PZ 7 8 2019 - Web

Pravni život
časopis za pravnu teoriju i praksu

TEMATSKI BROJ
PRAVO I SNAGA UMNOSTI

POSVEĆENO OSNIVAČU KOPAONIČKE
ŠKOLE PRIRODNOG PRAVA AKADEMIKU
PROF. DR SLOBODANU PEROVIĆU
RADOVI ZA NAGRADU
„PROFESOR SLOBODAN PEROVIĆ“
32
godina kopaoničke škole prirodnog prava
– Slobodan Perović
UDRUŽENJE PRAVNIKA SRBIJE
BROJ 7-8 • BEOGRAD • 2019
32
godina
UDK 34 (497.11) (05) YU ISSN 0350–0500
P R AV N I
ŽIVOT
ČASOPIS ZA PRAVNU TEORIJU I PRAKSU
»Pravni život«, časopis za pravnu teoriju i praksu pojavio

se 1952. godine kao zajedničko glasilo udruženja prav-
nika Srbije i Bosne i Hercegovine, a nešto docnije i
Udruženja pravnika Crne Gore.
Pošto su ostala dva udruženja počela izdavati sopstvene
časopise, »Pravni život« 1969. godine postaje glasilo
Udruženja pravnika Srbije.
Časopis objavljuje teorijska istraživanja i studije iz ju-
goslovenskog i uporednog prava kao i materijale sa
naučnih i stručnih skupova. U njemu se poklanja pažnja
svemu onome što se u pravnom životu zbiva. Na nje-
govim stranama objavljuju se izabrane odluke iz sudske
i arbitražne prakse, osvrti i prikazi novih knjiga kao i
raznovrsni prilozi iz svakodnevne prakse. Kao glasilo
Udruženja pravnika Srbije, časopis prati delatnost prav-
ničke organizacije i o njima obaveštava čitaoce.
Dosadašnji urednici »Pravnog života« bili su: Mihailo
Đorđević (1952–1969), dr Živojin Aleksić (1969–1975), dr
Milan Petrović (1975–1980), Akademik prof. dr Slobodan
Perović (1980–2019).
Broj 7–8/2019 / Godina LXVIII / Knjiga 614

1–290
Beograd
Glavni i odgovorni urednik
DOBROSAV MILOVANOVIĆ
Glavni urednik tematskog broja

JELENA S. PEROVIĆ VUJAČIĆ
Predsednik Kopaoničke škole prirodnog prava – Slobodan Perović
Uređivački odbor tematskog broja
Predsednik: Prof. dr Jelena S. Perović Vujačić, Predsednik Kopaoničke škole

prirodnog prava – Slobodan Perović
Članovi: Akademik prof. dr Rajko Kuzmanović, predsednik Akademije nauka i
umjetnosti Republike Srpske, Akademik prof. dr Vlado Kambovski, Makedonska
Akademija nauka i umetnosti, Akademik prof. dr Zoran Rašović, Crnogorska
akademija nauka i umjetnosti, Prof. dr Gordana Vukadinović, Univerziet u
Novom Sadu, Prof. dr Nikola Mojović, Pravni fakultet Univerziteta u Banjoj Luci,
Prof. dr Nataša Delić, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Gđa Ljubica Tomić,
advokat iz Beograda, Dr Thomas Meyer, rukovodilac programa GIZ
Izdavač
UDRUŽENJE PRAVNIKA SRBIJE
Beograd, Krunska 74
Tel. 244 69 10, E-mail: upj@eunet.rs
Lektura i korektura Kompjuterska obrada i prelom teksta

Slobodan Tornjanski Javorina Beker
Tiraž: 500 primeraka
Štampa: FUTURA, Petrovaradin
Ocene iznesene u člancima objavljenim u ovom časopisu lični su stavovi njihovih

autora i ne izražavaju stavove uredništva ni institucija u kojima su autori zaposleni.
RADOVI ZA NAGRADU
“PROFESOR SLOBODAN PEROVIĆ”
U čast svog Osnivača, akademika prof. dr Slobodana Perovića, Kopaonička

škola je ove godine raspisala konkurs za Nagradu “Profesor Slobodan Perović” za tri
najbolja rada mladih učesnika Kopaoničke škole prirodnog prava na temu “PRAVO
I SNAGA UMNOSTI – POSVEĆENO OSNIVAČU KOPAONIČKE ŠKOLE PRI-
RODNOG PRAVA AKADEMIKU PROF. DR SLOBODANU PEROVIĆU”.
Stručni žiri za ocenu radova činili su: predsednik: Prof. dr Jelena S. Perović
Vujačić, Predsednik Kopaoničke škole prirodnog prava – Slobodan Perović i članovi:
Akademik prof. dr Rajko Kuzmanović, predsednik Akademije nauka i umjetnosti
Republike Srpske, Akademik prof. dr Vlado Kambovski, Makedonska Akademija
nauka i umetnosti, Akademik prof. dr Zoran Rašović, Crnogorska akademija nauka
i umjetnosti, Prof. dr Gordana Vukadinović, Univerzitet u Novom Sadu, Prof. dr
Nikola Mojović, Pravni fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Prof. dr Nataša Delić,
Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Gđa Ljubica Tomić, advokat iz Beograda,
Dr Thomas Meyer, rukovodilac programa GIZ.
Na konkurs se javilo osamnaest autora radova – mladih pravnika i studena-
ta osnovnih, master i doktorskih studija pravnih fakulteta, koji su, u okviru opšte
teme predviđene konkursom, svoje radove posvetili pitanjima iz različitih oblasti
prava. Sa stanovišta Heksagona Kopaoničke škole prirodnog prava, one se mogu ras-
porediti u pravne discipline okupljene oko šest stubova opšte civilizacije – Život,
Sloboda, Imovina, Intelektualna tvorevina, Pravda i Pravna država.
Nakon ocene svih dostavljenih radova, stručni žiri izdvojio je tri rada kao
najbolja u okviru opšte teme i uslova predviđenih konkursom. Autori ovih radova
dobitnici su ovogodišnje Nagrade “Profesor Slobodan Perović”.
Ovo izdanje časopisa “Pravni život” posvećeno je radovima za Nagradu
“Profesor Slobodan Perović”. U njemu publikujemo radove dostavljene na osnovu
konkursa za Nagradu. Na prvom mestu objavljeni su radovi autora dobitnika prve,
druge i treće Nagrade, nakon čega slede ostali radovi raspoređeni prema katedrama
Kopaoničke škole prirodnog prava.
3
Stručni žiri za ocenu radova uredio je ovo izdanje časopisa “Pravni život”,
prilagodivši radove za Nagradu “Profesor Slobodan Perović” potrebama njihovog
objavljivanja u vidu posebne publikacije.
Ovo specijalno i po svemu posebno izdanje, uručujemo učesnicima Kopaoničke
škole prirodnog prava – Slobodan Perović i široj pravničkoj javnosti u čast Osnivača
Kopaoničke škole prirodnog prava, akademika Profesora Slobodana Perovića.
JELENA S. PEROVIĆ VUJAČIĆ

Predsednik Kopaoničke škole prirodnog prava
– Slobodan Perović
4
PRVA NAGRADA
KRISTINA BALNOŽAN
PRAVO I SNAGA UMNOSTI

POSVEĆENO OSNIVAČU KOPAONIČKE ŠKOLE PRIRODNOG
PRAVA AKADEMIKU PROF. DR SLOBODANU PEROVIĆU
U radu se polazi od teze akademika prof. dr Slobodana Perovića “da pozitivno pravo
u svom nastanku i svojoj primeni treba da teži pravednom pravu i da je na tom putu potreb-
no više umnosti, a manje čulnosti kod svih koji odlučuju o pravu”, izrečene na IX sesiji “Ko-
paoničke škole prirodnog prava” održanoj 13–17. decembra 1995. godine. Cilj rada je da se
mogućnosti primene prirodnog prava razmotre iz ugla svih koji odlučuju o pravu “od zako-
nodavca do sudije”, a s obzirom na data ovlašćenja pozitivnopravnih instrumenata. Poseb-
na pažnja posvećena je prirodnom pravu, kao prema rečima akademika profesora Sloboda-
na Perovića, umnom i racionalnom pravu, ali i snazi umnosti onih koji o pravu odlučuju.
Rad je inspirisan i rukovođen Uvodnim rečima Osnivača Kopaoničke škole prirodnog prava,
izricanim tokom višedecenijskog rada Škole, koje ujedno i predstavljaju pretežnu bibliograf-
sku osnovu rada. Intencija je da se ovakvim izborom temelja rada naglasi nemerljiva uloga
i dalekosežan značaj Osnivača i Škole u borbi protiv zakonskih očiglednih nepravdi pozitiv-
nog prava.
Ključne reči: prirodno pravo, umnost, Osnivač Škole prirodnog prava, sud, zakono-
davac
UVOD
Umnost je u biću pravnog promišljanja od “prapočetka večitog dvojstva

pravednog i pozitivnog prava”1. Prirodno pravo je pravo autonomno, tj. nezavi-
Kristina Balnožan, master prava, doktorand Pravnog fakulteta Univerziteta u Beo-

gradu polaznik IX generacije početne obuke Pravosudne akademije Republike Srbije za sudije i ja-
vne tužioce.
1 Slobodan Perović, “Heksagon prirodnog prava”, Besede sa Kopaonika, 1994, str. 104.
7
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
sno od faktora koji utiču na izgled pozitivnog prava, to je pravo pravedno po se-
bi.2 Pravo je, ovo prirodno, koje nastaje iz same prirode stvari i čovek ga stiče
samim dolaskom na svet, univerzalno je, opšte, sveljudsko bez obzira na nacio-
nalnost i rasu.3 Ujedno, to je nepromenljivo i večno, savršeno, idealno i uzvišeno
pravo, a sankciju ima samo u slučaju kada se podudara sa pozitivnim pravom.4 Za
razliku od pravednog, prirodnog prava, pozitivno pravo je samo heteronomno i
zavisno od mnogih faktora ljudskog života, posebno od ljudske volje izražene za-
konima državne prinude.5 Pravo je, ovo pozitivno, koje nastaje aktom određene
društvene snage, parcijalno je, neopšte i uvek nacionalno bez obzira da li je do-
broćudno ili zloćudno. Ujedno je promenljivo i nestalno, naročito sa gledišta pro-
storne i vremenske dimenzije, a često je i nepravedno i nesavršeno i za sobom
uvek ima državnu silu.6
Pozitivno pravo, u svom nastanku i u svojoj primeni treba da teži praved-
nom pravu, a da bi se našlo na tom putu potrebno je više umnosti, a manje čulno-
sti kod svih koji odlučuju o pravu, od zakonodavca do sudije i svih drugih, kako
je, pre više od dvadeset godina, govorio akademik prof dr Slobodan Perović otva-
rajući IX sesiju Škole prirodnog prava7, Škole koja nas je u proteklim decenijama
učila vrlini pravde i njenim univerzalnim vrednostima od slobode i dostojanstva,
preko morala i tolerancije, do savesnosti i poštenja, ali i odgovornosti.
KRUG POJEDINIH OVLAŠĆENIKA KOJI O PRAVU ILI PO PRAVU

ODLUČUJU OD ZAKONODAVCA DO SUDIJE
Pravo se proučava, pravo se stvara i primenjuje i po pravu se suduje.
Pravna nauka pravo proučava, i to kao pravna filozofija, pravna dogmatika
i pravna teorija. U smislu odredbi našeg heteronomnog prava zavisnog od mno-
gih faktora društvenog života, upravo su nauka i istraživanje delatnosti od poseb-
nog značaja za sveukupni razvoj, a zasnovane su na znanju, iskustvu i veštinama i
zajedno sa visokim obrazovanjem pokretači su privrednog i ukupnog društvenog
razvoja države.8 Ova “istraživačka i istinoljubiva težnja”9, kako ju je nazivao Osni-
2 Ibidem.
3 Ibidem.
4 Ibidem.
5 Ibidem.
6 Ibidem.
7 Slobodan Perović, “Između čulnosti i umnosti prava”, Besede sa Kopaonika, 1995, str. 138.
8 Zakon o nauci i istraživanjima, Službeni glasnik RS, broj 49/2019, čl. 2
9 Slobodan Perović, “Prirodno pravo i univerzalne vrednosti”, Besede sa Kopaonika, 2005,
str. 529.
8
K. Balnožan: Pravo i snaga umnosti – posvećeno osnivaču KOP prof. Slobodanu Peroviću
vač, predstavlja u smislu našeg nacionalnog prava, sistematski stvaralački rad koji
se preduzima radi stvaranja novih znanja, s ciljem podizanja opšteg civilizacijs-
kog nivoa društva i korišćenja tih znanja u svim oblastima društvenog razvoja.10
Međutim, iako ustrojena odredbama promenljivog i nestalnog prava, pravna nau-
ka, a naročito pravna filozofija, ipak predstavlja “sliku sveopšte i socijalne pravde
i univerzalnu vrednost čovečanstva”11, a time se približava pravu koje je autono-
mno i pravedno po sebi, univerzalno, nepromenljivo i večno.
Zakonodavna vlast pravo stvara, tj. narodna skupština, kao najviše pred-
stavničko telo i nosilac ustavotvorne i zakonodavne vlasti12, u smislu odredbi na-
šeg nesavršenog, često nepravednog prava. U razvijenim demokratijama normo-
tvorac obrazlaže pravila koja tvori čime ih približava građanima, kao adresatima
tih normi, opravdavajući izabrane solucije i u normu otelotvorena rešenja. Iako
prirodno pravo nije “nigde i nikada”13 pretočeno u jedan nacionalni sistem od
strane normotvorca, ipak, prirodno pravo je “svuda i svagda”14, to je pravo “uzor i
model”15 i služi kao kriterijum za ocenu nesavršenog prava u smislu njegovih “do-
brih, ili manje dobrih ili rđavih rešenja”.16 Na ovaj način je i zakonodavna vlast,
poput pravne nauke, na korak bliže, pravu koje je savršeno, idealno i uzvišeno,
pravu uzoru.
Advokatura, jedan je od aktera koji pravo primenjuje. Kao samostalna i ne-
zavisna delatnost, u smislu odredbi nacionalnog i lokalnog prava,17 na raspola-
ganju je fizičkim i pravnim licima, tj. radi na ostvarivanju osnovnog ljudskog i
građanskog prava na pravnu pomoć. Svojom umnošću ova pravna delatnost do-
lazi do specifičnih pravnih ciljeva i daje interpretaciju normi na konkretan način,
istražuje regulativu, pravnu praksu, daje pravnu kvalifikaciju i obrazloženje u ko-
rist svog viđenja činječnog stanja. Ostvarivanjem ovog univerzalnog prava, ali i
rukovođenjem načelima onog idealnog prava u interpretaciji normi, i advokatu-
10 Zakon o nauci i istraživanjima, Službeni glasnik RS, broj 49/ 2019, čl. 3.
11 Slobodan Perović, “Prirodno pravo i univerzalne vrednosti”, Besede sa Kopaonika, 2005,
str. 529..
12 Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006, čl. 98 i Zakon o narodnoj skup-
štini Službeni glasnik RS, broj 9/2010, čl. 2
13 Slobodan Perović, “Prirodno pravo kao mera svetskog poretka” Besede sa Kopaonika,
2002, str. 357.

14 Ibidem.
15 Ibidem.
16 Ibidem.
17 Zakon o advokaturi, Službeni glasnik RS, br. 31/2011, 24/2012 – Odluka US, čl. 2.
9
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ra, poput drugih aktera koji o pravu odlučuju ili pravo stvaraju, korak je bliže na
putu ka nadnacionalnom, sveljudskom i univerzalnom pravu.
Sudovi, u konačnom, vlast su koja po pravu sudi, i to kao samostalni i ne-
zavisni državni organi, u smislu prava uvek praćenog državnom silom, a ujedno,
štite slobode i prava građana, zakonom utvrđena prava i interese pravnih subje-
kata i obezbeđuju ustavnost i zakonitost.18 Sud, u smislu ovog parcijalnog i ne-
opšteg prava, sudi na osnovu ustava, zakona, i drugih opštih akata, a kada je to
predviđeno zakonom, i na osnovu opšteprihvaćenih pravila međunarodnog pra-
va i potvrđenih međunarodnih ugovora.19 Sudija, prema tome, ne ulazi u pore-
klo prirodnog prava, ali prirodno pravo je i tu, jer sud, vršeći svoju sudijsku duž-
nost, izjašnjavajući se o životu i slobodama drugih, njihovoj imovini i uopšte o
svim pravima i obavezama drugih, primenjuju opšte pravne norme pozitivnog,
ali i prirodnog prava.20 Poput pravne nauke, zakonodavne vlasti, advokatske de-
latnosti i sudovanje je, time približeno pravu koje nije praćeno državnom silom
(sem kada se poklapa sa pozitivnim), opštem, autonomnom i pravu pravednom
po sebi.
Pokretačka snaga proučavanja, stvaranja, primene prava i sudovanja po pra-
vu je snaga umnosti pojedinca koji pravo primenjuje ili po pravu sudi, a o kojoj
umnosti će se posebno raspravljati u nastavku ovog rada, po prethodnom bližem
određenju prirodnog prava kao umnog i racionalnog, a u kojem pravcu je, prema
rečima Profesora, i tekao razvoj ovog uzvišenog prava.
Prirodno pravo kao umno (racionalno) pravo
Doktrina prirodnog prava, uobičajeno je polazila od postojanja uređenja

društvenih odnosa koje je različito od pozitivnog prava, koje je više u hijerarhiji,
koje ima apsolutno važenje i apsolutno je pravedno, a proizilazi iz prirode, božije
volje ili iz ljudskog razuma. Međutim, danas kada kažemo prirodno pravo, da bi
znali o čemu govorimo, moramo odmah napraviti distinkciju, i reći o kom prav-
cu je reč, u okviru učenja o prirodnom pravu. Pre svega, da li je reč o božanskom
prirodnom pravu, posebno sholastičkom, ili je reč o racionalnom (umnom) pri-
rodnom pravu.21
18 Zakon o uređenju sudova, Službeni glasnik RS, br. 16/2008, 104/2009, 101/2010, 31/2011
– dr. zakon, čl. 1.

19 Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006, čl. 142, st. 2.
20 V. Slobodan Perović, “Između čulnosti i umnosti prava”, Besede sa Kopaonika, 1995, str. 137.
10
Upravo na ovom drugom, racionalnom pravcu prirodnog prava, zasnova-

na su i proklomanovana prirodna ljudska prava kodifikovana od strane Ujedinje-
nih nacija i drugih međunarodnih asocijacija i integracija.22 Najvažnija u ovom
pogledu je, nesporno, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima koja je 1948.
godine doneta pod okriljem organizacije, a prema kojoj se svako rađa slobodan
i jednak u pravima i slobodama bez obzira na lična svojstva i međusobne razli-
čitosti kao nedopuštene kriterijume razlikovanja, tj. nezavisno od nacionalnosti i
rase, kakvo je u biti i samo racionalno pravo.
Umno pravo, na kom pravcu se u ovom radu i zadržava, javlja se u tri svoja
pojavna oblika, kao uzorno, supsidijarno i korektivno pravo u odnosu na pozitiv-
no pravne regule.23 Moglo bi se reći, da je za zakonodavnu vlast koja pravo stva-
ra, ono važno u svom uzornom obliku kada predstavlja “supstrat” i “uzor” mno-
gim rešenjima pozitivnog prava. Za sudsku vlast, s druge strane, važno je u svom
supsidijarnom obliku, kada se javlja kao supsidijaran i neposredni izvor prava. U
krajnjem, u svom korektivnom obliku, kada se javlja kao korektivno u odnosu na
pozitivno pravo, prirodno pravo je od važnosti za sve koje pozitivno pravo bilo
primenjuju, bilo stvaraju, omogućavajući na taj način da se daju rešenja de lege fe-
renda koja bi bolje zadovoljila zahteve pravde i pravičnosti, a na kojima zahtevi-
ma, umno pravo i počiva.
Ovo pravo, univerzalno i pravedno po sebi, oslobođeno je svake neprirodne
diskriminacije i stoga, treba uvek da postoji kao uzor prema kome će se pozitivno
pravo upravljati, dopunjavati ili korigovati.24 Prema tome, vodič kako primene,
tako i vršenja i sudovanja, ali i izmene i dopune pozitivnog i nesavršenog prava,
uvek je bilo, i uvek mora biti pravo s kojim ono komplementarno postoji, odno-
sno prirodno pravo, tzv. pravo uzor i model. Ovako jer prirodno pravo nije samo
ideal koji pozitivno pravo treba dostići, ono je i, kako je Profesor podvlačio, krite-
rijum ocene ne/valjanosti heteronomnog prava.
Zahtevi prirodnog prava mogu se otkriti u brojnim pravnim načelima. Tako
na primer, ius est ars boni et equi, (pravo je umeće dobrog i pravičnog) ili nemo
plus iuris ab alterum transfere potest quam ipse habet (niko ne može preneti na
drugog više prava nego što sam ima), samo su neki od metapravnih zahteva za-
hvaljujući kojima je moguće živeti časno, druge ne dirajući i svakom svoje dajući,
a koji način življenja, je opet, i sam jedan, od osnovnih postulata ovog nepromen-
ljivog prava, pa i Škole koja njegovu ideju već više od tri decenije širi.
22 Slobodan Perović, “Prirodno pravo i odgovornost”, Besede sa Kopaonika, 2011, str. 861..
23 Ibidem, 864.
24 Slobodan Perović, “Budućost prirodnog prava”, Besede sa Kopaonika, 2006, 558.
11
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Izvor racionalnog, umnog prava, treba uvek tražiti u autoritetu uma, pre-
ma rečima Profesora, visoko razvijenog biološkog svojstva čoveka, odnosno sna-
zi umnosti, visokoumlju i visprenosti svih onih koji pravo primenjuju od zakono-
davca, preko nauke, advokature i drugih, pa sve do onih koji po pravu sude.
Snaga umnosti
Pravo i umnost tradicionalno su u intersekciji, a na putu nesavršenog prava

ka onom savršenom, idealnom i večnom, mora se ići načinom koji podrazumeva
više umnosti, a manje čulnosti, kako nam je u amanet ostavljeno. Ovaj zahtev nije
lak jer je svakom čoveku, najčešće, mnogo lakše da se izbori sa svojim fizičkim
osobinama, s čulnim, nego sa intelektualnim, umnim svojstvima.
Značaj i snaga prirodnog prava od kojeg se vekovima polazi, i decenijama u
okviru Škole prirodnog prava, zasnovano je na autoritetu razvijenog razuma i or-
ganizovane zajedničke umnosti. Od skupa duhovnih svojstava ličnosti zavisi nje-
gova uspešnost u svemu, pa i primeni i stvaranju prava.
Koje duhovne karakteristike su najznačajnije za onog koji pravo primenju-
je ili po pravu suduje? Antički filozofi su uz znanje, filozofiju i praktičnu mudrost,
naglašavali etičke i moralne osobine pojedinca kao značajne duhovne karakteristi-
ke, ali ova lista nije iscrpna, a danas je promenjena u odnosu na antičke zahteve.
Tako je za onog koji po pravu sudi, u smislu promenljivog i nestalnog pra-
va, važno da je stručan, osposobljen i dostojan za vršenje poziva25, da je nezavisan,
potčinjen samo Ustavu, nepristrasan u vođenju postupka, da poseduje teorijsko i
praktično znanje i veštine, da razvija standarde ponašanja koji doprinose očuvanju
ugleda, svog i suda, kao i da ulaže znanje i trud u ostvarenje najboljih rezultata.26
Advokat, u smislu savremenih zahteva, pojedinac je koji dostojan bavlja-
nja delatnošću, a ukoliko se iz njegovog života i rada, u skladu sa opšteprihvaće-
nim moralnim normama i kodeksom, može zaključiti da neće savesno primeni-
vati pravo i čuvati njen ugled, ovu delatnost u smislu, lokalnog prava neće moći
obavljati.27
Onaj koji pravo proučava, u smislu odredbi promenljivog i parcijalnog pra-
va, dužan je, takođe, da se rukovodi etikom naučnoistraživačkog rada, u skladu
sa principima dobre naučne prakse, da se rukovodi između ostalih i originalno-
25 Zakon o sudijama, Službeni glasnik RS, br. 116/2008... 47/2017, čl. 43.
26 Etički kodeks, Službeni glasnik RS, br. 116/2008.
27 Zakon o advokaturi, Službeni glasnik RS, br. 31/11 i 24/12 – Odluka US, čl. 6.
12
šću i autentičnošću, sve u skladu sa slobodom i autonomijom naučnoistraživač-

kog rada.28
Vlast koja pravo stvara, i sama je vezana vrhovnim vrednostima savesnosti i
poštenja svog prava uzora.29
Međutim, bez obzira da li se radi o antičkim ili savremenim zahtevima, i
bez obzira da li je reč o onom koji pravo proučava, primenjuje ili po njemu sudi,
svaki zahtev koji se pred njih stavlja, uz uvažavanje etičkih i moralnih vrednosti,
zahteva iznalaženje zlatne sredine između čulnosti i umnosti, jer je i nezavisni i
dostojni pojedinac koji po pravu sudi, i dostojanstveni advokat koji savesno pri-
menjuje pravo i čuva ugled delatnosti, i slobodni i autonomni naučni istraživač
koji se rukovodi načelima dobre naučne prakse, čovek, suočen sa onim ljudskim,
fizičkim, čulnim svojstvima.
Samo prevaga umnosti nad fizičkim delom ličnosti, dovešće nas do onog,
čemu pozitivno pravo prema rečima Profesora, teži, uzvišenog i pravednog po
sebi, i samo na taj način, zadovoljiće zahteve koje je pred njih nesavršeno pravo
postavilo u pogledu materijalnih uslova za obavljanje delatnosti bilo advokature,
sudovanja ili proučavanja i stvaranja prava.
PRIRODNO PRAVO, UMNOST I POZITIVNOPRAVNA OVLAŠĆENJA

ONIH KOJI PO PRAVU ILI O PRAVU ODLUČUJU
Prirodno pravo je svojevrsni “model ili uzor”30 koji bi normotvorac treba-

lo da ima u vidu prilikom stvaranja prava, tj. prilikom normiranja ili noveliranja
prava, pa se neretko i označava kao “idejno pravo”.31
Pravna nauka, bliže rečeno, pravna filozofija, u strogom smislu te reči, još
od antičkog doba, s dalekosežnim doprinosom Škole u tome, pa do danas, je ta
koja svojom umnošću traga za ovim ispravnim i idealnim pravom.
Advokatura, po prirodi profesije, delatnost u službi građana u skladu sa za-
konom, je ona umnost koja obezbeđuje ostvarenje principa univerzalnog ljud-
skog i građanskog prava na pravnu pomoć.
Međutim, iako svi koji o pravu odlučuju i nauka, i advokatura, i zakonoda-
vac jesu ti koji od prirodnog prava polaze i u tom pravu smisao i duh pronalaze,
tražeći cilj norme u skladu sa principima racionalnog (umnog) pravca škole pri-
28 Zakon o nauci i istraživanjima, Službeni glasnik RS, br. 49/2019, čl. 4.
29 Zakon o Narodnoj skupštini, Službeni glasnik RS 9/2010, čl. 17.
31 Ibidem.
13
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
rodnog prava32, ipak, oni koji po tom pravu sude ti su koji se suočavaju sa pita-
njem “koliko i kako” odstupiti od primene pravila pozitivnog nesavršenog prava
kada je ono u suprotnosti sa prirodnim i savršenim pravom ili zdravim razumom,
na taj način da se ne naruši princip legaliteta.33
Rukovođeni samo čulnošću, moglo bi se zaključiti da su metapravni krite-
rijumi onostranog prava, često, prima faciae, daleko od ugrađenosti u pozitivno-
pravnu regulu. Međutim, ako se rasuđuje umnošću, ne samo čulnošću, došlo bi se
do zaključka, da su ovi kriterijumi implicitno sastavni deo pozitivnih regula, te da
ovlašćuju one koje po pravu postupaju, naročito one koje po pravu sude da odstu-
pe od nesavršenog prava, u korist savršenog, ius naturalis.
Tako na primer, Zakon o obligacionim odnosima uvodi kriterijum savesno-
sti i poštenja, ali i kriterijume javnog poretka, dobrih običaja, moralnih shvata-
nja, koje treba primenjivati tako da odgovaraju ideji prava po kojem su ove re-
gule i nastale, ideji prirodnog prava.34 Nadalje, Porodični zakon, slobodnu ocenu
onih koji po pravu sude, ograničava razlozima pravičnosti, prilikom odlučivanja
o troškovima postupka.35 S druge strane, naslednopravni zakonodavac, uslove i
naloge, protivne ovom pravednom pravu, smatra nepostojećim, a zaveštanje koje
se s njim kosi, ništavim, a ove metapravne kriterijume otelotvoruje kroz pravni
standard javnog poretka.36
Nacrt Srpskog građanskog zakonika, otišao je korak bliže pravednom pra-
vu po sebi, u cilju jačanja sigurnosti, pravde i pravičnosti, na taj način što uvodi
metapravni kriterijum kao neposredni izvor prava. Naime, u situaciji kada nema
uslova za primenu zakonske analogije, regula Nacrta srpskog Građanskog zako-
nika ovlašćuje one koji po pravu postupaju da u skladu sa principima Zakonika,
odluče u datim okolnostima, pravično, tj. autonomno i pravedno po sebi.37 Ova-
kav imperativ prirodnog prava, bio je poznat i 1346. godine, kada je data zapovest
onima koji po pravu sude, da pismu iz ljubavi, srdžbe ili milosti, koje razara prav-
32 Ibidem., 118.
33 Ibidem. 117.
34 Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SFRJ, br. 29/78... 1/2003 – Ustavna povelja
čl. 10, 12.
35 Porodični zakon, Službeni glasnik RS, br. 18/2005, 72/2011 – dr. zakon i 6/2015 čl. 207.
36Zakon o nasleđivanju, Službeni glasnik RS, br. 46/95, 101/2003 – odluka US i 6/2015 čl.
120, 132, 155.
37 Pravičnost kao osnov odlučivanja prepoznata je i u pravnoj praksi onih koji po pravu
sude. V. Rešenje Višeg Trgovinskog suda u Požarevcu, br. 4018/02 od 09.10.2002. g. u kojoj je u ne-
dostatku relevantnih dokaza, onaj koji je po pravu sudio, pismene dokaze i iskaze svedoka ocenio,
imajući u vidu upravo načelo pravičnosti. S pozivom na pravni standard pravičnosti suđenja odlu-
čeno je i u odluci Ustavnog suda Srbije Už. 10243/13 od 03.03.2016. godine.
14
du i zakonik, ne veruju, već da sude i vrše kako je po pravdi,38 tj. kako je autono-
mno, pravedno po sebi, kako je prema pomenutom slovu Nacrta srpskog Građan-
skog zakonika, pravično.
Prema tome, dâ se zaključiti da je dužnost svih da pojedinca koji je vezan
okovima pozitivnog prava, oslobode na poljima slobode prirodnog prava u skla-
du sa postizanjem njegove svrhe, a da takvih mogućnosti ima, s obzirom na ove,
samo pojedine navedene primere, i sadržinu pozitivnopravnih heteronomnih
izvora prava. I ne samo sudovi, već celokupna pravnička javnost, “forum iuris” u
najširem smislu, svojim aktima treba da utiče na formiranje takve pravne svesti
kod svih nosilaca zakonodavne aktivnosti, koja će biti u stanju da odgovori viso-
kim zahtevima pravde i pravičnosti u smislu racionalnog pravca Škole prirodnog
prava.39 Upravo to je težnja i pomenute pravičnosti kao supsidijarnog izvora pra-
va koja se uvodi predloženim pravnim regulama Nacrta srpskog Građanskog za-
konika, sve u korak bliže pravu na kome treba da počiva.
Moramo raditi na prosvećivanju, kulturnom razvoju, političkoj emancipa-
ciji i tehničkom razvoju, jer samo filozofskom prosvećenošću, političkom eman-
cipacijom i tehničkom civilizacijom sredine, odnosno stupnjom razvoja kultu-
re, daće se prevaga umnosti, naspram čulnosti u pozitivnom pravu, prema misli
Osnivača Škole, a time bi ono dobilo pravedniju, opštiju i postojaniju dimenziju.40
ZAKLJUČAK
U prošlosti, umna snaga čovečanstva je, bez potpore kodifikovanih ljudskih

prava, uspela da oslobodi svet od raznih okova diktature i antiumnosti.41
Danas, isti zahtev stoji pred nama ali s pravom bi se moglo zaključiti da je
ovaj zahtev sada olakšan činjenicom da je pre više od pola veka došlo do kodifiko-
vanja neotuđivih osnovnih političkih, građanskih, ekonomskih, socijalnih i kul-
turnih ljudskih prava42 i činjenicom da je pre više od tri decenije utemeljena Ško-
38 http://www.atlantaserbs.com/learnmore/library/DUSANOV-ZAKONIK.pdf, Dušanov zakonik,
čl. 171.
40 Slobodan Perović, “Između čulnosti i umnosti prava”, Besede sa Kopaonika, 1995, 132.
41 Slobodan Perović, “Prirodno pravo i dostojanstvo”, Besede sa Kopaonika, 2013, str. 959.
42
Univerzalna deklaracija UN o pravima čoveka i građanina usvojena je od strane General-
ne skupštine UN 1948. godine u Parizu, kada je 48 država glasalo za, a nijedna protiv, dok je osam
dražava bilo sudržano. Ova deklaracija se smatra najvažnijim međunaradnim dokumentom o zašti-
ti ljudskih prava u 20. veku. U okviru Organizacije kodifikacija građanskih i političkih, te ekonom-
15
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
la prirodnog prava43 u čijem središtu jeste i biće ljudsko dostojanstvo kao vrhovna
vrednost. U okviru Škole, zahvaljujući Osnivaču, razvijena je koncepcija racional-
nog prava, pa bi ovaj nimalo lak zahtev danas trebalo lakše ostvariti.
Svako ko pravo proučava, stvara, primenjuje, kao i svi koji po pravu sude,
može i mora da ostvari svestranu primenu proklamovanih ljudskih prava i poje-
dinca vezanog okovima onog nesavršenog približi slobodi prava koje je autono-
mno, uzvišeno i večno, jer je na to ovlašćen i dužan, a data mu je dužnost i pravo
prema instrumentima nacionalnog, promenljivog i parcijalnog prava.
Na temeljima međunarodnih konvencija, deklaracija i paktova, na nepro-
laznim izvorima i sadržini Heksagona prirodnog prava Škole, u duhu evolucije, a
ne revolucije prava, to je pravna i moralna obaveza današnje organizovane umno-
sti savremenog sveta, do koje se može i mora stići samo onako kako nas je učio
Osnivač Škole koji je “naučni univerzum učinio bogatijim za još jednu dimenziju
umnosti, za jedan viši stepen moralne dispozicije.”
Ovakva umnost, a u njenoj osnovi misao, prema rečima Profesora, deo je čo-
vekove ličnosti koja nadživljuje čovekovo telo i fiziku sile i nastavlja da živi, baš kao
što je i grandiozni opus Kopaoničke škole prirodnog prava i snaga umnosti njenog
Osnivača, koju je u okviru Škole podelio s nama, na dobrobit i uz zahvalnost da-
našnjih i budućih generacija onih koji pravo proučavaju, primenjuju ili po njemu
sude, nastavila da živi kroz sve nas, i nastaviće da živi kroz buduće naraštaje.
Zahtev pred nama danas je ostao isti i naša je sveta dužnost da putem ka
uzvišenom i sveljudskom pravu, koji su kodifikacije utemeljile i Škola razvijala,
idemo onako kako je Profesor govorio, snagom umnosti – uvek sa više umnosti, a
sa manje čulnosti.
skih, socijalnih i kulturnih prava izvršena je sredinom šezdesetih godina istog veka, a početkom se-
damdesetih godina ova pravila postala su sastavni deo našeg heterenomnog prava.
43 Kopaonička škola prirodnog prava rođena je pre trideset i dve godine, kontinuirano je
rasla i razvijala koncepciju racionalnog prirodnog prava zahvaljujući njenom Osnivaču, akademiku
prof. dr Slobodanu Peroviću.
16
KRISTINA BALNOŽAN
Ph.D. student, Faculty of Law University of Belgrade;
attendant of the initial training for judges and prosecutors
Judicial Academy of the Republic of Serbia
LAW AND THE POWER OF MIND

TO HONOUR THE MEMORY OF THE FOUNDER OF THE KOPAONIK SCHOOL
OF NATURAL LAW ACADEMICIAN PROF. DR. SLOBODAN PEROVIĆ
Summary
This paperwork sets out with the thesis of the founder of Kopaonik School of Natural Law
Academician Prof. Dr. Slobodan Perović “that the positive law in its origin and enforcement should
incline to the rightful law and accordingly needs more mentality than sensitivity by all law deci-
sion makers” said on IX session Kopaonik School of Natural Law held on 13–16 of December, 1995.
The aim of the work is to consider possibilities of natural law enforcement from the point of view of
all decision makers “from legislator to judge”, in regards to given authorization of positive law doc-
uments. Special attention is given to natural law, according to the words of Academician Prof. Dr.
Slobodan Perović, the mental and rational law, and to power of mind of decision makers as well.
The paperwork has been inspired and guided by the opening speeches of the founder of Kopaon-
ik School of Natural Law, being said during decades of school work, and those speeches represent
predominant bibliographic working basis. Having such a choice of working basis, the intention is to
outline the immeasurable role and significance of the founder and the school in the campain against
apperent legal injustice of positive law.
Key words: natural law, power of mind, founder of the Kopaonik School, court of law, legis-
lator
17
DRUGA NAGRADA
DAVID VUČINIĆ
EUTANAZIJA DANAS: HIMERA PROŠLOSTI

– HIDRA BUDUĆNOSTI
Eutanazija danas, ideja je koja intenzivno, interdisciplinarno i iz temelja uzburkava
gotovo čitav civilizacijski misaoni fundus. Malformirana od svoje antičke suštine, ona se zasi-
gurno može označiti kao jedna od najdiskutabilnijih tema današnjice – goruće pitanje savre-
menog društva. Na proputovanju kroz (d)evoluciju njene ideje i njene pojavne oblike, autor
će se posebno zadržati na njenom najspornijem izrazu – aktivnoj direktnoj eutanaziji, te je
razmotriti sa pravnog, etičkog i religijskog aspekta. Shvativši da se dijalog o kompromisu, na
kraju, gotovo izvesno pretvara u kompromiskuitetni monolog jednostranog i neprestanog po-
vlađivanja, autor će doći do zaključka da bi srpski zakonopisac na konkretno predmetno pita-
nje legalizacije aktivne direktne eutanazije trebalo da izrekne kulturno i konzervativno – ne.
Ključne reči: eutanazija, pravo na život, krivično delo ubistva, krivično delo lišenja
života iz samilosti
UVOD
– U POČETKU BEŠE REČ, A NA KRAJU FRAZA:
OSVRT NA RAZVOJ(?) IDEJE “DOBRE SMRTI”
Kratak pregled (d)evolucije eutanazije od antičkog perioda do danas
Etimološka analiza pojma eutanazije usmerava kognitivni fokus put Grčke

i grčkog jezika (εὐθανασία – euthanasía), gde je moguće uočiti njeno prvo zna-
čenje, koje upućuje na lako i blago umiranje, odnosno, gašenje života bez samrt-
David Vučinić, student osnovnih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
21
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
nih bolova (εὖ (eu) – “dobro, lako, ugodno”; θάνατος (thanatos) – “smrt”).1 I za-
ista, prve takve tragove pojma eutanazije, koji označava lako umiranje, nalazimo
u delima komediografa Kratina2 i Posidipa.3 Pored antičke Grčke, takvo pojmov-
no shvatanje eutanazije može se pronaći i u antičkom Rimu, kod istoričara Gaja
Svetonija Trankvila, prilikom opisivanja smrti cara Oktavijana Avgusta.4 Znače-
nje eutanazije kao blage i lake smrti zadržalo se kao dominantno i kroz epohu
srednjeg veka, sve do XIX veka n.e.5
Međutim, protekom vremena, došlo je do krivljenja inicijalnog smisla reči
i njenog udaljavanja od sopstvene biti. Otuda, osim pomenutog, moguće je uoči-
ti druga značenja i (neretko međusobno povezane) idejne konstrukcije eutanazi-
je: utilitarističku, eugeničku i eutanaziju u svom značenju danas.6
Tako je sa XIX vekom i razvojem utilitarizma eutanazija zaogrnula svoju
novu odoru i izrazila se kroz uzajamni odnos zadovoljstva (korisnosti) i patnje
(troškova): kada ukupnost patnje prevaziđe ukupnost zadovoljstva, život bi po-
stao besmislen i kao takav bi mogao biti okočan, bilo samoubistvom, bilo od stra-
ne drugog lica.7
Pored utilatirističkog koncepta eutanazije, istorijat njene (d)evolucije po-
znaje i eugeničku eutanaziju. Eugenička eutanazija predstavlja radikalni izraz eu-
1 Milan Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta, Beograd, 1980, str. 305.
2 Komediograf Kratin, u V veku p.n.e. koristi pridev euthanatôs, da bi označio dobru i blagu smrt.
Philippe Letellier, “History and definition of a word”, Ethical eye – Euthanasia, Volume I – Ethical and human as-
pects (editor Council of Europe), Germany, 2003, str. 14.
3 Reč eutanazija zabeležena je u III veku p.n.e. u komadu Mrav komediografa Posidipa: “od svega što
čovek može poželeti od bogova, ne želi on ništa bolje od dobre smrti”. Citirano prema: Dragana Kolarić, “Aktiv-
na i pasivna eutanazija i pravo na život”, Pravni život, br. 9, Beograd, 2007, str. 130.
4 Gaj Svetonije Trankvil, opisujući kako car Oktavijan Avgust umire, kaže: “Umro je onako kako je že-
leo. Kad bi čuo za nekog da je umro bez bolova, uvek bi po jednoj grčkoj izreci zaželeo da on i njegovi umru isto
tako blaženo. Dok je izdisao, samo ga je jednom uhvatilo bunilo”. Citirano prema: Gaj Svetonije Trankvil, 12
rimskih careva, Dereta, Beograd, 2001, str. 29.
5 U navedenom istorijskom razdoblju, može se izdvojiti: stav engleskog državnika, filozofa i esejiste
Frensisa Bejkona, koji je izneo stav da je zadatak lekara “ne samo da se staraju o ozdravljenju pacijenta, već i
da ublažavaju bolove i patnje, i to ne samo kada bi takvo ublažavanje vodilo oporavku pacijenta, već i kada bi
omogućavalo laku i blagu smrt”. Na istom tragu su delala i srednjovekovna “Bratstva dobre smrti” pomažući i
brinući se kako o umirućima, tako i o porodicama u žalosti. P. Letellier, “History and definition of a word”, Ethi-
cal eye – Euthanasia, Volume I – Ethical and human aspects (editor Council of Europe), Germany, 2003, str. 14.
6 Ibidem, str. 13.
7 Ibidem, str. 14. Sličan će argument – besmisleni život, tojest, život koji nije vredan življenja (leben-
sunwertes Leben), predstavljati upravo “prvi korak na nizbrdici” i osnov za preduzimanje eutanazije od strane
nacističkog režima. V. o tome: Medical science under dictatorship, https://www.mcgill.ca/prpp/files/prpp/leo_al-
exander_1949_---_medical_science_under_dictatorship.pdf, 05. 07. 2019.
22
D. Vučinić: Eutanazija danas: himera prošlosti – hidra budućnosti
genije8, pseudo-nauke i socio-političkog pokreta koji su se razvijao tokom XIX

i XX veka.9 Od njenog osnivača – Frensisa Galtona10, preko Aleksisa Karela11,
pa sve do Adolfa Hitlera, eugenika je prešla kratak put od zametka jedne ideje
do svog sprovođenja u praksi kroz zakone Nemačke,12 Finske, Švedske, Norveš-
ke, Velike Britanije i 35 zemalja Sjedinjenih Američkih Država.13 Najdalje od svih
navedenih zemalja, pak, otišla je nacistička Nemačka, koja je 1939. godine, pod
okvirom operacije Aktion T4 (Tiergartenstraße 4), po ovlašćenju Adolfa Hitlera, a
u cilju stvaranja “nadmoćne” Arijevske rase i očuvanja rasnog integriteta nemač-
ke nacije, započela sa sistematskim istrebljivanjem određenih grupa, uključuju-
ći i umno bolesne, stare osobe, osobe sa invaliditetom i druge.14 Iako je program
formalno prekinut 1. septembra 1941. godine,15 on je faktički nastavljen sve do
8 Eugenija se može izraziti kroz različite oblike pristupa razmnožavanju rase kroz međusobnu fertili-
zaciju “genetski naprednih”” (pozitivna eugenija), odnosno, kroz smanjivanje broja “genetski defektnih” (negativ-
na eugenija). John Glad, Future Human Evolution – eugenics in the twenty-first century, Hermitage Publishers,
2006, str. 20.
9 Confronting the “Good Death”, - Nazi euthanasia on trial, 1945-1953 https://www.oapen.org/downlo
ad?type=document&docid=625241, 04. 07. 2019.
10 Frensis Galton, rođak Čarlsa Darvina, smatra se pionirom eugenike kao i tvorcem same reči
“eugenija”, koju je prvi put iskoristio u svojoj knjizi “Upiti u ljudsku sposobnost i njen razvoj” (1883). J. Glad, Fu-
ture Human Evolution – eugenics in the twenty-first century, Hermitage Publishers, 2006, str. 62.
11 Aleksis Karel, dobitnik Nobelove nagrade iz fiziologije ili medicine, jedan od načina za poboljšanje
ljudske vrste video je u eutanaziranju gasom “onih koji su ubili, izvršili razbojništvo, kidnapovali decu, oteli
siromašnima njihovu ušteđevinu, zaveli javnost u bitnim stvarima”. Isti tretman predviđao je i za neuračunljive
učinioce krivičnih dela. V. u tom pogledu vidi: Man, the unknown, http://hpaba.com/pages/en/ALEXIS%20
CARREL%20Man%20the%20Unknown%201935.pdf, 07. 04. 2019.
12 Tako je, tokom 1930. godina nacistička Nemačka načinila svoj eugenički korak “odstranjujući nepo-
željne elemente u svom društvu” sterilizacijom dece čiji su očevi pripadnici negroidne rase, kriminalci povrat-
nici ili dece očeva sa genetskim oboljenjima. Euthanasia Program, https://www.yadvashem.org/odot_pdf/Micro-
soft%20Word%20-%206303.pdf, 04. 07. 2019. U Nemačkoj je ovakvo zakonodavstvo postalo aktuelno gotovo
20 godina nakon usvajanja u drugim zemljama. Procenjuje se da je između 300. 000 i 400. 000 ljudi sterilisano
po Zakonu o sprečavanju genetski obolelog potomstva. Nazi Euthanasia and Action T4: Effects on the Ethical
Treatment of Individuals with Disabilities, https://scholarworks.gvsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1338&conte
xt=honorsprojects, 07. 05. 2019.
13 P. Letellier, Ethical eye – Euthanasia, Volume I – Ethical and human aspects (editor Council of
Europe), Germany, 2003, str. 14-15.

14 Aktion T4 bio je zbirni naziv za eutanazijski projekat koji se sastojao iz 5 različitih programa maso-
vnog ubijanja i obuhvatao je kako Nemačku, tako i okupirane teritorije. Za više informacija pogledaj: “Trans-
ferred to Another Institution”: Clinical Histories of Psychiatric Patients Murdered in the Nazi “Euthanasia” Kill-
ing Program, https://cdn.doctorsonly.co.il/2012/01/2011_04_07_Transferred-to-Another.pdf, 04. 07. 2019.
15 Konzervativna procena žrtava na formalnom kraju programa iznosi 80.000 žrtava eutanazije. U
tom pogledu: Nazi Euthanasia and Action T4: Effects on the Ethical Treatment of Individuals with Disabilities,
https://scholarworks.gvsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1338&context=honorsprojects, 04. 07. 2019.
23
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
kraja rata. Epilog ovakvog negativnog eugeničkog pristupa, prema podacima Nir-
nberškog procesa, ishodovao je u ubistvu 275. 000 ljudi – žrtava nacističkog pro-
grama eutanazije.16
Eutanazija danas – nestalni policefalni pojam
Pojam eutanazije danas17, može se shvatiti kao “sveobuhvatni naziv za pro-
bleme koji nastaju u slučaju kada pacijent odluči da odbije, da započne ili nasta-
vi lečenje radi očuvanja svog života, ili kada zahteva da lekar upotrebi neko medi-
cinsko sredstvo za ubrzanje pacijentove bliske i neizbežne smrti ili za oslobađanje
pacijenta od neprolazne patnje, koju lekar ne može delotvorno da ublaži ili ot-
kloni nijednim drugim rasploživim medicinskim tretmanom”.18 Disekcijom ove
definicije, moguće je uočiti različite pojavne oblike eutanazije – dobrovoljna pa-
sivna i dobrovoljna aktivna (direktna i indirektna) eutanazija. Pak, kako pravna
nauka, tako i zakonodavac, neretko su skeptični u pogledu bezuslovnog priznava-
nja pacijentu svih njenih navedenih oblika. Najveću branu takvoj afirmaciji sva-
kako predstavlja krivično zakonodovastvo19, kao izraz zaštite osnovnih i krunskih
vrednosti jednog društva.20
U predstojećim redovima, biće izvršena jezičko-supstantivna distinkcija iz-
među različitih pojavnih oblika eutanazije, sa posebnim zadržavanjem na pitanju
eutanazije u užem smislu – aktivne direktne eutanazije.
POJAVNI OBLICI EUTANAZIJE DANAS – RAZGRANIČENJE I ODREĐENJE

Pasivna dobrovoljna eutanazija i njen pravni tretman
Pasivna dobrovoljna eutanazija predstavlja pravo pacijenta da odbije medi-
cinski tretman pod okolnostima u kojima će takvo odbijanje verovatno ili sigur-
16 Euthanasia program, https://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%206303.pdf.
Takođe pogledati: Nazi conspiracy and aggression, opinion and judgment, http://www.loc.gov/rr/frd/Military_
Law/pdf/NT_Nazi-opinion-judgment.pdf, 06.07.2019. U tom pogledu, imena nekih od žrtava nacističkog pro-
grama eutanazije moguće je pronaći na: https://www.bundesarchiv.de/DE/Content/Downloads/Aus-unserer-Ar-
beit/liste-patientenakten-euthanasie.pdf?__blob=publicationFile, 04. 07. 2019.
17 Uzima se da je termin u značenju koje danas nosi, prvi upotrebio Vilijam Leki u svom delu Istorija
evropskog morala, objavljenom 1869. godine. Eutanazija je shvaćena kao skraćenje muka nastalih usled bolesti
i kao lek protiv staračke iznemoglosti.” Veljko Turanjanin, “Moralna neprihvatljivost razlikovanja aktivne i pa-
sivne eutanazije”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2012, str. 510–511.
18 Vesna Klajn-Tatić, “Lekareva pomoć neizlečivo bolesnom pacijentu – etički i pravni problemi”, Institut
društvenih nauka, Centar za pravna istraživanja, Beograd, 2002, str. 4.

19 V. Klajn-Tatić, “Granice prava na smrt”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 1997, str. 313.
20 Đorđe Ignjatović, Kriminologija, Univerzitet u Beogradu Pravni fakultet, Beograd, 2018, str. 152;
Zoran Stojanović, Krivično pravo - opšti deo, Pravna knjiga, Beograd, 2018, str. 3.
24
no rezultirati njegovom smrću,21 odnosno, uzdržavanje od činjenja bilo čega da se

pacijent održi u životu.22
Uporedno-pravno posmatrano, pasivna eutanazija je načelno dopuštena23 i
predstavlja izraz “prava na smrt”24, kao jednog od osnovih prava pacijenata25, pod
uslovom da su ispunjeni zakonom propisani materijalni i formalni uslovi.26 Na
ovaj način, učinjen je otklon od paternalističkog pristupa u lečenju.27
U pozitivnom pravu Republike Srbije, svojevrsni izraz priznanja pasiv-
ne doborovoljne eutanazije predstavlja pravo priznato u članu 17 stav 1 Zakona
o pravima pacijenata28 koji omogućava pacijentu sposobnom za rasuđivanje da
predloženu medicinsku meru odbije, čak i u slučaju kada se njome spasava ili odr-
žava njegov život. Lekar je pritom u obavezi da pacijenta obavesti29 o dijagnozi i
prognozi bolesti, kao i kroz pružanje kratkog opisa, cilja i koristi od predložene
21 V. Klajn-Tatić, “Lekareva pomoć neizlečivo bolesnom pacijentu – etički i pravni problemi”, Institut

22 V. Klajn-Tatić, “Aktivna i pasivna eutanazija”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 1998, str. 23.
23 U tom pogledu: “All patients have a right to self-determination over the entire course of their disease
until death.” Swiss Academy of Medical Sciences – medical ethical guidelines: management of dying and death,
https://www.samw.ch/dam/jcr:25f44f69-a679-45a0-9b34-5926b848924c/guidelines_sams_dying_and_death.pdf,
05. 07. 2019.
24 Sintagma “pravo na smrt” predstavlja izraz prava na odbijanje medicinskog tretmana, u takvim
okolnostima konkretnog slučaja, u kojima bi negacija tretmana izgledno, odnosno, zacelo, vodila smrti
pacijenta. V. Klajn-Tatić, “Granice prava na smrt”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 1997, str. 313.
25 Prava pacijenta predstavljaju izraz primene opštih ljudskih prava na domen zaštite zdravlja, izražena
kroz zakone i druge pravne akte, u čijoj konstelaciji se pacijent nalazi u oslabljenom položaju zbog sopstvene
bolesti, te mu je stoga i neophodno pružiti pravnu zaštitu. Hajrija Mujović-Zornić, “Pojam i razvoj pacijentovih
prava”, Pacijentova prava u sistemu zdravstva (urednik Hajrija Mujović-Zornić), Beograd, 2010, str. 5–9.
26 V. Klajn-Tatić, “Aktivna i pasivna eutanazija”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 1998, str. 23.
27Paternalistički princip, svoje poreklo vodi još iz filozofije antičkog Rima, oličen u medicins-
kom paternalizmu, podrazumeva moralnost, dobrodušnost i sposobnost onoga koji pruža pacijentu potreb-
nu negu izraženu kroz negu i lečenje, radeći svim raspoloživim sredstvima za njegovo dobro. U tom pogle-
du: H. Mujović-Zornić, “Pojam i razvoj pacijentovih prava”, Pacijentova prava u sistemu zdravstva (urednik H.
Mujović-Zornić), Beograd, 2010, str. 11.
28 Zakon o pravima pacijenata (u daljem tekstu: ZOPP), Službeni glasnik Republike Srbije, br. 45/2013 i
25/2019 - dr. zakon.

29 Sam opseg lekareve obaveze obaveštavanja pacijenta jedno je od posebno spornih pitanja. U na-
šoj zemlji, načelno, obaveštavanje je uslovljeno pacijentovom dobrobiti. V. Klajn-Tatić, “Pristanak “obavešte-
nog pacijenta” na medicinsku intervenciju”, Pacijentova prava u sistemu zdravstva (urednik H. Mujović-Zor-
nić), Beograd, 2010, str. 43-44. Takođe, obaveza lekara da pacijenta informiše o činjenicama koje su od značaja
za njegov medicinski tretman za svoj smisao (bi trebalo da) ima jačanje pacijentovog osećaja lične odgovornosti
za sopstvenu budućnost (da svesno preuzme rizik nelečenja). H. Mujović-Zornić, “Autonomija pacijenta”, Prav-
ni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2015, str. 314.
25
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
medicinske mere, njenog vremena trajanja kao i mogućih posledica (ne)predu-

zimanja iste.30 U tom pogledu, (ne)pristanak informisanog pacijenta istovreme-
no je i pravni i etički izraz njegove autonomije31 kao i prava na samoodređenje.32
U literaturi se ovakva pojava odbijanja medicinskog tretmana još naziva i
“pasivnim samoubistvom”.33 U svakom slučaju, ukoliko su ispunjeni svi materi-
jalni i formalni uslovi propisani zakonom, reč je tek o “prepuštanju prirodi da ide
svojim tokom”, te ovakav akt ne bi trebalo smatrati kakvim neposrednim samou-
smrćenjem. Bilo kako bilo, samoubistvo nije kažnjivo po pravu Republike Srbije,
te ovakva pacijentova odluka ostaje “van radara” krivičnog prava.
Takođe, u pomenutom slučaju, ne bi se moglo govoriti ni o usmrćenju paci-
jenta od strane lekara, ukoliko lekar, na primer, nije preduzeo ili je obustavio tre-
tman, na osnovu zahteva umirućeg pacijenta.34 Uzrok smrti u takvim slučajevima
ne leži na lekaru, već na konkretnom oboljenju ili povredi.35 Dakle, reč je “pušta-
nju pacijenta da umre” a ne o pacijentovom ubistvu. Na toj razini trebalo bi na-
praviti i pravnu i moralnu distinkciju u odnosu na aktivnu direktnu eutanaziju,
od koje se ne bi smelo odstupati.36
30 S druge strane pak, medicinska mera se inicijalno, po čl. 15 st. 2, bez pristanka pacijenta (osim u
izuzetnim slučajevima utvrđenim zakonom i u skladu sa lekarskom etikom) nad njim ne bi mogla ni preduzeti.
31 Princip autonomije predstavlja izraz težnje izjednačavanja pacijenta sa lekarom, i time prevazilaženja
paternalistikog modela odlučivanja, kroz njihovo stavljanje u ravnomeran položaj putem informisanja pacijen-
ta, i samo izuzetno ograničavanje njegovog prava da donosi odluku o sopstvenom lečenju. U tom pogledu, v.
H. Mujović-Zornić, “Autonomija pacijenta”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2015, str. 305–312. Autonomi-
ja pacijenta je prihvaćena i u Kodeksu medicinske etike lekarske komore Srbije (u daljem tekstu: KMELKS)
(Službeni glasnik Republike Srbije, br. 104/2016), u čl. 6 (Načelo poštovanja autonomije i prava pacijenata), pre-
ma kojem je lekar dužan da poštuje prava, slobode, autonomiju i ljudsko dostojanstvo svakog pacijenta.
32 H. Mujović-Zornić, “Autonomija pacijenta”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2015, str. 304.
33 Slađana Jovanović, Biljana Simeunović-Patić, “Zaštita prava na život i samoubistvo”, Pravni život, br.
9, Tom I, Beograd, 2006, str. 271; Branislava Knežević, Maja Savić, “O samoubistvu”, Pravni život, br. 9, Beograd,
2006, str. 251; Tanja Petrović, Aktuelna pitanja vezana za pravo na život, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd,
2004, str. 219.
34 Pacijent na samrti, tojest, umirući pacijent je “bolesnik ili povređeni kod koga lekar na osnovu niza
kliničkih znakova dolazi do uverenja da je bolest ireverzibilna ili da je traumatsko oštećenje beznadežno ili da će
smrt nastupiti za kratko vreme.” Citirano prema: D. Kolarić, “Aktivna i pasivna eutanazija i pravo na život”, Prav-
ni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2007, str. 136.
35 Pasivno pomaganje u umiranju određenom licu bilo bi krivično pravno relevantno ukoliko bi do
njega došlo pre početka procesa umiranja. Lekar koji bi u tom slučaju propustio svoje dužno činjenje imao bi
položaj garanta. Ibidem, str. 134.
36 Takav je i stav Američkog medicinskog udruženja od 04.12.1973. godine: “Nameran prekid života
jednog lica od strane drugog – ubistvo iz milosrđa – suprotan je onome za šta se zalaže medicinska struka i
protivna je načelima Američkog medicinskog udruženja. Prekid upotrebe medicinskih sredstava kako bi se
produžio život kada postoji dovoljna suma dokaza da je neminovna biološka smrt lica, jeste odluka koja pripada
26
Suprotna postupanja, pak, mogla bi biti podvedena pod odgovarajući kri-

vično pravni dispozitiv iz domena zaštite života i tela, odnosno zdravlja ljudi.37
Aktivna indirektna i dobrovoljna eutanazija

i njen pravni tretman
Palijativno lečenje (lat. palliatus – maskiran, prikriven) predstavlja takav

oblik medicinskog tretmana koji delimično ili u potpunosti otklanja kako bolne,
tako i druge mučne simptome bolesti, koja sama po sebi i dalje ostaje neizlečiva.38
Cilj palijativnog lečenja jeste pružanje najboljeg (mogućeg) kvaliteta (preostalog)
života pacijenta.39
U tom pogledu, bitan segment palijativnog lečenja svakako predstavlja ak-
tivna indirektna eutanazija, shvaćena kao oblik preduzimanja pozitivnih mera
prema pacijentu, sa ciljem ublažavanja njegovih patnji.40 Takve mere, preduzima-
ju se na osnovu pacijentovog pristanka i najčešće se svode na davanje lekova pro-
tiv bolova, čija je posredna, sporedna posledica, skraćenje života pacijenta.41 U
teoriji je moguće pronaći stav da aktivna indirektna eutanazija kao segment pali-
jativnog lečenja spada u domen tzv. normalne medicinske prakse i prirodne smr-
ti.42 Takođe, ona je preporučena od strane parlamentarne skupštine Saveta Evro-
pe kao poželjna mera koja očuvava dostojanstvo terminalno obolelih ili umirućih
pacijenata.43 Otuda se može postaviti pitanje, da li su ovakve mere, koje u odre-
pacijentu i njegovoj užoj porodici.” Active and Passive Euthanasia: https://sites.ualberta.ca/~bleier/Rachels_Eu-

thanasia.pdf, 12. 07. 2019. Da etičku razliku između pasivne i aktivne direktne eutanazije treba praviti, takođe je
stava i Svetska medicinska asocijacija. Pogledaj: WMA resolution on euthanasia: https://www.wma.net/policies-
post/wma-resolution-on-euthanasia/, 16. 07. 2019. Za suprotan stav pak, pogledaj: Veljko Turanjanin, “Moralna
neprihvatljivost razlikovanja aktivne i pasivne eutanazije”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2012.
37 Primera radi, u obzir bi mogla doći odgovornost, kako za umišljajno, tako i za ubistvo iz nehata ili
pak za kvalifikovani oblik krivičnog dela nesavesnog pružanja lekarske pomoći, odnosno, ukoliko su ispunjeni
propisani uslovi, za krivično delo lišenja života iz samilosti.
38 V. Klajn-Tatić, “Palijativno lečenje u svetlu pravnih razmatranja”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd,
2004, str. 281.

39 Ibidem, str. 281, 284.
40 Ibidem.
41V. Klajn-Tatić, “Odnos između aktivne direktne i aktivne indirektne eutanazije”, Pravni Život, br. 9,
Tom I, Beograd, 2004, str. 281.

Protection of the human rights and dignity of the terminally ill and the dying, http://assembly.coe.int/
43
nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=16722&lang=en, 16. 07. 2019.
27
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
đenoj meri ubrzavaju trenutak pacijentove smrti,44 dozvoljene po pozitivno-prav-

nim propisima Republike Srbije?
S jedne strane, član 66 KMELKS propisuje da je jedan od osnovnih zadataka
lekara preduzimanje svih mera lečenja koje će pacijentu ublažiti bolove i psihič-
ku patnju. Takođe, ZOPP u članu 28 stav 1, pacijentu garantuje pravo na najviši
nivo olakšavanja patnje i bola, saglasno opšteprihvaćenim stručnim standardima
i etičkim principima, što podrazumeva terapiju bola i humano palijativno zbri-
njavanje. Sa druge strane međutim, u članu 28 stav 2, istaknuto je da pravo iz sta-
va 1 (pravo na olakšanje patnji i bola) ne podrazumeva eutanaziju. Sam zakono-
davac, u konkretnom aktu, ne pruža autentično tumačenje upotrebljenog pojma
eutanazije. Stoga se može postaviti pitanje, da li je njegova intencija išla za isklju-
čenjem aktivne direktne ili pak možda i aktivne indirektne eutanazije.
U članu 67 KMELKS, možemo pronaći tragove autentične zakonodavčeve
percepcije pojma eutanazija, shvaćene kao “aktivno i namerno skraćivanje života”,
i koja je kao takva eksplicitno zabranjena.45 Otuda bi se moglo zaključiti da aktiv-
na indirektna eutanazija kao segment palijativnog lečenja nije prihvaćena u srp-
skom zakonodavstvu, odnosno, da je palijativnu negu i anti bol terapije dozvolje-
no pružati dokle god se njima ne bi skraćivao život pacijenta. Da li bi se pak na
ovaj način moglo ostvariti pravo na najviši nivo olakšavanja patnje i bola?
U tom pogledu, a imajući u vidu prethodno konstatovano, može se postavi-
ti pitanje – gde bi to srpsko krivično pravo povuklo sopstvenu liniju razgraničenja
(ne)dozvoljenog, odnosno, da li bi ono moglo da izdrži teret aktivnog indirektnog
eutanaziranja? Potencijalni odgovor mogao bi se tražiti u sferi uzročnosti. Tako,
ukoliko bi se smrt konkretnog pacijenta zaista javila kao prirodna i neposredna
posledica neizlečive bolesti, a skraćivanje života tek kao posredna i sporedna po-
java anti-bol terapije, odnosno, ukoliko uzročni tok započet neizlečivom bole-
šću, po prihvaćenoj teoriji uzročnosti u srpskom krivičnom pravu ne bi bio skre-
nut palijativnim (aktivnim posrednim eutanazijskim) tretmanom, čini se da ne bi
trebalo postavljati pitanje odgovornosti lekara.46 Dakle, dokle god lekareva volja
ide za ublažavanjem bola pacijenta, a skraćivanje života pacijenta je svešću obu-
hvaćeno tek kao sporedna, propratna posledica pružanog tretmana, krivično pra-
vo bi tolerisalo aktivnu indirektnu eutanaziju, kao izraz ublažavanja patnji i tego-
44Bitno je uočiti jezičku distinkciju, ovakve mere anti-bol mere posredno dovode do skraćenja života, a
ne do neposrednog usmrćenja.
45 Čl. 67 st. 1: Namerno skraćivanje života u suprotnosti je s medicinskom etikom. Čl. 67, st. 2: Zabran-
jeno je preduzimanje postupaka kojima se život umirućeg pacijenta aktivno skraćuje.
46 Tako, Srzentić i Stajić: “U slučaju postojanja daljih i bližih uslova, odnosno posrednih i neposrednih
uslova, neposredni uslovi su uvek uzroci posledice.” Navedeno prema: Zoran Stojanović, Krivično pravo - opšti
deo, Pravna knjiga, Beograd, 2018, str. 119.
28
ba umirućeg pacijenta. Međutim, ukoliko bi se tretman javio kao pretežni uzrok

smrti pacijenta, u tom slučaju bi trebalo postaviti pitanje zasnivanja krivične od-
govornosti lekara.47
Svakako, domen aktivne indirektne eutanazije može se okarakterisati kao
izrazito klizav teren (koji kao takav otvara prostor za raznorodne zloupotrebe),
a moglo bi se reći i da lekari prilikom njegovog praktikovanja plešu po ivičnjaku
iter criminis-a. Sa druge strane pak, moglo bi se tvrditi da lekari, upravo zbog na-
vedenih “pretnji” krivičnog prava, palijativne tretmane (bi trebalo da) sprovode
savesnije i posvećenije.
Bilo kako bilo, čini se da nepobitnom ostaje tvrdnja da je “smrt isuviše važ-
na da bi se medicinska profesija ostavila na miru”.48
Aktivna direktna i dobrovoljna eutanazija
Aktivna direktna i dobrovoljna eutanazija podrazumeva slučajeve u kojima

lekar okončava život sa izričitim pristankom ili na izričiti zahtev mentalno spo-
sobnog pacijenta obuzetog patnjom, koju pacijent doživljava kao “nepodnošljivu”
i “bezizlaznu”.49 Dakle, reč je o veštačkom prekidanju života pacijenta, o anticipi-
ranju njegove smrti, čak i u situaciji ukoliko je on bio neizlečivo bolestan, i upra-
vo u tom faktu leži sva interdisciplinarna neprihvatljivost ovog instituta.
Uporedno-pravno posmatrano, u velikom broju zemalja širom sveta, aktiv-
na direktna eutanazija nije dozvoljena, i inkriminisana je ili kao obično ili kao
privilegovano ubistvo, odnosno kao posebno krivično delo.50
U pozitivnom pravu Republike Srbije, aktivna direktna eutanazija je tako-
đe zabranjena, članom 117 Krivičnog zakonika51, shvaćena kao posebni, privile-
47 U obzir bi dolazila odgovornost, kako za umišljajno, tako i za ubistvo iz nehata ili pak za kvali-
fikovani oblik krivičnog dela nesavesnog pružanja lekarske pomoći, odnosno, ukoliko su ispunjeni propisani
uslovi, za krivično delo lišenja života iz samilosti.
48 Citirano prema: V. Klajn-Tatić, “Pravo umirućeg pacijenta da odbije upotrebu ili da
zahteva obustavu medicinskih mera kojima se održava u životu”, Anali Pravnog fakulteta u Beogra-
du, br. 3–4, Beograd, 1994, str. 340.

50 Nikolija Nedeljković, “Konstitucionalizacija eutanazije – argumentum pro et contra”, Identitetski
preobražaj Srbije (urednice Radmila Vasić, Bojana Čučković), Beograd, 2018, str. 465; Štaviše, moglo bi se reći da
su retke zemlje koje predviđaju drugačije rešenje. Tako, zemlje u kojima je eutanazija dozvoljena: Holandija, Bel-
gija, američka Država Oregon, Kolumbija, Švajcarska, Japan, v. u: Violeta Beširević, “Bogovi su pali na teme: o
ustavu i bioetici”, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, br. 2, Beograd, 2006, str. 211.
51 Krivični zakonik (u daljem tekstu: KZ), Službeni lasnik Republike Srbije, br. 85/2005, 88/2005 - ispr.,
107/2005 - ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014, 94/2016 i 35/2019.
29
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
gujući oblik krivičnog dela ubistva – lišenje života iz samilosti.52 Mimo krivič-
nog zakonodavstva, kao što smo već videli, eutanazija je zabranjena i članom 67
KMELKS.53
Ovakva krivično-pravna solucija predstavlja središnje rešenje i izraz je kom-
promisa sa idejom potpune legalizacije aktivnog direktnog eutanaziranja.54 I na
tom mestu sa daljim potencijalnim kompromisima u pravcu legalizacije trebalo bi
stati. Niko nema pravo da drugo lice liši života, ma kako loš taj život bio, a srpsko
pravo je u dovoljnoj meri prepoznalo ideju i samu esenciju problematike – niži
stepen krivice lica koji drugo lice života lišava na njegov ozbiljan i izričit zahtev.55
Naravno, na ovom mestu, autor ne negira potrebu za dalja konkretna preciziranja
i poboljšavanja same odredbe, na onim temeljima na kojima je već formulisana.
ARGUMENTI PROTIV LEGALIZACIJE AKTIVNE DIREKTNE EUTANAZIJE

Klizava nizbrdica
Ponovno interesovanje za aktivnu direktnu eutanaziju, nakon njenog stra-
hotnog praktikovanja u nacističkoj Nemačkoj, počelo je već 1971. godine u Ho-
landiji, slučajem Gertrude Postma.56 Taj slučaj, koji je predstavljao tek okidač, ka-
snije će dovesti do promene stava Holandske sudske prakse57, te i do konačnih
zakonodavnih promena u pogledu legalizacije eutanazije.58
52 Ko liši života punoletno lice iz samilosti zbog teškog zdravstvenog stanja u kojem se to lice nalazi, a
na njegov ozbiljan i izričit zahtev, kazniće se zatvorom od šest meseci do pet godina.
53 U kodeksu je eutanazija eksplicitno zabranjena, i shvaćena je “aktivno i namerno skraćivanje života”.
54 D. Kolarić, “Lišenje života iz samilosti”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2006, str. 134.
55 Ibidem. O (krivično-pravnom) značaju zahteva pasivnog subjekta za lišenjem života, vidi: Dragana
Petrović, Autonomija volje – otvaranje prostora za drugačija tumačenja kod “ubistva iz samilosti”, Pravna misao
u srcu Šumadije (urednik Božin Vlašković), Kragujevac, 2012, str. 229–246.
56 Gertruda Postma, lekarka iz Holandije, usmrtila je svoju majku koja je doživela cerebralnu hemora-
giju (izliv krvi u mozak), što ju je ostavilo delimično paralizovanom, gluvom i sa ozbiljnim govornim nedostat-
kom. Gertrudi je suđeno i proglašena je krivom za ubistvo, ali joj je izrečena uslovna osuda u trajanju od godinu
dana. Gregori Pens, Klasični slučajevi iz medicinske etike, Službeni glasnik, Beograd, 2007, str. 173.
57 Holandska sudska praksa predstavljala je značajan činilac ka legalizaciji, konstituišući opravdavajuću
odbranu okrivljenih kroz institut krajnje nužde. Na taj način, lekari, iako “zaobilaznim putem”, ipak su
bili zaštićeni od osuđivanja za krivično delo ubistva na zahtev, i krivičnog dela podsticanja i pomaganja u
samoubistvu iz čl. 293 odnosno čl. 294 Holandskog krivičnog zakonika. V. Klajn-Tatić, “Lekareva pomoć
neizlečivo bolesnom pacijentu – etički i pravni problemi”, Institut društvenih nauka, Centar za pravna istraživanja,
Beograd, 2002, str. 160.
58 Okončanje dekriminalizujućih tendencija u Holandskom pravu, zgodilo se početkom 21. veka, kada
je isključena krivična odgovornost lekara za krivična dela podsticanja i pomaganja u samoubistvu i ubistva na
zahtev, ukoliko su ispunjeni zakonom propisani uslovi (kriterijum dužne pažnje). Sam zakon stupio je na snagu
30
Ono što je zajedničko za prethodno iznete primere Nemačke i Holandije,

u etici je poznato kao argument tzv. klizave nizbrdice, kako u svojoj empirijskoj,
tako i konceptualnoj konstelaciji.59
Empirijska nizbrdica tvrdi da, jednom kada se preduzme prvi korak, on će
služiti kao presedan; moralno pravilo time nestaje, a svaki sledeći korak se neće
moći kontrolisati. Slikovito rečeno – dolazi do otvaranja Pandorine kutije. Ukoli-
ko bismo empirijsku klizavu nizbrdicu preveli na konkretno polje izučavanja, go-
vorili bismo o kakvoj “pravilnosti” da, društvo, onda kada izvrši izmenu pravila o
zaštiti jedne klase pacijenata, izmenu zapravo neće zaustaviti na toj klasi.60 I zai-
sta, kao što je već bilo prikazano, u Nemačkoj se prvenstveno započelo sa merama
sterilizacije, da bi se potom prešlo na mere eutanaziranja, i to prvenstveno “kate-
gorije” beba, a potom svih ostalih “nepoželjnih” socijalnih grupa.
Ukoliko bi se pak govorilo o konceptualnoj klizavoj nizbrdici, ona bi se naj-
jednostavnije mogla izraziti kao “zahtev uma za konzistentnošću” – “slične slu-
čajeve tretiraj slično”. U tom smislu govorili bismo o pravilnosti da, čak i omanja
promena kakvog moralnog pravila, sa sobom će neizbežno povlačiti nove prome-
ne, upravo zbog razloga konzitentnosti.61 I zaista, u Holandiji, u slučaju Shabot,
priznato je da je zahtev za okončanje života osnovan čak i kada neprolazna pat-
nja svoj izvor ima u nesomatskim razlozima, tojest, kada se osoba ne nalazi u ter-
minalnoj fazi kakve somatske bolesti.62 Otuda se opravdanim čine reči Džejmsa
Boba: “ako prihvatite kvalitet života kao standard, tada, prvo uklanjate respirato-
re, onda cevi za ishranu, a potom aktivno ubijate ljude”.63 I zaista, zakonodavac bi
na jednom mestu morao da povuče liniju, i kaže sudbonosno – “ne”.
Deformiranje tradicionalne uloge lekara
Tradicionalna uloga lekara jeste uloga iscelitelja.64 U skladu sa njom, lekar

bi trebalo da pruža pomoć od bolesti i povreda koji su pacijenta zadesili, a ne da
01. Aprila 2002. godine. Tekst zakona po stupanju na snagu 01. Aprila 2002. godine dostupan je na: https://www.
worldrtd.net/dutch-law-termination-life-request-and-assisted-suicide-complete-text, 15. 07. 2019.
59 G. Pens, Klasični slučajevi iz medicinske etike, Službeni glasnik, Beograd, 2007, str. 206.
60 Ibidem.
61 Ibidem, str. 207.
63 Citirano prema: G. Pens, Klasični slučajevi iz medicinske etike, Službeni glasnik, Beograd,
2007, str. 207.

31
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
preduzima aktivne mere kojima se pacijent usmrćuje (poput unošenja spoljnih

sredstava (otrova) u organizam pacijenta).65 Da isceliteljska uloga jeste esencija
lekarskog poziva, a ne uloga ubice (pa makar i onog iz milosrđa), svedoči nam i
Hipokratova zakletva.66
Dalje, i Svetska medicinska asocijacija stava je, da je aktivna eutanazija u
sukobu sa osnovnim principima medicinskog poziva. Asocijacija u tom pogledu
poziva i ohrabruje sve nacionalne lekarske asocijacije da se uzdrže od praktikova-
nja eutanazije, čak ukoliko je nacionalni zakoni legalizuju i prihvate kao takvu.67
Istog je stava i KMELKS, koji u članu 67 (zabrana eutanazije), eutanaziju smatra
suprotnom medicinskoj etici. Pored toga, njegov član 66 stav 3, nedvosmisleno
govori da je lekar, kod pacijenta u terminalnom stadijumu bolesti, dužan da obez-
bedi sve adekvatne mere lečenja, a u iste svakako se ne bi mogla svrstati mera li-
šenja života. Zahtev za lečenje terminalno obolelog pacijenta još jedna je potvr-
da tradicionalne isceliteljsku uloge lekara, i njenog prihvatanja u srpskom društvu
kao takve.
Finansijski argument
Ukoliko bismo, ionako već dovoljno složenu problematiku eutanazije, do-
punili finansijskim faktorom, odnosno, ukoliko bismo sa jedne strane predvide-
li davanje naknade lekarima za vršenje eutanazije, a s druge strane, kao jedan od
uslova za izvršenje eutanazije predvideli otežavajuće finansijske okolnosti na stra-
ni pacijenta (i njegove porodice), u takvoj interesnoj konstelaciji, vrlo ubedljivom
se čini konstatacija da bi, “škrtost porodica i pohlepa lekara68 brzo ispratile umi-
rućeg pacijenta u grob”.69
Na ovu konstataciju, može se dodati i fakt zaista visoke cene (adekvatnog)
palijativnog lečenja terminalno obolelih pacijenata.70 Tako da, iako je (adekvatna)

66 “Neću dati smrtonosni lek nikome ako ga zatraži, niti ću tako nešto predložiti”.
67 WMA resolution on euthanasia: https://www.wma.net/policies-post/wma-resolution-on-euthanasia/,
18. 07. 2019.
68 Naravno, autor rada na ovom mestu ne stigmatizuje lekare kao pohlepne, već samo, prav-
no-analitički razmišljajući, anticipira potencijalne negativne mehanizme podsticaja, koji bi mogli

voditi kakvim zloupotrebama, a indukovani finasijskim elementom uključenim u celokupnu pro-
blematiku.
69 Citirano prema: G. Pens, Klasični slučajevi iz medicinske etike, Službeni glasnik, Beograd,
2007, str. 212.

70 Primera radi, u domenu privatnog zdravstva cena dvokrevetne sobe za celodnevno zbrinjavanje pa-
cijenta uz palijativan tretman iznosi 7.900 RSD, dok je cena jednokrevetne sobe 8.900 RSD, a ukoliko bismo na
32
palijantivna nega zakonski garantovana pacijentima, ona ostaje van dometa čak i
za prosečnog stanovnika Republike Srbije (to nam govori hladna i neumoljiva lo-
gika brojeva izneta u fn. 70). Otuda, može se konstatovati da bi uvođenje aktiv-
ne direktne eutanazije najviše pogodilo stare, siromašne i socijalno ugrožene pa-
cijente.
U tom pogledu, potpuno se opravdanom čini konstatacija da se o slobod-
noj volji pacijenta za aktivnim direktnim eutanaziranjem može govoriti tek onda
kada bi svi pacijenti imali jednak pristup (priuštljivost) zdravstvenoj nezi.71 U su-
protnom, deklarisanje zahteva za lišenje života iz samilosti starog, siromašnog i
socijalno ugroženog pacijenta kao slobodnog, bilo bi ništa drugo do eufemistički
paravan za uspostavljeni pasivno prinudni mehanizam eutanaziranja takvih paci-
jenata. Otuda, ispravan je stav da, “lečenje ne sme se izostaviti zbog troškova, jer
zaštita života ne sme da postati žrtva totalne materijalizacije”.72
Pravo na život kao brana aktivnoj direktnoj eutanaziji
Pravo na život osnovno je ljudsko pravo, i predstavlja preduslov za posto-

janje i ostvarivanje svih drugih ljudskih prava73, i jedino je pravo kod koga bi se
moglo tvrditi da u njegovoj supstanci preovlađuje prirodnopravni supstrat.74
primer govorili o parenteralnom (intravenskom) hranjenju pacijenta, cena može biti i 9.900 RSD. Podaci preu-
zeti sa sajta Nova Hospital: https://novavitahospital.com/cenovnik/, 14. 07. 2019. Sa druge strane pak, prosečna
zarada (bruto) obračunata za april 2019. godine iznosila je 75.441 RSD, dok je prosečna zarada bez poreza i
doprinosa (neto) iznosila 54.645 RSD. Podaci preuzeti sa sajta Republičkog zavoda za statistiku: http://www.
stat.gov.rs/sr-latn/vesti/20190625-prosecne-zarade-po-zaposlenom-april-2019/?s=2403, 14. 07. 2019. Takođe,
prosečna penzija obračunata za februar 2019. godine iznosila je 28.213 RSD za zaposlene, 25.902 RSD za sa-
mostalne delatnosti, a 11.244 RSD za poljoprivrednike. Podaci preuzeti sa sajta Centralnog registra za socijalno
osiguranje: http://www.croso.gov.rs/lat/Statistika/Prosecna_zarada_penzija/, 14. 07. 2019. Ukoliko bismo upor-
edili cenu tretmana i iznete prosečne zarade i penzije, potpuno slobodno se može postaviti pitanje mehanizma
podsticanja stremljenja ka preduzimanju aktivne direktne eutanazije. Republika Srbija poseduje jako mali broj
centara koji pruža palijativno zbrinjavanje pacijenata. Primera radi, gerontološki centar u Kragujevcu, u kom je
smeštajni kapacitet tek 200 mesta.
71
Against Assisted Suicide - Even a Very Limited Form (Symposium: Assisted Suicide, Health
Care and Medical Treatment Choices), dostupno na: https://repository.law.umich.edu/cgi/viewcontent.
cgi?referer=https://www.google.com/&httpsredir=1&article=1277&context=articles, 16. 07. 2019.
72 Citirano prema: D. Kolarić, “Aktivna i pasivna eutanazija i pravo na život”, Pravni život, br. 9, Tom I,

73 Milan Paunović, Boris Krivokapić, Ivana Krstić, Međunarodna ljudska prava, Univerzitet u Beogradu
– Pravni fakultet, Beograd, 2018, str. 130.

74 Z. Stojanović, “Pravo na život kao prirodno pravo čoveka”, Pravni Život, br. 9, Tom I, Beograd, 1997,
str. 6.
33
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Pravo na život kao takvo, garantovano je članom 3 Univerzalne deklaraci-

je o ljudskim pravima, kao i članom 2 Evropske konvencije o ljudskim pravima (u
daljem tekstu EKLJP) i članom 6 Međunarodnog pakta o građanskim i političkim
pravima čija je Republika Srbija potpisnica.
U tom pogledu, Evropski sud za ljudska prava u slučaju Pretty v. the United
Kingdom75 jednoglasno je izrekao da član 2 EKLjP štiti pravo na život, bez kog su
sva druga prava i slobode sadržana u konvenciji potpuno beznačajna. Pravo na ži-
vot stvara ne samo obavezu države da se uzdrži od protivzakonitog lišenja živo-
ta, već stvara i pozitivnu obavezu države da štiti živote lica pod njenom jurizdik-
cijom. U tom pogledu, pravo na smrt, ostvareno od ruke trećeg lica ili od strane
javne vlasti, ne bi se moglo izvesti iz člana 2 EKLjP, osim kakvim jezičkim kriv-
ljenjem. Isti stav zauzela je i Parlamentarna skupština Saveta Evrope u preporuci
1418.76 Međutim, u navedenom slučaju, prepoznata je mogućnost pacijenta da iz-
vrši samoubistvo, ili da odbije mere koje ga održavaju u životu, odnosno koje mu
produžavaju isti. Takav izraz prava na smrt može se podvesti pod član 2, i država
u njegovom pogledu takođe ima pozitivnu obavezu zaštite.77
Dakle, aktivna direktna eutanazija kao izraz veštačkog prekidanja života ne-
pobitno predstavlja pojam suprotstavljen životu i pravu na život.78 Štaviše, ona
predstavlja “nasilje nad životom i umiranjem”.79
Religijski aspekt
U religiji, podjednako kao i u pravu, život je osnovna i vrhovna vrednost.

Ljudski život kao takav, nosilac je ljudskog bivstvovanja i izvor nikad ponovljive
personalne istorije.80 S druge strane, osoba-individua je ta koja je nosilac jednog
takvog kvaliteta, kvaliteta zvanog život, i oni (osoba i život) imaju se smatrati ne-
razdvojnim saputnicima. Čitav čovek jedan je svet za sebe – mikrokosmos, uni-
75 European Court of Human Rights, 29. 04. 2002, Pretty v. the United Kingdom (application no.
2346/02).
Protection of the human rights and dignity of the terminally ill and the dying, http://assembly.coe.int/
76
nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=16722&lang=en, 14. 07. 2019.

77 European Court of Human Rights, 29.4.2002, case Pretty v. the United Kingdom (application no.
2346/02), https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-60448%22]}, 15. 07. 2019.

78 Slobodan Perović, “Prirodno pravo i univerzalne vrednosti”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 2005,
str. XXXV.
79 T. Petrović, “Aktuelna pitanja vezana za pravo na život”, Pravni Život, br. 9, Tom I,

34
katna jedinka određena za večnost, i kao takva, hrišćanski posmatrano, nikada ne

može biti aksiološki prazna.81 Iz ovakvih svojstava rađa se strahopoštovanje i uva-
žavanje života svakog pojedinca, od njegovog začeća pa sve do svršetka.82 Tako,
shodno tome da čovek nije taj koji život dodeljuje, on ga ne bi mogao ni oduze-
ti drugome.83 Ovakav imperativ izražen je i kroz šestu Božiju zapovest – “ne ubij”.
Otuda, protiv veštačkog prekidanja života u vidu aktivne direktne eutanazi-
je izjasnile su se kako pravoslavne hrišćanske crkve84, tako i katolička denomina-
cija.85 U tom pogledu, Srpska pravoslavna crkva još uvek nije iznela svoj zvanični
stav, ali je načinjen izvesni pomak. Naime, na zasedanju Svetog arhijerejskog Sa-
bora 2017. godine, osnovano je Odeljenje za bioetiku pri Svetom arhijerejskom
Sinodu.86 U bliskom vremenu nije neosnovano očekivati iznošenje zvaničnog sta-
va SPC, koji će, zaključeno po indikacijama, takođe biti negativno određen.87
Pored navedenih hrišćanskih denominacija, i hebrejska, islamska, kao i hin-
du religija takođe su izričiti protivnici eutanazije.88 I ovaj fakt znatan je indikator
generalnog stava o pogubnosti instituta aktivne direktne eutanazije.
Mogućnosti zloupotrebe
U prilog autorovoj zabrinutosti u pogledu raznorodnih potencijalnih zlo-

upotreba govori fakt da one postoje čak i tamo gde su prilike dosta idiličnije od
onih navedenih u Republici Srbiji.
Naime, zloupotrebe su uočene čak i u Holandiji, koja poseduje besplatnu
medicinsku negu, koja u sebi uključuje i dugotrajni boravak u domu za negu sta-
81 Marko Trajković, “Eutanazija – moralna dilema savremene pravne države”, Pravni život, br. 12, Tom
I, Beograd, 2011, str. 737.
82 T. Petrović, “Aktuelna pitanja vezana za pravo na život”, Pravni Život, br. 9, Tom I, Beograd,
2004, str. 215.

83 M. Trajković, “Eutanazija – moralna dilema savremene pravne države”, Pravni život, br. 12, Beograd,
2011, str. 737.

84 Stav Ruske pravoslavne crkve moguće je pronaći na: Osnovi socijalne koncepcije Ruske pravoslavne
crkve, https://centarzazivot.rs/osnovi-socijalne-koncepcije-ruske-pravoslavne-crkve/, 15.08.2019; Stav Grčke

pravoslavne crkve: Željko Jeftić, “Eutanazija − pravo na ljudsko dostojanstvo ili legalizacija (samo)ubistva?”,
Bogoslovlje, Beograd, 2019, str. 168-169.
85Sacred congregation for the doctrine of the faith - Declaration on euthanasia, http://www.vatican.va/
roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19800505_euthanasia_en.html, 15. 08. 2019.
86 Saopštenje za javnost Svetog arhijerejskog sinoda: http://spc.rs/sr/saopshtenje_za_javnost_svetog_
arhijerejskog_sabora_1, 13. 07. 2019.
87 Pročitaj više u tom pogledu: Eutanazija [Eὐθανασία], http://teologija.net/eutanazija/, 15. 08. 2019.
88 Zdravko M. Petrović, “Eutanazija i pravo na život”, Pravni život, br. 9, Tom I, Beograd, 1995.
35
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
rih i bolesnih (stoga se otežano može postavljati pitanje odlučivanja o smrti paci-
jenta iz finansijskih razloga). Takve podatke o zloupotrebama iznela je Holandska
Remelinkova komisija, koja se bavila proučavanjem uspostavljene prakse eutana-
ziranja, izvestivši 1990. godine, da je u tom anualitetu 2% (2.300) smrti od uku-
pnog broja smrti (130.000) u Holandiji predstavljalo eutanaziju, a da je čak 1040
bilo nedobrovoljno eutanazirano.89
ZAKLJUČAK
Retki su instituti koji poput eutanazije, zvuče tako milosno dok se o njima
diskutuje kroz apstraktne pojmove i načela, a koji pak, svu gorčinu svoje suštine
cede prilikom njihovog prevođenja u svoj praktični izraz. Tu gorčinu, čovečanstvo
je nažalost, već imalo prilike da okusi, ali, još jednom nažalost – po svemu sudeći,
i da zaboravi. I eto ga još jednom (čovečanstva), ali i srpskog zakonodavca90, do-
diruje poklopac ovog “grčkog relikta”, ponovo se nalazeći na ivici oslobođenja nje-
govih zala, baš kao što je to činjeno iz onog drugog artefakta, takođe grčkog pore-
kla.91 Praktični izraz apstraktnih pojmova i načela koja se povezuju sa institutom
aktivne direktne eutanazije, ogoljenih u svojoj biti, posmatranih bez kozmetičkih
zahvata idealizacije, sliči na kakav pejzaž izopačenosti – slike metamorfoze lekara
iz iscelitelja u dželata, ideje anticipiranja tuđe smrti, kriminalni akt ubistava paci-
jenta i bal skrnavljenja kulture života i huljenja na ljudsko dostojanstvo kroz nov-
čanu evaluaciju života. Zar je ideja pravne države tako smelo korigovana da je
postala vlasna da vrši škartiranje pojedinih kategorija ljudi, zar je tako hrabro re-
formisana da je sposobna da pruži definiciju života koji nije vredan truda i zar je
ponovo tako daleko otišla da je spremna da odredi život koji nije vredan troška?
89 G. Pens, Klasični slučajevi iz medicinske etike, Službeni Glasnik, Beograd, 2007, str. 174; Eutanazi-
ja u perspektivi kršćanske vjere i pravne znanosti, https://hrcak.srce.hr/file/108316, 14.07.2019. Informacije radi,
2016. godine, eutanazija je predstavljala 4% od svih uzroka smrti u Holandiji. Annual report on Dutch eutha-
nasia practice published - https://www.worldrtd.net/news/annual-report-dutch-euthanasia-practice-published,
18.07.2019.
90 Prednacrt Građanskog Zakonika Republike Srbije, u glavi II (subjektivna građanska prava), u čl.
86 predviđa “Pravo na dostojanstvenu smrt (eutanaziju)’’, shvaćenu kao kao pravo fizičkog lica na saglasni,
dobrovoljni i dostojanstveni prekid života koje bi se moglo izuzetno ostvariti, ako se ispune propisani humani,
psiho-socijalni i medicinski uslovi. Ti uslovi, kao i postupak za ostvarivanje prava na eutanaziju bili bi propisani
posebnim zakonom.
91 Autor na ovom mestu aludira na Pandorinu kutiju. Za mit o Pandori vidi: Nikolaj Albertovič Kun,
Legende i mitovi stare grčke, Književna zajednica Novog sada, Novi Sad, 1990, str. 63. Danas, fraza “otvoriti Pan-
dorinu kutiju” znači preduzeti kakvu radnju koja se na prvi pogled može učiniti nevažnom i bezazlenom, a koja
se na kraju može ispostaviti kao izuzetno štetna, sa dalekosežnim posledicama.
36
Dobro je znana stara konstatacija da sve što može biti upotrebljeno, može
biti i zloupotrebljeno. Međutim, čini se da kod eutanazije ovakva konstatacija ima
posebnu težinu, jer pod plaštom “upotrebe” nečijeg “milosrđa” i “dobročinstva”,
odnosno autonomije volje(?), samoodređenja(?) i dostojanstva(?) pacijenta, može
doći do zloupotreba koje će voditi do ubistva onih koji takvo “milosrdno” lišenje
života nisu ni želeli. Da li se uošpte može postavljati pitanje dostojanstvene smrti,
u kome ili sam bolesnik, ili njegova porodica imaju finansijski pritisak da se izja-
sne afirmativno u pogledu lišenja sopstvenog, odnosno života člana svoje porodi-
ce, zbog nepostojanja adekvatnih državnih centara koji pružaju palijativnu negu,
odnosno, zbog izrazite skupoće privatnih palijativnih tretmana (odnosno, gleda-
no sa druge strane, niskih plata ili penzija). Da li se tu može govoriti o samoodre-
đenosti, ili pak o predodređenosti (siromašnog i prosečno solventnog) pacijenta
na smrt aktivnim direktnim eutanaziranjem? Zašto bi zakonodavac legalizacijom
eutanazije uopšte i ostavljao čak i najmanju mogućnost za ovakav tragični epilog
– lov na nemoćne, stare, ugrožene, siromašne, a bolesne?
U tom pogledu, pasivna dobrovoljna eutanazija (koja je izraz pacijentove
autonomije i samoodređenja) dokaz je kompromisa koji je društvo bilo spremno
da učini u pogledu očuvanja tradicionalnih ograničenja ubijanja (aktivnog direk-
tnog eutanaziranja) pacijenata, i koja je kao takva danas, postala sastavni deo me-
dicinsko-pravnog korpusa.92 Kako je kompromis već učinjen, na novi, oličen u
pravnom i moralnom izjednačavanju pasivne i aktivne direktne eutanazije, ne bi
se smelo pristati. Takođe, videli smo i da je kompromis učinjen u pogledu pri-
vilegovanja lišenja života iz samilosti, i ponovo, traži se još. Sama tendencija za
izjednačavanje pasivne i aktivne direktne eutanazije, odnosno za njenu dekrimi-
nalizaciju, još jedan je postojani dokaz o dometima argumenta klizave nizbrdice –
nezajažljive želje pristalica eutanazije za širenjem dometa njene primene.
Konačno, izvor prava na konkretno pitanje trebalo bi naći “u autoritetu za-
jedničkog razuma i umnosti, a ne u samovolji (Kreontskih) detentora vlasti koji
danas gaze kodifikovanu savest čovečanstva”.93 Da li će u tom pogledu srpski za-
konodavac prokazati sebe kao pukog pritežaoca vlasti, i da li će svojom samovo-
ljom biti spreman da pogazi kodifikovanu savest i Srbiju pretvori u etičku labo-
ratoriju? Tek predstojeće vreme će nam dati odgovor na to pitanje. Ukoliko bi to
pak učinio, legalizacijom aktivne direktne eutanazije nepobitno bi ugrozio funda-
mentalne i krunske vrednosti našeg (siromašnog) društva, i time izazvao seizmič-
ki poremećaj duž njegovih kulturno-pravno-religijsko-etičkih raseda.
92 Active, v. Passive Euthanasia: Why Keep the Distinction?, https://repository.law.umich.edu/cgi/view-
content.cgi?article=1930&context=articles, 14. 07. 2019.

