Huế vết tích cổ đạo đời

1
J. B. ROUX (COÁ NGOÂN)

HOÄI THÖØA SAI HAÛI NGOAÏI PARIS
- THÖØA SAI TAÏI HUEÁ -

HUEÁ COÅ
VEÁT TÍCH ÑAÏO VAØ ÑÔØI

LÖU HAØNH NOÄI BOÄ
TOÅNG GIAÙO PHAÄN HUEÁ

2008
2
3
Nguyeân taùc Phaùp ngöõ:

J.B. Roux
Vestiges Religieux
et Profanes du Vieux Hueù
Traces et Souvenirs des Confesseurs de la Foi
Hueù, AJS., 1943
Chuyeån ngöõ: Lm. Ñoâminicoâ Minh Anh
Giôùi thieäu: Lm. Augustinoâ Hoà Vaên Quyù
Ngoaøi hai baûn ñoà cuoái saùch,
caùc hình aûnh ñeàu do ngöôøi dòch chuïp naêm 2008.
4
5
MUÏC LUÏC
GIÔÙI THIEÄU VEÀ TAÙC GIAÛ VAØ TAÙC PHAÅM - LÔØI MÔÛ . 7
NHAÄP ÑEÀ: TOÅNG QUAN VAØ BOÁ CUÏC ..................... 11
I. CAÙC PHAÙP ÑÌNH CUÛA HUEÁ COÅ ........................... 18
1- Phuû Ñöôøng Thöøa Thieân ...................................... 18
2- Boä Hình .............................................................. 26
3- Toaø Tam Phaùp ................................................... 32
4- Cöûa Ngoï Moân ..................................................... 35
5- Caùc Coâng Tröôøng, Chôï vaø Ñöôøng Phoá .............. 39
6- Phu Vaên Laâu ...................................................... 42
II. CAÙC NHAØ TUØ CUÛA HUEÁ COÅ ................................ 44
1- Doanh Traïi Caùc Voõ laâm ..................................... 45
2- Cung Quaùn hay Coâng Quaùn .............................. 47
3- Nhaø Giam Phuû Thöøa Thieân ................................ 57
4- Traán Phuû, Nhaø Giam Caùc Bò Can ...................... 60
5- Khaùm Ñöôøng, Nhaø Giam Caùc Ngöôøi Coù AÙn ...... 82
III. NÔI HAØNH QUYEÁT CAÙC VÒ TUYEÂN TÍN .......... 105
1- Coáng Cheùm ...................................................... 105
2- Chôï An Hoaø ..................................................... 106
3- Baõi Daâu .............................................................111
4- Giaùo Hoï Thôï Ñuùc ............................................. 113
KEÁT LUAÄN ............................................................... 118
AÛnh minh hoaï ........................................................ 121
Baûn Ñoà Kinh Thaønh Hueá Coå cuûa J. Sambet
Baûn Ñoà Kinh Thaønh Hueá Coå cuûa J.B. Roux
6
7
Giôùi thieäu ñoâi neùt

veà taùc giaû vaø taùc phaåm
Cha J. B. ROUX (Coá Ngoân) raát quen thuoäc ñoái vôùi

linh muïc thuoäc giaùo phaän Hueá, nhaát laø caùc theá heä linh
muïc tröôùc 1946. Theá nhöng, söï nghieäp nghieân cöùu lòch
söû cuûa ngaøi thì ít ai bieát ñeán, thaäm chí nhieàu ngöôøi thoaït
nghe coù theå hoaøi nghi veà khaû naêng bieân soaïn lòch söû moät
caùch nghieâm tuùc cuûa ngaøi.
Coá Ngoân chaøo ñôøi thieáu thaùng (ñeû non), thuôû nhoû
theå chaát yeáu ñuoái khieán ngaøi taäp ñöôïc tính caån thaän vaø
chính xaùc, laøm vieäc coù tính toaùn vaø chöøng möïc, khoâng
thöøa khoâng thieáu. Laø ngöôøi phöông Taây ñeán ôû xöù nhieät
ñôùi, ngaøi chæ maëc aùo nhieàu hay ít tuyø theo nhieät keá.
Ngaøi xem nhieät ñoä cao thaáp ñeå maëc theâm aùo hay côûi
bôùt aùo.
Ñöùc tính chöøng möïc ñoù raát caàn cho ngöôøi vieát söû,
khoâng theâm khoâng bôùt söï thaät lòch söû theo tö lieäu chính
xaùc.
Chuùa quan phoøng ñaõ cho Coá Ngoân giöõ chöùc Beà Treân
Caû Tieåu Chuûng Vieän vaø Ñaïi Chuûng Vieän (dó nhieân ôû hai
thôøi kyø khaùc nhau vì hai chuûng vieän caùch nhau caû traêm
caây soá). Ñoù laø hai nôi toát nhaát ñeå nghieân cöùu lòch söû, vì
khoâng nôi naøo trong giaùo phaän keå caû Toaø Giaùm Muïc,
8
baûo ñaûm coù thö vieän vôùi ñaày ñuû tö lieäu veà lòch söû vaø ñôøi
soáng giaùo hoäi ñòa phöông baèng chuûng vieän.
Teân Roux chæ coù moät aâm tieát vaø thuoäc veà mieàn
Nam nöôùc Phaùp (Provence). Coù hai caùch ñoïc, ñeàu ñaùnh
löôõi chöõ “r” (Phaùp goïi laø rouler le ‘r’, khaùc vôùi ngöôøi
Paris). Moät caùch nhaán maïnh con chöõ ‘x’, thaønh ra Roukse;
moät caùch boû chöõ ‘x’, nghe nhö töø ñoàng aâm laø “roue”
(baùnh xe). Moät laàn ñöùc Khaâm Söù Toaø Thaùnh (thôøi aáy goïi
laø Khaâm Maïng) ñeán kinh lyù chuûng vieän, Coá Beà Treân ra
ñoùn ôû coång:
- Cha teân gì? Ñöùc Khaâm söù hoûi.
- R, O, U, X, Coá ñaùp, nhaán roõ töøng con chöõ.
Roõ raøng vaø chính xaùc, ñoù chaúng phaûi laø moät ñöùc tính
caàn thieát baäc nhaát cuûa ngöôøi vieát söû sao?
Nhöõng maåu giai thoaïi treân laø lôøi giôùi thieäu coù uy tín
nhaá t veà giaù trò lòch söû cuû a coâ n g trình “VESTIGES
RELIGIEUX ET PROFANES DU VIEUX HUEÙ”, moät coâng
trình tuy nhoû beù nhöng thaät söï caàn thieát cho nhöõng ai
haønh höông ñeán Hueá vaø nhaát laø cho nhöõng ngöôøi con
cuûa vuøng ñaát thaùnh thieâng naøy, vuøng ñaát ñaõ in veát tích
caùc Thaùnh Töû Ñaïo cuûa caû ba mieàn ñaát nöôùc maø taùc giaû
cuõng nhö ngöôøi dòch ñaõ coá coâng ghi laïi, chuïp laïi.
Hueá ngaøy 08.01.2003
Lm. Augustinoâ Hoà Vaên Quyù
Giaùo Phaän Hueá.
9
Lôøi Môû
“Vestiges Religieux et Profanes du Vieux Hueù”
cuûa Coá Ngoân (J. B. Roux) ñöôïc chuyeån dòch nhö moät
ñoùng goùp nhoû nhaân dòp Kyû Nieäm 15 Naêm Ñöùc Thaùnh
Cha Gioan-Phaoloâ II toân phong 117 Hieån Thaùnh Töû Ñaïo
Vieät Nam (1988-2003) vôùi töïa ñeà “Veát Tích Chöùng Nhaân
Ñöùc Tin Cuûa Hueá Coå”. Nay, nhaân Kyû Nieäm 20 Naêm Toân
Phong Caùc Thaùnh Töû Ñaïo Vieät Nam (1988-2008), moät
laàn nöõa, taäp saùch ñöôïc taùi baûn vôùi ñeà töïa môùi, “Hueá Coå -
Veát Tích Ñaïo vaø Ñôøi”.
Taäp saùch naøy ñeà caäp ñeán caùc chöùng nhaân vaø moät
soá di tích ñaïo ñôøi cuûa Hueá Coå. Taùc giaû chæ taäp trung vaøo
nhöõng gì ñaõ xaûy ra treân Kinh Thaønh Hueá xöa, ñaëc bieät
nhöõng nôi töøng chöùng kieán bao kyû nieäm ñaïo ñöùc vaø anh
huøng cuûa caùc ngaøi trong thôøi baùch haïi döôùi trieàu vua
Caûnh Thònh vaø caùc vua nhaø Nguyeãn.
Vì toân troïng nguyeân taùc neân danh xöng “Chaân phöôùc”
maø taùc giaû duøng vaãn ñöôïc giöõ laïi, duø caùc ngaøi ñaõ ñöôïc
toân phong Hieån Thaùnh ngaøy 19. 6.1988.
Xin löu yù, caùc chuù thích ñöôïc ñaùnh soá AÛ Raäp laø cuûa
taùc giaû, caùc chuù thích ñaùnh daáu hoa thò (*) laø cuûa ngöôøi
dòch (ND.).
Con xin chaân thaønh caùm ôn Ñöùc Toång Giaùm Muïc
10
Giaùo Phaän, Ñöùc Giaùm Muïc Phuï Taù, Quyù Cha vaø Quyù Vò
ñaõ goùp yù, cung caáp döõ lieäu… ñeå con coù theå hoaøn thaønh
baûn dòch naøy.
Nguyeän caùc Thaùnh Töû Ñaïo Vieät Nam, caùch rieâng
caùc Ñaáng Anh Huøng cuûa Giaùo Phaän Hueá, luoân caàu baàu
cho con chaùu vaø taát caû nhöõng gì caùc ngaøi ñaõ xaây ñaép
baèng giaù maùu mình vì Danh Chuùa Gieâsu Kitoâ.
Hueá, ngaøy 24.11.2007
Leã Kính Caùc Thaùnh Töû Ñaïo Vieät Nam.
Lm. Minh Anh, ngöôøi dòch.
Nhaäp ñeà: Toång Quan vaø Boá Cuïc 11
Nhaäp ñeà:
Toång Quan vaø Boá Cuïc
Thaønh phoá Hueá hieän nay* chia laøm 3 phaàn khaù roõ
reät: 1. Phoá Taây (la Ville Française) ôû höõu ngaïn soâng
Höông, môùi chæ thaønh laäp khoaûng 50 naêm, nhöng saép
ñöôïc môû roäng vaø laøm ñeïp daàn töøng ngaøy; 2. Phoá Buoân
cuûa ngöôøi An Nam (la Ville commerçante Annamite) ôû
taû ngaïn soâng Höông, ñöôïc hình thaønh töø caùc chôï lôùn vaø
caùc tieäm buoân thieát laäp caïnh hoaøng thaønh. Ngöôøi ta thöôøng
goïi chuùng laø caùc Phoá; 3. Thaønh Noäi (La Citadelle hay
Ville mureùe, thaønh phoá coù töôøng bao quanh) cuõng ôû taû
ngaïn soâng Höông, nhöng phía treân caùc khu buoân baùn.
Thaønh phoá nguyeân thuyû laø Thaønh Noäi, sau ñoù caùc
Phoá Buoân vaø Phoá Taây ñaõ phaùt trieån daàn daàn gaàn beân noù.
Teân goïi Phuù Xuaân (do teân ngoâi laøng, treân ñoù, thaønh phoá
ñöôïc xaây döïng) ngaøy xöa thoâng duïng hôn teân goïi Hueá.
* *
*
“Sau khi chieám phaàn ñaát cuûa vöông quoác Chaêm luùc
aáy goïi laø OÂ Chaâu (xöù ñen) hay AÙc Ñòa (ñaát döõ), caùc vua
* Töùc naêm 1943, thôøi cuûa taùc giaû (ND.).

