DX Machina Volume 02

Dx MACHINA 2
PHILIPPINE LITERATURE IN THE TIME OF COVID-19

Volume 14 • No. 3 • 2020
A Special Issue of the
Likhaan: The Journal of Contemporary Philippine Literature
Rolando B. Tolentino
ISSUE EDITOR
Dx MACHINA 2
PHILIPPINE LITERATURE
IN THE TIME OF COVID-19
ISSUE EDITOR
Volume 14 • No. 3 • 2020

A Special Issue of the Likhaan: The Journal of Contemporary Philippine Literature
Dx Machina 2: Philippine Literature in the Time of COVID-19
Layuning katawanin ng journal na ito ang iba’t ibang mga

puwersang nagsasala-salabat sa ating kasalukuyan, patungo
sa pagbuo ng makatwiran at makataong suri sa mga sanhi
at kumplikasyon nitong kasalukuyang krisis pangkalusugan.
Maaaring mag-email sa likhaandx@gmail.com para sa mga
komento o katanungan hinggil sa Dx Machina.
Issue Editor
Cyril Viel V. Noroña

Managing Editor
Albert Raqueño
Cover Artist
R. Jordan P. Santos
Layout
Rogene A. Gonzales
Arvin Abejo Mangohig
Copy Editors
LIKHAAN:
THE UP INSTITUTE
OF CREATIVE WRITING
Room 3200, Pavilion 3
Palma Hall, Roxas Street
UP Diliman, Quezon City
Telephone
8981-8500, loc. 2116, 2117, 2417
Director
Email
icw.upd@up.edu.ph
Vladimeir B. Gonzales
Deputy Director Facebook
facebook.com/panitikan.ph
Advisers facebook.com/upicw
National Artist for Literature Virgilio S. Almario
Twitter
National Artist for Literature Bienvenido L. Lumbera
@PanitikanPH
National Artist for Theater Amelia Lapeña-Bonifacio @LIKHAAN
University Professor Emeritus Gémino H. Abad
Professor Emeritus Cristina Pantoja Hidalgo
Fellows
Professor Emeritus Jose Y. Dalisay Jr.
Professor J. Neil C. Garcia
Professor Jun Cruz Reyes
Professor Victor Emmanuel Carmelo D. Nadera Jr.
Professor Romulo P. Baquiran Jr.
Professor Luna Sicat Cleto
Professor Eugene Y. Evasco
Mr. Charlson L. Ong
Associates
Professor Ramon G. Guillermo
Professor Anna Felicia C. Sanchez
Staff
Ronnie C. Amuyot
Arlene A. Andresio
Gloria C. Evangelista
Manolet V. Ferrer
Project Research Assistants

Ronah Rostata dela Peña
Danielle Louise T. Madrid
Cyril Viel V. Norońa
Jann Raymond E. Ruedas
Maylene N. Soriano
Bookkeeper
Ma. Karen S. Pablo
Nilalaman | Table of Contents
Introduksiyon/Introduction vii Rolando B. Tolentino

Issue Editor
Sunod sa Diyos, 1 U Z. Eliserio

ang Estados Unidos
Nang isang araw nagsuot ng 6 Kristian Sendon Cordero

face mask si Santa. Veronica at
hawak ang Divino Rostro
Plotting a Revolution 12 Shane Carreon

and Other Poems
Coronavirus Cantos 15 Felix Fojas
Tatlong Tulang Akrostik 21 Faye Cura
Pandemya 24 Romulo P. Baquiran Jr.
uSAP-usapan 32 Richard R. Gappi
Ang pagsugpo ng 38 Kristoffer B. Berse

pandemya at iba pang tula
Do Not Go Gentle into 45 Jose Velando Ogatis-I

That GCQ and Other Poems
O, anong saya! 51 Chuckberry J. Pascual

(O ang natutuhan
ko ngayong pandemya)
I Am Patient 2,828 and Other 66 HG Severino

Personal COVID-19 Stories
Education Encounters 84 Ramon Guillermo
in the Digital Sphere:
Putting in Perspective
the Transition to Remote
Learning / Online Education
My COVID-ized PhD Finish: 94 Jhoanna Lynn B. Cruz

An Overview
Australian Echo: The Tough 107 Luna Sicat Cleto

Call to Grow Up
5 Pananglet at 11 Pataasan sa 121 John E. Barrios

Panahon ng Veerus
19 KISLAP sa 133 Abdon M. Balde Jr.

panahon ng covid-19
10 Utos ng COVID-19 149 Christopher Bryan A. Concha
Sa naiinip at iba pang nilay 161 Joselito D. de los Reyes

sa gitna ng kuwarantina
Buhay Qua Ranting 175 Ronald Baytan
Frontliner 186 Edward Perez
Binhi: mga kuwento 203 Rural Women Advocates

sa lupang tinubuan E. Patngt
Alice S. Joniso
M Vida Dada
Notes on the Contributors 226
About the Cover Artist 233
About the Editor 234

Introduksiyon/Introduction:
Writing and Other Creative Processes Are
Essentials in the Pandemic
ISSUE EDITOR
1.
S ometime in December 2019, the world started to stop as the

COVID-19 pandemic started to rear its ugly head. The first
case in the Philippines was confirmed on January 30, 2020. And
the government bid its time to avert early on the gravity of the
pandemic. On March 8, 2020, the president declared a state of public
health emergency in the Philippines and placed Metro Manila
under partial “community lockdown” on March 15. On March 16,
the entirety of Luzon was placed under enhanced community
quarantine. On March 23, the House of Representatives approved
the Bayanihan Act, and on March 24, the Senate approved the “We
Heal as One” Act granting President Duterte emergency health
powers and a P275B budget to fight the pandemic. By the end of
March, there were 2,084 COVID-19 cases with 88 deaths.
And eight months into this lockdown, the longest and strictest
in the world, where are we now?
The Philippines has the worst outbreak in Southeast Asia.
As of September 2, 2020, there were 226,440 cases with 3,623
deaths, with the National Capital Region as the ground zero of
this pandemic. As of October 27, 2020, there were 371,630 cases
with 7,039 deaths. It is estimated that half a million Filipinos would
vii
viii Dx Machina 2: Philippine Literature in the Time of COVID-19
have been infected by the virus by December 2020. The Philippine

Statistics Office reported that 7.3 million Filipinos were jobless as
of April and adult unemployment reached 45.5% or nearly half of
the adult population as of August 16. The government asked the
Church to assist in the rising suicide and depression rates in the
country. Our lawmakers, on the other hand, focused its attention
on the game it does best, politicking: closing ABS-CBN, passing the
Terror Law, talks of federalism and charter change abound, and
just recently, declaring the dictator Marcos’ birthday a holiday.
What have we been doing wrong, or what has the government
done that seem not to fully grapple with the pandemic, or what
has it not done? And for us, writers and citizens, what have we
been doing during the months and months of the lockdown? On
the one hand, the benchmark for living seems to be just wellness.
Even though still difficult still, with massive poverty in the country,
and mental health issues intensified in the ongoing lockdown, the
default is just not to get sick, not to be infected with the virus. On
the other hand, well being (or ginhawa in Filipino), the sustenance of
a quality of life and living seems to have been lost in the pandemic.
Most writers got soaked in the lockdown moment, debilitated
and angry at the government’s response. Their works will come out
in retrospect, when things have simmered and the better time can
yield a more conducive context in the writing of the pandemic.
But some rarer writers, they chose to write ATM (at the moment),
seizing the lockdown days, wrestling the conditions of survival
and struggle in the everyday in their writing. The way things are
abuzz on social media, writers and artists have been continuously
producing their art online even, and have been in the forefront for
the clamor for change in the way collective things and life are in the
pandemic. Dx Journal’s call for this second issue yielded more than
150 literary works written in the pandemic lockdown.
Introduksiyon ix
2.
Ang bawat isa sa naipasang manuskrito ay testamento sa
pagiging frontliners din ng manunulat. Itong literary frontliners
ay testamento at ebidensiya na naging mapagbantay ang mga
manunulat at ang sining ng panulat sa gitna ng pandemiko at ng
pandemikong lockdown. Ito ang mga tula, prosa, dula, at graphic
novel na naisulong at nailuwal sa kasagsagan ng pandemiko sa
bansa at sa mundo. Ang dalawampung seleksiyong napili ang mga
umangat sa mga kahanay nito dahil mas maningning na nailarawan
at nabigyang-buhay ang mga hibla ng anxiedad, takot, pangamba,
kamatayan, desolasyon, awa, pakikipagkapwa, at pag-asa mula sa
iba’t ibang ground level ng pandemiko.
Tinatalakay ng mga akda ang mga paksa ng mga emosyon,
pakiwari, afekt at efekto, ng pandemiko at lockdown. Tasitong
pinag-uusapan ng mga ito ang isyu ng pagsusulat sa gitna at laban sa
pandemiko. Maaaninag sa mga ito kung paano ang mga manunulat,
ang mga persona, at punto de bistang sinasambit sa mga akda
ay naapektuhan ng pandemiko, nabago ang kanilang buhay at
pananaw sa buhay. Ang mga akda sa partikular at ang panulat sa
pangkalahatan ay mga sanity check ng mga manunulat to keep a
balance of things kung posible man ito sa maaligagang panahon
ng pandemiko na ang lunduyan ng pagdama ay individualisasyon,
individuasyon, at internalisasyon.
Ang mga tula sa isyu ay patunay sa paghamig sa estilo at kalakaran
ng panulaan para bigyang-ngalan at mundo itong pagdanas
sa pandemiko. Sa mga tula nina U Z. Eliserio, Richard Gappi,
Kristoffer B. Berse, at Jose Velando Otagis, gamit ang pakutyang
estilo ng pagtula ni Marcelo H. del Pilar, may carnivalesque laughter
ni Mikhail Bakhtin sa inversyon na ang mababa ay idinadambana
at ang matataas ay dinudusta. Sa mga tula nina Kristian Sendon
Cordero ng Bikol, Shane Carreon ng Cebu, Felix Fojas mula sa U.S.,
Faye Cura ng Metro Manila, at Romulo P. Baquiran ng Quezon City,
x Dx Machina 2: Philippine Literature in the Time of COVID-19
ang lirisismo ng panulaan ay kinakasangkapan para magdulot ng

politikal na pagmemensahe at pagmumundo, na may hapit at laglag
sa kasalukuyang predikamento at isinasakatuparang kaayusan.
Personal na sanaysay, creative non-fiction, at critical essay ang
mas umangat kaysa sa maikling kuwento sa prosang pagdalumat
sa pandemiko. Mas mimetiko ang pagmumundo gamit ang bagong
peryodismo, sosyo-realismo, sarkastiko, farsikal, camp, at maging
tragikong pagkakatha. May mga koleksiyon din ng dagli o maikling-
maikling kuwento sa isyu dahil ang pampanitikang pormang ito
sa Filipino ay nagsasaad ng mas kumbinyenteng kapasidad na
mailarawan ang mga patsi-patsing realidad at kaganapan. Sa mga
sanaysay nina H. G. Severino, Jhoanna Lynn B. Cruz, at Luna Sicat
Cleto inilalatag ang personal na danas sa antas ng kalidad o kawalan-
nito ng buhay—at ang igting ng coping mechanism, negosiasyon
at making do—sa pandemiko. Marubdob ang danas at paraan ng
paglalahad nito dahil mabilisan, maigting, at marubdob din ang
kinapapalooban nitong pagdanas—ang mismong pandemiko.
Nagiging tunay ang pagdanas dahil sa awtor at awtorial na tindig
na tunay ang karanasang minumundo ng panulat sa loob ng
pandemiko.
Sa kritikal na sanaysay naman ni Ramon Guillermo, ang matinis
na pagsasakdal sa sirang sistema ng edukasyon na lalong nasira sa
pandemiko dahil ipinakita ng pandemiko na matagal na palang
sira ang sistema, na hindi ito lubos na makakaagapay lalo na sa
panahon ng pandemiko na ang direktiba at direksiyon ng gobyerno
at estado ay tungo sa higit na neoliberalismo at fasismo. Patutya
at madiskarte ang mga personal na sanaysay—kahit hindi “ako”
ang punto de bista ng pagkalahad at mga dagli—nina Chuckberry
J. Pascual, John E. Barrios, Abdon M. Balde, Christopher Concha,
Joselito D. De Los Reyes, at Ronald Baytan. Patunay ang mga
prosa sa kawalang-magawa, kapamaraanin, diskarte, diskontento,
nakakatawa at nakakagalit na pagkadanas ng mga manunulat sa
Introduksiyon xi
tunay at imahinatibong mundong kanilang sinasambit sa kanilang

mga akda.
Ang politikal na panulat ay higit na naipahiwatig at narekurso
sa dula ni Edward Perez at grapikong nobelang kolektibong inakda
nina M Vida Dada, E. Patngt, Alice S. Joniso, at ng Rural Women
Advocates. Ito ang diwa ng lantarang protesta o ang panulat
bilang protesta na mahalagang daluyan ng politikal na panulat sa
bansa. Kahit pa ang lahat naman ay may panlipunang komentaryo
laban sa management ng gobyerno, lokal na pamahalaan, at iba
pang institusyon, ang huling dalawang akda sa isyu ay direkta ang
politikal na kapamaraanan at mensahe. At mahalagang maipaloob
ang ganitong protest literature sa isyu ng Dx Journal, na kailangan
muling magprotesta sa kawalang-katarungang pagpapadanas
at pagmumundo ng gobyerno at estado sa ating mamamayang
manunulat.
Patunay ang mga akda at ang mga manunulat sa isyung ito na
kayang umagapay ng panulat at ng panitikan sa pandemiko, na ang
mga ito ay esensiyal sa navigasyon ng pang-araw-araw na individual
na buhay at sa pagmamapa ng kolektibong pagdama at pagdamdam
ng kolektibong buhay ng mga grupo, kolektibo, pamayanan, at
bansa. Patunay na itong rare na manunulat ay may giting at mas
optimistiko sa panulat sa gitna ng pandemiko, at ang kapasidad ng
mga manunulat na umagapay para sa ating hindi nakakaagapay sa
panulat at buhay sa pandemiko. Ito ang nagpapalutang sa atin para
makasinghap ng relief at rekurso sa pagkalunod sa pandemiko, ito
ang nagpapalutang ng pag-asa sa atin na may labas at katapusan ang
pandemiko.
3.
Writing, literature, and the creative processes—even cooking,
gardening, online selling and recalling memories, among others—
xii Dx Machina 2: Philippine Literature in the Time of COVID-19
are essentials to navigating this pandemic. What the pandemic has

shown is how fucked up our system is even before the pandemic.
The government’s historical misprioritization and ill-preparedness
in providing affordable and efficient health care for all have only
been magnified by the government’s ill response in the pandemic.
Social distancing needs to be maintained physically but social
solidarity, through creative and critical use and content in social
media at this time, needs to be in the forefront of things. I question
the new normal if this is just going to be the maintenance of an
even more corrupt system after the pandemic.
Through protest from home, social distancing protests in the
safe spaces of the University of the Phippines and the Commission
on Human Rights, the reclaiming of protest spaces in Mendiola,
Manila and other cities, and writing amidst the pandemic are real,
creative, and critical renditions of how we, the people and the
nation want and should live. Protests and writing become platforms
for reclaiming the vestiges of the quality of life of the old normal
and the needed interrogation of an even more fascistic and pro-
establishment new normal.
Magsulat, lumikha, makibaka, huwag matakot!
27 October 2020
SUNOD SA DIYOS, ANG ESTADOS UNIDOS
U Z. Eliserio
1.
Humuhulagpos
at umaawit:
“Luwalhati sa COVID!”
Nasusunog ang Amazon
at bilanggo tayo ng pag-ibig.
Parang Bomba,
gusto
kong
basahin:
COVID!
COVID!
COVID!
Pinupuri ko ang COVID
at pinupuri ko
ang aking pagpuri.
1
2 Dx Machina 2: Philippine Literature in the Time of COVID-19
2.
Panahon na para
magsimula:
ito ang kuwento ng COVID.
Hindi
pa tapos
ang lungkot.
Pero alangan namang

hintayin ko pa ang bakuna.
’Pag meron nang gamot

sino ang nakakaalala sa sakit?
Araw?
Wala nang araw
Binura ko na ang kalendaryo sa aking telepono!
Wala nang mabubuhay

nang buhay.
Kolboy na tayong lahat ngayon.
Walang lakas,
walang dunong.
Manggagawa ng pagnanasa.
Ang bayan
ay pareho
kahit nasa Landmark.
U Z. Eliserio 3
Oorder
ng Silka Papaya.
Lahat ng uri
ng basura
oorderin natin.
Saka itatambak
sa tabi.
Itatanong ng ating mga apo:

“Ano po ang labas, Lola?”
Parang ngayon, ang mga bata
ang tanong: “Ano po ang COVID?”
Umaapaw mula sa aking bungon

ang mga makina at makinasyon.
Ang mga alipin sa service sector,
milyong hukbo, bubukakang lahat.
Mga kaharian ang kakainin. Ang

kanilang mga korona at mga agila.
Mananaba kakabasa ng Bibliya,
hihina sa pagdaan ng mga taon.
Sa paligid natin, ipinagtatanggol

ang kapayapaan ng mga pulis
na mukhang puwet. Ang kaluluwa
ng COVID, ang kulay nitong pula
at abo. Noon mga baka tayong

ngumunguya. Masaya pala, hindi
lang halata. Nagdidiskurso sa
etika at estetika. Naghuhugas
ng kamay. Impiyerno at paraiso.
5.
Gigisingin ng dakilang musika

ang mga patay.
Lalaban sila.
Titira sa Malacañang.
Dikit-dikit, laban sa init.
Giniginaw.
Hindi na natin muling

makikita ang langit,
ang bughaw.
Bulag na tayo sa kulay.

Darating siya.
Hindi makikilala.
Maliit ang mundo.

Malaki ang aking ambisyon.
Gusto ko ng inidorong ginto.
U Z. Eliserio 5
Habang nagsusulat,
nagkaroon ako ng bisyon:
si Putin sa Kremlin.
Putin
ina
mo.
Kahit ang pinakamasangsang na tae,

tulaan mo,
nagiging sutla.
Mabaho pa rin.
’Wag mo na lang
amuyin.
Nang isang araw nagsuot ng face mask si
Santa Veronica at hawak ang Divino Rostro
Kristian Sendon Cordero
NANG ISANG ARAW NAGSUOT NG FACE MASK SI

SANTA VERONICA AT HAWAK ANG DIVINO ROSTRO
Maniniwala ka ba kung sasabihin ko sa’yong mukhang hindi ito ang kanyang mukha.
O mananatili ka na lamang sa paniniwalang ito ang ipinamumukha sa’yong mukha.
Huwag mong ipamukha sa akin na natatakot ka ngayong hindi ka nakatitiyak

kung sino ang kamukha mo sa ngayon. May inaasahan ka pa bang ibang mukha?
Ikaw ang aking deboto at sa hawak kong mukha matagal mo nang sinasabi
ang iyong magkakamukhang dasal, walang kamukhang mga alinlangan
at pagkukunyaring may mukha kang laging hinaharap sa akin, o sa amin—

sa hawak kong mukha. Nakikita mo na ba ang aking mukha?
O lagi’t laging hindi naman ang mukhang hindi naman ito ang kanyang mukha
ang nakikita—kundi ang sariling mukha dahil tayo talaga ang magkamukha,
dahil parehas sa ating ipinamumukha na wala tayong mga mukha. Maliban

sa kanyang pinahihirapang mukha. Mukhang naniniwala ka na sa nakikita mo.
Ako ito, ang gusto kong ipamukha sa’yo. Hindi mo kailangang manghiram
ng mukha sa aso, kabayo o sa mga ginawang maskarang magkakamukha.
6
Kristian Sendon Cordero 7
Tingnan mo ang hawak kong panyo. Ipinamumukha nito na wala akong pangalan,
wala akong mukha maliban sa kung anong mukha ang naitala sa telang lino.
Ito ang mukhang aking kamukha, ang utang kong mukha sa kanya,
nang minsang ipinamukha natin sa lahat ng mukhang makakapal ang mukha
na walang silbi ang kahit anumang mukha, kahit kamukha ka pa ng maykapal

na nagpakapal ng lahat ng ito: ang kamukha nang kamukha nang kamukha sa kapal.
ANG KALUNGKUTAN SA MATA NG DAGA
Patay na daga na mukhang pusa ang nakita ko sa daan kanina.

Maaaring buong gabi na itong nakaratay doon. Baka nasagasaan
o baka rin dahil sa sobrang taba niya para sa isang daga bigla
na lamang ito bumagsak at doon na rin natigbak. Walang bakas
ng anumang dugo o sugat. Walang tama ng baril. Dahil sino naman
ang mamararil ng mga daga? Hindi rin naman ito marahil ginahasa.
Sa bukid, hinahanap sila para gawing pulutan, sa mga lungsod,
hindi sila nabibilang at hindi na rin mabilang-bilang.
Kung siguro’y nakahandusay na ibon ang nakita ko—

baka sakaling magtatangka pa rin akong pulutin iyon
upang buhayin, papatihayain gamit ang dulo ng sapatos
at uusisain hanggang sa lumabas at magpakita sa akin
ang lehiyon ng mga ginambalang langgam—mistula silang
mga nasunugang lumilikas mula sa loob ng patay na palang hayop.
(Bawat isa sa mga langgam ay may bitbit na laman ng ibon
na parang galing sa pila ng komunyon o sa nanunuhol ng rasyon.)
Taglay ang tinig ng isang angel, sabay-sabay silang magsasalita
at pagsasabihan akong Umalis ka na dito. Wala rito
ang hinahanap mo. Nilisan na ito ng nalalabing hininga.
Sa pagkakarinig sa kanila’y lulukuban naman ako ng matinding

uri ng pamamanglaw para sa lahat ng mga ibon ng mundo.
Mga ibong hindi ko nailigtas. Mga ibong pumanaw katulad
ng mga anak ni Eba. Saka ko maaalala ang mga nobela, tula,

awit, kambas, pelikula tungkol sa mga ibong dapat na lumilipad
katulad na dapat ring nagtatago ang mga daga sa silong o sa dilim,
nagnanakaw ng makakain at nang sa gayon magising
ang mga antuking pusa. Sadyang mahirap ang buhay-daga
kaya’t hindi sila dapat nagtitiwala sa anumang ibang buhay
na nilalang o nararapat lamang na hindi sila magpakita sa akin:
ako na namamanglaw sa mga patay na ibon
at hindi sa mga patay na daga.
Kung tutuusin, parang nakaisa ako sa kawawang dagang iyon,

kasama ang mga kabulig ko sa kalinisan, urbanidad, at kultura
na nagtataguyod na ang lahat ng daga’y mapuksa sa balat ng lupa.
Kaya’t mabuti ngang nangyaring namatay ang dagang ito
at tiyak na sa pagdaan ng iba pang tao doon, tatanggapin nito
ang pinakamasakit na pagtatatwa, o malamang wala na ring papansin
dito dahil mukha lang naman itong naitapon na bato—ngunit baka
may isa sa atin ang biglang makaramdan ng pangangailangang
ipagluksa yaong daga, makipagtitigan sa kilabot na nasa kuko ng hangin,
sa nanghahamak na sinag ng araw, sa nanuksong lamig ng aspalto,
sa parating na ulan na ihi ng mga anghel na marahang-marahang
hinihimay-himay ang laman ng patay na hayop, bukas na nakatirik
ang isang matang hindi pa nauubos ng mga langgam—
nakaharap sa kalangitan: ang kawalan tumutumbas sa kawalan.
ANG KALUNGKUTAN SA PRUSISYON
Walang makatutunton sa lahat ng tamis ng mundo

maging ang mga pinakamababagsik na langgam
sapagkat hindi itinutulot na maubos ang lahat sa lahat.
Kahit na tipunin pa ang lahat ng langgam na nangamatay
simula’t sapul pa ng paglikha ng daigdig at isama na rin
ang mga darating pang mga langgam—hindi nila kakayanin
na pakinabangan ang pulut-pukyutan ng buong sangtinakpan.
Kahit na makipagkasundo pa sila sa lahat ng kanilang mga kauri
o sa hukbo ng mga bubuyog, higad, o mga alibangbang.
Hindi nila mahuhuli ang linamnam ng laman, ang lasa ng gunita.
Dahil ganito binabalanse ang kapakanan laban sa karapatan:
May mararating ang mga langgam na kailanma’y hindi
mararating maging ng pinakamalakas, pinakamatalinong tao.
Dahil pantay-pantay tayo sa ating mga kakulangan,
sa kung ano ang hindi tayo, sa kung ano ang hindi natin kaya.
Ito marahil ang ibinubulong ng langgam sa kapwa-langgam
tuwing magkakasalubong sila: “Hindi ito kayang gawin ng tao.”
O, “Mag-ingat nararamdaman tayo ng bata.”
Lamang ang mga langgam dahil hindi natin mararating
ang iba pang kaharian ng tamis na tanging silang gumagapang
lamang ang makaaalam kahit na maniwala pa tayo sa kapatawaran
ng ating mga pagkakasala o sa buhay na walang-hanggan,
o kahit na managinip pa tayo ng laksa-laksang langgam
o paisa-isa silang magpakita sa atin sa mga garapon,
sa mga nitso, sa tsupon, sa takure, na hindi rin natin
sila maubos-ubos na malipol dahil hindi rin naman
nila kailangang matubos sa kanilang mga pagkakasala
at dahil hindi naman natin sila mapagbibintangang
mga magnanakaw kung kainin nila ang itinatago nating arnibal
o kung magpiyesta sila’t manginain sa nabubulok na laman.
Tanggapin nating wala tayong laban sa kanilang mga hukbo
kahit na gawing kakampi pa natin ang takipsilim

o kahit sabihin pa nating hindi na mahulugan ng karayom
ang mga siksikang pagtitipon at pagbubuklod
o ang mga parada’t prusisyon na nakahanay tayo,
binabagtas, binabaybay, binabawi itong takdang daan
na para tayong mga langgam na inaakay papunta
sa isang patay na ahas, batam-bata, dinurog ang ulo
at saka binuhusan ng kumukulong tubig ang nangingintab nitong lawas.
Ilang sandali lamang at nakapila na ang mga langgam
para sa irinarasyong tamis ng kamatayan, ang sustansiyang
handog ng kamandag. Hawig ang pila ng mga insekto
sa mga debotong nakapalibot at sumusunod sa nagliliwanag na karo
ng Entierro. May sinasabi ang mga nagkakasalubong: maaaring
pinag-uusapan nila ang naiwang lason mula sa lawas ng ahas—
kung gaano ito katamis at kung paano nito pinapatalim ang kanilang
mga ngipin o pinalalakas ang kanilang tumutubong pakpak at pangil
ang gaganap sa kanilang pagiging mga langgam.
Habang patuloy namang nag-uusap-usap ang mga matatanda
tungkol sa maaaring pagtaguan ng iba pang nakabuhing kapatid
ng napatay na ahas o lalong-lalo na ang ina na tiyak na gaganti—
ngunit mahaba man ang inabot ng kanilang mga palagay at hinala,
wala naman sa mga gurang ang magtatangka pang hanapin
ang ibang ahas, hihintayin na lamang nila ang pagdating ng sunod
na ulupong na maliligaw katulad ng pagdami ng mga langgam
sa garapon ng asukal o sa kinalburong dingding, hihintayin na lamang
nila ang sunod na pagpapakita ng ahas katulad ng kanilang pag-aabang
sa taon-taong pagdaan ng mga pasos ng prusisyon—na sa hinaba-haba,
dinami-dami ng mga dasal, ng mga paghinto at pagtayo, ng pag-aabang
at pag-usad sa paghahalo-halo ng ating dibdib ng pananalig at ligalig,
hindi na natin alam kung ano ang minsang kumagat sa atin:
ang naghihiganting ahas o ang isa sa mga langgam na nakinabang
sa inimbak na kamandag mula sa tigbak na lawas,
yaong lasong lalong naging mabagsik sa loob ng ibang kulo.
Plotting a Revolution and Other Poems
Shane Carreon
Plotting a revolution
It is highly likely / Scientists do not make any grand pronouncements / Ice

floes are breaking up / The New World will have to be unfound / Who says?
/ Deceit is well-understood / A clarion call is fearmongering / Meanwhile:
snap a photo for posterity / Filters for clarity / It is not the time of the
year to cross Anyone / How much, this Freedom? / We have got to have
cure / Name a tune to amplify into other forms: passion, advocacy, CV /
Little TVs for the crusading / This business called Outrage / A clearing
sale / Signing petitions and making donations / Here’s a number / Stand
right there / What gruesome coincidence / These settled habits of the
perpetually abandoned / “I feel you” / Pray tell what dares passes for light,
steps out into plain sight? / What else slips through the quarantines? /
Shoutout! / Declawed / Alleine, aber nicht einsam / Xiè xie
12
Shane Carreon 13
The Perfect Ground
1. The mutt barks.
2. Is there anyone there past the orchard, behind the rock roses?
3. What hangs upside down? What sings?
4. On the one hundred and twenty-fifth day of what is said to be the

longest pandemic quarantine in the the world, you think—
5. (Kashmir) (the Rohingya people) (Oh Promised Lands!)
6. Someone pounds a hashtag on the Walls of Nothing for the world to see.
7. This:
8. Tell me, how should we rage—against silence, against speech, against

dying, against living—Against Again?
The Flare
Coronavirus, 12M+ confirmed cases worldwide, no known cure
The flare appeared, up at fifteen past six that rising dusk. It turned, ever
slow motioning through reasonable distance into a reveal: a descending
airplane and not what it could easily have been: a mistaken message
from the seas.
The moon meanwhile from not too far ahead was a waning pale
fingernail, ebbing. Opposite, you supposed, the unseen seldom
reimagined remains wedged in culverts.
Elsewhere the sun should remain up in that place the exact same hour
where you are, only upside down. Sun soundless through way past
evening. Otherwise it would be transfixed, Greatly, immortally mute and
dying on a Polaroid.
Because whatever it was you once held true was no longer, even the
deserted streets had come to mean something: an Achilles heel, a ploy, a
call, the incurable Judas-walking on a worldwide scale.
And such reckless spectacle of hope only from the night before!
So here you are—still waiting out for the right lights to appear, finally,
darting like Morse Code flailing through the eddying storm, legible only
through darkness.
CORONAVIRUS CANTOS
Felix Fojas
Canto I
O microscopic menace,
You wear a macabre face
Bristling with spikes like a mace
Hurtling in airy space;
And in you wake leave no trace,
Crush all who fell from grace
With your pandemic embrace.
Canto II
To cough or not to cough,
To sneeze or not to sneeze:
That is the dreaded, fatal
Question you must avoid
Like the plague, lest you
Fall prey to that man-made
Apocalyptic curse, alas,
The insidious Coronavirus.
Canto III
Alas, poor Yorick, I knew
Him, Horatio, a fellow
Of wit and jest infinite
Who tested positive.
15
Canto IV
And dreaded Coronavirus
Is spreading faster than
A forest fire and scorching
The whole earth, turning
It into a flaming inferno,
And burning even prancing
Salamanders in the white-
Hot high fever of its wake.
Canto V
Coronavirus: from pandemic
to apocalyptic. The rest
is purely academic.
Canto VI
Don’t be manic,
Don’t you panic,
For Coronavirus
Is quite democratic.
Canto VII
Coronavirus is purging
Poor Mother Earth of
Pesky human viruses.
Canto VIII
She infects me,
She infects me not,
She infects me
With Coronavirus.
Felix Fojas 17
Canto IX
Virus, virus on the filthy wall
Did you infect me in the mall?
Canto X
Why so pale and Wuhan
My pretty lass. Are you
Pregnant with Coronavirus?
Canto XI
For the chosen few,
Stay home and get fat.
For the wretched many,
Stay homeless and starve.
Life is still patently unfair
In the time of Coronavirus.
Canto XII
Shi Huangdi, egocentric
First emperor of China,
Aside from burning all
The classic books that
Were writ before his
Time, imposed social
Distancing by building
The Great Wall of China
To keep out screaming
Unwashed hordes of
Northern barbarians
From staining the delicate
Fabric of his empire, akin
To precious pure white
Silk woven in Jiangsu.
Canto XIII
In the fateful year
Of Coronavirus,
You can fart, burp,
Or yawn at point
Blank range with
Utter impunity
And total disregard
For social distancing
Sans getting a
Tad embarrassed.
No more caressing,
Kissing and embracing
In the Unromantic
Age of Coronavirus,
Oh where the only
Remaining socially
Polite, politically
Correct thing to do
Is to touch yourself.
Canto XV
Why wear another mask
Just to humor Coronavirus,
When you’ve always worn
A mask within a mask all
Your life? Don’t be redundant!
Canto XVI
Oh my darling oh my darling
Oh my darling Quarantine
Now you are sad and lonely
Dreadfully sorry, Quarantine.
Felix Fojas 19
Canto XVII
Love in the time
Of Coronavirus
Means always
Kissing while
Wearing a tight
Sanitary mask
And an oily pair
Of disinfected
Surgical gloves.
Canto XVIII
I have two hands
The left and the right
Hold them up high
So clean and bright
Clap them softly
One, two, three
Coronavirus-free hands
Are good to see
Canto XIX
Talking to myself and feelin’ old
Sometime I’d like to quit
Nothin’ ever seems to fit
Hanging around
Nothing to do but frown
Rainy days and Sundays always
get me down
‘Cause Coronavirus is in town
Canto XX
Shell-shocked comrades,
O beware the invisible
Pandemic enemy who
Silently creeps at midnight,
Like a fearless Gurkha
Warrior, and cold bloodedly
Slits our throats and stabs
Our lungs with his sharp
Curved kukri knife, leaving
All of us deader than dead,
Sweet Jesus, even before
Anyone can, alas, make
The holy sign of the cross!
Canto XXI
Let us go then you and I
When Coronavirus is spread
Out against the sky
Like a patient on a respirator
Breathing out his last...
Canto XXII
This is the way the world ends,
Not with a bang but with a sneeze.
TATLONG TULANG AKROSTIK
Faye Cura
Mebuyan
Mas mainam kung lumikha ako ng mundong

Akin, na atin din, kung saan may pangalan akong
Sarili. Hindi ako kikilalaning kapatid ninuman,
Supling kaya, asawa, o sunod-sunuran ng iba.
Tuwing malalaglag ang dayap, ito ay simpleng
Ebakwasyon ng mga api’t dukha mula sa lupa.
Suwerte sila, kung tutuusin; ang dadatnan sa ilalim,
Tumataginting na kasaganaan. Mula sa gatas ng
Ilandaan kong suso, hanggang sa umaapaw na bigas.
Nabubuhayan ang patay sa pagligo sa ilog na itim.
Gumiginhawa sila sa unang pagkakataon, at habambuhay
Nang makaiiral nang marangal, na siyang dapat.
Obaryo ang Gimokudan at hantungan ng lahat.
Walang makatatakas, maging ang liwanag.
21
Isang Kuwentong Tinguian
Aponitolau ang ngalan niya’t Aponibolinayen ang akin.

Yaman namin ang bukid ng kamote at tubong
Ubod ng tamis, kaya’t pinagnasaan ni Gaygayoma,
Diwata ng langit. Hindi pa siya nasiyahan,
Asawa ko rin ay kanyang dinakip. Panakot niya,
Ipakakain niya ang pobreng tao sa dambuhalang
Bituin kung mangangahas itong tumanggi, tumakas.
Ipinanganak nila si Takyayen di naglaon. Di naglaon,
Ginusto nitong bumaba sa bayan ng kanyang ama.
Ayaw ng kanyang ina, na siya ngayong walang magawa:
Yaman nito sa lahat ang binatang maliksi at malakas.
Nang tinahak ng kalahating diyos ang sariling landas,
Abot sa kabilang bundok ang kanyang mga linigtas.
Faye Cura 23
Ang Paalam ng Diwata
Oras na, mahal, ng aking pagbalik sa kalangitan.

Una pa lamang, alam kong alam mo nang
Sa aking pagtakas hahantong ang iyong kasakiman.
Tinago mo sa kisame ang ninakaw na mga pakpak,
Daigdig ko tuloy ay naging bahay, ikaw, at mga anak.
Umuwi ang mga kapatid na tala nang di ako kasama.
Tuwing gabi mula noon, ako’y nagdusa;
Espiritu ko’y naglaho; naiwan akong laman lang.
Rumaragasa ngayon ang amihang liniliparan.
Takdang kikinang akong muli kasama ng buwan,
Engkantadang mananaig, lagi, sa mortal na kahangalan.
PANDEMYA
Romulo P. Baquiran Jr.
Si Nanay
Bertdey ni Nanay bukas pero hindi na siya puwedeng lumabas. Hanggang

ngayon na lang ang palugit. Sino naman kasing ageist na administrador
ang nagpasimuno ng hanggahang sisenta. Dapat kasi estado ng kalusugan
ang batayan at hindi edad. Sasamantalahin ni Nanay na mag-dinner
kasama si Gil bago niya maabot ang finish line. Tinawagan na niya ang
binata at pumayag na ito. Dance instructor niya iyon. Ayaw niyang
magmukmok sa bertdey niya. Ang lungkot. Ewan niya kung bukas ang
Barrio Fiesta para mailibre niya ang boyfriend. Kinikilig si Nanay sa
pagbanggit niya ng salitang boyfriend. Wala namang nangyayari sa kanila.
Ayaw maniwala ng anak niya pero wala talaga. Basta masaya na siya na
makasama lang ito. Makausap at maka-holding hands. Galit ang anak
niyang babae kay Gil. At sa kanya. Ang tanda na raw niya ang landi pa.
Nagpapabola sa lalaki. Alam naman ni Nanay ang sitwasyon pero para
saan pa ang nalalabi niyang taon sa buhay kung walang kahit kaunting
inosenteng dibersiyon? Inosente my foot sabi ng anak niya. Aba walang
pakundangang anak. Ayaw maniwala na sayaw lang talaga ang ginagawa
nila sa dance hall ng Quezon Memorial Circle kapag Sabado ng gabi.
Bakit hindi na lang kasi daw siya magburda katulad ng karaniwang lola.
E sa sahig ko gusto magburda, ’noh. Ano naman? Ng tango at cha-cha.
Grammer Nay ha. Hindi naman daw siya karaniwang lola pati. Wala
siyang nararamdamang kaibahan sa lagay niya ngayon at sa takbo ng utak
niya noong bata-bata siya. Kahit pa matagal na siyang nabalo. Anak porke
matanda ay sanay na sa lungkot. O sige na. Masyado kayong madrama.
Basta umuwi kayo nang maaga ha. Para ka namang nanay. Nay ganu’n na
nga kasi para kang tinedyer. Opo Nanay uuwi ng alas-otso. Matapos ang
dinner nila, dinala ni Gil si Nanay sa Sogo. Alam naman ng binata ang
mga pahiwatig ng kaniyang kliyente. Hindi na nakatanggi si Nanay. Tama
ang anak niya. Para siyang tinedyer na ngayon pa lamang nagsisimula ng
buhay. Tiyempo namang pandemya. May alaalang babaunin siya sa gitna
ng krisis. Eksaktong bago mag-alas-otso ay nakabalik na siya sa bahay.
Ilang sandali pa ay simula na ng matagal at gabi-gabing curfew. Pero at
least nakangiti siya. Sa buong bertdey niya na inagurasyon ng lockdown.
24
Romulo P. Baquiran Jr. 25
Si Tatay
Nagtanggalan ng empleyado noong Pasko ang ahensiyang matagal nang

sineserbisyuhan ni Tatay. Pinatikim lang siya ng huling 13th month pay at
bonus. Pagkatapos, pinakawalan na siyang parang matandang hayop na
wala nang pakinabang. Lungkot na lungkot siya noong Enero sa kakaisip
kung paano na niya masusuportahan ang mga apong nasa kasagsagan ng
pag-aaral. At siyempre ang sariling ayaw umasa sa mga anak. Hindi naman
siya naniniwala sa sabi-sabing dapat gumanti ng suporta ang mga anak
kapag matanda na. Nakukurta na utak niya kung paano na. Nang minsang
mapadaan siya sa bigasan at maisip na bakit hindi siya mag-ahente nito.
Nakakita ng solusyon sa problema si Tatay. Baka maisalba siya ng Angelica,
Jasmine, Dinorado, at Sinandomeng. Tinawagan niya ang mga dati niyang
kaopisina kung gusto nilang kumuha sa kaniya ng masarap at murang
bigas. Ang natitira pa sa bonus niya ang paiikutin niya sa pagba-buy
and sell. Magandang produkto ang bigas na hindi nawawala sa pagiging
batayang kailangan ng tao. Araw-araw kumakain ng kanin ang lahat.
Maraming gustong bumili sa kaniya. Oo nga naman, sa halip na dumayo pa
sila sa palengke ay ihahatid pa sa kanila ang nakasakong produkto. Special
delivery. Hinihiram niya ang sasakyan ng anak minsan sa isang linggo para
sa paghahatid ng bigas. Sa loob lang ng isang buwan, lumaki ang puhunan
ni Tatay. Ang dating sampung kaban na naibebenta niya sa isang linggo ay
nadoble at natriple pa nga. Natuklasan ni Tatay na ang pagiging magiliw
at pakikipagkuwentuhan sa mga kliyente ang isang lihim ng siguradong
pagkabenta ng kaniyang bigas. Nakausap niya minsan ang isang
kliyenteng presidente ng isang jeepney drivers and operators association
at napapayag na bentahan ang mga tsuper ng bigas. May komisyon si
presidente. Dedeliberan niya ng bigas ang mga members kapag Lunes at
masisingil niya ang bayad pagdating ng Sabado. Ang opisina ng presidente
mismo ang nangongolekta. Arawan ang hulog. Ang naipon ang pipikapin
naman ni Tatay. Sabay na rin ang bagsak ng mga sako-sakong biyaya.
Magandang sistema para sa dalawang panig. Kumbinyente. Masarap ang
Angelica kaysa NFA rice. Mas gusto ng pamilya ng mga drayber. Mas
mura kung tutuusin kaysa patingi-tinging pagbili sa tindahang sari-sari.
Heto na nga, papaakyat na talaga ang negosyo ni Tatay. Libo ang pasok
ng pera. Sige lang ang ikot ng puhunan. Nawala na ang depresyong sanhi
ng puwersahang pagreretiro. Kaso, biglang umeksena ang COVID. Nang
sisingilin na niya ang siklo ng bayad, nagsabi ang asosasyon na patawad
muna. Wala silang kita. Wala talaga kahit barya. Dahil nga ibinawal ang
pampublikong transportasyon. Tigil ang pasok ng pera. Nakiusap ang
mga kliyente niya na huwag munang singilin ang utang nila. Mas masahol
pa ang lungkot ni Tatay ngayon kaysa noong Pasko. Nang dumating ang
ayudang bigas ni Meyor Ligaya, lalo lamang bumagsak ang pakiramdam ni
Tatay. Bigas, bigas, tatlong kilong bigas ang dumating sa kaniyang masikip
na tahanan. Hindi man lang Angelicang kinasanayan niyang mabango at
masarap. Ngayong Mahal na Araw, damang-dama ni Tatay ang penitensiya.
Nagdidildil ng asin sabay ng puting-puti ring kanin.
Si Kuya
Wala na talagang maipakain si Kuya sa kaniyang mag-ina. Bawal nang

magbukas ang mga sektor ng aliw na katulad niyang male therapist. Sa
Macho Spa Kita siya dati. Takot na ang lahat lalo na ang mga kliyente
ng masahe. Mga vector ang tingin sa kanila. Mutwal na takot. Hindi
nga kasi puwede ang intimate contact ngayon. Sa klase ng trabaho
niya, hindi maiiwasan ang balat sa balat, hinga sa hingang pag-uulayaw.
Transmisyon ng virus iyan. Iyan ang kalikasan ng masahe. Patay na.
Wasak ang kanilang mundo. Matagalang mababakante yata ang kaniyang
magic hands ngayong lockdown. Talagang-talaga ito. Nakakapanlumo
naman. Wala ring maitutulong ang may-ari dahil commission based sila.
At sila nga ang pinagkukunan nito ng kabuhayan. Paano na? Pasalamat
na lang sila sa generous na kliyente. May pakimkim na Ninoy Aquino
na bumuhay sa kanila. Napapatanga na lang si Kuya kapag iniisip ang
lahat. Matutulad na ba sila sa mga jeepney drivers na ibinaba na ang
hiya at nagpalimos na sa kalye? Ano kaya ang isusulat nila sa kanilang
plakard? “Go soft po ’wag hard sa masahista. Konting tulong.” Kahit
home service ayaw ng mga dating kliyente. Nag-iingat ang lahat. Kahit
si Mr. Red na regular niya sa lomi-lomi at bumubulong lagi ng “I love
you” ay ayaw na muna. Kapag tapos na raw ang pandemya ang balik
niya. Paano ba ito. Dalawang taon pa bago bumalik sa normal ang lahat.
Nakausap niya ang mga kasamahan sa trabaho. Nagnegosyo na lang
ang iba. May ihawan ng manok si Greg, bigasan kay Ren, putuhan kay
Jules. Biniro ng mga tao itong huli. Parang di ka naman nagbago ng
trabaho. Mga ulol, nagbagong-buhay na nga lolokohin pa ih. Puto. Iyan
ang tingin ng ilang kliyente sa kanila. May mga hindi masikmura ang
hiling ng mga nagpapamasahe pero hindi maiiwasan ang mga ganyan.
Trabaho lang. Kawawa nga ang mga kasamahan niyang iba. Na-lockdown
sa massage parlor. Tinitikman pa ng pulis ang mga may itsura. Nang
walang bayad. Pinakotong ng may-ari. Tapos wala na silang makain. May
ilang kliyenteng naglakas-loob na pumuslit sa parlor at ang ibinayad sa

isa ay ibinibili naman ng bigas at ulam para sa lahat. Nasa bahay lang
si Kuya at walang maisip na mapagkakakitaan. Hanggang sa maimbita
siya ng abenturosong kasama sa bentahan ng vidjakol. Noong una ayaw
niya sana pero paano na ang kanyang mag-ina? Iniisip na lang niya na
ginagawa naman niya ito nang mag-isa, bakit hindi papayag sa pangako
ng GCash? Mas malaki daw ang bayad kapag estilong scandal ang
video. Hindi, hindi siya sasali sa ganoon. Hindi niya kakayahin. Kahit
magbebertdey na ang bunsong si Yanna sa isang linggo at wala siyang
pambili ng ispageti at keyk.
Si Ate
Mabili ang fried chicken ni Ate Jhoi sa Kalye Maningning. Pagpatak

ng alas-singko, halos kuyugin ang tinda niya. Sa araw-araw, ito ang
pinagkakaabalahan niya. Pambuhay sa tatlo niyang maliliit na anak.
Pasalamat na rin siyang nilayasan na sila ng palamuning asawa. Bawas
pabigat din. Ganyan na ang prinsipyo niya sa buhay. Sunggaban ang mas
magaan na mapagpipilian sa kung tutuusin ay parehong mabigat na alok
ng buhay. Mapagod o mamatay? Ala-una pa lang ng hapon, bibili na siya
ng pinarte-parteng manok sa Commonwealth Market—pakpak, hita,
petso. Walong daang pisong puhunang dapat mapanatili at mapalaki sa
araw-araw. May suki na siya sa palengke kaya sadsad presyo kada kilo ang
bili niya. May diskuwento pa dahil mahigit sa pitong kilo ang kinukuha
niya nang regular. Iyan ang atay ng kabuhayan nilang mag-iina. Hindi
naman kailangang pasuwelduhin ang panganay niyang si Boy na dose
anyos. Oo naman ano. Salamat na lamang at hindi nagmana sa amang
batugan. Gusto ng mga tao ang mura at masarap? Mura at masarap ang
makukuha nila. Walang panama ang Chicken Joy sa Manok ni Ate Jhoi,
PHP80 versus PHP12. Saan ka pa? Agad kasi niyang ibinababad habang
dinadasalan ng biyaya ang nabiling manok sa basbas ng toyo, laurel, at
kalamansi dalawang oras bago iluto at ilako nang bandang alas-singko sa
mataong eskinita. Kaya nanunuot ang linamnam. Kasama ang paggulong-
gulong sa arinang may pampalasang asin, pamintang durog, at tinadtad
na bawang. Ipiprito iyon sa kumukulong mantika na hindi matatanggihan
ng mga kliyenteng tinatamad nang magluto ng ulam at sawa na sa maalat
at pare-parehong lasa ng Lucky Me o Nissin instant noodles. Saksi ang
isang galong mantika, kusinilya, kawali, colander, at malaking sipit sa
naninilaw na liwanag ng bombilya sa gabi-gabing pagsisikap ni Ate
Jhoi mapasakamay lamang ang PHP500 na kita. Pagod na pagod siya

pagkaubos ng paninda pagpatak ng alas-otso. Pero may makakain na
naman silang mag-iina (hindi fried chicken) at makakapagtabi ng PHP100
para sa pagpapalaki ng puhunan. Pambayad sa upa, tubig, at koryente
ang malaking parte. Pero nasira ang daloy ng munting negosyo ni Ate
Jhoi nang bumagsak sa eskinita ang pandemya. Mabuti at may kaunting
ipon siya. Tumagal din ng isang buwan at nakatulong ang ayuda ng
kaniyang tukayang mayora. Pero sa ikalawang buwan, naubos na ang
pera niya. Bawal pa ang lumabas pero wala na silang makakaing mag-
iina. Naglakas-loob siyang bumalik sa pagbebenta ng pritong manok.
Akala niya, okay na. Sa ikatlong gabi ng pagbebenta niya, biglang
may dumating na mini truck ng city hall. Pinagdadampot ang lahat ng
manininda sa eskinita Maningning. Nakatakbo at nakapagtago ang mga
maggugulay, magpuprutas, at ibang mabilis na naitakas ang kanilang mga
bilao at latag ng sako. Naiwan at nadurog ang mga gumulong na kamatis
at sibuyas. Hindi kakayahin ni Ate Jhoi na pasibarin ang de-gulong
niyang puwesto. Pagpapakamatay ang itakbo ang kawali ng kumukulong
mantika. Inilagay ng mga unipormado sa sako ang lahat—palanggana
ng arina, sandok, manok—naghalo-halo na ang hilaw, luto, at panluto.
Saka isinakay sa likod ng trak. Sama-sama ang mga tindero at tindera
at kanilang kinumpiskang paninda. Hindi makapagsalita si Ate Jhoi at
ni hindi nagawang makiusap sa barangay tanod na huwag sirain ang
kabuhayan nila, na huwag batok-batukan si Boy nang awatin nito ang
pagdaklot sa mga pritong manok. Sinabi ng lider na mapapatawad ang
mga lumalabag sa batas ng pandemya. Nakahinga sa wakas ang lahat.
Matutubos daw bukas na bukas din ang nakumpiskang mga kagamitan.
Sa halagang siyam na libong piso. Lalong hindi nakakibo si Ate Jhoi.
Si Awit
Masayang-masaya ang buhay ni Awit sa “Power of Love.” Lalo na kapag

