Κεφάλαιο Τρίτο: Περίοδος της μεγάλης ακμής του Βυζαντίου

Ι. Παγίωση της Βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία

1. Η μεταβατική εποχή: οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων

Ορισμός, πρωτεργάτες και παράγοντες
 Αρχές 8ου – μέσα 9ου αι.: εικονομαχία = πνευματική κίνηση που συνδέθηκε στενά με το εξής
ερώτημα: Είναι σύμφωνη με τις παραδόσεις της Ορθοδοξίας ή όχι η λατρεία των εικόνων;
 Πρωτεργάτες εικονομαχικής κίνησης: Αυτοκράτορες Λέων Γ’ και Κωνσταντίνος Ε’ -> οι δυο
αυτοί αυτοκράτορες επηρεάστηκαν από τις ανεικονικές αντιλήψεις της ιουδαϊκής και της
ισλαμικής θρησκείας και γι’ αυτό απέρριπταν τη λατρεία των εικόνων ως εκδήλωση
ειδολολατρική. Άλλοι παράγοντες που οδήγησαν στην απαγόρευση των εικόνων ήταν: α) οι
δεισιδαιμονίες και οι υπερβολές, που είχαν εκδηλωθεί γύρω από τη λατρεία των εικόνων, β)
η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών και γ) η ιδέα ότι οι
επιτυχίες των εχθρών του Βυζαντίου, προέρχονταν από τη δίκαιη οργή του Θεού για ό,τι
συνέβαινε στον χώρο της λατρείας.

Φάσεις Εικονομαχίας
 Πρώτη φάση (726 – 787): άρχισε με την απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού από την
Χαλκή Πύλη της Πόλης, πράξη που προκάλεσε τις διαμαρτυρίες του λαού της πρωτεύουσας.
730 -> 1ο αυτοκρατορικό διάταγμα κατά της λατρείς των εικόνων. Οι εικονόφιλοι
τιμωρήθηκαν με εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών. Υπερασπιστής
εικονολατρών υπήρξε ο Ιωάννης Δαμασκηνός. Επί Κωνσταντίνου Ε’ η ένταση της διαμάχης
κορυφώθηκε: εκστρατεία τρομοκράτησης των μοναχών και καταστροφή των μονών που
ήταν προπύγια εικονολατρείας. Η 1η φάση τερματίστηκε με τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο ->
συγκλήθηκε με πρωτοβουλία της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας και μ’ αυτήν
αποκαταστάθηκαν οι εικόνες.
 Δεύτερη φάση (815 – 843): δεν είχε την διάρκεια και την ένταση της πρώτης φάσης, και
άρχισε με τον Λέοντα Ε’ τον Αρμένιο. Αυτός απέδωσε στην εικονολατρία τις ήττες των
Βυζαντινών. Η φάση αυτή τερματίστηκε από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα με τη σύνοδο του
843 που αποφάσισε την οριστική αποκατάσταση και αναστήλωση των εικόνων.

Σημασία της ήττας των εικονομάχων

 Νίκη ελληνικής πνευματικής παράδοσης.
 Τερματισμός θρησκευτικών διαμάχων.
 Ακολουθεί μια περίοδος γόνιμης συνεργασίας του κράτους με την εκκλησία.
 Τα μοναστήρια άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και να πλουτίζουν.
 Περιορίστηκαν οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.

Συνέπειες εικονομαχίας
 Ο Βυζαντινός λαός είχε διχαστεί.
 Δυσάρεστες συνέπειες στην εξωτερική πολιτική και τον πολιτισμό.
 Η Εκκλησία της Ρώμης δυσαεστημένη από τους εικονομάχους αυτοκράτορες,
απομακρύνθηκε από το Βυζάντιο και αναζήτησε στήριξη στους Φράγκους.
 Στην εικονομαχία απαγορεύτηκε η αναπαράσταση θείων προσώπων στους τοίχους των
εκκλησιών και η ανάρτηση εικόνων και διατάχθηκε η καταστροφή τους -> καταστροφή
πολλών έργων τέχνης και διακόσμηση εκκλησιών με ζώα, φυτά και διακοσμητικά μοτίβα.
 Υποχώρηση ενασχόλησης με τα γράμματα και καταστροφή πολλών σημαντικών κειμένων
των εικονομάχων.

2. Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ’ και η αυγή της νέας εποχής.