12 Nhaäp ñeà: Toång Quan vaø Boá Cuïc
nhaø Leâ ñaõ chính thöùc ñaët teân cho noù laø Thuaän Hoùa hay
Thuaän Hueá (ñöôïc khai hoùa). Nhöng vì ñieàu ñoù gôïi leân
raèng, mieàn naøy tröôùc ñaây laø moät xöù man rôï, khoâng vaên
minh; teân goïi aáy khoâng thích hôïp vôùi vuøng ñaát ñaõ trôû
thaønh kinh ñoâ cuûa trieàu Nguyeãn, neân vua Gia Long ñaët
cho noù moät teân goïi môùi, Quaûng Ñöùc (ñöùc ñoä roäng môû).
Thaønh phoá, nôi nhaø vua ñaët choã ôû vaø xaây cung ñieän,
ñaàu tieân mang teân Vaïn Xuaân (möôøi ngaøn muøa xuaân),
sau ñoù laø Phuù Xuaân (muøa xuaân giaøu coù) do teân cuûa ngoâi
laøng maø treân ñoù thaønh phoá ñöôïc xaây döïng daàn. Trong
caùc teân goïi neân thô naøy, ngöôøi ta thích nhìn thaáy ñoù laø
ñieàm baùo veà nhöõng phoàn vinh töông lai cuûa thaønh phoá.
Caùc nhaø nho coøn goïi noù vaén taét laø Xuaân Kinh, Xuaân
Thaønh (kinh ñoâ muøa xuaân, thaønh phoá muøa xuaân). Daân
chuùng goïi ñôn giaûn laø Kinh.
Teân Hueá, vieát taét Thuaän Hueá khoâng maáy xuoâi tai caùc
nhaø nho; daãu theá, cö daân Nam kyø vaãn thöôøng duøng noù
khi noùi ñeán moät doanh (hay dinh = tænh) ñöôïc chính thöùc
goïi laø Quaûng Ñöùc. Ngöôøi AÂu chaâu thì nhaän noù nhö laø teân
cuûa kinh thaønh; ñoù laø danh hieäu thoâng duïng cho ñeán
ngaøy nay”1.
Töø naêm thöù 13 trieàu Minh Maïng (1832), doanh Quaûng
Ñöùc ñöôïc goïi laø Thöøa Thieân (thöøa uûy cuûa trôøi).
* *
*
1
Thoâng tri cuûa cuï Ngoâ Ñình Khaû, Thöôïng Thö Nam trieàu.
Ñaàu theá kyû 19, chính vua Gia Long ñaõ cho xaây moät
voøng thaønh bao quanh ñòa theá roäng lôùn aáy ñeå laøm kinh
ñoâ cuûa vöông quoác mình. Keá vò oâng, vua Minh Maïng ñaõ
hoaøn taát coâng trình cuûa thaân phuï vaø bieán noù neân Thaønh
Noäi nhö ngöôøi ta coøn thaáy ngaøy nay.
Voøng thaønh naøy hình chöõ nhaät, chu vi ño ñöôïc hôn
10km, coù 10 cöûa ñi vaøo. Giöõa caùc töôøng thaønh phía
nam, töùc laø tröôùc coång chính cuûa hoaøng cung (cöûa Ngoï
Moân), moät coâng trình phoøng ngöï noåi leân ñöôïc goïi laø “Choøi
cuûa vua” (cavalier du roi), tieáng An Nam goïi laø Kyø Ñaøi. ÔÛ
ñaây, moät coät côø ñöôïc döïng thaúng, treân ñoù phaáp phôùi laù
côø hoaøng gia.
Trong khu ñaát vuoâng vöùc roäng lôùn naøy, ngöôøi ta ñaõ
xaây hoaøng cung vôùi töôøng cao, haøo roäng, coång lôùn, nhö
moät thaønh phoá trong thaønh phoá *. Gaàn hoaøng cung, nhöõng
cô quan daân söï vaø quaân söï cuûa kinh ñoâ ñöôïc thieát laäp,
ñaëc bieät laø Luïc Boä vaø doanh traïi caùc ñoäi quaân khaùc
nhau. Trong Thaønh Noäi, coøn coù caùc phoøng xöû aùn do caùc
quan troâng coi, caùc nhaø tuø, nhieàu dinh thöï cuõng nhö
nhieàu kho vuõ khí vaø löông thöïc thuoäc hoaøng gia v.v.
Phaàn ñaát boû troáng coøn laïi khaù roäng ñöôïc chieám laøm nhaø
tö, vöôøn töôïc, chuøa chieàn…
Cho ñeán naêm 1885, haàu nhö taát caû vaãn giöõ nguyeân
daïng nhö thôøi Gia Long vaø Minh Maïng ñaõ kieán thieát.
Nhöng cuõng töø thôøi kyø naøy, thôøi kyø chöùng kieán söï löu truù
cuûa ngöôøi Phaùp vaø vieäc söûa ñoåi theå cheá An Nam, daãu
* Thöôøng goïi laø Ñaïi Noäi (ND.).

chính quyeàn baûo hoä ñaõ laäp truï sôû beân höõu ngaïn soâng
Höông, thì kinh thaønh coå vaãn chòu nhieàu bieán ñoåi quan
troïng. Thaät ra, dieän maïo chung cuûa noù khoâng thay ñoåi
bao nhieâu, ngoaïi tröø phaàn phía baéc ñaõ trôû thaønh Nhöôïng
Ñòa Phaùp (Concession Française)* bao goàm nhöõng
doanh traïi cuûa moät phaàn caùc ñoäi quaân Phaùp vaø quaân
Ñoâng Döông ñoùng taïi Hueá; nhöng veû beân ngoaøi aáy chæ
che giaáu moät phaàn naøo cuoäc soáng vaø sinh hoaït chính
thöùc cuûa noù. Thaät vaäy, ngoaøi hoaøng cung vaø luïc boä, haàu
nhö moïi cô quan daân söï vaø quaân söï ñeàu bieán maát hoaëc
ñaõ ñöôïc chuyeån ñi nôi khaùc. Ngöôøi ta cuõng coøn thaáy ôû
ñoù nhieàu ruoäng luùa, ñaàm laày vaø laém pheá tích ít nhieàu
quan troïng. Ñoâi khi, ngay chính caùc pheá tích cuõng ñaõ
bieán maát ñeå chæ löu laïi moät kyû nieäm ít nhieàu roõ raøng.
Hoài sinh caùc pheá tích aáy, laøm soáng laïi caùc kyû nieäm
aáy luoân laø ñieàu lyù thuù ñoái vôùi söû gia; ñoâi khi, ñoù cuõng laø
vieäc nghieân cöùu raát yù vò ñoái vôùi taâm hoàn cuûa ngöôøi coâng
giaùo vaø nhaát laø cuûa nhaø truyeàn giaùo. Bôûi vì ôû ñoù, ngöôøi ta
thöôøng gaëp caùc veát tích ghi daáu caùc Chaân phöôùc töû ñaïo
vaø cuûa nhieàu vò tuyeân tín ñaùng kính khaùc ñaõ ñi qua hay
ñaõ löu laïi: ngöôøi Phaùp laãn ngöôøi An Nam, linh muïc laãn
giaùo höõu. ÔÛ ñaây, trong voøng thaønh naøy, hoï ñaõ phaûi ra
tröôùc caùc Toaø aùn, chòu ñau khoå trong caùc nhaø tuø suoát
nhieàu thaùng; nhieàu vò traûi qua ôû ñoù nhieàu naêm, thaäm chí
coù ngöôøi coøn cheát ôû ñoù nöõa; ôû kia, trong vuøng queâ laân
caän hoaëc caùc khu chôï keà beân, moät soá lôùn ñaõ hoaøn taát hy
* Concession Française: nay laø khu Mang Caù, nhieàu taøi lieäu cuõ cuõng goïi
nhö vaäy (ND.).
leã cuûa mình. Caùc con ñöôøng naøy laø nhöõng con ñöôøng hoï
ñaõ giaãm leân ñeå ñeán tröôùc caùc Toaø aùn khaùc nhau, vaø ñeå
trôû veà laïi - sau moät cuoäc tra taán taøn baïo - trong caùc nguïc
toái khuûng khieáp, hoaëc vôùi vai mang goâng, tay mang xieàng
tieán ra phaùp tröôøng, nôi hoï seõ nhaän trieàu thieân töû ñaïo.
Tang thöông traøn caû ñaát thieâng
Nôi tình chæ ñeå cho rieâng ñaïo laønh...
Doõi nhìn vôùi caû loøng thaønh
Môùi hay tro buïi long lanh phuùc trôøi;
Môùi hay döôùi nhöõng ruïng rôi
Hoàn thieâng töû ñaïo: Laøn hôi sinh thaønh
“Lieux sacreùs ouø l’amour pour les seuls biens de l’aâme
Sut tant souffrir…
J’ai sondeù du regard leur poussieøre beùnie
Et j’ai compris
Que leur aâme a laisseù comme un souffle de vie
Sous ces deùbris” 2.
Ñaõ coù nhieàu vò tuyeân xöng ñöùc tin vaø nhieàu vò töû ñaïo
döôùi thôøi anh em Taây Sôn tieám vò cuoái theá kyû 18. Nhöng
ñaëc bieät döôùi thôøi caùc vua Minh Maïng (1820-1841) Thieäu
Trò (1841-1847) vaø Töï Ñöùc (1847-1883), kinh ñoâ nöôùc
An Nam ñaõ chöùng kieán, noùi ñöôïc laø khoâng ngöøng, ñöùc
anh huøng cuûa caùc muïc töû vaø caùc tín höõu. Baèng lôøi noùi vaø
haønh ñoäng cuûa mình, hoï khaúng ñònh ngay tröôùc maët Ceùsar
hay caùc ñaïi dieän cuûa oâng raèng, khi caàn tuyeân xöng ñöùc
2
Ñöùc Cha Gerbet.
tin Kitoâ giaùo thì phaûi vaâng lôøi Thieân Chuùa hôn laø vaâng lôøi
ngöôøi ta. Haønh vi thuø haän ñaàu tieân cuûa Minh Maïng ñoái
vôùi ngöôøi coâng giaùo xaûy ra vaøo thaùng 02 naêm 1825 (Chæ
duï caám caùc thöøa sai vaøo vöông quoác), nhöng maõi ñeán
naêm 1831, caùc bieän phaùp baïo haønh môùi baét ñaàu. Caùc
cuoäc baùch haïi keát thuùc chính thöùc vaøo naêm 1862, nhôø
söï can thieäp cuûa nöôùc Phaùp.
Hieån nhieân, caùc pheá tích aáy roát cuoäc seõ bieán maát
nhö soá phaän cuûa nhöõng söï ñôøi naøy; moät soá thaäm chí ñaõ
nhöôøng choã cho nhieàu coâng trình môùi. Nhöng phaûi sôï
raèng chính kyù öùc, vì chaúng gaén lieàn vôùi vaät chaát cuõng seõ
môø nhaït daàn vaø sau cuøng bò xoaù nhoaø haún. Chính ñeå
ngaên caûn trong möùc ñoä coù theå moät söï maát maùt ñaùng tieác
nhö theá, maø coâng trình khieâm toán naøy ñöôïc soaïn thaûo.
Ñöôïc tröôùc taùc theo nhöõng döõ kieän lòch söû, nhöõng
chæ daãn cuûa caùc boâ laõo voán bieát ñöôïc thôøi ñaïi haøo huøng
cuûa caùc cuoäc baùch haïi vaø theo nhöõng chi tieát moâ taû hieän
thôøi ñöôïc thu thaäp suoát nhieàu cuoäc haønh höông ñaïo ñöùc,
taäp saùch seõ noùi ñeán tình traïng quaù khöù vaø hieän taïi cuûa
caùc nôi choán ñaõ ñöôïc thaùnh hieán bôûi caùc vò tröôûng thöôïng
cuûa chuùng ta trong söï nghieäp toâng ñoà. Chuùng seõ ñöôïc
moâ taû nhö caùc Chaân phöôùc töû ñaïo töøng thaáy, vaø nhö ñoâi
maét cuûa khaùch haønh höông xuùc ñoäng chieâm ngöôõng hoâm
nay.
Tröôùc tieân, chuùng toâi seõ noùi veà caùc Toaø aùn vaø nhieàu
ñòa danh khaùc, nôi caùc linh muïc vaø giaùo daân ñaõ tuyeân tín
tröôùc caùc quan toaø cuûa hoï: chuùng toâi seõ goïi chuùng döôùi
teân chung laø Phaùp ñình; tieáp ñeán laø nhieàu toaø nhaø khaùc
nhau, nôi hoï ñaõ bò giam giöõ nhö nhöõng toäi nhaân rao truyeàn
Kitoâ giaùo: chuùng toâi seõ goäp taát caû döôùi haïn töø chung laø
Nhaø Giam; vaø sau cuøng laø caùc Phaùp Tröôøng, nôi maø moät
soá caùc vò töû ñaïo cuûa chuùng ta ñaõ ñoå maùu ñaøo vì Danh
Ñöùc Gieâsu Kitoâ.
Thaùnh Anreâ Traàn Vaên Troâng

18 Caùc Phaùp Ñình cuûa Hueá Coå
Caùc Phaùp Ñình cuûa Hueá Coå

Caùc Phaùp ñình cuûa Hueá Coå, nôi haàu toaø cuûa caùc vò
tuyeân tín, goàm coù: 1- Phuû Ñöôøng Thöøa Thieân; 2- Boä
Hình; 3- Toaø Tam Phaùp. Chuùng ta seõ theâm vaøo ñoù 4-
Cöûa Ngoï Moân; 5- Caùc chôï, coâng tröôøng vaø ñöôøng phoá,
vì ôû ñoù ñöùc tin Kitoâ giaùo cuõng ñaõ ñöôïc tuyeân xöng, vaø
cuoái cuøng, 6- Phu Vaên Laâu, nôi coâng boá caùc Saéc chæ
caám ñaïo.
1- Phuû Ñöôøng Thöøa Thieân*