Sabado ng gabi. Nagkikita sa club ang mga tagapakinig para pakinggan
ang cover niya ng mga paboritong ballads. Nagtataka rin siya na paulit-
ulit lang naman itong palabas kasama ang bandang The Nostalgia.
Walang ipinagkaiba halos ang repertoire at rendisyon ng palabas na
ginawa nila noong isang buwan o kahit pa noong isang taon. Puwede na
ang panonood lang sa Youtube nang iupload ito doon ng isang habitue.
Pero sige lang ang pagbalik ng audience. May paisa-isang nawawala pero
may grupong makakadiskubre sa act nila at mapapalitan ang nalagas. O
muling lilitaw kapag nawala naman ang ibang medyo naging abala siguro
at mas gusto na lang magpahinga kapag Sabado’t Linggo. Kaya patag ang
bilang ng kostumer ng club. Saktong dami para pagkatapos na masiyahan
sa awit ni Awit at mga kabanda ay maglalabas naman ng gilas at sigla sa
entablado sa bahagi ng open mike o karaoke. May kakaibang enerhiyang
nalilikha ang mga magkakahenerasyon dahil sa pinagsaluhang mga
damdamin ng lumang pagsibol ng pagmamahal at mas madalas—
pagkabigo. Iyan naman ang karaniwang drama sa Power. May kinukudlit
na pagsariwa ang bawat pagkanta ni Awit (na sa totoo lamang ay
tumutulay sa medyo pagkaplakado at medyo-medyo sariling estilo)—sabi
na rin ng mga nakikihalubilong nagkakaedad na rin. Nilalapitan siya
ng mga ito pagkatapos ng kaniyang set. Halatang naaakit sa kaniyang
may ningning na mata na kapares ng kaniyang may tining na boses.
Nakikipaglandian si Awit pero kunwa-kunwa lang. Pagbuo ng dahilan
para puntahan ang club at magtuloy ang negosyo. Kabuhayan para sa
lahat. Aliw para sa kanilang nalulumbay at napagod sa pagtatrabaho ng
isang linggo. Ito na ang dahilan para magpatuloy lamang na mabuhay si
Awit. Kahit habang buhay lamang na ganito, magiging masaya siya. Pero
nang dumating ang COVID-19, naipamukha sa kaniya ng pagkawala ng
entablado, ng pagpatay sa mikropono, ng pag-andap ng mga ilaw ang
tila walang kabuluhan niyang pag-iral. Walang nakakarinig ng kaniyang
boses. Walang gana sa pagkausap sa kaniya ang asawa. Walang kuwenta
ang mahabang bakasyong gawa ng lockdown. Ikamamatay niya ito.
Ang pag-awit ng mga kabisadong awit ang nakakapitan niya ng lakas at
bumubuhay sa kaniya at sa walang kuwentang asawa. Mabuti na lamang
at napanood niya minsan ang mga konsiyerto online. Nagka-ideya siyang
magbukas ng Facebook page at magbigay ng palabas online. Puwedeng
mag-request ang mga dati niyang fans sa “Power of Love” at boluntaryong
mag-GCash donation. Muling pumailanlang ang boses ni Awit.
Nagkaroon siya ng panibagong buhay. Sa gitna ng pagkalat ng COVID-19.
Si Ditse
Hindi na nakapag-asawa si Ditse. Sigurado ang mga kapamilya niya,

kasama na ang pamangking si Bert dela Cruz, na dahil iyon sa pagkabigo
sa pag-ibig. Nagmahal nang matindi sa seminarista dati ang tiyahin
niya. Akala kasi ni Ditse noong una na madadaig ng pagmamahal niya
ang pag-ibig ng Diyos. Pero sa huli, pinili ng kinahumalingang binata
ang pagsusuot ng sutana. Parang naiwan siyang nahubdan at nailantad
ang puso niyang nakabilibid sa rosaryo. Kahit dumalo siya sa ritwal na

pagpapatirapa sa altar ng mga dekanong magiging ganap nang pari,
wala na doon ang kaniyang kaluluwa. Nanahimik na lamang siya sa
bahay at buhay. Minahal na lamang ang mga kadugo. Nangakong hindi
na magbabayubay ng sarili sa krus ng pag-ibig. Pero hindi naman niya
itinakwil ang relihiyon. Nagsisimba pa rin at mataimtim sa pagdarasal
na itinuro ng mga madre at pari. Bata lamang si Bert nang masaksihan
ang danas ni Ditse pero naintindihan niya kung bakit nawalan ng gana
sa buhay ang kaniyang tiya. Kasundo naman ng asawa at mga anak
ni Bert ang tumandang dalaga. Napamahal na si Ditse sa pamilya.
Hindi lamang dahil tumutulong sa pag-aalaga sa maliliit na bata. May
kalmadong presensiya si Ditse na nagpapaganda sa disposisyon ng
lahat. Kahit nang mabagabag ng pandemya ang pamilya, naging tagasalo
siya ng mga pasanin. Sakto lang dati ang badyet sa pangangailangan
ng sambahayan. Kayang-kaya ni Bert ang bayad sa upa, koryente, at
tubig. Nagkandaletse lang nang mag-ala-krismaslayts ang pagpasok
niya sa trabaho dahil sa pagkaunti ng mga kliyenteng bawal lumabas.
Isang linggong wala. Isang linggong mayroon. Nawakwak sa kalahati
ang pera ng pamilya. Nakapangutang na sila ng makakain sa lahat ng
sari-sari sa kanilang kalye. Inaway na sila ng landlord. “Magbalot-balot
na kayo, please pagkaubos ng deposit ninyo.” Pero hulog ng langit si
Ditse. Biglang nabuhay ang galing niya sa pagluluto. Ang misyon: isalba
ang kaluluwa ng kaniyang pamilya sa COVID-19. Salamat sa karanasan
sa pag-aalaga ng taga-simbahan, nalaman ni Ditse na adik pala sila
sa masasarap na pagkain. Kuno-kuno lang ang pag-iwas sa isa sa mga
deadly sins: kasibaan. Pero noon, naniwala siyang gourmet ang nobyo
niya at mga kasama. Gusto niyang mapalapit sa mga ito kaya inaral
niya ang mga gusto nilang kainin. Paano mapapasarap pa ang masarap.
Ngayon, akalain bang magagamit ang kaniyang panlangit na abilidad
sa pagwawasiwas ng sandok at pagpapasagitsit ng kawali. Nagbukas ng
mini-karinderya si Ditse. Mesa lang naman iyon sa tapat ng apartment na
bukas tuwing alas-singko hanggang alas-otso ng umaga. Sinapinan iyon
ng telang mantel, at pinaghainan ng bandehado ng ispageti, palabok,
tsamporado, pansit, puto, at pinusuang sumang may latik. Simple lang at
hindi magarbo pero sinanay ng kahingian sa panlasa ng makalangit pero
makalupa pa ring boyfriend. Mga kapitbahay at kabarangay na ngayon
ang kliyente pero naroon pa rin ang espesyal na resiping nakakagising
pati ng kaluluwa. Hindi nila mahahalata ang pagkapuyat ni Ditse.
Bumabangon kasi siya ng alas-dos ng umaga para maihanda, sa tulong ng
asawa ni Bert, ang kaniyang bangkete sa bangketa. Isa siyang anghel de la
guwardiya ng pamilya dela Cruz.
Si Tagasalin
Habang nasa bituka ng Tandang Sora si Jessel, nasa maaliwalas na parke

at kabahayan ng California ang isip niya. Tagasalin siya sa malinis na
Filipino ng patakaran sa Alabama County tungkol sa pandemya. Habang
pinapayagan doon ang mamamayan, kasama ang mga Fil-Ams, na “You
may go outside to take care of pets, go on a walk, and exercise outside,
so long as you do not congregate in a group and maintain at least six feet
of distance between you and other people.” Sa Maynila, bawal lumabas.
Tapos, binabatuta ang mga maralitang tindero at tindera, itinatapon sa
kalye ang panindang galunggong at nilulutlot ang mga sitaw at kamatis.
Gusto ni Tagasalin na may ganito rin sana sa bayan niya: “The Health
Care Services Agency holds regular calls with the homelessness provider
community, offers ongoing guidance for shelter and outreach providers,
and supplements hygiene efforts in encampments.” Pero hindi. Ang
katotohanan, hinuhuli ang mga nasa kalye at kinakalaboso kahit ang
matatanda para ipatubos sa kanilang pamilyang naghihirap na nga at
walang-walang kakayahang magbigay ng lagay sa may kapangyarihan.
Kapag nasa peligro na sila doon, puwede silang “Call 911 or go to an
emergency room if you are experiencing a medical emergency. If you
need to go to the hospital, call ahead so they can prepare for your
arrival. If you need to call 911, tell the 911 operator the exact symptoms
you are experiencing so the ambulance provider can prepare to treat
you safely.” Dito sa National Lung Center, Lungsod Quezon, isasaksak
ka sa napakahabang pila, poproteksiyonan oo pero sa loob sa giray na
tolda habang ginigisa ng araw ngayon, at mamaya sa ulan hanggang
sa malagutan ka ng hininga. Tapos, kapag handa kang tumulong doon
gaya sa “Schools, soup kitchens, food banks, and other entities that
provide free or reduced priced food goods or meals to students or other
members of the public are encouraged to continue providing these
services” puwedeng-puwede talaga. Pero dito sa pook ni Tagasalin, kapag
may boluntaryong nagpapakain sa gutom at nawawala, dadakipin at
kakaladkarin sa kulungan, tapos ay babansagang pulahan at terorista.
Impiyerno ang sagot ng gobyerno sa pandemya. Sana ang tekstong nasa
isip ni Tagasalin ay maisagawa sa naghihingalo niyang katawan at isipan,
sa naghihingalo niyang bayan.
uSAP-usapan
Richard R. Gappi
uSAP-usapan
“Do not forget the poor during the COVID-19 pandemic.”

– Pope Francis, sa kaniyang homily, March 12, 2020
Sanay na kami.
Ang tawaging kilikili ng lungsod
at libag ng lansangang umaalingasaw.
Amoy-kanal?
Sa estero kami nakabahay.
Mga tamad. Hindi nagbabayad ng tax.

Pero unang nakinabang sa SAP.
O e ano?
Hindi natutong mag-ipon?
Nang bumili kami ng 3-in-1, kape’t sabon,

nagbayad ng kuryente at ilaw,
wala ba du’ng value-added tax?
’Yung butas na tubo ng tubig, kanino kinukuha ang bayad?

Wala ba kaming surcharge sa bill ng tubig at ilaw?
32
Richard R. Gappi 33
Nang sumabit kami sa jeep na punuan,

para makahabol nang oras sa construction site,
wala bang excise tax ang langis
na tiningi ng drayber sa Petron o Caltex?
’Yung dalawa kong anak,

bumili ng juice para magkalasa
ang tinapay na baon na kasingtabang ng papel,
wala bang sin tax du’n?
Oo, nagyoyosi ako, umiinom

ng gin panghagod sa maghapong pagod,
wala bang sin tax du’n?
Isuma natin ang sumatotal:

Sa suweldo kong paextra-extra at kontrakwal, may natira ba
Para pang-ipon man lang kung magkasakit mag-iina ko?
Kahit ’wag na ko.
Nang matapos at ilunsad ng palakpakan

ang gusaling nagkaporma sa lakas ko’t kamay,
naimbitahan ba man lang kami sa opening?
Nabigyan ba kami ng bonus?
Kung maningil kami, magkano kaya ang lakas-paggawa naming
nawala o hindi binayaran dahil wala sa minimum ang suweldong tinanggap?
Tamad?
Sinong nagtayo ng mga gusaling may sash na

PROJECT OF GOVERNOR, MAYOR, CONGRESSMAN
MULA SA PORK BARREL na ang 20% e pinabank-transfer
ng amo ko sa akin sa account ng mga kagalang-galang nating opisyal,
hindi pa natutuyo ang tinta ng bolpen pagkapirma sa kontrata?
Annual tax?
Sino bang gumawa ng batas na exempted ang suweldong PHP30,000 pababa?
Kung PHP350 daily minimum wage sa CALABARZON,
i-times natin sa 20 araw kung walang no work no pay,
kasalanan bang ang suweldo namin e exempted sa tax?
O e ano kung una at prayoriti kami sa SAP?

Oo, ngayong panahon ng COVID, magkaiba ang tunog at kalam
ng aming sikmura at tiyan na matagal nang pinagkaitan
ng sistemang supertubo habang tinatapunan kami ng mumo.
Nga pala, may nakatabi ako sa payout, de-semento ang bahay

at may sariling lupa. Malapít sa gusi, matibay ang kinakapitan.
Sinong ayaw ang umahon?

Bigyan n’yo kami ng pagkakataon.
Kaming gulugod at muhon,
taga-tindig ng sibilisasyon.
Kahapon. Ngayon.
At sa dako pa roon.
– 8:08 a.m., Sabado, Mayo 9, 2020

Angono 3/7 Poetry Society
Angono, Rizal, Pilipinas
Richard R. Gappi 35
LIHAM SA ANAK
I.
Tulad nang mag-Yolanda
At ngayong may pandemya;
Moog nati’t sandata
Ang Diyos at Siyensya.
– 10:33 a.m., Biyernes, Setyembre 25, 2020

II.
May bagyo man o dilim
Kahit may COVID-19;
Christmas Tree na maningning
Itayo pa rin natin.
– 6:26 p.m., Biyernes, Setyembre 25, 2020

III.
Kapag walang ham on sight
O Pamaskong matanggap
P’wede kayang dolomite
Ang ihanda sa hapag?

IV.
Ang mga sinasabi
ng Teacher mo sa klase,
tandaan nang mabuti . . .
“Hell . . . Hello . . . PLDT . . .?!”

V.
Kapag signal ay palpak,
Si Teacher nababanas;
Iwas sa kulit, anak,
Kapag nasa online class.

VI.
“Ginawa ko ang modyul;
Rekwayrd ng supervisor.
Sayang ang iniukol—Ulit daw!—may bagong form!”

Richard R. Gappi 37
ULAN
Mga rehas ng bakal

ang mga patak ng ulan.
Pero kulog ang mga hiyaw na umalpas;

Sinusuntok ng mga kamao ang ulan.
– 9:54 p.m., Sabado, Hulyo 4, 2020

Ang pagsugpo ng pandemya at iba pang tula
Kristoffer B. Berse
Ang Konstruksiyon ng Emerhensiya
I.
Bago pa man natin

Lubusang maiputong
Mula baboy patungong daga
Ang korona ng matandang paniniwala,
Tinangay na ng takot at sakit
Ang pagbabagong-mukha sana
Ng ating taunang tadhana:
May kumawalang lumang virus

Na hindi natin lubusang matuos
Kung galing ba sa balintong
O paniking hinuli’t ikinulong
Sa isang palengke
(O baka laboratoryo)
Ng mga ihalas ang likaw
Ng bituka at bisyo.
Kalauna’y kumalat ang kamalasan

Sa iba’t ibang panig ng mundo
At mabilis na sinakop
Ang pamamahinga’t paghinga
Maging ng mga aso.
38
Kristoffer B. Berse 39
II.
Sa Pilipinas, matapos ang halos

Dalawang buwang pag-iingat
Na hindi masugatan ang damdamin
Ng mga komprador ni Xi Jinping,
Nagkandarapa ang mga opisyal
Na hulihin ang veerus na salarin:
Hinalughog ang social media
Upang makahanap ng terorista
At binusalan ang salita
Ng batas at banta.
Dinagsa ang mga ospital

Ng mga alalahanin at hinaing.
Paano kung mapuno ang mga ICU,
Sasapat ba ang anino
Ng mga masisilungang puno?
Paano kung magkakaubusan ng mask,
Lab gown, face shield, at gloves,
Mapapabagal ba ng dasal
Ang paggapang ng hawa
Sa baga ng mga doktor at nars?
Ang mga maysakit ay lalong nagkakasakit
At ang ibang mga patay, oo, ang mga patay,
Ay kailangan munang pumila
Bago maisalang sa pugon
At maibalik bilang alaala ng abo
Sa loob ng garapon (o supot
Kung walang pambili ng urna).
III.
Oras-oras,
Ipinapanganak ang kaba,
Hinahabol ang hininga.
Siyam-siyam na Buhay
Mula nang mamulat ang mata ng Marso

Sa hatid na malas ng dayong trangkaso,
Puso’y nagsapusang tila may atraso
At nagugulantang sa bahing ng áso.
Minsa’y buong araw kung makatihaya

Habang nag-aabáng ng abâng biyaya;
Gumala maghapon ang tanging pithaya,
Maglaro sa bubong ang asam na laya.
Ang gabi ko ngayo’y umagang pusikit,

Sa dilim, matalim ang titig ng sakit;
Hindi makatulog maski na sansaglit,
Ang ngiyaw ng takot, didilat-pipikit.
Ang Pagsugpo ng Pandemya
Inilapat nila sa ating balikat

Ang paglalang ng lala
At isinulsi sa ating palad
Ang lapad ng sisi.
Dahil tayo raw ay mga pasaway,

Mahigpit nilang ipinagbawal
Ang pagsuway sa maraming bagay:
Ang magkalat sa pasilyo ng ospital
(Maliban kung senador),
Ang lumabas nang walang face mask
(Maliban kung congressman),
Ang tumakas sa checkpoint
(Maliban kung meyor),
Ang makipag-umpugan ng laway
(Maliban kung heneral),
Ang maglubid ng tsismis
(Maliban kung DDS),
Ang umangkas sa motor
(Maliban kung pulis),
Ang tumambay sa labas
(Maliban kung sa Conti’s at Starbucks).
Kaya tayong mga busabos

Na walang tsapa’t tsaperon
Ay abot-abot ang panalanging
Hindi magkalagnat sa gutom,
O mapaubo sa kahadlok
At lubusang panghinaan ng lungkot.
Bilang masunuring mamamayan,

Naghuhugas tayo ng kamay
Bago mag-antanda
Sa tuwing napapabalitang
May nabuhay na patay,
O pasyenteng naligaw ng bahay,
O nagpalit ng sex,
O nagbago ng edad,
Sa update ng DOH.
Nagmumumog tayo ng asin

Sa tuwing isinusubo sa atin
Ang banal na salita ng siyensiyang
Hinulma sa baras,
Tulad ng kagila-gilalas na kuwento
Ng unang wave sa Enero,
At kamangha-manghang mga bar graph
At numerong tila hinugot
Sa tadyang ni Leon Guerrero.
At sa tuwing sinasagpang
Ng laksa-laksang balisa
Ang ating kawalang-magawa,
Nagtatakip tayo ng bibig at ilong
Kapag bumabahing ng sama ng loob
Sa harap ng piping dingding
At bulag na bintana,
Tinitiyak na malayo sa naaabot
Ng NBI at social media
Ang bigat ng dala-dala.
Gabi-gabi,
Upang matiyak na di madapuan
Ng haka-haka’t pangamba
Ang ating pagpapasya,
Pinupunasan natin ng alkohol
Ang mga bagay na maaaring
Pagkapitan ng dumi—
Pinto, sapatos, grocery,
Tsismis, datos, mga troll
Na pro- at anti-Duterte,
Mga adviser at opisyal na epal
At sukdulang matapobre,
Bibig ng presidente.
Do Not Go Gentle into That GCQ and Other Poems
Jose Velando Ogatis-I
Do Not Go Gentle Into That GCQ.
(apologies to Dylan Thomas)
Do not go gentle into that GCQ.

Old age burned the Palace at close of day;
Rage, rage against the dying of the true.
Unwise men at their end think that might is true,

Because their minds had forged no iron-clad thinking.
Good sick men wheeze by, then choke in the ICU.

Their frail lungs breathe their last and decay.
Policemen who shot on cue sons without a clue,

Learned too late not to celebrate their own birthday.
Grave trolls, the brain dead, officials caught on the loo,

Blind hungry masses into the mob’s wayward way.
45
And Father Digong, seated on that bloody height,

Curses critics, blesses his cult, to whom they pray.
Jose Velando Ogatis-I 47
Ars Pandemica Neo
Where is Art in the Pandemic?
In the piled-up body bags that line hospital halls

There is Sculpture.
Texture of plastic. Hewn from failed flesh.
In how people evade each other in the streets

There is Dance.
Choreography of distance. Pirouettes in peril.
In how the President murders words and meanings

There is Literature.
Fury of Fentanyl. No rhyme nor reason.
In the edited rambling the Palace premieres at odd hours

There is Film.
Cinematography of Covid. Shots in the dark.
In the fences and walls communities build

There is Architecture.
Forts of frustration. Filled with freedom fantasies.
In the cries of families who can’t mourn their dead

There is Music.
Rhythm of ruin. Melody in melancholia.
In how the Health Department directs data daily

There is Drama.
Theatre of the absurd. Walls breaking.
In the tarpaulin smiles of politicians

There is Painting.
Portraits of puffery. Our taxes worked.
Where is the Pandemic in Art?

Jose Velando Ogatis-I 49
Pandemic Patterns
I used to dream of Cotabato’s eagles.

Wonder of wings. Freedom in flight.
As Fu Dalu guides me,
I thread their feathers in T’nalak—
T’boli dreams dyed in red and black.
These days
as affliction knits death along Lake Sebu
the eagles no longer fly as I slumber.
No eagle call blankets my sleep,
only coughing.
June used to be for storm patterns:

raindrops cascading down the abaca;
bamboo bending for the wind;
and lightning streaking across
Lamdalag and Lamlahak skies.
June is now for pandemic patterns:

sickness stitched between our houses;
our air darned with disease.
No longer do I see fingers entwined.
I only see spaces being sewn all over.
No longer do children hang abaca fibers
on our lanzones trees.
I only see their lives hanging.
Thankfully,
my people are patched with hope.
Grandmother says this deathly design
will soon unravel.
“Kadaw La Sambad will make this all end.
Your dream eagles will fly again
and our lives will soon mend.”
Notes
1. Fu Dalu is the spirit of the abaca
2. Lamdalag and Lamlahak are barangays along Lake Sebu in Cotabato.
3. Kadaw La Sambad is a T’boli deity
O, ANONG SAYA! (O ANG NATUTUHAN
KO NGAYONG PANDEMYA)
Chuckberry J. Pascual
A yon sa UP Diksiyonaryong Filipino, ang ibig sabihin ng saya

ay “damdamin kaugnay ng suwerte, tagumpay, at kasiyahan,”
at “paraan ng pagpapahayag nito.” Ang iba pang salitang maaaring
katumbas nito ay “amuog, babaya, kasadya, ligaya, feliz, gayaga, galak,
happiness, lami, tuwa, ugma.” Batay sa depinisyong ito, luminaw
sa akin na hindi naman pala mas malalim na uri ng damdamin
ang “ligaya” kaysa “saya.” Pareho lang pala sila. Pero sa kung anong
dahilan, ang akala ko dati, segunda klase lang ang salitang “saya”
patungkol sa damdamin na kinikilala nating saya. Una, panis kasi ito
sa “tuwa.” Kasi ang tuwa, madalas gamitin na eupemismo pagdating
sa mga taong lihim nating gusto. “Natutuwa ako sa iyo!” Ilang beses
na ba nating narinig ’yan sa mga taong paasa? Tawa nang tawa sa mga
biro pero kapag inalok mo ng kasal o ONS, ayaw naman palang mag-
asawa, o kahit magpaasawa man lang nang isang gabi. Dagdag pa, ang
karaniwang salin ng Joyful Mysteries ay Mga Misteryo sa Tuwa. May
pelikula pa si Abbo Q. Dela Cruz na ganito rin ang titulo. Take note
ha, hindi Misteryo sa Saya, hindi Misteryo sa Ligaya, kundi Misteryo sa
Tuwa. Si Abbo Q. Dela Cruz na ’yan. Sa madaling salita, dahil kayang
tawirin ng salitang “tuwa” ang bastos, banal, at sarap (sa panonood ng
sine), hindi maikakailang superyor na salita ito kaysa “saya.”
Inakala ko ring mababaw na damdamin lang ang “saya” kung
ikukumpara sa “ligaya,” dahil sa Eraserheads. Pansinin na lang, bakit
hindi “lahat tayo’y mabubuhay nang tahimik at buong . . . sayaaa”
ang ginamit nila sa lyrics? Bakit “ligayaaa?” Mas malalim kasi ang
damdaming ito. At siyempre, nariyan din ang hindi matatawarang
51
ambag ni Edgardo M. Reyes sa kanyang seminal na nobelang Sa Mga

Kuko ng Liwanag: si Ligaya Paraiso ang hinahanap ni Julio Madiaga,
hindi si Saya Paraiso. Dahil hindi matutumbasan ng salitang “saya”
ang damdaming hinahanap-hanap ni Julio, iyong damdaming
hinahanap niya, sukdulang ikamatay niya sa eskinita.
At huwag na nating banggitin pa ang salitang nasa gitna
ng dalawang ito—alanganin dahil bihira namang gamitin sa
kumbersasyon maliban na lang kung ikaw ’yung tipong iniiwasan
ng maraming tao o kung ikaw ’yung tipong Filipino teacher lang
ang magkakagusto—ang “lugod.”1 Oo, hindi naman ito kasama sa
listahang inilagay sa depinisyon ng saya, dahil mas partikular ang
kahulugan nito: “kasiyahan o katuwaang likha ng pagkahalina
sa isang tao, bagay, hayop, at iba pang nilalang.” Wala pa akong
nakakausap na ginamit ang salitang ito nang kaswal, tipong “lugod
na lugod ako sa pelikulang ito” o “nalugod ako nu’ng makita ko ang
nanay ko” at kung sakali mang may makilala nga ako, iiwasan ko
rin malamang ang taong iyon. Maliban na lang kung taga-Cebu ang
kausap ko, dahil ang ibig sabihin nito sa Cebuano ay panghilod.
Binanggit ko ang lahat ng ito dahil ang nais kong talakayin sa papel
na ito ay ang saya sa panahon ng pandemya. At batay nga sa aking
pahapyaw na pagsisid sa kahulugan ng salitang ito sa pamamagitan
ng pagbuklat sa UP Diksiyonaryong Filipino, nabatid kong wala pala
itong kaibhan sa tuwa, ligaya, at kung tutuusin, kahit pa sa lugod.
Kaya naisipan kong isulat ang papel na ito, na naisipan kong hatiin
batay sa arbitraryong dahilan sa apat na bahagi. Magsisimula ako
1 Ang totoo, medyo espesyal sa akin ang lugod, dahil kapag napipilitan akong i-translate
ang “jouissance” sa Filipino, ito ang ginagamit kong salita. Kailangan ko rin laging
magbigay ng caveat sa mga estudyante kapag binabanggit ko ito sa klase, dahil kapag
simpleng Google search ang ginawa, ang isa sa mga resulta ay “orgasm.” Naroon
din naman ang “enjoyment” at “pleasure” pero nababahiran na iyon ng pagiging
sexual ng “orgasm,” kaya balewala rin. Kaya para hindi magmukhang bastos na guro,
lulunsad ako sa pagpapaliwanag nito sang-ayon sa pagkakaintindi ko kay Jacques
Lacan: sasabihin kong lampas ito—salin ko sa “beyond”—sa “pleasure principle”
ni Freud. Kapag ginawa ko ito, garantisado, tatahimik ang klase. Garantisado ring
tatahimik ako, dahil hindi ko na alam ang susunod na sasabihin.
Chuckberry J. Pascual 53
sa pagtalakay sa sayang dulot ng pagkakulong o quarantine, sayang

dulot ng memes, sayang dulot ng online classes, at magwawakas sa
isang anekdotang inaasahan kong kukurot sa puso ng mambabasa
at mag-iiwan ng kakintalan sa kanya, dahil ano pa ba ang silbi ng
pagsusulat kung hindi naman pala dito hahantong ang lahat?
Sayang Dulot ng Pagkakulong
Marso 8 ang huling araw na lumabas ako para maglibang.

May takot na noon tungkol sa COVID dahil may ilang kaso nang
nasa balita, pero dahil malaya akong indibidwal, nanood pa ako
ng dula sa CCP. Lingid sa kaalaman kong iyon na pala ang huling
dulang mapapanood ko sa teatro sa taong ito. Dahil simula noong
Marso 9, sinuspinde na ang klase sa unibersidad na pinagtuturuan
ko. Nanatili ang suspensiyon hanggang Marso 14, hanggang sa
inanunsiyo na nga ng Malacañang ang community quarantine sa
NCR at Cainta, Rizal.
Tulad ng sinasabi ng marami sa kanilang mga Facebook status,
masaya naman ang quarantine sa simula. Ang una ko ngang naisip,
pagkakataon ito para makapagpahinga, makapagsulat, makapag-
aral ng Nihongo, French, Mandarin, at German, matuto ng
calligraphy, meditation, tai chi, aikido, jiujitsu, weightlifting, baking,
nail art, horticulture, modeling, reflexology, palmistry, carpentry,
at iba pa. Pero siyempre dahil ako ’yung tipo ng taong nagbabasa
ng Foucault, naalala ko ang kanyang Discipline and Punish.2 Sa unang
kabanata, kung saan tinatalakay niya ang paglalaho ng torture
bilang ispektakulo at ang paglipat nito sa abstraktong kamalayan,
sinipi ni Foucault ang mga pamantayan ni Leon Faucher para sa
mga kabataang bilanggo sa Paris. Nagsisimula raw ang araw ng mga
2 Isa ako sa mga nakikipag-unahang mag-MINE! sa Facebook pages ng mga book
reseller. Paborito ko ring makipag-unahang mag-MINE! sa mga libro nina Marx,
Engels, Freud, Heidegger, Derrida, Zizek, Wittig, Baudrillard, Benjamin, Adorno,
Butler, Marcel, Kojeve, Spivak, at iba pa. Pero kahit isang beses, hindi ako nag-
MINE! sa mga libro ni Ayn Rand. Dahil galit ako kay Ayn Rand. Marami kasing galit
kay Ayn Rand sa social media.
bilanggo nang alas-sais ng umaga at nagtatapos nang alas-siyete y

medya kung tag-init at alas-otso y medya kung taglamig. Basta ang
sigurado, sa loob ng isang araw, siyam na oras silang nagtatrabaho.
May nakatakdang oras ng pahinga, ng pagkain, at pagdarasal.
Kaya ang ginawa ko, ginawan ko rin ng schedule ang mga araw
ko. Naglaan ako ng oras para sa pagsusulat, pagkain, ehersisyo, pag-
aaral ng Nihongo, panonood ng Netflix, paggamit ng social media.
At dahil kasama sa mga pangarap ko sa buhay ang maging mabuting
anak, naglaan rin ako ng oras para sa pakikipaghuntahan sa nanay
kong nasa ibang bansa. Noong wala pa kasing quarantine, hindi
kami madalas makapag-usap dahil madalas akong nasa labas ng
bahay. O kung nasa bahay man, madalas may inaasikasong kung ano
sa laptop. Pero dahil nga bawal lumabas, mas naging madalas ang
pag-uusap namin. Inaabot kami minsan ng isa o dalawang oras ng
pagkukuwentuhan—ang tagal, di ba?—pero iniisip kong katumbas
lang iyon ng oras na sinusunog ko dati sa araw-araw na trapik sa
kalsada, kaya okay lang. Masaya ang nanay ko, at masaya ako dahil
napapasaya ko siya. Libre naman ang tawag sa internet. (Kung gaya
ng dati na may bayad ang long distance . . . masaya pa rin naman
pero hindi masyadong masaya.)
Marami akong nagagawa sa araw-araw, maayos ang schedule
ko. Anong saya! At anong paradoha! Dahil itong pinapangarap kong
kalayaan—ang kalayaang magkaroon ng disiplinadong araw—na
laging inaagaw sa akin ng pabago-bagong sitwasyon ng araw-araw
ay makakamit ko lang pala kapag ikinulong ako sa bahay! Oo, sabi ni
Hau, mahalaga ang konsepto ng contingency, dahil may kinalaman
raw ito sa pag-iral ng excess o labis, na isa itong kondisyon para
sa posibilidad ng panitikan at politika at kung paano nakakatulong
ang mga ito sa pagbuo ng proyekto ng bansa, pero nanawa na
yata ako. Magaling talaga ang kritisismo ni Hau, pero bilang taong
hindi makakilos nang walang matinong To Do List sa araw-araw,
napapagod ako minsan sa konsepto ng contingency.
Pero aaminin ko, nanawa rin ako sa pananawa noong Marso

31, dahil iyon ang petsang itinala ang pinakamataas na bilang ng
COVID-19 cases sa bansa. Oras noon ng panonood ko ng balita sa
YouTube, at tumambad sa akin ang bilang ng mga kaso: umakyat na
sa dalawang libo. Nanghilakbot ako.
Nanghilakbot rin ako nang maubos ang stock ko ng pagkain sa
ref at kinailangan kong lumabas para mamili ng grocery. Inagahan
ko ang alis, para ’ka ko mauna. Pero sa panahon pala ng quarantine,
tanghali na ang alas-nuwebe. Tila higanteng sawang paliko-liko ang
inabutan kong pila para lang makapasok sa Puregold. Naka-face
mask ako at naka-face mask din ang lahat ng tao sa paligid, pero lahat
kami, halos diring-diri sa isa’t isa. At doon sa pilang iyon, dalawang
linggo pagkatapos kong makulong sa loob ng bahay, noong praning
na praning ako, nahihirapang huminga dahil sa suot na face mask
at panay ang spray ng alcohol sa kamay at punas ng pawis sa noo,
ipinaalala ko sa sariling huwag masyadong seryosohin si Foucault
dahil hindi naman ako bilanggo, dahil hindi naman ako nabubuhay
sa Edad Medya (parang lang, saka para sa ibang papel na kung gusto
kong patunayan), at lalong hindi ako bahagi ng kulturang Europeo.
Hindi na rin kami gaanong nagtatawagan ng nanay ko noon dahil
wala na kaming masyadong maikuwentong bago sa isa’t isa. Panay
rin ang pagkagulat niya sa sagot kong “ewan”—at tumitindi rin ang
inis ko sa kanya dahil paulit-ulit lang naman ang sagot, sinabi na
ngang “ewan!”—kapag tinatanong niya kung kailan matatapos ang
quarantine sa Pilipinas.
Sayang Dulot ng mga Meme
Kapag tinatamaan ng bagot, ang isa sa mga paborito kong gawain

nitong pandemya ay tumingin sa mga meme. Tawa ako nang tawa
kung paanong ginagago ng mga tao ang mga politiko. Paborito ko
iyong mga nagpapakita ng katangahan ng mga politiko, ng pagkain
nila sa sariling salita. Kung minsan (o madalas), tumatawid na
sa pagiging politically incorrect ang mga hirit—nariyang gawing

katatawanan ang pakikipag-usap ni Harry Roque sa reporter na
si Joseph Morong, ang hitsura ng Presidente, lalo na ang kanyang
ilong at paiba-ibang kulay ng balat—pero natatawa na rin ako kung
minsan sa paggigiit ng iba sa pagiging politically correct sa konteksto
ng lahat ng ginagawang kabastusan sa atin. Sa kaso halimbawa ng
Presidente, siya mismo ang unang-unang tumatawid papunta sa ad
hominem nang lait-laitin niya ang laki ng ngipin ni Atty. Chel Diokno.
At hindi lang ito ang unang pagkakataong lumabag sa itinuturing
na maganda, kung hindi man katanggap-tanggap na asal ang ating
pinuno. Sanay na sanay na nga tayo sa pagmumura niya, hindi na ito
pinag-uusapan pa. Ano ba naman ’yung makipagbastusan tayo nang
kaunti? Si DJ Alvaro nga, ang ideal man ay maginoo pero medyo
bastos.
Kaya napapasaya ako ng mga meme. Idinurugtong ko ang
kapangyarihan ng memes sa kakayahan nating baligtarin ang
kapangyarihan, at kasama rin dito ang pagbaligtad sa kung ano ang
karaniwang itinuturing na katanggap-tanggap. Hindi ito nalalayo sa
mga kuwento ng paligsahan ng Amerikano, Pilipino, at Hapon na
umaabot minsan sa scatological humor. Tingnan itong halimbawa:
Isang araw, nagkaroon ng paligsahan ng parumihan ng salawal.

Sumali ang Pilipino, Amerikano, Hapon, at Pilipino. Unang
sumalang ang Amerikano. Hinubo nito ang salawal at hinagis sa
pader. Limang minutong dumikit sa pader ang maruming salawal
bago nahulog sa lupa. Palakpakan ng mga tao. Sumunod ang
Hapon, at nagtagal naman ng sampung minuto ang pagdikit ng
maruming salawal nito sa pader. Palakpakan ulit ang mga tao.
Huling pumasok ang Pilipino. Hinagis nito sa pader ang maruming
salawal, pero agad itong nahulog sa lupa. Nag-umpisang
magtungayaw ang mga tao. Wala naman palang kuwenta! “Teka
lang, abangan ninyo ang mangyayari,” sabi ng Pilipino. Namangha
ang lahat nang mag-umpisang gumapang mag-isa ang maruming

salawal. Ang Pilipino ang nagwagi sa paligsahan.3
Kadiri, di ba? Pero sa tingin ko, maaaring ugatin ang mga biro
tungkol sa paligsahan kung saan Pilipino lagi ang nagwawagi sa
mga kuwentong pusong. Nariyan ang mga kuwento ni Pilandok,
halimbawa, kung paano niyang pinaglalangan ang hari para makuha
ang kayamanan nito at asawa. Siyempre pa, dahil ako ang tipo ng
taong may kaalaman sa kasaysayang pampanitikan ng Pilipinas, ito
ang iniisip ko sa tuwing humahalakhak sa mga meme, o nagha-haha
react o LMAO emoji. Hindi lang ako simpleng nagko-comment sa
social media, nakikibahagi ako sa isang mahabang tradisyon ng
pamumusong sa Pilipinas. Ang halakhak ko ay may alingawngaw
ng halakhak ng mga ninuno kong nagawang paglalangan ang mga
tatanga-tangang fraile. Sabi nga ni Lucero, nais niyang tingnan ang
pusong bilang “master of the double-entendre, of the polysemic,
of the fictional epiphany that comes with the surprise twist.” At
sumasang-ayon ako sa napakamapagpalayang pagbasang ito. Aba,
hindi ba’t ito ang ginagawa ng mga meme-maker, ang paglalaro sa
salita, sa kahulugan, at bilang epekto ay kinukulapulan ng dumi
ang mukha ng hari at ng iba pang nasa kapangyarihan? Sabi nga
sa isang meme, anong klaseng acronym ba naman ang nalilikha
ng gobyerno natin—Bayanihan Act to Heal as One o BAHO for
short. Ito rin ang enerhiyang nasa likod ng meme na nagpapakita
ng larawan ng dalawang mataas na pinuno ng bansa. Kapwa sila
nakasaludo sa larawan. Pero ang nakasulat sa ilalim ng larawan ng
Bise-Presidente, “salute.” Habang ang nakalagay naman sa ilalim ng
larawan ng Presidente, “salot.” Ito rin ang tinutuntungang siste ng
3 Ang bersiyong ito ay ipinamana sa akin ng lolo ko. Walang citation dahil
tradisyong oral, siyempre. Pero para sa mahilig sa written culture (sa internet),
interesanteng tingnan ang isang baryasyon nito sa isang nobelang Wattpad, kung
saan ang Pilipinong may may maruming salawal ay sinasabing mula sa “angkan
ni Lam Ang.” Tingnan ang JacktheReaper22406, “Kabanata 4: Ang Umpisa ng
Lahat” nasa Kamao, https://www.wattpad.com/125811250-kamao-kabanata-4.
In-access Setyembre 28, 2020.
viral video ni Pipay Kipayy, isang makabagong pusong, tungkol sa

puting buhangin sa Manila Bay: na ayos lang mabulid sa kahirapan
ang lahat, ayos lang na walang ayuda, ayos lang na walang pambili
ng load pang-internet, ayos lang na maraming nagkakasakit sa
panahon ng pandemya, dahil ang pinakamahalaga sa lahat, mabuti
ang mental health natin dahil puti na ang buhangin sa Manila Bay.
Anong saya! Anong katatawanan! At anong kapangyarihan!
Pero sa tuwing naiisip ko rin na sa biro lang naman nagwawagi
ang Pilipino, na sinakop pa rin naman tayo ng Amerika, ng
Hapon, at ngayon, ayon nga sa madalas na punchline nating mga
pusong—nakaamba na rin ang Tsina, ang ating bagong overlord!
Ni hao! Xie xie! Abuchiki!—at sa tuwing naaalala kong oo, ang
sarap pagtawanan ng paliwanag ng gobyerno tungkol sa Manila
Bay pero totoo ring itinambak pa rin doon ang mga dolomite sa
kabila ng pagwawala nating lahat, sa tuwing naririnig ko pa rin
ang patuloy na pagtaas ng bilang ng may COVID sa building na
tinitirhan, sa tuwing hindi ko pa rin masagot ang nanay ko kung
kailan ba matatapos ang quarantine sa Pilipinas—nababawasan
ang taginting ng halakhak ko.
Sayang Dulot ng Online Classes
Ang totoo, noong 2018 pa naghahanda ang unibersidad na

pinagtuturuan ko para magkaroon ng online classes. Maraming
tumutol—kabilang ako—dahil sa kabagalan ng internet sa buong
bansa. Ang sabi namin, paano tayong mag-o-online classes e ni wala
ngang signal dito sa loob ng building na pinagtatalunan natin ang
pagkakaroon ng online classes? Sa madaling salita, hindi kaagad
naipatupad ang pagkakaroon ng synchronous at asynchronous
classes. Pero heto na nga, nangyari ang pandemya. At sa ayaw at sa
gusto naming mga guro sa unibersidad, kinailangan naming mag-
shift sa online. (Kahit mabagal pa rin ang internet sa buong bansa
at wala pa ring signal doon sa building na pinagtalunan namin kung
dapat bang magkaroon ng online classes.)
Ngayon, praktikal naman akong tao. At ako rin ang tipo ng

taong malaya sa anumang prehuwisyo pagdating sa kaalaman.
Kahit nga mga babasahin tungkol sa Eastern philosophy, hindi ko
pinapalampas. Kaya nagme-meditate rin ako at nagbabasa-basa
ng mga koan. At ang isa sa mga natutuhan ko sa mga maestro ng
katahimikan at kapayapaan, kapag may mga sitwasyong hindi ko na
kayang baguhin, hindi na dapat ako lumaban. Sayang lang ang lakas
na puwede namang ituon sa mas mahahalagang bagay, tulad ng
pag-oobserba sa pagtaas at pagbaba ng dibdib habang humihinga—
pasok ang hangin sa ilong, labas sa bibig. Ayon nga sa isang koan:
A monk asked Tozan, “How can we escape the cold and heat?”
Tozan replied, “Why not go where there is no cold and heat?”
“Is there such a place?” the monk asked.
Tozan commented, “When cold, be thoroughly cold; when hot,

be hot through and through.”
Ang baryasyon ng huling linya ay “When it is cold, let the cold kill
you. When it is hot, let the heat kill you.” Mas gusto ko ang baryasyon
dahil mas deretsahan. Patay kung patay! O sa wika ng enlightened
being na si Rufa Mae Quinto, “Todo na ’to!” Kaya nang magkaroon
ng pandemya, nagpaubaya na lang ako sa online classes. Hayaan
nang mabagal ang internet. Ang mahalaga, nakakapag-check pa
rin ng email at social media, at kaya pa rin naman ng connectivity
natin ang streaming ng YouTube at Netflix. (Konting buffering lang.)
Hayaan nang maraming absent na estudyante dahil hirap silang
makahanap ng signal. Ang mahalaga, huwag na lang mag-check
ng attendance. Hayaan nang may mga materyal na posibleng may
copyright violation. Ang mahalaga, wala namang makakaalam.
Hayaan nang nabawasan ang interaksiyon sa mga estudyante, na
para ka lang nakikipag-usap sa sarili mo kapag nagtuturo. Ang
mahalaga, hindi mo na makikita kung natutulog sila. Ligtas pa ang
self-esteem mo. (At bakit hindi, natutulog naman talaga ang mga
estudyante kahit noong wala pa sa hinagap natin ang COVID, ano.)
Hayaan nang kailangan pa ring magklase online kahit may delubyo
na sa labas. Ang mahalaga, puwede ka laging magdeklarang down
ang internet kapag tinatamad magturo, at walang puwedeng
kumwestiyon sa iyo dahil kakampi mo ang walang kupas na walang
kakuwenta-kuwentang serbisyo ng Globe, PLDT, Sky, at Smart.
(Hindi ko pa nasusubukan ang Converge.)
At higit sa lahat—ang pinakapamatay na dahilan para hindi
lumaban—ay wala nang trapik! Hindi na kailangang mag-aksaya ng
oras sa daan. Nabawasan kahit paano ang ating shadow-work. Mas
mataas pa nga ang pagkakataon para gumanda at magpaganda dahil
hindi na rin kailangang masira ang balat na dulot ng alikabok na
araw-araw sinasagap sa labas.4 Puwede nang mag-skin care habang
nagkaklase, basta siguruhin lang na naka-off ang camera—isang
seryosong concern dahil ayon sa Allure, may dulot talagang pinsala
ang blue light sa balat. Salamat, Allure.
Hindi na rin kailangang magbihis pa nang magarbo kapag
papasok sa klase, hindi na kailangang magpabango, hindi na
kailangang magpagupit nang regular, at kung naturalesa mong
maging salaula, ni hindi na nga kailangang maligo. Hindi lang oras
ang natitipid, kundi pati budget sa jeep at Grab, at budget para sa
laundry, shampoo, at conditioner. Tipid din sa bayarin sa tubig.
Puwede ang lahat ng ito dahil puwede naman kasing magklase
nang naka-off ang camera. Sa online class, puro lang kayo itim na
kahon at boses na choppy. Boses na choppy, pero take note, ang
kaalaman: hindi choppy. Puro boses, puro kaalaman, pero walang
laman, walang katawan. Aba, hindi ba’t ito ang pinakamalapit na
estadong maaabot natin ang ipinapangaral ng mga buddha, ng
mga zen master, ng mga enlightened being—na wala lang tayong
lahat? At sa kaalamang wala lang tayo, doon, doon lamang natin
4 Hindi na rin masyadong iitim ang kulangot.
matatagpuan ang tunay na saya. Anong sayang maging wala!