Έναρξη της νέας εποχής
 Στα χρόνια του Μιχαήλ Γ’ άρχισε η ανάπτυξη της δύναμης του Βυζαντίου που έφτασε στο
αποκορύφωμά της στα χρόνια της Μακεδονικής Δυναστείας.
 Η οριστική αναστύλωση των εικόνων επέστρεψε στο Βυζάντιο να
ασχοληθεί με τη βελτίωση της άμυνας κατά των Αράβων και τα έργα του πολιτισμού.
 Υπεύθυνος για τις κρατικές υποθέσεις επί δέκα χρόνια ήταν ο Βάρδας,
θείος του Μιχαήλ Γ’.

Ίδρυση της σχολής της Μαγναύρας

 Η σχολή της Μαγναύρας ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Βάρδα.
 Ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος επιστήμονας της εποχής του, ανέλαβε τη
διεύθυνση της σχολής
 Στη σχολή διδάσκονταν φιλοσοφία, γεωμετρία, αστρονομία και γραμματική.
 Η έντονη πνευματική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε προετοίμασε την αναβίωση των
αρχαίων γραμμάτων.

Ενδιαφέρον για τους κλασικούς

 Αντιγραφή χειρογράφων με έργα της αρχαίας γραμματείας από τους λογίους της εποχής. Ο
πιο αξιόλογος ήταν ο Φώτιος που ανήκε στον κύκλο του Λέοντος Μαθηματικού.
Σημαντικότερο έργο του είναι η Μυριόβιβλος = περιέχει 300 περίπου φιλολογικά δοκίμια για
έργα ελάχιστα γνωστά στους σύγχρονούς του. Έγραψε επίσης ένα λεξικό, ομιλίες και
θεολογικά έργα.

Αραβικοί πόλεμοι και επική ποίηση

 Μέχρι τα μέσα 9ου αιώνα το Βυζάντιο αμυνόταν συνεχώς απέναντι στους Άραβες, που
εισέβαλαν και λεηλατούσαν μικρασιατικές επαρχίες. Αποκορύφωμα των καταστροφών
υπήρξε η άλωση του Αμορίου. Λίγο αργότερα άρχισε η βυζαντινή αντεπίθεση.
 Οι συνεχείς πόλεμοι στα σύνορα με τους Άραβες διαμόρφωσαν τη βυζαντινή επική ποίηση.
Ανώνυμοι τραγουδοποιοί συνέθεσαν άσματα που εξυμνούν τους αγώνες των ακριτών = οι
στρατιώτες που προστάτευαν τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου.
 Τα ακριτικά τραγούδια ψάλλονταν από τραγουδιστές που περιφέρονταν στις επαρχίες της
Μικράς Ασίας. Θεωρούνται τα σημαντικότερα δείγματα της δημώδους ή λαϊκότροπης
λογοτεχνίας των Βυζαντινών, που αναπτύσσεται παράλληλα με τη λόγια Γραμματεία.
3. Η Βυζαντινή Εποποιΐα. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας
Αγώνες με τους Άραβες
Στα χρόνια του Ρωμανού Λακαπηνού άρχισε η μεγάλη στρατιωτική αντεπίθεση των
Βυζαντινών κατά των Αράβων. Οι εκστρατείες αυτές είχαν ως απώτερο σκοπό την ανάκτηση
όλων των Ρωμαϊκών εδαφών της Εγγύς Ανατολής.
Αγώνες με τους Βούλγαρους
 Όταν στον βουλγαρικό θρόνο ανέβηκε ο ελληνομαθής Συμεών, οι φιλικές σχέσεις
Βυζαντινών – Βούλγαρων διακόπηκαν. Ο Συμεών πολιόρκησε την πρωτεύουσα και
αυτοτιτλοφορήθηκε βασιλεύς Βουλγάρων και Ρωμαίων.
 Ο διάδοχός του Πέτρος έκανε συνθήκη ειρήνης με τους Βυζαντινούς και παντρεύτηκε τη
Μαρία, ανεψιά του Ρωμανού Λακαπηνού.
 Στη συνέχεια ο τσάρος Σαμουήλ ίδρυσε νέο Βουλγαρικό Κράτος και η ειρήνη
αντικαταστάθηκε από τον πόλεμο, που ήταν μακρύς και δύσκολος για τον αυτοκράτορα
Βασίλειο Β’. Ο αγώνας έληξε με τη συντριβή των βουλγάρων στις μάχες Σπερχειού και
Κλειδίου. Η Βουλγαρία υποτάχθηκε και οργανώθηκε σε δύο θέματα.

Οικονομικές συνέπειες των πολέμων

1. Άνθηση της οικονομίας: νέα εδάφη και παραγωγικό δυναμικό προστέθηκαν στο
κράτος, ενώ η διακοπή των Αραβικών επιδρομών επέτρεψε την ειρηνική καλλιέργεια της
γης.
2. Ευμάρεια και χλιδή.
3. Ενίσχυση των δυνατοτήτων και του διεθνές κύρους της αυτοκρατορίας, που γέννησε
αισθήματα αυτοπεποίθησης και περηφάνειας στους Βυζαντινούς.