Toaø AÙn Caùc Toång Ñoác
Töø naêm thöù 13 trieàu Minh Maïng (1832) thì tænh, nôi
ñaët kinh ñoâ cuûa vöông quoác maø tröôùc ñoù goïi laø dinh
* Taùc giaû goïi Phuû Thöøa Thieân laø toøa aùn thöù nhaát cuûa Hueá coå trong thôøi kyø
naøy. Thieån nghó ñaây laø teân cuûa moät ñôn vò haønh chính, goïi Phuû Ñöôøng
Thöøa Thieân coù leõ phuø hôïp hôn (ND.).
Caùc Phaùp Ñình cuûa Hueá Coå 19
Quaûng Ñöùc, ñöôïc mang danh Thöøa Thieân Phuû**. Truï sôû
haønh chính cuûa tænh naøy cuõng ñöôïc goïi laø Thöøa Thieân
Phuû. Ngöôøi ta coøn goïi laø Phuû Thöøa Thieân hay ñôn giaûn,
Thöøa Phuû.
Döôùi cheá ñoä An Nam thuaàn tuùy, töø naêm thöù 13 trieàu
vua Minh Maïng (1832), caùc quan Toång Ñoác cuûa tænh ôû
Phuû Thöøa Thieân goàm coù: moät Ñeà Ñoác lo vieäc quaân söï
(Thoáng ñoác quaân chính cuûa thaønh vaø toång tö leänh moïi
ñoäi quaân cuûa tænh; hai quan vaên, lo vieäc daân söï; moät
Toång Ñoác vaø moät Phoù Toång Ñoác, nhöng vì coù Hoaøng
thöôïng ñang truù nguï cuøng moät nôi, neân hoï chæ mang töôùc
Phuû Doaõn (Preùfet) vaø Phuû Thöøa (Sous-preùfet).
Ngöôøi ta bieát raèng ôû An Nam, caùc quan vieân (Toång
Ñoác, Phuû Doaõn v.v.) ñaûm traùch ñoàng thôøi chöùc naêng
haønh chính vaø chöùc naêng taøi phaùn, vì hai loaïi naøy khoâng
** Vaøo thôøi Gia Long, laõnh thoå Vieät Nam chia thaønh 23 traán 4 doanh:
- Töø Ninh Bình trôû ra laø Baéc Thaønh (goàm 11 traán)
- Töø Bình Thuaän trôû vaøo laø Gia Ñònh thaønh (goàm 5 traán)
- Mieàn Trung coù 7 traán vaø 4 doanh (thuoäc Kinh kyø).
Ñeán thôøi Minh Maïng naêm thöù 13 (1832), vua cho xoùa 27 traán doanh
laäp töø thôøi Gia Long vaø chia laïi thaønh 31 tænh. Moãi tænh lôùn coù Toång Ñoác
ñöùng ñaàu, tænh nhoû coù Tuaàn Phuû.
Rieâng doanh Quaûng Ñöùc, nôi coù kinh ñoâ, ñöôïc ñoåi teân thaønh Phuû
Thöøa Thieân (1832), ñöùng ñaàu laø moät vieân Phuû Doaõn, phuï taù laø Phuû
Thöøa. (NGUYEÃN ÑAÉC XUAÂN: Chín Ñôøi Chuùa Möôøi Ba Ñôøi Vua Nguyeãn,
Nxb Thuaän Hoùa. Hueá - 1998 trang 71 vaø 88) (ND.).
taùch bieät nhau. Bôûi theá, caùc vuï ñaïi hình cuûa tænh thuoäc
quyeàn xeùt xöû cuûa chính Toaø aùn Phuû.
Do saéc chæ caám ñaïo cuûa Minh Maïng vaø caùc vua keá
vò, vieäc rao giaûng laãn tuyeân xöng ñöùc tin Kitoâ giaùo bò
caám ngaët, nhieàu Kitoâ höõu vaø nhieàu nhaø truyeàn giaùo phaûi
bò ñieäu ñeán Toaø aùn naøy. Hoï xem ra khaù ñoâng döôùi thôøi
Töï Ñöùc, trong khi töông ñoái ít hôn döôùi thôøi Minh Maïng.
Döôùi trieàu vua naøy, döôøng nhö phaàn lôùn caùc Kitoâ höõu bò
giao tröïc tieáp cho Toaø aùn cao hôn, töùc laø Boä Hình, coù leõ
vì toäi maïo gaùn cho hoï bò coi laø raát naëng hoaëc ñôn giaûn
chæ vì vua ñaõ ra leänh nhö theá.
*
* *
Phuû Ñöôøng Thöøa Thieân naèm ôû goùc phía baéc cuûa
Thaønh Noäi, doïc con ñöôøng chaïy töø cöûa Ñoâng Baéc, thöôøng
ñöôïc ngöôøi An Nam goïi laø cöûa Keû Traøi vaø ngöôøi AÂu chaâu
goïi laø Mirador 10 (Voïng laâu X), thaúng ñeán cöûa Chaùnh
Taây hoaëc Mirador 3 (Voïng laâu III). Ngaøy nay, con ñöôøng
naøy reõ sang traùi trong khu Nhöôïng Ñòa Phaùp ñeå ra Caàu
Kho, ngöôøi AÂu chaâu goïi laø Caàu Nam. Töø cöûa Ñoâng Baéc
ñeán giöõa maët tieàn chính cuûa Thöøa Phuû ño ñöôïc khoaûng
200 meùt, Phuû Ñöôøng naèm beân phaûi con ñöôøng; trong khi
ñoái dieän vôùi noù, phía beân traùi, Cung Quaùn noåi leân maø
chuùng ta seõ noùi sau.
Thöøa Phuû chieám moät dieän tích roäng lôùn, daøi 225
meùt, roäng 110 meùt naèm doïc theo con ñöôøng. Bao boïc
bôûi caùc töôøng thaønh cao gaàn 2 meùt, noù laïi ñöôïc chia laøm
3 phaàn bôûi nhieàu töôøng ngang cao khoaûng 1 meùt röôõi:
Ñöùc Chaigneau* trong Caùc Kyû Nieäm Veà Hueá ñaõ vieát:
“Moät daõy goàm 3 toaø nhaø lôùn ñöôïc phaân caùch bôûi nhöõng
böùc töôøng”. Toaø giöõa thuoäc Ñeà Ñoác, Toaø phía cöûa Ñoâng
Baéc thuoäc Phuû Doaõn, vaø Toaø beân phaûi thuoäc Phuû Thöøa3.
Ba cöûa lôùn ñeàu höôùng ra ñöôøng, moãi cöûa môû ra moät caùi
saân naèm tröôùc dinh cuûa moãi vieân quan. Nhöng vöôït qua
caùc cöûa laø ngöôøi ta gaëp ngay moät saân chung, vì caùc böùc
töôøng ngang khoâng thaáu tôùi voøng thaønh beân ngoaøi. Trong
saân rieâng cuûa moãi vieân quan, hai nhaø phuï noåi leân song
song, naèm vuoâng goùc vôùi toaø nhaø chính. Chuùng ñöôïc
duøng laøm vaên phoøng, giöõ nhöõng phaàn vieäc khaùc nhau
cuûa moãi Toaø. Caùc nhaø phuï cuûa Ñeà Ñoác (vaø coù leõ caùc
nhaø phuï cuûa hai quan vaên nöõa) moãi nhaø ñeàu ñöôïc chia
* Ñöùc Chaigneau coù teân laø Michel Ñöùc Chaigneau hay Nguyeãn Vaên Ñöùc,
coøn goïi laø Caäu Ñöùc. OÂng naøy naèm trong soá 11 ñöùa con cuûa moät ngöôøi
Phaùp coù coâng lôùn vôùi Gia Long laø J.B. Chaigneau hay Nguyeãn Vaên
Thaéng, teân do vua laáy hoï cuûa mình maø ñaët cho vieân chæ huy taøu chieán
Long Phi. Meï laø baø Benoýte Hoà Thò Hueà ngöôøi Vieät, vôï chính cuûa J.B.
Chaigneau.
Ñöùc Chaigneau sinh taïi Hueá 25-6-1803, cöôùi vôï ngöôøi Phaùp teân
Antoinette George. OÂng ñaõ vieát Souvenirs de Hueá (Caùc Kyû Nieäm Veà
Hueá, 1867) vaø hai taäp saùch nhoû veà chieán tranh Phaùp - An Nam, ñaõ töøng
daïy ôû EÙcole des Langues Orientales töø 1873 - 1876.
OÂng maát taïi Paris ngaøy 14.4.1894, thoï 91 tuoåi, khoâng coù con caùi. (L.
CADIEØRE, Bulletin des Amis du Vieux Hueù [B.A.V.H]. EÙcole Française
d’Extreâme-Orient. Hanoi, 1925, trang 88. 92. 98 vaø 164)(ND.).
3
Ñöùc Chaigneau noùi roõ: “Phuû Doaõn beân phaûi, Phuû Thöøa beân traùi”, nhöng
khi noùi nhö vaäy, oâng ñöùng ôû vò trí cuûa keû töø ngoaøi ñöôøng nhìn vaøo ba toøa
nhaø.
thaønh 3 phoøng. Töø ñoù coù caùch goïi Luïc Phoøng ñeå chæ caùc
phaän vuï aáy*.
Moät chi tieát thuù vò caàn bieát, moät trong caùc nhaø phuï ôû
saân Ñeà Ñoác nguyeân laø nhaø thôø cuõ cuûa giaùo hoï Phuû Cam
(gaàn Hueá) bò chính quyeàn tòch thu khi Minh Maïng ra leänh
phaù huyû caùc thaùnh ñöôøng. Ñaây laø moät ngoâi nhaø baèng goã
mít raát ñeïp kieåu An Nam.
Phía sau Toaø aùn cuûa caùc quan laø caùc doanh traïi cuûa
binh lính Thöøa Phuû. Daân chuùng goïi ñaùm lính naøy baèng
caùi teân “lính chaïy”, coù leõ vì coâng vieäc chính cuûa hoï laø
chaïy töø phaûi töø traùi, mang meänh leänh cuûa caùc Toång Ñoác.
Haún hoï khaù ñoâng vì ngöôøi ta ñaõ xaây ñeán 4 doanh traïi laøm
choã ôû cho hoï. Hai traïi phía Phuû Thöøa, hai traïi phía Phuû
Doaõn. Traïi thöù hai phía Phuû Doaõn, töùc traïi naèm xa nhaø
cuûa quan nhaát, ñöôïc chia laøm 2 phaàn: phaàn beân phaûi
laøm nhaø ôû, phaàn beân traùi, phía Baéc, laøm nhaø giam. Nôi
ñaây caàm giöõ nhöõng ñoái töôïng cuûa caùc Toaø aùn tænh.
Moãi toaø nhaø chính cuûa caùc Toång ñoác cuõng nhö moïi
cô quan thuoäc loaïi naøy taïi An Nam laø moät ngoâi nhaø lôùn
ñaët treân nhieàu coät baèng goã vaø lôïp ngoùi. Khoâng heà coù
nhieàu taàng. Trong moät phoøng lôùn ñoäc nhaát roäng môû, vieân
quan ngoài treân moät caùi buïc, moät mình hoaëc vôùi caùc trôï
taù cuûa oâng. Tröôùc nhaø coù moät caùi saân, ngöôøi ta ñi vaøo vaø
böôùc leân maáy baäc caáp vì nhaø xaây treân moät neàn cao.
* Khu vöïc naøy ngaøy nay laø Khu quaân söï vaø Beänh Vieän Quaân Ñoäi 268
(2008, ND.).
Chính trong saân naøy, gaàn ngoâi nhaø, bò can ñöôïc daãn vaøo
ñeå chòu thaåm vaán.
Ñoù laø Toaø aùn tænh ôû Hueá thôøi baùch haïi. Noù toàn taïi ôû
ñaây ñeán ngaøy 05.7.1885. Khi traät töï ñöôïc vaõn hoài, ngöôøi
ta chuyeån noù ñi nôi khaùc, vì phaàn ñaát noù chieám giöõ naèm
trong Taân Nhöôïng Ñòa Phaùp maø hieäp öôùc ñaõ nôùi roäng ra.
Trong moät thôøi gian, ngöôøi ta taïm ñaët noù taïi chuøa Dieäu
Ñeá* treân keânh ñaøo Ñoâng Ba. Naêm thöù 2 ñôøi vua Thaønh
Thaùi, 1890, noù ñöôïc chuyeån ñeán truï sôû cuõ cuûa Phoøng Ñoâ
Saùt vaø naêm 1899, ñeán ñòa ñieåm hieän thôøi treân höõu ngaïn
soâng Höông, taïi vò trí caùc doanh traïi Thuyû binh cuõ. Caùc
toaø nhaø cuûa Thöøa Phuû cuõ ñaõ bò phaù dôõ daàn daàn. Taïi nôi
chuùng ñaõ toaï laïc, ngöôøi ta coøn tìm thaáy nhieàu maûnh
gaïch ngoùi, nhieàu daáu veát cuûa neàn nhaø vaãn coøn ñöôïc
nhaän ra.
Tìm laïi vò trí chính xaùc cuûa Phuû Ñöôøng Thöøa Thieân
cuõ chaúng khoù khaên gì. Nhöõng chæ daãn maø chuùng toâi ñaõ
cung caáp ôû treân giuùp cho vieäc tìm kieám neân deã daøng.
Chuùng ta vaøo khu Nhöôïng Ñòa qua cöûa Ñoâng Baéc (Voïng
laâu X) roài ñi thaúng moät quaõng chöøng 200 meùt, theo con
ñöôøng baêng qua khu Nhöôïng Ñòa: phía aáy, Phuû ñöôøng
chaúng coù chi thay ñoåi.
*
* *
* Chuøa Dieäu Ñeá nay vaãn coøn ôû soá 108 ñöôøng Baïch Ñaèng, Hueá (2008,
ND.).
Ñòa ñieåm naøy ñaùng chuùng ta toân kính, vì Danh Ñöùc