Anong sayang hindi lumaban at magpatianod na lamang sa agos
ng buhay! Lahat tayo’y mabubuhay nang tahimik at buong . . .
sayaaa!
Hanggang isang gabi noong Hunyo, napanood ko ang kuwento
ng batang si Jhonel sa balita. Ine-enroll niya ang sarili habang nasa
loob ng isang pisonet station, at nagkakandaiyak na siya, dahil
hindi niya maunawaan nang lubos ang forms at nauubos na ang
baon niyang piso para makapag-internet. Sumabog ako ng iyak.
Ilang minuto lang ang balita, pero hanggang ngayon nagbabara ang
ilong ko kapag naaalala ang sinapit ni Jhonel at ng lahat ng iba pang
tulad ni Jhonel—naaalala ko ang kapatid kong pinag-aaral ko sa
pampublikong paaralan, naaalala ko ang lahat ng mga estudyanteng
nagsisikap lumaban, nagsisikap mag-aral, pero pinipigilan ng
mismong sistema, tapos kapag lumaki sila, lalaitin lang ng iba, na
kesyo tamad, batugan, walang kusang palo, kung nagsikap lang
nang kaunti noong mas bata baka mas malayo ang narating sa
buhay—at hindi lang nagbabara ang ilong ko, nabubulunan ako sa
galit. Hindi lang ako nabubulunan sa galit, gusto kong ibalibag ang
laptop sa pader. Pero hindi ko magawa, dahil may online classes
ako at kailangan kong kumita at luma na ang laptop ko pero di ko
pa mapalitan at may utang ako sa bangko at kaunti lang ang ipon ko
at kailangan ko pang mag-abot ng pera sa pamilya buwan-buwan at
may konting luho rin ako, aba, tao lang akong may pangangailangan,
at hayan nga, may pinapaaral akong kapatid. Kaya nagbabara na
lang ang ilong ko. At nabubulunan ako sa galit. Lalo nang makita
ko ang balitang sumunod sa kuwento ni Jhonel, ang mga jeepney
driver na namamalimos sa kalsada dahil walang ayuda, dahil
walang inihahatag na alternatibong plano ang gobyerno maliban sa
quarantine. Isinara ko ang YouTube, nag-Facebook na lang ako. Pero
hindi ko rin kinaya. Pinatay ko na lang ang laptop. Halos mabulag
na kasi ako sa pagkamuhi.
Bilang Pangwakas: Isang Anekdotang Kumukurot sa Puso
Noong unang beses kong pinanood ang Mulan—iyong animated

film, hindi ang live action film na may bidang supporter ng HK
police, wala kasi akong pambayad ng VPN kaya hindi makapag-
Disney Plus—naiyak ako nang todo sa “I’ll Make a Man Out of You.”
Iyon ’yung sequence na nagte-training si Mulan bilang sundalo,
at hirap na hirap siya. Nariyang hindi niya masalo ang pamalo,
na maihampas niya ito sa mga kasamang sundalo, nariyang hindi
niya magamit nang maayos ang pana, kailangan pa siyang tulungan
ni Mushu. At nang matapos ang araw ng training, hindi rin niya
nagawang umakyat sa poste na may nakasabit na dalawang bakal
na plato sa magkabilang pupulsuhan. Pero nagsikap si Mulan, at
kinaumagahan, inabutan siya ni Captain Li Shang na nasa itaas ng
poste. Iyak ako nang iyak sa sine habang pinapanood ang eksenang
ito. Siguro dahil katatapos ko lang mag-drop ng ROTC noon
sa ikalawang pagkakataon, at takot na takot akong hindi maka-
graduate dahil sa kalampahan, at nakikita ko ang sarili ko kay Mulan
(Shet, kaya pala niyang akyatin ang poste, kaya ko rin!), siguro dahil
puyat lang ako noong araw na iyon at emosyonal. Hindi ko alam.
Pero ang sigurado, napakasaya ko para kay Mulan nang magawa
niyang magtagumpay sa isang mundong pinaghaharian ng mga
lalaki. At ang isa pang sigurado, ako lang ang umiyak sa eksenang
iyon sa buong sine. Sigurado ako, dahil habang nagtatawanan ang
mga tao sa kabalbalan nina Mulan at Mushu, sige naman ang punas
ko ng luha.
Ibinahagi ko ang anekdotang ito dahil gusto kong ilarawan
kung gaano ako kaiyakin kapag masaya, at kung gaano kasaliwa
ang mga bagay na pinipili kong iyakan kapag masaya. Tulad noong
isang araw, nang may makita akong mga kalapating nakatambay sa
ibabaw ng puwit ng aircon. Dati, ang akala ko, iba-ibang ibon lang
ang dumadapo sa aircon. Nagpapahinga lang siguro sila, ganyan.
Pero dahil nga naka-quarantine, naging ugali ko na ring mamintana,

at napansin kong pare-pareho ang mga ibong dumadapo sa aircon:
tatlong kalapating parating magkakasabay kung lumipad. Sa tingin
ko, may nagmamay-ari sa kanila dahil meron silang mga tag sa paa.
Napansin ko na tuwing hapon sila tumatambay sa aircon, mga
bandang alas-dos. Kaya inaabangan ko na sila. Nandoon lang sila
sa aircon, lalakad-lakad sa ibabaw, sa mga gilid. Pagkaraan ng ilang
minuto, sabay-sabay silang da-dive, at saka lilipad. Paikot-ikot lang
ang lipad nila, kung minsan parang hugis 8, tapos babalik sila sa
aircon, saka da-dive ulit, lilipad, hugis 8 ulit. Mga tatlo o apat na
beses nilang gagawin iyan, bago sila lumipad nang lampas sa tanaw
ko mula sa bintana ng tinitirhan kong unit. Isang beses, masyado
akong naging excited na makita ang mga ibon, naging padaskol ang
kilos ko, at nagliparan sila agad palayo. Ang akala yata ng tatlong
kalapati, sasaktan ko sila.
Nang lumipad palayo ang mga ibon, natawa lang ako. Ayan,
ang tanga-tanga mo kasi, sabi ko sa sarili. (Naalala kong negative
self-talk ito, kaya ilang segundo akong pumikit at saka huminga,
pasok ang hangin sa ilong, labas sa bibig.) Tapos dahil isa akong
guro ng Malikhaing Pagsulat, naisip ko . . . hindi kaya ang mga
ibon ay metapora5 para sa lahat ng mga Pilipino ngayong panahon
ng quarantine? Pero dahil isa nga akong guro ng Malikhaing
Pagsulat, nalungkot akong naisip ko iyon, dahil napagtanto kong
wala akong moral integrity: panay ang pagbabawal ko sa mga
estudyante kong gumamit ng cliché, pero heto ako at cliché ang
unang-unang naisip pagkatapos makakita ng tatlong kalapati.
Porke ibon, nakakulong na agad? Bakit hindi aso, ikinukulong
din naman sila? Bakit hindi wombat, para hindi pangkaraniwan?
Bakit hindi marmoset, para may reference sa tulang “Lament for
the Littlest Fellow” ni Edith Tiempo? Bakit hindi pangolin, para
5 O komentaryo? Kailan ba nagiging metapora ang komentaryo? Ang komentaryo,
kailan ba nagiging metapora? Ah, para sa ibang papel na iyan. Kay dami talagang
dapat isulat.
may kinalaman pa rin sa COVID, at sa gayon ay magkaroon ng

organic unity ang piyesang ito?
Doon, doon ako naiyak. Naiyak ako dahil naalala ko ang “Bayan
Ko,” ang mahusay na tula ni Jose Corazon de Jesus na sa kung anong
biro ng tadhana ay si Freddie Aguilar ang itinakdang kumanta,
kaya ang boses niya ang naririnig ko sa isip sa tuwing naaalala
ang tula/kanta. Naiyak ako tulad ng pag-iyak ko noong mapanood
magtagumpay umakyat sa poste si Mulan. Dahil oo, cliché akong
mag-isip, pero salamat, salamat: alam ko palang cliché akong mag-
isip. Hindi ba sapat nang dahilan iyon para maging masaya? Ang
totoo, umabot pa ang pagmumuni-muni ko sa implikasyon ng ibon
bilang metapora dahil ako ang tipo ng guro ng Malikhaing Pagsulat
na nagbabasa rin ng Freud, at naisip ko ang mga implikasyon nito sa
usapin ng sex. Pero muli, dahil ako ang tipo ng guro ng Malikhaing
Pagsulat na nagbabasa ng Freud, naisip ko rin ang sinabi ng internet
na isa pang sinabi raw ni Freud pero hindi naman pala totoo: ang
“sometimes, a cigar is just a cigar.” At napangiti na lang ako, saka
umupo sa harapan ng laptop dahil may online class pang dapat
harapin nang masaya.
Sanggunian
Almario, Virgilio. 2001. UP Diksiyonaryong Filipino. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang
Filipino.
Bradley, Laura. 2019. “Mulan Actress Voices Support for Hong Kong Police
Amid Protests, Sparks Boycott Calls.” Vanity Fair. In-access Setyembre 29, 2020. https://
www.vanityfair.com/hollywood/2019/08/mulan-boycott-liu-yifei-hong-kong-
protests-police.
Cabico, Gaea Katreena. 2020. “COVID-19 Cases in Philippines Surge to 2,084
with Biggest Daily Rise.” Philstar, Marso 21, 2020. https://www.philstar.com/
headlines/2020/03/31/2004509/covid-19-cases-philippines-surge-2084-
biggestdaily-rise.
Cook, Barry at Tony Bancroft, dir. 1998. Mulan. Burbank, CA: Walt Disney Pictures.
CNN Philippines. 2020. “Covid Cases in the Philippines Jump to 140, Death Toll at 12.”
CNN
Philippines, Marso 15, 2020. https://cnnphilippines.com/news/2020/3/15/Philippines-
COVID-19-coronavirus-cases-deaths.html.
Dela Cruz, Abbo Q. 1984. Misteryo sa Tuwa. Maynila: Experimental Cinema of the
Philippines.
GMA News Online. 2020. “Philippines Records 2 New COVID-19 Cases.” GMA News
Online, Marso 6, 2020. https://www.gmanetwork.com/news/news/nation/728576/
philippines-records-2-more-covid-19-cases/story.
_____. 2020. “12-Year-Old Boy Enrolls Himself in School Using Pisonet Computer.”
GMA News Online, Hunyo 24, 2020. https://www.gmanetwork.com/news/hashtag/
content/744042/12-year-old-boy-enrolls-himself-to-school-using-pisonet-
computer/story.
Hau, Caroline S. 2000. Necessary Fictions: Philippine Literature and the Nation, 1946-1980.
Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press.
Haylett, Wendy. 2016. “Koans for Everyday Life: No Cold and Heat by
Tozan.” Linkedin. In-access Setyembre 29, 2020. https://www.linkedin.com/pulse/
koans-everyday-life-cold-heat-tozanwendy-
haylett.
Illich, Ivan. 1980. “Shadow-work.” Philosophiea 26 (2): 7–46. https://www.philosophica.
ugent.be/wp-content/uploads/fulltexts/26-2.pdf
JacktheReaper22406. 2020. “Kabanata 4: Ang Umpisa ng Lahat.” Kamao. In-access
Setyembre 28, 2020. https://www.wattpad.com/125811250-kamao-kabanata-4.
Lucero, Rosario Cruz. 2007. Bayan sa Labas ng Maynila/The Nation Beyond Manila.
Lungsod Queozn: Ateneo de Manila University Press.
Lulo-ew, Bj. 2020. Facebook. In-access Setyembre 29, 2020. https://www.facebook.
com/photo?fbid=686733135268391&set=a.109939252947785.
Mackenzie, Macaela, Leah Prinzivalli, and Paige Stables. 2020. “How Your
Phone’s Blue Light Could Be Damaging Your Skin, According to Dermatologists.”
Allure. In-access Setyembre 29, 2020. https://www.allure.com/story/blue-light-phone-
skin-effects.
Mendez, Christina. “Duterte Unleashes Insults on Diokno, Other Critics”,
MSN News, Abril 4, 2020. https://www.msn.com/en-ph/news/national/duterte-
unleashes-insults-ondiokno-other-critics/ar-BB12amN1.
Oneill, Therese. 2018. “15 Great Quotes You Wish They’d Said (But They
Didn’t!). Mental Floss. In-access Setyembre 29, 2020. https://www.mentalfloss.com/
article/61069/15-great-quotesyou-wish-theyd-said-they-didnt.
Pipay (@pipaykipayy). 2020. “mAniLa bAyY.” Twitter, Setyembre 6, 2020. https://twitter.
com/pipaykipayy/status/1302550866952556545?s=21.
Reyes, Edgardo M. 1986. Sa Mga Kuko ng Liwanag. Maynila: De La Salle University Press.
San Juan, Ratziel. “I’m more relaxed now: Harry Roque answers to TV
Journalist Joseph Morong only.” Philstar, Mayo 20, 2020. https://www.philstar.
com/entertainment/2020/05/20/2015184/im-more-relaxed-now-harry-roque-
answerstv-journalist-joseph-morong-only.
The Political Animal. Facebook. In-access Setyembre 29, 2020. https://www.facebook.
com/thepoliticalanimal/photos/a.222008861225152/3295314707227870/.
I Am Patient 2,828 and Other Personal
COVID-19 Stories
HG Severino
A fter eleven days in the hospital, a bout of pneumonia, and a

major scare, I think I can now be called a COVID-19 survivor.
I know of a few others, all attempting to return to low-profile lives

in a fearful world, but most choose to remain invisible. There are
strong reasons for this anonymity. This disease is one of the most
stigmatized and loneliest in human history, perhaps comparable
only to leprosy where quarantine can be forever.
One of my fellow Covid patients in the hospital can’t go home

because his condo building won’t let him move back, despite
already testing negative for the virus.
I am one of the lucky ones who have been able to go home, resume
a semblance of my former life, and live to tell the tale.
It’s a tale of long painful needles that couldn’t find a vein in my

arms, the swabs down my throat that made me gag, the torture of
long sleep deprivation, the team of doctors who formed a Viber
group to discuss updates on my case, and the experimental drug
Chloroquine that apparently worked on me.
Since the pandemic is far from over, many more will be infected and
confined. Some will not make it. Those of us among the pioneers—
I’m Patient 2,828 in the lower part of the upward curve—have a
responsibility to talk about this experience in a way that will enable
66
HG Severino 67
the public to understand it, lessen the fear, and create compassion
for those who survived the disease.
A few takeaways:
1. Transparency is an obligation. While there are good reasons to

keep this condition under wraps—even privacy laws that can justify
it—it’s not fair to anyone who has had close contact with you.
For the greater good, we are required to disclose our COVID-19

status to the Department of Health. Contact tracing can go a long
way in preventing its further spread. This is more than a notification
of work colleagues.
One of my more critical decisions was informing my close

neighbors. They reacted with compassion and appreciation for the
information, but I’m not sure how they would have reacted if they
found out later or through the barangay.
2. This disease need not be so lonely. You’re in isolation in a hospital

or at home, with no visitors except frontliners in PPE spacesuits.
You can’t see their faces and tell them apart aside from their body
shapes. That doesn’t mean you need to feel alone.
Like many under lockdown, our phones are our lifeline and our
source of social support. I had Zoom meetings from my hospital
bed, saw family social events and group conversations.
The most someone can do for a COVID-19 patient is to stay in

touch online. Even with this connection, the regular visits of nurses
to perform tests and take your vital signs were indispensable in
maintaining mental balance. I got to know many of them, the risks
they take, their long walks home, their own isolation at home, the
fear felt by others when they walk by.
3. When reaching out to COVID-19 patients, do so with more

than get-well messages. Share family news, your playlists, jokes
and memes, anything that can offer a respite from the constant
reminders of our condition. We do not need more pity.
One of my most memorable moments of relief was when my

friend Alonso told me the hilarious story from years ago of being
in a kalesa on Roxas Blvd and being chased by a police car for the
kalesa driver’s traffic violation (“the world’s slowest police chase”).
He recalls spotting me on my bike so that I stopped and lobbied the
cops to let my passenger friend go.
4. COVID-19 need not be a death sentence. I am living proof. A

combination of good fortune, physical fitness, and competent
medical treatment probably saved my life.
Don’t believe all the statistics. One false impression is that the
fatalities outnumber the recoveries, artificially bloating the case
fatality rate. The reality is many of the recoveries don’t get counted,
while the deaths often make the news, adding to the overwhelming
sense of dread. The odds of survival are pretty good.
5. Don’t underestimate the power of the mind. The debilitating

effects of the disease and the medication combined with the
uncertainty produced one of the worst nights of my life. Unable to
sleep, I was delirious with visions of death criss-crossing my mind.
My wife calmly walked me through meditation and breathing

exercises she learned at theater workshops. In the dark, I closed my
eyes, imagined lavender fields, and started counting to 100. I was
trying to dispel the dreadful thoughts and finally fell asleep before
the count of 100.
HG Severino 69
6. Frontliners are true heroes, but many more have chosen to stay
out of harm’s way. One can’t blame them considering the risks and
discrimination.
When my wife contacted a private nursing agency in search of

additional nursing support, out of 200 nurses on their roster, only
one stepped up. He happened to be a strapping young man who
watched my documentaries.
I taught him how to shoot, and he began to document his life as

a frontliner, which eventually became a documentation of his
patient. This apprenticeship was a great diversion, keeping my
mind active while giving me a blessed sense that even lying there in
isolation I was getting something done.
It will be hard to pay so many selfless people back, but one can pay
it forward. If it’s true that I will have antibodies in my blood that can
help others fight off infection, I’ll be glad to donate this accidental
gift. It’s a small price for all survivors to pay for the chance to see
the sun again.
Very often when alone in my room, I’d gaze out of my window into
the empty streets, the trees, and a giant bas-relief of the Philippine
map displayed in a dry fountain in the hospital’s parking lot. It
reminded me of a world I was eager to rejoin.
This essay was first published on GMA News Online on April 7, 2020.
My Frontliner, Gab
HG Severino
Most of us take human companionship for granted until it’s taken

away. That’s what happens when you’re a COVID-19 patient. Unlike
any other illness, this one imposes a ban on visits by your loved
ones. No one you know can even peek inside your door to say hello
and ask how you’re doing.
You spend all day and all night lying in bed in a room by yourself
worrying about whether you will live or die. Sleep is a struggle.
That takes a toll on the patient’s emotional and mental health.
After I survived COVID-19 and eleven days in isolation in a hospital,

one of my main takeaways is that while heroic health professionals
exhaust themselves trying to cure you of this terrifying disease, no
one is looking after the patient’s mental health.
We know that morale and state of mind are large factors in our
physical well-being and could affect our chances of survival.
I found this out the hard way, after several days of solitude and
feeling very weak. With my fate uncertain, my morale plummeted
and I felt like giving up. My calls to my wife became desperate cries
for help.
Rather than feel helpless, my resourceful spouse came up with a

master stroke. She called up a nursing agency and hired a private
nurse to just be with me, PPE-garbed and all.
70
HG Severino 71
At first, I resisted, testily insisting I wanted to be like any other

patient, suffering alone. My wife wouldn’t listen.
The nurse who showed up, Gab Lazaro, seemed handpicked,

although he had volunteered for COVID-19 duty not knowing
whom his patient would be.
I thought at first that he would just be an extra pair of hands to

assist the other nurses as they did the daily electrocardiogram that
monitored the risk of cardiac arrest from my medication.
I quickly discovered we had a mutual interest in college and

professional basketball, including hoops history going back to the
1980s.
Then he confided that he was an avid viewer of documentaries

and wished someone would do a documentary on the work of
frontliners inside their dangerous workplace.
I told Gab, why not you, I’ll teach you! After his initial excitement,
he tempered it with a realization: there are too many privacy
issues. COVID-19 after all is the most stigmatized disease.
I told him you only need two subjects, yourself as the frontliner and
your patient, me. And we’re both allowing ourselves to appear on
camera.
I’ve been training young people in journalism much of my adult

life, but this was surreal. From my hospital bed, while attached to
an IV line on a pole, I was showing Gab how to use his phone to
capture the details of our forbidden place, the isolation quarters of
a COVID-19 patient. I sent him links to online tutorials.
He shot the other nurses, none of whom minded since they were
all unrecognizable in their PPEs, as they performed tests on me,
and inserted and removed needles. I taught him that if he shoots

any action he must have a reaction, which in my case was often a
grimace of pain.
I taught him shot length and zooming with your feet, the reverse
shot and the tracking shot in the hospital corridor, pans and tilts,
the POV.
This unexpected apprenticeship was a godsend for someone who

had just plumbed the depths of despair. It gave me purpose and
something to look forward to, a unique collaboration between
frontliner and his patient. There were times when I even stopped
thinking about my illness, my mind filled with sequences that Gab
could shoot.
I told him to record his long walk home in the dark, his life in his
lonely apartment, and his transformation in the hospital from
civilian threads to the layered armor of a frontline warrior. A fast
and enthusiastic learner, he executed these with the polish of a
veteran.
He interviewed me, and I interviewed him. He was remarkably

articulate, gifting me with lines that would later be quoted by
viewers on Twitter, like “minsan lang ako lalakad sa mundo,
magkaroon ako ng silbi.”
I told him to record himself FaceTiming with his two-year-old

daughter Gabrielle, who was at her grandparents’ home, separated
from her father since he began to care for COVID-19 patients weeks
ago.
“I have fears,” he told me in Filipino. “But I want my child to be

proud of me some day, to say that her father served during this
time.”
HG Severino 73
I wanted him truthfully portrayed as an ordinary person with a

job that required extraordinary courage every day, like every other
frontliner.
We were together just the two of us when he quietly celebrated his

fortieth birthday, which was just another day in our battle against
the virus.
He was with me recording my discharge from the hospital when

other frontliners surprised me with cheers as I exited.
In the end, his constant companionship and our collaboration

cured the overlooked affliction of loneliness that accompanies
every case of COVID-19.
Frontliners are often and rightfully credited with saving lives. But
my case shows they can also save your mind and morale just by being
there keeping you company; and in one rare instance, collaborating
on a creative endeavor that became an I-Witness documentary.
I’m safe at home now on my way to full recovery. Gab texted me

yesterday to say he’s back on the front lines, taking care of another
lonely, gravely ill patient.
(For those who have asked, Gab was negative in his latest COVID-19
test shortly after I was discharged.)
This essay was first published on GMA News Online on April 29, 2020.
The Destination of My COVID-19 Dreams
HG Severino
T he place where they extracted the treasure from my blood had

been emptied by the pandemic.
I thought the procedure would be at the hyper-busy Philippine

General Hospital. The actual venue turned out to be an academic
building I had to search for at UP Manila’s desolate College of
Medicine.
I walked down a hallway with desks stacked against the wall, mute
testament to classes that were abruptly suspended.
Beyond the security guards at the entrance there was absolutely no

one. I thought I was in the wrong place until I saw the room number
I was looking for. Inside was a brightly lit classroom converted into
a makeshift clinic with two young doctors.
In the weeks since I was hospitalized elsewhere for COVID-19, this

simple space with a special machine was the destination of my
dreams. Reaching it meant I had fully recovered and I could finally
donate my plasma and be of value to someone else.
Before that momentous day, there was a month of suspense and

anxiety.
Even while still recovering, I had already been receiving appeals for
my plasma from doctors and loved ones of desperately ill patients.
There were only a few hundred known COVID-19 survivors at that
time (early April), not all of them willing or able to donate plasma.
During my illness, the official survivors were outnumbered by the
74
HG Severino 75
deaths in the Department of Health’s count, filling me with the

dreaded uncertainty about which column I would eventually end
up in. The appeals for my plasma felt like a vote of confidence in my
survival and gave me further motivation to eat well and boost my
immunity while in isolation so I could join the thin ranks of plasma
donors.
Even after I was discharged from the hospital, the uncertainty

about my fate was not over.
My symptoms were gone but I was still not considered recovered

until I tested negative twice for the coronavirus. It was not until
then that I could end my isolation and rejoin my family. Alas, after
one negative result I was stunned to learn that I tested positive
again for the virus several days after leaving the hospital.
Had I been re-infected? Or did the PCR test merely detect viral
fragments from the original infection, as the latest science now
indicates? New theories about this disease have unfolded nearly
every day, sometimes upending conventional wisdom. Now even
the vaunted immunity supposedly bestowed on recovered patients,
the one major consolation from suffering from COVID-19, is in
doubt.
Demoralized and lonely in my Quezon City quarantine, I decided

to go home to Batangas where I could see my family without getting
near them. But seeing them was enough. Perhaps the solitude in
Quezon City far from loved ones was a source of stress that was
affecting my ability to recover or at least rid myself of the virus
once and for all.
The municipal health office of my small town sent a frontliner team

to test me twice. After a few days, both PCR tests yielded negative
results, making me officially a recovered COVID-19 patient. On
top of that, I was positive for antibodies on two rapid tests, further
proof that I had in my blood the anti-virus warriors coveted in the
battle against the disease.
I was now an automatic member of a growing club of COVID-19

survivors worldwide blessed with a special power.
I think that was the reason I was met by looks of appreciation by

the PGH medical staff in that converted classroom. They explained
that the plasma donation clinic was created in a classroom to be
physically separate from the hospital, which served as a COVID-19
referral center.
First though I had to be screened through an interview by a

pathology resident and a blood test.
After waiting for an hour I learned I had qualified to donate my

plasma.
They sat me in a permanently reclined chair and casually mentioned

that there might be some “discomfort,” an occasional code word
I’ve realized for “pain.” I proudly said, “Pagkatapos ng karanasan ko
sa ospital, kayang-kaya ko yan!” (After my experience in the hospital,
that’s easy!)—brave words to mask a sudden unease.
A needle was inserted in my arm, a tube was attached to the needle,

and I was connected to an apheresis machine, the equipment that
would separate the plasma from my blood and return the rest of
the blood components—red cells, white cells and platelets—to the
donor, me.
To divert my attention from any discomfort, I got into a long geeky

conversation about Magellan’s voyage with the baby-faced director
of the PGH blood bank, Dr. Mark Ang.
HG Severino 77
As the blood components were moving back into my veins from

the machine, I did feel a little sting, but it was tolerable. I actually
felt more giddy than anything else.
This was an important moment in my journey as a COVID-19

patient, a kind of graduation with honors. Not every patient
survives, and not every survivor qualifies to donate plasma. I was
able to do both.
But this personal achievement matters only because it can save the
life of another person.
There are still many unknowns about COVID-19, but there’s a

growing medical consensus about the life-giving value of plasma
that came from a recovered patient with anti-bodies.
That’s why the doctors present during my donation called plasma

“liquid gold.” With far fewer recovered patients than confirmed
cases, the plasma from the two or three donors a day at PGH is
treated like treasure. There is a great need for donors, which is why
those who have already donated need to assure fellow survivors that
it is a safe process that will make the donor happy that they gave.
I dare say what I gave is even more valuable than gold. You can buy
gold; you cannot buy my plasma. I was told that a committee of
doctors would decide on the recipient, surely a patient with my
blood type and probably someone who may not survive without
the infusion of plasma. It would be given to the patient for free.
As I sat there with that tingling feeling of blood moving out of and
then back into my veins, I felt a sense of fulfillment from having lived
up to a promise. Still very sick in the hospital, I vowed to myself and
to the cosmos that if I survived I would pay it forward, doing things
like donating my plasma, a crucial favor to an unknown stranger.
I had a recent conversation with Senator Sonny Angara, a fellow

COVID-19 patient and plasma donor. He found out that plasma
referrals and inquiries among doctors and hospitals were an
informal process, and suggested that the Department of Health
try to centralize the information and orchestrate the matching
between patients and blood type availability. As infections and
hospital admissions mount, this role will become more critical
than ever.
After less than two hours, the procedure was over—the plasma
was separated and the remaining blood components returned to
my veins. The medical technicians handed me the small bag of the
yellow plasma they just extracted from my body, so I could hold it
like a mother with her newborn. After all, from my body just came
this gleaming symbol of life.
They had me pose with it as the medical staff gathered around me

for photographs. I held it up like a trophy as they applauded and
cheered for me. From being COVID-19 Patient 2,828, I was now
also PGH’s Plasma Donor 38.
Returning home that night, I reflected on the personal significance

of that event. One of the worst things about being a patient is the
feeling of being a burden. For all of its terrible attributes, COVID-19
enables a beautiful epiphany: if one survives this disease, that
feeling of being a burden can be replaced by a sense of wonder that
you gave another patient out there a chance to live.
This essay was first published on GMA News Online on June 10, 2020.
My Antibodies and Me
HG Severino
I went back to the Philippine General Hospital last Monday to see

if I could donate plasma again. I was more curious than hopeful.
I had already been told the last time I donated plasma a month
earlier that maybe I shouldn’t be donating anymore. As expected,
my antibody level was declining. According to calculations based
on the tests done by PGH, I was losing about 12 percent of my
antibodies every month.
Since my high of 9.38 last May in the antibody unit of measurement,

I was down to 6.30 on August 3, the last time I qualified to donate.
The cutoff is 5.0, below which the antibodies are believed to be too
diluted to cause any improvement in the recipient. Some doctors
believe that donating plasma hastens the decline of antibodies, but
it’s still in the realm of scientific mystery.
However, I kept reading the heartbreaking appeals for plasma from

loved ones of patients gravely ill with COVID-19. My blood type
even matched those of some of the patients.
I was advised by my doctors that the best course of action was to

donate my convalescent plasma to a blood bank. Then a committee
of medical experts would decide to whom to give it based on need
and the likelihood of a good outcome.
So there I was again last Monday in the PGH plasma clinic (located
outside the hospital) engaged in the familiar ritual of being asked
very personal screening questions (have I ever done any intravenous
79
drug use, have I ever been in prison, have I recently engaged in

sex in exchange for money, etc.). Then my blood was extracted for
testing, and the anxious waiting for the results began.
All this time, since I got out of the hospital and realized I possessed
a substance in my body desperately needed by others, I had been
following the unfolding drama of convalescent plasma worldwide.
(Convalescent plasma is the term used for plasma that is taken
from the blood of someone who has recovered from disease and
transfused into someone still fighting the same disease.)
When doctors nearly everywhere were grappling with this

confounding disease in the earliest days, convalescent plasma was
already a go-to therapy for the most gravely ill. It was so precious
that doctors called the yellowish substance “liquid gold.”
And only recovered patients could give it. The theory is COVID-19
survivors like me host an antibody army that could be transfused
into other patients to help them battle the disease. Anecdotes
were increasing of patients suddenly improving after a transfusion
of plasma from a survivor (including a three-year-old child with
leukemia who was struck by COVID-19 last June).
At first, many believed that antibodies gave recovered patients

immunity forever, leading to smug ideas like immunity passports
so survivors could go anywhere they pleased without fear of
reinfection or infecting others.
But that idyll didn’t last long, as reports of purported reinfection

began to appear, as well as speculation about new strains of the
coronavirus that the original antibodies were helpless against.
As the pandemic got older, doctors were observing that antibodies

could be gone as early as three months after recovery, further
HG Severino 81
deflating any feeling of great consolation among survivors. So

there is an uncertain deadline not only for donating but for the
protection that antibodies confer on a new tribe of people.
But last August 3, a full four months since I was discharged from
the hospital after an eleven-day solitary confinement, tests showed
that I still had a fairly high level of antibodies—it had declined for
sure, but I had easily beaten that common three-month expiration.
My plasma could still save lives.
So last month, I donated nearly 500 milliliters of liquid gold, the

maximum my body could give and just enough for a single patient.
For reasons of confidentiality, I would never know the patient’s
name and he or she would never know mine. But I like to think that
person is alive and getting well. Those same antibodies enabled me
to survive, so they have proven healing powers.
I was curious to know now whether I had beaten the dreaded

expiration yet again.
It used to be that convalescent plasma therapy was seen as a last

resort for critically ill patients.
But some studies now show that it may be most effective with
moderately ill patients who receive it early so their condition
doesn’t progress to severe or worse. One study by the renowned
Mayo Clinic in the US concluded that this approach helped reduce
mortality by over 30 percent.
But those kinds of findings just boost the demand for convalescent
plasma of which there is a dire shortage.
Only a small fraction of recovered patients decide to donate, and

most of those don’t come back as repeat donors. One can’t blame
them, after what is usually a harrowing experience in the hospital,

for wanting to avoid being in a clinical setting again so soon.
But it is soon after recovery that survivors have the most antibodies.
The golden period is within twenty-eight days after recovery.
Not all antibody-carrying survivors are created equal. Recent

findings point to males over forty-five years of age who were
hospitalized for COVID-19 as having the most abundant and lasting
antibodies—exactly my profile.
Five months after my discharge from the hospital, having any

antibodies at all is a bonus.
After a couple of hours of waiting in the plasma clinic, three young

doctors came to me with somber looks. Tests revealed that my
antibodies had declined even further, but no surprise there. From
6.30 on August 3, the date of my last donation, my antibody level on
September 1 was 5.90, a loss of 16 percent, a faster rate of decline
from previous months.
Considering the alternative, I was happy. I had more than enough

antibodies to protect me for now. No guarantees against reinfection,
but the likelihood of that is very low. I can still be my family’s errand
boy whenever they need anything in the outside world.
And I am still qualified to donate plasma, although close to the

cutoff of 5.0. If I don’t donate now, I will probably never get the
chance again.
But could donating plasma speed up the decline of my antibodies

to the point where my own health and remaining immunity are
compromised? That is yet another unknown in the epic saga of
COVID-19.
HG Severino 83
Despite the urgent need for plasma, the doctors at PGH were not
trying to persuade me either way and told me to go home and think
about it—but not too long.
First published on the author’s Facebook account on September 3, 2020.

He would later be advised by his doctor that due to his declining antibodies
count, it would be wise not to donate anymore plasma.
Education Encounters in the Digital Sphere:
Putting in Perspective the Transition to
Remote Learning / Online Education
Ramon Guillermo
D ue to the present dire circumstances, the transition to remote

learning / online education is unfortunately not taking place
at our own pace and on our own terms. We are going into it at
breakneck speed despite pressing concerns regarding adequate
connectivity, access to the necessary computers and gadgets, and
preparedness of students, staff members, and faculty. All of these
are extremely uneven at this point. Moreover, all these concerns
are obviously compounded by the massive psychological, social,
and economic impact wrought upon society by the pandemic.
University officials inform us that the COVID-19 pandemic
has “catalyzed the overdue transformation of higher education
in general and UP education in particular.” They assure us that
“we can no longer go back” and that “this is an exciting time for
academe” (OVPAA Memorandum No. 2020–68; OVPAA Plans for
AY 2020–2021). Though the optimism is admirable, one must voice
out a certain degree of apprehension at the celebratory tone and
breathless excitement welcoming this “overdue transformation.”
On what grounds is this transformation said to be “overdue”? And
what is it exactly that we “cannot go back to”? How are we certain
that there is no returning to whatever it is that we are not returning
to? We are also informed flatly that, “face-to-face teaching is not
superior to other modes of delivery.” In fact, it is even asserted that
“online modes” can even be of “superior quality” to face-to-face
teaching (OVPAA Memorandum No. 2020–68; OVPAA Plans for AY
84
Ramon Guillermo 85
2020–2021). In what way is this so? And what measures of “quality”

were applied to arrive at this conclusion? Aren’t two quite different
educational experiences being hastily compared in this case?
Given that universities in highly industrialized countries in
the West have gone much further down the road in the transition
to online or remote learning, it is necessary to look at the rise of
online education as a global phenomenon in order to understand
its full implications for us. However, it bears repeating once again
that factors such as internet connectivity, access to the necessary
hardware and software, and the preparedness of faculty, staff, and
students for the shift to online modes of learning are extremely
uneven and vary greatly from place to place both locally and globally.
Overdue Transformation for Whom?
Critical theorists of education have observed strong convergences

between the tools of online education and the commodified,
standardized model of education which currently overwhelmingly
dominates educational practice in the United States (Feenberg
2015; Smith 2013). Venture capitalists and corporate interests
early on identified online education as representing several clear
advantages from a business perspective. For one, it could translate
to potentially large reductions in overhead costs in terms of funds
which used to be required for staffing and facilities as university
campuses are gradually emptied out of students, staff, and teachers
(Watermeyer et al. 2020). Layoffs will, however, necessarily be
uneven across disciplines, educational institutions, and even
between countries depending on already existing vulnerabilities.
Aside from workforce streamlining, work-intensification is another
expected advantage of online teaching modalities. Faculty can
be persuaded to take on larger and larger online classes so that
fewer and fewer teaching faculty would eventually need to be
hired or granted tenure. The already precarious state of tenure

in higher educational institutions will further worsen while the
casualization of teaching staff will proliferate. Incremental and
gradual increases of loading will make large teaching burdens seem
natural and part of the norm and expectations for satisfactory
faculty performance. Instead of lightening the workload of
teachers, it seems that online teaching has more often led to the
opposite. The constant expectation for engagement at any hour,
seven days a week is facilitated by the attendant work-from-home
setup. Life-work balance turns out to be severely challenged when
one’s working space converges with personal spaces. The need to
look after children and tackle other home care responsibilities has
particularly affected female academics who have had to decrease
their research output as a consequence (Watermeyer et al. 2020).
Going further down the road, visionary educational managers
and marketers see Massive Open Online Courses (MOOCs) as
allowing for the future automation (“automatability”) of educational
delivery. Bill Gates, a big supporter of MOOCs, proposes that
recorded lectures by “star professors” from the most prestigious
universities would replace face-to-face lectures by teaching
staff at lower-ranked universities who, according to him, could
never hope to compete with the professorial elite (Rhoads et al.
2015). Massive distribution and repeated use of digitized course
material will lead to the reduction of a large part of the existing
teaching staff to “discussion leaders,” “teaching assistants,” as
well as “clerical workers” assigned to make regular reports on the
data analytics generated by the software. In this way, educational
automation will result in the deskilling, deprofessionalization, and
casualization of teaching staff with the concomitant decline in
wages. Artificial intelligence (AI), moreover, can replace the lack of
human interaction with automated gamified pseudo-interactivity
modeled after the already widespread use of AI in the service
Ramon Guillermo 87
sector. Copyright ownership for such MOOCs courses generated

by teachers would be held by corporate entities and considered
as “employer-produced commodities.” These arrangements will
generate new imbalances and injustices. In contrast with students
from “lower-ranking” universities, students enrolled at the elite
institutions would presumably still have access to face-to-face
discussion with the “star professors.” Universities which do not
possess the resources to produce MOOCs at the level of the elite
universities would hardly be able to compete with their products on
the marketplace and be reduced to consumers. At present, MOOCs
from “world-class” and “top-ranking” educational institutions
predominantly sustain a one-way transmission of decontextualized
and standardized knowledge from the US and Europe which further
contributes to the marginalization and downgrading of local and
indigenous languages and knowledges, a burgeoning phenomenon
which some have aptly called “digital neocolonialism” (Adam 2019).
For public educational institutions, the use of third-party
Learning Management Systems (LMS) by commercial providers
will represent an unprecedented privatization of an increasingly
vital component of the educational process (Smith 2013). The
technical design features of such software reflects overwhelmingly
managerial and corporate learning models which may appear
to the user as givens when these are actually the result of the
“delegation” to technical systems of certain restricted and interest-
driven pedagogical values, notions, and assumptions (Hamilton
et al. 2005). Such software, which have been developed from the
ground up to respond to certain market demands, are generally
not easily customizable by individual faculty to harmonize with
their own pedagogical models and approaches. For instance, once
education is reduced to a type of commodity which only needs to
be provided with an appropriate “e-commerce” platform, it would
be relatively easy to design online technologies which reduce
“education” to a matter of “delivery and acquisition,” where the only

questions which matter would pertain to the “amount” and “speed”
of transmission of such information or the imparting of skills. Such
types of third-party software may also facilitate the surveillance
of faculty and students by management for the purposes of
performance measurement and competitive accountability
(Smith 2013). Teachers may therefore lose a great deal of privacy,
autonomy, academic freedom as well as the capacity to decide on
matters of academic policy (for example, when grading systems
have to be adjusted to the limitations of the software rather than
the other way around).
Top-down corporate and managerial forms have trumped
collegial and democratic forms of university governance in recent
years. Armed with general assumptions about the running of
corporations for profit and organizational efficiency, managers in
the education sector have become more and more aggressive in
pushing for policies which infringe directly on academic matters
such that they oftentimes have come in diametrical opposition
with those who actually teach and work in educational institutions.
Attempts by educators to reconfigure the experience of online
education along more participatory and transformative lines
have therefore faced seemingly insurmountable obstacles within
educational organizations increasingly dominated by managers
and the software they promote (Natalier 2015).
The scenarios may seem dystopian, but the future is already here.
Face-to-face and Online Educational Encounters
The COVID-19 pandemic has made the rapid transition to

online educational modes something of a fait accompli. Universities
are being forced to transition, even without adequate prepation,
to online modes. Disaster capitalists in education are probably
Ramon Guillermo 89
beside themselves with joy at the sudden opening they have been
offered to shape national educational systems according to their
whims while triumphantly brandishing the rhetoric of “digital
disruption” (Watermeyer 2020; Burns 2020; Brabazon 2020). It is,
therefore, more important than ever that progressive educators
do not default on their role to pursue critical and transformative
pedagogy even within online education platforms in cases where
these can feasibly be implemented.
Though the original rationale of “distance education” (as well
as its early online forms) was the democratization of education for
the working classes, mature and adult learners, women, and the
handicapped, a lot of this rhetoric has been considerably distorted
since then in favor of projecting its business potential. Furthermore,
online education has sometimes been regarded by critics as
inherently inferior in quality to face-to-face education. Proponents
of online education have opposed this hasty judgment with the
equally quick assertion that online education can be equal to face-
to-face and have sometimes even defensively extolled the superior
quality of online education. But the problem of determining
“quality” and its measurement has been elided by both sides. It is
a fact that some crucial aspects of the educational process are by
definition not measurable or replicable despite the best efforts of
Outcome-Based Education (OBE) advocates of late. In order to
understand this notion of immeasurability, we would have to think
of education beyond commodified model of mere “information
transmission” or “skills transfer,” both of which are repeatable
and repetitive and therefore measurable and potentially subject
to automation. While repetition is undoubtedly an indispensable
moment in the learning process, the most important aspect of
education is arguably that rare instance when repetition abruptly
ceases and the new comes into the horizon. This nonrepeatability
is why classifying the “critical faculty” as a skill, as some education
managers have done, is fundamentally wrong-headed. Criticism

