Professional Documents
Culture Documents
Hordhac
Taariikhdu waa daraaseynta tagtadii si taaganta loo qiimeeyo timaaddadana loo oddoroso
tabaabushena loogu yeesho. Taraariikhda Soomaalida in badan
oo ka mid ahi, waxa ay ku luntay keydin la’aan, inaha
badbaadayna waxa ay ku badbaadeen gacmo shisheeye.
Dhacdooyinka taariikheed ee sida aad ka ah wax looga qoray
shisheeye iyo sokeeya ba waxa ka mid ah, tariikhda Sayid
Maxamed C. Xasan iyo Daraawiishta. Sooyaalka daraawiishta
waxa muunad gaar ah u yeelay isagoo ah, iska-caabbintii ugu
tunka weynayd ugu na muddo dheerayd ee gumaysiga lagaga hor
yimaaddo. Dadka wax ka qoray daraawiishtu waa saddex
kooxood:
2) Qolada kalena waa Soomaali aad ugu talax tegay in ay muuneeyaan oo dheeh
ashqaraar leh u sameeyaan Daraawiish iyo halgankooda.Kana dhigay in aan halgan
kale ba geyiga ka dhicin.
3) Qolada saddexaad waa koox saluugtay habka loo soo bandhigay taariikhda
daraawiishta una arka in la buunbuuniyey, ha yeeshee iyaguna gef kale ku dhacay
oo Sayidka iyo daraawiishba ka dhigay, dadqalato shufto ah oo ummadda silciyey!
Kooxdani inta badan waxa ay soo ururiyaan gefafka daraawiishta sida dhacii ay
geysan jireen, aflagaadooyinkii tixaha Sayidka qaarkii ku jirey ee uu qofafka iyo
qabiilooyinkaba wax kaga sheegay, gaar ahaan intii ka soo horjeesatay.
Waxa aan ku qanacsanahay dad kalena ila qabaan in aan weli si dhab ah oo cilmiyeysan
loo qorin halganka daraawiishta. Sayid Maxamed C. Xasan oo ah ninka udub dhexaadka
u ah, aasaaskana u ahaa Daraawiishta taariikhdiisa dhinacyo dhowr ah ayaa laga
1 Daraawiishta: Milicsi taariikheed
W/Q Cabdikriin Xuseen
Copyright © 2017 WardheerNews, All rights reserved
daraasayn karaa, mar waa wadaad dariiqo diineed hormuud u ah oo dariiqadaas ayaa
saameynteeda iyo sidii loo qaatay la baadhayaa, marna waxa loo daraasayn isagoo
hoggaaminayey kacdoon gumaysi diid ah, oo shisheeye iyo sokeeyaba la galay dagaallo
qadhaadh oo dad iyo duunyaba ku le’deen, mar kale sooyaalkiisa waxa loo daraaseynayaa
isagoo ah gabyaa cabqari ah oo maansooyinkiisa iyo murtidiisa cilmiga Suugaanta ayaa
lagu abla ableynayaa. Qoraalkani waxa uu ku kooban yahay soo tebinta dhacdooyinkii
taariikheed ee ku saabsanaa kacdoonkii gumeysi diidka ahaa ee muddada dheer ka
taagnaa qaybtii Ingiriisku Gumaysanayey ee dhulka Soomaalida (Somaliland imika).
Dagaalka iyo dirirtu laba kooxood ayey ku jihaysnaayeen; kooxi waa gumaysigii dalka
haystay, qaybta kalena waa Soomaalidii gumaysigaa ku hoos noolayd ee heshiiska la
ahayd, waxa la odhan karaa isku si ayey ula dagaallameen gumaystaha iyo Soomaalida.
Qormadani waa guudmar taariikheed, ee maaha gorfeyn iyo lafagur lagu sameenayo
halganka daraawiishta, waase arrin mudan in la naqdiyo qoraalladii muddada qarniga ah
laga Samaynayey Sayidka iyo daraawiishtiisa, si aynu u helno taariikh badhax la’ oo
dhito inoo noqota.
