ‫‪-‬‬
‫به طور علی قابل تبیین خواهند بود‬
‫سپس این مدلها به عنوان یک توصیف فرضی از هستارهای واقعا موجود و روابط بین آنها مورد‬ ‫‪-‬‬
‫آزمون قرار میگیرند‬
‫اگر این آزمونها موفقیت آمیز باشند دلیل خوبی برای اعتقاد به وجود این ساختارها و مکانیسمها به‬ ‫‪-‬‬
‫دست می آید‬
‫ممکن است با طراحی و کاربرد ابزارهای مناسب بتوان شواهد مستقیم بیشتری در تایید این داعیه‬ ‫‪-‬‬
‫های وجودی به دست آورد‬
‫کل فرایند مدل سازی میتواند تکرار شود تا مدلها و ساختارهایی که قبال کشف شده اند تبیین گردند‬ ‫‪-‬‬
‫استراتژی پژوهشی استفهامی‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫نقطه آغاز در این استراتژی جهان اجتماعی کنشگران اجتماعی است؛نحوه برساختن واقعیت نزد‬
‫آنها‪،‬روش مفهوم سازی و معنا بخشیدن آنها به جهان اجتماعیشان‪،‬ومعرفت ضمنی و ناآشکار آنها‪.‬به‬
‫صورت خالصه این استراتژی بر اصول زیر استوار است‪:‬‬
‫اساسی ترین داده های هر جهان اجتماعی همانا تعابیری هستند که مردم میتوانند درباره کنشهای‬ ‫‪-‬‬
‫خود و دیگران ارائه کنند‬

‫‪16‬‬
 ‫این تعابیر به زبان خود این کنشگران به دانشمندان اجتماعی عرضه میشوند و حاوی مفاهیمی‬ ‫‪-‬‬
‫هستند که مردم برای ساخت بخشیدن به جهان خود از آنها استفاده میکنند‬
‫با این حال بیشتر فعالیتهای زندگی اجتماعی طبق روال ثابت و به شیوه ای بدیهی انگاشته و‬ ‫‪-‬‬
‫نیندیشیده انجام میگیرد‬
‫کنشگران اجتماعی فقط هنگامی که دیگران درباره رفتار آنها جستجو میکنند یا وقتی که زندگی‬ ‫‪-‬‬
‫اجتماعی مختل میشود و یا دیگر قابل پیشبینی نیست ناچار میشوند آگاهانه در جستجوی معانی و‬
‫تفسیرها برآیند و یا آنها را برسازند‪.‬‬
‫از این رو دانشمند اجتماعی ممکن است به روشهای متوسل شود که کنشگران را وادار به این‬ ‫‪-‬‬
‫اندیشیدن میکنند تا معانی و نظریه های آنها را کشف کند‬
‫درنهایت الزم است قطعات معناهایی که از چنین برون افکنیهایی به دست می آیند کنار هم چیده‬ ‫‪-‬‬
‫شوند‪.‬‬

‫در این جا تفاوت چهار استراتژی را از نظر منطق آنها به اختصار به صورت جدول بیان میکنیم‬
‫منطق ویژه‬
‫به‬ ‫از‬ ‫هدف‬ ‫استراتژیها‬

‫تعمیم دهی و استفاده از‬ ‫انباشتن مشاهدات یا داده‬ ‫اثبات تعمیم های عامی‬
‫این قوانین به مثابه‬ ‫ها‬ ‫که همچون الگوهای‬ ‫استقرایی‬
‫الگوهایی برای تبیین‬ ‫تبیین به کار می آیند‬
‫مشاهدات بعدی‬
‫استنتاج فرضیه ها و‬ ‫اقتباس یا برساختن یک‬ ‫آزمون نظریه ها برای‬
‫آزمون فرضیه ها از‬ ‫حذف نظریه های غلط و نظریه و بیان آن به‬ ‫قیاسی‬
‫طریق مقایسه آنها با داده‬ ‫صورت یک استدالل‬ ‫پذیرش موقت نظریه‬
‫ها‬ ‫های ابطال نشده‬
‫برساختن مدل فرضی‬ ‫ثبت و مدل سازی یک‬ ‫کشف مکانیسمهای‬
‫یک مکانیسم ویافتن‬ ‫قاعده‬ ‫زیربنایی برای تبیین‬ ‫پس کاوی‬
‫مکانیسم واقعی با‬ ‫قواعد مشاهده شده‬
‫مشاهده و آزمایش‬
‫پروراندن تعبیری فنی از‬ ‫کشف مفاهیم‪،‬معانی و‬ ‫توصیف و فهم زندگی‬
‫مفاهیم عامیانه و‬ ‫انگیزشهای روزمره‬ ‫اجتماعی بر اساس‬ ‫استفهامی‬
‫پروراندن یک نظریه و‬ ‫عامیانه‬ ‫انگیزشها و تعابیر‬

‫‪17‬‬
 ‫آزمون مکرر آن‬ ‫کنشگران اجتماعی‬

‫مقایسه های هستی شناختی و معرفت شناختی‬ ‫‪‬‬

‫استراتژی استقرایی مفروضات خود را از پوزیتیویسم اقتباس کرده است که حاوی مفروضات هستی‬
‫شناختی درباره جهان منظمی است که از رویدادهای پراکنده و قابل مشاهده ساخته شده است‪.‬این دیدگاه‬
‫مدعی است که این نظم و ترتیب را میتوان به صورت قضایای عام نشان داد‪،‬یعنی با تعمیمهایی درباره‬
‫روابط میان مفاهیم‪،‬فقط آن چیزی که قابل مشاهده است‪،‬یعنی به تجربه حسی در می آید‪،‬به عنوان‬
‫امری واقعی پذیرفته میشود و بنابراین درخور توجه علمی است‪.‬طبق مفروضات معرفت شناختی این‬
‫دیدگاه‪،‬معرفت از طریق کاربرد حواس بشری و تحلیلهای آزمایشی یا مقایسه ای تولید‬
‫میشود‪.‬حواس‪،‬مشاهدات یا داده ها را تولید میکنند‪.‬‬
‫استراتژی پژوهشی قیاسی مفروضات هستی شناختی و معرفت شناختی خود را از عقلگرایی انتقادی‬
‫اخذ میکند؛طبق مفروضات هستی شناختی این رهیافت طبیعت و زندگی اجتماعی حاوی هماهنگی های‬
‫ذاتی دانسته میشوند‪،‬یعنی رویدادها دارای الگوهایی هستند‪.‬هدف علم این است که این هماهنگی ها را‬
‫کشف کند و گزاره هایی عام بیابد که حقیقت آنها ناشی از تناظر آنها با رویدادهای طبیعت است‪،‬به بیان‬
‫دقیقتر حقیقت این گزاره ها با توصیفهای وضعیتهای مشاهده شده متناظر است‪.‬طبق مفروضات معرفت‬
‫شناختی این دیدگاه‪،‬دانشمندان به جای آنکه منتظر باشند تا دنیای اجتماعی نظم و ترتیب های خود را‬
‫آشکار کند باید نظریه هایی را بر این دنیا بار کنند و با فرایندی از خطا و آزمایش و با استفاده از داده‬
‫ها سعی کنند نظریه های باطل را رد کنند‪.‬نظریه هایی که در این فرایند انتقادی تاب می آورند به طور‬
‫موقت پذیرفته میشوند اما هرگز درستی آنها اثبات نمیشود‪.‬تمامی معرفت جنبه موقتی دارد و در‬
‫معرض ارزیابی انتقادی مستمر قرار میگیرد‪.‬‬
‫استراتژی پس کاوی مفروضات هستی شناختی و معرفت شناختی خود را از رهیافت فلسفی واقع‬
‫گرایی علمی اخذ کرده اس؛در هستی شناسی واقع گرایانه عقیده بر این است که ابژه های اساسی‬
‫تحقیق علمی مستقل از دانشمندان و فعالیتهایشان وجود دارند و عمل میکنند‪.‬تمایزی میان حیطه های‬
‫تجربی‪،‬بالفعل و بالقوه برقرار میشود؛حوزه تجربی از رویدادهایی تشکیل شده است که قابل مشاهده‬
‫هستند‪.‬حوزه بالفعل نیز متشکل از رویدادهاست‪.‬چه مشاهده شوند چه نشوند و حوزه واقعی متشکل از‬
‫ساختارها و مکانیسمهایی است که این رویدادها را ایجاد میکنند‪.‬معرفت شناسی واقع گرایانه مبتنی‬
‫است بر ساختن مدلهایی از مکانیسمهای مذکور‪،‬به قسمی که اگر آنها موجود باشند و به طریق مورد‬
‫انتظار عمل کنند آنگاه پدیده های مورد بررسی را توضیح خواهند داد‪.‬این مدلها توصیفهای فرضی به‬
‫دست میدهند که امید میرود مکانیسمهای زیربنایی را آشکار کنند‪.‬‬
‫استراتژی پژوهشی استفهامی دربردارنده مفروضات هستی شناسانه ای است که واقعیت اجتماعی را‬
‫همچون برساخته اجتماعی کنشگران اجتماعی تلقی میکند‪.‬این واقعیت آفریده آنهاست و مستقل از‬
‫فعالیتهای اجتماعی آنها با یکدیگر وجود ندارد‪.‬واقعیت اجتماعی به منزله محصول فراینهایی در نظر‬
‫گرفته میشود که از طریق آنها کنشگران اجتماعی همراه با یکدیگر به مذاکره و توافق درباره معناهای‬
‫کنشها و وضعیتها نائل میشوند‪.‬مفروضات معرفت شناختی استراتژی استفهامی‪،‬معرفت علم االجتماعی‬
‫را ماخوذ از معانی و مفاهیم روزمره و معرفت دوجانبه برساخته شده اجتماعی قلمداد‬
‫میکنند‪.‬پژوهشگر اجتماعی وارد دنیای اجتماعی روزمره میشود تا این معانی برساخته شده اجتماعی‬
‫را درک کند‪.‬در یک سطح تعبیرهایی که توسط دانشمندان اجتماعی از دنیای اجتماعی به عمل می آید‬
‫‪18‬‬
 ‫باز توصیف هایی هستند از تعابیر روزمره کنشگران اجتماعی به زبان علم االجتماعی‪.‬در سطحی‬
‫دیگر این باز توصیفها میتوانند به صورت نظریه هایی پرورانده شوند که فراتر از معرفت روزمره‬
‫میروند تا شرایطی را نیز لحاظ کنند که ممکن است کنشگران اجتماعی اطالعی از آنها نداشته باشند‪.‬‬

‫مقاسه استراتژیهای پژوهش از لحاظ پرسشها و اهداف پژوهشی آنها‬ ‫‪‬‬

‫انواع‬ ‫استراتژی پژوهشی‬
‫پرسشهای‬
‫پژوهش‬ ‫استفهامی‬ ‫پس کاوی‬ ‫قیاسی‬ ‫استقرایی‬ ‫اهداف‬
‫چیست‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫اکتشاف‬
‫چیست‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫توصی‬
‫ف‬
‫چرا‬ ‫‪-‬‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫فعالیت فرعی‬ ‫تبیین‬

‫چیست‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫پیش‬

‫بینی‬
‫چرا‬ ‫فعالیت غالب‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫فهم‬

‫چگونه‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت فرعی‬ ‫‪-‬‬ ‫تغییر‬

‫چیست‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫ارزشیاب‬
‫و چرا‬ ‫ی‬
‫چیست‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫فعالیت معمول‬ ‫برآورد‬
‫و چرا‬ ‫اثرات‬

‫‪19‬‬
‫تفاوتهایی از نظر انواع اهداف و پرسشهای قابل پیگیری بین استراتژیهای پژوهشی وجود دارد که آنها را‬
‫نیز به اختصار به صورت جدول بیان میکنیم‬