creates a break in the repetition of the present and strives to go
beyond it. Emancipation is the immeasurable in education.
A way of grasping this point would be to consider what has
been called the “educational encounter” (Bollnow 1955). Originally
formulated by the philosopher Otto Friedrich Bollnow (1903–1991) as
a pedagogical idea, his notion of Begegnung (encounter) emphasized
the discontinuous, unforeseeable, and existentially transformative
aspect of the educational process. This concept has in the meantime
been further refined and developed by contemporary critical
pedagogy proponents (Natalier 2015). The educational encounter is
always immersed within the larger society and is always relational
with respect to the individual educators and students. In this
Socratic and dialogical “problem-posing pedagogy” as it has been
called by Paulo Freire (2005), participants may find themselves in
a situation in which they come to question their most ingrained
and deepest beliefs. This risky and unpredictable enterprise may
result in raising uncomfortable existential challenges for all who
participate in it, including the educator herself. Nevertheless, the
responsibility of the educator is to constantly serve as a guide in
the process of formation of each participant as an autonomous
and ethical individual. The result of such an “encounter” is
necessarily transformative for the individual and potentially for
the society at large. A genuine educational encounter is therefore
irreducibly unique, and its effects are literally immeasurable.
These difficult encounters and the fleetingly “teachable” moments
which unpredictably arise within them are hard enough to come
by in a regular classroom setting so one can imagine how much
more difficult it would be to attain in an online setting (Smith
2013). Even the more interactive forms of video conferencing
cannot capture the subtle nuances of conventional face-to-face
interaction between the teacher and the students and between the
Ramon Guillermo 91
students among themselves. The cameras on computers or gadgets

do not allow for genuine “eye contact” (Han 2013). Bodily gestures,
meaningful postures, and facial expressions are more difficult to
sense and interpret in an online environment with several students
in a class. However, even though face-to-face education may remain
the aspiration, as well as remain indispensable for many disciplines,
the progressive educator should not renege on her responsibility
to try to implement progressive pedagogy through the means
available to her online. Ideally, noncommercial , open-source, and
home-grown online education platforms and tools should give the
progressive educator an opportunity to establish an educational
relationship with students who may not otherwise be present in the
classroom because of geographical, social, psychological, physical,
financial and other barriers.
If, as they say, there is no complete turning back possible, if and
when the pandemic ends, we should at least ensure that the worst of
possible outcomes for Philippine education does not come to pass.
Though online and face-to-face education may be qualitatively
different, one of our pressing tasks as progressive educators is
now to find and discover the equally emancipatory potentials in
online education in a fully experimental spirit. Contrary to certain
exaggerated enthusiasms from some corners, it is quite certain that
a negotiated and relatively stable balance between online and face-
to-face modes will be achieved in the near future. This situation
introduces a new field of educational exploration, discovery, and
contestation. We must rise to the challenge and learn to resist the
hardening coarticulation of current approaches to online education
with neoliberal educational reforms (Baltodano 2012; Burns 2020).
In the first place, academic unions, faculty associations, and
representative bodies should negotiate for continuous institutional
support and incentives for developing online courses, fostering
preparedness and skills, while ensuring that faculty, staff, and
students are supplied with the necessary equipment and devices

as well as adequate connectivity. Legal measures should be put in
place to safeguard the full control and copyright of faculty over
the digitized course materials they produce, or, where applicable,
these should remain freely available as open educational resources
in the public domain. The managerial assault on tenure should be
resisted in the new digital educational environment. Moreover,
the rights and welfare of contractual academic and non-academic
staff should be protected in the face of potential layoffs and
rampant casualization. Learning Management Systems (LMS) and,
in particular, all initiatives in the area of educational automation
should pass through institutionalized processes of discussion,
evaluation, and approval in collegial faculty, staff, and student
bodies (Feenberg 2015). The development of software and other
technologies used in online education as well as the determination
of the “technical codes” (Hamilton et al. 2005) which articulate
the implicit pedagogical assumptions and which serve as the basis
for the design of educational software should be within the direct
control and purview of the academic community. The potential
use of such software for surveillance and control of faculty and
staff labor by educational managers should not be allowed. These
are some of the reasons why the in-house development of open-
source LMS is preferred over purchasing limited licenses from
commercial non-opensource, third-party providers. Educational
technologies should be designed from the ground up to respect
and encourage faculty autonomy and academic freedom, and to
uphold the spirit of experimentation and indeterminacy of the
educational encounter.
Ramon Guillermo 93
References
Adam, T. 2019. Digital neocolonialism and massive open online courses (MOOCs):
Colonial pasts and neoliberal futures. Learning, Media, and Technology. DOI:
10.1080/17439884.2019.1640740.
Baltodano, M. 2012. Neoliberalism and the demise of public education: The
corporatization of schools of education. International Journal of Qualitative Studies in
Education 25 (4): 487-507. DOI: 10.1080/09518398.2012.673025.
Bollnow, O. F. 1955. Begegnung und Bildung. Zeitschrift für Pädagogik 1:10–32.
Brabazon, H. 2020. The academy’s neoliberal response to COVID-19: Why faculty
should be wary and how we can push back. Academic Matters: OCUFA’s Journal
of Higher Education, May 29, 2019. https://academicmatters.ca/neoliberal-
response-to-covid-19/?fbclid=IwAR3ls6PgW-lVz0YLE4merXn28-n45aFqj3MF_
IGBGNSHkLY13zVPI3hnj9o.
Burns, R. 2020. A COVID-19 panacea in digital technologies? Challenges for
democracy and higher education. Dialogues in Human Geography 1–4. DOI:
10.1177/2043820620930832.
Feenberg, A. 2015. The Online Education Controversy and the Future of the University.
Found Sci, December 16, 2015. DOI 10.1007/s10699-015-9444-9.
Freire, P. 2005. Pedagogy of the Oppressed. 30th Anniversary Edition. New York & London:
Continuum.
Hamilton, E., and A. Feenberg. 2005. The Technical Codes of Online Education. E–
Learning 2 (2): https://doi.org/10.2304/elea.2005.2.2.1
Han, Byung-Chu. 2013. Im Schwarm: Ansichten des Digitalen. Berlin: Matthes & Seitz.
Natalier, K., and R. Clarke. 2015. Online Learning and the Education Encounter in
a Neo-Liberal University: A Case Study. Higher Education Studies 5 (2): http://
dx.doi.org/10.5539/hes.v5n2p62
Rhoads, R. A., M. S. Camacho, B. Toven-Lindsey, and J. B. Lozano. 2015. The Massive
Open Online Course Movement, xMOOCs, and Faculty Labor. The Review of Higher
Education 38, no. 3 (Spring): 397–424.
Smith, K. M., and D. I. Jeffery. 2013. Critical pedagogies in the neoliberal university:
What happens when they go digital? The Canadian Geographer / Le Geographe canadien
57 (3): 372–80. DOI: 10.1111/cag.12023.
UP Office of the Vice President for Academic Affairs. 2020. Gearing UP for Remote
Learning.
UP Office of the Vice President for Academic Affairs. 2020. OVPAA Memorandum No.
2020-68, June 19.
UP Office of the Vice President for Academic Affairs. 2020. Plans for Academic Year
2020–2021. Constituent University Faculty Dialogue, June 25-26.
UP Office of the Vice President for Academic Affairs. 2020. UP Teaching Assistantship
Program, June 25-26.
Watermeyer, R., T. Crick, C. Knight, and J. Goodall. 2020. COVID-19 and digital
disruption in UK universities: Afflictions and affordances of emergency online
migration. Higher Education, June 4, 2020. https://doi.org/10.1007/s10734-020-
00561-y.
My COVID-ized PhD Finish: An Overview1
Jhoanna Lynn B. Cruz
1. INT. 2nd FLOOR LANDING OF THE HOUSE-DAY
Jhoanna is sitting at a small folding table, reading the script from her
laptop. She looks at the camera occasionally to emphasize certain
points.
Jhoanna
Good afternoon, I am Jhoanna Lynn Cruz. For this practice-

led PhD, entitled Writing Lesbian: Pushing against Boundaries through
Nonfiction in the Philippines, I completed a creative work folio
comprised of three parts: a memoir, an opinion column, and an
origami zine. Through these forms of nonfiction, I endeavored to
explore how my lesbian identity could be embodied in my writing
through my efforts to push against conventional ways of writing
nonfiction in the Philippines.
The memoir, entitled Abi Nako, or So I Thought, is composed of
eighteen stand-alone chapters, which I call essays. For this folio
I included thirteen chapters that I wrote during the PhD. I also
included the title essay, which I had written before the PhD to give
evidence of how I used to write, as well as elucidate the overarching
concept of my memoir, which revolves around the meaning of
the Cebuano expression abi nako, translated idiomatically as “or
so I thought,” referring to my false expectations around my move
1 My entire ECQ lockdown was spent working furiously towards the finish line of
my offshore PhD in RMIT University, Melbourne. The pandemic made this process
much more difficult, but ironically, it was exactly this focused, deadline-fueled
writing that also saved me from lockdown madness. Here I share excerpts from the
video recordings I had to create as part of my final examination requirements. I am
a triumphant COVID PhD. Nanalo tayo!
94
Jhoanna Lynn B. Cruz 95
to Davao City. For my creative presentation video, I perform an

excerpt from the chapter, “In the Fellowship of the Martyrs,” which
I think is the piece that demonstrates most clearly how I have tried
to push against the constraints set up by how I was taught to write
“creative nonfiction” in the Philippine literary system. Through this
braided essay, I was also able to link my writing about personal
memories with my political advocacy.
I wrote my weekly opinion column Lugar Lang in the local
Mindanao newspaper, the Mindanao Times from August 2016 to October
2018. It appeared in the editorial page, alongside other columns that
discussed current sociopolitical issues. The essays were from 800 to
1,000 words, and by the time I decided to quit writing it because of
online persecution due to my critical stance against the local and
national government, I had written 113 issues. I include only twenty-
one pieces in my folio, particularly the ones that demonstrate how I
“memoirized” the opinion editorial essay and how I “dressed them up”
in other forms, like a legal document, a dramatic monologue, etc. In
my performance video, I excerpt a piece I wrote in the conventional
way and set it beside one I dressed up as a speculative story to highlight
the difference in my approach to the space.
After I completed and revised the full draft of my memoir
and quit my column, I freed myself to create the third part of my
creative work portfolio. By this time, my dissertation was also
taking shape; I was beginning to interrogate the literary context in
which I was writing. In that period I began to refuse to submit to the
usual academic pressure to write a piece that could be published
in traditional venues in the Philippines. So I was able to challenge
myself to write against everything I had learned about how to write
an essay. I dared myself to write a nonlinear essay, one that had
no clear beginning and end, one that may not be identifiable as
an “essay” because of the way it behaves. I figured that if I wanted
to write a narrative that keeps folding into itself, it had to be in
origami form. But I needed the help of an artist who could design
and create the origami, a challenge that the lesbian comic book
artist Emiliana Kampilan graciously accepted. Thus, “Doors” was
created collaboratively. I include photos of the pages/faces of the
origami zine in my folio. In my performance video I show how the
zine might be folded and unfolded.
I wish I could have exhibited these three artifacts of my creative
work folio today. Unfortunately, the COVID-19 pandemic took over
the world. The Philippines has been in strict lockdown since March
15. I have been stranded in Manila since. I hope, however, that the
“soft copies” of the artifacts and my creative work performance
video will suffice for this examination as evidence of creative
outcomes I have produced for the PhD. Thank you very much.
2. INT. MALACAŃANG-NIGHT
(From the transcript of Duterte’s March 24 speech)
Wide shot: Duterte sits at the head of the long table, surrounded
by his IATF people. Bong Go sits at his right side, shuffling papers
constantly.
Medium close-up on Duterte when he speaks, open laptop in front of

him. Duterte is staring blankly at one spot beyond the laptop, reading
from a teleprompter not visible on the screen. Only the president’s
flag on his left behind him is in frame.
PRES. DUTERTE
I ask the entire country for your patience, understanding, and

utmost cooperation. With your support, I am confident that we will
emerge triumphant. Nothing is more formidable and resilient than
the Filipino spirit.
Matindi ang kalaban. But we will not surrender.
Hindi tayo susuko. Tayo ay lalaban.
Yes, things will not be easy. [But] we Filipinos are tough.

Mas malakas ang Pilipino sa anumang hamon. Now, we all must do
what we can and must. Para sa ating bayan.
I look forward to the day that we Filipinos can finally claim
victory [in] this war and emerge as a stronger and more united
Filipinos and Philippines. Maraming salamat po. Usbon nako, ayaw
mo’g kahadlok. Tagalugin ko: Huwag kayong matakot. Nandito
’yung gobyerno ninyo para kayo pagsilbihan at totoong pagsilbihan.
BEGIN MONTAGE:
3. INT. LIVING ROOM. NIGHT.
Jhoanna is hugging her two children, Sachi and Raz, as she prepares to
catch a flight to Manila. She has only one medium-sized piece of luggage.
Jhoanna
Take care of yourselves, okay? I’ll be back in April. Reply to my

messages! I love you!
4. NEWS VIDEO CLIPS:
“President Rodrigo Duterte issued Proclamation No. 929 which:

(a) declared the whole Philippines under a State of Calamity for a
period of six (6) months from 16 March 2020; and (b) imposed an
Enhanced Community Quarantine (ECQ) throughout the island of
Luzon (which includes Metro Manila) from 12:00 a.m. of 17 March
2020 to 12:00 a.m. of 13 April 2020, both effective unless earlier
lifted or extended as the circumstances may warrant.”
“The Enhanced Community Quarantine (ECQ) over places
considered to be COVID-19 high-risk areas, such as Metro Manila,
Central Luzon, Calabarzon, Cebu, and Davao City, is extended
until May 15.”
“The General Community Quarantine for Metro Manila was

extended to June 30, and the GCQ for Cebu City was upgraded to
an Enhanced Community Quarantine (ECQ). Airports will remain
closed for domestic and international flights.”
“Online classes suspended in some universities beginning
March 17 until April 14, 2020, due to COVID restrictions.”
5. INT. BEDROOM. NIGHT.
Jhoanna at the desk, pounding at her laptop. The clock says 9 p.m.
6. SAME:
Jhoanna at the desk (wearing a different set of clothes), pounding at

her laptop. The clock says 3 a.m.
7. SAME:
Jhoanna at the desk (wearing a different set of clothes), pounding at

her laptop. The clock says 6 a.m.
END MONTAGE.
8. INT. MALACANANG VIRTUAL PRESSER. DAY.
Presidential Spokesperson Harry Roque is at the podium.
Roque
This means we did not hit, we will not hit 40,000 by the end of
June, which is only a few days . . . what, two days? One day? Ah, today
is the last day na pala! Ano bang sinasabi ko? Wala na po, panalo
tayo! We beat the UP prediction po, we beat it! So, congratulations,
Philippines! Let’s do it again in July. So we are winning.
9. EXT. IN FRONT OF A CLOSED CARINDERIA. DAY. A
METAL BARRICADE SEPARATES THE SIDEWALK FROM
THE ROAD.
A man is standing with his arms raised open, as in a crucifixion, facing

the carinderia.
V.O.: O, o, o, sige, subukan mo!
V.O. (various voices from the crowd): Utol, dapa ka na, ’tol! Wala pong
baril iyan! Huwag po!
Police officer in fatigues points his gun at the man who is still standing
with his hands raised. Two other police officers in fatigues approach
the scene. Another police officer is recording the scene in his mobile
phone.
Man
Sige, iputok mo! Bakit? Anong problema ko sa iyo? Ano?
Police
Dapa! Putang-ina mo! Mamaya malalaman mo problema mo!
Man puts one hand down and reaches for his small sling bag. Two
shots ring out. Man leans on the metal barricade. Takes his bag and
throws it on the road beyond the barricade.
Police
Huwag kayong lumapit. Huwag kayong lumapit ha. Itawag

mo ng ambulans. Walang lalapit! Huwag kayong lumapit! Walang
lalapit!
One other police officer goes to the bag, examines it with his foot. It
looks empty.
Man falls to the ground, as if crumbling.
V.O.: (woman screaming) Bakit n’yo siya binaril? Walang baril iyan!
Dapat kinapkapan n’yo muna! May tama po iyan. Dating militar po
iyan. Nagkaroon ng war shock. Jeric, sunduin n’yo na si Ate. Dali!
10. EXT. WALL WITH A MURAL THAT SPELLS OUT “S A __

(SPACE)_ N G” IN A SEMI-CIRCLE.
Jhoanna approaches it, stands in the space, forms a Y with her arms,
and smiles while her partner Camille takes her photo.
Camille
Why are you smiling? If it’s sayang, you should be sad!
11. INT. 2ND FLOOR LANDING OF A HOUSE. DAY.
Jhoanna is at her folding table, reading from her laptop, shooting a

video for her PhD final examination.
For this presentation, I aim to speak to my dissertation, not of

it. What a difference that preposition made to how I approached
this task. Initially, I didn’t know what else I could add to what I had
already written, and which you have read anyway. But in the same
spirit of this entire PhD journey, this final presentation/examination
is requiring me to change the way I think about how final PhD
presentations go. In the Philippines, we call this a “thesis defense,” a
term I never felt any love for, even though I had done it three times in
my other degrees and have sat in more than a hundred undergraduate
defenses in my thirty years of teaching. “Defense” makes the process
seem adversarial; it makes the student feel like she is under attack
and thus needs to defend herself and her work to the death. I am
not here to do that. In Filipino, that idiomatic expression “to speak
to” would translate to the verb patutuohan, literally to attest to; the
root word is tutuo, meaning true. Thus, what I really want to do in
this presentation is to speak truth to it, not defend it. To speak to my
dissertation, I will focus on what I have learned about my practice
and how it shifted as a result of doing this PhD.
In November 2018, two years into the PhD, I went to Penang for
the George Town Literary Festival as the Philippine representative.
I got a bit lost while exploring the heritage town and found a wall
that had the letters “S A <space> A N G” painted in a semicircle.
It was a secret message to speakers of Bahasa. And expectedly,

many tourists miss it, not understanding the language, and looking
for the more iconic street art.
I stood in the space and formed a Y with my body, to spell out

“SAYANG” for a photo.
In Filipino, the word sayang means “regret” or “It’s a shame.” I smiled

for the photo because sayang in Bahasa Malay means “sweetheart” or
“darling.” And in Bahasa Indonesia, it is a verb that means “to care for.”
How the word evolved into “regret” in Filipino is a mystery.
I walked away from that mural thinking of the space between.

I imagined other letters that could be used to fill that space in
Filipino languages:
[K, sakang, bow-legged; G, sagang, to dodge; L, salang, to present,

or the crime of; P, sapang, that creek; W, sawang, to be sick and tired
of, also that boa constrictor.
With prefixes, M, samang, to join; R, sarang, closed.]
What a fertile space, this. A space that can convey various

meanings depending on who is filling or reading it. A space of
possibilities. In that moment, I glimpsed the space I am occupying
as a lesbian writer, but I didn’t understand its significance then.
I surface the memory here because I realize now that that

moment is an apt metaphor for what I have learned about
my practice through this PhD research. After fifteen years of
intermittent writing practice, I felt lost in the Philippine literary
landscape despite my earnest efforts to design the proper “itinerary”
by following the prescribed steps of the literary system (i.e., joining

writers workshops, revising work according to feedback from the
mentors, and thus getting published, winning awards). This sense
of lostness led me to Mindanao, which was not exactly in my
professional itinerary but provided me a new space in which to
revive my writing practice. I was determined to fit myself into that
space. Even more, I wanted my presence there to mean something.
12. INT. MALACAŃANG. NIGHT.
Duterte sits at the head of the table. He is wearing an N95 mask

that he keeps touching and adjusting. He is also wearing a mini air
purifier like a necklace. Only a microphone is in front of him. Only
the president’s flag on his left behind him is in frame. He speaks with
labored breathing and a croaky voice.
<from transcript of Duterte’s April 24 speech>
Duterte
Ang utos ko sa kanila patayin—patayin kayo? O di patayin ninyo

sila. Lahat na. Tapusin na natin ito sa panahon ko. I have two more
years. I will try to finish all of you.
Alam mo ganito. Itong mga p***** i**** . . . Y*** p***** i**

mo, hindi pa mamatay itong mga p***** i**** ’to. Narinig ninyo
’yun? I was mumbling.
Basta. I am just putting notice to everybody dahil itong

komunista, itong komunista malaki ang gastos natin. Do you
know how much we spend? Sa isang putok lang, marinig mo man
’yan. Brrrrttt. Isang putok niyan 35 pesos. T*** i** ninyo. ’Yung 35
ilang brrrtt, brrrttt. Ilang sundalong brrrttt, brrrttt ’yan?
…
’Yan ang history ng COVID. You will always be a part . . .

Someday, if we will write a narrative of the COVID, nandiyan talaga
kayo sa isang chapter sa—p***** i** para sa inyo. And see how you
punish the Filipino people for your ideology.
BEGIN MONTAGE:
13. EXT. DAY.
Various rallies against the Anti-Terror Law showing protesters

practicing social distancing.
14. News headline:
“Duterte signs draconian anti-terrorism law in the Philippines on July 3.”
15. INT. MS TEAMS MEETING.
Brief video recording excerpt of the PhD final examination of Jhoanna.
END MONTAGE
16. INT. 2ND FLOOR LANDING OF A HOUSE. DAY.
Jhoanna at her folding desk, with her laptop in front of her, recording
her PhD presentation.
Jhoanna
In my title, Writing Lesbian: Pushing against Boundaries through

Nonfiction in the Philippines, I assert that to write lesbian means to
push against boundaries, which I identify in my dissertation as
boundaries set up by the Philippine language, culture, and literary
system, as well as constraints in the way nonfiction is taught and
written in the Philippines.
Then in preparing for this final presentation, I realized that in

fact, the first boundaries I needed to push against were my own.
If I hadn’t succeeded in breaking down my resistances through
creative and scholarly effort, I would not have completed this PhD.
In my first semester in the program, students were reminded that
this PhD is not therapy. No, it isn’t. It is better than therapy. It is
philosophy.
I am enthused that after thirty years of teaching and at age

50, I have become what they call in Australia an “Early Career
Researcher”! And I have fifteen years left in academe before
retirement to make good use of my contribution to knowledge in
the field of Lesbian Studies. COVID permitting.
17. INT. MALACAŃANG. NIGHT.
Duterte is at the head of the table. He is wearing an N95 mask. He

keeps touching and fiddling with his watch.
<from the transcript of Duterte’s August 25 speech.>
Maski na sabihin pa ninyo mamatay ako bukas, it cannot—it

cannot solve the problem of the country.
Kasi pagharap namin sa Diyos and tanungin ka na, “O ikaw

Rodrigo, anong ginawa mo?” Sabi ko, “Ginawa ko man lahat.”
18. INT. 2ND FLOOR LANDING OF THE HOUSE. DAY.
Jhoanna at her folding desk, with her laptop in front of her, recording
her PhD presentation.
Jhoanna
In the spirit of doors closing and opening, which I playfully

explored in my origami zine project, “Doors,” the year I began this
PhD, 2016, my mother died. And just like my grandfather’s death,
which opened the door of creative writing for me, my mother’s
death freed me to write certain sections of my memoir the way I
did. The door that closed on my relationship with my mother in
the physical world opened another one on the page, where I could
tell my truths without fear of her disapproval. It thus expanded the
scope of the narrative of my memoir—what I had thought was going
to be about how I rebuilt my life in Davao City after my marriage
had failed began to delve into how I could rebuild myself from the
ruins of my childhood. If she hadn’t died, this would have become
a different book. For instance, I would not have been able to write
large sections of the essay, “How to Deal with a Secret or Two” and
the whole essay, “Do Not Resuscitate.” Both of these pieces show
various ways by which I have pushed against constraints in the way
I was taught to write essays. On a deeper level, they were also how I
gave myself permission to push against the idea of mother and her
control over me.
In a similar manner, I would not have been bold enough to try

my technique of playing dress-up in my opinion column if I had
not let my domestic partnership die at the time it did. My former
partner used to investigate all my writing and then interrogate me
about it. I was threatened by her suspicions and enervated by having
to defend myself against her accusations. So just like the “dutiful
daughter” of the patriarchy described by Adrienne Rich, I wrote
within the bounds of safety—what was allowed without threatening
my lesbian relationship. For my very life, from which I drew material,
to be the thing that inhibited the development of my writing was
such an irony. Even though this aspect is biographical, I would not
have made this connection if I were not doing this PhD. In the past,
while it was clear to me that my heterosexual marriage prevented
me from writing my lesbian stories, I didn’t see this connection as

clearly in the lesbian relationship I had at that time. While I did not
exactly sacrifice my lesbian relationship for my writing the way I
did my heterosexual marriage, its demise opened the door to my
more daring assays in nonfiction. This wasn’t officially part of my
research problems or methodology, but it certainly is a research
finding! And only in this presentation did I realize that I couldn’t
even call myself lesbian during that relationship because she didn’t
allow it.
Doing this presentation after handing in my written dissertation

gave me an opportunity to reflect on what I have done. What have
I done?!? Or as a popular Filipino love song demands, Masdan ang
ginawa mo! Look at what you’ve done!
CLOSING MONTAGE OF STILLS.
Audio: “Ikaw” (kundiman) Play only this stanza:
“Pag-ibig, masdan ang ginawa mo
Winasak ang abang puso ko
Tulutan ang samo ko lamang sa iyo
Bihagin ang dalagang ito.” (fade out)
19. Jhoanna’s testamur/diploma
20. COVID statistics for 30 August 2020:
Total: 217,396
Active cases: 56,473
Deaths: 3,520
AUSTRALIAN ECHO:
THE TOUGH CALL TO GROW UP
Luna Sicat Cleto
I will always remember this, I said to myself when I saw the expanse
of the sky and the rolling hills in front of me. Could not help
thinking that this field of vision must be necessary for an exploring
mind. Something about the sheer expanse of land and sky, and my
tongue, now inarticulately trying to define and describe my awe.
A sundial clock sat on that hill. They call it The Field of Conscious
Involvement. My sister in law mentioned that the eco-park’s
conceptual design had to do with invoking the awareness of the
average Australian about the level of environmental degradation
that is happening. Time becomes a metaphor for the brevity
of opportunities and lack thereof. But exactly what are these
opportunities? And what defines the lack?
I was about to find out.

From the outset Paula wanted us to experience Sydney in another
context. The sisters have not seen each other since 1994. Twenty-six
years ago, Paula and Mon were working at an NGO in Baguio City
and the children were toddlers. Remembered snapshots of a long
vacation in Benguet where my husband and I spent the first few
months together, before he worked as an overseas contract worker
in Sharjah, UAE. Paula took us in during those years, a generous
act really, because we knew they were struggling as well with their
income and migration was fast becoming a possibility. When they
finally decided to migrate, the family did not even get the chance
to see them off to the airport. No letters were sent. There were in
between years where only postcards and holiday greetings assured
107
us that they were “fine.” Once, Paula sent a questionnaire to assess

one’s eligibility for citizenship and work in New Zealand. That
pamphlet was seen, filed, and forgotten in my stacks. Occasionally,
Paula would send a sweater, a jacket, or a bunch of shirts. Nothing
grand, but she had a way of reminding us that she was there, miles
apart, but reachable.
For this trip, she took a long overdue work leave from the Royal
Institute for the Deaf and Blind Children at Waverley just to tour
us. We arrived late September 2019. My sisters in law brought capiz
Christmas decors, a belen, and a Christmas tree. Paula was ecstatic
while she unpacked the presents. All the lights were working, not
one of the figurines was cracked, and each animal was intact, and
the tree blended well with the crčme carpet and its height was just
right. Eldest sister, Morrie, packed just a few sweaters and leggings
because she squeezed in the fragile capiz shell decors in her luggage.
Not to worry, Paula said, I have lots of warm clothes here.
As we started our trek, Paula was saying that we arrived at just
the right season. In some parts of Australia, it is warm for twelve
months. Had we arrived in December, we would not enjoy the
outdoor weather because the heat would literally zap our energy.
And if we arrived in August, that may be too cold. Baka hindi
na ninyo kayanin sa mga rayuma at sakit ng buto-buto niyo, she
teased. It is a land of extreme cold and heat, she said, but ironically,
that characteristic does not hinder Australians from exploring
the outdoors. They really love nature here, she affirmed. All of us
welcomed the breath of cold wind, as we were sick of the humidity
in Manila. The breeze in that landscape was stronger, the air did not
have the toxic trace of carbon monoxide.
Paula said that there would be no trekking the usual urban sites
here—the malls, the Sydney Opera House, the vast asphalt jungle.
She decided to take us to the different urban botanical gardens and
zoos in the vicinity. For the three pilgrims which included myself,
Luna Sicat Cleto 109
this option proved to be revelatory. It was an extended picnic route.

For food, she prepared sandwiches and salads. No sodas, just fresh
fruit juice. Every trek required the rigor of putting on some sun
block and wearing UV proof sunglasses. I did not mind wearing a
hat as it proved to be a necessity.
We managed to traverse the city through GPS guided car trips.
A note about the right-left disorientation: while we struggled with
the speed of Paula’s driving as well as the lopsided feel of taking
sudden curves and accelerated moves, she insisted that if she
lowered her speed, others would call out her “slow driving” and
blame her ignorance of traffic culture. Of course, my dear sister in
laws from the Philippines could not reconcile the image of Paula as
a young mother with Paula the fifty-five-year-old assistant principal
who could crunch the roads. They were always screaming every
time the car had to speed up. Are we in a rollercoaster ride? Maybe.
Eventually we relaxed and got used to her driving.
Sydney’s highways are not pothole ridden and are generally
free from traffic. “Traffic” to the average Westie means a delay of
fifteen, thirty minutes, Paula said. What, is that what you mean
by “traffic”? We were incredulous at Paula’s claim. Time certainly
passed. She did not bear witness to the mind-bending commute in
Manila’s streets. While they were laughing at Paula’s incredulity, I
was struck by the way Time and Distance could disconnect people
from the way things were and the way things are. Paula forgot
about the snail’s pace of Manila’s streets, but she did remember the
squalor. She remembered the jeepney rides, the dusty highways,
even a few landmarks. She also said that if we were to leave her in
the streets of Manila right then, she will not find her way home.
That was familiar, I thought. I got lost twice while trying to make
my way back to her house from Doonside station. Paula could not
understand my relief when I saw their street, finally distinguishing
it from the rest of those clean roads with similar chocolate box
houses, just as she found it incomprehensible that we now refer

to Manila’s traffic as carmaggedon. Repairs and infrastructures are
underway, while the mind with its memory reconstructs pathways
from the past into a labyrinth of “what was.” Perhaps distance was
beneficial. But again, and again, with and without the company of
her sisters, Paula declared that she chose to forget.
But what exactly drives the need to forget? How do we unmoor
ourselves from the memories of home that we once thought were
permanent refuge of our bodies and souls?
Pacing through the botanical gardens of Mt. Annan, taking
pictures of almost every bloom and leaf. That was me. Dressed
like an out of synch English middle-aged woman with a straw hat,
shades, and purply outfits. Eventually, the internal storage of my
Android phone would be filled with these plant and flower images.
I was indifferent to these sights before. But there must be some
truth in the health benefits of this engagement. The brain literally
absorbs the green like a health drink. In my case, it was not only
slurping its way back into thinking about healthy habits but also
being grateful for the gardens that my father used to tend. He never
called it a garden, by the way. My father preferred to use the word
tumana, a Tagalog word that describes the agricultural mode of
Central Luzon’s peasant families who cultivated vegetables in idle
land near their huts. That tumana enabled them to eat healthy
meals and sustained their bodies for the hard labor they would do in
tilling, plowing, and harvesting of rice, corn, or sugarcane. Tumana
is the only piece of earth that the farmers could call, ephemerally,
their own.
Mon and Paula knew how to cultivate vegetables even before
they migrated to Australia. Mon, who comes from an Igorot family,
grew strawberries, lettuce, potatoes, and carrots in their farm in La
Trinidad Benguet. Paula came from an upper middle-class family
in Tarlac but had to pitch in farm work at La Trinidad. Her family’s
wealth, however, did not trickle down to their unit. A tragic tale
of greed and usurpation lies underneath the decline, a story that
occasionally triggers memories of girlhoods in private schools run
by nuns, the abundance of food and the strict surveillance of aunts
and grandparents. It is the kind of family lore that is common in
many clans in the Philippines, where blood ties are severed, always
traumatically, because of the inevitable division of inheritance.
Paula does not sugarcoat that past. She tells it like it is. My mother,
she said, had the ill fate of suffering a serious illness—meningitis—
that made her inarticulate. The disease affected her ability to
communicate and throughout her life she became a woman of a
few words. It did not seem to matter in those days. Her mother was
the favorite daughter and although she did not finish her schooling
since her bout with meningitis and her acquired speech defect, her
future was not doomed as the family had properties and land. But
she married a soldier, a marriage that was arranged by her father
himself because he was struck by the charisma of the bemedaled
veteran, whose courage was legendary and who earned his trust.
Eventually he appointed him as the rent-collector and supervisor
of the farm. The soldier had principles, he had a sharpshooter’s
pulse, and his short fuse was not an impediment to getting along
with people. No one dared to mess with him, and this reassured
the male parent that his daughter would always be protected and
cared for. Thus, that family managed to live in modest prosperity
for a decade or two. Hacienda culture made their lives ironic: the
maternal parents were one of the wealthiest, and they had their
memories of fiesta nights and election campaigns in Tarlac where
live bands played, and food was overflowing. Paula had a yaya who
went to school with her, and she could remember early mornings
where the yaya would bathe and dress her and take her to school
and attend to her needs while in class. Meanwhile, the men in
the family could afford to swing by cabarets and gambling houses
and cockpits. One by one, the properties were disposed of and

gambled away. It was an illusory bourgeoise life because when the
grandparents died no one remembered and bothered to look after
the welfare of the woman of a few words and her soldier husband.
They suddenly found themselves lost at sea, in a rudderless boat
and a storm brewing in the distance. It was also the time when
the Hukbalahaps were persecuted, when smuggling was rampant,
and medals of honor were a dime in a dozen. When the source of
wealth died, they experienced a material drought that they had
never expected.
These narratives were told while we were in traffic, while
commuting in trains. Paula oriented the three of us to paying
attention to timetables and destinations. My sisters in law were
not exactly globetrotters; in fact, they only got the chance to see
the world in their twilight years, thanks to their younger brother
who provided for their airfare and accommodations. It is a strange
dynamic to talk in Filipino while commuting, to freely narrate
events that happened in the past. Normally, Paula told me, these
conversations were not possible then. It took twenty-six years to
finally speak about that period in their lives. And that length of
time had nothing to do with the bonds they have had as siblings,
because they are, in my eyes, most loyal to one another.
Once, I tried to coax my husband to read John Steinbeck’s The
Grapes of Wrath. He loved the prose, but he could not finish the book.
It’s too familiar, he said. Ayaw kong nagbabasa ng ganyan. Perhaps the
text from fiction merged with the ongoing text of his life and the
past narrative he is trying to bury.
I was adopted by a maternal aunt who was childless, Paula said.
They never made me feel like I was an adopted child. She did not
know her brothers and sisters lived two, three houses away. Little
did she realize that she was related to the poor family who lived
on the ground floor of the malaking bahay. And when she realized
that all the snippets of memories made sense. Why this aunt was
mesmerized by her earrings. How she traded her real diamond
earrings for imitation ones, believing the elder’s narrative that
she had a better pair in her jewelry box. How her maternal aunt
whispered that she left something for her in a closet, only to be
told that those trinkets were too precious for someone like her.
Eventually Paula grew up and realized her brothers and sisters were
her real family. It was 1977 when she moved into their apartment
in Quezon City in Scout Rallos. The eldest was working at a car
company and was the breadwinner. One brother was detained in
Camp Bagong Diwa, while another brother wrote plays and was
active in theatre. One sister studied History at University of the
East and eventually was employed at LandBank. She typed all
the scripts of PETA. The house was open to all their friends and
their comrades, and my husband, who once played percussion
instruments for Lutgardo Labad’s musical compositions, proudly
told us that their house was a vibrant place for meetings, fights, and
informal unions.
We were eating Vietnamese pho while she narrated these
fragments. As an afterthought, Paula told me that the aunt who took
her diamond earrings and the handbag sent feelers to their other
relatives—how is she? I heard she was in Australia, the aunt said. I
hope to see her before I die. She spoke those words and transmitted
to me how false those kind regards were. I think I smiled as I looked
outside and observed the traffic of people walking in the streets of
Parramatta. I was somewhere else by then as I remembered her
annotation while looking at the trees somewhere in Mt. Annan.
There was a section of that park that commemorates the Stolen
Generation. How hundreds of aboriginal children were wrested off
their families and towed to the farmhouses of the white settlers.
Look here, she said. I saw a simple concrete slab engraved with the
words: they took me away that night, and until now I am haunted
by my mother’s scream. Paula’s voice cracked. My sisters in law

looked at each other and wrapped their arms around their bodies.
Let’s leave, they said. The air is nippy, and soon we were travelling
back home.
II.
No maps were used. Mon and Paula knew each part of the
itinerary. They have settled in NSW for a decade and lived in
New Zealand for a few years. They did not expect to be here,
but circumstances have led them to migrate. Their second son
acquired hearing loss after the adverse effects of an antibiotic for
his primary complex during infancy. It was hard for them, but
even more challenging for their son, now in his mid-twenties and
currently employed in an IT firm. Paula managed to train her son to
hear, after that major decision to move out of La Trinidad Benguet.
Mon’s background as an agriculturist helped because he was soon
employed in Wellington’s hydroponic farms. Paula, who was a
Journalism major in UP, had to reinvent herself as a factory worker.
In the wee hours of the morning, husband and wife struggled to
juggle their parenting tasks with work. Paula confided how Mon’s
eyesight suffered from the artificial lighting of the controlled
sunlight in the hydroponic farm, not to mention the sour smell of
tomato seeds that clung to his fingers and his skin. Adroit limbs and
fingers are part of the labor skill, and Paula told us about the many
times she almost lost a finger or a limb grading the rolling onions
along the assembly line, had she succumbed to the call of sleep
while at work. This reinvention of bodies was necessary for them to
remain in New Zealand. This acceptance of work options for these
two former Filipino citizens was humbling.
Every time Paula remembered that period in her life, she
would recall the postcard quality of the house they called home.
The best thing about New Zealand, she told us, was the grass and
the sky. Colors assigned to these elements took another level

of vivid intensity in that country. However, the beauty of those
endless pastures, craggly rocks, and landscapes was ineffectual
to quell the family’s need for daily sustenance. Making ends meet
was so hard she was astonished at how she managed to approach
the local Red Cross to ask for food. She paused for a while she was
narrating the ordeal to us. No one dared to look her in the eye,
perhaps fearful that if gazes were locked tears would follow. We
were at the picnic table then, munching on chicken sandwiches.
Another table in her memory materialized right before us. That
table, perhaps made of good timber, was as empty as their bank
account. Coming back to the Philippines was not an option.
She blurted out these words like it was an oath. And I could
understand why. Life in La Trinidad was not peachy keen: family
relations were frayed in the compound, and those frictions need
not be told. It is funny how difficult it was to maintain cordial
despite the clannish reputation that Northern tribes from the
Philippines are supposed to have. A certain romance pervades
the image of the typical Igorot family: the rites they observe for
the living and the dead, the feasts they have for weddings, and
the lore they exchange in bonfire-lit nights. The agricultural
mode of production meant each family member had to do their
share of work and living in that town in the 1990s meant learning
to cope with the endless rain and fog as well as the declining
prices of homegrown produce. Drunken fights, muffled shouts,
reconciliatory meetings. No council of elders dressed in G-strings
and feather-laden headgears. Just intimate circles in a wordless
dialogue. Sound of rain on tin roofs, dogs scuffling downstairs,
children alternating laughing spells and scream fights.
Living in Australia meant being in and creating another
space to call home. They left behind the sounds and sights
of that compound and entered a vast wilderness where the
neighbors live several kilometers away. Their eldest son seemed

to understand the grounds of why they left, and he soon adjusted
to the new country, loving the many hours of play in the green
fields. The decision to leave was triggered by their younger
son’s special needs. In Oz, Zack had the opportunity to have a
cochlear implant. It was an early intervention, thought Paula,
but even the windows of intervention had a different scale there.
They were referred to a doctor from Macquarie University, and
after a battery of tests were done, Zack’s transition from total
deafness to hearing state proceeded. It was a metamorphosis
that had its own share of epiphanies and adjustments. Paula’s
tenacity as a mother came in handy: the medication charts that
I used to see her scroll down in her everyday routine with Zack
in La Trinidad Benguet was now operational: she needed to
know everything about deafness that she could lay her hands on,
whether it is reading books, attending seminars, or approaching
people. The long nights were spent in projects designed to
improve Zack’s learning: handmade visual dictionaries from
magazine cut-outs, taped recordings of common words. Paula
was fearless in conquering the unknown world where her son’s
reentry into the land of the hearing could be made easier by
learning Sign and sitting in blended mainstream classes. Perhaps
the teachers noticed how determined she was. Perhaps they
felt a common kinship when they saw her struggle to educate
her deaf son. A door opened; she found another career path
while she spent hours waiting outside Zack’s school room. A
scholarship materialized, and she was hired on the spot by the
institution. Her master’s in special education in Australia was a
hard-earned degree and she was grateful for Mon’s support as a
husband. An Australian woman, a fellow teacher, helped her to
fully understand her son. Mrs. T. drove miles just to see Zack’s
progress in adapting to his transformation. It was an informal
internship as well for Mon and Paula. However, Paula regrets

that she did not train Zack well enough to use Sign. Hearing her
say this made me wince. Why do mothers have that burden of
not doing enough for their children when it is very much visible
that they had forsaken large areas of their lives to accommodate
their children’s personal growth? That’s just it, Luna, she said.
I know I am extraordinary as a mother. Can you imagine if the
situation of Zack had an even earlier intervention? I did not
know any better. I thought the cochlear implant was the end
of his struggle. How naďve. He suffered the usual setbacks of a
non-hearing person, still.
In my head, those setbacks were all too real. They were seen in
torn armholes of uniforms covered in dirt and grease, knapsacks
filled with crumpled paper that when unfurled have curses and
threats. Lunches eaten in a faraway place—a vacant spot in the
parking lot, under the lab’s table, perhaps the mop room. Jokes not
understood, slurs about the echo that is unheard. No groupwork
because no one wanted to bother conversing with someone who
cannot hear. Imagine how difficult it was, she said. The chocolate
we were eating had melted. Hazelnut had a bittersweet aftertaste,
and I stopped chewing the kiwi fruit that I dipped in the fondue.
In my head, I wanted to say, I know what you mean, Paula. I
have a child with special needs too. Sometimes, while smoking
cigarettes and pretending to write my third novel I pretend that I
am a good mother who bakes and patiently listens to her child’s
endless prattle. Sometimes, I wish that the label of “special child”
meant acceptance, not polite tolerance, or worse, patronizing
statements like “it’s just a label and we are more than that.” The
smell of urine unflushed from the toilet nearby distracted our
chat. She looked at her watch and said we must catch the train
back and we had to run, run from Parramatta station, and catch
the 5 p.m. trip to Doonside.
The hearing aid is visible in Zack’s closed cropped skull. It looks

like a mini black gizmo behind his ears. I teased him that he looked
like a cyborg, and he told me that is fine. Paula told me they drilled
a small hole in his skull to accommodate the wirings of the hearing
aid, and he must replace the batteries every year. While drinking his
chocolate flavored protein shake, Zack told me it’s the best model
he has ever had, as the others had static or had an uneven feel to it.
Without declaring it, Zack could literally cut off the conversation by
unplugging that device behind his head. He could avoid arguments,
confrontations, any verbal attack. Listening to him as he describes
his early morning routine, I wonder how he manages conversations
at work. His boss, he says, likes his professionalism, and I can see
why. Zack refuses to be treated like a disabled person, and he does
not take his job for granted. He can operate most software programs
and is quick to learn. Every morning, at 5 a.m., Zack would dress,
cook his own breakfast, and drive to work. In twenty minutes, he is
at his office, and eleven hours later he comes home.
III.
Last October 2019, the raging bushfires in Australia were abetted

by the season’s shift. Rains and floods and hailstorms followed. Saw
some pictures flashed on the BBC. The endless landscape of ash
and grey. Animals dying in the once verdant pastures. Some are left
to die and fend for themselves. But exactly how is this any different
from the conditions of the internal migrants in any country? Some
animals manage to rise and live, just as some refugees wipe off the
ash on their foreheads and walk towards any shelter. It felt strange
seeing those pictures and news footage. That place sounds familiar.
It turns out the fruit store that we passed along the highway was
now burned to crisp. A friend’s father almost died when his house
caught fire, and he was thankfully, out to buy some groceries. The
sky was as red as an apple peel. Hard to believe that the sky was
once a cerulean blue.
Australia is not exempt from the COVID-19 pandemic, as all
nations are. Prior to this disruption, they experienced wildfires that
were unheard of, turning the bluest skies and the greenest fields that
I saw into a terrain that I only read about in dystopic science fiction.
Perhaps Paula has her share of remembering those conversations
and pauses between stories, as she would perhaps sit in her kitchen
and figure out what to say in her Zoom class or Zoom meeting as
assistant principal in that special needs school. But just as she is
concerned about the growing number of deaf people that need to
be heard, I’d like to think that this essay is an attempt to speak out
for the silences of those who champion other rights to be heard.
For persons with disabilities, universal design poses a conundrum.
What is design for anyway—what makes a perfect life? For people
like Mon and Paula who decided to leave this country because they
knew their departure meant an entry to another space and another
life that had increased access promised by the internationalization
of social services, healthcare, and technology, do I have the right to
even accuse her of forgetting this land? Do I have the right to say
that she is deaf to the people, nay, the country, since she opted to
work here, to live there, to take root in that land? Surely, I know by
now how much this country is thwarted in its growth by corruption
and ineptitude. I am aware that by staying here, I am limiting the
meaning of access to new markets and economic opportunities,
and that is a door that could spell a difference for others like Zack,
others like my own child, now a twenty-seven year old man who is
studying Philippine culture.
All these memories are now written in retrospect. The prose is a
little awkward, just as the flow from past to present time is unstable.
As I write these words down, I struggle to decide what to bring
in and what to leave out. Are real names relevant? If I use other
names that I have invented myself, will that make this witnessing
more concrete? Did I revoke their right to privacy by sharing these
thoughts? I would like to think that I did not. I’d like to think that
somehow, this text that is an attempt to write a travelogue would
find a reader, a fellow traveler perhaps, who could understand these
meanderings and these hesitations at signposts of authenticity and
fiction.
This was originally a journal entry and was tweaked to become a

personal commentary about the current pandemic. The author had a
month-long sojourn in Sydney, Australia, and it was an occasion to visit
family and friends. Travelling with one’s relatives was an unforgettable
experience, and she is grateful for that time well spent.
Although there is hardly any comment about the state of the country
under the havoc wrought by COVID-19, the author would like to reiterate
the compulsion to write this piece in the face of death. Perhaps this is what
Walter Benjamin refers to as the original storyteller’s impulse. Names of
the people mentioned here were changed to protect their privacy.
5 Pananglet at 11 Pataasan sa Panahon ng Veerus
John E. Barrios
Pananglet
*Ang Pananglet ay maiiksing naratibo na ginagawang “pantabon”

sa mga espasyong bakante sa mga pahayagan noong bungad ng
ikadalawampung siglo sa pahayagang Makinaugalingon sa Iloilo.
Gagamitin ito ngayon bilang “paningit” na post sa Facebook. Ang
mga pananglet sa koleksiyong ito ay napost sa FB simula Abril 21-
25, 2020.
Pananglet 1
Dahil sa lockdown, ang mga kalaban ng tao ay nagsilabasan.

