Biyolojik İnsan ile Sosyolojik İnsanı Birbirinden Ayıran

Temel Bir Kavram: Ahlâk

A Very Basic Concept Differentiating Biologic Man from the Sociological Man: Morality
Gökçe OK

İnsanı Tanımanın Birinci Aşaması: Bilimsel Bilgi ve Din Kavramlarını

Barıştırmak

Günümüz popüler biliminin en büyük açmazlarından biri, deneysel olmayana karşı

takındığı mesafeli duruştur. İnsanlık tarihinde, varlık olgusunun sorgulanmaya
başlandığı dönem kadar eski olan, kişiler ve inançların temel kavramları arasındaki
farklı yorumlar, deneysel bilim yerleştikçe çeşitlenmiş, ancak bir o kadar da çatışma
unsuru haline gelmiştir.

Gerek kişi bazlı, gerekse inanç bazlı varlık sorgulamalarını yaparken göz ardı edilen
çoğu zaman, insanın; biyolojik, psikolojik ve sosyolojik yönleriyle bir bütün ve özünde
insan olarak merkeze oturtulmaması sorunudur. İnsanı bu kaçınılmaz fizyolojik ve
toplumsal konumundan ayrı tutup sadece belirli hazlarını tatmine dönük, 'akıllı bir
hayvan' olarak düşünmek ve görmek istemenin neticesidir ki, temel kavramlar
noktasında, bilimsel yaklaşımları tam bir kargaşa içine sokmuştur.

Oysa insan var oluşu gereği, kendisini, eşyayı ve çevresini tanıma yolculuğu sırasında
elde ettiği sistematik bilgi ile temel bilimsel kavramları şekillendirmekte ve bunlardan
elde ettiği deneysel verilerle de bilimsel disiplinlerde ve teknolojik işlevsellikte aşama
kaydetmektedir. İnsanı, biyopisikososyolojik ana yapısından ayrı tutarak sadece
sebep-sonuç ilişkileri içindeki fiziksel kalıplara hapsedersek, bilim ve vahiy yoluyla
Yaratıcı'dan elde edilen bilgi arasındaki bağı koparmış oluruz.

İnsanı tanımanın birinci aşaması olarak, bilimsel bilgi ve inanma ihtiyacının sonucu
olan din kavramlarını birbirinden ayrı düşünmemek ve barıştırmak gerekir. Bu
noktada, kainât ve onun küçültülmüş bir modeli olan insanı, Allah'ın isimlerinin
yansıdığı bir âlem1 olarak kabul edebilme ciddiyeti başlangıç olarak hiç de fena
sayılmayacaktır. Çünkü, Allah hesabına müşâhede edilen her şey ilimdir.2 Mahiyet ve
istidad (potansiyel yetenek) itibariyle her şey ilme bağlıdır.3 Her bir ilim de, Allah'ın
bir isim ve sıfatına dayanmaktadır.4 Bu yüzden bilim adamı konuşurken kendi
deneysel algılarını ve hedonist (hazcı) dürtülerini değil, Esmâ'nın tâlimi olan ve
mârifetullah ve muhabbetullaha kapı açan bilimi konuşturmalıdır.

Burada, deneysel anlamda sistematik bilim ile uğraşan ve özünde de dindar olan
sayısız örneği hatırlamak yerinde olacaktır. Çağımızın İslâm anlayışını ve idrakini
kökünden değiştiren ve bugün burada fikirlerini tartışarak, kendisinden geleceğe dair
açılımlar yakalamak istediğimiz Bediüzzaman Said Nursi'nin, "Risâle-i Nur'u
anlamıyorlar, yahut anlamak istemiyorlar. Beni skolâstik bataklığı içinde saplanmış bir
medrese hocası zannediyorlar. Ben, bütün müsbet ilimlerle, asr-ı hâzır fen ve
felsefesiyle meşgul oldum. Bu hususta en derin meseleleri hallettim. Hattâ bu hususta
da bâzı eserler telif eyledim." hatırlatması da manidardır.5