93 S. Perović, “Prirodno pravo i univerzalne vrednosti”, Pravni život, br. 1–2, Beograd, 2006, str. 30–31.
37
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
DAVID VUČINIĆ
Undergraduate student, Faculty of Law,
University of Belgrade
EUTHANASIA TODAY: CHIMERA OF THE PAST

– HYDRA OF THE FUTURE
Sumarry
Guided by the age-old saying that ,,no one can comprehend a fragment until he perceives
its wholeness”, author essayed the (d)evolution of the idea of euthanasia and diversity of its forms
through the flow of time, by applying the historical method. Afterwards, laden with the burden of
portrayed bygone, while aware of the contemporary complexity of the subject matter, author used
an interdisciplinary (legal, ethical and religious) approach to display the very heterogeneity of eu-
thanasia, and it’s most perilous nooks and dead-ends. Author will cognize that, generally speaking,
modern society has already made a compromise with euthanasia advocates, and that such compro-
mises have been integrated within Serbian, both Criminal and Medical law as well. In addition to
that, taking into account the bleak landscape of Serbian reality, supplemented with its cultural her-
itage and social values and having in mind that any further dialogue about euthanasia would turn
into a compromiscuous monologue of one sided and constant indulgence, the author will conclude
that legislator should pronounce a well-mannered and conservative ,,no” as an answer to euthana-
sia disciples.
Key words: euthanasia, right to life, manslaughter, mercy killing
38
TREĆA NAGRADA
ANDREA NIKOLIĆ
POLOŽAJ SUDIJA U SISTEMU MEDIJACIJE
“Svi smo delo prirode. Svi smo i deo prirode. Jednaki u dolasku i
jednaki u odlasku. Kome onda ići po pravdu? Ići sudiji, znači ići
pravdi. U ovih pet antičkih reči smeštena je civilizacija prava i
civilizacija sudstva. Ovim rečima određena je svrha prava i po-
ložaj sudije u ostvarenju te svrhe. Razdvojeno je pravedno pra-
vo od nepravednog. Povučena je granica koja deli polje prava od
pustinje neprava.”
Prof. dr Slobodan Perović
Medijacija je jedan od alternativnih metoda rešavanja sporova, koji je poznat po efi-

kasnosti, brzini i manjim troškovima vođenja postupka u odnosu na tradicionalni, sudski
postupak. Međutim, medijacija i dalje nije zadobila potpuno poverenje stranaka, koje je ne-
dovoljno koriste u praksi. Da bi medijacija mogla uspešno da se razvije, potrebno je uklju-
čiti sve relevantne aktere u njeno promovisanje, a naročito sudije i advokate, koji direktno
mogu da utiču na podizanje svesti stranaka i šire javnosti o prednostima medijacije. U radu
će se prikazati sveobuhvatna analiza pozitivnih i negativnih aspekata omogućavanja sudija-
ma da sprovode medijaciju, da bi se, na kraju, ukazalo na značaj uključivanja sudija u si-
stem medijacije.
Ključne reči: medijacija, medijator, sudija, sudska medijacija, uslovi za medijatora
Andrea Nikolić, student doktorskih studija na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu.
41
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
UVOD
Alternativni načini rešavanja sporova (eng. alternative dispute resolution, u

daljem tekstu: ADR) se sve više promovišu kao vid efikasnijeg, bržeg i jeftinijeg
načina rešavanja sporova u odnosu na vođenje tradicionalnog, sudskog postupka.
Njihov značaj je prepoznat od strane kako akademske zajednice i pravnika prak-
tičara, tako i od organa izvršne vlasti Republike Srbije.1 Arbitraža je tokom po-
slednjih par decenija postala veoma popularan vid rešavanja sporova, dok u veći-
ni zemalja medijacija kaska za njom u želji da postane jednako uspešan i efikasan
način mirnog rešavanja sporova. To je moguće jedino ukoliko se svi relevantni
akteri uključe u njeno promovisanje, uključujući Ministarstvo pravde, Pravosud-
nu akademiju, Udruženja medijatora, a naročito advokate i sudije, koji direktno
mogu da utiču na promovisanje medijacije među strankama. Stoga, u radu će se
predstaviti značaj uključivanja sudija u sistem medijacije.
Smatramo da je ova tema, pored praktičnog značaja, adekvatna za konkurs
koji se posvećuje osnivaču Kopaoničke škole prirodnog prava, akademiku prof.
dr Slobodanu Peroviću, koji je posebnu pažnju posvećivao pitanju uloge i položa-
ju sud(ij)a. Njegovo izuzetno značajno delo predstavlja vanvremenska Deklaraci-
ja Kopaoničke škole prirodnog prava prihvaćena 2002. godine, koja i danas služi
kao dokaz da ”velika naučna dela nikada ne prestaju da žive”.2 Profesor Perović je
u Deklaraciji formulisao i Dvanaest tablica sudijske nezavisnosti, čiji će se izvodi
navoditi u radu i time ukazivati na dalekosežni značaj Deklaracije, te snažni uticaj
prof. Perovića na razvoj pravne misli.
1 Za više o prednostima alternativnih načina rešavanja sporova, v. Gašo Knežević, Vladimir
Pavić, Arbitraža i ADR, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2013, str. 207–209; Gor-
dana Mihailović, Vodič kroz medijaciju, Beograd, 2005, str. 3; Ljubica Milutinović, Medijacija u Sr-
biji, Beograd, 2006, str. 8–9; Ljubica Milutinović, Milena Đorđević, ”Medijacija i arbitraža”, Bilten
Vrhovnog kasacionog suda, br. 2, 2016, 273–275. Takođe, razvoj pravosuđa sa fokusom na alterna-
tivne načine rešavanja sporova predstavlja jedan od ključnih strateških prioriteta Republike Srbi-
je, koji je istaknut u okviru Nacrta Nacionalne strategije reforme pravosuđa za period 2019–2024.
U njemu se navodi težnja za daljim podizanjem nivoa efikasnosti pravosudnog sistema kroz sman-
jenje ukupnog broja nerešenih predmeta sa akcentom na stare predmete i sprečavanje nastanka do-
datnih starih predmeta i unapređenje alternativnih metoda rešavanja sporova i razvijanje IT siste-
ma u pravosuđu sa ciljem postizanja modernog e-pravosuđa. Nacrt Strategije je dostupan na https://
www.mpravde.gov.rs/files/radni%20tekst%202019%202024.pdf, 15.08.2019.
2 V. naučni opus i druga vredna dostugnuća prof. Perovića u pismu Jelene Perović Vujačić i
Marka Perovića posvećenom njihovom ocu prof. Slobodanu Peroviću, dostupno na https://kopaoni-
kschool.org/wp-content/uploads/2019/06/Prof-dr-Slobodan-Perovic-PDF.pdf, 15.08.2019.
42
A. Nikolić: Položaj sudija u sistemu medijacije
Prvo, u radu će biti opisani uslovi za obavljanje medijacije koje propisu-

je Zakon o posredovanju u rešavanju sporova (u daljem tekstu: Zakon)3, kao i
uporedno-pravna analiza uslova za obavljanje medijacije i regulisanja sudija me-
dijatora (2). Zatim će se izložiti potencijalne prepreke za sudije da učestvuju u
postupcima medijacije (3). Na kraju, će biti predstavljeni razlozi u prilog omo-
gućavanja sudijama da budu medijatori (4), kako bi se utvrdilo da sudije treba da
budu uključene u sistem medijacije (5).
DOMAĆI PRAVNI OKVIR I UPOREDNO-PRAVNA ANALIZA USLOVA

ZA OBAVLJANJE MEDIJACIJE I POLOŽAJA SUDIJA KAO MEDIJATORA
Pitanje uključivanja sudija u medijaciju nije uniformno regulisano, već se

relevantni pravni okvir razlikuje od zemlje do zemlje. Neke zemlje regulišu sud-
sku medijaciju i omogućavaju sudijama da učestvuju u postupcima medijacije,
dok su druge veoma restriktivne po tom pitanju i ne dozvoljavaju da sudije, pored
obavljanja svoje primarne funkcije, budu i medijatori.
Zakon o posredovanju u rešavanju sporova Srbije propisuje da medijator
može biti svako fizičko lice koje na nezavisan, neutralan i nepristrasan način po-
sreduje između strana u spornom odnosu, ukoliko ispunjava uslove predviđene
zakonom.4 Uslovi predviđaju posedovanje poslovne sposobnosti, državljanstva Re-
publike Srbije, više stručne spreme i dozvole za posredovanje, pohađanje osnovne
obuke za posrednika, neposedovanje krivičnog dosijea koji bi ga činio nedostoj-
nim za obavljanje medijacije, kao i upis u Registar posrednika koji vodi Ministar-
stvo pravde. Dodatno, propisuje se da sudije mogu obavljati medijaciju, ali isklju-
čivo van radnog vremena i bez naknade.5 Međutim, Radna grupa za izradu Nacrta
izmena i dopuna Zakona o posredovanju u rešavanju sporova je osnovana u de-
cembru 2018. godine sa zadatkom da izradi radni tekst izmena i dopuna zakona o
medijaciji, kao i prateća podzakonska akta.6 Između ostalog, Radna grupa bi tre-
balo da precizira položaj sudija u postupku medijacije, pa se mogu očekivati izme-
ne pomenutih odredbi, imajući u vidu da je prisutna tendencija, kako kontinen-
talnih, tako i anglosaksonskih zemalja da se sudije sve više uključuju u obavljanje
3 Zakona o posredovanju u rešavanju sporova, Službeni glasnik RS, br. 55/2014 (u daljem
tekstu: ZPRS).
4 Čl. 33, st. 2 ZPRS.
5 Čl. 33, st. 6 ZPRS.
6 O formiranju Radne grupe za izradu Nacrta izmena i dopuna Zakona o posredovanju u
rešavanju sporova, v. na https://www.mpravde.gov.rs/vest/22233/unapredjenje-normativnog-okvira-
za-primenu-medijacije-radi-efikasnijeg-i-delotvornijeg-resavanja-sporova.php, 15.08.2019.
43
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
medijacije.7 To daje još veći značaj radu, koji, pored doprinosa pravnoj doktrini,
daje i praktičan značaj, te postavlja smernice za razmatranje pitanja položaja sudija
u sistemu medijacije. Krenuće se sa uporedno-pravnom analizom funkcije sudija u
postupcima medijacije, koja će biti predstavljena u nastavku.
U Hrvatskoj je, kao i kod nas, broj sudskih predmeta veoma veliki, pa je ra-
sterećenje sudova pokušano kroz uvođenje medijacije. To je učinjeno još 2006.
godine kroz pilot projekat u jednom od najopterećenijih sudova – Privrednom
sudu u Zagrebu, koji se pokazao kao veoma uspešan, pa se sada većina medijacija
u Hrvatskoj odvija upravo u sudovima.8 Do medijacije u sudu se može doći jedi-
no ukoliko je pokrenut sudski postupak, a sudski aneksirane medijacije se obav-
ljaju u okviru redovne dužnosti i radnog vremena, dok medijator može biti samo
sudija suda pred kojim je spor pokrenut.9 Jedna od pogodnosti ovakvog sistema
je da sudija ne prima novčanu naknadu za poverene postupke posredovanja. Slič-
no, u Finskoj je sudska medijacija ustanovljena isto 2006. godine i od tada je ve-
liki broj sudija prošao obuku za obavljanje medijacije, a medijator, takođe, može
biti samo sudija suda pred kojim je spor pokrenut.10 S druge strane, u Francuskoj,
svaki sudija u bilo kojoj fazi postupka može uputiti stranke na medijaciju, ali u
sudskoj medijaciji medijator može biti bilo koje lice kome je to zakonom dozvo-
ljeno, a ne samo sudija konkretnog suda.11
U Mađarskoj je tek 2012. godine uvedena sudska medijacija, kada su uspo-
stavljeni posebni kriterijumi za pružaoce medijacije. Propisano je da predsednik
nacionalnog tela za sudije (eng. National Judiciary Office) može imenovati sudi-
je i sudijske pomoćnike kao medijatore ukoliko su mađarski državljani i ukoliko
su pohađali specijalizovani trening za medijatore.12 Nasuprot tome, u nekim ze-
7 V. Nadja Alexander, International and Comparative Mediation – Global Trends in Dispute
Resolution, Kluwer Law International, 2009, str. 128–130.

8 Davor Babić, “Mediation Law in Croatia: When EU Mediation Directive met the UNCITRAL
Model Law on Conciliation”, German Arbitration Journal (SchiedsVZ), no. 4, 2013, str. 217.
9 Svaki sud sačinjava liste sudija medijatora, koje određuje predsednik suda. V. čl. 186
d) Zakona o parničnom postupku, Službeni list SFRJ, br. 4/77, 36/77, 6/80, 36/80, 43/82, 69/82,
58/84, 74/87, 57/89, 20/90, 27/90, 35/91, i NN 53/91, 91/92, 58/93, 112/99, 88/01, 117/03, 88/05,
02/07, 84/08, 96/08, 123/08, 57/11, 148/11, 25/13, 89/14. V. i Ibidem, 217; Boris Jukić, Anamarija
Milanović, “Chapter 5: Croatia”, in EU Mediation Law Handbook - Global Trends in Dispute Resolu-
tion, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 133.
10 Petra Hietanen-Kunwald, ”Chapter 11: Finland”, in EU Mediation Law Handbook - Global
Trends in Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 271, 273, 285.
11 Delphine Wietek, ”Chapter 12: France”, in EU Mediation Law Handbook - Global Trends in
Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 323, 334.
12 Manuela Renáta Grosu, ”Chapter 15: Hungary”, in EU Mediation Law Handbook - Global
Trends in Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 422.
44
mljama trening za sudiju medijatora nije ni potreban. To je slučaj sa Grčkom, gde

se ne zahteva ni trening, ni akreditacija sudija kao medijatora, već sudija može
biti medijator bez ikakvih dodatnih uslova.13 Sudska medijacija u Grčkoj obuhva-
ta pojedinačne i zajedničke sastanke sudije medijatora i stranaka koje su u oba-
vezi da imaju advokata, a sudija medijator može strankama i da predlaže mogu-
ća rešenja spora.14 Međutim, ustanovljeno je da to rešenje nije odgovarajuće i od
2018. godine se radi na izmenama i dopunama zakona koje bi detaljnije regulisa-
le obuku medijatora. Dalje, u Litvaniji, takođe, ne postoje uslovi za akreditaciju
medijatora, već se od medijatora samo očekuje da bude nezavisan i nepristrasan
prilikom rešavanja spora15, ali je situacija malo drugačija kada je u pitanju sud-
ska medijacija. Sudija, sudijski pomoćnik ili drugo zainteresovano lice koje želi da
sprovodi medijaciju, mora da bude registrovano i da se nalazi na listi sudskih me-
dijatora. Oni moraju sudu da dostave zahtev za registraciju, biografiju, motivacio-
no pismo, lični dokument, uverenje o stečenom obrazovanju, kao i potvrdu o po-
hađanju kursa iz sudske medijacije.16
Treba naglasiti i da skoro svi pravni sistemi koji dozvoljavaju sudiji da obav-
lja medijaciju zabranjuju njegovo dalje učešće u sudskom postupku u slučaju da
medijacija bude neuspešna. To je slučaj npr. u Hrvatskoj, Danskoj, Finskoj, Li-
tvaniji.17 Ovo ograničenje je neophodno radi omogućavanja potpune neutralnosti
medijatora, kao i obezbeđivanja privatnosti i poverljivosti postupka.
Nemačka pruža još jedno zanimljivo rešenje. Naime, nemački zakon o me-
dijaciji, koji je stupio na snagu 2013. godine, predviđa mogućnost da sudije pru-
žaju dodatnu uslugu pod nazivom ”güterichter” (eng. judicial moderation, judicial
conferencing), koja veoma podseća na medijaciju, ali se pravi razlika između duž-
13 Apostolos Anthimos, ”Chapter 14: Greece”, in EU Mediation Law Handbook - Global
15 Virgilijus Valančius, ”Chapter 19: Lithuania”, in EU Mediation Law Handbook - Global
16 Međutim, ne propisuje se trajanje i opis treninga za sudsku medijaciju. Takođe, ne pre-
cizira se koji nivo obrazovanja se zahteva. Tako, usled veoma široko postavljenih uslova, registracija
medijatora zavisi od diskrecione ocene Komisije koja o tome odlučuje. V. Ibidem, str. 521–522.
17 Primera radi, u Danskoj su medijatori pretežno sudije i advokati, a u slučaju da postupak
medijacije ne bude uspešan, oni ne mogu da budu angažovani od strane stranaka u daljem sudskom
postupku. V. Louise Lerche-Gredal, ”Chapter 8: Denmark”, in EU Mediation Law Handbook - Global
Trends in Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 191–202. V. i B.
Jukić, A. Milanović, str. 137; P. Hietanen-Kunwald, str. 280, 284.
45
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
nosti medijatora i sudije za mirenje (güterichter, eng. conciliation judge).18 Postu-

pajući sudija može da uputi stranke na ročište za mirno rešavanje sporova koje
vodi sudija posebno određen i obučen za takav vid postupka – sudija za mirenje.
On može da primeni bilo koji vid mirnog rešavanja sporova, kao i da strankama
da pravnu ocenu slučaja, ali mu nije dozvoljeno da donese odluku o načinu reša-
vanja spora, već samo strankama može da pomogne pri sastavljanju sporazuma.
Pored toga, primer dobre prakse u Nemačkoj predstavlja i organizovanje poseb-
nih grupa za medijatore, odnosno tzv. grupe za nadzor (eng. supervision groups),
odnosno razvoj prakse medijacije, koje su vođene od strane stručnjaka sa isku-
stvom u medijaciji.19
S druge strane, u nekim zemljama, kao što su Austrija, Belgija, Bugarska,
sudije ne učestvuju u postupcima medijacije.20 Dalje, u Rumuniji se svim lici-
ma koja su nosioci javnih ovlašćenja zabranjuje da obavljaju medijaciju.21 U Polj-
skoj je Zakonom o parničnom postupku sudijama izričito zabranjeno da budu
medijatori, sa izuzetkom sudija u penziji.22 Međutim, postoji posebna procedu-
ra posredovanja koja se smatra kvazi-sudskom medijacijom u Poljskoj, ali ne pod
imenom “medijacija”. Ona se sprovodi od strane sudije, a na zahtev stranaka pre
početka vođenja sudskog postupka i može da rezultira sudskim poravnanjem.23
Ipak, usled nedostatka odgovarajućeg treninga za mirno rešavanje sporova, us-
pešnost postupka zavisi od kvalifikacija konkretnog sudije, pa se ovaj vid posre-
dovanja nije pokazao kao efikasan.24
18 N. Alexander, str. 137–138; Anne-Ruth Moltmann-Willisch, “Judges in mediation in Ger-
many. How would a judge become an excellent mediator?”, referat za međunarodnu konferenciju o
sudski aneksiranoj medijaciji, 2016. godine (u daljem tekstu: referat za međunarodnu konferenciju
o sudski aneksiranoj medijaciji).
19 Ibidem.
20 Martin Risak, Christina Lenz, “Chapter 2: Austria”, in EU Mediation Law Handbook –
Global Trends in Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 39; Evge-
ni Georgiev, “Chapter 4: Bulgaria”, in EU Mediation Law Handbook – Global Trends in Dispute Reso-
lution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 110–111; V. Valančius, str. 515, 519.
21 Constantin-Adi Gavrila, Sanda Elena Lungu, “Chapter 26: Romania”, in EU Mediation
Law Handbook – Global Trends in Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.),
2017, str. 648.
22 Rafal Morek, “Chapter 24: Poland”, in EU Mediation Law Handbook – Global Trends in
Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 610.
23 Ibidem.
24Primera radi, 2017. godine je zaključeno svega 207 sporazuma o rešavanju spora od
14,332 postupka posredovanja koji su se vodili. Ibidem.
46
U nekim zemljama je predloženo da se sudijama omogući da učestvuju

u postupcima medijacije, međutim, taj predlog nije prihvaćen. To je bio slučaj
sa Belgijom 2010. godine kada je predlog napravljen, ali nije usvojen.25 Takođe,
u Švedskoj je odbijeno uvođenje sudske medijacije iz nekoliko razloga. Prvo, u
obrazloženju odbijanja predložene izmene se navodi da bi uvođenje sudske me-
dijacije, odnosno omogućavanje sudijama da budu medijatori bilo kontrapro-
duktivno, jer bi se narušila konkurencija među medijatorima, a privatna medi-
jacija u Švedskoj se poslednjih nekoliko godina dosta razvila i veoma se uspešno
odvija.26 Drugo, navodi se da se privatna medijacija i medijacija u sudu razliku-
ju po karakteristikama, i na kraju, razlog za neprihvatanje predloga je bila želja
da se očuva tradicionalna uloga sudije i da se razgraniči od drugih poslova, kao
što je medijacija.27
Na kraju prikaza uporedno-pravne analize, a imajući u vidu obaveze pre-
uzete Sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju Evropskoj uniji (EU),28 ukazali
bismo na obavezu Republike Srbije da uskladi svoje pravo sa pravnim propisima
i standardima EU. U tom smislu, od naročitog značaja je EU Direktiva Evropskog
parlamenta i Saveta o pojedinim aspektima medijacije u građanskim i privrednim
stvarima (u daljem tekstu: EU Direktiva).29 Ona, u okviru odredbe koja definiše
medijaciju, predviđa da medijacija obuhvata i medijaciju koju sprovodi sudija koji
nije zadužen za sudski postupak koji se vodi povodom konkretnog spora, ali da
ne obuhvata pokušaje poravnanja od strane nadležnog suda ili postupajućeg su-
dije u toku samog sudskog postupka.30 Dakle, i EU Direktiva ostavlja mogućnost
sudijama da obavljaju medijaciju.
25 Dilyara Nigmatullina, Johan Billet, “Chapter 3: Belgium”, in EU Mediation Law Handbook
- Global Trends in Dispute Resolution, Nadja Alexander, Sabine Walsh, et al. (eds.), 2017, str. 91.
26 Bengt Richard Lindell, “Chapter 31: Sweden”, in EU Mediation Law Handbook – Global
27 Ibidem.
28 V. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju između evropskih zajednica i njihovih država,
sa jedne strane, i Republike Srbije, sa druge strane, koji je stupio na snagu 1. septembra 2013. go-
dine, dostupan na http://europa.rs/upload/ssp_prevod_sa_anexima.pdf, 15.08.2019.
29 EU Direktiva 2008/52/EZ Evropskog parlamenta i Saveta od 21. maja 2008. o pojedin-
im aspektima medijacije u građanskim i privrednim stvarima (eng. EU Directive 2008/52/EC of the

European parliament and of the Council of 21 May 2008 on certain aspects of mediation in civil and
commercial matters), dostupna na https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELE
X:32008L0052&from=EN, 15.08.2019 (u daljem tekstu: EU Direktiva).
30 Čl. 3 EU Direktive.
47
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
MOGUĆE PREPREKE ZA SUDIJE DA OBAVLJAJU MEDIJACIJU
Glavni argument koji se navodi protiv obavljanja medijacije od strane sudi-

ja je da se sudijska funkcija razlikuje od uloge medijatora, te da je obavljanje me-
dijacije nespojivo sa obavljanjem redovne dužnosti sudija i sa opisom sudijskog
posla. To je, kao što je već rečeno, bio i jedan od razloga za odbijanje predloga za
uvođenje sudske medijacije u Švedskoj, kada je navedeno da postoji rizik zabu-
ne i nepoverenja u ulogu sudije ukoliko jedan dan sudi, a drugi posreduje.31 Za-
datak sudije jeste da sudi, odnosno da primenjuje pravo i na osnovu toga donese
presudu, a ne da posreduje između strana i da vodi računa o njihovim pojedinač-
nim i zajedničkim interesima, odnosno da se prilagođava rešenju spora koje stra-
ne predlože.32
Dakle, jedan od najtežih zadataka za sudiju kada postupa u postupku me-
dijacije je da se iz uloge sudije, lica koja odlučuje o sporu i donosi presudu, pre-
baci u ulogu medijatora, lica koje, kao treća nezavisna i nepristrasna strana, po-
sreduje između strana u sporu. Uloga medijatora je da prepozna skrivene interese
strana i da definiše različite mogućnosti za rešavanje spora, te da pomogne stra-
nama da razumeju prirodu problema,33 dok je uloga sudije da rešava sporove iz-
među strana u skladu sa merodavnim pravom, odnosno da izriče pravo u obliku
sudskih odluka.34
Stoga, sudije su obučene da donose odluke u okviru tužbenog zahteva na
osnovu dokaza koje su stranke iznele, dok u medijaciji rešenje problema kreira-
ju same stranke. Takođe, sudije strankama mogu da predlažu rešenje i navode ih
da zaključe sporazum o poravnanju, dok je u postupku medijacije, po pravilu, za-
branjeno da medijator daje predloge strankama, osim ukoliko mu one to izričito
31 B. Richard Lindell, str. 766. v. i Should Judges mediate?, A paper presented to the Cen-
tre for International Legal Studies Mediation Conference Salzburg, Austria, June 2015, dostupno na
https://www.courts.qld.gov.au/__data/assets/pdf_file/0005/583466/lc-sp-pas-should-judges-medi-
ate-201506.pdf, 15.08.2019 (u daljem tekstu: the Centre for International Legal Studies Mediation
Conference).
N. Alexander, str. 127; David Spencer, Michael Brogan, Mediation Law and Practice,
32
Cambridge University Press, Melbourne, 2007, str. 391.

33 Monika Milošević, Alternativno rešavanje sporova s posebnim osvrtom na medijaciju,
Pravni fakultet Univeziteta Union, Beograd, 2014, str. 19.
34 Jean-Francois Roberge, Dorcas Quek Anderson, “Judicial Mediation: From Debates to
Renewal”, Cardozo Journal of Conflict Resolution, no. 3, 2019, str. 8; Aleksandar Jakšić, Građansko
procesno pravo, Beograd, 2013, str. 105.
48
ne traže.35 Uloga sudije je aktivna, a ne pasivna,36 pa sudijama može biti potreb-

no dosta vremena i prakse da se iz jedne uloge potpuno prebace u drugu. Posle
dugogodišnjeg iskustva u sudu, sudije, već posle prvog čitanja predmeta ili posle
prvog ročišta, mogu da steknu utisak čiji su argumenti jači i koja strana ima veće
izglede da uspe u sporu. Ta sposobnost je od značaja za efikasno odvijanje sud-
skog postupka, ali može da utiče na neutralnost vođenja postupka medijacije.37
Ipak, medijator ne mora nužno da predmetu spora pristupa objektivno, već tre-
ba ravnopravno da se odnosi prema strankama, ali da bude jednako subjektivan u
odnosu sa svakom strankom posebno.38 On mora da razume pojedinačne intere-
se svake strane, kao i da pridobije poverenje svake od strana, kako bi spor mogao
uspešno da se reši.
Mogu se naći argumenti da uključivanje alternativnih načina rešavanja spo-
rova u sudove predstavlja svojevrsnu privatizaciju javnog (sudskog) procesa.39 U
Mađarskoj, na primer, gde su medijatori pretežno sudije ili sudijski pomoćnici,
korisnici medijacije na nju gledaju kao na kvazi-sudski proces.40 U skladu sa tim,
stranke nekada mogu pogrešno da protumače preporuku sudije medijatora, te
da njegove predloge shvate autoritativno kao obavezujuće, imajući u vidu status i
ulogu sudije kao organa javne vlasti, jer je sud državni specijalizovani organ kome
je povereno vršenje sudske funkcije.41
Pored toga, jedan od čestih argumenata protiv omogućavanja sudijama da
učestvuju u postupcima medijacije jeste argument da je takvo rešenje kontrapro-
duktivno. Naime, kako su sudovi preopterećeni velikim brojem predmeta, smatra
se da je neadekvatno rešenje propisivati im još dodatnih dužnosti. U prilog tome
ide i stav je da ne postoji potreba za dodatnim medijatorima - sudijama, već da
naprotiv ima dovoljno akreditovanih medijatora drugih struka, kojima je potreb-
na praksa.42 Ukoliko bi se postupak medijacije završio kao neuspešan, sudija bi
35 V. npr. European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ), European Handbook for
Mediation Lawmaking, 10, 15, dostupan na https://rm.coe.int/cepej-2019-9-en-handbook/168094ef3c,
15.08.2019.
36 Marilyn Warren, “Should judges be mediators?”, Australasian Dispute Resolution Journal,
2010, str. 80.

37 V. Referat za međunarodnu konferenciju o sudski aneksiranoj medijaciji.
38 Ibidem.
39 Judith Resnik, “Procedure as Contracts”, Notre Dame Law Review, 2005, str. 623; G.
Mihailović, str. 10.
40 M. Renáta Grosu, str. 403.
41 V. The Centre for International Legal Studies Mediation Conference. V. i A. Jakšić, str. 105.
42 M. Warren, str. 84.
49
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
izgubio vreme pokušavajući da reši spor mirnim putem, da bi, na kraju, bio izuzet
iz daljeg postupanja, odnosno vođenja sudskog postupka, dok je medijaciju mo-
gao da obavi i privatni medijator.43 Kao alternativa se predlaže omogućavanje su-
dijama u penziji da budu medijatori, jer u tom slučaju ne postoji vremenski priti-
sak, kao ni obaveza rešavanja drugih sporova u razumnom roku, već se medijator
(sudija u penziji) može odgovarajuće posvetiti svakom konkretnom slučaju i pa-
žljivo pristupiti identifikovanju interesa obe strane i pomoći strankama da dođu
do obostrano prihvatljivog rešenja.44
Načela privatnosti i poverljivosti se obično navode kao značajne predno-
sti alternativnih načina rešavanja sporova.45 Sve izjave i predlozi stranaka iz po-
stupka medijacije ili u vezi sa postupkom medijacije su poverljivi, osim ukoliko se
stranke nisu drugačije saglasile, sa izuzetkom informacija koje se moraju saopšti-
ti na osnovu zakona ili radi zaštite javnog poretka.46 Pored toga, u postupku me-
dijacije javnost je isključena. Nasuprot tome, u sudskom postupku se primenjuje
načelo javnosti, koje propisuje da je raspravljanje pred sudom javno.47 Sudiji nije
dozvoljeno da se sastaje samo sa jednom stranom u postupku i da sa njom disku-
tuje o predmetu spora, jer se smatra da bi takvo postupanje ugrozilo nezavisnost
sudije. U tom smislu pojavljuje se i dilema da li sudija sme da vodi ex parte sa-
stanke. Takođe, mogu se naći kritike da isključenje javnosti u postupku medijaci-
je vodi privatizaciji pravde, jer je onemogućena kontrola javnosti nad radom me-
dijatora.48 Pored toga, raspravno načelo u sudskom postupku podstiče konflikt, a
ne saradnju strana, traži dokaz, a ne istinu i ravnotežu interesa strana u postup-
ku, odnosno teži rešenju konkretnog konflikta, a ne trajnom rešenju problema.49
Dakle, omogućavanje sudijama da budu medijatori mora se detaljno regu-
lisati, uključujući propisivanje dužnosti sudije medijatora, kao i postupka medija-
cije pred sudijom medijatorom, jer se u suprotnom kredibilitet i medijacije i suda
može dovesti u pitanje.
43 V. The Centre for International Legal Studies Mediation Conference.
44 N. Alexander, str. 137.
45 G. Knežević, V. Pavić, str. 207-209; G. Mihailović, str. 3; J-F. Roberge, D. Quek Anderson,
str. 18.
46
To je naročito slučaj kada se radi o osiguranju zaštite najboljeg interesa deteta, sprečavanja
nanošenja štete fizičkom ili psihičkom integritetu lica. V. M. Milošević, str. 48.
47 V. čl. 142, st. 3 Ustava Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006. v. i A. Jakšić, str.
165.
48 V. G. Mihailović, str. 10.
49 V. M. Warren, str. 80. Za više o raspravnom načelu, v. A. Jakšić, str. 147.
50
PREDNOSTI OMOGUĆAVANJA SUDIJAMA

DA OBAVLJAJU MEDIJACIJU
Zaključenje sporazuma o rešavanju spora putem medijacije obično se posti-

že brže nego što bi se slučaj rešio u sudskom postupku, a time se sprečavaju i do-
datni troškovi koje bi vođenje sudskog postupka moglo da prouzrokuje. Prema
podacima Ministarstva pravde sadržanim u Godišnjem izveštaju o radu posred-
nika u rešavanju sporova (medijatora) u Republici Srbiji u 2018. godini, u naj-
većem broju postupaka, vreme trajanja postupka medijacije je bilo kraće od me-
sec dana (65,1%), u 29,5% postupaka je trajalo od 1–3 meseca, dok je u izuzetno
malom broju postupaka (5,4%), postupak trajao duže od 3 meseca.50 Iz tog razlo-
ga, uvođenje medijacije u sudove omogućava proširenje, odnosno razvijanje ulo-
ge sudija na obostranu korist – i stranaka i suda, a samim tim i društva u celini.51
Neki autori čak idu toliko daleko i navode da bi neuključivanje alternativnih na-
čina rešavanja sporova u sud moglo da ugrozi sudski postupak, odnosno da ga
potpuno marginalizuje52, jer postoji tendencija upotrebe alternativnih načina re-
šavanja sporova, kao i potreba za bržim i efikasnijim mehanizmom rešavanja spo-
rova. Ipak, smatramo da je rizik potpunog prelaska sa sudskog postupka na vođe-
nje alternativnih postupaka rešavanja sporova neosnovan, odnosno preuranjen,
naročito u ovoj fazi razvoja ADR-a u Srbiji kada i dalje postoji nedovoljna svest o
prednostima medijacije.
Pre svega, argument da je sudijska funkcija nespojiva sa obavljanjem me-
dijacije ne stoji. Opis sudijskog posla je veoma kompleksan i zahteva da sudija
pored znanja i veština potrebnih za uspešno vođenje sudskog postupka, razvija
i druge veštine koje obavljanje sudijske funkcije mogu poboljšati.53 Usavršava-
nje i razvijanje medijatorskih veština može samo da pomogne sudiji, te da njegov
rad učini još efikasnijim.54 Nailazi se i na argument da učestvujući u postupci-
50 Najčešći prosečan broj održanih sastanaka je bio između 2–5 (u 65,1% postupaka), jedna
sesija u 29,5% postupaka, dok je u malom broju postupaka – 5,4% održano preko 5 sesija.
51 M. Warren, str. 84.
52 Ibidem, str. 82.
53 V. i Deklaraciju Kopaoničke škole prirodnog prava prof. Perovića, str. 54, dostupnu na
https://kopaonikschool.org/wp-content/uploads/2019/05/DEKLARACIJA-KOPAONI%C4%8CKE-
%C5%A0KOLE-PRIRODNOG-PRAVA.pdf, 15.08.2019. (u daljem tekstu: Deklaracija Kopaoničke
škole prirodnog prava prof. Perovića): ”Rešavajući konkretne životne situacije u krugu određene
kompetencije, sudije, svojom stručnošću i savešću, nose i donose glas zakona, ali ne po načinu
pozitivističkog mehanizma i automatizma, već po neophodnosti primene i interpretacije zakona u
smislu legitimne pravde.”.
54 V. i Ibidem, str. 56: ”Sudijska dužnost je zasnovana na visokom stupnju pravničke i opšte
kulture, pa sudiji mora biti dostupna mogućnost stalnog usavršavanja”.
51
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ma medijacije, sudije obavljaju dodatnu sudijsku funkciju (eng. extra-judicial

function).55
Tako, Zakon o medijaciji Slovačke definiše medijaciju kao dodatnu sudijsku
aktivnost koja podrazumeva rešavanje spora u vezi sa ugovornim ili drugim prav-
nim odnosnom uz pomoć medijatora (eng. ”Mediation means extra-judicial acti-
on in which the parties settle a dispute, arising from or concerning their contract or
other legal relationship, through a mediator”).56
Kredibilitet sudija, kao i delikatnost i važnost njegove funkcije, može pove-
ćati poverenje u medijatora, kao treću neutralnu stranu kojoj su strane voljne da
povere rešavanje njihovog spora, te uticati i na opšte poverenje u medijaciju kao
efikasan način rešavanja sporova. Još 1995. godine, profesor Perović je u uvod-
noj usmenoj reči, koju je održao na IX sesiji Kopaoničke škole prirodnog pra-
va posvećenoj temi “Sud i pravo”, naglasio Aristotelove reči “ići sudiji, znači ići
pravdi”.57 Smatramo da je to primenjivo u svim slučajevima kada se stranke obra-
ćaju sudiji, bilo to vezano za pokretanje sudskog postupka ili za vođenje postup-
ka medijacije. Sudija je “ličnost javnog poverenja”,58 koja dovodi do ostvarivanja
pravde tako što “svojom stručnošću, savesnošću i mudrošću primenjuje pravo
tako da njegova reč, poput svete reči, ostaje da preživi vreme”.59
Profesor Perović je dodao da se “sudije izjašnjavaju o životu i slobodama
ljudi i samim tim učestvuju u upravljanju pravdom. Veće dužnosti od te nema”.60
Medijacija i predstavlja proces ostvarivanja pravde kroz iznalaženje obostrano
prihvatljivog rešenja, u kome uloga sudije može samo da ojača poverenje stranaka
i legitimitet samog postupka. Naime, iako je pohađanje osnovne obuke za obav-
ljanje medijacije obavezno radi upisivanja u Registar medijatora, ono ne pred-
stavlja potpunu garanciju da će potencijalno registrovani medijator dobro i us-
pešno obavljati medijaciju. Za uspešno obavljanje medijacije, medijator mora da
55 N. Alexander, str. 141–142.
56 Zakon o medijaciji Slovačke je dostupan na http://www.mediation-in-europe.eu/download.
asp?ln=&idtema=1&idtemacat=2&file=Informazioni%2FFiles%2F4778%2FSlovak+Mediation+A
ct+2004.pdf, 15.08.2019.
57 V. uvodnu reč prof. Slobodana Perovića na IX sesiji Kopaoničke škole prirodnog pra-
va 1995. godine, str. 125, dostupnu na https://kopaonikschool.org/wp-content/uploads/2019/05/BE-

SEDE-1995.pdf, 15.08.2019. (u daljem tekstu: Uvodna reč prof. Perovića iz 1995. godine).
58 Izvod iz Dvanaest tablica sudijske nezavisnosti formulisane u Deklaraciji Kopaoničke
škole prirodnog prava prof. Slobodana Perovića, str. 55.
59 V. uvodnu reč prof. Slobodana Perovića na skupu 1995. godine, str. 137.
52
poseduje određene karakterne osobine, kao i druge veštine koje se uče.61 Većini
registrovanih medijatora nedostaje praksa, a kako obavljanje medijacije zahteva
kvalitete od kojih se većina stiče kroz praksu, može se dovesti u pitanje stručnost
licenciranih medijatora, dok sudije već poseduju odgovarajuće znanje i veštine, te
imaju iskustva u vođenju sporova.
Pored toga, tumačeći Ustav Republike Srbije i Zakon o sudijama, zaključu-
jemo da ne postoje ni zakonske prepreke za sudije da obavljaju medijaciju.62 Je-
dino ograničenje koje zakon propisuje, a koje je relevantno u ovom pogledu jeste
zabrana za sudije da se bave dodatnim javnim ili privatnim plaćenim poslom. Da-
kle, sudije mogu obavljati medijaciju, ali u sklopu obavljanja svoje sudijske duž-
nosti ili van radnog vremena i bez naknade, kako je i regulisano trenutno važe-
ćim Zakonom o posredovanju u rešavanju sporova. Ipak, smatramo da trenutno
rešenje nije odgovarajuće, te da sudijama treba dati podsticaj da se medijacijom
bave i da je promovišu kao efikasan vid rešavanja sporova. U tom smislu, potreb-
no je adekvatnije regulisati vrednovanje rada sudija, te u ocenu rada uključiti i
obavljanje medijacije. Pre svega, treba izmeniti Pravilnik o kriterijumima, meri-
lima, postupku i organima za vrednovanje rada sudija i predsednika sudova. Na-
ime, Pravilnik propisuje da se dva predmeta okončana zaključenjem sporazuma
o rešavanju spora posredovanjem računaju kao jedan meritorno rešen predmet,
dok se upućivanje na medijaciju ne vrednuje.63 Ukoliko se sudijama omogući da
obavljaju medijaciju u okviru radnog vremena (ili prekovremenog rada) koji bi se
vrednovao na isti način kao da su vodili sudski postupak i meritorno rešili spor,
sudije bi imale podsticaj da pored svog redovnog posla, obavljaju i medijaciju.
61 Tako, neke od karakternih osobina, koje se zahtevaju od medijatora su tolerancija, mu-
drost, smirenost, etičnost, analitičnost, jasnost, odmerenost, usredsređenost, dok veštine koje se
uče obuhvataju između ostalog veštine slušanja, veštine postavljanja pitanja, veština komunikacije,
veština zadržavanja neutralnosti, veština prenošenja poruke i dr. v. M. Milošević, str. 28–30.
62 V. čl. 152 Ustava Republike Srbije, koji propisuje da se zakonom uređuje koje funkcije,
poslovi i privatni interesi su nespojivi sa sudijskom funkcijom. Dalje, v. čl. 30 Zakona o sudijama,
Službeni glasnik RS, br. 116/2008, 58/2009 – odluka US, 104/2009, 101/2010, 8/2012 – odluka US,
121/2012, 124/2012 – odluka US, 101/2013, 111/2014 – odluka US, 117/2014, 40/2015, 63/2015 –
odluka US, 106/2015, 63/2016 – odluka US i 47/2017, koji zabranjuje sudijama da budu na funkci-
jama u organima koji donose propise i organima izvršne vlasti, javnim službama i organima pokra-
jinske autonomije i jedinicama lokalne samouprave. Takođe, sudija ne može biti član političke
stranke, niti politički delovati na drugi način, baviti se bilo kojim javnim ili privatnim plaćenim
poslom, niti pružati pravne usluge ni davati pravne savete uz naknadu, kao ni obavljati druge po-
slove koji su oprečni dostojanstvu i nezavisnosti sudije ili štete ugledu suda. V. takođe i Deklaraciju
Kopaoničke škole prirodnog prava prof. Perovića, str. 56: ”sudija ne može vršiti vansudske poslovne
aktivnosti kojima se kompromituje njegova sudska nezavisnost ili dostojanstvo”.
63 Čl. 17 Pravilnika o kriterijumima, merilima, postupku i organima za vrednovanje rada
sudija i predsednika sudova, Službeni glasnik RS, br. 81/2014, 142/2014, 41/2015 i 7/2016.
53
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Takođe, može se propisati da se određenog dana u nedelji/mesecu obuče-

ne sudije bave isključivo medijacijom.64 Sudija treba da zna gde će uputiti stranke,
kod kog medijatora, ili organizacije za posredovanje, a to pitanje trenutno nije od-
govarajuće pravno regulisano. Svaki sud bi mogao da napravi listu sudija medija-
tora kojima bi se upućivali predmeti na medijaciju, pa bi stranke mogle sa te liste
lako da izaberu medijatora za rešavanje spora mirnim putem. Time bi se stvorio
organizovan sistem i precizirala bi se uloga sudija u sistemu medijacije. Takođe,
time bi se rešio potencijalni problem nemogućnosti plaćanja troškova, s obzirom
da sudsku medijaciju organizuje sud, a da se troškovi plaćaju u formi administra-
tivne naknade koja pokriva kako organizaciju i vođenje postupka medijacije, tako
i naknadu za rad medijatora (sudije).65 Pored uštede u vidu troškova, obavljanje
medijacije od strane sudija može da olakša ispunjenje tehničkih i logističkih uslo-
va, jer sudija za obavljanje medijacije može da koristi prostorije suda.
Dodatno, omogućavanje sudijama da obavljaju medijaciju može rešiti i pro-
blem postizanja izvršnosti sporazuma o rešavanju spora. Važeći zakon propisuje
da sporazum o rešavanju spora proistekao iz postupka medijacije mora biti u pi-
sanoj formi i da po pravilu ima snagu vansudskog poravnanja, ali da može ima-
ti i snagu izvršne isprave ako: 1) sadrži izjavu dužnika kojom pristaje da poverilac
na osnovu sporazuma o rešavanju spora putem posredovanja, nakon dospelosti
potraživanja može pokrenuti postupak prinudnog izvršenja (klauzula izvršnosti);
2) su potpisi strana i posrednika overeni od strane suda ili javnog beležnika.66
Dakle, od stranaka u sporu se zahtevaju posebne radnje, koje mogu da povećaju
troškove, kao i vreme trajanja postupka. Pored toga, zakon propisuje da medija-
tor treba da potpiše sporazum o rešavanju spora.67 To rešenje je kritikovano68, a u
praksi može izazvati teškoće sa obezbeđivanjem prisustva medijatora samoj overi
potpisa kod javnog beležnika, kada bi stranke naknadno postigle dogovor u vezi
64 Takva inicijativa je, primera radi, preuzeta od strane Privrednog suda u Briselu, koji od
26. januara 2016. godine poslednjeg ponedeljka u mesecu organizuje posebne sastanke za stranke
koje žele da spor reše medijacijom radi određivanja medijatora, a u cilju promovisanja medijacije. V.
Dilyara Nigmatullina, Johan Billet, str. 89.
65 V. P. Hietanen-Kunwald, str. 282. v. i The Centre for International Legal Studies Mediation
Conference. Kao velika prednost se navodi mogućnost da stranke bez dodatnih troškova (stranke
plaćaju samo troškove vođenja postupka medijacije, a ne i naknadu medijatoru za rad) imaju ne-
zavisnog medijatora (sudiju) koji će posredovati u sporu. Takva praksa se kao uspešna pokazala u
Hrvatskoj.
66 Čl. 27 ZPRS.
67 Čl. 26 ZPRS.
68 Vladimir Pavić, Milena Đorđević, ”Novine u pravnom okviru za ADR u Srbiji”, Harmoni-
ous, Journal of Legal and Social Studies in South East Europe, 2014, str. 262–264.
54
izvršnosti. Ukoliko se sudijama omogući obavljanje medijacije, izvršnost spora-

zuma o rešavanju spora može se lakše postići, imajući u vidu da sam sudija može
da potvrdi sporazum i da mu snagu izvršne isprave, te nije potrebno preduzimati
dodatne korake kako bi se postigla njegova izvršnost.
Uključivanje svih relevantnih profesija u sistem medijacije je neophodno
kako bi medijacija krenula uspešno da se koristi kao jedan od alternativnih nači-
na rešavanja sporova. U tom smislu, potrebno je dati podsticaj naročito advoka-
tima i sudijama, koji direktno mogu da promovišu medijaciju među strankama.
Zanimljiv je podatak da je advokatska profesija najviše zastupljena među registro-
vanim medijatorima,69 ali u praksi advokati i dalje nisu pokazali veliko intereso-
vanje za medijaciju, dok su pojedine sudije još u ranoj fazi razvoja medijacije u
Srbiji pokazale interesovanje za ovaj vid mirnog rešavanja sporova. Naime, već je
2002. godine inicijativa za promociju medijacije došla iz reda sudija70, a od tada
je organizovano nekoliko obuka za obavljanje medijacije za sudije.71 Pored toga,
posle donošenja Uputstva za unapređenje medijacije u Republici Srbiji72, propisa-
na je obaveza osnivanja Info-službi za podršku alternativnim načinima rešavanja
sporova u okviru suda u svim osnovnim, višim i privrednim sudovima.73 Iz nave-
denog sledi da se radilo na unapređenju kapaciteta sudija, te da su pojedine sudije
obučene i voljne da se medijacijom bave.
ZAKLJUČAK
69 Od 1024 posrednika, 218 je iz reda advokata, dok se 26 sudija, 5 sudijska pomoćnika, 9 ja-
vnih izvršitelja, 690 diplomiranih pravnika, 3 zaštitnika građana nalazi u Registru medijatora Mini-
starstva Pravde. Podaci su ažurirani 26.06.2019. godine i nalaze se u Izveštaju o statusu sprovođenja
aktivnosti iz akcionog plana za poglavlje 23: “Pravosuđe i osnovna prava” Ministarstva pravde,
odeljenje za pravosudne profesije – medijacija, koji je autoru dostupan.
70 Medijacija je u naš pravni sistem uvedena preko Nedelje medijacije, koja je organizova-
na prvi put u septembru 2002. godine na inicijativu Leposave Karamarković, tadašnje predsednice
Vrhovnog suda. V. o iskustvu uvođenja medijacije u Srbiji: G. Mihailović, str. 23–33.
71 Jedan od projekata koji je za cilj imao pružanje besplatnih osnovnih obuka za medijaci-
ju sudijama je projekat Evropske banke za obnovu i razvoj koji se odnosi na medijaciju u privred-
nim sporovima. Pored toga, Pravosudna akademija je organizovala nekoliko radionica za sudije i
predsednike sudova u celoj Srbiji.
72 Uputstvo za unapređenje medijacije u Republici Srbiji je doneto 28.06.2017. godine od
strane predsednika Vrhovnog kasacionog suda i Visokog saveta sudstva, kao i ministra pravde Re-
publike Srbije radi podsticanja preduzimanja sistemskih mera od strane sudova u cilju podrške
medijaciji. Dostupno na https://www.mpravde.gov.rs/files/20170628%20Uputstvo%20za%20unapre-
djenje%20primene%20medijacije_sken.pdf, 15.08.2019.
73Iako osnivanje info-službi predstavlja korak napred u razvoju medijacije u Srbiji, nije
poznato kako u praksi funkcioniše njihov rad niti se postoji evidencija o broju ovih službi.
55
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Alternativni načini rešavanja sporova, a naročito medijacija se u Srbiji još

uvek razvijaju i tek bojažljivo prihvataju kao efikasan mehanizam rešavanja spo-
rova. U ostvarenju tog cilja, sudije mogu imati dvostruku značajnu ulogu: da upu-
ćuju stranke na medijaciju i da rešavaju sporove putem medijacije.
Uvođenje medijacije u sudove dovelo bi do modernizacije pravosuđa i od-
govora na potrebe savremenog društva za efikasnijim, bržim i jeftinijim načinu
rešavanja sporova. Pored toga, privatna i sudska medijacija nisu jedna drugoj pro-
tivnici, već jedan vid medijacije osnažuje i podržava drugi. Po trenutno važećem
zakonu, sudije mogu da obavljaju medijaciju, ali isključivo van radnog vremena i
bez naknade. Imajući u vidu potrebu za promocijom medijacije u Republici Srbiji,
kao i činjenicu da su sudije pokazale interesovanje za aktivno učešće u sprovođe-
nju medijacije i njenom promovisanju, smatramo da sudijama, ne samo da treba
omogućiti da budu medijatori, već da im treba dati dodatni podsticaj da obavljaju
medijaciju. Mnogi slučajevi neće otići na medijaciju ukoliko ne postoji direktan
podsticaj sudija da stranke upute na medijaciju, kao i da spor reše medijacijom.
U tom smislu treba razmisliti o omogućavanju sudijama da obavljaju medijaciju u
okviru radnog vremena koji bi se vrednovao na odgovarajući način.
Sudija može imati nekoliko uloga u sistemu medijacije. Prvo, sudija može
stranke da pouči o prednostima mirnog rešavanja sporova, te da ih uputi na me-
dijaciju. Drugo, sudija može da bude uključen u donošenje sudskog poravnanja,
odnosno da se pred sudom reši spor i zaključi sporazum o rešavanju spora. Te dve
uloge su nesporne i ne izazivaju posebne teškoće. Treća mogućnost jeste da sudija
učestvuje u samom postupku medijacije, odnosno da bude medijator. Međutim,
takvo rešenje potencijalno može da izazove određene probleme, pa se kao četvr-
to umirujuće rešenje može slediti ono iz Nemačke, koja je uvela hibrid medijaci-
ju u sud i kreirala kategoriju tzv. sudije za mirenje. To rešenje miri razlike između
medijacije i sudskog postupka, te omogućava sudiji da upotrebi znanja i veštine
koje je stekao tokom obuke za medijaciju, te da direktno bude uključen u postu-
pak mirnog rešavanja spora.
Pored predloženog rešenja, smatramo da je potrebno razraditi sistem pod-
sticaja za sudije da upućuju na medijaciju, kao i napraviti jedinstven model za
upućivanje predmeta na medijaciju. Ukoliko raspolaže sa dovoljnim brojem kva-
lifikovanih sudija medijatora, svaki sud bi mogao da napravi listu sudija medijato-
ra kojima bi se upućivali predmeti na medijaciju. Uspešno završena medijacija bi
trebalo da se uključi u ocenu rada sudije kod koga je predmet inicijalno bio ras-
poređen, kao i sudije koji je spor uspešno rešio medijacijom.
Zaključujemo da je uvođenje, odnosno razvijanje medijacije u okviru suda
poželjno, ali da zahteva detaljno regulisanje postupka, dužnosti sudije medijato-
56
ra i propisivanje određenih ograničenja prilikom postupanja pred sudijom me-

dijatorom, što podrazumeva izmenu važećih zakonskih i podzakonskih propisa.
ANDREA NIKOLIĆ
PhD Candidate in Private International Law,
University of Belgrade Faculty of Law
THE ROLE OF JUDGES IN MEDIATION
Summary
Mediation is an alternative method of dispute resolution which is known for its efficiency,
speed and lower costs comparing to traditional, court proceeding. However, mediation is still not a
popular way of resolving disputes among parties and thus, is not used sufficiently in practice. In or-
der to successfully develop mediation, it is necessary to involve all relevant stakeholders in its pro-
motion, especially judges and lawyers, who can directly influence on parties’ awareness about the
benefits of mediation. This paper will present a comprehensive analysis of both positive and neg-
ative aspects of allowing judges to act as mediators, and will address the importance of including
judges in the mediation system.
Key words: mediation, mediator, judge, court mediation, conditions for mediators
57
RADOVI PREMA KATEDRAMA
KOPAONIČKE ŠKOLE PRIRODNOG PRAVA
– SLOBODAN PEROVIĆ
KATEDRA
PRAVO NA ŽIVOT
Sekcija “Sport”
OGNJEN KOČEVIĆ
SPORTSKO PRAVO I TRANSFERI IGRAČA U FUDBALU

– ISTORIJAT, RAZVOJ I MODERNE TENDENCIJE
U ovom radu bavićemo se pravnom analizom transfera fudbalskih igrača – proce-
som preregistracije igrača iz jednog u drugi fudbalski klub. Nastanak ovog instituta, njego-
va evolucija, te uporednopravni prikaz i pravna transplantacija, pre svega materijalnih, ali i
osnovnih procesnih rešenja, biće predmet izučavanja ovog rada, uz poseban osvrt na pravni
okvir u Srbiji. Takođe, definisaćemo i analizirati brojne institute sportskog prava, neophod-
ne za razumevanje samog procesa transfera igrača. S obzirom da je sportsko pravo, iako na
našim prostorima nedovoljno razvijeno, “živo pravo”, sa tendencijom evolucije, čiji ubrzani
razvoj u punom potencijalu očekujemo u budućnosti, uporednom analizom rešenja iz razli-
čitih vremenskih perioda prikazaćemo dosadašnju evoluciju instituta i istražiti njegove pozi-
tivne i negativne efekte i buduće mogućnosti pravnog razvoja, uz opširniji osvrt na posledice
razvitka ovog instituta u periodu nakon 1995. godine, kada je pod direktnim uticajem pre-
sude Evropskog suda pravde, transfer igrača kao institut izvršio uticaj na ljudska prava cele
jedne kategorije lica – profesionalnih fudbalera.
Ključne reči: sportsko pravo, transfer igrača, Bosmanov slučaj, pravna transplantaci-
ja, sportski agent
OSNOVNI POJMOVI SPORTSKOG PRAVA I NjIHOVA PRIMENA

U MODERNOM FUDBALU
Sportsko pravo kao grana prava, teži da uredi sveukupnost društvenih od-
nosa koji nastaju povodom sportskih aktivnosti i sportskih delatnosti, na osnovu
Ognjen Kočević, student osnovnih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
63
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
zakona, sportskih pravila, međunarodnih konvencija u oblasti sporta i pravilima

međunarodnih sportskih organizacija. Razvitkom sporta kroz istoriju i njegovom
postepenom transfomacijom iz amaterske u profesionalnu sferu, rađa se potre-
ba za ubrzanim razvitkom ove i dalje mlade grane prava. Fudbal je kao najmasov-
niji, najpopularniji i najprofitabilniji sport sticajem okolnosti bio pionir u oblasti
sportskog prava, te je pravilima u okviru fudbalske igre, koja nastaju već osamde-
setih godina 19. veka u Engleskoj, odigrao bitnu ulogu i donekle postavio temelje
ove, naročito na našem podneblju, nedovoljno razvijene grane prava.
Jedan od najinteresantnijih, danas u fudbalu globalno prisutni fenomen,
koji svoj pravni razvoj po našem mišljenju još uvek nije detaljno uobličio – jeste
upravo pojam “Transfera igrača”.
Pravna priroda ugovora između profesionalnih fudbalera

i fudbalskih klubova
Profesionalni fudbaler je igrač koji sa klubom ima ugovor u pisanoj formi i

za igranje fudbala je plaćen više od iznosa troškova koje stvarno napravi po tom
osnovu.1 Dakle, ono što se da primetiti je da profesionalni fudbaler mora imati za-
ključen ugovor sa klubom. Pravilnik o registraciji, statusu i transferu igrača Fud-
balskog saveza Srbije (pravilnik FSS) izričito propisuje dve vrste ugovora koji se
mogu zaključiti, a to su: Ugovor o profesionalnom igranju i stipendijski ugovor o
igranju.2 Pri čemu prvi predstavlja specifičnu vrstu tipskog ugovora o radu, sa pro-
fesionalnim igračem kao subjektom radnog prava, a drugi – ugovor o stipendira-
nju. Nezavisno od ovih oblika, konstatujemo da je ugovor između profesionalnog
igrača i fudbalskog kluba dvostrano obavezujući, formalni, konsenzualni, teret-
ni, kauzalni i komutativni, sa elementima aleatornosti. Ugovor između fudbalskog
kluba i igrača je dvostrano obavezujući, jer iz njega proizlaze obaveze za obe ugo-
vorne strane – klub se obavezuje da igraču za njegove usluge obezbedi novčanu
naknadu u određenom iznosu za određeni vremenski period, a igrač se obavezuje
da će za vreme trajanja ugovora nastupati za taj fudbalski klub, te da ne može slo-
bodno potpisati ugovor sa drugim fudbalskim klubom. (naveli smo kao primer,
neke najosnovnije međusobne obaveze koje ovaj ugovor sadrži). Ovaj ugovor je
formalan, jer mora biti zaključen u odgovarajućoj formi, konsenzualan, jer njego-
va pravna dejstva otpočinju samim usaglašavanjem volja ugovornih strana, tere-
1 Pravilnik o registraciji, statusu i transferu igrača Fudbalskog saveza Srbije, “Fudbal”, Van.
br. 8/2019, čl. 49, st. 2.

2 Ibidem, čl. 55, st. 1.
64
O. Kočević: Sportsko pravo i transferi igrača u fudbalu
tan, jer obe ugovorne strane njegovim ispunjenjem vide ispunjenje njihovih intere-
sa, kauzalan – već na prvi pogled vidljiva je kauza iz samog ugovora.
Interesantno je, naime, pitanje komutativnosti, tj. aleatornosti ovog ugovo-
ra. Iz ugovora između fudbalskog kluba i igrača “je u trenutku njegovog zaključe-
nja poznata visina i uzajamni odnos prestacija, tako da se tačno zna šta ko prima
i šta ko po ugovoru duguje,”3 što ovom ugovoru daje pretežno komutativne ele-
mente. Ipak ovaj ugovor ima i elemente aleatornih ugovora, pogotovo u odnosu
na očekivane rezultate angažovanja igrača (fudbalski klub ne može znati koliko će
npr. golova napadač postići ili koliko će ofanzivni vezni fudbaler ostvariti asisten-
cija po sezoni). Fudbalski klub ne može sa izvesnošću znati ni da li će igrač uop-
šte biti u mogućnosti da ispunjava određene ugovorne obaveze tokom trajanja dej-
stva ugovora (uvek postoji mogućnost da se igrač povredi, samim tim nije dužan
da ispunjava određene ugovorne obaveze: igranje utakmica, treniranje, itd.). Ta-
kođe, iako se čini da je u pogledu činidbi na koje je obavezan fudbalski klub pre-
ma igraču situacija drugačija, to nije uvek slučaj, te u određenim slučajevima prava
igrača predviđena ugovorom (prvenstveno se misli na zaradu igrača) mogu zavisi-
ti i od “kvaliteta obavljenog posla” (ugovorom se može predvideti da npr. uz fiksni
deo godišnje zarade igrača, igrač može ostvariti i dodatnu zaradu ukoliko postigne
određeni broj golova, ili ukoliko klub postigne određeni sportski uspeh, itd.)4
Transfer fudbalera i slobodni agent
Od transfera igrača treba razlikovati potpisivanje slobodnog igrača-slobod-

nog agenta. Slobodni agent je igrač koji trenutno nema zaključen ugovor sa fud-
balskim klubom. Igrač sa ovim statusom načelno ima apsolutnu slobodu “u izbo-
ru nove sredine”, tj. slobodu da potpiše ugovor sa bilo kojim fudbalskim klubom,
ukoliko postoji konsenzus volja između fudbalskog kluba i igrača.5 Kada igrač
ima važeći ugovor sa određenim fudbalskim klubom, on se ne može mimo volje
kluba samoinicijativno preregistrovati u drugi, domaći ili strani, fudbalski klub.
Transfer igrača predstavlja proces preregistracije igrača iz jednog u drugi
fudbalski klub, uz saglasnost volja trenutnog fudbalskog kluba igrača, (ne)izvesno
budućeg fudbalskog kluba igrača i samog igrača, uz sve prateće radnje koje su ne-
ophodne za punovažnost te preregistracije. Dakle, kada igrač ima važeći ugovor
sa jednim fudbalskim klubom, drugi fudbalski klub, koji želi angažovati tog igra-
3 Slobodan Perović, Obligaciono pravo, Beograd, 1981, str. 208.
4 Navedene klauzule ove vrste se u fudbalskom žargonu često označavaju kao “bonusi”.
5 U praksi ni ova situacija nije nesporna. Naime često sportski agenti igraju ogromnu ulogu
u transferu kako slobodnih agenata tako i igrača pod ugovorom, o čemu će biti reči u nastavku.
65
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ča, mora obezbediti dva neophodna uslova: volju igrača da potpiše ugovor za taj,
novi fudbalski klub i volju fudbalskog kluba sa kojim igrač ima važeći ugovor, da
sa igračem sporazumno prevremeno raskine ugovor, sa ili bez novčane naknade,
čime faktički omogućava igraču sam transfer u novi fudbalski klub. Tu dolazimo
do podele na transfere bez naknade i transfere sa naknadom.
Do transfera bez naknade dolazi u situaciji kada klub za koji igrač trenutno
nastupa ne traži naknadu za sporazumni raskid ugovornog odnosa sa tim igra-
čem, tj. za “dozvolu” igraču da potpiše ugovor sa novim fudbalskim klubom, koji
igrača želi da angažuje (u praksi, uglavnom je reč o igračima koji u klubu sa kojim
imaju važeći ugovor, ne igraju bitniju ulogu, šta više, nekada su samo finansijski
teret klubu jer imaju primanja, a klub na njih u smislu profesionalnog obavljanja
njihove delatnosti – igranja profesionalnog fudbala – ne računa).
Transfer sa naknadom predstavlja proces preregistracije igrača pri čemu klub
sa kojim igrač ima važeći ugovor, za sporazumni raskid tog ugovora, dakle, “do-
zvolu” da igrač potpiše ugovor sa novim fudbalskim klubom koji želi da ga anga-
žuje, zahteva novčanu naknadu tj. obeštećenje.6 Samim tim, klub koji želi da anga-
žuje igrača dužan je da pre svega dogovori sa klubom sa kojim igrač ima ugovor,
visinu novčanog obeštećenja i dogovori uslove sa igračem koga želi da angažuje,
kako bi sa njim zasnovao ugovorni odnos. Visina obeštećenja zavisi od više eleme-
nata, međutim smatramo da je najbitniji – procenjena tržišna vrednost igrača, koju
možemo definisati kao novčani iznos za koji se na osnovu dosadašnjih iskustve-
nih saznanja i uz pomoć statističkih podataka relevantnog broja do sada sprovede-
nih transfera, pretpostavlja da je jednak novčanom iznosu koji služi kao naknada
tj. obeštećenje za transfer određenog igrača, iz jednog u drugi fudbalski klub. Pro-
cenjena tržišna vrednost igrača predstavlja najbitniji element visine obeštećenja u
konkretnom slučaju, jer su u njemu, u manjem ili većem obimu, obuhvaćeni i dru-
gi elementi, kao što su: kvalitet prikazanih igara tokom tekuće i/ili prethodne/pret-
hodnih sezona, starosna dob igrača, preostalo vreme trajanja ugovora sa trenutnim
fudbalskim klubom, fudbalska liga u kojoj nastupa igrač, itd.
Pored ove dve osnovne vrste fudbalskih transfera, poznajemo i “privreme-
ni transfer” (tzv. pozajmica). Privremeni transfer takođe može biti realizovan sa ili
bez novčane naknade. U situaciji kada postoji novčana naknada, ona je po pravi-
lu manja od naknade prilikom “redovnog transfera”, dok u situaciji kada se “po-
zajmica” sprovodi bez naknade, novi klub se obično obavezuje da će na svoj teret
6 U praksi se često koristi ovaj termin, što bi impliciralo da se u postupku samog transfe-
ra igrača klubu nadoknađuje šteta koju trpi zbog prevremenog raskida ugovora, a realna situacija je
da se ugovor između igrača i kluba sporazumno raskida, što se vidi i iz činjenice da “naknadu štete”
plaća novi klub koji želi da angažuje igrača, a ne sam igrač. I pored gore navedenih činjenica, kako
je izraz “obeštećenje” danas univerzalno prihvaćen, biće korišćen i u ovom radu.
66
prihvatiti sve troškove vezane za nastupanje igrača u novom klubu. Privremeni

transfer traje najviše jednu takmičarsku sezonu, a u ugovoru kojim se realizuje,
moguće je predvideti “otkupnu klauzulu”7, koja može biti aktivirana po isteku pe-
rioda na koji je ugovor o privremenom transferu igrača zaključen. Karakteristi-
ka privremenog transfera je “sklapanje ugovora između igrača i oba kluba (kluba
iz kojeg igrač privremeno odlazi i kluba u koji igrač privremeno dolazi). Navede-
nim ugovorom uspostavlja se trostrani pravni odnos između igrača i oba kluba”.8
Registracioni period – prelazni rok
Bitno je još i napomenuti da se transferi fudbalera ne mogu obavljati u vre-

menski proizvoljno određenim razdobljima, već jedino u registracionim perio-
dima, tzv. prelaznim rokovima, čije regulisanje bliže uređuju nadležni nacionalni
fudbalski savezi.
Registracioni period je vremensko razdoblje u okviru kojeg je moguće vr-
šiti registracije (slobodnih agenata) i preregistracije fudbalskih igrača sa radnim
angažmanom. Po FIFA (FIFA - Fédération Internationale de Football Association
– Međunarodna federacija fudbalskih asocijacija) Pravilniku o statusu i transfe-
ru igrača, predviđeno je da postoje dva registraciona perioda. Prvi registracioni
period započinje posle završetka takmičarske sezone i ne može trajati duže od 12
nedelja. Drugi registracioni period obično je u sredini takmičarske sezone i ne
može trajati duže od četiri nedelje.9 Registracioni period je izuzetno bitna katego-
rija modernog fudbala jer se njime ustanovljava izvesnost i sigurnost sastava fud-
balskih klubova tokom same takmičarske sezone.
PREGLED ISTORIJE FUDBALSKIH TRANSFERA
Opšte je poznato da je fudbal u približno današnjem obliku nastao sredi-

nom 19. veka, na Britanskom ostrvu. Od tog trenutka bilo je potrebno više od tri-
deset godina kako bi se razvio bilo kakav uređen sistem koji bi za cilj imao regu-
lisanje statusa, registracije i preregistracije, odnosno transfera, fudbalskih igrača.
Koren pravne regulacije registracije igrača vezujemo za 1885. godinu, kada je FA
7 Otkupna klauzula predstavlja najčešće unapred određen novčani iznos, čijom isplatom
klub kome je igrač pozajmljen, stiče pravo na “otkup ugovora” tog igrača.
8 Patrik Težak, Pravni okvir transfera sportaša – završni rad, Međumursko Veleučilište u
Čakovcu, Čakovec, 2018, str. 9, dostupno na: https://zir.nsk.hr/islandora/object/mev%3A929, 05.09.2019.

9 FIFA Pravilnik o statusu i transferu igrača, čl. 6, st. 1 i st. 2, 01.06.2019., dostupno na:
https://fss.rs/wp-content/uploads/2019/07/pravilnik_o_statusu_igraca19.pdf, 05.09.2019.
67
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
(Football Asociation – Fudbalska asocijacija, Fudbalski savez Engleske) prizna-

la profesionalizam u fudbalu, te uvela jednu veliku novinu – igrači su morali da
se registruju za određeni fudbalski klub na početku svake sezone i nisu mogli, u
okviru iste te sezone nastupati za bilo koji drugi fudbalski klub, bez dozvole FA i
kluba u kome igraju. Svake sezone igrač je bio slobodan u izboru fudbalskog klu-
ba za koji će nastupati, odnosno u kom će fudbalskom klubu biti registrovan, a
klub za koji su nastupali tokom prethodne sezone nije imao nikakav uticaj na od-
luku igrača o njegovom budućem angažmanu. Ovim je, ipak, napravljen određe-
ni pomak u odnosu na eru pre 1885. kada je igrač imao pravo da igra jednu ili
više utakmica za bilo koji fudbalski klub, a ograničenja prilikom transfera nisu ni
postojala – za sve se apsolutno pitao igrač (dakle, žargonski rečeno, igrač je imao
pravo jednog vikenda nastupati za fudbalski klub Mančester junajted (Manchester
United F.C.), da bi već sledećeg vikenda nastupio za Mančester siti (Manchester
City F.C.), njihove ljute rivale).
Godine 1888. formira se profesionalna fudbalska liga u Engleskoj (Football
League First Division) i sve više jačaju tendencije da se obezbedi sigurnost sasta-
va fudbalskih klubova, te da se uvedu nova ograničenja vezana za registraciju i pre-
registraciju fudbalskih igrača. Konačno, u takmičarskoj sezoni 1893/1894 uvodi se
pravilo koje ograničava igrače u pogledu promene kluba za koji nastupaju, u smi-
slu neophodne prethodne saglasnosti poslednjeg kluba u kome je igrač bio regi-
strovan. Upravo je ovo pravilo bilo ključno u početnom formiranju transfera igra-
ča kao nezamenljive kategorije, koja u modernom fudbalu igra kolosalnu ulogu.
Fudbalski klubovi su gotovo momentalno shvatili da bi plaćanjem odre-
đenog novčanog iznosa trenutnom klubu za koji igrač nastupa mogli “privoleti”
klub da igraču dozvoli preregistraciju – ovim je 1893. godine, dakle, iste godi-
ne kada je usvojeno pravilo o nemogućnosti bezuslovne preregistracije igrača na
početku svake nove sezone, rođen prvi fudbalski transfer. Za tačno 100 engleskih
funti Patrik Vilijam Gruvs (Patrick Wiliam Groves) prelazi iz Vest bromvič albio-
na (West Bromwich Albion F.C.) u Aston Vilu (Aston Villa F.C.)
Sve do 1995. godine sistem transfera igrača je minorno menjan, ipak i u
tom periodu od više od 100 godina prisustvujemo obaranju brojnih rekorda veza-
nih za visinu transfera: sve do 1928. ni jedan rekordni fudbalski transfer nije pre-
mašio 10.000 funti, iako je trend rasta visine obeštećenja postojao. Već pomenute,
1928. godine Dejvid Džek (David Jack) prelazi iz Bolton vonderersa (Bolton Wan-
derers F.C.) u Arsenal (Arsenal F.C.) za 10.890 funti. Prvi igrač koji je “probio” ci-
fru od 100.000 funti bio je Denis Lo (Denis Law), koji je 1962. godine iz Torina
(Torino F.C.) prešao u Mančester junajted za 115.000 funti. Linearan rast visine
transfera, nastavlja se i u narednim godinama, te tako dolazimo do prvog tran-
sfera u istoriji fudbala koji je nadmašio magičnu granicu od 1.000.000 funti. Bilo
68
je to 1979. godine, kada je Trevor Francis (Trevor Francis) prešao iz Birmingem

sitija (Birmingham City F.C.) u Notingem forest (Nottingham Forest F.C.) za re-
kordnih 1.180.000 funti. Sedam godina ranije holandski Ajaks (A.F.C. Ajax) je za
transfer Johana Krojfa (Johan Cruyff) “platio” 920.000 funti, a 1982. viđamo još je-
dan rekord: Barselona (F.C. Barcelona) “kupuje” Dijega Armanda Maradonu (Di-
ego Armando Maradona) od Boke Juniors (C.A. Boca Juniors) za čitavih 3.000.000
funti.
Uz nekoliko manjih promena ovakav sistem transfera igrača opstaje na sna-
zi sve do 1995. kada je doneta presuda Evropskog suda pravde u korist belgijskog
fudbalera Žan-Mark Bosmana (Jean-Marc Bosman), koja iz temelja menja sistem
transfera fudbalera, te ga postavlja u približno današnje okvire. Ovu presudu da-
nas nazivamo “Bosmanov slučaj” (Bosman Ruling) i u nastavku ovog rada on će
biti detaljno analiziran i obrađen.
Koliko su visine obeštećenja enormno porasle nakon rešavanja “Bosmano-
vog slučaja” najbolje govori podatak da su svih 50 “najskupljih” obeštećenja prili-
kom transfera igrača u istoriji fudbala, nastala u periodu posle 2000. godine. Pri
tom je u periodu od 2000–2009. samo pet transfera završilo na listi 50 najvećih
transfera svih vremena dok je ostalih 45 transfera sa ove liste, realizovano u ovoj
deceniji.
Trenutno najveći iznos obeštećenja i dalje drži prelazak Brazilca Nejmara iz
Barselone u Pariz Sen Žermen 2017. godine – nestvarnih 222.000.000 evra, dok
ga prate Prelazak Kilijana Mbapea 2018. godine iz Monaka u Pariz Sen Žermen,
u ukupnom iznosu od 180.000.000 i Filipe Kutinja, koji je iste godine iz Liverpula
prešao u Barselonu za ukupno 160.000.000 evra.
BOSMANOV SLUČAJ – POJAM I UTICAJ
Napomenuli smo i ranije da se sistem registracije odnosno preregistracije

fudbalera nije radikalno menjao, od njegovog osnivanja 1893. godine, pa sve do
1995. godine, kada pravnu regulaciju fudbalskih transfera iz samih temelja me-
nja presuda Evropskog suda pravde u slučaju Žan-Mark Bosmana. Žan-Mark Bo-
sman bio je u to vreme registrovani profesionalni fubaler belgijske nacionalnosti,
koji je počevši od 1988. godine imao potpisan dvogodišnji ugovor sa belgijskim
Liježom (R.F.C. Liege), sa okvirnom mesečnom platom u iznosu od 120.000 bel-
gijskih franaka (osnovica plate bila je 75.000 belgijskih franaka, ali je ona sa ra-
znim podsticajima i bonusima realno iznosila okvirno 120.000 belgijskih fra-
naka). 1990. godine, nakon isteka važećeg ugovora, Lijež nudi Bosmanu novi
ugovor, pod bitno promenjenim uslovima. Naime, Bosmanova mesečna plata bila
69
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
bi smanjena čak četiri puta, te bi iznosila svega 30.000 belgijskih franaka meseč-
no, što je i bila propisano najmanja moguća novčana nadoknada profesionalnim
fudbalerima u Belgiji. Logično sledu stvari, Bosman odbija da potpiše novi ugo-
vor sa Liježom, nakon čega klub odlučuje da ga stavi na transfer listu. Lijež odre-
đuje i poprilično veliku “cenu” Bosmanovoj slobodi od čak 11.730.000 belgijskih
franaka (oko 500.000 tadašnjih engleskih funti). Bosman, s druge strane, ulazi u
pregovore sa francuskim drugoligašem, Dankirkom (U.S.L. Dunkerque), koji bel-
gijskom fudbaleru nudi mnogo bolje uslove od njegovog trenutnog kluba, sa me-
sečnom platom od 100.000 belgijskih franaka mesečno, plus novčani bonus za
samo potpisivanje ugovora i to u visini od 900.000 belgijskih franaka. Bosman
prihvata ove uslove, te ostaje neophodno da sporazum postignu Lijež i Dankirk.
Iste godine Lijež i Dankirk postižu dogovor o privremenom transferu Bosmana u
trajanju od jedne godine. Ipak, do ovog transfera Bosmana nikada nije došlo jer
je ugovor potpisan sa odložnim uslovom – bila je neophodna međunarodna po-
tvrda o dopuštenom transferu, koju Fudbalski savez Belgije nije dostavio Fudbal-
skom savezu Francuske do isteka predviđenog roka. Indisponirani Bosman tada
pokreće tužbu protiv svog kluba pred nadležnim sudom u Belgiji. Nakon prvoste-
penog i drugostepenog postupka pred belgijskim sudovima, ovaj slučaj dospeva
pred Evropski sud pravde čija je do sada mnogo puta pominjana odluka izgradila
budućnost sistema transfera fudbalskih igrača.
Evropski sud pravde 1995. godine donosi konačnu, pravosnažnu odluku u
Bosmanovu korist, koja je sadržinski omogućila dve ključne i korenite promene
u pravnim okvirima transfera fudbalskih igrača. Po odluci Evropskog suda prav-
de konstatovano je da su dotadašnja pravila transfera igrača (pogotovo pravilo
da igrač ne može potpisati ugovor sa bilo kojim fudbalskim klubom, čak i kada
mu je prethodni ugovor istekao, dok mu poslednji klub sa kojim je imao potpi-
san ugovor to ne dozvoli) protivna pravima igrača na slobodu kretanja. Pravo na
slobodu kretanja je kategorija zaštićena međunarodnim pravom, te je prva ključ-
na promena u pravnom okviru transfera igrača bilo novo ustanovljeno pravilo da
igrač može bez naknade potpisati ugovor sa bilo kojim klubom, koji nastupa u
okviru neke zemlje članice Evropske Unije (EU) ukoliko nema važeći ugovor sa
nekim drugim klubom. Ovim pravilom menja se dotadašnje pravilo da fudbalski
klub može “sprečiti” igrača da potpiše ugovor sa drugim fudbalskim klubom, čak
i kada je njegov ugovor istekao, dok na to ne pristane “bivši” klub igrača. Druga
ključna promena vezana za transfer igrača iz jednog u drugi fudbalski klub jeste
ukidanje ograničenja broja stranaca koji imaju pravo da nastupaju u fudbalskim
klubovima u okviru država članica EU. Evropska Unija se u tom smislu smatra je-
dinstvenim tržištem ponude i potražnje radne snage, te ovo pravilo počinje da se
70
primenjuje i u okvirima fudbalske igre, sa fudbalskim igračima kao subjektima

radnog prava.
BOSMANOV SLUČAJ – PRAVNA TRANSPLATACIJA
Što se tiče pravne transplantacije novih rešenja sadržanim u odluci Evrop-

skog suda pravde, bitno je naglasiti da su ona dosta šire prihvaćena od okvira u
kojima su prvenstveno bila priznata – zemljama članicama EU. Ova konstataci-
ja se prvenstveno odnosi na pravilo da je igrač slobodan u izboru nove sredine
od onog trenutka kada mu istekne važeći ugovor – ovo pravilo je zahvaljujući Bo-
smanovom slučaju danas prihvaćeno u gotovo svim zemljama sveta.
Pravilo o ukidanju ograničenja broja stranaca koji imaju pravo da nastupa-
ju za određeni fudbalski klub, direktno se i dalje primenjuje isključivo u okviru
EU, mada je posrednim putem odigralo značajan uticaj na postepeno povećanje
dozvoljenog broja stranih igrača na značajno širem području. Danas, broj stranih
fudbalera koji mogu nastupati za određeni fudbalski klub, varira od države do dr-
žave, a trend nekakve “unifikacije” ovog pitanja za sada nije ni na pomolu.
Uticaj Bosmanovog pravila na broj stranih igrača
Trend koji je ukidanje ograničenja broja stranih igrača, druga ključna pro-
mena na osnovu odluke Međunarodnog suda pravde pokrenula, jeste naglo pove-
ćanje broja “stranih” igrača koji pripadaju, pre svega, zemljama članicama Evrop-
ske Unije.
Na osnovu dostupnih podataka sa veb sajta koji je specijalizovan za fud-
balsku analitiku10, obradili smo neke statističke podatke koji se odnose na trend
porasta broja stranih fudbalera nakon donošenja presude Evropskog suda pravde
1995. godine u dve trenutno najjače fudbalske lige u Evropi, a to su Engleska Pre-
mijer i Španska La liga, na osnovu rang liste Unije evropskih fudbalskih asocijaci-
ja – UEFA (Union of European Football Associations – UEFA).11 Takođe, obradili
smo i trenutnu analizu broja stranih igrača u klubovima koji u takmičarskoj sezo-
ni 2019/2020 nastupaju u istim tim ligama.
Premijer liga (Premier league – prvi rang ligaškog takmičenja u Engle-
skoj), u današnjem obliku i pod ovim imenom osnovana je 1992. godine, a prva
takmičarska sezona bila je 1992/1993. Bitno je napomenuti da je Premijer liga i
10 Dostupno na: https://www.transfermarkt.com/, 07.09.2019.
11UEFA rang lista fudbalskih ligaških takmičenja, dostupno na: https://www.uefa.com/
memberassociations/uefarankings/country/#/yr/2020, 07.09.2019.
71
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
pre “Bosmanovog slučaja” važila za ligu sa velikim brojem “stranaca”, pa je i po-

red te činjenice postojala tendencija porasta broja stranaca u ovom takmičenju.
Sezone 1995/1996, kada je rešen “Bosmanov slučaj” u Premijer ligi bilo je tač-
no 223 strana fudbalera. Već sledeće takmičarske sezone, ovaj broj povećao se za
12,10%, te je taj broj, sezone 1996/1997 iznosio 250 stranih igrača. Iako je i pre se-
zone 1995/1996 postojao trend blagog porasta stranih igrača u Premijer ligi, on
je generalno bio procentualno manji od porasta narednih sezona. Već sledeće ta-
kmičarske sezone, 1996/1997, kada su se fudbalski klubovi Premijer lige navikli
na moderne trendove transfer politike, broj stranih igrača se značajnije poveća-
va, te ove sezone u Premijer ligi nastupaju čak 323 stranca, što predstavlja po-
rast od 29,2% u odnosu na prethodnu sezonu i čak 44,84% u odnosu na sezonu
1995/1996, za vreme koje je doneta presuda Evropskog suda pravde.
Još drastičniji primer trenda porasta broja stranih fudbalera možemo videti
u La ligi (La Liga – prvi rang ligaškog takmičenja u Španiji). Za razliku od Engle-
ske, Španska liga nije bila toliko otvorena za strane igrače, u periodu pre donoše-
nja presude Evropskog suda pravde. Od sezone 1993/1994 pa zaključno sa sezo-
nom 1995/1996 broj stranih igrača u Primeri kretao se između 78 i 93, da bi već
sledeće sezone, 1996/1997 broj stranih igrača strmoglavo porastao – čak 199 stra-
nih igrača bilo je registrovano u klubovima La lige, što predstavlja rast od nevero-
vatnih 113,97% u odnosu na sezonu 1995/1996.
Prisutne su svakako i opravdane kritike “slobode” koju je u moderan fud-
bal doneo “Bosmanov slučaj”. Zagovornici kritike registracije gotovo neograniče-
nog broja “stranih” fudbalera, u ovakvoj regulativi i vide osnovni problem moder-
nog fudbala današnjice, što je posebno primetno pri uporednoj analizi najvećih
fudbalskih klubova na svetu, gde domaći fudbaleri igraju sve manje značajnu ulo-
gu. Zaštita slobodnog tržišta radne snage u okviru EU, kada se primeni na fudbal,
dovodi u pitanje smisao nacionalnih liga i klubova. Da li stvarno možemo govo-
riti o Mančester sitiju kao engleskom fudbalskom klubu, dok za taj klub u teku-
ćoj takmičarskoj sezoni (2019/2020) nastupa 18 stranih fudbalera, što predstavlja
78,3% svih igrača ovog kluba, registrovanih za takmičenje u Premijer ligi? Man-
čester Siti, aktuelni šampion i ekipa koja je poslednjih nekoliko takmičarskih se-
zona dominantna u Engleskom fudbalu zapravo ima procentualno najveći broj
stranaca u celoj Premijer ligi, pa čak i u svim fudbalskim klubovima koji se ta-
kmiče u okviru fudbalskih liga velike petice!12 Ni ostali najveći klubovi Premijer
12 Lige velike petice – kolokvijalni termin kojim se označava pet najkvalitetnijih fudbalskih
liga u Evropi i taj status gotovo u neprekidnom kontinuitetu drže decenijama. To su nacionalne fud-
balske lige Španije, Engleske, Nemačke, Italije i Francuske. UEFA rang lista ligaških takmičenja dos-
tupna na: https://www.uefa.com/memberassociations/uefarankings/country/#/yr/2020, 11.09.2019.
72
lige nisu daleko od Mančester sitija, što se tiče broja stranaca u sastavu njihovih
klubova. Kada gledamo Premijer ligu kao celinu, primećujemo da je i u okviru
cele lige prisutan ogroman broj stranih igrača. Od ukupno 500 igrača registro-
vanih u 20 fudbalskih klubova koji se takmiče u okviru Premijer lige, čak 325 su
strani igrači (65%).
Što se tiče La lige, napominjemo da većinu igrača i dalje čine domaći igrači,
te danas u La ligi stranci čine 40,4% svih registrovanih igrača. I u ovoj ligi prime-
ćujemo trend da najuspešniji i najtrofejniji fudbalski klubovi u svojim redovima
imaju i najviše stranaca, pa tako tri najtrofejnija fudbalska kluba u španskoj istori-
ji, istovremeno i tri najkvalitetnija španska kluba današnjice, dominiraju i u broju
stranih igrača koji za te klubove nastupaju u tekućoj sezoni (2019/2020): Real Ma-
drid – 18 stranih igrača, Barselona – 16 i Atletiko Madrid (Club Atlético de Ma-
drid) – 14. Ovim statističkim podacima poželjno je priključiti i to da su neretko
okosnice i ključni igrači, od čijih kvaliteta nastupa, sportski uspesi ovih klubo-
va najviše zavise, gotovo po pravilu strani fudbaleri: kvalitet pruženih partija Bar-
selone više od deset godina neretko diktira Argentinac Lionel Mesi (Lionel Me-
ssi), koji je svakako centralna figura ovog tima. I sa Real Madridom je do skoro
bila slična situacija, kada je čitavih devet godina (2009–2018) Portugalac Kristi-
jano Ronaldo (Cristiano Ronaldo) predstavljao “sinonim” za Real Madrid, te na-
kon njegovog prelaska u Juventus, kvalitet igre španskog giganta klupskog fudba-
la nesporno počinje svoj nagli rezultatski sunovrat. Igra trećeg velikana Španskog
fudbala, Atletiko Madrida, godinama se bazirala takođe na strancu – Antoanu
Grizmanu (Antoine Grizmann), te kada je francuski internacionalac potpisao za
Barselonu, Atletiko Madrid kao igrača koji treba da nadomesti njegov odlazak
dovodi takođe stranca – mladog izuzetno talentovanog Portugalca Žoaa Feliksa
(João Félix Sequeira).
Uticaj Bosmanovog pravila na visinu obeštećenja
Kada govorimo o uticaju Bosmanovog slučaja na trend povećavanja visine

obeštećenja prilikom fudbalskih transfera, već na prvi pogled je jasno da je čuve-
na odluka Evropskog suda pravde značajno doprinela ovom trendu. Kao što smo
i ranije napomenuli, svih 50 transfera sa najvišim iznosom obeštećenja, dogodi-
la su se nakon Bosmanovog slučaja. Pritom, relativno je jasno kako je omoguća-
vanje angažovanja praktično neograničenog broja stranaca uticalo na porast visi-
ne transfera: ponuda radne snage se povećava, te klubovi bivaju u mogućnosti da
angažuju veći broj stranih igrača, čime je određen broj stranih igrača (koji rani-
73
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
je nisu mogli biti angažovani) kvalitetniji od domaćih igrača, te klubovi, kako bi

ostali kompetentni, počinju da se sve više oslanjaju na strance.
Zanimljivija je naime, analiza uticaja na trend povećanja visine obeštećenja
opšteprihvaćenog pravila o “slobodi” igrača nakon isteka roka zaključenog ugo-
vora. Na prvi pogled ne uočava se jasna uzročno - posledična veza između pravi-
la o “slobodi” igrača i visine obeštećenja prilikom transfera, mada kada detaljnije
analiziramo i ovde možemo doći do određenog zaključka koji osporava odsu-
stvo uzročnosti. Sama činjenica da su fudbalski klubovi postali svesni da više ne
mogu pravno vezati igrače nakon isteka roka ugovora na koji je zaključen, dove-
lo je do tendencije da klubovi preferiraju zaključivanje ugovora sa dužim vreme-
nom važenja, a kako je dužina važenja trenutnog ugovora igrača jedan od bitnih
elemenata visine obeštećenja prilikom transfera, dolazimo do zaključka da je i op-
šteprihvaćeno pravilo o “slobodi igrača”, odigralo i te kako bitnu ulogu u trendu
povećanja visine obeštećenja prilikom transfera nakon Bosmanovog slučaja.
Pravna transplantacija Bosmanovog slučaja u Srbiji
Što se tiče primene principa koji su se iz Bosmanovog slučaja, putem prav-

ne transplantacije, počeli uobličavati i primenjivati u Srbiji dolazimo do sledećih
zaključaka: kao i u ostatku sveta, u Srbiji je danas apsolutno prihvaćen sistem slo-
bodne registracije igrača nakon isteka važenja ugovora sa prethodnim klubom.
Pravnim aktima FSS, pogotovo Pravilnikom o registraciji, statusu i transferu igra-
ča, izričito je i predviđeno da je jedan od uslova za registraciju igrača koji menja
klub, dokaz o prestanku važnosti ugovora ukoliko je igrač imao zaključeni ugovor
sa klubom iz koga odlazi.13
Princip ukidanja ograničavanja broja stranaca koji mogu nastupati za odre-
đeni fudbalski klub, kao što smo ranije i napomenuli, nije doživeo direktnu prav-
nu transplantaciju izvan okvira EU. Posredno je naravno izvršen uticaj i izvan
EU, samim tim i na našim prostorima primećujemo trend blagog porasta bro-
ja stranih igrača, u periodu posle Bosmanovog slučaja. U Srbiji u novije vreme
takođe primećujemo novi trend, kada je 2017. godine, FSS dodatno ograničio
broj stranih igrača koji mogu nastupiti na zvaničnoj utakmici za jedan klub, te
umesto dotadašnjih šest stranih igrača, za fudbalski klub u zvaničnoj utakmici
mogu nastupiti samo četiri. Statistički podaci14 pokazuju da ove takmičarske se-
zone (2019/2020) u srpskoj Super ligi nastupa ukupno 363 fudbalera, od kojih su
13 Pravilnik o registraciji, statusu i transferu igrača Fudbalskog saveza Srbije, “Fudbal”, Van.
Br. 8/2019,Čl. 11, st. 3, tač. 6

14 Dostupno na: www.transfermarkt.com, 11.09.2019.
74
71 strani državljani (16,4%). Kada ove brojke stavimo u drugačiji okvir, dobija-
mo podatak da prosečno svaka ekipa u svojim redovima ima 4,4 strana fudbalera.
Kako ograničenja FSS nalažu da u zvaničnim utakmicama za jedan fudbalski klub
mogu nastupiti četiri strana igrača, dolazimo do zaključka da je određeni broj
stranih igrača van startnih postava svojih klubova, te se postavlja i pitanje koliko
ukupno registrovani strani igrači utiču na (ne)kvalitet fudbala u Super ligi Srbi-
je? Uzmimo u obzir takođe, da dva najveća srpska kluba, Partizan i Crvena zvez-
da, imaju i najviše stranih igrača, što znači da ili barem većina stranaca ne dono-
si prevagu u kvalitetu ovih klubova, ili je transfer politika naših najvećih klubova
u najmanju ruku nedovoljno kvalitetno i temeljno organizovana, te umesto da se
razvijaju domaći, perspektivni i mladi igrači (kvalitet omladinskih škola fudbala
nesporno postoji, pogotovo u slučaju Partizana, čija je omladinska akademija jed-
na od najcenjenijih i najkvalitetnijih u Evropi), klubovi često neplanski “kupuju”
strance, koji čak i kada poseduju zavidan kvalitet, zbog ograničenja FSS, ne mogu
uvek doprineti svojim klubovima na terenu. Ipak, smatramo da navedena ograni-
čenja nisu nužno loša, te da u budućnosti treba da podstaknu domaće klubove na
razvijanje omladinskih škola, tj. razvijanje mladih igrača i pronalaženje mehaniz-
ma da se isti ti igrači bar određeni period zadrže u Super ligi Srbije.
Pored opravdane kritike (misli se isključivo na pravilo o ukidanju ograniče-
nja broja stranih igrača u okviru EU), ipak moramo Bosmanov slučaj shvatiti kao
veliki napredak prvenstveno u sferi pravne zaštite igrača, jer se rešenjima proiste-
klim iz same presude štite kategorije međunarodnog prava. Čak i po nama deli-
mično negativne tendencije (ukidanje ograničenja stranaca u okviru EU) proiste-
kle iz Bosmanovog slučaja, u budućnosti ne smeju biti rešavane na način koji bi
mogao da ugrozi međunarodno priznata prava igrača, kao subjekata radnog pra-
va, u okviru Evropske Unije kao jedinstvenog tržišta radne snage, već rešenje leži
u mogućim pozitivnim podsticajima fudbalskim klubovima, koji podstiču politi-
ku negovanja razvoja domaćih, perspektivnih igrača.
MODERNI TRENDOVI TRANSFERA IGRAČA U FUDBALU