Unang ibinalita ang paglabas ni Aswang sa Lapus, sumunod si
Tikbalang sa Mina, at nitong huli ay si Engkantawo sa siyudad. Si
Aswang ay lumabas sa kabila ng curfew dahil hindi nakatanggap
ng rasyong dalawang kilo ng bigas at tatlong lata ng sardinas
mula sa barangay. Si Tikbalang ay nagpalundag-lundag sa bubong
ng kabahayan sa paghahanap ng Social Amelioration Card na
itinago ng isang gahamang konsehal at ibinigay sa kanyang kabit.
Samantala, si Engkantawo ay napilitan lamang magpakita sa mga
tao dahil kailangan niyang gisingin at piliting manood ang mga
tagabaranggay para may manood sa presscon ng kanyang amo na
palagi na lang ginagabi ang pagbrodkas sa TV.
121
Pananglet 2
Ang Iloilo City ay binansagang “Wakanda of the Philippines” sa

kasagsagan ng pandemya, na para bang isa na itong bansa sa loob
ng isang bansa. Ito ay dahil sa kailangan na ng siyudad na kalabanin
ang veerus nang mag-isa dahil parang walang tulong na darating
mula sa mga mahihinang superheroes sa Maynila. Heto ang mga
patunay:
1. Nagtayo ang mamamayan ng sariling mga pasilidad para
ma-test ang mga suspetsadong may veerus;
2. Nagtulong-tulong ang mga mamamayan para mapakain ang
walang makain;
3. Maraming namigay ng PPEs, alcohol, at face masks;
5. Nagpagawa ang lungsod ng “temporary hospital” sa mga
gym;
5. Hinuli ang mga aswang at tikbalang; at
6. Ginawang viral sa FB na puwede nang kumandidatong
presidente ang meyor.
John E. Barrios 123
Iyon nga lang, hindi tulad ng hindi nakikitang Wakanda ng

Africa, ang Iloilo ay naririyan pa rin sa ating mapa, kulay pula,
patunay na isa itong lungsod na tinamaan ng pandemya.
Pananglet 3
Halos lagpas isang buwan nang hindi nakakatikim ng alak si

Konsehal. Ngiting abot hanggang magkabilaang tenga ang nabuo sa
kanya nang i-lift ng meyor ang ban sa nakalalasing na inumin. Agad-
agad nitong tinawagan ang kanyang mga kainumang konsehal at
tanod ng barangay. Nagtakda sila ng oras para sa gagawing drinking
session. Alas-sais y medya ng gabi.
Pagsapit ng alas-sais bente-singko, isa-isa na silang pumuwesto
sa kani-kanilang mga upuan. At eksaktong alas-sais y medya ay
sinimulan ang inuman. Kanya-kanyang bukas ng bote ng beer.
Nagtagayan at nagpasiklaban pa ng inihandang pulutan. Nang
makaraming bote na at makitang halos lasing na ang ibang kasama,
nagpaalam na sila sa isa’t isa. Sabi ng tanggerong Konsehal, “Shige
mga preeh, bhukas hinuman ulih tayooh dheeto sha Zhoom.”
Ilustrasyon ni Asa Sofia R. Barrios
At saka sabay na pinindot ang exit button ng app sa kanyang

laptop.
Pananglet 4
Galit siya sa mga nagpopost ng mga pagkain sa FB. Wala raw

itong ipinagkaiba sa porn. Kaya nga tinawag itong “food porn.”
Gayundin ang pagkahumaling ng kanyang unibersidad sa acad
work; tinawag din itong “productivity porn.”
Nakakayanan pa ng mga taong ito na magpost ng curated
picture ng food habang ang nakararami sa Filipinas ay hindi na
halos makakain ng disenteng pagkain, tanong niya sa kanyang post.
Kahit ang mga pusa hindi na nga raw umaakyat ng mesa dahil puro
na lang sardinas ang kanilang nakikita. Nahihirapan din silang
lunukin ang mahabang noodles na rasyon ng gobyerno.
Galit din siya sa nagpopost ng mga bulaklak at ibon (flower and
bird porn). O larawan ng mga nag-eeksersays (health porn).
Ilustrasyon ni Asa Sofia R. Barrios
Dahil dito sinimulan niya ang kanyang kampanya na ipost

ang iba’t ibang larawan ng mahihirap na kumakain ng noodles at
sardinas. Hindi niya alam ang kanya rin palang ginagawa ay “poverty
porn.”
John E. Barrios 125
Pananglet 5
“Sa diin kamo?” tanong ng bantay sa checkpoint.

“Sa Iloilo kami, Sir.” sagot ko.
“ID lihog?” sabay abot ng kanyang walang guwantes na kamay.
Dinukot ko ang aking wallet at kinuha ang aking ID. Mukhang hindi
nakita ang hinahanap na salita.
“Indi kamo pwede magdiretso, balik na lang kamo.”
“Ngaa indi kay doktor ako,” pagrarason ko.
“Wala nakasulat sa inyo ID, suno diri nagatudlo kamo Physics,”
dagdag pa niya.
“Paano mo nahambal nga gatudlo ko Physics?”
“Sir, obvious ang nakabutang, ara o Physician.”
Physician ≠ Doctor; therefore, NO ENTRY

Pataasan
*Ang Pataasan ay maikling pagsasalaysay na ang karaniwang

layunin ay magpatawa. Popular sa anyong ito ang mga kuwento
tungkol sa Pilipino kontra ibang lahi sa mundo kung saan palaging
panalo ang Pilipino. Napost sa FB ang mga pataasan sa koleksiyong
ito simula Marso 27 hanggang Abril 20, 2020.
Pataasan 1: Coco Joke
Mayroong pakontes tungkol sa kung sino ang may pinakamatigas

ang ulo sa Panahon ng COVID-19.
Intsik: Pesilente namin hini pinaalam sa mundo kahit kami

dami na kaso COVID-19. (Tigasin)
Italyano: Prime Minister namin ayaw magdeklara lockdown
kahit dami na ang namatay. (Matigas nga)
Iran: Imam namin ayaw pa umamin na meron na kami kaso ng
mga travellers na infected ng virus. (Mas matigas)
Amerikano: Sabi ni Trump, “Wala ’yan, virus lang ’yan.” (Sobra
sa tigas)
Pilipino: Ito basahin niyo balita sa amin: “Makati Med: Coco not
softened by virus, hard on coming out with wife.” (Tinigasan pa)
#pilipinokontraibanglahisamundo #pataasan
John E. Barrios 127
Pataasan 2: Lifespan ng Virus
May meeting ang mga eksperto sa virus sa buong mundo.

Nagtanong ang isang eksperto kung ilang oras o araw ang lifespan
ng virus.
Eksperto mula sa Italy: Honorable Gentleman from WHO, who
said that the virus can stay up to twelve hours in metal surface?
Gentleman from WHO: We did. But as of the latest study, we
found out that it can stay up to two weeks.
Eksperto mula sa China: Well, that depends on weather. It stays
long in cold, die short in hot temperature.
Eksperto mula sa Iran: So why are we not spared? It’s sizzling
hot in our country.
Eksperto mula sa DOH: My dear gentlemen and our lady (from
South Korea), isn’t it obvious, WHO is telling the truth? WHO, we
follow?
ALL: Amen. (Except that guy from Iran)
Pataasan 3: Virus mula sa China
Sa isang kontes ng padumihan ng panti, unang ipinakita ng

Amerikana ang kanyang panti na isang buwang hindi napapalitan.
Matapos hubarin ay ibinalibag niya ito sa judges. Para itong mabigat
na bagay na hindi man lang tumalbog sa mesa. Sumunod ang Intsik
na halos mag-iisang taon nang hindi nakapagpalit. Sa paghubad
pa lang ay naipakita na niya ang kahirapan dahil sa sobrang tigas
ng panti. Hindi na nagawang ibalibag sa judges, binitbit na lang at
inilagay sa mesa. Sumunod ang Koreana; pagkahubad pa lang ng
damit ng Koreana ay alam na ng mga judges na ito ang mananalo

dahil sa kapal ng tumubong molds sa panti nito. At meron pang
mga umaali-aligid na langaw. Pinalakpakan na ng lahat ng sumaksi
ang Koreana. Mag-aalisan na sana ang mga judges nang humabol
ang isang nilalagnat at hinang-hina na na Pilipina. Nang tanungin
ang Pilipina ng isang judge kung matatalo niya pa kaya ang Koreana
ay sinagot siya nito ng isang napakalakas na ubo sabay hubad
at tapon ng panti sa harap ng judges. Laking gulat ng lahat nang
hindi ito bumagsak, nanatili itong nakalutang sa ere nang matagal.
Nang magtanong ang isang judge kung anong mayroon sa panti ng
Pilipina, sinagot siya nito ng, “Coronavirus mula China.”
Pataasan 4: Emergency Powers
Tatlong taon matapos ma-lift ang lockdown sa Filipinas, nagkita-

kita sa isang restoran ang apat na magkaklase na mga OFW maliban
kay Juan na isang nars sa isang ospital sa bansa. Sabi ng kaklaseng
nars sa Italy, “Noong idineklara ang lockdown sa amin sa Italy, ang
presidente ay nagpalabas ng isang bilyong Euro.” Hindi papatalo
ang accountant na kaklase na taga-Amerika, sabi niya, “E, si Trump
nga two billion dollars ang ipinalabas.” Lalong hindi papatalo ang
engineer na nagtatrabaho sa Iran, sabi niya, “Marahil hindi ninyo
ito alam dahil hindi naman ibinabalita, ang presidente ng Iran ay
nangutang ng three billion dollars sa IMF at World Bank para lang
maligtas ang mga Muslim.” Sobra-sobrang sakripisyo nga talaga ang
kanyang ginawa. Nang tanungin ng tatlo kung ano ang ginawa ng
presidente ni Juan sinabi nito na, “Wala kayo sa advance na pag-
iisip ng aming presidente. Humingi siya ng emergency powers sa
kongreso at inutusan ang SM, Ayala, at ibang malalaking negosyo
na magbigay ng pera para panggastos sa pagsugpo ng veeerus.”
John E. Barrios 129
Pataasan 5: Pangontra sa Virus na Dumidikit sa Paa at Sapatos
Amerikano – pag-apak sa tela na may homemade disinfectant

(40–50 mL Zonrox bleach + 1 L H2O)
Indiano – paghugas ng paa sa sagradong tubig ng Ganghes river
South Korean – gumamit ng disposable plastic shoe wrapper
Chinese – sapatos gawa kahoy na iiwan labas bahay
Russian – pole vaulting
Filipino – pag-iwan ng kalahati ng katawan kung bibili ng
supplies (manananggal pala na taga-Capiz hehe)
#filipinokontraibanglahisamundo #pataasan
Pataasan 6: Dabest Contribution ng Isang Yorme
Sa isang miting ng League of Mayors, napag-usapan kung sino

sa kanila ang may pinakamagandang ginawa.
Meyor mula sa Italy: Matapos tumaas ang positive sa virus, agad
akong nag-utos ng lockdown.
Meyor mula sa South Korea: Dahil open at transparent ang
aming government, ipinakalat ko ang information, advisories, at
infographics sa buong bayan.
Meyor mula sa China: Tulad ng sa ancient times, pinamarkahan
ko ng pulang pinta ang lahat ng bahay na may nakatirang umuubo
at naghahatsing.
Meyor mula sa Amerika: Mahigpit kong ipinatupad ang social
distancing at physical distancing para ma-flatten ang curve.
Meyor mula sa Filipinas: I STAY AT HOME, TO KEEP OTHERS SAFE!
Pataasan 7: Pinakamatinding Conspiracy Theory tungkol sa

COVID-19
Kano: Pinakawalan ng China para sa kanilang world domination.

Vietnamese: Diversion ang COVID para agawin ng China ang
South China Sea.
Australian: Para yumaman pharma companies na magbebenta
ng vaccine.
English: Resurgence ng communist power sa mundo.
German: Posibleng emergence ng superior race sa tinatawag na
“herd immunity”.
Every Juan (Pabulong): Nasa sulat ni Pres. Xi Jinping kay Pres.
Duterte na ayaw isapubliko.
Pataasan 8: Pinakamabisa at Alternatibong Gamot sa

COVID-19 (Para kay Sid Cruz sa kanyang bertdey)
Sa isang pagpupulong ng mga doktor ay napag-usapan kung ano

ang maaaring inumin dahil hindi pa nga nadidiskubre ang vaccine.
Nagmungkahi ang Intsik na uminom ng tea tatlong beses isang araw.
Sumabat naman ang Indiano na mas mabisa ang turmeric tea kahit
isang beses lang sa isang araw. Hindi papatalo ang Amerikano at
nagmungkahi ng lahat ng prutas na mayroong Vitamin C. Pero mas
mabisa daw ang pagkadiskubre ng mga Mexicano ng saging. Nang
tanungin ang Pilipino kung ano ang iniinom sa Filipinas sumagot
ito ng, “Parang dengue lang ’yan, TAWA-TAWA lang gamot namin
d’yan.” At naTAWA silang lahat sa kanilang narinig.
John E. Barrios 131
Pataasan 9: Ano ang PINAKAng Pangyayari sa Mundo

Mahigit Siyam na Buwan Matapos ang ECQ?
1. Dumami ang robot na nagso-social work sa communist

China.
2. Nawala ang polusyon sa kalangitan ng India.
3. Kumita ang maraming delivery service sa internet.
4. Natutong pahalagahan ng Australia ang toilet paper.
5. Mas nakilala ng mundo ang tea, saging, at VCO.
6. Bumagsak ang presyo ng oil sa world market.
7. Umakyat ng 30% ang populasyon ng Filipinas.
(Naging national past time ng mga Filipino ang paggawa ng
bata sa kasagsagan ng ECQ.)
Pataasan 10: Ang May Pinakamatalim na Blade
Sa isang air-conditioned bar (air-conditioned bar ang piniling

lugar dahil haka-haka na nakakalipad ang veerus sa sarado at malamig
na lugar) ay nagpasikatan ang mga artista na gumanap ng papel ng
mga bagani sa pelikula. Kung sino raw sa kanila ang makakahati ng
katawan ng veerus gamit ang blade ay siyang pinakamagaling. Unang
tumayo si Conan the Barbarian at isang beses na iwinasiwas ang
napakalaki at napakabigat na espada. Nang tingnan ang sahig gamit
ang magnifying lens, tatlong veerus ang nakalupasay, hati ang mga
katawan. Palakpakan ang mga tao. Sumunod ang Japanese na si Kenshi.
Iniumang ang samurai sword sa harap at sabay wasiwas sa hangin ng
kanyang signature na X. Nang tingnan sa magnifying lens ay anim na
veerus ang nakahandusay, wakwak ang mga tiyan. Palakpakan ang
mga tao. Sumunod si Aladdin na may hawak na scimitar. Iwinasiwas
niya ito ng tatlong beses. Nang tingnan ang sahig, siyam na veerus ang
nahati sa dalawa ang katawan. Palakpakan ang mga tao. Sumunod

si Panday, tanging dala ay ang balisong gawang Batangas. Dahil dito
nag-booo ang mga tao. Pinitik ng Panday ang sara ng balisong at
lumantad ang maikling blade. Limang beses niya itong iwinasiwas.
Nang tingnan sa magnifying lens ang sahig, ang nakita lamang ay isang
veerus na buo pa. Muling nag-booo ang mga tao. Kaya’t nagsalita ang
Panday, “Tingnan ninyong mabuti mga kaibigan, kailan man ay hindi
na makakapanganak ang veerus na ’yan.” Nang muli nilang tiningnan,
ang nakita nila ay walang itlog at isa nang kinapong veerus (castrated
virus). Lumakas ang palakpakan ng mga tao.
Pataasan 11: Ang Makakapagpasigaw sa Prinsesa ng Inglatera
Nakilala sa buong mundo ang pagiging manhid ng prinsesa ng

Inglatera sa kasagsagan ng COVID-19 pandemic. Marami na ang
nagsubok na pasigawin siya ngunit lahat ay nabigo. Nariyang unang
nagsubok ang Amerikanong body builder ngunit pinagtawanan
lang siya ng prinsesa. Kahit ang Afrikanong marathoner ay hindi
nakapagpagulat sa kanya. Napaiyak rin siya sa sobrang awa nang
magsubok ang isang Intsik. Hindi rin nakuha sa pakanta-kantang
Italyano ang pagiging manhid ng prinsesa. Ngunit ang tanging
nakapagpasigaw sa kanya ay ang Pilipinong nilangoy ang China
Sea at naglakad mula sa China, padaan sa mga bansang may travel
restrictions sa Asya, Middle East, at Europa, hanggang sa marating
niya ang Inglatera.
Paano, noong pumasok siya ay nakita kaagad ng prinsesa ang
sobrang daming veerus na sumama sa kanya mula sa mga dinaanang
bansa.
19 KISLAP SA PANAHON NG COVID-19
Abdon M. Balde Jr.
Ang epidemya na likha ng coronavirus ay unang lumabas at

kumalat sa Wuhan, China. Tinawag ng World Health Organization
ang peste na COVID-19. Kumalat ito sa maraming bansa dahil sa
mga biyaherong sumakay sa mga eroplano at sasakyang pandagat.
Napilitang ipatupad sa maraming bansa ang quarantine, na ang
layunin ay ihiwalay ang mga nagkakasakit upang hindi na makahawa
sa iba.
Sa Filipinas ay ipinatupad ng pamahalaan ang Community
Quarantine sa buong Luzon mula Marso 15, 2020 na layuning
patagalin sa loob ng apatnapung araw. Paraan lamang ito upang
ang mga nahawa ay mapangalagaan sa mga ospital ng mga health
workers habang wala pang vaccine na makakagamot sa peste.
Naging mahigpit ang Enhanced Community Quarantine sa buong
Kamaynilaan. Maraming ayaw makulong sa Kamaynilaan ang
tumakas patungong mga kanugnog na probinsiya. Marami pa ring
nakulong sa Kamaynilaan.
Di nagtagal ay nag-lockdown na rin ang mga probinsiya. Naging
mahigpit ang bantay ng mga pulis at sundalo sa mga checkpoint
na itinayo hindi lamang sa hanggahan ng mga probinsiya at bayan,
kundi pati sa mga barangay. Nagkaroon ng mga curfew sa mga
komunidad. Habang nasa curfew, ang mga pampublikong pook ay
dini-disinfect ng pamunuang bayan.
Kumalat ang COVID-19 sa mahigit sandaang bansa. Marami
ang namamatay na mga pasyente at sa isang ospital ay tambak ang
mga patay sa hallway ng morgue. Marami ring nahawa at namatay
133
na manggagamot, nurse, at health workers na tinawag na mga

frontliners.
Nagkaroon ng pandaigdigang lockdown. Tumigil ang lahat ng
sasakyang panghimpapawid, pandagat, at maging mga sasakyang
panlupa.
Isinara ang mga tindahan, opisina, at halos lahat ng
establisimyento. Ang naiwang bukas ay ang mga ospital, botika, at
gasolinahan. Napuno ang mga ospital ng mga pasyente.
Marami ang nawalan ng trabaho. Ipinasiya ng gobyerno na
magpamudmod ng ayuda upang hindi magutom ang mga nawalan
ng hanapbuhay. Maraming pagkain at pera ang ipinamigay.
Nagkaroon pa ng mga kaguluhan sa pamimigay ng ayuda.
Marami sa mga kuwentong nakapaloob sa kalipunang ito ay
hango sa mga karanasang napabalita sa radyo, TV, social media, at
ibang nalimbag sa internet. Iniba ko lamang ang mga pangalan at
medyo nilagyan ng siste ang iba upang kagiliwang basahin.
Muli kong ginamit ang anyo ng Kuwentong ISang igLAP, na
tinawag kong KISLAP, na hindi hihigit sa 150 salita. Ito ang anyo
ng flash fiction ng libro kong 100 KISLAP na inilimbag ng Anvil
Publishing Inc. at ginawaran ng National Book Award ng Manila
Critics Circle at ng National Book Development Board.
Sinadyang baguhin ang pagkakahawig ng mga pangyayari at
tauhan sa totoong buhay upang protektahan ang mga inosente at
ang hindi.
Bilang pagkilala sa COVID-19 ay labingsiyam na KISLAP ang
nakapaloob sa kalipunan ng mga kuwentong sumusunod.
1. Lockdown
Si Ferdie ay naidlip sa kinasanayang kaligiran at nagising sa ibang

daigdig. Pag-off ng Makati office nang Sabado ay nakipagdiwang
Abdon M. Balde Jr. 135
siya sa kaarawan ni Ding, na ang kapatid na si Myrna ay kaniyang

kalaguyo. Sa sobrang kalasingan, nag-black-out si Ferdie. Linggo
nang magising sa apartment ni Myrna sa Pasay. Doon siya ihinatid
ni Ding. Ang plano niya ay umuwi nang Lunes sa Batangas sa bahay
nila ng asawang si Glenda. Scheduled vacation leave niya mula
Lunes, March 16 at babalik sa office nang March 23.
Lunes, paggising niya sa madaling-araw, lockdown na ang
Metro Manila dahil sa COVID-19. Hindi na siya makalabas ng
Kamaynilaan.
Tumawag siya kay Glenda sa cellphone, “I-cancel ko na lang
kaya ang bakasyon ko . . .”
“Ikaw . . .” sagot ni Glenda.
“Sa ATM na lang ako magpapadala . . .”
“Ikaw . . .” narinig niyang sabi ni Glenda, at may tinig siyang
narinig . . .
Tinig ng lalaking bagong gising: “Ako? Bakit ako?” (146 salita)
***
2. Curfew
Ang curfew sa barangay nina Pilo ay 8 p.m. hanggang 6 a.m.

Hatinggabi, ginising siya ng malakas na ugong sa labas. Di niya
maintindihan kung bakit may trak yata sa labas samantalang bawal
lumabas maski sino, may babala pang aarestuhin kahit sinong
lumabas ng tahanan.
Dahan-dahan siyang bumangon. Hindi binuksan ang ilaw dahil
gusto niyang maaninag ang pinanggagalingan ng ugong. Nasa gilid
mismo ng kalsada ang kaniyang bahay. Ang pinakapintuan ay nasa
sidewalk na halos.
Ang pinakapinto ay sliding door na kahoy. May takip sa labas

ng plantsadong yero na pananggalang sa ulan. Pagtanggal ng bolt ay
bahagya niyang inusad ang pinto sabay sungaw sa labas ng kaniyang
mukha.
Sssswwwwwsssshhhh!!! Napakalakas ng buga ng likidong
sumaboy sa kaniyang mukha, at di siya makahinga, napuno ang
kaniyang bibig.
Trak ng bombero ang nasa tapat niya, “Nagdi-disinfect lang
po!!!” sigaw ng lalaking may hawak ng malaking hose. (143 salita)
***
3. Ang Sabongero
Mas malimit nahihimas ng sabongerong si Teroy ang tandang

kaysa asawang si Lily. Kahit lockdown, sikretong nakipag-tupada
siya’t nahuli ng pulis.
Napakiusapan ni Lily si SPO2 Ardales na pauwiin siya pagkatapos
mangakong di na uulit. Ihinatid pa sila sa kanilang bahay ni SPO2
Ardales. Nasilip niya ang maiging usapan ng asawa’t ng pulis habang
nagpapaalaman. Mayroon ba siyang dapat malaman?
Kinabukasan, nahirapang huminga si Teroy. Nagpa-test sa
ospital. Pangatlong araw, lumabas na positive sa COVID-19. Si SPO2
Ardales uli ang napakiusapan ng asawang maghatid sa kanila sa
ospital. “Assigned ako sa checkpoint sa tapat ng ospital,” paliwanag
ng pulis. Natanaw ni Teroy nang nasa patrol car ang dalawa na
hawak ng pulis ang kamay ni Lily. Nagkatotoo ang kaniyang hinala.
Tanghaling tapat, tumakas si Teroy sa ospital nang matanaw
sa checkpoint si SPO2 Ardales. Hinarap ang pulis at sinungkit ng
balahibo ng manok ang sariling ilong at hinatsingan ang pulis. (149
salita)
***
4. Doorbell
Tumunog ang doorbell. Pagbukas ko’y may babae, health

worker, may ambulansiya sa tapat namin. May dalawang lalaking
naka-hazmat suit na akala mo’y huhuli ng asong kalye.
“May Jose Cruz dito?”
“Wala po.”
“Sigurado kayo? Ito ang inireport na residence ng PUI sa
COVID-19!”
Parang ayaw maniwala. Pinalabas kaming lahat sa bahay,
binilang. Marami nang kapitbahay naming naglabasan, nakatingin
sa amin. Nang makumbinsing walang Jose Cruz sa bahay ay umalis
din, walang paumahin.
Pagkaraan ng ilang minuto’y tumunog uli ang doorbell. Lumakas
na lalo ang kaba ng dibdib ko. Pagbukas ko’y tinamaan ang ulo ng
ate ko, na nililinis pala ng disinfectant ang buong pinto, pati door
knob. May bukol siya sa noo, maiyak-iyak.
Ngayon, ay di namin malaman kung magku-quarantine kami o
hindi. (122 salita)
***
5. Lockdown sa Bahay na Bato
(Inspired ng salitang KENOPSIA, mula sa wikang Greek:

kenosia [kahungkagan] at opsia [namamasdan] na “namamasdang
kahungkagan” ang kahulugang. Pinalawak ko bilang “nararanasang
kahugkagan”)
Noong isang gabi’y ginambala siya sa pagkakahimbing ng uha

ng sanggol. Walang sanggol sa bahay, guniguni lamang, naisip niya,
kaya bumalik sa pagkakaidlip.
Dalawang linggo na siyang tuliro, mag-isang na-lockdown
sa bahay na ito dahil sa COVID-19. Ipinagkatiwala sa kaniya
itong bahay na batong ancestral house ng kaibigang kasama ang
pamilyang nag-tour sa Italy at doon inabutan ng lockdown. Siya
ang nakiusap pumisan dito habang sinusulat ang nobela tungkol sa
himagsikan sa panahon ng Kastila.
Kumpleto ang gamit sa bahay, ang imbak na pagkain ay
magkakasya kahit isang buwan ang lockdown, na pinahaba ngang
isambuwan kahapon.
Kagabi, may kaluskos sa labas. Pagsilip sa bintana’y naaninag
niya ang tatlong lalaki sa balkonahe, nag-uusap sa dilim. Lahat
naka-rayadilyo. Katipunero o Guwardiya Sibil? Iwinaksi niya sa isip
at natulog.
Ngayong umaga’y naalimpungatan siya sa mga putok! Isang bala
ang lumusot sa bintanang kapis at naglagos sa kaniyang balikat!
Napaigtad siya sa sakit! (149 salita)
***
6. Spoliarium
Pasado alas-siyete ng gabi. Luhaang pumapadyak siya sa

umaambong kadiliman pauwi sa bahay, mahigit sampung kilometro
mula sa ospital. Padyak na walang humpay kahit nagpuputok ang
dibdib sa sama ng loob. Huwag sanang abutan ng curfew, dalangin
niya.
Isang malaki’t isang maliit na kahon ang sakay niya, parehong
pinuluputan lamang ng packaging tape, sa tulong ng health worker
na nagpatakas sa kaniya.
Pagdating sa checkpoint, sinita siya ng isang pulis. “Asawa ko

po’t bagong silang na sanggol, na-COVID po, tambak ang patay sa
ospital, pinatakas na lang kami,” bulong niya. Nasindak ang pulis,
sabi, “Bumalik ka, mga sandaang metro, bumaba ka sa maliit na
daanan sa tabing-sapa. Basta di ka namin nakita! Nilusutan mo
kami.”
Pagdating sa kanila’y naroon na’ng bayaw niya. “Mabuti pinatakas
ka.” Sagot niya, “Naawa. Di naman talaga COVID, komplikasyon
lang sa panganganak,” humihikbi niyang sabi. Nasulyapan niya sa
tabing kubo ang hukay na paglilibingan sa kaniyang mag-ina. (149
salita)
***
7. UNA at Huling Pag-ibig
Hindi ko akalaing sa ganitong kaligiran kami muling magkikita.

Magkaklase kami sa medisina, magkasintahan nang tatlong taon
hanggang pumasa sa eksamen at nagpasiya siyang mangibang
bansa. At nag-asawa ng dayuhan. Maghapon akong umiyak at
nagluksa noon. Hinding-hindi na ako iibig muli, pangako ko.
Sa COVID-19 section ng ospital kami nagsalubong
kamakalawang linggo. Naghiwalay daw silang mag-asawa. At
bumalik sa bansa. Hindi sila nagkaanak.
Mula noon, halos araw-araw na kaming nagkukuwentuhan
(na kapwa may face mask), muling nagkapalagayang loob, at
nagkamayan (na kapwa may guwantes). Nagdalawang-isip ako kung
tutuparin o tatalikuran ko na ang pangako.
Limang araw kaming di nagkita. Tambak ang pasyente. Wala
na kaming pahinga. Minsan, nakatulog akong nakasalampak lang
sa sahig. Kahapon, nalagasan kami ng dalawang frontliners. Nang
nag-alala na ako’y hinanap ko siya.
Nang magkita kami, sabi niya, pabulong, “Tayo rin sa bandang

huli.” Tumango ako, lumuha, habang tumutulong sa pag-intubate sa
kaniya. (148 salita)
***
8. Paglaya
Nagkatawanan kami kahapon nang sinabi ng pangulo ng bansa

na mabuti pa kami ay marunong sumunod sa utos. Nang ipinatupad
ang Extended Community Quarantine dahil sa COVID-19 at
sinabing lockdown, kami’y lockdown talaga. Lahat kami nasa
loob lang. As if naman ay puwede kaming gumala sa labas. Ako’y
labinlimang taon nang naka-lockdown. Gusto lang magpatawa ng
Pangulo.
Pero hindi katawa-tawa ang kalagayan namin dito. Wala kaming
social distancing dahil dalawampu kami rito sa silid-piitan na para
sa anim.
Kamakalawa’y nagkahawaan kami sa ubo at lagnat. Nasindak
ang lahat. Lalo akong nag-alala kay Pilo, na matalik kong naging
kaibigan dito. Nagkakatanawan lamang kami sa pagtulog.
Pangatlong taon na ni Pilo dito, pero palagi pa rin niyang
iginigiit na wala siyang kasalanan, at darating ang panahong
mapapatunayan ito, at siya’y lalaya. Kanina’y sinundo si Pilo ng
ambulansiya. Nagpaalam siya sa akin, ang sabi, “P’re, pag-nagkataon
dito ako lalaya. Hanggang sa kabila . . .” (149 salita)
***
9. Fun Run
Tuwang-tuwa’t humahangos nang dumating si Tasio, bitbit ang

tandang at patay na manok na napanalunan sa manukan. “’Yong
tupada sa Baybay, ni-raid ng pulis, ’yong sabong nauwi sa fun run,
hehehe!” paliwanag niya sa bayaw na kapisan. “Mabuti’t ’yong

sultada ko, nagkabayaran na kami’t nagmimiron na lang ako. Di sila
makakahabol sa akin, hehehe!”
Tinolang manok ang inulam nila sa bigas na relief goods sa ECQ
dahil sa COVID-19. Bago naidlip, tatlong libong pisong napanalunan
ang inabot ni Tasio kay Misis, “Pantawid-lockdown,” pagmamalaki
niya. “Nagamit mo pa ang galing mong tumakbo sa marathon,”
anang Misis, sabay halik sa noo ni Tasio. Ang tatlong anak nila’y
naghihilik na, pero walang ganang pumatong si Tasio, excited pa
siya sa nangyari.
Hatinggabi, nagsimulang kumati ang lalamunan ni Tasio.
Madaling-araw, hirap na siyang huminga. Tanghali, sinundo siya ng
ambulansiya. Sa isip niya’y tumatakbo siya ng marathon, pero sa
totoo ay hindi na siya makagalaw. (150 salita).
***
10. Naghihilom ang Kalikasan
May sapa sa likod ng bahay na paliguan naming kabataan at ng

pinapastol na kalabaw habang naglalaba sa batuhan ang kababaihan.
Nakasuso ito sa ilog sa Ilaya. Nang magbinata ako’y halos matuyo ang
sapa at naging malabo’t madumi ang agos. Maraming kompanya ng
graba’t buhangin ang nag-quarry sa itaas. Nawalan ng pakinabang
ang sapa. Asa ko nga’y tuluyan na itong mabubura.
Nang nag-lockdown ang Kamaynilaan dahil sa coronavirus
ay suwerteng nakalabas ako’t nakauwi dito sa probinsiya. Nag-
lockdown din dito’t nag-contact tracing ng mga nanggaling sa
Maynila. Nagtago ako sa likod-bahay, sa pampang ng sapa. Hindi
gumalaw ang mga tao. Walang aktibidad kahit saan.
Paglipas ng dalawang linggo, ang agos ng sapa’y lumalim,
luminaw. Nagkalumot ang batuhan. Sumibol ang mga bagong
halaman sa pampang. Namulaklak ang mga damong ligaw.

Paglusong ko’y napaigtad ako. May mga isdang sumasalunga sa
agos! Di ko napigilang sumisid sa agos. Paglutang ko’y batang paslit
uli ako! (150 salita)
***
11. Ilang Eksena sa Curfew
Napasarap ang kuwentuhan na may kaunting landian ni Rhonda

at ni Bobit na boyfriend niya. Malalim na ang gabi. Si Rhonda’y
bading. Uuwi pa siya sa kabilang barangay. Nag-isip siya kung
paano lulusutan ang checkpoint sa boundary.
Si Budol na kamukha ni Incredible Hulk ay inantok sa
pagkakaupo sa waiting shed na ginawang checkpoint, pero sanay
na siya sa pagka-antukin. Naidlip ma’y nagigising kahit pusa lamang
ang kumilos sa paligid. Mabagsik si Budol, pero takot sa engkanto.
Naisipan ni Rhonda na magpaabot na ng hatinggabi.
Naalimpungatan sa pagkaidlip si Budol nang maramdamang
may kumikilos sa kalsada. Tumingin sa relo, eksaktong hatinggabi.
Mula sa kurbada ay nakita niya ang isang babaeng puti ang suot at
malanding naglalakad palapit. Umiilandang sa hangin ang puting
damit. White Lady! Kumaripas siya ng takbo patungo sa mga
kabahayan.
Pagdating sa kanila’y hinubad ni Rhonda ang talukbong. Bukas
na niya isasauli kay Bobit ang puting kumot. (150 salita)
***
12. Laro ng Tadhana
Saklot si Lita ng matinding pangamba nang mabalita ang

nagtambakang patay sa hallway ng morgue sa ospital na pinagdalhan
sa kakambal niyang si Liza, na nagpositive sa COVID-19.

Kinabukasan, ang pangamba’y naging sindak nang matanggap ang
balitang pumanaw si Liza. Ni hindi siya makadalaw sa cremation, na
kailangang gawin sa loob ng labindalawang oras. Ipadadala na lang
daw ang naiwang mga gamit, pati na ang abo sa pansamantalang
urn. Ang pamilya nila’y sasailalim sa mahigpit na labing-apat na
araw ng quarantine.
Hapon nang dumating ang abo, kasama ng isang selyadong
kahon ng mga gamit ni Liza. Ipinasiya nilang paglamayan nang
siyam na gabi ang abo ni Liza, pagkatapos ay saka lang nila bubuksan
ang selyadong kahon.
Panlimang araw pa lang, dumating ang abiso ng ospital.
Malaking pagkakamali, nagkagulo sa identification ng mga bangkay,
hindi abo’t gamit ni Liza ang napadala sa kanila. Si Liza ay buhay pa
at nagre-recuperate na. (150 salita)
***
13. Checkpoint Encounter
Pauwi si Dr. Lopez nang sitahin sa ECQ checkpoint dahil sa

coronavirus.
“Ginagabi kayo, curfew na po,” sabi ng batang pulis.
“Doctor ako, ngayon lang ako natapos.”
“Saang ospital po kayo?”
Sinabi ng doctor ang pangalan ng ospital.
“Diyan po naka-confine ang misis kong manganganak.”
Tinanong ng doctor ang pangalan ng misis.
“Bakit wala ka sa tabi ng misis mo?”
“Kapos po kami sa tao. May gulo sa barangay. Bukas, pag-off
ko’y diretso na ako’ng ospital.”
Napansin ng commander na nagtatagal ang pakikipag-usap ni

SPO1 Clutario sa sakay ng van. Nag-alalang lumapit para alalayan
ang batang pulis. “May problema po tayo?”
Sabi ni Dr. Lopez, “Congratulate SPO1 Clutario, now a father
of a healthy baby boy! Nahirapan ako, pero ok na silang mag-ina!”
Bago umalis si Dr. Lopez, sabi sa batang pulis, “By the way, libre
na ang doctor’s fee ko! Congratulations!” Tumalon sa tuwa ang
pulis, “Yehhheeeyyy!” (148 salita)
***
14. Sa Kabukiran
Si Edmundo, 69 anyos, at ang asawa niyang si Rosario, 65 anyos,

ay nakatira sa bundok at nabubuhay sa pagbebenta ng niyog na
panggulay. Kinukuha ng tricycle ni Pidoy ang kadalasa’y sandaang
niyog tuwing Biyernes at dinadala sa pamilihang-bayan. Wala silang
ibang hanapbuhay.
Nang maglockdown dahil sa COVID-19 ay hindi na makabiyahe
si Pidoy. Biyernes noong kamakalawang linggo, dinala nila ang
niyog, sakay ng paragos hanggang sa malapit sa highway. May
nakuha si Mundo na pribadong dyip na sinakyan ng niyog hanggang
pamilihang bayan at nagdeliver siya sa suki nilang tindahan. Si
Chayong ay naiwan sa paragos, nang halos limang oras, hanggang
bumalik si Mundo.
Kinagabihan, nagsimulang ubuhin si Mundo. Walang malapit
na kapitbahay kaya magdamag siyang kanlong ni Chayong habang
pinaiinom ng mainit na salabat. Pangatlong araw, pareho na silang
inuubo.
Isang linggo ang lumipas bago natagpuan ang bangkay ng mag-
asawa sa liblib nilang kubo sa bundok. (148 salita)
***
15. Trahedya sa Lockdown
“Naglakas-loob po akong hihingi ng tulong, kung puwedeng

makauwi dito sa Albay ang anak kong inabutan ng lockdown sa
Catanduanes,” sabi ng matandang babaeng umupo sa harapan ko.
“Narito’ng pamilya niya, ang asawa niyang si Tina’y nasa ospital, ay
may cancer. Malala na po. Ako’ng nag-aalaga ng tatlo niyang anak,
72 taon na ako . . .”
Ibinigay ko’ng requirements at dokumentong kailangan para
makasakay ng barko pabalik ng Albay ang anak niya. Malaki’ng
pasalamat ng matanda bago umalis.
Pagkapananghalia’y bumalik ang matanda, inaabot sa akin ang
cellphone, “Gusto kayong makausap ng anak ko . . .” Sabi ko, “Lola,
patawagin n’yong anak ninyo sa cellphone ko.”
Nakuha na ng anak ang mga papeles. “Bukas, puwede ka
nang umuwi,” sabi ko. Paulit-ulit ang pasasalamat ng natutuwang
matandang babae.
Ngayong gabi, tumawag ang matanda. “Yumao na po si Tina.
Ganoon man, nagpapasalamat po kami.” Parang may bumagsak na
kung anong mabigat sa loob ng dibdib ko. (149 salita)
***
16. Ang Dońa at ang Butiking Pasay
Tumandang dalaga, si Doňa Purita ang huli sa angkang

Villanueva sa Pasay. Nang kumalat ang COVID-19 ay nasagap niya
ang virus sa grocery. Sumama ang pakiramdam hanggang maratay
sa kama. Kinapitan ng pneumonia. Ayaw magpa-ospital kaya iniwan
ng katulong. Nang gabing iyon, hirap nang huminga ang 72 anyos
na Dońa.
Butiking Pasay ang bansag kay Sal dahil sa galing niyang

umakyat ng bahay at magnakaw. Nang gabing iyon, naisipan niyang
pagnakawan ang bahay na batong alam n’yang dalawang araw nang
iniwan ng katulong.
Nakalusot si Sal sa bintanilya’t nakapasok sa pinaka-silid
tulugan. Sa dilim, naaninag niya ang marangyang tukador sa tabi
ng kama, na akala niya’y walang nakahiga. Naglalakad siya patungo
sa tukador nang matapakan ang arinolang ihian, dumulas sa sahig,
at bumagsak nang padapa sa kama.
Sa lakas ng bagsak, nalagutan ng hininga ang matandang dalaga.
Lasang-lasa ni Sal ang asim ng bula sa bibig ng matanda. (148 salita)
***
17. Ang Dilag sa Grocery
Kailangan ni Pedro ng kape kaya lumuwas siya ng bayan. Dahil

sa social distancing kaakibat ng ECQ, ang mamimili ay nakapila
habang nakaupo sa mahabang bench patungong pinto ng grocery.
Tuwing may isang papasok, uusad ang pila sa bench.
Mabango ang babae sa likuran niya. Tuwing uusad ang pila,
mabilis itong lumilipat at minsan ay nadambahan siya. Pero
okey lang. Naka-facemask at may saklob na bandana ang babae.
Mapintog ang dibdib na bumunggo sa likod niya. Medyo tabain ang
dilag.
Pangatlong usad, nag-abot ang kamay nila. Bago nahalbot ni
Pedro ang kamay ay hinimas ito ng babae. Sinagilahan si Pedro,
medyo nag-init ang pakiramdam.
Pang-apat na usad, hindi na hinugot ni Pedro ang kamay.
Mainit ang dampi ng mga palad. Naglaro ang kanilang mga daliri.
Tumatayo ang kaniyang balahibo. “Mag-isa ka lang?” tanong ng
kahawak-kamay, mababa, malaki ang boses.
Doon napagtanto ni Pedro na ang ka-holding hands niya’y

lalaki. (148 salita)
***
18. Second Chance
Edad 35 si Ana, pero ang asawang si Mike ay 47 na. Tanggap

naman niyang pinili niya si Mike kaysa kay Jake dahil matatag
ang negosyo ni Mike noon. Pero nang bumagsak ang negosyo,
bumagsak din ang kalusugan ni Mike. Nagsimula sa asthma, nauwi
sa pneumonia.
Si Jake ay estudyanteng anak ng magsasaka. Pero nakatapos ng
medisina. At laro ng kapalaran yata na si Dr. Jake ang naging doctor
ni Mike.
Dahil gipit na sina Ana, hindi sumingil ng professional fee si
Jake.
Nitong bandang huli, nag-positive si Mike sa COVID-19.
“Doc, tulungan mo’ko,” sabi ni Ana, “Di ko pa nase-settle ang
dating bills sa ospital.”
“Jake lang dati’ng tawag mo sa’kin.”
“E, doctor ka na,” kiming sagot ni Ana. “Ano’ng chance ni Mike?
Tapatin mo’ko please . . .” Nakatingin sa asawang nasa ventilator.
Inakbayan siya ni Jake. Dumampi ang labi ni Jake sa noo niya.
“Don’t worry. Pababayaan ba kita? Ikaw pa . . .” (150 salita)
***
19. Ang Labi ni Mister
Ang pagkamatay ng kaniyang Mister sa COVID-19 ay lubhang

ipinagdamdam ni Misis. Kaagad na-cremate ang labi ni Mister.
Ang abo ay dinala kay Misis, na nakalagay sa isang simpleng plastic

container.
“Pakilipat n’yo na lang po, Ma’am, wala na kaming ibang
mapaglagyan,” sabi ng nagdala.
Tulala pa si Misis pero kailangan niyang mag-move on. Dahil
manipis ang plastic, naisipan ni Misis na ilagay muna ang abo sa
botelya ng Ajinomoto. Wala sa loob na ibinalik ang botelya sa
pinagkunan.
Kinabukasa’y maagang lumabas si Misis upang bumili ng urn.
Pagbalik niya’y nananghalian muna siya. Masarap ang sinigang na
ulam, pero walang gana, kaya di gaanong malasahan ni Misis ang
pagkain.
Kinahapunan nang ililipat ang abo ay nagtaka siya kung bakit
kaunti na lang ito. Tinanong niya ang katulong. “Ay iyang vetsin
Ma’am? Ginamit ko sa sinigang na tanghalian natin kanina. (138
salita)
WAKAS
10 Utos ng COVID-19
Christopher Bryan A. Concha
M ula nang isailalim ang bansa sa state of public emergency

bunsod ng banta ng coronavirus disease 2019 (COVID-19)
noong Marso 8, naging new normal na ang pagpapayo na ugaliing
maghugas ng kamay at magsuot ng face mask sa matataong lugar.
Nakiisa rin maging ang iba’t ibang media outfits sa pamamagitan
ng pag-eere ng mga patalastas na nagbibigay-diin sa mga paalalang
ito. Nagkalat din sa mga social media site ang mga gimik at pakulo
upang ibahagi sa netizens ang mga dapat tandaan upang manatiling
ligtas sa gitna ng pandemya. Ngayon, paano kaya kung ang mismong
iniiwasang virus ang magpayo sa atin? Ano-anong tips kaya ang
maibibigay nito sa atin? Narito ang sampung utos ng COVID-19.
1. You shall have no other priorities before me
Shet. May pandemya pa ba? Di ko na kasi ramdam. Ako na

mismong virus, di ko maramdaman kung may ginagawa kayo laban
sa ’kin. Iyong ibang mga bansa hindi na magkandaugaga kung paano
ako pupuksain, tapos kayo kebs lang? It really hurts na deadmahin
nang ganito. Kung sino pang may maraming kaso, sila pang walang
paki sa ’yo. *insert Mimiyuuuh dance step*
Nasa panahon kayo ng pandemya, tapos inuna n’yo pang
atupagin ang paglalagay ng dinurog na dolomite sa Manila Bay?1
Sabi n’yo para makatulong sa mental health ng mga tao. Pero di ba
kaya nga sila napapraning ay dahil anim na buwan na kayong naka-
1 Anna Felicia Bajo, “DILG Spox: Budget for Manila Bay White Sand Project Not
from COVID-19 Response Fund,” GMA News Online, Setyembre 15, 2020, https://
www.gmanetwork.com/news/news/metro/755636/dilg-spox-budget-for-manila-
bay-white-sandproject-not-from-covid-19-response-fund/story/.
149
quarantine? Dubbed as one of the longest and strictest coronavirus

lockdowns pa nga sa buong mundo. Ang kawalan ng progreso sa
COVID cases n’yo ang nakalalala ng mental health ng mga tao, hindi
ang mga basura sa Manila Bay! Tse!
Pero bakit pa nga ba ako nadidismaya? Di ba kayo rin naman
’yong bansang kebs lang noong pumutok ang chismis tungkol sa
pamemeste ko sa Wuhan? Sige pa rin ang pagpapapasok n’yo sa mga
Chinese, with open arms pa nga. Kesyo iniiwasang maging racist.
Kesyo nakakaawa naman kung ipagtatabuyan sila.2 O, ngayon, sino
ang mas nakakaawa ang kalagayan? Iyong ibang mga bansa pabalik
na sa normal. Kayo #WaitingGaming pa rin sa vaccine.
Kasi naman, wa epek po ang ECQ, MECQ, GCQ, MGCQ, o
kahit mamigay pa kayo ng BBQ, kung wala sa akin ang focus n’yo.
Sa halip na pagtuunan n’yo ng pansin ang mass testing at contact
tracing para mahanap ang mga nahawaan ko, aba mas naging
priority pa ang pagpapasara sa isang media giant. Naka-live
telecast pa nga ang bawat hearing na para bang nakasalalay rito
ang magiging kinabukasan ng bansa sa gitna ng pandemya. Sino
ba talaga ang totoo n’yong kalaban? Dahil kung ako, ipagpapaliban
n’yo muna ang mga issues n’yo sa buhay! Hahayaan n’yo muna
silang magpatuloy kahit paso na ang prangkisa para magamit ang
lawak ng audience at mas madaling maipabatid sa publiko ang mga
kailangan nilang malaman. Di n’yo ba naisip kung anong magiging
epekto nito lalo na sa mga nasa remote area na tanging ang signal
lang ng network na ito ang kanilang nasasagap? Sa panahong
itinuturing na isang sandata ang impormasyon, ito pa ang pinili
n’yong ipagkait sa mga tao.
Akala ko ’pag natapos na ang isyu n’yo sa pagpapasara ng
network, ako na ang haharapin n’yo. Nakakahiya naman sa inyo e.
Parang ako pa ang naging salingkitkit dito. Kaso hindi. Sinunod n’yo
2 Argyll Geducos, “Duterte Tells Filipinos: Stop the Sinophobia,” Manila Bulletin,
Pebrero 30, 2020, https://news.mb.com.ph/2020/02/03/duterte-tells-filipinos-stop-
thesinophobia/.
Christopher Bryan A. Concha 151
namang atupagin ang pagsasabatas sa Anti-Terror Law. Mga mars,

ako lang ’to. Virus lang ako, ha? Hindi ako terorista. Serbisyong
medikal at hindi bala o pananakot ang makasusugpo sa ’kin. Hindi
ko gets kung bakit gigil na gigil kayong maipasa ang panukalang ito
at ginawa n’yo pang certified as urgent. Samantalang ’yong extension
ng Bayanihan We Heal As One Act na direktang tumutugon sa
inyong health crisis, kebs lang kung mapaso.3 Ano ba talagang
priority n’yong puksain, virus o terorista?
2. You shall not make for yourself an image in this time of crisis
You just want attention, bulong nga ni Charlie Puth sa ’kin.