İnsanı Hayvandan Ayıran Bilimsel Bir Kavram: Ahlâk

Filozoflara göre insan ile hayvan arasındaki en temel ayırım düşünme yeteneğine göre
yapılır. Tefrik ve temyize (yani bir anlamda varlık sorgulamasına) göre ise fark ahlaklı
olma yeteneğinde ortaya çıkmaktadır. Ahlâk kavramı, teklif insana ait olduğu içindir
ki, sadece insana ait bir olgudur. Çünkü, ahlâk teklifin dışında bir anlam içerseydi,
hayvanların da bazı tutumlarının ahlâki olduğu iddia edilebilecekti. Oysa hayvanlar,
sevk-i İlahi diye tanımladığımız dürtüleriyle varlıklarını koruyorlar. Bu durumun
açıklamasını, Risâle-i Nur'daki şu satırlarda bulmak mümkündür:

"Yalnız hayvan ve insanın dünyaya gelmelerindeki farkları, o meseleye vâzıh bir

delildir ve bir bürhan-ı kâtidir. Evet, insaniyet imân ile insaniyet olduğunu, insan ile
hayvanın dünyaya gelişindeki farkları gösterir. Çünkü hayvan, dünyaya geldiği vakit,
âdetâ başka bir âlemde tekemmül etmiş gibi, istidadına göre mükemmel olarak gelir;
yani gönderilir. Ya iki saatte, ya iki günde veya iki ayda bütün şerâit-i hayatiyesini ve
kâinatla olan münâsebetini ve kavânîn-i hayatını öğrenir, meleke sahibi olur. İnsanın
yirmi senede kazandığı iktidar-ı hayatiyeyi ve meleke-i ameliyeyi, yirmi günde serçe
ve arı gibi bir hayvan tahsil eder; yani ona ilham olunur. Demek, hayvanın vazife-i
asliyesi taallümle tekemmül etmek değildir; ve mârifet kesb etmekle terakkî etmek
değildir; ve aczini göstermekle meded istemek, duâ etmek değildir. Belki vazifesi,
istidadına göre taammüldür, amel etmektir, ubûdiyet-i fiiliyedir."6 Ayrıca, ahlâk
insanlık için kaçınılmaz bir hayat pratiğidir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, varlık
sorgusu, eşyanın ve Esmâ'nın talimi, iyi ve kötü kavramlarının tahlili için gerekli olan
bilimsel bilginin aynı zamanda ahlâki olma gibi bir yükümlülüğü de vardır. Çünkü
insanın biyopisikososyolojik yapısını fizikî şartları içinde değerlendirdiğimizde
görülecektir ki, varlığının devamlılığı, Yaratıcısıyla olan ilişkisine bağlıdır. Yine, bu
durumla ilgili, Risâle-i Nur, "İnsan ise, dünyaya gelişinde, her şeyi öğrenmeye muhtaç
ve hayat kanunlarına câhil. Hattâ yirmi senede tamamen şerâit-i hayatı öğrenemiyor.
Belki, âhir-i ömrüne kadar öğrenmeye muhtaç. Hem gayet âciz ve zayıf bir sûrette
dünyaya gönderilip, bir iki senede ancak ayağa kalkabiliyor. On beş senede ancak
zarar ve menfaati fark eder; hayat-ı beşeriyenin muâvenetiyle ancak menfaatlerini
celb ve zararlardan sakınabilir. Demek ki, insanın vazife-i fıtriyesi taallümle
tekemmüldür, duâ ile ubûdiyettir. Yani, "Kimin merhametiyle böyle hakîmâne idare
olunuyorum? Kimin keremiyle böyle müşfikàne terbiye olunuyorum? Nasıl birisinin
lûtuflarıyla böyle nâzeninâne besleniyorum ve idare ediliyorum?" bilmektir. Ve binden
ancak birisine eli yetişemediği hâcâtına dâir, Kàdiü'l-Hâcâta lisân-ı acz ve fakr ile
yalvarmaktır; ve istemek ve duâ etmektir. Yani, aczin ve fakrın cenahlarıyla makam-ı
âlâ-i ubûdiyete uçmaktır. Demek, insan bu âleme ilim ve duâ vâsıtasıyla tekemmül
etmek için gelmiştir. Mahiyet ve istidad itibâriyle her şey ilme bağlıdır. Ve bütün ulûm-
u hakikiyenin esâsı ve mâdeni ve nuru ve ruhu, mârifetullahtır. Ve onun üssü'l-esâsı
da imân-ı billâhtır. Hem insan, nihayetsiz acziyle nihayetsiz beliyyâta mâruz ve hadsiz
a'dânın hücumuna mübtelâ ve nihayetsiz fakrıyla beraber nihayetsiz hâcâta giriftar ve
nihayetsiz metâlibe muhtaç olduğundan, vazife-i asliye-i fıtriyesi, imândan sonra
duâdır. Duâ ise, esâs-ı ubûdiyettir. Nasıl, bir çocuk, eli yetişmediği bir merâmını, bir
arzusunu elde etmek için ya ağlar, ya ister; yani, ya fiilî, ya kavlî lisân-ı acziyle, bir
duâ eder, maksuduna muvaffak olur. Öyle de, insan, bütün zîhayat âlemi içinde nâzik,
nâzenin, nazdar bir çocuk hükmündedir. Rahmânirrahîmin dergâhında, ya zaaf ve
acziyle ağlamak veya fakr ve ihtiyacıyla duâ etmek gerektir; tâ ki, makàsıdı ona
musahhar olsun veya teshîrin şükrünü edâ etsin. Yoksa, bir sinekten vâveylâ eden
ahmak ve haylaz bir çocuk gibi, 'Ben kuvvetimle bu kàbil-i teshîr olmayan ve bin
derece ondan kuvvetli olan acîb şeyleri teshîr ediyorum. Ve fikir ve tedbîrimle kendime
itaat ettiriyorum' deyip küfrân-ı ni'mete sapmak, insaniyetin fıtrat-ı asliyesine zıd
olduğu gibi, şiddetli bir azaba kendini müstehak eder."7 yorumunu yapmaktadır.