I OSTVARIVANJE PRAVA NA ZAŠTITU IGRAČA
– ULOGA SPORTSKOG AGENTA
Iz dosada izloženih specifičnosti i rešenja koja je u moderan fudbal imple-

mentirao Bosmanov slučaj, jasno je da ova odluka Evropskog suda pravde pred-
stavlja neprikosnoveni kamen temeljac budućeg razvitka instituta transfera fud-
balera. Kako je sportsko pravo samo po sebi “živo pravo” koje kao i svoj predmet
regulisanja ima stalnu potrebu da se menja, usavršava i upotpunjuje, tako i u no-
vije vreme uočavamo “evolutivni put” regulisanja ovog instituta. Do sada smo u
75
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ovom radu, izučavajući transfer, napominjali značaj bivšeg fudbalskog kluba, bu-
dućeg fudbalskog kluba i samog igrača. Sada je neophodno dodati i četvrtu, u no-
vije vreme sve bitniju kategoriju, sportskog agenta.
Sportski agent je kategorija vezana za moderni fudbal, koja takođe igra ve-
liki značaj prilikom transfera fudbalera. Delatnosti sportskog agenta nisu vezane
isključivo za posredovanje u sportskim transferima, već oni mogu posredovati ili
zastupati sportistu i prilikom zaključenja ugovora o sponzorstvu, ugovora o rekla-
mi, savetovati sportistu, itd. Zbog toga je termin sportski agent precizniji od ter-
mina sportski menadžer ili posrednik za igrače.15
Dakle, sportski agent je fizičko lice (posao zastupanja u sportu mogu obav-
ljati i pravna lica) čija je pre svega pretežna delatnost usmerena na posredovanje
u vezi sa transferima, a međusobna prava i obaveze ugovornih strana uređuju se
posebnim ugovorom – ugovorom o predstavljanju u sportu16 – koji sportski agent
zaključuje sa sportistima i sportskim klubovima, čime se “sportski agent obavezu-
je da će sportistu dovesti u vezu sa sportskim klubom radi pregovora o zaključe-
nju ugovora o radu ili da će dovesti jedan sportski klub u vezu sa drugim sport-
skim klubom radi pregovora o zaključenju ugovora o transferu i da će tokom
pregovora štititi interese svog klijenta, a klijent se obavezuje da sportskom agentu
isplati određenu nadoknadu ako ugovor o radu, odnosno ugovor o transferu bude
zaključen”.17
Problematika koja je u modernom fudbalu nastala, a u vezi je sa nadokna-
dom koja na osnovu ugovora o predstavljanju u sportu pripada sportskom agen-
tu, jeste što ova nadoknada često nije jedina obaveza klijenta prema sportskom
agentu. U velikom broju slučajeva, pored nadoknade, veliki broj ugovora o pred-
stavljanju u sportu, koji se odnosi na fudbalske igrače, imao je brojne dodat-
ne ugovorne obaveze od kojih je najčešća obaveza da sportskom agentu pripa-
da određeni procenat od visine obeštećenja koje se bivšem klubu plaća prilikom
transfera igrača u novi klub, pa konstatujemo da u ovoj situaciji sportski agent
“poseduje ekonomska prava na samom ugovoru igrača”. Još veći problem, u uskoj
vezi sa ovom tematikom, jeste što je ugovorima o predstavljanju u sportu neret-
ko bilo predviđeno (pravni osnov ovakvih odredbi u ugovoru je u najmanju ruku
krajnje upitan) da i sportski agent direktno ili indirektno, može uticati na transfer
politiku fudbalskih klubova, te igrači nisu uvek u prilici da slobodno biraju novi
15 Zoran Vuković, Milan Ječmenić, “Pravna priroda ugovora koje sportski agenti zaključuju
sa sportistima i sportskim klubovima”, Pravni život, br. 9/2013, LXII, knjiga 563, 1-796, Beograd,
2013, str. 678.
16 Ibidem.
76
fudbalski klub, već im je za transfer neophodna i saglasnost sportskog agenta, tj.

pravnog lica koje se bavi poslovima zastupanja i predstavljanja u sportu.
Posedovanje ekonomskih prava sportskih agenata, tj. pravnih lica koja
obavljaju delatnosti zastupanja i predstavljanja u sportu, na budući transfer igra-
ča, kao i odredbe u ugovorima o predstavljanju u sportu kojima se omogućava
uticaj trećeg lica na klubove, te ograničavaju prava igrača prilikom izbora novog
kluba nazivamo vlasništvo treće strane (Third party ownership). Razni oblici vla-
sništva treće strane ubrzano se razvijaju početkom novog milenijuma, te ova po-
java biva izuzetno učestala pogotovo u zemljama Južne Amerike, Španiji, Portu-
galu, pa donekle i zemljama Zapadnog Balkana, zbog čega se neretko dešavalo da
klubovi praktično nemaju ekonomska prava na ugovorima svojih igrača, što znači
da nakon transfera inkasiraju relativno mali procenat ukupne visine obeštećenja
povodom samog transfera igrača. Kao reakcija na ovu pojavu, FIFA 2014. godine
konačno pravno reguliše ovo pitanje, pri čemu u potpunosti zabranjuje vlasništvo
treće strane, ali takođe dozvoljava da već zaključeni ugovori koji krše novu prav-
nu regulativu ostanu na snazi, bez mogućnosti da budu produženi.
FIFA Pravilnik o statusu i transferu igrača eksplicitno predviđa da nijedan
klub ne može da zaključi ugovor koji klubu (klubovima) koji su druga ugovor-
na strana i obrnuto, ili trećem licu pruža mogućnost da po pitanju angažovanja i
transfera igrača utiču na nezavisnost, poslovnu politiku kluba ili rezultate njego-
vih ekipa.18
Nijedan klub ili igrač ne mogu zaključiti ugovor sa trećim licem, kojim se
trećem licu daje pravo da učestvuje, bilo u celini bilo delimično, u naknadi koja
se plaća za budući transfer igrača iz jednog kluba u drugi ili kojim treće lice sti-
če bilo kakva prava u vezi sa budućim transferom ili naknadom po osnovu tran-
sfera.19 Nesumnjivo je da je ovo pravilo, koje je na snagu stupilo 2015. godine,
najveća promena sistema fudbalskih transfera još od Bosmanovog slučaja, a za
cilj je imalo zaštitu kako igrača tako i fudbalskih klubova. Iako ovo pravilo nije
iskorenilo vlasništvo treće strane, svakako je doprinelo razvijanju pravne regula-
cije fudbalskih transfera, sumnjive transfere je smanjilo, a igračima priznalo pra-
vo na slobodu kretanja, kao nepovredivo pravo, pri čemu su nevažeće eventualne
odredbe u ugovoru sa sportskim agentom, tj. pravnim licem koje obavlja delatno-
sti zastupanja i predstavljanja u sportu, kojima se suprotno ugovara.
S druge strane, pored negativnih efekata vlasništva treće strane, koji su sva-
kako nesporni (postoji opravdano pitanje efektivnosti i efikasnosti pravne regu-
lative ovog pitanja), postoji i druga strana medalje: putem vlasništva treće strane,
18 FIFA Pravilnik o statusu i transferu igrača, čl. 18.bis, st. 1 i čl. 18.ter, st. 1.
19 Ibidem, čl. 18.ter, st. 1.
77
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
određeni, uslovno rečeno manji klubovi, imaju mogućnost da angažuju vrhunske

igrače, što gotovo izvesno ne bi bili u prilici, kada bi morali da plate kompletan
iznos obeštećenja, jer po ovom modelu jedan deo obeštećenja (često veliki deo ili
čak kompletan iznos) može otkupiti sportski agent ili pravno lice koje se bavi po-
slovima zastupanja i predstavljanja u sportu, nakon čega prilikom sledećeg tran-
sfera igrača, proporcionalno učešću u plaćanju prethodnog obeštećenja, sportski
agent, tj. pravno lice, ostvaruje profit.
Zaobilaženje zabrane vlasništva treće strane

– Deportivo Maldonado
I pored pravila iz 2014. godine paralelno se razvijaju određeni mehanizmi

zaobilaženja pravne regulative vlasništva treće strane, od kojih je svakako najin-
teresantniji primer Urugvajskog drugoligaša – Deportivo Maldonada (Club De-
portivo Maldonado). Ovaj klub je od 2014. do 2016, po obrađenim statističkim
podacima20, doveo tri igrača za koje je plaćeno višemilionsko obeštećenje (Džo-
natan Kaljeri (Jonathan Calleri) – 11.000.000 evra, Hernan Toledo (Hernán To-
ledo) – 6.750.000 evra, Džeronimo Ruli (GerónimoRulli) – 3.500.000 evra). I na
prvi pogled je jasno da bi ovaj klub uveliko obezbedio ne samo promociju u prvu
ligu, već bi verovatno i bio jako konkurentan u okviru iste, da su ovi igrači zapra-
vo nastupali za ovaj klub. Deportivo Maldonado zapravo funkcioniše kao “skrive-
ni posrednik” u fudbalskim transferima čiji se model poslovanja za sada ne može
okarakterisati kao protivan FIFA normama. Slikovit prikaz transfer politike koju
godinama unazad sprovodi Deprortivo Maldonado jeste izjava upravo Džonata-
na Kaljerija – fudbalera za čiji je angažman Deportivo Maldonado platio rekor-
dno obeštećenje Boki Juniors, da bi ga momentalno prosledio putem privreme-
nog transfera Sao Paulu (São Paulo F.C.), gde se prilično dobro pokazao. Kada je
od strane navijača na njegovom poslednjem treningu u Sao Paulu upitan koji će
biti njegov sledeći klub, Kaljeri odgovara: “I ja bih to želeo da znam”.21
Kao što vidimo, jasno je da se FIFA pravilo zabrane vlasništva treće stra-
ne može zaobići, što je jednom prilikom primetio i Mišel Platini (Michel Platini),
bivši predsednik UEFA: “Mislim da se nakon uvođenja ovog pravila ništa realno
nije promenilo, po mom mišljenju, ova situacija je ista kao i borba protiv dopin-
ga. Kada nadležna tela zabrane određenu supstancu, naučnici su dva ili tri koraka
20 www.transfermarkt.com, 15.09.2019.
21 Welcome to Deportivo Maldonado, where the big names never actually play, https://www.
theguardian.com/football/2016/oct/10/deportivo-maldonado-stars-never-play-calleri-riulli-agents,
11.09.2019.
78
ispred. Identična je situacija sa vlasništvom treće strane: kada FIFA donese nova
pravila u ovoj oblasti, sportski agenti su uvek dva ili tri koraka u prednosti.”22
Sporovi vezani za status i transfer igrača – sportska arbitraža
Koliko su bitna materijalna pravila koja za cilj imaju pravno regulisanje sta-
tusa i transfera igrača, toliko je bitna i mogućnost njihove primene, putem proce-
snih mehanizama u okviru kojih se ovi sporovi rešavaju.
Prema Zakonu o sportu Republike Srbije: “članovi sportskog udruženja i
sportsko udruženje mogu se sporazumeti da rešavanje spora o pravima kojima
slobodno raspolažu, osim sporova za koje je određena isključiva nadležnost suda
– povere ad hoc sportskom arbitražnom sudu ili stalnom sportskom sudu pri
Olimpijskom komitetu Srbije.”23 Takođe, ovaj spor može biti predmet međuna-
rodne sportske arbitraže u slučajevima utvrđenim sportskim pravilima nadležnog
međunarodnog sportskog saveza.24
Ad hoc arbitraža koja je u Srbiji nadležna za sporove u vezi sa statusnim pi-
tanjima fudbalera jeste Arbitražni sud FSS, što izričito propisuje čl. 99 Pravilnika
o registraciji, statusu i transferu igrača FSS.
Osnivanje Arbitražnog suda FSS jeste veliki korak unapred, kako za zašti-
tu prava igrača u vezi sa statusom i transferom, tako i za kompletno sportsko pra-
vo u Srbiji, uzevši u obzir brojnost slučajeva koji pred ovom ad hoc arbitražom bi-
vaju rešeni.
Pored nespornog napretka, poražavajuće zvuči podatak koji je Mirko Po-
ledica, osnivač i predsednik Sindikata profesionalnih fudbalera “Nezavisnost”,
izneo u javnost 2015. godine, a to je da u Srbiji postoji najveći broj arbitražnih
sporova, srazmerno broju profesionalnih fudbalera25, što implicira na postojanje
velikog broja arbitražnih sporova između klubova i igrača koji nisu mogli biti re-
šeni na drugi način. Takođe, kada bi se predviđena materijalna pravila dosledno
primenjivala, evidentno je da ovakvi negativni “rekordi” ne bi bili obarani.
Odgovor donekle možemo tražiti u okviru međunarodne sportske arbitra-
že, tj. u međunarodnom sudu za arbitražu u sportu, sa sedištem u Lozani (Court
for Arbitration for Sport – CAS), koji je do sada pokazao zavidan nivo efikasno-
sti rešavanja sporova i primene materijalnih normi. Kako osnovna nadležnost za
22 Ibidem.
23 Zakon o sportu, Službeni glasnik RS, 10/2016, čl. 51, st. 1.
24 Ibidem, čl. 51. st. 4
25
Izjava za televizijsku stanicu “Sport klub”, 2015. godina, dostupno na: https://www.youtube.
com/watch?v=_ndjHZhPPWY&t=378s, 17.09.2019.
79
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
rešavanje ovih sporova, nikako ne može da bude međunarodna arbitraža, napo-

re treba usmeriti ka unapređenju efikasnosti rada postojećih procesnih mehani-
zama, pre svega Arbitražnog suda FSS, po ugledu na okvire efikasnosti koje je po-
stavio Međunarodni sud za arbitražu u sportu.
ZAKLJUČAK
Kada danas pogledamo pravnu regulativu transfer politike pre 1995. godi-
ne, tj. pre Bosmanovog slučaja, što ipak ne predstavlja daleku prošlost i vidimo
za koja su prava, igrači u to vreme bili uskraćeni, ne možemo da se otmemo uti-
sku da je deo sportskog prava koji se bavi statusom sportista, pogotovo fudbale-
ra, bio izuzetno nerazvijen. Kako je sportsko pravo, kao što smo već napomenu-
li, “živo pravo” sa stalnim tendencijama razvoja, opravdano je postaviti pitanje:
Na koji će se način u budućnosti razvijati sistem transfera igrača? Na osnovu do-
sadašnjih razmatranja sistema transfera igrača, smatramo da je institut transfera
igrača prošao kroz četiri faze, koje smo u ovom radu manje ili više detaljno izloži-
li. Prva faza, koja otpočinje samim početkom fudbalske igre, kao što smo pome-
nuli, nije poznavala nikakva ograničenja. Igrači su bili potpuno slobodni da biraju
za koji će klub koliko utakmica odigrati, a sa druge strane, klub se, u vezi sa statu-
som igrača, ništa nije pitao.
Prva faza traje do 1885. godine, kada FA uvodi pojam registracije igrača, te
na snagu stupa ranije pominjano pravilo da se tokom sezone, igrač ne može pre-
registrovati u drugi fudbalski klub. Period od 1885. pa sve do 1893. godine svr-
stavamo u drugu fazu. Treća faza ubedljivo najduže traje – od 1893. godine kada
FA uvodi pravilo da i po završetku sezone igrač ne može samoinicijativno izvrši-
ti preregistraciju, pa sve do Bosmanovog slučaja, 1995. godine. Naravno, i u okvi-
ru same treće faze, pravni instituti koji igraju značajnu ulogu u profesionalnom
sportu, samim tim i fudbalu napreduju – vremenom se pravno uobličuju ugovo-
ri između igrača i klubova, kao pokušaj da se na bazi “autonomija volja” igrača i
klubova pravno uredi njihov međusobni odnos. Međutim i pored tih nastojanja,
glavni nedostatak je bio da igrači po isteku ugovora, nisu imali slobodu potpisi-
vanja ugovora sa bilo kojim klubom bez dozvole poslednjeg kluba u kome su bili
registrovani. Upravo zbog toga je zaostavština Žan-Mark Bosmana toliko bitna,
te od 1995. godine pa sve do danas, traje četvrta faza instituta transfera fudbal-
skih igrača. Promene koje su se u međuvremenu desile, uključujući i zabranu vla-
sništva treće strane, jednostavno nisu dovoljno revolucionarne da bi se smatrale
novom erom fudbalskih transfera, pogotovo zbog nedovoljnih rezultata u praksi,
koji su se ovom zabranom očekivali.
80
Iako smatramo da pravni okvir transfera igrača nije do kraja uobličen, na

pomolu nema novog “revolucionarnog rešenja” koje bi sistem transfera igrača ra-
dikalnije unapredio. Trendovi koji se smatraju poželjnim trebalo bi da se bazira-
ju na unapređenju poštovanja već ustanovljenih pravila i traženju načina boljeg
sprovođenja teorijski razvijenih mehanizama, koji nažalost u praksi nisu dovolj-
no delotvorni.
OGNJEN KOČEVIĆ
Student of bachelor studies, Faculty of Law,
SPORTS LAW AND TRANSFER OF FOOTBALL PLAYERS

– HISTORY, DEVELOPMENT AND MODERN TENDENCIES
Summary
In this research paper we will elaborate legal analysis of transfer of football players - the pro-
cess of pre-registration of players from one football club to another. The foundation and origin of
this institute, its evolution, and comparative legal representation and legal transplantation, primar-
ily of material but also basic procedural solutions, will be the subject of study of this paper, with
special reference to the legal framework in Serbia. We shall also define and analyse the numerous
sports law institutes necessary to understand the player transfer process itself. Given that sports law,
although underdeveloped in our region, is a “evolving law” with an evolutionary tendency, whose
accelerated development is fully expected in the future, by comparative analysis of solutions from
different time periods, we will present the evolution of the institute so far in this moment and ex-
plore its positive and negative effects and future possibilities of legal development, with a bigger
plethora of extensive look at the consequences of the development of this institute in the period af-
ter 1995, when directly influenced by the European Court of Justice ruling, the transfer of playercas
instituts really made an impacti on the human rights of anentire category of athletes – profession-
al football players.
Key words: sports law, transfer of players, bosman rulling, legal transplantation, sport agent
81
KATEDRA
PRAVO NA SLOBODU
Sekcija “Krivično-pravna i procesna
zaštita ličnosti”
IVANA RADISAVLJEVIĆ
ODGOVORNOST ZA KRIVIČNA DELA UČINJENA

PUTEM ŠTAMPE ILI DRUGIH SREDSTAVA
JAVNOG INFORMISANJA
U radu se analizira poseban oblik odgovornosti za krivična dela izvršena putem sred-
stava javnog informisanja, regulisan odredbama čl. 38–41 Krivičnog zakonika. Analiza se
vrši detaljnim razmatranjem uslova neophodnih za njeno postojanje, koji se metodološki
grupišu u tri celine: 1. uslovi predviđeni odredbom čl. 38 st. 2 Krivičnog zakonika (tzv. op-
šti uslovi), 2. uslovi koji se odnose na autora, u okviru kojih se razmatra pitanje da li je
neophodno utvrditi da je autor izvršio krivično delo u objektivno-subjektivnom smislu, 3.
uslovi koji se odnose na lice koje odgovara umesto autora (gde se pažnja posvećuje osnovu
odgovornosti kao i problemima koji se javljaju u slučaju nedostatka posebnog izvršilačkog
svojstva). Sledi prikaz pojedinih specifičnosti ovog oblika odgovornosti iz ugla njenog svrsta-
vanja u odgovornost koja se zasniva na propuštanju, gde ukazujemo na nelogičnost označa-
vanja odgovornih lica garantima ukoliko se radi o urednicima radio i televizijskih programa
koji se emituju uživo. Na kraju se bavimo i problemima koji se mogu pojaviti prilikom izri-
canja krivičnih sankcija odgovornim licima.
Ključne reči: krivična dela učinjena putem štampe, odgovornost, delicta propria, kri-
vična dela nečinjenja, krivične sankcije
Ivana Radisavljević, master pravnik, saradnik u nastavi na Pravnom fakultetu Univerziteta u

Beogradu.
85
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
UVOD
Sloboda izražavanja i sloboda i nezavisnost štampe osnovne su vredno-

sti savremenog demokratskog društva1, proklamovane kako nacionalnim, tako
i međunarodnim aktima. Ograničenja ovih sloboda, koja poznaju gotovo svi sa-
vremeni pravni sistemi, pa i naš2 teže da preduprede eventualnu mogućnost zlo-
upotrebe koja bi dovela do povrede prava drugih lica ili do sukoba sa drugim za-
jemčenim pravima i vrednostima.
Jedan od oblika zloupotrebe slobode štampe jeste i njeno iskorišćavanje
za vršenje krivičnih dela.3 Krivični zakonik4 (u daljem tekstu: KZ) sadrži poseb-
na pravila o odgovornosti ukoliko do izvršenja krivičnog dela dođe korišćenjem
sredstava javnog informisanja. Ovim se pravilima odstupa od određenih osnov-
nih načela, između ostalog, principa koji nalaže da se u krivičnom pravu odgova-
ra samo za vlastite skrivljene akte.
Predmet rada jesu upravo odredbe o ovom obliku odgovornosti. Najpre
ćemo izvršiti detaljnu analizu uslova pod kojima se ona može uspostaviti, a po-
tom ukazati na određene probleme, pravnodogmatskog ali i praktičnog karaktera,
koji se pojavljuju prilikom dovođenja u vezu ove vrste odgovornosti sa opštim in-
stitutima krivičnog prava i koji su, između ostalog, posledica nejasnih i nedoreče-
nih zakonskih odredbi.
POJAM SREDSTAVA JAVNOG INFORMISANJA
Zakonodavac u čl. 38 KZ propisuje da se posebne odredbe o odgovorno-

sti primenjuju ukoliko je krivično delo izvršeno objavljivanjem informacije u jav-
nom glasilu, pri čemu se primerice navode novine, radio i televizija. Čl. 112 KZ
ne određuje značenje pojma “javno glasilo”, te ga moramo potražiti u zakonu koji
uređuje oblast javnog informisanja, što je trenutno važeći Zakon o javnom infor-
1 Katrin Voltmer, “Making Sense of Press Freedom: A Comparison of Journalists’ Percepti-
ons of Press Freedom in Eastern Europe and East Asia”, Comparing Political Communication across
Time and Space (eds. Canel M.J., Voltmer K.), London, 2014, str. 157.
2 Ustav RS (Službeni glasnik RS, br. 98/2006) u čl. 46 st. 2 propisuje da se sloboda izražava-
nja može zakonom ograničiti, ako je to neophodno radi zaštite prava i ugleda drugih, čuvanja au-
toriteta i nepristrasnosti suda i zaštite javnog zdravlja, morala demokratskog društva i nacionalne
bezbednosti Republike Srbije.
3 Komentar Krivičnog zakonika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (redakcija:
Nikola Srzentić), Savremena administracija, Beograd, 1978, str. 145.

4 Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 - ispr., 107/2005 - ispr., 72/2009, 111/2009,
121/2012, 104/2013, 108/2014 i 94/2016.
86
I. Radisavljević: Odgovornost za krivična dela učinjena putem štampe ...
misanju i medijima5 (u daljem tekstu ZJM). Međutim, ovaj zakon6 koristi izraz
mediji, pri čemu se značenje termina “javno glasilo” i “mediji” u osnovi poklapa.
Odredba čl. 29 ZJM definiše medije kao sredstva javnog obaveštavanja koja
rečima, slikom, odnosno zvukom prenose urednički oblikovane informacije, ide-
je i mišljenja i druge sadržaje namenjene javnoj distribuciji i neodređenom broju
korisnika. Pod medijem se naročito podrazumevaju dnevne i periodične novine,
servis novinske agencije, radio-program i televizijski program i elektronska izda-
nja tih medija, kao i samostalna elektronska izdanja (uređivački oblikovane inter-
net stranice ili internet portali), a koji su registrovani u Registru medija, u skladu
sa zakonom.
Važna komponenta ovako postavljene definicije medija jeste da oni pre-
nose informacije koje su urednički oblikovane. Na ovaj način iz pojma medija, a
time i iz domašaja krivičnopravnih odredaba koje razmatramo, isključena su broj-
na sredstva komuniciranja koja podrazumevaju objavljivanje informacija bez pret-
hodne kontrole njihovog sadržaja, kao što su blogovi, internet forumi ili društvene
mreže (tzv. user generated content). U tom smislu je u čl. 30 st. 2 ZJM izričito pro-
pisano da mediji nisu platforme, poput internet foruma, društvenih mreža i dru-
gih platformi koje omogućavaju slobodnu razmenu informacija, ideja i mišljenja
njenih članova, niti bilo koja druga samostalna elektronska publikacija, poput blo-
gova, veb-prezentacija i sličnih elektronskih prezentacija, osim ako nisu registrova-
ne u Registru medija.
Nadalje, u medijima se objavljuje sadržaj koji podrazumeva reči, sliku ili
zvuk. Ova odredba nam pomaže da barem načelno, suzimo krug krivičnih dela
koja se na ovaj način mogu izvršiti na ona kod kojih je moguće radnju izvršenja
ostvariti upravo rečima7, slikom ili zvukom8. To će najčešće biti krivična dela pro-
5 Službeni glasnik RS, br. 83/2014, 58/2015 i 12/2016 - autentično tumačenje.
6 U vreme donošenja KZ na snazi je bio Zakon o javnom informisanju (Službeni glasnik RS,
br. 43/2003, 61/2005, 71/2009, 89/2010, 41/2011) koji je umesto pojma mediji koristio pojam javnog
glasila, i u čl. 12 ga definisao kao novine, radio programe, televizijske programe, servise novinskih
agencija, Internet i druga elektronska izdanja navedenih javnih glasila, kao i druga sredstva javnog
informisanja koja pomoću reči, slike ili zvuka objavljuju ideje, informacije i mišljenja namenjene
javnoj distribuciji i neodređenom broju korisnika.
7 Obično se za označavanje krivičnih dela koja se mogu izvršiti rečima koristi izraz “verbal-
ni delikti”. Ističe se, međutim, da je takvo označavanje pogrešno jer se izraz “verbalni delikt” vezuje
za nekadašnji čl. 133 KZ SFRJ koji je nosio naziv “Neprijateljska propaganda”, te ga ne treba poisto-
većivati sa krivičnim delima kod kojih se radnja izvršenja ostvaruje govorom, odnosno rečima (Bra-
nislav Ristivojević, “O opravdanosti ukidanja uvrede i klevete: kriminalna (ne)politika srpskog za-
konodavca”, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu, br. 1, Novi Sad, 2014, str. 157).
8 Pojedina krivična dela mogu dobiti teži oblik ukoliko su izvršena putem sredstava javnog
informisanja (npr. krivično delo uvrede).
87
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
tiv časti i ugleda, određena krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti
Republike Srbije, poput Pozivanja na nasilnu promenu ustavnog uređenja, Izaziva-
nje nacionalne, rasne i verske mržnje i netrpeljivosti i dr.
Pored već pomenutog ZJM, za određivanja pojma medija značajan je i Za-
kon o elektronskim medijima9, koji između ostalog uređuje uslove i način pruža-
nja audio i audio vizuelnih medijskih usluga i koji definiše pojam elektronskog
medija kao program, odnosno programski sadržaj radija i televizije, kao i pro-
gramski sadržaj dostupan na zahtev putem mreža elektronskih komunikacija i sa-
držaj elektronskog izdanja.
ODGOVORNA LICA
Posebnost krivičnih dela izvršenih putem medija ogleda se u specifičnom

načinu njihovog izvršenja. Iako KZ navodi da se krivično delo vrši “objavljiva-
njem informacije”, uistinu ovde postoji nekoliko faza u izvršenju10: kreiranje in-
formacije, koje vrši autor, njeno publikovanje u sredstvu javnog informisanja od
strane urednika i rasturanje medija, odnosno, omogućavanje korisnicima da se
upoznaju sa sadržajem informacije, što bi mogao izvršiti npr. običan prodavac
novina (naše pravo ne poznaje posebnu odgovornost potonjih lica).
Zakonodavac je predvideo dve vrste potencijalno odgovornih lica. Tako,
možemo govoriti o odgovornosti autora i odgovornosti urednika, pri čemu se po-
tonja pojavljuje u dva oblika.
Odgovornost primarno leži na izvršiocu dela, koga zakonodavac naziva
“autorom informacije”. Donekle je sporna formulacija čl. 38 koji predviđa da se
delo vrši objavljivanjem informacije. Iz jezičkog tumačenja proizlazi da je noseći
element kažnjivosti sam čin objavljivanja, a u slučaju javnih glasila čin objavljiva-
nja leži na novinaru, odnosno uredniku koji donosi konačnu odluku o tome koje
će informacije biti objavljene u određenom izdanju glasila. Nije sporno da inten-
cija zakonodavca nije bila da ova lica učini primarno odgovornim, te je možda
valjalo ovu odredbu formulisati na prikladniji način.
U određenim situacijama, kao učinilac krivičnog dela može se pojaviti
urednik, odnosno lice koje ga zamenjuje. Naime, u čl. 40 KZ propisano je da se
posebne odredbe o odgovornosti primenjuju samo u situaciji kada se ova lica pre-
ma opštim odredbama KZ ne mogu smatrati učiniocem krivičnog dela. Odred-
be o posebnoj vrsti odgovornosti su zato “dvostruko supsidijerne”: one se prime-
9 Službeni glasnik RS, br. 83/2014 i 6/2016 - dr. zakon.
10 Peggy Valcke, Marieke Lenaerts, Aleksandra Kuczerawy, “Who’s Author, Editor and Pu-
blisher in User-Generated Content?”, User Generated Content, in Social Networking: Law, Rights and
Policy (ed. Paul Lambert), Dublin, 2014, str. 11-12.
88
njuju ukoliko nema uslova za gonjenje samog autora, odnosno ukoliko ova lica
ne mogu odgovarati primenom opštih odredaba. Ukoliko neposredno preduzi-
maju radnju izvršenja, ova lica biće smatrana (sa)izvršiocima, odnosno, u sluča-
ju “naručenih tekstova”, odgovaraće kao podstrekači11. Dok se za situacije saizvr-
šilaštva i podstrekavanja mogu pronaći adekvatni primeri, nije tako lako povući
granicu između pomaganja (eventualno i saizvršilaštva drugom radnjom) i sluča-
jeva u kojima bi se odgovornost zasnovala prema posebnim odredbama. Da li je
moguće da urednik koji se upoznao sa sadržinom informacije i istu objavio, zna-
jući da ona sadrži elemente krivičnog dela, odgovara primenom posebnih pravi-
la, ili ga upoznavanje sa sadržinom teksta čini pomagačem? Ne upuštajući se u
ovakvo razlikovanje, Bačić ističe da se odgovornost ovih lica može zasnovati pre-
ma opštim pravilima tek ukoliko njihov “doprinos” krivičnom delu prelazi onaj
koji je nužan u samom procesu uređivanja pojedinog medija12. Uzimajući u obzir
da je odgovorni urednik dužan da se stara o istinitom informisanju javnosti, zbog
čega na njemu leži i obaveza da proveri poreklo, istinitost i potpunost informacije
(čl. 9 ZJM), upoznavanje sa sadržinom informacije koja se objavljuje je nešto što
se redovno očekuje od urednika. Zato ga svest o kriminalnoj sadržini informaci-
je ne može učiniti pomagačem. Lazarević, sa druge strane, smatra da će, ukoliko
se urednik upoznao sa sadržinom teksta i isti objavio, odgovarati kao pomagač.13
USLOVI ODGOVORNOSTI
Za zasnivanje odgovornosti urednika u skladu sa posebnim pravilima, ne-

ophodno je ispunjenje određenih uslova. Sve njih možemo kategorisati u tri celi-
ne: 1. opšti uslovi; 2. uslovi koji se moraju ispuniti na strani autora i 3. uslovi koji
se moraju ispuniti na strani odgovornog lica.
Opšti uslovi odgovornosti

Opštim uslovima odgovornosti nazivamo one koje je zakonodavac izričito
predvideo odredbom čl. 38 st. 2 KZ. Za zasnivanje odgovornosti dovoljno je is-
punjenje samo jednog od njih.14
11 Ljubiša Lazarević, Komentar Krivičnog zakonika, Pravni fakultet Univerziteta Union,
Beograd 2011, str. 210.

12 Franjo Bačić, Kazneno pravo, Informator, Zagreb, 1998, str. 275.
13 Lj. Lazarević, Komentar Krivičnog zakonika, Pravni fakultet Univerziteta Union, Beograd
2011, str. 210.
14 Suprotno Jovašević, koji smatra da ove okolosti moraju postojati kumulativno (Dragan
Jovašević, “Krivična dela izvršena putem medija: odgovornost i kažnjivost”, Pravosuđe i mediji (ur.
Ivana Stevanović, Olivera Pavićević), Beograd, 2017, str. 160.
89
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
1) Ukoliko je do završetka glavnog pretresa pred prvostepenim sudom au-

tor ostao nepoznat. – Ova odredba omogućava da se, ukoliko je autor nepoznat,
odgovornost prenese na sledeći nivo – na urednika. Valja ovde napomenuti da
odredba čl. 41 KZ za ovu situaciju predviđa jednu “izvinjajavuću” okolnost: nai-
me, urednik se neće smatrati izvršiocem dela ukoliko je, pozivajući se na novinar-
sku tajnu, odbio da otkrije identitet autora ili izvora informacije, osim ukoliko je
učinjeno krivično delo za koje je kao najmanja mera kazne propisan zatvor u tra-
janju od pet ili više godina, ili je to neophodno da bi se izvršenje takvog krivičnog
dela sprečilo. Ove odredbe saglasne su sa čl. 52 ZJM o novinarskoj tajni. Ukoli-
ko pokušamo da odredimo pravnu prirodu ove okolnosti, nailazimo na poteško-
će, a zbog činjenice da zakonodavac koristi sintagmu “neće se smatrati izvršiocem
dela”. U biti, ova okolnost isključuje odgovornost urednika, te možemo reći da
predstavlja neku vrstu osnova isključenja krivičnog dela. Nejasno je zašto zakono-
davac ovde nije iskoristio izraz “neće se kazniti” koji inače koristi kada se želi reći
da neka okolnost isključuje postojanje krivičnog dela.
Ovaj izraz pokazuje se kao neodgovarajući i zbog činjenice da jezički
upućuje na mogućnost da urednik, ukoliko ima osnova za primenu navedene
odredbe, odgovara u nekom drugom svojstvu (npr. kao pomagač).
Možemo postaviti pitanje da li se domen primene ove odredbe proteže i na
eventualnu odgovornost urednika za komentare na vesti koje daju čitaoci inter-
net prezentacije medija. Ostavljanje komentara uglavnom ne zahteva prethodnu
registraciju niti ostavljanje ličnih podataka na osnovu kojih bi se mogao utvrdi-
ti identitet lica koja te komentare daju, tako da se lako može zamisliti situacija da
komentar sadrži elemente krivičnog dela, a da se njegov autor ne može pronaći.
Jednostavnim uvidom u elektronska izdanja bilo kog medija može se videti da se
na gotovo svakome nalaze takozvana pravila komentarisanja, manje – više iste sa-
držine, a koja predviđaju da se komentari određene sadržine neće objavljivati. To
nam govori da, barem načelno, i takvi “tekstovi čitalaca vesti” podležu određe-
nom vidu kontrole. Apelacioni sud u Beogradu je tako u jednoj odluci zauzeo stav
da odgovorni urednik može odgovarati za štetu licu na koje se ovi komenatri od-
nose, upravo zbog mogućnosti da se, nakon uvida u njihovu sadržinu, oni koji su
neprikladni ili inkriminišući ne objave.15
15 Komentari čitalaca dati u odnosu na informacije objavljene u internet izdanju javnog gla-
sila predstavljaju informacije ako po svom karakteru predstavljaju klevetu, a ne mišljenja kao vred-
nosne sudove, budući da je sadržina komentara pre objavljivanja istih bila predmet ocene od stra-
ne za to nadležnih u javnom glasilu, a s obzirom na izričito upozorenje nadležnih u javnom glasilu
da se neće objaviti komentari uvredljivog karatkera. Dakle, u slučaju kada su nadležni u javnom gla-
silu bili u mogućnosti da uskrate objavljivanje komentara koji su po svojoj prirodi uvredljivi, a to
nije učinjeno i kako su komentari podlegli oceni nadležnih u javnom glasilu pre objavljivanja istih,
90
2) Ukoliko je informacija objavljena bez saglasnosti autora. – Postoje snaž-

ni argumenti da se autor informacije ne izlaže krivičnom gonjenju ukoliko nije
dao pristanak da određena informacija bude javno objavljena, te je postojanje
ovog uslova sasvim opravdano. Valja primetiti da pod primenu ove odredbe ne
mogu potpasti ona krivična dela kod kojih je radnja izvršenja postavljena tako da
se ostvaruje saopštavanjem informacije određene sadržine većem broju lica, ako
za to saopštavanje nije bilo saglasnosti autora. Tako, kod krivičnog dela Povre-
da ugleda Srbije iz čl. 173 KZ zahteva se da izlaganje poruzi bude učinjeno jav-
no, što podrazumeva mogućnost da se može saznati od neodređenog broja lica.16
Ukoliko je uvredljiva informacija objavljena putem sredstava javnog informisa-
nja, uslov javnosti je zadovoljen, međutim, ukoliko je izvršilac – autor saopštio
informaciju jednoj ili dvema osobama, a ona kasnije bez njegovog pristanka bude
objavljena, ne može se smatrati da je autor ostvario obeležja bića krivičnog dela,
te, s tim u vezi, njegove odgovornosti uopšte nema.
3) Ako postoje stvarne ili pravne smetnje za gonjenje autora. – Najpre, važno
je naglasiti da zakonodavac na ovom mestu govori o postojanju smetnji za krivič-
no gonjenje, a ne o okolnostima koje bi uticale na postojanje krivičnog dela auto-
ra17. Pitanje kada će ove smetnje postojati trebalo bi zato rešiti kroz odredbe pro-
cesnog zakona.18 Tako, Zakonik o krivičnom postupku19 razlikuje trajne smetnje
za krivično gonjenje, kao što su zastarelost, amnestija ili pomilovanje, i privreme-
ne smetnje, u koje spadaju nepostojanje predloga ili odobrenja za gonjenje, ne-
postojanje zahteva ovlašćenog tužioca i slično. O kojoj god smetnji da je reč, ona
mora postojati u vreme objavljivanja informacije, ali i tokom čitavog postupka.
Posebno interesantna može biti situacija kada nemogućnost gonjenja auto-
ra nastaje usled dejstva nekog oblika imuniteta od krivičnog gonjenja, pogotovo
ukoliko su nosioci imuniteta parlamentarni funkcioneri, članovi vlade ili uopšte
nosioci određene političke ili javne funkcije u društvu. Mediji imaju važnu ulogu
to se pomenuti komentari ne mogu smatrati mišljenjem, već informacijama koje poseduju lezio-
nu sposobnost odnosno predstavljaju klevetu; Presuda Apelacionog suda u Beogradu Gž3 58/15 od
10.12.2015. godine, Pravni Informator, br. 4/2016, Intermex, Beograd.
16 Zoran Stojanović, Komentar Krivičnog zakonika, Službeni glasnik, Beograd, 2018, str. 569.
17 Suprotno Ćirić, koji smatra da se ova odredba može primeniti i ukoliko je autor neuračun-
ljiv ili se nalazio u stvarnoj ili pravnoj zabludi koja isključuje postojanje krivičnog dela (Jovan Ćirić,
Objektivna odgovornost u krivičnom pravu, Institut za uporedno pravo, Beograd, 2008, str. 138).
18 LJ. Lazarević, Komentar Krivičnog zakonika, Pravni fakultet Univerziteta Union, Beograd,
2011, str. 214.

19 Službeni glasnik RS, br. 72/2011, 101/2011, 121/2012, 32/2013, 45/2013, 55/2014 i
35/2019.
91
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
u prenošenju i izražavanju političkih ideja i oblikovanju političke kulture20 zbog

čega mora biti omogućeno svakome da svoje političke ideje i stavove javno izno-
si.21 Pod pretostavkom da bi ta lica uvek mogla sebe pokriti velom imuniteta, kao
“isključivo” odgovorno lice uvek bi se pojavio upravo urednik. To može dovesti
do svesnog odbijanja medija da prenose takve izjave, što može kao posledicu ima-
ti blokadu razmene političkih ideja i stavova u društvu.22
Uslovi koji se odnose na autora
Jedno od najsloženijih pitanja koje se u vezi sa ovim oblikom odgovornosti

postavlja jeste da li odgovornost urednika zavisi od toga da li je autor ostvario kri-
vično delo u objektivno – subjektivnom smislu, odnosno, da li je za konstituisanje
odgovornosti neophodno najpre utvrđivati postojanje sva četiri elementa u kri-
vičnom delu autora. Da li objavljivanje uvredljive karikature neuračunljivog auto-
ra bez njegove saglasnosti može zasnovati odgovornost urednika? Logično bi bilo
da ukoliko nema krivičnog dela23, nema mesta odgovornosti urednika jer ona do-
lazi kao neka vrsta supsidijerne odgovornosti: on odgovara ukoliko nemogućnost
gonjenja autora počiva na formalnim razlozima koji ne diraju u postojanje krivič-
nog dela. Takođe, i sam zakonodavac govori o odgovornosti za krivična dela uči-
njena putem štampe. Problem, međutim, stvaraju uslovi neophodni za zasnivanje
odgovornosti. Kod uslova navedenih pod 2) i 3) istina, makar je načelno mogu-
će ispitivati postoji li krivično delo autora zbog činjenice da je on poznat. Ali, kod
uslova navedenog pod 1) ne zna se ko je autor informacije. Nedostaje primarni
20 O uticaju slobode medija na političke aktivnosti, v. Peter T. Leeson, “Media Freedom, Po-
litical Knowledge, and Participation”, Journal of Economic Perspectives, Vol. 22, No. 2, 2008, str. 155–
169. Autor zaključuje da su informisanost o temama koje se tiču politike, participacija građana u
političkom životu i izlaznost na izborima neraskidivo povezani sa niskim stepenom slobode medija
(Ibidem, str. 167).
21 U tom smislu je i Evropski sud za ljudska prava, tumačeći odredbu čl. 10 Evropske kon-
vencije, našao da se ona mora tumačiti tako da dozvoljava i iznošenje i prenošenje informacija koje
“vređaju, šokiraju ili uznemiruju” (ECHR, Handyside v. the United Kingdom, 5493/72, 7 Decem-
ber 1976, § 49, nav. prema: Maja Munivrana Vajda, Andrea Šurina Marton, “Gdje prestaju grani-
ce slobode izražavanja, a počinje govor mržnje? Analiza hrvatskog zakonodavstva i prakse u svjetlu
europskih pravnih standarda”, Hrvatski ljetopis za kaznene znanosti i praksu, Vol. 23, br. 2, Zagreb,
2016, str. 436, fn. 3).
22 Ronan Fathaigh, Dirk Voorhoof, “Belpietro v Italy: Does Parliamentary Privilege Extend
to the Press?”, European Human Rights Cases, Vol. 14, No. 12, 2013, str. 11, https://ssrn.com/ab-
stract=2344641, 20.08.2019.
23 Kako navodi Bačić, “pretpostavka za sve to je postojanje kaznenog djela ostvarenog pu-
tem tiska”, (F. Bačić, Kazneno pravo, Informator, Zagreb, 1998, str. 274).
92
izvršilac, te se stoga eventualno može utvrditi postojanje obeležja bića krivičnog

dela24 i odsustvo osnova isključenja protivpravnosti25, ali se svakako krivica au-
tora ne može ni razmatrati. Smatramo zato da je dovoljno utvrditi da je autor iz-
vršio protivpravno delo, u nepotpunom, objektivnom smislu, bez potrebe ispiti-
vanja njegove krivice. Ovakvo rešenje prihvaćeno je u materiji saučesništva, te u
pravno dogmatskom smislu ne bi predstavljalo izuzetak, a omogućilo bi adekvat-
nu primenu sva tri opšta uslova za zasnivanje odgovornosti.
Uslovi koji se odnose na urednika

Subjektivna strana odgovornosti. – Savremeno krivično pravo temelji se na
načelu subjektivne odgovornosti, koje se najčešće izražava latinskom formulaci-
jom nullum crimen sine culpa. Ovo načelo dobilo je svoj zakonski izraz u čl. 2 KZ,
koji predviđa da se kazne i mere upozorenja mogu izreći samo učiniocu koji je
kriv za učinjeno krivično delo.26 U tom smislu, valja ispitati da li su posebna pra-
vila ustanovljena za krivična dela učinjena putem štampe saglasna sa ovim nače-
lom, ili pak na mala vrata (ponovo) uvode određeni vid objektivne odgovornosti
u krivično pravo. Savremena teorijska shvatanja krivicu razumeju kao normativ-
no – psihološku kategoriju koja sa jedne strane, izražava odnos pojedinca pre-
ma vlastitom delu, a sa druge, odnos zajednice prema takvom ponašanju.27 KZ na
metodološki drugačiji način definiše krivicu, određujući njena konstitutivna obe-
ležja, i to uračunljivost, umišljaj ili nehat i svest (ili potencijalna) o protivpravno-
sti. Umišljaj i nehat razumeju se kao elementi čiju sadržinu oblikuju svest i volja
određenog kvaliteta28, a krivica ne može postojati ukoliko svešću i voljom učinio-
ca nisu obuhvaćena sva objektivna obeležja bića krivičnog dela.
24 Međutim, i ovo može biti problematično imajući u vidu da su prema dominatnom shvata-
nju naše teorije umišljaj i nehat takođe obeležja bića krivičnog dela subjektivnog karaktera.
25 Uzimajući u obzir karakter krivičnih dela koja se uopšte mogu izvršiti putem sredstava
javnog informisanja – da su to dela koja se vrše rečima, slikom ili zvukom, teško je zamisliti moguć-
nost primene odredaba o krajnjoj nuždi ili nužnoj odbrani. U obzir bi eventualno došla mogućnost
primene dela malog značaja, ali budući da jedan od uslova za isključenje protivpravnosti po ovom
osnovu jeste i ispitivanje stepena krivice izvršioca, i taj osnov je teško primenjiv.
26 Kao što se vidi, načelo krivice nema značaja prilikom izricanja mera bezbednosti, što je
razumljivo imajući u vidu specifičnu svrhu njihovog izricanja – otklanjanje stanja i uslova koji su
doveli do izvršenja krivičnog dela, kao i okolnost da po pravilu ne sadrže elemente retribucije kao ni
društvenu osudu (Snežana Soković, “Sporna pitanja izricanja mera bezbednosti medicinskog karak-
tera”, CRIMEN (VIII) 3, Beograd, 2017, str. 358).
27 Zoran Stojanović, Krivično pravo, opšti deo, Pravna knjiga, Beograd, 2019, str. 164.
28Nataša Delić, “Volja i namera u srpskom krivičnom pravu”, Kaznena reakcija u Srbiji (ur.
Đorđe Ignjatović), br. 6, Beograd, 2016, str. 96.
93
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Već i na prvi pogled čini se da se posebna odgovornost za dela učinjena pu-

tem štampe ne može sagledavati kroz prizmu ovako definisanog pojma krivice.
Ne samo da nije nužno utvrđivati postoji li psihički odnos učinioca prema obe-
ležjima bića krivičnog dela, već bi se, u slučaju da se takav odnos može usposta-
viti, odgovornost, u skladu sa odredbom čl. 40 KZ, morala zasnovati prema op-
štim pravilima. Zato se u novijoj29 teoriji zauzima stanovište da je ovde reč o vidu
objektivne odgovornosti, koja se ne temelji na krivici.30 Ukoliko se ovaj zaključak
može sa lakoćom izvesti, zbog čega formulacija čl. 38 st. 3 KZ govori o osnovima
isključenja krivice urednika, odnosno, lica koje ga zamenjuje?
Naime, ukoliko su ova lica bila u neotklonjivoj zabludi u pogledu neke od
okolnosti iz čl. 38 st. 2 tač. 1–3, njihova krivica je isključena. Opravdano se može-
mo zapitati na čemu ova krivica počiva, budući da u njenoj osnovi ne leži svest o
obeležjima bića, niti volja određenog kvaliteta. Na ovo pitanje ćemo pokušati da
odgovorimo analizirajući upravo osnove koji tu “krivicu” isključuju.
Govoreći o osnovima isključenja krivice urednika, zakonodavac pominje
neotklonjivu zabludu o okolnostima koje smo označili opštim uslovima za zasni-
vanje te odgovornosti. KZ poznaje dve vrste zablude: stvarnu, koja počiva na po-
grešnoj percepciji pravno relevantnih činjenica i pravnu, čiji je osnov nepozna-
vanje prava. Prostim jezičkim tumačenjem možemo zaključiti da je zakonodavac
imao intenciju da odgovornost uslovi svešću o faktičkom postojanju ovih činjeni-
ca, zbog čega bi se ovde radilo o stvarnoj zabludi.31
Dve su vrste stvarne zablude definisane našim pozitivnim propisima: zablu-
da o obeležjima bića i zabluda o dopuštenosti dela. Ova potonja odnosi se na či-
njenice koje stoje van zakonskog opisa krivičnog dela, a za koje učinilac pogreš-
no drži da u stvarnosti postoje. Ukoliko bi učiniočeva percepcija stvarnosti bila
ispravna, te činjenice činile bi delo dozvoljenim.
Zabluda iz čl. 38 KZ na prvi pogled donekle podseća na zabludu o osnovi-
ma isključenja protivpravnosti (ili u širem smislu, zabludu o dozvoljenosti dela).
Međutim, u ovom slučaju, postojanje činjenica ne čini delo kao takvo dozvolje-
nim, već samo onemogućava ustanovljavanje odgovornosti urednika za njegovo
29 Kraus smatra da ovde nije reč o objektivnoj odgovornosti, jer se osnov odgovornosti nala-
zi u propuštanju zakonske dužnosti. U odnosu na to propuštanje takođe valja utvrđivati postojanje

uračunljivosti, umišljaja ili nehata, zbog čega je odgovornost po svojoj prirodi subjektivna (Komen-
tar Krivičnog zakonika Savezne Federativne Republike Jugoslavije, (redakcija: N. Srzentić), Savreme-
na administracija, Beograd, 1978, str. 149.
30 Z. Stojanović, Komentar krivičnog zakonika, Službeni glasnik, Beograd, 2018, str. 221; J.
Ćirić, Objektivna odgovornost u krivičnom pravu, Institut za uporedno pravo, Beograd, 2008, str. 134.
31 Z. Stojanović, Komentar krivičnog zakonika, Službeni glasnik, Beograd, 2018, str. 219.
94
izvršenje. U jednom veoma ekstezivnom tumačenju, može se reći da postojanje

ovih činjenica stavlja ponašanje urednika van domašaja krivičnopravne odgovor-
nosti, ali to ne daje osnova da se ova zabluda smatra zabludom o dozvoljenosti
dela, jer delo, samo po sebi, ostaje nedopušteno. Iz ovoga se zaključuje da težište
subjektivnog aspekta odgovornosti urednika počiva na znanju određenih činjeni-
ca koje nemaju nikakve veze sa krivičnim delom, već se tiču uslova za zasnivanje
njegove odgovornosti. Upravo zato, označavanje ovako postavljenog subjektivnog
elementa krivicom smatramo neprihvatljivim.32
Zbog svega navedenog, jasno je da se ova odgovornost ne zasniva na prin-
cipu krivice, u kontekstu u kojem je taj princip danas definisan. Ona se temelji
na činjenici da je došlo do izvršenja određenog dela i da primarni učinilac tog
dela ne može krivično odgovarati. Iako je za zasnivanje odgovornosti, istina, ne-
ophodno postojanje određenih subjektivnih momenata, oni se ni u kom sluča-
ju ne mogu poistovetiti sa krivicom, zbog čega nam ne preostaje ništa drugo nego
da odgovornost za dela učinjena putem štampe označimo kao objektivnu, a ozna-
čenje tih subjektivnih momenata od strane zakonodavca krivicom kao termino-
lošku nedoslednost.
Izvršilačko svojstvo. – Problem se može pojaviti i u slučaju izvršenja tako-
zvanih posebnih krivičnih dela (delicta propria) kod kojih se zahteva da izvršilac
poseduje određeno svojstvo (npr. kod krivičnog dela Odavanje službene tajne iz
čl. 369 KZ). Imajući u vidu da lica čija se odgovornost supsidijerno zasniva nema-
ju to svojstvo, postavlja se pitanje da li je uopšte moguće da ona za njih odgovara-
ju. Sličan problem koji se pojavio u materiji saučesništva zakonodavac je otklonio
izričitom odredbom koja propisuje da lični odnosi, svojstva i okolnosti koji pred-
stavljaju bitno obeležje krivičnog dela ne moraju postojati kod podstrekača ili po-
magača, te da se podstrekaču ili pomagaču koji nema takvo lično svojstvo, kazna
može ublažiti (čl. 36 st. 4 KZ). Izvršilac, međutim, to svojstvo mora posedovati.
Zato formulacija odredbe čl. 38 koja govori o “izvršiocu” krivičnog dela učinje-
nog putem štampe stvara poteškoće. Ukoliko se radi o tzv. nepravom posebnom
delu kod kojeg je posebno svojstvo učinioca kvalifikatorna okolnost33 urednik će
odgovarati za osnovni oblik, ali ukoliko je reč o pravom posebnom deliktu, zako-
nodavac ne daje odgovor da li se i kako ovaj problem može premostiti. Imajući u
vidu da se urednik smatra izvršiocem krivičnog dela, ne bi se primenom pome-
32 Kako ističe Bačić “svojim sadržajem krivnja je za njega (delo) vezana, ona ga pokriva i
prati” (F. Bačić, Kazneno pravo, Informator, Zagreb, 1998, str. 197).
33 Podela na prava i neprava posebna dela preuzeta iz: Damir Primorac, Maja Buhovac,
“Izravna namjera kao uvjet kažnjivosti odgovornih osoba za delicta propria”, Zbornik radova Prav-
nog fakulteta Sveučilišta u Mostaru, br. 26, Mostar, 2018, str. 50.
95
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
nutog čl. 36 st. 4 KZ mogla otkloniti ova prepreka. Bez obrzira na to što odgovor-
ni urednik, iako označen kao izvršilac, ne ostvaruje neposredno (a ni posredno)
nijedno obeležje bića krivičnog dela za koje odgovara, odsustvo posebnog izvrši-
lačkog svojstva praktično znači nemogućnost da on za delo odgovara.
ODGOVORNOST KAO VRSTA DELIKTA NEČINJENJA
U teoriji krivičnog prava pravi se razlika između krivičnih dela činjenja i

nečinjenja, dok se potonja obično dele na tzv. prava i neprava dela nečinjenja.
Ovu podelu prihvata i KZ propisujući da se krivično delo vrši nečinjenjem kad
zakon propuštanje da se preduzme određeno činjenje predviđa kao krivično delo
(čl. 15 st. 1 KZ), te da nečinjenjem može biti učinjeno i krivično delo koje je zako-
nom određeno kao činjenje, ako je učinilac propuštanjem dužnog činjenja ostva-
rio obeležja tog krivičnog dela (čl. 15 st. 2 KZ). Kako u osnovi odgovornosti od-
govornog urednika i ostalih lica ne leži njihovo aktivno preduzimanje radnje
izvršenja krivičnog dela za koje odgovaraju, valja ispitati da li se ova vrsta odgo-
vornosti može upodobiti deliktima nečinjenja, a u kontekstu zakonskog i teorij-
skog razumevanja ove vrste delikata.
Za razliku od krivičnih dela činjenja, kod kojih se odgovornost zasniva na
samom preduzimanju zabranjene radnje (ili i prouzrokovanju posledice), kod kri-
vičnih dela nečinjenja neophodno je utvrditi osnov po kome se od garanta uopšte
može zahtevati da nešto čini, odnosno da spreči zabranjenu posledicu.34
S jedne strane, sam KZ je, uvodeći posebnu odgovornost, na implicitan na-
čin propisao obavezu odgovornog urednika da izvrši kontrolu sadržaja koji se u
medijima objavljuje. S druge strane, ZJM u određenim odredbama, takođe po-
sredno, ustanovljava ovu obavezu. Tako, odredba čl. 9 st. 1 ZJM nalaže da su
urednik i novinar dužni da s pažnjom primerenom okolnostima, pre objavljivanja
informacije koja sadrži podatke o određenoj pojavi, događaju ili ličnosti provere
njeno poreklo, istinitost i potpunost. S druge strane, možemo se zapitati šta je tač-
no sadržina garante obaveze, kao i koje je to radnje dužno da preduzme odgovor-
no lice da bi izbeglo odgovornost. Odgovor na prvo pitanje, ako uzmemo u ob-
zir dosad rečeno, jednostavno je dati: obaveza garanta jeste sprečavanje da dođe
do izvršenja krivičnog dela od strane drugih lica, odnosno sprečavanje da u pro-
gramski sadržaj određenog medija dospe informacija koja sadrži elemente krivič-
nog dela. U teoriji zato postoji mišljenje da je ovde reč o specifičnom deliktu ne-
činjenja koji se može označiti kao “odgovornost za protivpravna dela drugih” koji
34 Geoffrey Mead, Contracting into Crime: A Theory of Criminal Omissions, Oxford Journal
of Legal Studies, Vol. 11, No. 2, 1991, str. 152.
96
karakteriše uračunavanje ovim licima krivičnih dela do kojih je došlo usled pro-
puštanja.35 Šta je, međutim, neophodno preduzeti da bi se odgovornost izbegla?
Ukoliko govorimo o uredniku štampanog medija, njegova je dužnost da prethod-
nom analizom tekstova eliminiše onaj sadržaj koji u sebi nosi elemente krivičnog
dela.
Međutim, koje radnje je neophodno preduzeti u slučaju da krivično delo
bude izvršeno u “živom programu” putem radio ili televizijske emisije? Za razliku
od sadržaja koji se objavljuju u štampanim medijima, ili programima koji se ne
emituju uživo, ovde garant nema priliku da, računajući na mogućnost vlastite kri-
vične odgovornosti, preduzme određene radnje kako bi sprečio nastupanje zabra-
njene posledice, a u ovom slučaju izvršenje krivičnog dela. Pored postojanja jasne
obaveze na činjenje, uslov postojanja odgovornosti jeste i mogućnost da garant u
datim okolnostima dela na odgovarajući način.36 Tu mogućnost, međutim, ured-
nik ovakve vrste programa nema – on odgovara samo na osnovu položaja koji
u organizacionoj strukturi medija zauzima.37 Zato se, prilikom razmatranja ovog
oblika odgovornosti u kontekstu krivičnih dela nečinjenja nužno mora napravi-
ti distinkcija između dve kategorije odgovornih lica.38 U prvu bi spadali uredni-
ci novina, odnosno drugih štampanih (ili internet) medija (kao i izdavači i proi-
zvođači za izdanja navedena u odredbi čl. 39 st. 1 KZ). Ova se lica uistinu mogu
označiti garantima čija bi obaveza bila da izvrše svojevrsnu selekciju informacija
koje postaju dostupne širem krugu lica.
Ukoliko tu obavezu propuste, možemo identifikovati izvesno “propušta-
nje” u njihovom ponašanju i pronaći, kakav – takav osnov njihove odgovorno-
sti. U drugu grupu trebalo bi svrstati urednike radio i televizijskih programa koji
se emituju uživo. Njihovo označavanje garantima samo bi stvaralo privid da ova
lica uopšte imaju mogućnost da svojim delanjem spreče izvršenje krivičnih dela.
Umesto toga, oni se pojavljuju kao “rezervni krivci” u osnovi čije odgovornosti
35 Igor Vuković, Krivična dela nepravog nečinjenja, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu,

37 Pitanje “faktičke mogućnosti delanja” zakonodavac je uvažio u jednom slučaju, predviđa-
jući da će, umesto odgovornog urednika, odgovarati lice koje ga je faktički zamenjivalo.
38 Zato neki sistemi različito postavljaju odgovornost u zavisnosti od toga da li je krivično
delo izvršeno putem štampanog medija, ili putem radio ili televizijskog programa. Tako, u belgij-
skom pravu distributer radio ili televizijskog programa odgovara nezavisno od toga da li se autor in-
formacije može kazniti, dok se u slučaju štampanih medija zadržala kaskadna odgovornost, P. Valc-
ke, M. Lenaerts, A. Kuczerawy, “Who’s Author, Editor and Publisher in User-Generated Content?”,
User Generated Content, in Social Networking: Law, Rights and Policy (ed. P. Lambert), Dublin, 2014,
str. 4–8.
97
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
uistinu ne stoji nikakvo propuštanje, ili barem ne propuštanje takvog kvaliteta da

bi im se po tom osnovu mogle uračunati posledice koje su nastupile. Njihova od-
govornost postaje tako ne samo objektivna, nego i tipična odgovornost za akte
drugog lica.
IZRICANJE KRIVIČNE SANKCIJE
Kako odredba čl. 38 propisuje da se odgovorni urednik i ostala lica u sluča-

ju da se njihova odgovornost može zasnovati, smatraju izvršiocem dela, to će se
njima izreći kazna propisana za delo za koje odgovaraju. Kod izricanja krivične
sankcije najslikovitije se može uočiti problematičnost ovog oblika odgovornosti i
njena suprotnost u odnosu na načelo krivice: ukoliko okrivljenom bude izrečena
kazna, to će predstavljati očigledno kršenje ovog principa.
Međutim, pored ovog možemo reći “teorijskog” problema, ovde nastaje i je-
dan praktični: kako će i po kojim kriterijumima sud izvršiti izbor i odmeravanje
kazne? U redovnom toku stvari, sud vrši individualizaciju kazne kako bi je prila-
godio konkretnom učiniocu i konkretnom krivičnom delu39, uzimajući u obzir
kriterijume propisane čl. 54 KZ i vodeći računa o svrsi kažnjavanja. Ovde među-
tim izostaje neposredna veza između krivičnog dela i lica koje odgovara kao nje-
gov izvršilac; akt za koji možemo osuditi odgovorno lice jeste u širem smislu da-
vanje medijskog prostora određenoj informaciji. Šta bi u ovom kontekstu značilo
ostvarenje generalne i specijalne prevencije? Da li se okolnost da se stepen krivice
ne može utvrditi jer krivice do urednika uopšte i nema može se u sudskoj odlu-
ci navesti kao okolnost koja je uticala na to da kazna u konkretnom slučaju bude
bliža posebnom minimumu? Da li se prilikom ocene okolnosti pod kojima je delo
učinjeno uzima u obzir to da urednik delo zapravo nije “učinio”? Sve su ovo pi-
tanja na koja nemamo odgovor, a koja će se verovatno postaviti prilikom vođenja
krivičnog postupka.
ZAKLJUČAK
Odredbe o odgovornosti za krivična dela učinjena putem štampe u sistem

krivičnog prava uvode poseban režim odgovornosti koji, kao što smo videli, u
mnogo čemu odstupa od osnovnih principa na kojima se temelji savremeno kri-
vično pravo. Opravdanje za ova odstupanja uglavnom se kretalo na liniji pronala-
39 Dragan Jovašević, Zoran Stevanović, Kazne kao oblik društvene reakcije na kriminal,
Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2011, str. 97.
98
ženja adekvatne ravnoteže između slobode izražavanja i slobode štampe i moguć-

nosti da se te slobode zluopotrebe uz posledice širokih razmera.40
Nije sporno da krivičnopravna reakcija mora ići u korak sa savremenim na-
činima preduzimanja zabranjenih ponašanja, što će nužno podrazumevati prav-
ljenje kompromisa u odnosu na određene principe, ili čak odstupanja od istih.
Sporna je sama granica takvog “popuštanja”. Od kojih se to principa ni u kom slu-
čaju ne sme odstupiti pa i po cenu ostavljanja određenih ponašanja van domaša-
ja krivičnog prava?
Direktno kršenje načela krivice uvođenjem objektivne odgovornosti u kri-
vično pravo svakako jeste primer neopravdanog favorizovanja (dubioznih) kri-
minalnopolitičkih ideja naspram takvih temeljnih principa. Krivično delo je svo-
jevrsan “subjektivni čin”41 u koji je, pored objektivno nastupelog događaja u vidu
posledice ili objektivnog preduzimanja radnje kod delatnosnih dela, ugrađena su-
bjektivna povezanost učinioca prema vlastitom aktu. Prouzrokovana posledica
nije ključna determinanta koja određuje za koje će krivično delo učinilac da od-
govara, već su to i druge okolnosti koje čine objektivno i subjektivno biće kri-
vičnog dela (usled prouzrokovanja smrti nekog lica, učinilac može odgovarati za
širok spektar krivičnih dela, od ubistva, preko silovanja, pa sve do ugrožavanja
javnog saobraćaja).
Zato se odgovornost za krivično delo kao svojevrsne “posledice” koja nastu-
pa zbog nekakvog činjenja ili propuštanja ne može prosto uračunati nekom licu,
niti se prenositi sa jednog lica na drugo, kao što se to može sa odgovornošću za
štetu u građanskom pravu. Za građansko pravo važno je da neko snosi posledice
štetnog događaja, dok krivično pravo želi da sankcioniše konkretno lice, ne samo
zbog postojanja “štete”, već zbog njegovog odnosa prema tako nastupeloj šteti.
Zato je i odgovornost za akte drugog lica ili odgovornost koja se ne temelji na su-
bjektivnom odnosu prema delu određenog kvaliteta strana krivičnom pravu.42
Ovako postavljenoj odgovornosti mogao bi se uputiti prigovor da promovi-
še krivičnopravnu represiju po svaku cenu43, što je, kao što smo objasnili, poseb-
no vidljivo kod odgovornosti za krivična dela koja su izvršena u radio ili televi-
40 Lj. Lazarević, Komentar Krivičnog zakonika, Pravni fakultet Univerziteta Union, Beograd,
2011, str. 208.

41 Emir Ćorović, “Princip krivice kao osnov preispitivanja opravdanosti krivičnih sankcija u
krivičnom pravu Srbije”, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu, br. 2, Novi Sad, 2013, str. 354.
42 Odgovornost bez krivice u krivičnom pravu označava se i kao “necivilizovana” (Guido
Alpa, Strict Liability in Italian Law, European Business Law Review, Vol. 17. 2006, str. 1441).
43 J. Ćirić, Objektivna odgovornost u krivičnom pravu, Institut za uporedno pravo, Beograd,
2008, str. 138.
99
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
zijskim emisijama koje se emituju uživo. Zato bi na ovom mestu valjalo postaviti
pitanje da li ovakav izuzetak od pravila opravdava svoje postojanje. Mora se izvr-
šiti “vaganje” između štete koja usled odstupanja od nekog principa nastaje i ko-
risti koju to donosi. Možda bi zato trebalo preispitati mogućnost ukidanja ovog
oblika odgovornosti u krivičnom pravu i prepustiti građanskom pravu da sankci-
oniše ovakva ponašanja preko odgovornosti za štetu. Na taj način omogućilo bi se
oštećenom da ostvari pravo na pravično zadovoljenje44, uz istovremeno otklanja-
nje svih prigovora koje se ovoj odgovornosti mogu uputiti. Ne treba zaboraviti da
krivičnopravna osuda povlači sa sobom daleko ozbiljne posledice na život osuđe-
nog lica, uključujući u određenim slučajevima i njegovo stigmatizovanje45, te da
ona treba da bude rezervisana samo za najekstremnije oblike društveno nepoželj-
nih ponašanja.
IVANA RADISAVLJEVIĆ
Master of Laws, Assistant Lecturer,
Faculty of Law, University of Belgrade
LIABILITY FOR CRIMINAL ACTS COMMITTED

THROUGH PRESS AND OTHER MEDIA
Summary
In this Article, author deals with special form of liability for crimes committed through press
and other media, regulated in Art. 38 at University of Belgrade 41 of the Criminal Code. We analyze
in detail conditions of this liability, by dividing them into three categories: 1. The conditions listed
in the provision of Art. 38 of the Criminal Code (“general conditions”), 2. Conditions related to the
author, where is considered whether it is necessary to establish that the author committed the cri-
me in an objectively subjective sense, 3. Conditions relating to a responsible person (where attenti-
on is paid to the basis of responsibility, as well as problems that arise in case of lack of special perso-
nal characteristics of the perpetrator). This is followed by an overview of the specific characteristics
of this form of liability from the aspect of its classification as a form of liability for omission, whe-
re we point out that it is not possible to view responsible person as a guarantor if they are editors of
radio and television programs broadcasted live. Finally, we also address the problems that can arise
when imposing criminal sanctions on responsible persons.
Key words: criminal offenses committed through the press, liability, delicta propria, criminal
responsibility for omissions, criminal sanctions
44 Ovo se pokazuje i kao praktičnije rešenja ako uzmemo u obzir da se krivični sudovi po
pravilu ne upuštaju u raspravljanje imovinskopravnog zahteva, već (često po automatizmu) upućuju

oštećenog da svoj zahtev ostvaruje u parničnom postupku.
45 Ne nosi svaka krivična osuda istovremeno i društvenu osudu. O ovoj razlici vid. Andrew
Simester, “Is Strict Liability Always Wrong” Appraising Strict Liability (ed. Andrew Simester), New
York, 2005, str. 23-24.
100
JOVANA KRVAVAC
PRAVNI OKVIR SUZBIJANJA TRGOVINE

MALOLETNIM LICIMA
Reakcija protiv trgovine ljudima, pre svega decom i maloletnicima ogleda se u preven-
ciji, otkrivanju pojedinačnih slučajeva trgovine, obezbeđivanju neposredne pravne zaštite i
aktivne uloge institucija sistema. Prvi deo referata je posvećen međunarodnopravnoj sarad-
nji država u okviru organizacija u definisanju trgovine ljudima uopše, i posebno maloletnim
licima, kao kršenja osnovnih ljudskih prava na život i zdravlje. Problem trgovine ljudima
ima univerzalni karakter u savremenom društvu što kanališe saradnju u pravcu usvajanja
međunarodnih sporazuma i dokumenata na kojima počiva reforma nacionalnih zakono-
davstava, preduzimanje zaštitnih mera, oblikovanje obrazovnih programa i drugih vidova
zaštite maloletnika. Međunarodnopravna regulativa prati brojnost i složenost problemati-
ke kada se ima u vidu težina i obim trgovine ljudima. Drugi deo rada je posvećen zakonskim
okvirima i funkcionisanju nacionalnog pravnog sistema u primeni mera u svakom konkret-
nom slučaju kada je potrebna zaštite maloletnih žrtava trgovine ljudima.
Ključne reči: trgovina ljudima, deca, maloletnici, suzbijanje, zaštita.
UVOD
Trgovina ljudima predstavlja složenu i društveno uslovljenu pojavu organi-

zovanog kriminaliteta u savremenom društvu. Istorijat trgovine ljudima neraski-
divo je povezan sa istorijatom eksploatacije čoveka od strane čoveka kroz vekove.
Razvoj društvenih odnosa i materijalnih proizvodnih snaga učinili su da eksplo-
Jovana Krvavac, master maloletničkog krivičnog prava.
101
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
atacija i trgovina ljudima poprimi različite vidove i oblike iskorišćavanja. Na sta-

nje i kretanje trgovine ljudima u velikoj meri utiču paralelni procesi globalizacije,
kao i ekonomske, socijalne, političke i bezbednosne integracije svetske zajedni-
ce. Tendencija protivrečnosti između bogatih i siromašnih, jakih i slabih, stvara
nove društvene podele na temelju kojih razvijene države koncentrišu znanje, bo-
gatstvo i moć, dok u većini preovlađuje siromaštvo, beda, neznanje i nesigurnost.
Ovi procesi nužno imaju efekta na globalnom, regionalnom i lokalnom nivou u
okruženju ljudi koji zbog neprilagođenosti, nesnalažljivosti i neobaveštenosti po-
staju žrtve trgovine ljudima. Treba istaći da spoljne okolnosti nisu obavezno fak-
tori koji olakšavaju trgovinu ljudima, već je jednako značajna sama ličnost žrtve,
godine starosti, nivo obrazovanja kao i kulturni nivo zajednice u kojoj živi i sl.1
Između ovih faktora, kako u zemlji porekla tako i u eventualnoj zemlji odredišta,
postoji tesna veza i višestruka uslovljenost od značaja u pokušajima da se objasni
nastanak i usložnjavanje trgovine ljudima kao društvene pojave. Dejstvo pojedi-
nih okolnosti koje doprinose trgovini ljudima može biti sporno tako da je teško
uvek sa sigurnošću izdvojiti faktor koji je presudno, ili barem donekle doprineo
da neko postane žrtva trgovine ljudima. Žrtve se uobičajeno vrbuju korišćenjem
sredstava javnog informisanja i neposrednim prilaženjem, pri čemu su najugrože-
nija deca i osobe ženskog pola. Ovo, kada se ima u vidu da se žrtve najčešće ek-
sploatišu seksualno, radno, prinudom na brak kao i prinudom na vršenje krimi-
nalnih radnji.
Stvaran broj žrtava je teško pouzdano utvrditi, tako da se zasniva na pro-
cenama relevantnih međunarodnih, regionalnih i nacionalnih organizacija. Re-
zultati istraživanja u okviru relevantnih organizacija u mnogome doprinose obli-
kovanju nacionalnih zakonodavstava, tako da polaze od zabrane kriminalizacije
žrtava. Time je stvorena nova zajednička strategija u borbi protiv trgovine ljudi-
ma koja u centar interesovanja stavlja žrtvu, a ne počinioca, kao i njene osnovne
slobode i prava.2 Pravni okvir u kojem država reaguje na najteže oblike ugroža-
vanja i vređanja integriteta dece i maloletnih lica temelji se na društvenoj potrebi
efikasnog reagovanja na ugrožavanje ili povređivanje najmlađih starosnih grupa,
imajući u vidu da su ova lica u većini situacija zbog uzrasta i specifičnog psiho-fi-
zičkog razvoja znatno ugroženija od punoletnih lica. Savremeno pravo prihvata
da je trgovina maloletnim licima poseban oblik kriminaliteta koji se izdvaja spe-
cifičnim karakteristikama u poređenju sa ostalim oblicima trgovine ljudima. Ma-
loletna lica odlikuje veći nivo osetljivosti, zavisnost od odraslih lica i potreba za
1 Đorđe Ignjatović, Kriminologija, Službeni glasnik, Beograd, 2006, str. 283.
2 Cherif Bassiouni, International Criminal Law, New York, 1999, str. 804.
102
J. Krvavac: Pravni okvir suzbijanja trgovine maloletnim licima
negom i staranjem, neophodna pomoć i usmeravanje u procesu razvoja i odrasta-

nja, što ih čini izloženijim trgovini ljudima.
TRGOVINA MALOLETNIM LICIMA

Pojam i elementi trgovine ljudima
Pojam trgovine ljudima je sličan drugim pojmovima u kontekstu različi-

tih formi eksploatacije ljudi. Između ostalih, to predstavlja razlog zašto se trgo-
vina ljudima poistovećuje sa krijumčarenjem i prostitucijom, pojmovima suštin-
ski različitih uprkos zajedničkim elementima. Naime, trgovina ljudi je najgrublji
način kršenja ljudskih prava i relativno novi termin u pokušaju određenja poj-
ma ropskog položaja ljudi. Do donošenja Protokola za prevenciju, suzbijanje i
kažnjavanje trgovine ljudskim bićima, naročito ženama i decom definicije koje
su korišćene da bi se odredila suština trgovine ljudima naglašavale su samo po-
jedine elemente. Protokol je trgovinu ljudima definisao kao vrbovanje, prevože-
nje, prebacivanje, skrivanje i primanje lica pretnjom, silom ili upotrebom sile ili
drugih oblika prisile, otmicom, prevarom, obmanom, zloupotrebom ovlašćenja
ili teškog položaja ili davanjem ili primanjem novca ili koristi da bi se dobio pri-
stanak lica koje ima kontrolu nad drugim licem u svrhu eksploatacije.3 Na taj na-
čin je došlo do znatnog ujednačavanja određenja savremenog oblika ropstva i di-
rektnog kršenja osnovnih ljudskih prava i sloboda. Dakle, trgovina ljudima se
može definisati kao oblik kriminalne aktivnosti koji počiva na institucijama rop-
stva i eksploataciji svih ljudskih potencijala jednog čoveka od strane drugog čo-
veka, korišćenjem prinude, prevare i svih drugih oblika zloupotrebe, ograniča-
vajući pritom prava i slobode ljudi koji se tretiraju kao roba u nameri sticanja
materijalne i druge koristi.
Iz toga proizilaze i osnovni elementi trgovine ljudima i to: radnja, način iz-
vršenja i cilj. Radnja izvršenja se manifestuje kroz najrazličitije oblike ljudskih ak-
tivnosti kao što su vrbovanje, prevoz, prebacivanje, prodaja, predaja, kupovina,
posredovanje u prodaji, skrivanju ili držanje drugog lica.4 Ne postoji metod ko-
jim bi se predvidele i inkriminisale sve radnje izvršenja trgovine ljudi, tako da ih
pojedini teoretičari radi lakšeg proučavanja i istraživanja načina suzbijanja, gru-
pišu prema određenim kriterijumima. Radnje izvršenja trgovine ljudima profesor
Škulić grupiše: na radnje podsticanja i podstrekivanja; transporta; na radnje koje
3 Protokol za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim bićima, naročito
ženama i decom, Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori, br. 6/2001.

4 Zoran Stojanović, Obrad Perić, Krivično pravo-posebni deo, Pravna knjiga, Beograd, 2006,
str. 385.
103
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
se odnose na kupoprodaju ljudi i na one koje omogućavaju ili olakšavaju proces

kupoprodaje ljudskih bića.5 Način izvršenja je drugi element osnovnog oblika kri-
vičnog dela trgovine ljudima za čije je postojanje neophodno da je jedna od alter-
nativno propisanih radnji preduzeta silom ili pretnjom, dovođenjem u zabludi,
zloupotrebom ovlašćenja, poverenja, odnosa zavisnosti, teških prilika drugog, za-
državanjem ličnih isprava, davanjem ili primanjem novca ili druge koristi.6 Treći
element osnovnog oblika ovog dela predstavlja cilj (svrha ili posledica dela) koji
učinilac želi postići, bilo da je to eksploatacija rada, prinudni rad, prinuda pa-
sivnog subjekta na vršenje krivičnog dela, prostitucija ili druga vrsta seksualne
eksploatacije, prinuda na prosjačenje ili upotreba subjekta u pornografske svrhe,
ropstvo ili praksa slična ropstvu, pokornost ili uzimanje organa. Svi elementi za
postojanje krivičnog dela trgovine ljudima moraju biti kumulativno izraženi i ne
mogu predstavljati rezultat odvojenog delovanja.7
Žrtve krivičnog dela trgovine ljudima
Žrtva je svako fizičko lice koje je postalo predmet trgovine ljudima.8 Reč je o
osobi koja je konstantno izložena različitim oblicima fizičkog, psihičkog, seksual-
nog nasilja, u stalnom strahu za sopstveni život i život svoje porodice, bez kontro-
le nad sopstvenim životom i ozbiljno narušenim psihičkim i fizičkim zdravljem.9
Žrtve potiču iz različitih društvenih slojeva, najčešće iz siromašnih i industrijski
nerazvijenih zemalja u kojima je prisutna visoka stopa organizovanog kriminala.
U najvećem broju, žrtve se iskorištavaju seksualno i radno, s tim da je najviše žena
i devojaka, po pravilu, sa niskim nivoom obrazovanja, a zatim muškaraca i deča-
ka. U grupi najtraženijih maloletnih žrtava trgovine ljudima izdvajaju se Romki-
nje, lica smeštena u institucije, ambiciozne devojke koje žele da izgrade karijeru u
inostranstvu na osnovu oglasa ili na neki drugi način, devojke iz ruralnih sredina
5 Milan Škulić, Organizovani kriminalitet-pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije, Beograd,
2003, str. 159.

6 Z. Stojanović, O. Perić, isto, str. 385–386.
7 Council of Europe 2005b, Council of Europe convention on action against trafficking in
human begings and its explanttaory report, CETS No. 197, str. 38, 75–76, http://www.coe.int/dhtl/
monitoring/trafficking/Source/PDF_Conv_197_Trafficking_Erev_pdf (pristup, 5. avgusta 2019).
8 Konvencija Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima član 4; Srbija i Crna Gora su
potpisale Konvenciju na Samitu šefova država i vlada zemalja članica Saveta Evrope održanom 16.
maja 2005. godine u Varšavi.
9 Saša Mijalković, Ugrožavanje života kao posledica trgovine ljudima, Pravni život, br. 9,
Tom I, Beograd, 2009, str. 284.
104
uz granicu sa drugom zemljom.10 Jednako su ugrožene bebe iz porodilišta, deca

razvedenih roditelja koja su rano napustila školovanje, deca iz nestabilnih poro-
dica, lica bez roditeljskog nadzora i brige, štićenici domova za nezbrinutu decu,
lica koja su seksualno zlostavljana, mentalno zaostala lica, duševno bolesna lica.
Ugroženu grupu čine i đaci, odnosno studenti lošeg materijalnog stanja, nezapo-
slena maloletna lica, beskućnici i avanturisti. Žrtva može postati bilo koja osoba,
mada je kod većine prisutan neki od faktora koji je čini ranjivom, podložnom za
eksploataciju. Kod mladih osoba ranjivost je posebno izražena u situacijama kada
nemaju dovoljno snage i samopouzdanja da prevaziđu životne probleme i teškoće
na koje su naišle. Pritom, postoji velika verovatnoća da će maloletnik koji je jed-
nom bio žrtva trgovine ljudima to postati ponovo, imajući u vidu posledice koje
preživljeno iskustvo ostavlja na njihov psihički, fizički i socijalni razvoj. U toj si-
tuaciji od presudne važnosti je pravovremena i odgovarajuća podrška svih insti-
tucija i cele društvene zajednice kojima žrtva treba da bude u fokusu interesova-
nja. Pri tom, posebnu pažnju iziskuju deca koja su često izložena kriminalnom
ponašanju odraslih a da toga nisu svesna jer ih u konkretnim situacijama povezu-
je odnos poverenja i bliskosti sa počiniocem (npr. u okviru porodice i sl.).11
Naime, izvršilac sa detetom uspostavlja takav odnos i zauzima takav stav
da ono čvrsto veruje u ispravnost situacija i radnji u kojima je aktivni ili pasivni
učesnik. Eksploatacija deteta može da počiva i na strahu i pretnjama kada je ono
svesno okolnosti u kojima se našlo ali je stvorilo izvesnu psihičku blokadu što ga
sprečava da razmišlja o situaciji u kojoj se našlo. Reagovanje na doživljeno isku-
stvo kod mlađe dece manifestuje se kroz različite oblike poremećaja psihičkog i fi-
zičkog zdravlja (mucanje, povučenost, izlivi besa, poremećaj sna, ljutnja, otuđe-
nost i poremećaj privrženosti), što se može reći i za školsku decu koja pokazuju
teškoće u koncentraciji, imaju izraženiji osećaj krivice, povećani nivo agresije i že-
lje za osvetom. Adolescenti teško mogu da obnove socijalni život, imaju izmenje-
nu sliku o sebi i budućnosti, izraženi pesimizam i nedostatak ili nizak nivo samo-
poštovanja.
U pružanju podrške i pomoći maloletnim žrtvama trgovine ljudima znača-
jan je proces identifikacije. Dok su punoletna lica uglavnom svesna da su žrtve i
žele da prevaziđu posledice preživljenih trauma dotle maloletnici, posebno mlađa
deca, često nisu svesna da su bila ili jesu eksploatisana. Identifikacija žrtava kao
proces u kome se prepoznaje i utvrđuje da li je neka osoba žrtva trgovine ljudima
od presudnog je značaja kod maloletnika. Treba reći da je identifikacija žrtava na
10 Vesna Ristanović- Nikolić, Preživeti tranziciju, Službeni glasnik, Beograd, 2008, str. 143.
11 Bliže o profilu učinilaca, Saša Atanasov, Otkrivanje, razjašnjavanje i dokazivanje krivičnog
dela trgovine ljudima-magistarski rad, PF Kosovska Mitrovica, 2010, str. 37–44.
105
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
temelju kršenja ljudskih prava van krivičnog gonjenja najbolji način zaštite žrtve.
Ona u potpunosti polazi od ljudskih prava, u skladu sa definicijom identifikacije
koju sadrži Konvencija Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima.12 Ipak, sto-
pa identifikacije je još uvek jako niska tako da najvećem broju žrtava trgovine lju-
dima podrška još uvek nije dostupna, ili je neadekvatna. U skladu sa tim, Izveštaj
GRETE (Grupe stručnjaka za suzbijanje trgovine ljudima) o sprovođenju Kon-
vencije Saveta Evrope u Srbiji sadrži preporuku nadležnim državnim organima
da sačine regulatorni okvir koji se odnosi na postupak procene starosti zasnova-
nog na dokazima kojim će se osigurati pretpostavka da je lice dete dok se ne do-
kaže da je odraslo, i delotvorna zaštita najboljeg interesa deteta. Osim toga, ape-
luje da se pojačaju napori na identifikaciji žrtve trgovine ljudima među stranom
decom bez pratnje i razdvojenom od roditelja u prihvatnim centrima za migrante
i tražioce azila, drugim objektima; da im se pruži adekvatna pomoć.
MEĐUNARODNOPRAVNI OKVIR ZAŠTITE MALOLETNIH LICA

OD TRGOVINE LJUDIMA
Normativni okvir zaštite maloletnih lica nužno je vezan za ostvarivanje i

pravnu regulativu zaštite ljudskih prava. U tom kontekstu, od posebnog znača-
ja su nastojanja i rezultati međunarodnih i evropskih institucija na području za-
štite i promocije dečjih prava. Prvi međunarodni dokument o ljudskim pravima
kojima je priznata uloga čitavog društva u ostvarivanju i zaštiti prava deteta Kon-
vencija UN o pravima deteta13 obavezuje ugovornice da preduzmu sve potrebne
mere radi zaštite deteta od svih oblika nasilja, ekspolatacije i zanemarivanja, kao
i pravo na fizički i intelektualni razvoj. Zajedno sa Fakultativnim protokolom uz
Konvenciju o prodaji dece dečjoj prostituciji i pornografiji, Konvencija o pravi-
ma deteta predstavlja ključni međunarodni pravni dokument na kojem se temelji
proces usklađivanja nacionalnih propisa o dostupnosti prava deteta i njihova za-
štita. Shodno tome, Konvencija uređuje i definiše osnovne principe u zaštiti dete-
ta: pravo na zaštitu najboljeg interesa deteta, pravo na nediskriminaciju; pravo na
život opstanak i razvoj; pravo na participaciju. Dalje unapređivanje zaštite i ostva-
rivanja prava deteta produbljeno je trećim Fakultativnim protokolom uz Konven-
12 Bliže, Lidija Milanović, Biljana Lajović, Danijela Barjakarović, Biljana Radosavljević,
Priručnik za obrazovni sistem zaštite učenika od trgovine ljudima, Ministarstvo prosvete, nauke i
tehnološkog razvoja, Centar za zaštitu žrtava trgovine ljudima, Beograd 2016, str. 38.
13 Zakon o ratifikaciji Konvencije o pravima deteta, Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovo-
ri, br. 15/90, Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori, br. 2/97.
106
ciju o pravima deteta o postupku po pritužbi14 u skladu sa kojim dete ima mo-
gućnost da pristupi pravdi na međunarodnom nivou, kroz novousvojeni žalbeni
postupak. U nastojanju podizanja nivoa zaštite deteta od svih oblika nasilja i ek-
sploatacije, Komitet UN za prava deteta je sačinio niz Komentara koji predstav-
ljaju putokaz državama članicama u definisanju ciljeva i modaliteta zaštite dete-
ta. Opšti komentar broj 14. o najboljem interesu deteta i Opšti komentar broj 12.
o pravu deteta na svoje mišljenje proklamuju da je najbolji interes deteta i pravo
na mišljenje i participaciju od prvenstvene važnosti u svim pitanjima koja se tiču i
utiču na dete, posebno kada je ono žrtva nasilja, kao i u svim merama sprečavanja
nasilja.15 Uz Minimalne standarde zaštite dece u vanrednim situacijama, ovi me-
đunarodni dokumenti definišu temeljne principe zaštite dece žrtava trgovine lju-
dima.
Dokumenti UN-a, Evropske unije i drugih regionalnih međunarodnih or-
ganizacija, političke smernice, sporazumi i preporuka govore o potrebi zajednič-
kog delovanja svih društvenih subjekata u cilju sprečavanja i borbe protiv trgovi-
ne ljudima. U red najznačajnijih dokumenta koji su označili ozbiljnu saradnju i
harmonizaciju različitih nacionalnih pristupa spada Konvencija UN protiv tran-
snacionalnog organizovanog kriminala,16 dopunjena Protokolom za prevenci-
ju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima. Sa važećim protokolima Konvenci-
ja je usvojena 2000. (UN Rezolucija 55/25), dok je tzv. Palermo protokol stupio na
snagu 2003. (potpisivanje Konvencije i pratećih Protokola je otvoreno 2000. u Pa-
lermu). Konvencijom je data samo minimalna definicija transnacionalnih obli-
ka organizovanog kriminala.17 Uporedo sa tim, Protokol definiše značenje pojma
“trgovina ljudskim bićima” i predviđa da se kao “dete” ima smatrati bilo koja oso-
ba koja je mlađa od osamnaest godina (čl. 3).18 Pristanak žrtve trgovine ljudskim
14 Protokol o postupku po pritužbi uz Konvenciju o pravima deteta 2011, 2014 (The Optional
Protocol to the Convention on the Rights of the Child on a communications procedure, Res.66/138
New York, 19. December 2011, http://treaties.un.org (pristup, 12. avgusta 2019)
15 UN Committee on the Rights of the Child (CRC) General Comment No. 14 (2013): On
the right of the child to have his or her best interests taken as a primary consideration (art.3, para.1),
29 May 2013, CRC/C/GC/14, http://www2.ohchr.org/English/bodies/crc/docs/GC_C_GC_14_ENG.
pdf ( pristup, 03. avgusta 2019).
16 United Nations (UN)(2014) United Nations Convention against transnational organized
crime and the Protocols thereto, http://www.unodc.org/documents/treaties/UNTOC/Publications/