‫استراتژی پژوهش و نقش پژوهشگر‬ ‫‪‬‬

‫در استراتژیهای استقرایی و قیاسی نقش پژوهشگر مشاهده گر منفص ل اس ت در اس تراتژی پس ک اوی ک ه‬
‫دارای دو ش اخه س اخت گ رایی و برس اخت گ رایی اس ت پس پژوهش گر دو نقش متف اوت دارد در ش اخه‬
‫ساخت گرا پژوهش گر مش اهده گ ر منفص ل اس ت ام ا در ش اخه برس اختگرا پژوهش گر نقش هایی همچ ون‬
‫گزارشگر دقیق‪،‬میانجی زبانها‪،‬ش ریک متفک ر دارد‪ .‬در اس تراتژی اس تفهامی نقش های پژوهش گر متف اوت‬
‫است و عبارتند از ‪ :‬گزارشگر دقیق‪،‬میانجی زبانها‪،‬شریک اندیشمند‪،‬آگاهی بخش و گفت و گوی روایتگر‪.‬‬
‫وجه تشابه استراتژیها با یکدیگر‬ ‫‪‬‬
‫با اینکه این چهار استراتژی پژوهشی بر پایه ترکیبهای منحصر به فردی از مفروضات هس تی ش ناختی و‬
‫معرفت شناختی استوارند اما همپوشانیهایی هم بین آنها وجود دارد برای مثال هر دو استراتژی استقرایی و‬
‫قیاسی هستی شناسی واقع گرا را میپذیرند‪ .‬به رغم تفاوتهایی که میان مفروضات هستی ش ناختی و مع رفت‬
‫شناختی استراتژیهای پژوهشی وجود دارد مس ئله روش ش ناختی یکس انی پیش روی ه ر چه ار اس تراتژی‬
‫قرار دارد‪.‬این مسئله به ارتباط میان داده ها و واقعیت اجتماعی مربوط میش ود‪.‬داده ه ا در نتیج ه فعالیته ای‬
‫پژوهشگران اجتماعی تولید میشوند که روی بخشی یا صورتی از واقعیت اجتماعی کار میکنند‪.‬‬
‫انتخاب استراتژی پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫مقصود اصلی انتخاب استراتژی پژوهش‪،‬دستیابی به بهترین رویه ی تحقیقاتی برای پ رداختن ب ه موض وع‬
‫پژوهش و به خصوص پاسخ دادن به پرسشهای پژوهش است ‪.‬هم انطور ک ه آق ای بلیکی گفت ه اس ت ب رای‬
‫اتخاذ تصمیم درباره بهترین استراتژی باید ظرفیتها و نقاط ضعف و قوت نسبی ه ر ی ک از اس تراتژیها را‬
‫درک کرد و این مستلزم فهم دقیق و عمیق و مستدل فلسفه های علوم اجتماعی و رهیافتهای کاوش اجتماعی‬
‫است که در پس هر استراتژی پژوهشی نهفته اند‪.‬درنهایت انتخاب اس تراتژی پژوهش ی تحت ت اثیر عوام ل‬
‫زیر است ‪:‬‬
‫امری بسته به قضاوت است و قض اوت هم ش امل معیاره ای قاب ل قب ول و هم ترجیح ات شخص ی‬ ‫‪-‬‬
‫است‬
‫وقتی پژوهشگری وارد برنامه تحقیقاتی معینی میشود ممکن است تصمیم به انتخ اب اس تراتژی ی ا‬ ‫‪-‬‬
‫استراتژیهایی بگیرد که از قبل مورد استفاده بوده اند‬
‫ترجیح دادن یا مانوس بودن با روشهای پژوهشی خاصی بر انتخاب استراتژیها تاثیر دارد‬ ‫‪-‬‬
‫عواملی نیز هستند که به مخاطبانی که از نظر پژوهشگر اهمیت دارند و به مفروضاتی که درب اره‬ ‫‪-‬‬
‫ترجیحات روش شناختی آنها وجود دارد مربوط میشود‪.‬‬
‫همچ نین مالحظ ات عملی مانن د زم ان‪ ،‬هزین ه و دسترس ی ب ه امکان ات و تجه یزات ممکن اس ت‬ ‫‪-‬‬
‫اثرگذار باشند‪.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫فصل ششم‪ :‬منابع داده ها و انتخاب داده ها‬
‫انواع داده ها‬ ‫‪‬‬
‫داده های مورد استفاده در پژوهش اجتماعی بر سه نوع اصلی هستند‪:‬‬
‫داده های دست اول‪ :‬این داده ها توسط پژوهشگری تولید میشوند که خود مسئول طرح مسئله و گ ردآوری‪،‬‬
‫تحلی ل و گ زارش داده هاس ت‪ .‬این داده ه ا‪ ،‬داده ه ای جدی دی هس تند ک ه ب رای پاس خگویی ب ه پرسش های‬
‫پژوهشی معینی بکار می آیند‪ .‬پژوهشگر میتواند توضیح بدهد که چرا و چگونه این داده ه ا را جم ع آوری‬
‫کرده است‪ .‬ویژگی اصلی این داده ها این است که حاصل تماس مستقیم پژوهش گر ب ا من ابع اص لی داده ه ا‬
‫هستند که از طریق کاربرد روشهای مختلف توسط پژوهشگر تولید میشود‪ ،‬بن ابراین پژوهش گر س ر رش ته‬
‫تحلیل و تولید داده ها را در دست دارد و در موقعیتی قرار دارد که میتواند در مورد کیفیت داده ها قضاوت‬
‫کند‪.‬‬
‫داده های دست دوم‪ :‬داده های خاصی هستند که قبال توسط شخص دیگری گردآوری ش ده ان د‪ ،‬ی ا ب ه قص د‬
‫جمع آوری اطالعات کلی مانند پرسشنامه های دولتی یا سایر آمارهای رسمی و ی ا ب رای پ روژه پژوهش ی‬
‫خاصی‪ .‬اغلب استفاده از داده های دست دوم را تحلیل ثانوی مینامن د ک ه در واق ع تحلی ل ث انوی ن اب ت رین‬
‫شکل داده های دست دوم اند و مرکب از منابعی از داده ها و اطالع ات دیگ ری هس تند ک ه توس ط دیگ ران‬
‫جمع آوری و به شکلی بایگانی شده اند‪ .‬استفاده از داده ه ای دس ت دوم دارای نق ایص عم ده ای هس تند ک ه‬
‫عبارتند از‪ :‬پژوهشهای پیشینی که پژوهشگر از داده های آنها استفاده میکند ممکنن است بر اس اس مقاص د‬
‫و پرسشهای متفاوتی انجام ش ده باش ند‪ -‬هم ه جنب ه ه ای م ورد عالق ه پژوهش گر فعلی در پ ژوهش پیش ین‬
‫گنجانده نشده باشد‪ -‬داده ها بصورت مناسب کدگذاری نشده باشند‪ -‬قضاوت در مورد کیفیت داده ه ای دس ت‬
‫دوم خیلی دشوار است‪ -‬داده قدیمی شده باشند‪.‬‬
‫داده های دست سوم‪ :‬داده های هستند که یا توسط پژوهشگر دیگری تحلیل شده ان د ک ه خ ود این داده ه ا را‬
‫تولید کرده است و یا توسط تحلیلگر داده های ثانویه موجود باشند‪ .‬در این ح الت ممکن اس ت ک ه داده ه ای‬
‫خام در دسترس نباشد و فقط نتایج این تحلیل در اختیار باش د‪ .‬داده ه ای دس ت س وم معم وال دو ق دم ب ا داده‬
‫ه ای اص لی اولی ه فاص له دارن د‪ .‬وق تی دس تگاه ه ای دول تی و س ازمانها تحلی ل خ ود را روی داده ه ای‬
‫سرشماری انجام میدهند‪ ،‬داده هایی که بدست می آید مثال اصلی از داده های دست سوم اند‪.‬‬
‫شکل داده ها‬ ‫‪‬‬

‫‪21‬‬
 ‫داده ها به دو شکل اصلی تولید میشوند‪ :‬به صورت اعداد و کلمات‬
‫برخی از پژوهشگران معتقدند که داده های عددی در هر پژوهش علمی ضروری هستند ت ا عی نی‪ ،‬درس ت‬
‫و دقیق بودن نتایج تضمین شود‬
‫داده هایی که در قالب کلمات هستند نه تنها از دقت کمی برخوردارند بلکه از پایایی کمی نیز برخوردارند‬
‫در مطالعات کمی داده ها قاع دتا بص ورت کلم ات آغ از میش وند‪ ،‬س پس بص ورت اع داد تغی یر ش کل داده‬
‫میشوند و مشمول سطوح مختلف دستکاریهای آماری میشوند و در قالب اع داد و کلم ات گ زارش میش وند؛‬
‫یعنی داده ها از کلمات به اعداد تبدیل میشوند و بعد دوراره به قالب کلمات باز گردانده میشوند‬
‫در مطالعاتی که با مقادیر انبوهی از داده های متنی سروکار دارند( مانند مص احبه ه ای ژرف) دس تکاری‬
‫داده ها به دو صورت مقدور است‪ :‬یکی تدوین مقوله هایی که بخشی از متن بوسیله آنه ا کدگ ذاری میش وند‬
‫و دیگری بصورت انتزاع کردن زبان فنی از زب ان عامیان ه‪ .‬روش اول در نظری ه ه ای داده نگ ر و روش‬
‫دوم در استراتژی پژوهشی استفهامی مورد نظر شوتز و گیدنز بکار میرود‬
‫نکته ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که داده های دسته اول هس تند ک ه م ورد دس تکاری آم اری‬
‫بوسیله خود پژوهشگر قرار میگرند و داده های دست دوم و سوم یقینا قبال مورد دستکاری قرار گرفته اند‪.‬‬
‫منابع داده ها‬ ‫‪‬‬
‫صرفنظر از اینکه داده ها دست اول هستند یا دوم و سوم‪ ،‬آنها از چهار محیط مختلف بدست می آیند‪ :‬محیط‬
‫اجتماعی طبیعی‪ -‬محیط نیمه طبیعی‪ -‬محیط تصنعی و محصوالت‪ -‬مصنوعات اجتماعی‬
‫محیطهای اجتماعی طبیعی‬ ‫‪‬‬
‫پژوهشی که در یک محیط اجتماعی ط بیعی اج را میش ود مس تلزم آن اس ت ک ه پژوهش گر وارد بخش ی از‬
‫فعالیتهای اجتماعی شود و به مطالعه مردمی بپردازد که مشغول زندگی روزانه هستند‪.‬‬
‫محیطهای اجتماعی طبیعی شامل سه سطح تحلیل اصلی هستند‪:‬‬
‫‪ ‬پدیده های اجتماعی خرد‪ :‬این پدیده ها شامل موارد زیر میباشند‪:‬‬
‫‪ -‬در وهله اول شامل افراد در محیط طبیعی روزمره هستند‬
‫‪ -‬شامل واحدهای اجتماعی اساسی همچون اجتماعات دو نفره و گروههای اولیه کوچ ک میش وند ک ه‬
‫ویژگیهای این گروهها عبارتند از‪ :‬روابط اجتماعی در این گروهها بر اساس تعامل چهره به چه ره‬
‫مشخص میشود‪ -‬ویژگی دیگر این گروهها پیوستگی و تداوم آنهاست؛‌ آنه ا دارای ت اریخ و معم وال‬
‫عضویت دائمی هستند و الگوها و ساختارها و نهادهایی را ایجاد و بازتولید میکنند‬
‫‪ -‬نوع دیگری از پدیده های اجتماعی خرد‪ ،‬رویدادها یا ماجراهای اجتماعی هستند‪ :‬یعنی آن دس ته از‬
‫تعامل های اجتماعی که محدودیت زمانی و مکانی دارند مانند ازدحام و گردهماییهای اجتماعی‬
‫‪ ‬پدیده های اجتماعی میانه‪ :‬این پدیده ها شامل موارد زیر میشوند‪:‬‬
‫‪ -‬سازمانها‪ :‬گروههای اجتماعی بزرگ و نسبتا بادوامی هستند که ب رای دس تیابی ب ه اه دافی تاس یس‬
‫شده اند‬
‫‪ -‬اجتماعات‪ :‬به دامنه متنوعی از پدیده های اجتم اعی اطالق میش ود‪ .‬این مفه وم کاربرده ای زی ادی‬
‫دارد مثال به اجتماعات محلی‪ ،‬قومی‪ ،‬منطقه ای و جهانی اطالق میشود‪ .‬در این ج ا مفه وم اجتم اع‬