Ahlâk Kavramının Teklifle İlgisine Dair Risâle-i Nur'dan İki Soruya İki Cevap

İnsanın biyolojik açıdan benzer yönleri bulunsa bile sosyolojik yönleriyle hayvandan
tamamen farklı olduğunun ayırdında olmalıyız. Bu durumda da karşımıza, bilimsel
bilginin (belki de bilmişliğin ya da bildiğini sanmanın) insanlığa kazandırdığı cesaret,
bencillik ve hazcılık gibi ahlâki olmayan vartalar çıkıyor.

Bu vartalardan sıyrılmanın formülünü, ahlâkiliği tekliften bağımsız görmeyen Risale-i

Nur'un satırlarında yakalamak mümkün:
"Sual: Diyorsun ki: 'Teklif saadet içindir. Hâlbuki ekser-i nâsın şekâvetine sebep,
tekliftir. Teklif olmasaydı, bu kadar tefâvüt-ü şekâvet de olmazdı?'

"Cevap: Cenâb-ı Hak, verdiği cüz-ü ihtiyari ile ef'âl-i ihtiyariye âlemini kesbiyle teşkil
etmeye insanı mükellef kıldığı gibi, ruh-u beşerde vedia olarak ekilen gayr-ı mütenâhî
tohumları sulamak ve neşvünemalandırmak için de beşeri teklifle mükellef kılmıştır.
Eğer teklif olmasaydı, ruhlardaki o tohumlar neşvünema bulamazdı. Evet, nev-i
beşerin ahvaline dikkatle bakılırsa görülür ki, ruhun manen terakkisini, vicdanın
tekâmülünü, akıl ve fikrin inkişaf ve terakkisini telkih eden, yani aşılayan, şeriatlardır;
vücut veren, tekliftir; hayat veren, Peygamberlerin gönderilmesidir; ilham eden,
dinlerdir. Eğer bu noktalar olmasaydı, insan hayvan olarak kalacaktı ve insandaki bu
kadar kemalat-ı vicdaniye ve ahlâk-ı hasene tamamen yok olurlardı. Fakat insanların
bir kısmı, arzu ve ihtiyarıyla teklifi kabul etmiştir. Bu kısım, saadet-i şahsiyeyi elde
ettiği gibi, nev'in saadetine de sebep olmuştur. Amma insanların büyük bir kısmı,
ihtiyarıyla küfrü kabul ve tekalif-i İlahiyeyi reddetmişlerse de, teklifin bazı nevilerinden
süzülen terbiyevî, ahlakî, vesaire güzel şeyleri aldıklarından, teklifin o nevilerini
zımnen ve ıztıraren kabul etmiş bulunurlar. İşte bu itibarla, kafirin her sıfatı ve her hali
kafir değildir.