TOC%20Convention/TOCebook-e.pdf (pristup, 27. jula 2019)
17 Vlado Kambovski, Međunarodno-pravni okvir suzbijanja organizovanog krimina-
la, Zbornik radova sa međunarodnog skupa Udruženja za međunarodno krivično pravo, Primena
međunarodnog krivičnog prava-Organizovani criminal (ur. Sreto Nogo), Tara 16–20. maj 2007, Beo-
grad 2007, str. 13.
18 V. član 3(g) Protokola.
107
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
bićima na nameravano iskorišćavanje nije od značaja i ne umanjuje odgovornost

učinioca ukoliko je korišćeno bilo koje od navedenih sredstava prinude ili zlo-
upotrebe. Protokol ne pravi razlika u pogledu pola žrtve ili oblika eksploatacije,
niti je nužno da je prilikom izvršenja dela došlo do prelaska državne granice, ima-
jući u vidu da do izvršenja može doći unutar jedne države, regiona, grada i sl.19
Pored značajnih rešenja koje predviđa ovaj dokument, teoretičari ukazuju na ne-
preciznost pojma seksualna eksploatacija kao i termina “prisilni rad i usluge” od-
nosno “ropstvo,” te su za bliža objašnjenja relevantne definicije sadržane u drugim
međunarodnim dokumentima. U pogledu sadržine pojma “ropstvo i trgovine ro-
bovima” primenjuje se Konvencija o ropstvu20 i Dopunska Konvencija o ukidanju
ropstva, dok su u Konvencijama MOR-a br. 29 o prinudnom radu (1930), br. 105
(1959) i br. 182 (1999) pojmovna određenja sadržana u odredbama kojima se za-
branjuju prinudni rad i obavezni rad, kao i najgori oblici dečjeg rada.21
Države ugovornice su prihvatile obavezu da inkriminišu trgovinu ljudima i
da predvide kazne za pokušaj, podstrekivanje i saučesništvo u izvršenju krivičnog
dela, da pruže pomoć i zaštitu žrtvama pre i posle učestvovanja u sudskom po-
stupku protiv učinioca. Trgovina ljudima se uobičajeno razmatra u okviru krivič-
nog prava i sa aspekta saniranja posledica dela, što je dovelo do njegovog zanema-
rivanja u okvirima kršenja ljudskih prava a samim tim i usmeravanja pune pažnje
na uzrocima. Borba protiv društvenih nejednakosti i smanjivanje uzroka trgovi-
ne ljudima na najmanju moguću meru nužno čini temelj suzbijanja ovog najgru-
bljeg oblika kršenja ljudskih prava. Najznačajniji evropski pravni dokument u sfe-
ri ljudskih prava Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda
garantuje pravo na život (čl. 2) na ličnu sigurnost (čl. 5), privatni i porodični život
(čl. 8), zabranjuje mučenje, nehumano i ponižavajuće postupanje (čl. 3) kao i dis-
kriminaciju (čl. 14).22
Usvajanje Povelje EU o osnovnim pravima23 značajno je utoliko što nudi
potpuniji pristup “najboljem interesu deteta” principu utemeljenom na zaštiti de-
19 Angelika Kartusch, Reference Guide for Anti-Trafficking Legislative Review with Particular
Emphasis on South Eastern Europe, Ludvig Boltzman Institute of Human Rights, OSCE/ODIHR,
Warshaw, Septembar 2001, str. 47–48.
20 Konvencija o ropstvu Službene novine Kraljevine Jugoslavije, br. 234/29.
21 Konvencija MOR-a br. 29, Službene novine Kraljevine Jugoslavije,br. 297/32; Konvencija
MOR-a br.105 Službeni list SRJ-međunarodni ugovori, br. 13/02; Konvencija MOR-a br. 182, Službeni
list SRJ-Međunarodni ugovori, br. 2/2003.
22 Pod okriljem Saveta Evrope konvencija je usvojena u Rimu 4. novembra 1950.
23 Official Journal of the European Communities (2000), Charter of Fundamental Rights of
the European Union, OJ C 364/01, preuzeto sa, http://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_en_
pdf (pristup, 30. jula 2019)
108
teta. Povelja predviđa da detetu pripada pravo na poseban vid zaštite i brige, ne-
ophodne za njegovu dobrobit, a trgovina ljudima je određena kao kršenje ljud-
skih prava (čl. 5). Aktivnost Saveta Evrope u okviru borbe protiv trgovine ljudima
potvrđena je usvajanjem Konvencije o borbi protiv trgovine ljudima 2008. godi-
ne.24 Konvencija je doneta sa ciljem da spreči i suzbije trgovinu ljudima uz garan-
tovanje ravnopravnosti polova, da zaštiti ljudska prava žrtava trgovine ljudima,
da osmisli sveobuhvatni okvir za pružanje zaštite i pomoći žrtvama i svedocima
uz garantovanje ravnopravnosti polova, kao i da obezbedi efikasnu istragu i kri-
vično gonjenje i da unapredi međunarodnu saradnju u suzbijanju trgovine lju-
dima.25 Оna pruža sveobuhvatan pristup problematici, postavlja nove standarde
kao i pojmovna određenja. Predmet konvencijskih rešenja čine svi oblici trgovi-
ne ljudima na nacionalnom i nadnacionalnom novou u skladu sa principom ne-
diskriminacije po bilo kom osnovu.
U delu koji se odnosi na mere za zaštitu i unapređenje prava žrtava kojima
se garantuje ravnopravnost polova26, odnosno identifikacije žrtava, konvencija
uređuje i situacije u kojima starosna dob žrtve nije izvesna ali postoji opravdana
sumnja da je žrtva dete, pa to lice treba smatrati detetom i pružiti posebne zaštit-
ne mere sve do potvrđivanja njegove starosne dobi. Kada se utvrdi da je žrtva dete
svaka strana ugovornica je dužna da obezbedi predstavljanje deteta od strane za-
konitog staratelja, organizacije ili organa koji će postupati u najboljem interesu
deteta; da preduzme potrebne mere za utvrđivanje identiteta i državljanstva dete-
ta; da preduzme sve što je potrebno da bi se pronašla porodica deteta, ako je to u
najboljem interesu deteta.27 Konvencija nalaže državama da pruže pomoć žrtva-
ma u njihovom fizičkom, psihološkom i socijalnom oporavku, koji između osta-
log obuhvata i pristup obrazovanju za decu.28 U pogledu repatrijacije i povratka
žrtava, deca koja su žrtve trgovine ljudima ne treba da budu vraćena niti u jednu
državu ako nakon procene rizika i bezbednosti postoji indicija da taj povratak ne
bi bio u najboljem interesu deteta.29
Zemlje članice su obavezne da kao posebno otežavajuće okolnosti kod
određivanja kazne, između ostalih, predvide krivično delo učinjeno protiv dete-
24 Councile of Europe (CoE), (2005) Council of Europe Convention on action against
trafficking in human beings (CETSNo.197), http://conventions.coe,int/Treaty/EN/treaties/Html/197.
htm, (pristup 16. juna 2019), Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori, br. 19/2009.
25 Konvencija Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima, Član 1(a, b i v).
26 Glava III. Konvencije Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima.
27 Konvencija Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima, čl. 10 st. 3; st.4 a), b), v).
28 Ibidem, čl. 12 st.đ).
29 Ibidem, čl. 16. st.7.
109
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ta.30 Odredbama konvencije je obuhvaćena i istraga, krivično gonjenje i procesno

pravo pri čemu su za dete žrtvu trgovine predviđene posebne mere zaštite u skla-
du sa njegovim najboljim interesima.31 Završni deo teksta posvećen je međuna-
rodnoj saradnji i saradnji sa civilnim društvom.32 Konencijom Saveta Evrope for-
mirana je Grupa eksperata za suzbijanje trgovine ljudima (GRETA), sastavljena
od 15 nezavisnih i nepristrasnih stručnjaka iz različitih oblasti koje pokriva kon-
vencija, o čemu podnose izveštaje zasnovane na informacijama prikupljenim iz
različitih izvora i sadrže preporuke koje imaju za cilj jačanje sprovođenja konven-
cije od strane dotične strane ugovornice.
Evropska nastojanja u sferi sprečavanja i borbe protiv seksualnog iskori-
šćavanja i seksualnog zlostavljanja i unapređenje saradnje u ovoj oblasti na svim
nivoima, dovela su do usvajanja Konvencije o zaštiti dece od seksualnog iskori-
šćavanja i seksualnog zlostavljanja pod okriljem Savete Evrope (2007). Odredbe
konvencije stavljaju naglasak na sprečavanje nasilja, odnosno na preventivnoj za-
štiti od nasilja, a u slučaju da je do nasilja došlo na zaštiti deteta koje je žrtva kao
i njegovom učešću u postupku protiv učinioca. Definisana su krivična dela u vezi
sa dečjom prostitucijom i dečjom pornografijom i kao kažnjiva predviđena sva
ponašanja koja omogućavaju angažovanje deteta za bavljenje prostitucijom ili na-
vođenje deteta da učestvuje u prostituciji; primoravanje na prostituciju ili ostvari-
vanje zarade od nekog drugog vida iskorišćavanja deteta u takve svrhe, kao i kori-
šćenje usluga dečje prostitucije.33
Termin “dečja prostitucija” označava okolnost da se dete koristi za seksual-
ne aktivnosti za koje se daje naknada ili se obećava novac, ili neka druga naknada
odnosno uzvraraćanje, nezavisno od toga da li je isplata obećanje ili uzvraćanje
dato, odnosno učinjeno detetu ili nekom trećem licu. Definisana su i nedozvolje-
na ponašanja u vezi sa dečjom pornografijom, nuđenje ili stavljanje na raspola-
ganje dečje pornografije, distribuiranje ili prenos dečje pornografije, pribavljanje
dečje pornografije za sebe ili neku drugu osobu, posedovanje dečje pornografi-
je, svesno pribavljanje mogućnosti pristupa dečjoj pornografiji pomoću informa-
30 Ibidem čl. 24. st.b)
31 Ibidem čl. 28. st.3
32 Glava VI Konvencije Saveta Evrope.
33 Konvencija o zaštiti dece od seksualnog iskorišćavanja i seksualnog zlostavljanja čl. 19.
Bliže, Nevena Vučković-Šahović, Eksploatacija dece sa posebnim osvrtom na fakultativni protokol uz
Konvenciju o pravima deteta o prodaji dece dečjoj prostituciji i dečjoj pornografiji, Centar za prava de-
teta, Beograd, 2006.
110
cione i komunikacione tehnologije (čl. 20).34 Pri tom, pojam “dečja pornografija”
označava svaki materijal koji vizuelno prikazuje dete koje se bavi stvarnim ili si-
muliranim seksualnim eksplicitnim ponašanjem i svako prikazivanje polnih or-
gana deteta u prvenstveno seksualne svrhe. Kao kriminalne aktivnosti u vezi sa
seksualnim zlostavljanjem smatraju se seksualne aktivnosti sa detetom pri čemu
je primenjena prinuda, sila ili pretnja; zloupotrebljen odnos poverenja, autorite-
ta ili uticaja nad detetom, uključujući i porodicu; zloupotrebljena posebno oset-
ljiva situacija u kojoj se dete nalazi, njegov osetljiv položaj, posebno zbog nekog
psihičkog, fizičkog nedostatka ili zavisnosti.35 Razvoj evropskog zakonodavstva i
prakse u suzbijanju trgovine ljudima i obezbeđivanju podrške žrtvama obuhva-
ta intenzivnu aktivnost nadležnih institucija na jačanju svesti o potrebi suzbija-
nja i sankcionisanja ove društvene pojave. Ključni dokument komunitarnog prava
u ovoj oblasti predstavlja Direktiva 2011/36/EU Evropskog parlamenta i Saveta o
prevenciji i borbi protiv trgovine ljudima i zaštiti žrtava.36
U kontekstu dečjih prava, u okviru koncepta ljudskih prava, usvojen je Fa-
kultativni Protokol uz Konvenciju o pravima deteta o prodaji dece, dečjoj prosti-
tuciji i dečjoj pornografiji.37 U poređenju sa Konvencijom o pravima deteta koja
sadrži enumeraciju dečjih prava i garantuje zaštitu deteta, fakultativni Protokol
uređuje prevashodno “ekonomsko” nasilje nad decom u smislu eksploatisanja
dece kroz prodaju, prostituciju i pornografiju. Definisani su termini “prodaja dece
i dečja prostitucija” i “pornografija” i nalaže državama ugovornicama da ta dela
inkriminišu i gone počinioce.38
Zemlje ugovornice su u obavezi da postupaju humano sa žrtvama proda-
je, prostitucije i pornografije, uz poštovanje ljudskih prava i da im omoguće re-
habilitaciju i reintegraciju u društvo.39 Zbrinjavanje dece žrtаvа trgovine ljudima
i nasilja i kažnjavanje počinioca primarni je cilj uspešne politike svake države, uz
koje je podjednako važan i rad na prevenciji, odnosno sprečavanju ovakvih kri-
minogenih aktivnosti. Protokol stavlja u centar interesovanja žrtvu, dete čija su
34 Konvencija o zaštiti dece od seksualnog iskorišćavanja i seksualnog zlostavljanja, čl. 20,
Službeni glasnik RS -Međunarodni ugovori, br. 1/10.
35 Ibidem, čl. 18.
36 Direktiva br.211/36/EU OJ EU L 101/1 od 09.15.2011, preuzeto sa, http://www.eur-lex.
europa.eu (pristup, 12. avgusta 2019).
37 Podaci o Protokolu, www.unicef.org/crc/index_protocols.html (pristup,12. avgusta 2019).
38 Fakultativni protocol uz Konvenciju o pravima deteta o prodaji dece, dečjoj prostituciji i
dečjoj pornografiji. čl. 2 (Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the sale
of children, child prostitution and child pornography, UN GA Resolution 54/263, 2000), Službeni
list SRJ – Međunarodni ugovori, br. 22/02.
39 Ibidem, čl. 8.
111
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ljudska prava ugrožena, što podrazumeva nastojanja zemalja ugovornica kao i či-
tave društvene zajednice da kroz delovanje institucija u najboljem interesu dete-
ta obezbedi životno okruženje koje će pružiti zaštitu od nasilja i jačanje položaja
dece i mladih ljudi. Institucije sistema preduzimaju najrazličitije oblike preventiv-
nih aktivnosti kao što su edukacija i podizanje svesti dece i mladih kroz predava-
nja i tribune, organizovanje radionica, različitih prezentacija i diskusija, filmskih
projekcija i drugih edukativnih i informativnih okupljanja koja bi u najvećoj meri
uputila maloletnika na problematiku trgovine ljudima i načine samozaštite. Opšti
interes međunarodne zajednice da zabrani trgovinu ljudima u potpunom je skla-
du sa pojedinačnim interesima država, što je uticalo na značajan broj članica koje
su izrazile pristanak na obavezivanje u odnosu na multilateralne ugovore o zabra-
ni trgovine ljudima. Konvencije su prihvaćene od strane najrazvijenijih i moćnih
država, te konvencijska rešenja proizvode posledice i van stranaka ugovora, tako
da su njihovi efekti erga omnes.40 Međunarodni multilateralni ugovori o zabrani
trgovine ljudima ne predviđaju stavljanje rezervi koje bi se odnosile na predmet i
cilj, a kada su dozvoljene one se odnose na inter se režim članica.
NACIONALNI PRAVNI OKVIR ZAŠTITE MALOLETNIH LICA

OD TRGOVINE LJUDIMA
Pravna zaštita maloletnih lica podrazumeva da svaka zemlja utvrđuje si-

stem koji prepoznaje lice izloženo eksploataciji i nasilju, koji će obezbediti brzu i
delotvornu, formalnu ili neformalnu intervenciju u slučajevima kada postoji sum-
nja da je bilo žrtva trgovine ljudima. Normativni okvir postavlja osnove na koji-
ma počiva prevencija i zaštita žrtava kao i suzbijanje trgovine ljudima u kontekstu
zaštite ljudskih prava. Ustav Republike Srbije, po prvi put u razvoju nacionalnog
ustavnog prava govori o pravima deteta, tako što predviđa da deca uživaju ljudska
prava u skladu sa uzrastom i duševnom zrelošću kao i zaštitu od fizičkog, psihič-
kog i svakog drugog iskorišćavanja ili zloupotrebe. Osim toga, deca mlađa od 15
godina ne mogu biti zaposlena, a ona mlađa od 18 ne mogu da rade na poslovima
štetnim po zdravlje ili moral. Najvišim pravnim aktom u zemlji zagarantovano je
pravo na slobodan razvoj ličnosti, ljudski život je neprikosnoven a fizički i psihič-
ki integritet nepovrediv. Zabranjen je svaki oblik trgovine ljudima; prinudni rad,
ropski i svaki položaj sličan ropskom (čl. 26).
U skladu sa međunarodnopravno preuzetim obavezama i stavom nauč-
ne i stručne javnosti domaći zakonodavac je trgovinu ljudima svrstao u krivična
dela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom. U naše
40 Milenko Kreća, Međunarodno javno pravo, JIP Službeni glasnik, Beograd, 2009, str. 77.
112
krivično zakonodavstvo trgovina ljudima je prvi put uvedena aprila 2003. (čl.
111b)41, nakon što je tadašnja Savezna Republika Jugoslavija potpisala, a nakon
toga i ratifikovala Konvenciju UN protiv transnacionalnog organizovanog krimi-
nala i dopunski Protokol za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim
bićima, naročito ženama i decom.42 Praktična iskustva pri identifikovanju žrtava
trgovine ljudi i njihovo razlikovanje sa ilegalnim migrantima, kao i nejasno raz-
graničenje sa krivičnim delom krijumčarenja ljudi, dovelo je do izmene i dopune
postojeće inkriminacije.43
Zakonikom iz 2005. godine radnja izvršenja krivičnog dela trgovine ljudi-
ma određena je kao vrbovanje, prevoz prebacivanje, predaja, kupovina, posredo-
vanje u prodaji, sakrivanje ili držanje drugog lica silom ili pretnjom; dovođenjem
u zabludu ili održavanjem u zabludi; zloupotrebom ovlašćenja, poverenja, odno-
sa zavisnosti, teških prilika drugog; zadržavanjem ličnih isprava ili davanje ili pri-
manje novca i druge koristi.44 Time je postavljena jasna razlika između trgovine
ljudima (čl. 388) i krijumčarenja ljudi. Pored toga, inkriminisana je trgovina de-
com u svrhu usvojenja imajući u vidu da se radi o čestoj pojavi i da osnovni oblik
krivičnog dela trgovine ljudima ne propisuje ovaj oblik zabranjenog delovanja (čl.
389), i propisani teži oblici trgovine ljudima među kojima je maloletstvo pasivnog
subjekta.
U procesu dalje reforme materijalnog krivičnog prava Zakonom o izmena-
ma i dopunama KZ iz 2009.45 krivično delo trgovine ljudima je izmenjeno i dopu-
njeno po pitanju zaprećenih kazni, pa je trgovina maloletnim licima sankcionisa-
na kaznom zatvora za učinioca od najmanje pet godina (čl. 388 st. 3), i u slučaju
kada nije upotrebio silu, pretnju ili neki drugi vid prisile. Izmenama je izričito
propisano da pristanak maloletnika na eksploataciju ili na uspostavljanje ropskog,
ili njemu sličnog odnosa, ne utiče na postojanje krivičnog dela (čl. 388. st. 10).
Ustanovljena su dva nova krivična dela, navođenje maloletnog lica na prisustvo-
vanje polnim radnjama (čl. 185a) i iskorišćavanje računarske mreže ili komunika-
cije drugim tehničkim sredstvima za izvršenje krivičnih dela protiv polne slobode
41 Krivični zakonik Socijalističke Republike Srbije, Službeni glasnik SRS, br. 39/2003
i 67/2003.
42 Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala i Dopunski Protokol
za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim bićima, naročito ženama i decom, Službeni
list SRJ - MU, br. 6/2001.
43Zakonom o izmenama i dopunama Krivičnog zakona RS, Službeni glasnik RS, br. 39/03,
inkriminisano je krivično delo iskorišćavanje maloletnih lica za pornografiju (čl. 111a)
44 Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 - ispravka, 107/05 - ispravka.
45 Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 72/09, 111/09, 121/12, 104/13 i 108/14.
113
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
prema maloletnom licu (čl. 185b). Zakonodavac uključuje prinudno prosjačenje

kao oblik eksploatacije, a isto tako i prinudu žrtve trgovine ljudima na vršenje kri-
vičnih dela. Od 2017. prinudan brak je posebno krivično delo (čl. 187a), kao i tr-
govina decom ispod 16 godina starosti radi usvajanja (čl. 389), čime su deca do
18. godine ostavljena izvan polja primene zakona. Zasnivanje ropskog odnosa i
prevoz lica u ropskom odnosu inkriminisan je u okviru ove grupe krivičnih dela
kao jedan od oblika trgovine maloletnim licima (čl. 390).46
Prinuda na brak i trgovina maloletnim licima radi usvojenja
Pored seksualne i radne eksploatacije maloletnih lica, značajan je broj slu-

čajeva nedozvoljenog ili prisilnog braka i njihovo ilegalno usvojenje. Prinuda na
brak predstavlja vid trgovine ljudima pri kome se žrtva eksploatiše ulogom brač-
nog druga u braku koji je sklopljen prinudno, pri čemu nije od značaja činjenica
da li je reč o formalnom ili neformalnom braku. Ovaj vid trgovine najčešće prati
vršenje i drugih krivičnih dela pod prisilom kao što je silovanje, prinuda na pro-
sjačenje, krađa i dr. Prinudno sklapanje braka, i kada je u skladu sa tradicijom i
običajima određene društvene grupe ili zajednice, predstavlja najgrublje kršenje
prava deteta, najčešće devojčica kojima se oduzima pravo na slobodu mišljenja i
izbora, pravo na zdravlje, bezbrižno detinjstvo, egzistenciju.
Trgovina radi usvojenja je tipičan oblik trgovine maloletnim licima koji, po
pravilu, podrazumeva “prodaju” novorođenčadi i dece za naknadu, preko posred-
nika ili u direktnoj razmeni. Problematika međunarodnog usvojenja podleže po-
rodičnopravnoj regulativi u okviru koje Porodični zakon predviđa uslove pod ko-
jim je pravo na usvojenje dostupno stranom državljaninu.47 Uslovi su postavljeni
kumulativno, u skladu sa kojim je neophodno da među potencijalnim usvojioci-
ma nema domaćih državljana i da se ministar nadležan za porodičnu zaštitu sa-
glasi sa tim usvojenjem (čl. 103 st. 1). Osnov usvojenja čini stručna procena orga-
na starateljstva da je reč o detetu čije će usvojenje na najbolji način zaštiti njegove
najbolje interese. Uprkos tome, dešava se da nije ispoštovana procedura i da se
dete smatra usvojenim i kada je do usvojenja došlo na neki drugi način, tako što
se usvojioci dogovore sa, najčešće, majkom deteta za određenu nadoknadu, otmi-
com deteta radi usvojenja i sl. Reč je o nelegalnom usvojenju koje podleže sankci-
onisanju kao krivično delo trgovine ljudima u nekomercijalne svrhe.
Krivični zakonik inkriminiše kao posebno krivično delo trgovinu malo-
letnika radi usvojenja, koja se manifestuje oduzimanjem lica mlađeg od šesnaest
46 Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 94/16 i 35/19.
47 Porodični zakon, Službeni glasnik RS, br. 18/05 i 72/11 - dr. zakon i 6/15.
114
godina radi njegovog usvojenja protivno važećim propisima; usvojenjem takvog

lica, posredovanjem u kupovini, prodaji, ili predaji drugog lica koje nije napunilo
šesnaest godina, prevozom, obezbeđivanjem smeštaja ili prikrivanjem (čl. 389 st.
1). Lica koja se individualno bave trgovinom maloletnika radi usvojenja, ili pri-
padaju organizovanoj grupi, ulaze u red izvršioca težih krivičnih dela. Nelegal-
no usvojenje u većini ima za cilj formiranje porodice za usvojioce koji biološki
ne uspevaju da imaju potomstvo, ali može biti i sticanje imovinske koristi kada je
osnovna svrha zloupotreba ili dalja eksploatacija deteta. Uporedo sa porodično-
pravnom regulativom suzbijanje i borba protiv ovog specifičnog oblika trgovine
ljudima obuhvata i pojedina rešenja Zakona o zdravstvenoj zaštiti48 kao i Zakona
o matičnim knjigama.49
U tom cilju, Zakon o zdravstvenoj zaštiti garantuje pravo svakog lica/paci-
jenta na zdravstvenu zaštitu, pravo deteta-pacijenta na fizički i psihički integritet i
na bezbednost ličnosti kao i na uvažavanje njegovih moralnih, religijskih i filozof-
skih ubeđenja. Osim toga, obavezna je obdukcija na novorođenčetu koje je umrlo
u zdravstvenoj ustanovi odmah nakon rođenja ili nakon lečenja (čl. 206 st. 3), što
je od značaja za suzbijanje posebnog oblika trgovine decom tzv “krađe beba”. Ro-
đenje deteta, kao i činjenica da je dete rođeno mrtvo, upisuje se u matične knjige
u skladu sa rokovima prijavljivanja predviđenim Zakonom o matičnim knjigama
kao i način upisa rođenja deteta u prevoznom sredstvu, dece nepoznatih rodite-
lja i one koja su bez roditeljskog staranja. Zakonodavac je predvideo da se smrt
mora prijaviti u roku od tri dana, uz potvrdu lekara u zavisnosti od mesta smrti.
U Srbiji je uvedena i nova administrativna procedura za registraciju rođenih lica,
koja roditeljima omogućava da registruju novorođenče i dobiju jedinstveni matič-
ni broj bez odlaska u matičnu službu.
Podaci UNICEF-a za 2014. govore da 4,7% romske dece stare 5 godina nije
registrovano uprkos činjenici da državni organi preduzimaju praktične mere za
poboljšanje pristupa upisu u matične knjige. GRETA ukazuje na problem dece
bez pratnje koja se suočavaju sa rizicima od eksploatacije i trgovine ljudima. U
skladu sa tim, Zakon o azilu i privremenoj zaštiti50 predviđa da se pod pojmom
“maloletnik bez pratnje” smatra stranac koji nije navršio osamnaest godina i koji
prilikom ulaska u Republiku Srbiju nema, ili je nakon ulaska u državu ostao bez
pratnje roditelja ili staratelja. Upućujući na član 5 Konvencije, kao i na Akcioni
48 Zakon o zdravstvenoj zaštiti, Službeni glasnik RS, br. 107/05, 72/09 - dr. zakon, 88/10,
99/10, 57/11, 119/12, 45/13 - dr. zakon, 93/14 i 25/19.
49 Zakon o matičnim knjigama, Službeni glasnik RS, br. 20/09, 145/14 i 47/18.
50 Zakon o azilu i privremenoj zaštiti, Službeni glasnik RS, br. 109/07, 24/18.
115
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
plan Saveta Еvrope o zaštiti dece izbeglica i migranata (2017–2019)51 GRETA je

pozvala organe Srbije da pojačaju napore u oblasti sprečavanja trgovine decom,
naročito obezbeđivanjem da deca bez pratnje i razdvojena deca budu adekvatno
zbrinuta i obezbeđivanjem blagovremenog postavljanja staratelja i efektivnog sta-
rateljstva deci bez pratnje. Neophodno je nastaviti sa podizanjem svesti o rizicima
trgovine ljudima među decom, roditeljima, nastavnim osobljem i stručnjacima za
zaštitu dece, s posebnom pažnjom na romsku decu i decu u uličnim situacijama;
sa promovisanjem sigurnosti na društvenim elektronskim mrežama radi spreča-
vanja da se trgovina ljudima vrši zloupotrebom interneta.
Najgori oblici dečjeg rada
Zloupotreba dečjeg rada spada u široko zastupljene vidove trgovine decom

i dečjim pravima na globalnom nivou. Međunarodna zajednica prihvata da zlo-
upotreba dečjeg rada predstavlja rad koji po svojoj prirodi i šteti koju nanosi do-
brobiti i interesima deteta, eksploataciji deteta, ugrožava njegov razvoj, obra-
zovanje i egzistenciju. Svaka zloupotreba dečjeg rada je u suprotnosti njegovim
najboljim interesima, imajući u vidu da ugrožava psihičko i fizičko zdravlje, mo-
ralni i socijalni razvoj kao i proces obrazovanja deteta. U kontekstu kršenja deč-
jih prava Međunarodna organizacija rada je Konvencijom br. 182 definisala naj-
gore oblike dečjeg rada (čl. 3), dok Preporuka br. 190 dodaje precizna određenja
pojma opasnog dečjeg rada. Kod određenja vrste rada treba uzeti u obzir rad koji
izlaže decu fizičkom, psihološkom i seksualnom zlostavljanju; rad pod zemljom,
pod vodom, opasnim visinama i zatvorenom prostoru; rad sa opasnim mašina-
ma, opremom i alatkama; rad u nezdravom okruženju u kome deca mogu biti
izložena opasnim materijalima, agensima, procesima i temperaturama, nivoima
buke ili vibracijama; rad pod posebno teškim uslovima.
Prema konvencijskim rešenjima MOR-a svaka država članica je u obavezi
da sačini listu opasnih poslova u kojima deca ne smeju učestvovati. Konvencij-
ska rešenja upućuju na bliže određenje najgorih oblika dečjeg rada kao što su: svi
oblici ropstva ili običaja sličnih ropstvu kao što su prodaja i krijumčarenje dece,
dužničko ropstvo i kmetstvo prinudni i obavezni rad, uključujući prinudno i oba-
vezno regrutovanje dece u oružanim sukobima; korišćenje, nabavljanje ili nuđe-
nje dece radi prostitucije, proizvodnje pornografije ili za pornografske predstave;
korišćenje, nabavljanje ili nuđenje deteta za nedozvoljene aktivnosti, naročito za
proizvodnju i krijumčarenje droge onako kako su definisane relevantnim među-
narodnim ugovorima; rad koji po svojoj prirodi ili okolnostima u kojima se obav-
51 Usvojeno na 127th Session of the Committe of Ministers u Nikoziji 19. maja 2017.
116
lja verovatno šteti po zdravlje bezbednost i moral dece. Poželjan rad deteta je le-
galan i mora biti u skladu sa konvencijama MOP-a i domaćim propisima. Domaći
Zakon o radu52 predviđa da se radni odnos može zasnovati sa licem koje ima
najmanje 15 godina života, a da lice mlađe od 18 godina može da zasnuje rad-
ni odnos samo uz saglasnost roditelja, usvojitelja ili staratelja ukoliko takav rad ne
ugrožava njegovo zdravlje, moral i obrazovanje, odnosno ukoliko takav rad nije
zabranjen zakonom. Srbija je deo globalnog projekta MOR-a pod nazivom “Anga-
žovanje i pomoć na nacionalnom nivou radi smanjenja dečjeg rada” 53 uz učešće
relevantnih institucija sistema.
Rad na projektu obuhvata analizu pravnih instrumenata i preporuka za nji-
hovo unapređenje, organizovanje radionica za predstavnike javnih i drugih in-
stitucija. U okviru projekta priprema se i pilot program za romsku decu u cilju
njihove motivacije za školovanje i sklanjanja sa ulice, kao i analiza nacionalnih i
lokalnih programa i politika koje se odnose na dečji rad, trgovinu decom i ugro-
žene grupe.54 Srbija je usvojila i Uredbu o bezbednosti i zaštiti dece pri korišće-
nju informaciono-komunikacionih tehnologija55 koja sadrži preventivne mere i
predviđa uspostavljanje saradnje relevantnih organa u ovoj oblasti. U svom izve-
štaju GRETA se poziva na Zaključne primedbe Komiteta za prava deteta za Srbiju
u kojima se daje preporuka nadležnim državnim organima da procene broj dece
koja žive i rade na ulicama.56
Zaštita maloletnika žrtava trgovine ljudima u krivičnom postupku
Zakonik o krivičnom postupku57 uvodi obezbeđivanje mera posebne zašti-

te svedoka kada postoje okolnosti koje ukazuju da bi svedoku ili njemu bliskim li-
cima javnim svedočenjem bili ugroženi život, telo, zdravlje, sloboda ili imovina
većeg obima, a naročito kada se radi o krivičnim delima organizovanog krimina-
52 Zakon o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05,54/09, 32/13, 75/14 i 13/17-US i 95/18.
53 Globalni projekat MOR-a, http://www.dol.gov/ilab/projects/summaries/GlobalCLEAR
FY13.pdf (pristup, 24. juli 2019)
54 Više, Izveštaj o sprovođenju Konvencije Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima u
Srbiji, GRETA (2017)37, Council of Europe, Sekretarijat Konvencije Saveta Evrope o borbi protiv
trgovine ljudima, 24. novembar 2017.
55 Uredba o bezbednosti i zaštiti dece pri korišćenju informaciono-komunikacionih
tehnologija, Službeni glasnik RS, br. 61 od 7 jula 2016.

56 Komitet za prava deteta, Zaključne primedbe u vezi sa kombinovanim drugim i trećim
periodičnim izveštajem Srbije, 74. sednica (16. januar-3. februar 2017).

57 Zakon o krivičnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/11, 101/11, 121/12, 32/13, 45/13
i 55/14 i 35/19.
117
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
la, korupcije i drugim izuzetno teškim krivičnim delima. U krivičnom postupku

radi zaštite maloletnika izričito je predviđena posebna specijalizacija sudija i tu-
žilaca koji rade u oblasti prava deteta i krivičnopravne zaštite maloletnih lica. U
svim slučajevima kada to proceni specijalizovani javni tužilac, a oštećeni je ma-
loletno lice primenjuju se posebne zakonske odredbe o njegovoj zaštiti. Žrtva je
oštećena krivičnim delom trgovine ljudima time što je pretrpela različite posle-
dice ugrožavanja mentalnog i fizičkog zdravlja tako da ima pravo na nadoknadu
štete u krivičnom ili građanskom sudskom postupku. Međutim, žrtva je i svedok
u sudskom postupku što za maloletna lica može značiti još jednu traumu i ponov-
no preživljavanje pretrpljenog iskustva u susretu sa počiniocem/ima. U tim situ-
acijama jednako je važna podrška i zaštita institucija sistema kada je neophodno
uskladiti intersektorsku saradnju između obrazovnog i zdravstvenog sistema, si-
stema socijalne zaštite, pravosuđa i policije, nevladinog sektora.58 Dete ima pravo
da bude informisano o pravima i svim podacima u vezi sa krivičnim postupkom
protiv počinioca kao i o drugim važnim aspektima situacije koja ga se tiče.
U tom smislu, zakonodavac je jasno postavio pravila vezana za prijavljivanje
sumnje da je učinjeno krivično delo trgovine ljudima. Domaći ZKP utvrđuje spi-
sak krivičnih dela koja se mogu istraživati upotrebom posebnih istražnih tehnika
i obuhvata trgovinu ljudima (čl. 162), u kom slučaju mogu da se nalože sve poseb-
ne istražne tehnike, osim kontrolisane isporuke i prikrivenih islednika.59 Zakon o
maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica60
uređuje specifičnu zaštitu oštećenih maloletnih lica koji se saslušavaju kao svedo-
ci u krivičnom postupku i izričito uvodi posebnu specijalizaciju svih učesnika kri-
vičnog postupka (sudija koji predsedava većem, javni tužilac, istražni sudija, po-
licijski službenik, punomoćnik oštećenog), kada se sudi punoletnim učiniocima
27 taksativno nabrojanih krivičnih dela, odnosno kada to proceni specijalizovani
javni tužilac. Zakon sadrži i nova dokazna pravila značajno izmenjena u kontek-
stu zaštite maloletnog oštećenog lica.
U skladu sa tim, neophodno je iskoristiti sve raspoložive mere zaštite žrta-
va i svedoka trgovine ljudi u cilju sprečavanja zastrašivanja i ponovne traumatiza-
cije tokom istrage i sudskog postupka. Ukoliko je to moguće, treba izbeći “direk-
tno suočavanje” žrtve i počinioca kao i obezbediti odvojene prostorije i čekaonice
za učesnike postupka. Državni organi treba da osiguraju sistematsko informisanje
58 Olga Jović Prlainović, Marija Krvavac, Nacionalni i međunarodnoprivatni aspekti nasilja
nad decom u porodici, Teme, vol XV, No 3/2016, Niš, str.969/986.

59 Milan Škulić, Krivično procesno pravo, opšti deo, Službeni glasnik, Beograd, 2006, str. 279.
60 Zakon o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica,
Službeni glasnik RS, br. 85/05.
118
žrtava trgovine ljudima o pravu da zahtevaju naknadu u proceduri, i ohrabrivanje

tužioca da zahtev za naknadu štete podnose u najvećoj mogućoj meri.
Zakonom o policiji61 iz 2016. istraga krivičnih dela trgovine ljudima je pre-
meštena iz Uprave granične policije u Upravu kriminalističke policije. U kontek-
stu trgovine maloletnim licima neophodno je da policijski službenici budu svesni
posebne ugroženosti dece i mladih ljudi žrtava trgovine ljudima, i osigurati da je-
dinice koje istražuju krivična dela trgovine ljudima budu prikladno opremljene
potrebnim resursima. U procesu intenzivnije saradnje u suzbijanju trgovine lju-
dima Srbija je članica više sporazuma, kao što je Sporazum o operativnoj i stra-
teškoj saradnji sa EUROPOL-om, dok su stručnjaci iz Uprave kriminalističke po-
licije Srbije postali članovi “Feniks” grupe EUROPOL-a za trgovinu ljudima (jun
2015).
Strategija prevencije i suzbijanja trgovine ljudima, posebno ženama i decom

i zaštite žrtava Republike Srbije (2017–2022)
Strateški dokument koji je usvojila Vlada Srbije62, zajedno sa Akcionim pla-

nom ima potencijal da osnaži borbu protiv trgovine ljudima i da obezbedi sveo-
buhvatan odgovor društva na povećanje broja žrtava trgovine ljudima i počinio-
ca koji su domaći državljani, kako na tlu Srbije tako i u inostranstvu. Ostvarivanje
ciljeva postavljenih ovom Strategijom počiva na unapređivanju sistema prevenci-
je, pomoći i zaštite žrtava i suzbijanja trgovine ljudima, posebno ženama i decom.
U tom smislu, značajan je institucionalni okvir, odnosno uključivanje i funkcio-
nalno povezivanje svih relevantnih državnih organa međusobno kao i poveziva-
nje sa civilnim sektorom (potpisivanje memoranduma između Centra za zaštitu
žrtava trgovine i NVO Astra63, u oblasti identifikacije žrtava trgovine, Protokola
sa Nacionalnom službom o saradnji i zapošljavanju žrtava trgovine ljudima). Po-
sebna pažnja je posvećena podizanju svesti o rizicima trgovine decom i smanje-
nju njihove izloženosti trgovini ljudima.
U aktu se jasno određuju propisi koji čine normativni okvir suzbijanja i
borbe protiv trgovine ljudima kao i strateški okvir koji čine najvažniji dokumenti
– Nacionalna strategija za prevenciju i zaštitu dece od nasilja64, Nacionalna stra-
61 Zakon o policiji, Službeni glasnik RS, br. 6/2016, 24/18 i 87/18.
62Strategija prevencije i suzbijanja trgovine ljudima posebno ženama i decom i zaštite žrtava
Republike Srbije (2017–2020), Službeni glasnik RS, br. 77/2017.
63 V. Astra-anti-trafficking action: Statistika o trgovini ljudima u Srbiji i svetu, http://www.
astra.rs/statistika-o-trgovini-ljudima-u-srbiji-i-u-svetu/ (pristup, 13.08.2019)

64 Nacionalna strategija za prevenciju i zaštitu dece od nasilja, Službeni glasnik RS, br. 122/08
119
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
tegija za rodnu ravnopravnost za period 2016–2020. sa Akcionim planom65 Stra-

tegija za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji (2016–2025)
i sl.66
Analiza podataka ključnih subjekata Strategije ukazuje na to da su u na-
šoj zemlji u kontinuitetu prisutni svi vidovi trgovine ljudima, u čijim okvirima
je od posebnog značaja porast broja dece žrtava. Na takvo stanje nesumnjivo je
uticala ekonomska kriza, nezaposlenost i siromaštvo na šta ukazuje broj vrbova-
nja dece u svrhu seksualne i radne eksploatacije i iskorišćavanja u pornografske
svrhe. Značajno je da se ove aktivnosti sve više sprovode zloupotrebom savreme-
nih sredstava informacione tehnike i telekomunikacija. Problem je dodatno opte-
rećen migrantskom krizom i migrantima među kojima je jedan broj stranih dr-
žavljana, naročito devojaka i dece koja putuju bez pratnje roditelja ili staratelja.
Uzimajući u obzir dimenzije, učestalost, specifične oblike trgovine decom, uzrast,
zrelost i ranjivost kao i posledice koje ovo iskustvo ostavlja na njih, neophodno je
da se problem trgovine maloletnim licima i eksploatacija u pornografiji i prostitu-
ciji i njihova sveobuhvatna zaštita izdvoji kao poseban strateški cilj.
U tom smislu, Komitet za prava deteta je dao preporuku da se izradi sveo-
buhvatna nacionalna strategija za sprečavanje trgovine ljudima koja predviđa po-
sebne mere zaštite i pomoć deci žrtvama trgovine ljudima. Deca moraju biti od-
vojeno tretirana, kako u propisima tako i u programima i intervencijama protiv
trgovine ljudima. Unapređivanje prevencije i smanjivanje uzroka trgovine malo-
letnim licima, iskorišćavanje u pornografiji i prostituciji, biće obezbeđeno stal-
nom realizacijom programa obuke za one državne službenike koji mogu doći u
kontakt sa decom kao žrtvama, unapređenjem nastavnih planova visokoškolskih
ustanova na kojima se školuju stručnjaci koji rade sa decom, sprovođenjem par-
ticipativnih programa koji su u skladu sa trendovima kao što su migracija dece
i zloupotreba komunikacionih i informacionih tehnologija za trgovinu decom
i iskorišćavanje u pornografiji i prostituciji, sprovođenjem programa za decu u
osmogodišnjem i srednješkolskom obrazovanju koji naglašava neprihvatljivost
diskriminacije polova. Zaštita i podrška maloletnim licima biće obezbeđena kroz
urgentno zbrinjavanje uz unapređivanje svih subjekata koji rade sa njima kao i
specijalizovanih službi i usluga. Nadležni organi će preduzeti dodatne mere za ja-
čanje prevencije trgovine ljudima kroz socijalne, ekonomske i druge mere za ra-
njive grupe, što bi trebalo da uključuje proaktivne mere za borbu protiv rodne ne-
jednakosti, stereotipa i rodno zasnovanog nasilja.
65 Nacionalna strategija za rodnu ravnopravnost (2016–2020), Službeni glasnik RS, br. 4/16.
66 Strategija za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji (2016–2025), Služ-
beni glasnik RS, br. 26/16.
120
ZAKLJUČAK
Trgovina ljudima spada u najteže oblike kršenja ljudskih prava i najtežih

krivičnih dela protiv čovečnosti. Eksploatacija i trgovina ljudi radi eksploatacije
prisutna je u svim delovima društvene zajednice i postoji od samih početaka ra-
zvoja ljudskog društva. Maloletna lica su posebno pogođena trgovinom ljudima
imajući u vidu da im tek predstoji fizičko i mentalno sazrevanje. Ona predstavlja-
ju budućnost svakog društva tako da svaki slučaj izvršenja krivičnog dela trgovi-
ne maloletnog lica ostavlja nesagledive posledice po čitavo društvo. Najbolji vid
zaštite od posledica trgovine ljudima je prevencija, kao i rano otkrivanje mogu-
ćih žrtava.
Program i principi zaštite dece treba da obezbede ostvarivanje najboljeg in-
teresa žrtve trgovine ljudima. U svim aktivnostima koje preduzimaju javne ili pri-
vatne institucije socijalnog staranja, sudovi, upravni organi ili zakonodavna tela
najbolji interesi deteta su od primarnog značaja. Proces podrške svim malolet-
nim licima žrtvama trgovine ljudima treba da se temelji na multisektorskoj sarad-
nji u okviru sistema. U skladu sa tim, izdvajamo intervencije koje su usmerene
na oporavak deteta u čijim okvirima treba obezbediti sigurno okruženje u kome
neće osećati strah ili anksioznost, koje doživljava, oseća i ima razumevanja za sta-
nje i potrebe maloletnika; slušanje deteta sa najvećim poštovanjem, uzdržavanje
od bilo kakvih kritika ili optuživanja; pokazivanje visokog nivoa zainteresovano-
sti za maloletno lice. Uporedo, državni organi treba da ojačaju međunarodnu sa-
radnju na polju sprečavanja i suzbijanja trgovine ljudima, pružanja pomoći žrtva-
ma, istrage i krivičnog gonjenja.
JOVANA KRVAVAC
Master lawyer
LEGAL FRAMEWORK FOR COMBATING TRAFFICKING IN MINORS
Summary
The reaction against human trafficking, and above all trafficking in minors at the interna-
tional and national level if reflected in the prevention, detection of individual cases, providing im-
mediate legal protection and an active role of the institutions of the system of education, healthcare,
social welfare and judiciary. Functioning of the legal system is reflected in the implementation of
measures in each specific case where protection of children as victims of trafficking. Starting from
the universal nature of the problem of trafficking in minors in contemporary society international-
121
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ly adopted documents are binding on member states to undertake legal reforms, a series protective
measures, educational programmes and other forms of the protection from of minors victims. The
weight and the volume of trafficking in minors have also made it the topic of international and na-
tional legal regulations. In 2013–2016. a total trafficking victims were officially identified in Serbia
94 children including 78 girls trafficked primarily for the purpose of sexual exploitation, followed
by forced begging and forced marriage. Most of identified victims were Serbian nationals.
Key words: trafficking, minors victims, protection, legal framework.
122
NIKOLA PAUNOVIĆ
RAČUNARSKO PRETRAŽIVANJE PODATAKA

U KRIVIČNOPROCESNOM ZAKONODAVSTVU
REPUBLIKE SRBIJE OD LEGITIMNOG KA NELEGITIMNOM
OSNOVU ZA OGRANIČAVANJE PRAVA NA ZAŠTITU
PODATAKA O LIČNOSTI
– Zakonska rešenja i odabrana sporna pitanja –
Imajući u vidu da efikasna borba protiv teških oblika kriminala zahteva pod određe-
nim uslovima primenu posebnih dokaznih radnji, u radu se polazi od hipoteze da računar-
sko pretraživanje podataka može predstavljati legitiman osnov za ograničenje prava na za-
štitu podataka o ličnosti. Međutim, budući da normativno regulisanje ove posebne dokazne
radnje može skrivati opasnost od ozbiljnih zloupotreba prava na zaštitu podataka o ličnosti,
u radu se, koristeći normativno istorijski metod, posvećuje pažnja kritičkoj analizi odabra-
nih spornih pitanja, u vezi sa uslovima za primenu računarskog pretraživanja podataka u
krivičnoprocesnom okviru Republike Srbije, koja bude sumnju u njenu validnost kao legiti-
mnog osnova za ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti. Uzimajući u obzir uočene
nedostatke u vezi s analiziranim spornim pitanjima, u zaključnim razmatranjima se ističe
da će primena računarskog pretraživanja podataka predstavljati legitiman osnov za ograni-
čenje prava na zaštitu podataka o ličnosti isključivo u de lege ferenda smislu, izmenom važe-
ćih uslova za sprovođenje ove posebne dokazne radnje.
Ključne reči: posebna dokazna radnja, računarsko pretraživanje podataka, zaštita
podataka o ličnosti, Zakonik o krivičnom postupku, Republika Srbija
Nikola Paunović, ataše u Ministarstvu spoljnih poslova Republike Srbije i doktorand Pravnog
fakulteta Univerziteta u Beogradu.
123
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
UVOD
Dinamična kretanja i promene u oblasti ljudskih prava u Republici Srbiji

imala su svoj odraz i u sferi zaštite podataka o ličnosti. 1 Ovo stoga što je u današ-
nje vreme sa razvojem savremene tehnologije postalo moguće, a i potrebno, da se
u raznim oblastima života prikupljaju, obrađuju i koriste lični podaci.2 Međutim,
to se mora činiti samo u slučajevima koji su predviđeni ustavnim i zakonskim
okvirima.3 S tim u vezi, treba ukazati da Ustav iz 2006. godine u čl. 42 normira
pravo na zaštitu podataka o ličnosti, propisujući da se prikupljanje, držanje, obra-
da i korišćenje podataka o ličnosti uređuje zakonom.4 Upotreba podataka o lično-
sti izvan svrhe za koju su prikupljeni zabranjena je i kažnjiva, osim ukoliko se to
čini za potrebe vođenja krivičnog postupka ili zaštite bezbednosti Republike Sr-
bije, na način predviđen zakonom.5 U tom smislu, razrađujući ustavnim okvirom
propisan legitiman osnov za ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti uko-
liko se to čini za potrebe vođenja krivičnog postupka, Zakon o zaštiti podataka o
ličnosti u čl. 40, konkretizuje da se prava lica na koje se podaci o ličnosti odnose
mogu, između ostalog, ograničiti radi sprečavanja, istrage i otkrivanja krivičnih
dela, gonjenja učinilaca krivičnih dela ili izvršenje krivičnih sankcija, uključujući
sprečavanje i zaštitu od pretnji po javnu bezbednost.6
Uzimajući u obzir prethodno razmotren ustavni i zakonski okvir i pove-
zujući ga sa računarskim pretraživanjem podataka, u radu se polazi od hipoteze
da ova posebna dokazna radnja može predstavljati legitiman osnov za ograniče-
nje prava na zaštitu podataka o ličnosti, budući da se prikupljanje ličnih podata-
ka u ovom slučaju preduzima za potrebe vođenja krivičnog postupka. Međutim,
treba imati u vidu da normativno regulisanje posebne dokazne radnje računar-
sko pretraživanje podataka može skrivati opasnost od ozbiljnih zloupotreba pra-
1 Nataša Pirc Musar, Vodič kroz zakon o zaštiti podataka o ličnosti, Poverenik za informacije
od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti, Beograd, 2009, str. 9–10.

2 Predrag Dimitrijević, “Pravna zaštita podataka o ličnosti – da li kontrolišemo naše kon-
trolore?”, Pristup pravosuđu – instrumenti za implementaciju evropskih standarda u pravni sistem Re-
publike Srbije (urednik Nevena Petrušić), br. 4, Beograd, 2008, str. 81–82.
3 Zoran Stojanović, Komentar Krivičnog zakonika, Službeni glasnik, Beograd, 2017, str. 515.
4 Marijana Pajvančić, Komentar Ustava Republike Srbije, Fondacija Konrad Adenauer, Beo-
grad, 2009, str. 57–58.
5 Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/2006. U tom smislu vid. više u Tihomir
Vasiljević, Momčilo Grubač, Komentar zakonika o krivičnom postupku, Službeni glasnik, Beograd
2011, str. 1001; John Vervaele, “Special procedural measures and the protection of human rights”,
Utrecht Law Review, br. 2, Utrecht, 2009, str. 69.
6 Zakon o zaštiti podataka o ličnosti, Službeni glasnik RS, br. 87/2018.
124
N. Paunović: Računarsko pretraživanje podatka u krivičnoprocesnom zakonodavstvu ...
va na zaštitu podataka o ličnosti.7 Iz tog razloga, u daljem tekstu, akcenat će biti

na analiziranju spornih pitanja u vezi sa uslovima za određivanje i sprovođenje
ove posebne dokazne radnje u nacionalnom krivičnoprocesnom okviru, sa ciljem
razmatranja normativnih odredbi koje predstavljaju potencijalni osnov za nelegi-
timno ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti. U tom pogledu, cilj rada
predstavlja prepoznavanje normativnih mesta vezanih za računarsko pretraživa-
nje podataka u nacionalnom krivičnoprocesnom okviru u kojima dolazi do neza-
konitog ograničavanja prava na zaštitu podataka o ličnosti, a što sve može dovesti
do toga da se prikupljeni rezultati ne mogu upotrebljavati u krivičnom postupku.
Konačno, treba istaći da se u ostvarivanju postavljenog cilja u radu koristi
normativno istorijski metod na taj način što se kritičkoj analizi podvrgavaju pre-
vashodno krivičnoprocesne odredbe koje se tiču računarskog pretraživanja poda-
taka iz važećeg Zakonika o krivičnom postupku (u daljem tekstu ZKP) iz 2011.
godine, ali sa posebnim osvrtom na zakonska rešenja ZKP iz 2006. odnosno 2009.
godine u kojima po prvi put dolazi do normiranja ove posebne dokazne radnje.8
Od izabranog metodološkog pristupa, uzimajući u obzir postavljenu hipotezu,
pošlo se sa ciljem prepoznavanja zakonskih rešenja među analiziranim procesnim
zakonicima prema kojima računarsko pretraživanje podataka predstavlja legiti-
man osnov za ograničavanje podataka o ličnosti i izdvajanja onih normativnih
solucija koje mogu predstavljati zloupotrebu prava na zaštitu podataka o ličnosti.
OPŠTI I POSEBNI USLOVI ZA PRIMENU RAČUNARSKOG PRETRAŽIVANJA

PODATAKA KAO POSEBNE DOKAZNE RADNJE PREMA KRIVIČNOPROCESNOM
ZAKONODAVSTVU REPUBLIKE SRBIJE IZ 2011.GODINE
Uopšteno govoreći, činjenica da se primenom posebnih dokaznih radnji,

u koje spada računarsko pretraživanje podataka, neminovno zadire u zajemče-
na ljudska prava i slobode zahteva definisanje izrazito limitativnih uslova pod ko-
jima je dozvoljeno za potrebe krivičnog postupka legalno pristupiti njihovom ko-
rišćenju.9 U tom smislu, prilikom odlučivanja o određivanju i trajanju posebnih
dokaznih radnji organ postupka će posebno ceniti da li bi se isti rezultat mogao
7 Vlado Kambovski, Nikola Tupančeski, Kazneno pravo poseben del, Pravni fakultet Justini-
jan Prvi – Skopje, Skoplje, 2011, str. 120–121.
8 Zakonik o krivičnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/2011, 101/2011, 121/2012,
32/2013, 45/2013, 55/2014 i 35/2019; Zakonik o krivičnom postupku, Službeni glasnik RS, br.
46/2006, 49/07,122/08; Zakonik o krivičnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/2009.
9 Stanko Bejatović, “Posebne metode otkrivanja i istrage krivičnih dela organizovanog kri-
minaliteta”, Pravni informator, br.3, Beograd, 2006, str. 62–63.
125
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
postići na način kojim se manje ograničavaju prava građana.10 Pored toga, opšti
uslovi za određivanje računarskog pretraživanja podataka, u skladu sa čl. 161–162
ZKP iz 2011. godine, su ograničeni u višestrukom smislu. Prvo, ova posebna do-
kazna radnja se može odrediti samo prema licu za koje postoje osnovi sumnje da
je učinilo krivično delo u odnosu na koje se primenjuje računarsko pretraživanje
podataka.11 Dakle, da bi došla u obzir primena ove posebne dokazne radnje po-
trebno je da postoji minimalan procesni stepen sumnje neophodan da nadležni
organi preduzmu radnje na koje su ovlašćeni u sklopu krivičnog gonjenja. Drugo,
potrebno je da se radi o krivičnom delu u odnosu na koje se primenjuje računar-
sko pretraživanje podataka kao posebna dokazna radnja.12
Drugim rečima, primena računarskog pretraživanja podataka nije dozvo-
ljena za sva krivična dela, nego samo u slučaju postojanja osnova sumnje da je
određeno lice učinilo neko od ZKP-om taksativno navedenih krivičnih dela, a
koja pretežno spadaju u teške oblike organizovanog kriminala, korupcije i tero-
rizma.13 Treće, neophodno je da se na drugi način ne mogu prikupiti dokazi za
krivično gonjenje ili da bi njihovo prikupljanje u tom slučaju bilo znatno oteža-
no.14 Ovaj uslov suštinski određuje limitativnu mogućnost za primenu računar-
skog pretraživanja podataka, budući da je kao uslov za njegovo određivanje defi-
nisana nemogućnost odnosno otežanost i to ne bilo kakva, već znatna, u pogledu
prikupljanja dokaza za krivično gonjenje putem drugih klasičnih dokaznih radnji.
Konačno, računarsko pretraživanje podataka izuzetno se može odrediti i prema
licu za koje postoje osnovi sumnje da priprema neko od krivičnih dela u odno-
su na koje se primenjuje ova posebna dokazna radnja, pod uslovom da okolnosti
10 Dušan Ignjatović, Mere presretanja komunikacije i zadržavanja podataka iz perspektive
Strazbura i propisa i prakse u Republici Srbiji, Beogradski centar za bezbednosnu politiku, Beograd,
2015, str. 16.
11 Miodrag Plazninić, Milovan Stojković, “Primena posebnih dokaznih radnji i mehanizmi
njihove kontrole”, Tužilačka reč, br. 28, Beograd, 2015, str. 17.
12 Centar za unapređenje pravnih studija i Misija OEBS u Beogradu, Zaštita podataka o
ličnosti u sektoru bezbednosti: vodič kroz zakonsku regulativu, Centar za unapređenje pravnih studija
i Misija OEBS u Beogradu Beograd, 2019, str. 39.
13 Žarko Sinđelić, “Primena savremenih tehnologija prilikom realizacije posebnih i drugih
dokaznih radnji u cilju sprečavanja i suzbijanja organizovanog kriminala”, Suprotstavljanje organizo-

vanom kriminalu pravni okvir, međunarodni standardi i procedure, (urednik Dragana Kolarić), br. 1,
Beograd, 2013, str. 364; Milan Škulić, “Specijalne istražne tehnike u funkciji suzbijanja organizova-
nog kriminaliteta”, Društveni aspekti organizovanog kriminala, (urednik Aleksandar Fatić, Božidar
Banović), br. 1, Beograd, 2011. str. 214; Goran P. Ilić, “Značaj posebnih dokaznih radnji u otkriva-
nju i dokazivanju koruptivnih krivičnih dela”, Hereticus, br. 3–4, Beograd, 2013, str. 59.
14 Dragan Lukač, Igor Jeličić, Zoran Janjoš, “Posebne istražne radnje - zakonska regulativa i
kritički osvrt”, Bezbednost, policija, građani, br. 1–2, 2015, str. 10.
126
slučaja ukazuju da se na drugi način krivično delo ne bi moglo otkriti, sprečiti ili
dokazati ili bi to izazvalo nesrazmerne teškoće odnosno veliku opasnost.15
Pod uslovom prethodne ispunjenosti opštih uslova za primenu računarskog
pretraživanja podataka, u skladu sa čl. 178-180 ZKP iz 2011. godine, na obrazlo-
ženi predlog javnog tužioca sud može odrediti računarsko pretraživanje već obra-
đenih ličnih i drugih podataka i njihovo poređenje sa podacima koji se odnose
na osumnjičenog i krivično delo.16 Konkretno, računarsko pretraživanje podataka
određuje sudija za prethodni postupak obrazloženom naredbom koja sadrži po-
datke o osumnjičenom, zakonski naziv krivičnog dela, opis podataka koje je po-
trebno računarski pretražiti i obraditi, označenje državnog organa koji je dužan
da sprovede pretragu traženih podataka, obim i vreme trajanja posebne dokazne
radnje.17
Kada je reč o državnom organu koji je dužan da sprovede pretragu traže-
nih podataka, treba izdvojiti da naredbu o primeni računarskog pretraživanja po-
dataka izvršava policija, Bezbednosno-informativna agencija, Vojnobezbednosna
agencija, carinske, poreske ili druge službe ili drugi državni organ, odnosno prav-
no lice koje na osnovu zakona vrši javna ovlašćenja.18 S druge strane, kada je reč
o vremenu trajanja ove posebne dokazne radnje treba primetiti da postoje faktički
i formalni rokovi. U pogledu faktičkog roka, treba istaći da se sprovođenje raču-
narskog pretraživanja podataka prekida čim prestanu razlozi za njegovu primenu.
Nasuprot tome, prema formalnom roku, računarsko pretraživanje podataka
može trajati najviše tri meseca, s tim da se zbog neophodnosti daljeg prikupljanja
dokaza može izuzetno produžiti još najviše dva puta u trajanju od po tri meseca.19
U svakom slučaju, po okončanju sprovođenja ove posebne dokazne radnje, držav-
ni organ, odnosno pravno lice nadležno za izvršavanje računarskog pretraživanja
podataka, dostavlja sudiji za prethodni postupak izveštaj koji sadrži: podatke o
vremenu početka i završetka računarskog pretraživanja podataka, podatke koji su
pretraženi i obrađeni, podatke o službenom licu koje je sprovelo posebnu doka-
15 Zvonimir Ivanović, “Pitanje postupanja sa digitalnim dokazima u srpskom zakonodav-
stvu”, Kriminalistička teorija i praksa, br.1, Zagreb, 2015, str. 8.

16 Goran P. Ilić, Miodrag Majić, Slobodan Beljanski, Aleksandar Trešnjev, Komentar Zakoni-
ka o krivičnom postupku, Službeni glasnik, Beograd, 2013, str. 433–436.
17Delegacija Evropske unije u Republici Srbiji i Pravosudna akademija, Vodič za primenu
Zakonika o krivičnom postupku Republike Srbije, Delegacija Evropske unije u Republici Srbiji i Pra-
vosudna akademija, Beograd, 2015, str. 28.
18 Vladan Mirković, “Sudska kontrola specijalnih istražnih mera službi bezbednosti u Repu-
blici Srbiji”, Žurnal za kriminalistiku i pravo, br. 3, Beograd, 2017, str. 94.
19 M. Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam, pojavni oblici, krivična dela i krivični postu-
pak, Službeni glasnik, Beograd, 2015, str. 518.
127
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
znu radnju, opis primenjenih tehničkih sredstava, podatke o obuhvaćenim licima

i rezultatima primenjenog računarskog pretraživanja podataka.20
SPORNA PITANJA U VEZI SA USLOVIMA ZA PRIMENU RAČUNARSKOG

PRETRAŽIVANJA PODATAKA KAO POSEBNE DOKAZNE RADNJE
U KRIVIČNOPROCESNOM ZAKONODAVSTVU REPUBLIKE SRBIJE
Iz prethodno analiziranih uslova za određivanje, sprovođenje i trajanje ra-

čunarskog pretraživanja podataka proizilazi niz spornih pitanja koji probuđuju
sumnju u validnost njenog korišćenja kao legitimnog osnova za ograničenje pra-
va na zaštitu podataka o ličnosti. Ipak, imajući u vidu da se u ovom radu ne mogu
razmotriti sva sporna pitanja, to se pristupa kritičkoj analizi onih pitanja koja iza-
zivaju najviše nedoumica u kontekstu polazne pretpostavke rada, prema kojoj se
računarsko pretraživanja podataka shvata kao legitimni osnov za ograničenje pra-
va na zaštitu podataka o ličnosti.
U tom smislu, u daljim redovima, nastojaće se odgovoriti na sledeća sporna
pitanja: 1) da li postoji legitimno ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti
ako sastavni deo sadržine naredbe o sprovođenju računarskog pretraživanje po-
dataka čini opis podataka koje je potrebno računarski obraditi ili je potrebno da
se radi o podacima koji su već obrađeni, zbog čega se za potrebe ove posebne do-
kazne radnje “samo” pretražuju radi upoređenja sa podacima sa kojima se ras-
polaže; 2) da li postoji legitimno ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti
ukoliko se primena računarskog pretraživanja podataka odredi u odnosu na dru-
go lice koje se može dovesti u vezu sa krivičnim delom za koje se tereti osumnji-
čeno lice ili je neophodno da se ova posebna dokazna radnja sprovodi isključivo
u odnosu na osumnjičenog; 3) da li postoji legitimno ograničenje prava na zaštitu
podataka o ličnosti u slučaju ako se računarsko pretraživanje podataka sprovo-
di ne samo u kontekstu pretraživanja podataka o ličnosti nego i u pogledu drugih
podataka, te da li je potrebno da u kontekstu tih drugih podataka postoji nepo-
sredna povezanost sa podacima o ličnosti; 4) da li postoji legitimno ograničenje
prava na zaštitu podataka o ličnosti u slučaju kada se preko računarskog pretra-
živanja podataka pretraže podaci o evidenciji ostvarenih telefonskih komunika-
cija i korišćenih baznih stanica radi njihovog automatskog upoređenja sa brojem
telefona osumnjičenog; 5) da li može biti reči o legitimnom ograničavanju prava
na zaštitu podataka o ličnosti ukoliko se u ZKP ne odredi cilj radi kojeg se spro-
vodi računarsko pretraživanje podataka ili treba na zakonskom nivou odrediti da
20 M. Škulić, Osnovne novine u krivičnom procesnom pravu Srbije: novi Zakonik o krivičnom
postupku iz 2011. godine, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2013, str. 65–66.
128
se ova posebna dokazna radnja sprovodi sa ciljem isključenja lica u pogledu ko-
jih ne postoji verovatnoća da su povezana sa krivičnim delom (negativno raster
pretraživanje), odnosno sa ciljem izdvajanja lica u odnosu na koja iz prikupljenih
podataka proizilaze verovatnoća da su povezana sa krivičnim delom (pozitivno
raster pretraživanje); 6) da li postoji legitimno ograničenje prava na zaštitu poda-
taka o ličnosti ukoliko naredbu o sprovođenju računarskog pretraživanja podata-
ka odredi u izuzetnim slučajevima i javni tužilac uz odobrenje suda u odgovara-
jućem funkcionalnom obliku ili je neophodno da bez izuzetaka o tome odlučuje
isključivo sud; 7) da li postoji legitimno ograničenje prava na zaštitu podataka
o ličnosti ukoliko vremenski period trajanja posebne dokazne radnje računarsko
pretraživanje podataka traje do tri meseca, s tim da se zbog neophodnosti da-
ljeg prikupljanja dokaza može izuzetno produžiti još najviše dva puta u trajanju
od po tri meseca ili je potrebno da njeno trajanje bude ograničeno na znatno kra-
ći period od nekoliko radnih dana; i 8) da li postoji legitimno ograničenje prava
na zaštitu podataka o ličnosti ako izveštaj koji se dostavlja sudiji za prethodni po-
stupak po završetku računarskog pretraživanja podataka sadrži podatke o obradi
podataka o ličnosti, a koju je obavilo službeno lice koje je sprovelo ovu posebnu
dokaznu radnju ili je potrebno da izveštaj sadrži isključivo podatke koji su pretra-
ženi radi upoređenja sa podacima sa kojima se raspolaže.
OPIS PRETRAŽENIH ILI OBRAĐENIH PODATAKA O LIČNOSTI

KAO DEO SADRŽINE NAREDBE O SPROVOĐENJU RAČUNARSKOG
PRETRAŽIVANJA PODATAKA
Uslov za sprovođenje računarskog pretraživanja podataka je da postoje već

obrađeni podaci o ličnosti sa ciljem njihovog upoređivanja sa podacima koji se
odnose na učionioca ili krivično delo.21 To mogu biti podaci o prelasku grani-
ce, osiguranju života i imovine, prihodima, plaćenom porezu, kretanju novca na
bankovnim računima, dozvolama za držanje oružja, obavljanju službe u poseb-
nim vojnim i policijskim jedinicama, dobijenim dozvolama za upravljanje prevo-
znim sredstvima kao i slični podaci.22 Drugim rečima, računarsko pretraživanje
podataka obuhvata kompjutersko pretraživanje već obrađenih ličnih i drugih po-
dataka sadržanih u evidencijama koje vode različiti organi i ustanove, te njihovo
upoređivanje sa podacima koji se odnose na krivično delo ili na određena osum-
njičena lica. U ovom pogledu terminološki bi trebalo praviti razliku između poj-
mova (kompjuterskog) pretraživanja i upoređivanja podataka. Pretraživanje se sa-
21 Stjepan Gluščić, “Posebne dokazne radnje”, Policija i sigurnost, br. 3, Zagreb, 2012, str. 563.
22 Goran P. Ilić, Miodrag Majić, Slobodan Beljanski, Aleksandar Trešnjev, op. cit., fn 16, str. 433.
129
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
stoji u sagledavanju i analizi podataka sadržanih u određenim bazama s ciljem da

se u njima pronađu informacije koje na prvi pogled nisu vidljive, a odnose se na
određenu osobu, radnju ili proces.23 Ovako definisano, kompjutersko pretraživa-
nje je najvećim delom sadržano u tehnikama data mining-a. S druge strane, upo-
ređivanje podrazumeva da se unapred raspolaže izvesnim podatkom, odnosno
obeležjem, koje se provlači i upoređuje sa drugim podacima iz određene baze,
s ciljem da se između njih pronađu zajedničke karakteristike, koje ih povezuju i
čine sličnim ili istovetnim (uparivanje), zbog čega se ovaj postupak kompjuter-
skog upoređivanja izjednačava sa procedurom computer matching-a.24
Upravo u vezi sa navedenim sporan je deo naredbe o određivanju računar-
skog pretraživanja podataka u ZKP iz 2011. godine u čl. 179 st. 2 i to u delu koji
se odnosi na to da sadržinu ove naredbe čini opis podataka koje je potrebno ra-
čunarski obraditi.25 Ovo stoga što nadležni organ za određivanje ove posebne do-
kazne radnje ne bi smeo da poseduje ovlašćenje da u naredbi o određivanju ra-
čunarskog pretraživanje podataka dozvoli da ona sadrži opis podataka koje je tek
potrebno računarski obraditi budući da se time pre svega prekoračuju nadležnosti
koje bi organ postupka u kontekstu odobravanja primene ove posebne dokazne
radnje trebalo da ima. Dodatno, na taj način se otvara pitanje nekompatibilnosti
između naziva ove posebne dokazne radnje – računarsko pretraživanje podataka
i sadržine naredbe o određivanju ove posebne dokazne radnje koja sadrži između
ostalog i opis podataka koje je potrebno računarski obraditi. Ovo zato što odred-
nicu pretražiti podatke treba tumačiti na način da su oni već obrađeni u odgova-
rajućim bazama, dok odrednicu obraditi podatke treba shvatiti tako da podaci ne
postoje još uvek u evidencijama nadležnih organa, tako da tek predstoji postupak
njihovog pohranjivanja u odgovarajuće baze podataka. Štaviše, u tom pogledu se
postavlja logično pitanje kako uopšte pristupiti sprovođenju računarskog pretra-
živanje podataka koji kao posebna dokazna radnja podrazumeva da već postoje
pohranjeni podaci o ličnosti u određenim bazama podataka koje vode državni or-
gani i ustanove, kada ti podaci uopšte ne postoje u evidencijama budući da nad-
ležni organi tek u toku njegovog izvršavanja računarski treba da obrade podatke
o ličnosti.
23 Dragan Prlja, Mario Reljanović, Zvonimir Ivanović, Internet pravo, Institut za uporedno
pravo, Beograd 2012, str.148–149.
24 Darko Marinković, Zoran Đurđević, “Računarsko pretraživanje i upoređivanje podataka
u otkrivanju i dokazivanju krivičnih dela”, Revija za kriminologiju i krivično pravo, br. 3, Beograd,
2010, str. 247–248.
25 M. Škulić, Krivično procesno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,
2015, str. 261–262.
130
Konačno, odredba o sadržini naredbe o sprovođenju računarskog pretraži-

vanje podataka u delu koji se odnosi na opis podataka koje je potrebno računar-
ski obraditi nije ni u skladu sa ranije važećim zakonicima o krivičnom postup-
ku, čime nije ispoštovana ni krivičnoprocesna tradicija.26 Ovo iz razloga što su i
ZKP iz 2006. godine u čl. 155 st. 3 i ZKP iz 2009. godine u čl. 504 j st. 3 eksplicit-
no normirali da naredba o sprovođenju ove posebne dokazne radnje treba da sa-
drži samo opis podataka koje je potrebno automatski prikupiti odnosno pretražiti
što svedoči o tome da u kontekstu ove posebne dokazne radnje mora biti reči je-
dino o automatskom pretraživanju već pohranjenih ličnih podataka i njihovom
automatskom poređenju sa podacima o krivičnom delu i osumnjičenom, a ne i o
obradi podataka koji još uvek nisu pohranjeni. Iz svega navedenog, proizilazi da
ovo predstavlja ozbiljan propust ZKP iz 2011. godine koji otvara prostor za širo-
ku zloupotrebu prava na zaštitu podataka o ličnosti stvarajući ovlašćenje za orga-
ne koji su nadležni za određivanje ove posebne dokazne radnje da u sadržini na-
redbe inkorporiraju i deo koji se tiče opisa podataka koje je tek potrebno obraditi.
OSUMNJIČENI I DRUGO LICE KOJE SE MOŽE DOVESTI U VEZU

SA KRIVIČNIM DELOM KAO SUBJEKTI NAREDBE O SPROVOĐENJU
RAČUNARSKOG PRETRAŽIVANJA PODATAKA
Prema ZKP iz 2011. godine, čl. 178 st. 1, naredba o sprovođenju računar-
skog pretraživanja podataka može da sadrži samo podatke koji se odnose na
osumnjičenog.27 Ipak, iz razloga celishodnosti, postavlja se pitanje da li je oprav-
dano a priori isključiti mogućnost da naredba o sprovođenju ove posebne doka-
zne radnje sadrži podatke koji se odnose na drugo lice koje se može dovesti u
vezu sa krivičnim delom u odnosu na koje se primenjuje računarsko pretraživa-
nje podataka. Ovo iz razloga što postoji realna mogućnost da se računarskim pre-
traživanjem podataka o ličnosti koji se tiču osumnjičenog naiđe na lične podat-
ke drugih lica koja su na nekim način povezana sa osumnjičenom i koja kao takva
mogu biti pozvana primera radi kao svedoci ili saizvršioci da u sklopu krivičnog
postupka daju iskaz. U prilog navedenom razmatranju svedoči zakonsko rešenje
iz ZKP iz 2006. godine u kojem je u čl. 155 st. 3 izričito bilo navedeno da se auto-
26 Goran Matić, “Pitanje primene specijalnih istražnih tehnika od strane policije i službi
bezbednosti”, Suprotstavljanje organizovanom kriminalu pravni okvir, međunarodni standardi i pro-
cedure, (urednik Dragana Kolarić), br. 1, Beograd 2013, str. 183–186.
27 Goran Ilić, Marina Matić Bošković, Posebne mere tajnog prikupljanja podataka u krivičnom
postupku: pogled iz pravosuđa, Beogradski centar za bezbednosnu politiku, Beograd, 2015, str. 14.
131
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
matsko računarsko pretraživanje ličnih i drugih podataka moglo primeniti i u od-

nosu na lice koje se osnovano moglo dovesti u vezu sa krivičnim delom u odnosu
na koje se primenjuje ova posebna dokazna radnja.28
Dakle, za razliku od ZKP iz 2011. godine, ali i ranijeg ZKP iz 2009. godine
u kojima se primena ove posebne dokazne radnje ograničava isključivo na osum-
njičenog, ZKP iz 2006. godine dozvoljavao je mogućnost da se računarsko pre-
traživanje podataka sprovede ne samo prema osumnjičenom već i prema svakom
onom licu koje se osnovano može dovesti u vezu sa krivičnim delom u odnosu na
koje se ona primenjuje. Ovo stoga što se tumačenjem odrednice lice koje se osno-
vano može dovesti u vezu sa tim krivičnim delom dolazi do zaključka da to lice
ne mora uopšte imati svojstvo osumnjičenog, već da može imati i drugi status,
s tim što mora postojati osnovana veza između tog lica i krivičnog dela u odno-
su na koje se primenjuje računarsko pretraživanje podataka. S tim u vezi, čini se
da je ovo rešenje celishodnije budući da ne limitira sprovođenje ove posebne do-
kazne radnje isključivo na osumnjičenog već pruža priliku za temeljnije dolaženje
do izvora saznanja o osumnjičenom i krivičnom delu u odnosu na koje se izvrša-
va računarsko pretraživanje podataka.
Konačno, teško je zamislivo da se u praksi, računarskim pretraživanjem po-
dataka o ličnosti osumnjičenog, ne dođe u posed podataka o ličnosti drugih lica
koja su povezana sa osumnjičenim, što sve ukazuje na potrebu da naredba o spro-
vođenju ove posebne dokazne radnje sadrži i opis podataka ne samo o osumnji-
čenom nego i o drugim licima. Stoga, činjenica da organi postupka mogu raspo-
lagati sa informacijama o drugim licima povezanim sa krivičnim delom, a ne i
o osumnjičenom svedoči u prilog tome da bi sa aspekta celishodnosti u prime-
ni računarskog pretraživanja podataka bilo potrebno da se kao subjekat u odno-
su na kog se sprovodi ova posebna dokazna radnja predvidi drugo lice koje je po-
vezano sa tim krivičnim delom, kako je to uostalom bilo i predviđeno ZKP-om iz
2006.godine. Imajući u vidu da se pretraživanje ličnih podataka vrši u odnosu na
lice koje se osnovano može dovesti u vezi sa krivičnim delom u odnosu na koje
se primenjuje ova posebna dokazna radnja, a ne u odnosu na bilo koje lice, te da
se proširenju kruga subjekta u odnosu na koje se sprovodi računarsko pretraživa-
nje podataka pristupa iz potrebe vođenja krivičnog postupka, to sve zajedno ide u
prilog tome da u ovom slučaju ne postoji nelegitimno ograničavanje prava na za-
štitu podataka o ličnosti.
28 M. Škulić, “Posebne dokazne radnje u novom Zakoniku o krivičnom postupku”, Revija za
bezbednost, br. 7, Beograd, 2008, str. 21.
132
USLOV (NE) POSTOJANJA NEPOSREDNE POVEZANOSTI

IZMEĐU PODATKA O LIČNOSTI I DRUGOG PODATKA
KAO PREDMETA SPROVOĐENJA RAČUNARSKOG
Predmet sprovođenja računarskog pretraživanja podataka podrazume-

va pre svega podatke o ličnosti pod kojima se prema čl. 4 tač. 1 Zakona o zašti-
ti podataka o ličnosti podrazumevaju podaci koji se odnosi na fizičko lice čiji je
identitet određen ili odrediv, neposredno ili posredno, posebno na osnovu ozna-
ke identiteta, kao što je ime i identifikacioni broj, podatak o lokaciji, identifikator
u elektronskim komunikacionim mrežama ili jednog, odnosno više obeležja nje-
govog fizičkog, fiziološkog, genetskog, mentalnog, ekonomskog, kulturnog i druš-
tvenog identiteta. Uprkos ovako širokoj definiciji podatka o ličnosti, ZKP iz 2011.
godine, u čl. 178 st. 1 ostavlja prostor da predmet sprovođenja računarskog pre-
traživanja podataka bude i neki drugi podatak bez ikakvog preciziranja u pogledu
postojanja povezanosti između tog podatka sa podacima o ličnosti. Na ovaj način
se otvara širok prostor za nelegitimno ograničenje prava na zaštitu podataka o lič-
nosti u slučaju ukoliko bi se omogućilo sprovodjenje ove posebne dokazne radnje
ne samo u kontekstu pretrage podataka o ličnosti nego i u pogledu pretraživanja
drugih podataka, budući da iz toga proizilazi da predmet primene računarskog
pretraživanja podataka može biti i podatak u odnosu na koji ne postoji ni nepo-
sredna niti posredna povezanost sa podatkom o ličnosti.
Nasuprot tome, ZKP iz 2006. u čl. 155 st. 3 i ZKP iz 2009. godine u čl.
504lj st. 3 su sadržavali odredbe koje su nedvosmisleno ukazivale na to da pred-
met sprovođenja ove posebne dokazne radnje, osim podatka o ličnosti, može biti
samo onaj podatak koji je sa njim neposredno povezan. Tako primera radi, to
može biti podatak o vlasništvu na automobile osumnjičenog koji je pohranjen u
odgovarajućoj bazi podataka. Stoga, po pitanju predmeta sprovođenja računar-
skog pretraživanja podataka treba istaći da postoji legitimno ograničenje prava
na zaštitu podataka o ličnosti u slučaju ako se računarsko pretraživanje podata-
ka sprovodi u pogledu drugih podataka, osim podataka o ličnosti, pod uslovom
da su ti drugi podaci neposredno povezani sa podacima o ličnosti. U suprotnom,
normiranje procesne mogućnosti prema kojoj je primena računarskog pretraži-
vanja podataka dozvoljena i u odnosu na drugi podatak, osim podatka o ličnosti,
bez preciziranja odnosa povezanosti sa ličnim podatkom, predstavlja evidentan
primer nelegitimnog ograničenja prava na zaštitu podataka o ličnosti.
133
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
(NE)MOGUĆNOST PRIBAVLJANJA PODATAKA O EVIDENCIJI

OSTVARENIH TELEFONSKIH KOMUNIKACIJA I KORIŠĆENIH
BAZNIH STANICA PUTEM RAČUNARSKOG PRETRAŽIVANJA PODATAKA
Iako ima i drugačijih shvatanja, u sudskoj praksi preovlađuje mišljenje da

se kao poseban predmet računarskog pretraživanja podataka može pojaviti pri-
bavljanje podataka o evidenciji ostvarenih telefonskih komunikacija i korišćenih
baznih stanica.29 U skladu sa navedenim sudska praksa je u posebnoj dokaznoj
radnji računarsko pretraživanje podataka pronašla osnov za pribavljenje listin-
ga ostvarene telefonske komunikacije i tzv. zadržanih podataka pomoću kojih se
otkrivaju vrsta, izvor, odredište komunikacije, vreme njenog trajanja i terminal-
na oprema korisnika komunikacije, a koji se kao takvi nalaze u posebnim baza-
ma podataka telekomunikacionih operatera, odnosno koji su pohranjeni u termi-
nalnoj opremi pretplatnika ili korisnika.30 Stoga, treba uzeti da postoji legitimno
ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti u slučaju kada se preko računar-
skog pretraživanja podataka pribave podaci o evidenciji ostvarenih telefonskih
komunikacija i korišćenih baznih stanica radi njihovog automatskog upoređenja
sa brojem telefona osumnjičenog. Ovo stoga što se pre svega radi o podacima koji
su pohranjeni u odgovarajućim evidencijama nadležnih organa čime je ispunjen
uslov u pogledu dozvoljenog predmeta za primenu računarskog pretraživanja po-
dataka.
Drugim rečima, budući da u ovom slučaju nije reč o obradi podataka koja
se odnosi na ostvarenu telefonsku komunikaciju, već o jednostavnom pretraži-
vanju već pohranjenih podataka radi njihovog upoređivanja sa podacima koji se
odnose na osumnjičenog odnosno krivično delo, to nije sporno da je ispunjen
poseban uslov u pogledu dozvoljenog predmeta za određivanje ove posebne do-
kazne radnje. Ipak, imajući u vidu da se ovim putem neizbežno organičava pravo
na zaštitu podataka o ličnosti to je neophodno da pribavljanje podataka o eviden-
ciji ostvarenih telefonskih komunikacija i korišćenih baznih stanica kao poseb-
nog predmeta računarskog pretraživanja podataka odredi isključivo sud u odgo-
varajućem funkcionalnom obliku, a na predlog javnog tužioca.31 Ovo stoga što
29 Za drugačije, manjinsko shvatanje sudske prakse po kome pribavljanje evidencije ostva-
rene telefonske komunikacije, korišćenih baznih stanica ili lociranje mesta sa kojeg je obavljena ko-
munikacija, ne spada u posebne dokazne radnje, pa time ni u posebnu dokaznu radnju računarsko
pretraživanje podataka vid. više u Biltenu Apelacionog suda u Kragujevcu, br. 1, Beograd, 2014, str. 69.
30 Goran P. Ilić, Miodrag Majić, Slobodan Beljanski, Aleksandar Trešnjev, op.cit., fn 16, str. 434.
31Pravni stav utvrđen na sednici Vrhovnog kasacionog suda od 4. aprila 2014. godine. Bilten
Vrhovnog kasacionog suda br.1, Beograd, 2015, str. 221.
134
samo sud može pružiti adekvatne garancije za nepristrasno odlučivanje o potrebi

pribavljanja podataka o evidenciji ostvarenih telefonskih komunikacija i korišće-
nih baznih stanica u kontekstu sprovođenja računarskog pretraživanja podataka.
(NE)POSTOJANJE POTREBE ODREĐIVANJA CILJA RADI KOJEG SE ODREĐUJE

SPROVOĐENJE RAČUNARSKOG PRETRAŽIVANJA PODATAKA O LIČNOSTI
Prema ZKP iz 2011. godine cilj radi koga se sprovodi računarsko pretraži-
vanje podataka nije definisan ni u smislu negativnog ni u smislu pozitivnog raster
pretraživanja. U tom smislu, jedino je istaknuto da se ova posebna dokazna rad-
nja određuje radi pretraživanja već obrađenih ličnih i drugih podataka i njiho-
vog poređenja sa podacima koji se odnose na osumnjičenog. Poredeći navedeno
rešenje iz ZKP od 2011. godine sa rešenjima ZKP iz 2006. odnosno 2009. godine
mogu se uočiti različiti pristupi. Tako, dok je ZKP iz 2006. godine u čl. 155 st. 3
odredio kao ciljeve sprovođenja ove posebne dokazne radnje kako pozitivno tako
i negativno raster pretraživanje, tako što je istakao da se automatsko pretraživanje
već pohranjenih ličnih i drugih, sa njima neposredno povezanih podataka, vrši
da bi se na takav način kao mogući osumnjičeni isključila lica u pogledu kojih ne
postoji verovatnoća da su povezana sa krivičnim delom, a izdvojila ona lica u od-
nosu na koja se prikupe podaci iz kojih proizilazi verovatnoća da su povezana sa
krivičnim delom u odnosu na koje se primenjuje ova posebna dokazna radnja,
dotle je ZKP iz 2009. godine u čl. 504lj st. 3 predvideo kao cilj računarskog pre-
traživanja podataka samo negativno raster pretraživanje naglasivši da se automat-
sko pretraživanje obavlja da bi se kao mogući osumnjičeni isključila lica u pogle-
du kojih ne postoji verovatnoća da su povezana sa krivičnim delom.32
Iz svega navedenog ne bi trebalo da bude sporno da je u kontekstu legiti-
mnosti ograničavanja podataka o ličnosti potrebno odrediti cilj radi kojeg se
određuje sprovođenje računarskog pretraživanja podataka i to tako što bi se pri-
mena ove posebne dokazne radnje obavljala kako radi dolaženja do rezultata na
osnovu kojeg bi se isključila lica u pogledu kojih ne postoji verovatnoća da su
povezana sa krivičnim delom u odnosu koje se ona primenjuje (negativno raster
pretraživanje), tako i sa ciljem izdvajanja lica u odnosu na koja iz prikuljenih po-
dataka proizilaze osnovi sumnje za izvršenje krivičnog dela (pozitivno raster pre-
traživanje).
32 Žarko Sinđelić, Pravo na privatnost, krivičnopravni, krivičnoprocesni i kriminalistički aspe-
kti, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2012, str. 320.
135
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
SUD ILI JAVNI TUŽILAC KAO NADLEŽNI ORGAN ZA SPROVOĐENJE

RAČUNARSKOG PRETRAŽIVANJA PODATAKA
Kada je reč o nadležnim organima za sprovođenje računarskog pretraživa-

nja podataka, načelno govoreći, postoje dve procesne mogućnosti. S jedne strane,
da primenu ove posebne dokazne radnje odredi sud u odgovarajućem funkcional-
nom obliku, istražni sudija odnosno sudija za prethodni postupak.33 S druge stra-
ne, postoji mogućnost da računarsko pretraživanje podataka odredi u izuzetnim
slučajevima i javni tužilac uz obavezno odobrenje suda u odgovarajućem funkcio-
nalnom obliku u definisanom roku po donošenju naredbe od strane javnog tužio-
ca. Tako je prema čl. 155 st. 4 ZKP iz 2006. godine posebnu dokaznu radnju raču-
narskog pretraživanja podataka bio ovlašćen da naredi po pravilu istražni sudija
na predlog javnog tužioca, sa izuzetkom da je u slučaju postojanja okolnosti koje
nisu trpele odlaganje javni tužilac mogao sam doneti naredbu, a koju je morao u
roku od 24 časa podneti istražnom sudiji na potvrđivanje. Ako istražni sudija nije
potvrdio naredbu javnog tužioca u roku od 24 časa od kada je naredbu primio,
ona se bez odlaganja stavljala van snage, a svi prikupljeni podaci su se odmah
uništavali pod nadzorom istražnog sudije i javnog tužioca. S druge strane, ZKP iz
2009. u čl. 504lj st. 4 i ZKP iz 2011. godine u čl. 179 st. 1 nalažu da je sprovođenje
računarskog pretraživanja podataka u nadležnosti suda u odgovarajućem funkci-
onalnom obliku istražnog sudije odnosno sudije za prethodni postupak.
Iz prethodno iznetog, proizilazi sporno pitanje da li postoji legitimno ogra-
ničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti ukoliko naredbu o sprovođenju raču-
narskog pretraživanja podataka odredi u izuzetnim slučajevima i javni tužilac uz
odobrenje suda u odgovarajućem funkcionalnom obliku ili je neophodno da bez
izuzetaka o tome odlučuje isključivo sud. Uzimajući u obzir da se primenom ra-
čunarskog pretraživanja podataka o ličnosti neminovno ograničava pravo na za-
štitu podataka o ličnosti, čime dolazi do zadiranja u ovo ljudsko pravo, logično
i jedino procesno prihvatljivo rešenje jeste ono koje kao organ nadležan za do-
nošenje odluke o sprovođenju ove posebne dokazne radnje određuje sud u od-
govarajućem funkcionalnom obliku. Ovo stoga što samo sud u odgovarajućem
funkcionalnom obliku može pružiti garancije za nepristrasnu ocenu ispunjenosti
potrebnih uslova za legitimno ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti do
koga dolazi primenom računarskog pretraživanja podataka. Stoga, treba zauze-
ti stav da uloga tužioca u određivanju ove posebne dokazne radnje može biti jedi-
no inicijativne prirode u smislu da ovaj organ postupka daje predlog za donošenje
33 Mile Šikman, Velibor Bajičić, “Posebne istražne radnje – novine u pravnom i praktičnom
postupanju”, Pravna riječ, Banja Luka, br. 56, 2018, str. 352.
136
naredbe o sprovođenju računarskog pretraživanja podataka, dok bi definitivna

odluka o tome da li postoje uslovi za prihvatanje odnosno odbijanje predloga jav-
nog tužioca morala da bude na sudu u odgovarajućem funkcionalnom obliku. U
tom smislu, iz navedenog proizlazi da procesno rešenje, prema kojoj zakonodavac
ostavlja mogućnost da u izuzetnim slučajevima i javni tužilac poseduje ovlašćenje
da donese odluku o određivanju računarskog pretraživanja podataka, predstavlja
očigledan primer nelegitimnog ograničenja prava na zaštitu podataka o ličnosti.
POTREBA ODREĐIVANJA DUŽEG ILI KRAĆEG VREMENSKOG TRAJANJA

POSEBNE DOKAZNE RADNJE RAČUNARSKO PRETRAŽIVANJE PODATAKA
Imajući u vidu da se putem primene računarskog pretraživanja podataka

neminovno ograničava pravo na zaštitu podataka o ličnosti jasno je da je potreb-
no odrediti vremenski period u kome je neophodno da se izvrši ova posebna do-
kazna radnja. Iz tog razloga je nezamislivo da trajanje računarskog pretraživanja
podataka bude propisano na neodređen način što bi otvaralo prostora za diskre-
ciono postupanje organa nadležnih za određivanje ove posebne dokazne radnje, a
time i do izvesnih zloupotreba vezanih za određivanje dužine njegovog sprovođe-
nja u praksi. Dakle, u tom smislu, uzimajući u obzir potrebu ograničavanja prava
na zaštitu podataka o ličnosti zarad ostvarivanja javnog interesa u vidu otkrivanja
krivičnih dela i gonjenja učinilaca krivičnih dela, s jedne strane i privatni interes
pojedinca prema kojima se sprovodi računarsko pretraživanje podataka koji na-
laže da se prava i slobode ograničavaju samo ukoliko se na drugi način ne može
postići isti cilj, s druge strane, dolazi se do konstatacije da je u cilju pomirenja ova
dva suprotstavljena cilja neophodno ograničiti vremensko trajanje ove posebne
dokazne radnje.
U tom smislu, prema čl. 155 st. 6 ZKP iz 2006. godine računarsko pretra-
živanje podataka moglo je da traje najviše tri meseca, a iz važnih razloga, njeno
trajanje se moglo samo još jednom produžiti za tri meseca. S druge strane, pre-
ma čl. 504lj st. 5 ZKP iz 2009. godine, povećano je maksimalno trajanje računar-
skog pretraživanja podataka najviše do šest meseci, s tim da se iz važnih razloga
njeno trajanje moglo produžiti za još tri meseca. Po ugledu na ZKP iz 2009. go-
dine i važeći ZKP iz 2011. godine u čl. 179 st. 3 precizira da računarsko pretraži-
vanje podataka može trajati maksimalno 9 meseci, s tim što primarno ova poseb-
na dokazna radnja može trajati najviše tri meseca, pri čemu se sekundarno zbog
neophodnosti daljeg prikupljanja dokaza može izuzetno produžiti još najviše dva
puta u trajanju od po tri meseca.34
34 M. Škulić, op. cit., fn. 19, str. 518–519.
137
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
S tim u vezi, kada se vremenski period od 9 meseci, propisan kao maksi-

malno dozvoljen rok trajanja računarskog pretraživanja podataka, dovede u vezu
sa svrhom ove posebne dokazne radnje – računarsko pretraživanje već obrađe-
nih ličnih i drugih podataka i njihovo poređenje sa podacima koji se odnose na
osumnjičenog i krivično delo, pojavljuje se sporno pitanje da li postoji legitimno
ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti ukoliko toliko dugo traje njego-
va primena.
Drugim rečima, imajući u vidu da je svrha ove posebne dokazne radnje
pretraživanje već obrađenih ličnih podataka onda trajanje ove posebne dokazne
radnje ima smisla da bude ograničeno na nekoliko radnih dana, koliko je realno
potrebno vremena da se dođe do saznanja da li su podaci o ličnosti, čiji je opis
određen u naredbi o sprovođenju računarskog pretraživanja podataka, pohra-
njeni u odgovarajućoj bazi podataka ili to nije slučaj. Stoga se može zaključiti da
navedeni rok trajanja ove posebne dokazne radnje od 9 meseci može jedino ima-
ti smisla u slučaju kada bi organ za primenu računarskog pretraživanja podataka
bio ovlašćen da vrši obradu ličnih podataka, a ne isključivo njihovo pretraživa-
nje radi upoređivanja sa raspoloživim podacima. Ovo stoga što jedino prikuplja-
nje, beleženje, razvrstavanje, grupisanje, strukturisanje, upodobljavanje odnosno
pohranjivanje kao skup radnji koji čine obradu podataka imaju smisla da tra-
ju tako dug vremenski period od 9 meseci. Obrnuto, jednostavna operacija pre-
traživanja već pohranjenih podataka ne bi imala smisla da traje duže od nekoli-
ko radnih dana, a uz sve to predstavlja još jedan očigledan primer neosnovanog
ograničavanja prava na zaštitu podataka o ličnosti zarad primene ove posebne
dokazne radnje.
OPIS PRETRAŽENIH ILI OBRAĐENIH PODATAKA O LIČNOSTI

KAO DEO SADRŽINE IZVEŠTAJA O SPROVOĐENJU RAČUNARSKOG
Po završetku sprovođenja računarskog pretraživanja podataka službeno

lice, koje je učestvovalo u izvršavanju ove posebne dokazne radnje ima obavezu
prema čl. 180 ZKP iz 2011. godine da dostavi izveštaj sudiji za prethodni postu-
pak koji između ostalog sadrži i podatke koji su ne samo pretraženi već i obra-
đeni.35 S tim u vezi, treba primetiti da se ova odredba koja se odnosi na sadržinu
izveštaja o sprovođenju računarskog pretraživanja podataka nadovezuje na pret-
hodno analiziranu normativnu situaciju koja se tiče sadržine naredbe o određiva-
35 Saša Đorđević, Nevena Dičić Kostić, Jan Litavski, Zbirka predloga praktične politike za
reformu policije u Srbiji, Misija OEBS u Srbiji, Beograd, 2012, str. 40.
138
nju ove posebne dokazne radnje u delu u kome zakonodavac instistira na obra-
di (a ne, kako bi jedino bilo moguće, pretraživanju) podataka o ličnosti od strane
lica koja učestvuju u njenoj primeni.36 Ipak, nezavisno od toga, prigovor da pre-
koračenje nadležnosti postoji ukoliko se tokom primene računarskog pretraživa-
nje podataka vrši obrada ličnih podataka ostaje i u slučaju lica koja su nadležna za
izvršavanje ove posebne dokazne radnje jednako kao i u prethodno razmotrenoj
situaciji koja se odnosila na organe nadležne za postupak njegovog određivanja.
Ovo stoga što ukoliko javni tužilac ne bi trebalo da ima ovlašćenja da u nared-
bi navede opis podataka koje treba obraditi, kao što ni sudija za prethodni postu-
pak ne bi smelo da donese naredbu takve sadržine, onda je nesumnjivo jasno da
ni organi za izvršavanje ove posebne dokazne radnje ne bi smeli da poseduju nad-
ležnost da u toku sprovođenja računarskog pretraživanje podataka vrše obradu
podataka, već jedino pretraživanje već obrađenih podataka radi njihovog upore-
đivanja sa podacima sa kojima se raspolaže o osumnjičenom odnosno krivičnom
delu.37
ZAKLJUČAK
Pravo na zaštitu podataka o ličnosti je najvišim pravnim aktom Republi-

ke Srbije zajemčeno kao osnovno ljudsko pravo vezano za ličnu sferu pojedina-
ca. Ipak, kada je reč o navedenom pravu, treba imati na umu da ono nije apsolut-
ne prirode, zbog čega njegova primena ne važi u svim slučajevima. U tom smislu,
predviđena su ograničenja od apsolutnog uživanja navedenog prava, kao i uslo-
vi pod kojima su ta ograničenja dozvoljena. Tako, ograničenja prava na zaštitu
podataka o ličnosti su dozvoljena ako je zadiranje u ovo pravo predviđeno zako-
nom i ako se takvim ograničenjem poštuje suština temeljnih prava i sloboda, te
ako ono predstavlja nužnu i srazmernu meru u demokratskom društvu s obzi-
rom na potrebu sprečavanja, istrage, otkrivanja ili gonjenja krivičnih dela. S tim u
vezi, kada je reč o primeni u radu analizirane posebne dokazne radnje –računar-
sko pretraživanje podataka – treba istaći da, iako je njeno sprovođenje neophod-
no u slučajevima otkrivanja i dokazivanja teških oblika kriminala, ne postoji niti
bezuslovnost niti apsolutnost u određivanju ove specijalne istražne radnje, već se
ona koristi u krivičnom postupku samo pod restriktivnim uslovima. Iz navede-
nog proizilazi zaključak da, prilikom odlučivanja o određivanju i trajanju raču-
narskog pretraživanja podataka, organ postupka treba posebno da ceni postojanje
36 M. Škulić, op. cit., fn 20, str. 66.
37 U prilog tome vid. više u Roger Clarke, A Normative Regulatory Framework For Com-
puter Matching, The John Marshall Journal of Information Technology & Privacy Law, br. 4, Chicago,
1995, str. 585.
139
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
mogućnosti da se isti rezultat postigne na način kojim se manje ograničavaju pra-

va građana.
Dakle, imajući u vidu navedeno, treba primetiti da, iako je primena raču-
narskog pretraživanja podataka legitimna posebna dokazna radnja u otkriva-
nju određenih ozbiljnih krivičnih dela kojima se ne može ući u trag korišćenjem
klasičnih dokaznih radnji, iz analiziranih spornih pitanja proizilazi da je za do-
zvoljenost njenog korišćenja u krivičnom postupku potrebno da je nacionalnom
krivičnoprocesnom zakonodavstvu propisano postojanje određenih procesnih
garancija u kontekstu utvrđivanja da li postoji legitiman osnov za ograničenje za-
jemčenog prava na zaštutu podataka o ličnosti, te da li je ograničenje nužno zbog
ostvarivanja interesa vođenja krivičnog postupka, kao i da li je bilo proporcional-
no tom interesu.
Konkretno, kada je reč o procesnim garancijama potrebnim za legalno kori-
šćenje rezultata dobijenih primenom računarskog pretraživanja podataka kao po-
sebne dokazne radnje u krivičnom postupku, iz analiziranih spornih pitanja pro-
izilazi zaključak da u nacionalnom krivičnoprocesnom zakonodavstvu postoji
prostor za de lege ferenda izmene. Ovo pre svega radi omogućavanja primene ra-
čunarskog pretraživanja podataka kao legitimnog osnova za ograničenje prava na
zaštitu podataka o ličnosti. U tom pogledu, najpre, u pogledu naredbe o određi-
vanje računarskog pretraživanja podataka treba odustati od insistiranja da se pu-
tem ove posebne dokazne radnje vrši obrada podataka o ličnosti. Ovo stoga što
polazeći od predmeta i svrhe računarskog pretraživanja podataka, ova posebna
dokazna radnja, kao legitiman osnov za ograničenje prava na zaštitu podataka o
ličnosti, može imati isključivo svoju primenu kao procesno sredstvo za pretraži-
vanje već obrađenih podataka radi njihovog upoređivanja sa raspoloživim poda-
cima o licima koja osnovano mogu da se dovedu u vezu sa krivičnim delom u od-
nosu na koje se primenjuje ova posebna dokazna radnja, a ne obradu još uvek ne
pohranjenih podataka.
Takođe, čini se da je iz razloga celishodnosti neophodno dopuniti de lege
lata rešenje u vezi sa sadržinom naredbe o sprovođenju računarskog pretraživa-
nja podataka koje kao subjekta prema kome se sprovodi ova posebna dokazna
radnja ističe samo osumnjičeno lice. Ovo stoga što takav pristup poseduje pre-
više ograničavajuće dejstvo, a pri tom ne vodi ni računa o realnim životnim situ-
acijama koje, u ovom kontekstu, nalažu da se u cilju svestranog prikupljanja do-
kaza subjekat računarskog pretraživanja podataka odredi na ekstenzivniji način.
U tom smislu, osim osumnjičenog kao subjekat računarskog pretraživanja poda-
taka treba normirati i lice koje se osnovano može dovesti u vezu sa predmetnim
krivičnim delom, pri čemu se dolazi do zaključka da to lice ne mora uopšte imati
svojstvo osumnjičenog, već da može imati i drugi procesni status, s tim što mora
140
postojati osnovana veza između tog lica i krivičnog dela u odnosu na koje se pri-
menjuje ova posebna dokazna radnja. Ovo dodatno stoga što se u konkretnom
slučaju ne mora uvek raspolagati sa saznanjima o osumnjičenom licu, već jedino
o licima drugih procesnih svojstava (npr. svedok).
Dalje, računarsko pretraživanje podataka po pitanju predmeta sprovođe-
nja treba dopuniti tako da osim podataka o ličnosti, obuhvata i druge podatke
ali pod uslovom da su ti podaci neposredno povezani sa podacima o ličnosti. U
vezi s tim, predmet računarskog pretraživanja podataka mogu predstavljati i po-
daci o evidenciji ostvarenih telefonskih komunikacija i korišćenih baznih stanica.
Takođe, da bi moglo da bude reči o legitimnom ograničavanju podataka o lično-
sti potrebno je na zakonskom planu odrediti cilj sprovođenja ove posebne do-
kazne radnje tako što bi se kao cilj računarskog pretraživanja podataka odredio
kako pozitivna (izdvajanje lica u odnosu na koja iz prikuljenih podataka proizila-
ze osnovi sumnje za izvršenje krivičnog dela) tako i negativna (isključenje lica u
pogledu kojih ne postoji verovatnoća da su povezana sa krivičnim delom) raster
pretraga. U svakom slučaju, treba se prikloniti stavu da računarsko pretraživa-
nje podataka može predstavljati legitimni osnov za ograničavanje prava na zaštitu
podataka o ličnosti ukoliko se bez izuzetaka kao organ nadležan za sprovođenje
ove posebne dokazne radnje ustanovi sud u odgovarajućem funkcionalnom obli-
ku, a ne i javni tužilac, čija uloga u ovom smislu može biti isključivo inicijativne
prirode (stavljanje predloga o potrebi određivanja računarskog pretraživanja po-
dataka). Ovo stoga što samo sud može pružiti garancije za nepristrasnu ocenu is-
punjenosti potrebnih uslova za legitimno ograničenje prava na zaštitu podataka o
ličnosti do koga dolazi primenom računarskog pretraživanja podataka.
S druge strane, kada je reč o vremenskom periodu trajanja računarskog pre-
traživanja podataka treba primetiti da je sa aspekta legitimnosti ograničavanje
prava na zaštitu podataka o ličnosti definisan previše dugačak maksimalan rok od
9 meseci koji je u kontekstu ostvarivanja svrhe ove posebne dokazne radnje ne-
potreban, imajući u vidu da je u praksi za pretraživanje podataka potrebno sve-
ga nekoliko radnih dana. Stoga, rok od 9 meseci, ovako kako je definisan, otvara
prostor za promišljanje da je intencija zakonodavca bila da se putem određivanja
trajanja ove posebne dokazne radnje ostavi dovoljno vremena za obradu podata-
ka o ličnosti od strane organa nadležnih za izvršavanje računarskog pretraživa-
nja podataka, što bi predstavljalo očigledan primer zloupotrebe prava na zaštitu
podataka o ličnosti. Ovo stoga što predviđeni rok ima smisla jedino u kontek-
stu potrebe obavljanja poslova obrade podataka, a ne jednostavnog pretraživanja
već obrađenih podataka. Na kraju, a što proizilazi iz gore navedenog, ni izveštaj o
sprovođenju računarskog pretraživanja podataka koji organ nadležan za njegovo
izvršavanje podnosi po okončanju ove posebne dokazne radnje sudiji za prethod-
141
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ni postupak ne bi smelo da sadrži deo koji se tiče opisa podataka koji su obrađe-
ni, već mora posedovati samo informacije o podacima koji su pretraženi. Dakle,
polazeći od napred iznetih zaključaka, može se konstatovati da primena računar-
skog pretraživanja podataka za potrebe vođenja krivičnog postupka može pred-
stavljati legitiman osnov za ograničenje prava na zaštitu podataka o ličnosti is-
ključivo u de lege ferenda smislu, izmenom analiziranih spornih zakonskih uslova
za sprovođenje ove posebne dokazne radnje.
NIKOLA PAUNOVIĆ
Attache at Ministry for Foreign Affairs
of the Republic of Serbia and
Ph.D. Candidate at the Faculty of Law,
COMPUTER SEARCH OF DATA IN CRIMINAL PROCEDURAL LEGISLATION