Gieâsu ñaõ ñöôïc tuyeân xöng ôû ñoù nhieàu laàn. Nhö ñaõ noùi
treân, chuùng toâi nghó raèng nhieàu Kitoâ höõu ñaõ bò daãn ñeán
Toaø aùn naøy, ñaëc bieät döôùi thôøi Töï Ñöùc. Noù cuõng khoâng
ngôi nghæ chuùt naøo döôùi thôøi Minh Maïng.
Chuùng toâi muoán keå teân caùc linh muïc vaø giaùo höõu ñaõ
ra haàu Toaø vaø chòu tra taán ôû ñoù trong nhieàu thôøi kyø baét
ñaïo khaùc nhau. Nhöng chuùng toâi chæ coù theå tìm ra roõ
raøng danh taùnh moät soá giaùo höõu thôøi Töï Ñöùc (chuùng toâi
seõ ñeà caäp ñieàu naøy khi noùi veà Khaùm Ñöôøng) vaø Chaân
phöôùc Jaccard (Coá Phan) cuøng caùc Kitoâ höõu Döông Sôn
cuûa ngaøi. Trong vuï kieän noåi tieáng cuûa laøng Coå Laõo, sau
khi ñaõ töï baøo chöõa tröôùc Phuû Doaõn, ngöôøi Döông Sôn laïi
phaûi töï bieän hoä tröôùc Toaø aùn caùc Toång ñoác, vì laøng Coå
Laõo ñaõ choáng aùn cuoäc sô thaåm. Tröôùc Thöøa Phuû, ñieåm
chính yeáu cuûa vuï kieän khoâng coøn laø chuyeän giaùo daân
Döông Sôn bò gaùn toäi haønh hung löông daân Coå Laõo, nhöng
laø vieäc tuyeân xöng ñöùc tin Kitoâ giaùo. Ngöôøi ta tìm moïi
caùch ñeå buoäc caùc tín höõu boû ñaïo: höùa heïn, ñe doaï, haønh
haï taøn nhaãn. Con soá bò can laø 73 ngöôøi, taát caû ñeàu khoâng
lay chuyeån. Ñaëc bieät coù hai ngöôøi bò buoäc toäi maø nhôø dòp
naøy chuùng ta bieát teân cuûa hoï: moät ngöôøi laø Khoa, moät
ngöôøi laø Thai4.
4
Chuùng toâi vieát theo maãu töï AÂu chaâu phaàn lôùn teân rieâng cuûa nhöõng ngöôøi
ñöôïc nhaéc ñeán trong toaøn boä taäp nghieân cöùu naøy, bôûi vì chuùng toâi tìm
thaáy nhö theá trong caùc taøi lieäu khaùc nhau maø chuùng toâi ñang xöû duïng.
Ñaùng tieác laø chuùng ñaõ khoâng ñöôïc löu giöõ baèng quoác ngöõ, voán cho caùch
ñoïc chính xaùc vaø do ñoù môùi cho teân thaät.
Chính cha Jaccard cuõng bò trieäu taäp vaø ngaøi ñaõ ra

tröôùc caùc thaåm phaùn vôùi loøng töï tin. Hoï ñaõ phaûi thöøa
nhaän ngaøi voâ toäi vaø chòu khuaát phuïc tröôùc söï kieân quyeát
cuûa ngaøi.
Nhöng caùc bò caùo bieát chaéc, do lôøi khai chaân thöïc
cuûa mình khi tuyeân xöng nieàm tin Kitoâ giaùo, hoï bò keát aùn;
oâng lyù tröôûng phaûi töû hình vaø nhöõng ngöôøi khaùc thì laõnh
caùc hình phaït khaùc. Phaàn vò thöøa sai, Toaø tuyeân boá ngaøi
ñaùng nhaän moät aùn phaït naëng, nhöng vôùi tö caùch ngöôøi
ngoaïi quoác ñang phuïc vuï vua cuûa ngaøi khoâng cho pheùp
caùc quan tröøng trò ngaøi theo aùn, vaø hoï ñaõ xin Hoaøng
thöôïng töï mình choïn hình phaït cho ngaøi.
Theo leänh vua, baûn aùn aáy ñöôïc xeùt laïi bôûi Toaø Thöôïng
Thaåm Ñaïi Hình. Caùc lôøi buoäc toäi ñöôïc y chuaån, nhöng
nhieàu hình phaït khaùc ñöôïc coâng boá. Vò thöøa sai vaø vieân
lyù tröôûng bò keát aùn töû giam haäu. Minh Maïng aân xaù cho
cha Jaccard vaø chæ buoäc ngaøi phuïc dòch nhö lính traùng
trong quaân ñoäi cuûa vua. Roát cuoäc, vò thöøa sai khoâng bò
ñöa vaøo quaân nguõ maø chæ buoäc veà cö truù taïi Hueá.
Ñaùnh daáu khôûi ñieåm cho cuoäc baùch haïi quyeát lieät,
vuï xöû naøy ñaõ dieãn ra suoát nhöõng naêm 1831 vaø 1832.
Ñeå khoûi laëp laïi, chuùng toâi seõ khoâng noùi ñeán nhöõng gì
maø giaùo daân Döông Sôn vaø nhöõng ngöôøi khaùc bò daãn ñeán
Phaùp ñình naøy ñaõ phaûi chòu trong nhieàu thôøi kyø khaùc
nhau. Nhöõng gì chuùng toâi saép noùi veà vaán ñeà naøy khi ñeà
caäp Boä Hình, cuõng ñöôïc aùp duïng ôû Phuû Ñöôøng Thöøa
Thieân.
2- Boä Hình
Theo Hieán phaùp An Nam, Boä Hình thöôøng khoâng xeùt
sô thaåm. Moïi vuï vieäc phaûi ñöôïc caùc quan tænh thaåm ñònh
tröôùc, sau ñoù môùi trình leân Boä, Boä taùi thaåm vaø ra baûn aùn
cuoái cuøng. Tuy nhieân, trong vaøi tröôøng hôïp ngoaïi leä,
hoaëc vì tính nghieâm troïng cuûa toäi phaïm hay tö caùch cuûa
bò can, hoaëc do leänh ban chính thöùc cuûa vua, moät vuï aùn
coù theå ñöôïc ñöa tröïc tieáp leân Boä maø khoâng caàn ñi qua
moät Toaø aùn caáp döôùi. Ñoù laø ñieàu ñaõ thöïc söï xaûy ra cho
caùi goïi laø toäi rao giaûng vaø tuyeân xöng Kitoâ giaùo, nhaát laø
döôùi thôøi Minh Maïng. Chính taïi Toaø aùn naøy maø caùc giaùo
höõu thuoäc kinh ñoâ, cuõng nhö nhöõng ngöôøi töø caùc tænh
khaùc phaûi ra haàu toaø vaøo thôøi kyø naøy.
Toaø thöôïng thaåm naøy goàm moät Thöôïng Thö, hai Tham
Tri, hai Thò Lang vaø moät Luïc Söï.
Boä Hình ngaøy nay (1943, ND.)5 vaãn ôû vò trí cuõ vaø
gaàn nhö vaãn giöõ nguyeân traïng cuûa thôøi Minh Maïng, ngöôøi
5
ÔÛ An Nam ngaøy xöa coù Luïc Boä, nhieàu taøi lieäu cho bieát caùc teân sau ñaây:
1. Boä Hình: Boä ra caùc hình phaït vaø khoå hình.
2. Boä Laïi: Boä Haønh chính hay Noäi vuï.
3. Boä Hoä: Boä Taøi chaùnh
4. Boä Leã: Boä Nghi leã
5. Boä Binh: Boä Chieán tranh.
6. Boä Coâng: Boä Coâng trình coâng coäng
Boä Hình ngaøy nay ñöôïc goïi laø Boä Tö Phaùp, nhöng ôû ñaây chuùng ta vaãn
goïi noù nhö thôøi kyø ñang ñeà caäp: Boä Hình.
ñaõ chuyeån noù ñeán ñaây naêm 1827. Ñeå tôùi ñoù, ngöôøi ta vaøo
Thaønh Noäi qua cöûa Ñoâng Nam, ngöôøi An Nam thöôøng
goïi laø cöûa Thöôïng Töù, ngöôøi AÂu chaâu goïi laø Voïng laâu
VIII, ñi thaúng chöøng khoaûng 600 meùt cho ñeán khi gaëp
moät con ñöôøng caét ngang, treân ñoù cöûa chính cuûa moãi Boä
trong Luïc Boä môû ra, taát caû saép thaønh moät haøng. Boä Hình
laø nhaø thöù hai naèm ôû phía ñoâng, moät beân laø Boä Binh, beân
kia laø Boä Coâng*.
Cöûa lôùn daãn vaøo moät caùi saân tröôùc toaø nhaø chính,
Toaø aùn cuûa Quan Thöôïng. Hai beân saân laø caùc nhaø phuï
cho nhöõng vieân chöùc caáp döôùi.
Sau truï sôû cuûa moãi Boä vaø taùch bieät baèng nhieàu saân
laãn nhieàu ñöôøng nhoû laø nhaø cuûa caùc Tham Tri vaø Thò
Lang. (Xem hai baûn ñoà ôû cuoái saùch).
* *
*
Thuû tuïc toá tuïng ôû Boä Hình cuõng nhö ôû Thöøa Phuû vaø
Tam Phaùp; moïi Toaø aùn An Nam caáp thaáp vaø caáp cao
ñeàu gioáng nhau. Chuùng toâi seõ noùi ñoâi ñieàu veà thuû tuïc aáy
ñeå giuùp hieåu ñöôïc söï anh duõng nôi caùc vò tuyeân tín ñaùng
kính cuûa chuùng ta.
Trong Phaùp ñình ñuùng nghóa, goàm moät toaø nhaø lôùn
* Vò trí cuûa Luïc Boä xöa vaãn naèm ôû ñöôøng Nguyeãn Chí Dieãu, moät trong
nhöõng ñöôøng caét ngang ñöôøng Ñinh Tieân Hoaøng ngaøy nay (2008, ND.).
khoâng taàng, lôïp ngoùi, döïa treân nhieàu coät goã, quan Thöôïng
Thö vaø caùc phuï taù cuûa oâng an vò. Bò can* khoâng ñöôïc
ñöa vaøo nhaø naøy nhöng ñöùng trong saân, gaàn caùc baäc
caáp daãn vaøo Phaùp ñình cao hôn moät chuùt. Nhieàu binh
lính ñaõ trang bò roi maây vaø caùc duïng cuï tra taán khaùc bao
quanh bò can. Quaû theá, trong caùc vuï ñaïi hình, moïi cuoäc
hoûi cung ñeàu coù keøm theo tra taán.
Thuû tuïc toá tuïng An Nam döïa treân lôøi thuù nhaän cuûa bò
can hôn laø lôøi khai baùo cuûa nhaân chöùng. Vì theá, ñieàu caùc
thaåm phaùn tìm kieám tröôùc nhaát laø laáy lôøi thuù toäi laãn danh
taùnh caùc toøng phaïm töø bò caùo. Khi cuoäc hoûi cung khoâng
ñuû ñeå khieán ñöông söï thaønh thaät thuù toäi, ngöôøi ta seõ tra
taán cho ñeán khi caùc quan thoaû maõn veà caùc caâu traû lôøi.
Ngoài trong Toaø aùn treân moät caùi beä, caùc thaåm phaùn
ñaët caâu hoûi, bò caùo traû lôøi töø beân ngoaøi. Ñöông söï ñoâi khi
ñöùng, nhöng thöôøng thì quyø hoaëc saáp maët xuoáng ñaát, tay
chaân troùi chaët vaøo coïc. Neáu khoâng haøi loøng vôùi caùc caâu
traû lôøi, quan ra leänh ñaùnh vaøi ñoøn roi maây hoaëc baét chòu
nhöõng tra taán khaùc maø moät vaøi loaïi nhö keàm nguoäi hoaëc
keàm nung ñoû thì raát kinh khuûng. Roài cuoäc hoûi cung laïi
baét ñaàu, laïi giaùn ñoaïn bôûi nhieàu ñoøn tra taán. Vaø ngöôøi ta
cöù tieáp tuïc nhö theá cho ñeán khi Toaø xeùt thaáy coù ñuû thoâng
tin. Ñoâi luùc maøn tra taán quaù taøn baïo vaø keùo daøi khieán naïn
nhaân baát tænh vaø lính phaûi ñem hoï ñi.
* Taùc giaû J.B. Roux duøng 2 töø preùvenu vaø accuseù (bò can - bò caùo) khaù
phaân bieät. Coù leõ taùc giaû muoán cho thaáy caùch xeùt xöû cuûa Toøa aùn An
Nam: aùp duïng hoûi cung, tra taán vaø buoäc toäi cuøng moät luùc. Theá neân, bò
can khi ñeán toøa thì trôû thaønh bò caùo vaø ñoâi khi laø keû coù aùn (ND.).
Vaøi doøng treân ñaây ñuû ñeå chuùng ta coù moät yù nieäm veà
thuû tuïc toá tuïng aùp duïng thôøi xöa ôû An Nam. Ngöôøi ta
thaáy noù ñöôïc moâ taû caùch chi tieát hôn vôùi taát caû thöïc teá
soáng ñoäng trong caùc chuyeän keå veà nhöõng cuoäc hoûi cung
caùc Chaân phöôùc töû ñaïo cuûa chuùng ta qua nhöõng taùc
phaåm quyù giaù maø cha Launay6 ñaõ phoå bieán.
Ñoïc nhöõng trang ñaày aán töôïng naøy, taâm trí ngöôøi
ñoïc seõ raát xuùc ñoäng bôûi söï baát coâng cuûa caùc phöông
phaùp aùp duïng cho Kitoâ höõu so vôùi thuû tuïc toá tuïng daønh
cho caùc phaïm nhaân luaät thöôøng. Vieäc tra taán ñöôïc aùp
duïng cho caùc bò caùo ôû caùc Toaø aùn An Nam gioáng heät
thôøi xöa trong caùc Toaø aùn Roma; nhöng duø An Nam
caùch xa Latium haøng nghìn daëm, vaø Neùron khoâng cuøng
thôøi vôùi Minh Maïng ñeán 18 theá kyû, thì söï baát hôïp lyù vaãn
toàn taïi nôi caùc thaåm phaùn cuûa caû hai nöôùc khi aùp duïng
vieäc tra taán vaøo nhöõng toäi phaïm toân giaùo. ÔÛ Hueá cuõng
nhö ôû Roma, caùc ñoøn tra taán nhaèm muïc ñích ñöa toäi
nhaân ñeán choã thuù toäi. Theá maø ôû Hueá cuõng nhö ôû Roâma,
ngöôøi ta xeù thòt, ñoå maùu caùc Kitoâ höõu, chaúng phaûi ñeå laáy
cho ñöôïc moät lôøi thuù toäi (mieäng hoï khoâng ngöøng laëp ñi
laëp laïi vaø nhaän raèng mình laø moân ñeä Ñöùc Gieâsu Kitoâ),
nhöng ñeå laøm cho hoï boû ñaïo, nghóa laø laøm cho hoï choái
boû caùi toäi ngöôøi ta toá caùo hoï, toäi tuyeân xöng ñöùc tin Kitoâ
giaùo. Vaø neáu boû ñaïo, ôû Hueá cuõng nhö ôû Roma, laäp töùc
6
A. Launay: Les Cinquante-deux Serviteurs de Dieu [Naêm möôi hai vò
Toâi tôù Chuùa], Teùqui, Paris, 1893, 2 taäp vaø Les Trente-cinq Serviteurs
de Dieu [Ba möôi laêm vò Toâi tôù Chuùa], Lethielleux, Paris, 1907. ÔÛ nhöõng
trang ñaàu tieân cuûa caùc taùc phaåm naøy, ngöôøi ta gaëp ngay vieäc moâ taû
nhöõng hình cuï khaùc nhau.
hoï ñöôïc xaù toäi vaø tha veà. Haõy xem söï voâ lyù: neáu tuyeân
xöng Kitoâ giaùo laø moät troïng toäi, thì taïi sao khoâng phaït
nhöõng ngöôøi choái ñaïo gioáng nhö nhöõng ngöôøi kieân taâm
giöõ ñaïo, vì moïi toäi aùc moät khi ñaõ phaïm ñeàu phaûi xöû phaït;
coøn neáu vieäc ñoù laø toát hay ít ra voâ thöôûng voâ phaït, thì taïi
sao laïi tra taán ñeå böùc baùch ngöôøi ta boû ñaïo?
ÔÛ ñaây laø choã ñeå laëp laïi nhöõng lôøi huøng hoàn maø
Tertullien ñaõ ngoû vôùi nhöõng keû baùch haïi ôû theá kyû thöù 2:
“Ngöôøi ta aùp duïng vieäc tra taán ñoái vôùi caùc toäi nhaân khaùc
ñeå laøm cho hoï thuù nhaän; rieâng ñoái vôùi Kitoâ höõu, ñeå laøm
cho hoï phuû nhaän. Vaäy laø caùc ngöôøi ñoøi ôû chuùng toâi moät
lôøi noùi doái; caùc ngöôøi coá söùc nhaém ñaït ñöôïc chính ñieàu
naøy; theá nhöng, caùc ngöôøi phaûi haønh quyeàn quan aùn cuûa
mình chæ trong ñöôøng höôùng cuûa söï thaät. Toâi laø Kitoâ höõu,
bò caùo keâu leân; ñöông söï noùi roõ mình laø gì ñeå ñaùp laïi
chính caâu caùc ngöôøi hoûi. Caùc ngöôøi laïi muoán nghe keû aáy
noùi raèng mình khoâng phaûi nhö vaäy. Taïi sao caùc ñoøn tra
taán chæ nhaém ñeán ñieàu ñoù? Caùc ngöôøi khoâng deã tin vaøo
lôøi phuû nhaän cuûa caùc bò can thoâng thöôøng; coøn ñoái vôùi
chuùng toâi, choái ñaïo töùc khaéc ñöôïc tha veà. Chính ñoù laø
phaûn boäi luaät phaùp. Thaät theá, luaät phaùp truyeàn buoäc gì
neáu khoâng phaûi laø tìm cho ra phaïm nhaân. Khoâng luaät naøo
baûo phaûi ruùt ra töø nôi hoï moät lôøi cam ñoan voâ toäi”7.
Nhö chuùng toâi ñaõ noùi ôû treân, trong nhöõng vuï kieän
ñöôïc thaåm cöùu taïi Hueá, thì ña soá nhöõng ngöôøi tuyeân
7
Apologie II, 7-9.
xöng ñöùc tin ñeàu phaûi ñeán haàu toaø ôû Boä Hình. Chuùng toâi
muoán neâu leân caùc danh taùnh voán ñaõ coù theå thu thaäp
ñöôïc, nhöng ñeå khoûi laëp laïi, chuùng toâi chæ keå teân hoï khi
noùi veà nhaø giam Traán Phuû, nôi caàm tuø moïi bò can ñaõ xeùt
xöû ôû Boä Hình.
Tuy nhieân chuùng ta haõy nhaéc ñeán moät vaøi kyû nieäm:
Chaân phöôùc Giuse Marchand Du, Chaân phöôùc Micae
Hoà Ñình Hy vaø cha Duclos.
Chaân phöôùc Marchand khoâng bò giam ôû Traán Phuû,
nhöng ngaøi phaûi ra toaø nhieàu laàn ôû Boä Hình vaø ñaõ bò tra
taán moät caùch döõ tôïn nhaát ôû ñaây töø giöõa thaùng 10 ñeán
cuoái thaùng 11-1835, cuõng laø thôøi ñieåm ngaøi töû ñaïo.
Chaân phöôùc Micae Hoà Ñình Hy, haøm Tam Phaåm,
quan Thaùi Boäc cuûa hoaøng gia, cuõng ñaõ anh duõng tuyeân
xöng ñöùc tin ôû Boä Hình. Nhöng Phaùp ñình naøy coøn giöõ
moät kyû nieäm quyù baùu khaùc veà ngaøi. Ngaøy 22-5-1857,
khoaûng 7 giôø saùng, theo tieåu söû ngaøi ghi laïi, ngöôøi ta ñöa
Micae Hy ra khoûi nhaø giam, vai mang goâng, coå vaø chaân
mang xieàng. Ngaøi ñôïi ñeán 10 giôø taïi cöûa Boä Hình vì
khoâng moät vò quan naøo muoán chuû toaï vieäc ra aùn haønh
quyeát ngaøi. Suoát 3 giôø daèng daëc aáy, keû bò keát aùn ngoài
giöõa ñöôøng, khoâng ngôùt caàu nguyeän8, “maét ngöôùc leân
trôøi”, Ñöùc Cha Sohier theâm9.
8
A. Launay. Les Trente-cinq Veùneùrables Serviteurs de Dieu. tr. 137.
9
Vaøo thôøi kyø naøy, Ñöùc Cha Sohier laø Giaùm Muïc Phoù cuûa Ñöùc Cha
Pellerin, Ñaïi Dieän Toâng Toaø Ñòa phaän Baéc Ñaøng Trong.
Moät söï kieän ñaùng khaâm phuïc lieân quan ñeán cha
Duclos haún ñaõ xaûy ra ôû Boä Hình, vì vò thöøa sai naøy cuõng
ñaõ bò giam ôû Traán Phuû. Ñöùc Cha Lefebvre, baïn tuø vôùi
ngaøi thuaät laïi nhö sau: “Moät neùt ñaùng nhôù muoân ñôøi, ñoù
laø khi ngaøi bò baét laàn ñaàu tieân taïi kinh ñoâ vöông quoác An
Nam, ngöôøi ta ñeà nghò ngaøi choái boû ñöùc tin baèng caùch
böôùc qua thaùnh giaù, ngaøi laïi phuû phuïc döôùi chaân thaùnh
giaù vaø cung kính oâm hoân”10.
3- Toaø Tam Phaùp