Pabida akong virus. Gusto ko na sa ’kin lang ang spotlight, nasa akin
ang focus ng lahat. Pero iba rin kayo e. I kennat. Nasa gitna na ng
pandemya’t lahat, inuuna pa ang pagpapabango at pagpapaganda
ng pangalan. Dinadamay n’yo pa ako sa mga awayang-politika
ninyo. Mabuti nga at may ilang opisyal kayong may kongkretong
plano laban sa ’kin. Pero sa halip na suportahan, tinalakan n’yo pa.
Kesyo labag sa protocol na payagang mamasada ang mga tricycle
dahil baka magkahawaan. Wala ngang transmission ng virus, pero
paano naman ang transportation ng frontliners? Magpapaturo kay
Goku kung paano mag-teleport?
Pero kaya naman pala, may sariling proyekto na gustong
ibida. Talagang nagkakamatayan na ang lahat, pogi points pa rin
ang priority ha. Pero akala ko ba iniiwasang magkahawaan? Bakit
nagkaroon ng pa-home coming project sa probinsiya? In fairness
naman, malaking tulong ito para sa locally stranded individuals
(LSI) na gustong makauwi sa kanilang lugar. Pero ano pang sense
nito kung ginawa n’yo naman silang sardinas na siksikan sa jam-
3 Catherine Valente, “Palace: Duterte Won’t Certify as Urgent Bayanihan Law 2 ‘for
Now’,” The Manila Times, Hunyo 4, 2020, https://www.manilatimes.net/2020/06/04/
news/latest-stories/palace-duterte-wont-certify-as-urgent-bayanihan-law-2-
fornow/729420/.
packed na waiting area?4 Nakauwi nga sila, may pasalubong namang

virus sa pamilya.
3. You shall not misuse the name of the Lord
“Ang mag-ano lang nito God. He’s the only one who can really
solve the problem for us.”5
Nasa Diyos daw yaong awa, nasa tao ang gawa, ’ka nga
isang awitin. Laging magkasama ang awa at gawa. Pero paano
magkakaroon ng awa kung wala namang nakikitang gawa? Hindi
lang ang awa ng Diyos ang solusyon sa problemang ’to. Huwag
n’yong gamiting panakip-butas ang pangalan Niya sa kawalan n’yo
ng aksyon laban sa ’kin. #MassTestingNowPH #ContactTracingPH
#PPEforFrontliners #AyudaSaLahat
4. Remember to observe social distancing
Kung may pa-Salita ng Taon ang KWF ngayong taon, tiyak

na pasok sa banga ang terminong social distancing. Mula nang
magsimula ang quarantine, parang sirang plakang paulit-ulit itong
ipinaaalala. Social distancing. Layo-layo muna sa isa’t isa. Bawal
muna ang PDA o harutan sa daan. Wala munang ginuman ang mga
tambay sa kanto. At siyempre pa, tigil muna rin ang chismisan
sessions sa kalye. Maging sa mga pamilihan at botika, hindi
puwedeng dikit-dikit sa pagpila. Tiis-tiis muna sa isang metrong
distansiya nang di mahawa o makahawa sa kapwa.
Pero iba yata ang naging pakahulugan sa inyo. Agwat-panlipunan
ang lalo n’yong pinaghiwalay. Lalong nalubog sa hirap ang mga
dati nang nasa laylayan. Mas lumakas ang kalam ng kagutuman.
4 Krissy Aguilar, “Palace Admits Lapses in ‘Hatid Tulong’ as Stranded Persons Crowd
Rizal Stadium’,” Inquirer.net, Hulyo 28, 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1313365/
palace-admits-lapses-in-hatid-tulong-as-stranded-persons-crowd-rizal-stadium.
5 Genalyn Kabiling, “Duterte Turns to Prayers, Says Only God Can Solve the
Pandemic,” Manila Bulletin, Abril 7, 2020, https://news.mb.com.ph/2020/04/07/
duterte-turnsto-prayers-says-only-god-can-solve-the-pandemic/.
Samantalang ang mga naghaharing-uri, chillax mode lang habang

naka-WFH sa kani-kanilang mansion. Sarap ng buhay at sana
ganito na lang palagi, sabi pa ng isa. Kitang-kita at damang-dama
ang social distancing.
May mga bumabanat pa ng huwag na lang magreklamo at
maging positive na lang sa mga nangyayari. Kung kayo kaya
ang gawin kong positive, usto niyo ’yon? Aba, sino ba naman
ang hindi maghihimutok kung ikukulong kayo sa mga bahay
ninyo pero walang ayudang ibibigay? Ligtas nga sa virus na dala,
namatay naman sa gutom. Hindi lahat may ipon tulad ng ilan
sa inyo. Maraming nakaasa lang sa arawang kita tulad ng mga
tsuper. Pero dahil pinatigil sila sa pamamasada, saan sila ngayon
kukuha ng pera?
Kaya nga rin siguro binawi ng WHO ang paggamit sa terminong
“social distancing” at pinalitan ito ng “physical distancing”.6 May ilan
kasi sa inyong nagkakagulo na’t lahat, nananatili pa ring tahimik
sa mga nangyayari. Wapakels. Wa ako care. Wala akong paki.
Pinangatawanan masyado ang social distancing. Pinutol nga ang
koneksiyon sa paligid, sa kanilang kapwa. Para bang ipinapahiwatig
na bahala kayong magdusa riyan. Basta ako, may sahod pa ring
natatanggap. May sapat na imbak ng pagkain na tatagal kahit ilang
buwan pang pahabain ang quarantine. May disenteng tahanan na
kukupkop sa akin habang nagkakagulo kayo sa labas. Tatalak lang
kapag sila na ang apektado ng pagkakataon. Nalimutan na ang
konsepto ng pakikipagkapwa. Nabubuhay na lang para sa sariling
kapakanan. At sa tingin ko, ’yan ang mas matinding virus na
kumakalat sa inyo ngayon. Paniguradong may vaccine na magagawa
laban sa akin. Pero sa ganyang kaisipan, di ako sure kung madadaan
sa gamutan.
6 ABS-CBN News, “WHO Urges Public to Practice ‘Physical’, Not Social, Distancing,”
ABS-CBN News, Marso 24, 2020, https://news.abs-cbn.com/news/03/24/20/who-
urges-public-topractice-physical-not-social-distancing.
5. Honor the rules of community quarantine
Noong nasa Wuhan pa lang ako at pa-fly pa lang sa inyo sa

katauhan ng Chinese na bukas-palad n’yo pa ring pinatuloy sa kabila
ng mga chismis tungkol sa akin7, may nalaman ako. Well, hindi
naman masyadong big deal. Ibinahagi lang ng mga kapwa virus ko
ang experience nila sa bansa n’yo. Tiyak na masisiyahan daw ako sa
paglalamiyerda sa inyo. Tinanong ko kung bakit. Sagot nila, likas na
raw kasi kayong mga pasaway. Effortless ang pagkalat kung sakali. At
totoo naman talaga ang chismis! Record-breaking kayo. #PinoyPride
Paano ba naman, ginagawang joke time ng karamihan sa inyo
ang quarantine rules. Gorabels pa rin sa paglabas kahit wala namang
mahalagang bibilhin. Imagine, nag-abalang makipila sa drive-thru
para sa overpriced coffee? Kasama na ba sa essentials ang pagbili ng
mamahaling kape?8 Hindi ako informed! ’Yong iba naman, go go go
lang sa ginuman sa mga kanto. Deadma sa liquor ban. Pasa-pasahan
ng tagay at laway.
Pero magtataka pa ba ako kung ang mismong mga pinuno at
tagapagpatupad ninyo ng batas ang numero unong pasaway? May
mambabatas na akala mo nasa Luneta Park kung makapasyal sa
isang ospital kahit alam naman niyang PUI9 siya. Akala niya ’ata ay
“Puwedeng Umikot-Ikot” ang kahulugan ng PUI. Nakuha pang mag-
sightseeing sa delivery room. Ito namang isa na kalihim sa isang
ahensiya ng pamahalaan, nagpatawag ng pagtitipon sa mga OFW
sa isang probinsiya.10 Kung hindi ba naman mochang tanga, alam
7 Department of Health, “DOH Confirms Local Transmission of COVID-19 in PH;
Reports 6th Case,” Department of Health, Marso 7, 2020, https://www.doh.gov.ph/
doh-press-release/doh-confirms-first-2019-nCoV-case-in-the-country.
8 Jannielyn Bigtas, “Starbucks Philippines Halts Operations in Luzon Stores,”
GMA News Online, Marso 17, 2020, https://www.gmanetwork.com/news/lifestyle/
food/729994/starbucks-philippines-halts-operations-in-luzon-stores/story/.
9 Lian Buan, “DOJ Summons Koko Pimentel over Quarantine Breach Complaint,”
Rappler, Abril 14, 2020, https://www.rappler.com/nation/257900-doj-summonskoko-
pimentel-coronavirus-quarantine-breach-complaint.
10 Katrina Hallare, “Mocha Justifies Gathering with OFWs in Batangas amid Enhanced
Quarantine,” Inquirer. net, Abril 28, 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1266182/
na ngang bawal ang mass gathering, pinagsama-sama pa ang mga

utaw sa isang lugar. Dikit-dikit. Free flowing ang supply ng virus.
Hawaan galore!
Then just weeks later, aba, may gathering na naman (bakit
ba baliw na baliw kayo sa gathering?) This time, law enforcer
naman ang mismong violator. Nagdaos ng piging a.k.a. Mañanita
sa kampo. All-out ang handaan (lumpiang shanghai lang ang
kulang) at may pa-Voltes V-themed cake pa. At ang guestlist, hindi
bababa sa limampung katao.11 Anong say ng quarantine celebrants?
#SanaAll may birthday “Mañanita” celebration. Pero sa halip na
talakan, ginamitan ng compassion card. Tao lang naman daw sila,
nagkakamali. Wala naman daw perpektong tao.12 Unawain na lang.
In short, huli pero di kulong.
Ang di ko lang gets, bakit hindi gumana ang compassion card
na ’to sa iba? Kinulong ang mga residente ng Sitio San Roque na
nagprotesta sa EDSA. Malinaw na ECQ violation ito. Pero tao lang
din naman sila, di ba? Kumakalam ang sikmura kaya napilitang
magprotesta. Pinagpapalo at kinulong ang fish vendor sa QC dahil
walang suot na face mask. Malinaw na ECQ violation ito. Pero tao
lang din naman siya, di ba? Maaaring nakalimutan o walang pambili
ng face mask dahil sa kakaunting kita. Ikinulong ang anim na tsuper
na nanawagan sa kalsada na makabalik sa pamamasada. Hindi nga
ECQ violation ito dahil anim lang sila at hindi pa maituturing na
mass gathering, pero ikinulong pa rin.13
mocha-justifies-gathering-with-ofws-in-batangas-amid-enhanced-quarantine.
11 Darwin Pesco. “Sinas, 18 Police Officers Charged over Lockdown Violations -PNP,”
Manila Times, Mayo 15, 2020, https://www.manilatimes.net/2020/05/15/news/
lateststories/sinas-18-police-officers-charged-over-lockdown-violations-pnp/724952/.
12 Lia Buan, “‘Compassion’: DOJ Not Investigating Pimentel Quarantine Breach
without Complaint,” Rappler, Marso 25, 2020, https://www.rappler.com/
nation/255879-dojwill-not-investigate-pimentel-coronavirus-quarantine-breach-
without-complaint.
13 Karen Serada, “Anim na Driver na Nananawagan ng #BalikPasada, Hinuli ng Pulis at
Sinampahan ng Kaso.” Manila Today, Hunyo 3, 2020, https://manilatoday.net/anim-
nadriver-na-nanawagan-ng-balikpasada-hinuli-ng-pulis-at-sinampahan-ng-kaso/.
Teka, ang dami ko nang ebas! Bahala kayo sa issues ninyo.

Basta ako, naka-staycation lang sa inyo. Aalis din ako. Pero ang
mga problemang sinabi ko, mananatili kung hindi ninyo aagapan.
May virus man o wala. Basta ang akin, support na support ko ang
palaging hanash ni Mareng Winnie. #BawalAngPasaway lalo na
ngayong pandemya.
6. You shall not murder
Libo-libo na ang COVID casualties ninyo. At ang karamihan,

mismong medical workers n’yo pa. Mga buhay na nailigtas sana
kung naagapan n’yo agad ang pamemeste ko. Pero sa halip na
pigilan ang pagtaas ng mga bilang na ito, aba dinagdagan n’yo pa.
Binaril nang walang kalaban-laban ang isang retiradong sundalo
na may iniindang PTSD dahil lang lumabag daw sa quarantine
protocols. Sabagay, may “shoot them dead” order nga pala kayo
sa sinumang lalabag sa quarantine rules, ano?14 Kaso di ba kaya
nga kayo may mga ganitong quarantine rule ay para maiwasan
ang pagkalat ko at may mamatay nang dahil sa ’kin? So, bakit may
ganitong kautusan? Mass testing po ang kailangan ninyo, hindi
mass killing.
7. You shall not commit adultery
Hindi pa pala natatapos sa pa-welcome with open arms

ang tender loving care ninyo sa mga Chinese. Sa kasagsagan
ng pagtaas ng confirmed cases n’yo, todo support pa kayo sa
muling pagbabalik ng operasyon ng POGO15. Naglatag pa nga ng
mabusising guidelines para masigurong safe na safe ang workers.16
14 Al Jazeera, “‘Shoot Them dead’: Duterte Warns against Violating Lockdown,” Al
Jazeera, Abril 2, 2020, https://www.aljazeera.com/news/2020/04/dead-duterte-
warnsviolating-lockdown-200401164531160.html.
15 Philippine Offshore Gaming Operators.
16 Christia Ramos, “Gov’t OKs Partial Resumption of POGO Operations,” Inquirer.
net, Mayo 1, 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1267829/ph-allows-partial-
pogooperations-amid-covid-19-pandemic.
#SanaAll. Samantalang ang sarili n’yong workers, pinauubaya

n’yo sa kani-kaniyang private companies ang responsibilidad
ng pagpapa-test.17 Tapos naisip n’yo pang buwisan pati ang mga
online seller? Talagang sa panahon ng pandemya kung kailan
kaniya-kaniyang diskarte ang bawat isa para maitawid ang
arawang gastusin?18 Bakit kaya hindi n’yo pag-initan ang PHP51
bilyong tax evasion ng inyong beloved POGO?19 Nagtitiyaga kayo
sa kakarampot na buwis mula sa online sellers gayong sa utang na
tax pa lang ng POGO, solve na solve na kayo.
Pero alam n’yo kung ano ang mas masakit? Abala ang mga
frontliner n’yo sa pag-aasikaso sa mga may sakit pero China
pa rin ang bukambibig. Star of the night palagi at di nawawala
sa mga pagbati.20 Habang ang mga nagsisilbi sa mga ospital na
umaaray at bumibigay na, deadma to the max! Ang siste, pang-
poorita mirasol pa ang kaloob na hazard pay sa kanila. At may
gana pang magtawag ng volunteer workers kapalit ang pamatay na
PHP500 allowance. Literal na nakamamatay dahil sa kaakibat na
panganib nito.21 Pilipinas kayo, hindi kayo probinsiya ng anumang
bansa. Kaya dapat lang na mas pagsilbihan ninyo ang sarili n’yong
mamamayan. Tse!
17 Julie Aurelio at Roy Canivel, “Gov’t Gives Private Sector Burden of Paying for
COVID-19 Testing of Workers,” Inquirer.net, Mayo 19, 2020, https://newsinfo.
inquirer.net/1277163/govt-gives-private-sector-burden-of-paying-for-covid-19-
testing-of-workers.
18 Ralf Rivas, “As Online Selling Booms, BIR Reminds Vendors to Register, Pay
Taxes,” Rappler, Hunyo 11, 2020, https://www.rappler.com/business/263509-bir-
remindsonline-sellers-register-pay-taxes.
19 Erwin Colcol, “Philippine Government Loses P51B to POGO ‘Tax Evasion’
-Gatchalian,” GMA News Online, Pebrero 23, 2020, https://www.gmanetwork.com/
news/money/companies/726989/philippine-government-loses-p51b-to-pogo-
taxevasion-gatchalian/story/./
20 Sofia Tomacruz, “Duterte Praises China’s Xi during Coronavirus Briefing,” Rappler,
Marso 12, 2020, https://www.rappler.com/nation/254309-duterte-praises-china-
xijinping-coronavirus-briefing.
21 The Star, “Philippine Health Care Workers Outraged by Allowance for
Volunteers,” The Star, Marso 29, 2020, https://www.thestar.com.my/
news/regional/2020/03/29/philippinehealth-care-workers-outraged-by-
allowance-for-volunteers.
8. You shall not steal
Laging kaakibat ng health crisis ang paglalabas ng pondo para

matugunan ang pangangailangang medikal. Mula sa pag-shopping
galore ng mga medical supply hanggang sa pamamahagi ng ayuda
sa mga apektado ng lockdown. In short, madugong gastusin. Kaya
in fairness, bilib ako sa inyo dahil kahit sa napakaikling panahon,
nakapaglabas kayo ng bilyones. Nakaire ng PHP380 bilyon mula
sa special powers na hatid ng Bayanihan to Heal as One Act. At
more, more billions mula sa mga inutang sa World Bank, Asian
Development Bank, Asian Infrastructure Investment Bank, at
Bangko Sentral ng Pilipinas. Mahigit isang trilyong piso all in all!
Congratulations! Palakpakan!22
Pero saan naman kaya napunta ang mga datung na ito? Ang sabi,
bumili raw kayo ng isang milyong PPE sets na made in China. At ang
halaga? PHP1,800 kada isa o PHP1.8 bilyon sa kabuuan.23 Wala bang mas
mura? Kasi sabi ng isa n’yong senador, nasa pagitan lang ng PHP400
hanggang PHP1,000 ang normal price ng bawat PPE sa merkado.
Mukhang totoo naman dahil nakabili nga ang VP n’yo ng PPE sets sa
halagang PHP378.37.24 Pasok na pasok sa badyet! May pang-meryenda
pa! Pero bakit halos limang beses ang laki sa halaga nito ang nabili n’yo
sa China? Anong special features na mayroon ang PPE ng China na
wala sa iba? Hindi kaya nagkamali lang kayo ng order? Baka naman
pang-astronaut attire ang nabili n’yo kaya ang maharlika. Remind ko
lang kayo, ha? Sa mga ospital ito gagamitin. Hindi sa kalawakan.
22 Ben de Vera, “COVID-19 Financing Pushes PH Loans to New High of P8.65T,”
Inquirer.net, Hunyo 2, 2020, https://business.inquirer.net/298956/covid-19-
financing-pushesph-loans-to-new-high-of-p8-6t.
23 Frances Mangosing, “More Sales for China as PH Buying 3M More PPE Sets,
Giving Military Daunting Transport Strike,” Inquirer.net, Abril 27, 2020, https://
newsinfo.inquirer.net/1265538/more-sales-for-china-as-ph-buying-3m-more-ppe-
setsgiving-military-daunting-transport-task.
24 TVernise Tantuco, “EXPLAINER: The PPE Keeping Our Healthcare Workers
Safe,” Rappler, Abril 3, 2020, https://www.rappler.com/newsbreak/iq/256806-
explainerpersonal-protective-equipment-keeping-healthcare-workers-safe-
coronavirus.
At dahil sentro na rin ng tsikahan ang pondo, para saan ang mga
natirang pera mula sa mga inutang n’yo kung hindi na pala extended
ang paayuda? Di ba PHP 200 bilyon lang naman ang badyet para sa
dalawang bugso ng SAP?25 Meaning, may limpak-limpak na bilyones
pang tira mula sa funding. Bakit hindi n’yo ituloy ang pamimigay ng
financial assistance gayong marami pa rin ang di pa makabalik sa
trabaho kahit GCQ na? Ano ang lalafangin nila sa mga susunod na
linggo? Hindi naman sila si Doraemon na may madudukot all the
time. Tulong-tulong din ’pag may time. #WeHealAsOne nga di ba?
Pero hindi lang ’yan healing mula sa virus, ha? Healing din ’yan para
sa mga kumakalam na sikmura. #WeHealAsOne mula sa virus at
kagutuman.
9. You shall not bear false witness against your neighbors
“Mayroon na hong gumawa ng antibody. ’Yung antibody na hindi

galing sa tao. Mukhang ito, sa basa ko . . . mayroon nang medisina,
antibody ng isang giant pharmaceuticals tapos naghahabulan sila.
Sabi by May, they would start to market it. Ang problema, sabi nga,
we are on the last ladder. Ang mauna niyan ’yung mga mayayaman.”26
Sa panahong lumalabnaw na ang huwisyo ng mga tao bunsod
ng takot at pangamba, walang espasyo para sa kahit na anong
fake news! Kahit pa modern na ang panahon, taon ang itinatagal
bago makabuo ng bakuna. Hindi ito project sa school na kayang
tapusin in one sem.27 Verify muna ng facts bago humanash.
Research-research din ’pag may time, sabi nga ni Cynthia. Hindi
nakatutulong ang mga ganitong declaration lalo na’t live ito sa
25 Argyll Geducos, “Palace: No More Cash Aid This June,” Manila Bulletin, Mayo 30,
2020, https://news.mb.com.ph/2020/05/30/palace-no-more-cash-aid-this-june/.
26 INQUIRER.net (@inquirerdotnet), “Duterte to Lift Luzon-wide Quarantine If
COVID-19 Antibody Becomes Available,” Facebook, Abril 14, 2020, https://www.
facebook.com/watch/?v=842309776238207.
27 Stuart Thompson, “How Long Will a Vaccine Really Take?” The New York Times, Abril
30, 2020, https://www.nytimes.com/interactive/2020/04/30/opinion/coronavirus-
covid-vaccine.html.
national TV. Paano kung maraming maniwala? Makadadagdag

lang ’yan sa stress at anxiety ng madlang pipol, lalo na kung
malaman nilang false hope lang ang lahat.
10. You shall not covet
May VIP room talaga sa impiyerno itong mga todo hoard pa rin
ng medical supplies kahit nasa panahon na ng pandemya. Tapos
ibebenta pa nang pagkamahal-mahal. Alam na ngang kailangang-
kailangan ngayon ng alkohol, face mask, at iba pang medical needs,
tapos papatungan pa ng abot-langit na tubo?28 E, kung gumora
kaya ako sa mga bahay n’yo. Sungalngalin ko kayo ng virus ko
nang tubo sa ospital ang ma-achieve ninyo? Usto niyo ’yon? Iyong
iba naman kung makalimas ng alcohol sa supermarket, akala mo
ito ang pinanliligo sa katawan. Hindi ikalilinis ng budhi n’yo ang
pagtatampisaw sa alkohol. May scarcity na nga ng alkohol sa mga
ospital tapos naka-display lang ang mga ito sa bahay n’yo? Ano ’to,
mga tropeo ng kasugapaan ninyo? #NoToPanicBuying
PS:
Nag-abala na akong maglagay ng footnotes kung saan ko

nahugot ang aking mga talak. Para may tinutuntungang reference.
Hindi ’yong panay ang hanash, pero puro lang naman bash. Iwas
fake news na rin, iwas CTTO. Sabi nga ni Papa Atom, I stand for
truth. Doon tayo sa reliable at totoo. At alam n’yo kung ano ang
totoo? Hindi talaga ako ang totoong kalaban n’yo, hulaan n’yo na
lang kung sino. #SampungHanashNiCOVID
28 Christia Ramos, “635 Arrested for Hoarding, Profiteering, Price Manipulation amid
Virus Crisis,” Inquirer. net, Abril 14, 2020, https://newsinfo.inquirer.net/1258291/635-
individuals-arrested-for-hoarding-profiteering-price-manipulation.
SA NAIINIP AT IBA PANG NILAY
SA GITNA NG KUWARANTINA
Joselito D. de los Reyes
Kumusta ka?
S alamat at sinimulan mo itong basahin. Chances are, naiinip ka

kaya ka nagdudutdot ng smartphone o tablet, o nag-ii-scroll ng
mouse pababa-pataas nang wala namang partikular na hinahanap.
Kung ano lang ang makakapukaw ng interes. Tapos nag-refresh ka
ng social media sa pag-aakalang hahainan ka ng bago ng newsfeed
mo. But same old same old, ano?
Naghahanap ka ng kakaiba, ng bagong balita. Minsan nga
kahahanap natin ng kakaiba o maganda, gandang hahagod—
huwag nang pag-usapan kung magpapalalim—sa kung ano ang
pinaniniwalaan natin, mga bias natin, kahahanap natin napapadapa
tayo sa peke, sa fake news. Huwag kang mag-alala. Prone din ako. Sa
pagkainip at sa pekeng balita. Pero kapag natunugan kong peke, at
malakas ang kutob ko dito, hindi ko na ishene-share. Puwede ring
umiiwas ka na sa nakapanlulumo pero totoong balita. Sa lagim ng
statistics ng COVID-19. Tapos kaba-browse, you came across this.
Baka may isang ligaw na kaluluwang nag-share buhat sa online portal
ng journal. Nasapul ka ng pamagat dahil, totoo naman, naiinip ka na.
Tinapatan mo na ba ang pagkainip na nakikita mo sa newsfeed?
Iyong dahil sa pagkainip, pinaghiwa-hiwalay ang kape sa asukal
sa creamer sa pakete ng 3-in-1? Binilang ang butas ng biskuwit? O
nagsulat na ng 1,001 ways to cook canned sardines? Nag-commit na
magiging plantita/o o plantitx hanggang masawata ang pandemya
o magbitiw ang mataas na pinunong dapat magbitiw na noon pa
nagsasabing magbibitiw daw. Whichever comes first.
161
Nauubusan ka na ba ng panonoorin kaya nag-status ka ng

“Comment naman kayo ng suggestion kung anong K-drama o
anime ang panonoorin ko? Bored na me.” Ano man iyan, sa kabila
ng pagkaburyong, magandang palatandaan pa rin ang paghahanap
ng diversion sa kawalan o limitado nating mobilidad ngayon.
Miss mo na rin siguro ang de-aircondition na mall lalo ngayong
napakainit at napakaligalig ng panahon? Miss mo na rin siguro
ang magpalakad-lakad, makipagsiksikan sa rush hour nang walang
inaalalang social distancing? Kahit pala nakakainis, nakaka-miss
din. Lalo ka tuloy naiinip.
Ako man ay naiinip. Minsan. Natitigilan ako sa mga ginagawang
para nang ritwal, maghugas halimbawa ng pinggan. Parang may
nagpupumiglas na muscle memory na naghahanap sa dati nitong
ikinikilos. Maglakad nang malayo mula apartment sa Sampaloc,
Maynila hanggang sa trabaho ko sa matandang unibersidad.
Lumabas at makipagkumustahan sa mga kaibigan habang
tumutungga ng pawis na pawis na bote ng serbesa.
Pero hindi gaya ng mga kondenadong manatili lagi sa loob
ng bahay, barong-barong man o mansiyon, nakakalabas ako.
Bumibili ako ng pagkain. Namamalengke. Naggo-grocery. Para lang
magmadaling umuwi pagkatapos. Kailangan kong maging ligtas
sa paglabas. Apat na tao ang umaasang dapat akong manatiling
ligtas para manatili din silang ligtas: dalawang batang anak, asawa,
biyenan.
Noong mga unang araw ng quarantine na ito, abot-abot
ang panalangin kong matatapos ito agad. Habang tumatagal,
ipinagdarasal ko na lang na kayanin ko ang paparating na new
normal. Bagong pangkaraniwan. Nagdarasal din akong huwag
mainip. O huwag mamili sa pagitan ng inip at pangamba. Two-hit
combo itong tumatama sa akin sa loob ng kuwarantina.
Joselito D. de los Reyes 163
Hindi tayo dapat mainip kaya humahanap tayo ng dibersyon

para doon mapako ang ating atensiyon. Mabuti nga’t marami na
ngayon, basta’t may internet, kahit mabagal, at may supply ng
kuryente kahit mahal. Charge-to-sawa ang mga gadget. Manood
ng telebisyon hanggang, kung paniniwalaan ko ang yumao kong
nanay, lumuwa ang mata ko o umapoy ang aparato. May libro akong
binabasa. Sumusulat ng kung ano-ano na iyong binabasa (salamat
at nakarating ka sa bahaging ito). Nakikipaglaro sa mga anak ko
kahit ayaw na nilang makipaglaro sa akin kaya nauuwi sa asaran, at
minsan iyakan, ang laro. Sa kabila nito, nakakasingit pa rin ang inip.
Makulit. Paulit-ulit. Parang alaala ng masakit na pag-ibig. Hindi,
OA ang analogy ko. But you do get my point sa persistence ng inip.
Alam mo bang may mga scientist na nag-abala para lang bigyan
ng tiyak na kahulugan ang inip? Kailangan pa nilang mag-research
at malathala sa isang pinagpipitaganang journal para lamang bigyan
ng katuturan ang halos araw-araw na nating dinaranas? Nalaman
ko ito nang saliksikin ko mismo (dumutdot lang talaga sa laptop
ang ginawa ko, he he) ang inaakala kong malalim na kahulugan at
dahilan ng inip na ito.
Ang pagkainip daw o boredom (o ang colloquial na “buryong,”
loanword natin buhat sa salitang “boring” as in buryong na buryong
o inip na inip) ay ang “aversive experience of wanting, but being
unable, to engage in satisfying activity.”1 Ito raw ang estado natin
ayon sa research. Paghahangad ng makabuluhang gagawin, pero
walang magawa o hindi pinahihintulutan ng pagkakataong gawin.
Hindi ba’t ganitong-ganito ang karamihan sa atin ngayon?
Ayon pa rin sa pag-aaral na isinagawa ng mga Canadian na
propesor at sikologo—na tiyak akong hindi boredom ang nagtulak
para manaliksik—nabuburyong daw tayo kapag nahihirapang
tumutok sa mumunting saloobin natin o sa mumunting stimuli para
1 John D. Eastwood et al., “The Unengaged Mind: Defining Boredom in Terms of
Attention,” National Library of Medicine, huling minodify Setyembre 7, 2012, in-
access Mayo 11, 2020, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26168505
tayo ay kumilos. Naiinip din daw tayo kapag hindi tayo binibigyan
ng pagkakataong gumawa ng mas kapaki-pakinabang na gawain.2
Kailan ka ba huling nainip bago pa ang quarantine? Ako,
kapag naghihintay sa kung ano man o sino man. Kapag kailangang
maghintay at wala akong kapangyarihang gumawa ng ibang mas
kapaki-pakinabang. Lalo’t wala o mahina ang signal ng data.
Oo, walang mapaglibangan. Kaya nga mas mabuti ngayon. May
koneksiyon ka sa internet, at dahil sa pagkainip, nagbasa, at
nakarating na dito. Aakalain mo ba?
“At the heart of it is our desire to engage with the world or some
other mental activity, and that takes attention,” pahayag ni Mark
Fenske, isang propesor ng sikolohiya sa University of Guelph sa
Canada. Kung hindi raw matutugunan ang engagement o mental
activity na ito, “—that seems to be what leads to frustration and the
aversive state we call ‘boredom.’ ”
Huwag mabahala. Sa iyong pagkainip, ayon naman sa ibang
pananaliksik tulad ng sa University of Central Lancashire na may
pamagat na “Does Being Bored Make Us More Creative?”3 mas
nagiging malikhain ka raw. Naks. Kaya nga nakalikha ka ng 1,001
recipes ng karne norte, di ba? Kaya kung nagiging monotono
at nakaiinip na ang gawain mo sa pag-aaral man o sa trabaho,
humahanap ka ng kakaibang hamon sa kakayahan mo, di ba?
Kaya nga dapat daw nating tingnan ang pagkainip hindi bilang
isang negatibong estado ng ating pag-iral: “Until recently, boredom
has been viewed as a negative emotion with only negative outcomes,
but the current study adds weight to the evidence that suggests that
boredom can sometimes be a force for good.”
2 University of Guelph, “Bored? Researchers Shed Light on Why,” EurekaAlert!, huling

minodify Setyembre 28, 2012, in-access Mayo 11, 2020, https://www.eurekalert.org/
pub_releases/2012-09/uog-brs092812.php
3 Sandi Mann at Rebekah Cadman, “Does Being Bored Make Us More Creative?,”
Taylor & Francis Online, huling minodify Mayo 8, 2014, , in-access Mayo 11, 2020,
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10400419.2014.901073
Kaya sa iyong naiinip, huwag ka nang ma-guilty. Kailangan

nating paminsan-minsang mainip lalo’t hindi natin mapanghawakan
ang sitwasyon. Gaya ngayon. Kunsabagay, hindi ka nainip dahil
nagawa mo ngang gapiin sa sandaling ito dahil, hello, nakarating
ka na dito. Kahit papaano, nagawa mong pakinabangan ang inip
para makarating dito at magamit ang natamong katwiran—at sana
ay karunungan—para ma-justify ang paminsan-minsan mong
pagkaburyong sa buhay na sana ay naitatawid mo patungo sa hayop
na itong kung tawagin ay productivity.
Itong Hayop Na Productivity
Dahil wala akong bagahe ng pang-araw-araw na suliranin sa

karaniwang trabaho ko noong pre-COVID-19, ngayong panahon
sana masarap maging productive. If you know what I mean.
Nasa loob lang kasi ako ng aking bahay dito sa lalawigan, on
a semi-lockdown. May internet connectivity kahit aandap-andap,
may maayos na daloy ng kuryente at, dahil nasa Lucban, malamig
na tubig. May malapit na tindahan ng sariwang gulay at iba pang
makakain dahil narito lang din malapit sa amin ang kabukiran
at ang mga local delicacy producers na nagpasikat sa Lucban:
makasalanang sarap ng longganisa at broas halimbawa.
Kasama ko ang aking pamilya na hindi rin lumalabas ng bahay.
Mahigpit ang tagubilin ko dahil ako ang head of the family (though
God knows asawa ko talaga ito) by virtue of sa akin nakapangalan
ang inkjet-printed number coded quarantine pass na bigay ni
kapitan. Ginagamit ko naman isa o dalawang beses isang linggo ang
quarantine pass na ito para bumili sa bayan ng pangangailangang
wala sa tindahan ng gulay na malapit sa amin.
Narito sa bahay ang karamihan sa aking mga libro kaya nasa
akin ang lahat ng pagkakataon para magbasa. Narito, ginagamit ko
ngayon, ang aking hindi pa bayad na laptop sa pagta-type. Salamat
na lang at may isang buwang reprieve sa mga utang sa credit card.
Narito ako. Ligtas. May oras. Magaan ang buhay kung hindi rin
lang makababalita sa nangyayaring trahedya ng COVID-19 kapag
nagbubukas ng internet at telebisyon. Kasama na rin sa trahedya
ang mga ancillary tragedies tulad ng marahas na pagdakip sa mga
walang makain at pabago-bagong statement hinggil sa pagpapatupad
ng kapangyarihan sa likod ng maparikalang Bayanihan Heal as One
Act o BaHO Act.
Nasa akin lahat ang pagkakataon para maging produktibo.
Nagagawa ko naman, palagay ko. Nakagagawa ako ng video
para sa aking mga mag-aaral sa kolehiyo at para sa ilang mga
kaibigang itinuturing akong propesor sa social media; nababasa
ko kahit papaano ang mga isinumiteng papel ng aking estudyante;
nakakapag-check, nakakapagbigay ng feedback. Sinisikap kong
magbasa ng mga gusto kong basahing libro na pinagbibili ko
noon pa. At, kahit pa hindi ko ito dapat i-announce by virtue of
Mateo 6:3, nakakapagpaabot ng mumunting tulong kung kanino
man iyon.
Kahit nasa loob ng bahay, sa tulong ng YouTube, nakakapag-
ehersisyo ako. Nakakapagpapawis bilang paghahanda sa mga
pagkakataong mamimili ako ng mahahalagang kailangan sa bayan.
Lakad lang kasi, tatlong kilometro, at ang kalahati ng ruta ay
paahon. Bawal ang pampasaherong sasakyan. At wala akong sariling
sasakyan. Humanda si Daniel Matsunaga sa aking quarantine-
sculpted body lalo ang aking quarantine abs pagkatapos ng lahat
ng ito.
Parang produktibo na ako sa lagay na iyan. Mistulang may
nagagawa, may natatapos at may inaambisyong masimulang
proyekto. Pero kahit gaano ko tangkaing maging focused sa pagiging
produktibo, hindi ko maialis ang hindi matatawarang stress at
anxiety dahil sa pangamba ng pagkalat ng salot na COVID-19.
Lahat kaming nasa tamang edad, kasama na ang isang
senior citizen sa bahay, ay umiinom ng maintenance drugs,
as in maraming tabletas. Ang sa akin, dahil far from a healthy

lifestyle. Madali kaming naging kondenadong uminom ng mga
gamot na hindi ko pa alam kung hanggang kailan. May mga bata
rin sa bahay na vulnerable din. Kaya naman lubos ang pag-iingat
ko bilang pinuno ng kabahayan sa tuwing lalabas ng bahay para
bumili ng pangangailangan. Kaunting kati ng lalamunan, kaunting
ahem, rumaragasa na ang pangamba, umuukilkil na ang tanong na
umaapaw sa paranoia: “Saan o kanino ako nahawa?”
Idagdag pa ang kabalisahang nakukuha sa kawalang
kasiguraduhan ng hinaharap, mga tanong na hindi masasagot
gaya halimbawa ng kung hanggang kailan ba ito? Kung lalala at
lalawak pa ba ang salot? Kung may babalikan pa ba akong trabaho
pagkatapos? (Note: habang nirerebisa ko ito matapos ang apat na
buwan, from zero mayroon nang 37 COVID-19 positive cases ang
bayan, karamihan ay seafarers na nagpa-swab test bago umalis,
karamihan din ay senior citizens. Sa dami ng kaso at napabalitang
breach of protocol, wala akong nabalitaang kinasuhan. Isa pang
balita, may trabaho pa ako sa UST.)
Dahil bawat paghahangad na matapos agad habang naka-
quarantine ay pagtanggap na magiging normal uli ang lahat sa
hinaharap. Babalik sa dati. Babalik ako sa marumi, maingay,
nakasusulasok na lungsod na, nakaiinis isipin, nami-miss ko ngayon.
Nami-miss ko ang daily grind ng aking trabaho bilang akademiko.
Kung dati’y inip na inip ako sa mga meeting, pasang-krus ang tingin
sa panibagong committee head at membership, ngayon, hinahanap
ko ang normalidad, ang pang-araw-araw na stress na alam kong
kaya kong solusyonan. Alam ko kung kailan matatapos. Kung
mapapagod sa maghapon, ang daling pawiin ng malamig na beer
ang agam-agam. Pero hindi ngayon. O ang mas nakakatakot, hindi
na ngayon mangyayari ang noon.
Walang masama sa paghahangad maging productive ngayon,
lalo’t marami naman talagang pupuwedeng gawin. Pero ang mas
kritikal na tanong ay kung normal din bang hindi maging productive?

