İsmet İnönü Dönemi̇ Türk Diş Poli̇ti̇kasi (1939-1950)

TÜRK DIŞ POLİTİKASI
(1830-1989)
ARALIK 2017
I
Bu kitabın tüm hakları yazarına ve yayıncısına aittir.

(1830-1989)
ISBN: 978-605-2030-42-4
Genel Yayın Yönetmeni

Cuma AĞCA
Editörler
Dr. Serkan KEKEVİ
Dr. Yunus Emre TEKİNSOY
Doç. Dr. İsmet TÜRKMEN
Grafik-Tasarım
Hakan ONAT
Kapak Tasarım
Mehmet Edip ARSLAN
Basım Tarihi: Aralık 2017, ANKARA
Açıklama: Dış kapakta sol kısımda yer alan bayrak Osmanlı Devleti’nin son dönem bayrağı, sağ
tarafta yer alan bayrak ise Türkiye Cumhuriyeti bayrağı temel alınarak hazırlanmıştır.
Baskı & Cilt

Berikan Ofset Matbaa Maltepe / ANKARA
Matbaa Sertifika No: 13642
BERİKAN YAYINEVİ
Kültür Mahallesi Kızılırmak Caddesi No: 61/6
Kızılay/ANKARA
Tel: (0312) 232 62 18 Faks: (0312) 232 14 99
II
Hariciye Nezareti’nin Kuruluşundan 1990’a kadar

Alanlar ve Konular
(Cilt I: 1830–1989)
Bölüm Yazarları
(Soyadına Göre Alfabetik Sıra ile)
Kenan Arıbaş
Necati Çavdar
Mustafa Çolak
Muhittin Demiray
Erol Karcı
Serkan Kekevi
Ömer Kurtbağ
İsmail Özer
Kübra Mamak
Ozan Şahin
Sevil Şahin
Yunus Emre Tekinsoy
İsmet Türkmen
Serhat Yılmaz
Eren Yürüdür
III
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ................................................................................................................................................ 1
OSMANLI HARİCİYE NEZARETİ’NİN KURULMASI .............................................................. 7

Kübra MAMAK
Giriş........................................................................................................................................................................8
1. Babıâli Tercüme Odası.............................................................................................................. 16
2. Osmanlı Hariciye Nezariti’nin Kuruluşu ve Gelişimi ................................................... 21
Kaynakça......................................................................................................................................... 29
TÜRKİYE CUMHURİYETİ DIŞ POLİTİKASI’NIN GENEL İLKELERİ, YAPIMI

VE DIŞİŞLERİ BÜROKRASİSİ’NİN YAPISI ............................................................................ 33
Doç. Dr. Muhittin DEMİRAY
Giriş..................................................................................................................................................................... 34
1. Dış Politika Yapımı ve Analizi................................................................................................ 36
2. Dış Politikanın Öznesi Olarak Modern Devletin Doğuşu ........................................... 38
3. Türkiye’nin Dış Politikasında Gerçek – Vizyon İkilemi .............................................. 41
4. Dışişleri Bakanlığı Bürokrasisi ............................................................................................. 58
Sonuç ................................................................................................................................................ 67
Kaynakça......................................................................................................................................... 70
TÜRKİYE JEOPOLİTİĞİ VE DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 75

Prof. Dr. Eren YÜRÜDÜR / Prof. Dr. Kenan ARIBAŞ
Giriş..................................................................................................................................................................... 76
1. Türkiye Jeopolitiğinin Ana Hatları ...................................................................................... 77
2. Jeopolitik Teoriler ve Türkiye ............................................................................................... 92
Sonuç ............................................................................................................................................. 103
Kaynakça...................................................................................................................................... 106
VI
SULTAN ABDÜLAZİZ DÖNEMİ DIŞ SİYASÎ GELİŞMELERİ (1861-1876) .................. 111
Yrd. Doç. Dr. Erol KARCI
Giriş.................................................................................................................................................................. 112
1. Karadağ İsyanı........................................................................................................................... 113
2. Eflak ve Boğdan Olayları ....................................................................................................... 117
3. Sırbistan Olayları ve Avrupalı Devletlerin Politikaları (1862-1867) ............... 125
4. Girit İsyanı ................................................................................................................................... 131
5. Sultan Abdülaziz Döneminde Mısır Politikası ............................................................. 139
6. Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati .............................................................................. 144
7. 1856 Paris Antlaşması’nın Karadeniz’le İlgili Hükümlerinin
Değiştirilmesi (1856-1871) ................................................................................................ 148
8. Hersek İsyanı (1875-1876) ................................................................................................. 154
9. Bulgar İsyanı (1848-1876) .................................................................................................. 161
10. Selanik Hadisesi ........................................................................................................................ 165
11. Berlin Memorandumu ........................................................................................................... 166
Sonuç ............................................................................................................................................. 168
Kaynakça...................................................................................................................................... 170
II. ABDÜLHAMİD DEVRİ OSMANLI DIŞ POLİTİKASI (1876-1909) ........................... 175

Yrd. Doç. Dr. Necati ÇAVDAR
Giriş.................................................................................................................................................................. 176
1. II. Abdülhamid Devri Dış Politikasının Karakteristiği ............................................. 178
2. II. Abdülhamid’in Büyük Güçlere Karşı Dış Politikası ............................................. 198
3. Çok Taraflı Çözüm Gerektiren Gelişmeler Karşısındaki Politikası .................... 223
Sonuç ............................................................................................................................................. 257
Kaynakça...................................................................................................................................... 259
II. MEŞRUTİYET İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMLERİ DIŞ POLİTİKA ....................... 267

Yrd. Doç. Dr. Yunus Emre TEKİNSOY
Giriş.................................................................................................................................................................. 268
1. II. Meşrutiyet’in İlanı .............................................................................................................. 269
2. II. Meşrutiyet İlanı Karşısında Devletlerin Tutumu.................................................. 274
3. II. Meşrutiyet’in İlanı Sonrası Gelişmeler ...................................................................... 277
4. Balkan Savaşları Sonrasında Gelişmeler ....................................................................... 307
Sonuç ............................................................................................................................................. 311
Kaynakça...................................................................................................................................... 313
VII
İTTİHAT VE TERAKKİ HÜKÛMETLERİNİN TÜRKÇÜ
DIŞ POLİTİKALARI VE KAFKASYA (1913-1918) ............................................................ 319
Prof. Dr. Mustafa ÇOLAK
Giriş.................................................................................................................................................................. 320
1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Türkçü Politikalar Yönelmesi ............................ 321
2. Birinci Dünya Harbi ................................................................................................................ 324
3. İttihatçıların Gürcü Politikaları ......................................................................................... 334
4. İttihatçıların Kafkasya Hayallerinin Geçici Olarak Gerçekleşmesi .................... 339
Sonuç ............................................................................................................................................ 356
Kaynakça...................................................................................................................................... 358
MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE DIŞ POLİTİKA ............................................................... 361

1. Mütareke Dönemi (Ekim 1918-Eylül 1919) ................................................................ 362
2. Ayrılıkçı Unsurların Talepleri ............................................................................................ 372
3. Türk Milletinin Ahdı: Misak-ı Millî ................................................................................... 390
4. Birinci TBMM’nin Dış Politika Anlayışı .......................................................................... 395
Kaynakça...................................................................................................................................... 415
ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1923-1938) ........................................... 419

Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ
Giriş.................................................................................................................................................................. 429
1. Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasının Temel İlkeleri ........................................... 421
2. Türk-Sovyet İlişkileri ............................................................................................................. 424
3. Türk-İngiliz İlişkileri ve Musul Meselesi ....................................................................... 433
4. Türk-Yunan İlişkileri ve Etabli Anlaşmazlığı ............................................................... 435
5. Türk-İtalyan İlişkileri ............................................................................................................. 436
6. Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi ..................................................................... 438
7. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne Katılması ................................................................ 442
8. Türkiye’nin Balkan Devletleriyle İlişkileri ve Balkan Antantı ............................. 445
9. Türkiye’nin İslam Ülkeleriyle İlişkileri ve Sadabat Paktı ....................................... 457
10. Montreux Boğazlar Sözleşmesi .......................................................................................... 459
11. Türk-Alman İlişkileri .............................................................................................................. 461
Kaynakça...................................................................................................................................... 465
VIII
İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1939-1950) .................................... 469
Yrd. Doç. Dr. İsmail ÖZER
1. II. Dünya Savaşı Sırasında Türk Dış Politikasını

Etkileyen Koşullar ................................................................................................................ 470
2. II. Dünya Savaşı Sırasında Türk Dış Politikası ......................................................... 475
3. 1945-1950 Arası Türk Dış Politikası ........................................................................... 505
Kaynakça .................................................................................................................................. 516
1950’Lİ YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 519

1. İkinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Siyasi Dönüşüm ...................................... 520
2. 1950-1953 Yılları Arasında Türk Dış Politikasındaki Gelişmeler ...................... 527
3. 1954-1960 Yılları Arasında Türk Dış Politikasındaki Gelişmeler ...................... 539
4. Kıbrıs Sorunu ve Türkiye’nin Dış Siyasetine Etkileri ............................................... 555
Sonuç ............................................................................................................................................. 577
Kaynakça...................................................................................................................................... 579
1960’LI YILLARDATÜRK DIŞ POLİTİKASI ........................................................................ 587

Yrd. Doç. Dr. Ozan ŞAHİN
1. Uluslararası Ortam .................................................................................................................. 588
2. Ulusal Ortam .............................................................................................................................. 589
3. Dönemin Dış Politikası .......................................................................................................... 590
Kaynakça...................................................................................................................................... 616

Yrd. Doç. Dr. Sevil ŞAHİN
Giriş.................................................................................................................................................................. 620
1. Kıbrıs Sorunu ve Türk Dış Politikasına Etkileri ......................................................... 622
2. Türkiye-ABD İlişkileri ............................................................................................................ 632
3. Türkiye-Yunanistan İlişkileri.............................................................................................. 638
4. Türkiye’nin SSCB ve Doğu Bloğu ile İlişkileri .............................................................. 643
5. Türkiye’nin Ortadoğu İle İlişkileri .................................................................................... 649
Kaynakça...................................................................................................................................... 653
IX
Doç. Dr. Ömer KURTBAĞ / Dr. Serkan KEKEVİ
1. Batı Dünyası İle İlişkiler ........................................................................................................ 658

2. SSCB İle İlişkiler........................................................................................................................ 688
3. Ortadoğu İle İlişkiler .............................................................................................................. 690
4. Türk Dış Politikası Açısından Kıbrıs ................................................................................ 717
Kaynakça...................................................................................................................................... 736
İNDEKS .......................................................................................................................................... 744
X
ÖNSÖZ
“Eğer onlar barışa yanaşırlarsa, sen de ona yanaş ve Allah’a

tevekkül et. Çünkü O, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”(Kur’an:
Enfal, 61)
“Türk Milleti Asya’nın garbında ve Avrupa’nın şarkında ol-
mak üzere kara ve deniz sınırlarıyla ayırt edilmiş, dünyaca tanın-
mış, büyük bir yurtta yaşar. Onun adına Türkeli’derler. Türk yurdu
daha çok büyüktür. Yakın ve uzak zamanlar düşünülürse Türk’e
yurtluk etmemiş bir kıt’a yoktur. Bütün dünyada, Asya, Avrupa ve
Afrika Türk atalarına yurt olmuştur. Bu hakikatler eski ve hususiy-
le yeni tarih vesikalarıyla malumdur. Fakat bugünkü Türk Milleti,
varlığı için bugünkü yurdundan memnundur. Çünkü Türk, derin ve
şanlı geçmişin, büyük kudretli atalarının mukaddes miraslarını bu
yurtta da muhafaza edebileceğinden, o mirasları, şimdiye kadar
olduğundan çok daha fazla zenginleştireceğinden emindir...” (Ata-
türk, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayın-
ları, Ankara, 1980, s. 537-538).
Dış Politika devletlerin ortaya çıkmasından beri devlet ile birlikte gelişen bir
kavram ve yapı olagelmiştir. Modern devletin ortaya çıkması ve dünya sathına
yayılması ile beraber dış politika da daha “özellikli” ve “girift” bir alan haline dö-
nüşmüştür. Dış politikanın altında özel bir alanı teşkil eden, “……devleti dış politi-
kası” ifadesinde anlamını bulan bir devletin tarihsel bağlamdan gelen dış politika
yapım sürecinin incelenmesi o devletin dış politik tavrındaki değişmeleri, gelişme-
leri, benzerlik ve farklılıkları ele almaktadır.
Elinizdeki bu çalışma üç cilt olması planlanan bir kitap dizisinin ilk kısmıdır.
Eser, editörlerin zaman içinde gerçekleştirdiği tartışma ve fikir alışverişlerinin
sonucunda şekillenmeye başlamış ve bölüm yazarlarının da çalışmaya dâhil olması
ile birlikte kuvveden fiile geçmiştir. Eseri ortaya çıkaran ekip tarih, coğrafya ve
uluslararası ilişkiler gibi farklı disiplinlerden gelse de hepsinin çalışmaları açısın-
dan Türk Dış Politikası (TDP) genel kesişme noktasını teşkil etmektedir.
TDP’yi günümüze kadar inceleyen genel referans türünden çalışmalar Türk
akademiyasında genç sayılabilecek bir geçmişe sahiptir. Konu ile ilk çalışma mer-
1
hum Prof. Dr. Mehmet Gönlübol hocanın uhdesinde hazırlanan “Olaylarla Türk Dış
Politikası” adlı eserdir. Söz konusu eser Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı
meslek memurlarının eğitiminde kullanılmak üzere materyal ihtiyacı çerçevesinde
doğmuştur. Ardından 1990’lı yılların ortasında Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu editör-
lüğünde hazırlanan (2000’li yılların başında güncel baskısı yapılan) “Türk Dış Poli-
tikası’nın Analizi” adlı eser TDP çalışmalarında önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Şüphesiz ki Prof. Dr. Baskın Oran editörlüğünde kalabalık ve değerli bir akademis-
yen grubunun hazırladığı “Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgu-
lar, Belgeler, Yorumlar” (I-II-III) seti alanda çalışanlar, alanın öğrencileri ve ilgilile-
ri açısından temel referans haline gelmiştir. Ayrıca Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu;
“İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası”, “İkinci Dünya Savaşından Günü-
müze Türk Dış Politikası” ve “Son Onyıllarda Türk Dış Politikası” adlı telif eserle-
riyle alana güçlü eserler kazandırmıştır. Bu meyanda çalışmamız da Türk Dış Poli-
tikası alanında ilgilileri için yeni bir başvuru kitabı olmak amacını taşımaktadır.
Elinizdeki eserin bir diğer özelliği de Anadolu (çevre) üniversitelerinde görev ya-
pan akademisyenlerinin ortak ürünü olmasıdır. Bu meyanda, TDP alanında aka-
demik merkez dışında ilk defa bu hacimde bir eser oluşturulduğu da ifade edilebi-
lir.
Eser on dört başlıktan oluşmaktadır. İlk üç başlık Türk Dış Politikasının çer-
çevesinin çizilebilmesi amacıyla kurgulanmıştır. Kübra Mamak, “Osmanlı Hariciye
Nezareti’nin Kurulması”; Doç. Dr. Muhittin Demiray, “Türkiye Cumhuriyeti Dış
Politikası’nın Genel İlkeleri, Yapımı ve Dışişleri Bürokrasisinin Yapısı”; Prof. Dr.
Eren Yürüdür ve Prof. Dr. Kenan Arıbaş, “Türkiye Jeopolitiği ve Dış Politikası” adlı
eserleri ile TDP’nin dayandığı genel bağlamı ortaya koymuşlardır. Ardından
1830’dan 1990’a kadar Osmanlı kökenlerinden itibaren Türk dış politikası dönem-
ler halinde incelenmiştir. Sırasıyla; Yrd. Doç. Dr. Erol Karcı, “Abdülaziz Dönemi Dış
Siyasi Gelişmeleri (1861-1876)”; Yrd. Doç. Dr. Necati Çavdar, “II. Abdülhamid Dev-
ri Osmanlı Dış Politikası (1876-1909)”; Dr. Yunus Emre Tekinsoy, “II. Meşrutiyet
ve İttihat Terakki Dönemi Dış Politika”; Prof. Dr. Mustafa Çolak, “İttihat Ve Terakki
Hükûmetleri’nin Türkçü Dış Politikaları ve Kafkasya (1913-1918)”; Doç. Dr. İsmet
Türkmen, “Milli Mücadele Döneminde Dış Politika”; Prof. Dr. Mehmet Serhat Yıl-
maz, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1923-1938)”; Yrd. Doç. Dr. İsmail Özer,
“İsmet İnönü Dönemi Türk Dış Politikası (1939-1950)”; Doç. Dr. İsmet Türkmen,
“1950’li Yıllarda Türk Dış Politikası”; Yrd. Doç. Dr. Ozan Şahin, “1960’lı Yıllarda
Türk Dış Politikası”; Yrd. Doç. Dr. Sevil Şahin, “1970’li Yıllarda Türk Dış Politikası”
ve son olarak Doç. Dr. Ömer Kurtbağ ve Dr. Serkan Kekevi, “1980’li Yıllarda Türk
Dış Politikası” konularını incelemişlerdir.
Çalışmada yazarların ifade tarzı ve dil kullanımına müdahaleden uzak du-
rulmuştur. Ayrıca, dil bir ifade aracı olarak düşünüldüğünden Türkçe kelime da-
2
ğarcığı içindeki eski-yeni kelimeler bir arada kullanılmıştır bu konuda bir tercih
yapılmamıştır.
Doğal olarak bu eserin ortaya çıkması ile ilgili olarak pek çok kişiye teşekkür
etmeliyiz. Yazarlara katkılarından dolayı teşekkürü borç bilirken eserin oluşma
sürecinde sıkıntılı zamanlarında moral motivasyonumuzu yükselten kıymetli dos-
tumuz Doç. Dr. İlhan Eroğlu’na müteşekkiriz. Eserin ortaya çıkmasında gerek ma-
teryal gerekse de çalışma ortamı sağlanmasındaki yardımlarından dolayı Gazi-
osmanpaşa Üniversitesi Merkezi Kütüphanesi'nin çalışanlarına ayrıca teşekkür
ediyoruz.
Eserin okuyucunun eline ulaşmasındaki fevkalade gayretlerinden dolayı Be-
rikan Yayınevi genel yayın yönetmeni Cuma Ağca bey ve çalışma arkadaşlarına
minnettarız.
Tabii ki ailelerimize özel bir teşekkür etmemiz gerekiyor. Bu eser onlardan
çalınan zamanın ürünüdür.
Uzun ve meşakkatli bir çalışmanın sonucu ortaya çıkan bu eserin akademi-
ye, öğrencilere ve konuya ilgi duyanlara katkı sağlaması dileklerimizle…
Editörler
Tokat-Aralık 2017
3
Bu eser, ASALA terörü sonucu şehit olan Dışişleri Bakanlığı mensuplarına,
PKK terörü sonucu şehit olan güvenlik güçlerimize ve öğretmenlerimize
ithaf olunmuştur.
Ruhları şad olsun.
4
Kitapta yayınlanan çalışmaların bilim, etik ve dil bakımından
sorumluluğu yazarlarına aittir.
5
İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ
(1939-1950)
Yrd.Doç.Dr. İsmail Özer

Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
ismailozer@odu.edu.tr
469
1.II. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASINI ETKİLEYEN
KOŞULLAR
Mustafa Kemal Atatürk döneminde Türkiye, dış politikası vasıtası ile kendi
varlığını ve bu varlığın dayanağı olan Türk kimliğini meşrulaştırma gayreti içeri-
sinde olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk, milli kimlik ve milli devlet ilişkisini milli
dış siyasetin kaynağı yapmayı hedeflemiştir1. 1923 yılında Cumhuriyet’in kuruluşu
itibarı ile Türk dış politikası iki ana eksen etrafında dönmekteydi:
1-Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin bağımsızlığının korunması ve Lozan Ant-
laşması ile oluşan statükonun devam ettirilmesi ile Sovyetlerin ideolojik ve bölgesel
yayılması karşısında güvenliğin sağlanması,
2- Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin laik, milli ve üniter rejiminin korunması2.
Tarih, Türkiye’yi dünyanın en stratejik ve en çok göz dikilen coğrafyasına
yerleştirerek ona son derece cömert davranmış ve bunun sonucunda da Türki-
ye’nin dünya siyasetindeki rolü, nüfusunun veya ekonomik gücünün sağlayabile-
ceğinden çok daha büyük olmuştur. Ne var ki aynı tarih onu Sovyetler Birliğinin
yanı başında ve kuzeydeki bu dev güce karşı koyabilmesine yetecek kaynaklardan
ve güçten yoksun bırakarak da Türkiye’ye son derece zalim davranmıştır. Bu coğ-
rafi durumun bilincinde olarak II. Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında Sovyetler
Birliği ile barış halinin devam ettirilmesi Türk dış politikasının ana başlıklarından
olmuştur.
Mustafa Kemal Atatürk’ün halefi olarak onun en yakın yardımcılarından İs-
met İnönü, TBMM tarafından 11 Kasım 1938’de Cumhurbaşkanlığına, iki hafta
sonra da CHP tarafından yaşam boyu CHP Genel Başkanlığı’na seçildi3. 1939-1945
döneminde ülke yine tek parti rejimiyle yönetilmiş ve bu yönetimde İsmet İnönü,
Milli Şef payesi ile tek adam olmuştur. İsmet İnönü döneminde Meclis ve hüküme-
tin hukuki varlıkları dışında hiçbir işlevi yoktu ve politika doğrudan İsmet İnö-
nü’nün tekelinde olduğundan Türk dış politikasının tek karar vericisi oydu. Dönem
boyunca başta Numan Menemencioğlu olmak üzere Dış İşleri Bakanları öne çıksa
da İsmet İnönü her bakımdan idareyi elinde tutmuştur4. “II. Dünya Savaşı sırasında
izlediğim dış politikayı kararlaştırırken benimsediğim temel ilke, daha başlangıçta
işlenecek bir hatanın düzeltilmesinin zor olduğunu bilmektir” diyen İsmet İnönü
hemen her gün ve her saat önemli değişiklikler gösteren uluslararası ortamdaki
gelişmeleri ve değişen dengeleri yakından takip etmiş savaş dışında kalmak açı-
sından genellikle bu bilgilere dayalı bir biçimde zaman kazanma, özellikle savaşa
sürüklenme tehlikesi içeren kararların alınmasını çeşitli gerekçelerle erteleme,
1 E.Semih Yalçın, Atatürk’ün Millî Dış Siyaseti, Berikan Yay., Ankara 2010, s. 419.
2 Kemal H. Karpat, Türk Dış Politikası Tarihi, Timaş Yay., İstanbul 2012, s.161,249.
3 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye,(Çev: Mehmet
Harmancı), C.II, E Yay, İstanbul 1983, s. 468.
4 Ali Balcı, Türkiye Dış Politikası, Etkileşim Yay., İstanbul 2015, s.58.
470
bunun da mümkün olmadığı durumlarda en kabul edilebilir ödünleri verme tü-
ründen taktikler izlemiştir5.
İfade ettiğimiz gibi stratejik bir coğrafyaya yerleşmiş olan Türkiye’nin dış
politikası çok yönlü tehditlerle uğraşmayı gerektirir, çok farklı bağlantılara girme-
ye zorlayıcıdır ve çok değişik çıkarları ilgilendirir6. İkinci Dünya Savaşı sırasında
tarafsızlık herhangi bir grubun veya bloğun yanında savaşa girmemek anlamına
gelirken savaşa girmemek için savaşan ülkelerle ittifaka girerek onları birbirlerine
karşı dengelemeye çalışmak aktif tarafsızlık olarak tanımlanmaktadır7. Bu açıdan
bakıldığında Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’nda tarafsız kalmadı; aktif tarafsızlık
ilkesine bağlı olarak “savaş dışı” kaldı. Türkiye’nin amaçları, dönemin başından
sonuna kadar, savaşın gidişatına göre değişiklikler gösterdi8. Savaş dışı kalma poli-
tikasının başlıca iki temel öğesi söz konusu idi. Bir kanattan gelebilecek aşırı bir
baskı neticesinde diğer tarafa kayabilecekmiş gibi görüntü veren esnek, bağımsız
bir siyasî duruş ve de kendisine herhangi bir saldırı gelmesi halinde kesinlikle
karşılık vererek savaşacağını gösteren kararlı bir tutum9. Kısaca hem müttefiklerle
ittifak halinde kalmalıydık hem mihver ile dost. Büyük emperyalist devletlerin
dünyayı bölüşmek için yaptıkları savaşlarda, sanayi itibarı ile küçük devletler,
büyük devletler için dengede kullanmak için kullandıkları ağırlıklardır. Büyük
devletler politik bloklar arasında tampon bölge olarak bırakılan küçük devletleri
kendi taraflarına çekerek dengede üstünlük kurmaya çalışırlar. Küçük devletler de
coğrafi durumları, ekonomik ilişkileri, politik güvenlikleri bakımından bu gruplar-
dan birine katılırlar. Bloklardan birinin zaferi ile galip, yenilgisi ile mağlup olur-
lar10.
İkinci Dünya Savaşı öncesinde “Büyük Devlet”, sonrasında da “Süper Güç”
olarak adlandırılan devlet kategorisinin tanımı göreli olarak kolaydır: Sahip oldu-
ğu güç unsurları sayesinde (nüfus, ülke yüzölçümü, ekonomi, kaynaklar, askeri
güç, vb.) bölgesel ve evrensel dengeleri ciddi biçimde etkileyen devlet. Küçük dev-
let ise gerek bölgesel gerekse evrensel politika tarafından ciddi biçimde etkilenen
ve politikaları ve uluslararası sistemi etkileme şansı pek bulunmayan devlet olarak
tanımlanabilir. Bununla birlikte bu ikisi arasında kalan üçüncü bir devlet türü da-
ha belirlemek mümkündür. Uluslararası sisteme etkileri kısıtlı, bölgesel politikayı
özellikle küçük komşularını etkileyebilen, büyük devletlerden gelen zorlamalara
5 Faruk Sönmezoğlu, İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası 1914-1945, Der Yay.,
İstanbul 2015, s.400.
6 Baskın Oran, “TDP’nin Temel İlkeleri”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2009, s. 28-29.
7 Balcı, Türkiye Dış Politikası, s.55.
8 Baskın Oran, “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgu-
lar, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 202, s. 393.
9 Sönmezoğlu, a.e., s.406.
10 Sabiha Sertel, II. Dünya Savaşı Tarihi, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 2010, s.228.
471
bir miktar dayanabilen, onlarla zaman zaman pazarlığa girişebilen ve hatta o gün-
kü konjonktürü iyi değerlendirerek onların kimi davranışlarını belli bir oranda
etkileyebilen devletler yani “orta büyüklükte devlet”.
Bu açıdan kabaca “Bölgesel Güç” olarak da adlandırılabilecek olan orta bü-
yüklükteki devlet, bu etki durumunu hiçbir zaman büyük devletlere fazla direne-
cek ve özellikle de onlarla savaşa girebilecek boyuta ulaştıramaz. Büyük devlet
tehdidi altında kaldığı zaman da çözümü dışarıda arar. Böyle bir durumda orta
büyüklükte devlet için iki temel seçenek vardır: Büyük devletler arasındaki güç
dengesine oynamak ya da bir ittifakın kanadına sığınmak.
Orta büyüklükte devlet için bu seçim hem kolay değildir hem de tamamen
kendisine bırakılmamıştır. Kolay değildir, çünkü güç dengeleri durmadan değişebi-
lir; ittifak durumunda olsa dahi müttefiki büyük devlet orta büyüklükteki devleti
uydusu durumuna indirgeyebilir. Kendisine bırakılmamıştır, çünkü bu seçim o
andaki uluslararası sistemin doğasına ve orta büyüklükteki devletin o sistem için-
deki pozisyonuna bağlıdır. Çok katı bir iki kutuplu sistemde bir orta büyüklükteki
devletin, hele jeostratejik pozisyonu bu kutup liderlerini çok yakından ilgilendiri-
yorsa, taraflardan birini seçmeye zorlanması ciddi bir olasılıktır11.
İkinci Dünya Savaşı, “stratejik” olmanın bir orta büyüklükte devletin başına
açabileceği belaları en somut biçimde gösteren bir dönemdir. Yine de Türkiye,
olağanüstü bir ortamda ortaya çıkan dengeleri ve çelişkileri ustaca kullanarak ve
“ulusal çıkar” kavramını en çıplak biçimde uygulayarak ayakta kalabilmesinin en
mümtaz örneği olmuştur. Dört yanı ateşle çevrilen Türkiye bu dönemde çeşitli
ülkelerle ilişkiler yürütmedi; deyim yerindeyse II. Dünya Savaşı ile ilişkiler yürüt-
tü. Gerek iç gerekse dış politikasını savaşın gidişatına göre, günü gününe ayarladı
ve kurtulmayı başardı12. Türkiye’nin bütün diplomatik olanakları tek bir hedefe
odaklaması kayda değerdir. Hedef savaşın dışında kalmaktır bu da bir devleti di-
ğerine karşı koz olarak kullanarak önce vakit kazanmak demektir13.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Türk dış politikasının hedefi, savaşa katılma-
dan Türkiye’nin toprak bütünlüğünü korumak oldu. Türk politikasının yönünü
çizenler, yabancı askerleri Türk sınırlarından uzak tutarken, Türk askerlerini de
yabancı sınırlardan uzakta tutmaya yönelmiş bir tarafsızlık siyaseti izlediler. Türk
önderleri, ne bir karış toprak vermeyi, ne de bir karış daha toprak edinmeyi düşü-
nüyordu. Türkiye’yi savaşa sürükleyecek serüvenci bir politika izlememiş Türki-
ye’nin güvenliğini sağlamayı uygun bulmuşlardır14.
11 Oran, “TDP’nin Temel İlkeleri”,28-29.