hay Thöôïng Phaùp Vieän
Tam Phaùp laø Toaø aùn toái cao cuûa nöôùc An Nam.
Ngöôøi ta goïi laø Toaø Tam Phaùp11 vì noù ñöôïc thaønh hình töø
ba Toaø aùn: Toaø khaùng caùo leân vua (Ñaïi Lyù Thò), Toaø caùc
Ñoâ Saùt vaø Toaø cuûa Boä Hình. Toaø Tam Phaùp ñöôïc Minh
Maïng thaønh laäp naêm 1832.
Theo Luro, “Toaø aùn naøy xem xeùt moïi vuï aùn tö phaùp
ñeä trình vua vaø chuaån bò caùc quyeát ñònh toái cao cuûa vua.
10
Thö cuûa Ñöùc Cha Lefebvre, 5.1.1847. Annales de la Propagation de la
Foi, XIX. [Nieân san Hoäi Truyeàn baù Ñöùc tin].
11
Trong caùc taøi lieäu, ngöôøi ta thöôøng gaëp töø Tam Phaùp ñöôïc dòch ra laø
Tribunal des Trois Reøgles. Phaûi hieåu töø Reøgle ôû ñaây trong nghóa quyeàn
löïc, phaùp quyeàn.
Toaø hoäi nghò vaøo muøa thu ñeå duyeät laïi caùc phaùn quyeát veà
moïi keû bò aùn töû hình12 tröôùc khi vua chaâu pheâ”.
Toaø Tam Phaùp naèm beân trong, döôùi chaân töôøng thaønh,
giöõa cöûa Ñoâng Nam, cuõng goïi laø cöûa Thöôïng Töù (Voïng
laâu VIII) vaø cöûa Theå Nhôn* (Voïng laâu VII). Con ñöôøng
bao quanh hoaøng cung beân ngoaøi caùc haøo boïc cuûa ñaïi
noäi thaúng goùc vôùi nhau daãn ñeán vò trí cuûa Toaø aùn naøy.
Ngaøy nay chaúng coøn moät veát tích naøo caû**.
*
* *
Phoøng xöû aùn cuûa Tam Phaùp laø moät toaø nhaø lôùn,
cuøng loaïi vôùi toaø nhaø cuûa Boä Hình. Phía sau laø moät ngoâi
nhaø nhoû hôn daønh cho binh lính vaø ngöôøi giuùp vieäc, phía
tröôùc laø moät saân roäng. ÔÛ loái vaøo saân coù moät maùi ñình
nhoû, nôi moät chieác troáng ñaïi cuûa ngöôøi An Nam ñöôïc ñaët
treân giaù ñôõ. Ñoù laø chieác troáng keâu oan leân Toaø aùn cuûa
vua (ñöôïc goïi laø Ñaêng Vaên Coå, troáng ngöôøi ta nghe ñöôïc).
12
LURO : Le Pays d’An Nam, Leroux, Paris, 1897, tr. 95.
* Coøn goïi laø Cöûa Ngaên.
** Con ñöôøng ñöôïc noùi ôû ñaây hieän nay laø ñöôøng Ñoaøn Thò Ñieåm. Toaø Tam
Phaùp xöa naèm döôùi chaân töôøng thaønh giöõa Cöûa Thöôïng Töù vaø Cöûa Theå
Nhôn (Cöûa Ngaên), maët höôùng veà ñöôøng Ñoaøn Thò Ñieåm. Vò trí Tam
Phaùp nay laø Nhaïc Hoa Vieân, moät nhaø haøng noåi tieáng, chuyeân cho toå
chöùc ñaùm cöôùi (2008, ND.).
Ai nghó mình bò baát coâng vaø khoâng thoaû maõn ôû caùc