‫‪22‬‬
‫برای اشاره به صور بازتر و سس تتر س ازمان اجتم اعی بک ار م یرود ک ه مک ان مش ترک و من افع‬
‫مشترک خصوصیات تعیین کننده آن هستند‬
‫‪ -‬جماعات‪ :‬مجموعه تقریبا بزرگی از مردم است ک ه در ی ک مک ان عم ومی دور هم گ رد می آین د‪.‬‬
‫معموال از چهار نوع جماعات سخن گفته میشود‪:‬‬
‫‪ ‬جماعت اتفاقی‪ :‬مجموعه ای از افراد هستند که بصورت اتفاقی دور هم جمع ش ده ان د‪ .‬معم وال‬
‫مجاورت فیزیکی عامل وحدت این گروه است‬
‫‪ ‬جماعت قراردادی‪ :‬اعضای جماعت قراردادی با هدف معینی گرد هم می آین د مثال ب رای ی ک‬
‫سخنرانی یا کنسرت‬
‫‪ ‬جماعت نمایشی‪ :‬اعضای جماعت نمایشی برای تعلق و عضویت در خود جماعت گ رد هم می‬
‫آیند مثال برای یک جشن‬
‫‪ ‬جماعت فعال‪ :‬اعضایاین جماعت درگیر رفتار کاملی مثل اعتراض یا آشوب میشود‬
‫‪ -‬نهضت های اجتماعی‪ :‬تالشهایی جمعی برای تعقیب منافع مشترک و نیل به اهداف مشترک هس تند‬
‫که خارج از حیطه نهادهای مستقر قرار دارند‪ .‬چهار نوع نهضت را معرفی کرده اند‪:‬‬
‫دگرگون ساز‪ :‬درصدد تغییرات عمده و خشن اند مانند نهضتهای انقالبی و رادیکال دینی‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬اصالحی‪ :‬میکوشند تا برخی از جنبه های نظام اجتماعی را تغییر دهند مانند نهضتهای ع دالت‬
‫اجتماعی‬
‫‪ ‬نجات بخش‪ :‬میکوشند تا مردم را از زندگی فاسد نجات دهند مانند بسیاری از نهضتهای دینی‬
‫‪ ‬بدیل ساز‪ :‬میکوشند جنبه ای از زندگی فرد را تغییر دهند مانند دائم الخمرهای ناشناس‬
‫‪ ‬پدیده های اجتماعی کالن‪ :‬این پدیده ها هستارهای اجتماعی بسیار انتزاعی و یا بسیار بزرگتر از پدی ده‬
‫هایی هستند که ذکر شد‪ .‬نهادهای اجتماعی یا ساختارهای اجتماعی مثالهایی از این پدیده ها هستند‪.‬‬
‫‪ ‬محیطهای نیمه طبیعی‬
‫جایی که مردم درگیر فعالیتهای مورد عالقه پژوهشگر نیستند‪ .‬در اینجا از اف راد خواس ته میش ود در م ورد‬
‫فعالیتهایی که در محیطهای طبیعی انجام میدهند صحبت کنن د‪ .‬م واردی ک ه در این محیطه ا م ورد مطالع ه‬
‫قرار میگیرند عبارتند از‪:‬‬
‫‪ ‬ویژگیهای افراد‪ :‬در این نوع مطالعات سه نوع داده جمع آوری میشود که عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -‬ویژگیه ای جمعیت ش ناختی‪ :‬بخش مهمی از داده ه ایی هس تند ک ه در سرش ماری ه ا و پیمایش های‬
‫اجتماعی جمع آوری میشوند مانند سن‪ ،‬جنس‪ ،‬درآمد و ‪...‬‬
‫‪ -‬جهتگیریها افراد در برابر جهان‪ :‬یعنی دریافتها‪ ،‬شناختها‪ ،‬نگرشها‪ ،‬عقاید و ارزشهای آنان‬
‫‪ -‬رفت ار گ زارش ش ده‪ :‬یع نی پرس ش درب اره رفت ار اف راد‪ .‬این پرس ش ی ا ب ه رفت ار ف رد مرب وط‬
‫میشود( مانند تعداد تلفن زدنهای فرد در طول روز) و یا به رفتار دیگران(مانند تعداد اشخاصی ک ه‬
‫در طول روز به فرد زنگ زدن)‬
‫‪ ‬افراد به مثابه مطلع یا نماینده‪ :‬افراد را میتوان به مثابه اشخاص معین یا به مثابه نماینده نوع معینی از‬
‫کنشگران اجتم اعی و ی ا ب ه مثاب ه اف راد مطلعی ک ه میتوانن د نگرش ها‪ ،‬ارزش ها‪ ،‬هنجاره ا‪ ،‬فعالیته ای‬
‫اجتماعی و انگیزشهای کنشگران را گزارش کنند مورد مطالعه قرار داد‬
‫‪ ‬افراد به مثابه موضوع مطالعات موردی‪ :‬میتوان تصورات یک فرد را از جهان اجتماعی مطالعه ک رد‬
‫و از آن برای گزارش تجربه اجتماعی وی بهره گرفت یعنی تعامل وی با مردم‬
‫‪ ‬محیطهای مصنوعی‬

‫‪23‬‬
‫بعضی از پژوهشهای اجتماعی مردم را در شرایط آزمایشی یا شبیه س ازی ش ده ق رار میده د ت ا ش کلی از‬
‫رفتار اجتماعی را در یک محیط کنترل شده مطالعه کنند‪ .‬شکل کالسیک چنین محیطهایی آزمایشگاه اس ت؛‬
‫پژوهشهای شبیه سازی و بازی ها جزو همین دسته اند‪ .‬که در زیر به شرح آنها میپردازیم‬
‫آزمایش‬ ‫‪‬‬
‫مقصود از آزمایش ساده این است که آیا متغیر آزمایشی موجب معلول معینی میشود یا ن ه‪ .‬در آزم ایش‬
‫دو گروه کنترل و آزمایش دارم که تاثیر متغیر آزمایش را میخواهیم بر گروه آزمایشی مشخص کنیم‬
‫عواملی که اعتبار درونی آزمایش را به خطر میاندازند عبارتند از‪:‬‬
‫اریب ناشی از انتخاب‪ :‬در صورت تصادفی نبودن انتخاب امکان دارد که گروههای مورد آزمایش‬ ‫‪-‬‬
‫هم ارز نباشند‬
‫تاریخ‪ :‬رویدادهای خاصی در ط ول آزم ایش رخ میدهن د ک ه ممکن اس ت ب ر متغ یر آزمایش ی اث ر‬ ‫‪-‬‬
‫بگذارند‪.‬‬
‫رشد و تغییر‪ :‬در صورت طوالنی شدن آزمایش ممکن است تغیرات زیست ش ناختی‪،‬روانش ناختی‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫عاطفی و‪ ...‬روی دهد‬
‫آزمون‪ :‬اثرات گرفتن یک آزمون بر امتیازهای آزمون دوم‬ ‫‪-‬‬
‫ابزار سازی‪ :‬تغییرات نحوه کاربرد یک ابزار اندازه گ یری ب ا تغی یر مش اهده گ ران ی ا امتیازه ای‬ ‫‪-‬‬
‫مورد استفاده‬
‫رگرسیون آماری‪ :‬اینکه آزمایش شوندگانی که در پیش آزمون نمرات بسیار باال یا پایینی گرفته ان د‬ ‫‪-‬‬
‫به دریافت نمرات متعادلتر گرایش پیدا کنند‬
‫گزینش‪ :‬مقایسه گروههای که با هم تفاوت دارند‬ ‫‪-‬‬
‫مرگ و میر‪ :‬آزمایش شوندگانی از مطالعه حذف میشوند‬ ‫‪-‬‬
‫تعامل گزینش‪ -‬تغییر‪ :‬گروهها بطور طبیعی به میزانهای متفاوتی بلوغ میابند‬ ‫‪-‬‬
‫اشاعه آزم ایش‪ :‬آزم ایش ش وندگان گروهه ای مختل ف ممکن اس ت ب ا هم دیگر گفت و گ و کنن د و‬ ‫‪-‬‬
‫درباره آزمایش چیزهایی یاد بگیرند‬
‫رفتار جبرانی‪ :‬وقتی که یک گروه چیزی دریافت کند که در مقایسه با گ روه دیگ ر ارزش بیش تری‬ ‫‪-‬‬
‫داشته باشد در نتیجه ممکن است این گروه بخواهد کمبود را جبران کند‬
‫چشمداشت از آزمایشگر‪ :‬ارتباط ناخواسته آزمایشگر با آزم ایش ش وندگان ممکن اس ت س رنخهایی‬ ‫‪-‬‬
‫در مورد نیات آزمایشگر بدست دهد‪.‬‬
‫شبیه سازیها و بازیها‬ ‫‪‬‬
‫زندگی اجتماعی به دالیلی چند شبیه سازی شده است که شاید عمومی ترین آنه ا مقاص د آموزش ی باش د‪ .‬آن‬
‫دسته از فرایندهای اجتماعی که مستقیما در دسترس نیستند یا چنان مقیاس وس یعی دارن د ک ه مس تقیما قاب ل‬
‫مشاهده نیستند میتوانند به مدلهای شبیه سازی شده تبدیل شوند‪ .‬استفاده از شبیه سازی به مثابه روشی ب رای‬
‫کندوکاو درباره پدیده های اجتماعی در سالهای اخیر و بواسطه پیش رفت ک امپیوتر و تکنول وژی رایج ش ده‬
‫است‬
‫از بازیها میتوان برای مدلسازی جنبه هایی از زندگی اجتماعی بر اساس مجموعه ای از قواعد استفاده کرد‬
‫بازیها نوعی آزمایش در محیط تصنعی هستند اما تفاوت انها باازمایش دراین است که انها میکوش ند ب رخی‬
‫اوضاع راتقلید کنند‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫محصوالت اجتماعی‬ ‫‪‬‬
‫محصوالت اجتماعی شامل نشانه های فعالیت اجتماعی اند که از کنشگران به جامانده اند‪ .‬این نوع محیط‬
‫اجتماعی به گذشته تعلق دارد و شامل بررسی عالئم یا نشانه های به جا مانده از افراد یا گروههاست‪.‬‬
‫گستره وسیعی از داده هایی که مستقیما از مردم گرفته نمیشوند‪.‬آنها نشانه ها یا محصوالتی هستند که افراد‬
‫و گروهها‪،‬مستقیم یا غیر مستقیم‪،‬در نتیجه فعالیتهایشان در محیط طبیعی از خود به جا گذاشته اند‪.‬‬
‫یک دو راهی‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫دو راهی که پیش پای پژوهشگر است مفروضاتی که درباره شان هستی شناختی ان پدیده ها به عم ل میای د‬
‫و به دو صورت است‪ :‬یکی اینکه پدیده را بر حسب مفاهیم فنی وایده های نظری دیدگاه معین در یک رشته‬
‫تعریف کند و دیگری اینکه برساخته های کنشگران اجتماعی از واقعیت را دست کم به عنوان نقطه ش روع‬
‫کاوش خود بپذیرد؛ هستارهای اجتماعی انتزاعی تر مثل نهادها بر ساخته های جامعه شناختی اند ولی انچه‬
‫محصول برداشت کنشگران اجتماعی باشد بر ساخته اجتماعی است‪ .‬برس اخته ه ا ان د ک ه ب اعث می ش وند‬
‫پژوهشگران استراتژیهای متفاوت برگزینند‬
‫انتخاب داده ها‬ ‫‪‬‬
‫جمعیت ها و نمونه ها‬ ‫‪‬‬
‫در این جا الزم است بعضی از مفاهیم همچون جمعیت‪ ،‬نمون ه‪ ،‬سرش ماری‪ ،‬نمون ه گ یری احتم الی و غ یر‬
‫احتمالی و نسبت نمونه گیری بصورت خالصه تعریف شوند‪:‬‬
‫جمعیت‪ :‬انبوهه ای از همه مواردی است که با مجموعه معیارهای مشخصی تطبیق می کنند‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫عناصر جمعیت اعضا و واحدهای یگانه ای از جمعیت اند؛ آنها میتوانند چیزهایی مثل مردم‪،‬‬
‫کنشهای اجتماعی‪ ،‬رویدادها‪ ،‬اماکن و‪ ...‬باشند‪.‬‬
‫سرشماری‪ :‬عبارت از شمارش همه عناصر جمعیت وبرای توصیف ویژگی های جمعیت بکار می‬ ‫‪-‬‬
‫رود‬
‫نمونه‪ :‬یک نمونه گزیده ای از عناصر( اعضا یا واحدهای) جمعیت است؛ نمونه برای دستیابی به‬ ‫‪-‬‬
‫احکامی درباره کل جمعیت بکار میرود‪ .‬نمونه آرمانی نمونه ای است که بازنمود کلی از جمعیت‬
‫بدست میدهد و خصوصیات مهم جمعیت با نسبتهای مشابه در نمونه نیز وجود دارد‪.‬‬
‫نمونه گیری احتمالی‪ :‬در نمونه گیری احتمالی هریک از عناصر جمعیت شانس برابر برای‬ ‫‪-‬‬
‫انتخاب شدن دارند‬
‫نمونه گیری غیر احتمالی‪ :‬هریک از عناصر جمعیت دارای شانس برابر برای انتخاب شدن نیستند‬ ‫‪-‬‬
‫نسبت نمونه گیری‪ :‬به نسبت بین حجم نمونه و حجم جمعیت گفته میشود‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫روشهای نمونه گیری‬ ‫‪‬‬
‫عوامل اصلی تعیین کننده در انتخاب یکی از روشهای نمونه گیری عبارتند از‪ :‬ماهیت پژوهش‪ ،‬در‬
‫دسترس بودن اطالعات و هزینه ها‬
‫روشهای نمونه گیری را بر اساس دو معیار طبقه بندی میکنند‪ :‬نمونه گیری احتمالی در برابر غیر احتمالی‬
‫و نمونه گیری تک مرحله ای در برابر چند مرحله ای‬
‫نمونه گیری احتمالی تک مرحله ای‪ :‬شامل روشهای نمونه گیری زیر میشود‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪25‬‬
‫نمونه گیری تصادفی ساده‪ :‬شامل فرایندی از انتخ اب اس ت ک ه ب ه ه ر نومن ه ممکن ب ا حجم معین‬ ‫‪‬‬
‫شانس انتخاب مساوی میدهد‪ .‬مزیت ان این است که امکان استفاده از نظری ه احتم ال را ف راهم می‬
‫کند‪ .‬سایر روشهای نمون ه گ یری احتم الی احتم اال ان واع متف اوتی از ج رح و تع دیل نمون ه گ یری‬
‫تصادفی ساده محسوب میشوند‪ .‬نمونه گیری تصادفی ساده مس تلزم آن اس ت ک ه ت ک ت ک عناص ر‬
‫جمعیت شناسایی‪ ،‬و شماره گذاری شده باشند‪.‬‬
‫نمونه گیری سیستماتیک ‪:‬لزومی به شماره گذاری کل عناصر نیس ت ‪.‬ب ا ی ک نس بت نمون ه گ یری‬ ‫‪‬‬
‫حجم نمونه مطلوب را به دست می اورد این روش خیلی سهل است ولی اگر حجم زی ر بخش ه ای‬
‫فهرست با الگوی منظمی در این فهرست متناظر باشد انگاه این روش می تواند نمونه ای به غ ایت‬
‫اریب ایجاد کند‪ .‬اما دو راه برای پیش گیری از این اریب وج ود دارد‪ :‬یکی اینک ه انتخ اب تص ادفی‬
‫بیش از یک بار بعمل آید و دیگری اینکه حجم بخش ها را دو ی ا س ه براب ر ک نیم و س پس دو ی ا س ه‬
‫انتخاب تصادفی در داخل هر بخش بعمل آوریم‪.‬‬
‫نمونه گیری طبقه ای‪ :‬این روش نمونه گیری به دو منظور اص لی بک ار م یرود‪ :‬اوال اینک ه مقول ه‬ ‫‪‬‬
‫های خاصی از جمعیت در نمونه حض ور دارن د ان هم ب ا هم ان نس بتی ک ه درجمعیت وج ود دارد‬
‫ونیز دومین کاربرد اصلی ان حصول اطمینان ازاین است که از همه مقوله ه ا ی تحت مطالع ه ب ه‬
‫تعداد کافی در نمونه حضور دارند‪ .‬ایراد اصلی ان است ک ه ه ر گون ه نقص ب از نم ایی ی ا مع رف‬
‫بودن در نمونه اولیه درنمونه باز سازی شده بزرگ تر جل وه می کن د ب ه خص وص در م واردی ک ه‬
‫ضرایب بزرگ استفاده می شود‬
‫نمونه گیری خوشه ای‪ :‬یکی از صور آن تحت عنوان نمونه گیری منطقه ای شناخته میشود‪ .‬خوشه‬ ‫‪‬‬
‫واحدی است که حاوی جمعی از عناصر جمعیت است‪ .‬نمونه گیری خوشه ای در هر انتخ اب بیش‬
‫از عنصر جمعیتی را انتخاب میکند‪ .‬نمونه گیری خوش ه ای معم وال هنگ امی م ورد اس تفاده ق رار‬
‫میگیرد که فهرست ک ردن هم ه عناص ر جمعیت غ یرممکن باش د‪ .‬این م زیت را ن یز داراس ت ک ه‬
‫هزینه گردآوری داده ها را کاهش میدهد‪.‬‬