OF THE REPUBLIC OF SERBIA FROM LEGITIMATE TO ILLEGITIMATE BASIS
FOR RESTRICTION OF THE RIGHT TO PROTECTION OF PERSONAL DATA
– Legal solutions and chosen controversial issues –
Summary
Bearing in mind that effective combating of serious forms of crime requires the use of special
evidentiary action, under certain conditions, the paper starts with the hypothesis that computer-
ized search of data can be a legitimate basis for restriction of the right to protection of personal data.
However, since the normative regulation of this special evidentiary action may conceal the risk of
serious misuse of the right to protection of personal data, the paper draws attention, using the nor-
mative historical method, to a critical analysis of selected controversial issues, regarding the condi-
tions for application of computerized search of data in the criminal procedural framework of the
Republic of Serbia, which arouse doubt on its validity as a legitimate basis for restriction of the right
to the protection of personal data. Taking into account the observed controversial issues, in con-
cluding observations it is stressed out that the application of computer search of data will constitute
a legitimate basis for restriction of the right to protection of personal data solely in de lege ferenda
sense, by amending de lege lata conditions for conducting this special evidentiary action.
Key words: computer search of data, special evidentiary action, protection of personal data,
Criminal Procedure Code, Republic of Serbia
142
KATEDRA
PRAVO NA IMOVINU
Sekcija A.
“Opšta pitanja – kodifikacije”
SRĐAN RADULOVIĆ
“ODRICANJE U KORIST” FORMALNOG PRAVA

– IZGRADNJA EFIKASNIJE ZABRANE ZLOUPOTREBE
SUBJEKTIVNIH PRAVA
U građanskopravnoj teoriji gotovo je opšteprihvaćen stav da pravna norma, ma koli-
ko precizno bila postavljena, sama po sebi nije garancija da će cilj projektovan tom normom
zaista biti ostvaren. Upravo zato unutar čitavog pravnog poretka uspostavljeni su korektivni
mehanizmi primene konkretnih pravnih pravila. Ipak, čini se, kako je najefikasniji mehani-
zam tog tipa uspostavljen kroz takozvanu zabranu zloupotrebe subjektivnih prava.
Iako isti smatra vrlo efikasnim, autor rada iskreno veruje u to da bi ovaj pravni insti-
tut mogao biti učinjen još efikasnijim. Prema teorijsko-empirijskom istraživanju sprovede-
nom pre izrade ovog rada, jedan od načina za povećanje efikasnosti ovog pravnog instituta,
barem sa stanovišta građanskog prava, jeste podizanje istog na viši nivo apstrakcije u prav-
nom smislu te reči kroz složen proces “odricanja” od ovog instituta u korist formalnog prava,
a od strane grana materijalnog prava. U ovom radu, prevashodno s osloncem na normativni
metod i prednosti analitičkih tehnika, autor obrazlaže ovu neobičnu ideju i ukazuje na indi-
katore postojanja potrebe za implementacijom ovog složenog procesa.
Ključne reči: zabrana zloupotrebe subjektivnih prava, pravni standardi, građanska
odgovornost, Građanski zakonik
UVOD
Pozitivno pravo predstavlja fragment objektivne društvene stvarnosti koji

se iz nje može, najpre teorijski, zatim i empirijski sasvim jasno izdvojiti. Samim
Dr Srđan Radulović, docent Pravnog fakulteta Univerziteta u Prištini sa sedištem u Kosovskoj

Mitrovici.
145
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
tim, njega možemo uspešno i proučavati kao zaseban fenomen. Ipak, normativ-
ni sistem koji nazivamo pozitivnim pravom nije u potpunosti samostalna pojava.
On postoji, opstaje i ostvaruje se – tako ga je lakše i razumeti – u dualitetu sa dru-
gim normativnim sistemima poput prirodnog, objektivnog, idealnog i pravednog
prava, iako ovi sistemi (mada ni to ne nužno) postoje tek na nivou svesti, kolek-
tivne ili individualne. Zapravo, mada se može učiniti da su oni sasvim korektni, u
odnosu na izraz dualitet, pa i izraz pluralitet, iako je poslednji svakako nešto pri-
kladniji, mi ćemo učiniti ogradu iz razloga što oba izraza podrazumevaju apsolut-
nu podvojenost pojava u njihovoj suprotstavljenosti. Takav opis odnosa različitih
normativnih sistema, najblaže rečeno, previše je uprošten, ako ne čak i potpuno
pogrešan.
Mi, naime, čvrsto verujemo u mnoštvo, no ne i u apriornu suprotstavljenost
različitih normativnih sistema, mada ne negiramo ni postojanje tenzije, pa ni la-
tentnog sukoba među njima. U tom smislu, iako ista može biti predmet kritike,
daleko nam je bliža ideja o njihovoj komplementarnosti. Štaviše, verujemo u to da
postoji sve izraženija tendencija njihovog međusobnog približavanja, potencijal-
no čak i u cilju konačne unifikacije, bez obzira na povremenu situacionu konku-
rentnost.
U kom smeru se odvija ta tendencija, naravno, može se diskutovati. Može se
diskutovati i oko toga da li je ispravnije govoriti o samousavršavanju pozitivnog
prava koje za cilj ima njegovu transformaciju u neki normativni sistem sa izraže-
nijom moralnom komponentom ili težnji nepravnih sistema da dospeju pod plašt
državne prinude1. Najzad, diskutabilno je i da li je u konkretnom slučaju reč samo
o tendenciji ili pak procesu koji zaista u nekom trenutku može biti okončan.
Ove nedoumice ostaće u najvećoj meri van našeg interesovanja u ovom
radu. Delom je to zbog toga što rad ove (pozitivnopravne) usmerenosti i obima
ne dozvoljava da se njima bavimo u meri u kojoj je to neophodno. Međutim, ve-
ćim delom jezbog toga što je, čini nam se, daleko bitnije, pod uslovom da prihva-
timo hipotezu da ona postoji, kako se ta tendencija konkretno realizuje.
U nastavku rada ponudićemo odgovor koji bi, iako isti ne smatramo ni sve-
obuhvatnim ni nespornim, pravničku misao mogao da zaintrigira. On bi mogao
da bude analize vredan naročito u ovoj fazi složenog postupka donošenja budu-
će kodifikacije građanskog prava. Zbog dugovečnosti akta na koju se po prirodi
stvari pretenduje, tim pre neophodno je uvažiti, kako pomenutu tendenciju, tako
1 Uporediti: Marko Trajković, Vrednosna usmerenost prava naspram pravnog pozitivizma,
Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, br. 62(1), 2014, 102 i dalje; sa Božidar Marković, O dualitetu
pozitivnog prava, Stvaranje prava. Srbija – pravna država, 2000, str. 9.
146
S. Radulović: “Odricanje u korist” formalnog prava ...
i prostornu, vremensku, pa i situacionu dimenziju vrednosti na čiju se inkorpora-

ciju u pozitivnopravni poredak pretenduje.
O ULOZI ZABRANE ZLOUPOTREBE SUBJEKTIVNIH PRAVA
Pravni standardi, smatramo, glavna su spona između pozitivnog i ostalih

vidova prava. Pravnim standardima, normama inače “neodređenim” i na nivou
primarnog i na nivou sekundarnog pravila, zakonodavac na praktičnom terenu
uspeva da ostvari dva cilja, na prvi pogled možda i nepomirljiva. Najpre, zakono-
davac vrši optimizaciju sopstvenog teksta tako što, bez nepotrebnog opterećivanja
istog, pod jednu normu uspeva da podvede maksimalan broj činjeničnih stanja.2
Uspeva, zatim, i u nastojanju da kvalitet pravnog okvira za konkretnu situaciju
podigne na viši nivo – sve to bez stvarnog dovođenja u pitanje pravne sigurno-
sti. Suštinski, dakle, zakonodavac na taj način smanjuje jaz između pozitivnog
prava i normativnih sistema koji (mu) predstavljaju ideal. U iznetom kontekstu,
imamo utisak da se jedan pravni standard – govorimo iz ugla građanskog prava,
mada smo sigurni da isto važi i za ostale grane prava – u odnosu na ostale izdvaja
po značaju. Reč je o pravnom institutu zabrane zloupotrebe subjektivnih prava3.
Ovaj produkt savremene pravne misli4, uprkos oštroj kritici tzv. evolucionističke
2 Milivoje Marković, Generalne klauzule (fragmentarna skica za studiju o pravnom stan-
dardu). Zbornik radova pravno-ekonomskog fakulteta u Nišu, br. 7, 1968, str. 12.
3 Ne smatramo da je adekvatno zabranu zloupotrebe prava opredeliti i kao načelo, mada
je zakonodavac na taj način opredeljuje. U jezičkom smislu načelom bismo mogli označiti ono “na
osnovu čega nešto jeste ili nastaje ili se spoznaje”, a to u kontekstu ovog pravnog instituta nije slu-
čaj. Budući da je on korekcija protivpravnosti kao pravnog instituta, pre bi se moglo reći da je zabra-
na protivpravnosti (ukoliko se usaglasimo šta je tačno protivpravno – radnja ili posledica) načelo i
u pravnom i u u laičkom smislu. Moglo bi se, u iznetom smislu, diskutovati i o tome da li je zabra-
na zloupotrebe prava oblik konkretizacije nekog od diferencijalnih ili čak i opštih načela.U iznetom
smislu, naročito je interesantan odnos ovog pravnog instituta sa načelom dobre vere, to jest save-
snosti i poštenja. Ostaje, naime, otvoreno pitanje da li je zabrana zloupotrebe prava oblik konkreti-
zacije ovih načela, njihova kvalitativna nadgradnja ili su, na primer, savesnost i poštenje konstitu-
ensi zabrane zloupotrebe prava. Uporediti: Oliver Antić, Savesnost i poštenje u obligacionom pravu,
Pravni život, br. 10, 2003, str. 567 i dalje; Aristotel, Metafizika, Zagreb, Liber, 1988, str. 107; Anne-
katrien Lenaerts, The General Principle of the Abuse of Rights: A Critical Position on Its Role in a
Codified European Contract Law, European Review of Private Law, 18 (6), 2010, str. 1146.
4 Mada je ideja o tome da se subjektivno pravo može vršiti i na način koji nije socijalno pri-
hvatljiv daleko starija, nastanak zabrane zloupotrebe subjektivnih prava načelno se vezuje za novi-
ja pravnoteorijska razmišljanja i sudsku praksu, pre svega u Francuskoj (gotovo istovremene pre-
sude sudova u Lionu i Kolmaru), zatim i u Nemačkoj, utemeljenu na njima. V. Vera Bolgár, Abuse
of Rights in France, Germany, and Switzerland: A Survey of a Recent Chapter in legal Doctrine,
Louisiana Law Review: Special Issue, 35 (5), 1975, str. 1015–1030; Vladimir V. Vodinelić, Takoz-
vana zloupotreba prava, Beograd, 1997, str. 48–55; Gordana Vukadinović, Temelji zabrane zlou-
147
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
pravne škole5, najefikasnije je sredstvo za promociju vrhunskih vrednosti, budući

da ih štiti bez apriornog negiranja njihove prostorne, vremenske, pa i situacione
promenljivosti. Drugim rečima, pravni institut zabrane zloupotrebe prava, mada
može zvučati paradoksalno, istovremeno obezbeđuje i pravnu sigurnost i adaptiv-
nost pozitivnog prava.6 Svakako, pitanje je može li se ovako efikasno sredstvo uči-
niti i još efikasnijim. Mi smo uvereni da je to moguće učiniti kroz složen trofazni
poduhvat.7 No, pre nego s tim u vezi u nastavku iznesemo argumentaciju, smatra-
mo da je, procesnim žargonom rečeno, neophodno da odgovorimo na prethodno
pitanje: kako zabrana zloupotrebe prava funkcioniše i ostvaruje pomenute efekte.
Sa teorijskog aspekta, mada ima suprotnih mišljenja8, sintagma zabrana
zloupotrebe subjektivnih9 prava predstavlja jednu od manifestacija neprava.10 U
potrebe prava, Zbornik radova “Zloupotreba prava”, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, 1996, str.
11; Milivoje, Č. Marković, Zloupotreba prava u građanskom parničnom postupku, Arhiv za pravne i
društvene nauke,br. 3, 2002, str. 420; Miroslav, Lazić, Zloupotreba prava svojine u susedskim odno-
sima, Zbornik radova “Zloupotreba prava”, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, 1996, str. 111–117;
Radmila Kovačević-Kuštrimović, Domen primene načela zabrane zloupotrebe prava, Zbornik ra-
dova “Zloupotreba prava”, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, 1996, str. 17 i dalje; Julio Cueto-Rua,
Abuse of Rights, Louisiana Law Review: Special Issue, 35 (5), 1975, str. 965–966.
5 O “evolucionističkoj pravnoj” školi u kontekstu zabrane zloupotrebe prava detaljnije, v.
Živojin Perić, Jedan pogled na evolucionističku pravnu školu, Glas kraljevske srpske akademije, br.
74, 1908, str. 142–144.
6 U korak s našim razmišljanjem idu, čini se, i studije rađene pod pokroviteljstvom Saveta
Evrope. v. Michael Byers, Abuse of Rights: An Old Principle, A New Age, McGill Law Journal, 47,
2002, str. 391
7 U prvoj fazi neophodno je preformulisati, a zatim i višestruko proširiti domašaj institu-
ta zabrane zloupotrebe prava. U drugoj fazi (o kojoj u radu govorimo), smatramo da je neophodno
ovu zabranu opredeliti kao ovlašćenje i isto prepustiti sudijama. Najzad, u poslednjoj fazi, neophod-
no je ovo načelo izdići na rang ustavnog. U trenutku slanja ovog teksta, radovi posvećeni prvoj i tre-
ćoj fazi predati su na recenziranje drugim časopisima.
8 V. Radenka Cvetić, Kriterijumi za utvrđivanje zloupotrebe prava, Zbornik radova “Zlou-
potreba prava”, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, 1996, str. 70–71.

9 Ideja nije da na ovaj način dovedemo u pitanje mogućnost zloupotrebe skupa važećih
pravnih normi unutar jednog poretka označenog kao “objektivno pravo”. Ovaj vid zloupotrebe, me-
đutim, neće biti predmet proučavanja u radu. Prvenstveno, razlog je taj što, zbog pravnopozitivistič-
ke orijentisanosti, nismo u stanju da zloupotrebu prava doživimo bilo kako drugačije nego kao ne-
pravilnu upotrebu “subjektivnog prava” (v. Staniša Paunović, Zloupotreba prava svojine. Branič, br.
3–4. 2004, 64–65). Ostavljamo otvorenim za diskusiju pitanje da li zloupotreba subjektivnog zna-
či i zloupotrebu objektivnog prava, to jest da li je zloupotreba subjektivnog prava jedan od pojavnih
oblika zloupotrebe objektivnog prava.
10 Ovaj stav nikako ne treba tumačiti kao opredeljenje autora kao pristalice tzv. unutrašnje
teorije zloupotrebe prava. Zabrana zloupotebe prava nije vršenje neprava, već (subjektivnog) prava,
ali koje kao takvo predstavlja nešto što nije dopušteno. Onaj ko zloupotrebljava pravo radi nešto što
148
prvom redu, ne i isključivo, razlog je taj što je sankcija za nepravilno korišće-

nje prava identična kao i za ponašanje koje nije u skladu s pravom.11 Suštinski
posmatrano, međutim, onda kada je inkorporirana u normativnim aktima, ona
predstavlja “priznanje” tvorca akta da pravni život funkcioniše po daleko slože-
nijem sistemu od onog prikazanog u simplističkoj dihotomiji “pravo – nepra-
vo”, a u kojoj je dopušteno sve što on normom dozvoli ili barem izričito ne zabra-
ni. U tom sistemu pravda, pa ni pravna sigurnost, ne ostvaruju se isključivo kroz
primenu pozitivnog prava po cenu propasti sveta, makar ono bilo i nepravedno
[naglasio autor S. R.]. Ona se ostvaruje kroz viziju o postojanju vrednosti koje su
pretežnije u odnosu na njihovu nesavršenu zakonsku formulaciju, čime se rede-
finiše mera potrebe za žrtvom razumnog bića u vidu potiskivanja određenih in-
stinktivnih obrazaca ponašanja.12 Preciznije, zakonodavac kroz načelo zabrane
zloupotrebe prava, onda kada ga u akt inkorporira, redefiniše načelo zakonitosti
i granice subjektivnog prava radi hijerarhijskog i specijalističkog eliminisanja13
antinomije koja postoji između prirodnog u normama i neprirodnog u njihovom
ostvarenju.14
Hijerarhijsku eliminaciju vrši tako što načelo zakonitosti “omekšava” podre-
đivanjem istog nečem za šta smatra da je iznad samog pozitivnog prava. U našem
pravu, prema odabranoj formulaciji, ono čemu je važeća norma i subjektivno pra-
vo koje iz nje proističe podređeno je cilj prava prema formulaciji odabranoj u Za-
konu o obligacionim odnosima15, to jest svrha prava prema formulaciji odabranoj
u “Radnom tekstu Građanskog zakonika Republike Srbije”.16
je u začetku formalnopravno ispravno, ali u svom konačnom rezultatu nije. Detaljnije o zloupotrebi
prava kao vidu neprava, v. Srđan Radulović, Činjenice odlučujuće za isključenje protivpravnosti pri
medicinskoj intervenciji i njihov međusobni odnos, Doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta
u Prištini sa privremenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici, Kosovska Mitrovica, 2015, str. 34–70.
11 V. Dragoljub Stojanović, Zloupotreba prava u obligacionim odnosima, Zbornik radova
“Zloupotreba prava”, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, 1996, str. 102.

12 V. Dušan Nikolić, Uvod u sistem građanskog prava, Novi Sad, 2005, str. 71. Uporediti
sa stavom o zabrani zloupotrebe prava i potrebi za žrtvom individue kod: Mihailo Konstantino-
vić, Zabrana zloupotrebe prava i socijalizacija prava, Arhiv za pravne i društvene nauke, br. 3, 1925,
str. 182.
13 Norberto Bobbio, Eseji iz teorije prava, Split, Logos, 1988, str. 123 i dalje.
14 V. O. Antić, Savesnost i poštenje u obligacionom pravu, Pravni život, br. 10, 2003,
str. 582.
15 V. Čl. 13. Zakona o obligacionim odnosima, Sl. list SFRJ, 29/78, 39/85, 45/89 − odluka USJ
i 57/89, Sl. list SRJ, 31/93 i Sl. list SCG, 1/2003 − Ustavna povelja, odsek V (dalje u tekstu: ZOO RS).
16 Čl. 20, Radnog teksta Građanskog zakonika Republike Srbije (u daljem tekstu RTGZ).
149
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
S druge strane, specijalističku eliminaciju antinomije vrši tako što zabra-

nu zloupotrebe prava postavlja kao kvalitativnu i kvantitativnu korekciju principa
protivpravnosti i uslovljenosti odgovornosti u građanskom pravu prisustvom iste.
Drugim rečima, kroz institut zabrane zloupotrebe prava omogućava se naknadno
preispitivanje ispravnosti vršenja prava onda kada je ono “stavljeno u pokret”, te
sankcionisanju formalno ispravnog ponašanja subjekta prava ukoliko je ono su-
protno duhu pravnog institiuta u njegovom finalitetu ili na pravu zasnovanim in-
teresima drugog pojedinca ili društva.17
Dakle, inkorporacija instituta zabrane zloupotrebe prava omogućava sudiji
da, ukoliko kroz prizmu “konstituenasa zloupotrebe” prepozna elemente abuziv-
nosti u ponašanju koje je u skladu s pravnom normom, pod uslovom da iz njega
proizlaze određene neželjene posledice, sankcioniše to ponašanje i tomahom na
identičan način kao da je ono protivno pravu. U građanskom pravu, dakle, kada
se ponašanje titulara prava da podvesti pod neki od oblika zloupotrebe, a ono je
uzrok neugodnosti za drugo lice u vidu, recimo, nastale štete, sankcija bi se sa-
stojala primarno u obavezi titulara prava da štetu popravi kroz neki od priznatih
oblika nadoknade. Pokušaj titulara prava, kao dužnika naknade,da ospori tužbeni
zahteva pozivanjem na “vršenje svog prava”, ukoliko postoji neki od razloga nedo-
puštenosti takvog vršenja prava, ostao bi bez rezutata. Preciznije, ovakav materi-
jalnopravni prigovor ne bi bio osnovan, a okolnost da je šteta nastala kao rezultat
vršenja svog prava, ukoliko je ono vršeno na način koji se smatra abuzivnim, nije
izvinjavajuća.
Otkuda, međutim, uopšte potreba za dvostrukom evaluacijom ljudskog po-
našanja? Nije li jednom konstatovana podudarnost ponašanja titulara prava i zah-
teva neposredno iskazanog u pravnoj normi per se dovoljna da izostane odgovor-
nost titulara? Nije li samo subjektivno pravo po definiciji ovlašćenje, to jest skup
ovlašćenja, koje onaj kome su poverena može koristiti radi ostvarivanja interesa
prema svojoj slobodnoj proceni?
Kada bi zakonodavac u svojim mislima, idejama i načinu njihovog iskazi-
vanja bio savršen, kada bi subjekti prava u svojim namerama bili besprekorni, te
kada pravni život ne bi bio tako dinamičan, a pravne svere različitih subjekata u
toj meri isprepletane (idealno bi bilo da budu potpuno razdvojene), smatramo da
potreba za dodatnom evaluacijom ispravnosti konkretnog ponašanja ne bi bilo
potrebe. Međutim, savremeni pravni život funkcioniše po tako složenom sistemu
da je savršenost u bilo kom navedenom smislu nedostižan ideal. Zato nije una-
pred datom opštom normom moguće eliminisati svaku mogućnost pojave i ta-
17 V. D. Stojanović, Zloupotreba prava u obligacionim odnosima, Zbornik radova “Zloupo-
treba prava”, Pravni fakultet Univerziteta u Nišu, 1996, str. 95 i dalje.
150
kvih situacija u sudskoj praksi u kojima, uprkos tome što je jedno lice radilo nešto
što mu nije zabranjeno ili nešto na šta je čak izričito ovlašćeno18, nastane nekakva
neželjena posledica po imovinu ili ličnost nekog drugog lica. Kada takva neželje-
na posledica nastupi, na primer šteta u građanskopravnom smislu, postavlja se pi-
tanje šta je to što preteže – ovlašćenje dato titularu prava ili potreba da se štetne
posledice poprave u meri u kojoj je to u konkretnom slučaju moguće. Da li pred-
nost treba dati pravu titulara uprkos očiglednog nepodudaranja sa intencijom za-
konodavca ili izričitoj zabrani prouzrokovnja štete?
S tim u vezi, stojimo na stanovištu da je promocija interesa titulara prava
kroz ovlašćenja koja su mu data radi ostvarivanja istih dopuštena samo do onog
trenutka do kojeg se vršenjem ovlašćenja ne tangira interesni krug nekog drugog
subjekta. U središtu tog interesnog kruga jednog lica nalazi se, gotovo da nema-
mo nedoumica s tim u vezi, potreba za očuvanjem pravnih dobara. Kako su per
definitionem to baš ona dobra kojima pravni poredak garantuje zaštitu, od prav-
nog poretka seočekuje i da ih stvarno zaštiti kada za tim postoji potreba. Prven-
stveno treba da ih zaštiti od tuđeg protivpravnog delovanja, to nije sporno, ali i od
svih drugih oblika ugrožavanja uključujući i ona koja se ne suprotstavljaju pravu
izričito, ali su nepravična, nemoralna, protivurečna, neprimerena, šikanozna ili
iz nekog drugog razloga neprihvatljiva. Ukoliko bi pravni poredak uskratio zašti-
tu pomenutim pravnim dobrima s pozivanjem na formalnopravnu ispravnost po-
našanja lica koje ih je kompromitovalo, tada bi i pravni poredak i pravo na koje
se poziva lice čije je ponašanje upitno postali nepravda po sistemu summum ius,
summa iniuria. Na taj način bila bi iznova promovisana ideja individualističkog
vršenja prava koja je podesna da i sama bude zloupotrebljena.
PUT KA EFIKASNIJOJ ZABRANI ZLOUPOTREBE

SUBJEKTIVNIH PRAVA
Zajednički imenilac pravnim sistemima kontinentalne Evrope, samim tim

i osnovni kriterijum na osnovu kojeg se oni svrstavaju u ovu kategoriju, je opšta
norma kao primarni izvor celokupnog prava. Drugim rečima, osnovni izvor pra-
va u formalnom smislu,ovo se odnosi i na građansko pravo, je norma koja se odli-
kuje visokim stepenom neodređenosti – neodređenosti u smislu da se ova pravila
odnose na sve situacije sa istim činjeničnim opisom, a da su adresati zapovesti sa-
držane u njima poimenično neodređena lica.
18 O stavu u teoriji prava o zloupotrebi prava kao rezultatu, ne zabranjenog, već neosno-
vanog ponašanja, detaljnije kod: v. V. Vodinelić, Takozvana zloupotreba prava, Beograd, 1997,
str. 216–217.
151
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Jedna od najizraženijih mana pravnog poretka koji utemeljenje nalazi u

opštim normama manifestuje se u obliku posebno složenog pitanja saznatljivo-
sti prava. Precizna sistematizacija važećih pravnih normi unutar poretka, čini se,
najefikasniji je način za prevazilaženje problema saznatljivosti prava. Međutim, to
nipošto ne znači da je to jedini način.Iskreno verujemo kako je jedno od rešenja
problema saznatljivosti normi izraženog nivoa apstraktnosti njihova konkretiza-
cija, to jest razrađena i dobro sistematizovana praksa organa zaduženih za prime-
nu opštih pravila, kao i konstantna aktivnost zakonodavca u cilju prepoznavanja
onih obrazaca ponašanja koji se u praksi češće ponavljaju, te njihovog izdvajanja
u konkretne pravne institute. Ipak, mada može zvučati paradoksalno, veurjemo i
u to kako je u pojedinim slučajevima barem podjednako efikasan način povećanja
saznatljivosti apstraktnih pravila – uslov je da saznatljivost tumačimo šire, dakle
ne samo kao mogućnost pronalaženja pravne norme, već i kao mogućnost njenog
pravilnog razumevanja, zatim i pravilne primene – njihovo podizanje na još viši
nivo apstrakcije.
U kontekstu prethodno izloženih shvatanja očigledno je da, onda kada go-
vorimo o podizanju pravnih pravila na još viši nivo apstrakcije radi povećanja
efikasnosti, primenljivosti i pravičnosti norme, mislimo prvenstveno na pravne
standarde. Međutim, kako je reč o normama sa još izraženijim stepenom neodre-
đenosti u odnosu na “standardnu” pravnu normu, postavlja se pitanje kako se to
njima povećava saznatljivost prava.
Pravni standardi, budući da predstavljaju normiranu promociju određenih
vrednosti, daju odgovor na pitanje kako glasi pravo kada postoji pravna praznina.
Takođe, daju odgovor na pitanje u kom pravcu treba razmišljati kada je potrebno
ujednačiti sudsku praksu i kako treba interpretirati nedovoljno jasnu postojeću
pravnu normu. Najzad, nude odgovor i na pitanje kako pravilno razrešiti sukob
važećih pravnih normi ili sukob pravnih i drugih društvenih normi.
Uvođenje zabrane zloupotrebe subjektivnih prava predstavlja jedan od od-
govora na neka od ovih pitanja ili barem uputstvo za konstruisanje tih odgovora
onima koji pravo trebaju da primene u praksi. Smatramo, dakle, da zabrana zlo-
upotrebe subjektivnih prava, kao pravilo na visokom nivou apstrakcije, predstav-
lja ključ za razrešavanje čitavog niza problema vezanih za saznatljivost prava i to u
svim segmentima pravnog života.
Mi smo, međutim, uverenja i da ovaj pravni institut u našem pozitivnom
građanskom pravu nije ostvaren u svom punom potencijalu. Razlog je, mada to
nipošto nije jedini razlog, to što je nivo apstraktnosti na koji je ovaj pravni insti-
tut podignut de lege lata nedovoljno visok. Odnosno, mišljenja smo kako ključ za
maksimalnu efikasnost ovog pravnog instituta de lege ferenda leži u njegovom po-
dizanju na još viši nivo apstraktnosti.
152
O čemu, zapravo, govorimo kada dovodimo u pitanje stepen apstraktnosti

ovog pravila u okvirima (pozitivno) pravnog poretka? Institut zabrane zloupotre-
be subjektivnih prava višestruko je inkorporiran u naše pozitivno pravo. U razli-
čitim formulacijama srećemo ga gotovo u svim granama prava, pre svega onim
koje pripadaju porodici građanskog prava. Primera radi, srećemo ga u okviru gra-
na materijalnog prava poput obligacionog19, stvarnog20, porodičnog21, ali i grana
formalnog, to jest procesnog prava.22 U svim ovim granama prava, bez obzira na
odabranu formulaciju, ovaj pravni institut funkcioniše kao načelo na kojem poči-
va čitava grana prava.
U cilju pravilnog funkcionisanja ovog instituta u praksi, zakonodavac se
trudi da ovo apstraktno pravno pravilo konkretizuje u što je većoj meri mogu-
će. Pomenuli smo, to čini tako što prepoznaje one pravne situacije koje se u praksi
najčešće ponavljaju, nalazi zajedničke momente u činjeničnom opisu i izdvaja ih
u okviru zasebnih pravnih instituta, te za njih vezuje određene specifične posledi-
ce. Pravna teorija se, takođe, trudi da ovo pravo konkretizuje. To čini kroz stalnu
potragu za kriterijumima procene zloupotrebe prava. No, iako ne sporimo da je
konkretizacija u iznetom smislu, to jest preciznost koju ona nosi, od izuzetne važ-
nosti, smatramo da permentna težnja ka konkretizaciji nije rešenje samo po sebi.
Naprotiv, verujemo u neophodnost razmišljanja i u suprotnom smeru.
Naime, čini nam se da je primarni problem kada govorimo o neostvarenom
potencijalu zabrane zlouptrebe subjektivnih prava, zapravo, raštrkanost ovog
pravnog pravila unutar pravnog poretka i to bez jedinstvene formulacije. Budući
da je reč pravnoj normi koja, bez obzira na granu prava unutar koje figurira, su-
štinski pretenduje da suzbije istu neželjenu pojavu, visok stepen jedinstva, makar
unutar porodice građanskog prava, neophodan je za njeno pravilno funkcioni-
sanje. Pri tom, kada kažemo jedinstvo mislimo na konsenzus “makar” oko esen-
cijalnih pitanja vezanih za ovaj institut – opredeljenje između spoljašnje i unu-
trašnje teorije zloupotrebe, zatim subjektivne i objektivne varijante zloupotrebe
prava, nedvosmisleno opredeljenje kriterijuma procene zloupotrebe, opredeljenje
između represivne i preventivne funkcije instituta, te opredeljenje u pogledu toga
da li je abuzivno ponašanje moguće prepoznati i u pasivnom držanju titulara pra-
19 V. čl. 13. ZOO RS.
20 V. čl. 4. Zakona o osnovama svojinskopravnih odnosa, Sl. list SFRJ, 6/80 i 36/90, Sl. list
SRJ, 29/96 i Sl. glasnik RS, 115/2005 (dalje u tekstu ZOOSPO RS).
21 V. čl. 7. i 81. Porodičnog zakona, Sl. glasnik RS,18/2005, 72/2011 i 6/2015 (dalje u tekstu
PZ RS).
22V. čl. 9. Zakona o parničnom postupku, Sl. glasnik RS, br. 72/2011, 49/2013 – odluka US,
74/2013 – odluka US, 55/2014 i 87/2018 (dalje u tekstu ZPP RS).
153
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
va. Dakle, stojimo na stanovištu da bi svojevrsna unifikacija ovog pravila, barem

na nivou građanskog prava, ako ne na nivou čitavog pravnog poretka, razrešila
brojne nedoumice i u teoriji prava i u sudskoj praksi, te podstakla sudije na krea-
tivnost koju upotreba ovog pravila promoviše.
Ovo je, međutim, tek prva faza u okviru vrlo složenog poduhvata. Nakon
ove faze ili, još bolje, paralelno sa njom, proces unifikacije bi morao da se zao-
kruži podizanjem pravila oko kojeg je postignut konsezus na nivo načela čitavog
građanskog prava. Da naše mišljenje nije usamljeno možemo zaključiti i iz opre-
deljenja tvoraca buduće kodifikacije građanskog prava. Ukoliko zanemarimo da
konsenzus oko formulacije, ukoliko je isti uopšte moguće postići, evidentno ne-
dostaje u ovoj fazi izrade akta, ono što je izvesno jeste namera da buduća kodifi-
kacija u svojim opštim odredbama sadrži upravo odredbu koja omogućava sank-
cionisanje abuzivnog ponašanja ili barem nekih od njegovih pojavnih oblika.
Iako ovo nastojanje de lege ferenda pozdravljamo kao korak u pravom sme-
ru, postoji još jedna opcija vredna razmatranja. Naime, norma koja uspostavlja
odnos zakonodavca prema abuzivnom ponašanju tumači se i tretira kao zapo-
vest u vidu zabrane [naglasio autor S. R.]čiji je adresat titular subjektivnog pra-
va [naglasio autor S. R.]. Mada najčešća zakonska formulacija definitivno daje os-
nova za takvu interpretaciju, mi ovaj institut pre doživljavamo kao ovlašćenje i
naredbu[naglasio autor S. R.] čiji je adresat, ne titular prava, već sud [naglasio au-
tor S. R.].
Naravno da je moguće reći da se od titulara prava očekuje da svoje pona-
šanje uklopi, ne samo u normativne, već i u vrednosne okvire pravnog poretka.
Ipak, konstrukcija o zapovesti titularu prava imala bi potpunog smisla samo onda
kada bi subjekti prava bili u stanju da uvek spoznaju te okvire.Praktično posma-
trano, međutim, od subjekata prava, mada se i to ponekad čini kao pretežak za-
datak, realno se može očekivati da spoznaju i uvaže “samo” normativne okvire po
sistemu ignorantia iuris nocet. S druge strane, očekivati od subjekata prava da pre-
poznaju vrednosne okvire pravnog poretka je već preambiciozno postavljen za-
datak, naročito onda kada se radi o subjektima koji nisu imali prethodno jasno
fomriran psihički odnos prema neugodnosti koju vršenjem prava čine, a što je
najčešće slučaj u praksi. Od njih se ne može na realnoj osnovi očekivati da, bez
prethodno jasno date instrukcije, pa čak ni u njenom prisustvu, odgovore ade-
kvatno na ovako apstraktan zahtev. Ovo tim pre jer se odgovor u krajnjoj liniji
svodi na individualni vrednosni sud subjekta prava koji je u sve tri dimenzije pro-
menljiv: prostornoj, vremenskoj i situacionoj.
S druge strane, od sudije se najrealnije može očekivati da, prvo, normativ-
ni okvir poznaje, a zatim i da, kao drugo, bude u stanju da vrednosni okvir in-
terpetira onda kada s tim u vezi nastane spor, te da isti čak i oplemenjuje svo-
154
jim osećajem za pravično i kreativnošću. Svakako, preduslov je da se na taj način

ne kompromituje pravna sigurnost koju opšta, to jest apstraktna pravna pravila
nude. Stoga, verujemo da nema ništa prirodnije od toga da se norma koja reguli-
še odnos prema abuzivnom ponašanju tumači kao ovlašćenje i naredba upućena
sudu da koriguje sa strogo normativnog stanovišta ispravno ponašanje ukoliko se
ono suprotstavlja onim vrednostima koje upravo ta norma ili čitav poredak pre-
tenduje da zaštiti.
U iznetom kontekstu posebno nam se čini interesantnom formulacija dru-
gog stava člana 9. ZPP RS. Zakonodavac u ovom delu jasno kaže da je sud “du-
žan da spreči i kazni svaku zloupotrebu prava koju imaju stranke u postupku”.
U moru prednosti ove formulacije u odnosu na sve postojeće unutar građansko-
pravnog poretka biće više reči u nekom od narednih radova. U ovom trenutku fo-
kusiraćemo se na tri.
Prvo, zakonodavac u okviru ZPP RS upravo jasno ističe ideju o tome da je
sud, a ne titular prava, adresat norme [naglasio autor S. R.] kojom se izražava ne-
gativan stav prema abuzivnom ponašanju, te da se od njega primarno očekuje da
abuzivno ponašanje prepozna, podvede ga pod pravilno interpetiran standard i
sankcioniše prema svojoj proceni. Drugo, ZPP RS govori o dužnosti [naglasio au-
tor S. R.]. Na taj način zakonodavac, prvo ovlašćuje, ali i nalaže, adresatu norme
– prema našem tumačenju sudu – da izvrši korekciju abuzivnog ponašanja. Upra-
vo zato smo skloni da, onda kada govorimo o zloupotrebi prava, pre govorimo o
ovlašćenju i naredbi, nego zaista zabrani. Štaviše, formulacija u vidu naredbe nam
se čini kao posebno pogodna kada uzmemo u obzir da domaća sudska praksa nije
sklona upotrebi ovog sredstva, budući da se takvom formulacijom povećava ve-
rovatnoća da će sudija u konkretnoj situaciji kreativno interpretirati vrednosti na
kojem naš pravni poredak počiva. Najzad, kao poslednje, ne i manje bitno, ukaza-
ćemo na poslednji deo pomenute norme ZPP RS i to kako je on inspirisao autora
u toku istraživanja koje je ovom članku prethodilo.
Naime, norme procesnog prava, primarno, uređuju građanski sudski postu-
pak – način pokretanja, nadležnost, učesnike u postupku, njihova ovlašćenja, tok
postupka, odluke koje se u postupku donose, pravne lekove, eventualnu moguć-
nost prinudnog sprovođenja odluke. Stiče se, na osnovu iznetog, utisak da je sa-
svim opravdano reći da se grane građanskog procesnog prava, iako koegzistiraju s
njom, pa čak i iako joj predstavljaju nadgradnju, nalaze van porodice građanskog
prava. Mišljenja smo, međutim, da porodica građanskog prava nije niti može biti
kompletna bez grana procesnog prava. Grane procesnog prava, tačno je, ne funk-
cionišu isto kao grane materijalnog prava niti uređuju istu vrstu pitanja, međutim
proceduralna pitanja kojima se bave nisu sama sebi cilj. Ne sme se, naime, nipo-
što zaboraviti da su ona uređena granama procesnog prava, ne radi neke apstrak-
155
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
tne potrebe za uređenjem proceduralnih pitanja, već primarno radi oživotvorenja

materijalnog prava, to jest radi pravilnog utvrđivanja i ostvarenja posledica koje
su projektovane materijalnim pravom.
Prenešeno na teren našeg istraživanja, kada se kao sporno pojavi pitanje šta
je cilj konkretne pravne norme ili ovlašćenja koje iz nje proizlazi, a izričitog odgo-
vora nema unutar materijalnog prava, odgovor na to pitanje treba da ponudi sud,
dok ovlašćenje za davanje tog odgovora i oživotvorenje materijalnog prava u izne-
tom smislu, smatramo, treba da proizlazi iz normi procesnog prava. Nije apsolut-
ni raritet da se kroz materijalno pravo daju ovlašćenja sudu, ali ako je adresat nor-
me zaista sud, onda čini nam se da je primerenije da ovlašćenje proizlazi iz normi
procesnog prava, a ne normi materijalnog prava koje po definiciji daju ovlašćenja
pravnim subjektima.
Celokupna konstrukcija upućuje na to da bi kao realna hipoteza – naglaša-
vamo da bi ista tek trebala biti stavljena na probu, iako do sada pomenuti indi-
katori ukazju na njenu tačnost – bila sledeća: radi povećanja efikasnosti instituta
kojim se izražava negativan stav prema abuzivnom ponašanju, prvo grane gra-
đanskog prava trebale bi nedvosmisleno da prihvate stav (u jedinstvenoj formu-
laciji) da je abuzivno ponašanje nedopušteno u svim svojim oblicima. Nakon što
ovaj institut prihvate, u procesu podizanja istog na nivo standarda čitavog gra-
đanskog prava, smatramo da bi, naslednopravnim jezikom rečeno, bilo neophod-
no da se njega “odreknu u korist” grana procesnog prava. Naime, rekli smo ranije,
zabrana zloupotrebe prava u ma kojoj grani prava pretenduje da suzbije suštin-
ski istu neželjenu pojavu. Razlika između pomenute “zabrane” u granama proce-
snog i granama materijalnog prava sastoji se jedino u tome što se ne odnosi na isti
set ovlašćenja koja se u konkretnom slučaju upotrebljavaju na nedozvoljen način.
Budući da se normama materijalnog prava ne može zabraniti zloupotreba proce-
snih ovlašćenja, a da se normama procesnog prava, koje imaju za primarni cilj da
oživotvore materijalno pravo [naglasio autor S. R.], mogu nalagati sudijama oba-
veze u vezi sa suzbijanjem neželjenog ponašanja na materijalnopravnom terenu,
proizlazi kao prirodno, ukoliko se pretenduje na unifikaciju i racionalizaciju ovog
pravnog instituta, da se odnos prema neprimerenoj upotrebi ma kog građanskog
prava, materijalnog ili procesnog, uredi normama procesnog prava.
U toj konstrukciji, time se vraćamo na predmetnu normu unutar ZPP RS,
ova norma bi mogla biti zadržana u nepromenjenom obliku, a da se deo u kojem
se govori o “svakoj zloupotrebi prava koje imaju stranke u postupku” tumači šire
tako da obuhvata i materijalna i procesna,a ne samo procesna prava, to jest ovla-
šćenja, koja učesnicama u postpuku pripadaju. Na taj način, kroz proces poveća-
nja nivoa apstrakcije ovog pravnog pravila, a apstraktnost bi bila povećana budući
156
da bi takvom normom bio obuhvaćen veći broj činjeničnih situacija, dobili bismo
potencijalno efikasnije pravilo.
ZAKLJUČAK
Stavovi izneti u prethodnim redovima zahtevaju preciziranje. Naime, po-

stavljena hipoteza služi kao osnov za istraživanje mogućnosti povećanja efikasno-
sti instituta “zabrane” zloupotrebe subjektivnih prava kroz njegovo podizanje na
viši nivo apstraktnosti. Naglašavamo, međutim, postavljena hipoteza, kao i indi-
katori tačnosti iste, posmatrani su isključivo iz ugla građanskog prava. Mi veru-
jemo u to da bi postavljena hipoteza mogla biti potvrđena u budućnosti – barem
izneti indikatori njene tačnosti ukazuju na to.
S druge strane, međutim, želimo da ukažemo i na to da, iako verujemo da
bi i institut, ali i pravni poredak postali efikasniji uz implementaciju ponuđenog
rešenja, potencijal predmetnog pravnog instituta i dalje ne bi bio ostvaren u pot-
punosti ukoliko bi građansko pravo u jedinstvenoj formulaciji prihvatilo insti-
tut, a zatim ga se odreklo u korist procesnog prava. Potencijal bi, sigurni smo u
to, a takav zaključak proizlazi iz naše procene za potrebom povećanja nivoa ap-
strakcije ovog pravila, bio ostvaren tek onda kada bi u nekom budućem ustavnom
tekstu bila prihvaćena formulacija zabrane zloupotrebe prava iz važećeg ZPP RS.
Dakle, uslov da pravni institut zabrane zloupotrebe subjektivnih prava dostigne
svoj puni potencijal, prema našem mišljenju, je da se sve pojedinačne grane pra-
va, kako one koje već priznaju institut, tako i one koje to ne čine de lege lata, in-
stitut prihvate, a zatim ga se odreknu u korist hijerarhijski najvišeg pravnog akta.
Ipak, istraživačka skromnost u vezi s poznavanjem situacije u okviru drugih gra-
na prava, te potreba da se uvaži složenost takvog poduhvata, uticali su da se autor
opredeli za predlaganje u radu iznetog rešenja, ali ne kao konačnog, već kao faze
u nekom budućem nastojanju da se negativan stav prema abuzivnom ponašanju
podigne na rang ustavnog načela.
157
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
SRĐAN RADULOVIĆ, Ph.D.,

Assistant professor, Faculty of Law,
University of Priština, headed in
Kosovska Mitrovica
“WAIVER IN FAVOR” OF PROCEDURAL LAW

– BUILDING EVEN MORE EFFICIENT PROHIBITION
OF ABUSE OF RIGHTS
Summary
In civil law theory it is generally accepted that the rule itself, doesn’t matter how precise it is,
is not guarantee that the objective of that rule will always be achieved. That is the reason why cor-
rective mechanisms of application of the single rule are established in various forms through entire
legal system. However, probably most efficient one is established through so-called prohibition of
abuse of rights.
Although he finds it very efficient, author of this paper truly believes that this legal institute
could become even more efficient. According to the both theoretical and empirical research con-
ducted prior to this paper, one way to make it more efficient, at least from civil law standpoint, is to
make this legal institute more “abstract” in the legal sense of the word through complex process of
“waiving” this legal institute in favor of procedural law. In this paper, using mainly normative meth-
od and advantages of analytical techniques, author explains this unorthodox idea and points out in-
dicators of necessity for implementing this complex process.
Key words: prohibition of abuse of rights, legal standards, civil liability, Civil code
158
SAŠA TUCAKOVIĆ
IMOVINSKA ODGOVORNOST INTERNET PORTALA

ZA POVREDU ČASTI I UGLEDA PUTEM KOMENTARA
ANONIMNIH INTERNET KORISNIKA
– Analiza precedenta Delfi AS protiv Estonije –
Sa pojavom Interneta kao globalne mreže, preko koje se može komunicirati, izražava-
ti, trgovati ili proizvoditi u pravnoj doktrini i praksi su nastali novi izazovi s obzirom na spe-
cifičnosti ovog sistema. Prilikom pristupa u rešavanju pojedinačnih problema koje sa sobom
nosi internet možemo poći od pozitivno-pravnih normi i tradicionalnih pravnih instituta,
dok inovativnost i složenost u pojedinim situacijama iziskuje i donošenje novih pravnih aka-
ta. Predmet ovog rada je odgovornost internet portala zbog povrede časti i ugleda putem ko-
mentara anonimnih internet korisnika, čiji su standardi postavljeni u presudi Delfi AS protiv
Estonije. S obzirom na de facto obavezujuću sudsku praksu Evropskog suda za ljudska pra-
va u Strazburu, ustanovljeni standardi u ovom precedentu mogu biti od značaja za sudsku
praksu Republike Srbije, s obzirom na to da Zakon o obligacionim odnosima u odeljku “Pro-
uzrokovanje štete” pruža dovoljno osnova.
Ključne reči: odgovornost internet portala, Delfi AS protiv Estonije, anonimni inter-
net korisnici, Direktiva o elektronskoj trgovini, sloboda izražavanja
Saša Tucaković, student Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu.
159
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
UVOD
Sloboda izražavanja iz člana 101 Evropske konvencije o zaštiti ljudskih pra-

va i osnovnih sloboda2 (u daljem tekstu Konvencija) predstavlja fundamentalni
osnov funkcionisanja modernog demokratskog društva. Internet predstavlja naj-
veći forum za komunikaciju i izražavanje koji je svet ikada video.3 Pored toga,
mogućnosti anonimnosti i neuhvatljivosti internet korisnika doprinosi još većoj
afirmaciji ove slobode, koja usled svoje apsolutnosti gubi smisao. Na ovom me-
stu treba se podsetiti izvanredne misli iz besede “Prirodno pravo i autonomija lič-
nosti”, profesora Slobodana Perovića: “Tako, u uslovima društvenosti, apsolutno
neograničena sloboda svakog i svih, čini da se sloboda ne može ostvariti onako
kako bi to njena vokacija nalagala. Otuda, ograničenja slobode i autonomije lič-
nosti, nužni su pratilac ovih društvenih pojava, jer kao što nema slobode pod na-
siljem, tako je nema i bez ograničenja. Kolika su ta ograničenja po svojoj količini
i kakvoći, to zavisi od mnogih društvenih činilaca koji direktno ili posredno utiču
na osobenost konkretnog društvenog poretka”.4
Jednostavnim pregledom vodećih internet portala u Srbiji, možemo uoči-
ti veliki broj komentara ispod objavljenih članaka. Autori komentara su anonimni
internet korisnici i u većini slučaja oni su nepoznati urednicima portala. S obzi-
rom da su prikriveni pseudonimom veliki broj njih to koristi u smislu generisanja
komentara koji predstavljaju govor mržnje.
Delfi AS protiv Estonije5 je precedent u kome se po prvi put rešavalo o
imovnisko-pravnoj odgovornosti zbog povrede časti i ugleda od strane ano-
nimnih internet korisnika na velikom komercionalnom internet portalu pred
1 Članom 10. Konvencije propisano je da: “Svako ima pravo na slobodu izražavanja. Ovo
pravo uključuje i slobodu mišljenja i slobodu primanja i prenošenja informacija i ideja bez meša-
nja javne vlasti i bez obzira na granice.... Ostvarivanje ovih sloboda, budući da uključuje i obaveze
i odgovornosti, može podleći takvim formalnostima, uslovima, ograničenjima ili sankcijama pred-
viđenim zakonom i koje su neophodne u demokratskom društvu u interesu nacionalne sigurnosti,
teritorijalnog integriteta ili javne sigurnosti, sprečavanja nereda i zločina, zaštite zdravlja i morala,
ugleda i prava drugih, sprečavanja širenja poverljivih informacija ili u interesu očuvanja autoriteta i
nepristrasnosti sudova.”
2 Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, usvojena je 4. novembra
1950 od strane Saveta Evrope, stupila je na snagu 3. septembra 1953. godine, u Srbiji je ratifikovana
3.3.2004. godine.
3 Dawn C. Nunziato, Virtual Freedom: Net Neutrality and Free Speech in the Internet Age,
Stanford University Press, 2009 str. 3.

4 Slobodan Perović, Besede sa Kopaonika, Kopaonička škola prirodnog prava, Beograd,
2017, str. 1008.

5 Delfi AS v. Estonia (App no 64569/09) ECHR 16 June 2015.
160
S. Tucaković: Imovinska odgovornost Internet portala ...
Evropskim sudom za ljudska prava u Strazburu (u daljem tekstu Sud). Presuda u

ovom slučaju je ključna za razmatranje standarda prilikom mešanja države u slo-
bodu izražavanja na internetu i imovinsko-pravnoj odgovornosti za povredu ča-
sti i ugleda na internetu. Ovom presudom Sud je potvrdio odluku estonskih vlasti
po kome je internet portal dužan da plati 320 evra nadoknade nematerijalne šte-
te zbog klevetničkih komentara anonimnih internet korisnika protiv jednog tra-
jektnog preduzeća. Sud je svoju odluku zasnovao nakon sprovedenog ispitivanja
uslova, koji su sadržani u okviru člana 10 st. 2 Konvencije, odnosno utvrdio je da
je mešanje države bilo u skladu sa zakonom, da je težilo legitimnom cilju i da je
bilo dopustivo s obzirom na neophodnost u demokratskom društvu. U tom cilju,
osvrnućemo se na izlaganje najbitnijih delova presude i to na: činjenice slučaja,
zakonitost, legitiman cilj i neophodnost u demokratskom društvu.
ČINJENICE SLUČAJA
Delfi AS je estonsko izdanje vesti na Internetu koje objavljuje u proseku 330

članaka dnevno. Na kraju svakog članka postojala je opcija “dodajte svoj komen-
tar” i polja za komentare koja je komentator trebalo da popuni (ime komenta-
tora i njegova adresa e-mail pošte (koja nije bila obavezan element). Ispod ovih
polja nalazili su se prozorčići na kojima je pisalo “objavi komentar” i “pročitaj ko-
mentare”. Nakon klika na opciju “objavi komentar”, komentari su automatski inte-
grisani na portal, bez prethodnog moderiranja od strane internet portala. Autori
komentara su većinom bili anonimni, skriveni iza pseudonima. Na portalu je po-
stojao automatski softver koji je brisao objave sa vulgarnim rečima. Pored toga,
čitaoci su mogli da označe komentar kao neprikladan, a krajnju odluku o ukla-
njanju komentara bi donosio portal Delfi AS, a u retkim slučajevima je Delfi AS
samostalno, bez prethodnog reagovanja čitalaca, uklanjao komentare. Žrtva kle-
vetničkog komentara mogla je direktno da obavesti kompaniju podnosioca pred-
stavke i u tom slučaju je komentar odmah uklonjen.
Delfi AS je objavio članak pod naslovom “SLK uništio planirani ledeni put”,
24. januara 2006. godine, u kojem je izveštavao o trajektnoj kompaniji SLK koja je
uništila ledeni put kojim se tradicionalno vozilo s kopna Estonije do njenih ostr-
va. Ovaj članak je kometarisalo 185 čitalaca, a oko 20 njih upućivalo je komenta-
re koji bi se mogli smatrati pretećim i uvredljivim za jedinog akcionara SLK-a, L.
Advokati kompanije L, 9. marta 2006. (nakon šest nedelja) poslali su Delfiju zah-
tev da ukloni komentare i da mu se isplati 32.000 evra nematerijalne štete.
Delfi AS je nakon toga uklonio komentare, ali je odbio da mu uplati traženi
iznos. Nakon toga, 13. aprila 2006. L. je podneo tužbu Okružnom sudu u Harjuu.
161
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Nakon saslušanja, Okružni sud je odbacio tužbu, ne utvrdivši odgovornost prema

Estonskom zakonu o uslugama informacionog društva. L. se žalio Apelacionom
sudu u Talinu, koji je ukinuo presudu i istu vratio prvostepenom sudu na ponov-
no odlučivanje. Delfi AS se žalio na odluku apelacionog suda Vrhovnom sudu
Estonije, ali Vrhovni sud je odbio da uzme slučaj u razmatranje. Okružni sud u
Harju je u ponovnom postupku zauzeo stav da je Delfi AS kao izdavač komentara
odgovoran za klevetu. Delfi AS je uložio žalbu, ali 16. decembra 2008, Apelacioni
sud potvrdio je presudu prvostepenog suda. Delfi AS je uložio žalbu na ovu od-
luku, ali Vrhovni sud je suštinski potvrdio presudu Apelacionog suda, s tim da je
delimično izmenio njeno obrazloženje. Nakon toga Delfi AS se obraća Sudu sma-
trajući da mu je povređen član 10. Konvencije.
ZAKONITOST
Konvencija u članu 10. st. 2 zahteva da sva ograničenja slobode izražavanja

od strane države moraju biti propisana zakonom.6 Međutim, Sud je svojom prak-
som bliže precizirao ovaj uslov tako da nije dovoljno da postoji zakonska odred-
ba, već je bitan i kvalitet samog zakona kao i njegova dostupnost i predvidivost.7
U konkretnom slučaju podnosilac predstavke je tvrdio da ni jednim nacional-
nim propisom nije predviđeno da je intermedijar profesionalni izdavač komen-
tara koji su na njegovoj internet stranici objavljeni. Pored toga, kompanija je os-
poravala svoju odgovornost pozivajući se na odredbe domaćeg i evropskog prava
o pružaocima internet usluga, kojima se zabranjuje nametanje odgovornosti pru-
žaocima usluga za sadržaje trećih lica. S druge strane, predstavnici estonske vlade
su tvrdili da su na osnovu domaćih propisa i sudske prakse, medijski izdavači od-
govorni za svoje publikacije zajedno sa autorima. Vlada je, takođe, istakla da Sud
treba da polazi od utvrđenih činjenica i zakona koje domaći sudovi primenjuju i
tumače, a ne uzimajući u obzir pozive kompanije podnosioca predstavke na pra-
vo EU. Povodom ovoga, Sud je istakao da nacionalne vlasti, a prvenstveno sudovi,
treba da tumače i primenjuju domaće pravo, a da je njegov zadatak ograničen na
to da li su usvojeni metodi i efekti koji se pri tome manifestuju u skladu sa Kon-
vencijom. I pored ovoga, kasnije će se ispostaviti u presudi Suda da su domaći su-
dovi u konkretnom slučaju ispravno zaključili u pogledu pravne prirode propisa
EU.
6 Gawęda v. Poland no. 26229/9 (14/03/2002) § 39; Féret v. Belgium no. 15615/07
(16/07/2009).
7 The Sunday Times v. The United Kingdom no. 6538/74(26/04/1979) § 49.
162
Ustav Republike Estonije8 jemči zabranu da čast i ugled bilo kog lica budu
izložena kleveti. Pored toga, garantuje slobodu izražavanja i zabranjuje cenzuru.
Zakon o obligacionim odnosima Estonije9 predviđa nadoknadu nematerijalne
štete zbog povrede prava ličnosti u koje spada i kleveta.
Direktiva Evropske unije o elektronskoj trgovini 2000/3110 isključuje odgo-
vornost intermedijara, ukoliko se njegovo pružanje usluga svodi na puko preno-
šenje informacija pod uslovom da provajder ne pokrene prenos, ne bira primaoca
prenosa i ne bira ili ne menja informacije sadržane u prenosu.
Pre svega, Sud je primetio da različita gledišta u vezi relevantnih propisa
između stranaka su posledica različite kvalifikacije kompanije podnosioca pred-
stavke i Vlade. Kompanija je tvrdila da bi trebala biti klasifikovana kao posred-
nik u pogledu komentara trećih strana, dok je Vlada tvrdila da se kompanija treba
posmatrati kao medijski izdavač i u smislu komentara internet korisnika. Kriteri-
jum koji je za rešavanje ovog spora primenio Vrhovni sud Estonije u obrazlože-
nju, a koji je Sud potvrdio, jeste ekonomska korist koju je kompanija imala od po-
stavljanja internet komentara. Shodno tome, nije moguće u konkretnom slučaju
primeniti Zakon o uslugama informacionog društva Estonije11, koji u suštini im-
plementira standarde Direktive o elektronskoj trgovini EU, zato što cilj kompa-
nije podnosioca predstavke nije bio isključivo pružanje samo posredničke uslu-
ge (tehničke, automatske i pasivne) koje pomenuta direktiva reguliše. Stoga je Sud
istakao da je zadovoljan činjenicama ovog slučaja, zato što odredbe Ustava, op-
šta načela Zakona o građanskom postupku kao i Zakon o obligacionim odnosi-
ma i sudska praksa u načelu predviđaju mogućnost da medijski izdavač koji vodi
portal, internet vesti, a pri tome ostvaruje ekonomsku dobit, može imovinski od-
govarati za objavljivanje očigledno nezakonitih komentara na njegovom internet
portalu. Pri tome, Sud je istakao da je Delfi AS najveći portal u Estoniji, a da je
javnost već bila zabrinuta pre ovog slučaja kada je čak i ministar pravde reagovao
tako što je uputio napomenu građanima da mogu da podignu tužbu protiv porta-
la Delfi AS i da zatraže odštetu. Na osnovu toga, Sud je smatrao da je kompanija
podnosilac predstavke bila u stanju da proceni rizike povezane sa svojim aktivno-
stima i da u razumnoj meri predvidi posledice koje bi na taj način bile prouzro-
8 Ustav Republike Estonije, Riigi Teataja, RT 1992, 26, 349, članоvi 17 i 45.
9 Zakon o obligacionim odnosima Estonije, Riigi Teataja , RT I 2001, 81, 487, članovi 1043 i 1045.
10 Direktiva 2000/31/EC, Evropskog parlamenta i Saveta od 8.6.2000. o određenim pravnim
aspektima usluga informacionog društva, posebno elektronske trgovine, na unutrašnjem tržištu
(Direktiva o elektronskoj trgovini) § 15.
11 Zakon o uslugama informacionog društva Estonije, Riigi Teataja , RT I 2004, 29, 191.
163
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
kovane. S toga, mešanje države je bilo u skladu sa zakonom, čime je ispunjen ovaj
uslov iz član 10. st. 2 Konvencije.
LEGITIMAN CILJ
Naredni uslov da bi mešanje države u ostvarivanje prava na slobodu izraža-

vanja bilo u skladu sa Konvencijom je “legitiman” cilj tj. da je mešanje države teži-
lo legitimnom cilju.12 On se prema članu 10 st. 2 Konvencije može ogledati kroz:
zaštitu interesa nacionalne bezbednosti, teritorijalnog integriteta ili javne bezbed-
nosti, radi sprečavanja nereda ili kriminala, zaštite zdravlja i morala, zaštita ugle-
da i prava drugih, sprečavanja otkrivanja obaveštenja dobijenih u poverenju i radi
očuvanja autoriteta i nepristrasnosti sudstva. U konkretnom slučaju, legitiman
cilj države je bio usmeren ka zaštiti ugleda i prava drugih, a stranke se oko toga
nisu sporile, tako da Sud nije imao razloga da drugačije odluči.
NEOPHODNOST U DEMOKRATSKOM DRUŠTVU
Sloboda izražavanja predstavlja jedan od osnovnih temelja demokratskog

društva i jedan od osnovnih uslova za njegov napredak i za samoispunjenje sva-
kog pojedinca.13 U svojoj bogatoj praksi, Sud je ustanovio da član 10 ne obuhva-
ta samo informacije ili ideje koje se povoljno primaju, smatraju neuvredljivima ili
ne izazivaju reakcije, već i one koje vređaju, šokiraju ili uznemiruju.14 U mnogim
slučajevima, kada je Sud nailazio na očigledne primere govora mržnje kao što su
12 Observer and Guardian v The United Kingdom (App no 13585/88) ECHR12 July 1990 §
55–56.
13 Colaço Mestre et SIC – Sociedade Independente de Comunicação, S.A. v Portugal (App
no 11182/03 and 11319/03) ECHR 26 July 2007. Dichand and Others v Austria (App no 29271/95)
ECHR 26 May 2002. Lingens v Austria (App no 9815/82) ECHR 08 July 1986. Marônek v Slovakia
(App no 32686/96) ECHR 19 April 2001. Şener v Turkey (App no 26680/95) ECHR 18 July 2000.
Thoma v Luxembourg (App no 38432/97) ECHR 29 March 2001.
14 Colaço Mestre et SIC – Sociedade Independente de Comunicação, S.A. v Portugal (App
no 11182/03 and 11319/03)ECHR 26 July 2007. Dalban v Romania (App no 28114/95) ECHR,28
September 1999. De Haes and Gijsels v Belgium (App no 19983/92) ECHR 24 February1997. Di-
chand and Others v Austria (App no 29271/95) ECHR 26 May 2002. Dürdane Arslan et Selvihan
Arslan v Turkey (App no 57908/00) ECHR 10 January 2006. Goodwin v the United Kingdom (App
no 17488/90) ECHR 27 March 1996. Handyside v The United Kingdom (App no 5493/72) ECHR
07 December 1976. Jersild v Denmark (App no 15890/89) ECHR 23 September 1994. Jerusalem v
Austria (App no 26958/95) ECHR 27 May 2001. Lingens v Austria (App no 9815/82) ECHR 08 July
1986. Marônek v Slovakia (App. no 32686/96) ECHR 19 April 2001. Oberschlick v Austria (App no
11662/85) ECHR 23 May 1991. Smajić v Bosnia and Herzegovina (App no 48657/16) ECHR 16 Jan-
uary 2018. Sunday Times v The United Kingdom (App no 6538/74) ECHR 26 April 1979. Thoma
164
antisemitizam, negiranje zločina vezanih za holokaust, proglašavanje muslimana

za teroriste povezujući ih sa teškim terorističkim aktom itd. Sud nije ni ulazio u
meritum o pitanjima vezanih za član 10, već je takve predstavke proglašavao kao
neprihvatljive, jer se radi o očiglednoj zloupotrebi prava na slobodu izražavanja, a
sama zloupotreba prava iz Konvencije je zabranjena članom 17.15
Uslov “neophodnost u demokratskom društvu” nalaže da Sud utvrdi da
li mešanje na koje se podnosioci predstavke žale predstavlja “goruću društvenu
potrebu”.16 U tom pogledu, države ugovornice uživaju polje slobodne procene
kada ocenjuju da li postoji takva potreba, ali ono ide ruku pod ruku sa evropskim
nadzorom, koji obuhvata kako zakonodavstvo tako i odluke u kojima je prime-
njeno, čak i one koje donosi nezavisni sud.17 Sud je s toga ovlašćen da donese ko-
načnu odluku o tome da li je neko “ograničenje” u skladu sa slobodom izraža-
vanja zaštićenom članom 10. U svojoj bogatoj praksi, Sud je utvrdio standarde
potrebne da bi i ovaj uslov prilikom mešanja države bio ispunjen.18 Treba na sa-
mom početku istaći činjenicu da Internet zbog svoje pristupačnosti i kapaciteta
za čuvanje i protok ogromne količine informacija, igra važnu ulogu u unapređe-
nju pristupa javnosti vestima i olakšava širenje informacija uopšte.19 Uzimajući u
obzir “dužnosti i odgovornosti” novinara, potencijalni uticaj dotičnog medija va-
žan je faktor i opšte je priznato da audio-vizuelni mediji često imaju mnogo ne-
posrednije tj. snažnije dejstvo od štampanog medija.20 Međutim, ove prednosti
interneta donose i povećane rizike za kršenje ljudskih prava i osnovnih sloboda,
pre svega prava na poštovanje privatnog i porodičnog života gde spada i zaštita
časti i ugleda.
U slučaju koji je predmet ovog rada, sloboda izražavanja je ograničena s ra-
zlogom “zaštite ugleda i prava drugih”. S toga rešavajući o “gorućoj društvenoj po-
trebi”, Sud je morao da oceni da li su domaće vlasti ustanovile pravičnu ravnotežu
prilikom odmeravanja prava na slobodu izražavanja koja je zaštićena članom 10.
v Luxembourg (App no 38432/97) ECHR 29 March 2001. Thorgeir Thorgeirson v Iceland (App no
13778/88) ECHR 25 June 1992.
15 Lawless v. Ireland (App no332/57), 1. July 1961 ECHR. Norwood vThe United Kingdom
(App no 23131/03) ECHR 16 November 2004. Glimmerveen and Hagenbeek v. Netherlands (App
no 8348/78), 11 October 1979 ECHR. Pavel Ivanov v. Russia (App no 35222/04), 20 February 2007
ECHR.
16 The Sunday Times v. United Kingdom, no. 6538/74 (26/04/1979) §38, 62.
17 Pedersen and Baadsgaard v Denmark (App no 49017/99) ECHR19 June 2004 § 68.
18 E.S. v Austria (App no 38450/12) ECHR 25 October 2018 § 44.
19 Times Newspapers Ltd (nos. 1 and 2) v the United Kingdom (App no 3002/03 and
23676/03) ECHR 10 June 2009 § 27.
20 Jersild v. Denmark, (App no 15890/89),23. September 1994 ECHR § 31.
165
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
u sukobu sa pravom na poštovanje privatnog i porodičnog života koje je zagaran-

tovano članom 8. Konvencije.
Sud je konstatovao da je nesporna protivzakonita priroda komentara na
portalu i da većina komentara predstavlja govor mržnje ili podsticanje na nasilje i
kao takvi, ne uživaju zaštitu na osnovu člana 10 Konvencije. Stoga je i bilo nužno
zaštiti ugled i prava gospodina L-a na račun prava na slobodu izražavanja. Čak je
i sama kompanija uklonila ove komentare zbog njihove protivzakonitosti, ali tek
nakon što ih je oštećena strana prijavila. Pitanje koje se ovde postavilo kao sporno
jeste da li je kompaniji uskraćeno njeno pravo na davanje informacija, koje je ta-
kođe garantovano članom 10 Konvencije, time što joj je pripisana odgovornost za
komentare anonimnih internet korisnika.
Vrhovni sud Estonije je zaključio da, nakon objavljivanja, kompanija pod-
nosilac predstavke nije na sopstvenu inicijativu uklonila komentare, čiji je protiv-
pravni sadržaj trebalo da joj bude poznat. Stoga je neaktivnost preduzeća podno-
sioca predstavke protivzakonita, jer nije “dokazala odsustvo krivice” u skladu sa
čl. 1050 st. 1 Zakona o obligacionim odnosima Estonije. Na osnovu ovog obrazlo-
ženja Vrhovnog suda Estonije, Sud je morao da ispita da li je utvrđena odgovor-
nost kompanije, od strane domaćih sudova, zasnovana na relevantnim i dovolj-
nim osnovima u konkretnim okolnostima slučaja.
Veće Suda koje je sudilo u Malom senatu (Chamber) je ustanovilo funda-
mentalne principe, sa kojima se složilo i Veliko veće, a koji se primenjuju pri-
likom ocene odluka domaćih sudova o odgovornosti kompanije podnosioca
predstavke za komentare trećih lica. To su: kontekst komentara, mere koje je pre-
duzeće podnosilac predstavke primenilo da spreči ili ukloni klevetničke komenta-
re, odgovornost stvarnih autora komentara kao alternativu odgovornosti podno-
sioca predstavke i posledice domaćeg postupka za podnosioca predstavke.21
Kontekst komentara. – Sud je najpre zaključio da sama vest o trajektnoj
kompaniji, koja je bila objavljena na portalu Delfi AS, bila uravnotežena, bez
uvredljivog jezika i da sama po sebi nije provocirala nezakonite komentare. Me-
đutim, i takav neutralan članak može izazvati žestoku raspravu na internetu.
Kompanija je u polju za komentare podsticala posetioce da dopune vest svojim
stavovima i mišljenjima, jer internet portal Delfi AS funkcioniše na komercijalnoj
osnovi. Dakle, portalu je bilo u interesu da što više internet korisnika komentari-
še, jer na taj način će sakupiti više posetilaca, a što je više posetilaca, to je veća do-
bit od reklama za kompaniju. Na portalu je postojao Pravilnik o objavljivanju ko-
mentara kojim je propisana zabrana za sve komentare koji se ne odnose na temu
članka, koji sadrže pretnje, uvrede, nepristojne izraze i vulgarnosti ili podstiču na
21 Delfi AS v. Estonia (App no 64569/09) ECHR 16 June 2015 § 142.
166
neprijateljstvo, nasilje ili ilegalne aktivnosti, kao i one koji su u suprotnosti sa do-
brim običajima. Takvi komentari bi mogli da budu uklonjeni, a mogućnost tih
autora za ponovno objavljivanje komentara bila bi ograničena.
Prema mišljenju Vrhovnog suda Estonije, činjenica da kompanija podno-
silac predstavke nije bila autor komentara, ne znači da nije imala kontrolu nad
odeljkom komentara. Autori komentara nisu mogli da izmene ili izbrišu svoje ko-
mentare nakon što su objavljeni na portalu, samo je kompanija podnosilac pred-
stavke imala tehničke mogućnosti da to uradi. Na ovaj način je kompanija vršila
visok stepen kontrole nad komentarima objavljenim na svom portalu. Sud je sto-
ga zauzeo stav da je Vrhovni sud Estonije svoje obrazloženje zasnovao na osnova-
ma bitnim za potrebe člana 10 Konvencije.
Odgovornost autora komentara. – U slučaju kada bi cilj ka kom teži ovaj rad
bio odbačen, jedina alternativa objektivnoj odgovornosti internet portala, bila bi
subjektivna odgovornost stvarnih autora komentara. Kod pitanja subjektivne od-
govornosti autora, treba imati na umu interes internet korisnika da ne otkriva-
ju svoj identitet. Upravo, anonimnost predstavlja podsticaj za slobodu izražava-
nja na internetu, međutim moramo primetiti da ta sloboda postaje zloupotreba
prava na slobodu izražavanja. Sud je istakao da ne gubi iz vida lakoću, obim i br-
zinu širenja informacia na internetu i trajnosti informacija koje se jednom objave
što može u velikoj meri pogoršati efekte nezakonitog govora na Internetu u pore-
đenju sa tradicionalnim medijima. Sud je takođe primetio da postoje različiti ste-
peni anonimnosti na internetu. Prvo, moguće je da korisnik bude anoniman ši-
roj javnosti, a poznat internet portalu koji ga može prepoznati putem naloga ili
tako što internet korisnik ostavi svoje kontakt podatke, koji mogu biti neprovere-
ni ili podvrgnuti određenoj proveri (npr. internet portal traži od korisnika e-mail
adresu kako bi mogao da komentariše ili nalog sa društvenih mreža) ili pak por-
tali mogu zahtevati podatke o ličnim kartama i drugim pouzdanijim sredstvima
identifikacije. Pored ovoga, pružaoci usluga (internet portali) mogu dozvoliti ap-
solutnu anonimnost za svoje korisnike, čime bi identifikacija bila znatno otežana
i jedini način identifikacije bio bi preko IP adrese, za čije otkrivanje bi trebala do-
zvola istražnih i sudskih organa, a uslovi za odobrenje bi trebali da budu restrik-
tivni. U nekim slučajevima IP adresa može odvesti do anonimnog autora, ali isto
tako u dosta slučajeva se ovaj metod pokazao kao nepouzdan (npr. korisnik može
iz fakultetske biblioteke poslati komentar, čime bi gotovo onemogućio sopstvenu
identifikaciju).
Prema presudi Vrhovnog suda Estonije, u ovom slučaju, oštećena osoba
je imala mogućnost da podnese zahtev protiv kompanije podnosioca predstavke
ili autora komentara. Sud je istakao da neizvesna efikasnost mera za utvrđivanje
167
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
identiteta autora komentara, zajedno sa nedostatkom instrumenata koje je pod-

nela kompanija podnosilac predstavke kako bi tužba bila podneta protiv autora
komentara, opravdava presudu Vrhovnog suda Estonije, jer je zasnovana na rele-
vantnim i dovoljnim razlozima.
Mere koje je preduzeo podnosilac predstavke. – Kompanija podnosilac pred-
stavke je preduzela određene mere u vezi sa kontrolom sadržine komentara. Pre
svega, na portalu je postojala izjava kojom se kompanija odricala od odgovorno-
sti, te da su autori komentara odgovorni za sadržinu, kao i da je postavljanje ko-
mentara koji su u suprotnosti sa dobrom praksom ili sadrže pretnje, uvrede, ne-
pristojne sadržaje ili vulgarnosti, pozivanje na nasilje, neprijateljstvo i ilegalne
aktivnosti, zabranjeni. Portal je imao i automatski sistem brisanja komentara, koji
je detektovao pojedine vulgarne izraze u komentaru i takve komentare onemo-
gućavao, a i sami čitaoci su mogli da prijave neprikladan sadržaj klikom na ozna-
čeno dugme i onda bi administratori portala pregledali sporan komentar i doneli
odluku o njegovoj daljoj egzistenciji na portalu. Bilo je situacija i da su admini-
stratori na sopstvenu inicijativu uklanjali komentare. U konkretnom slučaju, ko-
mentari su uklonjeni oko šest nedelja nakon što su postavljeni i to po zahtevu ad-
vokata oštećenog. S obzirom na sve ove činjenice, Sud je primetio da kompanija
podnosilac predstavke nije u potpunosti zanemarila svoju dužnost da spreči na-
nošenje štete trećim licima. U konkretnom slučaju automatski filter nije uspeo da
odstrani govor mržnje, tako da iako bi ovaj filter bio koristan u nekim slučajevi-
ma, u konkretnom slučaju nije ispunio svoj zadatak, pogotovu ako se uzme u ob-
zir da komentari nisu sadržali specifične izraze sa prikrivenim značenjem, već su
očigledno bili nezakoniti.
Vrhovni Sud Estonije je odgovornost kompanije podnosioca predstavke za-
snovao na opštoj obavezi koja izvire iz Zakona o obligacionim odnosima Estonije
po kome svako ko drugom načini štetu je dužan da istu nadoknadi22, te da je zbog
toga kompanija podnosilac predstavke trebala da spreči objavljivanje komenta-
ra sa očigledno nezakonitim sadržajem. Vrhovni sud Estonije je takođe istakao da
kompanija nije uspela samoinicijativno da ukloni komentare, čiji je protivprav-
ni sadržaj trebalo da joj bude poznat. Sporni članak je prikupio 185 komentara,
a kompanija podnosilac predstavke je isticala broj komentara na svakom članku,
što je po mišljenju Suda intencija da su članci sa velikim brojem komentara mora-
li da budu lako uočljivi urednicima.
Sud u Strazburu je primetio da je Vrhovni sud Estonije propustio da utvr-
di da li bi bilo dovoljno, prema domaćem zakonu, da kompanija podnosilac pred-
stavke bez odlaganja ukloni nezakonite komentare nakon objavljivanja ili da čak
22 Zakon o obligacionim odnosima Estonije, Riigi Teataja, RT I 2001, 81, 487, član 1043.
168
još pre objavljivanja komentara reaguje i spreči njihovo objavljivanje i da na taj

način izbegne odgovornost po Zakonu o obligacionim odnosima. Sud je po ovom
pitanju zauzeo stav da s obzirom na razloge na kojima je Vrhovni sud Estonije za-
snovao svoju presudu, ne postoji ništa što bi sugerisalo da je nacionalni sud na-
meravao da ograniči pravo kompaniji podnosiocu predstavke u većoj meri, nego
što je to bilo potrebno kako bi se postigao zacrtani cilj. Na osnovu toga, uzima-
jući u obzir slobodu prenošenja informacija koja je predviđena članom 10, Sud
je postavio pretpostavku da se presuda Vrhovnog suda mora shvatiti u smislu da
je kompanija podnosilac predstavke trebalo da ukloni komentare bez odlaganja
nakon objavljivanja, što bi bilo dovoljno da se izbegne odgovornost prema do-
maćem zakonu. Na osnovu svega navedenog, Sud je konstatovao da presuda Vr-
hovnog suda Estonije ne predstavlja nesrazmerno mešanje u pravo na slobodu iz-
ražavanja kompanije podnosiocu predstavke.
Posledice za kompaniju podnosioca predstavke. – Kompanija podnosilac
predstavke je bila dužna da plati 320 evra nematerijalne štete. Sud je prilikom
ocene o srazmernosti imovinske sankcije istakao da, s obzirom da se radi o jed-
nom od najvećih internet portala koji je ostvarivao ekonomsku dobit, imovinska
sankcija u konkretnom slučaju nikako se ne može smatrati nesrazmernom.
Sud se takođe osvrnuo na činjenicu da kompanija podnosilac predstavke
nakon domaćeg postupka nije morala da promeni svoj poslovni model. Portal
Delfi AS je i dalje jedan od najvećih internet portala za objavljivanje vesti, koji je
najpopularniji za objavljivanje komentara, čiji se broj stalno uvećava. Sada postoje
kako anonimni tako i registrovani komentari koji se prvi prikazuju čitaocima, ta-
kođe kompanija podnosilac predstavke je osnovala tim moderatora koji sprovode
moderiranje komentara objavljenih na portalu. S obzirom na navedene činjenice,
Sud je istakao da ne može zaključiti da je mešanje u slobodu izražavanja preduze-
ća podnosioca predstavke bilo nesrazmerno i sa 15 glasova prema 2, zauzet je stav
da nije bilo povrede člana 10 Konvencije.
ZAKLJUČAK
Objektivna imovinsko-pravna odgovornost internet portala za komenta-

re anonimnih internet korisnika je u načelu dobro rešenje protiv povrede prava
ličnosti na internetu, s obzirom na veliki broj očigledno nezakonitih anonimnih
komentara. Međutim, ovakav pristup može u praksi dovesti do prekomerne pri-
vatne cenzure od strane internet portala, što bi moglo da destimuliše internet ko-
risnike da ubuduće komentarišu i na taj način ostvaruju svoje pravo na slobodu
169
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
izražavanja, odnosno moglo bi da dovede do “čiling efekta” (Chiling Effect).23 Zato

je predmet ovog rada bio vodeći precedent Evropskog suda za ljudska prava u
Strazburu, Delfi AS protiv Estonije, kako bi filigrantsko odmereni stavovi Suda u
ovom slučaju, bili vodilja internet portalima u Srbiji prilikom uređivanja komen-
tara, a i domaćoj sudskoj praksi prilikom rešavanja ovog problema. Besprekorno
funkcionisanje portala Delfi AS, koji je i nakon preduzetih mera predostrožnosti
u skladu sa presudom Suda, najpopularniji sajt za objavljivanje komentara inter-
net korisnika u Estoniji ide u prilog kvalitetu ovog precedenta. Najzad, autor uka-
zuje na saglasno mišljenje sudije Boštjana M. Zupančiča24 da je imovinska sank-
cija od 320 evra neadekvatna i da bi trebalo da bude viša, s obzirom na istoriju
prava ličnosti u Evropi koja datira još od Rimskog prava.
SAŠA TUCAKOVIĆ
Student, Faculty of Law,
University of Kragujevac
THE STRICT LIABILITY OF INTERNET PORTALS FOR INFRIGEMENT

OF PERSONAL RIGHTS FROM COMMENTS
BY ANONYMOUS INTERNET USERS
– Analysis of case Delfi V. Estonia –
Summary
The strict liability of the internet portal deriving from comments by anonymous internet us-
ers is, in principle, a good solution against infringement of personal rights on the internet, given the
large number of apparently illegal anonymous comments. However, such an approach may in prac-
tice lead to excessive private censorship by internet portals, which could discourage internet us-
ers from commenting in the future and thus exercise their right to freedom of expression. This is
why the subject of this paper was the leading precedent of the European Court of Human Rights
in Strasbourg, Delphi AS v. Estonia, so that the Court’s filigree-measured views in this case would
guide the online portals in Serbia, in editing comments and domestic case law, in addressing this
problem. The smooth functioning of the Delphi portal, which, despite the precautionary measures
taken in accordance with the Court’s ruling, continues to be the most popular website for posting
comments by Internet users in Estonia, supports the advisory value of this precedent.
Key words: web portal liability, Delphi AS v. Estonia, anonymous internet users, E-Commerce
Directive, freedom of expression
23 Čiling efekat je termin u pravničkoj literaturi koji opisuje situaciju u kojoj su govor ili
ponašanje pojedinca potisnuti strahom od sankcionisanja u interesu pojedinca ili grupe. Vidi, Chil-
ing effect law and legal definition, https://definitions.uslegal.com/c/chilling-effect/ 21.9.2019.
24 Sudija Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu u periodu od 1998–2018. godine,
član sudskog veća u slučaju Delfi AS protiv Estonije
170
KATEDRA
PRAVO NA IMOVINU
Sekcija B. 1.b
“Svojina i nasleđe”
MILICA ARSIĆ
KOMORIJENTI U SENCI MEĐUNARODNOG

PRIVATNOG PRAVA
Prisustvo stranog elementa slučaj komorijenata pretvara u kompleksnu pravnu dile-
mu koja zahteva pažljivo razmatranje prava koja pretenduju na primenu. Pozitivno pravo
Srbije, kao i Prednacrt Građanskog zakonika, ne sadrži odredbu koja izričito reguliše utvrđi-
vanje redosleda smrti lica nestalih u istoj opasnosti, dok se u teoriji ističe stav prema kome se
komorijenti međusobno ne mogu nasleđivati. Postojanju ovakvog rešenja u uporednom pra-
vu suprotstavljaju se sistemi koji usvajaju pretpostavku da su određena lica nadživela dru-
ga, što neminovno dovodi do sukoba prilikom određivanja i primene merodavnog prava.
Rad analizira problematiku kvalifikacije instituta komorijenata u međunarodnom privat-
nom pravu, slučaj kada suprotstavljene odredbe multipliciteta merodavnih prava dovode do
nemogućnosti njihove primene i potencijalne metode prevazilaženja ovog sukoba, sa poseb-
nim osvrtom na odredbe Nacrta Zakona o međunarodnom privatnom pravu preuzete iz re-
gulative Evropske unije.
Ključne reči: komorijenti, sukob zakona, kvalifikacija, Nacrt Zakona o međunarod-
nom privatnom pravu, Prednacrt Građanskog zakonika
UVOD
U noći 14. aprila 1912. godine, u 23:40 prema brodskom dnevniku, RMS
Titanik udario je u ledeni breg, potonuvši dva i po sata kasnije. Direktna posle-
Milica Arsić, doktorand (druge godine) Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, međuna-
rodno privatno-pravni smer.
173
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
dica ovog događaja bila je smrt preko 1500 ljudi. Jedna od indirektnih jeste neo-
bična fascinacija brodom, njegovim putnicima i posadom koja ne pokazuje znake
posustajanja duže od jednog veka. U pravnim krugovima dobro poznata konse-
kvenca je inicijacija značajnih promena u pomorskom pravu1 i donošenje UNES-
CO Konvencije o podvodnom kulturnom nasleđu koja štiti i samu olupinu RMS
Titanika od 2012. godine.2 Nešto manje poznata ogleda se u kreaciji specifične
odredbe u testamentarnom pravu, odredbe čiji je zadatak da delimično razreši
pravne posledice ovakvih katastrofa, a koja upravo zbog svetski poznate sudbine
ovog broda ima nelagodnu čast da se naziva “Titanik klauzula.”
Ratio iza nastanka ove odredbe je sprečavanje kompleksne pravne dile-
me koja se javlja u svakom slučaju kada lica između kojih postoji pravna rela-
cija za čije je razrešenje neophodno precizno utvrditi redosled smrti nestanu u
istom događaju. Takva lica nazivaju se komorijentima, od latinskog commŏrĭor,
čije je izvorno značenje ‘umreti sa’ ili ‘nestati, biti uništen zajedno’. Pitanjem ko-
morijenta pretežno se bave autori čija je primarna oblast nasledno pravo3, što pre-
sudno utiče na uobičajenu definiciju ovog instituta. Zaista, utvrđivanje trenutka
smrti od naročitog je značaja u slučaju ugovornog i testamentarnog nasleđivanja
kada je uslovljeno da jedno lice nasleđuje samo ako nadživi ostavioca. Takođe, čas
smrti diktira i otvaranje nasleđa i momenat u kome se ceni sposobnost nasledni-
ka za nasleđivanje.4 Međutim, moguće je da se pitanje redosleda smrti postavi i u
nekom drugom kontekstu, na primer u vezi sa osiguranjem. Ovakvu mogućnost
je neophodno imati u vidu u cilju adekvatne kvalifikacije u međunarodnom pri-
vatnom pravu, što formira primarni problem u slučaju kada se vodi postupak u
prisustvu elementa inostranosti. Druga dilema za koju je materija rešavanja su-
koba zakona zainteresovana je situacija u kojoj komorijenti ne dele isto državljan-
stvo, ili se u konkretnom slučaju odredi da imaju različito efektivno državljanstvo.
1 International Convention for the Safety of Life at Sea (SOLAS), verzija na snazi iz 1974.
godine, http://www.imo.org/en/About/Conventions/ListOfConventions/Pages/International-Conventi-
on-for-the-Safety-of-Life-at-Sea-(SOLAS),-1974.aspx, 29.08.2019.
2 Iako je u ledeni breg udario 14. aprila, RMS Titanik je potonuo 15. aprila u 2:20, što zna-
či da je u skladu sa Konvencijom o zaštiti podvodnog kulturnog nasleđa postao deo svetskog kul-
turnog nasleđa tačno 100 godina od dana potonuća. UNESCO Convention on the Protection of the
Underwater Cultural Heritage, čl. 1 st. 1, tač. a, http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/un-
derwater-cultural-heritage/2001-convention/, 29.08.2019.
3 Komorijenti se često definišu kao lica koja su izgubila život u istom događaju i to na na-
čin na koji se ne može sa sigurnošću utvrditi redosled njihove smrti, a između kojih postoji određe-
ni naslednopravni odnos. v. Oliver Antić, Nasledno pravo, 12. izdanje, Pravni fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd, 2013, str. 65.
4 Živojin Perić, Specijalni deo Građanskoga prava – Nasledno pravo, Bankarska štamparija,
174
M. Arsić: Komorijenti u senci međunarodnog privatnog prava
Ovaj rad proučava spregu između shvatanja prirode ovog instituta i mesta koje bi
trebalo da zauzme kako u materijalnim, tako i kolizionim normama, a koje mu
trenutno nije dodeljeno u srpskom pozitivnom pravu, niti u Prednacrtu Građan-
skog zakonika.5 U finalnom delu autor predlaže i razmatra solucije u slučaju kada
primena multipliciteta pravnih poredaka dovodi do sukobljenih rešenja tako da
se određeno merodavno pravo ne može primeniti.
DEFINICIJA I PRIKAZ MATERIJALNIH REŠENJA

U UPOREDNOM PRAVU
Da bi se uopšte govorilo o slučaju komorijenata, određeni uslovi moraju

biti ispunjeni. Ukoliko to nije slučaj, zajednička smrt ostaje tragična činjenica, ali
kao takva van oblasti interesovanja građanskog prava. Prvo, lica moraju umreti
u istom događaju, nezavisno od njenog uzroka, nebitno je da li se radi o nesreći,
prirodnoj katastrofi ili ljudskim radnjama6, pri čemu on ne mora biti ‘jednovre-
men’, već se posmatra kao jedinstvo neposrednih uzroka, kao ista opasnost.7 Dru-
go, u pravnom smislu, komorijenti mogu biti samo lica između kojih postoji neka
relevantna veza, koja se najčešće javlja u domenu naslednog prava8 i konstelacija
činjenica je takva da su lica u konkretnom odnosu naslednici.9 Konačno, nespor-
na je dužnost suda da pokuša da utvrdi, uz pomoć svih raspoloživih dokaza, ta-
čan redosled smrti komorijenata, ali ukoliko nakon uloženih napora ovo ne bude
5 Prednacrt Građanskog zakonika Republike Srbije, https://www.mpravde.gov.rs/files/NA-
CRT.pdf, 29.08.2019.
6 Primeri koje autori navode variraju od prirodne katastrofe – zemljotresa, erupcije vulka-
na, poplave, uragana, cunamija, preko ljudskih radnji - oružanih sukoba i terorističkih napada do
raznih oblika nesreća – eksplozija energetskog postrojenja, pada aviona, brodoloma, saobraćajnih
nesreća itd. O. Antić, nav. delo, str. 65; Obren Stanković, Vladimir Vodinelić, Uvod u građansko pra-
vo, Peto neizmenjeno izdanje, Beograd, 2007, str. 56.
7 Dušan P. Radoman, “Dve pretpostavke o komorijentima”, Glasnik Advokatske komore Vojvodi-
ne, časopis za pravnu teoriju i praksu, vol. 7, broj 9, Novi Sad, 1958, str. 49. V. i Miloš Stanković, “Obim pri-
mene Austrijskog građanskog zakonika u srpskom pozitivnom pravu: slučaj komorijenata”, Dvadeset godi-
na Zakona o nasleđivanju Republike Srbije (ur. prof. dr Nataša Stojanović i doc. dr Novak Krstić), Niš, 2016,
str. 36.
8 Ovakva veza može otvoriti mogućnost kako zakonskog, tako i testamentarnog, odnosno
ugovornog nasleđivanja. V. O. Antić, nav. delo, str. 65, ft. 159.