Ibig sabihin, normal bang magmukmok ka at mangamba na bawat
simulan mong gawin ay hindi mo matapos? Hindi ka makapag-
focus dahil sa mangyayaring kakaiba sa hinaharap? Maghanda sa
panganib, at siguro, magkaroon ng healthy dose ng paranoia?
Lahat ng agam-agam na iyan ayon kay Aisha S. Ahmad, propesor
ng political science sa University of Toronto na nagpapakadalubhasa
sa war and conflict, ay balidong pasanin. Normal sa isang hindi
normal na pagkakataon, gaya ngayon.
Ayon kay Ahmad, may tatlong estado raw na pagdaraanan muna
ang sinumang nakararamdam ng panganib at pangambang dulot ng
COVID-19 para masabing napagwagihan na ang agam-agam. Una
ang pagbibigay ng prayoridad sa kaligtasan.
Ikalawa ang mental shift kung kailan makakapag-adjust at
matatanggap ng isip mo ang kapanatagan kahit pa rumaragasa ang
panganib o crisis condition. At ikatlo at huli: ang pagyakap (no pun
intended sa social distancing) sa bagong normalidad na ibibigay ng
pagkakataon.
Kapag nakarating na sa ikatlong estado, sinabi pa ni Ahmad
na “Things will start to feel more natural. The work will also make
more sense, and you will be more comfortable about changing or
undoing what is already in motion. New ideas will emerge that
would not have come to mind had you stayed in denial. Continue
to embrace your mental shift.”4
Lahat ng agam-agam hinggil sa kawalang kasiguruhan at mga
pangamba sa kaligtasan ay hadlang upang masabi ko talagang
produktibo ako. Dahil sa bawat gagawin ko, may bahagi ng isip kong
nagsasabi na unahin ko muna ang kaligtasan ng aking pamilya. Na
4 Aisha S. Ahmad, “Why You Should Ignore All That Coronavirus-Inspired Productivity
Pressure,” The Chronicle of Higher Education, huling minodify Marso 26, 2020,
in-access Mayo 11, 2020, https://www.chronicle.com/article/Why-You-Should-
Ignore-All-That/248366?fbclid=IwAR1Us1npC9HJ7azF69eV9QglVEwiOkz6LG3cd
TD0LQMqkLosRptkkeDavRs
nanganganib ang aking pamayanan. Malinaw, nasa unang estado pa

lang ako.
Mahirap maging panatag at magkaroon ng kompiyansa ngayong
panahong ito. Tama lang palang mag-alala. Dahil kung susuriin
naman kasi natin ang nasa ubod ng salitang “produktibo” lalabas sa
atin ang mas magandang kahulugan nito.
Mula sa salitang Latin na pro at ducere nagmula ang produce
na pinanggalingan naman ng “productive” o produktibo. Malinaw
sa atin ang pangkaraniwang kahulugan ng pag-produce bilang
paglikha, o itong usapin ng productivity habang naka-quarantine.
Kaya nga gusto kong maraming matapos, maraming malikha
habang kondenado sa loob ng bahay.
Pero ang pinagsamang “pro” at “ducere” ay nangangahulugan ng
pangunguna (ducere) sa pagsulong (pro).
Sa simula ng salita, walang pagbanggit sa maaaring likhaing
kapaki-pakinabang, walang product. Sa simula ng salita, sa primal
nitong kahulugan, ang maging produktibo ay magpatuloy lamang.
Gaya ng pagnanais ng lahat na magpatuloy mabuhay hanggang
matapos ang pagsubok na ito.
Kaya kung palagay mo, wala kang nagawang kapaki-pakinabang
habang nasa quarantine dahil sa agam-agam at pangamba, huwag
panghinaan, ayos lang ’yan. Dahil ang magpatuloy sa pagsulong
hanggang matawid mo nang buhay ang pagsubok na ito ay malinaw
nang palatandaan para masabing ikaw ay naging produktibo.
Ilang buwan na tayong ganito. Nakakatakot isipin pero parang
nasasanay na ako, parang natatanggap ko nang wala na akong
karaniwang pakikipagkumustahang babalikan. Wala na ang dating
nakasanayan.
Baka tuluyan nang mawala ang mainit na yakap sa isang kaibigang
hindi nakita nang matagal. Hindi na uubra ang umiikot na tagay;
unhygienic na rin marahil ang metaphorical na kadaupang-palad
at kabungguang-balikat. Mahirap nang manawagan ng pagkakapit-

bisig at balikatan dahil, alam mo na, social at physical distancing
kahit sa antas ng talinghaga. O malalaos kahit na nga siguro ang
makipag-high-five o makipagkamay sa kapwa. Mauuso na across
ages ang flying kiss. Mabuti na lang sinagot na ako ng nililigawan
ko at nakapag-holding hands pa kami noong ligtas pa at alipin
pa ng kilig; mabuti na lang pinakasalan na niya ako (nang walang
pagsisisi?) at nagkaroon na ng dalawang anak bago pa ito mangyari.
Gayunman, hindi ito garantiya para hindi mangamba.
Lalo ngang dapat akong mangamba dahil ako ang pinakamalakas
ang pangangatawan sa aming bahay kaya sa akin nakapangalan
ang quarantine pass na ginagamit ko tuwing pupunta sa sentro ng
bayan dito sa lalawigan ng Quezon. Ito ay sa kabila ng katotohanang
dalawa ang maintenance medicine na araw-araw kong iniinom
sanhi ng pinabayaang kalusugan noong kabataan ko. Puwera pa ang
gamot para sa recurring allergy ko. Hindi pa kasi ako nagsisi noon.
Bakit ba kasi laging nasa huli? Hindi ko sana pinabayaan ang aking
sarili. Hindi sana ako naging mabisyong hindi mapakali hangga’t
lumalabas ng bahay noon.
Labas ng Bahay
Gaya ng marami sa atin ngayon, hindi rin lumalabas ng bahay

ang pamilya ko. Maliban na lamang noong Mahal na Araw kung
kailan naospital at naoperahan ang aking asawa sa labas ng aming
bayan. Dati nang mahirap maospital, pero mas mahirap ngayon
lalo’t lumalatay ang salot kahit kanino, kahit saan, lalo sa mga ospital.
Idagdag pa ang napakaraming dapat daanang checkpoint kasama
na ang pagpapaliwanag kung bakit kailangan naming lumabas ng
bayan at magpa-confine. Nagpagawa ako ng clearance sa ospital—
may bayad, singkuwenta!—para lamang masundo kami ng isang
nagmalasakit na kapitbahay (Shoutout sa pamilya Baldovino!
Salamat po!) nang ma-clear ng obstetrician-gynecologist para kami

makauwi ng aking asawa.
Gusto ko lang linawin, walang kinalaman sa COVID-19 ang
naging sakit ng aking esposa, gayunman, itrinato namin ang aming
sarili na baka carrier na ng sakit kaya matapos ang pagkaospital,
nag-quarantine kami sa bahay para hindi mahawa ng kung anumang
dala naming virus at mikrobyo ang aming mga anak. Nagkaroon ng
quarantine area within a quarantine area. Pero kailangan ko ngang
lumabas dahil sa akin nakapangalan ang quarantine pass na inisyu
ng kapitan ng aming barangay.
Dinadaluyong ako ng alalahanin habang nasa ospital at
nagbabantay sa maysakit na maybahay. Iniisip kung sapat ba ang
pagkaing naiwan namin sa bahay para sa aking dalawang batang anak
at sa senior citizen na biyenan, para sa kung ilang araw. Paano kung
may isa sa kanilang hindi naging mabuti ang pakiramdam? Paano
na ang gamutan? May ipambabayad pa ba kami kung maoospital?
Sa mga sandaling iyon, hiniling ko sa Diyos na sana ibalik na lang
ako sa nakasanayan. Bumalik ako sa karaniwang buhay.
Pero, tanong ko pa rin sa sarili habang nasa ospital, ano ba ang
nakasanayan at karaniwang buhay ang babalikan ko?
Bukod sa Mahal na Araw, sarado ang mga establisimyento dahil
sa enhanced community quarantine (ECQ) sa bayan kung saan
naroroon ang ospital. Sa isang nagpakabayaning convenience store,
mga isang kilometro ang layo sa ospital, ako bumibili ng makakain
at iba pang pangangailangang pang-hygiene. Sa isip ko, gusto ko na
lang bumalik sa karaniwang araw. Oo, kahit na naka-ECQ kami sa
bahay. Iyon na ang tinatanggap kong babalikang karaniwan. Hindi
na ang pre-COVID-19 na karaniwan.
Sa loob ng mahigit isang buwan buhat nang maging kondenado
akong hindi muna pumasok sa trabaho, ito nang naka-schedule na
bawat kilos sa tuwing lalabas para mamili sa bayan ang itinuturing
kong pangkaraniwan. Ito na ang aking nakasanayan. Kaya pag-uwi

mula sa ospital noong Pasko ng Pagkabuhay, parang kay gaan-gaan
na ang mamili, kay sayang pumila sa palengke. Buo na ang diskarte
na noong unang mga araw ng ECQ, parang parusang puwersahang
ipinataw.
Namumuhay akong mag-isa nang matagal na panahon. Kahit
pa nang magkapamilya, sa Maynila naman ako nagtatrabaho
samantalang narito sa Quezon Province ang aking pamilya. Halos
sarili ko lang ang aking kargo.
Kaya nang mag-ECQ, hindi na bago sa akin ang mamalengke.
Ang bago lang sa akin ay ang minute difference ng mga produktong
pambabaeng dapat kong bilhin para sa aking pamilya. Oo, bawat
pagpunta sa bayan ay kasabay ng bagong kaalaman gaya ng
pagkakaiba-iba ng with wings, non-wing, long, maxi, dry, thin,
ultra thin, cottony, at overnight na akala ko noon ay pare-pareho
lang dahil, di ba, pare-pareho lang ang tatak? Sa sabong panlaba
at pambanlaw na kemikal, dapat maging pamilyar ako sa amoy at
tatak at flavor. Sa mantika, may galing sa coco at palm. Tumibay
din ang paniniwala kong sinungaling ang maraming patalastas na
nagsasabing kaya nilang lipulin ang sebo sa plato sa kaunting patak.
Mga ganyan.
Kaya, nakatatawa man, hindi ako gaanong apektado ng mga viral
social media posts ng mga mister na nagsesentimyento o mga mister
na kung dati’y kumpiyansa ngayon naman ay binabagabag na ng
pagdududa sa pagbili ng produktong papasa sa mapanuring panlasa
ng kani-kanilang kapareha. Totoo, masasayang anekdota ang dulot
sa atin ng obligasyong lumabas ng bahay sa kabila ng ECQ lalo na
ang mga taong nasanay sa pag-aaruga ng tunay na emperador ng
bawat kabahayan. Masaya paminsan-minsan ang malinaw namang
middle-class privilege na makapili pa ng kakainin, maging pihikan
o mag-demand sa brand na nakasanayan. Dahil totoo rin namang
marami sa ating mga kababayan ang walang ganitong pribilehiyo

noon. Lalo pa ngayon.
Isa pang pribilehiyo ko ngayon ay ang maging bahagi ng
isang small-town community effort para maging magaan ang
pakikipagkalakalan ng kung ano-anong produkto, ang Lucban
Online Tindahan , isang predominantly online gustatory adventure
dahil sa samot-saring iniaalok na tsibog. Dahil bukod sa tanyag na
Pahiyas dito sa inari ko nang bayan, sikat din ang Lucban dahil sa
masasarap na pagkain.
Pero bagama’t karamihan nga ay pagkain, maaaring makakita
ng ilang non-food products. Una kong salang noong isang araw,
maghanap ng sapatos dahil naiwan ko sa Maynila ang sapatos kong
panlakad at pang-light workout. Mensahe ko: “Looking for training/
running shoes. Size 9.5 or 43 (European size). Kahit segunda mano
basta hindi gula-gulanit at wala pang radical repairs. Lucban area
lang para madali ang transaksyon. PM me the photo and price. Any
decent brand will do. Salamat. Kailangan ko lang ng panlakad at
pang-light cardio workout.”
Wala pang isang oras, may nag-PM (private message) na sa akin,
iniaalok sa murang halaga ang kaniyang kasukat kong cross-trainer
ng isang tanyag na brand ng sapatos na hindi nagamit dahil maliit ang
sukat. Mutually beneficial na maging pera ang ibinigay sa kaniyang
sapatos na magagamit ko naman sa twice-a-week three-kilometer
walkathon patungo at pabalik mula sa bayan kapag mamamalengke
o bibili ng gamot. Tapos ang transaksiyon kinabukasan sa meet-
up na naganap. Pati ang asawa kong nagpapagaling ay nalilibang
ngayon kao-order ng pagkain sa online forum na bukod sa mistulang
shopping mall, avenue na rin ng pakikipagkumustahan at tsismisan
minsan ng bayan.
Talk about closed-community ties at inciting robust local
economy, hindi nakapagtatakang sa mga darating na araw, hangga’t
wala pang nababanaagang linaw kung saan patungo itong ECQ

dulot ng virus, at—huwag naman sana!—maubos na ang panggastos
dahil sa kawalan ng trabaho, magiging job-placement site na rin
ang online tindahang alam kong marami rin sa iba-ibang bayang
umaasa ngayon sa small-scale at mabilisang kalakalan over social
media.
Sa totoo lang, kung aabot sa ganoong sitwasyon, pupuwede
uli akong kumayod sa panaderya gaya ng trabaho ko noong ako ay
nasa elementarya. O kaya, handa uli akong magpa-interview para
sa papasuking bagong trabaho. Ma’am/Sir, hindi po ako maselan,
handa po akong muling magsanay at matuto. Dahil hindi dapat
ako masanay sa nagiging karaniwan nang pangamba lalo’t ako ang
inaasahan ng aking pamilya.
Ma’am/Sir, PM is the key.
BUHAY QUA RANTING
Ronald Baytan
“I t is a tragedy to be in the Philippines during a pandemic.” Ito ang

sinabi ko sa aking sarili at sa mga kaibigan sa simula pa lamang ng
quarantine.
Marso pa nu’n. Ngayon, September na. Bumulaga na si Jose
Marie Chan. Ang mga Christmas carol umaalingawngaw na rin
sa lugar namin. Halos araw-araw na nga. Pagkatapos ng Undas,
pihadong full blast na ang pagtugtog ng Merry Christmas sa isang
bansang wala namang maaasahan ngayong Pasko.
Pitong buwan na akong nakakulong sa bahay mula Marso. At
dalawang beses lang akong lumabas ng bahay namin. Sandaling-
sandali lang ’yung mga iyon na para bang tumakas lang ako ng meeting
para umihi o kumain ng mamon at nagmamadaling makabalik kasi
baka may ma-miss akong importanteng announcement. Itinuring
kong munting kaharian ang aking maliit na kuwarto, kahit na lalo
akong napapraning dito sa aking pagkakulong dahil sa makukulit
na ipis, daga, lamok, langgam, at kung ano-ano pang pestilence na
may mga kaniya-kaniyang agenda at pakulo para lang mabuhay. Sa
sobrang kabuangan ko, pinapangalanan ko nga ang ilan sa kanila (at
kinakausap ko rin sina Kuan Yin at Happy Buddha paminsan-minsan).
’Yung ipis na uugod-ugod sa kuwarto na naaawa akong tapakan
kasi nga naghihirap na siya, ang tawag ko Puts, short for Putol kasi
kulang ang paa niya; paika-ika siyang gumagapang. ’Yung makukulit
na bubuwit, may pangalan din. Pero di ko na isi-share ha. Feeling ko
kasi every time I talk about them, they appear—at trauma ’yun. Aasa
ka na Racumin ang best friend mo pero parang vitamins na lang yata
’yun ng ilan sa kanila, parang wa effect. Parang enjoy na enjoy sila sa
175
kanilang blue candies. Basta, enjoy ako ngayon na lie-low sila. ’Yung
mga daddy long legs, Daddy lang tawag ko sa kanila. Generic, lahat
daddy. Take note: Wala nang ibang Daddy sa buhay ko ha. ’Yung
butiking cute kasi napakalinis at malusog, parang walang dumi at
pinkish ang mga braso, Byuti ang pangalan niya, short for Byutiqi.
Qi (or chi), pronounced with the “ch” sound, is of course a Chinese
word associated with vitality or energy. Maliksi kasi siya. Ang bilis
tumakbo, parang lagi siyang nakikipag-unahan kay Olympian
sprinter Usain Bolt. Gusto ko nga siyang alagaan o kausapin palagi.
But this is not the season for affection, or vulnerability. Hope ko lang
sana healthy siya palagi at itaboy niya ’yung mga langaw at lamok
na dumarami lalo’t tag-ulan na ngayon. May obsession talaga ako
sa mga pangalan at pag-pangalan sa mga hayop at mga bagay. ’Yung
mga aso nga namin this season, puro Thai ang pangalan, base sa mga
Thai personalities na sikat ngayon: Nonkul, Fahsai, Yaya, Nadech.
Ang sabi nga nila: Ang abilidad pangalanan ang mga bagay-bagay
ay isa sa mga pinakamahalagang kapangyarihan ng sangkatauhan
sa mundong ito. Para sa akin, naming is possession. Para bang
kapag pinangalanan ko ang isang bagay o nilalang, magiging akin
siya. Kahit sandali lamang. At sa kalagayan kong ito, sa tingin ko
lang naman, hangga’t kaya kong magbigay ng pangalan sa kung ano-
anong nilalang sa mundo, alam kong buhay pa ako.
Bakit nga ba ako nagkulong sa bahay? O, bakit nga ba gusto ko
pang mabuhay kahit na announce ako nang announce kay bessie
John na malapit na akong matigok, kahit na sukang-suka na ako sa
bansang ito?
Simple lang ang sagot: breadwinner ako. Kung magkasakit ako
at matigok, sino ang magpapakain sa pamilya ko? Mapapakain
ba ng gobyerno ang Mama ko? Wala naman siyang pension.
Kaya, sige, trabaho muna. Kailangang mabuhay. Tiis ganda. So
far, naging advantage sa akin ang work-from-home scheme sa
pinagtatrabahuhan kong unibersidad. Lahat ng deliverables
Ronald Baytan 177
nagagawa ko. Babad sa computer. May mga araw na toxic, lalo na

kung may events. Pero ’pag lumubog na ang araw, fulfilled ako sa
aking buhay bilang guro at administrador ng isang writing center.
Kaysa magmukmok ako at mag-imagine ng kung ano-anong sakit,
lulunurin ko na lang ang sarili ko sa trabaho.
Noong una nga, medyo nawindang ako kasi hindi naman ako
sanay sa ganitong buhay. Di ako taong-bahay. Layas ako. Mall
dito, mall diyan. Kahit nga sa Taft, ’pag stressed out ako sa work,
kailangan kong dumalaw sa Watsons ng SM Department Store sa
Harrison Plaza. Ngayon, ang buhay naging routine. Sa isang araw
nakakailang metro ba ang nalalakad ko ngayon? Mula kuwarto
hanggang sala, 8 meters. Mula sala at dining area hanggang
kitchen, 6 meters. Mula kitchen hanggang banyo, 3 meters.
Dyusko, kumusta naman ang muscle atrophy? At ang monotony?
Pagkagising, breakfast. Balik-kuwarto, trabaho. Lunch, balik-
trabaho. Meryenda, balik-trabaho, o tunganga. Dinner, tapos
tunganga, internet, o work. At ’pag 9 p.m. na, sa huli, kain ulit ng
prutas o cupcake. Ligo. Internet. Tulog. Kapag ginawa mo ito nang
mahigit pitong buwan, matatawag pa bang buhay ito?
At may caveat pa: Walang exercise. Walang mobility. Ang
resulta: neck at back pain.
May history ako ng spine problem. Suki ako sa rehab. Halos taon-
taon, nagpapa-therapy ako sa leeg, sa arms, at sa likod ko. Ngayong
pandemic, sa kakaupo ko at kakaharap sa computer monitor,
siyempre, umarangkada ulit ang muscular at spine problem ko.
Noong unang part ng lockdown, grabe ang sakit ng likod at leeg
ko. Di ako makapunta sa rehab dahil takot na akong lumabas at
nagsara rin ’yung suking rehab clinic ko. Ayaw ko rin naman du’n
sa suki kong hospital kasi COVID-19 hospital siya. Tiniyaga ko ang
home treatment. Mega stretching ako kahit nakaka-bore. Mega
pahid ng mga gel sa leeg, batok, braso, at likod. ’Pag di na kinaya,
mega NSAIDs. Mega hot shower din palagi. At higit sa lahat, mega
hot compress sa leeg at likod ko. Ito ang pinakakinaiinisan ko, kasi
ang hirap dumapa sa kama na hindi naman naka-design tulad ng
mga cot sa spa. Di ako sanay dumapa. Naiirita din ang leeg ko ’pag
ganu’n. Magalaw din ako. Minsan na-a-out of place ang hot packs at
hot compress machine ko. Pasakit. Ilang linggo kong ginawa ito. Sa
awa ng Diyos, nalampasan ko rin ang mga araw na iyon. Humupa
ang sakit. Ngayon, meron pa rin naman, at paminsan-minsan may
pins and needles sa tuhod, pero di na tulad nang dati na dapat
i-therapy. Umuubra na ngayon ang daily stretches. Salamat kay
Uni(verse).
Sa bahay, I treat everyone like a COVID-19 suspect kaya mega
distance ako sa mga tao sa amin—sa kapatid kong doktor at sa
kasambahay naming mahilig magtambay sa tindahan ng hipag ko sa
gate ng family compound namin. Hindi ako gaanong nagsasalita lalo
na kung wala akong suot na mask. Para akong pipi na nagtuturo lang
ng mga gamit kay Mama, o umuungol para mag-utos o sumagot sa
kausap ko. Kung kaya ng sign language, sign language. Kung biglaan
akong kakausapin ng Tita kong walang pasintabing bumubulaga
sa bintana sa kitchen tuwing naghuhugas ako ng plato, ungol dito,
ungol diyan, at ang mga mata kong may tanda ng pagkabuwisit
kasi puwede naman akong tawagan sa Viber. Kung biglaan akong
kakausapin ng kasambahay, lalayo ako at ilalagay ko sa aking
bibig ang shirt ko (kung makapal ito) para wala akong droplets na
kumalat. Malala talaga ang pagiging luka-luka ko. Mabuti na lang
nakakasakay lang sina Mama at mga tao sa bahay.
Kapag alam kong dadaldal ako nang matagal kasi marami
akong iuutos sa mga tao sa bahay namin, magsusuot ako ng face
mask. Favorite ko iyung face mask na ibinigay ni John. Iyon ang
pinakanakakalokang design, fake Hello Kitty-ish na neon green on
a black background. Di rin siya kakapalan. Pero, love ko siya. Dahil
galing sa bessie kong hindi naman talaga importante (at araw-araw
Ronald Baytan 179
ko siyang pinapaalalahanang hindi siya importante bilang kaibigan

at manunulat para alam niya, hahaha). ’Pag ganitong pandemic,
gusto kong hinahawakan o ginagamit ang mga bagay (tulad ng
T-shirt, tuwalya, hankie, mask, at kung ano-ano pa) na galing sa
mga mahal ko sa buhay. Pinapaalalahanan nila akong may saysay pa
ang buhay na ito, na may meaningful connections pa sa buhay ko.
Naloloka sa akin ang best friend kong doktor kasi praning ako
samantalang di naman daw ako lumalabas. Naku, mag-ti-300,000
na ang nahagip ng COVID, at wala namang nangyayari sa plano
ng gobyerno (o may plano ba?), so paano ako hindi maloloka? At
ang kapatid ko, doktor, at ang kasambahay, lumalabas ng bahay.
Paano kung nagdadala pala sila ng virus sa bahay na di namin
namamalayan?
Sanay akong maglakad. Kaya kong mag-ikot-ikot sa mall buong
hapon na konti lang ang upo. Kadalasan, ang phone ko ay nag-
nonotify na nakakailang KM na ako sa kakalakad. Nakakapag-
relax ang utak ko kapag tumitingin ako ng shirts at toiletries na
karamihan di ko naman kailangan o bibilhin. Ugali ko ring magbasa
ng ingredients ng mga shampoo, soap bars, anti-bacterial body
wash, facial cream, at kung ano-ano pa sa Watsons at Health &
Beauty section ng Landmark. Dahil nga may katandaaan na ako at
tamad mag-gym, dinaan ko na lang sa paglalakad ang ehersisyo ko.
At ang simpleng kaligayahan kong iyan ay nawala ngayong kulong
ako sa bahay.
Nakikita ko sa naaagnas naming bahay ang aking sarili. Parang
unti-unting nabubulok at rumurupok ang aking katawan katulad ng
walling sa kuwarto ko na numipis na dahil sa tagal ng panahon at sa
paglamon ng mga anay nu’ng 2005. Parang napaka-crunchy ng kahoy
sa side ng kuwarto ko. Kung maglalagay ako ng poster o pictures sa
wall, dapat dahan-dahan kasi kung hindi, mabubutas ito. Naalala ko
’yung isang ex ko nu’ng unang dalaw niya sa bahay namin. Siyempre,
landian at harutan. Sa sobrang excitement, nahawi ng braso ko
’yung dingding at nabutas ito. Hanggang ngayon, nandiyan pa ang

butas, tanda ng kalikutan ko. Di kami nagkaintindihan matapos ang
pagiging mag-jowa nang isang buwan. Naghiwalay kami. Nagkita
kami ulit makaraan ng dalawang buwan. Nagpahiwatig siya. Mataas
pride ko. Nakahanap siya ng iba. At makaraan ang isang dekada,
na-miss ko siya at gusto ko sanang balikan iyung nakaraan namin.
I-a-add ko na sana siya sa Facebook. Ngunit nu’ng mga panahong
iyon, nag-aagaw buhay na pala siya. Malala ang diabetes niya. At
lumisan siya. ’Yung butas sa aking dingding, ’yun ang natatanging
regalo niya sa akin. Isang sandaling nagmarka sa aking pusong bato
na hindi na umibig pang muli. Well, at least, di na kasing sidhi tulad
ng dati, tulad nu’ng kami pa.
Araw-araw, may mga nararamdaman ako, o nai-imagine na
karamdaman. Napa-praning ako na baka may kung anong sakit
na ako. Hypertension, anemia, diabetes, cancer, worsening spine
problem, COVID. Sabi ko nga sa kapatid ko, kailangan ko bang bumili
ng portable ECG machine? Pinandilatan niya ako. Baka may heart
problem na ako pero di ko namamalayan? What about endoscopy
and colonoscopy? Siyempre, talak ako nang talak na gustong-
gusto ko magpa-test pero ayaw na ayaw ko namang lumabas ng
bahay. Hangga’t maaari, hindi ako tatapak sa isang medical center.
Maaagnas akong praning at di tutuntong sa hospital.
Kung dati, di ako mabubuhay nang walang moisturizer, sun
block, day cream, eye cream, night cream, at serum, ngayon, wala
na silang lahat sa aking kamalayan. Kahit nga may events ako, wala
na akong ganang mag-ayos. Konting suklay lang ng buhok, okey
na ako. Ni walang gel. Parang sumimple ang buhay ko. Pero ang
ending, pumangit ako. Mukhang nalosyang. Na-Agnes of God.
Sabi nga ng isang bessie ko, bakit daw gusto kong maging Agnes
at kitang-kita pa ng publiko? Choice ko ’yun. Ano pa ang silbi ng
pagpapaganda kung crematorium lang naman ang pupuntahan
nating lahat? Tumanda raw ako. At pumayat. Maraming nagsasabi.
Ronald Baytan 181
Parang di ako makapinawala na darating ako sa puntong ang

isasambit ko na lang sa mga ganung puna ay, “Care ko?”
Hindi na ako nakakakain tulad nang dati. Bago mag-COVID,
mega lamon to death ako. Matakaw ako. Itanong mo pa sa isa ko
pang bessie na si Neil. Gustong-gusto ko iyung feeling na malapit na
akong malagutan ng hininga dahil sa dami ng isinaksak ko sa aking
bibig. ’Yung halos mabulunan sa katakawan. Ngayon, breakfast,
lunch, dinner, at dalawang meryenda na lang. At paki-note lang,
ang meryenda ko saging o cupcake lang. Parang naglalaro ba ako
ng deprivation? O gusto ko lang talagang maging Kate Moss ng
sangkabaklaan ng Pilipinas? O gusto ko nang mangibang-buhay?
Di nakatulong na dalawang kaibigan ko ay nachugi this season.
Iyung isa, hindi naman COVID. Pero, nakakalungkot pa rin.
Kamakailan lang, nagtetext pa kami tungkol sa vaccine. Tapos, ilang
linggo lang wala na siya! Nahihinga ko sa kanya ang mga sama ng
loob ko sa buhay. Ang mga plano kong mag-travel nang mag-travel.
’Pag may mga mid-life questions ako, sinasabi ko sa kanya. Habulin
siya ng sangkabaklaan. Maganda katawan. Athletic. Di tulad kong
mahina at sakitin. Laking gulat ko, lumisan na siya. At ako, siguro
dahil masamang damo, nabuhay. Ako pa na ilang pirma lang ng mga
bulate, puwede nang mag-au revoir.
Iyung isa, manunulat, isa sa mga anak-anakan kong grad students
(na naging faculty) na namukadkad ang writing career dahil sa MFA
program at The Writer’s Bloc—tinext ko pa siya ng happy birthday.
Tapos, makaraan ang halos dalawang linggo, kinumusta ko siya,
walang reply. ’Yun pala, naka-ICU na siya nu’n. Ang bilis-bilis ng
mga pangyayari. Sabi ko kay Lord, sana ako na lang ang nauna. Ako
ang bitch, impakta, maldita, talakera. Pero nauna silang dalawa!
Parehong busilak ang mga puso nila! Ang sama-sama ng loob ko.
Bakit ’yung mga hayop na politiko hindi mamatay-matay? At sa
kanilang biglaang pagpanaw, lalo pa akong napraning. Gusto kong
sumunod ngunit ayaw ko rin naman sa totoo lang dahil buhay pa

si Mama.
Nadagdag sa mga best friends ko ang YouTube, Facebook,
Twitter, at Spotify. Dahil hindi ako nanonood ng TV, ang balita
nasasagap ko sa Twitter at Facebook. Tinitingnan ko lang ang stats
ukol sa COVID, sa-sight ng mga topless chinky-eyed Chinese,
Korean, Thai, at Japanese guys, manonood ng workout routines
(na di ko ginagawa in real life), makikiusyoso sa Thai at Asian food
pages. Kung minsan, may mga nakikita akong posts tungkol sa
matatandang naghihirap sa ating bansa. ’Yung buong araw naghintay
ng ayuda, halos mawalan na ng malay sa gutom dahil sa kahihintay,
pero walang napala. Ayaw na ayaw kong magbasa ng mga post na
ganoon dahil hindi ko kaya. Namimilipit ako sa galit sa Uniberso at
sa gobyerno. Sa YouTube, nanonood ako ng local BL shows at Miss
Universe clips. Dahil obsessed ako sa Thailand, pati Miss Universe
Thailand contest, patol ako. Kahit wa ako comprehend sa wika nila.
’Pag gusto ko mag-relax, watch ako ng massage videos. Sa Spotify,
makikinig ng ’80s music. ’Yun at ’yun din lang ang ginagawa ko
araw-araw.
Sinubukan ko ring maglaro ng games sa mobile phone ko.
Kaya lang, nagsasawa ako agad. Ayaw ko nu’ng na-te-tense ako,
like basketball shooting (na favorite ko pa naman sana) o ’yung
mga mala-Atari na games, parang tataas lang ang blood pressure
ko sa excitement, kaya pinag-uninstall ko silang lahat. Ngayon ang
nagpapasaya na lang sa akin: poker at mahjong. Noong bata pa ako,
naglalaro ako ng mahjong with my siblings. Gustong-gusto ko ’yung
tunog ng tiles. At ’pag mas mahal ang mahjong set, mas maganda
ang tunog. Na-realize ko sa aking pagtanda, di ko yata matatakasan
ang dugong sugarol na nananalaytay sa aking sistema. Iba ang tuwa
ko ’pag naglalaro ako ng slot machine sa casino (na ginagawa ko
lang once a year). Namana ko ito sa Papa ko at Ang Kong (Lolo)
ko. Pero di tulad nila, may control naman ako ’no. 300 pesos lang
Ronald Baytan 183
ang budget ko sa slot machine kahit ang yaman-yaman ko! Alam ko

namang mali ang sugal. Kaya gagawin ko na lang siya sa Android
phone ko. Poker na ang best friend ko ngayon. Sobrang seryoso nga
ako pati chips inaalagaan ko, tinitipid ko, at mega guwardiya ako
na para bang totoo sila. At least kahit sa virtual space lang, meron
akong 180 million dollars!
Kaya lumalabo na rin yata ang aking mga mata. O baka diabetic
na ako?
Na-mi-miss ko ang human best friends ko kahit lagi kong biro
na hindi sila importante. Lahat sila magaganda at nagmamaganda.
’Yung isa, laging nakaprint ang mukha niya sa kanyang mga libro
dahil napakaganda niyang sirena. Nakakaliwaliw siya sa mall kung
minsan for coffee kahit may pandemic, di tulad ko. ’Yung isa,
sleeveless kung sleevelessness ang drama sa lahat ng pictures kahit
ano pa mang event or function. Parang nagkaubusan na ng T-shirt
at polo sa mundong ibabaw. Masayang-masaya na nabawasan siya
ng 30 to 40 lbs. dahil sa pag-g-gym. ’Yung isa, lahat ng pagkain may
picture dahil talaga namang artsy siya at enjoy siyang magluto.
At pagkatapos lumamon, magrereklamo na tumataba siya! ’Yung
isa pa, naku, reyna ng NGO. Ang bansag sa kanya ng LGBTQIA+
community, Mother T, o Nanay T. Talagang silver foxy lady na
siya. At may asim pa ang lola. May market. Habulin ang bakla. Ang
biro ko nga palagi, magkano? Kasi masama ugali ko. Bakit dapat
masaya ang isang bessie ko kung puwede namang hindi, at kung
ang dami-daming bakla (at mga “bi”) sa Pinas na puro single, lonely,
at bitterness? Hindi naman fair ’yun! Char. ’Yung iba pang mga
bessie ko, hindi naman sila gaanon ka-importante so huwag na
pag-usapan, char ulit. May kanya-kanya kaming buhay, at kahit na
gustong-gusto ko silang makita, hindi ko maaatim na baka magdala
ako ng virus sa buhay nila kung meron man ako.
Gustong-gusto kong lumabas, ngunit takot na takot naman ako.
Para bang lahat ng daraanan ko, may banta. At maski hangin sa labas
ng bahay, baka may dalang sakuna. Ni hindi ko nga trip buksan ang
makina ng Wigo ko. Lalong-lalo na kung ito’y hinawakan o sinakyan
ng iba. Parang ang dumi-dumi na niya at di ko kayang ma-expose
ang sarili ko nang ganu’n.
Malalampasan ko nga ba ang COVID-19, o gaya ng iba riyan,
magpi-farewell walk na rin ako? Buhay pa kaya ako by the time na
mailimbag ang sanaysay na ito (kung maililimbag man)? O may ma-
ko-cross out na naman sa aking long list of friends, not-so-good-
friends, at enemies?
Sa sobrang kapraningan ko: lumabas na ako ng bahay halos
dalawang linggo na ang nakakaraan. Napagod na ako sa kakaisip
ng kung ano-ano kaya kahit di sang-ayon ang kapatid ko, naglakad
ako patungo sa maliit na laboratory na medyo malapit-lapit lang
sa bahay namin para sa fasting blood sugar, lipid profile, CBC with
platelet, uric acid, at iba pang tests. Biniyayaan ako ng magandang
panahon nu’ng umagang iyon. May mga tao sa labas ng lab pero
sandali lang ang hinintay ko para sa extraction. Lakad ulit pauwi.
Parang wala namang nagbago. Ang mga tao, maliban sa naka-mask
sila, gano’n pa rin. ’Yung daloy ng mga sasakyan parang di nga
nabawasan. Busy pa rin ang mga kalye sa lugar namin. May mga
parte pa ring mabaho. May mga basura pa ring nakabuyangyang sa
mga kanto. May pandemic man o wala, bulok pa rin ang syudad na
ito.
May nagbago nga ba? O may nabago sa akin dahil lumabas ako
ng bahay (at di ako excited ulitin iyon)? Walang nagbago. At walang
magbabago kahit lumabas man ako ng bahay. Dahil sa totoo lang,
di ko naman nakikitang magbabago pa ang sitwasyon natin ngayon
sa Pilipinas. Praning man ako, gusto kong isipin na handa na akong
harapin ang kung ano man ang dapat mangyari. Patay kung patay.
Gusto ko pa sanang mabuhay at masabi sa susunod na henerasyon
na, kahit na lugmok sa dusa’t pighati ang bayan kong ito, at kahit
gaano ka-depressing ang mga nangyayari sa bansa, naka-survive
Ronald Baytan 185
ako. Pero, who cares naman di ba? No offense meant: iyung mga
pumanaw bago mag-pandemic, in a way, sila ’yung mga suwerte
dahil hindi nila kailangang danasin ang pandemyang ito, hindi nila
kailangang ma-praning, hindi nila kailangang mamangha sa mga
pangyayari sa loob at labas ng pathetic at hopeless na bansang ito.
Sa panahon ngayon, lagi ko hinahabilinan ng kung ano-ano sina
John at Johann (isa pa sa mga bessie ko na anak-anakan ko rin).
Kung mapaaga ako, lahat ng mga libro ko sa department, i-donate
sa Library. Iyung mga _____, mapupunta kay _____. Pakitabi ’yung
mga _______. Lagi kong ini-imagine na machuchugi ako on this so-
and-so date. Ako mismo ang nagbigay ng expiration date sa sarili
ko dahil praning ako na baka kung ano ang na-contract ko sa bahay
namin. One time, binulyawan ako ni John: “Naku, Ateng, ang sabi
mo, machuchugi ka noong September 18? Ano ang nangyari, buhay
ka pa rin?” Ang sagot ko: “Di mo pa kasi hinanda ’yung kape at
biscuits na espesyal! Wala kang budget!” Pero feeling ko ang totoong
sagot: Masamang damo ako.
Ano ang laban ng COVID-19 sa mga impaktang kagaya ko?
Ang pagiging masama—mukhang iyan, iyan ang gamot laban sa
virus. Kaya siguro ang mga demonyong pulitiko ay patuloy na
namamayagpag sa kanilang kasamaan at tuluyang itutulak ang
bansang ito sa impiyerno.
FRONTLINER
Edward Perez
PACIANO MULINGBAYAN, 66 gulang, nakarekober sa

COVID-19, nabilanggo sa panahon ng Martial Law
(Papailanlang ang awiting “Leaves” ng Ben and Ben. Magliliwanag. Nakaupo
sa silya si Paciano. Nakasuot siya ng “Mao cap.” Nasa tapat niya ang isang
laptop. Aalisin niya ang kanyang suot na sombrero.)
Paciano
Ate, hindi kita marinig. Naka-mute ka ’ata. Ayan, dinig na kita.

Maingay dito? Sandali lang. Dengdeng, apo, pakihina nga niyang
pinakikinggan mong musika. May ka-video-call lang ang Lolo
Paciano.
(Unti-unting hihina hanggang sa tuluyang hindi na maririnig ang awiting

“Leaves.”)
Paciano
Kumusta na, Ate? Anong lagay n’yo diyan sa New Zealand? Dito
sa Pinas? Dumami na naman ang nabibiktima ng COVID-19. Wala
nang pinaliligtas, mapabata man o matanda. Mabuti na lang, isa
ako sa mga may edad na nakaligtas sa COVID-19. Sixty-six years
old na ako ngayon. Eto ang ID ng isang senior citizen, Paciano
Mulingbayan. Gamit na gamit na ’pag bumibili ng mga gamot.
Malapit na rin ang birthday ko. Naisipan kong mag-ayos ng
gamit sa kabinet. Nakalkal ko ang aking lumang ID. Sa Kolehiyo ang
student number ko, 72 ang simula. Anim na taon na lang, kasing-
edad ko na ang student number ko. Oo naman, Ate, mas may edad
ka ng apat na taon. Graduating ka na nu’ng freshman pa lamang ako.
186
Edward Perez 187
Nu’ng mag-enroll ako sa Kolehiyo, alam mo naman ’yon. First

choice ko, Biology. Sa Agriculture ako natanggap. Ayaw ko na
sanang tumuloy. Pinilit ako ni Itay. ’Pag nasa Kolehiyo na daw,
mag-shift na lang daw sa kursong Biology. Gusto niya kasing may
kumuha ng medicine sa ating magkakaptid.
(Ipakikita ni Paciano ang kanyang senior citizen ID.)
Sa tanang buhay ko, pangalawang beses ko pa lang nako-confined

sa ospital, as in dalawang linggo na nakatira sa ospital. Ito na ang
pinakamatagal. Nu’ng una, isang linggo lamang. Nang ma-trace ng
Human Rights Group na nadampot ako ng mga militar. Ipinaglaban
ng Human Rights Group na ma-confine ako sa ospital matapos
makulong sa Bicutan. Nineteen years old ako nang damputin ng
militar at kasuhan ng rebelyon. That time nagsisimula ka nang mag-
MA sa Australia. Nu’ng kabataan natin, alam mo namang ang kilalang
mga frontliners ’yung mga nasa ligal na organisasyon. Kasi Martial
Law noon, sila ang laging humaharap sa militar. ’Pag nahuhuli ang
mga kasama, lalo na ’yung mga nasa underground movement, ang
mga frontliners sa ligal na organisasyon ang humaharap. Malinaw
noon—ang militar, kasangkapan ni Marcos at kanyang mga cronies
sa pagpapahirap sa taumbayan.
Ngayon, di na raw makita ang kalaban na COVID-19. Magkakampi
raw ang lahat. Ibinibilang pa ng gobyerno na frontliner ang militar.
Ang katanggap-tanggap sa marami, frontliner ang health worker.
Eto na nga, ang bilang ng mga health workers na nagkakasakit ng
COVID-19, dumarami. Ang tingin na nga sa kanila’y mga bagong
bayani, sila raw kasi ang tunay na mga frontliners. ’Pag magkasakit
pa nga ang mga health workers, wala nang gagamot sa ibang mga
pasyente ng COVID, mayaman man o mahirap. Ang malungkot
nito, ang bilang ng mga nurses, dumadagdag sa bilang ng confirmed
COVID-19 cases. Kasi naman may mga paseynte na di agad umaamin
ng kanilang karamdaman at sila’y may history of travel abroad. E,
ang isang health worker, may sinumpaan na kahit sino ka pa, walang
pag-aatubiling haharapin agad ang isang pasyente. Naalala ko tuloy
si Adela, Ate. Sinong Adela? Si Adela ’yung health worker na naka-
assigned na magdala sa akin ng pagkain at gamot sa araw-araw.
Nu’ng simula, isang tanong, isang sagot si Adela. Parang kinakapa
pa ang mga gagawin. Naiwika ko kay Adela—“Ang bata mo namang
frontliner? Ilang taon ka na ba?” Malayo ’ata ang kanyang sagot—
“Board passer po.” Sabi ko, dati rin akong frontliner—frontliner
kapag may protesta nu’ng panahon ng Martial Law. Nangingiwi si
Adela. Di ko mawari kung naiintindihan niya ang ibig kong sabihin.
Baka naman naiilang siya, panay reklamo sa gobyerno ang naririnig
niya sa akin.
Tama ka, Ate. Adela rin ang pangalan ng paborito kong apo.
Kinasanayan na namin siyang tawaging Dengdeng. Pero di gaya
ni Adela, ang apo nating si Dengdeng, abogasiya ang tinapos.
Hinihintay na lang ang resulta ng bar exam. Madalas nga akong
biruin—“Lolo, ’pag abogado na ako, kakasuhan natin ang buong
pamilya ng nagtortyur sa inyo.” Natatawa ako. Napapaisip at
sinanagot siya—“Ang dapat lang maparusahan si Tenyente Anino at
hindi ang buong pamilya. Malay mo, naiibang mag-isip ang kanyang
magiging apo.”
Simula nang ma-confined ako, nakakaharap ko na si Adela.
Nakasuot palagi ng light green na PPE. Buong katawan, mula ulo
hanggang paa. Di ko matandaan kung gawa sa plastic or leather. Ang
alam ko, matapos ang ilang gamit, kailangang palitan na. Maganda
ang pagkakagawa. Donated raw ng isang tanyag na fashion designer.
Baka may kakilala kang gusto ring mag-donate, Ate. Naiilang ako
sa suot ni Adela. ’Pag lumalapit si Adela, pinoporma ko ang aking
kamay na parang may hawak na pang-spray. Tinatanong niya, ano
raw itong nasa kamay ko. Sagot ko naman—“Tear gas, proteksiyon
para lumayo ang kalaban.”
Edward Perez 189
(Matatawa si Paciano.)
Kung minsan, hindi ko lamang maintindihan ang pakiramdam

ko, tatawag na ako sa bahay. May konting kumikirot lamang,
makikipag-video call na ako kay Misis. Kakausapin ko si Dengdeng.
Pagsasabihan ako. “Isipin mo na lamang na nagbabakasyon ka. Nasa
abroad ka, kaya di tayo nagkikita. Sabi mo nga fighter ka, frontliner
noon. ’Wag nang tawag nang tawag. Pahinga ka, Lo.” Minsan naman,
hindi ako sinasagot ng bini-video call, napansin ni Adela. Siya ang
nagsabi sa akin na magpalagay ng Mobile TV Plus. Binigay pa niya
sa akin ang password ng kanyang Netflix connection.
Nakasuot rin ng green ’yung militar na dumampot sa akin.
Nakauniporme ng fatigue si Tenyente Anino. Tenyente pa si
Danding Anino noon. Ngayon retiradong heneral na ang mabangis
na si Anino. Si Anino ang itinalaga ng gobyerno na maging bahagi ng
Task Force Sagip Bansa Laban sa COVID. Na-trauma ako sa kanya.
Kaya kung minsan, ’pag may inaabot na gamot si Adela, binubusisi
ko muna. Baka galing kay Tenyente Anino. Baka ako’y malason.
Kung uso na noon pa ang cellphone, siguradong kukumpiskahin
ni Tenyente Anino. Telepono nga, hindi ako payagang gumamit.
Tinatakot ako na nasa kabilang kuwarto lang daw ang misis ko.
Nagsasalitan raw magparaos ang kanyang mga tauhan. Ang sigurado
ako, nagpalipat-lipat kami ng safe house.
’Pag sumasapit ang nine o’clock ng gabi, pinaaalalahanan na
ako ni Adela. “Lolo, pikit na. Matulog na para makapagpahinga.”
Ipinipikit ko ang mga mata ko. Kunwari’y natutulog na. Pero pilitin
ko man, hindi ako makatulog lalo na nu’ng pagaling na ako sa
COVID. Kung ano-ano ang naiisip ko. May sense of humor pa si
Adela. ’Yung orasan sa tapat ng kama ko sa ospital, binabaligtad
niya ’pag six o’ clock na. Nagiging nine o’clock. Sisitahin ko siya na
baligtad naman ang ibang numbers at nahihilo ako. Nahihilo na lang
daw ako sa antok kaya kailangan ko na lang matulog. Magpipikit-
pikitan naman ako. Sa totoo lang, lalo akong hindi nakakatulog

kapag naalala ko ang nine o’clock.
Hindi ko matantsa kung kailan darating ang bawat umaga.
Sa tuwing umaatake ang pananakit sa aking dibdib, hindi ako
makahinga. Pakiramdam ko bilang na ang oras ng buhay ko. May
mga panahong parang bahagi na ng sistema ng pagkabuhay ko ang
nakasaksak na ventilator.
(Magpapakita ng ventilator si Paciano.)
Nu’ng ini-interrogate ako ni Tenyente Anino, hindi ko tiyak

ang eksaktang oras. Minsan, narinig kong sinasabi niya sa kanyang
tauhan na nine o’clock sisimulan ang interrogation. Ipinagpapalagay
kong kapag nine o’ clock nagsisimulang magpamalas ng kabangisan
si Tenyente Anino. Natatantsa ko kung mag-uumaga na.
Si Adela nga, nagkukuwento. Natatakot raw kapag umuuwi
nang mag-isa. ’Pag nakita siyang nakasuot ng uniporme, tinititigan
ng masama. ’Yun namang dati niyang kaklase, hinagisan ng clorox
sa mukha. Mabuti na lang hindi nabulag.
Hindi ko malaman kung saan ako nahawa ng COVID. Hindi
naman ako nagbibiyahe sa ibang bansa. Bihira akong pumunta ng
Maynila. Nagsimula sa konting sipon. Sinundan ng ubo, dry cough.
Paggising ko nang umaga, sumasakit ang lalamunan ko. Hanggang
sa nilagnat na ako. Isa, dalawang araw hanggang sa umabot na ng
isang linggo. Nagpa-check-up na ako. Napabilang sa probable
case. Nagpatest sa RITM. Makalipas ang isang linggo, lumabas ang
resulta. Positive na may COVID-19 ako. Gumuho ang pangarap ng
aking pamilya. Gusto raw nilang umabot pa ako ng one hundred
years old para makatanggap ng one hundred pesos na reward mula
sa gobyerno. Nagsimulang mag-iyakan ang lahat. Para bang sa loob
lamang ng isang oras ay mamatay na ako. Sabi ko, may gumagaling
sa sakit na COVID-19. Dagdag ko nga, “Kung ’yon ngang karahasang
Edward Perez 191
naranasan ko kay Tenyente Anino nakayanan ko, ito pang COVID.”

Ang bulong naman ni misis—“Bata ka pa noon. Ngayon sa edad na
sixty-six, baka hindi mo kayanin.” Sa isip ko, “It’s all in the mind,
the power of my brain.” Nang mag-chorus na ang lahat—“Wala
pang gamot para sa COVID-19!” Doon na ako napaisip at labis na
kinabahan. Napatingala ako sa kisame, sabay bulong sa sarili. “Lord,”
’ka ko, “sana paabutin mo man lang ako ng seventy-five years old
para ma-celebrate namin ni Misis ang diamond anniversary naming
mag-asawa.” Napabuntonghininga ako. Muling nagwika—“Sige Lord,
kahit paabutin mo na lang ang buhay ko hanggang lumabas ’yung
resulta ng bar exam.” Niyakap ako ng paborito kong apo.
(Magpapakita ng lumang photo ng kanyang apong si Paciano.)
Dito sa subdivision, wala namang napapabalitang may sakit na

COVID. Wala kang maririnig na kuwento. Sabagay, baka walang
gustong umamin. Natatakot na baka batuhin kapag umamin kang
may COVID ka.
Oo, dito tayo sa subdibisyong ’to nagkamuwang. Nang
magkapamilya ang bawat isa, nagkanya-kanya na ng tinitirhan. Ako
na lang ang pinagkatiwalaan ni Tatay sa bahay na ’to. Alam ko kung
may umaaligid na ahente ng militar. Ikinukuwento agad ng mga
kapitbahay.
Ang usong sakit noon, tuberkulosis. Sa ilang kasulok-sulukan ng
bansa, may malaria pa. Sa mga iskuwater, a-e, informal settlers na
ang tawag ngayon, mas sikat ang sakit na tuberkulosis. Tuberkulosis
ang sakit ng mahihirap hanggang ngayon. Napuksa na nga raw sa
mauunlad na bansa ang tuberkulosis. Dito sa Pinas, marami pang
may sakit ng ganito.
(Magpapakita ng X-ray film chart si Paciano.)