‫در این جا الزم است به مفهوم نرخ پاسخ توجه ک نیم ک ه عب ارت اس ت از اینک ه در نه ایت‪ ،‬س ودمندی ه ر‬
‫طرح نمونه گیری بر این اساس تعیین خواهد شد که ت ا چ ه ح د هم ه واح دهای نمون ه گ یری تحت مطالع ه‬
‫مشمول مطالعه شده اند‪ .‬بسیار مهم است تا همه تالش خود را به عمل آوریم تا به نرخ پاسخ هرچه ب االتری‬
‫دست یابیم‪ .‬معضل پاسخ پایین بیم نامعرف بودن را پدید می آورد‪ ..‬وقتی انتظار داشته باشیم که ن رخ پاس خ‬
‫خیلی پایین باشد بهتر است از نمونه سهمیه ای غیر احتم الی اس تفاده ک نیم چ ون این نمون ه ب ه م ا اطمین ان‬
‫میدهد که توزیع نمونه شبیه توزیع های جمعیت است اگرچه معرف بودن آن را تضمین نمیکند‪.‬‬

‫نمونه گیری چند مرحله ای‬ ‫‪‬‬

‫نمونه گیری چندمرحله ای عموما در پیمایشهایی که روی اعضای خانوارها انجام میگیرن د بک ار می رود‪.‬‬
‫این روش نمونه گیری شامل مراحل مختلفی است‪ .‬در نمونه گ یری چن د مرحل ه ای در مرحل ه اول و ش اید‬
‫در یکی از مراحل از نمونه گیری خوشه ای استفاده شود‪ .‬در هر مرحله این ط رح نمون ه گ یری خطاه ای‬
‫نمونه گیری وارد کار میشوند برای جبران این نقیصه میتوان از نمونه ای بزرگتر از حداقل نمونه مطل وب‬
‫استفاده کرد‪.‬‬
‫‪26‬‬
 ‫نمونه گیری غیر احتمالی تک مرحلهای‬ ‫‪‬‬
‫از نمون ه گ یری غ یر احتم الی در ج ایی اس تفاده میک نیم ک ه نمیت وان ب ه درس تی اعض ای ی ک جمعیت را‬
‫شناسایی کرد تا نمونه ای از آن گرفته شود‪ .‬نمونه گیری احتمالی تک مرحله بر چند نوع است ک ه عبارتن د‬
‫از‪:‬‬
‫‪ ‬نمونه گیری اتفاقی (سهل و ساده)‪ :‬افراطیترین و نامطلوب ترین شکل نمونه گیری غ یر احتم الی‬
‫است‪ .‬و زمانی مورد استفاده ق رار میگیرن د ک ه پژوهش گر مجب ور اس ت از آن ب ه عن وان آخ رین‬
‫دستاویز استفاده کند‪.‬این روش نمونه گیری به نمونه ه ای ن امعرف می انجام د‪.‬ب ا این روش نمون ه‬
‫گیری نه میتوان جمعیت را به درستی تعریف کرد و نه میتوان به اعضای آن شانس مس اوی ب رای‬
‫انتخاب شدن داد‪ .‬مثالی از این نمونه گیری‪ ،‬مصاحبه های اتف اقی ب ا اف راد در خیاب ان اس ت‪ .‬نت ایج‬
‫مطالعه ای که با این روش نمونه گیری بدست میآیند نیازمند جرح و تعدیلهای پ ر ط ول و تفص یلی‬
‫هستند‪.‬‬
‫‪ ‬نمونه گیری سهمیه ای‪ :‬این نمونه گیری پیش رفته ت ر و مطلوب تر از نمون ه گ یری اتف اقی اس ت و‬
‫هنگامی به کار می رودک ه شناس ایی اعض ای ی ک جمعیت غ یرممکن‪ ،‬دش وار ی ا پرهزین ه باش د‪.‬‬
‫مزایای این نمونه گیری عبارتند از‪ :‬اقتصادی بودن‪ ،‬سهولت اجرا و سرعت اجرا در می دان‪ ،‬و این‬
‫روش می تواند نمونه ای به دست دهد که توزی ع وی ژگی ه ای مهم آن مش ابه توزی ع وی ژگی ه ای‬
‫جمعیت باشد‪.‬‬
‫‪ ‬نمونه گیری تعمدی یا قضاوتی؛ استفاده از این روش نمونه گیری چندین ک اربرد دارد ک ه عبارتن د‬
‫از‪:‬‬
‫در وضعیت هایی که شناسایی یک جمعیت خ اص غ یرممکن ی ا بس یار پرهزین ه اس ت( وق تی فهرس تی از‬ ‫‪-‬‬
‫عناصر جمعیت در دسترس نیست‪ ).‬مثال مطالعه معتادان‬
‫انتخاب مواردی از یک نوع خاص( مثال در مطالعه رفتار سازمانی میت وانیم م وارد مع دودی از س ازمانها‬ ‫‪-‬‬
‫را تحت مطالعه قرار دهیم‪.‬‬
‫انتخاب انواع گوناگونی از موارد برای کندوکاو ژرف( مثال برای مطالعه خ انواده ه ای مس ئله دار میت وان‬ ‫‪-‬‬
‫از متخصصان سازمانهای رفاه اجتماعی بهره گرفت)‪.‬‬
‫‪ ‬نمونه گیری انباش\\تی‪ :‬این نمون ه گ یری تحت عن اوینی همچ ون نمون ه گ یری ش بکه ای‪ ،‬مراجع ه‬
‫زنجیری‪ ،‬نمونه گیری از نام آشنایان و نمونه گیری گلول ه ب رفی ش ناخته میش ود‪ .‬این روش نمون ه‬
‫گیری دو کاربرد دارد‪:‬‬
‫در جمعیت هایی که شناسایی آنها شوار است‪ .‬مانند معتادان تزریقی‬ ‫‪-‬‬
‫برای یافتن شبکه های اجتماعی طبیعی‪ ،‬مثل شبکه های دوستی‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ‬نمونه گیری تئوریک‪ :‬این روش نمونه گیری روش رایج در پژوهشهای کیفی است و عبارت است‬
‫از‪ :‬فرایند گردآوری داده ها برای خلق نظریه به ط وری ک ه تحلیلگ ر ب ه ط ور پیوس ته داده ه ای‬
‫خود را جمع آوری‪ ،‬کدگذاری و تحلی ل می کن د و تص میم می گ یرد در ه ر مرحل ه بع دی چ ه داده‬
‫هایی جمع کند و کجا آنها را بیابد تا نظریه خود را همراه با پدی د آم دنش بپروران د‪ .‬اولین م ورد ی ا‬
‫موارد طبق مقاصد نظری انتخ اب میش وند و بع د م واردی اض افه میش وند ت ا رش د و نم و نظری ه‬
‫نوظهور را تسهیل کنند نکته مهم در این روش نمونه گیری آن است ک ه دیگ ر هیچ مناس بتی ن دارد‬
‫بحث نمایایی و معرف بودن پیش کشیده شود‪.‬‬
‫‪ ‬درستی‪ ،‬دقت و اریب‪ :‬در اینجا الزم است چند مفهوم در نمونه گ یری را ب ه اختص ار توض یح‬
‫دهیم‪:‬‬

‫‪27‬‬
‫پارامتر جمعیتی‪ :‬مقدار واقعی ویژگی معینی مثل میانگین سنی است که از جمعیت آماری به دس ت‬ ‫‪-‬‬
‫می آید‪.‬‬
‫آماره نمونه ای‪ :‬مقدار همین ویژگی است که از نمونه به دست می آید‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫مفهوم درستی نشانگر این است که یک نمونه خاص تا چه ح د می توان د پ ارامتر حقیقی جامع ه را‬ ‫‪-‬‬
‫برآورد کند‪.‬‬
‫خطای نمون ه گ یری‪ :‬انح راف آم اره ی نمون ه ای از پ ارامتر جمعیت اس ت ک ه ه ر ق در ک ه این‬ ‫‪-‬‬
‫انحراف بیشتر باشد‪ ،‬آماره نمونه ای نادرست تر خواهد بود‪.‬‬
‫اریب نمونه گیری‪ :‬به خطاهای سیستماتیک روش نمونه گیری معینی اطالق می شود‬ ‫‪-‬‬
‫در انتخاب روش نمونه گیری باید به دو نکته مهم توجه کرد‪ :‬یکی اریب محتم ل این روش چگون ه اس ت و‬
‫دیگری اینکه درستی ممکن برآوردهای آن از پارامترهای جمعیتی چقدر است‬
‫نمونه گیری و آزمونهای معنا داری‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫آزمون های آماری فقط هنگامی مناسبت می یابند که از نمونه گیری احتمالی استفاده شده باشد‪ ،‬و نرخ‬
‫پاسخ بسیار باالیی داشته باشد‪.‬آزمون های آماری را فقط باید روی آماره های نمونه ای به کار برد‪.‬‬
‫‪ ‬حجم نمونه‬
‫‪ ‬حجم نمونه های احتمالی‬
‫عوامل مهم در تصمیم گیری برای تعیین حجم نمونه احتمالی‪:‬‬
‫درجه درستی الزم( پیامدهای اشتباه در ب راورد پارامتره ای جمعی تی)‪ :‬در جمعیت ه ای کوچ ک‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫در محاسبه حجم نمونه باید دقت به خرج داد؛ چون اف زایش ان دک در حجم می توان د اف زایش قاب ل‬
‫توجهی در دقت به بار آورد یابرعکس‪ .‬برای تعیین حجم نمونه حجم مطلق یک نمونه مهم است ن ه‬
‫نسبت آن به حجم جمعیت‪.‬‬
‫میزان تغییرپذیری ویژگی های کلیدی مورد مطالعه( پراکندگی جمعیت)‪ :‬پارامترهای ی ک جمعیت‬ ‫‪-‬‬
‫همگن و یک دست را می توان با نمونه های بسیار کوچکتری از آنچه برای جمعیت ه ای پراکن ده‬
‫الزم است ‪ ،‬براورد کرد‪.‬‬
‫سطوح سنجش مورد استفاده‪ :‬هرقدر سطح سنجش باالتر یا دقیق تر باشد به نمونه گوچک تری نی از‬ ‫‪-‬‬
‫داریم و برعکس‪ .‬سنجه های فاص له ای و نس بی نمون ه ه ای کوچک تر از س نجه ه ای اس می الزم‬
‫دارند‪.‬‬
‫میزان مورد تحلیل قرار گرفتن زیرگروه های نمونه‪ :‬اگر بخواهیم روی زیرنمونه ه ا تحلی ل ه ایی‬ ‫‪-‬‬
‫انجام دهیم‪ ،‬آن گاه باید نمونه کل به قدر کافی بزرگ باشد تا امکان چنین تحلیلی فراهم آید‪.‬‬
‫حجم نمونه های غیر احتمالی‪ :‬در نمونه گیری غیر احتمالی نمیت وان از پیش تع یین ک رد ک ه حجم‬ ‫‪‬‬
‫نمونه چه باید باشد‪.‬‬
‫مطالعات موردی‬ ‫‪‬‬
‫مطالعه یک مورد فرصتی را برای پژوهشگر بوجود می آورد تا یک جنبه از یک مس ئله را بط ور عمی ق‬
‫در یک محدوده زمانی مطالعه کند‪.‬مطالع ه م وردی ب ا مقاص د گون اگونی بک ار ب رده میش ود‪ :‬از جمل ه در‬
‫پژوهشهای اکتشافی‪ ،‬توصیفی و تبیینی‪ .‬مطالع ه م وردی ب ه معن ای ک اربرد فن ی ا فن ون مشخص ی نیس ت‪.‬‬
‫مطالعه موردی روشی برای سازماندهی داده ای اجتماعی به قسمی است که منش یگانه موضوع اجتم اعی‬