Sayid Maxamed Cabdille Xasan waxa uu dhashay, 1864-kii sida uu tibaaxay I. M Lewis,
(1) ha yeeshee Aw Jaamac Cumar Ciise wuxu xusay waraysiyo badan oo uu la yeeshay
rag daraawiish ah ka dib in Sayidku dhashay 1856kii (2). Waxaanu ku dhashay ceel u
dhexeeya Widhwidh iyo Buuhoodle gugii la magac baxay Gobeysane.
Toddoba jir isagoo ah baa malcaamad Qur’aanka la qoray, toban jir buu Qur’aanka ku
dhammeeyey, intii aanu labaatan jirsanna wuxu gaadhay darajada sheekh-nimada. Sida
qoraallo badan ku xusan Maxamed waxa uu aqoon barasho diineed ugu kicitimay dhulal
badan oo ay ka mid ahaayeen magaalada Herer; dalka Suudaan iyo Nayroobi (Lewis
1965), muddo ka dibna waxa uu ku soo laabtay deegaankiisii. Sanadkii 1894kii ayaa
Sheekh Maxamed iyo koox la socotay oo ay isku deegaan ahaayeen u kicitimeen Maka, si
ay u soo xajaan, markii xajkii ay gutteenna waxa uu sayidku ka xeraystay, sheekh
Maxamed Saalax oo ahaa sheekhii dariiqada Saalixiyada (3), halkaas oo muddo sanad iyo
badh lagu hillaadiyo uu la joogay, ugu danbeybtiina ka soo qaatay ijaasada inuu
dariiqadaas madax uga noqdo dhulka Soomaalida. Markii uu ka soo noqday Maka, wuxu
ka soo degay magaalada Berbera. Sheeko aan la hubin oo buuggaag dhowr ah ku qoran
dadkana aad ugu dhex faaftay, waxa ay sheegaysaa: In Sayid Maxamed kolkii uu kasoo
degay marsada Berbera gaalkii gumaystuhu waydiiyey in uu alaabadiisa cashuur ka
bixiyo, isna ugu hal celiyey : adigu kolkii aad timi yaa cashuur kaa qaaday? Ha yeeshee
qof kii u tarjumayey gaalkii u sheegay in ninkani Wadaad waalan yahay! Halkaasna ay ka
soo raacday naanaysta kolkii danbe gaaladu u adeegsan jireen ee Wadaadka Waalan (The
Mad Mullah), ha se ahaatee Saciid S. Samatar waxa uu xusayaa in nanaystani ay ku
dhejiyeen wadaadaddii Qaadiriyada ee ay aadka u dooddeen.
Gugii 1898-kii ayaa Sayidku ka amababaxay magaalada Berbera, Intii uu dhexda ku sii
jireyna waxa uu sii maray xarun dhaymoole ku taallay oo diinta Masiixiga lagu
faafinayey(4) sida la soo tebiyana waxa uu halkaas kula kulmay carruur Soomaaliyeed,
waxaana la odhan karaa waa meelaha uu ka bilaabmay dareenkiisa gumaysi diidka ahi.
Ceel qoryaweyn la yidhaahdo, oo Caynabo u dhow ayuu ka samaystay Waab uu ku
tukado dadkana diinta ku baro, halkaas ayaanay ka unkantay xertii u horreysay ee
Saalixiyo ah, duubkii caddaa ee astaanta u ahaana loogu xidhay, waana meesha ay xerta
Saalixiyadu kula baxday magaca Daraawiish (5). Muddadii uu halkaas degganaana waxa
hawshiisu ku koobnayd diin dhigid iyo dib u heshiisiin uu ka dhex sameeyey beelihii
deegaankaas ku dhaqnaa, waxa kale oo la sheegaa in reerihii dhulkaas degganaa xoolo
badan oo siyaaro ah siiyeen. Dadka wax ka qoray taariikhda Daraawiishtu waxa ay
sheegayaan in diin dhigista Sayidku dhex waday olole uu dadka ku kicinayo, kuna
abuurayo kacdoon gumaysi diid ah. Gumaysiga Ingiriisku aad isuguma ballaadhin dhulka
gudaha oo ilaalo inuu marmar u diro mooyee, lug badan kuma lahayn, biishii may 1899
kii, ayaa la sheegay in la waayey hal qori oo ilaalada Ingiriisku lahaayeen, sida dad
badani xuseenna ninkii qorigaa sitay baa xerta Sayidka u galay dabadeed qorigii xoolo
soo dhaafsaday, kolkii uu Berbera ku soo noqdayna waxa uu sheegay in Sayidku qorigii
ka qaaday. Hawlwadeennadii Ingiriisku farriin bay u direen Sayidka ay kaga dalbanayaan
in uu qoriga iska soo celiyo. Sayidkuna waxa uu ku soo warceliyey in aanu qorigaa
haysan ee Ingiriisku baadidiisa raadsado. Dabayaaqadii sanadkaana waxa xarunta
gumaystaha la soo gaadhsiiyey in Sayidku isku dubariday col 3000 oo nin gaadhaya iyo
hub 200 qori ah.