9 Tako, prema primeru koji navodi Stanković, ukoliko bi umrli roditelji i sin koji ima
suprugu i jedno ili više dece koja mogu i hoće da ga naslede, neće se raditi o slučaju komorijenata
zbog primene principa isključivosti i sledoreda između naslednih redova. M. Stanković, nav. delo,
str. 35.
175
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
moguće, neophodno je da se pribegne pravnoj pretpostavci kako bi se uredili me-

đusobni odnosi.
Shvatanje i rešenja u uporednom pravu
Komorijentima vlada jedna pravna fikcija, oboriva pretpostavka kojoj se

pribegava u slučaju kada je nemoguće utvrditi tačan trenutak smrti. U grubim cr-
tama postoje dva ekstremna rešenja ovog pitanja: prema prvom, pretpostavlja se
da su neka lica nadživela druga u zavisnosti od određenih ličnih karakteristika,
pre svega starosti ili pola; prema drugom rešenju, smatra se da su umrla ‘istovre-
meno,’ da nijedno nije nadživelo ostale, odnosno da se ne mogu međusobno na-
sleđivati. Važno je napomenuti da se u obe situacije radi o pravnoj fikciji: u pr-
vom slučaju redosled se uspostavlja na osnovu pretpostavke koja je utemeljena u
proceni sposobnosti da se lice odupre nastupanju smrti, dok se u drugom suštin-
ski ustupa pred nemogućnošću utvrđivanja tačnog trenutka. Naravno, a kako je
to redovno slučaj, postoji i umerena struja koja kombinuje pomenute pristupe,
kao i ona koju odlikuje nepostojanje izričite zakonske odredbe o komorijentima,
a nama posebno značajna jer u nju spada i srpsko pravo.
Značajni predstavnici sistema prema kom se uspostavlja fiktivni redosled
su common law zemlje. Tako Law of Property Act Engleske u §184 za sve potre-
be utvrđivanja prava svojine uzima da su lica umrla po senioritetu, odnosno mla-
đi nadživeli starije. Novi Zeland vrlo detaljno uređuje ovo pitanje, uz kombinaciju
nemogućnosti međusobnog nasleđivanja i engleskog rešenja, u zavisnosti od pita-
nja koje se raspravlja.10 U jednom broju država SAD važi Uniform Simultaneous
Death Act, koji predviđa da se za lica koja su umrla u razmaku od 120 časova za
svako uzima da je nadživelo druge, ali ova pretpostavka se ne primenjuje ako bi to
vodilo zaostavštini bez naslednika.11 Kritika legitimnosti pretpostavki koje se ba-
ziraju na starosti ili polu nije izostala12, a mnoga prava koja su je sadržala okrenu-
la su se drugom rešenju, tako da ‘istovremenost’ smrti danas preovlađuje u evrop-
skom kontinentalnom pravu. Pre svega, francuski Code Civil je do 2001. godine
takođe sadržao elaboraciju različitih pretpostavki, gde se prednost načelno dava-
la mlađim licima ako su starija od 15 godina i muškom polu u odnosu na ženski
10Simultaneous Deaths Act 1958, §3, http://www.legislation.govt.nz/act/public/1958/0037/
latest/DLM320019.html, 29.08.2019.
11 V. Uniform Death Act, Chapter 5, https://code.dccouncil.us/dc/council/code/titles/19/
chapters/5/, 29.08.2019.
12 Prevashodna zamerka je nepostojanje čvrstog osnova u zakonu verovatnoće. John Mee,
Commorientes, Joint Tenancies and the Law of Succession, str. 8, https://papers.ssrn.com/sol3/papers.
cfm?abstract_id=1959850, 29.08.2019.
176
ukoliko je razlika u starosti bila manja od godinu dana13, dok sada spada u grupu
prava koja zabranjuju nasleđivanje između komorijenata, ali ne dirajući u pravo
predstavljanja.14 Čl. 720 Code Civil Luksemburga u naslednopravnom delu prati
novo francusko rešenje, kao i Irski Succession Act, u § 5 i Škotska koja je 2016. go-
dine isključila nasleđivanje između komorijenata.15 Kodifikacije građanskog pra-
va nekih zemalja isto rešenje ne predviđaju u naslednom, već u opštem delu, kao
Češka16 ili u delu koji se odnosi na status lica, gde su reprezenti čl. 33 Codigo Ci-
vil Španije, čl. 4 Codice civile Italije i Schweizerisches Zivilgesetzbuch.17 Ruski Gra-
đanski zakonik takođe predviđa ovo rešenje, mada sa manje preciznosti, jer isto-
vremenost formuliše kao ‘smrt na jedan te isti dan’ (граждане умершие в один и
тот же день).18 U nekim državama propisi o obligacionim odnosima regulišu
ova pitanja, npr. Zakon o obveznim odnosima Hrvatske koji propisuje da “u dvojbi
koja je od više osoba prije umrla, smara se da su umrle istodobno”19, dok Nemačka
ima zaseban Akt o nestalim osobama koje predviđa isto rešenje.20
Institut komorijenata u srpskom pravu
Komorijenti su kao institut postojali još u srpskom Građanskom zakoniku.

I ako se navodi da je “SGZ predstavljao u osnovi znatno skraćeni i prerađeni au-
13 Čl. 720–722 Code Civil stavljeni su van snage izmenama iz 2001. godine. Detaljnije: M.
Stanković, nav. delo, str. 39.

14 Code Civil, 725-1: “…Si cet ordre ne peut être déterminé, la succession de chacune d’elles est
dévolue sans que l’autre y soit appelée. Toutefois, si l’un des codécédés laisse des descendants, ceux-ci pe-
uvent représenter leur auteur dans la succession de l’autre lorsque la représentation est admise.”https://
www.legifrance.gouv.fr/affichCode.do?cidTexte=LEGITEXT000006070721, 29.08.2019.
15Succession (Scotland) Act 2016 § 9, www.legislation.gov.uk/asp/2016/7/contents/enacted,
29.08.2019.
16Građanski zakonik Češke (Občanský zákoník), čl. 27, http://obcanskyzakonik.justice.cz/
images/pdf/Civil-Code.pdf, 29.08.2019.
17Schweizerisches Zivilgesetzbuch, 32C¶ 2. https://www.admin.ch/opc/en/classified-compila-
tion/19070042/index.html, 29.08.2019.
18 Гражданский кодекс Российской Федерации, Статья 1114: “Граждане, умершие в один
и тот же день, считаются в целях наследственного правопреемства умершими одновременно

и не наследуют друг после друга, если момент смерти каждого из таких граждан установить
невозможно”, http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?docbody=&nd=102073578, 29.08.2019.
19 Zakon o obveznim odnosima Hrvatske, čl. 17, st. 4, https://www.zakon.hr/z/87/Zakon-o-
naslje%C4%91ivanju, 29.08.2019.
20 Verschollenheitsgesetz, 11. https://www.gesetze-im-internet.de/verschg/BJNR011860939.
html, 29.08.2019.
177
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
strijski Opšti građanski zakonik”21, naš zakonodavac se u ovom slučaju nije oslo-
nio na austrijsko zakonodavstvo, već na Code Napoléon.22 Zakonik je predviđao
da se u slučaju jednovremene opasnosti “uzima da mlađi starijega i muška glava
žensku nadživela, dokle se protivno ne dokaže.”23 Nasuprot ovome, interesantno je
da pozitivno pravo Srbije nije posvetilo nijednu odredbu komorijentima. Teorija
zato gotovo jednodušno podržava pretpostavku da su svi komorijenti umrli isto-
vremeno, tj. da niko nikoga nije nadživeo.24 Najbliže ovoj problematici prilazi čl.
3 Zakona o nasleđivanju25, koji kaže da naslediti može samo onaj ko je živ u tre-
nutku ostaviočeve smrti, ali tematika komorijenata i jeste pitanje ko je zapravo
bio živ u trenutku ostaviočeve smrti. Nikakve prezumpcije nema ni u Prednacr-
tu Građanskog zakonika, mada se potreba uređenja ovog pitanja eksplicitnom za-
konskom odredbom isticala u teoriji.26
Izloženi pregled ukazuje na postojanje diskrepancije u shvatanju kako pri-
stupiti uspostavljanju redosleda smrti, kao i kom delu građanskog prava treba
prepustiti regulisanje instituta komorijenata. Pozicija predmetnih odredbi u razli-
čitim propisima, odnosno delovima istih, koja varira od naslednog prava, propisa
o prenosu prava svojine ili obligacionim odnosima, kao statusni deo kodifikaci-
ja, ili u obliku posebnog akta o utvrđivanju činjenica smrti nesumnjiv su problem
za sudiju koji treba da primeni strano pravo i ovim otvara problem kvalifikacije.
KVALIFIKACIJA KOMORIJENATA U MEĐUNARODNOM

PRIVATNOM PRAVU
Kvalifikacija pravne kategorije komorijenta potencijalno vodi paradoksu.

Rečeno je da ono što definiše komorijente jeste mogućnost međusobnog nasle-
đivanja, ili, šire i ispravnije posmatrano, postojanje pravnog odnosa za koji je re-
21 Ljubomirka Krkljuš, Pravna istorija srpskog naroda, Peto izdanje, Pravni fakultet Univer-
ziteta u Beogradu, Beograd, 2012, str. 165.

22 M. Stanković, nav. delo, str. 47.
23§52 SGZ. Ono što je nedostajalo jeste pravilo o prioritetu ove dve pretpostavke, pa se nije
znalo kako postupiti ako je mlađa osoba ženskog, a starija muškog pola (otac i ćerka na primer): O.
Stanković, V. Vodinelić, Uvod u građansko pravo, Peto neizmenjeno izdanje, 2007, str. 56.
24 “…o ovome nije postavljena nikakva pretpostavka (ni da su jedni nadživeli druge, ni da su
svi izgubili život istovremeno), pa pošto je reč o istoj životnoj opasnosti, ako se stvarni redosled smrti
već ne može utvrditi, mora se uzeti da je smrt nastupila istovremeno” O. Stanković, V. Vodinelić, nav.
delo, str. 56; V. i O. Antić, nav. delo, str. 65. Upor. M. Stanković, nav. delo, str. 46.
25 Zakon o nasleđivanju, Sl. glasnik RS, br. 46/95, 101/2003 – odluka USRS i 6/2015 (u da-
ljem tekstu: ZON).

26 M. Stanković, nav. delo, str. 47. V. Prednacrt Građanskog zakonika Republike Srbije.
178
levantan redosled smrti lica koja u njemu učestvuju. Da li ovakva veza postoji i
kakvo je njeno dejstvo, pitanje je na koje konačan odgovor daje lex causae; među-
tim, prilikom određivanja merodavnog prava za komorijente, to pravo je nepo-
znato. Imajući u vidu čl. 9 Zakona o rešavanju sukoba zakona sa propisima drugih
zemalja27, kao i načelnu prihvaćenost stepenaste kvalifikacije u našoj teoriji28, pri-
stup bi bio da se pođe od lex fori, ali na drugom koraku bi se strano pravo tuma-
čilo prema smislu i pojmovima koje sadrži (uključujući i kolizione norme zbog
primene renvoi). Reperkusije na rešavanje pitanja komorijenata ogledaju se u mo-
gućoj situaciji u kojoj jedan od preduslova za samo definisanje grupe lica kao ko-
morijenata nestaje zbog toga što merodavno pravo konkretan pravni odnos regu-
liše na drugačiji način. Dakle, ako bi se pošlo od pravnog shvatanja komorijenata
po lex fori, u drugom koraku može da se desi da lex causae ne smatra vezu izme-
đu nekih ili svih lica pravno relevantnom, primera radi zbog nedopuštenosti ugo-
vornog nasleđivanja u tom pravu, što povratno deluje na promenu statusa svih ili
nekih lica kao komorijenata.
Problem kvalifikacije komorijenata je takođe i primer takozvane dvostru-
ke ili duple kvalifikacije. Do ove prepreke dolazi u slučaju kada konkretno pravno
pitanje zahvata pravne kategorije dve ili više kolizionih normi, naročito u sluča-
ju kada to pitanje nije izričito uređeno kolizionom normom.29 Pravila tumačenja
mogu se naći u čl. 2 ZMPP koji sadrži pravila o popunjavanju pravnih praznina,
kao pomoć sumarno određujući načela ZMPP, pravnog poretka RS i međunarod-
nog privatnog prava. Kada je u pitanju eventualno sistemsko tumačenje, ono je
u slučaju komorijenata otežano, imajući u vidu da srpsko materijalno pravo ni u
propisima o statusnom ni u naslednom pravu ne sadrži izričito rešenje o komori-
jentima. Naša teorija međunarodnog privatnog prava se ovim problemom bavi na
inkonzistentan način. Dok se sa jedne strane navodi da je za utvrđivanje vremena
smrti, tj. za vreme prestanka sposobnosti kao bitne činjenice za nasledno pravo,
merodavno pravo koje uređuje lični status dotičnog lica30, pojedini autori smatra-
27 Zakon o rešavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja, Sl. list SFRJ, br. 43/82 i
72/82 ispr., Sl. list SRJ, br. 46/96 i Sl. glasnik RS, br. 46/2006 - dr. Zakon (u daljem tekstu: ZMPP).
28 Tibor Varadi, Bernadet Bordaš, Gašo Knežević, Vladimir Pavić, Međunarodno privatno
pravo, 14. izdanje, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2012, str. 129.
29 Ispred svih, Aleksandar Jakšić, Međunarodno privatno pravo – Opšta teorija, Pravni
fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2017, str. 418–419.
30Mihajlo Dika, Gašo Knežević, Srđan Stojanović, Komentar Zakona o međunarodnom pri-
vatnom i procesnom pravu: zakon o rešavanju sukoba zakona sa propisima drugih zemalja u određe-
nim odnosima, Nomos, Beograd, 1991, str. 102.
179
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ju da treba primeniti naslednopravni statut i to pravo zajedničkog državljanstva

komorijenata.31 Dalje, predlaže se prosto rešavanje po lex nationalis, ili primena
čl. 16. ZMPP koji se odnosi na postupak za proglašenje nestalog lica za umrlo.32
Svi članovi na koje predočeni predlozi upućuju sadrže istu tačku vezivanja – pra-
vo državljanstva, tako da bi njihova primena uputila na isti pravni sistem. Među-
tim, postojanje iste tačke vezivanja ni za pravnu doktrinu ni za praksu nije i ne
sme predstavljati opravdanje da zanemari određivanje pravilnog mesta bilo kog
instituta u sistemu međunarodnog privatnog prava.
Analiza predloženih rešenja ukazuje na nekoliko suštinskih neslaganja u
našoj teoriji. Oni koji insistiraju na primeni naslednopravnog statuta to mogu či-
niti ili zato što smatraju da su komorijenti ustanova isključivo naslednog prava,
mada je pokazano da to zapravo nije slučaj, ili zato što smatraju da kada se ovo pi-
tanje pojavi u postupku treba ga zavisno povezati po lex causae. Skrećemo pažnju
da komorijenti kao ustanova ne ispunjavaju uslove koji se obično postavljaju da
bi se određeno pitanje tretiralo kao prethodno u međunarodnom privatnom pra-
vu33, zbog nepostojanja zasebne kolizione norme i sposobnosti da se kao glavno
pitanje postavi u zasebnom postupku. Čak i ukoliko bi se prihvatilo mišljenje da
je uslov postojanja specijalne kolizione norme nepotreban34, ovo pitanje se po de-
finiciji postavlja povodom postojanja određenog pravnog odnosa između umrlih
lica, što ga čini zavisnim i usmereno je na utvrđivanje činjenica. U skladu sa nave-
denim, a imajući u vidu da bi zavisno pitanje za koje nije predviđena zasebna ko-
liziona norma trebalo povezivati po lex causae35, postupak u kome bi se pitanje
komorijenta postavilo diktirao bi prirodu merodavnog statuta.
Drugačiji put indukovan je činjenicom da je za određena srodna pitanja naš
zakonodavac predvideo rešenja: o pravnoj sposobnosti fizičkih lica, o proglašenju
nestalog lica za umrlo. Naravno, smisao postupka za proglašenje nestalog lica za
umrlo jeste utvrđivanje činjenice smrti, da li je smrt uopšte nastupila, dok je pro-
blem komorijenata vezan za vremenski sled nastupanja smrti više lica. Dok se čl.
16. ZMPP odnosi na nestala lica odnosno na lica čiji fizički ostaci nisu identifiko-
31 Maja Stanivuković, Petar Đundić, Međunarodno privatno pravo – Posebni deo, Pravni fa-
kultet u Novom Sadu, Novi Sad, 2008, str. 16.
32 Upor. dva predložena rešenja istih autora u T. Varadi, B. Bordaš, G. Knežević, V. Pavić,
nav. delo, str. 277 i str. 341.
34 Tako Jakšić: “…ako postoji pravna praznina, do izbora KN se uvek može doći prvom kvalifi-
kacijom”, A. Jakšić, nav. delo, str. 486.
35 Ibidem, str. 486–487.
180
vani, u slučaju komorijenata pitanje nije da li nego kada. Naravno, moguće je da i

komorijenti nestanu, tako da je neophodno da se pokrene postupak za proglaše-
nje nestalog lica za umrlo, a rešenje ovog pitanja bi prethodilo otvaranju ostavin-
skog postupka. Starija teorija naslednog prava upravo je ukazivala na nužnu dife-
rencijaciju ovih pitanja, upravo se pozivajući na odvojenu regulativu u pojedinim
pravnim sistemima.36 U tom smislu, kao ispravan put nameće se kvalifikacija ko-
morijenta kao statusnog pitanja, odredba o prestanku pravne sposobnosti, u smi-
slu čl. 14 st. 1 ZMPP. Ovim bi se pružila potrebna širina uspostavljanju redosle-
da i prednost dala pravu koje je u očima zakonodavca prvo pozvano da se pita
o pravnoj sposobnosti jednog lica, nezavisno od prirode pravnog odnosa u vezi
sa kojim se pitanje postavlja. U ovom smeru očigledno se razmišljalo i prilikom
izrade Nacrta ZMPP, jer se predložena odredba o komorijentima nalazi se u delu
koji se odnosi na status fizičkih lica.37
U svetlu gore navedenog trebalo bi rešiti i pitanje da li pretpostavka o redo-
sledu smrti pripada procesnom ili materijalnom pravu. Naime, na procesna pi-
tanja sudovi primenjuju sopstveno pravo, lex fori, na materijalna lex causae. Ova
dilema se pojavila pred engleskim sudovima gde se došlo do zaključka da ga tre-
ba tretirati kao supstantivno38, jer je lex fori tu da utvrdi način dokazivanja, dok je
pravni efekat u nadležnosti lex causae.39 Činjenica je da je praksa naših sudova o
ovom pitanju nepostojeća, ali uzevši da institut komorijenata uporedno regulišu
propisi koji se odnose na materijalno, a ne procesno pravo, kao i dosadašnju dis-
kusiju o eventualnoj kvalifikaciji pravne kategorije u sistemu ZMPP, priklanjamo
se stavu da se radi o materijalnom pitanju. Nažalost, ovo ne prekludira moguć-
nost da jedno od prava na koje koliziona norma uputi ovo pitanje tretira kao pro-
cesno, time dodatno komplikujući odlučivanje.
36 Borislav T. Blagojević, Međunarodno privatno pravo - Sukob (izbor) zakona kod građansko
pravnih odnosa sa elementom inostranosti, Izdavačko preduzeće Narodne Republike Srbije, Beograd,
1950, str. 215.
37Nacrt Zakona o međunarodnom privatnom pravu (u daljem tekstu: Nacrt ZMPP), čl. 52,
http://www.prafak.ni.ac.rs/files/Nacrt-ZMPP-Ministarstvo.pdf, 29.08.2019.
38 Tako je odlučeno u slučaju Re Cohn [1945] u kome su majka i ćerka sa domicilom u Lon-
donu poginule u vazdušnom napadu u Londonu. Da je pitanje kvalifikovano kao procesno, prime-
nilo bi se pravilo engleskog prava o senioritetu; međutim, uzeto je da se radi o materijalnopravnom
pitanju i primenjeno je pravo Nemačke koje ne dozvoljava međusobno nasleđivanje između komo-
rijenata. V. u Uglješa Grušić, Cheshire, North & Fawcett: Private International Law Fifteenth Edition,
Oxford, 2017, str. 1345.
39 W. Breslauer, Foreign Presumptions and Declarations of Death and English Private Inter-
national Law, Modern Law Review, Volume 10, Issue 2, First published in 1947, str. 131.
181
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
MULTIPLICITET MERODAVNIH PRAVA

I PREDLOŽENA REŠENJA
Ukoliko pažnju usmerimo na problematiku komorijenata u naslednom pra-

vu, nezavisno od činjenice da će iza svakog lica koje je nestalo u istom događa-
ju biti vođen zaseban ostavinski postupak, pristup u međunarodnom privatnom
pravu je da se primeni pravo zajedničkog državljanstva.40 Ovde je poželjno upo-
trebiti drugačiju terminologiju, odnosno kumulativno pravo državljanstava ume-
šanih lica, imajući u vidu da komorijenti, čak i ako su vezani krvnim srodstvom
ne moraju nužno deliti isto državljanstvo, ili, u slučaju bipatrida, može biti nađe-
no da imaju različito efektivno državljanstvo. Ono što je interesantno jeste nedo-
statak elaboracije kako se do ovog rešenja došlo u postojećoj teoriji.
Naime, ako koliziona norma za komorijente ne postoji, pristup bi lako mo-
gao biti i da se pri raspravljanju zaostavštine jednog od komorijenata na utvrđi-
vanje redosleda smrti primeni isključivo pravo koje je merodavno za to lice, bez
uvođenja multipliciteta prava koja pretenduju na primenu. Imajući u vidu da je
ostavinski postupak sa elementom inostranosti već komplikovan praktično neo-
graničenom primenom instituta renvoi41, postavlja se pitanje zašto se situacija do-
datno otežava postavljanjem zahteva da sudija sazna i adekvatno primeni dva ili
više pravnih poredaka. Ovakva dilema može se donekle rešiti pozivanjem na po-
trebu harmonizacije odluka, koja bi delovala pre svega na unutrašnjem planu.
Ukoliko bi sudovi primenjivali različite kriterijume za utvrđivanje smrti
istih lica – komorijenata, tako doneta ostavinska rešenja mogla bi biti protivreč-
na. Dalje, primena državljanstava svih komorijenata kumulativno u skladu je i sa
gore predloženim rešenjem koje ovaj institut svrstava u domen statusnog prava.
Ukoliko je pravo koje je merodavno za status fizičkog lica jedino pozvano da se
pita o prestanku njegove pravne sposobnosti, primena prava drugog komorijenta
na ovo pitanje obesmislila bi svrhu kojoj ovakva kvalifikacija služi. Pitanje za koje
bi se moglo reći da zapravo predstavlja završnicu problematike komorijenata jeste
kako postupiti kada merodavna prava do kojih se došlo putem kumulativne pri-
mene lex nationalis daju protivrečna rešenja.
40 V. ispred svih M. Stanivuković, P. Đundić, nav. delo, str. 16.
41 V. ZMPP, čl. 6. Za komentar o smeru dejstava renvoi u naslednom pravu: U. Grušić, nav.
delo, str. 184, ft. 254. Nacrt ZMPP je ograničio renvoi vrlo značajno, tako da se strane kolizione nor-
me uzimaju u obzir samo ukoliko uzvraćaju na srpsko pravo – čl. 37 i čl. 117.
182
Razumno ili pravično rešenje
Jedan put koji se može učiniti opravdanim pravniku koji se suočava sa pro-
blemom sukobljenih rešenja jeste da pokuša da takve ishode na neki način pomi-
ri. Klasičan metod prevazilaženja ovakve prepreke podrazumeva pribegavanje lo-
gičkom tumačenju, čiji je prevashodni zadatak otklanjanje antinomija u važećem
pravu.42 U daljem postupanju kao oruđe se koriste osnovna načela poput lex spe-
cialis derogat legi generali, lex posterior derogat legi priori i lex superior derogat
legi inferiori. Međutim, imajući u vidu specifičnu prirodu međunarodnog privat-
nog prava, sudija koji se nalazi u predmetnoj dilemi ne može se osloniti na pret-
hodno navedene principe u meri koja je neophodna da se problem konačno reši.
U ovom slučaju situacija zahteva primenu prava koja pripadaju različitim prav-
nim sistemima i tako su lišena međusobne hijerarhije. A kako su ova prava rav-
nopravna i između njih se ne može diskriminisati kako se to nekada činilo npr. sa
pozivanjem na ‘civilizovanost’ određenih pravnih poredaka43, pravila na koja su
pravnici navikli da im redovno priskaču u pomoć, nisu uvek od koristi na terenu
odlučivanja sa inostranim elementom.
Dakle, ostaje dilema kako postupiti, odnosno na šta se osloniti u našem slu-
čaju komorijenata kojima vladaju različita prava. Teoriji međunarodnog privat-
nog prava poznat je institut prilagođavanja (eng. Adaptation, nem. Anpassung),
generalno primenljiv u svakoj situaciji kada multiplicitet pravnih poredaka odre-
đenih kao merodavnih dovodi do nekompatibilnih rešenja. Adaptacija između
ostalog podrazumeva da se prilagođavanje izvrši u jednom od merodavnih prava
na čiju primenu su uputile kolizione norme lex fori, pri čemu kao ultima ratio do-
lazi u obzir i stvaranje novih materijalnopravnih normi, ali i primena lex fori.44 U
slučaju komorijenata, prilagođavanje bi podrazumevalo priklanjanje jednom od
relevantnih merodavnih prava ostavilaca ili eventualnu modifikovanu primenu
nekoliko, pa možda i svih prava koja pretenduju na primenu. Okretanje lex fori
kao eventualnom rešenju će biti obrađeno zasebno.
Očigledne mane adaptacije u vidu arbitrernosti, pravne nesigurnosti, ne-
postojanja jasne delineacije podobnih slučajeva, osnova za prilagođavanje, niti
42K. Čavoški, R. Vasić, Uvod u pravo, 6. jedinstveno izdanje, Pravni fakultet u Beogradu,
Beograd 2011, 399.
43 V. odlično – Izdvojeno mišljenje sudije Amuna (Ammoun) u slučaju Barcelona Traction,
Light and Power Company, Limited (Belgium v. Spain), odluka od 5. februara 1970. godine, ICJ Re-
ports, 1970, str. 291. https://www.icj-cij.org/files/case-related/50/050-19700205-JUD-01-10-EN.pdf,
29.08.2019.
44 Detaljnije o ovom institutu: A. Jakšić, nav. delo, str. 470-471.
183
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
jasnog stava o poželjnoj metodi primene oštro su kritikovane u teoriji.45 Među-

tim, upravo povodom rešavanja problematike komorijenata zabeleženo je insisti-
ranje na pronalaženju ‘razumnog i pravičnog’ rešenja, a koje bi moglo da se traži
i u međunarodnim izvorima.46 Usmeravajući pažnju na prvi deo ovog predloga,
a daleko od ikakve namere da se dovodi u pitanje obaveznost pravičnog postu-
panja u svakom postupku, razrešenje problema komorijenata u prisustvu stra-
nog elementa postavljeno na pomenuti način duboko je problematično. Suočen
sa različitim izvorima, sudija koristeći ‘pravičnost’ preseca problematiku igno-
rišući ili nepotpuno primenjujući merodavno pravo. S jedne strane, dosadašnja
evolucija međunarodnog privatnog prava izrodila je tzv. teoriju stranog suda,
obavezavši sudiju da ne primenjuje ni lex causae mehanički, već onako kako bi
to činio njegov kolega u stranoj zemlji. Sa druge strane neusmeren princip razu-
mnosti i pravičnosti ima potencijal da negira strano pravo i onako kako je dato
i nametne sopstveno, potencijalno subjektivno, a u lex fori utemeljeno shvatanje
ovog principa.
Dalje, ovo se kosi i sa temeljima kontinentalnog pravnog nasleđa kome pri-
pada i naša zemlja, prema kome sud primenjuje zakon, pritom ga tumačeći, ali ne
stvarajući. Tako i čl. 59 Ustava garantuje pravo nasleđivanja, u skladu sa zakonom.
Zatim, čak i u alternativnom načinu rešavanja sporova, arbitar mora biti izričito
ovlašćen od stranaka da odlučuje ex equo et bono.47 Prema rečima profesora Pe-
rovića, načelo pravičnosti kao konkretizacija pravde ugrađuje se u integritet od-
govarajuće ustanove ili nekog pravnog sredstva.48 Pravičnost je princip koji bi se
pretvorio u sopstveni opozit ukoliko bi se na njega paušalno pozivalo bez oslon-
ca na konkretnu odredbu našeg ili stranog prava. U tom smislu, drugi deo pred-
loženog rešenja koji se odnosi na traženje pravičnosti u međunarodnim izvorima,
ima smisla kao pokušaj da se izbegne ad hoc odlučivanje bez osnova u konkret-
nom propisu, a sa druge da se takav izbor utemelji u nadnacionalnom pravu i sta-
vi tačka na eventualnu favorizaciju bilo lex fori bilo jednog od predloženih lex
causae. Međutim, ovde shvatanje da je određeni izvor pravičan, a koje mu kao ta-
kvo primenjivač pripisuje, može takođe voditi arbitrarnosti i opasno neujednače-
noj sudskoj praksi. Primat određenih izvora i njihova obaveznost u problematici
komorijenta sa stranim elementom biće analizirani u daljem tekstu.
45 Ibidem.
46 M. Stanivuković, P. Đundić, nav. delo, str. 17.
47 V. Zakon o arbitraži, Sl. glasnik RS, br. 46/2006, čl. 49 st. 2.
48 Slobodan Perović, “Prirodno pravo i društveni imperativi”, Uvodna usmena reč sa 29. su-
sreta Kopaoničke škole prirodnog prava, str. 1047–1048. dostupno na: https://kopaonikschool.org/wp-
content/uploads/2019/05/BESEDE-2016.pdf, 29.08.2019.
184
Najbliža veza
Primena najbliže veze na specifičan način teži ostvarenju ideala međuna-

rodnog privatnog prava, dajući prednost onom poretku koji ima poseban inte-
res da uredi određeni odnos. ZMPP nije posvetio mnogo mesta pravu najbliže
veze, tako da je najznačajnija uloga ovog principa u ugovornom pravu, i to u obli-
ku specijalne klauzule odstupanja.49 Nasuprot ovome, najbliža veza postavljena je
u Nacrtu ZMPP kao generalna klauzula odstupanja.50
U odnosu na već razmatrano odlučivanje u skladu sa načelom pravično-
sti, princip najbliže veze je naizgled superiornije rešenje zbog jasnije opredelje-
nog kriterijuma za odlučivanje. Sudija bi mogao da se u slučaju sukoba upusti u
procenu da li jedno od prava koja “pripadaju” komorijentima očigledno ima jaču
vezu sa predmetom odlučivanja i, ako je to slučaj, da mu da prednost. Međutim,
na praktičnom planu, diskutabilna je mogućnost primene ovog principa. Princip
najbliže veze može da se primeni na dva načina, od kojih samo jedan daje rezul-
tate, a podrazumevao bi uvođenje eksternih faktora u problematiku komorijena-
ta. U tom smislu, ako bi se jedno od prava merodavnih za lica koja se smatra-
ju komorijentima poklopilo sa, primera radi, mestom nalaženja zaostavštine ili
sastavljanja testamenta, moglo bi se zaključiti da to pravo ima nešto bližu vezu
sa spornim odnosom. Nasuprot ovome, ako bismo apstrahovali čistu problema-
tiku komorijenata koja se svodi na uspostavljanje redosleda smrti, našli bismo da
nema hijerarhije između tako utvrđenih prava. Odnosno, protivno je logici tvrditi
da pravo koje utvrđuje status lica A može imati prednost nad pravom lica B.
I ako nešto konkretniji pristup problemu, činjenica je da stav zakonodav-
ca koji očigledno nije imao dovoljno poverenja u pravosuđe, makar u meri da do-
zvoli da se najbliža veza postavi kao generalna klauzula odstupanja u svim sluča-
jevima, blokira njegovu primenu u slučaju kojim se bavimo.
Primena lex fori
Kako pojedini autori obazrivo navode, u slučaju kada su komorijenti držav-

ljani različitih zemalja, a čija prava svojim rešenjem dovode u ćorsokak primenji-
vača u (najčešće) pitanjima naslednog prava, trebalo bi, kao jedini izlaz, primeniti
49 V. ZMPP čl. 20 st. 1. Takođe, najbliža veza se pojavljuje u nekoliko odredbi kao poslednja
opcija u supsidijarnoj tački vezivanja, V. ZMPP čl. 10 i 11.

50 Nacrta ZMPP, čl. 39. Međutim, ukoliko dođe do stupanja Nacrta na snagu, on već sadr-
ži odredbu koja na vrlo jasan način preseca problem komorijenata, a dalje razmatranje da li bi se od
toga moglo odstupiti u cilju davanja prednosti pravu najbliže veze predaleko je od trenutnog stanja
stvari.
185
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
rešenje domaćeg prava, što nije van svake kritike, ali je prihvaćeno i u nekim dru-
gim zemljama.51
Lex fori je po pravilu svojevrsno pribežište usled nemogućnosti saznanja
stranog prava, mada zbog nepostojanja izričite zakonske odredbe koja bi sudiju
na to ovlastila, daleko je od nespornog da je moguće pozvati se na njega.52 Op-
tiranje za ovakav ishod kao nesumnjivu prednost ima činjenicu da sudija prime-
njuje pravo koje najbolje poznaje. Sa druge strane, gore izneta zamerka o name-
tanju u ovom slučaju ne samo shvatanja pravičnosti, nego prava jedne zemlje u
celini i dalje stoji. Olakšavajuća okolnost ukoliko se izabere lex fori, jeste neposto-
janje opšte nesigurnosti koja prati ex equo et bono, jer sudija na kraju ipak prime-
njuje pravnu normu. Ako bismo ovaj model primenili na konkretnom primeru u
kome se srpski sudija u ostavinskom postupku susreće sa sukobljenim rešenjima
prava komorijenata i odlučuje da primeni srpsko pravo kao lex fori, takvo mate-
rijalno pravo se primenjuje u skladu sa gore navedenim shvatanjem doktrine na-
slednog prava. Legitimno je postaviti pitanje da li u konkretnom slučaju srpsko
pravo ima vezu sa pravnim odnosom koja je dovoljnog intenziteta da iole opravda
njegovu primenu. Pa opet, kada su nasledna pitanja u fokusu, bilo bi neobično da
je došlo do zasnivanja nadležnosti srpskog suda u ostavinskom postupku, a da ta-
kve veze nema; naime, odredbe ZMPP vrlo detaljno uređuju ovo pitanje.53 Prema
tome, određena bliskost veze postoji, jer je zakonodavac odlučio da dozvoli zasni-
vanje nadležnosti naših sudova.
Uzevši navedeno u obzir, u slučaju primene lex fori ne može se reći da po-
stoji neka zamerka koja bi bila specifična za slučaj komorijenata, a koja se već ina-
če ne ističe kada se pribegava ovom metodu. Takođe, imajući u vidu materijalno
rešenje srpskog prava koje isključuje međusobne nasledne odnose između komo-
rijenata, možemo konstatovati da ono samo po sebi nije problematično, jer je za-
jedničko mnogim pravnim sistemima, tako da se ne bi moglo tvrditi da bi srpsko
pravo vodilo do egzorbitantnog ishoda. Jedina prepreka jeste nepostojanje izriči-
tog ovlašćenja na pribegavanje lex fori, osim ukoliko bi se ona izvela iz formulaci-
je čl. 2 ZMPP.
Isključenje međusobnog nasleđivanja
Proučavanjem izloženih materijalnih rešenja dolazi se do zaključka da ve-

liki broj pravnih sistema propisuje da se komorijenti međusobno ne mogu na-
51 T. Varadi, B. Bordaš, G. Knežević, V. Pavić, nav. delo, str. 277.
53 ZMPP, čl. 71–73.
186
sleđivati, odnosno ističe se pravna fikcija da su umrli “istovremeno”. Na terenu

međunarodnog privatnog prava, ova solucija se pojavljuje kako u međunarodnim
konvencijama, tako i u nadnacionalnom pravu Evropske unije koje reguliše sukob
zakona u nasledno-pravnoj materiji.
Hronološki posmatrano, prvo treba izneti rešenje Haške konvencije o pravu
merodavnom za nasleđivanje iz 1989. godine.54 Prema čl. 13 Konvencije, u slučaju
kada su dva ili više lica za koja je merodavno različito pravo umrla pod okolnosti-
ma pod kojima je nejasno kojim redom je nastupila njihova smrt, i u slučaju kada
ova prava predviđaju različita rešenja ili ga uopšte ne sadrže, nijedno od umrlih
lica neće imati nikakva nasledna prava prema drugom odnosno drugima. Prili-
kom izrade Konvencije predlog da se uvede odredba o komorijentima izazvao je
protivljenje predstavnika koji su smatrali da je ovo pitanje uređeno u nacionalnim
pravima, tako da njima i treba da bude prepušteno odlučivanje.55 Broj ratifikaci-
ja za stupanje na snagu bio je određen na samo tri, ali ni on nikada nije postignut
i male su šanse da će ikada i biti.56 S druge strane, predloženo rešenje je reinkar-
nirano donošenjem regulative EU o rešavanju sukoba zakona u naslednom pra-
vu, tzv. Brisel IV Regulative, koja od reči do reči preuzima rešenje Haške konven-
cije.57
Najpre je neophodno razjasniti opseg situacija u kojima bi se ova odred-
ba aktivirala. Ukoliko bi se previše slobodno tumačilo, sintagma više prava koja
predviđaju različita rešenja ili ga uopšte ne sadrže može biti kritikovana kao previ-
še blag uslov za pribegavanje rezervnoj opciji. Naime, različito rešenje bi podra-
zumevalo i drugačije uslove koji vode istom rezultatu, primera radi, prema jed-
nom pravu lice ne nasleđuje jer nije nadživelo ostavioca 30 dana, a u drugom zato
što je starije. Stoga, jedino logično tumačenje bi bilo da je krajnji ishod relevan-
54 Convention on the Law Applicable to Succession to the Estates of Deceased Persons
(Concluded 1 August 1989) (u daljem tekstu: Haška konvencija), https://www.hcch.net/en/instru-

ments/conventions/full-text/?cid=62, 29.08.2019.
55 “Explanatory Report on the Convention on the Law Applicable to Succession to the Esta-
tes of Deceased Persons, (rapporteur D. W. M. Waters)”, Tome II, Succession to Estates - Applicable
Law (u daljem tekstu: Izveštaj), Hag, 1988, str. 73. https://www.hcch.net/en/instruments/conventions/
publications1/?dtid=3&cid=62, 29.08.2019.
56 Argentina, Luksemburg, Holandija, Švajcarska su potpisale konvenciju, ali ne i ratifiko-
vale, pri čemu se Holandija 2014. odrekla u skladu sa čl. 30 Haške Konvencije. Podaci dostupni na:
https://www.hcch.net/en/instruments/conventions/status-table/?cid=62, 29.08.2019.
57 Regulation No 650/2012 of the European Parliament and of the Council of 4 July 2012 on
jurisdiction, applicable law, recognition and enforcement of decisions and acceptance and enforce-
ment of authentic instruments in matters of succession and on the creation of a European Certifica-
te of Succession (u daljem tekstu Brisel IV Regulativa), Official Journal of the EU, L 201, 27.7.2012,
čl. 32.
187
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
tan, a ne da se zahteva identična formulacija jer bi takav zahtev bio prestrog. Sma-
tramo da bi samo oštar sukob koji dovodi do nepomirljivosti rešenja opravdao
primenu fikcije istovremene smrti.
Put zaobilaženja pretpostavke o preživljavanju odabrao je i naš Nacrt ZMPP
koji u čl. 52 navodi da “ako su dva ili više lica umrla pod okolnostima koje ne omo-
gućavaju da se utvrdi redosled smrti i ako je za odnos povodom koga se ovo pita-
nje postavlja merodavno više prava koja predviđaju različita rešenja ili ga uopšte
ne sadrže, smatra se da su lica umrla istovremeno” (podvukao autor). Nezavisno
od postojanja uporedive formulacije u nacionalnim propisima drugih zemalja, iz-
bor reči bi se mogao zameriti članovima radne grupe u pogledu lakonskog kori-
šćenja termina ‘istovremeno’. Prvo, konstatacija da su komorijenti umrli istovre-
meno asocira na circulus vitiosus, jer ‘istovremenost’ njihove smrti i jeste uzrok
celokupne diskusije. Problematičnost ovakvog izbora reči i ranije je pominjana u
našoj teoriji građanskog prava, gde je podvučeno da bi jedino samostalno znače-
nje imala pretpostavka o nadživljavanju, dok istovremenost nema nikakvo samo-
stalno značenje, pošto se i bez nje dolazi do istog rezultata.58
Drugo, sa naučne tačke gledišta teško je tvrditi da je više lica umrlo u istoj
sekundi (ili nanosekundi), mada treba uvažiti protivargument da se na kraju i
radi o pravnoj fikciji, te da matematička preciznost ustupa pred nužnošću da se
pravni odnosi urede. Konačno, suštinska zamerka navedenoj redakciji čl. 52 Na-
crta ZMPP leži u nemogućnosti njene primene u praksi, nezavisno od konstela-
cije činjenica. Sudija koji bi postupao u ostavinskom postupku suočava se sa dile-
mom kako primeniti ‘istovremenost’ u konkretnom slučaju. Ukoliko je ideja ovog
koncepta da se lica međusobno ne nasleđuju, jedino opravdano tumačenje je da
se ostavinski postupak vodi kao da je komorijent čija se zaostavština raspravlja
neposredno nadživeo ostale, te se oni stoga ne pojavljuju kao njegovi naslednici,
niti se će se on pojaviti kao njihov u drugom postupku.
Dakle, u svakom slučaju uzeće se da su ostali komorijenti umrli pre ostavi-
oca, što nas dovodi u situaciju da se istovremena smrt nikada kao takva ne tretira,
što opet znači da je takva formulacija lišena smisla i da ako bismo i želeli da je pri-
menimo, dužni smo da se oslonimo na tumačenje koje umesto da smisao izvlači
iz odredbe zakona više je usmereno na pokušaj da bilo kakvo značenje toj odredbi
pruži. U tom smislu, odredbe Haške konvencije o nasleđivanju i Brisel IV Regu-
lative daleko su bolje formulisane, zato što vrlo jasno propisuju pravnu posledicu
koja iz njih sledi: nijedan komorijent neće imati nasledna prava iza drugih.
Čitaocu se može učiniti kao da se u ovom delu lako preleće sa terena među-
narodnog privatnog prava na nasledno pravo, ali to je posledica neobičnog izbo-
58 O. Stanković, V. Vodinelić, nav. delo, str. 56.
188
ra rešenja za jednu kolizionu normu. Naime, kako je radna grupa za izradu Haške
konvencije o nasleđivanju primetila, ovo je redak slučaj supstitucije, a ne unifi-
kacije u međunarodnim konvencijama koje regulišu međunarodno privatno pra-
vo.59 U tom smislu, opredeljenje da se sukob preseče na ovakav način nije klasi-
čan način međunarodnog privatnog prava koje po pravilu upućuje na mesto gde
treba tražiti rešenje, ali ne i na samu primenu. Međutim, treba imati u vidu da
odredba o komorijentima predstavlja svojevrsni drugi (ili čak treći ili dalji) korak
i sledi nakon određenja merodavnih prava, a pribegava mu se zbog nemogućno-
sti pomirenja rezultata. Metodološki posmatrano, radi se o interesantnom feno-
menu, jer odredba međunarodnog privatnog prava supstituiše materijalno reše-
nje do koga je samo dovelo, rešava ‘sukob zakona u sukobu zakona’.
Prednost ovog rešenja jeste njegova prisutnost u velikom broju zemalja na
nacionalnom nivou, i kompatibilnost sa dva nadnacionalna izvora, Haškom kon-
vencijom o nasleđivanju i Brisel IV Regulativom. Takođe, i pored toga što prime-
na srpskog prava kao lex fori vodi istom rešenju, takav izbor jeste nešto čemu se
pribegava iz nemogućnosti, kao poslednjoj instanci. Naravno, za naše sudije ova
nemogućnost je još uvek realnost i u pogledu metoda ‘istovremenosti’ i to će osta-
ti do stupanja na snagu Nacrta ZMPP, pošto nema osnova za primenu ovog meto-
da u skladu sa važećim ZMPP. Sudija koji bi želeo da se pozove na istovremenost
direktno, našao bi se u sledećem problemu: zakonska odredba koja bi omoguća-
vala takvu primenu ne postoji, Srbija nije potpisnica Haške konvencije, niti člani-
ca Evropske unije.
ZAKLJUČAK
Najimućniji čovek koji je potonuo zajedno sa Titanikom bio je američki mi-

lijarder Džon Džejkob Astor IV, koji je na ovo putovanje krenuo sa svojom no-
vom i u tom trenutku trudnom suprugom koja je preživela. Da pravilo “žena i
deca prvi” nije bilo dosledno primenjivano, porodica Astor bila bi verovatno je-
dan od najčuvenijih slučajeva komorijenata. Umesto toga, Astorovi poslednji mo-
menti postali su predmet legendi, od kojih je najpoznatija i verovatno apokrifna
ona da se obratio konobaru sa rečenicom “Znam da sam tražio piće sa ledom, ali
ovo je već apsurdno.”
Navedena anegdota služi ne samo da pruži životni lik problematici komo-
rijenata koja je u ovom radu iscrpno prikazana kao kompleksna i puna sukoblje-
nih rešenja, već i da podseti da je vrlo lako da do ovakvih slučajeva dođe, neza-
visno od porekla ili pripadnosti određenom staležu. Moderni metodi transporta
59 Izveštaj, str. 73.
189
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
i učestale prirodne katastrofe izazvane klimatskim promenama samo su neki od

uzročnika nestajanja celih porodica. Imajući u vidu da državljani različitih zema-
lja sve češće stupaju u odnose koji mogu dovesti do stvaranja naslednih ili drugih
prava za koje bi bilo značajno ustanoviti redosled smrti, za očekivati je da će se
strani element često javljati u postupcima, čineći reakciju zakonodavca nužnom.
Posmatrajući varijabilnost predloženih rešenja, čini se da je kvalifikacija ko-
morijenata u sistemu međunarodnog privatnog prava u neobičnoj meri diktira-
na shvatanjem pravne prirode ovog instituta u građanskom pravu. Imajući u vidu
neusaglašenost izloženih stavova, opredeljenje komorijenata kao pitanja prav-
ne sposobnosti fizičkog lica ostaje samo najsigurniji, ali nikako i jedini metod.
Kada je u pitanju finalni problem sukobljenih rešenja koja vode nemogućnosti
primene merodavnog prava, ako se autor i priklanja principu da se komorijen-
ti ne mogu međusobno nasleđivati, ne smatra da je pravno-tehnički opravdano
da se on direktno primenjuje do stupanja na snagu Nacrta ZMPP. Nakon tog tre-
nutka, čini se da će nepostojanje izričite odredbe o rešavanju slučaja komorijena-
ta u srpskom materijalnom pravu isplivati u nešto drugačijem svetlu. Usvajanjem
Nacrta ZMPP došlo bi se u situaciju da propis o rešavanju sukoba zakona sadrži
odredbu koja rešava specifičan problem u domenu međunarodnog privatnog pra-
va, a da postojanje instituta komorijenata kao takvo nije, uslovno rečeno, ‘prizna-
to’ i uređeno u materiji građanskog prava koje reguliše pravne odnose bez stranog
elementa. Izložena isprepletanost shvatanja o prirodi i svrsi instituta komorijena-
ta u opštem građanskom i međunarodnom privatnom pravu ukazuje na potre-
bu da ovo pitanje, tako kompleksno čak i u odsustvu stranog elementa, zasluženo
mesto pronađe u Prednacrtu Građanskog zakonika.
MILICA ARSIĆ
Ph.D. Candidate, Faculty of Law,
COMMORIENTES IN THE REALM OF PRIVATE INTERNATIONAL LAW
Summary
Occurrence of foreign element transforms the case of commorientes into a complex legal
predicament, thereby prompting careful consideration of the applicable law. Serbian law current-
ly in force, as well as the Draft Civil Code, does not contain a provision that would explicitly deter-
mine the order of deaths of people who perished in the same danger, whereas legal doctrine adopts
a view that commorientes cannot stand to inherit from one another. This view is challenged by the
190
presumption present in some legal systems that a person of certain characteristics would have sur-
vived the other, which inevitably leads to problems when applying multiple laws. This paper analy-
ses the problem of classification of commorientes in the realm of private international law, the case
when conflicting rules of multiple applicable laws induce the impossibility of their application as
well as potential methods of surpassing this conflict, with special consideration given to the provi-
sions of the Draft Private International Law which draws support from the regulation of European
Union.
Key words: commorientes, conflict of laws, classification, Draft Private International Law,
Draft Civil Code
191
KATEDRA
PRAVO NA IMOVINU
Sekcija “Porezi”
IVA IVANOV
AUTOMATSKA RAZMENA OBAVEŠTENJA

U PORESKOJ MATERIJI I POZICIJA REPUBLIKE SRBIJE
Finansijska kriza iz 2008. godine uticala je na posvećivanje veće pažnje poreskoj eva-
ziji multinacionalnih kompanija. Velike razmere poreske evazije i izbegavanja plaćanja po-
reza ukazale su na asimetriju informacija između poreskih obveznika i poreskih administra-
cija. Međunarodna pravila koja su kreirana radi smanjivanja neujednačenosti nacionalnih
poreskih sistema i smanjivanja postojeće asimetrije informacija su predmet ovog rada. Po-
sebna pažnja u radu biće posvećena standardu za automatsku razmenu obaveštenja i uslovi-
ma za njenu primenu. Biće pokazano da stručna pomoć koju pružaju međunarodna tela za
implementaciju standarda za razmenu obaveštenja predstavlja značajnu pomoć za države u
razvoju i Republiku Srbiju.
Ključne reči: automatska razmena obaveštenja, BEPS, OECD, Globalni forum, Repu-
blika Srbija
FINANSIJSKA KRIZA KAO POKRETAČ UVEĆANE MEĐUNARODNE

SARADNJE U PORESKOJ MATERIJI
Napredak ljudske misli i tehnologija stvorili su novo okruženje koje nije po-
stojalo u vreme kada su poreskopravni instituti formulisani po prvi put. Posto-
jeći poreskopravni instituti imaju za cilj poštovanje prava država na prikupljanje
poreskih prihoda uz uvažavanje prava na imovinu poreskih obveznika. Današ-
Iva Ivanov, savetnik u Sektoru za fiskalni sistem Ministarstva finansija Republike Srbije; stu-
dent doktorskih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
195
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
nja stvarnost ukazuje na nedostatke postojećih instituta koji omogućavaju njiho-

vu zloupotrebu čime se narušavaju oba pomenuta prava. Rad na izmeni postoje-
ćih instituta postaje imperativ za sve države koje žele da očuvaju vladavinu prava
i pravnu sigurnost, kao i za međunarodnu zajednicu koja želi da obezbedi očuva-
nje ljudskih prava.
Finansijska kriza iz 2008. godine uticala je na posvećivanje velike pažnje
poreskoj evaziji multinacionalnih kompanija, koju su postojeća pravila međuna-
rodnog oporezivanja nedovoljno uspešno sprečavala. Pravne praznine i neujed-
načenost nacionalnih poreskih sistema privukli su pažnju kako stručne, tako i la-
ičke javnosti. Objavljivanje vesti o brojnim multinacionalnim kompanijama koje
su godinama umanjivale svoje poreske obaveze dovele su do narušavanja povere-
nja poreskih obveznika u poreske sisteme država, kao i u saradnju država na me-
đunarodnom nivou.1
Rasprostranjeni oblici poreske evazije i izbegavanja plaćanja poreza nisu bili
posledica samo jednog pravila ili odredbe, već više njih.2 Prevashodno multina-
cionalne kompanije, koristile su postojeće pravne praznine, neusaglašenost naci-
onalnih poreskih propisa, kao i rešenja sadržana u ugovorima o izbegavanju dvo-
strukog oporezivanja (u daljem tekstu: UIDO) kako bi umanjile svoje poreske
osnovice ili premeštale dobit u države sa niskim poreskim opterećenjem dobiti.3
U najvećem broju slučajeva, premeštanje dobiti nije bilo praćeno i preme-
štanjem ekonomskih aktivnosti (ili u veoma malom obimu), čime se čin preme-
štanja činio veštačkim. Takva praksa bila je olakšana i postojanjem asimetrije in-
formacija između poreskih obveznika i poreskih administracija. Naime, poreske
administracije nisu imale potpuna obaveštenja o prihodima poreskih obveznika,
odnosno njihovih povezanih lica u inostranstvu i transakcijama između njih.
U takvom okruženju, saradnja između država je postala posebno bitna pre-
ma mišljenju Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (eng. Organisation for
Economic Co-operation and Development, u daljem tekstu: OECD).4 Jedino pu-
tem udruženog napora velikog broja država, moguće je stati na put poreskoj eva-
1 David Bradbury, Pierce O’Reilly, “Inclusive fiscal reform: ensuring fairness and transparency in
the international tax system”, International Tax and Public Finance, No. 25, 2018, str. 1447.
2 Salah Gueydi, Mahmoud M. Abdellatif, “The transformation of tax administration functions in
the automatic exchange of information era – a developing country’s perspective”, eJournal of Tax Research,
vol. 16, 2019, No. 3, str. 792. Za više o pojmu poreske evazije, v. Dejan Popović, Poresko pravo, Pravni
fakultet, 16. izdanje, 2018., str. 54.
3 OECD, Explanatory Statement, OECD/G20 Base Erosion and Profit Shifting Project, OECD
Publishing, Paris, 2015, str. 6; Sudhansu Parida, “Automatic Exchange of Information”, Exchange of Informa-
tion for Tax Purposes (eds. Oliver-Christoph Gunther, Nicole Tuchler), Linde, Wien, 2013, str. 423.
4 V. http://www.oecd.org/tax/, 15.08.2019.
196
I. Ivanov: Automatska razmena obaveštenja u poreskoj materiji i pozicija RS
ziji. Iako su postojali instrumenti za saradnju između poreskih administracija na

međunarodnom nivou (kao što je npr. Direktiva o uzajamnoj pomoći između
nadležnih tela u oblasti direktnih poreza u Evropskoj uniji iz 1977. godine, kao i
Konvencija o uzajamnoj administrativnoj pomoći u poreskim pitanjima iz 1988.
godine, u daljem tekstu: Konvencija)5, kao i instrumenti na bilateralnoj osnovi
(UIDO), oni su se pokazali kao nedovoljni.
MEĐUNARODNO OKRUŽENJE ZA ADMINISTRATIVNU SARADNJU

U PORESKOJ MATERIJI
Administrativna saradnja na osnovu bilateralnih UIDO
UIDO su ugovori između dve države koji omogućavaju izbegavanje dvo-

strukog oporezivanja dohotka i imovine, koje može nastati kao posledica pre-
kograničnih aktivnosti poreskih obveznika.6 Naime, rezident jedne države može
obavljati aktivnosti u drugoj državi, kada može doći do stvaranja prava obe drža-
ve da oporezuju isti prihod. Država rezidentstva najčešće ima pravo da oporezu-
je svetski dohodak svog rezidenta, dok druga država, država izvora, ima pravo da
oporezuje prihod koji je ostvaren sa izvora na njenoj teritoriji. U takvoj situaciji,
da ne bi došlo do dvostrukog opterećenja istog prihoda, države zaključuju UIDO
koji će razgraničiti pravo oporezivanja između dve države.7
Smernice za zaključenje UIDO pružene su od strane OECD-a još 1963. go-
dine kada je usvojen prvi nacrt OECD Model Konvencije (eng. Draft Model Tax
Convention on Income and on Capital) koja reguliše pitanja oporezivanja dohotka
i imovine između države rezidentstva i države izvora.8 OECD Model Konvenci-
ja je od tada bila izmenjena više puta, dok je poslednja izmena izvršena 2017. go-
5 Council Directive 77/799/EEC of 19 December 1977 concerning mutual assistance by the com-
petent authorities of the Member States in the field of direct taxation and taxation of insurance premiums;
Convention on Mutual Administrative Assistance in Tax Matters, https://www.oecd.org/ctp/exchange-of-tax-
information/convention-on-mutual-administrative-assistance-in-tax-matters.htm, 22.08.2019. Više o Kon-
venciji vid.: Kornelia Wittmann, “The CoE/OECD Convention on Mutual Administrative Assistance in Tax
Matters”, Exchange of Information for Tax Purposes (eds. Oliver-Christoph Gunther and Nicole Tuchler),
Linde, Wien 2013, str. 175–196.
6 Više o pojmu UIDO, v. Dejan Popović, Poresko pravo, 11. izdanje, 2014., str. 274–285.
7 Međutim, pored UIDO, postoje i druge mere za otklanjanje dvostrukog oporezivanja, kao što su
unilateralne mere i međunarodne mere. V.: Ibidem, str. 258–264.
8 Nasuprot OECD Model Konvencije stoji Model Konvencija Ujedinjenih Nacija koja je usvojena
1980. godine i, kako se navodi, pruža bolju polaznu osnovu za države u razvoju u odnosu na OECD Model
Konvenciju.
197
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
dine.9 Značaj OECD Model Konvencije vidi se u velikom broju država koje je ko-
riste kao svoju osnovu za zaključenje UIDO. Naime, više od 3000 UIDO se danas
zasniva na OECD Model Konvenciji.10
OECD Model Konvencija reguliše u čl. 26 razmenu obaveštenja između po-
reskih administracija koja predstavlja centralni deo administrativne saradnje. De-
finišu se obaveštenja koja se mogu razmeniti, lica koja ih mogu koristiti, svrhe
za koje se mogu koristiti, kao i aspekti zaštite poverljivosti. Takođe, utvrđuju se i
pravila kada država nema obavezu da dostavi zatražena obaveštenja, dok se u ko-
mentarima uz čl. 26 predviđaju oblici saradnje, kao što su razmena obaveštenja na
zahtev, spontana i automatska razmena obaveštenja.11 Kada se uporede odredbe
različitih verzija OECD Modela Konvencija, može se uočiti trend povećanja broja
obaveštenja koja se mogu razmeniti.
Do 1998. godine, OECD Model Konvencija je u čl. 26 predviđala da se oba-
veštenja o poreskim obveznicima mogu razmenjivati samo u odnosu na poreze
koji su obuhvaćeni UIDO.12 Izmena navedenog člana iz 2000. godine, omogući-
la je razmenu obaveštenja za obaveštenja koja su neophodna za primenu odreda-
ba sporazuma ili unutrašnjih zakona koji se odnose na poreze svake vrste i opisa
koje zavode države.13 Primetna razlika jeste ta što se omogućava razmena obave-
štenja koja se odnose na sve poreze koje zavode države, a ne samo na one koji su
obuhvaćeni UIDO.
Izmena čl. 26 iz 2005. godine menja termin “neophodna” obaveštenja u ter-
min obaveštenja “za koja se može predvideti da će biti od značaja” (eng. forseeably
relevant).14 Kako se navodi, oba termina imaju isto značenje, a izmena je izvrše-
na zbog terminološkog usklađivanja sa modelom ugovora o razmeni obaveštenja
9 OECD Model Tax Convention on Income and on Capital 2017, https://www.oecd.org/tax/treaties/
model-tax-convention-on-income-and-on-capital-condensed-version-20745419.htm, 25.08.2019.
10 Podatak dostupan na: https://www.oecd.org/tax/treaties/tax-treaties-2017-update-to-oecd-model-
tax-convention-released.htm, 25.08.2019.
11 Paragraf 9 Komentara na član 26. OECD Model Konvencije, https://read.oecd-ilibrary.org/taxa-
tion/model-tax-convention-on-income-and-on-capital-condensed-version-2017_mtc_cond-2017-en#page495,
25.08.2019.
12 OECD Model Tax Convention on Income and on Capital 1998: https://read.oecd-ilibrary.org/tax-
ation/model-tax-convention-on-income-and-on-capital-condensed-version-1998_mtc_cond-1998-en#page43,
25.08.2019.
13 OECD Model Tax Convention on Income and on Capital 2000: https://read.oecd-ilibrary.org/tax-
25.08.2019.
14 OECD Model Tax Convention on Income and on Capital 2005, https://read.oecd-ilibrary.org/tax-
25.08.2019.
198
u poreskoj materiji.15 Značajna izmena OECD Model Konvencije iz 2005. godine

jeste ta što se izričito omogućava razmena bankarskih obaveštenja o poreskim ob-
veznicima.16 Naime, države se onemogućavaju da se pozivaju na odredbe o ban-
karskoj tajni iz svojih nacionalnih zakonodavstava kako bi uskratile razmenu fi-
nansijskih obaveštenja. Takođe, država se ne može pozivati ni na nepostojanje
sopstvenog interesa za prikupljanje zahtevanih obaveštenja kako bi odbila zahtev
države tražioca da ih dostavi.
Poslednja značajna izmena člana 26. OECD Model Konvencije vezuje se za
izmene iz 2014. godine kada je omogućeno da se obaveštenja mogu koristiti i u
druge svrhe kada se takva obaveštenja, po zakonima obe države mogu koristiti za
druge svrhe, a nadležni organ države koja je dostavila obaveštenja odobri takvo
korišćenje.17
Nedostaci UIDO
U trenutku kada su problemi velike razmere poreske evazije i izbegavanja

plaćanja poreza ugledali svetlost dana, poreski svet je poznavao veliki broj bilate-
ralnih UIDO.18 Iako najveći broj država zasniva svoje UIDO na instrumentu koji
je stvoren na međunarodnom nivou, velike razmere poreske evazije na međuna-
rodnom nivou ukazale su na praksu zloupotrebe zaključenih UIDO. UIDO su bili
korišćeni za dvostruko neoporezivanje, a ne za izbegavanje dvostruko oporezi-
vanje, čime se poreski obveznik u potpunosti oslobađao obaveze plaćanja pore-
za u obe države.19 Takva primena i tumačenje UIDO bila je u neskladu sa ciljem
UIDO, ali striktno posmatrajući, nije predstavljala nezakonitu praksu.20
Rešenja sadržana u UIDO omogućavala su poreskim obveznicima da stva-
raju veštačke aranžmane čija je jedini cilj bio veštačko stvaranje uslova za uživanje
15 OECD Update to Article 26 of the OECD Model Tax Convention and its Commentary, https://
www.oecd.org/ctp/exchange-of-tax-information/120718_Article%2026-ENG_no%20cover%20(2).pdf,
25.08.2019.
16 Više o problemu razmene bankarskih informacija: Bradbury, Pierce O’Reilly.
17 OECD Model Tax Convention on Income and on Capital 2014: https://read.oecd-ilibrary.org/
taxation/model-tax-convention-on-income-and-on-capital-2015-full-version_9789264239081-en#page86,
25.08.2019.
18 Trenutno se procenjuje da na svetu postoji više od 3000 zaključenih UIDO. Više vid.: OECD, De-
veloping a Multilateral Instrument to Modify Bilateral Tax Treaties, OECD/G20 BEPS Project, OECD Pub-
lishing, Paris, 2014, str. 11.
19 OECD, OECD/G20 Base Erosion and Profit Shifting Project Explanatory Statement, OECD
Publishing, Paris 2015, str. 4.

20 OECD, BEPS, Frequently Asked Questions, https://www.oecd.org/ctp/BEPS-FAQsEnglish.pdf,
25.08.2019.
199
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
pogodnosti koje pružaju UIDO. Jedan od takvih aranžmana jeste i praksa osni-
vanja povezanih lica u jurisdikcijama koje pružaju niže poresko opterećenje ili
koje imaju zaključene UIDO sa drugim državama i koji obezbeđuju bolji pore-
ski tretman oporezivanog dohotka, pri čemu ne dolazi i do premeštanja ekonom-
skih aktivnosti (praksa poznata kao treaty shopping). Naime, pomenuta struktura
poslovanja koja je isključivo posledica želje za umanjenjem poreskog opterećenja
predstavlja samo jedan od brojnih veštačkih aranžmana koji predstavlja zloupo-
trebu UIDO.21 Takva zloupotreba UIDO zahteva definisanje novih i dopune po-
stojećih pravila koja će onemogućiti pružanje pogodnosti aranžmanima koji se
smatraju veštačkim i koji imaju za cilj zloupotrebu pravila sadržanih u UIDO.
Zloupotrebe u tumačenju pravila sadržanih u UIDO koje se odnose na po-
reski tretman stalne poslovne jedinice (eng. permanent establishment), odnosno
veštačkog izbegavanja statusa stalne poslovne jedinice, omogućile su obveznici-
ma da izbegnu da plate porez u državi u kojoj obavljaju delatnost preko stalne po-
slovne jedinice. Takva praksa ukazala je na potrebu izmene postojeće definicije u
OECD Model Konvenciji.22
Takođe, mogućnosti za uživanje pogodnosti za pravna lica koja mogu da se
smatraju rezidentima dve države, kao i za entitete koji mogu da se smatraju tran-
sparentnim entitetima, zahtevaju nova, tj. dopunska pravila u OECD Model Kon-
venciji koja će ograničiti pravo takvih entiteta da uživaju poreska oslobođenja ili
olakšice na osnovu zloupotrebe UIDO.
Činjenica koja je dodatno olakšala izbegavanje plaćanja poreza multinacio-
nalnim poreskim obveznicima i pored postojanja UIDO jeste ta što nije postojala
efikasna administrativna saradnja između poreskih administracija, odnosno što
administracije nisu imale potpuna obaveštenja o povezanim licima svojih rezide-
nata u drugim državama. Naime, i pored UIDO koji predviđaju razmenu obave-
štenja, takva razmena obaveštenja je omogućavala razmenu obaveštenja samo iz-
među država koje imaju zaključen UIDO, i to prevashodno na osnovu razmene
obaveštenja na zahtev kada države treba da imaju makar neke podatke o obavešte-
nju koje traže. Kontrola prekograničnih aktivnosti obveznika koje obuhvataju više
država stoga postaju zahtevan i skoro nemoguć zadatak za poreske administraci-
je u situacijama kada ne postoji zaključen UIDO sa svim relevantnim državama.
Čak i u slučaju kada postoje zaključeni UIDO sa svim relevantnim stranama, one
mogu biti zasnovane na različitim verzijama OECD Model Konvencije koje pred-
21 V. OECD, Preventing the Granting of Treaty Benefits in Inappropriate Circumstances, Action 6,
2015 Final Report, OECD/G20 BEPS Project, OECD Publishing, Paris 2015.
22 V. OECD, Preventing the Artificial Avoidance of Permanent Establishment Status, Action 7 –
2015 Final Report, OECD Publishing, Paris, 2015.
200
viđaju i različit obuhvat obaveštenja koja se mogu razmenjivati, što može dodatno
otežati razmenu obaveštenja.
Navedene zloupotrebe postojećih UIDO i njihovi nedostaci ukazali su na
potrebu njihovih izmena i dopuna, kao i na stvaranje pravila za poboljšanu sarad-
nju između poreskih administracija na globalnom nivou.
Akcioni plan za sprečavanje umanjivanja poreske osnovice

i premeštanja dobiti
Rasprostranjena poreska evazija (koja je dovela do velikih gubitaka pore-

skih prihoda za države) ocenjena je kao štetna od strane OECD-a i Grupe 20 naj-
razvijenih zemalja sveta (u daljem tekstu: G20) i kojoj se mora stati na put.23 Rad
na izradi akcionog plana za sprečavanje umanjivanja (erozije) poreske osnovice
i premeštanja dobiti (eng. Action Plan on Base Erosion and Rrofit Shifting, u da-
ljem tekstu: BEPS) na međunarodnom nivou započet je 2013. godine od strane
OECD-a i G20.24 Cilj akcionog plana jeste da povrati poverenje poreskih obvezni-
ka u pravičnost poreskih sistema, da izjednači uslove poslovanja za sva privredna
društva, kao i da obezbedi instrumente za države kojima će moći da ostvare efika-
sniju primenu nacionalnih zakona.25
Akcioni plan BEPS-a sastoji se od 15 akcionih planova koje nalažu izmene
postojećih poreskih propisa u cilju smanjenja pravnih praznina i otklanjanja uo-
čenih nedostataka u UIDO i nacionalnim zakonodavstvima. U skladu sa pome-
nutim zloupotrebama, najveći broj akcionih planova odnosi se na transakcije iz-
među povezanih lica, tj. na transferne cene kako bi se rešili postojeći nedostaci.26
Od 15 akcionih planova, četiri predstavljaju minimalne standarde koje sve države
koje su pristupile Inkluzivnom okviru BEPS-a moraju da usvoje.27
23 OECD, OECD/G20 Base Erosion and Profit Shifting Project Explanatory Statement, str. 4.
24 Inkluzivnom okviru BEPS-a pristupilo je do sada 130 država, dok je Multlateralni instrument
potpisalo 89 jurisdikcija. Više: http://www.oecd.org/tax/beps/, 29.08.2019.
25 D. Bradbury, P. O’Reilly, str. 1447.
26 Za više o transakcijama između povezanih lica vid.: Gordana Ilić-Popov, Svetislav V. Kostić,
“Transferne cene u Srbiji”, Industrija, vol. 39, br. 4, 2011, str. 151–179; Svetislav V. Kostić, “Transfer pricing in
Serbia – facing a sobering reality”, Annals FLB – Belgrade Law Review, No. 4, Year LXV, 2017, str. 86.
27 Minimalni standardi obuhvataju akcioni plan broj pet (efikasnije suzbijanje štetnih poreskih
praksi, uzimajući u obzir transparentnost i suštinu), akcioni planbroj šest (sprečavanje uživanja pogodnos-
ti iz UIDO u neodgovarajućim okolnostima), akcioni planbroj 13 (dokumentacija o transfernim cenama i
izveštavanje po državama) i akcioni plan broj 14 (unapređenje rešavanja sporova u postupku zajedničkog
dogovaranja).
201
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Veoma bitna aktivnost BEPS-a jeste i rad na stvaranju pravila za oporeziva-

nje digitalne ekonomije za koju je ocenjeno da još više olakšava umanjivanje po-
reske osnovice i premeštanje dobiti.28 Poslovanje u digitalnoj ekonomiji stvori-
lo je novo okruženje koje se ne zasniva na fizičkom prisustvu poreskog obveznika
na teritoriji jedne države (eng. brick and mortar economy), i u kojoj je intelektual-
na svojina dobila veliki značaj. Ove činjenice pomogle su multinacionalnim kom-
panijama da organizuju svoja poslovanja tako da minimizuju svoja poreska opte-
rećenja.
Zaključak koji se može izvesti na osnovu poznatih činjenica o funkcionisa-
nju digitalne ekonomije jeste taj da su postojeći poreski instituti koji se zasniva-
ju na pomenutoj brick and mortar economy pretpostavci neadekvatni za opore-
zivanje digitalnih aktivnosti, odnosno da su zastareli i da je neophodno njihovo
usklađivanje sa trenutnim okruženjem.
Rad na stvaranju novih i izmeni postojećih pravila za oporezivanje digital-
ne ekonomije i dalje traje. Novine koje digitalna ekonomija uvodi i problemati-
ka sagledavanja njenih dometa, otežavaju definisanje jasnih i efikasnih pravila.
Okruženje kakvo su OECD i G20 stvorili za rad na BEPS projektu na kom trenut-
no sarađuje 130 jurisdikcija29, omogućava pogodan forum za definisanje pravila i
donošenje konsenzusa koji će sve uključene jurisdikcije poštovati, a koji će otežati
poresku evaziju i izbegavanje plaćanja poreza.
BEPS pravila uvode nova pravila za borbu protiv izbegavanja plaćanja pore-
za i poreske evazije, međutim, da bi pravila mogla da ostvare svoj potencijal, neop-
hodno je stvoriti praktične instrumente na osnovu kojih će države moći da sarađu-
ju i da međusobno pružaju neophodnu pomoć u primeni anti-BEPS pravila.30
Konvencija o uzajamnoj administrativnoj pomoći

u poreskim pitanjima
UIDO sadrže instrumente za razmenu obaveštenja, odnosno za administra-

tivnu saradnju između dve države. Radi regulisanja poreske prakse koja se odno-
si na više od dve države, bilo je neophodno stvoriti multilateralni instrument op-
28
V. OECD, Addressing the Tax Challenges of the Digital Economy, Action 1 – 2015 Final Report,
OECD/G20 BEPS Project, OECD Publishing, Paris, 2015.
29Podatak se odnosi na broj članica Inkluzivnog okvira BEPS-a u avgustu 2019. godine. Podatak
dostupan na: https://www.oecd.org/tax/beps/inclusive-framework-on-beps-composition.pdf, 25.08.2019.
30 V. Proposal for a Council Directive laying down rules relating to the corporate taxation of a signif-
icant digital presence, COM(2018) 147 final, 2018/0072(CNS); Stjepan Gadžo, Nexus Requirements for Tax-
ation of Non-Residents’ Business Income, IBFD Doctoral Series, Vol. 41, Netherlands.
202
šteg karaktera. OECD i Savet Evrope zajednički su radili na stvaranju Konvencije

1988. godine.31 Dvadeset godina kasnije, finansijska kriza na globalnom nivou,
ukazala je na to da postojeći oblici administrativne saradnje nisu dovoljni i da je
neophodno stvoriti okruženje u kome će poreske administracije imati i druge, iz-
dašnije, izvore obaveštenja o prihodima poreskih obveznika i njihovih povezanih
lica u drugim državama, a ne samo ona koja dostave poreski obveznici.32 Konven-
cija je izmenjena Protokolom iz 2010. godine na poziv država G20, kada je omo-
gućen pristup Konvenciji za sve države koje žele da joj pristupe, a posebno drža-
vama u razvoju.33
Danas, Konvencija omogućava administrativnu saradnju između 129 dr-
žava i 17 jurisdikcija obuhvaćenih teritorijalnim proširenjem, putem usaglašene
primene i tumačenja njenih odredbi.34 Oblici saradnje koje predviđa jesu razme-
na obaveštenja na zahtev (u daljem tekstu: ROZ), spontana, i automatska razmena
obaveštenja (u daljem tekstu: ARO), pomoć u poreskim istragama u inostranstvu,
pomoć u proceni i naplati stranih poreskih potraživanja, kao i pomoć u dostavlja-
nju dokumentacije. Pomenute oblike saradnje predviđa i OECD Model Konven-
cija, međutim, države nisu u obavezi da ih usvoje. Konvencija, s druge strane, ne
omogućava stavljanje rezervi na ROZ, spontanu i ARO, čime se povećavaju mo-
gućnosti saradnje i između država koje imaju zaključene UIDO.35
Konvencija omogućava razmenu obaveštenja u oblasti poreza na dohodak,
poreza na dobit, poreza na neto bogatstvo i poreza na kapitalne dobitke koji se za-
vode odvojeno od poreza na dohodak ili dobit, kao i na sve druge poreske oblike
na koje država odluči da se primenjuje.36
Opšti karakter Konvencije narušava se pravom država da stave rezerve na
veliki broj poreskih oblika i na određene oblike saradnje. Statistika koju vodi
OECD u vezi sa rezervama koje su potpisnice stavile, govori u prilog tome da
31 Konvencija trenutno ima 129 potpisnica, vid.:https://www.oecd.org/tax/exchange-of-tax-informa-
tion/convention-on-mutual-administrative-assistance-in-tax-matters.htm, 28.08.2019.
32 S. Gadžo, I. Klemenčić, str. 210.
33 V. https://www.oecd.org/ctp/exchange-of-tax-information/ENG-Amended-Convention.pdf, 25.08.2019.
34 Podaci dostupni na: https://www.oecd.org/tax/exchange-of-tax-information/convention-on-mutual-
administrative-assistance-in-tax-matters.htm, 23.08.2019.
35 Konvencija omogućava pravo potpisnicama da stave rezerve i na odredbe koje regulišu pomoć
u vidu naplate poreza, poreskih istraga u inostranstvu i dostavljanju dokumentacije (putem nadležnog tela i
putem pošte).
36 Čl. 2. Konvencije u vezi sa čl. 30. Konvencije koji daje potpisnicama pravo da stave određene
rezerve.
203
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
predviđeni maksimalni domašaj Konvencije nije ostvaren imajući u vidu da je

najveći broj potpisnica stavio makar jednu rezervu.37
Najpoznatiji oblik razmene obaveštenja jeste ROZ koji omogućava pružanje
obaveštenja na zahtev države tražioca u situaciji kada ona ima razloga da veruje
da zamoljena država poseduje obaveštenja koja su predvidljivo relevantna, tj. “za
koja se može predvideti da će biti od značaja”38 za primenu domaćih zakona drža-
ve tražioca.39 Država tražilac navodi tačno određeno lice ili transakciju na koju se
zahtev za pružanjem obaveštenja odnosi, a zamoljena država preduzima sve od-
govarajuće mere kako bi dostavila tražena obaveštenja.
Spontana razmena obaveštenja omogućava pružanje obaveštenja bez pret-
hodnog zahteva države. Naime, kada jedna potpisnica ima osnove za pretpo-
stavku da obaveštenja koja poseduje mogu biti od značaja drugoj potpisnici za
procenu poreske obaveze obveznika, ona ima obavezu da joj prosledi takva oba-
veštenja.40
Treći način razmene obaveštenja jeste ARO, koja predstavlja i najzahtevni-
ji način razmene obaveštenja za poreske administracije. Za njenu primenu neop-
hodno je zaključivanje sporazuma (bilateralnog ili multilateralnog) o ARO u ko-
jem će se definisati kategorije slučajeva za koje će potpisnice primenjivati ARO
jednom godišnje.41 Ovakvim instrumentom omogućava se razmena predvidljivo
relevantnih obaveštenja za primenu poreskih zakona države primaoca obavešte-
nja, čime se povećavaju izgledi za bolju poresku kontrolu i naplatu poreza.
Globalni forum o transparentnosti i razmeni informacija

u poreske svrhe
Globalni forum o transparentnosti i razmeni informacija u poreske svrhe (eng.

Global Forum on Transparency and Exchange of Information for Tax Purposes, u daljem
37 Može se primetiti da su čak i neke od najrazvijenih država, kao što je Nemačka, iskoristile pravo
da stave rezerve, odnosno da ne obezbede sve predviđene oblike saradnje. Više vid.:https://www.coe.int/en/
web/conventions/search-on-treaties/-/conventions/treaty/127/declarations, 28.08.2019.
38 Izraz koji se koristi u UIDO koje je zaključila Republika Srbija, a u kojima je usvojen ovaj izraz.
V. npr. čl. 26. Ugovora između Republike Srbije i Republike Koreje o izbegavanju dvostrukog oporezivanja u
odnosu na poreze na dohodak.
39 Čl. 5 Konvencije.
40 Čl. 7 Konvencije.
41 Čl. 6 Konvencije. Primer multilateralnog sporazuma za razmenu obaveštenja predstavlja Multi-
lateralni ugovor o nadležnim telima za razmenu obaveštenja po državama, u smislu akcionog plana broj 13.
BEPS-a.
204
tekstu: Globalni forum) predstavlja još jedan produkt rada OECD-a.42 Globalni forum
danas predstavlja ključno međunarodno telo koje vrši nadzor nad primenom među-
narodnih standarda poreske transparentnosti i razmene obaveštenja. Standardi poreske
transparentnosti, a samim tim i razmene obaveštenja jesu ROZ i ARO o finansijskim
računima poreskih obveznika. ROZ predstavlja minimum koji sve države članice Glo-
balnog foruma treba da obezbede, dok Globalni forum ne obavezuje zemlje u razvoju
koje nemaju finansijske centre na primenu ARO o finansijskim računima poreskih ob-
veznika, ali ih podstiče na njegovo usvajanje i pruža pomoć u toj pripremi.43
Istraživanja koja su vršena nakon finansijske krize iz 2008. godine, pokazala su
da je na svetskom nivou od 6,1 do 7,6 milijardi američkih dolara sakriveno u ofšor ju-
risdikcijama, zahvaljujući tome što ofšor jurisdikcije ne poštuju pravila o transparen-
tnosti.44 Primena standarda transparentnosti omogućava da države razmenjuju neop-
hodna obaveštenja o prihodima i imovini svojih državljana u inostranstvu, a ne samo
od država sa kojima matična država ima zaključen UIDO, kao i pomoć državama u re-
šavanju propusta u UIDO koji omogućavaju obveznicima da minimizuju svoju pore-
sku obavezu.
ARO Standard za razmenu obaveštenja o finansijskim računima. – Kao odgovor
OECD-a na nedostatak obaveštenja sa kojima se poreske administracije suoča-
vaju, 2014. godine stvoren je standard za automatsku razmenu obaveštenja o finan-
sijskim računima od značaja za oporezivanje, odnosno zajednički standard izveštava-
nja (eng. The Common Reporting Standard, u daljem tekstu: CRS). Standard ima za cilj
rešavanje problema asimetrije informacija između poreskih obveznika i poreskih ad-
ministracija i stvaranje mehanizma za efikasnu razmenu obaveštenja između poreskih
administracija.45 U tom smislu, od naročite je važnosti za države koje oporezuju svoje
rezidente na osnovu svetskog dohotka, za čiju potpunu i pravilnu primenu je neophod-
no posedovanje podataka o prihodima rezidentnih poreskih obveznika ostvarenim i u
drugim državama.46
42
Danas Globalni forum broji 157 članica koje učestvuju na jednakoj osnovi i sa istim pravima i
obavezama. V. http://www.oecd.org/tax/transparency/, 25.08.2019.
43 Global Forum on Transparency and Exchange of Information for Tax Purposes, Tax Transparen-
cy 2018 Report on progress, 2018, 4. Dostupno na: https://www.oecd.org/tax/transparency/global-forum-an-
nual-report-2018.pdf, 23.08.2019.
44 Valeria Pellegrini, Alessandra Sanelli, Enrico Tosti, “What do external statistics tell us about unde-
clared assets held abroad and tax evasion?”, Bank of Italy Occasional Papers, No. 367, Rome, 2016, str. 19.
45 OECD, Standard for Automatic Exchange of Financial Account Information in Tax Matters, 2nd
edition, OECD Publishing, Paris, 2017.
46 Atanaska Filipova-Slancheva, “Automatic exchange of tax information: initiation, implementa-
tion and guidelines in Bulgarian context”, Problems and Perspectives in Management, No. 15(2–3), Sumy,
2017, str. 511.
205
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
Standard se sastoji iz zajedničkog standarda izveštavanja, tj. CRS-a i iz mul-

tilateralnog sporazuma o nadležnim organima (eng. Multilateral Competent Aut-
hority Agreement, u daljem tekstu: CRS MCAA). Zajednički standard izveštava-
nja definiše institucije koje imaju obavezu dostavljanja obaveštenja, vrste računa
o kojima se dostavljaju obaveštenja, obuhvaćeni poreski obveznici i dr. pravila.47
S druge strane, CRS MCAA, reguliše pitanja samog prenosa obaveštenja, pravila o
poverljivosti obrade, držanja, čuvanja i prenosa, ograničene upotrebe, kao i dru-
gih pitanja koja se moraju obezbediti u zakonodavstvu države kako bi automatska
razmena mogla da se primenjuje.48 Takođe, standard predviđa postojanje zakon-
ske obaveze za finansijske institucije u državi izvora da dostave obaveštenja o fi-
nansijskim računima nerezidenata. Nakon prijema obaveštenja od finansijskih in-
stitucija, poreska administracija ih prosleđuje poreskim administracijama države
rezidenstva na osnovu CRS MCAA.
Prema statistici koju vodi Globalni forum, trenutno postoji 104 jurisdikcija
koje su potpisale CRS MCAA, dok je nešto više od 90 jurisdikcija aktiviralo auto-
matsku razmenu obaveštenja.49 Iz liste potpisnica primetan je izostanak Sjedinje-
nih Američkih Država (u daljem tekstu: SAD), koje ističu da ne postoji potreba
za potpisivanjem CRS MCAA imajući u vidu široku primenu instrumenta za au-
tomatsku razmenu obaveštenja o finansijskim računima poreskih obveznika koju
su SAD razvile (eng. The Foreign Account Tax Compliance Act, u daljem tekstu:
FATCA).50 Međutim, iako se i CRS i FATCA zasnivaju na ARO o finansijskim ra-
čunima, razlike između njih postoje, te se na izostanak SAD-a sa liste potpisnica
ne gleda blagonaklono na međunarodnom nivou, pogotovu imajući u vidu priti-
sak koji SAD vrši na druge države da potpišu FATCA-u.51
Uslovi za primenu CRS. – Iako kreiran kao standard za globalnu primenu, slo-
ženost uslova za primenu standarda ukazuje da će njegova primena biti makar odlože-
47 OECD, Standard for automatic exchange of financial account information in tax matters,
OECD Publishing, Paris, 2014, str. 29.

48 Ibidem, str. 21.
49 Više v.: https://www.oecd.org/tax/automatic-exchange/international-framework-for-the-crs/, 28.08.2019.
50 Naime, države koje su potpisale ugovor obavezuju se da prikupe podatke o finansijskim
računima američkih državljana ili rezidenata koji oni imaju u odnosnoj državi, i da ta obaveštenja
dostave američkoj poreskoj administraciji. Više v.: https://www.irs.gov/businesses/corporations/for-
eign-account-tax-compliance-act-fatca, 22.08.2019.
51 Upoređujući FATCA sa CRS, može se uočiti da FATCA ima skromniji obuhvat. Prema
FATCA pravilima, za račune na kojima ima manje od 50,000 američkih dolara nije potrebno dostav-
ljati obaveštenja. Takođe, prema najvećem broju zaključenih FATCA sporazuma, obaveštenja se
razmenjuju samo u odnosu na američke rezidente, a ne i za rezidente drugih država, kao što je slučaj
prema CRS.
206
na.52 Naime, od država i nadležnih organa koji žele da primenjuju CRS standard očeku-
je se ispunjavanje velikog broja uslova. Neki od postavljenih uslova posebno se smatraju
problematičnim za države u razvoju koje se ne odlikuju velikim i razvijenim poreskim
administracijama.53
Međutim, i pre ulaska u detalje o postavljenim uslovima, iz teksta CRS
MCAA se naslućuje ograničena primena standarda na međunarodnom nivou.
Naime, prema odeljku 7. CRS MCAA, država ima pravo da odluči sa kojim drža-
vama će aktivirati razmenu obaveštenja. Naime, ne postoji obaveza za državu da
aktivira CRS sa svim potpisnicama CRS MCAA, već samo sa onima koje navede.
Prvi zahtev koji iziskuje veći napor od država, a naročito od država u razvo-
ju, jeste poštovanje pravila o poverljivosti obaveštenja koja se razmenjuju.54 Raz-
mena velikog broja obaveštenja o poreskim obveznicima, uključujući i lične po-
datke, dovodi do opasnosti od povrede poverljivosti tih obaveštenja, zbog čega
su i uvedeni strogi zahtevi.55 Pravila o zaštiti poverljivosti obaveštenja nalaze se
u odeljku 5. CRS MCAA u kome se upućuje na odredbe Konvencije koje uređu-
ju pitanje poverljivosti obaveštenja (čl. 22 Konvencije), dok se detaljna pravila o
primeni pravila za zaštitu poverljivosti nalaze u komentarima uz odeljak 5. CRS
MCAA56, kao i u OECD Priručniku za zaštitu poverljivosti razmenjenih obavešte-
nja u poreskoj materiji (u daljem tekstu: Priručnik).57
Konvencija proklamuje u čl. 22. st. 1 da se svako primljeno obaveštenje sma-
tra tajnom i da je zaštićeno na isti način kao i obaveštenje primljeno prema unu-
trašnjem pravu, čime se uvodi obaveza za državu da predvidi takvu zaštitu (ukoli-
ko već ne postoji). Takođe, Konvencija predviđa u čl. 21. st. 2. tač. d) pravo država
da odbiju zahtev za dostavljanjem obaveštenja ukoliko bi to značilo otkrivanje taj-
ne (trgovinske, poslovne, industrijske, komercijalne, profesionalne).
Na osnovu odeljka 5. CRS MCAA dato je izričito pravo potpisnicama da pri-
menjuju i da zahtevaju stroža pravila o poverljivosti od navedenih ukoliko njiho-
52 S. Gadžo, I. Klemenčić, str. 217.
53 Andres Knobel, Markus Meinzer, “Automatic Exchange of Information: An Opportuni-
ty for Developing Countries to Tackle Tax Evasion and Corruption”, Tax Justice Network, Chesham,
2014, str. 44.
54 OECD, Addressing the Tax Challenges of the Digital Economy, Action 1 – 2015 Final Re-
port, str. 12.

55 Philip Baker, Pasquale Pistone, “The practical protection of taxpayers’ rights”, General Re-
port in Cahiers de droit fiscal international, vol. 100B, The Hague, 2015, str. 59.
56 OECD, Standard for Automatic Exchange of Financial Account Information in Tax
Matters, second edition, 2017, str. 79–88.

57 OECD, Keeping It Safe, The OECD Guide on the protection of confidentiality of information ex-
changed for tax purposes, OECD Publishing, Paris, 2012.
207
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
vi zakoni omogućavaju višu zaštitu poverljivosti. Tada država koja dostavlja oba-
veštenja ima pravo da zahteva isti nivo zaštite poverljivosti obaveštenja od strane
države kojoj se dostavljaju obaveštenja. Ukoliko država ne postupi po zahtevu, dr-
žava koja dostavlja obaveštenja ima pravo da obustavi razmenu obaveštenja na
osnovu odeljka 7. CRS MCAA.
Odredba koja uređuje pitanje kome se mogu saopštiti obaveštenja podržava
formulaciju iz čl. 26 OECD Model Konvencije. Naime, samo organima nadležnim
za poslove oporezivanja (uključujući i sudske organe) se mogu saopštiti primlje-
na obaveštenja. Pravo korišćenja obaveštenja odnosi se samo na potrebe oporezi-
vanja, uz dodatno ograničenje iz čl. 22. st. 3 Konvencije: u slučaju da je jedna stra-
na Konvencije stavila rezervu da neće pružati pomoć za određene poreske oblike
druge strane, primljena obaveštenja neće moći da se koriste za potrebe tih pore-
skih oblika, kao što ni druga strana koja je primila obaveštenja od strane koja je
stavila rezervu neće moći da ih koristi za potrebe tih poreskih oblika.
Međutim, u određenim situacijama moguće je koristiti obaveštenja za dru-
ge svrhe prema čl. 22. st. 4 Konvencije. Korišćenje primljenih obaveštenja za dru-
ge svrhe dozvoljeno je kada je takva mogućnost predviđena u zakonima države
koja je dostavila obaveštenja i kada njen nadležni organ odobri takvu upotrebu.
Takođe, moguće je dostaviti primljena obaveštenja i trećoj strani, ali pod uslovom
postojanja saglasnosti države koja je dostavila obaveštenja.
Komentari na odeljak 5. CRS MCAA i Priručnik pružaju iscrpna uputstva
za zaštitu poverljivosti obaveštenja koja obuhvataju kako odgovorajući zakono-
davni okvir zaštite, tako i administrativna pravila i prakse neophodne za zaštitu
poverljivosti. Od poreskih administracija se očekuje da stvore adekvatna tehnička
i kadrovska rešenja za razmenu obaveštenja, što zahteva izdatke od država. Korist
koju države ostvare od povećane administrativne saradnje u vidu bolje poreske
kontrole odnosno naplate poreza, ne treba da bude na uštrb prava poreskih obve-
znika. Stoga, iako značajan, takav izdatak omogućava očuvanje oba interesa drža-
ve, kako prava na prikupljanje prihoda od poreza, tako i poverenja poreskih obve-
znika u poreski sistem.
Poreskim administracijama se preporučuje stvaranje i posebnog odelje-
nja koje će se baviti isključivo prikupljanjem, obradom i slanjem obaveštenja na
osnovu CRS standarda.58 Očekuje se da poreske administracije imaju stalan nad-
zor nad rukovanjem obaveštenjima, na osnovu koga će moći u svakom trenut-
ku da znaju koji zaposleni je, i kada, imao pristup obaveštenjima. Ovakav sistem
je, prema preporukama OECD-a, neophodan kako bi zaštitne mere bile efikasne
i kako bi mogle da se primenjuju sankcije, koje je neophodno propisati, kako se
58 Ibidem, str. 17.
208
predlaže, i u krivičnim zakonima.59 Za velike i razvijene poreske administracije

ovakva praksa ne predstavlja problem, dok za države u razvoju predstavlja izazov
s obzirom na čest nedostatak dovoljnog broja zaposlenih.60
Drugi zahtev koji zahteva dodatan rad od poreskih administracija odnosi se
na obradu relevantnih obaveštenja. Naime, na osnovu CRS doći će do prikuplja-
nja velikog broja obaveštenja odakle je potrebno izdvojiti relevantna obaveštenja
za državu rezidentstva. Korist od primene standarda zavisi upravo od mogućno-
sti države koja je primila obaveštenje da prepozna relevantno obaveštenje u veli-
kom broju primljenih obaveštenja. OECD predlaže posedovanje adekvatnog sof-
tverskog programa koji bi izdvajao obaveštenja koja se smatraju značajnim. Velika
je verovatnoća da države u razvoju ne poseduju takve programe, te da će ispunje-
nje ovog zahteva predstavljati izdatak. Međutim, s obzirom na to da je upravo ne-
mogućnost izdvajanja relevantnih obaveštenja uzrok da države u razvoju učestvu-
ju u razmeni obaveštenja na nerecipročnoj osnovi61, tj. da samo šalju obaveštenja,
a ne i da ih primaju, čime ne ostvaruju korist od razmene obaveštenja, navodi na
zaključak da izdatak za nabavku adekvatnog programa predstavlja ulaganje u bo-
lju poresku kontrolu i naplatu poreza.
Treći zahtev jeste adekvatna obuka kadrova koji će se baviti isključivo raz-
menom obaveštenja, kao i stvaranje uslova za dijalog između nadležnog tela i svih
učesnika koji sarađuju u prikupljanju obaveštenja. U tom cilju, OECD predlaže da
nadležno telo održava obuke i organizuje događaje na kojima će se raspravljati o
postojećim pravilima i na kojima će nadležno telo odgovarati na sva eventualna
pitanja. Države u razvoju, često imaju problema sa nedovoljnim brojem zaposle-
nih, te ovakav uslov predstavlja još jedan izazov za njihovo funkcionisanje.
PODSTICAJ ZA DRŽAVE U RAZVOJU

DA PRIMENJUJU CRS STANDARD
Saradnja između država u borbi protiv poreske evazije i izbegavanja plaća-

nja poreza je od izuzetne važnosti za zemlje u razvoju, prema mišljenju OECD-a,
s obzirom na njihovo budžetsko oslanjanje na prihode od poreza na dobit62, kao
i na veću izloženost riziku od poreske evazije.63 Istraživanja koja je OECD vršio
59 OECD, Keeping It Safe, str. 17.
60 S. Gueydi, M. Abdellatif, str. 789.
62 OECD/G20 Base Erosion and Profit Shifting Project Explanatory Statement, str. 4.
63OECD, The Global Forum’s Plan of Action for Developing Countries Participation in
AEOI, OECD Publishing, Paris, 2017, str. 5.
209
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
pokazuju velike iznose gubitaka prihoda od poreza na dobit. Pokazano je da go-

dišnji gubici prihoda od poreza na dobit, na svetskom nivou, zbog izbegavanja
plaćanja poreza i poreske evazije, iznose od 4–10% svetskog prihoda od poreza
na dobit.64 Kada se taj procenat pretvori u novčani iznos, on iznosi negde između
100 i 240 milijardi američkih dolara na godišnjem nivou.
Međutim, navedene poteškoće za primenu CRS za države u razvoju postav-
ljaju pitanje primerenosti standarda za poreske administracije država u razvoju.
Na složenost navedenih zahteva ukazano je i OECD-u, koji je kreirao aktivno-
sti koje imaju za cilj da pruže pomoć državama u razvoju u stvaranju tehničkih
uslova za razmenu obaveštenja i obuci kadrova. Globalni forum pruža tehničku
podršku za implementaciju ROZ i CRS standarda svim državama u razvoju koje
izraze želju za primenom ova dva standarda (jedan ili oba).65 Imajući u vidu da
država ni ne može da pristupi primeni standarda dok Globalni forum ne ispita is-
punjenost svih uslova, pomoć koju pruža državama postaje dragocena.
Pored Globalnog foruma, pomoć pružaju i Svetska banka i Radna grupa za
razvoj G20, uz ohrabrivanje država u razvoju da se i one uključe u pružanje po-
moći. Uz povećanu poresku transparentnost u državama u razvoju i primeni stan-
darda za razmenu obaveštenja, i države u razvoju će moći da osete koristi od tran-
sparentnog poreskog okruženja.66
Međutim, iako OECD tvrdi da je transparentno okruženje veoma bitno za
države u razvoju, primetna su mišljenja koja navode da će najveću korist od ARO
imati razvijene zemlje, a ne države u razvoju.67 Naime, najveći broj multinacio-
nalnih kompanija premešta svoju dobit iz razvijenih država u države koje ne opo-
rezuju dobit ili koje to čine veoma skromno u odnosu na razvijene države. Na
osnovu povećane saradnje, razvijene države će imati u posedu neophodna obave-
štenja od država u razvoju, što će omogućiti oporezivanje prihoda koji ne bi bio
oporezivan u njihovom odsustvu, a koji će predstavljati smanjenje prihoda za dr-
žave u razvoju.
Takođe, pružanje tehničke pomoći ne rešava pitanje troškova država u ra-
zvoju za obezbeđivanje neophodnih uslova za primenu ARO. S druge strane, Glo-
balni forum ne negira da će one morati da podnesu izdatke u prvom trenutku, ali
64 OECD/G20 Base Erosion and Profit Shifting Project Explanatory Statement, str. 4.
65 Više o podršci Globalnog foruma, v. na: https://www.oecd.org/tax/transparency/technical-
assistance/, 22.08.2019.
66 V. Shaheen Salman, “Saint Amans defends OECD’s CRS despite loopholes identified by
TJN”, International Tax Review, London, April, 2014.