‫‪28‬‬
‫مورد مطالعه حفظ شود‪ .‬به بیان دیگر رهیافتی است که به هر واحد اجتماعی به عنوان ی ک ک ل می نگ رد‬
‫که در این رهیافت تکوین و تحول آن واحد نیز م ورد توج ه اس ت‪ .‬این واح د می توان د ی ک ش خص‪ ،‬ی ک‬
‫خانواده یا مجموعه فرایندها یا حتی یک فرهن گ باش د‪ .‬این مطالع ه در تقاب ل ب ا پیم ایش ق رار دارد؛ زی را‬
‫افراد را به عنوان یک واحداجتماعی مل در نظ ر می گ یرد ن ه ب ه عن وان مجموع ه ای از خصوص یات ی ا‬
‫متغیرها‪.‬‬
‫انتقادات از مطالعات موردی‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫امکان سستی پژوهش و اریب بودن یافته ها‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫مطالعات موردی قابلیت تعمیم ندارد‪ .‬این موضع دارای دو جنبه اس ت‪ :‬یکی اینک ه امک ان تعمیم از‬ ‫‪-‬‬
‫روی یک مورد وجود ندارد و دیگری اینکه اگر از چند مورد برای این منظور استفاده کنیم مقایسه‬
‫پذیری آنها در عمل امکانپذیر نیست‪.‬‬
‫مطالعات موردی بسیار طول می کشند و حجم غیر قابل کنترلی از داده ها ایجاد می کند‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫کاربرده\\ای مطالع\\ات م\\وردی‪ :‬از نظ ر گل وکمن مطالع ات م وردی س ه ک اربرد اص لی دارن د ک ه‬ ‫‪‬‬
‫عبارتند از‪:‬‬
‫تصویرسازی های مقتض ی‪ :‬توص یفی از ی ک رویدادن د ک ه در آن ی ک اص ل کلی دس ت ان درکار‬ ‫‪-‬‬
‫است‪.‬‬
‫وضعیت های اجتماعی‪ :‬شامل مجموعه پیچیده تری از رویدادهای به هم پیوسته اس ت ک ه در دوره‬ ‫‪-‬‬
‫زمانی محدودی رخ می دهند و برمالکننده عملکرد اصول عام سازمان اجتماعی هستند‪.‬‬
‫مطالع ات م وردی گس ترده‪ :‬روی دادهای مت والی را در ط ول دروره زم انی گس ترده ای تعقیب می‬ ‫‪-‬‬
‫کنند‪.‬‬
‫اکستاین کاربرد مطالعات موردی را در ساختن و پرداختن نظریه مدنظر قرار میدهد که عبارتند از‪:‬‬
‫مطالعات تفریدی‪ -‬منظومه ای‪ :‬از توصیف ب رای ف راهم آوردن فهم اس تفاده میکنن د‪ .‬واژه منظوم ه‬ ‫‪-‬‬
‫ای نشانگر شکل کلی واحد مورد کاوش است و واژه تفریدی اجازه میدهد که وقایع درب اره خ ود و‬
‫یا درباره تفسیر شهودی سخن بگویند‪.‬‬
‫مطالعات تطبیقی‪ -‬نظری‪ :‬این مطالعات مستلزم آن هستند که هر مورد در متن نظریه ای مستقر ی ا‬ ‫‪-‬‬
‫دست کم موقتی نگریسته شوند‪.‬‬
‫مطالعات موردی گشت و کشفی‪ :‬عمدتا برای برانگیختن تفکر نظ ری بک ار میرون د‪ .‬این مطالع ات‬ ‫‪-‬‬
‫بصورت یک رشته اقدامات تسهیل کننده ساختن و پرداختن نظریه انجام میگیرند‪.‬‬
‫موارد عقل پ ذیر‪ :‬این مطالع ات در حدفاص ل بین پروران دن نظری ه و آزم ون آن ق رار دارن د‪ .‬این‬ ‫‪-‬‬
‫مطالعات میکوشند تا معلوم کنند که برساخته نظری اصوال ارزش توجه و بررسی را دارد‬
‫مطالعه موارد حساس‪ :‬این مطالعات برای چالش با یک نظریه موجود طراحی میشوند‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫تعمیم و نظریه پردازی بر پایه مطالعات موردی‬ ‫‪‬‬
‫اکستاین پنج نقش مرتبط با نظریه را که هر کدام ب ه یکی از پنج ک اربرد مطالع ات م وردی مرب وط هس تند‬
‫مشخص ساخته است ‪:‬‬
‫مطالعات تفریدی‪ -‬منظومه ای‪ :‬فهم‬ ‫‪.1‬‬
‫تطبیقی‪ -‬نظری‪ :‬مرتبط با نظریه‬ ‫‪.2‬‬
‫گشت و کشفی‪ :‬ساختن نظریه‬ ‫‪.3‬‬

‫‪29‬‬
 ‫موارد عقل پذیر‪ :‬کشف امکانات نظری‬ ‫‪.4‬‬
‫موارد حساس‪ :‬آزمون نظریه‬ ‫‪.5‬‬
‫در خص وص تعمیم پ ذیری مطالع ات م وردی ن ه اس تنباط آم اری بلک ه اس تنباط منطقی مناس ب اس ت‪ .‬در‬
‫مطالعات موردی هرگز به استنباط آماری اعتنا نمی شود؛ استنباط آماری برای مطالع ات پیمایش ی مناس ب‬
‫است‪.‬‬
‫استنباط منطقی‪ :‬فرایندی که طی آن تحلیلگر نت ایجی را درب اره پیون د اساس ی می ان دو ی ا چن د وی ژگی ب ر‬
‫اساس طرح تبیینی سیستماتیکی – یا مجموعه ای از گزاره های نظری ‪ -‬می گیرد‪.‬‬
‫یین نیز در همین راستا دو نوع تعمیم را متمایز می کن د‪ :‬تعمیم تحلیلی و تعمیم آم اری‪ .‬تعمیم آم اری ب رای‬
‫مطالعات پیمایش ی مناس ب اس ت و تعمیم تحلیلی ب رای مطالع ات م وردی‪ .‬منظ ور ازتعمیم تحلیلی‪ ،‬روش ی‬
‫است ک ه در آن نظری ه از پیش پرداخت ه ای ب ه عن وان الگ ویی ب ه ک ار می رود ک ه نت ایج تج ربی مطالع ه‬
‫موردی با آن مقایسه می شود‪ (.‬اگر دو یا چند" مورد" موید نظریه واح دی باش ند می ت وان ادع ا ک رد ک ه‬
‫تکرار رخ داده است‪) .‬‬

‫فصل هفتم‪ :‬روشهای پاسخگویی به پرسشهای پژوهش‬

‫زمانبندی و گردآوری داده ها‬ ‫‪‬‬
‫دی واس از شش صورت مبدل (شیوه های زمانبندی گردآوری داده ها) بحث می کند‪:‬‬
‫طرح پانلی‪ :‬فقط از یک گروه آزمایشی استفاده می کند که پیش از مداخله و پس از آن اندازه گیری‬ ‫‪-‬‬
‫می شود‪.‬‬
‫طرح شبیه – پانلی‪ :‬مداخله ای را در ی ک جمعیت اعم ال می کن د ام ا پیش از آن از ی ک نمون ه و‬ ‫‪-‬‬
‫پس از آن از نمونه دیگری استفاده می کند‪.‬‬
‫طرح پانلی پس نگر‪ :‬سنجشی در زمان حال اجرا می شود و از گروه خواسته می شود م وقعیت ی ا‬ ‫‪-‬‬
‫موض ع خ ود را در قب ال این متغ یر در زم ان گذش ته معی نی بخ اطر آورد‪ ،‬ب ا ف رض اثرگ ذاری‬
‫رویدادهایی در این بین‪.‬‬
‫طرح آزمایشی پس نگر‪ :‬گروه کنترل جورس ازی ش ده ای ک ه اث رات مداخل ه را تجرب ه نک رده ب ه‬ ‫‪-‬‬
‫طرح پانلی پس نگر افزوده می شود؛ و از هر دو خواسته می ش ود وض عیت قبلی خ ود را بخ اطر‬
‫آورند‪.‬‬
‫طرح مقطعی یا همبستگی‪ :‬دست کم دو گروه در زمان حاضر ان دازه گ یری و وض عیت ه ای آنه ا‬ ‫‪-‬‬
‫مقایسه می شوند‪ ،‬پیامدهای گذر زمان در اینجا حضور ندارند‪.‬‬
‫طرح مطالعه موردی تک‪ -‬دفعه‪ :‬فقط یک گروه در زمان حاضر سنجیده می شود‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫با توجه به زمان‪ ،‬سه گزینه اساسی پیش روی پژوهشگر است‪ .‬مطالعه ممکن است‪:‬‬
‫محدود به زمان حال باشد‪ -‬تک مقطعی؛ مطالع ات ت ک‪ -‬مقطعی ب رای برداش تن تص ویر ث ابتی از‬ ‫‪‬‬
‫جنبه ای از زندگی اجتماعی ط راحی می ش وند‪ .‬این ن وع مطالع ات مناس ب ح ال پ ژوهش درب اره‬