Toaø aùn thoâng thöôøng thì coù theå troâng caäy vaøo vua. Ñeå
ñöôïc ñieàu ñoù, hoï chæ caàn ñeán Toaø Tam Phaùp, ñaùnh vaøo
chieác troáng 3 ñuøi thaät maïnh, tieáp theo laø moät hoài khaùc
doàn daäp hôn 3 tieáng ñaàu. Laäp töùc moät vieân chöùc cuûa Toaø
xuaát hieän, nhaän ñôn khieáu naïi mang vaøo trình caùc quan,
nhöng tröôùc ñoù oâng ñaõ caån thaän troùi chaët cuøng toáng
giam keû ñaõ ñaùnh troáng, ít nöõa cho ñeán khi ngöôøi ta bieát
coù vieäc caàn giaûi quyeát vôùi ai. “Khoán cho keû naøo lieàu lónh
ñaùnh böøa vaøo troáng, Luro noùi, hình phaït toái thieåu cho keû
aáy ít nhaát cuõng laø 100 tröôïng13”.
Nhö chuùng ta thaáy, Tam Phaùp laø moät Toaø khaùng caùo
vaø taùi thaåm; nhöng ñoâi luùc theo leänh vua, noù cuõng tröïc
tieáp thaåm cöùu vuï kieän cuûa moät vaøi bò caùo. Chính vì vaäy,
ñaàu naêm 1835, ngöôøi ta chöùng kieán Chaân phöôùc Anreâ
Troâng, moät quaân nhaân treû ñang phuïc vuï Minh Maïng xuaát
hieän tröôùc toaø naøy. Cuøng vôùi 3 ngöôøi baïn cuûa mình, ngaøi
ñaõ duõng caûm tuyeân xöng ñöùc tin ôû ñoù giöõa nhöõng tra taán.
Chaân phöôùc Giuse Marchand Du cuõng bò ñöa ra
tröôùc Tam Phaùp; ngaøi ñaõ xuaát hieän nhieàu laàn vaø chòu tra
taán khuûng khieáp ôû ñaây cuõng nhö ôû Boä Hình. Cuoái cuøng,
sau khi bò keát aùn baù ñao vaø tröôùc khi bò daãn tôùi nôi haønh
hình, cha Marchand Du vaãn coøn bò ñem tôùi Tam Phaùp
chòu moät cuoäc hoûi cung môùi, keøm theo khoå hình ruøng rôïn
laø keàm nung löûa.
13
LURO, Saùch ñaõ daãn, tr. 94.
4- Cöûa Ngoï Moân cuûa Hoaøng Cung *

Maët chính cuûa hoaøng cung cuõng nhö cuûa Thaønh Noäi
quay veà höôùng ñoâng nam. Khoâng gian phía naøy, naèm
giöõa voøng ñai töôøng thaønh hoaøng cung vaø voøng ñai töôøng
thaønh Thaønh Noäi, taïo neân moät quaûng tröôøng roäng lôùn
hình chöõ nhaät duøng cho caùc cuoäc duyeät binh vaø caùc nghi
leã trang troïng khaùc.
Quaûng tröôøng naøy laø moät nôi ñaùng toân kính ñoái vôùi
caùc Kitoâ höõu. Ngaøy 30 thaùng 11 naêm 1835, Chaân phöôùc
Giuse Marchand Du, tröôùc khi bò ñieäu ñeán nôi haønh hình,
ñaõ xuaát hieän ôû ñaây tröôùc vua Minh Maïng vaø trieàu ñình.
Nhaø vua ngoài xöû beân treân cöûa Ngoï Moân14, moät choã noåi
baät treân voïng laâu coù maùi che15 mang teân “Nguõ Phuïng
Laàu”. Coù leõ ban ñaàu, vò thöøa sai ñöôïc ñaët treân con ñöôøng
chaïy ngang tröôùc hoaøng cung, sau ñoù ñöôïc daãn ñeán
treân quaûng tröôøng nhoû naèm ngay tröôùc cöûa ñeå baùi laïy
vua 16.
* Xem aûnh 1, trang 121.

14
Cöûa Ngoï Moân (Cöûa phía Nam) vaãn ôû trong tình traïng hieän thôøi, ñaõ ñöôïc
Minh Maïng xaây naêm 1833.
15
Ngöôøi vieát tieåu söû Chaân phöôùc ghi laïi: “Vò thöøa sai ñöôïc daãn tôùi tröôùc
cöûa Ngoï Moân, nôi nhaø vua ñang ngoài treân moät choã cao”. Chuùng toâi keát
luaän raèng, chính treân Voïng laâu maø ngai vua ñöôïc ñaët.
16
Nghi thöùc naøy mang teân Hieán Phu hay Hieán Phuø, hieåu saùt chöõ laø Trình
dieän caùc tuø nhaân (tröôùc khi haønh quyeát hoï). Thöôøng chæ aùp duïng cho
caùc toäi nhaân ñaïi hình.
Nhöng taïi sao trong Bieân Nieân Söû caùc vò töû ñaïo cuûa
chuùng ta, duy chæ moät laàn noùi ñeán vieäc hoï trình dieän vua
moät caùch trang troïng tröôùc khi bò xöû töû? Ngöôøi ta bieát
raèng, vaøo naêm 1833, vuøng Nam Nam Kyø noåi loaïn döôùi
söï caàm ñaàu cuûa Leâ Vaên Khoâi. Cha Marchand Du bò loaïn
quaân baét. Leâ Vaên Khoâi muoán coù ngaøi döôùi tay ñeå duøng
khi caàn. Nhöng chaúng bao giôø vò Chaân phöôùc cuûa chuùng
ta chòu hôïp taùc vôùi y caû*.
* Qua taøi lieäu cuûa cha Louvet (1885), chuùng ta ñoïc thaáy laäp tröôøng döùt
khoaùt vôùi chính trò cuûa cha Marchand Du. Ñaëc bieät böùc thö ngaøi gôûi cho
Ñöùc Cha Taberd ñang ñöôïc löu giöõ taïi Chuûng Vieän Thöøa Sai Paris. Ñaây
laø hai trong nhöõng baèng chöùng phuû nhaän söï vu khoáng cho ngaøi veà sau.
Cha Louvet vieát: “Moät hoâm, Leâ Vaên Khoâi cho môøi ngaøi ñeán nhaø vaø
yeâu caàu ngaøi kyù thö töø ñeå gôûi ñeán caùc hoï ñaïo lôùn haàu keâu goïi giaùo höõu
caàm vuõ khí. Vò thöøa sai khoâng chaáp thuaän ñeà nghò aáy. Vôùi söï gheâ tôûm,
ngaøi ñöùng daäy caàm laáy taát caû thö töø treân baøn vaø neùm chuùng vaøo löûa. Khi
laøm vaäy, ngaøi ñaõ lieàu lónh töï coi laø keû töû thuø cuûa Leâ Vaên Khoâi”. Vaø ñaây
laø laù thö cuûa ngaøi :
“Saøi Goøn, ngaøy 24-9-1884
Laïy Ñöùc Cha,
Con laø lính cuûa quaân noåi loaïn bò nhoát trong thaønh vôùi 3 hoaëc 4 nghìn
ngöôøi Bình Thuaän vaø caùc tænh khaùc. Thaønh bò bao vaây, nhöng quaân trieàu
ñình chöa daùm ñeán gaàn, daàu theá naøo hoï cuõng ñeán. Lính trieàu ñình taøn
saùt giaùo höõu. Minh Maïng ra leänh phaûi ñaùnh tan quaân noåi loaïn vaø baùch
haïi ñaïo Coâng giaùo.
Nhöõng ngöôøi caàm ñaàu quaân noåi loaïn ñaõ nhôø con chæ cho hoï may laù côø
gioáng nhö laù côø cuûa Constantin, nhöng con töø choái (chính cha Phöôùc ñaõ
coù laàn noùi cho hoï veà laù côø cuûa Constantin). Hoï vieän lyù raèng, neáu Chuùa
quan phoøng khoâng ñònh cho hoï thaéng traän thì ñaïo Coâng giaùo seõ bò tieâu
dieät v.v. Hoï baûo, baây giôø hoï tin vaøo Chuùa vaø nhö theá hoï chæ môùi coù theå
thaéng traän.
Sau 18 thaùng vaây haõm, quaân ñoäi nhaø vua chieám

thaønh Saøi Goøn, cha Marchand bò baét vaø bò daãn veà Hueá
cuøng caùc loaïn quaân cao caáp nhaát. Ngöôøi ta ñaõ coá heát
söùc ñeå keát aùn vò thöøa sai laø moät trong caùc thuû laõnh cuûa
cuoäc noåi loaïn. Laøm nhö theá, hoï muoán che giaáu caùi lyù do
thaät khi keát toäi vò linh muïc coâng giaùo, vaø hôn nöõa, coøn
tìm thaáy ôû ñoù moät cô hoäi tuyeät vôøi ñeå boâi nhoï tröôùc maét
daân An Nam caùi ñaïo kinh tôûm baèng caùch laøm nhuïc nhöõng
ngöôøi rao giaûng ñaïo aáy. Chính vì theá, maëc daàu vò Chaân
phöôùc cuûa chuùng ta roõ raøng bò keát aùn vì ñaõ rao truyeàn
ñaïo thaùnh, ngöôøi ta vaãn giaû vôø laäp lôø cho ñeán phuùt cuoái
ñeå xeáp ngaøi vaøo soá nhöõng keû toå chöùc cuoäc noåi loaïn. Do
ñoù, nhö nhöõng ngöôøi noåi loaïn, ngaøi cuøng chòu khoå hình
baù ñao, moät caùi cheát chaäm; cuõng nhö hoï, ngaøi bò daãn ra
tröôùc nhaø vua, ngöôøi muoán gaây cho thaàn daân mình moät
aán töôïng haõi huøng höõu ích baèng caùch ñích thaân long
Laïy Ñöùc Cha, caùch ñaây ñuùng moät thaùng, vò thuû laõnh coù gôûi moät phaùi
ñoaøn coâng giaùo qua Thaùi Lan vaø yeâu caàu con vieát thö cho Ñöùc Cha ñeå
xin Ñöùc Cha veà laïi Ñaøng Trong. Giôø ñaây, con daùm xin Ñöùc Cha vaø caùc
ñoàng söï cuûa con cöù ôû yeân taïi choã. Xin cöù maëc con ôû ñaây, con töï xoay
xôû vaø saün saøng gaùnh chòu moïi tai öông do vieäc baét ñaïo vaø giaëc giaõ.
Hoâm qua hoï ñaõ ñaäp phaù nhaø thôø Chôï Quaùn. Giaëc giaõ ôû ñaát nöôùc naøy
laø moät cuoäc cöôùp boùc. Nay khoâng coøn caùch naøo ñeå troán chaïy ñöôïc.
Trong 4 ngaøy tôùi, neáu Chuùa khoâng thöông con caùi Ngaøi, thì con cuõng
nhö ñaïo seõ keát thuùc nhöõng chuoãi ngaøy cuûa mình. Xin Chuùa ñöøng ñeå
ñieàu aáy xaûy ra. Ngöôøi ta seõ noùi con laø ñaàu ñaûng cuoäc noåi loaïn, nhöng
khoâng heä gì, mieãn laø hoï noùi sai”. (LOUVET: La Cochinchine Religieuse,
II, Challamel, Paris, 1885 tr. 83-84) (ND.).
troïng ñoïc baûn aùn chung quyeát daønh cho caùc phaïm nhaân
maéc toäi khi quaân.
Cha Louvet töôøng thuaät nghi leã thaûm saàu ñoù theá
naøy: “Ngaøy 30-11-1835, luùc 5 giôø saùng*, cha Marchand
Du cuøng ba thuû laõnh noåi loaïn vaø caäu con trai baát haïnh
môùi 7 tuoåi cuûa Leâ Vaên Khoâi ñöôïc loâi ra khoûi cuõi. Ngöôøi ta
côûi vaø keùo aùo hoï xuoáng tôùi thaét löng, xaén quaàn leân tôùi
veá”, roài buoäc hoï vaøo caùc caây thaäp töï, tay giang ra. “Trong
tö theá naøy, hoï ñöôïc ñem ñeán tröôùc hoaøng cung giöõa hai
haøng lính. ÔÛ ñoù, vua cuøng vôùi trieàu ñình ñôïi hoï. Khi hoï
vöøa ñeán tröôùc Hoaøng thöôïng, caùc quan tuùm laáy da ngöïc
cuûa hoï vaø keùo tôùi phía tröôùc ñeå vua coù theå thaáy hoï thaät
gaàn. Hoï buoäc phaûi baùi laïy vua naêm laàn, maët saùt ñaát. Sau
khi nhìn kyõ hoï moät choác, nhaø vua buoâng moät laù côø nhoû
caàm ôû tay roài quay löng vôùi nhöõng keû bò keát aùn. Ñoù laø
daáu hieäu daãn hoï ñi xöû töû”17.
* Nguyeân vaên cuûa cha Louvet: “Ngaøy 30-11-1835, luùc 5 giôø saùng, 7 phaùt
ñaïi baùc keâu goïi daân kinh thaønh Hueá thöùc daäy ñeán döï cuoäc leã haønh hình
saép xaûy ra…” (LOUVET: La Cochinchine Religieuse, Challamel, Paris,
1885, II. tr. 89) (ND.).
17
LOUVET: La Cochinchine Religieuse, Challamel, Paris, 1885, II, tr. 89.
5- Caùc Coâng Tröôøng,