12 Oran, “Dönemin Bilançosu”,s. 398.
13 Zehra Önder, II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası, (Çev: Leyla Uslu),Bilgi Yay., Ankara
2010, s.95
14 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası I, Cumhuriyet Yay.,
İstanbul 2000, s. 7.
472
Türkiye’nin bu dönemde bloklar arası siyaseti iyi okuyabilmesi gerekmek-
teydi ki bu çok hassas bir konuydu. Bu yüzden Fahir Armaoğlu’nun ifadesi ile
“Türk Tarihinin hiçbir devri İkinci Dünya Harbinde olduğu kadar güç ve karışık saf-
halardan geçmemiş, hiçbir devlet diğer devletlerin diplomasisinde Türkiye derece-
sinde bir önem kazanmamıştır….Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı içerisinde takip
etmiş olduğu dış politika diplomatik münasebetler tarihinin en ilgi çekici konuların-
dan birini teşkil eder”15.
Bu karmaşık dış politikayı zorlaştıran bir diğer husus da iktisadidir. Türkiye
ekonomik açıdan batılı sanayileşmiş metropollere bağlıydı. Yeni kurulan Türk
sanayisinin donatımı ve Türk ordusunun modern silahlarla teçhiz edilmesini fi-
nanse edebilmek için Türkiye dış yardıma, dış kredilere ve Türk tarım ürünlerinin
Avrupa tarafından satın alınmasına muhtaçtı16.
Türkiye savaşa giden süreçte kendisini doğrudan savaşa çekebilecek düzen-
lemelerden kaçınmaya çalıştı. Sadece karşılıklı saldırmazlık ve güvenlik taahhütle-
ri içeren anlaşmalar imzalayarak Avrupa’da beliren gruplaşmalara doğrudan dâhil
olmadan sınırlarının güvenliğini garanti altına almaya uğraştı. Bu çerçevede, Eylül
1939 itibariyle Türkiye’nin savaş boyunca dış politikasına sınırlamalar getirebile-
cek geçerli uluslararası taahhütleri içerisinde sadece Balkan Paktı Türkiye için
belirli şartlarda savaşa katılma mecburiyeti getiriyor, diğerleri böyle bir yükümlü-
lük içermediği gibi, saldırmazlık öngörüyordu. Zaten, Balkan Paktı’nın hükümleri
de büyük devletlerle çatışmayı içermiyordu. Bu çerçevede, Türkiye’nin İkinci Dün-
ya Savaşı’nın resmen başladığı 1 Eylül 1939 tarihine kadar üstlenmiş olduğu ve
savaşan taraflarla ilişkilerini etkileyebilecek taahhütleri kronolojik olarak şunlar-
dır:
1. Savaşı uluslararası politikanın aracı olmaktan çıkartan 1928 Briand-
Kellogg Paktı;
2. Sovyetlerle 17 Aralık 1925 yılında imzalanan Dostluk ve Tarafsızlık Ant-
laşması ve uzatma protokolleriyle üstlenilen tarafsızlık ve saldırmazlık
taahhüdü;
3. 25 Mayıs 1928’de Afganistan’la imzalanan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması
çerçevesinde birbirleri aleyhine bir pakta girmeme taahhüdü;
4. 30 Mayıs 1928’de İtalya ile imzalanan Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Yargısal
Çözüm Antlaşması çerçevesinde “içlerinden birine karşı yöneltilmiş hiç-
bir siyasal ya da ekonomik anlaşmaya ve hiçbir tertibe” katılmama yü-
kümlülüğü ve saldırıya uğrama durumunda tarafsız kalma taahhüdü;
5. 17 Aralık 1929’da Sovyetlerle imzalanan 17 Aralık 1925 Dostluk ve Ta-
rafsızlık Antlaşması’nın uzatılmasına ilişkin protokolle “...Öteki Tarafa
15 Fahir Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, AÜSBFD, c.13, S.2, Ankara, 1958, s.139.
16 Önder, a.e., s.40.
473
bildirmeksizin, onun kara ya da denizden doğrudan komşusu olan devlet-
lerle siyasî anlaşmalar yapmayı amaçlayan görüşmelere girişmeme ve bu
gibi anlaşmaları ancak söz konusu tarafın mutabık kalması”yla yapma ta-
ahhüdü;
6. 5 Aralık 1932’de İran’la imzalanan Dostluk Antlaşması ile Güvenlik, Ta-
rafsızlık ve Ekonomik işbirliği Antlaşması çerçevesinde saldırmazlık ve
tarafsızlık taahhüdü;
7. 9 Şubat 1934 tarihli Balkan Paktı çerçevesinde, Pakt üyelerinin bir Bal-
kan devletinin veya bir Balkan devletiyle başka bir devletin saldırısına
uğraması halinde müdahalede bulunma taahhüdü;
8. 8 Temmuz 1937 tarihli Sadabat Paktı ile içişlerine karışmama, sınırların
dokunulmazlığına saygı ve saldırmazlık taahhüdü;
9. 12 Mayıs 1939’da İngiltere ve 23 Haziran 1939’da Fransa’yla imzalanan
bildirgeler çerçevesinde, Akdeniz’de bir savaş çıkarsa yardımlaşma taah-
hüdü ve bu maksatla bir antlaşma yapma konusundaki niyet beyanı17.
Savaş boyunca Türk liderleri Türkiye’nin kapasitesi ve olanaklarının ülke
bütünlüğünü korumaya yetmeyeceğinin bilincindeydiler. Bu nedenle, çatışan farklı
taraflarla işbirliğini sürdürerek onları ülke sınırlarından uzak tutmaya çalıştılar.
Türk devlet adamlarının Türkiye’nin durumunu gerçekçi bir yaklaşımla anlamaları
faşist Mihver, demokratik İngiltere ve komünist Sovyetler arasında ustalıkla ma-
nevra yapmalarını sağlamıştır. Ülkeyi kutuplaştıracak muhalefet, devrim, darbe
endişesi yoktu. Bu nedenle hükümet esasa ilişkin bir kez aldığı kararları, bir devle-
ti diğerine karşı koz olarak kullanmak suretiyle duraksamadan uygulamayı sürdü-
rebilmiştir18. Türkler, uzun vadede güvenlik sağlayabileceğine inandıkları Batılı
müttefiklerine ülkenin egemenliğinden ödün vermeden mümkün olduğunca yakın
durdular, ama bunu da savaş boyunca Sovyetleri karşılarına almadan yapmaya
çalıştılar. Türkiye’nin kuzeydeki büyük komşusundan duyduğu endişe, savaşın her
döneminde Demokles’in kılıcı gibi Türk liderlerin tepesinde asılı kaldı. Bu nedenle
savaş süresince Türk dış politikasının temel hedefi Sovyet karşıtı gözükmeden
Türkiye’nin güvenliğini sağlayacak Müttefik garantilerini sağlamak oldu. Öte yan-
dan Türkiye, İngiltere ve Fransa’yla ittifakı dolayısıyla sürekli Müttefik yanlısı bir
politika izlediyse de, aynı zamanda Almanya’yla da ilişkilerini mümkün olduğunca
dengede tutmaya çalıştı ve bu çerçevede Kasım 1940-Haziran 1941 dönemi hariç
Almanya’dan kendisine yönelik ciddi bir tehdit hissetmedi. Haziran 1941’den son-
ra duyulan tedirginlik ise, olası bir Alman işgalinden çok, “işgalden Sovyetler tara-
fından kurtarılma” ihtimalinden kaynaklanmaktaydı. Nitekim başarılı bir dış poli-
tika uygulamasıyla savaş dışında kalmayı başarmış olan Türkiye’yi savaşın hemen
17 Mustafa Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul, 2009, s.400.
18 Önder, a.e, s.110.
474
ardından bekleyen tehlike savaş boyunca kaçınmaya çalıştığı şey olacaktır: Ortaya
çıkan uluslararası konjonktürde güçlenen ve yayılmayı hedefleyen Kuzey komşu-
suyla baş başa kalmak. Bu korku ise Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı sonrası dö-
nemdeki iç ve dış politikalarının en önemli belirleyicilerinden biri olacak, Sovyet
tavırlarından endişeye kapılan Türkiye kuzey komşusundan algıladığı tehdidi Batı-
lı güçlerin, özellikle ABD’nin, desteğini elde ederek karşılama yoluna gidecektir19.
2. II. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Tablo:1 İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türk Dış Politikasına Yön Verenler:
Cumhurbaşkanı Hükümetler Dış İşleri Bakanı
II. Refik Saydam Hükümeti M.Şükrü Saraçoğlu
(03.04.1939-09.07.1942)
I. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti Numan F. Menemencioğlu
İsmet İnönü (09.07.1942-09.03.1943)
II. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti Numan F. Menemencioğlu
(09.03.1943-07.08.1946) (09.03.1943-16.06.1944)
Hasan Saka
(13.09.1944-07.08.1946)20
II. Dünya Savaşı’na kadar Türk Dış Politikası’nda en yakın münasebetler ku-
rulan devlet Sovyetler Birliği olmuştur. 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile baş-
layan bu yakınlaşma 17 Aralık 1925 tarihli Dostluk ve Saldırmazlık Paktı ile daha
da geliştirilmiş ve bazı dalgalanmalar ile beraber 1939’a kadar Türk dış politikası-
nın en önemli unsuru olarak kalmıştır21. 1930’lu yılların sonuna doğru Avrupa
Devletleri’nin gruplaştığı bir savaş öncesi ortam Türk devlet adamlarını bölgesel
paktlarda yaklaşık olarak eşit güçteki devletlerarasında güvenlik önlemleri ara-
maya itmiş, “ast” ve “üst” ilişkisine dönüşebilecek bağlantılardan uzak durulmuş-
tur22 . Türkiye gittikçe hızlanan bir tempoda Batılı devletlere yaklaşmış, Batı ile
ilişkilerin düzelmesine ters orantılı olarak da Türk-Sovyet ilişkileri bozulmaya
başlamıştı23. Bu tercihi yaparken belirleyici unsur İtalya ve onun lideri Benito
Mussolini olmuştur. İtalya’nın Akdeniz hâkimiyeti iddiaları ve bunun Türk toprak-
larını da içine alması Türkiye ile İtalya arasında dostane ilişkilerin gelişmesini
engellemiş ve bu güvensizlik durumu Türkiye’nin dış politikasına istikamet veren
bir faktörlerden birisi olmuştur.
19 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.475.

20 Sönmezoğlu, a.e., s. 399.
21 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 140.
22 Selim Deringil, Denge Oyunu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, s.61.
23 Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, Yurt Yay, Ankara, 1986, s. 83.
475
İtalya’nın Habeşistan’ı ele geçirmesinden sonra Akdeniz’de İtalyan tehlikesi
belirgin bir hale gelmiştir. Kızıldeniz’i, Aden Körfezi’ne bağlayan Mendep Boğazı
ve Akdeniz’i Kızıldeniz’e bağlayan Süveyş’in İtalyan tehdidi altında bulunması
İngiltere ile Türkiye’yi birbirlerine yaklaştırmıştır. Diğer taraftan Almanya’nın 15
Mart 1939’da Çekoslovakya’yı işgale başlaması Almanya’nın 1933 yılından beri
uyguladığı dış politikaya yeni bir şekil vermekteydi. Zira Almanya bu döneme ka-
dar kendisini kısıtlayan ve denetleyen Versailles Antlaşması’nın hükümlerinden
kurtularak tüm Alman ulusunu bir araya toplamıştı. Çekoslavakya’nın işgali ise
bunun tamamen dışında emperyalist bir girişimin ilk aşaması oluyordu24. İngilte-
re ve Fransa’nın Alman-İtalyan birlikteliğini engellemeye yönelik tüm çabalarına
karşın Avrupa’daki Kasım 1936’da revizyonist “Roma-Berlin Ekseni” kavramı çer-
çevesinde Benito Mussolini ile Alman lider Adolf Hitler arasındaki ilişkiler gelişti25.
Aynı çerçevede Sovyetler Birliği’ne karşı işbirliği yapma kararında olan Almanya
ve Japonya, 25 Kasım 1936’da Berlin’de “Anti-Komintern Paktı”ı oluşturmuşlardır.
Bu pakt ile siyasî rejim temeline dayalı bir ittifak yapılmış ve “Berlin-Tokyo Mihve-
ri” kurulmuştur. Yayılmacılık konusunda Almanya ve Japonya’dan geri kalmak
istemeyen İtalya da, 5 Kasım 1937’de Roma’da imzalanan bir antlaşmayla Anti-
Komintern Pakt’a katılmıştır. Böylece, İkinci Dünya Savaşı’na giden süreçte önemli
bir dönüm noktası olan “Berlin-Roma-Tokyo Mihveri”oluşturulmuş olmaktaydı26.
7 Nisan 1939’da Arnavutluk’un İtalya tarafından işgali üzerine İngiltere ve
Fransa 13 Nisan 1939’da Yunanistan ve Romanya’ya saldırıya maruz kalmaları
halinde yardım garantisi verdiler. İngiltere yardım garantisini Türkiye’ye de teklif
etmişse de Türkiye Almanya ve İtalya’nın tepkisinden çekinerek ihtiyatlı bir tutum
sergileme yolunu tercih etmiştir. Ancak bu girişimle birlikte Türk İngiliz görüşme-
leri de başlamış oluyordu27. İtalya’nın Arnavutluk harekâtını daha önceden Mihver
devletleri arasında hazırlanmış planın bir parçası olarak gören ve kendisini olası
gelişmelere karşı koruma zamanının geldiğine inanan Türkiye’nin hedefi hem İn-
giltere ve Fransa’yla yakınlaşmak, hem de Sovyetler Birliği ile dostluğunu sürdür-
mekti.
Türkiye bu tarihten itibaren İngiltere ve Fransa ile yürütülen temaslar hak-
kında Sovyetler Birliği’ne muntazaman bilgi vermiştir. Zira 17 Aralık 1925 tarihli
Türk-Sovyet Antlaşması’na göre Türkiye, Sovyetler Birliği’ni hedef alan hiçbir
ekonomik veya siyasî birliğe katılamazdı. İngiltere ve Fransa’nın 13 Nisan’daki
teklifleri aynı gün Sovyetler’e bildirilerek gelişmeler karşısında Sovyet tutumu
öğrenilmeye çalışılmıştır. Bu girişim üzerine Vyaçeslav Molotov iki gün sonra İnö-
24 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, s. 140.

25 Hüseyin Emiroğlu, “İkinci Dünya Savaşına Giden Süreçte Küresel ve Bölgesel Aktör-Devlet
Davranışlarının Çözümlenmesi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, C.2007-1, S.14, s. 73.
26 Kemal Yakut, İkinci Dünya Savaşı, Anadolu Üniversitesi, s.139.
27 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, s. 142.
476
nü’ye gönderdiği cevabî mesajında, “Balkanlar ve Karadeniz bölgesinde ortaya çı-
kan yeni durum çerçevesinde, iki ülke arasında bir saldırıya karşı alınması gereken
tedbirlerin görüşülmesini” teklif ederek dışişleri komiser yardımcısı Vladimir Po-
temkin’i 28 Nisan’da Ankara’da olacak şekilde göndermeye karar verdiklerini bil-
dirmiştir28. 5 Mayıs’a kadar süren görüşmelerde Türkiye kendi dış politikasını
tayin etmeye çalışırken, Sovyetler’den ayrılmak niyetinde değildir. Moskova da
Türkiye’nin İngiltere ile olan ilişkilerinden rahatsız olmayıp bilakis memnuniyet
duymaktadır. Zira kendileri de Batı bloğuna yaklaşmaya çalışıyorlardı. Ancak gö-
rüşmeler sürerken Sovyet dış politika anlayışında önemli bir değişiklik gerçekle-
şerek Sovyet Dışişleri Bakanı Maksim Litvinov’un yerine Molotov getirildi. Bu de-
ğişim Sovyet politikasının sistemdeki devletlerden birinin güvenliğinin tüm bloğun
sorunu olduğu kollektif güvenlik ilkesinden ayrılması ve Almanya’ya yönelmesi
demektir. Sovyetler Birliği batı ile ortak bir tutum izlemek yerine batılı devletlerin
Almanya’yı kendi üzerine kışkırttıklarını düşünerek Almanya ile iyi ilişkiler kurma
yolunu seçmiştir. Bu açıdan Türkiye’nin tarafı batıdan yana olduğundan Potem-
kin’in Türkiye ziyareti sonuç vermemiştir29.
Türkiye ile İngiltere arasında 15 Nisan 1939’da başlayan müzakereler 12
Mayıs 1939’da yayınlanan bir deklarasyon ile neticelendi. Buna göre, her iki devlet
kendi milli güvenlikleri açısından bir ittifak anlaşması imzalayacaklar ve savaşın
Akdeniz’e sıçraması halinde her iki devlet birbirlerine yardım edecekti. Diğer ta-
raftan Türkiye İngiltere’den askeri ve iktisadi yardım da talep etmiştir. İngiltere
Başbakanı Winston Churchill bu deklarasyonu İtalya’nın Arnavutluk’u işgaline
karşı, İngiltere’nin verdiği cevap olarak tanımlamıştır30.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Refik Saydam, 12 Mayıs’ta TBMM’de dekla-
rasyon hakkında yapmış olduğu konuşmada; “Büyük komşumuz ve dostumuz Sov-
yet Rusya ile en sıkı, en samimî temaslarda devam etmekteyiz “31 derken, Sovyetlerle
de antlaşma yapmak ümidini muhafaza etmekteydi.
Diğer yandan Türk-İngiliz yakınlaşması Almanya’yı çok rahatsız etmiştir.
Türkiye ile Almanya arasında 1939 yılına kadarki diplomatik ilişkiler sağlıklı bir
denge ve karşılıklı çıkar esası üzerine oturtulmuştu. Ancak Almanya’nın 1936-
28 Aydın,”İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”,s.415-416. ; Gürün, Türk Sovyet İlişkile-

ri,178,185.; Önder, a.e., s.29.
29 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 144. ; Sovyet resmi yayınlarında görüşmlerin
sonuçsuz kalması şöyle yorumlanmıştır: ‘Sovyet Hükümeti, Dışişleri Komiser Yardımcısı Potem-
kin’in Nazi saldırılarına karşı genel cephe çerçevesinde bir karşılıklı yardımlaşma paktı teklifi ile
Ankara’ya yolladı. Ancak Türkiye, Sovyetler ile anlaşmaları sabote etmek yolundaki İngiliz-
Fransız-Amerikan politikasına uyarak Sovyet tekliflerine kesin bir cevap vermediler” Bkz. GÜ-
RÜN, Türk Sovyet İlişkileri, s. 188. ; Önder, a.e, s.22.
30 Armaoğlu,”İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 142. ; Ahmet Şükrü Esmer, Oral Sander, “1939-
1945 Dönemi”, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996,
s.139.
31 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, On Birinci İnikad, 12.V.1939 Cuma, s.69.
477
1938 döneminde Avrupa politikasını giderek sertleştirmesi Türk-Alman ilişkile-
rinde 1939 yılından itibaren belirgin bir değişim yaratmıştır. Almanya, Türk ihraç
ürünlerinin Avrupa’daki hem büyük alıcısı hem de Türkiye’ye en fazla mal ihraç
eden ülke olması dolayısıyla Türkiye açısından önemli idi. Fakat imzalanan kredi
ve ticaret antlaşmaları dolayısı ile Türkiye’nin kendilerine bağımlı olduğunu düşü-
nen Almanya, Alman yanlısı politika izlemeyen Türkiye izlediği dış siyasetten ol-
dukça rahatsızdı. Alman Dışişleri, I. Dünya Savaşı’nda zarara uğramış bir devlet
olarak Türkiye’nin Almanya ile işbirliği yapması gerektiğini iddia etmişse de Tür-
kiye bunu kesin bir dil ile reddetmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye’yi kendi yanına
çekemeyeceğini anlayan Almanya, Alman Büyükelçi Von Keller’in 1938 Kasım
ayında emekli olmasından sonra beş ay büyükelçi atamayarak Türkiye ile ilişkile-
rini soğuk tutmuştur. Türk-İngiliz ilişkileri gelişince Franz von Papen’i 1939 yılı
Nisan ayında Türkiye’ye göndermiştir32. Türk-İngiliz deklarasyonu karşısında
Alman Büyükelçisi Von Papen Türkiye’nin savaş ihtimalini arttıran bu girişimden
vazgeçmesini istemiştir. Ayrıca Von Papen, Türkiye’ye sunduğu teklifte ise Balkan
Antantı’na İtalya ve Bulgaristan’ın da katılımlarının sağlanacağını söylese de Tür-
kiye bu deklerasyona İtalya’nın Arnavutluk’u işgalinin sebep olduğunu ifade et-
miştir33.
Türk-İngiliz deklarasyonun ilanından sonra Türkler ile Fransızlar arasında
görüşmeler başlamıştır. Öncelikle İskenderun Sancağı meselesinin halledilmesi
gerekmektedir. Sancak Temmuz 1938’de Türkiye’nin girişimi üzerine Türk-
Fransız ortak hâkimiyeti altına girmiştir. Genel seçimlerde Türk nüfus, parlamen-
todaki 40 sandalyeden 22’sini kazanmıştır34. Türkiye’nin girişimleri ile 27 Ocak
1937 tarihinde Sancak’ın kendi anayasası ile yönetilen ancak dışişlerinde Suri-
ye’ye bağlı özel statüsü kabul ettirilmiş ve 6 Haziran 1938’de idarede yapılan bir
değişiklikle Fransız valisinin yerine Dr. Abdurrahman Melek, Sancak Genel Valili-
ği’ne getirilmiştir35. 7 Nisan 1939’da İtalya’nın Arnavutluk’u işgali Fransa’yı Türki-
ye ile bir an önce antlaşma yapmaya iten nedenlerin başında gelmekteydi. Nitekim
23 Haziran 1939 günü Ankara’da Türk Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu ile Fran-
sa’nın Ankara Büyükelçisi Rene Massigli, Hatay’ın Türkiye’ye bırakılmasına ilişkin
32 Yavuz Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri (1923-1945), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993, s.