‫‪30‬‬
‫فرایندهای اجتماعی و تغییر اجتماعی نیس تند‪.‬چ ون این موض وعات مس تلزم گ ردآوری داده ه ا در‬
‫طول زمانند‪.‬‬
‫‪ ‬گستره زمانی معینی را دربربگیرد – طولی؛ مطالعات طولی شامل موارد زیر میشوند‪:‬‬
‫‪ ‬پیشین پسین‪ :‬فقط شامل دو مقطع زمانی هستند و شامل آزمایش ها و ارزشیابی ه ا می ش وند یع نی‬
‫هر وضعیتی که ش امل مداخل ه باش د ی ا تغی یر ب ه ب ار آورد‪.‬همچ نین این مطالع ه را میت وان ب رای‬
‫بررسی تغیراتی که بطور طبیعی رخ میدهند بکار گرفت‪.‬‬
‫‪ ‬تغییر در طول زمان‪ :‬ش امل چن دین مقط ع زم انی ی ا سلس له ای از مطالع ات ت ک مقطعی درب اره‬
‫جمعیت یا گروه واحد یا مشابهی می شود‪ .‬سه شکل از این مطالعات وجود دارد که همه آنها را می‬
‫توان مطالعات پیش نگر قلمداد کرد‪ ،‬چون در زمان حال آغاز می شوند و برای مراحل آتی ک ه در‬
‫آینده انجام می شوند برنامه ریزی می کنند‪:‬‬
‫‪ ‬پژوهش رشته های زمانی‪ :‬مثال ممکن است در مق اطع زم انی مختل ف مطالع ه ای روی مردم انی‬
‫انجام شود که در خیابان خاصی زندگی میکنند‪ ،‬وضعیت ثابت میمان د هرچن د ممکن اس ت س اکنان‬
‫این خیابان تغییراتی کنند‪.‬‬
‫‪ ‬مطالعه پانلی ‪ :‬شامل تماس های مستمر یا منظم ب ا اف راد ‪ ،‬گ روه ی ا س ازمان ث ابتی در ط ول ی ک‬
‫دوره زمانی است‪.‬‬
‫‪ ‬مطالعه پانلی تحلیل نسلی (مطالعه کوهورت)‪ :‬در آن مقوله ه ایی از م ردم و ن ه از اف راد ث ابت در‬
‫طول دوره زمانی مطالعه می شود‪.‬‬
‫‪ ‬مطالعات پس نگر‪ :‬زمان حال را مبدا کار قرار می دهند و در پی اطالعاتی درباره ت اریخ اخیرن د‪.‬‬
‫مانند یادداشت های روزانه ‪ .‬این پژوهش محدودیت هایی دارد چون حافظه جایزالخطاست‪.‬‬
‫‪ ‬معایب و محاسن مطالعات طولی ‪ :‬مطالعات پانلی بسیار پرهزینه هستند همچنین مشکل دایمی حفظ‬
‫اعضای پانل و نگرانی از افت اعضای پانل به دالیل گوناگون همیشه وجود دارد‪ .‬طرح های نسلی‬
‫آسان تر اجرا می شوند اما نتایج آنها استحکام کمتری دارد‪.‬طرح های رشته ه ای زم انی ک امال ب ا‬
‫دو طرح قبل متفاوت هستند‪ .‬مطالعه نسلی و رشته های زمانی صورت ه ای سازش کارانه مطالع ه‬
‫پانلی هستند‪ .‬این دو از دشواری و از هزینه های فرایند حف ظ فهرس ت ث ابتی از م ردم ب رای م دت‬
‫طوالنی پرهیز می کنند اما مجبورند بخشی از توانایی های خ ود را ب رای نتیج ه گ یری ه ای متقن‬
‫در این راه قربانی کنند‪.‬‬
‫‪ ‬محدود به گذشته باشد – تاریخی‪ :‬مطالعات تاریخی‪ :‬به رویدادهای اجتماعی یا پدیده های اجتم اعی‬
‫زمان گذشته می پردازند‪ .‬داده ها معموال از اسناد مکتوب ی ا س ایر اث ار و عالیم فع الیت اجتم اعی‬
‫گذشته بدست می آیند‪.‬‬
‫‪ ‬روش های کیفی و کمی‬
‫روش های پژوهش به دو نوع کلی کمی و کیفی تقسیم می شوند اما این مفاهیم ب رای مقابل ه دادن پنج جنب ه‬
‫مختلف کسب و کار پژوهش اجتماعی بکار رفته اند‪:‬‬
‫روش ها‪ :‬که شامل فنون گردآوری و تحلیل داده ها می شوند‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫داده ها ‪ :‬که توسط یکی از این دو نوع روش تولید می شوند ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫پژوهش ‪ :‬که یکی از این دو روش در آن بکار رود‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫پژوهشگران که این روشها را بکار می گیرند و‬ ‫‪-‬‬
‫پارادایم ها‪ :‬رهیافت ها ی ا دی دگاه ه ایی ک ه مفروض ات هس تی ش ناختی و روش ش ناختی متف اوتی‬ ‫‪-‬‬
‫دارند‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫در مطالعاتی کمی داده ها بصورت اعداد جمع آوری ‪ ،‬و یا خیلی زود به اعداد تبدیل می ش وند و ب ه هم ان‬
‫شکل تحلیل و گزارش می شوند‪ .‬در مطالعات کیفی ‪ ،‬داده های اصلی اولیه به یکی از دو زبان ‪ ،‬زبان ف نی‬
‫پژوهشگر یا زبان روزانه پاسخگویان ‪ ،‬تولید می شوند‪.‬‬
‫روش های کمی در کل با شمارش و اندازه گیری جنبه هایی از زندگی اجتماعی س روکار دارن د‪ ،‬در ح الی‬
‫که روش های کیفی بیشتر با تولید توصیف های استداللی و کشف معناها و تفسیر های کنش گران اجتم اعی‬
‫سروکار دارند‪.‬‬
‫فنون گردآوری داده ها‬ ‫‪‬‬
‫واژه روش ‪،‬به معنی فنون گردآوری و تحلیل داده هاس ت‪ .‬روش های گ ردآوری داده ه ا را در اینج ا در دو‬
‫طیف کمی و کیفی از متمایز میکنیم که به شرح زیر اند‪:‬‬
‫روشهای کمی عبارتند از‪:‬‬
‫رایجترین روشهای جم ع آوری داده ه ای کمی در عل وم اجتم اعی ‪ ،‬ب دون ش ک پرسش نامه خ ود‪ -‬تنظیم و‬
‫مصاحبه ساخت یافته اند ک ه ه ردو پ ژوهش گ ر را دور از فراین د ه ای اجتم اعی ط بیعی نگ ه می دارن د‪.‬‬
‫پرسشنامه باید چنان تهیه و تدوین شود که پاسخگویان بتوانند آنها را بدون هیچگونه کمک و راهنمایی البت ه‬
‫غیر از راهنمایی های درج شده در خود پرسش نامه تکمی ل کنن د ‪ .‬ی ک فهرس ت مص احبه از ط رف دیگ ر‬
‫شامل رهنمود هایی برای مصاحبه گر است‪ .‬و او راهنمایی های دیگری در اختیار پاس خگویان می گ ذارد‪.‬‬
‫مشاهده ساخت یافته رواج کمتری دارد و عمدتا محدود به آزم ایش و مطالع ات مش اهده ای در محی ط ه ای‬
‫تصنعی می شود‪.‬‬
‫روشهای کیفی گردآوری داده ها به شرح زیراند‪:‬‬
‫برخی از صور مشاهده مش ارکتی ب ه عن وان روش کالس یک انس ان ش ناختی در نظ ر گرفت ه می‬ ‫‪‬‬
‫شوند ‪.‬و ناب ترین شکل روش کیفی محسوب می شوند و این روش مستلزم ان است که پژوهش گر‬
‫در یک یا چند دوره کامال وارد زندگی مردم تحت مطالعه شود ‪ .‬این روش انسان شناختی پژوهش‬
‫میدانی یا قوم نگاری نامیده می شود ‪ .‬قوم نگاری به معنی تهیه تص ویری از طریق ه زن دگی گ روه‬
‫معینی است ‪.‬‬
‫علوم اجتماعی معاصر به احتمال زیاد ‪ ،‬برای گردآوری داده های کیفی به جای مشاهده مش ارکتی‬ ‫‪‬‬
‫از انواع مصاحبه ساخت نیافته یا ساخت یافته ‪ ،‬ژرف ‪ ،‬و کانونی یا گروهی استفاده می کند ‪.‬‬
‫مصاحبه ساخت نیافته‪ :‬یکی از کاربردهای خاص مصاحبه ساخت نیافته ‪ ،‬تاریخچه ش فاهی اس ت ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫از یک یا چند فرد خواسته می شود جنبه هایی از زندگی خود یا زن دگی معاص ران خ ود را ب ازگو‬
‫کنند ‪ ،‬و درباره تصورات و برداشتهای خود از فرآیندهای جاری و ساری و تغی یراتی ک ه مش اهده‬
‫کرده اند گفت و گو کنند ‪ .‬روش دیگ ر ت اریخ زن دگی اس ت ‪ .‬در این ح الت از داده ه ای دس ته دوم‬
‫استفاده می شود نه داده ه ای دس ته اول ‪ ،‬ت ا زن دگی ه ای اف راد بازس ازی ش وند ‪ .‬دف تر چ ه ه ای‬
‫خاطرات و زندگینامه های خود نوشته منابع اصلی این روش هستند ‪.‬‬
‫گروهه ای ک انونی ‪ :‬این روش تحت عن وان مص احبه ی ا گفت و گ وی گ روهی نامی ده میش ود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫گروههای کانونی روش کیفی غالب در پژوهشهای بازاریابی اس ت‪ .‬این روش ها اج ازه میدهن د ک ه‬
‫تعامل فردی جریان یابند‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫‪ ‬تحلیل محتوای اسناد‪ :‬در روش اس ناد م واد و مص الح مت نی را می ت وان ب ه ص ورت مقول ه ه ایی‬
‫کدبندی کرد و به آنها اعدادی نسبت داد و س پس انه ا را ب ه ص ورت آم اری ش مارش و دس تکاری‬
‫کرد ‪.‬‬
‫‪ ‬فنون تقلیل داده ها‬
‫داده هایی که از اکثر روش های گرد آوری به دست می ایند مستلزم دستکاری ه ایی هس تند ت ا ب ه ش کل و‬
‫شمایلی درآیند که مناسب تحلیل باشد برای این کار از فنون تقلیل داده ها نامیده می شوند ‪.‬‬
‫داده های کمی ‪:‬‬
‫کدگذاری پیشین و پسین‬ ‫‪-‬‬
‫شاخص سازی‬ ‫‪-‬‬
‫مقیاس سازی ‪ :‬مثل لیکرت و گاتمن‬ ‫‪-‬‬
‫تحلیل عامل‬ ‫‪-‬‬
‫تحلیل خوشه‬ ‫‪-‬‬
‫داده های کیفی ‪:‬‬
‫کدگذاری ‪ :‬باز و محوری‬ ‫‪-‬‬
‫پروراندن مضامین‬ ‫‪-‬‬
‫سنخ شناسی‬ ‫‪-‬‬
‫تفاوت عمده میان شاخص و مقیاس معموال مستلزم اثبات تک بعدی بودن هستند در ح الی ک ه ش اخص‬
‫نیست ‪ .‬مقیاس گاتمن ‪ ،‬تحلیل عامل و تحلیل خوشه روشهای بدیل و پیچیده ای ب رای اثب ات ت ک بع دی‬
‫بودن هستند ‪.‬‬
‫فنون تقلیل داده ها در روش های کیفی نیر به ک ار می رون د ‪ ،‬ام ا در این م وارد ‪ ،‬امک ان ج دا س اختن‬
‫تقلیل داده ها از تحلیل داده ها وجود ندارد‪.‬‬
‫فنون تحلیل داده ها‬ ‫‪‬‬
‫روش های تحلیل کمی در چهار مقوله اصلی قرار می گیرند ‪:‬‬
‫توصیف ‪ :‬روشهای توصیفی برای گزارش دادن توزی ع ه ای ی ک نمون ه ی ا جمعیت ب ر حس ب چن دین‬ ‫‪‬‬
‫متغیر به کار می روند ‪.‬‬
‫پیوستگی ‪ :‬سنجه های پیوستگی برای نشان دادن میزان تغییرات هماهنگ دو متغیر به کار می روند ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫علیت ‪ :‬برای پاسخگویی به پرسشهای چرا ب ه ک ار می رود ‪ .‬س ه روش رایج ب رای این ک ار ‪ :‬تحلی ل‬ ‫‪‬‬
‫عامل ‪ ،‬تحلیل مسیر ‪ ،‬رگرسیون‬
‫استنباط ‪ :‬آمار استنباطی ب ه دو مقص ود م ورد ق رار می گیرن د ‪ :‬ب رای ب رآورد وی ژگی ه ای جمعی تی‬ ‫‪‬‬
‫( پارامترها) از ویژگیهای نمون ه (آم اره ه ا ) ‪ ،‬و ب رای مح رز ک ردن اینک ه آی ا انتظ ار می رود ک ه‬
‫تفاوت ها یا روابط مشاهده شده در نمونه در جمعیت نیز وجود داشته باشند ‪ .‬و برای اینک ار از آزم ون‬
‫های معناداری استفاده می شود ‪.‬‬
‫روشهای تحلیل کیفی شامل موارد زیر است‪:‬‬
‫‪33‬‬
 ‫‪ ‬استقرای تحلیلی‪ :‬این روش شامل شش مرحله اصلی است‪:‬‬
‫‪ -‬تعریف پدیده ای که بناست تبیین شود‬
‫‪ -‬فرضیه ای برای تبیین این پدیده فرمول بندی میشود‬
‫‪ -‬یک مورد مطالعه میشود تا معلوم شود آیا فرضیه به این مورد خاص قابل اطالق است‬
‫‪ -‬اگر فرضیه انطباق نداشته باشد یا فرضیه دوباره فرمول بن دی و ی ا پدی ده م ورد نظ ر ب از تعری ف‬