"Sual: İnsanlardan büyük bir kısmın şekaveti meydanda iken, yalnız küçük bir kısmın
saadeti nasıl nev'in saadetine sebep olur ki, 'Şeriat rahmettir' diyorsunuz. Hâlbuki
nev'in saadeti, ya bütün efradın veya kısm-ı ekserisinin saadetiyle olabilir?

"Cevap: Altına yüz yumurta bırakılan tavuk, o yumurtadan yirmisini civciv çıkarıp
seksenini ifsad etse, bu tavuk, yumurta nev'ine hizmet etmiş olur. Çünkü bir civciv,
bin yumurtanın annesi olabilir. Veya yüz tane çekirdek toprağa ekilse ve suyla sulanıp
bilahare yirmisi neşvünema bulup hurma ağacı olsa ve sekseni çürüyüp mahvolsa,
yirmi çekirdeğin sümbüllenip ağaç olmasına sebep olan su, elbette çekirdek nev'ine
hizmet etmiş olur. Veyahut bir maden ateşte eritilse, beşte biri altın, mütebakisi
toprak çıksa; elbette ateş, o madenin kemaline, saadetine sebep olur. Binaenaleyh,
teklif de insanların beşte birini kurtarsa, o beşte birin saadet-i nev'iyeye sebep ve amil
olduğuna kat'iyetle hükmedilebilir. Maahaza, yüksek hissiyat ile güzel ahlâkın
neşvüneması, ancak mücahede ve içtihadla olur. Evet, sağ el, daima çalıştığı için, sol
elden daha kuvvetlidir. Ve bir hükumet, mücahede ettikçe cesareti artar, terk ettiği
zaman cesareti azalır ve binnetice cesaret de, hükümet de söner, mahvolur. Ve keza,
herşeyin ve her işin tekâmülü, zıtlarının mukabele ve rekabet etmeleriyle olur. Mesela
hidayetin tekâmülüne dalalet yardım ettiği gibi, imanın tekâmülüne de küfür yardım
eder. Çünkü küfür ve dalaletin ne derece pis ve zararlı olduklarını gören bir mü'minin
imanı ve hidayeti, birden bine çıkar. Bu iki cihet, teklifin eser ve semeresidir. Ve bu iki
cihet itibarıyla teklif, saadet-i nev'iyenin yegâne amilidir."8

Bilginin Ahlâkileştirilmesi, İnsanın Ahlâkileşmesidir

Bilginin ve dolayısıyla bilimin insanlığın gelişimindeki önemi ve etkisi reddedilemez.

Bugün için sahip olduğumuz medeniyet ve ortak birikimlerimizin tamamını bilimsel
bilginin gelişimine ve teknolojiyi tetiklemesine borçluyuz. Ancak, insanlığın huzur ve
saadetinin de, bu bilgi ancak marifete araç olduğu takdirde sağlanabileceği inanç ve
iddiasındayız. Popüler bilim ise etrafını şüphe, tesadüf, kaygı, bencillik, bireysellik ve
hazcılık surlarıyla örtüyor. Aynı zamanda, insanın pratik hayatından ayrı
düşünülemeyecek olan ahlâk kavramı da, popüler bilimin esaret kıskacında yozlaşıyor.