109,122.
33
Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 146.
34 Önder, a.e., s.24.; Bahsi geçen genel seçimlere ilişkin Fransız istatistiklerine göre yaklaşık
219.000 olan Sancak‘taki nüfusun yüzdelik dağılımı özetle şu şekildedir: Türk nüfus %39,7, mil-
letvekili sayısı 22, Alevi nüfus oranı %28, milletvekili sayısı 9, Ermeni nüfus oranı %11, millet-
vekili sayısı 5, Sünnî Arap nüfus oranı %10, milletvekili sayısı 2, Rum-Ortodoks nüfus oranı %9,
milletvekili sayısı 2, %3’ü ise Kürt, Çerkes, Yahudi, İsmailî ve Arnavut idi. Bkz. İsmail Soysal,
Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları 1920-1945, Cilt: I, Ankara 2000, s. 544.
35 Mustafa Turan, Siyasî ve Hukuki Açıdan Milli Mücadele, Berikan Yay., Ankara 2011, s. 223.
478
antlaşmayı imzaladılar36. Böylece Fransa ile Türkiye arasındaki problem hallolmuş
ve Türkiye Batı blokuna bir adım daha yaklaşmıştır.
Sovyet Hükûmeti, 4 Ağustos 1939’da Türk Hükûmeti’ne müracaat ederek 28
Nisan-5 Mayıs tarihleri arasında Potemkin ile yapılan görüşmelerde üzerinde du-
rulan karşılıklı yardım anlaşmasının müzakerelerine başlanılmasını talep etmiştir.
Bu arada Sovyetler Birliği, Almanya ile yapmış olduğu müzakereleri bitirmiş ve 23
Ağustos 1939 tarihinde Sovyet-Alman Saldırmazlık Paktı ilan edilmiştir37.
Bu paktın imzası Türk dış işlerinde yeni bir safhanın açılması manasına
gelmekteydi. Türkiye, Sovyetler Birliği’nin de katılacağını umarak bağlanmış oldu-
ğu batı bloğunda İngiltere ve Fransa ile yalnız kalmıştı. Sovyet sınırını garanti altı-
na alan Almanya, 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırmıştır. 3 Eylül 1939’da ise İngil-
tere ve Fransa, Almanya’ya savaş ilan etmişlerdir. Bu gelişmeler üzerine, Türk
Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu, 25 Eylül 1939’da Moskova’ya gitmiştir. Amacı
imzaya hazır hale gelmiş olan Türk-İngiliz-Fransız İttifakı ile Türk-Sovyet dostluğu
arasında bir bağlantı noktası aramaktı. Sovyetlerin hedefi ise, Montreux’ü kendi
lehine değiştirmenin yanı sıra, imzaya hazır Üçlü İttifak’ın içeriğini tam olarak
öğrenmek ve bu arada Türkiye’nin tarafsızlığını sağlamaktı. Görüşmelerin ilk günü
olan 26 Eylül’de sona ererken Molotov’un daha sonra üzerinde görüşülmek ama-
cıyla incelenmesi için Saraçoğlu’na vermek istediği bir belgede Sovyetlerin Mont-
reux’de yapılmasını istediği değişikliklere yer vermesi ve Saraçoğlu’nun, böyle bir
kâğıda elini sürmeyi dahi reddetmesi görüşmeleri gerginleştirdi. Sovyetlerin, Bo-
ğazların statüsü üzerinde öngördükleri hususlar ile Çanakkale Boğazı’nın Türkiye
ve Sovyetler Birliği tarafından ortak müdafaası türünden istekler Türk Hüküme-
ti’nce kabul edilmemesi üzerine bir antlaşmanın imzalanması da imkansız hale
geldi ve görüşmeler 16 Ekim’de son bularak Şükrü Saraçoğlu Türkiye’ye doğru
yola çıktı. Moskova görüşmelerini Türk-Sovyet ilişkilerinde bir dönüm noktası
olarak kabul edebiliriz. O tarihe kadar Türkiye devamlı olarak Sovyetler’e danışa-
rak hareket etmiş, aleyhine hiçbir pakta girmediği gibi bilgi vermeden hiçbir an-
laşma yapmamaya da özen göstermişti. Ancak Sovyetler’in Saraçoğlu’nun Moskova
ziyareti boyunca Türkiye’yi Üçlü İttifak’tan vazgeçirmeye çalışmaları ve imzalan-
ması için daha önce üzerinde anlaşılan metnin dışındaki konuları içeren yeni bir
metni ortaya çıkarmaları Türkiye’nin tepkisini çekmiş ve özellikle Montreux konu-
36 Ömer Erden, Fransa-Suriye Kıskacında Hatay, Gece Yay., Ankara 2015, s.181.
37
“Sovyetler Birliğinin zikzaklı politikasını anlamak kolaydır: Sovyetler Birliği, devletler arasında
bir ahlak siyaseti değil, bir rejim ve doktrin mücadelesi yürüten bir ülkeydi. Bu mücadelede onun
karşısında şu veya bu komşu, dost veya düşman yoktu. Tümü ile bir dünya kapitalizmi cephesi
vardı ve bu cepheyle münasebetlerinde şekli ne olursa olsun ancak fırsatlar ve menfaatler değer-
lendirilmeliydi. O devletlerarası bir siyasetler sisteminin değil, rejimler arası bir mücadelenin da-
imi savaşı içinde sayıyordu kendini. Her anı ve olayı ancak bu açıdan değerlendiriyordu. Dostluk-
lar da düşmanlıklar da…” Bkz. (Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, C.II, Remzi Kitabevi,
İstanbul, 2011, s. 147-148).
479
sundaki talepleri Sovyet niyetlerinden şüphe duyulmasına neden olmuştu. Bu
şüphe savaşın sonuna kadar devam edecektir38.
Haddizatında, 24 Ağustos’ta Sovyet-Alman Saldırmazlık Paktı’nın imzalan-
ması ile Sovyetler’in İngiltere ve Fransa ile Almanya aleyhine bir antlaşma yapma-
sı imkânsız hale geliyordu. Türkiye’nin sürükleneceği bir savaşta muhtemel düş-
manları İtalya ve Almanya olacağından Sovyetlerin Almanya aleyhine bir antlaşma
yapması beklenemezdi39. Sovyetler Birliği ile antlaşma yapılamaması karşısında
Saraçoğlu yoldayken Türkiye 19 Ekim 1939’da Ankara’da İngiltere ve Fransa ile
ittifak antlaşması imzaladı Ankara İttifakına göre:
1- Türkiye bir Avrupa Devleti tarafından saldırıya uğraması durumunda İn-
giltere ve Fransa Türkiye’ye tüm olanakları ile yardım edecektir.
2- İngiltere ve Fransa bir Avrupa devleti tarafından Akdeniz’de savaşa yol
açan bir saldırıya uğrarsa bu kez Türkiye tüm olanakları ile İngiltere ve
Fransa’ya yardım edecektir. Fransa ve İngiltere Yunanistan ve Roman-
ya’ya verdikleri garanti nedeniyle savaşa girdikleri takdirde Türkiye tüm
olanakları ile yardım edecektir.
3- İngiltere ve Fransa antlaşma hükümleri dışında bir Avrupa devletinin
saldırısına uğrarsa Türkiye tarafsız kalacaktır.
4- Anlaşmaya ek 2. Protokole göre bu antlaşma hükümleri ile kabul edilen
yükümlülükler Türkiye’yi Sovyetler Birliği ile bir çatışma ve anlaşmazlığa
asla sürüklemeyecektir.
Türkiye bu antlaşma ile batı askeri ittifakı içinde bazı yükümlülükler altına
girmiş bir ülke konumuna girmiştir40. İttifakın imzalanmasından bir gün sonra
ittifaka ek olarak iktisadi ve mali anlaşmalar da imzalandı. Bu anlaşmalara göre
İngiltere ve Fransa savaş Türkiye’ye askeri malzeme ihtiyacını karşılamak üzere
20 yıl vadeli ve %4 faizli 25 milyon sterlinlik kredi açmayı kabul etmişlerdir41.
Türk-İngiliz ilişkilerindeki gelişme iktisadi alanda da kendisini hissettirmekteydi.
1940 yılı sonuna kadar Türkiye’nin İngiltere’den ithalatı %6,25 ten %14,02’ye
çıkarken Almanya’dan ithalat ise %50,86’dan %11,73’e inmiştir. İngiltere’ye ihra-
cat %5,73’ten %10,36’ya çıkarken Almanya’ya ihracat %37,29’dan %8,69’a geri-
lemiştir. Dış ticaretteki bu esneklik Türkiye’ye Almanya’nın ekonomik baskısından
kurtulma imkanı vermiştir42.
Türk-İngiliz-Fransız Antlaşmasındaki “Sovyet çekincesi”ne rağmen Sovyet-
lerin antlaşmaya tepkileri oldukça sert olmuş Sovyetler Birliği Türkiye’ye petrol
38 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”, s.143. ; Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.
146-148. ; Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”,s.419-422.
39 Kâmuran Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, TTK, Ankara, 1991, s. 191.
40 Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, s.94.
41 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”, s.143.
42 Önder, a.e.,s.50.
480
teslimatını durdurmuştur. Molotov da 30 Ekim 1939’da Türkiye’nin tarafsızlığın-
dan vazgeçtiği ve savaşan taraflar safında yer aldığı tespitinde bulunarak Saraçoğ-
lu ile Moskova’da yaptığı görüşmelerde sınır tashihi ve Montreux Antlaşmasında
değişiklik gibi konuları gündeme getirdiği iddialarını reddetmiştir43.
10 Haziran 1940’ta İtalya’nın da Almanya yanında savaşa girişi ile birlikte
Fransa ve İngiltere 19 Ekim 1939 tarihli Türk-İngiliz-Fransız antlaşması gereğince
Türkiye’nin savaşa girmesini veya hiç değilse İtalya ile olan münasebetlerini kes-
mesini, Fransa ve İngiltere’ye askeri kolaylıklar sağlayarak boğazları müttefikler
lehine kapatmasını istedi. Türkiye 1925 Dostluk ve Tarafsızlık Paktı gereğince
meseleyi Sovyetler ile paylaştığında Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov Türkiye’yi
açıkça tehdit etti. Türkiye de Sovyetler ile bir çatışmaya sürüklenmek tehlikesin-
den dolayı İngiliz ve Fransız taleplerini geri çevirdi44. 1940 Haziran ayında İtalya
savaşa girene kadar Türkiye’nin tehdit algılaması açısından henüz acil bir durum
söz konusu değildi. Bu duruma yönelik askeri hazırlıklarını sürdürürken diğer
yandan da Balkan Paktı’nın daha da etkinleştirilmesi doğrultusunda çaba sarf edi-
yordu. Türkiye ayrıca savaş ortamını fırsat bilen Bulgaristan’ın girişeceği bir aske-
ri hamleden de endişe ediyordu45. Türkiye Balkanlardan gelecek olan tehdidi ön-
leyebilmek için Balkan Antantını geliştirme çabasına girişti. Türkiye Almanya’ya
karşı Balkanlar’da kuvvetli bir birlik kurmak böylece batısında bir güvenlik alanı
meydana getirmek istiyordu46.
Türkiye, 9 Şubat 1934 tarihli Balkan Antantı’na Bulgaristan’ın da dahil ol-
masına önem vermekteydi. Sovyetler ve Almanya’yı tehdit olarak gören Romanya
da bu fikre sıcak bakmaktaydı. Ancak Bulgaristan’ın Romanya ve Yunanistan’dan
toprak talebinde bulunması uzlaşmayı mümkün kılmamaktaydı. Almanya’yı bal-
kanlarda kendisi için bir tehlike olarak gören Sovyetler de bu oluşuma sıcak bak-
maktaydı. İtalya’nın Arnavutluk’u işgalinden sonra 23 Nisan 1939 tarihinde Anka-
ra’ya gelen Potemkin Sovyetlerin Türkiye’nin balkanlardaki tutumunu olumlu
karşıladığını ve Bulgaristan ile Romanya arasındaki sorunların çözümüne yardım
43 Önder, a.e. s.40. ; Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, s. 83. ; Gotthard Jaeschke, Türkiye Kro-
nolojisi (1938-1945), (çev.) Gülayşe Koçak, ATAM, Ankara, 1990, s.19.
44 Armaoğlu,a.e., s. 150.; Gürün, a.e.,s.226.
46 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.145. ; İtalya’nın 1935 yılında Habeşistan’a saldırması ve
Milletler Cemiyetinin İtalya’ya karşı uyguladığı ekonomik zorlama tedbirlerini sonuna kadar götü-
rememesi, Güneydoğu Avrupa’nın hamisi rolündeki Fransa’nın bir saldırgan karşısında ne kadar
zayıf kaldığını göstermekle kalmamış, aynı zamanda Balkan Antantını da etkilemiştir. Çünkü Bal-
kan Antantına bağlı devletlerin İtalya’ya karşı ekonomik ambargoya samimi bir şekilde katılmala-
rı bu devletlerin İtalya ile ticaretlerini sıfıra indirmiş ve bundan yararlanan Almanya güneydoğu
Avrupa ekonomisini ele geçirmiştir. Alman ilerlemesi karşısında Antant devletlerinin dağılmaları
ve bazılarının da Almanya ile birleşmelerinin temel nedenlerinden biri de budur. Balkan ülkele-
rinde kurulan dikta rejimleri Almanların Balkanlara sızmasını kolaylaştırmıştır. Bkz. Oral Sander,
Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965), Sevinç Matbaası, Ankara 1969, s.12-13.
481
etmeye hazır olduğunu ifade etmiştir. Konu Türk Dış İşleri Bakanı Şükrü Saraçoğ-
lu’nun Moskova ziyareti esnasında da görüşülse de 22 Ağustos 1939 tarihinde
Alman-Sovyet Antlaşmasının imzalanması ile sonuçsuz kalmıştır.
Sovyet Büyükelçisi Terentiev’in Sovyetler’in Romanya’ya karşı belli askeri
önlemler alması halinde Türkiye’nin nasıl davranacağını sorması üzerine Bulgaris-
tan’ın Balkan Antantına dahil olması Türkiye için daha önemli hale gelir. Zira Türk
hükümeti Romanya’nın boğazlar üzerindeki ilk hedef olduğunun bilincindedir.
Türk Dış İşleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu’nun Bulgar Kralı Boris ile yaptığı görüşme-
ler bir sonuç vermez ancak 13 Ocak 1940 ‘ta Türk-Bulgar Bildirisi yayımlanarak
iki ülkenin Balkanlarda barıştan yana oldukları, karşılıklı olarak tarafsızlığa saygı
gösterecekleri ifade edilir. Diğer taraftan Bulgar Başbakanı Kiosseivanov’un Alman
elçisine Bulgaristan’ın toprak talebinden vazgeçmediği, bildirinin tek amacının
Türkiye’yi müttefiklerden uzaklaştırmak olduğunu söylemesi de dikkat çekicidir.
Bulgaristan toprak taleplerini Almanya ile birlikte olduğu zaman gerçekleştirebi-
leceğini bildiğinden tutumunu Alman politikalarına göre ayarlamaktaydı. Bu yüz-
den Bulgaristan antanta girmeyi reddetmiştir. Romanya, Macaristan ve Bulgaris-
tan arasındaki toprak sorunları Almanya ve İtalya’nın girişimleri ile çözülmüştür.
Romanya Transilvanya’nın kuzeyini Macaristan’a Güney Dobrucayı da Bulgaris-
tan’a terk ederek, buna karşılık kalan toprakları için sınır garantisi alarak 23 Ka-
sım 1940’ta Mihver’e katılmıştır. Türkiye, 28 Haziran 1940 tarihinde Bulgaris-
tan’ın Güney Dobrucaya girmesi durumunda Türkiye’nin Balkan Antantından do-
ğan yükümlülüklerini yerine getirerek Bulgaristan’a savaş açacağını söylemesine
rağmen Doburca meselesinin taraflar arasında barışçı yollardan çözüldüğünü bu
yüzden de yükümlülüklerini yerine getirmeye gerek kalmadığını ifade etmiştir47.
İngiltere ve Fransa da balkan bloğu oluşturabilmenin peşindeydi. Bulgaris-
tan dışında Balkanlardaki ülkelerin Almanya ve İtalya’dan çekindikleri bir gerçek-
ti. Toplam kuvvetleri 110 tümene varan Türkiye48, Romanya, Yugoslavya ve Yuna-
nistan’ı Almanya’ya karşı savaşa çekmek Fransa açısından hayati öneme sahipti.
Almanya’nın Polonya’dan sonra Fransa’ya yönelmek yerine Balkanlara ilerlemesi
halinde Fransa hazırlık yapmak için gerekli zamanı bulacak hem de Alman ordula-
rı yıpranmış olacaktı. Almanya Balkan devletlerini ve Türkiye’yi mağlup edip top-
raklarını işgal etse bile bu Fransa’yı çok da alakadar etmeyecekti. Fransızlar sava-
şın başlaması ile birlikte savaş stratejilerine Türkiye’nin bilgisi ve onayı olmadan
daima Türkiye’yi de dahil etmişlerdir49. Örneğin Fransız Başbakanı Edouard Dala-
47
Önder, a.e., 57,59,89.
48 Savaşın başında Türk Ordusunda silah altında bulunan asker sayısı 510 bindi. Daha sonra 210 bin
yedeğinde askere alınması ile sayı bir milyona yaklaştı. Ordunun komuta kademesi büyük ölçüde
I. Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında ilaveten de Kurtuluş Savaşı’nda cephe tecrübesi olan gene-
rallerden oluşmaktaydı. Türk Hava Kuvvetlerinde 600 uçak, deniz kuvvetlerinde ise dört destro-
yer, dokuz denizaltı ve Yavuz Kruvazörü bulunmaktaydı. Bkz. Sönmezoğlu, a.e., s.412.
49 Kâmuran Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3 Savaş 1939-1945, Tekin Yay., İstanbul 2000,
s.103,111.
482
dier Sovyetler’in Bakü’deki petrol sahalarının bombardıman edilmesini istemiştir.
Bu proje 31 Ocak 1939’da İngiliz genelkurmayına da iletilmiş ancak destek bula-
mamıştır. Mart ayında projeden haberdar olan Sovyetler bölgeye asker kaydırma-
ya başlamışlardır. Bombardıman uçaklarının Irak ve İran’daki havaalanlarından
kalkarak Bakü’yü bombalamaları için Türk ve İran hava sahasını kullanmaları
gerekecekti. Türk Hükümeti kendisini çok zor bir duruma sokacak bu teklife haliy-
le sıcak bakmadı. Ancak Almanya’nın Fransa’yı işgalinin ardından Almanlar, Fran-
sız arşivlerinden aldıklarını iddia ettikleri kimi belgelerde Türkiye’nin Bakü Bom-
bardımanına sıcak baktıkları yönünde neşriyat yapınca Türk-Sovyet ilişkilerinde
gerginlik yaşanmıştır50.
Alman ordusu Batı Avrupa’da taarruza geçerek 10 Mayıs 1940’ta Hollanda,
Belçika ve Lüksemburg’a girdi. Fransa’ya saldıran Alman orduları 14 Haziranda
Paris’e girdiler ve 22 Haziran 1940’ta Almanlarla Fransızlar arasında Compiegne
Mütarekesi yapılarak Fransa teslim oldu51.
Türkiye İngiltere’nin arzu ettiği gibi Balkanlarda bir cephe kurulmasını ka-
bul ediyordu. Fakat bunun için öncelikli olarak ABD’nin yardımı sağlanmalıydı. Bu
noktadan hareketle Balkanlarda Sovyet-Alman rekabetinin başladığını sezen Tür-
kiye bölgenin savunulması bakımından bir plan hazırladı. Türkiye’nin Washington
Büyükelçisi Münir Ertegün’ün 9 Ekim 1940 günü ABD dış işlerine sunduğu plana
göre Sovyetler Birliği, İngiltere, Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan arasında bir
blok kurulursa ve ABD de bu bloğa yardım ederse Almanların balkanlara yerleş-
meleri ve Süveyş Kanalına sarkmaları engellenebilirdi. Ancak ABD, Sovyetler Birli-
ğine güvenemediğinden ve Türkiye’yi doğrudan savaşa sokacak bu bloğu çıkarla-
rına uygun bulmadığından plana sıcak bakmadı.
28 Ekim 1940 tarihinde İtalya’nın Yunanistan’a saldırması ve savaşın Akde-
niz’e sıçraması Türkiye’nin savaşa girmesini gerektirmekteydi. Türkiye Bulgaris-
tan Yunanistan’a saldırdığı veya İtalya Selanik’i aldığı takdirde kendisinin de sava-
şa katılacağını İngiltere ve Yunanistan’a bildirdi. Böylece Türkiye Bulgaristan’ı
hareketsizliğe mahkum ederek Yunanistan’a büyük bir yardımda bulunmuş olu-
yor52 ama diğer taraftan taahhüt ettiği üzere fiili bir yardımda bulunmaktan kaçı-
nıyordu.
Adolf Hitler 13 Aralık 1940 tarihinde Berlin’de Bulgar Elçisi Türkiye’den çe-
kindiklerini dile getirdiğinde ona Türkiye’nin kıpırdayamayacağı konusunda şöyle
güvence vermiştir: “Bugün Moskova’ya gitsem ve Stalin ile nihai bir çizgi çekerek
nüfuz bölgelerini paylaşsak Türkler ne yapabilir? O zaman Baltık ülkelerinin başına
gelenler Türkiye’nin de başına gelir. Türkler bir çatışmaya girdikleri takdirde bunun
Boğazlar üzerindeki hâkimiyetlerinin sonu demek olduğunun farkındalar. Türklerin
50 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.215-216.

51 Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.28-30.
52 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 151-152.
483
birkaç Alman zırhlı tümeni ile nasıl başa çıkacaklarını görmek isterim. Bir yan bakı-
şın İstanbul’u kaybetmeye yeteceğini biliyorlar”53.
İngiliz Büyükelçisi Knatchbull-Hugessen Türk hükümetinin hala tarafsız
kalmaya çalışmasını kınayarak ittifaktan doğan yükümlülüklerini yerine getirme-
sini istediği zaman Cumhurbaşkanı İsmet İnönü İngiltere ile yaptıkları anlaşmanın
karşılıklı pakt olduğunu ve Fransa’nın Almanlar tarafından işgalinden sonra bu
paktın geçerliliğini yitirdiğini ifade ederek Türkiye ancak saldırıya uğrarsa savaşa-
cak ve bunu müttefikler yardım etmese de yapacaktır. Müttefikler Türkiye’nin
durumunu anlayışla karşılamıyorlarsa, Türkiye müttefiklerden aldığı krediyi der-
hal iade etmeye hazırıdır cevabını vermiştir. Yalnızca saldırıya uğradığı takdirde
savaşmaya kararlı olan Türkiye Almanya ve İtalya’yı kendisine karşı savaşa tahrik
edecek her şeyden kaçınmaktaydı54.
12-13 Kasım 1940 tarihinde Berlin’de Molotov-Hitler görüşmesi gerçekleşti.
Görüşmenin ana konusu Sovyetler Birliğinin de Üçlü Pakta dahil olması ve bu su-
retle dünyanın Almanya, İtalya, Japonya ve Sovyetler Birliği tarafından paylaşılma-
sı idi. Hitler’e göre Sovyetler Kafkaslardan Basra’ya kadar olan bölgeyi almak sure-
tiyle sıcak denizlere çıkmalıydı. Molotov bunu kabul etmeyerek Boğazlar ve Ege
Adaları üzerinde kontrol noktalarına sahip olmak istediklerini bildirdi. Batum ve
Bakü’nün güneyinde İran Körfezi yönündeki bölgenin de Sovyet nüfuz alanı olarak
tanınmasını istiyordu. Hitler buna karşı çıkarak Montreux Antlaşmasının Sovyetle-
rin güvenliğini sağlayabilecek şekilde değiştirilmesine taraftar olduklarını ifade
etti. Molotov ise kağıt üzerindeki bir garantiden ziyade fiili garantiye ihtiyacı ol-
duklarını belirtti. Berlin görüşmeleri herhangi bir netice vermediği gibi Almanya
ve Sovyetler arasında derin bir uçuruma yol açtı55. Sovyetlerin hem Berlin görüş-
meleri sırasında hem de daha sonraki yazışmalarda stratejik öneme sahip Boğaz-
lar konusundaki talepleri Hitler’i Sovyetlerle işbirliğini bitirme zamanının geldiği-
ne ikna etmişti. Çünkü Sovyetler gibi Almanya da boğazları başka biriyle paylaş-
mak niyetinde değildi. Ayrıca Balkanları kendi nüfuz alanında gören Almanya,
Sovyetlerin Bulgaristan üzerinden bölgeye adım atmasını istemiyor ve Türkiye’nin
de savaşın Almanya’nın istediği şekilde gelişmeye devam etmesi halinde kısa sü-
rede kendiliğinden Alman nüfuzu altına gireceğine inanıyordu. Sonuçta Hitler 18
Aralıkta Sovyetleri işgal planı olan "Barbarossa Harekatı"nın başlaması ve 15 Ma-
yıs 1941’e kadar da tamamlanması emrini verdi56.
1941 Ocak ayında Almanya, Romanya’ya askerlerini sokup Bulgaristan’a da
girmeye hazırlandığı sıralarda İngiltere Başbakanı Churchill Türkiye Cumhurbaş-
kanı İsmet İnönü’ye yazdığı 31 Ocak 1941 tarihli mektupta Almanya’nın Bulgaris-
53 Önder, a.e., s.78,90.