‫میشود‬
‫‪ -‬قطعیت عملی با چند مورد اندک شمار بدست می آید اما موارد منفی نیز تبیین را رد میکنند‬
‫‪ -‬مطالعه موارد‪ ،‬بازتعریف پدیده و تجدید فرمول بندی فرضیه ادامه میابد تا رابطه عام و کلی محرز‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ ‬فعالیت اصلی در تحلیل داده های کیفی ‪ ،‬شکل خاصی از کدگ ذاری اس ت ‪ .‬فرآین د کدگ ذاری ش امل دو‬
‫مرحله است ‪ :‬مرحله اول تحت عنوان کدگذاری باز شناخته می شود و شامل تجزی ه و دس ته بن دی داده‬
‫ها در مقوله ها و زیر مقوله هاست یعنی یک مشاهده یک جمل ه ی ا ی ک پ اراگراف را ج دا می ک نیم و‬
‫سپس به هر یک از این موارد یا ایده ها یا رویدادهای جداگانه یک نام می دهیم چیزی ک ه نماین ده ی ک‬
‫پیدیده باشد‪ .‬مرحله دوم ‪ ،‬که به عنوان کدگذاری محوری شناخته می شود برای ی افتن رواب ط می ان این‬
‫مقوله ها و زیر مقوله ها به کار می رود و ب دین ت رتیب داده ه ا را دوب اره ب ه ش یوه ای ت ازه روی هم‬
‫میگذارد ‪.‬‬
‫‪ ‬کاربردهای روش های کمی و کیفی‬
‫یکی ار خصوصیات مهم کاربرد روشهای کمی همانا ماهیت بسیار ساخت یافته آنهاست ‪.‬توجی ه اص لی‬
‫برای همسانی ‪ ،‬کنترل ‪ ،‬و قظعیت مراحل کار اینست که قسمی از عینییت و تکرار پ ذیری حاص ل ای د‬
‫آنها پژوهش را فرایندی از یادگیری می دانند و خود را ابزار سنجش ‪.‬‬
‫یکی از کاربردهای رایج روشهای کیفی توسط پژوهش گران کمی در مرحل ه اکتش افی اس ت ک ه ب رای‬
‫گرفتن ایده هایی درباره فرضیه ها یا تسهیل ساختن ابزارهای پژوهش مورد استفاده قرار می گیرند‬
‫دل مشغولی های پژوهشگران کمی و کیفی‬ ‫‪‬‬
‫پژوهشگران کمی ‪:‬‬
‫‪ ‬سنجش مفاهیم ‪ :‬به تصمیم گیری درباره آنچه باید سنجیده شود و چگونه باید س نجیده ش ود مرب وط‬
‫می شود‪ ،‬یعنی چگونه مفهومی را عملیاتی کنیم ت ا ب ه ی ک متغ یر تب دیل ش ود‪ .‬و بخش ی از فراین د‬
‫سنجش یک مفهوم‪ ،‬تعیین اعتبار و پایایی روش سنجش آن است‪.‬‬
‫‪ ‬تعیین علیت‪ :‬برای اثبات علیت سه شرط باید تأمین شود‪.‬‬
‫‪ ‬باید ثابت شود که رابطه ای میان دو یا چند متغیر وجود دارد‪.‬‬
‫‪ ‬این رابطه نتیجه حضور متغیر سومی که تغییراتی در این دو متغیر ایجاد کند نیست‪.‬‬
‫‪ ‬ترتیب زمانی میان این متغیرها وج ود دارد ط وری ک ه یکی امک ان اثرگ ذاری علی ب ر دیگ ری‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪ ‬تعمیم دهی‪ :‬استراتژی استقرایی و قیاسی هری ک ب ه ط ریقی خ ود می کوش ند ب ه ه دف تعمیم دهی‬
‫برسند‪ .‬چگونگی تعمیم نتایج نمون ه ب ه جمعیت‪ .‬در اینج ا ک انون توج ه برنمای ایی ی ا مع رف ب ودن‬
‫نمونه ‪ ،‬کسب نرخ باالی پاسخ‪ ،‬و انتخاب آزمون آماری مناسب است‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫تکرارپذیری‪ :‬تکرار یافته های هر پروژه در همان متن و زمینه یا زمین ه ه ای مش ابه مرب وط می‬ ‫‪‬‬
‫شود‪ .‬فرض می شود اگر پژوهشگر دیگری نتواند همان نتایج را بدست آورد‪ ،‬بای د ی ک ج ای ک ار‬
‫در تحقیق بلنگد‪.‬‬
‫تمرکز بر افراد‪ :‬استفاده کنندگان از روش های کمی باید کامال از مفروضات هستی ش ناختی م ورد‬ ‫‪‬‬
‫قبول خود آگاه باشند‪ ،‬ونیز مطلع باشند که احتم اال روی ی ک واقعیت جمعیت ش ناختی مطالع ه می‬
‫کنند نه یک واقعیت اجتماعی‪.‬‬
‫پژوهشگران کیفی‬
‫استفاده از دیدگاه کنشگران اجتماعی ‪ :‬این موضع در مقاب ل موض ع اتخ اذ ش ده از س وی پژوهش گران‬ ‫‪‬‬
‫کمی قرار می گیرد که پژوهش را از دیدگاه خودشان نسبت به چیستی واقعیت اجتماعی انجام می ده د‪.‬‬
‫بلیکی این تفاوت را تحت موضع باال و پایین از هم تمیز داده‪ .‬تفاوت دیگ ر این اس ت ک ه پژوهش گران‬
‫کمی مایل اند با این تصور به پژوهش بپردازند که فقط یک واقعیت اجتماعی وجود دارد‪ ،‬در حالی ک ه‬
‫پژوهش گران کیفی امک ان واقعیت ه ا ی ا دی دگاههای متک ثر را می پذیرن د و در جس تجوی آنه ا‬
‫هستند‪.‬پژوهشگران کمی با برساخته خود از واقعیت‪ ،‬که برساخته یک بیگانه و متخصص اس ت ‪ ،‬ک ار‬
‫می کنند در حالی که پژوهشگران کیفی می پذیرند که در هر متن و زمینه اجتم اعی ممکن اس ت م ردم‬
‫ساکن واقعیت های متفاوتی باشند که به طور اجتماعی برساخته شده و بنابراین راههای متف اوتی ب رای‬
‫تفسیر کنش های خود و دیگران داشته باشند‪.‬‬
‫تفسیر فربه‪ :‬برخی پژوهشگران کیفی این دیدگاه را دارند که توصیف همه کاری است ک ه ب رای ت أمین‬ ‫‪‬‬
‫فهم هر جنبه ای از زندگی اجتماعی ‪ ،‬امکان پذیر یا م روری اس ت‪ .‬چ نین اس تدالل ش ده ک ه ارائ ه پس‬
‫زمینه ای که کنش ها و تعامل ها را می توان در متن آن درک کرد‪ ،‬ضرورتی حتمی است‪.‬‬
‫تمرکز بر فرایند های اجتماعی‪ :‬پژوهشگران کیفی دنیای اجتماعی را فرایند دار می نگریستند نه ایستا‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫پذیرش رهیافت انعطاف پذیر ‪ :‬استفاده از روش های اغلب با پذیرش رهیافتی ساخت نیافت ه و انعط اف‬ ‫‪‬‬
‫پذیر به انجام پژوهش ‪ ،‬همراه است‪.‬‬
‫پروراندن مفاهیم و نظریه‪ :‬پژوهشگران کیفی که با استراتژی پژوهش اس تفهامی ک ار می کنن د ب ر این‬ ‫‪‬‬
‫نکته توجه دارند که پذیرش پیشاپیش یک نظریه نه تنها پژوهشگر را مح دود می کن د بلک ه همچ نین او‬
‫را از اتخاذ دیدگاه کنشگران باز می دارد‪ .‬در عوض ‪ ،‬این پژوهش گران بیش تر ب ه پروران دن مف اهیمو‬
‫نظریه ها در طول گردآوری داده ها عالقه مندند‪.‬‬
‫یکی از انتقادهای عمده از روش های کیفی این اس ت ک ه آنه ا پ ذیرای تک رار نیس تند‪ ،‬و پژوهش گر بیش از‬
‫اندازه در داده ها حضور دارد‪ .‬اما‪ ،‬آنچه درباره این دغدغه تکرارپذیری عجیب اس ت این اس ت ک ه مق دار‬
‫ناچیزی از آن واقعا توسط پژوهشگران کمی انجام می شود‪.‬‬
‫تعمیم دهی به پژوهش کیفی‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫مسأله تعمیم در پژوهش کیفی دو جنبه دارد؛ نخست ‪ ،‬نمونه گیری احتمالی در این پژوهش ه ا ج ایی ن دارد‬
‫و معمول نیست‪ .‬داده های کیفی پ ذیرای آن قس م تعمیم ک ه در پ ژوهش کمی رواج دارد‪ ،‬مث ل فن ون آم اری‬
‫مبتنی بر نظریه احتماالت نیستند‪.‬‬
‫در گذشته بسیاری از پژوهشگران کیفی اولویتی ب رای تعمیم دهی قائ ل نبودن د‪ .‬ب ه عالوه‪ ،‬تص ور تک رار‬
‫مطالعات پیشین ‪ ،‬ک ه از الزام ات اس تراتژی پ ژوهش اس تقرائی اس ت و ه دف ببس یاری از پ ژوهش ه ای‬
‫آزمایش ی و پیمایش ی ن یز هس ت معم وال در پ ژوهش کیفی نامناس ب دانس ته می ش ود‪ .‬منش انعط اف پ ذیر‬
‫‪35‬‬
‫پژوهش کیفی به این معناست که پژوهشگران مفرد به ناگریز بخشی از خویشتن را وارد فراین د پ ژوهش و‬
‫بنابراین وارد نتایج می کنند‪ .‬عالوه ب راین اوض اع و اح وال اجتم اعی هرگ ز در زم ان ه ا و مک ان ه ای‬
‫مختاف به اندازه کافی شبیه یکدیگر نیستند تا تکرار مطالعه را امکان پذیر سازند‪.‬‬
‫به رغم این ادعاها اف زایش چش مگیری در عالق ه ب ه مس ائل تعمیم پ ذیری بین پژوهش گران کیفی دی ده می‬
‫شود‪.‬‬
‫چگونه می توان در پژوهش کیفی به تعمیم دس ت ی افت؟ پاس خ این پرس ش عم دتا مح دود ب ه تعمیم دهی از‬
‫یک مکان پژوهشی به مکان ها یا جمعیت های دیگ ر اس ت‪ .‬مقص ود این اس ت ک ه احک امی درب اره ی این‬
‫جمعیت یا مکان دیگر صادر شوند که براساس نتایج پژوهش استوارند‪.‬یکی از پاسخ هائی که به این پرسش‬
‫داده می ش ود اس تفاده از"ب رازش"‪"،‬مقایس ه پ ذیری" ی ا "تعمیم ط بیعت گرایان ه " اس ت ‪.‬این ک ار مس تلزم‬
‫توصیف های مشروح یا "فربه" هم از محل و مکان مطالعه و هم اماکنی که ب دانها تعمیم داده خواهن د ش د‪،‬‬
‫است‪ .‬سپس می توان شباهت ها و تفاوت ها را در هر قضاوتی که درباره مناس بت یافت ه ه ای پ ژوهش در‬
‫یک محل برای محل های دیگر صورت می گیرد‪ ،‬به حساب آورد‪.‬مقصود از چنین مقایس ه ه ائی ب ه ط ور‬
‫کلی این است که معلوم شود آیا محل پژوهش معرف و نماینده سایر اماکن نیز هست یا نه‪.‬‬
‫همچنین تالش هائی صورت گرفته تا عالوه بر تعمیم مکانی یافتهی پژوهش تعمیم زمانی نیز به عمل آید‪.‬‬
‫ترکیب روش ها‬ ‫‪‬‬
‫ایده ترکیب روش ها تحت عناوین گوناگونی مورد استفاده قرار می گیرد که عبارت اند از‪ :‬عملیاتی س ازی‬
‫چندگانه‪ ،‬عملیات مرکب‪ ،‬استراتژی های مختلط‪ ،‬اتصال داده ه ا‪ ،‬ت رکیب پ ژوهش کمی و کیفی ‪ ،‬پ ژوهش‬
‫چندروشی‪ ،‬آمیختن روش ها و روش شناسی مختلط‪.‬‬
‫مثلث بندی‬ ‫‪‬‬
‫این ایده می خواهد بر وابستگی آزاردهنده به تعاریف عملیاتی یگانه ازاز مفاهیم نظری فایق آید‪ ،‬و اس تفاده‬
‫از سنجه های غیرتزاحمی و غیرواکنشی را که مستلزم همک اری پاس خگو نیس تند و ب ر پاس خ ت اثیری نمی‬
‫گذارند‪ ،‬مکمل استفاده از مصاحبه ی ا پرسش نامه کن د‪ .‬مثلث بن دی فراین دهای س نجش در جس تجوی اعتب ار‬
‫گزاره های نظری است‪ :‬وقتی یک نظری ه بتوان د در مواجه ه ب ا مجموع ه از روش های آزم ون ک ه مکم ل‬
‫یکدیگرند تاب آورد‪ ،‬درجه ای از اعتبار می یابد که با ازمون های مبتنی بر یک روش یگانه قابل حص ول‬
‫نیست‪ .‬درون‪ -‬روشی یعنی ک اربرد س نجه ه ای گون اگون در ی ک روش مث ل ی ک پرسش نامه پیمایش ی ب ا‬
‫مقیاس های مختلفی که واحد تجربی یکسانی را می سنجند‪.‬‬
‫مثلث بندی بین – روشی ‪ ،‬روش های نامشابهی را برای اندازه گیری واح د ی ا مفه وم یکس انی ت رکیب می‬
‫کند‪ .‬در مثلث بندی بین‪-‬روش ی خطاه ای ی ک روش اغلب نق اط ق وت روش دیگ ری هس تند و ب ا ت رکیب‬
‫کردن روش ها مشاهده گر می تواند به بهترین خصوصیات آنها دست یابد‪.‬‬
‫کارایی مثلث بندی متکی به این فرض است که روش های اندازه گیری اریب های مشابهی ندارند‪.‬‬