Chôï vaø Ñöôøng Phoá
Chaân phöôùc Micae Hoà Ñình Hy, vò thöôïng quan quaûn
ñoác hoaøng cung maø chuùng ta töøng noùi ñeán, ñaõ gaùnh chòu
moät loaïi hình ñaëc bieät tröôùc khi hoaøn taát cuoäc töû ñaïo cuûa
mình baèng aùn traûm quyeát.
Ñaây laø nguyeân vaên baûn aùn keát toäi ngaøi:
“Hoà Ñình Hy, ban ñaàu laø Luïc Söï, ñaõ daàn daàn ñöôïc
thaêng leân baäc thöôïng quan. Noù ñaõ daùm coi khinh pheùp
nöôùc vaø chaïy theo taø ñaïo maø khoâng toû chuùt hoái loãi… Noù
ñaùng cheát ngaøn laàn; phaûi laäp töùc cheùm ñaàu ñeå laøm göông
cho keû khaùc”.
“Hôn nöõa, ta leänh cho 5 quan chöùc vaø 15 binh lính
baét laáy Hoà Ñình Hy vaø daãn noù ñi ba laàn, caùch nhau ba
ngaøy, trong noäi thaønh18, qua caùc phoá chôï, treân caùc quaûng
tröôøng; ôû moãi nôi naøy, moät moõ Toaø phaûi lôùn tieáng coâng
boá nhö sau: Hoà Ñình Hy phaïm toäi xöng taø ñaïo… vì leõ aáy,
noù bò keát aùn töû hình”.
“Phaûi phoå bieán tuyeân ngoân naøy khaép nôi ñeå moïi ngöôøi
bieát, laøm Kitoâ höõu chaúng coù ích gì. Ngoaøi ra, ôû moãi ngaõ
tö, seõ ñaùnh keû can aùn 30 tröôïng. Khi ñaõ daãn noù ñi nhö
theá trong 3 ngaøy, seõ cheùm ñaàu noù; haàu tröôùc caûnh töôïng
naøy, ñaïo höõu seõ beõ maët maø söûa mình. Khaâm thöû”.
18
Thaønh Noäi hay thaønh coù töôøng bao.
Baûn aùn döõ tôïn naøy ñöôïc thi haønh ngaøy 15, 18 vaø 21
thaùng 5 naêm 1857. Moãi moät ngaøy naøy, Micae Hoà Ñình
Hy ñaõ bò daãn ñi trong noäi thaønh Hueá vaø chòu ñaùnh ñoøn ôû
hai quaûng tröôøng trong nhöõng quaûng tröôøng chính. Ngaøy
22, ngaøi bò cheùm ñaàu.
Nhö vaäy, ñoái vôùi vò Chaân phöôùc cuûa chuùng ta, ngoaøi
nhöõng ñau ñôùn khuûng khieáp coøn theâm noãi sæ nhuïc saâu xa
nhaát; bôûi leõ ngaøi ñaõ bò ñoái xöû nhö moät teân gian aùc toài teä
ngay chính nôi maø môùi ñaây, phaåm töôùc cao troïng cuûa
ngaøi ñaõ ñem cho ngaøi nhöõng danh döï lôùn lao nhaát. Ngöôøi
ta cuõng khoâng mieãn cho ngaøi ngay caû noãi nhuïc phaûi ñi
qua chính nhaø mình: quaû theá, nhaø ngaøi ôû caïnh Caàu Kho.
Do thaän troïng, vôï ngaøi ñaõ aån troán.
Lieäu chuùng ta coù theå raûo qua con ñöôøng thoáng khoå
naøy theo chaân vò töû ñaïo vaø tìm laïi caùc ngaõ tö, caùc phoá chôï
ñaõ ñaùnh daáu nhöõng chaëng ñöôøng ñaãm maùu cuûa ngaøi chaêng?
Nhöõng con ñöôøng lôùn nhoû trong Thaønh Noäi ngaøy nay
vaãn nhö thôøi Töï Ñöùc. Chuùng chaúng thay ñoåi nhieàu, ngoaïi
tröø moät ñöôøng reõ nhoû ôû goùc ñoâng nam khu Nhöôïng Ñòa
Phaùp gaàn Caàu Kho, töø con ñöôøng noái cöûa Ñoâng Baéc (cöûa
Keû Traøi, Voïng laâu X) ñeán cöûa Chaùnh Taây (Voïng laâu III).
Cho neân, daãu khoâng bieát loä trình ngöôøi ta ñaõ baét vò tuyeân
tín ñi, chuùng ta cöù theo nhöõng con ñöôøng daãn ñeán caùc khu
chôï khaùc nhau laø ñi treân chính caùc daáu chaân ngaøi.
Ngaøy nay, chaúng coøn chôï trong Thaønh Noäi, nhöng
ngaøy xöa thì raát nhieàu:
1. Chôï Ñoâng Phöôùc, gaàn cöûa Ñoâng Ba (Voïng laâu IX),
nôi baây giôø laø Beänh xaù cuûa Thaønh Noäi.
2. Chôï Môùi, gaàn maët taây cuûa khu Nhöôïng Ñòa Phaùp,
ôû muùt giaùo hoï Caàu Kho hieän thôøi. Noù gaàn beân Phuû Ñöôøng
Thöøa Thieân.
3. Chôï Phieân, hoïp vaøo nhöõng ngaøy nhaát ñònh, naèm
beân traùi con ñöôøng chaïy töø cöûa Chaùnh Nam goïi laø cöûa
Nhaø Ñoà hay Gia Ñoà (Voïng laâu V) ñeán cöûa Taây Baéc, cöûa An
Hoaø (Voïng laâu II), beân bôø nam cuûa keânh ñaøo Thaønh Noäi.
4. Chôï Cöûa Höõu, gaàn cöûa Taây Nam (Voïng laâu IV).
5. Chôï Caàu Ñaát, naèm tröôùc maët cöûa Chöông Ñöùc,
cöûa phía taây hoaøng cung.
Coù theå coù theâm nhieàu chôï khaùc nöõa. Chuùng toâi khoâng
bieát taát caû nhöõng chôï aáy coù coøn toàn taïi vaøo thôøi chuùng ta
ñang noùi hay khoâng.
Theo nguyeân vaên baûn aùn keát toäi ngaøi, Micae Hoà
Ñình Hy chæ bò daãn ñeán caùc chôï trong Thaønh Noäi. Keå ra,
caùc chôï ôû Phoá Buoân hôi xa: chuùng naèm beân kia con
keânh ngoaïi thaønh. Chôï Ñoâng Ba, gaàn cöûa mang teân noù,
nôi ngaøi ñaõ coù theå bò daãn ñeán vì gaàn, chôï naøy khoâng coøn
döôùi thôøi Töï Ñöùc19.
19
Vaøo thôøi Gia Long, gaàn cöûa Ñoâng Ba, coù moät chôï lôùn ñöôïc goïi laø Quy
Giaû Thò (chôï cuûa nhöõng ngöôøi quay trôû laïi), aùm chæ cuoäc trôû laïi Hueá
cuûa nhaø Nguyeãn chieán thaéng. Nhöng veà sau, sinh hoaït buoân baùn chuyeån
qua höõu ngaïn keânh ñaøo vaø Quy Giaû Thò bieán maát. Chæ ñeán naêm 1887,
chôï cuõ môùi ñöôïc xaây döïng laïi. Noù mang teân chôï Ñoâng Ba. Naêm 1899
noù ñöôïc chuyeån ñeán beân bôø soâng lôùn (soâng Höông), vaø vaãn coøn ñeán
ngaøy nay.
6- Phu Vaên Laâu

Nhaø Nieâm Saéc Chæ *
Phu Vaên Laâu naèm ngoaøi Thaønh Noäi, treân taû ngaïn
soâng Höông, caïnh con ñöôøng daãn veà höôùng taây ñeán laøng
Kim Long vaø chuøa Thieân Maãu (Thieân Muï, ND.). Phu Vaên
Laâu noåi treân bôø doác, ñoái dieän Kyø Ñaøi, trong truïc chính
cuûa coâng trình phoøng ngöï naøy.
Ñoù laø moät ngoâi nhaø nhoû vuoâng vöùc duyeân daùng, moãi
caïnh daøi 11m10, coù maùi ñoâi, boán beà troáng traûi. Noù ñöôïc
choáng ñôõ bôûi nhieàu coät goã töïa treân moät neàn xaây cao.
Chính hoaøng ñeá Gia Long döïng noù vaøo naêm thöù 18 trieàu
ñaïi cuûa oâng (1819). Phu Vaên Laâu bò traän baõo lôùn naêm
1904 phaù huyû hoaøn toaøn, vaø ñöôïc xaây laïi ngay theo caùc
ñoà aùn cuõ. Moät gaùc chuoâng nhoû troå cöûa noåi leân phía treân.
Khi naøo caàn, ngöôøi ta treo beân trong moät taám Kim Baûng
treân ñoù gaén Saéc chæ cuûa hoaøng ñeá.
Caùc Saéc chæ naøy, sau khi ñaõ ñoïc ôû Hoaøng cung
trong leã trieàu yeát long troïng, thì ñöôïc mang ra Phu Vaên
Laâu vôùi ñaïi nghi tröôïng döôùi söï chuû trì cuûa moät vò thöôïng
quan. Chuùng ñöôïc nieâm yeát ôû ñoù trong vaøi ngaøy, coù lính
canh gaùc, ñeå daân chuùng coù theå tìm hieåu.
Veà caùc Saéc chæ caám ñaïo, chuùng toâi chaúng heà thaáy
taøi lieäu naøo noùi roõ vieäc coâng boá chuùng ôû Phu Vaên Laâu,
nhöng ñieàu naøy xem ra coù theå tin ñöôïc; vì trong moät chæ

duï, qua ñoù vua Minh Maïng vaøo naêm thöù 20 trieàu cuûa
oâng, xaùc laäp nhöõng quy ñònh lieân quan ñeán coâng trình
naøy coù noùi raèng, “moïi Saéc chieáu cuûa Hoaøng ñeá seõ ñöôïc
mang ñeán Phu Vaên Laâu”. Vì theá, ngoaïi tröø nhöõng maät duï
kín göûi cho caùc quan, thì caùc Saéc chæ caám ñaïo, ít nhaát töø
naêm 1839, ñeàu ñöôïc nieâm yeát ôû Phu Vaên Laâu.
Thaønh ra ñoái vôùi caùc Kitoâ höõu, toaø nhaø naøy xöùng
ñaùng ñöôïc ghi nhôù kính toân. Noù töøng chính thöùc laøm
chöùng raèng, nguyeân nhaân khieán caùc baäc tieàn boái ñaày
loøng tin cuûa hoï ñaõ chòu ñau khoå vaø chòu cheát, chính laø vì
danh Ñöùc Gieâsu Kitoâ.
Thaùnh Isidore Gagelin (Coá Kính)