54 Önder, a.e., s.72,82.
484
tan’a girmesinin Türkiye için büyük tehlikeler doğuracağından hareketle Türki-
ye’nin savaşa girmesini istiyordu. Churchill’in teklifine göre İngiliz uçak filoları
Türk hava alanlarında üslenecekler ve Almanlar Bulgaristan’a girdiği takdirde bu
filolar Romanya petrol kuyularını tahrip edeceklerdi. İngiliz teklifine göre Türki-
ye’nin Sovyetlerden çekinmesine gerek yoktu zira Sovyetler Almanya’ya yardım
ettiği takdirde Türkiye’de üslenmiş uçaklar Bakü petrollerini de bombardıman
ederlerdi.
İngiltere’nin bu teklif ve değerlendirmeleri Türk Dış Politikasında herhangi
bir değişikliğe yol açmadı. ABD başkanı Roosevelt İngiltere’nin Balkan cephesi
açılması gayretleri ile yakından ilgilendiğinden 1941 Ocak ayında Albay William J.
Donovan’ı Ortadoğu ve Balkanlarda bir tetkik gezisine gönderdi. Kahire, Atina,
Sofya ve Belgrad’ı ziyaretlerinin ardından Ankara’ya da gelerek temaslarda bulun-
du57. Türkiye bu tekliflere kesinlikle karşı çıktı çünkü Almanya’yı tahrik edecek
hiçbir harekette bulunmak istemiyordu. Zira Hitler 30 Ocak 1941 tarihinde yaptığı
açıklamada “İngiltere nerede görünürse ona orada saldıracağız” beyanında bulun-
muştur58.
Almanya’nın Balkanlarda ilerlemesi karşısında Türkiye sınır boyunca gü-
venlik tedbirleri almaya başladı. Bu askeri hareketliliğin Bulgaristan’ı rahatsız
etmemesi için de 17 Şubat 1941’de Türk-Bulgar Saldırmazlık Paktı imzalandı59. Bu
pakt imzalanırken de Türkiye hiçbir taahhüt altına girmemeye dikkat etmiştir.
Bulgar-Alman yakınlaşması bilindiğinden paktın Bulgaristan topraklarından ya-
bancı birliklerin geçişinin yasaklanması ile ilgili bir hüküm içermemesine özellikle
dikkat edilmiştir60. Nitekim Bulgaristan 1 Mart 1941’de Mihver devletlere katılınca
2 Mart 1941’de Alman birlikleri Bulgaristan’a girmişlerdir61.
İngiliz Dışişleri Bakanı Anthony Eden 28 Şubat 1941 tarihinde balkan cep-
hesi açılması için Türk yetkililerle görüşmeler yaptı. Türk yetkililer Almanların
Balkanları istila etmesinden sonra sıranın Türkiye’ye geleceği konusunda İngiltere
ile hemfikir olduklarını ancak Almanya Türkiye’ye saldırmadıkça Türkiye’nin ha-
rekete geçmeyeceğini bildirmişlerdir. Zira Yugoslavya Almanya’dan çekindiğinden
dolayı İngiltere’nin tekliflerine yanaşmamıştır. Yunanistan da İtalya savaş halinde
olduğundan bu durumda Almanya’ya karşı girişilmesi planlanan bir harekette
Türkiye’nin tek başına kalması mukadderdi. Bu durumda Türk Ordusunun teçhizat
ve mühimmatının mükemmel olması gerekirdi ki İngiltere’nin bu oranda bir yar-
dım yapamayacağı aşikârdı62.
57 Armaoğlu,”İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.153.

58 Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.42.
59 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.152. ; Cumhuriyet, 18 Şubat 1941.
60 Önder, a.e., s.113.
61 Jaeschke, a.e., s.44.
485
Almanya, Sovyetlerin batıya doğru genişlemelerini önlemek ve bir güvenlik
ağı oluşturmak amacıyla Sovyetleri balkanlardan çıkarmak için harekete geçmeye
karar verdi63. Almanya, Yugoslavya ve Yunanistan’a saldırmadan bir gün önce
Türk hükümetine bilgi vererek Yunanistan’a girecek Alman birliklerinin Türk sını-
rına yaklaşmayacağını söylemişlerdir. Hitler tarafından gönderilen mektupta Tür-
kiye’ye yönelik bir saldırı planları olmadığından bahsediliyor ve Alman birlikleri-
nin Türkiye sınırına yeterince uzakta duracaklarına söz veriliyordu. 6 Nisan’da
Alman saldırısının başlaması ile birlikte İngiltere ve ABD Türkiye’nin taahhütleri
gereği derhal savaşa girmesini talep etseler de Türkiye işgaller karşısında Alman-
ya’yı kınayan bir beyanat dahi vermekten kaçınmıştır64. Örneğin 8 Nisan 1941
tarihinde Yugoslav Büyükelçisi, Bulgaristan Almanya ile beraber sınırı geçtiği için
Türk Hükümetinden Balkan Antantından doğan yükümlülüklerini yerine getirme-
sini istese de Türkiye’nin tutumunda herhangi bir değişiklik olmamıştır65.
Balkanların Alman işgali altına girdiğini gören Sovyetler, Türkiye’nin Al-
manya’ya göstereceği mukavemetin kendileri açısından önemini fark etmişlerdi.
Bulgaristan’ın Almanya tarafından istilası sonrası huzursuzluğun artması nedeniy-
le Türk-Sovyet müzakereleri başlamış ve 9 Mart 1941 tarihinde Türk-Sovyet Dek-
larasyonun imzalanması ile sona ermiştir66.
Türkiye 1941 baharında yeni bir Alman tehlikesi ile karşılaşmıştır. Irak’ta
eski başbakanlardan Raşid Ali Geylani 4 Nisan 1941’de bir hükümet darbesi yapa-
rak iktidarı ele geçirdi. İngiltere buna mani olmak için Basra’ya asker çıkartınca
Raşid Ali savunma bakanı Seyid Naci Şevket’i Ankara’ya Von Papen’in yanına gön-
dererek 29 Nisan’da Almanya’dan yardım talep etti. Almanya, Raşid Ali’ye yardım
edebilmek için Türkiye üzerinden geçmeye mecburdu. Bu durum Almanlar için
Irak’ta etkin olmanın yanı sıra, teslim olan Fransa’nın Suriye’de Almanya’ya bırak-
tığı üslere ulaşmak, İran ve Irak petrollerini denetimine almak ve ardında da Sü-
veyş’e uzanmak ya da Basra yoluyla Hint Okyanusundaki Japon ordusu ile doğru-
dan temas sağlamak için iyi bir fırsattı67. Alman Dış İşleri Bakanı Ribbentrop 17
Mayıs 1941 tarihinde Ankara’daki elçileri Von Papen’e bir telgraf yollayarak Raşid
Ali’ye yardım edebilmek için Türkiye üzerinden silah, mühimmat ve kamufle edil-
miş asker geçirme müsaadesi karşılığında Türk-Alman Saldırmazlık antlaşmasının
imzalanacağını ve hatta Ege adaları ve Batı Trakya’dan toprak verileceğini bildirdi.
Türkiye ise İngiltere ile olan ittifakına ihanet edemeyeceğini, herhangi bir toprak
talebi olmadığını belirtti. Türkiye tarafından görüşmelerden haberdar edilen İngi-
liz Hükümeti 26 Mayıs’ta Türkiye’yi sert bir şekilde uyarınca Türk Hükümeti de
63 George Vernadsky, Rusya Tarihi, Selenge Yay., İstanbul, 2011, s. 496.

64 Özgüldür, a.e., ,s. 141,144.
65 Önder, a.e., s.109.
66 Önder, a.e., s.121. ; Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.154,157.
486
Irak’a cephane geçirilmesine izin vermedi. Mayıs 1941 sonunda İngilizler Irak’ta
duruma hakim olunca Almanlar Irak konusunda Türkiye’yi bir daha sıkıştırmadı-
lar. Almanlar için bu dönemde asıl önemli olan Sovyetler üzerine yapmayı planla-
dıkları harekat sırasında Türkiye’nin tarafsız kalması idi 68.
Alman Ordusunun Irak’a yönelerek Ortadoğu’yu ele geçirme planları suya
düşmüş ve uzun süredir planlanan Sovyetler Birliği saldırısı, gecikme eğilimi gös-
termişti. Haziran başında Almanya için iki seçenek vardı. Birincisi Türkiye’ye sal-
dırmak ve Ortadoğu’ya hakim olmak. Almanya bu konuda her türlü hazırlığı yap-
masına rağmen Türklerin sert direnişi, boğazlardan asker sevki sorunu, Toros
dağları dolayısı ile ulaşım engelleri gibi sorunlarla karşı karşıyaydı. İkincisi ise
Türkiye ile saldırmazlık antlaşması yapıp Sovyetler Birliği’ne saldırmaktı. Hitler
ikinci yolu seçerek Türk-Alman Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşmasının bir an önce
imzalanması için talimat verdi69.
14 Mayıs 1941’de Von Papen İsmet İnönü’ye Almanya ve Türkiye arasında
dostane işbirliği arzu ettiklerini Sovyetlerin boğazlar konusundaki görüşlerinin de
Türkiye tarafından da bilindiğini söyleyerek konuşmasına şöyle devam etmiştir
“Ya sizinle dost olacağız yahut aksi olacak ve Sovyetler Hindistan’a ve Basra’ya in-
mek için bizimle beraberlik yapmak isteyecekler. Bu sizin için de bizim için de fena-
dır. Sovyetler bizimle müttefik olarak Hindistan’a hücum etmek isterlerse bittabi bu
ihmal olunamaz. Tarihin bir dönüm noktasında bulunuyoruz. Eğer siz de bizim gibi
düşünüyorsanız sizinle konuşmaya hazırız” 70.
Almanya’nın antlaşma ile alakalı öne sürdüğü maddeler Türkler tarafından
İngilizlere bildirilmekte ve Almanya’ya verilecek cevap buna göre ayarlanmaktay-
dı. Başlangıçta Almanların çok kapsamlı olmasını istedikleri fakat Türkiye’nin an-
cak bir saldırmazlık paktı şeklinde kabul edeceğini bildirdiği anlaşma, uzun süren
müzakereler sonucunda 18 Haziran 1941 günü Ankara’da Alman elçisi Von Papen
ile Dış İşleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu arasında imzalanmıştır71. Türk-Alman Sal-
dırmazlık Paktı’nın imzalanmasından önceki süreç Türkiye’nin savaş içerisinde
yaşadığı en endişeli günler olmuştur. Hükümet İstanbul’un boşaltılmasına karar
vermiş, Anadolu’da gidecek yeri olanlardan isteyenlerin 50kg eşyaları ile parasız
taşınacağı gazetelerde ilan olunmuştur. Trakya’daki Türk birlikleri Çatalca hattına
çekilerek tahkimat yapmaya başlamış, Edirne tamamen boşaltılmıştır72. Türk-
Alman Saldırmazlık Paktı İngiltere ve ABD’nin tepkisine yol açmıştır. ABD bu paktı
68 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3 Savaş 1939-1945, Tekin Yay., İstanbul 2000, s.205. ; Arma-
oğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.159.; Glasneck, Türkiye’de Faşist Alman Propaganda-
sı,s.149.
69 Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri (1923-1945),s.148.
70 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…,s.368.
71 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.238.
72 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.367.
487
ihanet olarak yorumlayıp ödünç verme ve kiralama kanunu73 gereğince yaptığı
yardımları kesmiş; İngiltere ise Türkiye’yi yalnız bırakmanın onu Alman saflarına
iteceğini düşündüğünden kendisi için ABD’den aldığı silah yardımından bir kısmı-
nı Türkiye’ye vermeye devam ettirmiştir74.
18 Haziran 1941’de Türk-Alman Saldırmazlık Paktı’nın imzalanmasından
dört gün sonra 22 Haziran 1941 tarihinde Almanya’nın Sovyetler Birliğine saldır-
dığı haberi Türkiye’de derin bir rahatlama yaratmıştır. Almanya ile Sovyetlerin
beraberce Türkiye’ye saldırma tehlikesi de artık ortadan kalkmış ve iki ülkenin de
ilgisi boğazlardan uzaklaşmıştır75.
Alman-Sovyet savaşı başladığında Türkiye tarafsız kalacağını 25 Haziran
1941 günü Sovyet dış işlerine bildirdi. Halihazırda iki ilke arasında daha önce ya-
pılan saldırmazlık anlaşması da bunu öngörmekle birlikte Sovyetler için artık Tür-
kiye’nin tarafsız olması arzu edilen bir politika olmaktan çıkmıştı. Sovyet toprakla-
rı içerisinde Alman harekatı devam ettiği müddetçe Sovyetler Türkiye’nin Alman-
ya’ya karşı savaşa girmesini isteyecek fakat bu taleplerini hiçbir zaman doğrudan
Türkiye’ye yapmayarak araya İngiltere’yi koyacaktır.
Sovyet topraklarına Alman saldırısının başladığı gün İngiliz Başbakanı
Churchill’in radyoda yaptığı konuşmada “Hatıram yıllar arasında dolaşarak Rus
ordularının aynı düşmana karşı müttefikimiz olduğu günlere, o kadar kahramanlıkla
çarpıştıkları ve kendi kusurları olmaksızın bir payını dahi alamadıkları zaferin ka-
zanılmasına yardım ettikleri zamana gidiyor” şeklinde bir beyanda bulunması ve
İngiltere ile Sovyetler arasında imzalanan 12 Temmuz 1941 ve 1 Ağustos 1941
ABD-Sovyet anlaşmaları Türk dış işlerinde kendi üzerlerinden anlaşılabileceği
düşüncesi ile endişe uyandırdı. Türklerin endişelerinin artmasının onları Almanya
tarafına iteceğinden endişelenen Sovyetler Birliği ve İngiltere 10 Ağustos 1941
tarihinde Türk Dış İşlerine şu notayı vermişlerdir: “Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği Hükümeti, Montreux sözleşmesine olan sadakatini teyid ile Boğazlar konu-
sunda saldırgan bir niyet veya talebi bulunmadığı hususunda Türk Hükümetini te-
min eder. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Hükümeti ve İngiltere Hükümeti
Türkiye Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğüne titizlikle riayet etmeye hazırdır”76.
Türklerin boğazları müttefiklere açmaması Sovyetler açısından hayati tehli-
ke yaratmaktaydı. Sovyetler’in Almanya’ya direnmesi için özellikle ABD’den gele-
cek silah ve mühimmata ihtiyacı olduğundan yardımın ulaştırılabilmesi için Türki-
ye’nin komşusu ve Sadabad Paktı üyesi İran İngiltere ve Sovyetler Birliği tarafın-
73 Japonya’nın İtalya ve Almanya ile 27 Eylül 1940’ta ittifak anlaşması yapması üzerine Amerikan
Kongresi milli savunma menfaatleri açısından Amerika’nın savunmasında hayati olan ülkelere
yardım etmek üzere 11 Mart 1941 tarihinde Ödünç Verme ve Kiralama Kanunu kabul etti. Bkz.
Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, TTK, Ankara 1991, s.143.
75 Önder, a.e., s.156.
76 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.239-241.
488
dan 25 Ağustos 1941 de işgal edildi. İran Şahının yardım beklediği Türk Hükümeti
işgali üzüntü ile karşıladığını belirtmekle yetinmiştir77. Türkiye bu işgalin kendisi
açısından tehlikeli bir örnek olabileceğini düşünmekteydi. Türkiye, İngiltere’nin
bağımsız bir ülkenin toprağına Sovyetler Birliği ile birlikte tecavüz etmesini endi-
şeyle karşılamıştı. İran Alman yanlısı bir politika izlediği bahanesi ile işgal edilmiş-
ti ki Türkiye de böyle bir bahaneyle Sovyet işgali ile karşılaşabilirdi. Türk devlet
adamlarına göre İran’ın işgali İngiltere gibi ilkelerle hareket ettiğini ülkelerin ba-
ğımsızlıklarına saygı gösterdiğini söyleyen bir devlet için dahi çıkarların tek önem-
li şey olduğunu gösteriyordu. İngiltere özgürlük uğruna Almanya ile mücadele
ettiğini belirtirken İran’ın sonu ne olacağı belli olmayan şekilde işgaline göz yum-
muştu78.
İngiltere, ABD ve Sovyetler birliği cenahına göre ise bu işgal zorunluluktan
kaynaklanmaktaydı. Türkiye boğazları kapattığından Sovyetlere yardımı aksaya-
rak da olsa yapmak için Hint Denizinden, Basra Körfezinden ve İran üzerinden yol
aranmak zorunda kalmıştı. Bu yol hem çok uzak hem de elverişsizdi. Bu elverişiz
yolu bile açık tutmak ve korumak için İngiltere ve Sovyetler sıkışık durumlarına
rağmen cephelerinden asker çekerek İran’a göndermek zorunda kalmışlardı. ABD
veya İngiltere’den Sovyetlere gönderilecek bir motorlu vasıta veya bir batarya
topun, Afrika’nın güneyinden Ümit Burnunu dolaşarak Hint Denizini geçmesi Bas-
ra Körfezine varması, İran kıyısına ulaştıktan sonra da bütün İran’ı baştanbaşa kat
ederek Hazar Kıyılarına veya Türkistan sınırlarına ulaşması buradan da Sovyet
cephelerine dağıtımı gerekiyordu. Ama ne var ki Türk Hükümeti hem de antlaşma-
lara dayalı taahhütlerinde müttefiklerin yanında savaşa girmeyi kabul etmelerine
rağmen kımıldamıyorlardı. Savaş Akdeniz’e inmekle kalmamış Akdeniz’den ve
Kuzey Afrika’dan Mısır-Süveyş önlerine bile varmıştı79. 2 Eylül 1941’de Amerikalı
Amiral Sterling Türkiye’nin Boğazları İngiltere’ye açmak zorunda olduğunu aksi
takdirde boğazlara hücum ederek zorla açılmasının gerekli olduğunu söylemiştir.
Her ne kadar ABD Büyükelçiliği bu beyanı tamamen kişisel bir görüş olarak nite-
lendirse de amiralin bu kadar önemli ve sorumluluk gerektiren bir beyanatı kendi
başına veremeyeceği açıktı 80.
9 Ekim 1941’de Türkiye’nin Almanya ile 90000 tonluk yeni bir krom ant-
laşması imzalaması ABD’yi biraz daha kızdırmıştır. Türkiye Almanya’dan silah
almaktaydı. Krom da silah imalinde kullanıldığından Almanya Türkiye’ye silah
verirken bunun karşılığı olarak krom alıyordu. Nitekim yapılan anlaşma uyarınca
Almanya Türkiye’ye 100 milyon liralık savaş malzemesi verecekti. İngiltere Türki-
ye üzerindeki Alman baskısını bildiğinden krom anlaşmasını anlayışla karşıladı.
77 Önder, a.e.,s.195. ; Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.57.

78 Deringil, a.e.,,s.152-155.
79 Aydemir, İkinci Adam,s. 192.
80 Aydemir, İkinci Adam, s. 147-148. ; Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.58.
489
Churchill ABD başkanı Roosevelt’e yazdığı mektupta Türkiye’nin mevcut durumu-
nun İngiltere açısından son derece önemli olduğunu bildirse de ABD’nin tutumun-
da bir değişiklik olmadığından Aralık 1941 tarihine kadar Türk-Amerikan ilişkileri
gergin bir şekilde devam etti. Japonya’nın Almanya safında savaşa katılmasının
Türkiye üzerinde olumsuz tesir yapmasından çekinen81 Amerika Cumhurbaşkanı
Roosevelt 4 Aralık 1941 tarihinde Türkiye’nin savunmasının, Amerika savunması
için hayati bir ehemmiyette olduğunu beyan ederek, kendi arzuları ile ve bir söz-
leşme imza etmeksizin Türkiye’ye ödünç verme ve kiralamadan malzeme verece-
ğini ilân etmiştir82.
1941 yılı sonunda Japonya’nın Pearl Harbour limanına saldırısı ile ABD fii-
len savaşa katılırken Almanya Sovyetler içerisinde zaferden zafere koşmaktaydı.
Türkiye ise her iki bloğun yoğun baskılarına karşı hareket özgürlüğünü korumaya
çalışıyordu. Amaç iki tarafın da hiddetini çekecek bir durum yaratmadan olanaklar
elverdiğince savaşın dışında kalmaktı83.
1942 yılında da Türkiye’nin en büyük korkusu Sovyetler olmaya devam et-
mekteydi. Geniş çaplı müttefik yardımlarından yararlanan Sovyetlerin Avrupa’daki
en büyük güç haline gelmeleri ve savaş sonrası Avrupa’sının düzenini dikte etme-
leri kuvvetle muhtemel olduğundan Türk Hükümeti dış politikasını buna göre
yönlendirmeye gayret ediyordu. Türkiye’nin beklentilerini belki de en kısa şekilde
özetleyen Ankara’daki İtalyan Büyükelçisi DePeppo şu değerlendirmede bulun-
muştur: “Türkiye’nin ideali son Alman askerinin son Rus cesedi üzerine düşmesi ola-
caktır”84.
Türk-Sovyet ilişkileri 1942 yılına da gergin başlamıştır. 24 Şubat 1942’de
Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Franz von Papen’e bir suikast girişimi olmuş,
Papen yara almadan kurtulurken olayın faili Ömer Tokat olay yerinde ölmüş Geor-
ge Pavlov ve Leonid Kornilov adlı iki Sovyet vatandaşı tutuklanmıştır. Bu durum
Türk-Sovyet ilişkilerinde gerginliğe yol açmıştır85.
Türk hükümeti savaş içerisinde ve sonrasında İngiltere’nin Sovyet istekleri-
ne karşı koyamayacağından korkmakta ve Sovyet-İngiliz ittifakından huzursuzluk
duymaktaydı86. İsmet İnönü 11 Mart 1942’de ABD Ankara Büyükelçisi Steinhardt
ile yaptığı görüşmede “Almanya’nın yenilgiye uğraması halinde Sovyet emperyaliz-
minin Avrupa ve Yakındoğu’yu istila edeceğine, ABD ile İngiltere’nin bunu dizginle-
meye gücünün yetmeyeceğini“ söylemiştir. Savaşın bu döneminde İngiliz-Sovyet
81
Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 161-162.
82 “Amerika ile Ödünç verme ve Kiralama Sözleşmesinin imzalanması 23 Şubat 1945 tarihindedir”
Bkz. T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe, s.4.
83 Deringil, a.e.,s.166.
84 Deringil, a.e.,s.,s.174,168.
85 Nurettin Gülmez-Ersin Demirci, “ Von Papen’in Türkiye Büyükelçiliği”, Çağdaş Türkiye Tarihi
Araştırmaları Dergisi, XIII/27,2013-Güz, s. 243.
86 Kâmuran Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, AUSBF Yay., Ankara, 1983, s.163.
490
işbirliğinin uyandırdığı yoğun güvensizlik nedeniyle, Türk hükümetine göre zorla
savaşa sürüklendiği takdirde Türkiye kendi başının çaresine bakmak zorundadır.
Çünkü böyle bir durumda İngiltere’den yardım bekleyemeyecektir87.
Türk-Sovyet ilişkilerindeki gerginlik ve Sovyetlerin Türkiye üzerindeki
emelleri dolayısı ile Türk kamuoyunda Almanya’ya karşı oluşan sempati Almanlar
açısından ümit vericiydi. Adolf Hitler 29 Nisan 1942’de İtalyan lider Mussolini ile
yaptığı görüşmesinde Sovyetlerden korkan Türkiye’nin yavaş ama emin bir şekilde
kendilerine yaklaştığını belirtmiştir. Hitler’in Türkiye’nin Sovyetlerden çekindiği
hakkındaki mütalaası doğruydu ancak Türkiye’nin savaşa katılmaya hiç niyeti
yoktu. Başbakan Şükrü Saraçoğlu88 27 Ağustos 1942’de Von Papen ile yaptığı gö-
rüşmede bir Türk olarak Sovyetlerin yıkılmasını çok arzu ettiğini, böyle bir fırsatın
bin yılda bir defa ortaya çıkabileceğini ancak bir başbakan olarak Türkiye’nin ta-
rafsızlık politikasını takip etmesinin zaruri olduğuna inandığını ifade etmiştir.
Buna sinirlenen Alman Dış İşleri Bakanı Ribbentrop 1942 Eylülünde Von Papen’e
verdiği talimatla Kırım ve Kafkas Türkleri hakkında Türk Hükümeti ile yaptığı
görüşmeleri durdurmasını bildirmiştir89.
1942 yılı Almanlar için güçlerinin zirvelerinde olduğu bir dönemdi. Alman
orduları zaferden zafere koşmaktaydı. Kuzey Afrika’da Alman General Rommel
Mısır’a doğru ilerlerken Sovyet Ordularını yenen Almanlar Moskova’ya 50 km yak-
laşmış durumdaydılar. Böyle bir ortamda Türkiye üzerindeki Alman baskısı da
elbette ki çok fazla idi. Almanya’nın Türkiye üzerindeki baskısı bir sonuca ulaş-
mamakla birlikte 1942 sonlarından itibaren Almanların yenilmeye başlaması ile
birlikte Türkiye üzerinde İngiltere, ABD ve Sovyetlerin baskısı artmaya başladı.
Von Papen’in ifadesi ile “Almanya’nın her yenilgisi Türkiye üzerindeki müttefik bas-
kısının ağırlaşmasına sebep oluyordu” 90.
Almanya, Sovyet cephesinde nihai bir zafer kazanarak Türkiye’yi yanına
çekmenin imkansız olduğunu görerek Türkiye’nin müttefikler karşısında daha
bağımsız bir tavır takınabilmesi için askeri gücünün arttırılması gerektiğini dü-
şünmüş ve 2 Haziran 1942 tarihinde Türkiye ile Almanya arasında krom satışı
konusunda düzenleme yapılmıştır. Almanya’nın Türkiye’ye kendisinden silah
alımında kullanılmak üzere 100 milyon reichmark’lık bir kredi açması sağlan-
mıştır91.
87 Önder, a.e., s.216,219.