‫مثلث بندی اشاره ای است به سنجش برخی از مفاهیم با استفاده از دو یا چند روش‪ .‬کاربرد اصلی این واژه‬
‫در علوم اجتماعی به معنای اثبات یک گزاره به وس یله عملی اتی س ازی مف اهیم نظ ری ب ه ط رق گون اگون‬
‫است‪،‬برای مثال اندازه گیری منزلت اجتماعی با سطح تحصیل‪ ،‬منزلت شغلی و سطح درآمد‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫سنجه های چند گانه می توانند اعتبار را بهبود بخشند اما به خصوص ‪ ،‬دقت افزایش می یابد‪ .‬این بخشی از‬
‫معنای اصلی مثلث بندی درون‪-‬روشی است‪.‬‬
‫استراتژی چند – روشی ساده اما نیرومند است‪ .‬زیرا اگر روش های گوناگون ما نقاط ض عفی داش ته باش ند‬
‫که حقیقتا متفاوت باشند آنگاه یافته های همگرای آنها را می ت وان ب ا اطمین ان بس یار ب االتری از آنچ ه ه ر‬
‫روش یگانه ای بدست می دهد پذیرفت‪ .‬هر مجموعه تازه ای از داده ها اطمینان مارا افزایش خواهد داد ک ه‬
‫نتایج پژوهش بازتابی از واقعیت اند نه خطای روش شناختی‪ .‬و یافته های ناهمگرا ن یز هم ان ق در مهم ان د‬
‫اما به دلیلی دیگر‪.‬آنهاعالمتی از نیاز به تحلیل بیشتر مسأله پژوهشی و رعایت احتیاط در تفسیر معنای ه ر‬
‫بخشی از داده ها هستند‪.‬‬
‫وقتی پژوهشگران از استراتژی های استقرایی یا قیاسی استفاده می کنند‪ ،‬همگرایی را می توان یا به معنای‬
‫نااریب بودن نسبی هریک از سنجه ها تفسیر کرد‪ .‬اما فقدان همگرایی این پرسش را بی جواب می گ ذارد‬
‫که کدام یک از سنجه ها می تواند اریب باشد ‪ .‬وقتی پژوهشگران از استراتژی استفهامی استفاده می کنند ‪،‬‬
‫و داده هایی از کنشگران یا گروههای اجتم اعی در اختی ار دارن د ‪ ،‬همگ رایی ممکن اس ت ب ه مع نی وف اق‬
‫موجود درباره چگونگی برساختن اجتم اعی واقعیت باش د و نمی توان د ب ه مع نی اریب ب ودن هیچ ی ک از‬
‫روشها تلقی ش ود ‪ .‬اگ ر پژوهش گران ار اس تراتژی پس ک اوی اس تفاده کنن د هیچ راهی ب رای نش ان دادن‬
‫اعتبار هیچ داده تجربی وجود ندارد ‪ ،‬همه اندازه گیریها را باید با استفاده از مدل برساخته فرضی هدایت و‬
‫تفسیر کرد ‪ .‬میزان اعتبار بازنمایی هر مدل از واقعیت ‪ ،‬امری مربوط به قضاوت است ‪.‬‬
‫راسمن و ویلسون ترکیب و روش های کمی و کیفی را به سه منظور مورد استفاده قرار داده اند ‪ :‬تق ویت ‪،‬‬
‫تشریح ‪ ،‬ابداع‬
‫تقویت همان کاربرد کالسیک مثلث بندی برای احراز اعتبار اس ت ‪ ،‬تش ریح هنگ امی حاص ل می ش ود ک ه‬
‫داده های گوناگون موجب گسترش فهم ما از یک پدیده شوند ‪ ،‬شاید با فراهم اوردن دی دگاههای مختل ف ‪ ،‬و‬
‫ابداع با کاربرد داده های ناهمگرا ب ه ش یوه ای خالقان ه ب رای تولی د نتیج ه گ یری ه ا و تفس یرهای جدی د ‪،‬‬
‫مطرح ساختن حوزه های پژوهشی دیگر ‪ ،‬یا تجدید صورت بندی پرسش های پژوهش‪.‬‬
‫نقد مثلث بندی‪ :‬ماتیسون منتقد دو مفروض اصلی مثلث بندی است‪ :‬اینک ه اریب ذاتی ه ر روش خاص ی ی ا‬
‫منبع داده ها یا پژوهشگر ‪ ،‬در صورت استفاده از شماری از این روش ها‪ ،‬حذف خواهد شد‪ ،‬و اینکه مثلث‬
‫بندی منجر به همگرایی حول حقیقت پدیده اجتماعی معینی خواهد شد‪.‬‬
‫مثلث بندی به ندرت مسیر روشنی به دیدگاهی یگانه درباره موضوع می گشاید‪ .‬مثلث بندی به عن وان ی ک‬
‫استراتژی شواهدی برای پژوهشگر ف راهم می آورد ت ا پدی ده اجتم اعی را قاب ل فهم س ازد‪ ،‬ام ا اس تراتژی‬
‫مثلث بندی ‪ ،‬به خودی خود‪ ،‬نمی تواند‪ .‬تفسیرگرایان مفروضات هستی شناختی همسانی با اس تراتژی ه ای‬
‫قیاسی و استقرایی ندارند‪ ،‬و بنابراین همان دغدغه خاطر درباره اریب و اعتبار را ن یز ندارن د‪ .‬مثلث بن دی‬
‫آنگونه که در اصل متصور بود‪ ،‬برای استراتژی استفهامی ربط و مناسبتی ندارد‪.‬‬
‫مثلث بندی ن امعین ب رای ب رمال ک ردن م اهیت ت رمیم ناپ ذیر ام ا عملی تع ابیر م ورد اس تفاده کنش گران و‬
‫پژوهشگران استفاده می شود‪ .‬این کاربرد مثلث بندی شامل کنشگران اجتماعی‪ ،‬پژوهشگران و تایپیست ها‬
‫می شود و از ضبط صوت و یادداشت ب رداری از گفتگوه ا ب رای تولی د ص ورتهای گون اگون کنش اص لی‬
‫استفاده می کند‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫هیچ پژوهشگری مثلث بندی را به معنای اصلی اش برای وارسی اعتبار به کار نبس ته اس ت عم دتا ب ه این‬
‫دلیل که همگرایی بسیار نادر است‪ .‬این اصطالح معانی بسیار زیادی برای افراد بسیار متعددی داشته است‬
‫و مشوق دیدگاهی سطحی به هستی شناسی و معرفت شناسی است‪.‬‬
‫ترکیب های مشروع‬ ‫‪‬‬
‫با اینکه ثابت قدم بودن در مفروضات هستی شناختی در هر مرحله‪ ،‬کامال ضروری است اما پژوهشگران‬
‫می توانند درگذر از هر مرحله به مرحله بعدی‪ ،‬مجموعه مفروضات خود را تعویض کنند‪.‬‬
‫روش های میدانی و پیمایشی می توانند در مرحله طرح‪ ،‬گردآوری داده و تحلیل به یکدیگر کمک کنند‪:‬‬
‫طرح پیمایش ‪ :‬کار میدانی می تواند در شکل گیری طرح پیمایش معناداری سهیم باشد؛ مص احبه ه ا و‬ ‫‪-‬‬
‫مشاهده های اکتش افی ب ه فرم ول بن دی مس ائل پ ژوهش ‪ ،‬ت دوین فرض یه ه ا‪ ،‬و شناس ایی پاس خگویان‬
‫مناسب‪ ،‬کمک می کنند‪.‬‬
‫گرد آوری داده ه ای پیم ایش‪ :‬مص احبه ه ا و مش اهده ه ای اکتش افی می توانن د اطالع ات ارزش مندی‬ ‫‪-‬‬
‫درباره میزان پذیرش ‪ ،‬چارچوب های مرجع و میزان توجه پاسخگویان به دست دهند؛‬
‫تحلیل پیمایشک کار میدانی می تواند به تحلیل و تفسیر داده های پیمایش کمک کند ک ه عم دتا ب ه ط رق‬ ‫‪-‬‬
‫زیر است‪ :‬فراهم آوردن ساختار نظری؛ اعتبار بخش ی ی ا فهم پذیرس اختن یافت ه ه ای پیم ایش؛ روش ن‬
‫ساختن پاسخ های مغشوش و عجیب؛ کمک به تفسیر نتایج ؛ و ارائه مطالعات موردی روشنگر‬
‫طرح کارمیدانی‪ :‬پیمایش ها می توانن د نیم رخ ه ای آم اری از جمعیت ه ایی بدس ت دهن د ک ه مطالع ه‬ ‫‪-‬‬
‫اصلی باید در آنها انجام گیرد‪.‬‬
‫گردآوری داده ها درکار میدانی‪ :‬پیمایشی روی ویژگی های ی ک جمعیت می توان د این اطمین ان را ب ه‬ ‫‪-‬‬
‫مابدهد که انتخاب پاسخگویان و مطلعان در کار میدانی به سمت انتخاب نخبگان سوگیری نداشته است‪،‬‬
‫و اینکه درباره کسانی هم که به عنوان مطلع مشمول مطالعه نشده اند اطالع ات موج ود اس ت‪ .‬پیم ایش‬
‫سرنخ هایی برای تدوین موضوع مصاحبه و داده های زمینه ای بنیادی فراهم می کند‪.‬‬
‫تحلیل مطالب کیفی و میدانی‪ :‬پیمایش ها می توانند مغالطه ک ل نگ ری را تص حیح کنن د‪ ،‬یع نی گ رایش‬ ‫‪-‬‬
‫مشاهده گران میدانی را به متجانس و یکپارچه دیدن همه جنبه ه ای ی ک وض عیت اجتم اعی ؛ پیم ایش‬
‫می تواند عمومیت یک مشاهده واحد را نشان دهد؛ و مشاهده های میدانی را به تحقیق بگ ذارد؛ و پرت و‬
‫تازه ای بر مشاهده های میدانی بیفکند‪.‬‬
‫استراتژی ها و روش های پژوهش‬ ‫‪‬‬
‫روش ها و داده های کیفی و کمی‪ :‬اکثر داده های علوم اجتماعی ‪ ،‬و مطمئنا داده های اولیه ش کل کیفی‬
‫دارند؛ آنها یا توسط کنشگران اجتماعی و یا بدست پژوهشگران‪ ،‬درباره جنبه ای از زن دگی اجتم اعی‪،‬‬
‫تولید می شوند‪ .‬سپس تا حدی پردازش یا کدگذاری می شوند که یا به صورت کلم ات ب اقی می مانن د و‬
‫یا به اعداد تبدیل می شوند‪ .‬این فرایندها داده ه ا را ب ه درج ات گون اگون از زن دگی اجتم اعی دور می‬
‫کنند؛ برخی داده های کیفی یکپارچگی پدیده را حفظ می کنند در ح الی ک ه از آنس و داده ه ای کمی می‬
‫توانند فاصله بسیار زیادی از خاستگاه خود بگیرند‪.‬‬
‫داده های دست دوم توسط کنشگرانی انجام گرفته که پژوهشگر با آنها تماس مستقیم نداشته است ی ا این‬
‫پردازش توسط میانجی هایی مثل خبرنگاران و یا سایر پژوهش گران انج ام گرفت ه اس ت‪ .‬ش کل نه ایی‬
‫داده هاست که نوع تحلیلی را که می توان انجام داد و انتخاب های ممکن برای گزارش نت ایج را تع یین‬
‫خواهد کرد‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫پارادایم ها و روش ها‬ ‫‪‬‬
‫هیچ گونه پیوند ضروری میان رهیافت های تحقی ق اجتم اعی‪ ،‬اس تراتژی ه ای پ ژوهش و روش ه ای‬
‫گردآوری و تحلی ل داده ه ا وج ود ن دارد‪ .‬داده ه ایی ک ه تولی د می ش وند بای د طب ق مفروض ات هس تی‬
‫شناختی و معرفت شناختی مورد قبول هر استراتژی تفسیر شوند‪.‬‬
‫ترکیب روش ها‬ ‫‪‬‬
‫برای ترکیب روش های پژوهشی مختلف در یک پروژه واحد دو راه اصلی وجود دارد‪:‬‬
‫راه اول رهیافت یا پارادایم مشترک‪ :‬امکان استفاده از روش ه ای کمی و کیفی را در کن ار یک دیگر ف راهم‬
‫می آورد به شرطی که هردو نوع روش با مفروضات هستی شناختی مشابهی به ک ار رون د‪ .‬فق ط تحت این‬
‫شرایط است که اکثر چیزهایی که درباره مثلث بندی نوشته اند مناسبتی خواهند یافت‪ .‬روش های مختلف را‬
‫می توان برای کشف جنبه ه ای واقعیت عی نی واح دی ب ه ک ار گ رفت‪ .‬همچ نین می ت وان این روش ه ا را‬
‫برای کشف واقعیت های به طور اجتماعی برساخته شده به کار گرفت‪ .‬داده های منابع مختلف را می ت وان‬
‫از یکی به دیگری ترجمه و تبدیل کرد‪ .‬اما نمی توانیم داده هایی را ت رکیب ک نیم ک ه محص ول روش ه ایی‬
‫هستند که هریک به واقعیت های متفاوتی مربوط می شوند‪ .‬اگر انواع مختلف روش ها با مفروضات هستی‬
‫شناختی واحدی به کار روند‪ ،‬نتایج دستیابی به داده های همگرا یا ناهمگرا قابل حل می شوند‪.‬‬
‫راه دوم استفاده از روش های مختلف با مفروضات مختلف در مراحل متفاوت یک پروژه پژوهش ی اس ت‪.‬‬
‫پژوهشگر می تواند طی روند پژوهش در میان استراتژی های پژوهشی جابه جا شود‪ .‬داده های هر مرحله‬
‫را نمی توان به آسانی برای مراحل دیگر ترجمه و تبدیل کرد اما می توان آنها را در پرتو داده های مراحل‬
‫دیگر تفسیر کرد‪.‬‬

‫‪39‬‬