Bilgi ahlâkileştirilemediği ölçüde, ahlâk sekülerleşiyor. Salt seküler kaygıları içeren

bilim ve seküler/hazcı ahlâk anlayışı insanları mutsuz ve doyumsuz kılıyor. Uzmanları
bu tip bir ahlâk anlayışının tehlikelerini yorumlarken şu ifadeleri kullanıyorlar:
"Seküler, pagan kültürün ahlâk öğretisi ile evrensel, semavi kültürün ahlâk
öğretilerinin insanlık tarihi boyunca hep çarpıştığını görmek mümkün. Seküler ahlâk
öğretisinin dayanak noktası kuvvettir ve yaşam prensibi mücadeledir. Rekabet ve
yarışmacılık kutsallaştırılmıştır. Barışçıllık, uzlaşmacılık önemsenmemiş, yetinmemek,
doymamak gerektiği öne sürülmüştür. Kullanılan yöntem benmerkezci bireyselliktir.
Seküler ahlâkta sosyal bağ olarak ırkçılık ve bölgecilik teşvik edilir. Teknoloji çağdaş
iyi insanların elinde olmazsa tarihin sonunun yaklaştığını söylemek kehanet
olmayacaktır."9

Sonuç

1- Evrenin yaratılış sürecindeki mülk ve melekût dengesini göz ardı etmediğimiz her
durum bizi bilimsel bilgiyle vahye ait bilginin birlikteliğine, yani bilim ve din ittifakına
taşıyacaktır.

2- Gerek bireysel gerekse toplumsal her hal ve davranış, insanın fizyolojik, biyolojik,
psikolojik ve sosyolojik varlığından ayrı düşünülemeyeceği için, insan bilimsel bilgiye
muhtaç bir varlıktır. İnsanın bilgiyle olan dostluğunu kendisine yapılan teklif ile birlikte
düşünmeliyiz.

3- İnsan ve insanlığın mutluluğu, istenilen bir sonuç ise akıl, şehvet ve gadap gibi
kuvvelerinin kontrol altında tutulması gerekir. Bu da ancak, insanî bir olgu olduğu için
ve fıtrattan olduğu için semavî ahlâk ile mümkündür.

4- Ahlâk kavramı algımız, merkezinde insan olduğu için eninde sonunda varoluş
sorgulamasına dönüşmektedir. Varlığını salt bilime emanet edenler, hazcılığın
cenderesinde boğulurken, semavî ahlâk ile donananlar, biyolojik insan ile sosyolojik
insanın ayırdına varacaklardır.

5- Genel itibariyle dayatılan eğitim, kavramları netleştirmiyor, bilâkis birbiriyle

sürtüştürüyor. Ayrıca, o kavramı çalışanlara bakışımızı ön kabullere dönüştürüyor.
Özellikle, ahlâk gibi hassas kavramları çalışırken etkileşim içinde oldukları diğer
kavramları da kabullenmek gerekiyor. Çünkü, özellikle ahlâk olgusu teoriğinin
yanında, hayata dair yaşanılabilir pratikleri de içeriyor.

6- Ahlâk kavramı, insana, Esmâ taliminin bir hediyesi, kamu düzeni ile ilgili ve
evrensel olduğu için aynı zamanda bilimsel bir kavramdır.

7- Hazcılığın, medeniyetler çatışmasını körüklediği, ama bütün bunlara rağmen semavî

öğretilerin evrensel ahlâk kavramına atıf yaparak ittihadı beslediği bir zeminde çıkış
noktamız: "Resûl-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâmın Kur'ân'dan sonra en büyük
mucizesi kendi zâtıdır. Yani, onda içtima etmiş ahlâk-ı âliyedir ki, her bir haslette en
yüksek tabakada olduğuna, dost ve düşman ittifak ediyorlar"10 hakikatlerini -özellikle
bir İslâm Peygamberi olan İsa'ya (as) tabi İsevî dostlarımızla- paylaşıma açmak
olmalıdır.