88
Dr. Refik Saydam’ın 8 Temmuz 1942 tarihinde kalp krizi sonucu ölümü üzerine Şükrü Saraçoğlu
Başbakan olmuştur. Kemal Arı, “Cumhuriyetin Sağlık Devrimcisi Dr.Refik Saydam”, Vatan ve
Sıhhat, Tıbbiyenin Yurtseverliği, İzmir 2015, s.305.
89 Ayrıntılı bilgi için bkz. Süleyman Tüzün, İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türk İç Politikasında Dış
Türkler Meselesi (1939-1945), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Ensti-
tüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1998.
491
İran sınırına birlik kaydıran Türkiye müttefik tepkisinden dolayı bunun Al-
manların Kafkaslara ulaştıktan sonra İran üzerinden Türkiye’ye girmelerine mani
olmak için olduğunu söylerken, Eylül 1942 yılı başında on Türk tümeni Trakya
sınırından alınarak Ege-Karadeniz kıyıları ile Türk-Rus sınırına yığılmış92 ve Sov-
yet Hükümetine de Almanların Kafkas cephesini arkadan vurmak için Trabzon’dan
ve Hopa’dan çıkarma yapmaları ihtimaline karşı, buralarda kuvvet topladığı tebliğ
edilmiştir93.
9 Ekim 1942’te Moskova’da gerçekleşen ABD-İngiliz-Sovyet Dış İşleri Ba-
kanları görüşmesinde, Sovyet Dış İşleri Bakanı Molotov Türkiye’nin savaşa katıl-
ması için zorlanmasını teklif etmiş, eğer girmezse askeri yardımın kesilmesini
talep etmiştir94.
Sovyetler Birliği Alman ilerleyişini durdurup avantajlı bir duruma geçtikten
sonra Türkiye’nin savaş içindeki dış politikası Sovyetlerin tenkitlerine hedef olma-
ya başladı ve ilişkiler gerginleşti95. Kasım 1942’de başlayan Stalingrad Muharebe-
sini Almanların kaybetmesi, Avrupa’dan yeni bir cephe açılarak Almanya’nın sıkış-
tırılması fikrini yeniden canlandırdı. Sovyetlerin güney Rusya’da taarruza geçip
Balkanlara ilerlemesi ve eş zamanlı olarak Türkiye üzerinden Balkanlara yürün-
mesi fikri İngiltere tarafından hararetle dillendirilmekteydi. Bunun gerçekleştiril-
mesi için ise Türkiye geniş çapta silahlandırılmalı ve 1943 ilkbaharında savaşa
dahil edilmeliydi96. Bu tarihe kadar Almanya’nın Avrupa dışına taşmasını önlemek
için Türkiye’nin savaş dışı kalması yeterli olmuştu, fakat şimdi Türkiye’nin duru-
mu Almanya’yı Avrupa’da sıkıştırmak için Avrupa’ya geçmek isteyen Müttefiklere
engel oluşturuyordu97. ABD ile İngiltere arasında ikinci cephenin nerede açılacağı
bir çekişme konusu halindeydi. ABD bu cephenin 1943 yılı içerisinde Fransa’da
açılmasını istiyor, İngiltere ise Fransa’daki Alman kuvvetlerinin büyük bir kısmı-
nın başka bir cepheye sevk edilmesi sağlanmadan yapılacak bir çıkartmanın başa-
rısızlıkla sonuçlanmasından endişe ediyordu. Balkan Cephesi işte böyle bir ortam-
da gündeme yeniden geldi98. ABD Başkanı Roosevelt 12 Kasım 1942 tarihli mektu-
bunda Churchill’e “Karadeniz’den Alman cephesine taarruz için Türkiye’nin desteği-
nin sağlanması dahil olmak üzere Sardunya, Sicilya, İtalya, Yunanistan ve diğer Bal-
kan bölgeleri yönünde ileri harekat imkanları gözden geçirilmeli” fikrini beyan et-
miştir. İngiliz Genelkurmayı’nın silah ve teçhizat eksiklikleri bulunan Türkiye’nin
savaşa girişinin İngiltere için bir yük teşkil edeceği yolundaki kanaatine rağmen
92
Önder, a.e.,s.217.
93 T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe, s.5.
94 Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi 1789 – 1980, İmaj Yayıncılık, Ankara,
1998, s. 216.
95 Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, s.163.
97 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s. 450-451.
492
Churchill “ Türkiye’yi önümüzdeki baharda savaşa sokmak için en yüksek seviyede
devamlı bir çaba sarf edilmelidir” 99 düşüncesinde ısrar etmekteydi. Churchill bu
düşüncelerini 24 Kasım 1942’de Stalin’e de bildirmiş ve Stalin de cevaben “ Türki-
ye’yi 1943 baharında yanımızda savaşa sokmak için mümkün olan her şey yapılma-
lıdır100” demiştir. Bu yıl içerisinde Türkiye’nin savaşa girişi hakkında başka bir
müzakere yapılmayıp Casablanca Konferansına kadar durum sabit kalmıştır101.
1942’den itibaren İngiltere Türkiye’ye bir tür şantaj uygulamaya başlamıştır. İngil-
tere’ye göre Türkiye savaştan sonra belirecek Sovyet tehlikesine karşı ancak müt-
tefik davasına somut katkılarda bulunarak Batı’nın desteğine mazhar olabilirdi.
Türkiye’yi Sovyetler ile tehdit etme İngiltere’nin umduğundan farklı sonuçlar do-
ğurarak Türk devlet adamlarının kendilerinden başka kimseye güvenmeme eğili-
mini güçlendirmiştir102.
Savaş içerisinde ve özellikle de 1942 yılında Türk Dış Politikasının en büyük
başarılarından biri savaşan her iki taraftan da silah temin etmiş oluşudur. Türkiye
Almanya’nın saldırısına uğramaktan kendisini kurtarmakla kalmamış, Almanları
ve İngilizleri çıkarları için Türkiye’ye silah vermek zorunda oldukları noktasında
ikna etmiştir. Türkiye ne kadar güçlü olursa zorlamalara direnme ihtimali de o
ölçüde artacaktı. 1942 yazında Türkiye’ye Almanya tarafından 100 milyon reich-
mark’lık bir kredi açıldı103. Türkiye’nin 1 Haziran 1942’de imzaladığı yeni bir tica-
ret anlaşması ile silah karşılığında olmak üzere Almanya’ya 45 bin ton krom ver-
meği taahhüt etmesi müttefiklerde özellikle de Amerika’da tekrar bir kötü etki
yarattı. Bir taraftan mihver devletleri diğer tarafta ise müttefikler kendi yazışma-
larında Türk dış politikasını “ikiyüzlü”, “kurnaz” veya “ahlakdışı” buluyorlardı.
İngilizler Türkiye’nin “sigara içmesi yasaklanmış ama gene de her fırsatta içip du-
manını bacadan yukarıya üfleyen küçük bir çocuğa benzediğini” söylüyorlardı.
Türkiye’yi yalnızca kendi stratejik amaçları doğrultusunda kullanılacak bir
araç konumunda gören bir göz tarafından Türkiye’nin politikası tutarsız olarak
değerlendirilebilirdi. Türkiye’nin savaşın dışında tutulmasını birincil derecede
önemli gören ve tüm verilmiş sözleri, ittifakları, anlaşmaları bu çerçevede değer-
lendiren Türk bakış açısına göre ise hiçbir tutarsızlık yoktu104. İsmet İnönü içinde
bulundukları durumu şu şekilde ifade etmiştir “Gün geçtikçe şiddetlenen düşmanlık
havası içinde her gün biraz daha sinirlenmiş taraflar ortasında tarafsızlık politikası
yürütmek hükümet için çok yorucu olmaktadır”105.

100 Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin…,s. 216.
101 Armaoğlu,”İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 166.
102 Deringil, a.e., s.186.
103 Deringil, a.e.,s.170-171.
104 Deringil, a.e.,s.176,177
105 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Birinci inikat, 1.XI.1942 Pazar, s.3.
493
1943 senesi Türkiye açısından oldukça sıkıntılı bir yıl olarak geçmiştir. Tür-
kiye üzerindeki Alman baskısı hafiflemekle birlikte müttefiklerin baskısı oldukça
artmıştır. Bu sene içerisinde içlerinde Türkiye’nin durumunun da yer aldığı birçok
konferans ve görüşme yapılmıştır106. Roosevelt ve Churchill savaşın gidişatını tar-
tışmak üzere 14 Ocak 1943’de Fas’ın Casablanca şehrinde bir araya gelmişler ve
savaşın sonuyla ilgili belki de en önemli kararı burada almışlardır. Buna göre savaş
düşmanın kayıtsız şartsız teslim olmasına kadar sürdürülecekti. Türkiye bu fikrin
tamamen karşısındaydı. Almanya’nın Avrupa’da sürdürülebilir barış için özellikle
savaştan sonra Sovyetlere karşı bir denge unsuru olarak korunması gerektiğine
inanmaktaydı. Almanya’nın Avrupa’dan silinmesi Sovyetlerin istedikleri gibi Av-
rupa’yı şekillendirmesi demekti107. 14-24 Ocak 1943 tarihleri arasında yapılan
toplantılarda toplantıda savaşın genel seyri değerlendirilmekle birlikte Türki-
ye’nin savaşa dahil edilmesi meselesi de ele alınmıştır. Churchill konferansta Sov-
yetleri boğazlar konusunda kontrol edebilmek için Türkiye’nin bir an önce savaşa
girmesi gerektiğini savunmuştur. İngiliz ve ABD Dış İşleri ise Türkiye’nin mevcut
eksiklikleri ile savaşa girmeye zorlanmasının akıllıca bir iş olmadığını savunmak-
taydılar. Churchill Türkiye’yi savaşa zorlamayacağını kabul etmekle birlikte Türk-
lere silah ve malzeme teklifinde bulunacağını ve saldırıya uğradığı takdirde de
yardım sözü vereceğini ifade etmiş108 ve bu konunun Türklerle görüşme işinin
İngilizlerce yapılması konusunda ABD ile anlaşmıştır. Buna göre Türkiye’deki bü-
tün müttefik çıkarlarının İngilizlerce kullanılması kabul edilerek gönderilecek
yardım malzemesinin sevk ve denetleme işi İngiltere’ye bırakılmıştır. İngiliz ve
ABD Kurmay Başkanlarınca 20 Ocak 1943’te imzalanan protokolde şöyle deniyor-
du: “Türkiye topraklarının İngiltere’nin sorumluluğu altında kalmasında ve Türkiye
ile ilgili bütün sorunların İngiltere tarafından yürütülmesi kararının uygulanması
için gerekli idari kararların İngilizler tarafından alınması konusunda anlaşmaya
varılmıştır”109. Türk Hükümeti bu haberleri müthiş bir şaşkınlıkla karşılayıp Tür-
kiye ‘ye yapılacak yardımın denetimini İngilizlere vermenin, İngiltere’nin Sovyet-
lere karşı Türkiye’yi zayıf bırakmak için verilmiş sözünü yerine getirme amacını
güttüğü konusunda derin kuşkulara kapıldılar.
Türkler için böyle bir denklem, hiç de istenilir türden bir şey değildi. Türk
politikasını çizenler, Sovyetlerin savaştan sonra Avrupa’yı Sovyetleştirmeye kal-
kışmalarından korktukları için Avrupa’da Amerikan varlığından yanaydılar. Anka-
ra’nın Washington’la ilişkilerini kesmeyi hedef tutan her türlü anlaşma ya da Was-
hington’un Türkiye’ye karşı doğrudan doğruya sorumlu olmasını engelleyen ka-
rarlar, Türk devlet adamlarını endişelendiriyordu. Dolayısıyla Casablanca Konfe-
106 Bkz. World War II Inter-Allied Conferences, Joint History Office, Washington, 2003.
108 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”, s.165.
109 Mahmut Goloğlu, Milli Şef Dönemi, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul, 2012, s. 195.
494
ransı Türk önderlerine iki şey göstermekteydi: Birincisi, Amerika’nın Türkiye’den
yavaş yavaş elini çektiği; ikincisi de, İngiltere’ye, sömürgeci bir devlet gibi dav-
ranma hakkının tanındığı. Türkler, İngilizlerin Sovyetler ile gizli bir anlaşma yap-
mış olmalarından ve Stalin’in sonuna kadar savaşmayı kabul etmesi şartıyla, Sov-
yetlere Türkiye’de rahatça at oynatma hakkını tanıdıklarından kuşkulanmaktaydı.
Eğer öyle olursa, Türkiye, Sovyetler Birliği’nin karşısında tek başına bırakılacaktı.
Üstelik kayıtsız şartsız teslim ilkesinin açıklanması da bu tahmini doğruluyordu110.
Casablanca Konferansından sonra Churchill, Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na
Kıbrıs’ta buluşmayı teklif etti. Türkiye bu teklifi kabul etmekle birlikte eğer Churc-
hill Türkiye’ye gelmek isterse toplantının İsmet İnönü ile yapılabileceğini bildirin-
ce 30-31 Ocak tarihleri arasında Adana Buluşması yapılmıştır. Türk tarafında
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Başbakan Şükrü Saraçoğlu, Dış İşleri Bakanı Numan
Menemencioğlu, İç İşleri Bakanı Hilmi Uran, Genel Kurmay Başkanı Mareşal Fevzi
Çakmak, Hava Tuğgeneral Şefik Çakmak ve Feridun Cemal Erkin bulunmaktaydı.
Churchill gelişi esnasında “Türkiye’ye bir istekte bulunmak için değil, silah ve mal-
zeme ihtiyaçlarınızı incelemek için geldim” demiştir. Churchill Adana’da Türki-
ye’nin savaşa girmesi için doğrudan bir talep veya zorlama yapmamış, ancak savaş
dışı kalması halinde ortaya çıkabilecek zorluklara değinerek Sovyet endişesini
bertaraf etmek için en emin politikanın savaşa girmek olacağını telkin etmiştir.
Churchill Adana’ya gelirken Türkiye’yi Almanya’ya karşı savaşa girmeye zorlamak-
tan ziyade Almanya’nın Türkiye’ye saldırmasına yol açacak bir imtiyaz sağlama
peşindeydi111. Görüşmeler sırasında Türk heyeti tarafından Churchill’e Türk ordu-
sunun acil ikmali için gerekli “Adana Listesi” diye bilinen 50 tümenlik bir ihtiyaç
listesi verildi112. Churchill Türk ordusunun savaşa katılmak için tam hazırlıklı
olmadığını kabul ederek ilk etapta Türk ordusunu teçhiz etmeyi, sonrasında müt-
tefiklerin Türkiye’nin kara ve deniz üslerinden faydalanmasını sonrasında ise Tür-
kiye’nin doğrudan savaşa girişini sağlamayı düşünüyordu113. Churchill Türkiye’nin
Sovyetler Birliğinden duyduğu endişeyi bertaraf etmeye çalışarak Molotov ve Sta-
lin’le konuştuğunu, ABD ve İngiltere’yle barışçı ve dostça ilişkiler arzuladıklarını,
Sovyetlerin gelecek on yılda yeniden kalkınma ve imar faaliyetleriyle fazlasıyla
meşgul olacağını, bunun için Müttefiklerin teknik yardımına ihtiyaçları olduğunu,
komünizmin değişime uğradığını ve sonuçta Sovyetlerin İngiltere ve ABD’yle iyi
ilişkiler kuracağına inandığını söylüyordu. İnönü ve Saraçoğlu ise Sovyetler Birli-
ğinin savaştan sonra emperyalist bir devlet haline gelebileceğine işaret ederek,
Almanya nihai olarak yenildiği zaman, bütün Avrupa’ya yayılmış olan Slav ve ko-
110 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II, Cumhuriyet Yay.,
İstanbul 2000, s.18-24.
111 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.246,249. ; Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…s.399; Feridun
Cemal Erkin, Dışişlerinde 34 Yıl Anılar-Yorumlar, C.I, TTK, Ankara, 1987, s. 137.
112 Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.200.
113 Sönmezoğlu, a.e. s.456-457.
495
münistlerin savaşta Almanya’nın müttefiki olan devletleri Sovyetlerin yanına çe-
keceğini belirttiler. Buna karşılık Churchill, savaştan sonra barış ve güvenliği ko-
rumak için Milletler Cemiyetinden daha kuvvetli bir uluslararası örgütün kurula-
cağını, kendisinin komünizmden korkmadığını, Sovyetlerin savaştan sonra Alman-
ya gibi hareket etmesi halinde kurulacak olan yeni örgütün bütün üyeleriyle birlik-
te Sovyetlere karşı çıkacaklarını ileri sürdü114. Adana buluşması sonrası Türkiye
ihtiyatı elden bırakmayarak ortalığı yatıştırıcı bir açıklama yapmıştır. Tam bir
dostluk ve samimiyetten söz ederek, Churchill’in Türk dış politikasını övdüğünü ve
bu politikada değişiklik yapılmamasını rica ettiğini açıklamıştır. Churchill de Sta-
lin’e gönderdiği 1 Şubat 1943 tarihli mesajda Türklerin müttefikler lehinde büyük
bir istikamet kat etmiş bulunduklarını söyleyerek yapılacak şeyin Türk ordusunu
modern silahlarla donatarak savaşa girişinin sağlanması olacağını ifade etmiş-
tir115.
Türkiye’yi alakadar eden bir diğer konferans Churchill ile Roosevelt arasın-
da 11-24 Ağustos 1943 tarihleri arasında Kanada’da gerçekleştirilen Quebec Kon-
feransıdır. Bu görüşmelerde Türkiye’nin Müttefikler yanında savaşa katılması için
henüz erken olduğuna, buna karşılık Türkiye’ye silah yardımına devam edilerek
Balkanlarda açılacak yeni bir cephe için gerekli olan Türk havaalanlarının derhal
Müttefiklerin kullanımına açılmasının ve müttefik savaş gemilerinin boğazlardan
geçişine izin verilmesinin Türklerden istenilmesine karar verilmiştir116.
1943 sonbaharından itibaren Sovyetler Türkiye ile ilgili yeni bir dış politi-
kaya yönelmiştir. Doğu cephesinde Alman baskısı azalmıştı ve Sovyetler artık sa-
vaştan galip çıkacaklarından emindiler. Sovyet basınında çıkan haber ve yorum-
larda tarafsızlık politikası sürdüren Türkiye’ye neden askeri yardım yapıldığı, eğer
Almanya’ya karşı savaşa girmeyecekse Türkiye’nin bu silahları kime karşı kullana-
cağı soruluyordu117.
Sovyetler, "savaşın kısaltılması" gerekçesiyle Türkiye’nin derhal savaşa gir-
mesinde ve hava üslerini Müttefiklere açmasında ısrar ederken diğer taraftan Al-
manların endüstri bölgelerinin bombalanması için Amerikan uçaklarının Sovyet
topraklarındaki üsleri kullanması yolundaki Müttefik isteklerini de olumsuz karşı-
lamaktaydılar. Üzerlerindeki baskının azaldığı ve savaşın kaderinin Almanya’nın
aleyhine döndüğü bu ortamda Sovyetler artık var olma mücadelesinin ötesinde
savaş sonu projelerini düşünmeye başlamışlardı. Bu çerçevede, Balkanlarda ikinci
bir cephe açılarak İngiliz ve Amerikan askerlerinin bölgeye sevk edilmelerini ön-
lemeye çalışıyorlardı. Öte yandan, İngiltere de Balkanlarda yeni bir cephe açarak

115 İlhan Tekeli, Selim İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi,
C.I, İletişim Yay., İstanbul 2014, s. 270-271.
116 Mustafa Ekincikli, İnönü-Bayar Dönemleri Türk Dış Siyaseti, Berikan Yay., Ankara, 2007, s.
50.
496
yavaş yavaş batıya yönelen Sovyetlerin Balkanlara sarkarak burada kendilerine ait
bir nüfuz bölgesi oluşturmalarını önlemeye çalışmaktaydı118.
19 Ekim 1943’te Sovyet, ABD ve İngiliz Dış İşleri Bakanları Moskova’da bu-
luşarak savaşın seyri hakkında bir konferans yapmışlardır. Rus Dış İşleri Bakanı
Molotov ilk toplantıda “üç büyükler Türkiye’nin hemen savaşa katılmasını Türki-
ye’ye telkin etmeliler” görüşünü ortaya atmıştır. ABD ve İngiltere ise Türkiye’nin
savaşa katılması için değil zorlama, içinde bulunulan o dönemde teklif yapılmasını
bile uygun görmemişlerdir. Bu sırada İtalya’da şiddetli bir savaş devam ediyordu.
Türkiye’ye vaat edilen askeri malzeme teslim edilmediği gibi Avrupa’da ikinci cep-
he açılması planlanırken vaadin yerine getirilmesi de mümkün görünmüyordu.
Bütün bu gerçeklere rağmen Sovyetleri küstürmemek için konferans sonunda
Türkiye’nin 1943 yılı bitmeden savaşa girmesine ve bu konuda Türkiye’ye telkinde
bulunulmasına ve Türk hava üslerinin müttefik kullanımına açılmasının istenme-
sine karar verildi119. Bu antlaşmadaki kararları Türk Dış İşleri Bakanına bildirmek
için İngiliz Dış İşleri Bakanı Anthony Eden, Türk Dış İşleri Bakanı Numan Mene-
mencioğlu’nu Kahire’ye çağırdı. Numan Menemencioğlu’nun Kahire’ye hareketin-
den önce Alman Büyükelçisi Von Papen, Moskova’da Türkiye’nin savaşa davet
edilmesi kararının alındığını Türk Dış işlerine bildirdiğinden dolayı120 Menemen-
cioğlu Kahire’ye hazırlıklı gitmiştir. 5-8 Kasım 1943 tarihleri arasında yapılan Ka-
hire görüşmelerinde Eden, İngiliz savaş uçaklarının üç hafta içerisinde Türk top-
raklarında üslenmesinin kabul edilmesini istedi. Numan Menemencioğlu ise bu
girişimin Almanya’yı Türkiye’ye karşı savaşa davet etmek olacağını söyleyerek
kesinlikle reddetti.
İngilizler için bu durumu kabul etmek oldukça güçtü. Türkler İngiliz askeri
personelinin sivil kıyafetle Türkiye’ye gelerek havaalanları inşasını hızlandırmala-
rına müsaade ve İngiliz uçaklarının koruma amaçlı Türkiye’de üslenmesini kabul
etmiyorlar ama aynı zamanda Almanlara karşı hava savunmalarının olmadığından
şikayet ediyorlardı. Türklere tarafsızlıklarını koruyarak müttefiklere hava üslerini
vermesi gerektiği söylendiğinde “hayır savaşa gireceksek pasif bir rol oynayamayız”
ama “savaşa girin” dendiği zaman da “hayır yeterli silah ve mühimmatımız yok daha
fazla silah verin” diyorlardı. Türkiye’nin müttefikler yanında savaşa girmek için
hazırlıklarını tamamlamaya çalıştıklarını sanan İngilizler için bu durum anlaşıla-
maz bir tutumken sessiz ama bunun tam tersi bir yol izleyen Türkler için mantığın
118 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.457-458.