Dhinac halabuuridda maansooyinka lama hayo wax ka horreeyey 1904tii, sidoo kale,
Sheekada ah in Sayidku Mahdi sheegtay oo dadka qaar aad u buunbuuniyaan lama hayo
caddaymo ku filan.
Geel kala qaadistu waxa ay ahayd arrin iska caadi ah, Soomaalida dhexdeeda xilliyadaa.
Waxa keliya ee Daraawiishtu ku soo kordhisay waxa uu ahaa, in fatwo diineed loogu
banneeyey xoolaha ay leeyihiin beelaha ay ula baxeen gaalo raaca.
Gugii 1901dii ayaa Ingiriiska ay Daraawiish dagaalkii u horreyey dhex maray, waa
dhacdada la baxday Af bakayle, Ciidanka gumaystaha khasaare badan baa loo gaystay,
Daraawiish qudhoodana waa la wiiqay.
Waxa intaa barbar socday dhaca iyo dilka Daraawiishtu u gaysanaysay, beelaha
Soomaaliyeed ee ay ku sunteen Gaalo raacnimada, Gabayada Sayidka ayaana laga la soo
dhex bixi karaa in uu Daraawiishta u xalaaleeyey dhiiga iyo xoolaha bulshada
Soomaaliyeed, meerisyadan baa ka mid ah:
4 Daraawiishta: Milicsi taariikheed
W/Q Cabdikriin Xuseen
Copyright © 2017 WardheerNews, All rights reserved
Nin aqdaamo faranji ah, maantiyo abuurriin
Ama aaladuu sida, ama awrtaba u rara
Ama adhigaba u qala ama laba ugaadhsada
Ama uba ilaalaa ama uurka kala jira
Ashaada beeniyo Islaamnimo ha lagu dhaqo
Ilaahayna nama odhan anna ma ogolaan karo.
Xeebaha bariga xilligaas waxa ka jirey, saddex maamul beeleed, midi waa Boqor
Cismaan oo Gara-cad xarun u ahayd, tan kalena waa Cali Yuusuf oo Hobyo saldhig u
ahayd, tan saddexaadna waa Garaad Maxamuud Cali shire oo deegaanka beesha
Warsangeli ka arriminayey. Labada hore Talyaani bay kula jireen, heshiis ilaalineed, kan
danbana Waa beelihii Ingiriisku kolkii uu imanayey heshiiska la saxiixday.
2- In Sayidka iyo Daraawiishtiisa la siiyo xorriyad diineed, iyo madax bannaani ganacsi.
Qusuusi: Waxa ay ahaayeen Culimo iyo Waayeel guurti ah, oo iska leh go’aanka ugu
danbeeye ee la qaadanayo.
5 Daraawiishta: Milicsi taariikheed
W/Q Cabdikriin Xuseen
Copyright © 2017 WardheerNews, All rights reserved
Maarraweyn: Waa ciidaanka duullaanka gala, ee abbaanduulayaasha leh, waa iga
kuwa inta badan la diriray gumaystaha, ama beelaha Soomaaliyeed ee aan
Daraawiishta taageersanayn.
Gaadh haye: Ilaalada Xarumaha saadka iyo xarunta Sayidku deggan yahay.
Reer beede: Waa Maatida Daraawiishta iyo kuwa raaca xoolaha Daraawiishta,
fardaha dagaalkana xannaaneeya.
Cali Jaamac Haabiil isna Sayidka waxa uu ku maagay gabayo badan. Waxa aynu tusaale
uga soo qaadanaynaa, gabay durraamasho ah oo uu Alle kaga tuugayo in uu ninkaas
arlada ka qabto.