67 A. Knobel, M. Meinzer, str. 44.
210
navodi da će pozitivne efekte moći da očekuju u srednjem ili dugom roku.68 Kako
se navodi, uz adekvatne administrativne i tehničke kapacitete, države u razvoju će
biti bolje opremljene za naplatu poreza, poresku kontrolu i sprečavanje poreske
evazije, koja će dovesti do uvećanih poreskih prihoda.69
POZICIJA REPUBLIKE SRBIJE
Republika Srbija trenutno ima 59 zaključenih UIDO koji regulišu razme-

nu obaveštenja.70 Veliki broj zaključenih UIDO ukazuje na to da Republika Srbi-
ja već učestvuje u administrativnoj saradnji u poreskim pitanjima sa drugim dr-
žavama, međutim, nijedan UIDO ne predviđa ARO.
Imajući u vidu da je Republika Srbija na putu pridruživanja Evropskoj uni-
ji (u daljem tekstu: EU), morala je da preuzme obavezu da poveća svoje napore u
oblasti poreske transparentnosti i borbi protiv poreske evazije. Naime, kako se ne
bi našla na “crnoj listi”, odnosno listi država koje ne sarađuju u poreskoj materi-
ji koju vodi i objavljuje EU, Republika Srbija je morala da pristupi Inkluzivnom
okviru BEPS-a (i obaveže se na primenu minimalnih standarda), da postane čla-
nica Globalnog foruma, kao i da potpiše i ratifikuje Konvenciju.71 U trenutku pi-
sanja rada, Republika Srbija je uspešno ispunila većinu navedenih obaveza, a oče-
kuje se da će ih ispuniti sve do kraja datog roka (kraja 2019. godine).72
Primena standarda za razmenu obavešteanja

i saradnja sa Globalnim forumom
U martu 2019. godine, započet je Uvodni program za primenu međunarod-

nih standarda transparentnosti u poreskoj materiji (eng. Induction Programme or
implementation of the international tax transparency standards; u daljem tekstu:
Uvodni program) za Republiku Srbiju kao novu državu članicu Globalnog foru-
68 OECD, The Global Forum’s Plan of Action for Developing Countries Participation in
AEOI, str. 5.
69 Ibidem.
70 Potpisani UIDO od strane Republike Srbije dostupni su na: http://www.mfin.gov.rs/pages/
issue.php?id=7063, 15.08.2019.
71 EU je stavila Republiku Srbiju na sivu listu nekooperativnih jurisdikcija u poreskoj ma-
teriji u 2018. godini. Dostupno na: https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-15429-2017-

INIT/en/pdf, 25.08.2019.
72 Jedina preostala obaveza za Republiku Srbiju jeste stvaranje zakonske obaveze za
određene multinacionalne kompanije da podnose izveštaje o funkcionisanju međunarodne grupe
čije su matično društo (obaveza iz akcionog plana br. 13 BEPS-a).
211
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ma.73 U Uvodnom programu, Republika Srbija se obavezala na stvaranje uslova

za primenu standarda razmene obaveštenja na zahtev (za koju će period kolegi-
jalne provere početi 2021. godine), dok se Globalni forum obavezao na pružanje
tehničke podrške i pomoć u obuci kadrova. Uvodni program jedan je od načina
podrške OECD-a i Globalnog foruma zemljama kojima je pomoć u implementa-
ciji pravila za adekvatnu primenu standarda potrebna. Sa druge strane, osim rada
na stvaranju uslova za primenu CRS, nije definisan tačan datum kada bi Republi-
ka Srbija morala da počne da ga primenjuje.
U cilju pozitivnog ishoda kolegijalnog pregleda i utvrđivanja spremnosti
Republike Srbije da započne ROZ, Republika Srbija će morati da ispuni sve zahte-
ve koje postavlja Globalni forum. Naime, usklađenost sa zahtevima zaštite pover-
ljivosti obaveštenja koja se razmenjuju, postojanje neophodnih softverskih pro-
grama, obuka kadrova, kao i stvaranje posebnog odeljenja koje će imati isključivu
nadležnost za razmenu obaveštenja, zahteva ozbiljan rad od strane Ministarstva
finansija Republike Srbije i Poreske uprave. U takvom okruženju, očekuje se da će
stručna pomoć Globalnog foruma biti od velikog značaja.
Kao korak u pravom smeru predstavlja osnivanje posebnog odeljenja u
okviru Poreske uprave koje je specijalizovano za poslove međunarodne saradnje
i koordinaciju poslova evropskih integracija.74 Specijalizacija kadrova koji će biti
iskuljičivo nadležni za razmenu obaveštenja predstavlja i dobro rešenje sa aspek-
ta očuvanja poverljivosti obaveštenja s obzirom na ograničen broj lica koja će ru-
kovati njima.
Kada se ispune uslovi za ROZ, Republika Srbija će biti na dobrom putu da
ispuni i uslove za CRS. Međutim, za primenu CRS, dodatni uslovi kao što je za-
ključivanje sporazuma koji će regulisati kategorije slučajeva i procedure razmene
obaveštenja će morati da se ispune.
Razmena izveštaja po državama
U bliskoj vezi sa primenom CRS, jeste i obaveza Republike Srbije da stva-

ra uslove za primenu akcionog plana br. 13. BEPS-a za podnošenje izveštaja po
državama, a koji se zasniva na ARO.75 Naime, Republika Srbija se obavezala na
primenu minimalnih standarda BEPS-a, odnosno na stvaranje zakonskih uslova
73 V. https://www.oecd.org/tax/transparency/globalforumlaunchesaninductionprogrammefors-
erbiaforimplementationoftheinternationaltaxtransparencystandards.htm, 28.08.2019.
74 Poreska uprava, Ministarstvo finansijaRepublike Srbije, Informator o radu, jul 2019. go-
dine, str. 29.

75 Akcioni plan br. 13. BEPS-a, https://www.oecd.org/tax/beps/beps-actions/action13/, 22.08.2019.
212
za njihovu primenu. U tom smislu, Republika Srbija treba do kraja 2019. godine
da propiše zakonsku obavezu za poreske obveznike koji su članovi međunarodne
grupe pravnih lica, tj. matična pravna lica, da podnose izveštaje o transakcijama
međunarodne grupe u kojima će biti predstavljene informacije o globalnoj raspo-
deli prihoda, dobiti, plaćenih poreza i ekonomske aktivnosti, a koje će država slati
jednom godišnje državama rezidentnosti povezanih lica koje su navedene u izve-
štaju na osnovu ARO.
Uslovi za početak razmene navedenih izveštaja su veoma slični uslovima za
razmenu obaveštenja na osnovu CRS standarda, čime se smanjuje administrativ-
ni teret za države. Naime, pomenuti uslovi za očuvanje poverljivosti obaveštenja
koja se razmenjuju, zahtevaju se i u slučaju razmene pomenutih izveštaja.
Zakonsko regulisanje obaveze za poreske obveznike da podnose navede-
ne izveštaje razlikuje se od obaveze države da takve izveštaje razmenjuje sa dru-
gim državama na osnovu ARO. Za sada, ni obaveza usklađivanja sa akcionim pla-
nom br. 13 BEPS-a ne stvara obavezu za Republiku Srbiju da počne da primenjuje
ARO na neki određeni dan u budućnosti.
Republika Srbija potpisala FATCA sporazum
Još jedna aktivnost Republike Srbije u cilju povećanja poreske transparen-

tnosti jeste i potpisivanje FATCA sporazuma sa SAD u aprilu 2019. godine.76
FATCA sporazum predstavlja sporazum u cilju usaglašavanja poreskih propisa i
o razmeni obaveštenja o finansijskim računima državljana SAD u drugim država-
ma kako bi se smanjile mogućnosti za izbegavanje plaćanje poreza i poresku eva-
ziju.77 Republika Srbija potpisala je model 1 FATCA sporazuma koji se ne zasniva
na reciprocitetu, čime se nadležni organ u SAD ne obavezuje da dostavlja obave-
štenja o finansijskim računima srpskih državljana u SAD.
Potpisanim sporazumom omogućava se razmena relevantnih obaveštenja
između nadležnih državnih organa, dok prikupljanje obaveštenja koja će biti raz-
menjena vrše finansijske institucije. Model 1 za razliku od modela 2, ne podrazu-
meva obavezu finansijskih institucija u državi potpisnici da direktno dostavljaju
informacije nadležnom telu u SAD, već se to čini preko nadležnog državnog orga-
na. Za Republiku Srbiju, nadležni organ jeste Uprava za sprečavanje pranja novca.
76 U vreme pisanje rada dostupan je samo Predlog zakona o potvrđivanju FATCA spora-
zuma na srpskom jeziku na: http://www.parlament.gov.rs/upload/archive/files/cir/pdf/predlozi_zako-

na/2019/2043-19.pdf, 26.08.2019.
77 V. fn. 52.
213
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
FATCA sporazum kao metod razmene obaveštenja predviđa ARO na go-

dišnjem nivou za čiju primenu će morati da se obezbede neophodni preduslo-
vi u zakonodavstvu Republike Srbije. Olakšavajuća okolnost za Republiku Srbi-
ju predstavlja činjenica da su tehnički uslovi za razmenu obaveštenja prikupljenih
na osnovu FATCA sporazuma slični uslovima za razmenu obaveštenja prikuplje-
nih na osnovu CRS standarda. Naime, zahteva se obaveza očuvanja poverljivo-
sti razmenjenih obaveštenja kao i njihova ograničena upotreba. Imajući u vidu da
stvaranje administrativnih kapaciteta i ispunjavanje uslova za očuvanje poverlji-
vosti obaveštenja predstavljaju najzahtevnije preduslove za primenu CRS standar-
da za Republiku Srbiju, njihovo ispunjavanje omogućiće i olakšanu primenu FAT-
CA sporazuma.
Međutim, kako je nadležno telo za primenu FATCA sporazuma Uprava
za sprečavanje novca, a za Konvenciju Ministarstvo finansija ili njegov ovlašćeni
predstavnik, odnosno Poreska uprava, nameće se pitanje svrsishodnosti ovakvih
različitih rešenja imajući vidu da će zadaci ova dva tela biti veoma slični. Čini se da
bi efikasnije rešenje bilo da je jedno telo definisano kao nadležno telo za primenu
oba standarda razmene obaveštenja s obzirom na potencijalnu bolju specijalizaciju
lica koja će biti zadužena za poslove razmene obaveštenja u poreske svrhe.
ZAKLJUČAK
Uloženi napor na međunarodnom nivou za povećanu administrativnu sa-

radnju u poreskoj materiji treba da umanji razmere poreske evazije i izbegavanja
plaćanja poreza. Putem povećane saradnje između država, u smislu razmene oba-
veštenja, stvaraju se uslovi za postojanje pravičnih i ujednačenih poreskih sistema
i međunarodnih pravila oporezivanja koji će omogućiti pravnu sigurnost za pore-
ske obveznike kao i uvećanje poreskih prihoda država.
Različite aktivnosti su započete na međunarodnom nivou, gde ARO predstav-
lja jedan vid rešenja problema postojeće asimetrije informacija između poreskih obve-
znika i poreskih administracija, a koja treba da dovede do većeg poštovanja poreskih
propisa. Uslovi za primenu ARO otežavaju njeno usvajanje od strane država u razvo-
ju, pogotovu kada se uzmu u obzir pravila o zaštiti poverljivosti obaveštenja, zbog čega
i postoji opasnost od narušavanja njenog međunarodnog karaktera, a samim tim i nje-
ne efikasnosti. U takvoj situaciji, od velikog značaja su aktivnosti koje OECD, Global-
ni forum, Svetska banka i druge međunarodne ustanove vrše u cilju pružanja stručne
podrške državama kojima je takva pomoć neophodna za primenu standarda razmene
obaveštenja. Uz adekvatnu podršku i iskustvo u implementaciji pravila, omogućava se i
državama u razvoju da ostvare koristi od razmene obaveštenja.
214
Nedavne aktivnosti Republike Srbije ukazuju na njenu spremnost da radi na

stvaranju uslova za povećanje poreske transparentnosti i saradnje u oblasti razmene
obaveštenja od značaja za oporezivanje. Međutim, s obzirom na kompleksnost pravi-
la, prevashodno u cilju očuvanja poverljivosti obaveštenja koja se razmenjuju, Republi-
ka Srbija prvo mora da stvori sve zakonske, administrativne i tehničke uslove kako bi
mogla da pristupi ARO. Pomoć koju Republika Srbija trenutno dobija od Globalnog fo-
ruma za stvaranje kapaciteta i uslova za primenu ROZ i naknadno za ARO, predstavlja
značajnu pomoć za Republiku Srbiju koja treba da omogući efikasnu razmenu obave-
štenja od koje će kako Republika Srbija imati koristi, tako i druge države sa kojima bude
razmenjivala obaveštenja.
IVA IVANOV
Consultant to the Ministry of Finance
of the Republic of Serbia in the Sector for Fiscal System
Ph.D. Candidate at the Faculty of Law,
AUTOMATIC EXCHANGE OF INFORMATION IN TAX MATTERS

AND THE POSITION OF DEVELOPING COUNTRIES
Summary
The 2008 financial crisis shifted the focus on tax evasion of multinational companies. The
vast number of tax evasion and tax avoidance cases highlighted the asymmetry of information be-
tween tax payers and tax administrations. The subject of this paper are international tax rules de-
signed to reduce the inconsistencies between national tax systems and reduce existing asymmetry
of information. Special attention will be paid to the standard for the automatic exchange of informa-
tion for tax purposes. The paper will elaborate on the conditions for the application of the standard
which can be particularly difficult for developing countries to satisfy. However, it will be showed
that the support provided by international organisations for implementation of required conditions
can be of particular value for developing countries and the Republic of Serbia.
Key words: automatic exchange of information, BEPS, OECD, Global Forum, The Republic
of Serbia
215
KATEDRA
PRAVO NA IMOVINU
Sekcija “Privredna društva”
MARKO RADOVIĆ
POLOŽAJ SUBORDINIRANIH STEČAJNIH POVERILACA

U POSTUPKU REORGANIZACIJE
Rad je posvećen ukazivanju na zakonsku nekonzistentnost u pogledu položaja subor-
diniranih stečajnih poverilaca u postupku reorganizacije naspram ostalih neprivilegovanih
(običnih) stečajnih poverioca. U tom cilju, prvenstveno je pojašnjen pojam subordiniranih
stečajnih poverilaca. Nakon toga, analizira se njihov položaj u postupku bankrotstva i reor-
ganizacije, sa naročitim osvrtom na osobenosti u odnosu na položaj ostalih neprivilegovanih
(običnih) stečajnih poverilaca.
Ključne reči: subordinirani stečajni poverioci, zajam, stečaj, reorganizacija
UVOD
U situaciji kada se privredno društvo nađe u finansijskim teškoćama često

su njegovi vlasnici u dilemi da li da davanjem zajma, bilo neposredno ili preko
povezanog lica, te teškoće prevaziđu i obezbede nastavak poslovanja, ili da pokre-
nu postupak stečaja, odnosno likvidacije (ukoliko nije ispunjen zakonom propi-
sani stečajni razlog). Često takvom pozajmljivanju prethodi ugovaranje njegovog
prioritetnog vraćanja obezbeđenjem na imovini privrednog društva.
Interes vlasnika da neposredno ili putem povezanog lica vrši pozajmice
društvu u finansijkim poteškoćama je dvostruki. Prvi se ogleda u tome da ako
se putem pozajmica društvo uspešno finansijski oporavi i time prevaziđe nasta-
Dr Marko Radović, sudijski savetnik u Vrhovnom kasacionom sudu Srbije.
219
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
le teškoće, glavnu korist od toga će prvenstveno ubirati vlasnici društva. Oni su

prvi koji će uživati u plodovima uspeha privrednog društva, a uz to, društvo će
im dati zajam uredno vratiti. Drugi interes je da, čak i ako se datim zajmom ne
obezbedi finansijski oporavak, njime se omogućuje odugovlačenje stečaja, iako je
poslovanje društva realno neodrživo. Tako vlasnici mogu uticati na prava dru-
gih poverilaca društva da se, veštačkim prikrivanjem insolventnosti, naplate kroz
stečajni postupak. Na taj način se stvara mogućnost brojnih zloupotreba u okvi-
ru poslovanja društva, a, s druge strane, potencijalno finansijski ugrožavaju drugi
privredni subjekti koji sa tim društvom otpočnu poslovanje. Epilog je da će napla-
ta njihovog potraživanja u najmanju ruku biti otežana, a često i u potpunosti one-
mogućena. Sve to nije prihvatljivo sa aspekta finansijske stabilnosti, u ekonom-
skom smislu gledano, ali i pravne sigurnosti, posmatrano sa pravnog stanovišta.
Shodno iznetom, pravni tretman zajmova primljenih od vlasnika privred-
nog društva ili sa društvom povezanih lica, različit je u odnosu na potraživanja
ostalih neobezbeđenih poverilaca. Kako bi se sprečile sve potencijalne zloupo-
trebe kroz društveno nepoželjne pokušaje spasavanja dužnika od strane vlasni-
ka, pravnim okvirom mora biti uspostavljena izvesna granica između dve kraj-
nosti, da se ova lica “spreče da investiraju u projekte negativne vrednosti, pri
čemu ne treba da se obeshrabre u pokušaju restrukturiranja dužnika sa održivim
poslovanjem”.1
Zbog toga su, u savremenim uporednopravnim sistema, poput SAD, Ne-
mačke, Austrije, Španije, Italije, davaoci vlasničkih zajmova društvu i zajmova da-
tih od povezanih lica u podređenoj ulozi u postupku namirenja kroz stečajni po-
stupak u odnosu na druge poverioce. Prema njima se suštinski sprovodi sankcija
što, umesto da kao savesni privrednici uvećaju kapital društva, oni to ne čine, već
mu daju pozajmicu u nadi da će im ista biti vraćena, često i sa kamatom. Za ovaj
način regulisanja vlasničkih zajmova opredelila se i Republika Srbija.
POJAM SUBORDINIRANIH STEČAJNIH POVERILACA

I NJIHOV POLOŽAJ U PRAVU SRBIJE
Generalno posmatrano, pristup putem kojeg se u uporednom pravu reguli-

še status vlasničkih zajmova je dvojak. Prvi pristup je subordinacija, dok je drugi
1 Branko Radulović, “Subordinacija zajmova vlasnika u stečajnom postupku – ekonomska
logika, uporedna rešenja i primena u Republici Srbiji”, Usklađivanje poslovnog prava Srbije sa pra-
vom Evropske Unije, Beograd, 2014, str. 29.
220
M. Radović: Položaj subordiniranih stečajnih poverilaca u postupku reorganizacije
rekvalifikacija (rekarakterizacija).2 Putem sistema subordinacije3, pozajmice vla-

snika se u postupku stečaja subordiniraju, odnosno imaju niži prioritet u nami-
renju u odnosu na druge stečajne poverioce.4 Drugi pristup, tzv. rekvalifikacije,
podrazumeva da vlasnički zajmovi suštinski imaju tretman kapitala. Tako bi se
vlasnici, kao davaoci zajma, mogli namiriti tek iz ostatka stečajne mase, po nami-
renju svih potraživanja poverilaca stečajnog dužnika. Sistem subordinacije je do-
minantije zastupljen, do te mere da se za sistem rekvalifikacije danas može reći da
se primenjuje izuzetno, i to ne kao isključivi model.5 U tom smislu pojam subor-
diniranih stečajnih poverilaca sve više dobija na značaju.
S uporednopravnog gledišta posmatrano, sistem subordinacije se različito
reguliše. Tako ona može biti zasnovana na subjektivnim kriterijumima, poput si-
stema tzv. pravične subordinacije u SAD (engl. equitable subordination), kod koje
se podrazumeva ovlašćenje suda da ukoliko nakon sprovedene analize utvrdi da
postoji opravdani razlog da se potraživanje određenog poverioca subordinira, od-
nosno svrsta u niži rang namirenja u odnosu na druge poverioce, odlukom suda
to i učini. Drugi sistem, čiji je pravi predstavnik nemački model subordinacije,
zasnovan je na objektivno formiranim kriterijumima. Subodrinacija potraživanja,
prema ovom sistemu, ne zavisi od subjektivne sudijeske procene, već su uslovi za
njenu primenu zakonski regulisani (objektivizirani).6
Takođe, potrebno je razlikovati i subordinaciju koja nastupa po sili zakona,
tzv. zakonsku subordinaciju, u odnosu na ugovornu subordinaciju, zasnovanu na
zaključenom ugovoru. U tom kontekstu treba pomenuti i da se u uporednom pra-
2 Ibidem, str. 28.
3 Reč “subordinacija” u srpskom jeziku ima sledeće značenje: niži položaj, inferiornost,
nižeklasnost, podređenost i sl.
4 Dee L. Calligar, “Subordination Agreements”, Yale Law Journal, 1961, str. 378.
5 U pravu SAD, stečajni sudija ima ovlašćenje da posegne za institutom rekvalifikacije, uko-
liko na osnovu ustanovljenih kriterijuma utvrdi da se suštinski ne radi o zajmu, već o unosu kapi-
tala. Osnov za ovakvo postupanje nema izričitu zakonsku podlogu. Većina stečajnih sudija osnov
pronalazi u odeljku 105 Stečajnog zakona SAD (U.S. Bankruptcy Code). Ni kriterijumi za njegovu
primenu nisu uniformni. Od slučaja do slučaja se razlikuju. Ipak, može se reći da postoji tendenci-
ja njihovog širenja, s tim da ni jedan nema presudan uticaj, već se vodi računa o svim kriterijumi-
ma. Uz to, problem predstavlja i to što se u pojedinim sporovima za rekvalifikacijom poseglo bez ja-
sno opredeljenog kriterijuma. To ukazuje da se stečajne sudije SAD sve više uzdržavaju od primene
ovog instituta, jer bi se njegovom masovnom primenom mogla narušiti pravna sigurnost. S druge
strane, pravo SAD poznaje i sistem subordinacije, u okviru odeljka 510 Stečajnog zakona SAD. Više
o tome: Mathew Nozemack, “Making Sense Out of Bankruptcy Courts’ Recharacterization of Cla-
ims: Why Not Use § 510(c) Equitable Subordination?”, Washington and Lee Law Review, 1999, 690.
6 Martin Gelter, Jürg Roth, “Subordination of Shareholders Loans from a Legal and Econo-
mic Perspective, Journal of Institutional Comparisons, No. 2/2007, str. 40–47.
221
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
vu razlikuje priroda potraživanja, krug lica koji se obuhvataju sistemom subordi-

nacije, kao i vremenski period nastanka potraživanja značajan za primenu ovog
sistema.
Uzimajući u obzir sve navedene specifičnosti, u vidu opšte definicije moglo
bi se reći da su subordinirani stečajni poverioci svi oni poverioci koji se, u skla-
du sa kriterijumima predviđenim zakonom ili ugovorenoj volji, isplaćuju nakon
ostalih neprivilegovanih (običnih) stečajnih poverilaca.
Pravni okvir Srbije opredelio se za sistem subordinacije, uz izvesne speci-
fičnosti, po uzoru na nemački model. Do stupanja na snagu izmena Zakona o
stečaju u 2014. godini,7 pitanje subordinacije bilo je regulisano u okviru Zakona
o privrednim društvima – ZOPD (2011).8 Nakon stupanja pomenutih novela na
snagu, subordinacija postaje deo isključivo stečajnopravne regulative.9 Inače, pri-
hvaćena je kako zakonska tako i ugovorna subordinacija.
Položaj subordiniranih stečajnih poverilaca po ZOPD (2011)
U okviru ZOPD (2011), celokupna materija u vezi subordinacije povodom

vlasničkih zajmova bila je regulisana u članu 181. Iako se on odnosio na regula-
tivu o društvima sa ograničenom odgovornošću, shodno se primenjivao i na su-
bordinaciju kod akcionarskih društava.
Polazno stanovište je bilo da se društvu može dati zajam u svako doba. Me-
đutim, ako je zajam dao član društva ili sa njim povezano lice, u slučaju otva-
ranja stečajnog postupka prema privrednom društvu, u delu u kojem taj zajam
nije obezbeđen, smatraće se za lice koje je prihvatilo da bude isplaćeno nakon ste-
čajnih poverilaca u smislu zakona kojim se uređuje stečaj. To bi podrazumeva-
lo zakonsku pretpostavku da namirenje njihovog potraživanja može uslediti tek
po namirenju svih potraživanja ostalih neobezbeđenih (običnih) poverilaca. Ovo
pravilo, u vidu izuzetka, nije važilo samo u slučaju kada zajam daju članovi druš-
tva ili sa njim povezana lica, koja se u okviru svoje redovne delatnosti bave dava-
njem kredita ili zajma.
Tako bi se moglo zaključiti da se ZOPD (2011) opredelio za sistem zakon-
ske subordinacije, formiran na osnovu objektivnih kriterijuma. Prema tom zako-
7 Zakon o izmenama i dopunama Zakona o stečaju, Sl. glasnik RS, br. 83/2014.
8 Zakon o privrednim društvima, Sl. glasnik RS, br. 36/2011, 99/2011).
9 Po istovetnom principu se institut subordinacije vlasničkih zajmova razvijao u okvirima
nemačkog prava. Do 2008. godine, on je takođe bio regulisan kompanijskim propisima, da bi, na-
kon izmena Zakona o društvima sa ograničenom odgovornošću i Zakona o stečaju, postao deo ste-
čajnog normativnog okvira.
222
nu su se pod subordiniranim stečajnim poveriocima smatrali članovi društva ili

sa njim povezana lica, u smislu člana 62. ZOPD (2011), za zajam dat društvu, izu-
zev lica koja se u okviru svoje redovne delatnosti bave davanjem kredita ili zajma.
Inače, ZOPD (2011) je regulisao i pitanje obezbeđenja za pozajmljeni iznos
koji je član društva ili sa njim povezano lice dalo društvu. Tako je bilo predviđeno
da obezbeđenje za zajam društvu dat od strane člana ili sa njim povezanog lica, u
trenutku kada je društvo bilo nesposobno za plaćanje ili u roku od godinu dana
pre dana otvaranja stečajnog postupka prema društvu, ne proizvodi pravno dej-
stvo u tom stečajnom postupku. Takođe, ukoliko društvo vrati navedeni zajam u
poslednjoj godini pre dana otvaranja stečajnog postupka prema društvu, to će se
smatrati radnjom namernog oštećenja poverilaca podobnom za pobijanje u smi-
slu zakona kojim se uređuje stečaj. Inače, navedenim normama se ne derogiraju
odredbe kojim se dozvoljava pobijanje predmetnih pravnih radnji s pozivom na
odredbe o pobijanju iz Zakona o stečaju. Naprotiv, ovim je normama samo bila
predviđena zakonska pretpostavka postojanja namernog oštećenja u situaciji kada
društvo u navedenom periodu vrati zajam članu ili sa njim povezanom licu, što
olakšava postupak dokazivanja ovog pobojnog razloga. Uz to, kao vid dodatne za-
štite poverilaca društva bilo je predviđeno da će, u slučaju uspešnog pobijanja na-
vedene pravne radnje, član društva koji je dao obezbeđenje solidarno odgovarati
društvu za povraćaj predmetne isplate do vrednosti datog obezbeđenja u trenut-
ku kada je isplata od strane društva prema trećem licu izvršena, a ako tu vrednost
nije moguće utvrditi do vrednosti datog obezbeđenja u trenutku kada društvo od
člana zatraži povraćaj isplate.
U kontekstu regulative o subordiniranim poveriocima putem ZOPD (2011),
nužno je ukazati još na tri specifičnosti. Prva specifičnost se ogleda u tome što
ZOPD (2011) nije definisao zakonski rok davanja zajma u odnosu na momenat
otvaranja stečajnog postupka, kojim bi subordinacija bila ograničena. Takvim pri-
stupom su vlasnici bili demotivisani da ulažu u privredno društvo koje se nalazi-
lo u finansijskim teškoćama i kod kojeg postoji bilo koja opasnost otvaranja ste-
čajnog postupka, što nije cilj subordinacije. Druga posebnost je da, nezavisno
od toga što je ZOPD (2011) regulisao isključivo pitanje zakonske subordinacije,
ugovorna subordinacija je takođe bila moguća. Ona je tada bila regulisana ZOS
(2009).10 Tim zakonom je definisano da potraživanja stečajnih poverilaca koji su
se pre otvaranja stečajnog postupka saglasili da budu namireni nakon punog na-
mirenja potraživanja jednog ili više stečajnih poverilaca, biće namireni tek nakon
punog namirenja trećeg isplatnog reda sa pripadajućim kamatama. Treća, možda
i najvažnija specifičnost tiče se ograničenosti primene odredaba ZOPD (2011) na
10 Zakon o stečaju – ZS, Sl. Glasnik RS, br. 104/2009, 99/2011, 71/2012-US, čl. 54 st. 5.
223
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
stečajni postupak. Naime, stečajni postupak se sprovodi isključivo po odredbama

Zakona o stečaju, osim ako tim zakonom nije drugačije određeno.11 Pritom, Za-
kon o stečaju pri formulisanju redosleda isplate u stečajnom postupku eksplicitno
ne upućuje na mogućnost primene odredaba ZOPD (2011). Zbog navedenog bi
se, uz primenu pravila jezičkog tumačenja, moglo zaključiti da kako Zakon o ste-
čaju (2009) nije predviđao mogućnost subordinacije potraživanja po osnovu za-
jma društvu, to normativni okvir iz ZOPD (2011) nije bio primenljiv u stečajnom
postupku, jer zbog kolizije propisa, prednost svakako treba dati Zakonu o stečaju.
To je i razlog zbog čega se ovom kategorijom poverilaca organi stečajnog postup-
ka praktično nisu ni bavili sve do izmena Zakona o stečaju u 2014. godine, kada je
njihovo namirenje postalo predmet isključivo stečajne regulative.
Međutim, ukoliko bi se, sa teorijskopravnog stanovišta, pošlo od cilja ko-
jim se zakonodavac prilikom formulisanja ove norme vodio, a koji bi u navede-
nom kontekstu bio presudan, moglo bi se reći da je nekonzistentnost dva zakona
po pitanju položaja subordiniranih poverilaca ostala u domenu tehničke neusa-
glašenosti zakona. Tome govori i smisao regulative o subordiniranim poverioci-
ma u okviru ZOPD (2011), po kojem se mesto za njenu primenu nalazi isključivo
onda kada je prema privrednom drušvu otvoren stečajni postupak po pravilima
stečajnog zakona.
Posmatrano sa stanovišta pravne doktrine, navedena kolizija dva zakona
mogla bi biti prevaziđena tumačenjem da za članove društva i sa njim poveza-
na lica, po pravilima ZOPD (2011), dakle po sili zakona, važi pretpostavka njiho-
ve saglasnosti da budu namireni tek nakon namirenja poverilaca trećeg isplatnog
reda. Time bi bio stvoren uslov za njihovu subordinaciju i po pravilima tadašnje
stečajne regulative. Suprotna logika bi vodila obesmišljavanju instituta subordina-
cije u okviru ZOPD (2011), što zasigurno nije bio cilj zakonodavca, niti opšti in-
teres čitavog pravnog poretka.
Položaj subordiniranih poverilaca nakon novela

Zakona o stečaju u 2014. godini
Noveliranjem Zakona o stečaju u toku 2014. godine, usledilo je detaljno re-

gulisanje položaja subordiniranih stečajnih poverilaca u okviru stečajnog norma-
tivnog okvira. Tako je u okviru redosleda namirenja poverilaca izričito regulisa-
no da potraživanja nastala u dve godine pre dana otvaranja stečajnog postupka po
osnovu zajma, kao i drugih pravnih radnji koje u ekonomskom pogledu odgova-
raju odobravanju zajmova, u delu u kojem ti zajmovi nisu obezbeđeni, a koji su
11 ZS (2009), čl. 7 st. 1.
224
stečajnom dužniku odobreni od strane povezanih lica sa stečajnim dužnikom, u

smislu ovog zakona, osim lica koja se u okviru svoje redovne delatnosti bave da-
vanjem kredita i zajmova, spadaju u četvrti isplatni red.12 Istovremeno su presta-
le da važe odredbe člana 181. ZOPD (2011). Pri tom, ostala je da važi odredba
kojom se potraživanja stečajnih poverilaca koji su se pre otvaranja stečajnog po-
stupka saglasili da budu subordinirani, namiruju tek nakon punog namirenja po-
verilaca trećeg isplatnog reda sa pripadajućim kamatama.
Prosto rečeno, subordinirani stečajni poverioci su, u smislu noveliranog
teksta stečajnog zakona iz 2014. godine, poverioci četvrtog isplatnog reda, kao i
ugovorom subordinirani poverioci.
Razlike u odnosu na regulativu o subordinaciji iz ZOPD (2011) su višestru-
ke. Prvo, stečajni okvir subordinaciju vezuje za povezana lica u smislu odredbe
člana 125. Zakona o stečaju, a ne za člana i sa njim povezanog lica u smislu čla-
na 62. ZOPD (2011), što je ranije bio slučaj. Drugo, proširuje se krug predmeta
subordinacije, tako što se ne odnosi isključivo na zajmove date društvu, već i na
druge pravne radnje koje u ekonomskom pogledu odgovaraju davanju zajmova.
Na taj način pruža se mogućnost sudovima da tumačenjem pravnih radnji proši-
re krug onih koje suštinski opravdavaju subordinaciju poverilaca, odnosno koje
se u ekonomskom smislu mogu upodobiti zajmu. Treće, predmet subordinacije
se vezuje za vremenski rok davanja zajma u periodu od dve godine pre otvara-
nja stečajnog postupka. Četvrto, jasno je definisano da se subordinirani poverioci
namiruju kao poverioci četvrtog isplatnog reda. Peto, zakonska i ugovorna subor-
dinacija su objedinjene u okviru jednog zakonskog teksta.
Međutim, ono što izaziva dilemu u pogledu regulative stečajnih subordi-
niranih poverilaca, jeste pitanje da li se namiruju pre stečajni poverioci koji su
svojevoljno subordinirali svoje potraživanje (ugovorom subordinirani poverio-
ci), ili poverioci koji su takav status stekli po sistemu tzv. zakonske subordinaci-
je (poverioci četvrtog isplatnog reda). U pravnoj doktrini je prisutno stanovište
da prednost treba dati ugovorno subordiniranim poveriocima. Razlog za ovakav
zaključak se pronalazi u tome da u odredbi Zakona o stečaju stoji da se ugovor-
no subordinirani poverioci isplaćuju “tek nakon punog namirenja trećeg isplat-
nog reda sa pripadajućim kamatama”. S tim u vezi, kako su potraživanja po osno-
vu zakonske subrogacije izričito svrstana u četvrti isplatni red, ne može se njima
dati prioritet u namirenju.13
U pogledu regulative o statusu obezbeđenih zajmova, propisano je da ako
je stečajni dužnik u poslednjoj godini pre otvaranja stečaja vratio kredit ili zajam
12 ZS (2014), čl. 54. st. 4 tač. 4.
13 Vuk Radović, Stečajno pravo, Knjiga prva, Beograd, 2017, str. 194.
225
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
licu povezanom sa stečajnim dužnikom, osim licu koje se u okviru svoje delatno-
sti bavi davanjem kredita, smatraće se da je izvršio radnju namernog oštećenja
poverilaca koja je podobna za pobijanje.14 Na kraju, posebna specifičnost položa-
ja ovih poverilaca manifestuje se u postupku reorganizacije, kako sa stanovišta za-
konskog teksa, tako i sa aspekta primene prava. Zbog toga razmatranje ovog pita-
nja zavređuje naročitu pažnju.
SPECIFIČAN POLOŽAJ SUBORDINIRANIH STEČAJNIH POVERILACA

U REORGANIZACIJI
Radi boljeg razumevanja specifičnosti položaja subordiniranih poverilaca u

postupku reorganizacije treba poći od toga da se načelno radi o posebnoj kate-
goriji povezanih lica, koja se zbog prirode svog potraživanja (zajma ili posla koji
se u ekonomskom smislu može upodobiti zajmu), različito tretiraju u odnosu na
ostala povezana lica. Otuda, kao prethodno u odnosu na pitanje opravdanosti su-
bordiniranja njihovog namirenja u odnosu na ostala lica, potrebno je bolje razu-
meti opšti položaj svih povezanih lica u postupku reorganizacije.
Klasifikacija potraživanja u planu reorganizacije

s naročitim osvrtom na povezana lica
Pod reorganizacijom u stečajnom postupku podrazumeva se redefinisanje

dužnično-poverilačkih odnosa i primena drugih mera restrukturiranja na osno-
vu usvojenog i potvrđenog plana reorganizacije, radi povoljnijeg namirenja pove-
rilaca nego u postupku bankrotstva.15 Postupak reorganizacije može otpočeti pre
ili nakon pokretanja stečajnog postupka i nastupanja njegovih pravnih posledi-
ca. Pre nastupanja pravnih posledica stečaja reorganizacija se sprovodi podnoše-
njem predloga za pokretanje stečajnog postupka u skladu sa unapred pripremlje-
nim planom reorganizacije (UPPR). Sledstveno zakonskom naređenju, usvojeni i
rešenjem stečajnog sudije potvrđeni plan reorganizacije ima snagu izvršne ispra-
ve i smatra se novim ugovorom za izmirenje potraživanja koja su u njemu na-
vedena.16 Logika zakona jeste da se, po pravnosnažnosti rešenja o potvrđivanju
usvajanja plana reorganizacije, potraživanja i prava svih poverilaca, kao i obave-
14 ZS (2014), čl. 123 st. 3.
15 Branko Radulović, Marko Radović, “Nezakonitost u postupanju povodom unapred pri-
premljenih planova reorganizacije, Pravo i privreda, br. 4–6/2019, str. 649.
16 ZS (2014), čl. 167 st. 1.
226
ze stečajnog dužnika određene planom, uređuju isključivo prema uslovima iz pla-

na reorganizacije.
U okviru plana reorganizacije potraživanja poverilaca svrstavaju se u odre-
đene klase. Prilikom formiranja klasa potrebno je slediti prioritetnu obavezu raz-
dvajanja klase razlučnih u odnosu na stečajne poverioce, a potom kod stečajnih
poverilaca slediti kriterijum isplatnih redova predviđenih zakonom.17 Ukoliko
postoje potraživanja koja se po suštinskim karakteristikama razlikuju u odnosu
na ostala (tzv. suštinski slična potraživanja), stečajni sudija može odobriti formi-
ranje posebne klase. Stečajnim zakonom su propisani i kriterijumi za formiranje
tzv. administrativne klase.18
Takođe, zakonodavac je prepoznao potrebu i za posebnim tretmanom po-
vezanih lica u okviru plana reorganizacije, kako, zbog svoje posebne veze sa druš-
tvom, ne bi mogli uticati na formiranje volje ostalih poverilaca u okviru plana re-
organizacije.
Tim povodom je stečajnim zakonom propisano da se potraživanja poveza-
nih lica, osim onih koja se u okviru redovne delatnosti bave davanjem kredita,
svrstavaju u posebnu klasu koja ne glasa o planu, pri čemu se njihova potraživanja
namiruju na isti način i pod istim uslovima kao potraživanja iz klase stečajnih po-
verilaca prema isplatnom redu u koje je razvrstano njihovo potraživanje.19
Zakonom o stečaju definisan je i krug ovih lica. Tako se povezanim licima
stečajnog dužnika smatraju: 1) direktor, član organa upravljanja ili organa nad-
zora stečajnog dužnika; 2) član stečajnog dužnika koji za njegove obaveze odgo-
vara celokupnom svojom imovinom; 3) član ili akcionar sa značajnim učešćem u
kapitalu stečajnog dužnika; 4) pravno lice koje stečajni dužnik kontroliše u smi-
slu zakona kojim se uređuju privredna društva; 5) lica koja zbog svog posebnog
položaja u društvu imaju pristup poverljivim informacijama ili imaju mogućnost
da se upoznaju sa finansijskim stanjem stečajnog dužnika; 6) lice koje je faktički
u poziciji da vrši značajniji uticaj na poslovanje stečajnog dužnika; 7) lice koje je
srodnik po krvi u pravoj liniji bez obzira na stepen ili u pobočnoj liniji do četvr-
tog stepena srodstva, srodnik po tazbini do drugog stepena srodstva ili supružnik
ovde pomenutih fizičkih lica.20
Ipak, i pored izričitog zakonskog pobrojavanja kruga povezanih lica, u
praksi se često javlja potreba za tumačenjem postojanja povezanosti određenih
lica sa stečajnim dužnikom. Naročito se ova potreba prepoznaje u situacijama
17 ZS (2014), čl. 165 st. 3.
18 ZS (2014), čl. 165 st. 8.
19 ZS (2014), čl. 165 st. 7.
20 ZS (2014), čl. 125.
227
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
kada treba odlučiti o postojanju kontrole stečajnog dužnika nad tim licima, odno-
sno postojanju posebne informisanosti određenog kruga lica o finansijskom sta-
nju stečajnog dužnika, kao i postojanju faktičkog uticaja na poslovanje stečajnog
dužnika.
Kao prilog pravilnom pristupu pri tumačenju stepena povezanosti u opisa-
nim situacijama, isključivo u okvirima predmeta istraživanja iz ovog rada, nuž-
no je sa teorijskopravnog stanovišta ukazati na određene specifičnosti u odno-
sima povezanosti sa stečajnim dužnikom. Ustaljen je način povezivanja među
društvima putem kapital učešća.21 Na taj način nastaju tzv. društva povezana ka-
pitalom22, od kojih jedno društvo (matično, kontrolno), ostvaruje kontrolu nad
drugim društvom (zavisno, kontrolisano) ili više njih, sve po osnovu određenog
učešća u njegovom kapitalu. Pod kontrolom se podrazumeva sposobnost jednog
lica da, “direktno ili indirektno, vrši uticaj na poslovanje drugog lica”23, u smislu
“upravljanja, nadzora ili vlasničke kontrole”.24 Uspostavljanjem kontrolnog utica-
ja u ovim segmentima stvara se hijerarhijski ustrojena struktura između matič-
nog i zavisnog društva, odnosno više njih. Osim putem kapitala, privredna druš-
tva mogu da se povezuju i raznim ugovorima (društva povezana ugovorom), a
moguće je i njihovo kombinovano povezivanje putem kapitala i ugovora (me-
šovito povezana društva).25 Otuda je, kako sa stanovišta kompanijske regulati-
ve, tako i za potrebe stečajnog prava26, prihvatljivo poimanje povezanih društava
kroz uspostavljanje povezanosti u okviru koje se matičnom (kontrolnom) društvu
omogućava ostvarivanje kontrolnog uticaja na poslovanje jednog ili više zavisnih
(kontrolisanih) društava, putem kapital učešća, ugovornog povezivanja ili njiho-
vom kombinacijom.
Međutim, uz pojam povezanih društava, u pravnoj literaturi i poslovnoj
praksi, sve češće se susreće i termin “grupe privrednih društava”. Ovaj se termin
često koristi paralelno sa terminom “povezana društva”, a nekada im se pridaje i
istovetan smisao.27 Takav pristup, u terminološkom i pojmovnom smislu, dovo-
di do nedoumica. Postavlja se pitanje da li se radi o jednom pojmu koji se razli-
21 Mirko Vasiljević, Kompanijsko pravo – pravo privrednih društava, Beograd, 2011, str. 498–
504; Tatjana Jevremović Petrović, Grupe privrednih društava, Beograd, 2014, str. 74.
22 ZOPD (2011), čl. 549 st. 1 tač. 1.
23 V. Radović, “Stečaj povezanih društava – osnovni problemi i nedoumice”, Harmonius –
Journal of Legal and Social Studies in South East Europe, br. 1/2014, str. 275.
24 T. Jevremović Petrović, str. 70–71.
25 ZOPD (2011), čl. 549. st. 1 tač. 2 i 3.
26 V. Radović, “Stečaj povezanih društava – osnovni problemi i nedoumice”, str. 277.
27 T. Jevremović Petrović, str. 67.
228
čito terminološki objašnjava ili se radi o različitim pojmovima definisanim razli-

čitim terminima. Odgovor se može pronaći jedino kroz tumačenje pojma “grupe
privrednih društava”. Jedna od najdoslednijih analiza pojma grupe privrednih
društava, rezultirala je zaključkom da: “uopšteno, u definisanju grupe se redov-
no sreću sledeće okolnosti: 1) dva ili više pravno samostalnih društava; 2) poveza-
na društva, 3) način povezivanja; 4) postojanje ekonomskog jedinstva ili celine; 5)
jedinstvena uprava; 6) kontrola i 7) odnos zavisnosti”.28 Uzimanjem u obzir ovih
okolnosti, izvršena je i definicija grupe prema sledećem: “grupu čine dva ili više
pravno samostalnih i povezanih društava, tako da predstavljaju ekonomsko je-
dinstvo time što su podvrgnuta pod jedinstvenu upravu putem kontrole nad jed-
nim ili više drugih društava”.29 Ovoj definiciji se jedino može prigovoriti u delu u
kome se insistira na terminu “jedinstvena uprava”. Takva pojmovna konstrukcija,
u jezičkom smislu, može uputiti na pogrešan zaključak da je za postojanje grupe
društava nužno da uprava u svim društvima koja čine grupu mora biti sastavljena
od istovetnih lica, ili da postoji jedan organ uprave za sva društva u grupi.
Zbog toga je možda jezički preciznije ostati pri stavu da je za postojanje
grupe društava neophodno “koordinisano upravljanje aktivnostima svih društa-
va kao celine”30, jer, kontrolni uticaj u grupi ne mora biti neposredno izražen. Do-
voljno je i postojanje faktičke kontrole, kojom se upravljanje među članovima
grupe može koordinisati na posredan način. Međutim, ono što zasigurno “gru-
pu privrednih društava” izdvaja od drugih povezanih lica jeste “postojanje eko-
nomskog jedinstva ili celine”.31 Tako grupa privrednog društva sa stanovišta prava
predstavlja skupinu privrednih društava sa odvojenim pravnim subjektivitetima,
dok sa ekonomskog aspekta čini “jedinstvenu ekonomsku zajednicu” (engl. single
economic unit).32
S pravom se može reći da je pojam povezanih društava, dakle, širi od poj-
ma grupe.33 Grupa čini skup društava koje čine jedno ekonomsko jedinstvo, dok
kod povezanih društava to ne mora biti slučaj. U tom smislu, stepen povezanosti
28 Ibidem, str. 71.
30Ibidem, str. 77. Čak i sama autorka T. Jevremović Petrović koristi termin “koordinisa-
no upravljanje”, pri upućivanju na: Phillip I. Blumberg, The Multinational Challenge to Corporati-
on Law: The Search for the New Corporate Personality, Oxford University Press, New York, 1993, str.
113. Međutim, docnije se opredeljuje za izraz “jedinstvena uprava”.
31 Ibidem, str. 76–77.
32 Janet Dine, The Governance of Corporate Groups, Cambridge University Press, New York,
2000, str. 42–43.
33 Ibidem, str. 69.
229
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
je očigledniji u situacijama kada se delovanje privrednih društava prepozna kao

delovanje grupe.
S tim u vezi, prilikom tumačenja stepena povezanosti lica u stečajnom okvi-
ru, naročito povodom klasifikovanja potraživanja u planu reorganizacije, sud tre-
ba imati u vidu da je pri delovanju privrednih društava kao grupe, stepen pove-
zanosti izraženiji. Ovo posebno u kontekstu stepena međusobne informisanosti o
finansijskom stanju članova grupe, samim tim i stečajnog dužnika kao međusob-
nog člana. Član grupe je zasigurno informisaniji od bilo kog drugog poverioca
stečajnog dužnika. Takođe, stepen faktičkog uticaja na poslovanje stečajnog duž-
nika postaje očigledniji.
Klasifikacija potraživanja subordiniranih poverilaca

u planu reorganizacije
Kao što je pomenuto, potraživanja povezanih lica u okviru plana reorgani-

zacije, bilo podnetog u toku stečaja ili kao unapred pripremljeni plan, svrstavaju
se u posebnu klasu, koja ne glasa o planu reorganizacije. Izuzetak čine lica koja se
u okviru svoje redovne delatnosti bave davanjem kredita, koja se svrstavaju u kla-
su koja glasa o planu.
Ono što je posebno važno istaći prilikom formiranja klasa povezanih lica,
jeste da se oni namiruju na isti način i pod istim uslovima kao potraživanja iz kla-
se stečajnih poverilaca, prema isplatnom redu u koje je razvrstano njihovo potra-
živanje. To znači da se prilikom klasifikacije potraživanja povezanih lica mora vo-
diti računa u okviru kog isplatnog reda bi njihovo potraživanje bilo svrstano da se
postupak odvija bankrotstvom stečajnog dužnika.
S obzirom na navedenu zakonsku formulaciju, sledi da i potraživanja pove-
zanih lica u okviru plana reorganizacije ne treba posmatrati kao potraživanja jed-
ne posebne klase koja ne glasa o planu. Naprotiv. Imajući u vidu da se potraživa-
nja u reorganizaciji razvrstavaju prema isplatnim redovima, može se zaključiti da
se i potraživanja povezanih lica mogu svrstati u različite klase, prema različitim
kriterijumima namirenja, s tim da svaka od njih ne glasa o planu. Tako se potra-
živanja klase povezanih lica, koja bi prilikom namirenja u postupku bankrotstva
bila svrstana u prvi isplatni red, mogu svrstati u posebnu klasu povezanih lica u
odnosu na potraživanja povezanih lica koja bi u navedenoj situaciji bila svrstana
u drugi isplatni red. Na taj način se omogućava da se potraživanja povezanih lica
svrstaju u više različitih klasa, sledeći propisane isplatne redove.
Opisanu metodologiju potrebno je slediti i prilikom formiranja klase subor-
diniranih poverilaca u planu reorganizacije. Oni su uvek povezana lica, pa otuda
230
moraju biti svrstani u klasu koja ne glasa o planu. Međutim, zakonska je moguć-
nost da potraživanja ovih poverilaca budu svrstana u posebnu klasu u odnosu na
preostala potraživanja drugih povezanih lica, naročito poverilaca trećeg isplatnog
reda. Ovo iz razloga što bi u slučaju bankrotstva potraživanja subordiniranih po-
verilaca bila namirena kao potraživanja četvrtog isplatnog reda, dakle, tek po na-
mirenju svih poverilaca trećeg isplatnog reda.
U kontekstu navedenog, postavlja se pitanje svrhe svrstavanja potraživanja
subordiniranih poverilaca u posebnu klasu, izdvojenu od klase ostalih stečajnih
poverilaca, s obzirom na to da se radi o klasama koje ne glasaju o planu. Svrha se
pronalazi u tome da se subordinirani poverioci mogu namiriti pod nepovoljnijim
uslovima u odnosu na potraživanja povezanih lica koji bi u postupku bankrotstva
bili tretirani kao poverioci trećeg isplatnog reda.
Tumačenjem položaja subordiniranih poverilaca na opisani način može se
javiti dilema o pravičnosti njihovog namirenja kroz postupak reorganizacije pod
manje povoljnim uslovima u odnosu na namirenje ostalih povezanih lica, po-
sebno zbog toga što se radi o klasi koja ne glasa o planu. Međutim, ova dilema
ne može opstati kao osnovana iz više razloga. Prvenstveno, podnošenju UPPR-
a obavezno prethodi donošenje odluke skupštine društva o otpočinjanju postup-
ka reorganizacije, prema uslovima predviđenim unapred pripremljenim planom.
Imajući u vidu da subordinirani poverioci, kao povezana lica sa stečajnim duž-
nikom, imaju značajan faktički uticaj na poslovanje, pa samim tim i odlučivanje
u okviru organa privrednog društva, može se reći da su se ovi poverioci posred-
no saglasili o njihovom namirenju pod manje povoljnim uslovima u odnosu na
ostala povezana lica. Drugo, priroda potraživanja subordiniranih poverilaca i po-
sebni razlozi zbog kojih su ova potraživanja nastala (u smislu specifičnosti tre-
nutka, svrhe datog zajma, posedovanja izraženijih znanja o finansijskom položaju
dužnika od strane zajmodavca i sl.), čine opravdanim da se potraživanja ovih lica
namiruju pod manje povoljnijim uslovima u odnosu na ostale poverioce, čak i
kroz postupak reorganizacije. Zbog navedenih kriterijuma, pri čemu posebno tre-
ba imati u vidu mogućnost da se kao zajam tretiraju i druge pravne radnje koje se
samo u ekonomskom smislu mogu upodobiti tom pravnom poslu, kod delovanja
više povezanih lica, često se dešava da se pomenuti odnos povodom zajma može
protumačiti kroz delovanje u interesu “grupe privrednih društava”. Kao treći ra-
zlog prepoznaje se u činjenici da bi u slučaju bankrotstva subordinirani poverioci
bili namireni tek nakon namirenja svih ostalih povezanih lica, čija bi potraživanja
bila svrstana u treći isplatni red.
Ipak, s druge strane, dilema koja se sa aspekta pravičnosti umanjenja prava
subordiniranih poverioca može u postupku reorganizacije smatrati osnovano po-
stojanom, odnosi se na pitanje koja je krajnja granica u umanjenju stepena nami-
231
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
renja subordiniranih poverilaca u odnosu na stepen namirenja ostalih povezanih

lica. No, i ova se dilema može prevazići ukoliko se pođe od toga da kao jedan od
osnovnih uslova za sprovođenje reorganizacije jeste obaveza da se kroz taj postu-
pak obezbedi povoljnije namirenje poverilaca u odnosu na bankrotstvo.34 Na taj
način se, u situaciji kada stečajni dužnik nije sposoban da uredno ispunjava svoje
obaveze, poverioci pospešuju da “kompromisnim rešenjem” ustanove mere reor-
ganizacije koje će omogućiti bolje zadovoljenje njihovih interesa, nego kod ban-
krotstva.35
Otuda, može se zaključiti da se umanjenje povoljnosti u namirenju položa-
ja subordiniranih poverilaca u postupku reorganizacije graniči sa stepenom po-
voljnosti njihovog namirenja kroz postupak bankrotstva. Drugim rečima, zbog
posebnog položaja subordiniranih poverilaca u postupku stečaja, svaki način nji-
hovog namirenja koji bi se smatrao ne manje povoljnim u odnosu na postupak
bankrotstva, smatrao bi se pravičnim i zakonitim, nezavisno od toga što se oni
kroz postupak reorganizacije namiruju pod manje povoljnim uslovima u odnosu
na druga povezana lica.
ZAKLJUČAK
Generalno posmatrano, subordinirani stečajni poverioci su svi oni poveri-

oci koji se, u skladu sa kriterijumima predviđenim zakonom ili ugovorenoj volji,
isplaćuju nakon ostalih neprivilegovanih (običnih) stečajnih poverilaca.
Njihov položaj u okviru pravnog poretka Republike Srbije do noveliranja
Zakona o stečaju u toku 2014. godine, bio je predmet regulisanja ZOPD (2011).
Nakon pomenutih izmena, ovi se poverioci definišu kao poverioci četvrtog isplat-
nog reda. Povezanost sa stečajnim dužnikom (koja se često može prepoznati i kao
veza “članova grupe društava”), priroda potraživanja (zajam, odnosno posao koji
se u ekonomskom smislu upodobljava zajmu), kao i vreme nastanka potraživa-
nja u odnosu na stečaj (do dve godine pre otvaranja stečajnog postupka), uzroku-
ju potrebu da ovi poverioci budu tretirani kao manje privilegovani u odnosu na
sve ostala povezana lica.
Upravo zbog toga, opravdano je potraživanja ovih poverilaca tretirati kao
manje privilegovana u odnosu na ostala povezana lica, čak i kroz postupak reor-
34 ZS (2014), čl. 155 st. 1.
35 Dragiša B. Slijepčević, “Nepostupanje po usvojenom planu reorganizacije”, Bilten sudske
prakse privrednih sudova Republike Srbije, br. 3/2010, str. 285; D. Manoleva-Mitrovska, “Fazi vo re-
organizacijata na stečajniot dolžnik vo pravoto na Republika Makedonija”, Zbornik Pravnog fakulte-
ta u Zagrebu, br. 2/2011, str. 851.
232
ganizacije. Za to postoji zakonski osnov u vidu potrebe za klasifikacijom potraži-

vanja povezanih lica vodeći računa o isplatnom redu u koji bi ta potraživanja bila
svrstana za slučaj bankrotstva. S druge strane, i razlozi pravičnosti govore u prilog
podređenosti ovih poverilaca u odnosu na ostala povezana lica, koja, takođe, ne
glasaju o planu. Ipak, s obzirom na to da reorganizaciju obavezuje povoljnije na-
mirenje u odnosu na bankrotstvo, može se reći da donju granicu tog podređiva-
nja, odnosno prag u pogledu stepena namirenja koji se planom reorganizacije ne
sme preći, jeste obaveza da namirenje subordiniranih poverilaca kroz plan reor-
ganizacije ne sme biti manje povoljno u odnosu na stepen njihovog namirenja u
slučaju bankrotstva.
MARKO RADOVIĆ, Ph.D.,

Judicial Advisor at Supreme Court of Cassation,
Republic of Serbia
POSITION OF SUBORDINATED UNSECURED CREDITORS

IN THE PROCEDURE OF REORGANIZATION
Summary
The subject of this article is dedicated to explaining the position of subordinated unsecured
creditors in the procedure of reorganization, against other non-privileged (ordinary) bankruptcy
creditors. To this cause, the concept of subordinated creditors was primarily clarified. After that, it
was analyzed the position of these creditors in the bankruptcy and reorganization process, with a
particular emphasis on the particularity of their position in relation to other non-privileged (ordi-
nary) bankruptcy creditors.
Key words: subordinated bankruptcy creditor, loan, bankruptcy, reorganization
233
ČETVRTA KATEDRA
“Pravo na intelektualnu tvorevinu”
STEFAN DESPOT
THE ISSUE OF COPYRIGHT ENTITLEMENT OVER

COMPUTER PROGRAMS CREATED UNDER EMPLOYMENT
RELATIONSHIP IN THE LEGISLATION
OF THE EUROPEAN UNION
With globalization, intellectual property has become one of the more profitable activi-
ties, leading to increasing of competition and elevating standard quality of intellectual goods.
For such purposes, business enterprises started to hire creators, thus leading to most of in-
tellectual goods being created under employment relationship. Although as frequent as it is,
it cannot be said that it is regulated with consistence. On the contrary, this issue may be the
most disputed nowadays. That is result from the fact that domestic laws are not harmonized
on the level of European Union.
In order to fully grasp why the European Union is passive on this issue, the author
firstly reflected on the sources of law in the field of copyright in the European Union in order
to present lack of harmonization on basic principles regarding copyright protection. Later on,
the author reflected on the lack of such provision on overall plan regarding copyright protec-
tion, and scholars’ insight on such matter. In the end, the author separated the rights of em-
ployees and employers, while at the same time presenting the reasoning the legislation of the
European Union was being lead by.
Key words: copyright, employment contract, European Union, employee, employer
INTRODUCTION
Throughout history, intellectual goods were mostly created by individuals
at their own expense, and cases of intellectual goods created in employment con-
Stefan Despot, master pravnik evropskih integracija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
237
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
tract were not that often. In first case, everyone had the chance to enjoy profits
from their own labor. However, this has changed with expansion of economy and
realization that innovation is profitable to individual revenues.1 Individuals with
capital in attempt to secure and increase their revenue started to invest in creative
worked (mostly inventions) and to hire people with innovative ideas so they co-
uld in the end make profit out of those innovations.
That has lead to currently most often situation where intellectual property
is mostly created within employment contract.2 However this situation is seldom
clear from the beginning, which is the reason why it is currently most litigated
issue in the area of intellectual property.3 It has to do with the fact that employer
and employee both find themselves entitled to revenue out of profitable idea, thus
their rights need to be differentiated from the beginning.4 At first glance, it seems
that this issue only affects biotech companies or entertainment industry, but there
are other industries affected by this as well, such as food service, distribution, oil
field industry etc.5
In this case, two completely separate branches of law are intertwined, which
amplifies already existing confusion regarding final applicable regime.6 On one
hand, we have intellectual property law which provides that creators are vested
with rights over their intellectual creations.7 This is additionally emphasized in the
case of copyright, where the protection is provided on informal basis, i.e. it is not
dependent on any kind of formal procedure of ownership recognition as it is case
with any kind of industrial property.8
1 Promoting innovation through patents – Green Paper on the Community patent and the
patent system in Europe, Commission of the European Communities, COM(97) 314 final, Brussels,
1997, pg. 1.
2 Marilyn C. Maloney, Thomas J. McGoey II, “IP Issues in Employment Law”, Intellectual
Property Deskbook for the Business Lawyer: A Transactions-based Guide to Intellectual Property Law,
(ed. Sharon K. Sandeen), Chicago, 2007, pg. 27.
3 Ibidem
4 Ibidem
5 Ibidem
6 Vidoje Spasić, Ljubiša Stefanovski, “Pravni režim autorskih dela stvorenih u radnom odnosu
u pravu Srbije i Makedonije”, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu LXIII, Niš, 2012, str. 170.
7 The protection of salaried authors and inventors, International Labor Organization, Ge-
neva, 1987, pg. 9.

8 Zoran Miladinović, “Autorsko delo stvoreno izvršenjem ugovora o radu”, Zbornik radova
“XXI vek – vek usluga i Uslužnog prava”, Kragujevac, 2013, str. 101.
238
S. Despot: The issue of copyright entitlement over computer programs ...
This informal protection has its roots in recognizing the authorship as a fun-
damental human right on multiple occasions.9
On the other hand, labor law provides that employers are granted ownership
over creations of their employees.10 With employment contract, the employer
provides the employee with regular payment in exchange for work, which inclu-
des also intellectual and immaterial work as only a segment of work that em-
ployee is obligated to provide.11
Here, the synthesis of both branches is necessary, since we have also colli-
ding interests of the employer and the employee. On one side of the scale we have
interests of the employer who provided the resources for creation of an intellectu-
al good for which he has to be credited, thus application only of intellectual pro-
perty law principles which solely credit the employee as the creator cannot be
accepted.12 This goes in line with those scholars that stand for the application of
labor law principles only, emphasizing the importance of employer-employee re-
lationship.13 On the other side of the scale, sole application of labor law principles
is also not appropriate since it is in the end the intellectual work of the employee
that lead to creation of certain good, and for the purposes of future progress, the
employees being the actual creators have to be motivated for further increase of
productivity (usually by providing with mandatory remuneration provisions).14
In the end, the synthesis is necessary for both sides to be properly protected, whe-
re the employer should be credited for its investment, while the employee should
not be left solely in grace of the employer. Synthesis also has correcting properti-
es, since involvement of one branch prohibits one stakeholder to be excessively fa-
vored over the other.15
9 Universal Declaration of Human rights, United Nations, Paris, 1948, art 27; International
Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, United Nations, New York, 1966, art 15; Char-
ter of Fundamental Rights of the European Union, Official Journal of the European Union, 2012/C
326/02, art 17.
10 The protection of salaried authors and inventors, International Labor Organization,
Geneva, 1987, pg. 9.

11 Z. Miladinović, “Autorsko delo stvoreno izvršenjem ugovora o radu”, Zbornik radova “XXI
vek – vek usluga i Uslužnog prava”, Kragujevac, 2013, str. 101.

12 The protection of salaried authors and inventors, International Labor Organization,
Geneva, 1987, pg. 9.

13 Ljubiša Stefanovski, Marija Ignjatović, “Načini za regulisanje prava intelektualne svojine
nastalih u okviru radnog odnosa”, Pravni život, br 11, godina LXIII, Knjiga 573, 1-728, Beograd,
2014, str. 697.
14 Ibidem
15 V. Spasić, Lj. Stefanovski, “Pravni režim autorskih dela stvorenih u radnom odnosu u pra-
vu Srbije i Makedonije”, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu LXIII, Niš, 2012, str. 171.
239
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
OVERALL COPYRIGHT LEGAL SOURCES IN THE LEGISLATION

OF THE EUROPEAN UNION
With the goal of maintaining internal market, European Union established

its own supranational legal system regulating intellectual property, which is a pri-
mary legal system compared to national legislations of its Member States.16 Unli-
ke other intellectual property rights, copyright forms the league of its own, and
unlike other rights, copyright does not fall within the group of industrial proper-
ty rights. Copyright is not only significant for free movement of goods and servi-
ces and free competition, but for its social and cultural dimension as well.17 Need
for harmonization of elemental principles has always been present. It goes all the
way back to 1988, specifically to publishing of Green Paper on Copyright and the
Challenge of Technology, where the European Commission pointed out that har-
monization will not only benefit free movement of goods, but also in the cultural
sector as well.18 Even then it has been noted that protecting copyright will ensure
subsistence of creativity, which will ultimately benefit the society itself.19
However, copyright law is still not harmonized in all aspects as it is the case
with design law and trade mark law.20 Harmonization has only proven successful
on several different subject matters, without considering copyright and related
rights as a unified system.21 Reasons for European Union not being able to fully
harmonize copyright law are:
a) Sovereignty of Member States still plays great part in EU copyright legislati-
on. Every action on the level of the European Union regarding intellectual proper-
16 Slobodan M. Marković, Dušan V. Popović, Pravo intelektualne svojine, Pravni fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2014, str. 355.

17 Irini Stamatoudi, Paul Torremans, EU Copyright Law: A Commentary, Edward Elgar
Publishing, Cheltenham, 2014, pg. 15.

18 Green Paper on Copyright and the Challenge of the Technology – Copyright Issues Re-
quiring Immediate Action, Commission of the European Communities, Commission of the Euro-
pean Communities, COM(88) 172 final, Brussels, 1988, pg. 1.
19 Follow-up to the Green Paper, Working Programe of the Commission in the field of copy-
right and neighboring rights, Commission of the European Communities, COM(90) 584 final,
Brussels, 1991, pg. 2.
20 I, Stamatoudi, P, Torremans, EU Copyright Law: A Commentary, Edward Elgar Publishing,
Cheltenham, 2014, pg. 11.

21 Ibidem.
240
ty has to comply with principles of subsidiarity and proportionality.22 This further

entails that European Union may only take necessary actions only if objectives
that fall under shared competences can be better achieved on the EU level.23
b) National laws of Member States greatly differ. European Union within itse-
lf holds two different legal traditions, common law and civil law, where common
law is more favorable to the industry, unlike civil law that prioritizes the author.24
Also, even if certain areas are harmonized by directives, national laws still differ
since each Member State has an opportunity to implement directives differently.25
In the end, copyright law of the European Union is regulated not only by di-
rectives that harmonize certain aspects of copyright, but also by case law of Eu-
ropean Court of Justice (hereinafter referred to as “ECJ”) that established basic
principles that directives failed to do.26
With the goal to eliminate differences between national laws that interfe-
re with cross-border trade of goods and services, European Union has passed
nine directives that deal with specific aspect of copyright.27 Nowadays, they all to-
gether form copyright acquis communautaire of the European Union.28 The only
one among those nine directives that covers the issue of copyright protection un-
der employment contract is Computer Programs Directive.29
Next to acquis communautaire formed by aforementioned directives, ECJ
case law also had an enormous impact on formation of EU copyright law. Whi-
22 Mireille van Eechound, P. Bernt Hugenholtz, Stef van Gompel, Luicie Guibault, Natali
Helberger, Harmonizing European Copyright Law, The Challenges of Better Lawmaking, Kluwer Law
International, Alphen aan den Rijn, 2009, pg. 11.
23 Damian Chalmers, Gareth Davies, Giorgio Monti, European Union Law: Cases and
Materials, 2nd edition, Cambridge University Press, Cambridge, pg. 351.


25 Annette Kur, Max Planck, Thomas Dreier, European Intellectual Property Law: Text, Cases
and Materials, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2013, pg. 245.

26 Ana Ramalho, The Competence of the European Union in Copyright Lawmaking: A
Normative Perspective of EU Powers for Copyright Harmonization, Springer International Publishing,

Switzerland, 2016, pg. 13.
27 Ibidem.
28 Ursula Smartt, Media & Entertainment Law, 3rd edition, Routledge, New York, 2017, pg. 417.
29 Directive 2009/24/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009
on the legal protection of computer programs (Codified version), Official Journal of the European
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par. 3.
241
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
le directives thoroughly regulate specific areas of copyright, ECJ case law sets ba-
sic principles that are applicable to all the areas of copyright. National courts con-
stantly requested clarification of legal instruments of European Union.30 However,
besides addressing the problems that were requested, ECJ has also addressed the
issues that have not been raised at that moment.31 Thus, a lot of elemental prin-
ciples have become established through landmark cases, such as: scope of distri-
bution rights in the case Peek & Cloppenburg KG v Cassina SpA32; originality in
the case Infopaq Internationals A/S v Danske Dagblades Forening33; concept of fair
compensation in the case Padawan SL v Sociedad General de Autores y Editores de
España (SGAE)34 and exhaustion principle – in the case UsedSoft GmbH v Oracle
International Corp35.
Together, EU copyright directives and ECJ case law have tackled the issues
that arouse on the field of copyright and harmonized solutions in certain areas.
However, further harmonization is necessary if the goal of maintaining the in-
ternal market is to be achieved, since there are still big differences on national le-
vel in defining and understanding of basic principles of copyright.36 Second, sin-
ce we currently live in era of internet and digital technologies where cross-border
instant transmission of copyrighted works is fully functioning, it is not sustaina-
ble for the European Union to have fragmented legal order of copyright issues any
more.37
30Giuseppe Mazziotti, EU Digital Copyright Law and the End-User, Springer Science &
Business Media, Berlin, 2008, pg. 44.

32 Judgment of the Court (Fourth Chamber) of 17 April 2008., Peek & Cloppenburg KG v
Cassina SpA, European Court Reports 2008 I-02731.

33 Judgment of the Court (Fourth Chamber) of 16 July 2009, Infopaq International A/S v
Danske Dagblades Forening, Reports of Cases 2009 I-06569.

34 Judgment of the Court (Third Chamber) of 21 October 2010, Padawan SL v Sociedad
General de Autores y Editores de España (SGAE), Case C-467/08, Reports of Cases 2010 I-10055.
35 Judgment of the Court (Grand Chamber), 3 July 2012, UsedSoft GmbH v Oracle Interna-
tional Corp., Case C-128/11, Reports of Cases published in the electronic Reports of Cases (Court Re-
ports - general), http://curia.europa.eu/juris/liste.jsf?num=C-128/11, 05 August 2019.
36 Eleonora Rosati, Originality in EU Copyright: Full Harmonization through Case Law,
Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2013, pg. 53.

37 Ibidem.
242
CURRENT FRAMEWORK REGARDING PROTECTION OF COPYRIGHT

CREATED UNDER EMPLOYMENT CONTRACT
The most usual and maybe an obvious way of organizing the creative pro-
ject is through engagement of designers, programmers, writers or other kind of
authors depending on the nature of the project, which will usually happen by
concluding an employment contract with authors.38 Although this is an issue pre-
sent in all Member States, the solution is, like many elemental principles of co-
pyright, still not harmonized on the level of the European Union. Consequently,
the law varies between Member States of the European Union, where in some of
them, all rights are vested in the employer, while in others they are vested in the
employee.39 Also, some of Member States request express contractual provision in
employment contract or separate transfer agreement from employee to employer
or vice versa, while others prescribe implied transfer on basis of employment re-
lationship.40
At the moment, this issue is harmonized only in aspect of computer pro-
grams created under employment contract.41 This provision is not only signifi-
cant for establishing the uniform solution compared to other copyright areas,
but also for establishing the only stable solution without any possibility of Mem-
ber States to prescribe otherwise compared to all intellectual property aspects in
the European Union, since none of solutions of this issue on the field of industri-
al property rights are not liberated from Member State’s influence, thus denying
them full harmonization.
It must be noted that this uniform solution present in Computer Programs
Directive was also supposed to be prescribed in Database Directive. In proposal,
it was provided that employer would be entitled to exercise all economic rights in
the database created by the employee in the execution of his duties or following
employer’s instructions, unless the contract provides with other solution.42
38 Joh Bing, “Copyright protection of computer programs”, Research Handbook on the Fu-
ture of EU Copyright, (ed. Estelle Derclaye), Cheltenham, 2009, pg. 411.

39 Ibidem.
40 Lynda J. Oswald, Marisa Anne Pagnattaro, Managing the Legal Nexus Between Intellectual
Property and Employees: Domestic and Global Contexts, Edward Elgar Publishing, Cheltenham,
2015, pg. 237.
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par. 3.
42 Commission Proposal for a Council Directive on the legal protection of databases, Offi-
cial Journal of the European Communities, No C 156/4, art. 3, par.4.
243
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
However, according to the recital 29, the provision did not make the cut in
the final version of Database Directive and this issue was left in the discretion of
the Member States where they are free to vest economic rights to employee or em-
ployer.43 Apparently, in the field of databases, discrepancy in fundamental princi-
ples between Member States took its toll, thus damaging harmonization of Euro-
pean Union’s copyright law, leaving this issue in the limbo of legal uncertainty.
Idea of fully harmonized copyright law of the European Union and of some
kind of “European Copyright Code” has received immense attention even in the
circle of scholarly debate.44 The best example sets the “Wittem Group” (hereinaf-
ter referred to as “The Group”) of European copyright scholars that has propo-
sed a “European Copyright Code” (hereinafter referred to as “The Code”) to at
least serve as a reference tool for future copyright legislation not only to the Eu-
ropean Union, but to Member States as well.45 In the essence, what the Group su-
ggests for this issue is application of exactly the same provision as was in Databa-
se Directive Proposal and Computer Programs Directive. According to the article
2.5 of the Code, the Group considered the solution of all economic rights of co-
pyright created by employee in execution of his duties or following employer’s in-
structions being vested in the employer as the appropriate solution, and as such
it should not be applied only to computer programs but to all creations protected
by copyright, unless otherwise provided by the agreement.46 Although the Code
generally addresses moral rights, this provision does not cover them, but it only
refers to the economic rights of copyright.47 It may seem that this provision is
very similar to the “work for hire” doctrine present in the United States, but the
exclusion of moral rights from the equation is the exact trait that separates the
two, since “work for hire” doctrine refers to all the rights of copyright without se-
paration to moral or economic rights, unlike in this case.48 The Group also has
not failed to provide that commissioned work is not included.49 For this solution
43 Directive 96/9/EC of the European Parliament and of the Council on 11 March 1996 on
the legal protection of databases, Official Journal of the European Communities, No L 77/20, rec. 29.
44 P. Bernt Hugenholtz, “The dynamics of harmonization of copyright at the European lev-
el”, Constructing European Intellectual Property: Achievements and New Perspectives, (ed. Christophe
Geiger), Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2013, pg. 290.
45 Jane C. Ginsburg, European Copyright Code – Back to First Principles, https://papers.
ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1747148, 08 August 2019, pg. 2.

46 Ibidem, pg. 12.
47 Ibidem.
48 Ibidem.
49 Ibidem.
244
to be applicable, it is necessary that the author is in an employment relationship

with the employer.50 However, nothing stops the commissionee to transfer its co-
pyright to commissioner either by contractual clause or separate contract.51
Protection of computer programs created

under employment contract
General Principle. – Just like with other intellectual property rights, Europe-
an Union did not deviate from basic ownership principle in the area of copyright
either.52 Such principle is the essence of “creators’ doctrine”, which entails that the
author itself is the initial owner of the copyright.53 That rule is formulated in ar-
ticle 2 paragraph 1 of Computer Programs Directive as the following:
“The author of a computer program shall be the natural person or group of na-
tural persons who has created the program or, where the legislation of the Member
State permits, the legal person designated as the rightholder by that legislation.”54
The rule that the author is the owner of copyright is uncontested in most of
the Member States’ legal systems. However, EU legislation in this case opted for
more flexible and even diplomatic solution regarding the authorship, which is the
possibility for legal persons to be recognized as authors, if the legislation of speci-
fic Member State provides so.55 The reason this solution is referred to as a diplo-
matic one is that it reconciles civil law principles on one hand that sees the author
as a physical person only, and common law principles on the other and its wider
understanding of ownership that can include legal persons as authors in certain
cases.56
In the next paragraph of the Computer Programs Directive, the EU legisla-
tor provided the following:
50 Ibidem.
51 Ibidem.
52Gabriël Moens, John Trone, Commercial Law of the European Union, Springer Science &
Business Media, New York, 2010, pg. 273.
53 Paul Goldstein, P. Bernt Hugenholtz, International Copyright: Principles, Law, and Prac-
tice, 3rd edition, Oxford University Press, New York, 2013, pg. 24.
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par. 1.
55 David Ward, The European Union and the Culture Industries: Regulation and the Public
Interest, Routledge, 2016, pg. 220.

56 Ibidem.
245
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
“In respect of a computer program created by a group of natural persons jo-

intly, the exclusive rights shall be owned jointly”57
The European Union with this article proved that it completely stands by
the principle that authors should enjoy the profits of their labor. However, EU le-
gislator left a lot of issues to discretion of Member States, such as relation betwe-
en authors’ contribution to its economic benefit58, or the elements that constitu-
te joint authorship.59
Employment relationship as an exception. – The severity of conflict of intere-
sts between the employer and the employee in case of intellectual goods created
under employment contract has been recognized by the European Union, altho-
ugh only in the case of copyright over computer programs. As mentioned above,
two different legal branches with their fundamental principles are colliding once
again. On one hand we have intellectual property with “creators’ doctrine” (which
entails that the author is the owner of copyright), while on the other we have la-
bor law which provides personal subordination and fixed income as some ele-
ments of employment relationship.60 In that light, European Union opted for so-
mewhat similar solution to Community Design Directive, which is stipulated in
article 2 paragraph 3 of Computer Programs Directive:
“Where a computer program is created by an employee in the execution of
his duties or following the instructions given by his employer, the employer exclusi-
vely shall be entitled to exercise all economic rights in the program so created, unless
otherwise provided by the contract.”61
Judging from the aforementioned article, it can be concluded that employer
is only vested with economic rights. Moral rights are not in any manner regulated
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par. 2.
58 Peter K. Yu, Intellectual Property and Information Wealth: Issues and Practices in the Digi-
tal Age, Volume 1, Greenwood Publishing Group, London, 2007, pg. 58.
59S. M. Marković, D. V. Popović, Pravo intelektualne svojine, Pravni fakultet Univerziteta u
60Branko A. Lubarda, Uvod u radno pravo, 3. izdanje, Pravni fakultet Univerziteta u
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par. 3.
246
by this directive.62 Although issue of moral rights is regulated by Berne Conventi-

on which is implemented in most Member States, it must be pointed out that sco-
pe of moral rights is not everywhere the same.63 The best example for this case is
the Copyright, Designs and Patents Act from 1988 from United Kingdom which
denies the employed authors rights to paternity64 and integrity65, unlike most
Member States. Accordingly, this is also one of not yet harmonized issues that the
European Union did not wish to get tangled with in the end.
Computer Programs Directive further specifies economic rights vested in
employer.66 According to the article 4 paragraph 1, the employer in this case is
entitled to authorize others or to by himself perform:
a) Reproduction of a computer program – although all acts that are conside-
red as reproduction are precisely numerated, the circle of such acts is still wide,
because not only that it includes permanent reproductions such as storage, but it
also includes the most temporary actions of all such as loading which is short-ter-
med but necessary for functioning of the program.67
b) Alteration of computer program and reproduction of results – according
to the article 4 of the directive, every amendment or derivative work is included
in exclusive right since alteration is not limited to only translation, adaptation or
arrangement.68
c) Distribution of computer program to the public – this provision is suppo-
sed to cover most of the means of transferring the computer program to others,
such as selling them as they are, selling them with configuration for individual
users or renting them (which is in essence providing with the license to use a pro-
gram for periodic payments).69 However, this right is provided with presumpti-
on that the program is stored on some sort of carrier such as CD, USB or micro
62 I. Stamatoudi, P. Torremans, EU Copyright Law: A Commentary, Edward Elgar Publish-
ing, Cheltenham, 2014, pg. 109; Graham Dutfield, Uma Suthersanen, Global Intellectual Property
Law, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2008, pg. 85.
63 Ibidem.
64 Copyright, Designs and Patents Act 1988 https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1988/48/
section/79, 08 August 2019, sec. 79.
65 Ibidem, sec. 81.
Union, L 111/16, 2009, art. 4.
67 Joh Bing, “Copyright protection of computer programs”, Research Handbook on the Future
of EU Copyright, (ed. Estelle Derclaye), Cheltenham, 2009, pg. 413.
68 Ibidem, pg. 414.
69 Ibidem, pg. 419-420.
247
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
SD memory cards.70 If the program is acquired by downloading for certain price,

this would not constitute a distribution, but a reproduction of the computer pro-
gram.71
The European Union has protected lawful acquirers of a program by esta-
blishing exhaustion rules. The lawful acquirer is entitled to reproduce or alter the
program without the authorization of the right holder i.e. employer in this case,
if reproduction or alteration is in accordance with the intended purpose of the
program.72 Also, lawful acquirer cannot be in any way prevented (not even by
the contract) from making a back-up copy of a program if it is necessary to do
so.73 The authorization from the employer is also not required if the lawful acqui-
rer wishes to perform decompilation of a computer program for providing better
interoperability under restrictive conditions provided by Computer Programs
Directive.74 The re-sale of the program is also enabled, since the first sale in the
Community is the moment when right holder (i.e. employer) exhausted its distri-
bution rights.75 However, rental rights cannot be exhausted, which further entails
that right holder can control further renting of computer program.76
Computer Programs Directive also did not miss the opportunity to de-
fine the meaning of the computer program as an object of protection.77 Firstly,
for avoidance of any doubt, European Union has provided the regime of compu-
ter program protection, which would be the same as the regime of literary works
protection already established in the Berne Convention for the Protection of Lite-
rary and Artistic Works (hereinafter referred to as “Berne Convention”).78
Secondly, the European Union specified the meaning of computer pro-
gram in recital 7 of Computer Programs Directive. According to that recital, term
“computer program” includes:
70 Ibidem, pg. 420.
71 Ibidem.
Union, L 111/16, 2009, art. 5, par. 1.
73 Ibidem, art. 5, par. 2.
74 Ibidem, art, 6.
76 Ibidem, J. Bing, “Copyright protection of computer programs”, Research Handbook on the
Future of EU Copyright, (ed. Estelle Derclaye), Cheltenham, 2009, pg. 421.
Union, L 111/16, 2009, rec 7.
248
a) Program in any form – this entails that any form of expression of a pro-
gram is protected, whether it is a source code or objective code.79 The source code
represents the notion and the essence of the computer program which is written
in high-level programming language, while the object code simplifies the source
code for the purposes of hardware, so the program can properly perform its func-
tions on such hardware.80
b) Preparatory design material – the nature of this material has to be such
that a program can result from it at a larger stage.81 However, this criterion is very
debatable and in great extent left to courts to interpret in cases at hand.82
However, this directive still managed to leave some elements of computer
programs out of scope of its provisions such as user manual or user graphic inter-
faces, which only constitute an element of a computer program and enables the
usage of program’s features by the final users.83 In the case of employment relati-
onship, if employer is vested with economic rights over computer program, this
would entail that these elements would remain the property of the employee.84
The European Union also did not fail to limit the definition of protected
computer program by stipulating that computer program has to be provided in
some form, meaning that bear ideas and principles are not protected by this di-
rective.85 Every creative process starts with fluid idea, but for creative work to
gain protection in the end, it must be formulated in some kind of form with its
own identity.86
79Catherine Seville, EU Intellectual Property Law and Policy, 2nd edition, Edward Elgar
Publishing, Cheltenham, 2016, pg. 28.
80J. Bing, “Copyright protection of computer programs”, Research Handbook on the Future
of EU Copyright, (ed. Estelle Derclaye), Cheltenham, 2009, pg. 404-405.
Union, L 111/16, 2009, rec 7.
82J. Bing, “Copyright protection of computer programs”, Research Handbook on the Future
of EU Copyright, (ed. Estelle Derclaye), Cheltenham, 2009, pg. 406.
83C. Seville, EU Intellectual Property Law and Policy, 2nd edition, Edward Elgar Publishing,
Union, L 111/16, 2009, art. 1, par 2.
86S. M. Marković, D. V. Popović, Pravo intelektualne svojine, Pravni fakultet Univerziteta u
249
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
This is common principle of copyright in most Member States, and it is not

surprising that the European Union is sticking to it.
Just like the case with Community Design, European Union has also in the
case of ownership over computer programs committed to the solution to make
this situation a full exception from general principle by stating that employer shall
be entitled to exercise all economic rights, unless otherwise provided by the con-
tract.87 This would further entail that there is no need for any kind of document
such as separate contract or clause to transfer economic rights to the employer,
thus making this transfer an automatic one.88 However, it must be noted that this
wording “entitled to exercise” left the matter ambiguous, since at first it is not very
clear whether this establishes presumed transfer of rights or initial ownership.89
Taking into account European Union’s harmonization efforts and the fact that it
firmly stands by “creators’ doctrine” it can be safely assumed that this solution
goes more in favor of presumed transfer, since in the contrary settled principles in
Member States would be greatly disturbed.90
Just like in the case of design created within employment relationship, EU
legislation also sets limited cases of employer’s ownership in case of copyright.
The conditions for employer to gain economic rights from copyright are set al-
ternatively, meaning that only one is sufficient to be fulfilled. Employer gains the
ownership: if computer program is created by employee in execution of his duties;
or if computer program is created by employee by following employer’s instructi-
ons.91
These conditions are set in exactly the same manner as with Community
Design created by employee.92 It can be safely assumed that these conditions
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par 3.
Cheltenham, 2014, pg. 109; Graham Dutfield, Uma Suthersanen, Global Intellectual Property Law,
Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2008, pg. 108; Sanna Wolk, EU Intellectual Property Law
and Ownership in Employment Relationships, http://www.scandinavianlaw.se/pdf/56-18.pdf, 09
August 2019,pg. 423.
89 Ibidem.
90 Ibidem.
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par 3.
92 Council Regulation (EC) No 6/2002 of 12 December 2001 on Community Design, Official
Journal of the European Communities, L 3/1, art. 14, par. 3.
250
cannot be interpreted widely in any circumstances.93 Thus, it is not required that

computer program is created within employer’s activities94, working hours95 or by
employer’s resources to enable the transfer of economic rights to the employer. If
the computer program is created within these circumstances but is not part of the
employee’s duties, or not a part of employer’s instructions, employee remains the
whole owner of copyright over the computer program. However, these conditions
may not be so limiting in the practice after all, since employers manage to work
around them by either establishing wide range of entrusted duties to employees at
the beginning of employment relationship, or by providing employee with broad
range of instructions.96
In the end, it is not surprising that EU legislator has set limitations in such
manner, since these limitations are formulated like this not only in Computer
Programs Directive97, but in Community Design Regulation98, as well as former
proposal for the Databases Protection Directive.99 It may even be assumed that
this has become the common language formulation and the way the EU legislator
sees the issue, or even some kind of principle the European Union will stick to in
the future if they choose to regulate the issue of other intellectual creations under
employment contract in the future.
93 Mario Franzosi, Marc-Roger Hirch, Willem A. Hoyng, Marianne Levin, Dierich C. Ohl-
gart, Jeremy J. Philips, Bernhard Posner, Vincenzo Scordamaglia, European Design Protection: Com-
mentary to Directive and Regulation Proposals, Kluwer Law International, Boston, 1996, pg. 107; I.
Stamatoudi, P. Torremans, EU Copyright Law: A Commentary, Edward Elgar Publishing, Chelten-
ham, 2014, pg. 109; Graham Dutfield, Uma Suthersanen, Global Intellectual Property Law, Edward
Elgar Publishing, Cheltenham, 2008, pg. 109.
94 M. Franzosi, M. R. Hirch, W. A. Hoyng, M. Levin, D. C. Ohlgart, J. J. Philips, Bernhard
Posner, Vincenzo Scordamaglia, European Design Protection: Commentary to Directive and Regula-
tion Proposals, Kluwer Law International, Boston, 1996, pg. 107.
96 Ibidem.
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par 3.
98 Council Regulation (EC) No 6/2002 of 12 December 2001 on Community Design, Offi-
cial Journal of the European Communities, L 3/1, art. 14, par. 3.

99 Commission Proposal for a Council Directive on the legal protection of databases, Offi-
cial Journal of the European Communities, No C 156/4, art. 3, par. 4.
251
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
It must be pointed out that the EU legislator opted for “stepwise” solution
in this case with only two steps.100 First, employment contract or any kind of se-
parate contract or clause that regulated the issue of intellectual property betwe-
en employer and employee must be taken into account when dealing with the
issue of ownership over copyright.101 Parties are free to stipulate to whom econo-
mic rights would be vested in, under what circumstances, whether there will be
compensation and the amount of it in exchange for such transfer and other simi-
lar provisions. Second, if the issue of copyright created under employment relati-
onship is not regulated by any clause or separate contract, only then this Directive
would be applicable and the employer would be vested with economic rights over
copyright automatically.102
This provision is very similar to legislative solution in case of Community
Design. The only difference between the two is that in case of Community Desi-
gn, the European Union has provided the freedom to Member States to prescribe
solutions other than those provided in this provision. That is mostly due to diffe-
rences present in legal systems of Member States. However, unlike with Commu-
nity Design, need to further harmonize the provisions on the field of software in-
dustry has prevailed over differences between Member States’ legal systems. The
European Union in that moment saw disparity among Member States on matter
of computer program protection as a problem that needs to be overcame.103 This
is all due to the fact that the significance of software industry has finally been re-
alized. At that moment, the software industry was large and expanding mostly
due to the fact that programs became accessible not only to professional users,
but to regular and untrained users as well.104 Also, the fact that dominant expor-
ter of computer programs at that time was the United States of America may also
Union, L 111/16, 2009, art. 2, par 3.
101 Christophe Geiger, Constructing European Intellectual Property: Achievements and New
Perspectives, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2013, pg. 303.

102 A. Kur, M. Planck, T. Dreier, European Intellectual Property Law: Text, Cases and
Materials, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2013, pg. 252.