119 Gürün, a.e., s.256,257.
120 Ekim 1943- Nisan 1944 yılları arasında Ankara’daki İngiliz Büyükelçiliği’nde kavas olarak çalı-
şan Elyesa Bazna gizli belgeleri para karşılığı Alman Büyükelçiliğine satmıştır. Bkz. Nurettin
Gülmez, Ceyhun Demirkollu, “Bir İstihbarat Savaşı: Çiçero Olayı”, CBÜ Sosyal Bilimler Dergi-
si, 2013, C.11, S.2; Savaş Sertel, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de Yürütülen Casusluk
Faaliyetleri”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 25, Mart 2016.
497
ta kendisiydi121. Görüşmelerde Eden’in Türkiye’nin savaşa girmesi konusundaki
aşırı ısrarı Türk Hükümetince bu işin arkasında Sovyetlerin olduğu izlenimini
uyandırmıştır122. Savaşa girerlerse Türklerin İngiliz-ABD yardımının yetersiz
kalmasından ziyade en çok korktukları şey Sovyetlerden gelecek aşırı yardımla-
rıydı.
Kahire görüşmesi Menemencioğlu’nun hava üslerinin kullanılması talebini
peşinen reddetmesi, Türkiye’nin savaşa girmesi talebinin ise Ankara’da karara
bağlanabileceğini bildirmesi ile sonuçlanmıştır123. Eden-Menemencioğlu müzake-
releri Türk-İngiliz İlişkilerinde bir dönüm noktasıdır zira 17 Kasım 1943’te Türki-
ye ilke olarak savaşa girmeyi kabul etmiş bulunmaktaydı. Bu hamle ile Türk Dış
Politikası savunma hattında taktik bir geri çekilmeden söz edilebilir. Savaştaki
yeni gelişmelerin ışığında artık Türkiye’nin tarafsızlığı üzerinde durulmayarak
savaşa girmeyi kabul ettiği söylenecek, ancak hazırlıksız olduğu ve savaşta ne rol
oynayacağını bilmediği savları arkasında yeniden mevzilenilecekti124. Türkiye’nin
savaşa girmesi için TBMM’nin sunduğu ön şartlar şunlardır: 1-Türk ordusunun
savaş kabiliyetinin ve memleketin savunmasının gerektirdiği bütün araçların te-
mini; 2-Müttefik İngiliz ordusu ile yakın işbirliği; 3-Türkiye’nin çıkarlarının sağlam
esaslarla belirlenmesi125. Numan Menemencioğlu Kahire ile ilgili olarak “Harp
talihinin kendilerine gülmeye başladığı 1943 yılı sonunda Sovyetler, bir gün bizi iş-
galden kurtarmak için harbe girmemizi istiyorlardı”126 şeklinde değerlendirme
yapmıştır.
İngilizler 25 Temmuz 1943’te İtalya’da Mussolini iktidarı sona erince fırsat-
tan istifade Ege denizindeki adalardan bazılarını istila etmek için çeşitli teşebbüs-
lerde bulundularsa da, Rodos’taki başarısızlık Churchill’in Türkiye’yi savaşa sok-
mak için açtığı kampanyanın sonunu getirdi. İngilizler bir İtalyan garnizonunun
bulunduğu Rodos’u istila etmeyi başaramadıkları gibi, büyük bir direnişle karşı-
laşmayan Almanlar Rodos’u almış, ayrıca Akdeniz’deki savaşın başından beri İngi-
lizlerin elinde bulunan İstanköy, Leros ve Sisam’ı istilaya başlamıştı127. İngiltere
Akdeniz’de kendi başına Almanlar ile mücadele edemezken, Türklerin Almanları
yenmesini nasıl sağlayacaktı.
Türkiye’nin savaş içerisindeki yerinin tartışıldığı bir diğer konferans ABD
Başkanı Roosevelt, İngiliz Başbakanı Churchill ve Sovyet lider Stalin’in katılımları
ile 28 Kasım-1 Aralık 1943 tarihleri arasında İngiliz-Sovyet işgali altındaki İran’ın
121
Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.222; Deringil, a.e.,s.172,176,177; Gürün, Savaşan Dünya ve Türki-
ye:3…, s.414.
122 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s. 258.
124 Deringil, a.e,s.212.
125 Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,s.105.
126 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.432
127 Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,s.68,88.
498
başkenti Tahran’da gerçekleştirilmiştir. ABD’nin Türkiye’nin savaşa zorla sokul-
masına çok da sıcak bakmadığını bilen Churchill istediği desteği Sovyetlerden bu-
labilme ümidi ile ilgisini Stalin üzerinde yoğunlaşmıştır. Ancak Stalin İtalya ve
Türkiye’de kuvvet harcanmasını sert bir tavırla eleştirmiş ve Fransa çıkartmasına
ağırlık verilmesini istedi. Gerekçe olarak da açılacak olan bir balkan cephesinin
müttefik güçleri bölerek hazırlıkları sürdürülen Fransa üzerinden yapılacak çı-
kartma harekatını aksatacağını öne sürmüştür. Sovyetlerin Tahran Konferansın-
daki pasif tavrı bir ay önce yapılan Moskova Konferansındaki Türkiye’nin savaşa
sokulması ısrarı ile karşılaştırıldığında dikkat çekici hale gelmektedir. Sovyetler
Balkanlardaki emellerine ulaşmalarında müttefiklerce desteklenmiş bir Türki-
ye’nin ayak bağı olacağını düşünmüşlerdi128. Ayrıca bu politika ile Sovyetler barış
masasında Türkiye’ye karşı herhangi bir borçları olduğunu kabul etmeyecek ve
Türkiye’ye karşı olacak tutumunda Moskova Konferansında ABD ve İngilizler ile
birlikte hareket edeceğine dair taahhütten de kurtulacaktı129.
Fransa çıkartmasına ağırlık verilmesi noktasında Roosevelt de Stalin’i des-
tekleyince yalnız başına kalan Churchill Türkiye’nin aktif katılımından ziyade bo-
ğazların müttefiklerce kullanımı ve Türk topraklarında üs verilmesi konularında
Türkiye’nin zorlanmasını Türkiye buna yanaşmadığı takrirde de petrol sevkiyatı-
nın durdurularak barış konferansına katılmasına izin verilmemesini önermiştir.
Churchill Sovyetleri ikna edebilmek için Stalin’e İngiltere’nin Türkiye-Sovyetler
arasındaki problemlerde tarafsız bir tutum sergileyeceğini ve Türkiye’ye mesele-
lerini Sovyetler Birliği ile ikili olarak halletmelerini önereceğini söylemiştir. Elbet-
te ki Stalin de bu sözü Boğazların statüsünün değiştirilmesinin onaylanması olarak
yorumlamıştır. Churchill bununla da kalmayarak Stalin’in Türk ordusunun eksik-
likleri nedir sorusuna ayrıntılı bir şekilde cevap vermiştir130.
Roosevelt ve Churchill, daha Tahran’dan ayrılmadan, İnönü’ye, 1 Aralık gü-
nü birer telgraf göndererek, kendisini, birlikte görüşmek üzere Kahire’ye davet
ettiler. Bu davete Türkiye’nin reaksiyonu, eğer konuşmaların konusu Tahran’da
Stalin ile alınmış bir kararın tebliği olacak ise, İnönü’nün daveti kabul etmeyeceği,
eğer ortak davaya yararlı en iyi yolların eşitlik içinde ve peşin hükümler olmaksı-
zın konuşulması olacaksa daveti kabul edeceği şeklinde olmuştur. Roosevelt, gö-
rüşmelerin eşit devletler arasında özgür tartışma ortamında geçeceği konusunda
güvence vermiştir131.
4-7 Aralık 1943 tarihleri arasında gerçekleştirilen Kahire Konferansında
İsmet İnönü Adana’da Churchill tarafından vaat edilen malzemenin kısmen Türki-
ye’ye gönderildiğini ancak çoğunun eski olduğunu, hava üslerini hazırlamanın
128 Deringil, Denge Oyunu,s.217.; Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.230.

130 Önder, a.e., s.257-258.; Deringil, a.e.,s.218-219.
131 Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, s.113. ; Deringil, a.e.,s.220.
499
müttefiklerin istediği şekilde 15 Şubat 1944’e kadar hazır hale getirmenin müm-
kün olmadığını söyleyerek Türkiye’nin savaşa giriş hazırlıkları için kesin bir tak-
vim ister. İnönü’nün taktiğinin amacı açıktır: Vakit kazanmak ve artan talep ve
şartlar ileri sürerek müttefiklerin Türkiye’yi savaşa sokma hevesini kaçırmak132.
Türkler, "prensip olarak" savaşa girmeyi kabul etmişlerdi ama bu aslında içtenlik-
ten uzak bir tutumdu. Müttefiklere, hava üslerini kullanma yetkisi vermedikleri
gibi üsleri yönetme konusunda İngiliz teknisyen ve subaylarına da izin vermeye de
yanaşmadılar.
Belirli bir sonuç vermemiş olmasına rağmen, İkinci Kahire Konferansı’nın
bir başka yönden de önemi büyüktür. Savaş yıllarındaki Türk diplomasisinin bi-
rinci döneminin sona erip ikincisinin başlamasını bu konferans sağlamıştır. Birinci
dönem, özellikle Sovyetler ve Almanlardan gelebilecek askeri bir tehdide karşı
düşünülmüştü; ikincisi ise, Sovyetlerin Doğu Avrupa üzerindeki emellerini engel-
leme amacını gütmekteydi. Bu konferans, Türk dış politikasının askeri tehlikeleri
uzakta tutmayı hedef alan savaş dönemi stratejisinden, savaşın son aşamalarına ve
savaş sonrası dünyasında doğabilecek siyasal çatışmalara karşı yöneltilmiş bir
politikaya dönüşmesine başlangıç teşkil etmiştir133. İlk bakışta Kahire Konferan-
sında Türkiye’nin savaşa girmemek konusundaki tutumunu sürdürdüğü sanılabi-
lir. Oysa müzakerelerin içeriği iyice incelendiğinde Türkiye’nin önemli bir şekilde
taktik değiştirdiği görülmektedir. Artık Türkiye, savaş dışı kalmaktan çok savaş
biterken alacağı rolün ne olacağının belirlenmesini isteyen bir söyleme geçerek
İngiltere’yi zor bir konuma itmiştir134.
Uçakla Adana’ya ve oradan trenle Ankara’ya dönen İsmet İnönü hükümet
tarafından Kayaş istasyonunda karşılandı ve sabahın erken saatlerinde Kayaş’ta
bakanlar kurulu toplantısı yapıldı. İnönü, Kahire toplantısındaki bütün kışkırtma-
lara rağmen savaşa katılma isteğini hükümete götürmeyi kabullenmekten başka
olumlu bir söz vermediğini açıkladı135. Türkiye tarafından 12 Aralık 1943 tarihin-
de İngiltere’nin Ankara büyükelçiliğine verilen notada verilmesi taahhüt edilen
malzemelerin tamamı Türkiye’ye ulaşmadan, Türk ve İngiliz askeri makamları
tarafından gerekli ortak hazırlık tamamlanmadan, savaş sonrasına ilişkin siyasî
konular üzerinde bir anlaşmaya ulaşılmadan 15 Şubat 1944 tarihinde Türk hava
alanlarına müttefik uçakların gelmesi teklifine olumsuz cevap verdikleri belirtil-
miştir136.
Türkiye’nin savaşa katılması için gerekli askeri yardımı tespit etmek gayesi
ile 1944 yılı başından beri Ankara’da devam eden Türk-İngiliz askeri görüşmeleri
132 Önder, a.e., s.262.

133 Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,s.123-128.
134 Tekeli,İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya…, s. 312-313.
136 Sönmezoğlu, a.e. s.467.
500
müzakerelerin tıkanması üzerine 3 Şubat 1944’te İngiltere tarafından kesildi ve
İngiliz askeri heyeti Türkiye’den ayrıldı137. Heyetin Türkiye’yi terk etmesinden bir
gün sonra İngiliz Dışişleri Amerikan Dışişlerine gönderdiği bir telgrafla Türk-
İngiliz ilişkilerinin dondurulduğunu bildirerek Amerika’dan da aynı şekilde dav-
ranmasını istedi. 7 Şubat 1944’te ABD’nin Ankara Büyükelçisi Steinhardt’a ilişkile-
ri soğutma talimatı gönderildi. 2 Martta İngiltere, l Nisanda da ABD Türkiye’ye
yaptıkları silah ve malzeme yardımını durdurdular. Böylece Türkiye ile Müttefikler
arasındaki ilişkiler en alt düzeye indirilmiş oldu138. İngiliz basını Türkiye’yi savaşa
girmemek için bahaneler üretmekle suçlayınca Milletvekili ve gazeteci Necmettin
Sadak şöyle cevap vermiştir: “İngiltere, Türkiye’nin, Hintli veya zenci paralı askerle-
rinin rolünü mü oynayacağını düşündü?” 139.
Türkler, İngilizlerin Stalin’in ekmeğine yağ sürdüğüne gittikçe daha çok ina-
nıyordu. İngilizler de, Türklerin Müttefiklerden yana oldukları söylemlerini politik
oyun sayıyordu. Sonuç olarak bu durum, 1944 yılı başlarında taraflar arasında bir
güvensizlik bunalımına yol açtı140. Türkler milli çıkarlarını savaşan tarafların çı-
karlarına bağlı kılmamak için İngiltere ile ilişkilerin kötüleşmesini ve hatta tama-
men kopmasını göze almıştır. Böylece milli çıkarların emperyalist güçlerin çıkarla-
rından üstün tutulması şeklindeki Atatürk’ün dış politika çizgisi de uygulanmış
olmaktaydı141.
İngiltere, askeri heyetini Türkiye’den çektikten sonra, Türkiye’ye karşı so-
ğuk davranmaya ve hatta onu atık müttefik gibi görmemeye başlamıştır. Daha
önce İngiltere iktisadi açıdan Türkiye’nin satmak mecburiyetinde olduğu kromun
tamamını satın almayı kabul etmemiş ve bir kısmının silah alımı karşılığında Al-
manya’ya satılmasını uygun görmüştü. İngiltere bu yeni dönemde bu satışın derhal
durdurulmasını Almanya’ya krom satışının devam etmesi halinde Türkiye’yi ablu-
ka edeceklerini bildirdiler. Bunun üzerine Türkiye 21 Nisan 1944 tarihinden itiba-
ren Almanya’ya krom satışlarını durdurmuştur.
Krom dışında müttefiklerin Türkiye üzerinde ikinci baskı konusunu, Türki-
ye’nin boğazlardan ticaret gemisi kılığında geçen silahlı gemilere göz yumması
oluşturuyordu. İngiltere Montreux Antlaşmasına göre 100 tondan hafif gemileri
kontrol yetkisi olamayan Türkiye’den Alman gemilerinin askeri amaçlarla kulla-
nıldığını iddia ederek geçişlerinin önlenmesini istemekteydi. Haziran ayı başında
İngiliz Büyükelçiliğinin ihbarı üzerine Alman bandralı Kassel gemisi aranmak için
durduruldu ancak gemi aranmayı kabul etmedi. Numan Menemencioğlu Alman
Büyükelçisi Von Papen’in gemide silah bulunmadığına dair kişisel güvence verme-

139 Önder, a.e., s.280.
140 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası I, Cumhuriyet Yay.,
İstanbul 2000, s. 9.
141 Önder, a.e., s.284.
501
si üzerine geminin geçişine izin verdi. İngiltere büyükelçileri vasıtası ile konuyu
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye şikayet ettiler. Bakanlar kurulunda yapılan gö-
rüşmelerde İnönü, Montreux Antlaşmasının 24. Maddesinin Türkiye’ye arama
yapma yetkisinin verdiğini söylemesi üzerine Numan Menemencioğlu itiraz ede-
rek antlaşmanın böyle bir yetkisinin olmadığını sertçe ifade etti. Kassel gemisinde
yapılan aramada silah ve cephanenin bulunması üzerine Türkiye Almanya’yı pro-
testo ederek boğazlardan geçecek tüm Alman gemilerinin aranacağını ilan etti. Bu
kararları ilan eden 15 Haziran 1944’te istifa etmek zorunda kalan Dış İşleri Bakanı
Numan Menemencioğlu sonrasında Dış İşleri Bakanlığı görevini de üzerine almış
olan Başbakan Şükrü Saraçoğlu idi142. Dışişleri Bakanının görevinden ayrılması,
Türk dış politikasının yeniden düzenlenmesinin bir unsuru olmaktan çok, simge-
siydi. Almanlar yenilmiş, Sovyetlerin Doğu Avrupa’yı istila edecekleri açıkça belli
olmuş, İngiliz ve Amerikalıların da Doğu Akdeniz’de önemli bir saldırıya başlaya-
cak durumda olmadıkları anlaşılmıştı. Türk dış politikasına yeni bir yön vermek
için, İngilizlere ve Amerikalılara yanaşmak gerekiyordu. Yoksa Türklerin artık
önlenemeyeceğini anladıkları Doğu Avrupa’nın Sovyetler tarafından istilası karşı-
sında, Türkiye tek başına kalabilirdi. Bir politika değişikliği gerekli olmuştu. Üste-
lik bu değişim dramatik ve görünür bir değişiklik olmalıydı. İnönü bunun üzerine,
Dışişleri Bakanından istifa etmesini istedi143. Geçici bir süre Başbakan Şükrü Sara-
çoğlu’nun vekaleten sürdürdüğü bu göreve 13 Eylül 1944’te Hasan Saka getirilmiş-
tir144.
30 Haziran günü İngiliz Büyükelçisi, Saraçoğlu’nu ziyaretle kendisine şu no-
tayı iletmiştir: "Türkiye ile İngiltere ve Müttefiklerini biri birine düşürmekten ibaret
Alman oyununa son vermek maksadıyla, Türk Hükümeti için Almanya ile iktisadi ve
diplomatik münasebetleri kesmeyi göze almak zamanı gelmiştir. Ancak bu suretledir
ki Türkiye, son hadiseler neticesinde karanlık ve karışık olan politikasını aydınlatabi-
lecek ve kendisine ait olan milletlerarası rolü harp esnasında olduğu gibi sulh anında
da oynayabilecektir”145.
Stalin 15 Temmuz 1944’te Churchill’e yazdığı mektubunda şöyle diyordu.
“Türkiye’yi sakin bırakmak daha iyidir. Tabiatıyla bu Türkiye için savaş sonrası me-
selelerinde özel haklara sahip olma iddialarının da yok olması demektir”. Ameri-
ka’nın Moskova Büyükelçisi Avarell Harriman 30 Temmuz 1944’te Washington’a
gönderdiği telgrafında Sovyetlerin Türkiye’ye karşı ilgisizliğini savaş sonrası dev-
resinde Türkiye’nin güvenliği bakımından İngiltere ve ABD’ye karşı herhangi bir
taahhütten bulunmaktan kaçınma şeklinde yorumlamaktaydı 146. Sovyetler bu
142 Tekeli,İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya…, s.336.

143 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası III, Cumhuriyet Yay., İstan-
bul 2000, s.62-63.
145 Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, s.128.
502
politikalarını gizli bir şekilde de yürütmüyorlardı. 11 Mart 1944’te Sovyet Dış İşle-
ri Bakanı Molotov Türkiye’nin savaşa girmesini istemediğini Türk-Sovyet antlaş-
masının yenilenebilmesinin de sadece Montreux’nün gözden geçirilmesinin kabulü
ile mümkün olduğunu ifade etmiştir147.
İngiltere, Temmuz 1944’te Türkiye’ye Almanya ile diplomatik ilişkilerini
kesmesi için son bir uyarıda bulundu. 1 Ağustos 1944’te olağanüstü toplantıya
çağırılan TBMM, 2 Ağustos tarihli toplantısında Almanya ile diplomatik ilişkilerin
kesilmesine karar verdi148. Türk-Alman ilişkilerinin kesilmesi üzerine Türkiye’de
bulunan 3 bin Alman vatandaşından 10 gün içerisinde Türkiye’yi terk etmeleri
istenilmiştir. Diğer taraftan Nazi olmayan ve isteyen Almanların Türkiye’de kalabi-
lecekleri ilan edilmiştir. Sovyetler tarafından Almanlarla işbirliği yaparak Sovyet-
lere karşı savaştıkları iddia edilen Türk kökenli 200 mülteci Sovyetlere teslim
edildiği gibi, Sovyetlerden kaçıp Romanya’ya iltica eden 30 bin Kırım Tatar’ının da
Türkiye’ye girişlerine müsaade edilmemiştir149.
Türk-İngiliz ilişkilerinin sıfıra indiği bir dönemde, Türk-Sovyet ilişkileri teh-
like çanları çalarken ve Almanya’nın çöküşünün arifesinde, Türkiye 1945 yılına,
kendisini tedirgin hissedecek kadar yalnız giriyordu.
Almanya’nın yenilgisi kesinleşip müttefik zaferinin güneşi doğmaya başladı-
ğında müttefikler 4-11 Şubat 1945 tarihinde Kırım’ın Yalta kentinde bir araya
geldiler150. Yalta Konferansı öncesinde Churchill ve Stalin Moskova’da savaş son-
rası nüfuz bölgeleri üzerine gizli bir anlaşma yapmışlardır. Buna göre İngiltere,
Polonya’nın tümünü Sovyetler Birliğinin nüfuz bölgesine bırakmıştır. Sovyet nüfu-
zu Romanya’da yüzde 90, Bulgaristan’da yüzde 75, Yugoslavya ve Macaristan’da
ise yüzde 50 olarak saptanmıştır. Sovyetler ise Akdeniz’in İngiliz nüfuz alanı ola-
cağını kabullenmişlerdir. Türkiye İngiliz nüfuz bölgesi içinde kalırken Yunanis-
tan’da İngiliz nüfuzu yüzde 90 olarak düşünülmüştür. ABD bu antlaşmadan haber-
dar olduğu gibi Churchill Roosevelt’e de bizzat bilgi vermiştir151. Yalta Konferan-
sında Stalin-Roosevelt ve Churchill arasındaki görüşmelerde Türkiye’nin durumu
iki sebepten konu olmuştur. Birincisi San Francisco Konferansına çağrılacak dev-
letlerin kimler olacağı, ikincisi de boğazlar meselesidir. ABD Heyeti Yalta’ya gider-
ken hazırlamış oldukları raporlarında “Boğazlar rejiminde yapılacak kapsamlı bir
değişiklik Türk hâkimiyetini ihlal edip balkanlar ve yakın doğudaki politik ve strate-
jik dengeyi ters yönde etkiler. Türkiye Boğazların çok iyi bir bekçisidir” görüşüne yer
vermişlerdir152. Stalin 10 Şubat 1945’te, savaş sonunda Boğazlar rejiminin yeni-
den gözden geçirilmesini beklediğini belirterek, " ... Türkiye’nin bir elini Rusya’nın
147 Önder, II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası,s.282.

148 Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri(1923-1945), s. 162.
149 Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, Yurt Yay, Ankara 1986, s.321.
150 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri,s.127.
503
gırtlağına dayamış duran durumunu kabul etmenin mümkün olmayacağını" söyle-
di153. Roosevelt ve Churchill de Türkiye’nin bağımsızlığı garanti edilmek şartıyla
Stalin’in isteğine olumlu baktıklarını ifade etmişlerdir154. Konferans sonunda üç
ülkenin dış işleri bakanları tarafından oluşturulan toplantı protokolünde Mont-
reux Boğazlar Sözleşmesi ile ilgili olarak, Sovyetlerin yapılmasını istedikleri deği-
şiklikleri bir teklif haline getirerek üç ülkenin dış işleri bakanları tarafından ince-
lenmesi ve Türkiye’nin uygun bir zamanda bilgilendirilmesi kararlaştırılmıştır155.
Yalta Konferansı sonuçlandıktan sonra 20 Şubat 1945 günü Ankara’daki İn-
giltere Büyükelçisi, Türkiye’nin San Fransisco Konferansına katılabilmesi ve ku-
rulması planlanan Birleşmiş Milletlere ortak üye olarak girebilmesi için 1 Mart
1945’ten önce Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etmesi gerektiğini bildirmiştir.
Türkiye 23 Şubat 1945 tarihinde her iki ülkeye de savaş ilan etmiştir156.
Molotov, 19 Mart 1945 tarihinde saat 15.00’da kabul ettiği Türkiye Büyü-
kelçisi Selim Sarper’e 17 Aralık 1925 tarihinde imzalanmış olan ve 7 Kasım
1945’te sona ermesi gereken Türk-Sovyet Tarafsızlık ve Saldırmazlık Antlaşmasını
İkinci Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkan derin değişiklikler münasebeti ile yeni
şartlara uymadığından feshetmek istediklerini bildirdi157. Uluslararası alanda yal-
nızlık içinde bulunması bu notayı aldıktan sonra Türkiye’nin Sovyetler Birliği’ne
uygun düşen bir anlaşma zemini aramasını zorunlu kılmıştır158. Türk Dış İşleri
Bakanlığı, Sovyet büyükelçisine 4 Nisan 1945’de bir nota vererek, Türk Hüküme-
ti’nin, feshedilen anlaşma yerine iki tarafın bugünkü menfaatlerine daha uygun
yeni bir akdin imzalanması hususundaki Sovyet telkinini kabul ettiğini ve bu an-
lamada kendisine yapılacak teklifleri büyük bir dikkatle ve iyi niyetle tetkik etme-
ye hazır olduğunu bildirdi159.
İkinci Dünya Savaşını izleyen ilk yılda Türkiye’nin dış politikasının en önem-
li sorunu, savaş içinde düştüğü yalnızlıktı. Savaşın son günlerinde Almanya ve
153 Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası III,s.105.