Ako, kahit kailan, hindi nagkasakit ng tuberkulosis o malarya.

Madalas may sipon at ubo. May panahong nilalagnat dahil nga pagod
sa dami ng gawain sa komunidad. Ilang inom lang ng Paracetamol,
gumagaling na. Lagi akong may dalang Medicol o Cortal. Iba na
yata ang brand ng gamot ngayon. Pero ang nirereseta ng duktor
noon at ngayon, halos pareho pa rin—uminom ng maraming tubig,
magmumog ng asin, kumain nang maayos at magpahinga.
Mabuti na lamang, suspected case lang si Misis. Ang mga
anak ko, probable case lang. Ganu’n din si Dengdeng. Pero
matigas ang ulo nitong si Dengdeng. Sabi nang isa lamang ang
Home Quarantine Pass sa bahay, nakapangalan sa kanyang ama,
magpupumilit pa ring lumabas. Mamamassyal dito sa bahay namin
ng lola niya. Narito palagi si Dengdeng sa bahay. Gaya ngayon.
Nu’ng nagre-review nga ’yan sa bar, laging dito umuuwi. Napansin
ko nga, pareho ang mannerism nila ni Adela. Gusto raw ni Adela
magtrabaho sa abroad. Mas malaki raw ang kita du’n. Pinili niya
munang magkaroon ng experience sa ospital sa Pilipinas. Nu’ng
pumutok ang isyu ng COVID-19, hindi niya naayos ang application
niya sa abroad. Maalaga sa pasyente si Adela. Parang mga kasama.
Inuudyukan kong ’wag nang mag-abroad para mas marami siyang
natutulungan. Bibang sumagot. Kahit nasaan naman daw kung nais
makatulong, magagawa. Articulate ang bata. Bulong ko nga sa sarili
ko, puwede siyang mass leader. Ano kamo, Ate? Ampunin ko?
(Matatawa si Paciano.)
Nu’ng pumutok na nga ang isyu ng COVID-19 at nalagdaan

ang Bayanihan Act, nagdeklara ng cease fire ang gobyerno sa mga
pangkat na kalaban niya. Kasi raw kailangang magkaisa laban sa
nag-iisang kalabang COVID-19. Naisip ko—“Magsabit kaya ako ng
telang puti. Kaso, paano kung may naparaan at napahawak sa tela.
May COVID ang humawak. Naisip ko ring maglagay ng pasong
may halaman sa gate. Para good vibes lang. Paano kung may
Edward Perez 193
dumura sa paso na may COVID? Kailangan kong itabi ang paso

para makahakbang. ’Pag hawak ko baka mahawa ako. Sa loob ng
fourteen days puwedeng lumabas ang sintomas ng COVID. ’Yun ay
kung may sintomas. Papaano kung asymptomatic? Sunod-sunod pa
man din ang dami ng meetings. Siguradong maraming mahahawa.
Maingat na nga kami sa surveillance ng militar, mag-iingat pa sa

kaaway na di nakikita? Sabagay, sa mataong lugar, parang COVID-19
rin naman ang mga ahente ng militar. Hindi mo alam, katabi mo na
pala habang umiihi ka sa CR. Ang tanging sintomas na ahente nga
ang katabi mo ay ’pag nahalata mo nang paulit-ulit kang sinusundan.
Parang stalker. Kung minsan nga, gaya ng COVID-19, asymptomatic
ang intelligence work. Sa cellphone o internet ka sinusubaybayan.
Ang pinakamalala, ’yung pagkakaroon ng troll sa social media.
Nagkalat ang fake news. Nu’ng panahon ng Martial Law, may mga
koda kami para sa pagpapanatili ng seguridad. Nakuwento ko na
’yon sa ’yo, di ba? Sa gate ng bahay-urungan, ’yung bahay kung saan
kami pumupunta kapag mainit na sa mata ng militar, nagsasabi
kami ng isang bagay. Ang usapan, kapag sinusundan ka, ’wag nang
tumuloy dahil baka mapahamak ang iba pang mga kasama sa bahay-
urungan. Naglalagay kami ng halaman sa tabi ng gate. ’Pag nawala
ang halaman, ibig sabihin, may nangyayaring masama. Maaaring
dinampot ang kasama. Kaya kung lumalakad, buddy-buddy, walang
humihiwalay sa ka-buddy.
(Magpapakita ng lumang photo ng kanyang apo si Paciano.)
Kapag nami-missed ko si Dengdeng, parang gusto kong

magpayakap kay Adela. Di naman puwede. Pasyente ako, siya ang
nurse ko. COVID positive ako, baka mahawa lang siya.
Si Adela ang nagbibigay ng instruction kung paano ko daw
malalabanan ang sakit na COVID. Si Adela ang nagpapalakas ng
loob ko. Naalala ko sa kanya ang apo ko. Si Adela ang nagsasabing
pilitin kong gumalaw, umunat, tumayo, at humakbang kahit na sa

bawat galaw ko’y nagdudulot ng sakit ang COVID sa baga ko. Sa
tanang buhay ko, hindi ko pa naranasan ang ganu’ng pananakit.
Parang pinipiga ang baga ko sa sakit. Parang hinihila papalayo sa
iyong pangangatawan.
’Pag itinataas ko ang aking kamay, sumasakit ang aking dibdib.
Para bang pinapalo ng dos po dos ang aking likuran habang parang
ginagawang punching bag ni Manny Paquiao ang aking dibdib.
’Pag bumabaling ako sa kanan, sumisikip ang aking paghinga. Na
para bang hinahampas ng kulata ng baril. ’Pag bumabaling ang
aking katawan sa kaliwa, nauubos ang aking hangin. ’Yung sakit
nagsisimula sa bahagi ng balikat. Parang gumagapang paibaba
hanggang sa aking baywang at paibaba pa.
Sasabihan ako ni Adela—“Lolo, kakayanin mo ’yan. Bata pa ang
sixty-six years old.” Sabay biro pa na—“Ikaw pa nga ang maghahatid
sa paborito mong apo kapag lalabas na ang resulta ng bar exam.”
Tunay ngang lumalakas ang loob mo. Tumitibay ang kapit sa pag-
asa. Kahit masakit na masakit, pinipilit kong kumilos.
Sa COVID-19, makakabuti ang pagturo ko para sa contact
tracing. Sa COVID-19, makakabuti ang pag-amin kung saan ka
naparaan at sino ang nakaharap mo.
Isang hapon, nakaharap ako sa bintana ng ospital. Nakita ko
ang mga kasama, nagmamartsa. May hawak na mga streamer at
placards. Magkakabisig-bisig. Walang tigil ang pagsigaw ng slogans.
Bigas, hindi bala. Isang naka-civilian sa hanay ng mga dispersal unit
ang nagpaputok. Takbuhan kami. Narinig ko ang sunod-sunod na
putok. Paglingon ko sa di kalayuan, nakita kong nakabulagta na sa
sahig ang ilan sa mga nag-rally. Sa ginta ng sigawan at daing ng mga
nagra-rally, nangibabaw ang boses ni Adela.
“Lolo, katanghalian, bunga ’yan ng init. Ilang araw ka na ring
hindi nakakaligo.” Ang nasabi ko—“Pinagbabaril kami ng mga
Edward Perez 195
militar. Maraming . . . maraming patay.” Ilang segundong natigilan

si Adela. Nakatitig lamang. Napagtanto kong nananaginip lamang
ako. Tumalikod at umalis na lamang. Sinigawan ko si Adela—
“Nangyari talaga ’yon.” Bumaling ng tingin si Adela. Tumulo ang
luha sa kanyang mga mata. ’Ka ko—“Bakit?” Umalis na lamang siya.
Kinabukasan, tinanong ko si Adela. Kung bakit siya napaiyak
kahapon. Napangiti na lamang siya. Biniro ko nga—“May LQ kayo
ng boyfriend mo, ano?” Nakataas ang kilay na itinanong niya kung
ano raw ang “LQ.” Sinagot ko—“Lover’s quarrel.” Di na daw uso
’yong salitang ’yon. Sabi ko naman—“Anong uso? Momol? Hindi na
kayo nagmomomol ng boyfriend mo?” Alam ko ’yon kasi naririnig
kay Dengdeng. “Updated ka, Lo,” pangiting sabi niya. Tugon ko
naman—“Updated saan? Na may boyfriend ka na?” Hindi niya na ako
sinagot. Naglaho ang ngiti niya sa pisngi. Ang sabi—“Lo, dumarami
. . . parami nang pamarami ang namamatay sa COVID-19.” Nu’ng
mapunan niyang nakatitig lamang ako, sinunod agad ang pagbiro—
“Pero, sigurado akong iba ka sa kanila. Sa dami ng dinaanan mo sa
buhay, you will survive. Malalagpasan mo ang COVID.”
Kung sa COVID, sa loob mismo ng pangangatawan ang
nararamdamang pananakit, ’yung sa militar, panlabas ang
narararanasan ko. ’Pag pabalang ang pagsagot ko kay Tenyente
Anino, sinusuntok at sinasakal ako ng maraming beses ng kanyang
mga tauhan. Ang pananakit nagmumula sa ari ko paakyat hanggang
balikat sa tuwing pinapasukan ni Tenyente Anino ng tingting ang
ari ko. Para daw aminin ko ang mga pangalan ng mga kasama ko sa
underground movement. Alam kong makakasama ang pagturo ko.
Makakasama ang pag-amin ko kung sino ang nakakasama ko sa mga
pulong at gawain.
Sandali lang, Ate. Wait for a few minutes. Gagamit lang ako ng
banyo. Wiwi break. ’Wag mong i-off ha. Malakas naman ang boses
ko. Dinig mo na naman ako. Ituloy ko na ang kuwento. Para hindi
maputol ang mga thoughts ko, Ate.
Eto na nga ang banyo. Isa ito sa pinakapaborito kong lugar sa

loob ng bahay. Tuwing umaga, pagkagising, masarap tumambay
dito. Pakiramdam ko, dito ko nailalabas ang lahat ng sama ng loob
ko. Dito rin ako nakapag-iisip ng susunod na gagawin. Dito rin
nabubuhayan ang pag-asa ko. Ikaw ba? Naririnig mo pa ba ako?
Ba’t wala kang reply? Nu’ng bata ako, nagkaroon ako ng UTI. Kaya
kinabahan ako nang magka- COVID. Kasi ’yun daw mga namamatay
na senior, ang dahilan, may serious underlying medical condition.
Kaya nu’ng meron na akong COVID, kahit masakit ang pagbangon
mula higaan hanggang makarating dito, pinipilit ko.
(Maririnig ang flush ng tubig.)
Ayan. Bumuhos na ang mga bagay na ayaw mo.
(Tatapat muli sa laptap.)
Siyempre, mas masarap magkuwentuhan kung kaharap mo

’yung kausap mo. Saan na nga ba tayo naputol? A, ’yung banyo.
’Yung banal na lugar para sa mga pasyente ng COVID.
Mula sa pagkakahiga, pipilitin kong umupo para makatayo.
Parang hinihila ang katawan ko sa kamatayan patungong impiyerno.
Parang ayaw ko nang pumunta ng banyo. Tumitigas ang aking mga
binti. Nangangatog sa lamig ang aking talampakan. Sasabihin ko sa
sarili, kaya ko ito. “It’s all in the mind.” Naglalaban ang isipan ko at
ang virus sa baga ko. Mapapaluha ako. Palalakasin ni Adela ang loob
ko—“The power of your brain. Just do it, Lo.” Sa bawat sandaling
hinahakbang ko ang aking mga paa, para akong tumatawid ng
bangin. Alam mo ’yon, na any moment, ’pag nagkamali ang balanse
ng paa ko ay mahuhulog ako at mas masakit ang hambalos ng virus
sa katawan. Gustuhin ko mang magmura, hindi ko alam kung nasaan
ang kalaban. ’Pag narating ko na ang pinto ng banyo, inuunahan pa
ako ni Adela na magsabi—“Thank you, Lord.” Matapos gumamit ng
banyo, pabalik—panibagong kalbaryo. Parang gumaganti pa ang
Edward Perez 197
virus sa baga ko at sinusuway ko siya. Bubulong si Adela—“Pilitin

n’yong lumaban, Lolo.” Mapapaluha na lamang ako. Pabirong
palalakasin ni Adela ang loob ko. “Kung hindi ka kikilos kahit
napakasakit, matutuwa lamang ang virus. ’Yun ang gusto nila sa mga
may sakit na COVID, ang hindi na makakilos, maging manhid at
sumuko na ang pasyente. Alam kong hindi ka ganyan, Lolo. Lalaban
ka.” Pakiramdam ko anumang oras, ikamamatay ko na. Hindi na lang
si Hesus at Birheng Maria ang tinatawag ko. Tinatawag ko na rin sina
San Pedro, Padre Pio, San Jose, at lahat ng santong natatandaan ko.
Umaasang titigil ang pagpapahirap ng virus.
’Pag dumampi na ang likuran ko sa kama, mapapasigaw ako—
“Ay, salamat.” Mas malakas ang sigaw ni Adela—“Tagumpay! Panalo
tayo, Lolo. We are winning the battle.”
Tama nga si Adela. Habang lumilipas ang mga oras, nanghihina
ang kalabang virus. Lumalakas ang aking pangangatawan. Ang luha
ko’y napapalitan ng ngiti sa pisngi. Lalo na kapag bumabati na si
Adela—“Sabi sa ’yo, Lolo. Warrior ka. Mas warrior ka pa sa akin.”
Tutugon naman ako—“Talaga namang mandirigma ako, frontliner
sa mga rally.” Lumala ang UTI ko nu’ng tinutortyur ako ng militar,
Ate. Nu’ng kaharap ko si Tenyente Anino, ayaw kong magpadala sa
banyo kahit ihing-ihi na ako. ’Yung kamay niya, parang Laban sign at
saka magiging parang baril na kuwarenta’y singko. Itututok sa aking
sintido. Mananakot—“Baka gusto mo ng . . . pung!” Hahalakhak
nang nakakaloko. Kakaladkarin ako ng kanyang mga tauhan
hanggang makarating ng banyo. Ihaharap ang mukha ko sa inidoro.
Ilulublob sa duming halos ilang araw nang hindi nabubuhusan ng
tubig. Kaya sa tuwing sinasabing dadalhin ako sa banyo, nasusuka
na ako. Gugustuhin ko pang mapaihi sa pantalon ko kaysa madala
sa banyo. Nangyari nga ang ganu’n. Basang-basa ang pantalon ko.
Pumanghi sa buong silid. Sa galit ni Tenyente Anino, pinahubad
ako sa kanyang mga tauhan. Pinaglaruan ang ari ko. Kumuha ng
walis tingting. Akala ko papaluin lamang ako. ’Yun pala, kumuha
lang ng isang tingting at paulit-ulit na ipinasok sa butas ng aking

ari. Sa sakit, napamura ako. “Putang-ina ninyo . . .” Naramdaman ko
ang pag-akyat ng matinding pananakit mula sa ari ko papataas sa
baywang hanggang sa balikat.
Tinatanong ako ni Adela kung tinatawag ko rin ang Diyos at
mga santo nu’ng pinahihirapan ako ni Tenyente Anino. Ang sabi
ko, ’pag hindi ko na kaya ang sakit, nagdarasal lang ako ng Ama
Namin at Aba Ginoong Maria. Palakas nang palakas. Bubusalan ang
bibig ko. Patuloy ang pagdarasal ko. Hindi ko na nga nabilang kung
ilang Ama Namin at Aba Ginoong Maria ang nasasabi ko. Hindi
natitinag si Tenyente Anino at kanyang tauhan. Ipinapakita sa akin
ang dalawang libro. Sinisigawan ako— “Kumikilala pala ng Diyos
ang isang komunista. Bakit hindi ang tawagin mo sina Karl Max at
Mao Zedong.” Papaluin ng libro ang aking bumbunan. Paulit-ulit
hanggang halos ay mahilo na ako.
Nasa tapat ko ang kalaban. Murahin ko man, walang kaluluwa
ang mga hangal.
Nu’ng magdagsaan na ang mga tao sa EDSA, ang mga hangal daig
pa ang mga maamong tupa. Nakisabay ng pagsigaw sa taumbayan.
“Panalo na tayo. Bibigay na si Marcos!” At nu’ng inanunsiyo nga
na nakaalis na si Macoy, pag-uwi ko may nasalubong akong mga
kabaro ni Tenyente Anino. Naka-Laban sign na.
(Ipakikita sa kanyang kamay ang Laban sign.)
Nu’ng mga oras na ’yon, gusto ko ngang sigawan—“’Tang

ina ninyo! Kakampi na namin kayo? Nu’ng nasa kaluklukan ng
kapangyarihan si Marcos, para kayong mga asong ulol na hindi
maawat sa pangangagat at pagpaslang ng mga walang kalaban-
labang mamamayan.”
(Maririnig ang tahol ng asong si Bongbong.)

Edward Perez 199
Ala, napalakas ’ata ang boses ko. Tumatahol si Bongbong. Alaga

’yan ni Dendeng. Saan na nga ba tayo? A, kay Adela.
Parang batang tinutukso ako ni Adela. “Aktibista ka kasi, Lolo.”
Kung dati parang umiiwas siya kapag usapan ay may kinalaman
sa Martial Law, sa mga sandaling iyon ay parang interesado na
siyang makinig at matuto sa aking naging karanasan. Lalo na kapag
binibiro ko siya—“Ikaw, Adela, ang frontliner sa kasalukuyan
nating kalaban.” Sagot ba naman sa akin—“Di lang health worker.
Isama ninyo na ang sundalo.” Nagpintig talaga ang tenga ko. Hindi
ko maiwasang mag-lecture. Sabi ko—“Adela, para kang hindi babad
sa social media. Tignan mo nga ang naka-post sa Facebook. Ang
mga sundalo, nananakit, namamalo ng mga lumalabas ng bahay.
E sa nagugutom at di pa dumarating ang relief goods. Nasa
bakuran na nga, hinuhuli pa. Ang malala pa, kahit nasa loob na ng
bahay, kahit walang warrant of arrest, huhulihin kapag hindi naka
social distancing.” Daig pa ang may martial law. Sasagot agad si
Adela—“Walang martial law, Lo.” “Ikaw naman, paborito ko kasing
manood ng Probinsyano. Joke lang.” Magbibiro, Ipoporma ang
kamay ng ganito. ’Pag tinanong ko—“Ano ’yan?” Ang sagot—“Spray
pampatulog. Para stop na lecture. Hehehe.”
Wala daw martial law. Makalipas ang ilang araw. Nakasimangot
na ang pagmumukha ni Adela. Ang bungad sa akin—“Lo, may
martial law na ’ata. Wala nang Probisyano. Walang Showtime.
Wala na ring Mobile TV Plus. ’Yun na nga lang ang libangan ko ’pag
breaktime, e.”
Kahit nga ako, nabuwisit e. Nalilibang ako sa O Shopping kahit
wala akong pambili. Kaso hindi ko na mapanood. Minsan ’yung mga
palabas ni FPJ sa Cinemo.
Isang nakatatawang pangyari ang hindi ko malimutan.
Kinabagan ako. Habang ihinahanda ni Adela ang iinumin kong
gamot, napautot ako. Sa baho, pakiramdam ko maaaring ikamatay
ko. Sabi ko nga sa sarili ko, baka malalagpasan ko ang COVID. Pero
’pag laging ganito ang baho ng utot, baka hindi ko matatagalan
ang buhay. Kahit naka-mask si Adela, binanggit ko sa kanya. Ang
sabi niya, nasasanay na rin siya. Kasi raw sa dami ng namamatay
sa COVID-19, ’yung ilang bangkay ilang araw nang hindi nakukuha
sa morgue ng ospital, nangangamoy na. Sa tuwing naghahatid
sila ng bangkay, naaamoy niya. Halos sikmurahin siya. Mabuti na
lang pagaling na ako. Wala na akong nararamdaman na sakit. Kaya
kinibit-balikat ko ang kuwentong ’yon ni Adela.
Sa pagtatapos ng bawat araw . . . sa pagbubukang-liwayway
ng panibagong araw, ang tinatanganan ko lamang ay ang pag-
asa na darating ang hinihintay ko. Nang dapuan ako ng sakit
na COVID, malakas ang pananalig ko na gagaling ako. Maalaga
kasi ang frontliner na si Adela. Umaasang makikita ang paborito
kong apo. . . maihahatid siya sa araw ng kanyang panunumpa sa
abogasya. Nu’ng kabataan ko, hindi ko ininda ang pananakot
ni Tenyente Anino. Pakiramdam ko frontliner ako. Hindi dapat
pasisindak sa kahayupan ng kalaban. Malakas ang pananalig ko
na hindi ako pababayaan ng mga kasama . . . na darating ang araw
ng paglaya ko. . . na makikita ko pa ang aking pamilya. Sa awa ng
Diyos, eto buhay na buhay pa ako. Bukas pang maglingkod sa
bayan hangga’t kakayanin ng katawan ko.
Minsan nasabi ni Adela—“Lo, lahat na lang pinupulaan
mo. Parang wala nang nagawang tama ang gobyerno.” Sabi ko
naman—“Wala naman talaga e. Sige eto. ’Yung bayad sa premium
ng PhilHealth, voluntary na lang. Nagpadala na ng protesta ang
DFA sa idineklarang distrito ng China. Tinanggal ’yung nagpapa-
imbestiga sa pagtulong ni VP Leni. May cease fire na. Ang kaso—
pinababayaan lamang ang pag-okupa ng China sa West Philippine
Sea. Hinuhuli ’yung mga NGO na nagpamudmod ng relief goods.
Dinispers ’yung mga manggagawa na nakabarikada sa minahan.
Pinatay ’yung lider ng Bayan Muna.”
Edward Perez 201
Muli niyang ipoporma ang kanyang kamay na parang may

hawak na spray. “Pshhh, sa isang tama, may sampung mali.”
“Ipagpalagay nang mas marami ang tamang nagawa kaysa sa
mali, tatahimik na lamang tayo?”
“Nakakarindi na ang reklamo, Lo.”
“Paano, walang ginagawang paraan para lutasin.”
“Bahagi tayo ng problema, Lo.”
“May bahagi tayo sa paglutas, Adela.”
”Sasama rin kami sa pagra-rally ninyo?”
“Nu’ng kabataan namin, ganu’n ang ginagawa namin.”
“Baka naman may ibang paraan para makatulong. Gaya ng
ginagawa ko ngayon.”
“Adela, baka nagkataon lamang na lumitaw ang COVID-19.”
“May sinumpaan ako sa aking propesyon.”
“At pagkatapos ng lahat ng ito, mag-aaply ka na ng trabaho sa
abroad?”
“Hindi ko kakayaning humarap sa . . . gaya ni . . . Tenyente
Anino.”
“Kayo ba, Lo? Kumusta na ang iyong paboritong apo?”
Napaisip ako. Naalala ko ang ama ni Dengdeng, ang anak ko.
Nawalan ako ng sapat na panahon sa anak. Lumaki siya sa kanyang
Lola. Hanggang lumaki na siya na may bahagyang ibang palagay sa
mga pinaniniwalaan ko. Maging sa paborito kong apo. Mabuti na
lamang, nakinig si Dengdeng sa ilang palagay ko. Abogasya rin ang
unang pinangarap kong kurso.
Ang matagal na katahimikan ay binasag ng nanginginig na tinig
ni Adela. “Naaaliw nga ako sa inyo. Marami akong natututuhan,
Lolo.” Ang hindi niya ’ata napapansin, ako itong marami ring
natututuhan. Kung paano tinitignan ng mga Millenials ang
kasalukuyang kalagayan ng lipunan. Huling araw ko sa ospital.

Hindi ko na nakikita si Adela. May bago nang naka-assigned.
Hinanap ko sa bagong nurse si Adela. Ang sabi—“Nasa kabilang
building.” Naisip ko, baka doon ina-assigned si Adela kasi maalaga
siya sa pasyente. Mas marami raw pasyente doon. May iniabot
na kapirasong papel ’yung bagong bagong nurse. Galing daw kay
Adela. Tinanong ko—“Hindi ko ba maaaring makita si Adela?
Ngayon na ang labas ko sa ospital.” Sagot niya—“Si Adela po,
COVID patient.” Binasa ko ang nakasulat sa kapirasong papel. “Lo,
hindi ko na mahihintay ang iyong paglabas ng ospital. Sigurado
namang COVID-free ka na. Ingat na palagi. – Adela.” Hindi ko man
lang natanong ang apelyido niya.
Isinuot ko ang aking sombrero. Pinaupo ako sa wheel chair.
Itinulak ng bagong nurse ang wheel chair palabas sa silid. Sa
corridor ng ospital, sinalubong ako ng palakpak ng iba pang mga
nurses. Pero wala doon si Adela. Nakita ko ’yung listahan ng
pangalan ng mga nurses sa bulletin board. Ang tanging pangalan na
Adela ay may apelyidong Anino.
Ang sabi nu’ng bagong nurse—“Si Adela, apo ni Heneral Anino.”
Pinilit kong tumayo, tinaggal ang suot kong sombrero. At nagpugay
ako sa larawan ni Adela.
O, Ate, kailan na kayo uuwi ni Kuya at mga anak mo.
Magsasampung taon na mula nang kayo’y huling nakauwi. Buhay
pa sina Itay at Inay. Pagplanuhan natin ang reunion next year. Sige,
stay safe, Ate. Bye.
(Papailanlang ang awiting “Leaves.”)

Binhi, mga kuwento sa
lupang tinubuan
M Vida Dada
E. Patngt
Alice S. Joniso
Rural Women Advocates
203
Rural Women Advocates 205
Itanong kay Nanay

Noong buwan ng Hunyo, dumalaw ang Amihan
at RUWA sa mga komunidad sa Bacoor, Cavite
at Rodriguez, Rizal upang kumustahin ang
mga nanay tungkol sa Distance Learning
na ipapatupad ng DepEd sa paparating na
pasukan. Ibinahagi ng mga nanay ang mga
pangambang dulot ng paghahanda para
makabalik sa eskuwela ang kanilang mga anak
sa kasagsagan ng pandemya. Kahit malapit
nang magbukas ang school year, kulang na
kulang pa ang impormasyong naiparating
sa kanila tungkol sa mga learning delivery
modalities ng Distance Learning, tulad ng online,
modular, at TV/radio-based instruction. Hindi
rin malinaw kung paano nila pupunan ang mga
bagong pangangailangan ng kanilang mga mag-
aaral, mula sa mga gadget na gagamitin para
ma-access ang learning materials hanggang sa
oras na kailangang ilaan ng magulang bilang
tumatayong guro sa tahanan.
Tumindi ang hirap ng mga namumuhay sa

pagsasaka, pangingisda, at panininda nang
sumapit ang pandemya at ang mahabang
lockdown. Gusto man nilang ipagpatuloy ang
edukasyon ng kanilang mga anak ngayong
pasukan, malinaw sa kanilang mga pananaw at
panawagan tungkol sa Distance Learning na
hindi angkop ang programang ito sa kanilang
sitwasyon. Patunay lang muli ito na kontra-
mahirap ang gobyerno.
MGA PANAWAGAN PARA SA MAKATAONG

PAGBABALIK-ESKuWELA SA PANAHON NG PANDEMYA
KOMPREHENSIBONG AKSIYONG
MEDIKAL AT SOSYO-EKONOMIKO
Tiyaking nasusunod ang protocol ng World
Health Organization para sa COVID-19 na test,
trace, isolate, retreat; magkondukta ng mass
testing; pabilisin ang pagpapatibay ng mga
laboratoryo at testing center para bumilis at
lumawak din ang testing; palakasin ang
pampublikong sistemang pangkalusugan;
magbigay ng sapat na ayuda at subsidyo sa
mga nawalan ng trabaho o mahihirap
na pamilya, kabilang na ang mga
magsasaka at mangingisda.
LIGTAS NA PAARALAN
Magkondukta ng mass testing sa mga
paaralan; magbukas ng mga klinika at
mag-empleyo ng mga nars; tiyaking
nagagawa ang 4-metrong social distancing
sa loob ng paaralan; tiyakin ang malinis at
tuloy-tuloy na suplay ng tubig; mamigay
ng hygiene kits sa mga estudyante, guro, at
kawani; mag-empleyo ng mga tagalinis at
manggagawang pangkalinisan; magbigay ng
sapat na tulong medikal sa mga pasyenteng
maaapektuhan ng COVID-19.
AKSES SA DE-KALIDAD NA EDUKASYON

Tiyaking maaabot o makakamit ng lahat ng estudyante,
kabilang na ang mga anak ng mahihirap, mga magsasaka,
at mga mangingisda, at ng lahat ng guro ang mga rekisitos
o pangangailangan para sa pagkatuto katulad ng kagamitan
(TV, radyo, battery, cellphone at load, laptop); internet;
kuryente at signal; textbooks; modules; atbp. Hindi dapat iasa
sa local government unit ang pagpapaimprenta at maging ang
pamamahagi ng mga module, lalo pa at kailangang unahin ng
mga LGU ang ekonomiko at pangkalusugang mga programa sa
panahon ng pandemya. Bigyan ng karampatang pagsasanay
ang mga guro at kawani lalo na sa binagong curriculum ng
K-12. Solusyonan ang kawalang-kakayahan ng maraming
magulang at nakatatandang kapatid na gabayan ang
pag-aaral ng mga anak at kapatid sa loob ng bahay.
PROTEKSIYON SA KARAPATAN SA PAGGAWA

Tiyakin ang dagdag na bayad para sa dagdag na trabaho at
oras ng paggawa ng mga guro at kawani; bayaran ng hazard
pay ang mga gurong magdadala ng mga module sa bara-
barangay; tiyakin ang seguridad sa trabaho, karapatan sa
pagbuo ng unyon, at ayuda o tulong pinansiyal para sa
mga manggagawa sa edukasyon; bigyan ng trabaho sa mga
pampublikong paaralan ang mga guro at kawaning nawalan
ng trabaho sa mga pribadong paaralan. Gayundin, tulungan
ang mga magsasaka at mangingisda na makarekober sa
lockdown at makapagpatuloy sa kanilang paghahanap-
buhay. Itigil ang militarisasyon sa kanayunan!
DEMOKRATIKONG
KONSULTASYON
Ang Distance Learning Program
ng DepEd ay binuo nang walang
malawakang konsultasyon sa mga
guro, magulang, at mag-aaral.
Ganito rin ang nangyari nang
baguhin ang curriculum ng K-12.
Lahat ng magsasakang magulang na
ininterbyu ng Amihan sa Rizal ay
nagsabing hindi nila nauunawaan
ang Distance Learning Program ng
DepEd at hindi nila alam kung ano
ang dapat gawin tungkol dito.
Mula sa Back 2 Skul(elat):

Balik-Eskwela, Handa na ba
ang mga anak ng magsasaka?,
webinar tampok ang Alliance of
Concerned Teachers at Amihan
National Federation of Peasant
Women, Hulyo 1, 2020
Notes on the Contributors
U Z. ELISERIO
Mababasa ang iba pang akda ni U Z. Eliserio sa

uliserio.net. Nakatira siya sa Marilao kasama ang
kanyang asawa at kanilang anak.
Kailangan ng siyentipiko at makataong tugon sa pandemya,

hindi militarisasyon at pandarahas.
KRISTIAN SENDON CORDERO
Manunulat mula sa Bikol, si Kristian Sendon Cordero

ay nagkamit ng 2017 Southeast Asian Writers Award
(SEAWRITE) na ipinagkaloob sa kaniya sa Bangkok,
Thailand. Pinapatakbo niya ang isang independent
bookshop sa Naga, ang Savage Mind.
Lason, lunas, lanzones!
SHANE CARREON
Shane Carreon is the author of poetry collections and

recipient of poetry awards, including the Academy of
American Poets and Carlos Palanca Memorial Award
for Literature. He teaches at UP Cebu.
This pandemic has made us dig our heels in the certainty of hope.
FELIX FOJAS
A member of the American Academy of Poets and the

Philippine Literary Arts Council, Felix Fojas is a multi-
awarded, internationally published writer. A retired
226
advertising executive and professor who now lives in Los Angeles, California,
Fojas is also a mystic and psychic healer whose life has recently been produced
into a Hollywood movie entitled “Evil Takes Root: The Curse of the Batibat.
COVID-19 serves as a memento mori which has inspired me to be intensely

productive in the fields of art, literature, philosophy and spirituality, as well as in
other creative proclivities and trivial pursuits.
FAYE CURA
Si Faye Cura ay manunulat, editor, at tagapaglathala/

tagapagtatag ng Gantala Press, isang feministang small
press/kolektibang pampanitikan. Siya ay awtor ng apat
na koleksiyon ng tula.
Huwag sanang maging normal ang abnormal; Oust!
ROMULO P. BAQUIRAN JR.
Si Romulo P. Baquiran Jr. ay nakapaglathala ng mga

librong Mga Tula ng Paglusong (1992), Onyx (2003), Kung
Nanaisin (2009), Sagad sa Buto (2011), Hiwatig (2015),
at Ibig (2017). Isa siyang guro ng malikhaing pagsulat at
panitikan, at isa ring tagapagsalin at editor.
Mag-ingat na makuha ang virus, at kung makuha ay mag-ingat na hindi makuha

ito sa iyo ng mga mahal sa buhay o ng hindi kilalang kapwa tao.
RICHARD R. GAPPI
Si Richard R. Gappi ay pinarangalan ng Pamahalaang

Bayan ng Angono ng Gawad Dangal ng Bayan sa
Larangan ng Sining, Pagsulat, at Pagtula noong 2012. Isa
siyang netizen journalist, manggagawang pangkultura,
at kasalukuyang Tourism, Culture, and the Arts Officer II ng Pamahalaang
Bayan ng Angono at Editor ng Angono, Rizal News Online.
Sa panahon ng pandemya, moog natin at sandata ang Diyos at Siyensiya.

KRISTOFFER B. BERSE
Si Kris Berse ay isinilang sa Davao, lumaki sa Bohol, at

nagkamuwang at kasalukuyang naninirahan sa Quezon
City kasama ang kanyang asawa at anak. Mula 1998,
nailathala na ang kanyang mga tula sa iba’t ibang literary
folio, libro, at diyaryo, at nagkamit ng pagkilala mula sa Gawad Ka Amado
(2005), Philippine Commission on Human Rights (1999), at Association of
Filipino Students in Japan (2003).
Ang gabi ko ngayo’y umagang pusikit: sa dilim, matalim ang titig ng sakit.
JOSE VELANDO OGATIS-I
Jose is a graduate of BA Creative Writing from UP

Diliman. He believes that pineapples do not go on pizza.
The pandemic taught us to never take things for granted.
CHUCKBERRY J. PASCUAL
Si Chuckberry J. Pascual ay isang guro at manunulat.

Awtor siya ng apat na koleksiyon ng maikling kuwento.
Naghihintay pa rin siya ng susunod na round ng ayuda.
HG SEVERINO
Howie Severino grew up a “third culture kid,” the son of

a career diplomat. After Ninoy Aquino was assassinated
in 1983, he decided to come home and be a Filipino the
rest of his life.
The pandemic is a terrible thing, but it’s also a rare opportunity to rethink
everything and make the world a better place.
RAMON GUILLERMO
Ramon “Bomen” Guillermo is a professor at the Center

for International Studies (CIS), University of the
Philippines Diliman. He teaches subjects on Southeast
Asia and Europe, and is a practicing translator as well
as a creative writer.
“Solusyong medikal, hindi militar!”
JHOANNA LYNN B. CRUZ
Jhoanna Lynn B. Cruz teaches creative writing in the

University of the Philippines Mindanao in Davao City.
She holds a PhD from RMIT University, Melbourne and
a Master of Fine Arts in Creative Writing from De La
Salle University-Manila.
It has become clear by now that the rising number of COVID cases and fatalities
in the Philippines is due to the inefficiency and corruption of the Duterte
administration; thus, we must oust Duterte to save the country.
LUNA SICAT CLETO
Luna Sicat Cleto writes fiction and drama. She currently

teaches Malikhaing Pagsulat and Panitikan courses in
UP Diliman.
Mas matibay pa tayo kaysa sa inaakala natin. Lagi natin

itong tatandaan habang, at kapag lumipas na, ang pandemyang ito.
JOHN E. BARRIOS
Si John E. Barrios ay nagtuturo sa Unibersidad ng

Pilipinas Visayas sa Iloilo. Siya ang may-akda ng
dalawang aklat ng maikling kuwento, ang Engkant(aw)o
at iba pang kuwento at txtm8rs at iba pang kwexto.
Ang pandemya ay pagkakataon para komprontahin ang sarili, ang estado, at ang
lipunang Pilipino at muling itanghal ang katutubong kolektibong lakas mula sa
ating mga panitikan.
ABDON M. BALDE JR.
Born in Oas, Albay, Abdon M. Balde Jr. was awarded

the 2009 Southeast Asia Writers Award, the 2010 Ani ng
Dangal Award, the 2018 Pambansang Alagad ni Balagtas,
the 2003 Palanca Award among others and has written
twenty-five books, four of which won the National Book Awards. He now
lives in Tiwi, Albay with his one and only wife, a daughter, a grandson, and
two dogs, Blacky and Blackball.
Ang pagkakakulong sa bahay dahil sa pandemya ang pinakamagandang

nangyari sa isang manunulat na dating makati ang mga paa, dahil may
sapat na panahon siya ngayon na maglagalag ang isip habang nakatanikala
ang katawan.
CHRISTOPHER BRYAN A. CONCHA
Christopher Bryan A. Concha serves as a Research

Apprentice in the Bienvenido N. Santos Creative
Writing Center (BNSCWC). He finished his BA in
Philippine Studies major in Filipino in Mass Media
(magna cum laude) and is pursuing his Master of Arts in Philippine Studies
from De La Salle University-Manila.
Kung may Tiktok lang sana ang COVID-19, tiyak ginawa na niya ang “It Really
Hurts” dance challenge bilang reaksyon sa kawalan ng importansya sa kaniya ng
gobyernong ‘to.
JOSELITO D. DE LOS REYES
Si Joselito D. de Los Reyes ay Resident Fellow ng UST

Center for Creative Writing and Literary Studies at
program coordinator ng UST BA Creative Writing
program. Isa rin siyang makata, kuwentista, mananaysay,
at tagasalin. Siya ang may-akda ng Paubaya (UST), iStatus Nation (Visprint),

Titser Pangkalawakan (Visprint), Troya: 12 Kuwento (Visprint), at Finding Teo:
Tula/Talambuhay (UST). Nakamit niya ang NCCA Writer’s Prize for Fiction,
ang National Book Awards for the Essay, ang National Book Awards for
Nonfiction, at ang pagiging Makata ng Taon mula sa Komisyon sa Wikang
Filipino.
Tatlong lubhang delikadong pandemya ang kinakaharap natin ngayon: una ang
pandemya ng COVID-19, ikalawa ang pandemya ng tahasang pangmamangmang
sa mamamayan, at ikatlo (at kung bakit may ikalawang pandemya) ang
pandemya ng pamamahala.
RONALD BAYTAN
Ronald Baytan teaches literature, creative writing, and

LGBTQ+ studies at De La Salle University, Manila. He
holds a PhD in English Studies from the University of
the Philippines-Diliman.
I want to wake up from this nightmare, as in now na!
EDWARD PEREZ
Kasalukuyang Executive Director ng Arts Research and

Training Institute in Southern Tagalog, Inc (ARTIST
Inc.) at Pangalawang Tagapangulo ng Pambansang
Komite sa Dulaan ng Pambansang Komisyon para sa
Sining at Kultura (NCCA)
Manunulat at Direktor sa tanghalan, guro sa sining pambata at mananaliksik

panteatro si Edward Perez.
COVID-19: Inalis nito ang maskara na nagkukubli sa kahinaan ng

sistema ng pamamalakad sa isang lipunang pinaghahariaan ng iilang
makapangyarihan.
RURAL
WOMEN
ADVOCATES
M Vida Dada
E. Patngt
Alice S. Joniso
The Rural Women

Advocates (RUWA)
is a network of volunteers from the youth—students, publishers,
teachers, artists, writers, professionals, food advocates, and members
from other sectors that advocate Women’s Rights for Equality and
Against Discrimination, Genuine Land Reform, and fundamental
reforms in the country. RUWA was formally organized by Amihan
or the National Federation of Peasant Women, a national campaign
center for the Filipino peasant women, in 2019 primarily as a Volunteer
Program for its present expanded network, carrying out advocacy
works such as writing press releases, publishing articles, designing
graphics, and organizing forums, discussion groups, benefit gigs, and
other activities.
The pandemic revealed how inutile and barbaric the current administration is,
with its militaristic response leaving the masses hungry, unemployed, and sick.
About the Cover Artist
Albert Raqueño
A lbert Raqueño is a sophomore Visual Communication student

at the UP College of Fine Arts. His works range from efforts to
educate about ongoing issues in the country to themes magnifying
longing and intimacy.
233
About the Editor
R olando B. Tolentino is a faculty member

of the University of the Philippines Film
Institute and former dean of the UP College
of Mass Communication. He is the director
of Likhaan: UP Institute of Creative Writing
where he is also a fellow. He is a commissioner
of the National Commission for Culture and
the Arts representing the subcommission
on the arts, and is a trustee of the Film Development Council of the
Philippines. He has taught at the Osaka University, National University
of Singapore, and the University of California, Berkeley. His research
interests include Philippine literature, popular culture, cinema and
media, interfacing national and transnational issues. He writes fiction and
creative nonfiction. He is a member of the Manunuri ng Pelikulang Pilipino
(Filipino Film Critics Group), Congress of Teachers and Educators for
Nationalism and Democracy (CONTEND-UP), and Altermidya (People’s
Alternative Media Network).
234
FEATURING WORKS BY:
Abdon M. Balde Jr.

John E. Barrios
Romulo P. Baquiran Jr.
Ronald Baytan
Kristoffer B. Berse
Shane Carreon
Luna Sicat Cleto
Christopher Bryan A. Concha
Kristian Sendon Cordero
Jhoanna Lynn B. Cruz
Faye Cura
Joselito D. de los Reyes
U Z. Eliserio
Felix Fojas
Richard R. Gappi
Ramon Guillermo
Jose Velando Ogatis-I
Chuckberry J. Pascual
Edward Perez
Rural Women Advocates
HG Severino
Cover Art and Design: Albert Raqueño ISSUE EDITOR

DX Machina Volume 02

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DX Machina Volume 02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dx MACHINA 2

PHILIPPINE LITERATURE IN THE TIME OF COVID-19

Volume 14 • No. 3 • 2020

Layuning katawanin ng journal na ito ang iba’t ibang mga

Cyril Viel V. Noroña

Project Research Assistants

Introduksiyon/Introduction vii Rolando B. Tolentino

Sunod sa Diyos, 1 U Z. Eliserio

Nang isang araw nagsuot ng 6 Kristian Sendon Cordero

Plotting a Revolution 12 Shane Carreon

Coronavirus Cantos 15 Felix Fojas

Tatlong Tulang Akrostik 21 Faye Cura

Pandemya 24 Romulo P. Baquiran Jr.

uSAP-usapan 32 Richard R. Gappi

Ang pagsugpo ng 38 Kristoffer B. Berse

Do Not Go Gentle into 45 Jose Velando Ogatis-I

O, anong saya! 51 Chuckberry J. Pascual

I Am Patient 2,828 and Other 66 HG Severino

My COVID-ized PhD Finish: 94 Jhoanna Lynn B. Cruz

Australian Echo: The Tough 107 Luna Sicat Cleto

5 Pananglet at 11 Pataasan sa 121 John E. Barrios

19 KISLAP sa 133 Abdon M. Balde Jr.

10 Utos ng COVID-19 149 Christopher Bryan A. Concha

Sa naiinip at iba pang nilay 161 Joselito D. de los Reyes

Buhay Qua Ranting 175 Ronald Baytan

Frontliner 186 Edward Perez

Binhi: mga kuwento 203 Rural Women Advocates

Notes on the Contributors 226

About the Cover Artist 233

About the Editor 234

S ometime in December 2019, the world started to stop as the

have been infected by the virus by December 2020. The Philippine

ang lirisismo ng panulaan ay kinakasangkapan para magdulot ng

tunay at imahinatibong mundong kanilang sinasambit sa kanilang

are essentials to navigating this pandemic. What the pandemic has

Pero alangan namang

’Pag meron nang gamot

Wala nang mabubuhay

Itatanong ng ating mga apo:

Umaapaw mula sa aking bungon

Mga kaharian ang kakainin. Ang

Sa paligid natin, ipinagtatanggol

at abo. Noon mga baka tayong

ng kamay. Impiyerno at paraiso.

Gigisingin ng dakilang musika

Hindi na natin muling

Bulag na tayo sa kulay.

Maliit ang mundo.

Kahit ang pinakamasangsang na tae,

NANG ISANG ARAW NAGSUOT NG FACE MASK SI

Huwag mong ipamukha sa akin na natatakot ka ngayong hindi ka nakatitiyak

at pagkukunyaring may mukha kang laging hinaharap sa akin, o sa amin—

dahil parehas sa ating ipinamumukha na wala tayong mga mukha. Maliban

na walang silbi ang kahit anumang mukha, kahit kamukha ka pa ng maykapal

ANG KALUNGKUTAN SA MATA NG DAGA

Patay na daga na mukhang pusa ang nakita ko sa daan kanina.

Kung siguro’y nakahandusay na ibon ang nakita ko—

Sa pagkakarinig sa kanila’y lulukuban naman ako ng matinding

ng mga anak ni Eba. Saka ko maaalala ang mga nobela, tula,

Kung tutuusin, parang nakaisa ako sa kawawang dagang iyon,

ANG KALUNGKUTAN SA PRUSISYON

Walang makatutunton sa lahat ng tamis ng mundo

kahit na gawing kakampi pa natin ang takipsilim