8- Son olarak, evrensel ahlakı tesis samimi hedefimiz ise, bu zamanda Nebevî Ahlâk'ın
(sav) bir büyük temsilcisi olduğuna inandığımız Bediüzzaman Said Nursi'nin, Risâle-i
Nur Külliyatı'ndaki şu öğretisini hayata geçirmeliyiz: "Eğer biz ahlâk-ı İslâmiye'nin ve
hakaik-i imaniyenin kemalâtını ef'âlimizle izhar etsek, sair dinlerin tâbileri elbette
cemaatlerle İslâmiyet'e girecekler. Belki, küre-i arzın bazı kıt'aları ve devletleri de
İslâmiyet'e dehalet edecekler."11

Öz

Günümüz popüler biliminin en büyük açmazlarından biri, deneysel olmayana karşı

takındığı mesafeli duruştur.
Gerek kişi, gerekse inanç bazlı varlık sorgulamalarını yaparken göz ardı edilen çoğu
zaman, insanın; biyolojik, psikolojik ve sosyolojik yönleriyle bir bütün ve özünde insan
olarak merkeze oturtulmaması sorunudur. İnsanı bu kaçınılmaz fizyolojik ve toplumsal
konumundan ayrı tutup sadece belirli hazlarını tatmine dönük, 'akıllı bir hayvan' olarak
düşünmek ve görmek istemenin neticesidir ki, temel kavramlar noktasında, bilimsel
yaklaşımları tam bir kargaşa içine sokmuştur.

Oysa insan var oluşu gereği, kendisini, eşyayı ve çevresini tanıma yolculuğu sırasında
elde ettiği sistematik bilgi ile temel bilimsel kavramları şekillendirmekte ve bunlardan
elde ettiği deneysel verilerle de bilimsel disiplinlerde ve teknolojik işlevsellikte aşama
kaydetmektedir. İnsanı, biyopisikososyolojik ana yapısından ayrı tutarak sadece
sebep-sonuç ilişkileri içindeki fiziksel kalıplara hapsedersek, bilim ve vahiy yoluyla
Yaratıcı'dan elde edilen bilgi arasındaki bağı koparmış oluruz.

Anahtar Kelimeler: Bilim, din, ahlak, biyolojik insan, sosyolojik insan, teklif

Abstract

One of the biggest problematic area of the current popular science seems to be its
critical and distant position against the non-experimental knowledge.

The biggest problem of the ontological questioning on personal basis or on the basis
of belief is the fact that the man is not focused on with his biological, psychological,
and sociological features as a whole. As a consequence of the consideration and
recognition of the man as a 'reasonable animal' which only seeks for the satisfaction
of his pleasures without any connection to his physiological and social situation, the
scientific approaches are in a complete disorder from the point of view of the basic
concepts.

Due to his ontological reason, the man constructs basic scientific concepts according
to the systematic knowledge he has been acquiring during his voyage of knowing
himself, the things and his surrounding. As a result of the experimental data, human
being develops himself in the scientific disciplines and technological functionality. If
we limit human being only to the physical patterns within the causal relationship
without considering his bio-psycho-sociological characters, then we will break off the
connection between the scientific knowledge and the revelational knowledge acquired
from God.

Key Words: Science, religion, morality, biologic man, socilogical man, offer

Dipnotlar
1. Ali Ferşadoğlu, Köprü, Kış/2005, s. 238.
2. Alparslan Açıkgenç, Köprü, Yaz-Güz/1997, s. 101.
3. Bediüzzaman Said Nursi, Sözler, s. 330.
4. İrfan Yılmaz vd., İlim ve Din, 1988, s. 249.
5. Bediüzzaman Said Nursi, Tarihçe-i Hayat, s. 543.
6. Bediüzzaman Said Nursi, Sözler, s. 285.
7. Bediüzzaman Said Nursi, Sözler, s. 286.
8. Bediüzzaman Said Nursi, İşaratü'l-İ'caz, s. 213-214.
9. Nevzat Tahran, Köprü, Bahar/2003, s. 44-45.
10. Bediüzzaman Said Nursi, Mektubat, s. 37.
11. Bediüzzaman Said Nursi, Hutbe-i Şamiye, s. 30.