154 Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri…, s. 266.
155 Sönmezoğlu, a.e. s. 477.
156 Kâmuran Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, TTK, Ankara 1991, s.276. ; İsmet İnönü: “Bizim, Alman-
lar ve Japonlarla harp haline girmemiz yalnız müttefiklerin isteği üzerine olmuştur. Onlar için
herhangi bir ehemmiyeti var idi ki, bizden bunu istediler. Müttefik zaferi kesin olduktan sonra
harb ilân ettiğimiz bize söylenemez. Karanlık günlerde beraberdik; zafer günlerinde, ganimetten
bir hisse almak dâvamız yoktu ki fırsattan istifadeyi düşünelim. Hareketimiz sadece müttefiklerin
isteği üzerine ve onlarla beraberlik gereği yapılmıştır. 1944 Ağustosunda, münasebet kestiğimiz
zaman, derhal harbe girmeyişimiz de tenkit olunuyor. Münasebet kestiğimiz anda, İngiltere ile
aramızda yazı ile kararlaşan durum şudur: Karar, fiili savaşkanlığa doğru birinci adımdır. Türki-
ye’nin harbe girmesinin teferruatını Britanya Hükümeti sonradan bizimle görüşeceğini bildirmiş-
tir” Bkz. T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, I.XI.1945 Perşembe, s.5
157 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.277.
158 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.192.
159 Ömer Erden, “II. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Rusya’nın Boğazlarla İlgili Talepleri”, Uluslara-
rası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S.34, s.260.
504
Japonya’ya savaş ilan etmesi ile asli üyeleri arasına girmeyi başardığı Birleşmiş
Milletler Teşkilatının kurulması amacıyla 25 Nisan 1945’te toplanan ve Almanya
ile Japonya’ya savaş ilan etmiş olan 45 ülkenin katıldığı San Francisco Konferan-
sında Türkiye bu yalnızlığı belirgin biçimde hissetmiştir160. Konferansta kabul
edilen Birleşmiş Milletler Antlaşması, TBMM tarafından da 15 Ağustos 1945 tari-
hinde onaylanmıştır161.
3.1945-1950 ARASI TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Tablo 2: 1945-1950 yılları arasında Türk Dış Politikasına Yön Verenler162.
Cumhurbaşkanı Hükümetler Dış İşleri Bakanı

II. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti Hasan Saka
(09.03.1943-07.08.1946) (13.09.1944-10.09.1947)
Recep Peker Hükümeti

(07.08.1946-10.09.1947)
İsmet İnönü
I. ve II.Hasan Saka Hükümeti Necmettin Sadak
(10.09.1947-16.01.1949) (10.10.1947-22.05.1950)
Şemsettin Günaltay Hükümeti

(16.01.1949-22.05.1950)
24 Nisan 1945 günü Berlin Sovyetler tarafından kuşatılmış ve San Francisco

Konferansının toplandığı 25 Nisan’da ise Sovyet ordusu ile ABD Ordusu Alman-
ya’nın Torgau şehrinde birleşmişlerdir. Adolf Hitler muhtemelen 30 Nisan 1945’te
intihar ederken yerine geçen Amiral Karl Dönitz Kayıtsız ve Şartsız Teslim Ant-
laşmasını imzalamıştır163.
Türk Büyükelçisi Selim Sarper’in Moskova’da 7 Haziran’da Molotov ile yap-
tığı görüşmede Molotov ilk olarak 1921 Moskova Antlaşmasından bahsederek
bunun Sovyetlerin zayıf bir anında imzalamış bir anlaşma olmasından hareketle
haksızlığa uğradıklarını ve bugün bunun telafisini beklediklerini belirtmişlerdir.
İkinci olarak Türkiye’nin iyi niyetinden emin olmakla birlikte Boğazları müdafaa
hususunda kabiliyetlerinden emin olmadıklarını söyleyerek164 eğer Sovyetler Bir-
liği ile anlaşma yapmak isteniyorsa Türkiye’nin şu isteklerini kabul etmesi gerek-
tiğini söylemiştir:

161 Resmi Gazete, 24 Ağustos 1945.
162 Baskın Oran, “1945-1960: Batı Bloku Ekseninde Türkiye-1”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2009, s. 479.
164 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.285.
505
1- 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile tespit edilen Türk-Sovyet sınırında
Sovyetler Birliği lehine bazı düzeltmeler yapılması 2- Boğazların Türkiye ile Sov-
yetler Birliği tarafından ortaklaşa savunulması 3- Montreux Sözleşmesinde yapıl-
ması gereken değişiklikler konusunda Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında bir
prensip mutabakatına varılması. Selim Sarper ise sınırın değiştirilmesi ve üs ve-
rilmesi gibi konularda taviz verilemeyeceğini, Montreux Sözleşmesinin de yalnızca
Türkiye ve Sovyetleri değil bütün taraf devletleri ilgilendirdiğini söylemiştir165.
Molotov ile Selim Sarper arasındaki ikinci görüşme 18 Haziranda yapılmış
ve Molotov 7 Hazirandakine benzer görüşler ileri sürerek Türkiye yeni bir dostluk
antlaşması istiyor ise önce bazı sorunların halli gerektiğini, bu sorunlar arasında
Kars ve Ardahan’ın geri verilmesi ve Karadeniz’in güvenliğini sağlayabilecek ted-
birler de bulunduğunu belirtmiştir. Sovyetler, Türkleri sıkıştırmak için farklı yolla-
ra da başvurmuşlardır. Ermeni Katolikosu I. Horen 1938 yılında ölmüş ancak Sov-
yet yönetimi 1945 yılına kadar yeni bir seçim yapılması için izin vermemişti. 1945
Haziran ayında yapılan kongrede VI. Kevork, Katolikos olarak seçildikten sonra
Stalin’e başvurarak Ermenistan’ın Türkiye toprakları üzerindeki arazi taleplerini
desteklemesini talep etmiştir. Stalin ve Sovyet Hükümeti tarafından kabul edilen
bu istek Sovyet resmi yayın organları olan Pravda ve İzvestiya gazetelerinde de
yayınlanmıştır166. Böylece Ermeni diasporası aracılığıyla ABD’nin desteğini de
almaya çalışılmaktaydı.
Türk Hükümeti, Sovyet talepleri hususunda İngiltere ve ABD’yi de bilgilen-
dirmiştir. İngiliz Hükümeti Sovyet talepleri karşısında Türklerle aynı düşündükle-
rini ve Sovyetlerin boğazlar meselesini Türkiye ile baş başa kalarak çözmeye ça-
lışmasını tasvip etmediklerini ifade etseler de bu sıralarda henüz teslim olmamış
Japonya’ya karşı Sovyetler Birliğinin savaşa girmesi arzusunda olan ABD belirgin
bir tutum almaktan kaçınmıştır167. Roosevelt’in 12 Nisan 1945 tarihinde ölümü ile
Harry. S. Truman’ın başkan olduğu ABD, Sovyetlerin boğazlar ile birincil derecede
ilgili olan büyük devlet olmalarını kabul ediyordu. Hatta ABD “Boğazlarda Sovyet-
ler Birliği tarafından üsler tesis edilmesinde Amerikan Hükümetince bir sakınca gö-
rülmemektedir. Ancak bu istihkam ve üsler Türkiye’nin özgürce verilen onayına bağ-
lıdır” diyerek Sovyetlere açık çek veriyordu168.
17 Temmuz-2 Ağustos 1945 tarihleri arasında yapılan ve savaş içerisindeki
son büyük zirve olan Potsdam Konferansının ana konusu yenilmiş olan Alman-
ya’nın nasıl idare edileceği meselesi idi. Türkiye ile ilgili meseleler konferans gün-
demine 23 Temmuz 1945’te girmiş ve boğazlar meselesi ile Sovyetlerin Türki-
165 Esmer, Sander “1939-1945 Dönemi”,s.193.

166 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.288.; Sovyetler Milli Mücadele döneminde de Ermeniler için
benzer taleplerde bulunmuşlardı. Bkz. Ömer Erden, “Milli Mücadele Dönemi Türk-Ermeni İlişki-
lerinde Sovyet Faktörü”, s.3307.
167 Sönmezoğlu, a.e. s.481.
168 Deringil, a.e., s. 253.
506
ye’den toprak talepleri konusu ele alınmıştır. Molotov, konferansa sunduğu hari-
tada Artvin, Kars ve Ardahan illerinin Sovyetlerden ilhak edildiğini ve söz konusu
arazinin gerçek sahiplerine geri verilmesi gerektiğini söylemiş, boğazlarla ilgili de
şu şu maddeleri sunmuştur.
“1-Günün şartlarına artık uymayan, Montreux’da imzalanmış milletler arası
Boğazlar Sözleşmesi usulü çerçevesinde fesh edilecektir.
2-Karadeneniz’e tek geçit oluşturan boğazların rejimini tespit, ticari seyrüse-
fer serbestisini ve Karadeniz Boğazları güvenliğini sağlamaya muktedir ve bununla
ilgili devletler olarak Türkiye ile Sovyetler Birliğinin yetkisine girecektir.
3-Kendi güvenlikleri yararına ve Karadeniz bölgesinde barışın korunması için
Türkiye ile Sovyetler Birliği, boğazların üçüncü devletlerce Karadeniz devletlerine
düşmanca maksatlarla kullanılmasını, boğazlardaki Türk askeri üslerine ilaveten
Sovyet askeri üsleri de kurularak önleyeceklerdir. “
Churchill boğazlarda bir Sovyet üssü kurulmasına Türklerin razı olmayacak-
larını ve bu teklifi kabul etmeyeceklerini söylediğinde Stalin, Türkler boğazlarda
Sovyetlere bir deniz üssü vermeyeceklerse o zaman Sovyetler Birliğine Sovyet
donanmasını ikmal ve tamir edebilecek ve boğazları savunabilecek bir başka deniz
üssü vermeliydi169. Molotov boğazlarda Sovyetlerin üs talep etmesinde bir garip-
lik olmadığını zira Osmanlı Devleti’nin Çarlık Rusyası ile 1805 ve 1833 yıllarında
da aynı nitelikte anlaşmalar imzaladığını söylemiştir170.
ABD Başkanı Truman, boğazların milletlerarası bir statü kazanmasını bütün
büyük devletlerce garanti altına alınmasını istedi. Boğazlar konusu ile Sovyetlerin
Türkiye’den toprak taleplerinin birbirinden ayrı konular olduğunu söyleyen Tru-
man, boğazların bütün dünyayı ilgilendiren bir konu iken sınır meselesinin Türk-
ler ile Sovyetler arasında bir konu olduğunu belirtiyordu. Potsdam Konferansı
sonucunda üç büyüklerin her birinin Türkiye’ye Montreux’un revizyona tabi tu-
tulmasını desteklediklerini ayrı ayrı bildirmeleri karara bağlandı. Böylece Sovyet
diplomasisi Türkiye’yi sıkıştırmak için hareket alanını genişletmiş olmaktaydı171.
Esasında Türkiye de ulusal egemenliği ve bağımsızlığını zedelememek şartıyla
boğazlar konusunun görüşülmesine karşı değildi172. Sovyetler Birliğine karşı tek
başına kalmak istemiyorsa Türkiye’nin bunu kabul etmekten başka çaresi de yok-
tu173. Boğazlar için istenilen düzenlemelerin reddi İngiltere ve ABD’yi Türkiye’den
uzaklaştırıp Sovyetler ile tek başına bırakabilir veya üçü aralarında anlaşarak ka-
169
Gürün, Türk-Sovyet İlişkileri, s.295.; Türk Dış Politikası Çalışmaları,(Der.: Engin Berber),
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2012, s. 158.
170 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1986, s. 416.
171 Aleksandr Sotniçenko, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücadelesi ve Sonuçları”,
Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri, ATAM, Ankara 2011, s. 326. ; Derin-
gil, Denge Oyunu, s. 254.
173 Önder, a.e., s.306.
507
rarlarını Türkiye’ye tebliğ ederek zorla uygulamaya kalkabilirlerdi. Bütün bunları
dikkate alan Türkiye gerek anlam ve gerekse uygulanmasında Türkiye’nin ege-
menlik ve güvenliğine hiçbir engel teşkil etmemesi ve tavsiye edilecek olan ant-
laşma şeklinin Türk-Sovyet ilişkilerinde iyileşmeye yol açarak huzursuzluğa son
vermesi şartlarıyla boğazlar üzerinde görüşme yapılmasını kabul etti174.
Postdam Konferansında yapılan tartışmalar ve bilhassa Stalin’in Boğazlarda
kara ve deniz üstlerinden söz etmesi Türkiye’de endişeye sebep olmuştur. Türki-
ye’nin bu endişesi sadece Sovyet isteklerinden doğmuyordu. Amerika ve İngilte-
re’nin bu istekler karşısında net bir tutum almaması da Türkiye’yi endişelendir-
mişti. Türkiye 20 Ağustos 1945’te Londra ve Washington’a birer nota vererek ge-
çiş serbestisine ve boğazlar bölgesinde barışın muhafazasına Amerikan garantisi-
nin de katılması ve Boğazlar için bulunacak formülün, gerek anlam itibarı ile gerek
uygulamasında Türkiye’nin egemenliğine ve güvenliğine hiçbir engel teşkil etme-
mesini talep etmiştir175.
ABD kendi görüşlerini 2 Kasım 1945 tarihinde bir nota ile bildirdi. Buna gö-
re; 1-Boğazlar her zaman bütün milletlerin ticaret gemilerine açık bulunmalıdır. 2-
Boğazlar her zaman Karadeniz’de sahili bulunan devletlerin savaş gemilerinin
transit geçişine açık olmalıdır. 3- Barış esnasında sınırlı bir tonaj dışında Karade-
niz’e sahili olmayan devletlerin savaşa gemilerine, kıyısı olan devletlerin onayı
dışında kapalı tutulmalıdır. Türkiye bu teklifin özellikle ikinci maddesini çok tehli-
keli buldu zira böyle bir durumda bütün Sovyet Donanması aynı anda İstanbul
önüne gelebilirdi. Halbuki Montreux ‘ta tonaj sınırlaması vardı.
20 Aralık 1945 günü bir Tiflis gazetesinde iki Gürcü profesörünün ortak bir
mektubu yayımlandı. Bu mektupta Giresun’a kadar olan Karadeniz sahilinin Gür-
cistan’a ait olduğu ve iadesi istenmekteydi. Bunu Sovyet Büyükelçiliğinin Sovyet
Ermenistan’ına dönmek isteyen Ermenilerin kayıt olmak için İstanbul Başkonso-
losluğuna müracaat etmeleri yolundaki ilan takip etti ve 1945 yılı bu şekilde ka-
pandı176. Savaşın sona ermesinden sonra Sovyetlerin ileri sürdüğü talepler, Türki-
ye’nin sürekli olarak Sovyetler Birliğinden korkmasının ne kadar yerinde ve Ata-
türk’ün Türkiye’yi Sovyetler ile çatışmama konusunda uyarmakta ne kadar haklı
olduğunu göstermekteydi177.
ABD başlangıçta benimsediği şekliyle Türk boğazlarının bütün uluslararası
suyolları gibi genel bir statüye sahip olması ve bütün ulusların buradan geçiş ser-
bestliğine sahip olması gerektiği şeklindeki görüşü de kısa süre sonra değişmiştir.
Çünkü Boğazlara uluslararası suyolu statüsü verilecek olursa bu yolun iki tarafın-
174 Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası, Ankara
1968, s.270.
176 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.300-302. ; Ömer Erden, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu
(Antlaşmalar-Protokoller-Problemler), ATAM, Ankara 2017, s. 258.
177 Önder, a.e. s.307.
508
da geniş bir alanı silahsızlandırmak gerekeceğinden bu durum Türkiye’nin sa-
vunmasını güçleştirecekti178. 1945 yılı sürecince Sovyetlerin Türkiye’den arazi
taleplerini Türkiye ile Sovyetler arasında ikili bir konu olarak kabul eden ABD’nin
tutumu 1946’dan itibaren değişmeye başladı. 1946 yılında ABD Dış İşleri Türki-
ye’den arazi isteklerinin Türk-Sovyet ikili ilişkilerini aşarak Birleşmiş Milletler
anayasası çerçevesine girmekte olup ABD hükümetinin bunun ihlaline müsaade
etmeyeceğini bildirirken İngiliz Avam Kamarasında 20 Şubat 1946 tarihinde ko-
nuşma yapan İngiliz Dış İşleri Bakanı Ernest Bevin toprak ve üs taleplerinin karşı-
sında olduklarını söyleyerek Türkiye’nin bağımsız bir devlet olarak kalmasını des-
teklediklerini ifade etmiştir 179.
İkinci Dünya Savaşı içerisinde İngiltere ve Sovyetler Birliği İran’ı işgal ettik-
lerinde bunu İran ile bir antlaşma imzalayarak savaşın sona erdiği tarihten itiba-
ren altı ay içinde askerlerini çekmeyi taahhüt etmişlerdir180. Buna göre 2 Mart
1946’da Sovyetler Birliği yükümlülüklerine göre ordusunu İran’dan çekmeliydi
ancak Sovyetler çekilmekten ziyade yerleşiyor görüntüsü çiziyorlardı. İran duru-
mu Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine götürdüyse de ABD ve İngiltere yeni
kurulmuş olan Birleşmiş Milletlerin böyle ciddi bir mesele ile itibarının sarsılma-
sını istemediklerinden İran’ı desteklemediler. Serbest kalan Moskova, Tahran’dan
daha fazla sadakat ve İran petrolleri için İngiltere’ye verilen imtiyazların aynısını
talep ederek İran Başbakanı Ahmed Kavam ile petrollerinin %51’ni Sovyetlere
bırakan bir antlaşma imza ettiler. Anlaşma uyarınca Sovyet ordusu İran’dan çekil-
miş ancak İran Meclisi antlaşmayı onaylamayınca gerginlik tekrar başlamıştır.
ABD ise 20 Eylül 1947’de yaptığı bir açıklama ile İran’ın toprak bütünlüğü konu-
sunda teminat verdiklerini ifade etmiştir181. İran konusunda gerginliğin artması ile
birlikte Sovyetler Türkiye’ye yönelik baskılarını da arttırmışlardır. Krizin başla-
rında Tebriz’deki Sovyet askerlerinin sayısı arttırılmış ve Türkiye’ye doğru tatbi-
katlar yapılmıştır. Türkiye-Ermenistan sınırında sahra hastaneleri kurulmuş, hazır
halde bekleyen birliklere yakıt ikmalleri yapılmış ve Sovyet subaylara kapalı zarf-
lar içerisinde savaş harekât planları dahi verilmişti182.
ABD’nin İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’ye vermeye başladığı öne-
mi Ankara’ya gösterme fırsatı 1946 Martında doğdu. Türkiye’nin 11 Kasım 1944’te
ölen ve ABD’de defnedilen Washington Büyükelçisi Münir Ertegün’ün naaşı 16 ay
sonra mezarından alınarak Amerikan donanmasının en büyük zırhlılarından Mis-
souri ile Türkiye’ye yollandı. ABD Missouri’yi Çanakkale Boğazından geçirip, 5
Nisan l946’da İstanbul’da Dolmabahçe önüne demirleterek, Sovyetler Birliğine,

179 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.303-304.
180 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1986, s. 416.
181 Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, s.425-426.
182 Sotniçenko, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücadelesi ve Sonuçları”,330-331.
509
Türk Boğazlarının statüsünün kendi rızası alınmadan değiştirilemeyeceği mesajını
veriyordu. Nitekim Missouri’nin İstanbul’a geldiği gün, Washington’da Ordu Günü
dolayısıyla bir konuşma yapan ABD Başkam Truman, Ortadoğu ve Boğazların ABD
için çok büyük ekonomik ve stratejik önemi olduğunu vurguladı. Truman, bu böl-
gedeki devletlerin hiçbirinin bir saldırıya karşı koyabilecek güce sahip olmadıkla-
rını belirterek, ABD’nin gerektiğinde bu devletlere yardımcı olabileceği yönünde
bir işaret daha verdi. Missouri’nin ziyaretini izleyen günlerde Türk-Amerikan iliş-
kilerinin daha da sıcak bir döneme girmesini sağlayan gelişmelerden biri de 7 Ma-
yıs 1946’da yapılan bir anlaşmayla ABD’nin, Türkiye’nin ikinci Dünya Savaşı sıra-
sında Ödünç Verme ve Kiralama Yasası yoluyla aldığı borçlarının tamamını silme-
sidir183.
Türk-Sovyet münasebetlerinin gergin durumu stabil bir şekilde devam
ederken 1946 yazında yeniden şiddetini arttırarak bir buhran dönemine girildi.
Potsdam’da alınan kararlara uygun olarak Sovyetler Boğazlar ile ilgili görüşlerini
Türk Hükümetine 7 Ağustos 1946 tarihinde verdikleri nota ile açıkladılar:184
1-Boğazlar bütün devletlerin ticaret gemilerine barışta ve savaşta açık tu-
tulmalıdır.
2-Boğazalar Karadeniz’e kıyısı olan devletlerinin savaş gemilerinin geçişine
her zaman açık tutulmalıdır.
3-Özel surette öngörülecek haller dışında boğazlar Karadeniz’e kıyısı ola-
mayan devletlerin savaş gemilerine kapalı olmalıdır.
4-Boğazlar rejiminin düzenlenmesi sadece Karadeniz’e kıyısı olan devletle-
rin yetkisi dahilinde olmalıdır.
5-Türkiye ve Sovyetler Boğazların savunmasını müştereken gerçekleştirme-
lidir.
ABD’ye göre 7 Ağustos tarihli Sovyet istekleri kabul edilirse, İngiltere ve
ABD’nin boğazlar üzerinde söz sahibi olmaları zorlaşacak daha da önemlisi Türki-
ye’nin bağımsızlığı ortadan kalkacaktır. II. Dünya Savaşı sonrası gelişmelere bakıl-
dığında savaş sırasında Sovyet ordusunun girdiği her yerin kısa süre sonra Sovyet
nüfuzu altına geçtiği görülmekteydi185.
15 Ağustos 1946’da Beyaz Saray’da Başkan Truman ile Dış İşleri Bakanı ve
kurmay başkanlarının katıldıkları toplantıda ABD’nin Sovyet isteklerine karşı ke-
sin bir tavır takınması ve Sovyetlerin Türkiye’ye yerleşmelerine mani olunması
kararı alındı. Bu çerçevede Ankara’daki ABD Büyükelçisi ile temasa geçilerek ona
Türk idarecilere “Amerikan cevabının mesele en yüksek kademelerde büyük bir
dikkatle incelendikten sonra kaleme alındığını” bildirmesi istenilmiştir. Sovyetlere
183 Çağrı Erhan, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Sava-
şından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 202, s.419.
184 Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, s.428.
185 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.204-206.
510
verilecek Türk cevabı konusunda ise Truman bu cevabın sert ama makul olmasını
istemiştir186. Sovyet notasına ABD 19, İngiltere 21 ve Türkiye 22 Ağustos’ta cevap
verdiler. Verilen cevaplarda Montreux üzerinde belirli bir revizyon kabul edilmek-
le birlikte dördüncü ve beşinci maddelerin uygulanamayacağı ifade edilmiştir.
Sovyetler Birliği 24 Eylül 1946’da yeni bir nota vererek Boğazlar hakkında
yapılacak konferans öncesi Türk hükümeti ile doğrudan görüşmek istediklerini
belirtse de Türk Hükümeti İngiltere ve ABD’nin desteğini alarak 18 Ekim’de Türki-
ye Cumhuriyeti Devleti hükümetinin bugüne kadar Boğazlar konusundaki görüşle-
rini açık bir şekilde dile getirdiğinden bahisle ikili görüşmeyeceğini bildirmiştir.
Sovyetler bu Türk notasına cevap vermedikleri gibi konferansın toplanmasını da
talep etmediler187.
ABD’de 9 Ekim 1946’da Sovyetlere bir nota vererek Montreux Sözleşmesi-
nin yalnız Karadeniz Devletleri tarafından değiştirilemeyeceği ve Türkiye’nin bo-
ğazların savunmasından sorumlu devlet olarak kalması görüşünde olduklarını,
boğazlar saldırıya maruz kalırsa BM Güvenlik Meclisinin harekete geçmesini ge-
rektireceğini belirtmiştir188. Boğazlar üzerine uluslararası bir konferans toplan-
madığından da Montreux Sözleşmesi geçerliliğini korumaktadır.
Churchill, 5 Mart 1946’da yaptığı konuşmada savaş sonrasında gelinen du-
rumu gayet açık olarak ortaya koyuyordu: “Çok kısa süre önce müttefik zaferleri-
nin aydınlattığı harp alanlarının üzerine gölge düşürülmüştür. Sovyetler ve komü-
nist enternasyonalin yakın gelecekte ne yapmayı düşündüğünü kümse bilmiyor.
İstilacı ve komünistleştirici eylemlerin, şayet varsa, sınırlarını kimse tayin edemi-
yor. Baltık Denizi’ndeki Stettin’den Adriyatik Denizi’ndeki Triyesete’ye kadar Av-
rupa Kıtası boyunca bir demir perde inmekte olduğu anlaşılıyor”189.
Batı Avrupa’nın geleceğinin şekillendirilmeye çalışıldığı bir dönemde, bu
bölgeye komşu Yunanistan’da iç savaş bütün hızıyla sürmekteydi. Türkiye ise üstü
kapalı tehdit içeren Sovyet istekleriyle karşı karşıyaydı. Bu iki ülkedeki gelişmele-
rin sonuçları ABD’nin batı Avrupa’nın geleceği için planladığı amaçların gerçekle-
şebilmesi açısından son derece önemliydi. İngiltere, savaş sonrasında Yunanistan’a
yaptığı büyük askeri ve ekonomik yardımı, kendi ekonomisinin karşı karşıya bu-
lunduğu kriz nedeniyle, 1947 Martından itibaren keseceğini ilan etmişti. Bu nok-
tada, 21 Şubat 1947’de ABD Dışişleri Bakanlığına Türkiye ve Yunanistan’ın durum-
larıyla ilgili birer nota veren İngiltere, kendi bırakacağı boşluğun ABD tarafından
doldurulmasını isteyerek bu iki ülkenin batı savunması için önemlerini vurgula-
mıştır190.