Dhanka kale Sayidku isna waxa uu tirinayey tixo uu qolyahaas ku weerarayo, ama cid
kaleba ugu halcelinayo. Gabayo badan oo Sayidku leeyahay waxa ka buuxa aflagaaddo
loo geystay reero Soomaaliyeed iyo qofaf ba. Waxa kale oo jirey gabayo badan oo uu ugu
hanjabayo beelo ay is hayeen iyo dad kacdoonkiisa ka soo horjeestay, meerisyadan baa
aynu u soo qaadan karnaa muunad ahaan:
Gugii 1909-kii ayaa maamulkii Ingiriisku wuxu ka soo guuray dhulka miyiga ah, isagoo
isku ururinaya xeebaha. Waxa se uu qaaday tallaabo aan loo aayin, oo ahayd in uu hub u
qaybiyey beelihii deggaanaa dhulkii uu ka soo baxay, si ay isaga difaacaan Daraawiishtu
haddii ay soo weerarto, oo ka dhignaa “lafo Maroodi iyagaa la isku jebshaa”. Hayeeshee
waxa dhacay arrin aan gumaystuhu haabka ku hayn, ama ku talagal u sameeyey. Reerihii
hubka loo qaybiyey waxa ay u adeegsadeen in ay iyagu isku dhacaan, utumo colaadeed
oo hore uga dhaxeeyey. Waxa dhacday colaad baahsan iyo macaluul galaafatay dadkii
dalka ku noolaa, saddex meelood meel ahaan, waana xilliga la baxay Xaaraama Cune.
Isla gugii 1909-kii waxa magaalada Maka u ambabaxay culimo geyiga Soomaaliyeed
misaan ku leh oo laga xusi karo, sheekh Cabdillaahi Nayoobi (9) iyo Sheekh Ismaaciil
Sheekh Isxaaq (10). Ujeeddada socdaalkani wuxu ahaa in Sheekh Maxamed Saalax oo
hormuudkii dariiqada Saalixiyada ah la gaadhsiiyo, falaadka wadaaddka Daraawiishta
haysta. Dadka taariikhda Daraawiishta qoray qaar baa aaminsan in ay tani ahayd xeelad
gumaystuhu ku dhabar jebinayey halganka Daraawiishta. Sidii doontaba ha ahaatee
Culimadaasi waxa ay sheekhii dariiqada gaadhsiiyeen in Sayidku dalkii iyo diintiiba
fasahaadiyey. Waxa isna Culimadaa u marag furay Sheekh Cabdalla Shixiri oo
Daraawiishta ka mid ahaa, kolkaa se ka goostay.
Sheekh Maxamed Saalax waxa uu Sayidka u soo direy warqad uu ku canaananayo uguna
sheegayo inuu joojiyo falalka diinta ku lidka ah ee uu ku kacayo. Aw Jaamac Cumar Ciise
oo ah buuniga ururiyey taariikhda Daraawiikhtu, waxa uu xusayaa in warqadaas la been
abuuray, sheeko la yaableh ayuu qorayaa oo odhanaysa: Sheekh Maxamed Saalax waxa
uu waraaqaha ku shaanbadayn jirey kaatunkiisa oo marka keliya ee uu iska saaraa ahaa,
kolka uu musqusha gelayo, dabadeed isagoo suuliga ku jira ayaa karraanigiisii hoos laga
la heshiiyey, oo warqad madhan shaambaddii lagu dhuftay, markii danbena wixii la
doono lagu soo qoray.
Daraawiishtu dacwaddaa laga gudbiyey waxa ku eedaysay inuu soo maleegay sheekh
Cabdalla Shixiri, Sayidka oo u hanjabayaana waakii lahaa:
4.2-Degistii Taleex
Silsilad : Oo ahayd xarun loogu talagalay inay ku hoydaan ilaa 5000 neef oo xoolo
ah iyo 2000 oo ciidan ahi.
9 Daraawiishta: Milicsi taariikheed
W/Q Cabdikriin Xuseen
Copyright © 2017 WardheerNews, All rights reserved
Falaad : Oo ahayd taliska ay degganaayeen Sayidka iyo Khusuusigu.