103 Report from the Commission to the Council, the European Parilament and the Economic
and Social Committee on implementation and effects of Directive 91/250/EEC on the legal
protection of computer programs, Commission of the European Communities, COM(2000) 199
final, Brussels, 2000, pg. 5.
104 GreenPaper on Copyright and the Challenge of the Technology – Copyright Issues Re-
quiring Immediate Action, Commission of the European Communities, Commission of the Euro-
pean Communities, COM(88) 172 final, Brussels, 1988, pg. 171-175.
252
play one of the motives of enhancing the internal market for computer programs
in the European Union.105 Thus the EU legislator opted for uniform solution re-
garding the issue of copyright under employment contract, because differences
of protection on level of Member States could not be maintained any longer sin-
ce that does not only effect internal market by creating barriers in computer pro-
gram trading inside Community, but also impacts the creation of software com-
panies and maintaining the competition in negative way.106
Due to all similarities, it is common that this provision is mistaken for “work
for hire” doctrine present in most countries of common law tradition (United Sta-
tes, United Kingdom, and Ireland) and even in some countries of civil law traditi-
on (Netherlands). Thus the differentiating line must be drawn. Although “work for
hire” doctrine is differently incorporated and understood in aforementioned coun-
tries, some elemental principles can be drawn for comparison purposes.
First difference is in the amount of rights that are transferred. This all co-
mes from different understanding of fundamental copyright principle, which is
whether copyright is divided by its moral and economic rights like in dualistic
approach present in civil law tradition, or are they complementary and seen upon
as a whole like in monistic approach in common law tradition.107 Thus, the diffe-
rence is that Computer Programs Directive addresses only ownership over com-
puter program making the employer owner of all economic rights, unlike with
common law tradition that addresses the authorship, making the employer both
the owner and the author of computer program.108 This directive cannot addre-
ss the transfer of authorship since it does not regulate moral rights at all, thus lea-
ving this issue to be further specified by Member States.
Second major difference is whether commissioned work is included or not.
“Work for hire” doctrine includes commissioned work under certain conditions,
meaning that the person who commissioned computer program would be con-
sidered as an author, in some countries under more restrictive conditions than
105 Ibidem, pg. 171.
106 Report from the Commission to the Council, the European Parilament and the Econom-
ic and Social Committee on implementation and effects of Directive 91/250/EEC on the legal pro-
tection of computer programs, Commission of the European Communities, COM(2000) 199 final,
107 Rober A. Jacobs, “Work-For-Hire and the Moral Rights Dilemma in the European Com-
munity: A U.S. Perspective”, Boston College International and Comparative Law Review, vol 16, issue
1, Boston, 1993, pg. 32.
J. Oswald, M. A. Pagnattaro, Managing the Legal Nexus Between Intellectual Property
108 L.
and Employees: Domestic and Global Contexts, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, 2015, pg. 238.
253
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
the others.109 On the other hand, this directive does not include commissioned
work in this provision.110 Although it was included in initial proposal, it has not
been retained in the end.111 The rationale of the EU in this case was that free-
lance programmers are not in very preferable position, and this provision will
deal further damage to them. First, if they are freelancers that means that they
are not employed and do not have fixed income. Their whole income comes from
the ownership over computer program and assigning those rights for fees, which
would not be possible if the commissioner is the initial owner. Second, they are
usually in inferior position compared to the commissioner in negotiations faze
and they should retain the only leverage in their disposal. This inferior positi-
on can also spread to the ability of programmers to seek payment, particularly,
if the commissioner is going bankrupt before paying the programmer, where the
programmer will have his work not only uncompensated, but transferred to third
parties’ benefit alongside with the rest of commissioner’s assets.112
At first, it can be said that there is no difference between situations whe-
re computer programs are created under employment contract or created in pur-
suance of commission, since in both cases programs are being created for other
party who is granting either compensation of salary. However, the big difference
is that the financial risks are not carried by the commissioner, but by the freelan-
ce programmers, unlike with employment contract where it is the opposite. Here,
the freelance programmers are making the computer program from their own re-
sources, and not by commissioner’s resources.
When talking about harmonization of this directive and its article about
computer programs created under employment contract, it can be stated that har-
monization is successful. All mandatory requirements set by article 2 of this di-
rective such as individual authorship, joint authorship and employees’ work have
109 G. Dutfield, U. Suthersanen, Global Intellectual Property Law, Edward Elgar Publishing,
Cheltenham, 2008, pg. 86; R. A. Jacobs, “Work-For-Hire and the Moral Rights Dilemma in the Eu-
ropean Community: A U.S. Perspective”, Boston College International and Comparative Law Review,
vol 16, issue 1, Boston, 1993, pg. 63-71.
Stamatoudi, P. Torremans, EU Copyright Law: A Commentary, Edward Elgar Publish-
110 I.
111 Ibidem.
112 M. Franzosi, M. R. Hirch, W. A. Hoyng, M. Levin, D. C. Ohlgart, J. J. Philips, Bernhard

Posner, Vincenzo Scordamaglia, European Design Protection: Commentary to Directive and Regula-
tion Proposals, Kluwer Law International, Boston, 1996, pg. 107.
254
been included and implemented in all Member States’ legislations.113 In the end,
according to the Commission in its Report on the implementation and effects of
Directive on legal protection of computer programs, it can be concluded that ove-
rall harmonization and implementation were successful and beneficiary.114
CONCLUSION
Over the years, we have witnessed drastic change in process of creating in-
tellectual goods. From the creation of concept of intellectual property, the basic
rule was that creators are to enjoy all fruits from their labor and investments, re-
gardless of type of intellectual goods. However, just like many of legal provisions
over time, this rule also could not prevail in original form to the end, thus new
exceptions were created. One of those is exactly the case of intellectual goods cre-
ated under employment contract. With appearance of globalization and new tech-
nologies that provide with fast transfer of content and information, intellectual
property became even more profitable business activity. Thus, the significance of
innovation was finally seen by most of the business enterprises, which in the end
resulted in increase of competition on the field of business of intellectual proper-
ty. This had an effect on most of the industries, such as technology and enterta-
inment as well as food service industries, transportation and oil filed industries.
With such increase of competition, the bar for the quality has been raised.
Limited human and financial resources that were enough earlier were not going
to cut it anymore. In order to create any kind of intellectual good nowadays (e.g.
invention, movies and songs) it is necessary to have expensive equipment and a
team of coordinated researchers, experts or creators. For this kind of endeavor,
companies with financial resources usually hire creators as their employees for
these purposes. This has become the usual way of conducting business with in-
tellectual property based revenue.
Even though that is the case, it does not in any way entail that this issue’s le-
gal framework is problem free. Before any research is conducted, the impression
may be that this issue is uniformed on domestic and international level. Howe-
ver, that is not the case. Comparing domestic laws of Member States of the EU,
it can be concluded that there are a lot of divergent solutions present. The basic
113 Report from the Commission to the Council, the European Parilament and the Econom-
ic and Social Committee on implementation and effects of Directive 91/250/EEC on the legal pro-
tection of computer programs, Commission of the European Communities, COM(2000) 199 final,
114 Ibidem, pg. 20.
255
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
tendency is to vest the employer with all the rights, while distinctions are usually
consisted of whether such transfer is automatic or not or how are moral rights of
the creator regulated.
With present problems at national level, it cannot be expected that the Eu-
ropean Union is somewhat more successful on this field. The EU is not quite in
enviable position when it comes to establishing of harmonization and uniformity.
First the EU has to reconcile conflicting interests and to properly credit employers
for their investments and employees for their creative work, all while ensuring the
motivation for innovation and progress is not stifled. What additionally compli-
cates the path toward supranational uniform regime is the fact that the EU still
has fragmented copyright legislation that covers only certain aspects of copyright.
STEFAN DESPOT
Master pravnik evropskih integracija,
Pravni Fakultet Univerziteta u Beogradu
PROBLEM ODREĐIVANJA NOSIOCA AUTORSKOPRAVNE ZAŠTITE

NAD KOMPJUTERSKIM PROGRAMIMA STVORENIM U RADNOM ODNOSU
U ZAKONODAVSTVU EVROPSKE UNIJE
Rezime
Uz pojavu globalizacije, poslovne aktivnosti zasnovane na intelektualnoj svojini postale su

veoma profitabilne, što je dovelo do povećanja konkurencije i povećanja standarda kvaliteta intele-
ktualnih tvorevina. U te svrhe, preduzeća su počela da zapošljavaju stvaraoce, što je dovelo do toga
da većina intelektualnih tvorevina nastaje u radnom odnosu. Iako je to danas učestala pojava, ne
može se reći da su rešenja uniformna. Štaviše, ovaj problem je možda i najčešće predmet sudskih
sporova danas. Razlog tome može biti što domaći propisi država članica Evropske unije i dalje nisu
harmonizovani.
Radi što boljeg razumevanja zašto je Evropska unija ostala pasivna po ovom pitanju, autor se
dotakao prvo izvora prava koje regulišu pitanje autorskog prava kako bi predstavio nedostatak har-
monizacije osnovnih principa. Kasnije, autor se dotakao trenutnih stavova u teoriji po pitanju ovog
odnosa i njegovog neregulisanja na generalnom planu autorskog prava. Na kraju, autor se posvetio
razgraničavanju prava zaposlenih i poslodavaca, dok je u isto vreme prezentovao stavove kojima se
zakonodavstvo Evropske unije vodilo prilikom propisivanja ovih odredbi.
Ključne reči: autorsko pravo, ugovor o radu, Evropska unija, zaposleni, poslodavac
256
KATEDRA
PRAVO NA PRAVDU
Sekcija “Međunarodni odnosi i pravda”
RASTKO NEŠKOVIĆ
IZVRŠENJE PRESUDA I ODLUKA

EVROPSKOG SUDA ZA LJUDSKA PRAVA
– Načela i osnovne karakteristike –
Države članice Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda u

obavezi su da izvrše presude i odluke Evropskog suda za ljudska prava. Ukoliko država ugo-
vornica ne izvrši pravosnažnu presudu iz predmeta u kome je bila stranka, ona ponovo čini
akt protivan međunarodnom pravu. Osnovni cilj izvršenja je da se podnosilac predstavke
vrati u situaciju kakva je bila pre nastupanja povrede u skladu sa principom restitutio in in-
tegrum. Države su u načelu slobodne da same izaberu način na koji će izvršiti presude i od-
luke Evropskog suda za ljudska prava, uz određene izuzetke odnosno ograničenja. U cilju
izvršenja donetih presuda i odluka države ugovornice preduzimaju različite pojedinačne i
opšte mere kako bi omogućile potpuno obeštećenje podnosilaca i prevenirale buduće isto-
vrsne povrede Konvencije. Izvršenje presuda i odluka Evropskog suda za ljudska prava ka-
rakteriše niz specifičnosti, ali je glavno to što se postupak izvršenja odvija paralelno na dva
koloseka tj. na nacionalnom nivou, gde se preduzimaju pojedinačne i opšte mere, i na me-
đunarodnom nivou, pred Komitetom ministara Saveta Evrope koji vrši nadzor nad preduze-
tim merama.
Ključne reči: izvršenje presuda i odluka Evropskog suda za ljudska prava, restitutio in
integrum, pojedinačne i opšte mere, Komitet ministara Saveta Evrope
Rastko Nešković, samostalni savetnik, Državno pravobranilaštvo, Odeljenje za zastupanje Re-

publike Srbije pred Evropskim sudom za ljudska prava; student master studija na Pravnom fakultetu
Univerziteta u Beogradu.
259
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
UVOD
U skladu sa članom 46. stav 1. Evropske Konvencije za zaštitu ljudskih prava

i osnovnih sloboda (u daljem tekstu: Konvencija) države ugovornice su u obavezi
da se povinuju pravosnažnoj presudi Evropskog suda za ljudska prava (u daljem
tekstu: Sud) u svakom predmetu u kojem su stranke. Osnovna načela odgovorno-
sti države za akte protivne međunarodnom pravu, u smislu međunarodnog jav-
nog prava, primenjuju se i u pogledu povreda odredaba Konvencije.1 Konvencija
predstavlja multilateralni međunarodni ugovor kojim je uspostavljen regionalni
mehanizam zaštite ljudskih prava. U tom smislu, valja istaći da je Sud u različi-
tim slučajevima eksplicitno ukazivao da je Konvenciju potrebno tumačiti kao me-
đunarodni ugovor tj. u smislu člana 31. do 33. Bečke konvencije o ugovornom
pravu.2 Povreda Konvencije povlači sa sobom međunarodnu odgovornost države
koja dalje dovodi do posledica predviđenih samom Konvencijom, kao što je ispla-
ta pravičnog zadovoljenja u smislu člana 41. Konvencije i preduzimanje različitih
mera ustanovljenih i razvijenih u praksi Suda i Komiteta ministara Saveta Evro-
pe. Sledstveno, ukoliko država ugovornica ne izvrši pravosnažnu presudu ona čini
novi akt protivan međunarodnom pravu. Država koja učini povredu Konvenci-
je u obavezi je ne samo da isplati dosuđeni novčani iznos na ime pravičnog zado-
voljenja, već i da preduzme pojedinačne i/ili opšte mere u okviru domaćeg prav-
nog sistema kako bi okončala povredu utvrđenu od strane Suda i pružila potpuno
obeštećenje podnosiocu.3
Pre nego što budu izneta razmatranja u pogledu osnovnih načela koja pro-
žimaju sistem izvršenja presuda i odluka strazburškog suda, potrebno je jasno
konstatovati koje odluke Suda se izvršavaju, odnosno nad kojim odlukama Komi-
tet ministara sprovodi nadzor. Kao što je već pomenuto, članom 46. stav 1. Kon-
vencije predviđena je obaveza države ugovornice da se povinuje pravosnažnoj
presudi iz svakog predmeta u kome je stranka. Takođe, Konvencija u članu 39.
stav 4. propisuje da će odluka doneta na osnovu prijateljskog poravnanja biti pro-
sleđena Komitetu ministara koji će vršiti nadzor nad izvršenjem obaveza sadrža-
nih u prijateljskom poravnanju. Osim presuda gde Sud utvrđuje povredu poje-
dinih odredaba Konvencije i odluka donetih na osnovu prijateljskih poravnanja
1 D. Forst, “The Execution of judgments of the European Court of Human Rights – Limits
and Ways Ahead”, ICL Journal, No. 3/2013, Vienna, 2013, str. 3–4.
2 Vitold Litva protiv Poljske, broj 26629/95, 4. april 2000. godine, stav 57–59.
3 Savez protiv životinjskih fabrika Švajcarske protiv Švajcarske, Veliko veće, broj 32772/02,
30. jun 2009. godine, stav 85.
260
R. Nešković: Izvršenje presuda i odluka Evropskog suda za ljudska prava
koje podrazumevaju priznanje države ugovornice da je došlo do povrede prava

zajemčenih Konvencijom, za izvršenje su podobne i odluke donete nakon predu-
zimanja jednostranih izjava tj. unilateralnih deklaracija u smislu člana 37. stav 1.
Konvencije. Konvencija u članu 37. stav 1. predviđa da Sud može u bilo kojoj fazi
postupka da skine predstavku sa liste predmeta kada okolnosti slučaja dovode do
zaključka da podnosilac više ne namerava dalje da učestvuje u postupku, da je
stvar rešena ili iz bilo kog drugog razloga na osnovu koga Sud utvrdi da više nije
opravdano nastaviti sa ispitivanjem predstavke. U svetlu odredbe člana 37. Kon-
vencije, Poslovnikom o radu Suda predviđeno je da država ugovornica može tra-
žiti od Suda da predstavku skine sa liste predmeta, ukoliko je podnosilac prethod-
no odbio predlog prijateljskog poravnanja.4 Istim članom Poslovnika je propisano
da država ugovornica, uz zahtev za skidanje predstavke sa liste predmeta, dostav-
lja izjavu u kojoj je jasno naznačeno da je došlo do povrede odredaba Konvenci-
je u pogledu podnosioca i kojom se obavezuje da će pružiti odgovarajuće obešte-
ćenje i preduzeti potrebne korektivne mere. Uprkos tome što odluke donete na
osnovu jednostranih deklaracija obavezuju države ugovornice da izvrše isplatu na
ime pravičnog zadovoljenja ili preduzmu druge odgovarajuće mere, one same po
sebi ne potpadaju pod nadzor Komiteta ministara, osim u izuzetnim slučajevima
kada Sud sam dostavi odluku donetu na osnovu jednostrane deklaracije Komitetu
ministara radi sprovođenja nadzora nad njenim izvršenjem.5
Mehanizam izvršenja presuda i odluka Suda karakteriše niz specifičnosti
koje ga znatno razlikuju od bilo kog drugog postupka izvršenja odluka donetih
od strane sudova ili upravnih organa u okviru domaćeg pravnog sistema. Autor
ovog rada smatra da se izvršenje presuda i odluka strazburškog suda odvija na
dva koloseka koji su međusobno povezani i koji zajedno tvore osoben mehani-
zam izvršenja. Prvi kolosek podrazumeva sprovođenje aktvinosti od strane do-
maćih organa države koja je odgovorna za povredu Konvencije, kao što su ispla-
ta novčane naknade na ime pravičnog zadovoljenja i preduzimanje pojedinačnih
i opštih mera poput puštanja podnosioca predstavke iz pritvora, ponavljanje do-
maćeg sudskog postupka, izmena i dopuna zakona ili podzakonskih akata, itd.
Drugi kolosek predstavlja nadzor nad izvršenjem presuda i odluka Suda koji
sprovodi Komitet Ministara kao izvršni organ Saveta Evrope. Komitet ministara
ocenjuje ažurnost i adekvatnost preduzetih mera.
4 Poslovnik o radu Suda, pravilo 62A.
5 Council of Europe. Information document Cm/inf/DH(2010)45 – Supervision of the exe-
cution of the judgments and decisions of the Euroepan Court of Human Rights: implementation of
the Interlaken Action Plan, str. 7.
261
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
POSTUPAK NADZORA KOMITETA MINISTARA
Dugo je u delu akademske zajednice nadzor na uloga Komiteta minista-

ra prilikom izvršenja presuda i odluka shvatana kao suviše zavisna od domaćih
vlasti odnosno kritikovano je prihvatanje minimuma aktivnosti od strane države
ugovornice.6 Nakon donošenja novih pravila Komiteta ministara za nadzor izvr-
šavanja presuda i uslova prijateljskih poravnanja iz 2006. godine, i uspostavljanja
novih procedura nakon stupanja na snagu Protokola 14 uz Konvenciju, ojačana
je nadzorna uloga Komiteta ministara. Protokolom 14 uvedena je mogućnost da
se Komitet ministara obrati Sudu sa zahtevom da donese odluku povodom tuma-
čenja presude, ukoliko smatra da nadzor nad izvršenjem donete presude oteža-
va problem prilikom njenog tumačenja. Takođe, ako Komitet ministara smatra da
država ugovornica odbija da se povinuje presudi, može se obratiti pitanjem Sudu
da li je ta država propustila da ispuni obavezu povinovanja pravosnažnoj presu-
di iz člana 46. stav 1. Konvencije.7 Na postavljeno pitanje Sud će dati odgovor u
formi presude. Radi obraćanja Sudu povodom navodnog neispunjavanja obave-
ze izvršenja presude, potrebna je dvotrećinska većina glasova predstavnika u Ko-
mitetu ministara. Pokretanje postupka utvrđivanja povrede obaveze povinovanja
pravosnažnim presudama trebalo bi očekivati samo u izuzetim slučajevima, gde
država ugovornica i Komitet ministara nisu postigli dogovor oko mera koje je po-
trebno sprovesti radi izvršenja presude, ili kada država ne želi ili nije u stanju da
preduzme takve mere.8 Komitet ministara sprovodi nadzor nad izvršenjem pre-
suda i uslova postignutih u prijateljskim poravnanjima na posebnim sastancima
namenjenim ljudskim pravima čiji dnevni red je javan.9 Pravosnažne presude i
odluke donete na osnovu zaključenih prijateljskih poravnanja dostavljaju se Ko-
mitetu ministara radi nadzora njihovog izvršenja. Nadzor nad izvršenjem presu-
da i odluka odvija se tako što države ugovornice u formi akcionih planova i akci-
onih izveštaja dostavljaju informacije Komitetu ministara da li je i kada isplaćen
novčani iznos na ime pravičnog zadovoljenja, kao i koje pojedinačne i opšte mere
su preduzete da bi podnosilac bio doveden u stanje pre nastanka povrede, te kako
bi bile sprečene nove slične povrede Konvencije. Osnovni mehanizam komuni-
kacije u postupku nadzora između država ugovornica i Komiteta ministara jeste
6 Dia Anagnastou, Alina Mungiu-Pippidi, “Domestic Implementation of Human Rights
Judgments in Europe: Legal Infrastructure and Government Effectiveness Matter”, The European
Journal of International Law, No. 1/2014, Oxford, 2014, str. 212.
7 Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, član 46. st. 4.
8 D. Forst, str. 16.
9 Pravilo 2 st. 1 Pravila Komiteta ministara za nadzor nad izvršenjem presuda i prijateljskih
poravnanja.
262
podnošenje akcionih planova i akcionih izveštaja u kojima države pružaju infor-

macije i prezentuju pojedinačne i opšte mere koje se planiraju da budu preduzete,
ili su već preduzete, u svrhu izvršenja presuda i odluka Suda. Akcioni plan je do-
kument kojim se Komitet ministara obaveštava o planiranim merama dok se ak-
cioni izveštaj podnosi kada država smatra da su sprovedene sve mere u postupku
izvršenja. Države obaveštavaju Komitet ministara o toku preduzimanja predviđe-
nih mera i eventualnim preprekama u njihovom preduzimanju u formi revidira-
nih akcionih planova, što pokazuje da se radi o dokumentima koji se mogu me-
njati (evolving documents).10
Prilikom sprovođenja nadzora nad izvršenjem presuda i uslova prijatelj-
skih poravnanja Komitet ministara donosi odluke, privremene rezolucije i konač-
ne rezolucije. U formi odluka i privremenih rezolucija Komitet ministara traži od
država da mu dostave informacije o sprovođenju predviđenih mera za izvršenje
konkretnih presuda ili odluka, kao i da izrazi sumnju, zabrinutost, nezadovoljstvo
ili da prezentuje svoje predloge u pogledu izvršenja. Komitet ministara donosi ko-
načne rezolucije kada oceni da je država preduzela sve neophodne mere radi izvr-
šenja presuda ili postignutih prijateljskih poravnanja, te konstatuje da je postupak
nadzora okončan. U postupku nadzora Komitet ministara se prevashodno oslanja
na diplomatske metode odnosno na metod političkog pritiska na države u sluča-
jevima kada dođe do zastoja u sprovođenju mera predviđenih akcionim planom
ili kada država pokazuje odsustvo volje da se povinuje donetoj presudi. Kao što je
napred već pomenuto, Komitet ministara u formi odluka i privremenih rezoluci-
ja vrši diplomatski pritisak na države ugovornice u cilju izvršenja donetih presu-
da. Jedini mehanizam koji je po svojoj suštini pretežno pravni, a ne politički, jeste
procedura obraćanja Sudu sa zahtevom da se izjasni da li je država izvršila povre-
du člana 46. stav 1. Konvencije. U slučajevima kada države ne žele da izvrše do-
nete presude kao ultimativna mera za kojom Komitet ministara može da posegne
je isključenje države iz Saveta Evrope u smislu člana 3. i člana 8. Statuta Saveta
Evrope. Komitet ministara se u dosadašnjoj praksi najviše oslanjao na princip do-
bre vere i diplomatske pritiske u cilju poštovanja donetih presuda, međutim osim
pretnje isključenjem države iz Saveta Evrope, što je kontraproduktivno jer sigur-
no dovodi do pada poštovanja ljudskih prava u jednoj državi, raspoloživih sankci-
ja gotovo da nema.11
10 Miloš Radovanović, “Podnošenje akcionog plana i akcionog izveštaja u postupku izvrše-
nja presude Evropskog suda za ljudska prava”, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu, br. 78/2018,
Niš, 2018, str. 369.
11 Clare Ovey, Robin White, The European Convention on Human Rights, Oxford University
Press, Oxford, 2006, str. 506.
263
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
NAČELA U POSTUPKU IZVRŠENJA PRESUDA I ODLUKA
Mehanizam izvršenja presuda i odluka strazburškog suda zasnovan je na

načelu integralne restitucije i načelu slobode izbora sredstava za izvršenje koje
uživaju države potpisnice Konvencije.12 Oba načela svoj izvor imaju u praksi
Suda. U predmetu Papamihalopulos i drugi protiv Grčke Sud je postavio pravilo
po kome presuda u kojoj je utvrđena povreda odredaba Konvencije nalaže odgo-
vornoj državi da tu povredu okonča i obezbedi naknadu tako što će, koliko je to
moguće, uspostaviti stanje kakvo je postojalo pre nego što je povreda učinjena.13
Međutim, u slučajevima kada zbog prirode utvrđenih povreda nije moguće ostva-
riti potpunu naknadu ili obeštećenje, u skladu sa principom restitutio in integrum,
države ugovornice nisu oslobođene odgovornosti, već su obavezne da isplate nov-
čani iznos u vidu pravičnog zadovoljenja koji odgovara hipotetičkoj vrednosti
potpune naknade.14 Iz navedenog se zaključuje da je dosuđivanje novčanog izosa
na ime pravičnog zadovoljenja supsidijarnog karaktera gledano sa aspekta pruža-
nja potpune naknade u skladu sa principom restitutio in integrum. Supsidijarnost
primene člana 41. Konvencije jasno se mogla videti u ranijoj praksi Suda kada su
donošene odvojeno presude u pogledu osnovanosti predstavke i presude kojima
je odlučivano o pravičnom zadovoljenju. Na ovaj način Sud je čekao da država
ugovornica preduzme mere u skladu sa principom restitutio in integrum kako bi
se povinovala obavezama iz prve presude, dok je u drugoj presudi analizirao pre-
duzete mere i dosuđivao iznose.15
Na napred opisani način Sud je relativno često postupao sve do sredine de-
vedesetih godina prošlog veka kada je otpočeo sa donošenjem jedinstvenih presu-
da u kojima je utvrđivao povredu odredaba Konvencije i obavezivao tuženu drža-
vu da izvrši isplate novčanog iznosa na ime pravičnog zadovoljenja u smislu člana
41. Konvencije. S jedne strane, primena nove prakse omogućila je Sudu da brže
postupa u predmetima, dok je, s druge strane, podvrgnuta kritici da je Sud spre-
čen da sprovede kontrolu da li bi opšte i pojedinačne mere ispunile obavezu pot-
pune naknade (restitutio in integrum), što dalje dovodi do zaključka da isplata
pravičnog zadovoljenja nije više samo sredstvo za ispravljanje povrede već je po-
stala neka vrsta sankcije za državu ugovornicu.16
12 Dragoljub Popović, “Izvršenje presuda Evropskog suda za ljudska prava”, Četrdeset godina
izvršnog zakonodavstva u građanskim postupcima (ur. Nebojša Šarkić, Nikola Bodiroga, Mario Luki-
nović), Beograd, 2018, str. 21.
13 Papaminhalopulos i drugi protiv Grčke, broj 14556/89, 31. oktobar 1995. godine, stav 34.
15 Ibidem, str. 17.
16 Ibidem.
264
Dosuđivanje novčane nakande na ime materijalne ili nematerijalne štete i

troškova postupka na osnovu člana 41. Konvencije ne znači da je u konkretnom
slučaju pruženo potpuno obeštećenje podnosiocu u skladu sa principom restitu-
tio in integrum. U zavisnosti od konkretnih okolnosti slučaja, pored isplate pra-
vičnog zadovoljenja, a u cilju dovođenja podnosioca u položaj u kakvom bi bio
da nije došlo do povrede Konvencije, često je potrebno preduzeti dodatne mere.
Mere koje se preduzimaju u svrhu potpunog obeštećenja podnosioca najčešće su
pojedinačne mere poput ponovnog pokretanja postupka pred domaćim orga-
nima, puštanja podnosioca iz pritvora, itd. U smislu napred navedenog, isplatu
pravičnog zadovoljenja na osnovu člana 41. Konvencije potrebno je shvatiti tek
kao jednu od pojedinačnih mera koje sprovode države ugovornice tokom izvrše-
nja presuda i odluka Suda. Prilikom izvršenja presuda i odluka načelo integral-
ne restitucije se ostvaruje preduzimanjem pojedinačnih i opštih mera pogodnih
za potpuno obeštećenje podnosioca predstavke u konkretnom slučaju. Načelo in-
tegralne restitucije koje počiva na zamisli o uspostavljanju stanja kakvo je među
stranama u sporu postojalo pre kršenja neke pravne norme svoje poreklo prona-
lazi u logici ali i u pravnoj tradiciji, imajući u vidu da se još u rimskom pravu teži-
lo postizanju onoga što se zove restitutio in integrum.17
Načelo slobode izbora sredstava za izvršenje presuda i odluka podrazumeva
da države ugovornice, koje su odgovorne za povrede odredaba Konvencije, mogu
samostalno da odluče koje mere će preduzeti radi njihovog izvršenja. Ovo nače-
lo je takođe postavljeno, a potom dalje razvijeno u praksi Suda. U predmetu Mar-
ks protiv Belgije Sud je jasno istakao da su njegove presude u suštini deklarativne
i da ostavljaju državi da izabere način koji će koristiti u svom domaćem prav-
nom sistemu za izvršenje svoje obaveze.18 Države su slobodne da same odluče na
koji način će izvršiti obaveze u pogledu donetih presuda i odluka Suda, među-
tim ta sloboda nije apsolutna, već je u znatnoj meri ograničena aktivnostima sa-
mog Suda, s jedne strane, ali i aktvinostima Komiteta Ministara koji vrši nadzor
nad presudama i odlukama u smislu čl. 39. stav 4. i 46. stav 2. Konvencije sa druge
strane. Načelo slobode izbora sredstava za izvršenje proizlazi iz načela supsidijari-
teta na kome počiva sistem zaštite ljudskih prava i sloboda uspostavljen Konven-
cijom. Načelo supsidijariteta se ogleda u shvatanju da zadatak poštovanja ljudskih
prava i sloboda zajemčenih Konvencijom leži najpre na domaćim organima dr-
žave ugovornice, te da bi Sud trebalo da interveniše tek kada domaći organi svoj
zadatak ne ispune.19 Isto načelo bi trebalo poštovati i prilikom izvršenja presu-
17 D. Popović, str. 21.
18 Marks protiv Belgije, broj 6833/74, 13. jun 1979. godine, stav 58.
19 Jurisconsult, Interlaken follow-up, Principle of subsidiarity, stav 2.
265
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
da i odluka Suda odnosno omogućiti domaćim organima države ugovornice da

sami odrede na koji način će implementirati stavove Suda u domaći pravni sistem
i obeštetiti podnosioca.
Kada se razmatra načelo slobode izbora sredstava za izvršenje, potreb-
no je skrenuti pažnju na shvatanje Suda iz predmeta Savez protiv životinjskih fa-
brika Švajcarske. U ovom predmetu Sud je između ostalog eksplicitno naveo da
država ugovornica u načelu ostaje slobodna da izabere sredstva putem kojih će
izvršiti svoju obavezu iz člana 46. stav 1. Konvencije, pod uslovom da su takva
sredstva kompatibilna sa zaključcima navedenim u presudi Suda.20 U istom sta-
vu presude Sud dalje navodi da “u pojedinim posebnim okolnostima Sud je sma-
trao korisnim da ukaže tuženoj državi na vrste mera koje bi mogle biti preduzete
za okončanje situacije – često sistemske – koja je dovela do utvrđivanja povrede”.
Uzimajući u obzir ovakvo shvatanje Suda može se zaključiti da je sloboda drža-
ve ugovornice da izabere sredstva za izvršenje tek delimično ograničena odnosno
samo kada posebne okolnosti slučaja dozvoljavaju da Sud ukaže na pojedinačne i/
ili opšte mere koje je potrebno preduzeti.
Ograničenje slobode izbora sredstava za izvršenje dobilo je svoj normativ-
ni izraz nakon uvođenja procedure pilot presude u Poslovnik o radu Suda. Sud će
primeniti proceduru pilot presude ukoliko činjenice navedene u predstavci uka-
zuju na postojanje strukturnog ili sistemskog problema u državi ugovornici koji
je doveo ili može dovesti do podnošenja sličnih predstavki.21 Donošenjem pilot
presuda Sud pokušava da smanji broj repetitivnih predmeta odnosno slučajeva
sa istovrsnim činjeničnim stanjem kao u predmetima u kojima je ranije utvrđe-
na povreda odredaba Konvencije. Glavne karakteristike primene procedure pilot
presude su da Sud odlaže razmatranje svih istovrsnih predstavki tj. repetitivnih
slučajeva za vreme trajanja nadzora nad izvršenjem pilot presude od strane Ko-
miteta ministara, kao i da određivanje opštih mera koje bi država trebalo da pre-
duzme uključuje uvođenje domaćih pravnih sredstava koji će se retroaktivno pri-
meniti na sve slične slučajeve.22 Ovo praktično znači da Sud prilikom donošenja
pilot presude definiše sistemske probleme u zakonodavstvu ili praksi domaćih or-
gana koji su doveli do povrede prava podnosioca u konkretnom slučaju, pritom
obavezujući državu da preduzme opšte mere koje će pružiti odgovarajuće obe-
štećenje svim podnosiocima u istoj situaciji. Sud neće uvek u izreci pilot presu-
de tj. u njenom operativnom delu konkretno ukazati koje mere je država dužna
da sprovede u cilju izvršenja presude. U presudi Velikog veća u predmetu Ališić
20 Savez protiv životinjskih fabrika Švajcarske protiv Švajcarske, stav 88.
21 Poslovnik o radu Suda, pravilo 61.
266
Sud je u izreci eksplicitno obavezao Republiku Srbiju da u svrhu izvršenja presu-

de u roku od godinu dana, pod nadzorom Komiteta ministara, preduzme sve ne-
ophodne mere uključujući i promenu zakonodavstva.23 S druge strane, ukoliko
se obrati pažnja na presudu iz predmeta Zorica Jovanović protiv Republike Srbi-
je može se uočiti da Sud u obrazloženju presude, u delu koji se tiče primene člana
46. Konvencije, ukazuje na donošenje posebnog zakona, međutim u izreci presu-
de to ne ponavlja.24
U predmetu Zorica Jovanović, Sud u izreci presude navodi da je tužena dr-
žava dužna da preduzme sve mere u cilju uspostavljanja mehanizma koji će obez-
bediti pojedinačno obeštećenje za sve podnosioce u istoj ili sličnoj situaciji. Oči-
gledno je da kada primenjuje proceduru pilot presude, Sud neće uvek u izreci
navesti opšte mere koje je država ugovornica u obavezi da preduzme, već to zavisi
od procene konkretnih okolnosti slučaja. Da li je Sud u izreci presude konkretno
ukazao na opšte mere koje je tužena država dužna da sprovede možda na prvi po-
gled nije od posebne važnosti.
Međutim, autor smatra da ukoliko je u izreci tj. operativnom delu presu-
de eksplicitno navedena jedna ili više opštih mera koje bi trebalo preduzeti, dr-
žava ugovornica će biti dužna da upravo te opšte mere sprovede i neće sa uspe-
hom moći da uveri Komitet Ministara u postupku nadzora da se do potpunog
izvršenja presude može doći primenom nekih drugih opštih mera. Preduzimanje
opštih mera naloženih pilot presudom često sa sobom povlači posledicu u vidu
uvođenja domaćeg pravnog sredstva koje će pružiti potpuno obeštećenje ne samo
podnosiocu već i svim licima koja se nalaze u istoj ili sličnoj situaciji. Svrha dono-
šenja pilot presude je u tome da se u okviru domaćeg pravnog sistema pruži zašti-
ta svima na čiju štetu je došlo do povrede odredaba Konvencije.
U tom smislu, neophodno je ukazati na shvatanje Suda u predmetu Mura-
tović protiv Srbije u pogledu obaveze iscrpljivanja domaćih pravnih sredstava pre
podnošenja predstavke. U pomenutom predmetu postupak je pokrenuo podno-
silac predstavke, državljanin Bosne i Hercegovine, koji je pre raspada bivše Soci-
jalističke Federativne Republike Jugoslavije imao položenu deviznu štednju kod
tuzlanske filijale Investbanke iz Beograda. Radi se o predmetu sa istovrsnim činje-
ničnim stanjem kao u predmetu Ališić u kome je Veliko veće donelo pilot presudu
kojom je naložilo Sloveniji i Srbiji da u svrhu izvršenja presude u roku od godinu
dana, pod nadzorom Komiteta ministara, preduzmu sve neophodne mere uklju-
čujući i promenu zakonodavstva. U predmetu Muratović Sud je odstupio od pra-
23 Ališić i drugi protiv Bosne i Hercegovine i drugih, Veliko veće, 16. jul 2014. godine, stav
10. izreke.
24 Jovanović protiv Srbije, broj 21794/08, 26. mart 2013. godine, stav 92.
267
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
vila po kojem se ocena da li su domaći pravni lekovi iscrpljeni vrši spram datuma
kada je podneta predstavka, već je primenio izuzetak od tog pravila koji uključu-
je situacije kada je Sud pilot presudom utvrdio povredu odredaba Konvencije dok
je tužena država potom na domaćem nivou uvela pravno sredstvo koje pruža obe-
štećenje za učinjene povrede u istovrsnoj situaciji.25 Imajući u vidu da je Sud utvr-
dio da Zakon za izvršenje presude Ališić26 zadovoljava kriterijume utvrđene pilot
presudom, dalje je zaključio da podnosilac predstavke i svi drugi u njegovoj situ-
aciji moraju upotrebiti pravni lek uveden tim zakonom, te ukoliko tako učine i
na kraju ostanu bez uspeha, imaće mogućnost da sudu podnesu novu predstav-
ku u roku od šest meseci od dana donošenja pravosnažne domaće odluke.27 Zau-
zimajući stanovište kao u slučaju Muratović, Sud je dao primat uspostavljanju de-
lotvornog domaćeg pravnog sredstva, tako što je rezervisao svoju postupanje u
konkretnom slučaju samo ukoliko podnosilac ne bude prethodno obeštećen na
nacionalnom nivou.
Sud smatra da je važan cilj primene procedure pilot presude da podstakne
tuženu državu da reši veliki broj pojedinačnih slučajeva proisteklih iz istog si-
stemskog problema na domaćem nivou, primenjujući na taj način princip sup-
sidijariteta koji čini osnovu sistema zaštite uspostavljenog Konvencijom.28 Autor
ovog rada ne prihvata shvatanje Suda po kome donošenje pilot presuda dovodi do
primene principa supsidijariteta, već smatra da predstavlja njegovo ograničenje.
Naime, napred pomenuto shvatanje Suda se zasniva na tome da će država ugovor-
nica na domaćem nivou rešiti veliki broj istovrsnih slučajeva, pri tom zanemaru-
jući da je upravo Sud u pilot presudi ukazao na koji način će problemi biti rešeni
tj. koje opšte mere je tužena država dužna da preduzme kako bi otklonila povre-
de i pružila obeštećenje. Ukoliko se u prvi plan stavi količina rešenih predmeta na
nacionalnom nivou, dolazi se do zaključka da shvatanje Suda favorizuje kvanitet
i da zanemaruje suštinu stvari. Od krucijalne je važnosti da Sud prilikom dono-
šenja pilot presude, u velikom broju slučajeva, eksplicitno ukazuje na opšte mere
koje država potpisnica Konvencije mora da preduzme u cilju obeštećenja podno-
silaca i drugih lica u istoj ili sličnoj situaciji, tako da je njena sloboda izbora sred-
stava za izvršenje prilično ograničena. Ovo je naročito slučaj ako su opšte mere
konkretno navedene u izreci (operativnom delu) presude. Prilikom donošenja pi-
25 Muratović protiv Srbije, odluka, broj 41698/06, 21. mart 2017. godine, stav 16.
26 Zakon o regulisanju javnog duga Republike Srbije po osnovu neisplaćene devizne štednje
građana položene kod banaka čije je sedište na teritoriji Republike Srbije i njihovim filijalama na te-
ritorijama bivših republika SFRJ, Službeni glasnik RS, br. 108/2016, 113/2017 i 52/2019.
27 Muratović protiv Srbije, stav 17–18.
28 Burdov protiv Rusije, broj 33509/04, 15. januar 2009. godine, stav 127.
268
lot presude Sud je taj koji pruža način za rešavanje određenog sistemskog proble-
ma koji je doveo do povrede prava i sloboda iz Konvencije, odnosno rešenje po-
tiče od Suda, a ne od domaćih sudova ili drugih organa države ugovornice. Samo
ona rešenja koja predstavljaju plod zakonodavne aktivnosti ili tumačenja Konven-
cije od strane domaćih sudova i koja nisu posledica obaveze poštovanja naloga iz
presude Suda, mogu se okarakterisati kao primeri primene načela supsidijariteta.
U suprotnom, kao što je slučaj kod pilot presuda, Sud daje rešenje za određeni si-
stemski problem, dok je tužena država dužna da taj problem reši na način kako je
to odredio Sud. U tom smislu jasno se može zaključiti da primena procedure pilot
presude predstavlja manifestaciju ograničenja slobode izbora sredstava za izvrše-
nje i primer odstupanja od uvažavanja principa supsidijariteta.
POJEDINAČNE I OPŠTE MERE U POSTUPKU IZVRŠENJA
Imajući u vidu da se u prethodnim redovima više puta pominju pojedinač-

ne i opšte mere koje sprovode države ugovornice, na ovom mestu će se detaljni-
je govoriti o svrsi i suštini preduzimanja ovih mera. Ukratko, pojedinačne i opšte
mere predstavljaju različite aktivnosti koje sprovode organi države ugovornice u
cilju izvršenja presuda i odluka strazburškog suda.
Kada se govori o pojedinačnim merama, najpre je potrebno ukazati da
isplatu novčane naknade na ime pravičnog zadovoljenja u smislu člana 41. Kon-
vencije bi trebalo shvatiti kao jednu od pojedinačnih mera koje države sprovode u
cilju izvršenja presuda i odluka Suda. U delu u kome se govori o načelu integralne
restitucije bilo je više reči o pravičnom zadovoljenju i njegovom razvoju od pre-
vashodno supsidijarne mere za potpuno obeštećenje podnosioca do mere sa pre-
težno punitivnom funkcijom.
Primenom člana 41. Konvencije Sud obavezuje državu ugovornicu da isplati
novčani iznos podnosiocu na ime naknade nematerijalne štete, materijalne štete
i troškova postupka. Međutim, kada Sud utvrdi povredu odredaba Konvencije to
ne znači da će u konkretnom slučaju obavezati tuženu državu da isplati novčanu
naknadu na ime pravičnog zadovoljenja, već može zauzeti stav da samo utvrđi-
vanje postojanja povrede predstavlja dovoljnu satisfakciju za podnosioca. U tom
smislu važno je istaći da primena člana 41. Konvencije zavisi najpre od diskreci-
one ocene Suda, što dalje dovodi do zaključka da Konvencija ne jemči pravo na
pravično zadovoljenje tj. član 41. Konvencije ne sadrži pravo koje po svojoj sušti-
ni i domašaju odgovara drugim pravima iz Konvencije. Sud će obavezati državu
ugovornicu da isplati novčanu naknadu na ime pravičnog zadovoljenja pod uslo-
vom da je utvrdio povredu odredaba Konvencije, da smatra da samo utvrđivanje
269
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
povrede nije dovoljna satisfakcija za podnosioca i da je podnosilac u toku postup-

ka tražio isplatu novčanog iznosa na ime pravičnog zadovoljenja.
Osim pravičnog zadovoljenja tu su i druge pojedinačne mere koje se predu-
zimaju kako bi oštećena strana bila dovedena u položaj u kome je bila pre kršenja
prava zajamčenog Konvencijom (restitutio in integrum), tako primera radi, u slu-
čaju kada Sud utvrdi povredu člana 8. Konvencije zbog odbijanja održavanja kon-
takata između deteta i roditelja, država će biti dužna da omogući češće susrete de-
teta i roditelja ili u slučajevima deportacije podnosilaca u smislu povrede člana 3.
i 8. Konvencije, potrebno je izdati dozvolu boravka, itd.29 Različite aktivnosti koje
sprovodi država ugovornica mogu se okarakterisati kao individualne mere za iz-
vršenje presuda i odluka Suda. Zapravo, logično je da se radi o merama kojima se
popravlja ili unapređuje stanje samog podnosioca predstavke tj. radi se o aktivno-
stima koji proizvode posledice po podnosioca u cilju njegovog potpunog obešte-
ćenja zbog nastale povrede.
Pojedinačna mera od posebne važnosti za izvršenje presuda i odluka je po-
navljanje postupka pred domaćim organima. Ponavljanje domaćih sudskih postu-
paka predstavlja jednu od najdrastičnijih mera koju odluka međunarodnog suda
može izazvati u domaćem pravnom sistemu ali ipak države često donose zakone
kojima se dozvoljava ponavljanje postupaka.30 Na ovom mestu važno je ukazati
na preporuku Komiteta ministara Saveta Evrope R. (2000) 2, usvojenu 19. janua-
ra 2000. godine, kojom se pozivaju države potpisnice Konvencije da u okviru na-
cionalnih pravnih sistema obezbede mogućnost ponavljanja domaćih postupaka,
pod uslovom da oštećena strana trpi u kontinuitetu vrlo ozbiljne negativne posle-
dice zbog ishoda domaće odluke o spornom pitanju, a koje nisu adekvatno sani-
rane pravičnim zadovoljenjem i ne mogu se ispraviti na drugi način osim preis-
pitivanjem ili ponovnim otvaranjem postupka.31 Pojedinačne mere za izvršenje
presuda i odluka Suda, kao i opšte mere, podrazumevaju aktivnosti koje po pravi-
lu sprovodi država ugovornica odnosno njeni organi.
29 C. Ovey, R. White, str. 497.
30 Ivana Krstić, “Izvršenje presuda Evropskog suda za ljudska prava kao vid harmonizacije
pravnog sistema Srbije sa evropskim standardima u oblasti zaštite ljudskih prava”, Pravni kapacitet
Srbije za evropske integracije, (priredio Stevan Lilić), Knjiga 2. Beograd, 2007, str. 238.
31 Preporuka R(2000)2 Komiteta ministara upućena državama članicama za preispitivanje ili
ponovno otvaranje određenih predmeta na domaćem nivou po izricanju presude Evropskog suda za
ljudska prava, http://www.zastupnik.gov.rs/cr/articles/dokumenti/preporuke/preporuka-r-2000-2.
html, 28.8.2019. godine.
270
Međutim, kada je u pitanju ponovno otvaranje postupka pred domaćim or-

ganima, neophodno je istaći da u najvećem broju pravnih sistema država člani-
ca Konvencije, pa i u Srbiji, inicijativa dolazi od podnosioca predstavke tj. od stra-
ne koja je oštećena usled povrede prava iz Konvencije. Samo ukoliko podnosilac
izjavi odgovarajuće vanredno pravno sredstvo može se reći da je otpočeto sa pre-
duzimanjem ove pojedinačne mere, ali za njeno uspešno okončanje neophodno
je da domaći organi, u prvom redu sudovi, odobre ponovno pokretanje postupka.
Ponavljanje domaćeg postupka, može biti eksplicitno predloženo od strane Suda
kao najpogodniji način za obeštećenje podnosioca zbog povrede člana 6. stav 1.
Konvencije nastale usled nedostatka nezavisnosti i nepristrasnosti domaćeg suda
u krivičnom postupku.32
Međutim, izostanak jasnog ukazivanja Suda na ponavljanje postupka ne
znači da ova pojedinačna mera neće biti preduzeta, pod uslovom da je takva mo-
gućnost predviđena domaćim pravom. U pojedinačne mere mogu se uvrstiti i
druge aktivnosti i radnje koje preduzimaju organi države ugovornice radi potpu-
nog obeštećenja podnosioca čije pravo iz Konvencije je povređeno. Od posebnog
značaja za izvršenje presuda su slučajevi gde je potrebno hitno zaustaviti kršenje
prava podnosioca, pa je s tim u vezi korisno ukazati i na shvatanje Suda u pogle-
du pojedinačnih mera u takvim predmetima. U slučaju Fatuljajev protiv Azerbej-
džana Sud je utvrdio da je došlo do povrede prava na pravično suđenje iz člana 6.
st. 1 i 2 i člana 10. Konvencije, između ostalog i usled krivične osude podnosioca,
te je istakao da “kao jedan od načina da ispuni svoju obavezu u smislu člana 46.
Konvencije, tužena država će obezbediti puštanje na slobodu podnosioca bez od-
laganja”. Način izražavanja Suda u ovom predmetu zaslužuje pažnju jer je praktič-
no naložio tuženoj državi da oslobodi podnosioca predstavke.33
Navedeno postupanje Suda nije pravilo, tj. nije često, međutim, Sud nije
oklevao da, u slučajevima kada je podnosilac lišen slobode uz povredu prava iz
Konvencije, jasno ukaže na potrebu preduzimanja pojedinačne mere u vidu hit-
nog puštanja na slobodu.34 Kao što je u prednjim redovima već pomenuto, pored
isplate novčane naknade na ime pravičnog zadovoljenja i ponovnog pokretanja
domaćeg postupka, u praksi su zabeležene različite radnje i aktivnosti preduzete
od strane država ugovornica kao pojedinačne mere u cilju izvršenja presuda. Po-
32 Odžalan protiv Turske, Veliko veće, broj 46221/99, 12. maj 2005. godine, stav 210.
33 Fatuljajev protiv Azerbejdžana, broj 40984/07, 22. april 2010. godine, stav 6 izreke.
34 Ilasku i drugi protiv Moldavije i Ruske federacije, Veliko veće, broj 48787/99, 8. jul 2004.
godine, stav 490.
271
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ništavanje, izmena ili ponovno donošenje upravnih akata npr. izdavanje dozvole
boravka za stranca35, vraćanje određenih stvari ili imovinskih prava36, itd.
Opšte mere, po mišljenju autora, trebalo bi razumeti kao aktivnosti države
ugovornice koje imaju širi domašaj odnosno proizvode posledice po veći broj su-
bjekata i širu zajednicu, a ne samo za podnosioca predstavke iz predmeta u kome
je utvrđena povreda Konvecnije. Osnovni cilj opštih mera je da spreče ponavlja-
nje sličnih povreda Konvencije, tako da države preduzimaju različite aktivnosti
nakon utvrđivanja povrede, pa je samo u Ujedinjenom kraljevstvu, primera radi,
promenjena praksa koja je zabranjivala angažovanje homoseksualaca u oružanim
snagama, ukinuto telesno kažnjavanje u školama, dekriminalizovan dobrovo-
ljan homoseksualni odnos u Severnoj Irskoj, itd.37 Najčešće, preduzimanje opštih
mera u cilju izvršenja presuda strazburškog suda pretpostavlja da je uzrok utvrđe-
ne povrede Konvencije sistemski tj. strukturni problem koji je kao takav definisan
od strane Suda. Ovo je najčešće slučaj kod donošenja pilot presuda o čemu je već
bilo reči. Slobodno se može reći da se većina opštih mera ogleda u zakonodavnoj
aktivnosti države ugovornice. Ukoliko je do povrede Konvencije došlo zbog toga
što je odredba domaćeg prava suštinski suprotstavljena standardima iz Konvenci-
je, ili zbog pravne praznine u domaćem pravu, nedonošenja potrebnih podzakon-
skih akata i sl., države pristupaju donošenju zakona i podzakonskih akata, kako bi
se povinovali presudi u smislu člana 46. stav 1. Konvencije.
U predmetu L. protiv Litvanije podnosilac se prituživao na povredu člana
3. i člana 8. Konvencije zbog nepostojanja dopunskog zakonodavstva koje je čini-
lo pravno neizvodljivim operaciju promene pola kod transseksualaca. Imajući u
vidu činjenično stanje i sadržaj domaćeg prava, Sud je utvrdio povredu prava na
privatni život iz člana 8. Konvencije. Posebno je važno ukazati da je Sud u izreci
presude tj. u njenom operativnom delu, obavezao tuženu državu da u roku od tri
meseca od pravosnažnosti presude donese odgovarajući zakon.38 U konkretnom
slučaju Sud je, ne samo ukazao na opštu meru, već je eksplicitno obavezao drža-
vu na preduzimanje opšte mere u vidu donošenja posebnog zakona. Obavezivanje
država na preduzimanje opšte mere u vidu donošenja zakona ne spada u uobiča-
35 Rezolucija Komiteta ministara CM/ResDH(2010)60 od 3. juna 2010. godine u predmetu
Rodrigez da Silva i Hogkamer protiv Holandije, broj 50435/99.
36Rezolucija Komiteta ministara CM/ResDH(2007)90od 20. juna 2007. godine u predmetu
Brumarsku i drugi protiv Rumunije, broj 28342/95.
37 C. Ovey, R. White, str. 498–499.
38 L. protiv Litvanije, broj 27527/03, 11. septembar 2007. godine, stav 5 izreke.
272
jenu praksu Suda, već se javlja isključivo prilikom primene procedure pilot presu-
de, koja doduše nije još bila uspostavljena 2007. godine kada je doneta presuda u
predmetu L. protiv Litvanije. Značaj donošenja novih zakona ili izmene i dopune
postojećih u svrhu izvršenja presuda, proizlazi iz problema neusaglašenosti pre-
suda domaćih sudova sa praksom Suda koja je suviše inovativna u poređenju sa
domaćim presudama, te nacionalni sudovi uglavnom odbijaju da prihvate stan-
darde iz prakse Suda bez intervencije zakonodavne vlasti.39
Pored donošenja zakona, u praksi se kao opšte mere pojavljuju različite
aktivnosti koje sprovode domaći organi u cilju izvršenja presuda. Kao posebno
značajna mera za izvršenje presuda i odluka je promena sudske prakse ili prak-
se upravnih organa države ugovornice. Tačnije, domaći organi u slučajevima isto-
vrsnim situaciji koja je razmatrana pred Sudom menjaju način postupanja tako
što umesto ranije zauzetog stanovišta prihvataju shvatanje Sud izraženo u pre-
sudi kojom je utvrđena povreda Konvencije. U tom smislu, kao koristan primer
može poslužiti izvršenje presude u predmetu Maširević protiv Srbije. U navede-
nom predmetu Sud je utvrdio povredu člana 6. stav 1. Konvencije zbog toga što je
Vrhovni sud odbacio reviziju podnosioca predstavke protiv pravosnažne presude
u parničnom postupku iz razloga što nije izjavljena preko punomoćnika iz reda
advokata, uprkos tome što je sam podnosilac advokat. U svrhu izvršenja presude
u predmetu Maširević, Vlada Republike Srbije je u revidiranom akcionom izve-
štaju iz avgusta 2015. godine ukazala na opštu meru u vidu usklađivanja prakse
Ustavnog suda sa stavom Suda u ovoj presudi.40
U predmetu Lepojić protiv Srbije i predmetu Filipović protiv Srbije, Sud je
utvrdio povredu slobode izražavanja na štetu podnosilaca koji su pred domaćim
sudovima osuđeni u krivičnom postupku za klevetu odnosno uvredu, te potom
obavezani na naknadu nematerijalne štete u parničnom postupku, sve zbog javno
iznetih kritičkih navoda o aktivnostima tadašnjeg predsednika jedne opštine na
jugu Srbije. Kao opšta mera u cilju izvršenja pomenutih presuda smatra se dono-
šenje pravnog shvatanja Krivičnog odeljenja Vrhovnog suda Srbije od 25. novem-
bra 2008. godine kojim je utvrđeno da su granice prihvatljive kritike šire kada je
reč o javnim ličnostima u odnosu na obične građane.41 Usvajanje pravnog shvata-
nja imalo je za cilj da izazove posledicu u vidu usklađivanja buduće prakse doma-
39 I. Krstić, str. 240.
40 Revised Action Report of 31 August 2015, https://hudoc.exec.coe.int/eng#{%22EXEC
Identifier%22:[%22DH-DD(2015)813revE%22]} 28.8.2019.
41 Bilten Vrhovnog suda, br.1/2009, Intermeks, Beograd, 2009, str. 57.
273
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ćih sudova sa standardima Konvencije u sličnim situacijama, na način da vredno-

sni sudovi o javnim ličnostima po pravilu ne bi trebalo da potpadaju pod odredbe
krivičnog zakonodavstva.
Aktivnost koju države preduzimaju u cilju izvršenja presuda, a na koju je
korisno skrenuti pažnju, čini javno objavljivanje i diseminacija (širenje) presu-
da i odluka donetih od strane Suda. Naime, svrha javnog objavljivanja presuda
je upoznavanje domaćih organa, prevashodno sudova, sa shvatanjima Suda izne-
tim u presudama koje se odnose na državu ugovornicu. Pravovremenim objavlji-
vanjem presuda postiže se veća informisanost sudova i drugih domaćih organa
o standardima razvijenim u praksi Suda, što bi dalje trebalo da vodi sprečava-
nju ponavljanja istovrsnih povreda Konvencije. Komitet ministara Saveta Evrope
u svojoj preporuci REC (2002)13 od 18. decembra 2002. godine ukazuje da u ci-
lju efikasnosti, prilikom objavljivanja i diseminacije, naglasak bi trebalo da bude
na značajnim presudama i odlukama Suda čije poznavanje je neophodno za pri-
menu Konvencije da domaćem nivou.42 Da bi javno objavljivanje ostvarilo svoj
cilj, neophodno je da to bude učinjeno brzo nakon donošenja presude ili odlu-
ke, kao i na način koji omogućava njihovu dostupnost što širem krugu subjekata.
U praksi izvršenja presuda strazburškog suda, osim izmena i dopuna zakonodav-
stva, usklađivanja prakse domaćih organa i javnog objavljivanja presuda i odluka,
može se naći niz različitih aktivnosti koje preduzimaju države kako bi se povino-
vale presudama u smislu člana 46. stav 1. Konvencije.
U presudi Orhovski protiv Poljske, Sud je utvrdio povredu člana 3. Konven-
cije zbog nedostatka prostora u objektima u kojima je podnosilac boravio za vre-
me trajanja pritvora.43 U cilju izvršenja presude iz navedenog predmeta, poljske
vlasti su u vidu opštih mera preduzele različite aktivnosti u cilju promene organi-
zacije ustanova za izdržavanje kazni, uključujući izgradnju novih kapaciteta i re-
noviranje postojećih.44 U konkretnom slučaju država ugovornica je utrošila zna-
čajna budžetska sredstva da bi sprovela aktivnosti koje su prezentovane kao opšte
mere u akcionom planu podnetom Komitetu ministara. Svako delovanje domaćih
organa koje ima za cilj sprečavanje budućih i/ili zaustavljanje postojećih povre-
42 Committee of Minister Recommendation REC(2000)13 to member states on the publi-
cation and dissemination in the member states of the text of the European Convention on Human
Rights and of the case – law of the European Court of Human Rights https://search.coe.int/cm/Pag-
es/result_details.aspx?ObjectID=090000168063ca51, 28.8.2019.
43 Orhovski protiv Poljske, broj 17885/04, 22. oktobar 2009. godine, stav 122.
44
Consolidated Action Report of 21 June 2016, https://hudoc.exec.coe.int/eng#{%22EXECIdentifier
%22:[%22DH-DD(2016)791E%22]}, 28.8.2019.
274
da Konvencije, a pri tom proizvodi dejstvo u odnosu na neodređen broj subjeka-

ta, može se smatrati opštom merom u postupku izvršenja presuda i odluka Suda.
ZAKLJUČAK
Izvršenje presuda i odluka strazburškog suda u potpunosti se razlikuje od

izvršenja domaćih sudskih ili upravnih odluka. U pitanju je jedan osoben meha-
nizam izvršenja koji podrazumeva sprovođenje niza aktivnosti kako na nacional-
nom nivou tj. unutar domaćeg pravnog sistema, tako i na međunarodnom nivou
pred Komitetom ministara. Aktivnosti koje se sprovode na nacionalnom nivou
su isplate novčanih naknada na ime pravičnog zadovoljenja i preduzimanje dru-
gih pojedinačnih i opštih mera predviđenih akcionim planom koji je prezentovan
Komitetu ministara. Na međunarodnom nivou tj. u okviru Saveta Evrope, para-
laleno se odvija nadzor nad izvršenjem mera koje država ugovornica preduzima
u cilju izvršenja presuda i odluka Suda. Komitet ministara okončava nadzor kada
oceni da je država ispunila sve obaveze iz donete presude ili odluke.
U slučajevima kašnjenja u preduzimanju mera ili neprihavatnja države ugo-
vornice da ispuni svoje obaveze, Komitet ministara u postupku nadzora na razli-
čite načine vrši diplomatski pritisak na konkretnu državu. Cilj nadzora koji vrši
Komitet ministara je da ispita da li su predložene pojedinačne i opšte mere ade-
kvatne odnosno da li odgovaraju zaključcima Suda iz donete presude, kao i da li
su valjano sprovedene. U postupku nadzora Komitet ministara nema na raspola-
ganju veliki broj mera koje može da primeni prema državama koje ne ispunjava-
ju obavezu izvršenja. Nakon stupanja na snagu Protokla 14 uz Konvenciju, pokre-
tanje procedure da se od Suda zahteva odgovor na pitanje da li je država ispunila
obavezu iz člana 46. stav 1. Konvencije predstavlja meru sa konkretnim pravnim
posledicama koje Komitet ministara može preduzeti, imajući u vidu da će se Sud
izjasniti u formi presude. Većina aktivnosti koje tokom nadzora preduzima Ko-
mitet ministara mogu se okarakterisati kao diplomatske s obzirom da ne proizvo-
de pravne posledice, ali se na taj način postiže politički pritisak na države kako bi
se povinovale obavezama iz donetih presuda i odluka.
Države članice Konvencije načelno imaju slobodu prilikom izbora načina
na koji će izvršiti donete presude i odluke, osim u slučajevima gde Sud eksplicitno
u presudi ukazuje na pojedinačne i/ili opšte mere koje je neophodno preduzeti.
Jasan primer ograničenja slobode izbora sredstava za izvršenje jeste donošenje pi-
lot presude u kojoj Sud, neretko u izreci, obavezuje državu da u ostavljenom roku
preduzme određene opšte mere, dok će za to vreme zastati sa ispitivanjem pred-
stavki izjavljenih u istovrsnim slučajevima. S druge strane, pojedinačne mere koje
preduzimaju države radi izvršenja presude imaju za cilj da se podnosilac vrati u
275
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
stanje u kakvom je bio pre nastupanja povrede tj. da se primeni princip restitu-
tio in integrum. Zavisno od konkretnih okolnosti slučaja, Sud neretko eksplicitno
ukazuje na pojedinačne mere koje bi trebalo preduzeti kako bi podnosilac u pot-
punosti bio obeštećen. Shodno navedenom može se zaključiti da se izvršenje pre-
suda i odluka Suda zasniva na načelu integralne restitucije i načelu slobode izbora
načina izvršenja, uz određena ograničenja postavljena kroz praksu Suda.
Uspešno okončan postupak izvršenja presude ili odluke omogućava da dr-
žave ugovornice u okviru domaćeg pravnog sistema implementiraju standarde ra-
zvijene u praksi Suda što dovodi do podizanja nivoa zaštite ljudskih prava i slobo-
da, a time i do smanjenja broja predstavki izjavljenih zbog istih ili sličnih povreda
Konvencije.
RASTKO NEŠKOVIĆ
Graduate Jurist, Senior Legal Advisor,
State Attorney’s Office, Agency Department
before the European Court of Human Rights;
Master programme student at the Faculty of Law,
EXECUTION OF JUDGMENTS AND DECISIONS

OF THE EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS
– Principles and basic features –
Summary
States parties to the European Convention for the Protection of Human Rights and Fun-
damental Freedoms are bound by the judgments and decisions of the European Court of Human
Rights. If a Contracting State does not enforce a final judgment in the case of which it has been a
party, it shall act once more in a manner contrary to international law. The main purpose of exe-
cution is to return the applicant to the situation as it was before the injury occurred, in accordance
with the principle of restitutio in integrum. States are, in principle, free to choose how to enforce
the judgments and decisions of the European Court of Human Rights, with certain exceptions and
limitations. In order to enforce the judgments and decisions rendered, the Contracting States shall
take various individual and general measures to enable the applicants to be fully compensated and
to prevent future similar violations of the Convention. The execution of judgments and decisions
of the European Court of Human Rights is characterized by a number of specificities, but the main
feature is that the execution proceedings take place in two parallel tracks, ie. at the national level,
where individual and general measures are taken, and at the international level, before the Commit-
tee of Ministers of the Council of Europe, which supervises the measures taken.
Key words: execution of judgments and decisions of the European Court of Human Rights,
restitutio in integrum, individual and general measures, Committee of Ministers of the Council of
Europe
276
KATEDRA
PRAVO NA PRAVNU DRŽAVU
Sekcija “Ustavno-pravna pitanja”
ALEKSA ŠKUNDRIĆ
MANDAT NARODNIH POSLANIKA

U REPUBLICI SRBIJI
Osnovni cilj ovog rada jeste, najpre, izlaganje odredaba Ustava i zakona kojima se
uređuje ustavnopravni položaj narodnih poslanika u Republici Srbiji, zatim određivanje
glavnih slabosti sistema narodnog predstavništva u Srbiji, i najzad predlaganje određenih
novih rešenja u cilju poboljšanja položaja narodnih poslanika kao pojedinaca, pa samim tim
i Narodne skupštine kao vrhovnog narodnog predstavništva u Srbiji. Sagledava se i kritiku-
je sistem srazmernog predstavništva u okviru Republike Srbije kao jedne izborne jedinice, a
obrazlaže se i zagovara većinski izborni sistem kao moguće rešenje za Republiku Srbiju.
Ključne reči: narodni poslanik, političke stranke, sistem srazmernog predstavništva,
većinski izborni sistem, narodna suverenost
UVOD
Od ponovnog uvođenja višestranačkog sistema u Republici Srbiji 1990. go-

dine, utisak je da su narodni poslanici i Narodna skupština kao najviše predstav-
ničko telo u državi uvek bili, manje ili više, u “zapećku” političkih institucija, iako
je za njih formalnopravno uvek bila predviđena centralna uloga. Ovaj utisak for-
miran je sagledavanjem političke istorije moderne Srbije – ona je izdeljena na ra-
zličite etape, ali ne shodno dominantnoj političkoj ideji koja je u datom vremenu
bila aktuelna, već prema dominantnoj političkoj ličnosti u tom vremenu: devede-
Aleksa Škundrić, student osnovnih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
279
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
setih godina dvadesetog veka to je bio Slobodan Milošević, zatim su to bili Zo-
ran Đinđić i Vojislav Koštunica, pa Boris Tadić, i naposletku Aleksandar Vučić.
Malo je ljudi u Srbiji, pa i među onima sa boljim pamćenjem i šireg obrazovanja,
koji će moći da nabroje bar desetak narodnih poslanika bilo za vreme “vladavine”
Miloševića, bilo Đinđića, Koštunice, Tadića, pa čak i danas. Prosto, naši ljudi se
identifikuju jedino sa onim koga vide kao čelnu ličnost i od koga očekuju rešava-
nje praktično svih problema, bilo opštedruštvenih, bilo njihovih ličnih. Svakako,
krivci za to jesu upravo pomenuti “čelni ljudi”, koji su svojim nastupima u javno-
sti i kontaktom sa biračkom bazom zapravo sebe na taj svemogući način i pred-
stavili. I ne samo predstavili, već je uglavnom to zaista i bivalo tako. Republika Sr-
bija je naprosto država sa institucijama koje su na veoma niskom nivou razvoja.
Sa druge strane, treba imati u vidu i da demokratiju mogu razumeti i uspešno je
primenjivati samo društva koja su dostigla određeni stepen duhovnog, političkog,
naučnog i uopšte društvenog razvoja. Postoji opravdana bojazan da srpsko druš-
tvo (kao, uostalom, i većina društava na svetu) nije još uvek dostiglo taj potre-
ban stepen društvenog razvoja. I upravo zbog toga, političari teže da maksimizuju
svoju ličnu ulogu, a da minimizuju ulogu institucija (da bi prihvatio i upotreblja-
vao instituciju, čovek prvo treba biti sposoban da je shvati).
Prema tome, uopšteno govoreći, i realni položaj narodnih poslanika je (kao
položaj članova pravno najvažnije političke institucije u državi) daleko iza onog
koji je proklamovan ustavnopravnim propisima. Narodni poslanici se, neretko
(čast izuzecima) pojavljuju kao poslušni partijski vojnici koji osećaj dužnosti pre
svega imaju prema svojoj političkoj stranci, a ne prema svojim biračima. Ovo ne
samo da je u suprotnosti sa propisima koji regulišu mandat narodnog poslanika,
već je i u suštinskoj suprotnosti sa načelom narodne suverenosti, koje je kao takvo
prihvaćeno u Ustavu Republike Srbije. Kao pokušaj da se ovakva situacija promeni,
u ovom radu ćemo predložiti radikalnu izmenu izbornog sistema u Republici Srbi-
ji, prelaz sa trenutnog sistema srazmernog predstavništva na novi, većinski sistem.
POZITIVNOPRAVNI OKVIR
Ustavom Republike Srbije1 najpre je rečeno da suverenost potiče od građa-

na i da nijedan državni organ, politička organizacija ili pojedinac ne može pri-
svojiti suverenost od građana, niti uspostaviti vlast mimo slobodno izražene volje
građana (član 2). Iz ove odredbe nedvosmisleno proizlazi da je naš ustavotvorac
prihvatio teoriju narodne suverenosti, prema kojoj suverenost, kao vlast viša od
bilo koje druge u državi, pripada narodu odnosno građanima, tj. da na svakog
1 Sl. glasnik RS, br. 98/2006.
280
A. Škundrić: Mandat narodnih poslanika u Republici Srbiji
građanina otpada po jedan njen deo.2 Osnovni način na koji građani ostvaruju
suverenu vlast (pored referenduma i narodne inicijative, koji se u praksi retko po-
javljuju) jeste putem svojih slobodno izabranih predstavnika. Ovakvo rešenje je u
potpunosti usklađeno sa tekovinama demokratskog razvoja zapadne demokratije
u proteklim vekovima.
Članom 5. Ustav Srbije posebno jemči ulogu političkih stranaka u politič-
kom životu. Čini se da, ovako izolovano posmatrajući, ova odredba ne bi treba-
lo da bude sporna, već naprotiv, da je i ona u skladu sa demokratskim tradicija-
ma (iako ona, primera radi, nije postojala u prethodnom Ustavu Republike Srbije
iz 1990. godine). Naime, u teoriji je prihvaćeno određenje političke stranke kao
političke organizacije koja obuhvata ljude sa istom političkom ideologijom, a sa
osnovnim ciljem potpunog ili delimičnog osvajanja i vršenja državne vlasti, de-
mokratskim putem, na osnovu izbora.3 Dakle, radi se o tome da se političari–po-
jedinci sa istom ili barem sličnom ideološkom platformom udružuju u političke
stranke pre svega da bi kao organizovana grupa lakše došli na vlast i bili u pozici-
ji da menjaju društvenu stvarnost u skladu sa svojim idejama. Ukratko, politička
stranka u teorijskom smislu bila bi pre svega nužno sredstvo pojedinaca u moder-
nom i složenom društvu da se bave politikom u najširem smislu te reči. Pored te-
orije, na sličnom stanovištu stoji i Zakon o političkim strankama4 u svom članu 2.
(“Politička stranka u smislu ovog zakona je organizacija građana slobodno i do-
brovoljno udruženih osnovana radi ostvarivanja političkih ciljeva demokratskim
oblikovanjem političke volje građana i učešća na izborima”).
Kao što je već rečeno, osnovni način na koji građani vrše suverenu vlast je-
ste biranjem svojih predstavnika, narodnih poslanika, koji (njih 250) zajedno čine
Narodnu skupštinu Republike Srbije. Svaki potpuno poslovno sposoban građanin
Srbije ima pravo da bira i da bude biran za narodnog poslanika. U Srbiji je, prema
važećem Zakonu o izboru narodnih poslanika (ZINP)5, usvojen sistem srazmer-
nog predstavništva, sa celom Srbijom kao jednom izbornom jedinicom (član 4.
ZINP), što praktično znači da građani glasaju za izborne liste na kojima se nalaze
kandidati za narodne poslanike, a koje imaju pravo da podnesu političke stranke,
stranačke koalicije, druge političke organizacije (npr. politički pokreti), kao i gru-
2 U tom smislu: Ratko Marković, Ustavno pravo21, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu,

3 Ibidem, str. 251.
4 Sl. glasnik RS, br. 36/2009 i 61/2015 – odluka US.
5 Sl. glasnik RS, br. 35/2000, 57/2003 – odluka USRS 72/2003 – dr. zakon 75/2003 – ispr.
dr. zakona 18/2004, 101/2005 – dr. zakon, 85/2005 – dr. zakon, 28/2011 – odluka US, 36/2011 i
104/2009 – dr. zakon.
281
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
pe građana. Kada god postoji sistem srazmernog predstavništva, a u ovom slučaju

još i u kombinaciji sa jednom izbornom jedinicom, postoji i izuzetno velika moć
centrale političke stranke, a neretko i samog partijskog vođe. Budući da same po-
litičke stranke predlažu kandidate za narodne poslanike, građani se faktički stav-
ljaju pred svršen čin – oni samo na izborima mogu da biraju između onoga što
im političke stranke ponude. Argument da i u većinskom sistemu (koji je inače
mogući jedino kada ima više izbornih jedinica na teritoriji države) građani bira-
ju samo između ponuđenog nema nekog značajnijeg osnova, jer je tada postupak
kandidovanja znatno jednostavniji – kandiduju se pojedinci, a ne grupe neretko
anonimnih ljudi kao što se to čini izbornim listama u srazmernom sistemu, pa se
tako praktično svaki građanin, bez obzira na dotadašnji politički staž ili iskustvo,
vrlo lako može kandidovati za narodnog predstavnika. Dakle, ovakav izborni si-
stem u Srbiji jeste jedan od faktora koji otuđuju suverenost od njenog inicijalnog
imaoca–građana, i prenose je u “imovinu” političkih stranaka.
Još jedna pravna odredba ide u tom pravcu “otuđivanja” ili “otimanja” suve-
renosti od građana. Naime, u članu 102. stav 2. Ustava propisano je da je narod-
ni poslanik slobodan da, pod uslovima određenim zakonom, neopozivo stavi na
raspolaganje svoj mandat političkoj stranci na čiji predlog je izabran za narodnog
poslanika. Iako se na prvi pogled čini da je ovakva odredba u skladu sa postoje-
ćim srazmernim izbornim sistemom u Srbiji (za koji smo već rekli da ima značaj-
ne manjkavosti), to zapravo nije tako. Radi se o par excellence nedemokratskoj
odredbi, koja ne samo što ugrožava suverenu vlast građana, već ugrožava i samu
slobodu u radu narodnog poslanika, upravo zbog neopozivog karaktera raspola-
ganja poslaničkim mandatom (pri tom, krajnje je nejasno na šta je ustavotvorac
mislio upotrebljavajući termin “raspolaganje”). Ova odredba zapravo obesmišlja-
va i samu potrebu za postojanjem narodnih predstavnika – u njenom duhu, do-
voljno bi bilo da političke stranke izađu na izbore, dobiju određeni “udeo” u gla-
sovima izašlih birača i da se onda sastanu vođi tih političkih stranaka na sednici
poput sednice nekog društva sa ograničenom odgovornošću, gde bi svako imao
onoliko “glasova” koliki je bio njegov “udeo” u glasovima izašlih birača. Pozivaju-
ći se na nju, političke stranke su godinama od svojih poslanika tražile da potpišu
tzv. blanko ostavke, pomoću kojih bi svoje “neposlušne” poslanike menjali za po-
slušne. Takva praksa je trajala sve dok političke prilike nisu tražile da se sa njom
prekine, 2008. godine. Iako je ona svakako, iz gore navedenih razloga, bila pogub-
na po društvo i državu, upravo zbog ovakvog nakaradnog ustavnog rešenja (iz
već pomenutog člana 102) ona nije bila tj. nije mogla biti neustavna. Rešenje pro-
blema blanko ostavki iznađeno je 2011. godine, kada je u članu 88. stav 2. ZINP
282
propisano da poslanik ostavku podnosi lično, overenu kod organa nadležnog za

overu potpisa, predsedniku Narodne skupštine, u roku od tri dana od dana ove-
re. Ali, iako prima facie postoji poboljšanje, ovakvo rešenje je suštinski u suprot-
nosti sa našim sistemom – i dalje se glasa za političke stranke. Zato se mi u ovom
radu i zalažemo za korenitu promenu izbornog i poslaničko-mandatnog sistema
u Republici Srbiji.
Novije zakonsko rešenje sada onemogućava da stranačko rukovodstvo, na-
kon već sprovedenih izbora, samo “bira” ko će od predloženih 250 kandidata sa
izborne liste doista i postati narodni poslanik (“Republička izborna komisija će
najkasnije u roku od 10 dana od objavljivanja ukupnih rezultata izbora sve dobi-
jene mandate sa izborne liste dodeliti kandidatima po redosledu na izbornoj listi,
počev od prvog kandidata sa liste”, član 84 ZINP). Ovo je svakako dobro rešenje,
jer se ide u pravcu delimičnog oslobađanja narodnog poslanika. Ipak, u praksi u
sastavljanju izborne liste učestvuje samo najuže stranačko rukovodstvo, koje sada
na više pozicije na listi postavlja ljude koje pre svega kvalifikuje bespogovorna lo-
jalnost partijskom rukovodstvu, dok su njihovi ostali kvaliteti stavljeni u drugi
plan.
Na kraju, valja se osvrnuti i na našu parlamentarnu praksu. Već na prvi po-
gled, a što je u skladu i sa našim do sada iznetim tvrdnjama, uočava se da je ona
uvek prioritet davala različitim političkim interesima, pre svega političkim intere-
sima vladajuće/vladajućih političkih stranaka, u odnosu na poštovanje ustavnih i
zakonskih odredaba koje se tiču položaja narodnih poslanika. Tako su, na primer,
nakon parlamentarnih izbora 2008. godine gotovo sve parlamentarne političke
stranke imale, već pomenute, blanko ostavke potpisane od strane svojih poslani-
ka.6 Međutim, nakon poznatog raskola unutar Srpske radikalne stranke (SRS), i
određeni poslanici koji su u citiranom članku branili praksu blanko ostavki, sta-
li su na stanovište (vođeni real–političkim razlozima, jer bi u suprotnom to bilo
vrlo zabrinjavajuće, budući da je reč o radikalnoj promeni mišljenja u roku od
tri meseca) da mandat pripada poslanicima i da blanko ostavke nemaju nikakvog
pravnog dejstva. Osnovni problem pravnog i političkog položaja narodnog posla-
nika je u sledećem: prvo, postoje propisi koji nalažu da se narodni poslanici u Sr-
biji biraju za celu teritoriju Srbije kao jednu izbornu jedinicu primenom sistema
srazmernog predstavništva (dakle, de facto se glasa za političke stranke, a ne za
same kandidate za narodne poslanike) i, drugo, postoje i propisi koji nalažu da je
6 https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2008&mm=06&dd=30&nav_
category=11&nav_id=306208.
283
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
vlasnik mandata narodni poslanik, a ne politička stranka (ali prema već citiranoj
odredbi Ustava, poslanik mandatom može raspolagati u korist stranke koja ga je
izabrala). Prema tome, građani glasaju za političku stranku (koja podnosi izbor-
nu listu, sa njom se identifikuje) ili eventualno za njenog lidera, a onda poslanici
koji su izabrani samo zahvaljujući tome što ih je politička stranka stavila na izbor-
nu listu mogu svojim mandatom raspolagati kako im je volja. To je savršeno oči-
gledna kontradiktornost našeg sistema.
DE LEGE FERENDA
U ovom radu izlažemo mogućnost uvođenja jednog potpuno drugačijeg iz-

bornog sistema od onog koji trenutno postoji u Republici Srbiji– većinskog siste-
ma. Pritom, mislimo na sistem apsolutne većine (na izborima je pobedio i izabran
je onaj kandidat koji je osvojio bar za jedan glas više od polovine glasova izašlih bi-
rača u izbornoj jedinici, uz otvorenu mogućnost održavanja drugog kruga izbora).
Pre nego što počnemo sa izlaganjima osnovnih prednosti većinskog siste-
ma, treba učiniti osvrt i na dve vrste donekle “hibridnih” izbornih sistema (jer u
većoj ili manjoj meri sadrže elemente i većinskog, i sistema srazmernog predstav-
ništva). Prvi takav sistem jeste zapravo sistem srazmernog predstavništva, ali mo-
difikovan većim brojem izbornih jedinica za teritoriju države od jedne. U njemu
se, dakle, glasa takođe za izborne liste kandidata, ali se te izborne liste na izve-
stan način “lokalizuju” tj. podnose se za uže teritorijalne jedinice. Ovaj sistem ima
određene prednosti u odnosu na klasični sistem srazmernog predstavništva: prvo,
građani koji glasaju za izborne liste su bolje upoznati sa kandidatima na tim lista-
ma u poređenju kada bi imali samo jednu, izbornu listu na republičkom nivou;
drugo, donekle je umanjena moć centrale političke stranke. Međutim, kod ovog
sistema isto tako postoje sve slabosti sistema srazmernog predstavništva koje su
navedene u redovima koji slede, samo što se te slabosti ispoljavaju u umanjenom
intenzitetu. Ovakav sistem je postojao u Republici Srbiji na parlamentarnim izbo-
rima 1992, 1993. i 1997. godine.
Drugi “hibridni” sistem jeste tzv. mešoviti sistem, za koji je karakteristično
da se jedan dom parlamenta bira primenom većinskog, a drugi dom primenom
sistema srazmernog predstavništva (u zemljama sa dvodomnim parlamentom,
npr. Savezna Republika Nemačka), odnosno da se polovina članova parlamenta
bira primenom jednog, a polovina primenom drugog sistema (u zemljama sa jed-
nodomnim parlamentom; kod nas je bio primenjivan na izborima za Skupštinu
Autonomne pokrajine Vojvodine 2004, 2008. i 2012. godine). Ipak, sve slabosti si-
284
stema srazmernog predstavništva ostaju u onom segmentu u kojem se on prime-

njuje u okviru mešovitog sistema.
Prva i osnovna prednost većinskog sistema jeste neposrednija veza između
kandidata za poslanika i samih birača.7 Svaki kandidat se kandiduje prvenstveno
svojim imenom i prezimenom. On može naznačiti kojoj političkoj stranci pripa-
da, ali to ne mora učiniti. Kandidat faktički može biti bilo koja, pa i vanstranač-
ka ličnost. On predstavlja svoj program, svoje viđenje kuda bi država trebalo da
ide u narednom periodu, po pitanjima unutrašnje, spoljne, finansijske, privred-
ne i svake druge politike. Tek ukoliko se politički stavovi pojedinca slažu u na-
čelu sa stavovima određene političke stranke, on će njoj pristupiti (ovo je tako
formalno i u sistemu srazmernog predstavništva, ali suštinski je tamo ta idejna
odnosno ideološka osnova učlanjenja u stranku manje izražena, jer tu zapravo
nije ni važno šta pojedinac koji se učlanjuje u stranku misli, jer on sam nema ni-
kakvu političku težinu, dok je u većinskom sistemu drugačije, jer iza pojedinca
stoji njegova biračka baza). Iz istog razloga, ovaj sistem bi prouzrokovao i veću
demokratičnost unutar samih političkih stranaka. Na kraju, usled činjenice da bi
primenom većinskog sistema državna teritorija bila podeljena na mnoštvo malih
izbornih jedinica, na građane bi prilikom opredeljivanja za određene kandidate,
pored političkog programa, uticaja imala i lična reputacija tog kandidata (npr. da
li je “čovek od reči”, itd).
S druge strane, u slučaju da njihova očekivanja budu izneverena, građani,
odnosno birači bi u svakom trenutku znali ko je za to odgovoran–upravo njihov
imenom i prezimenom određeni predstavnik. Tada bi ga oni sankcionisali negla-
sanjem za njega na narednim izborima. Ova činjenica jeste i podsticaj samom po-
slaniku da se ponaša u skladu sa svojim predizbornim obećanjima. Takvi podsti-
caji ne postoje u sistemu srazmernog predstavništva ili su zaista minimalni, a tu
se otvara i prostor za prebacivanje političke odgovornosti na drugoga.
Još jedan od razloga za ponovno uvođenje većinskog sistema u Srbiji jeste
i izuzetna fragmentiranost Narodne skupštine. Naime, da bi njihova lista osvoji-
la što veći broj glasova, relativno velike političke stranke iz izbore u izbore sklapa-
ju predizborne koalicije sa brojnim malim političkim partijama, koje često ima-
ju minimalan rejting, ali nakon što na ovakav način uđu u parlament, imaju veliki
“ucenjivački” potencijal.8 Uvođenjem većinskog sistema, takve stranke bi nestale
7 R. Marković, nav. delo, str. 242.
8 Dejan Bursać, “Prednosti, mane i posledice moguće primene većinskog izbornog sistema
u Republici Srbiji”, Kultura polisa, god. XIV (2017), br. 34, Novi Sad, 2017, strane 43–52, str. 48.
285
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
sa političke scene (ili bi se sasvim ugasile, ili bi se organizacijski i institucionalno

utopile u veće stranke).
Pritom, uočljiv je i nesrazmerno veliki broj narodnih poslanika koji dola-
ze iz velikih gradova, pre svega iz Beograda (čak 96 od 250 poslanika), dok posto-
je opštine u Srbiji koje nemaju nijednog svog predstavnika u Narodnoj skupštini.9
To je direktna posledica otuđenosti stranačkog vrha, koji se gotovo uvek nalazi u
Beogradu i u njemu sastavlja izbornu listu, od ostatka zemlje. Sa većinskim siste-
mom na snazi, svaka opština u Srbiji bi po sili zakona imala barem jednog svog
predstavnika u parlamentu.
Na kraju, već je tradicionalan stav da kao nužna posledica većinskog siste-
ma neminovno dolazi do političkog okruženja u kome su stabilne vlade i par-
lamentarne većine pravilo.10 Njegovi zagovornici idu i korak dalje i tvrde da je
nužna posledica te nužne posledice dvopartijski sistem. Smatramo da je argument
stabilnosti vlade usled primene većinskog sistema najmanje značajan od svih koje
smo do sada izneli. Pre svega, stabilnost vlade ne bi nikako trebalo da bude sama
po sebi, dakle a priori posmatrana kao nekakva pozitivna vrednost. Samo vlada
koja radi u korist građana i države jeste vlada koju možemo uslovno rečeno na-
zvati pozitivnom, dok sa druge strane postoji bezbroj primera stabilnih “negativ-
nih” vlada. Drugo, da (apsolutni) većinski sistem ne mora nužno dovesti do poja-
ve dvopartijskog sistema najbolje oslikava primer Francuske, gde u donjem domu
parlamenta postoji desetak političkih opcija.
Nedostatak većinskog sistema koji se najčešće navodi u teoriji11 jeste da u
njemu neminovno dolazi do toga da određene političke stranke dobijaju veći broj
poslaničkih mesta nego što bi im to pripalo srazmerno broju osvojenih glasova
(tzv. natpredstavljenost). To je bio i razlog da se u Srbiji od tog sistema odustane,
nakon samo jednog izbornog ciklusa (jedino su parlamentarni izbori 1990. godi-
ne, prema tadašnjim propisima, bili održani prema pravilima većinskog sistema).
Naime, tada je vladajuća Socijalistička partija Srbije (SPS) osvojila 46,1% glasova,
a 194 poslanička mandata (ili 77,6% od ukupnog broja mandata), dok je, prime-
9 Aktuelni spisak narodnih poslanika: http://www.parlament.gov.rs/narodna-skupstina-/
sastav/narodni-poslanici/aktuelni-saziv.890.html?submitted=true&name=&location=69&party=0&
group=0&friendship_groups=0&board=0&delegation=0.
10 Đovani Sartori, Uporedni ustavni inženjering: strukture, podsticaji i ishodi, Filip Višnjić,
Beograd, 2003, str. 36-37.

11 R. Marković, nav. delo, str. 242.
286
ra radi, opozicioni Srpski pokret obnove (SPO) osvojio 15,8% glasova, a samo 19
mandata (7,6%).12
Ipak, smatramo da ovaj nedostatak nije od tolikog značaja da bi se od ovoga
sistema odustalo. Prvo, kada je reč o pomenutom primeru iz naše izborne prak-
se, on se ne bi mogao uzeti kao pravilo budući da je zemlja tek bila izašla iz jedno-
partijskog sistema, a da se kao kandidat na prvim višepartijskim izborima pojav-
ljuje upravo vladajuća partija tokom celog trajanja tog jednopartijskog sistema, sa
svim resursima i članstvom koje je i do tada imala. Pomenuti nedostatak svakako
ima osnova kada je u pitanju relativni većinski sistem (sistem u kojem je u prvom
krugu izabran kandidat koji je osvojio relativnu većinu, dakle najveći broj glaso-
va), ali je sistem apsolutne većine upravo i nastao da bi se ovaj nedostatak korigo-
vao. Pri tome, treba posebno voditi računa o “krojenju” izbornih jedinica, kako
bi izborne jedinice koje delegiraju u parlament isti broj poslanika težile da imaju
jednak broj stanovnika.
ZAKLJUČAK
Iz svega gore navedenog, držimo da bi se uvođenjem većinskog izbornog si-

stema u Republici Srbiji rešili ili bar donekle minimizovali neki od akutnih pro-
blema postojećeg srpskog političkog sistema. Najpre, ostvarili bismo ličniju vezu
između narodnog poslanika i građana. Drugo, omogućili bismo veću samostal-
nost, a samim tim i veću produktivnost i inventivnost u radu narodnih poslanika.
Dalje, postigli bismo bolju regionalnu predstavljenost svih krajeva Srbije u Na-
rodnoj skupštini, čime bismo posredno uticali i na svaki drugi razvoj tih krajeva.
I naposletku, značajno bismo smanjili broj postojećih političkih stranaka, čime
bismo doprineli smanjivanju opšte političke konfuzije koja već decenijama vlada
među građanima, u moru sitnih političkih stranaka. Mislimo da su ovo argumen-
ti koji stoje na veoma čvrstim temeljima, i da se ovom pitanju treba u budućnosti
posvetiti kako sa naučno-teorijske, tako i praktično-političke strane.
12http://www.rik.parlament.gov.rs/doc/arhiva/poslanici/1990/1990%20izvestaj%20o%20
ukupnim%20rezultatima%20np.pdf (izveštaj Republičke izborne komisije o rezultatima izbora 1990).
287
P R A V N I Ž I V O T br. 7–8/2019.
ALEKSA ŠKUNDRIĆ
Undergraduate student, Faculty of Law,
MANDATE OF MPs IN THE REPUBLIC OF SERBIA
Summary
The goal of this paper is firstly to interpret parts of the Constitution of the Republic of Ser-
bia and its laws referring to legal position of MPs in Serbia, secondly to underline main weaknesses
of the Serbian electoral system and finally to suggest several new solutions in order to achieve bet-
ter status of MPs in the Republic of Serbia, as well as that of the National Assembly of the Republic
of Serbia as the supreme representative body in the country. We have been criticizing the system of
proportional representation in the context of the whole of Serbia being one electoral unit, and have
been advocating the implementation of the plurality voting system.
Key words: member of Parliament, political parties, proportional electoral system, plurality
voting system, popular sovereignity.
288
S ADRŽ AJ
RADOVI ZA NAGRADU “PROFESOR SLOBODAN PEROVIĆ” . . . . . . . . . . 3

Pravo i snaga umnosti – posvećeno osnivaču Kopaoničke škole prirodnog prava
Akademiku Prof. Dr Slobodanu Peroviću – Kristina Balnožan, master
prava, doktorand Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, polaznik
IX generacije početne obuke Pravosudne akademije RS za sudije
i javne tužioce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Eutanazija danas: himera prošlosti – hidra budućnosti – David Vučinić,
student osnovnih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu . . 21
Položaj sudija u sistemu medijacije – Andrea Nikolić, student doktorskih
studija na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . 41
Sportsko pravo i transferi igrača u fudbalu – Ognjen Kočević, student
osnovnih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . 63
Odgovornost za krivična dela učinjena putem štampe ili drugih sredstava
javnog informisanja – Ivana Radisavljević, master pravnik, saradnik
u nastavi, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Pravni okvir suzbijanja trgovine maloletnim licima – Jovana Krvavac,
master maloletničkog krivičnog prava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Računarsko pretraživanje podataka u krivičnoprocesnom zakonodavstvu
Republike Srbije od legitimnog ka nelegitimnom osnovu za
ograničavanje prava na zaštitu podataka o ličnosti – Nikola Paunović,
ataše u Ministarstvu spoljnih poslova Republike Srbije i doktorand
Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
“Odricanje u korist” formalnog prava – izgradnja efikasnije zabrane zloupotrebe
subjektivnih prava – dr Srđan Radulović, docent Pravnog fakulteta
Univerziteta u Prištini, sedište u Kosovskoj Mitrovici . . . . . . . . . . . . . . . 145
Imovinska odgovornost internet portala za povredu časti i ugleda putem
komentara anonimnih internet korisnika – Saša Tucaković, student
Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Komorijenti u senci međunarodnog privatnog prava – Milica Arsić, doktorand
Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Automatska razmena obaveštenja u poreskoj materiji i pozicija Republike Srbije
– Iva Ivanov, savetnik u Sektoru za fiskalni sistem Ministarstva finansija
Republike Srbije; doktorand Pravnog fakulteta Univerziteta
u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Položaj subordiniranih stečajnih poverilaca u postupku reorganizacije
– dr Marko Radović, sudijski savetnik u Vrhovnom kasacionom sudu
Srbije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
289
Sadržaj
The issue of copyright entitlement over computer programs created under

employment relationship in the legislation of the European Union
– Stefan Despot, master pravnik evropskih integracija Pravnog
fakulteta Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Izvršenje presuda i odluka Evropskog suda za ljudska prava – Rastko
Nešković, samostalni savetnik, Državno pravobranilaštvo, Odeljenje
za zastupanje RS pred Evropskim sudom za ljudska prava; student
master studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . . . 259
Mandat narodnih poslanika u Republici Srbiji – Aleksa Škundrić, student
osnovnih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu . . . . . . . . . 279
290

PZ 7 8 2019 - Web

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PZ 7 8 2019 - Web

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Pravni život

časopis za pravnu teoriju i praksu

PRAVO I SNAGA UMNOSTI

»Pravni život«, časopis za pravnu teoriju i praksu pojavio

Broj 7–8/2019 / Godina LXVIII / Knjiga 614

Glavni urednik tematskog broja

Uređivački odbor tematskog broja

Predsednik: Prof. dr Jelena S. Perović Vujačić, Predsednik Kopaoničke škole

Lektura i korektura Kompjuterska obrada i prelom teksta

Tiraž: 500 primeraka

Štampa: FUTURA, Petrovaradin

Ocene iznesene u člancima objavljenim u ovom časopisu lični su stavovi njihovih

U čast svog Osnivača, akademika prof. dr Slobodana Perovića, Kopaonička

JELENA S. PEROVIĆ VUJAČIĆ

PRAVO I SNAGA UMNOSTI

Umnost je u biću pravnog promišljanja od “prapočetka večitog dvojstva

Kristina Balnožan, master prava, doktorand Pravnog fakulteta Univerziteta u Beo-

KRUG POJEDINIH OVLAŠĆENIKA KOJI O PRAVU ILI PO PRAVU

2002, str. 357.

Prirodno pravo kao umno (racionalno) pravo

Doktrina prirodnog prava, uobičajeno je polazila od postojanja uređenja

– dr. zakon, čl. 1.

Upravo na ovom drugom, racionalnom pravcu prirodnog prava, zasnova-

Pravo i umnost tradicionalno su u intersekciji, a na putu nesavršenog prava

šću i autentičnošću, sve u skladu sa slobodom i autonomijom naučnoistraživač-

PRIRODNO PRAVO, UMNOST I POZITIVNOPRAVNA OVLAŠĆENJA

Prirodno pravo je svojevrsni “model ili uzor”30 koji bi normotvorac treba-

U prošlosti, umna snaga čovečanstva je, bez potpore kodifikovanih ljudskih

LAW AND THE POWER OF MIND

EUTANAZIJA DANAS: HIMERA PROŠLOSTI

Etimološka analiza pojma eutanazije usmerava kognitivni fokus put Grčke

David Vučinić, student osnovnih studija Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

genije8, pseudo-nauke i socio-političkog pokreta koji su se razvijao tokom XIX

Europe), Germany, 2003, str. 14-15.

POJAVNI OBLICI EUTANAZIJE DANAS – RAZGRANIČENJE I ODREĐENJE

društvenih nauka, Centar za pravna istraživanja, Beograd, 2002, str. 4.

no rezultirati njegovom smrću,21 odnosno, uzdržavanje od činjenja bilo čega da se

društvenih nauka, Centar za pravna istraživanja, Beograd, 2002, str. 30.

25/2019 - dr. zakon.

medicinske mere, njenog vremena trajanja kao i mogućih posledica (ne)predu-

Suprotna postupanja, pak, mogla bi biti podvedena pod odgovarajući kri-

Aktivna indirektna i dobrovoljna eutanazija

Palijativno lečenje (lat. palliatus – maskiran, prikriven) predstavlja takav

pacijentu i njegovoj užoj porodici.” Active and Passive Euthanasia: https://sites.ualberta.ca/~bleier/Rachels_Eu-

2004, str. 281.

društvenih nauka, Centar za pravna istraživanja, Beograd, 2002, str. 106.

nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=16722&lang=en, 16. 07. 2019.

đenoj meri ubrzavaju trenutak pacijentove smrti,44 dozvoljene po pozitivno-prav-

ba umirućeg pacijenta. Međutim, ukoliko bi se tretman javio kao pretežni uzrok

Aktivna direktna i dobrovoljna eutanazija

Aktivna direktna i dobrovoljna eutanazija podrazumeva slučajeve u kojima

društvenih nauka, Centar za pravna istraživanja, Beograd, 2002, str. 166.

ARGUMENTI PROTIV LEGALIZACIJE AKTIVNE DIREKTNE EUTANAZIJE

Ono što je zajedničko za prethodno iznete primere Nemačke i Holandije,

Deformiranje tradicionalne uloge lekara

Tradicionalna uloga lekara jeste uloga iscelitelja.64 U skladu sa njom, lekar

2007, str. 207.

preduzima aktivne mere kojima se pacijent usmrćuje (poput unošenja spoljnih

društvenih nauka, Centar za pravna istraživanja, Beograd, 2002, str. 204.

no-analitički razmišljajući, anticipira potencijalne negativne mehanizme podsticaja, koji bi mogli

2007, str. 212.

Pravo na život kao brana aktivnoj direktnoj eutanaziji

Pravo na život osnovno je ljudsko pravo, i predstavlja preduslov za posto-