190 Çağrı Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2002, s.530. ; Armaoğlu, Belgelerle
Türk Amerikan Münasebetleri,s.153.
511
Bu gelişmeler üzerine Türkiye ve Yunanistan’a yardım etmek kararını alan
ABD Başkanı Truman 12 Mart 1947’de Truman Doktrini adıyla bilinen mesajını
Senato ve Temsilciler Meclisi önünde okumuştur. Türk ve ABD Dış Politikasında
köklü değişiklikler yaratacak bu muhtıranın muhtevasında Türkiye ve Yunanis-
tan’a 400 milyon dolar yardım yapmak ve seçilecek sivil ve askeri personelin
ABD’de yetişmesini sağlamak vardı191. Truman Doktrininin kongredeki görüşme-
leri sırasında ABD Dış İşleri Bakanlığı yetkilileri Türkiye’nin Sovyet Baskısı altında
bulunmasının Boğazlardan Çin’e kadar olan bütün Ortadoğu ve Asya’yı tehlikeye
soktuğunu belirtmişlerdir192. Başbakan Recep Peker ABD’nin Türkiye’ye yardımda
bulunmayı kabul etmesinin yalnız Türkiye’nin kuvvetlenmesine değil dünya barı-
şına da hizmet edeceğini ifade etmiştir. İsmet İnönü de yayınlamış olduğu mesajda
“Büyük Amerika Cumhuriyetinin memleketimiz ve milletimiz hakkında beslemekte
olduğu yakın dostluk duygularının yeni bir örneğini teşkil eden bu sevinçli olayı her
Türk’ün candan alkışladığını söylemiştir “193. 12 Mart 1947 tarihli Truman Doktrini
ve bu doktrin çerçevesinde Türkiye ile ABD arasında imzalanan 12 Temmuz 1947
Antlaşması194 iki taraf arasında yardım bakımından bir askeri bağ teşkil etmekte
ise de bu bağ hiçbir zaman bir ittifak niteliğinde değildi. Truman Doktrini ABD’nin
tek taraflı bir irade beyanı şeklinde idi195.
Doktrin Türk dış politikasında devrim niteliğinde değişikliklere yol açtı. Baş-
langıçta doktrini, Türkiye ve ABD arasında sıcak ilişkilerin gelişmesine ve Sovyet
isteklerinin geri çevrilmesine yardımcı bir unsur olarak değerlendiren Türk devlet
adamları, Sovyetlerin Ortadoğu’da izlediği politikalar karşısında, bütünüyle Batı ve
özellikle Amerikan yanlısı bir dış politika yürütmeye başladılar. Amerikan askeri
yardımı çerçevesinde Türk ordusuna verilen malzemenin bakımı ve yedek parça
ihtiyaçlarının ancak bu ülkeden sağlanabilmesi, kısa süre sonra Türkiye için bir
başka problem ortaya çıkarttı. Zira karşılıksız olarak verilen 100.000.000 dolarlık
(280.000.000. TL’lik) savaş artığı askeri malzemenin bakımı ve yedek parçaları
için bütçeden yılda 143.000.000 dolar ayrılması gerekiyordu. Bu meblağın har-
canmasıyla, Türkiye’nin savaş sonrasında elinde tutmayı başardığı dolar rezervleri
kısa sürede eridi. İleriki yıllarda ABD’den yapılan ithalat arttıkça, dolar sıkıntısı

192 Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, s.442.
194 “Dördüncü Madde: Türkiye Hükümeti, Birleşik Devletler Hükümetinin muvafakati olmadan, bu
neviden hiç bir madde veya malûmatın mülkiyet veya zilyetliğini devretmeyeceği gibi, aynı muva-
fakat, olmadan Türkiye Hükümetinin subay, memur veya ajanı sıfatını haiz bulunmayan bir kimse
tarafından bu maddelerin veya malûmatın kullanılmasına veya bu malûmatın bu sıfatı haiz olma-
yan bir kimseye açıklanmasına ve bu maddeler ve malumatın verildikleri gayeden başka bir gaye-
de kullanılmasına müsaade etmeyecektir”. Bkz. Resmi Gazete, 5 Eylül 1947 Cuma. ; 1964 Hazi-
ran ayında Türkiye’nin Kıbrıs’a yapmayı düşündüğü silahlı müdahaleyi önlemek için bu maddeyi
öne sürmüştür.(Y.N)
512
daha da büyüyecek, bir kısır döngüye giren dış ticaret dengesi bir daha düzeltile-
meyecek biçimde bozulacak, Türkiye’nin askeri ve ekonomik olarak dışa bağımlılı-
ğının temelleri Truman Doktrini ile atılmış olacaktır. Askeri ve ekonomik bağımlı-
lık, geleneksel bazı dış politika tercihlerinin de Amerikan tercihleri yönünde değiş-
tirilmesine yol açtı. Bunun en çarpıcı örneği Filistin sorununda görüldü. Sorunun
çözümü konusunda Arap ülkelerinden yana taraf olan ve sürekli veren Türkler,
kuruluşundan 10 ay sonra İsrail’i tanıyan ilk Müslüman ülke oldu. Ülkesindeki
Musevilerin İsrail’e göç etmelerine izin vererek, Yahudi nüfusunun artmasına yar-
dımcı olan Türkiye, bu politikası sonucunda Arap devletleriyle ilişkilerinde soğuk
bir döneme girdi. Öte yandan, 1949’da toplanan Asya Devletleri Kongresine de,
Asyalı değil Avrupalı bir devlet olduğu gerekçesiyle katılmayan Türkiye, yüzünü
tamamen Batı’ya döndü. Dış politika hedeflerini, Batı’nın dış politika hedefleriyle
uyumlu hale getirme çabası içine girdi196. Bu nedenle Türkiye için temel hedef
batının öncülüğünde kurulan tüm siyasî, askeri ve ekonomik organizasyonlara üye
olmaktı197.
23 Mayıs 1947’de General Lunsford Oliver başkanlığındaki ABD heyeti An-
kara’ya gelerek Türkiye’ye yapılacak yardım konusunda çalışmalara başladı. Altı
haftalık çalışma neticesinde heyet Türkiye’ye verilecek 100 milyon doların Türk
Ordusunun modernleştirmesinde kullanılması gerektiği ifade edilmiştir198. Türki-
ye’ye yardım olarak verilen 100 milyon dolardan %48.5’i Kara Kuvvetleri,
%26.75’i hava kuvvetleri, %14.75’i deniz kuvvetleri, %5’i teçhizat yenilemesi ve
%5’i de yol yapımı için harcanmıştır 199 çünkü ABD, olası bir Sovyet saldırısının
durdurulabileceği hat olarak planlanan Torosların güneyi ile İskenderun limanı
arasında ikmal yollarının yapımına büyük önem veriyordu200.
Truman Doktrini Sovyet tehdidi karşısında Türkiye ile Yunanistan’ın askeri
gücünü arttırma amacına yönelmişti. Bu bakımdan daha ziyade askeri niteliğe
sahip bulunuyordu. Altı yıllık savaş dünya genelinde ülkelerin ekonomik durumla-
rını mahvetmişti. Ekonomik problemler komünizm propagandasının etkisini ol-
dukça kolaylaştırmaktaydı. ABD 50’den fazla ülkeye 15 milyar dolar kadar yardım
yapmasına rağmen herhangi bir değişiklik hasıl olmamıştı. Avrupa’nın kalkınması
için ABD’nin bulduğu yeni yöntem Dış İşleri Bakanı George Marshall’ın 5 Haziran
1947 tarihinde Harvard Üniversitesinde yaptığı bir konuşma ile ortaya atıldı.
Marshall Planı denilen bu konuşma 16 Nisan 1948’de Avrupa İktisadi İşbirliği Teş-
kilatı (OECD)’nın da kurulmasını sağladı201.
196 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.5376-537.

197 Hüseyin Bağcı, Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, ODTÜ yay., Ankara 2014, s.8.
198 Esmer, Sander”1939-1945 Dönemi”,s.216.
199 Sotniçenko, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücadelesi ve Sonuçları”, s.333.
200 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.535.
201 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, s.164.
513
Amerikalılara göre, İkinci Dünya Savaşının getirdiği büyük yıkım Avrupa’da
kaos yaratmış, bu nedenle komünist partiler ve dolayısıyla Sovyetler yükselişe
geçmişti. Sovyetlerin yayılması karşısında, Avrupa maddi ve manevi olarak güç-
lendirilmeliydi. Avrupa, ekonomik olarak kendi ayakları üzerinde durabilirse, si-
yasal olarak da bağımsızlığını koruyabilirdi. ABD bu noktada İngiltere, Batı Al-
manya ve Fransa’yı ve sonra tüm Avrupa’yı artan bir biçimde siyasal ve ekonomik
işbirliği içine sokmak, böylece bütünleşmiş bir Avrupa yaratarak Sovyet ilerleme-
sini durdurmak istiyordu. Alım gücü sıfırlanan Avrupa, ABD üretimini ve ekonomi-
sini de olumsuz etkilemekteydi. Amerikan mallarının alıcı bulabilmesi için, önce-
likle Avrupa’nın ekonomik olarak kalkındırılması gerekmekteydi202.
Türkiye’nin de dahil olduğu 16 Avrupa ülkesi Marshall Planının öngördüğü
Avrupa Kalkınma Planını hazırlamak üzere 1947 Temmuzundan itibaren Paris’te
çalışmaya başladılar. Bu toplantıda Dış İşleri Bakanı Hasan Saka Türkiye’nin 615
milyon dolarlık ekonomik yardıma ihtiyacı olduğunu belirtse de ABD’li yetkililer
Türkiye’nin savaşa girmeyerek ekonomik ve sosyal yönden diğer Avrupalı devlet-
lerden daha iyi durumda olduklarını söyleyerek yardım alamayacağını açıkladır-
lar203. Amerikalı uzmanların bu tutumu Türk kamuoyunda büyük bir endişeyle
karşılandı. Türkiye’yi ekonomik olarak yalnız bırakan ABD’nin, ileride siyasal ola-
rak da yalnız bırakabileceği dile getirilmeye başladı. Kamuoyundan gelen bu tep-
kinin de zorlamasıyla Türk hükümeti doğrudan Amerikan hükümetine başvurarak,
Türkiye’nin de Marshall Planı içine alınmasını istedi204. Türk Hükümetinin ABD’ye
başvurusu ve Türkiye’nin de programa dahil edilmesi isteği ABD tarafından yeni-
den değerlendirilerek olumlu bulundu ve Paris’te hazırlanan kalkınma planı Eylül
ayında ABD’ye iletildi. Amerikan Kongresi bu ortak planı finanse etmek üzere 3
Nisan 1948’de Ekonomik İşbirliği Kanunu’nu kabul etti. TBMM tarafından 8
Temmuz 1948 tarihinde kabul edilen anlaşma 13 Eylül’de Resmi Gazetede yayım-
landı 205.
Marshall Planı çerçevesinde Türkiye’ye, 1948-1952 döneminde toplam
352.000.000 dolar tutarında yardım yapıldı. Yardımların 175.000.000 dolarlık
kısmı, Amerikan piyasalarından mal satın alınması için verilen doğrudan yardım-
lardı. Doğrudan yardımların 84.000.000 dolan borçlanma, 73.000.000 doları hibe
ve 17.000.000 dolan da şarta bağlı yardım olarak verildi. Geriye kalan 177.000.000
dolarlık bölümse OECD ülkelerinden mal satın alınması için yerilen dolaylı yardım-
lardı. Türkiye’nin aldığı yardım, tüm Marshall yardımlarının sadece binde 36’sını
oluşturuyordu. Bu yardımlar, aynı dönemde verilen 687.000.000 dolar tutarındaki
Amerikan askeri yardımının gerisinde kalmıştı. Türkiye’ye gelen Amerikalı uzman-
202 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.538.

203 Ekincikli, Türk Dış Siyaseti,s. 148.
204 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s. 540.
205 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, s.168.
514
ların görüşleri çerçevesinde yardımların yüzde 60’ı tarım alanında kullanıldı. Böy-
lece, 1953’de Türkiye ilk defa buğday ihracatçısı oldu. Diğer yandan tarım aletleri-
nin yurtdışından alınması dolayısıyla, Amerikan askeri yardımları sonunda ortaya
çıkana benzer biçimde yedek parça, bakım onarım nedenleriyle dışarıya bağımlılık
arttı. Bu durumda, uzun vadede yardımla verilen miktarın büyük bölümü dolaylı
olarak ABD’ye geri döndü.
Truman Doktrini ve Marshall Planı Sovyetlerin Ortadoğu ve Avrupa’da gi-
rişmiş oldukları yayılma faaliyetlerine karşı ABD’nin almış olduğu ilk tedbirlerdi.
Berlin Buhranı ABD’ye Sovyetler ile işbirliği yapma imkanının kalmadığını göster-
di. Berlin’in 1948 yılında Sovyetler tarafından işgal edilmesi ve komünist partisi-
nin Çekoslavakya’da iktidarı ele geçirmesi üzerine, Sovyet yayılmasını durdurmak
için etkili bir tedbir almaya karar verilerek Batı Avrupa Birliği düşüncesinden
kaynaklanan Kuzey Atlantik Paktı düşüncesi ortaya çıktı. 4 Mart 1948’de Belçika,
Fransa, İngiliz, Hollanda ve Lüksemburg delegeleri Brüksel’de bir araya gelerek
Brüksel Antlaşmasını imzaladılar. Anlaşmayı imzalayan ülkeler ortak bir savunma
sistemi geliştirmenin yanı sıra ekonomik ve kültürel bağları da güçlendirmeyi
taahhüt ediyorlardı. Böylesine geniş cepheli bir plan ancak ABD’nin garantörlü-
ğünde yaşama şansı bulabileceğinden ABD de bu organizasyona dahil oldu. Türki-
ye kurulması düşünülen bu organizasyona kurucu üye olmak istediği halde bu
ittifaka Kuzey Atlantik bölgesi devletlerini ilgilendiren coğrafi bir savunma kon-
septi olduğu gerekçesi ile dahil edilmedi. Dış İşleri Bakanı Necmettin Sadak 16
Mart 1949’da TBMM’de yaptığı bir konuşmada Türkiye’nin coğrafi konum itibarı
ile bu ittifaka girmesinin mümkün olamadığını bununla birlikte bir Akdeniz Pak-
tı’nın kurulması gerektiğini ifade etti. Bu açıklamanın hedefi kurulması planlanan
Kuzey Atlantik Paktı’na değişik yollardan dahil olmaktı. Ancak ABD Dış İşleri Ba-
kanı Acheson’un 18 Mart 1949’da Türkiye gibi bir Akdeniz ülkesi olan İtalya’nın
pakta dahil olacağını söylemesi Türkiye’de bir şok etkisi yarattı. Türkiye savunma
sistemi dışında tutularak yine Sovyetler ile baş başa bırakılmıştı. Nitekim 4 Nisan
1949’da Belçika, Danimarka, Fransa, İngiltere, İzlanda, İtalya, Kanada, Lüksem-
burg, Hollanda, Norveç ve ABD Dış İşleri Bakanları Washington’da Kuzey Atlantik
Antlaşmasını(NATO) imzaladılar206.
Türkiye’nin NATO’ya alınmaması Türk kamuoyunda sert tepki yarattı. Tür-
kiye 11 Mayıs 1950’de, CHP iktidarının son günlerinde, NATO’ya üyelik başvuru-
sunda bulundu207.
206 Hüseyin Bağcı, Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, ODTÜ yay., Ankara 2014, s.11-12.
207 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.542-545.
515
KAYNAKÇA
AKŞİN, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi 1789 – 1980, İmaj Ya-
yıncılık, Ankara 1998.
ARMAOĞLU, Fahir, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, TTK, Ankara
1991.
ARMAOĞLU, Fahir, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, AÜSBFD, c.13, S.2, Ankara
1958.
ARMAOĞLU, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1986.
ARI, Kemal, “Cumhuriyetin Sağlık Devrimcisi Dr.Refik Saydam”, Vatan ve Sıhhat,
Tıbbiyenin Yurtseverliği, İzmir 2015.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam, C.II, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.
AYDIN, Mustafa, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim
Yay., İstanbul 2009.
BALCI, Ali, Türkiye Dış Politikası, Etkileşim Yay., İstanbul 2015.
BAĞCI, Hüseyin, Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, ODTÜ yay., Ankara 2014.
DERİNGİL, Selim, Denge Oyunu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003.
EKİNCİKLİ, Mustafa, İnönü-Bayar Dönemleri Türk Dış Siyaseti, Berikan Yay.,
Ankara, 2007.
EMİROĞLU, Hüseyin, “İkinci Dünya Savaşına Giden Süreçte Küresel ve Bölgesel
Aktör-Devlet Davranışlarının Çözümlenmesi”, Abant İzzet Baysal Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2007-1, S.14.
ERDEN, Ömer, Fransa-Suriye Kıskacında Hatay, Gece Yay., Ankara, 2015.
ERDEN, Ömer “II. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Rusya’nın Boğazlarla İlgili Taleple-
ri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S.34.
ERDEN, Ömer, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu (Antlaşmalar-
Protokoller-Problemler), ATAM, Ankara, 2017.
ERKİN, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl Anılar-Yorumlar, C.I, TTK, Ankara,
1987.
ERKİN, Feridun Cemal, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur
Matbaası, Ankara, 1968.
ERHAN, Çağrı, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, Türk Dış Politikası,
Yay., İstanbul, 2002.
ESMER, Ahmet Şükrü, Sander Oral, “1939-1945 Dönemi”, Olaylarla Türk Dış Po-
litikası (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996.
516
ERHAN, Çağrı, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşın-
dan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul,
2002, s.530. ;
GÜRÜN, Kâmuran, Türk Sovyet İlişkileri, TTK, Ankara, 1991.
GÜRÜN, Kâmuran, Savaşan Dünya ve Türkiye:3 Savaş 1939-1945, Tekin Yay.,
İstanbul, 2000.
GÜRÜN, Kâmuran, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, AUSBF yay., Ankara, 1983.
GÜLMEZ,Nurettin-Demirci, Ersin, “ Von Papen’in Türkiye Büyükelçiliği”, Çağdaş
Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIII/27,2013-Güz.
GÜLMEZ, Nurettin, Demirkollu, Ceyhun “Bir İstihbarat Savaşı: Çiçero Olayı”, CBÜ
Sosyal Bilimler Dergisi, 2013, C.11, S.2.
GOLOĞLU, Mahmut, Milli Şef Dönemi, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul, 2012.
JAESCHKE, Gotthard, Türkiye Kronolojisi (1938-1945), (Çev.: Gülayşe Koçak),
ATAM, Ankara, 1990.
KARPAT, Kemal H., Türk Dış Politikası Tarihi, Timaş Yay., İstanbul, 2012.
KOÇAK, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, Yurt Yay, Ankara, 1986.
ORAN, Baskın, “TDP’nin Temel İlkeleri”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşın-
dan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul
2009.
ORAN, Baskın, “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2002.
ORAN, Baskın, “1945-1960: Batı Bloku Ekseninde Türkiye-1”, Türk Dış Politikası,
Yay., İstanbul 2009.
ÖNDER, Zehra, II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası, (Çev: Leyla Uslu),Bilgi
Yay., Ankara 2010.
ÖZGÜLDÜR, Yavuz, Türk-Alman İlişkileri (1923-1945), Genelkurmay Basımevi,
Ankara 1993.
SANDER, Oral, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965), Sevinç Matbaası,
Ankara 1969.
SERTEL, Sabiha, II. Dünya Savaşı Tarihi, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 2010.
SHAW, Stanford J., Shaw Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türki-
ye,(Çev: Mehmet Harmancı), C.II, E Yay, İstanbul 1983.
SÖNMEZOĞLU, Faruk, İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası 1914-
1945, Der Yay., İstanbul 2015.
SERTEL, Savaş, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de Yürütülen Casusluk Faa-
liyetleri”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 25, Mart
2016.
517
SOTNIÇENKO, Aleksandr, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücade-
lesi ve Sonuçları”, Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkile-
ri, ATAM, Ankara 2011.
T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, On Birinci İnikad, 12.V.1939 Cuma.
T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Birinci inikat, 1.XI.1942 Pazar.
T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe.
T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe.
T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, I.XI.1945 Perşembe.
TEKELİ, İlhan; İLKİN, Selim, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya
Savaşı Türkiyesi, C.I, İletişim Yay., İstanbul 2014.
TÜZÜN, Süleyman, İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türk İç Politikasında Dış Türkler
Meselesi (1939-1945), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkı-
lap Tarihi Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1998.
Türk Dış Politikası Çalışmaları,(Der.: Engin Berber), İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yay., İstanbul 2012, s. 158.
TURAN, Mustafa, Siyasî ve Hukuki Açıdan Milli Mücadele, Berikan Yay., Ankara
2011.
VERNADSKY, George, Rusya Tarihi, Selenge Yay., İstanbul 2011.
YALÇIN, E.Semih, Atatürk’ün Millî Dış Siyaseti, Berikan Yay., Ankara 2010.
WEISBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası I, Cum-
huriyet Yay., İstanbul, 2000.
WEISBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,
Cumhuriyet Yay., İstanbul, 2000.
WEISBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası III,
Cumhuriyet Yay., İstanbul, 2000
World War II Inter-Allied Conferences, Joint History Office, Washington 2003.
518

İsmet İnönü Dönemi̇ Türk Diş Poli̇ti̇kasi (1939-1950)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İsmet İnönü Dönemi̇ Türk Diş Poli̇ti̇kasi (1939-1950)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TÜRK DIŞ POLİTİKASI

TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Genel Yayın Yönetmeni

Basım Tarihi: Aralık 2017, ANKARA

Baskı & Cilt

Hariciye Nezareti’nin Kuruluşundan 1990’a kadar

OSMANLI HARİCİYE NEZARETİ’NİN KURULMASI .............................................................. 7

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DIŞ POLİTİKASI’NIN GENEL İLKELERİ, YAPIMI

TÜRKİYE JEOPOLİTİĞİ VE DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 75

II. ABDÜLHAMİD DEVRİ OSMANLI DIŞ POLİTİKASI (1876-1909) ........................... 175

II. MEŞRUTİYET İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMLERİ DIŞ POLİTİKA ....................... 267

MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE DIŞ POLİTİKA ............................................................... 361

ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1923-1938) ........................................... 419

1. II. Dünya Savaşı Sırasında Türk Dış Politikasını

1950’Lİ YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 519

1960’LI YILLARDATÜRK DIŞ POLİTİKASI ........................................................................ 587

1970’Lİ YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 619

1. Batı Dünyası İle İlişkiler ........................................................................................................ 658

İNDEKS .......................................................................................................................................... 744

“Eğer onlar barışa yanaşırlarsa, sen de ona yanaş ve Allah’a

Ruhları şad olsun.

Yrd.Doç.Dr. İsmail Özer

11 Oran, “TDP’nin Temel İlkeleri”,28-29.

2. II. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI

19 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.475.

24 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, s. 140.

28 Aydın,”İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”,s.415-416. ; Gürün, Türk Sovyet İlişkile-

32 Yavuz Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri (1923-1945), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993, s.

50 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.215-216.

53 Önder, a.e., s.78,90.

57 Armaoğlu,”İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.153.

63 George Vernadsky, Rusya Tarihi, Selenge Yay., İstanbul, 2011, s. 496.

77 Önder, a.e.,s.195. ; Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.57.

87 Önder, a.e., s.216,219.

99 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.382.

114 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.452.

118 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.457-458.

128 Deringil, Denge Oyunu,s.217.; Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.230.

132 Önder, a.e., s.262.

137 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 172.

142 Tekeli,İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya…, s.336.

147 Önder, II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası,s.282.

153 Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası III,s.105.

3.1945-1950 ARASI TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Cumhurbaşkanı Hükümetler Dış İşleri Bakanı

Recep Peker Hükümeti

Şemsettin Günaltay Hükümeti

24 Nisan 1945 günü Berlin Sovyetler tarafından kuşatılmış ve San Francisco

160 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.191.

165 Esmer, Sander “1939-1945 Dönemi”,s.193.

178 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.197.

186 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.206.

191 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.214.

196 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.5376-537.

202 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.538.

You might also like