Daar ilaalo : Waa qalcadda laga laga ilaalinayey xarumaha kale iyo deegaanka oo
dhan. Waxa jiray qalcado badan oo deegaanno kala durugsan laga dhisay.
Kolkii Daraawishtu soo degtay Taleex ayaa Ingiriisku 1912-kii dib ugu soo noqday
dhulkii miyiga ahaa ee uu ka guuray. Waxaanu sameeyey ciidan rakuubley ah oo uu
hoggaamiye ka yahay Rijaadh Koofil. Xilligaas Daraawiishtu waxa ay lahayd ciidaan
Dooxato la yidhaahdo oo wareega, saldhigna aan lahayn, waxa ay hawshiisu ahayd in
Ingiriiska iyo beelaha xukunkiisa ku hoos nool dhac iyo argagixin joogto ah ay ku hayaan.
Ciidankaas ayaa weerar ba’an ku qaaday beesha Burco iyo agagaarkeeda deggan, dad
wixii ay layn karayeenna way layeen, wixii xoolo ay heleenna waa ay soo dhaceen.
Ciidankii rakuublayda Ingiriiska oo ay weheliyaan Soomaalidii xoolahooda laga soo
dhacay ayaa ka daba baxay Daraawiishtii. Sanadkii 1913-kii ayaa la isku haleelay meel
Dulmadoobe la yidhaahdo, waxa ka dhacay daagaal lagu riiqday, oo Ruugga la baxay.
Khasaare baaxad leh ayaa soo gaadhay labada dhan ba. Ingiriiska waxa halkaas kaga
dhintay, hoggaamiyihii ciidanka rukuubleyda Koofil, Sayidku dilka ninkaa wuxu ka
tiriyey gabay ashqaraar leh.
5-Jabkii Daraawiishta
Gugii 1918-kii ayaa daraawiishtu Taleex ka guurtay, una digarogatay Jiidaali oo qalcadi
uga dhisnayd, muddo ka dibna waxa ay saldhigteen Mirashi, halkaasna ku negaadeen.
Ingiriisku 1919-kii ayuu bilaabay hawlgal aan la shaacin oo uu doonayey in lagu soo
afjaro iska caabbinta muddada dheer socota ee Sayidka iyo Daraawiikhtu wadeen.
Hawl galkaas oo aad loo qariyey waxa loo qorsheeyey sidan:
Sayidka iyo koox qoyskiisii u badan ayaa u baxsaday dhankaa iyo galbeedka, halkaas oo
ciidan aan badnayn oo Daraawiish ahi degganaayeen. Muddo yar ka dibna Ingiriisku ergo
culimo iyo salaaddiin ka kooban ayuu u diray Sayidka si loogu qanciyo inuu hubka dhigo
oo nabad qaato, hayeeshee waxba kama soo bixin waan waantaas. Beelihii hawdka
Maxmiyadda degganaa oo Ingiriiska taageero ka helaya, ayaa ugu danbeyntii weerar
ba’an ku qaaday, Daraawiishtii oo markaas cudurro iyo tamar la’aani isugu tageen.
Wixii weerarkaas ka danbeeyey Sayidka iyo ciddii raacay waxa ay tageen Iimay. Halkaas
oo Sayidku ku geeriyooday dabayaaqadii 1920-kii isagoo 64 jir ah, halkaasna waxa ku
soo gabagaboobay kacdoonkii Daraawiishta oo Muddo 21 gu’ ah taagnaa.
Cabdikriin Xuseen
Email: cabdikarim89@hotmail.com
-------------
4- French Roman Catholic Mission waxa ay Berbera soo gaadheen 1886kii, waxaanay
xarun waxbarasho oo diinta masiixiga lagu faafiyo ka furteen, tuulada dhaymoole 1891.
5- Erayga Darwiish oo asalkii Beershiyaan yahay, waa eraybixin suufiyeed loo la jeedo
11 Daraawiishta: Milicsi taariikheed
W/Q Cabdikriin Xuseen
Copyright © 2017 WardheerNews, All rights reserved
qofka saahidka ah, ee u go’doomay cibaado iyo alla bari.
9- Sheekh Cali Nayroobi fadhigisu waxa uu ahaa Laamuu, hormuudna waxa uu u ahaa
dariiqada Saalixiyada ee deegaankaas.
Tixraac