ΙΙ. Κοινωνία και οικονομία

1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία

Οικονομία και κοινωνία της υπαίθρου
 Μεταίχμιο 8ου – 9ο αι.: Εμφάνιση της Νέας αριστοκρατείας της γης (επαρχιακή
αριστοκρατεία) και της αριστοκρατείας των αξιωμάτων (αστική αριστοκρατεία). Οι δύο αυτές
ομάδες της αριστοκρατείας συνήθιζαν να συνδέονται με επιγαμίες και στα τέλη 10 ου αιώνα
συγχωνεύτηκαν σε ενιαία τάξη -> Δυνατοί (πολιτικοί, στρατιωτικοί, θρησκευτικοί άρχοντες,
διαχειριστές της κρατικής, της αυτοκρατορικής, της εκκλησιστικής και μοναστικής
περιουσίας).
 Πένητες: οι αγροτικές μάζες. Αποτελούνταν από ελεύθερους γαιοκτήμονες, ακτήμονες
γεωργούς που μίσθωναν γη για καλλιέργεια και παροίκους.
 Τα μεγάλα κτήματα δεν ήταν ενιαία, αλλά αποτελούνταν από πολυάριθμες διάσπαρτες
εκτάσεις, τα χωρία ή προάστεια που καλλιεργούσαν ελεύθεροι ενοικιαστές ή πάροικοι. Οι
κάτοχοι αυτών των κτημάτων ονομάζονταν ευγενείς και ήταν πολύ πλούσιοι. Δεν
ενδιαφέρονταν όμως, για την βελτίωση των εγκαταστάσεων των υποστατικών τους και των
μεσών και τεχνικών της παραγωγής -> η αγροτική παραγωγή παραμένει στάσιμη και
ευάλωτη στις κρίσεις που άρχισαν να εκδηλώνονται στα μέσα του 11 ου αιώνα.
2. Η νομοθεσία της Μακεδονικής Δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους «δυνατούς»
Η νομοθετική δραστηριότητα
 Έντονη η νομοθετική δραστηριότητα στα χρόνια των δύο πρώτων Μακεδόνων. Έκδοση των
εξής συλλογών ή νόμων:
1. Πρόχειρος Νόμος: αντικαθιστά την Εκλογή, νομική συλλογή των Ισαύρων.
2. Επαναγωγή: εισαγωγή στον Πρόχειρο Νόμο που καθόριζε με ακρίβεια τις
αρμοδιότητες του αυτοκράτορα και του Πατριάρχη.
3. Βασιλικά: συλλογή νόμων, που αντλεί κυρίως από τις νομικές συλλογές του
Ιουστινιανού.
4. Επαρχικόν Βιβλίον: διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών της
Κωνσταντινούπολης.
5. Νεαρές: νέοι νόμοι που απέβλεπαν κυρίως στον περιορισμό της μεγάλης
ιδιοκτησίας.

Νόμοι και αγώνας κατά των δυνατών

 Δυνατοί ονομάζονταν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Αυτοί επιδίωκαν να ιδιοποιηθούν τη γη των
φτωχών, να αποσπάσουν προνόμια και να κατακτήσουν την πολιτική εξουσία. Αυτό δεν
άρεσε ούτε σύμφερε το Βυζαντινό κράτος Γιατί; Επειδή οι ελεύθεροι αγρότες υπηρετούσαν
στους στρατούς των θεμάτων και οι φόροι που πλήρωναν αποτελούσα την κύρια πηγή
κρατικών εσόδων -> η άμυνα και η οικονομία του Βυζαντινού κράτους ήταν αδιανόητα χωρίς
τη μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία (Νεαρές).
 Με τις Νεαρές οι Μακεδόνες αυτοκράτορες κατάφεραν:
1. Να προτιμούνται ως αγοραστές οι γείτονες και οι συγγενείς, όταν
πουλιόταν ένα κομμάτι κοινοτικής γης
2. Να αποδίδονται τα χωράφια που είχαν σφαιτεριστεί οι δυνατοί
στους προηγούμενους φτωχούς ιδιοκτήτες τους χωρίς αποζημίωση.
3. Να απαγορεύεται η πώληση και η αγορά στρατιωτικών
κτημάτων.
4. Να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας.
5. Να πληρώνουν οι δυνατοί τους φόρους των φτωχών του χωριού.