44 Caùc Nhaø Tuø cuûa Hueá Coå
II
Caùc Nhaø Tuø cuûa Hueá Coå

Ngaøy xöa, Hueá coù hai nhaø tuø chính noåi tieáng trong
lòch söû caùc cuoäc baét ñaïo taïi An Nam: Traán Phuû, nhaø tuø
cuûa caùc bò can; vaø Khaùm Ñöôøng, nhaø tuø cuûa nhöõng keû
coù aùn. Ngöôøi ta cuõng toáng giam ôû Phuû Ñöôøng Thöøa Thieân
nhöõng keû phaûi trình dieän taïi Toaø aùn naøy. Theâm vaøo ñoù,
Dinh caùc Söù thaàn (Cung Quaùn) cuõng ñaõ trôû neân moät nhaø
tuø thaät söï cho caùc thöøa sai vaøo thôøi vua Minh Maïng ñoøi
hoï veà Hueá vaø buoäc hoï ôû trong dinh aáy ñeå ngaên caûn vieäc
rao giaûng Tin Möøng; nhieàu tín höõu cuõng ñaõ bò giam ôû
ñaây döôùi thôøi Töï Ñöùc. Sau cuøng, moät traïi lính: doanh
traïi caùc Voõ Laâm, cuõng duøng laøm nhaø tuø cho Chaân
phöôùc Giuse Marchand Du. Thaønh thöû, chuùng ta seõ
laàn löôït noùi ñeán 5 nôi giam giöõ aáy, voán ñaõ ñöôïc thaùnh
hoùa nhôø söï hieän dieän, söï khoå ñau vaø caû caùi cheát cuûa
bao vò tuyeân tín duõng caûm: 1. Doanh traïi caùc Voõ Laâm;
2. Cung Quaùn; 3. Nhaø lao Thöøa Phuû; 4. Traán Phuû; vaø
5. Khaùm Ñöôøng.
Caùc Nhaø Tuø cuûa Hueá Coå 45
1- Doanh Traïi Caùc Voõ Laâm
Doanh traïi caùc Voõ Laâm hay Khinh Binh khoâng phaûi
laø moät nhaø tuø, nhöng do ngoaïi leä, noù ñaõ ñöôïc duøng laøm
nôi giam giöõ Chaân phöôùc Marchand Du suoát thôøi gian
ngaøi bò caàm tuø ôû Hueá töø 15-10 ñeán 30-11-1835. Veà nôi
giam giöõ cuõng nhö veà moïi thöù coøn laïi, vò thöøa sai ñaùng
kính naøy bò ñoái xöû khoâng gioáng nhöõng vò tuyeân tín khaùc.
Ñoäi quaân ñöôïc goïi laø Voõ Laâm coù doanh traïi ôû hai beân
taû höõu hoaøng cung (ñoâng vaø taây). Caùc doanh traïi naøy
ñöôïc döïng treân caùc bôø doác cuûa Ñaïi noäi voán laøm thaønh
hoaøng cung, ôû giöõa haøo nöôùc vaø con ñöôøng bao quanh
beân ngoaøi20.
20
Chính vaøo naêm 1744, Voõ Vöông ñaõ goïi ñoäi caän veä cuûa mình laø Voõ Laâm.
Caùc taùc giaû AÂu chaâu goïi laø Khinh Binh (Voltigeurs), Ñoäi quaân naøy giaûi
taùn naêm 1885 hay 1886.
Theo maët chöõ, Voõ Laâm coù nghóa laø Röøng loâng vuõ. Ngöôøi ta coù theå
ñöa ra giaû thuyeát raèng hoï ñaõ ñöôïc goïi nhö theá vì phuø hieäu phaân bieät
cuûa ñoäi quaân laø moät chuøm loâng vuõ gaén treân choùp muõ. Quaû vaäy, coù
nhieàu tranh coå trình baøy nhöõng ngöôøi lính An Nam ñoäi chieác muõ coù gaén
moät chuøm loâng beân treân. Moät haøng lính ñoäi muõ nhö theá cho ta aán töôïng
veà moät röøng loâng vuõ (noùi theo loái aån duï).
Thôøi cha Marchand Du (1835), doanh traïi caùc Voõ Laâm chieám troïn taû
höõu hoaøng cung. Veà sau, hoï ôû chung vôùi lính phaùo thuû. Ñôn vò naøy
ñoùng phía tröôùc, vaø caùc Voõ Laâm chæ giöõ phaàn sau. Nhaän xeùt naøy cho
pheùp chuùng ta phoûng ñoaùn raèng nôi giam giöõ Chaân phöôùc Marchand ôû
phía ñoâng, trong phaàn tröôùc doanh traïi.
Ñaây laø moâ taû cuûa Ñöùc Chaigneau: “Taát caû caùc toaø
nhaø naøy chaúng heà coù veû ñoà soä; ñoù chæ laø nhöõng nhaø kho
chaät heïp, thaúng haøng, laøm thaønh moät haønh lang daøi vôùi 4
haøng coät goã… Beân trong nhöõng caên nhaø naøy, chaúng choùi
leân söï xa hoa vaø saïch seõ cuûa ñoà ñaïc. Nhieàu giaù suùng
hay giaùo maùc, moät vaøi beä vaùn traûi chieáu vôùi moät chieác
baøn phía tröôùc daønh cho caáp chæ huy vaø nhieàu chieáu lôùn
traûi ra ñaây ñoù döôùi ñaát cho binh lính laøm thaønh taát caû ñoà
ñaïc. Nhöõng ngöôøi lính khoán khoå naøy, vôùi ñoàng phuïc nhô
baån, chen chuùc hoãn ñoän nôi ñaây maø chaúng heà coù daùng
veû huøng duõng nhö ngöôøi ta vaãn troâng ñôïi nôi caùc quaân
nhaân”21.
Chaân phöôùc Marchand Du coù leõ ñaõ bò giam trong
caùc doanh traïi naøy, taïi phaàn traïi gaàn Tam Phaùp nhaát, töùc
laø trong nhöõng gian nhaø phía ñoâng tröôùc hoaøng cung, saùt
maët chính cuûa voøng ñai thaønh. Vò Chaân phöôùc cuûa chuùng
ta ñaõ phaûi mang xieàng xích vaø bò nhoát trong moät chieác
cuõi daøi 1 thöôùc, roäng 69 phaân vaø cao 80 phaân; thaønh thöû
ngaøi chæ coù theå ngoài co quaép. Khi ñeán Hueá, ngaøi ñaõ ôû
trong chieác cuõi naøy 5 tuaàn; qua caùc tænh töø Saøi Goøn ñeán
Hueá, ngöôøi ta ñaõ ñöa ngaøi ñi trong tình traïng naøy. Trong
6 hay 7 tuaàn giam giöõ ôû kinh ñoâ, ngaøi chaúng bao giôø rôøi
chieác cuõi, tröø khi bò ñem vaøo caùc Toaø aùn khaùc nhau ñeå
21
MICHEL ÑÖÙC CHAIGNEAU: Souvenirs de Hueá. tr. 153.
chòu hoûi cung laâu giôø vaø caùc cuoäc tra taán ñau ñôùn khuûng
khieáp ôû ñoù*.
Ngaøy nay, tuyeät nhieân chaúng coøn daáu veát naøo cuûa
doanh traïi Voõ Laâm; taát caû ñeàu ñaõ bò phaù huyû naêm 1885
hoaëc 1886. Duø sao, daûi ñaát chaät heïp phuû ñaày coû chaïy
doïc theo caùc haøo cuûa hoaøng cung naøy cuõng ñaùnh daáu
cho chuùng ta vò trí cuûa caùc doanh traïi.
2- Cung Quaùn hay Coâng Quaùn

Dinh Caùc Söù thaàn
Khi mieâu taû Phuû Thöøa Thieân, Phaùp ñình caáp tænh cuûa
Hueá, naèm ôû phía ñoâng baéc Thaønh Noäi, caùch cöûa Ñoâng
Baéc (Voïng laâu X) khoaûng 200 meùt, chuùng toâi ñaõ noùi
raèng: tröôùc maët, beân kia con ñöôøng doïc theo phuû, coù
moät toaø nhaø lôùn khaùc maø coång vaøo ñoái dieän vôùi coång
dinh Thoáng ñoác quaân chính tænh. Noù ñöôïc bieát döôùi caùi
teân bình daân laø Cung Quaùn. Danh hieäu chính thöùc cuûa
* Theo caùc taøi lieäu cuûa Cha Phan Phaùt Huoàn, thì Cha Marchand Du bò
ñoùng cuõi ñem veà Hueá cuøng vôùi 5 ngöôøi khaùc: “Trong soá 6 ngöôøi aáy,
chaéc chaén coù Cha Marchand Du, Cha Maïch Taán Giai (Cha sôû Chôï
Quaùn, ngöôøi Taøu; ngaøi coøn coù teân laø Boán Bang, teân Vieät nam laø Phöôùc)
vaø Leâ Vaên Vieân (7 tuoåi, con Leâ Vaên Khoâi); ba ngöôøi khaùc laø nhöõng só
quan thuoäc haï cuûa Leâ Vaên Khoâi, trong ñoù coù Toång Traém, chæ huy tröôûng
löïc löôïng caùch maïng sau khi Leâ Vaên Khoâi maát, Ñoà Hoaønh vaø Phoù Nhaõ”.
(PHAN PHAÙT HUOÀN, DCCT: Vieät Nam Giaùo Söû, Saøi Goøn, 1958. tr.
221) (ND.).
noù laø Coâng Quaùn (Nhaø khaùch cuûa caùc quan chöùc vaõng
lai). Caùc thöøa sai thôøi Minh Maïng goïi noù laø Dinh caùc Söù
thaàn. Ñuùng theá, chính trong toaø nhaø naøy, caùc söù giaû
chính thöùc cuûa caùc nöôùc laùng gieàng ñeán ôû laïi22.
Cung Quaùn laø moät ngoâi nhaø lôùn xinh ñeïp goàm 3
hoaëc 5 gian vôùi nhieàu coät goã xinh xaén choáng ñôõ moät boä
söôøn thanh caûnh, khoâng traàn che, nhöng maùi lôïp ngoùi vaø
khoâng coù maët tieàn. Döïng treân moät neàn xaây, toaø nhaø daøi
khoaûng 30-40 meùt, roäng khoaûng 15 meùt. Ngoaøi ra coøn
nhieàu nhaø phuï daønh cho nhöõng caàn vuï tuøy vieân cuûa caùc
khaùch quyù nöôùc ngoaøi23. Moät caùi saân ngaên caùch coång
vaøo vôùi toaø nhaø chính. Toaøn boä ñöôïc bao quanh bôûi moät
voøng thaønh cao vöøa phaûi. Voøng thaønh naøy môû roäng ra
phía sau cho tôùi keânh ñaøo24, vaø ñuïng keânh naøy taïi khuyûu
22
Ñöøng laãn loän Dinh caùc Söù thaàn naøy (Palais des Ambassadeurs) maø
ngöôøi An Nam goïi laø Cung Quaùn vôùi moät toøa nhaø khaùc mang teân töông
töï laø Hoâtel des Ambassadeurs, ngöôøi An Nam goïi laø Söù Quaùn hay Nhaø
Söù, nôi truù nguï cuûa caùc ñaïi lyù ñaëc söù nöôùc Phaùp (naêm 1875 vaø sau ñoù).
Söù Quaùn naøy naèm ôû höõu ngaïn soâng Höông, ñaèng sau Toaø Khaâm söù
(Reùsidence Supeùrieure), beân caïnh doanh traïi de Courcy. Ngöôøi ta tìm
thaáy trong Taäp san Nhöõng Ngöôøi Baïn Coá ñoâ Hueá (Bulletin des Amis du
Vieux Hueù) naêm 1915, hai baøi noùi veà Cung Quaùn, moät cuûa J.B. Roux vaø
moät cuûa Nguyeãn Ñình Hoeø.
23
Theo ngöôøi ñaõ nhìn thaáy Cung Quaùn vaøo thôøi Töï Ñöùc, thì thôøi aáy, coù ít
nhaát laø 2 nhaø phuï, moãi caùi ôû moät beân saân. Chuùng toâi khoâng bieát coù
nhieàu nhaø hôn nöõa khoâng.
24
Ñieàu cho pheùp chuùng toâi nghó raèng, voøng thaønh naøy môû roäng tôùi ñoù,
chính laø teân Cung Quaùn vaãn gaén lieàn vôùi khu ñaát giaùp choã khuyûu keânh
ñaøo, duø khu ñaát naøy hieän bieät laäp vaø bò böùc töôøng cuûa Nhöôïng Ñòa
Phaùp phaân caùch khoûi con ñöôøng ra cöûa Ñoâng Baéc.
ñaàu tieân cuûa noù ôû haï löu Caàu Kho. Ñieàu naøy khieán böùc
töôøng hieän nay cuûa khu Nhöôïng Ñòa chia vò trí cuûa Cung
Quaùn xöa ra laøm hai.
Dinh naøy ñöôïc xaây döôùi thôøi Gia Long hoaëc Minh
Maïng. Taøi lieäu ñaàu tieân noùi ñeán noù maø chuùng toâi tìm
ñöôïc laø moät böùc thö vieát naêm 182825 cuûa Chaân phöôùc
thöøa sai Gagelin.
*
* *
Cung Quaùn laø nôi truù nguï cuûa caùc söù thaàn töø nhöõng
nöôùc khaùc coù quan heä vôùi An Nam: tröôùc tieân haún laø söù
thaàn Trung Hoa, thieân trieàu; tieáp ñeán laø söù thaàn caùc nöôùc
vaø caùc boä toäc trieàu coáng vöông quoác; cuøng caùc söù thaàn
khaùc tuøy dòp. Vaø chính vì Hoaøng ñeá ñaõ giao cho caùc ñaïi
quan ñaàu tænh nhieäm vuï ñoùn tieáp vaø lo choã ôû cho caùc
nhaân vaät naøy, neân löõ quaùn daønh cho hoï ñöôïc xaây döïng
gaàn Thöøa Phuû. Nhöng caùc söù boä naøy bao giôø cuõng chæ laø
nhaát thôøi, hoï luoân luoân ñeán vì moät coâng chuyeän ñaëc bieät.
Vaäy thì vaøo nhöõng thôøi kyø khaùc, ai laø nhöõng quan
chöùc vaõng lai truù nguï ôû Cung Quaùn? Chuùng toâi haàu nhö
hoaøn toaøn khoâng bieát ñieàu naøy. Chæ vaøi ñoaïn trong caùc
thö cuûa Chaân phöôùc Gagelin môùi cung caáp cho chuùng ta
moät ít thoâng tin. Naêm 1827 vaø 1828, vò thöøa sai naøy ñaõ
löu truù trong ngoâi nhaø aáy vôùi moät trong caùc baïn ñoàng lieâu
nhö chuùng ta seõ thaáy veà sau.
25
Annales de la Propagation de la Foi. IV, tr. 363 vaø tt.
Trong thôøi gian löu truù taïi ñaây, caùc ngaøi tröôùc tieân
thaáy tröôûng töû cuûa vua Laøo tôùi caàu vieän choáng laïi quaân
Xieâm: “OÂng aáy ñeán vaøo thaùng 11 (1827), ôû caïnh chuùng
toâi”, cha Gagelin vieát. Ít laâu sau laø caùc ñaïi dieän cuûa daân
Chaêmpa, Cam boát, caùc boä toäc baùn khai: Moïi Nam Kyø vaø
Möôøng Baéc Kyø ñöôïc môøi ñeán tham döï caùc ñaïi leã hoäi
möøng luïc tuaàn cuûa Hoaøng thaùi haäu. Chính vò thöøa sai aáy
ñaõ vieát naêm 1828: “Gaàn ñeán ngaøy khai maïc ñaõ ñònh
tröôùc, caùc söù thaàn ñöôïc chôø ñôïi ñeán töø khaép nôi. Ngöôøi
ta xeáp moät soá trong hoï cuøng vôùi ñoaøn tuøy tuøng ôû caùc
ngoâi nhaø maø chuùng toâi truù nguï baáy laâu, vaø khi thieáu choã,
ngöôøi ta phaân boá nhöõng ngöôøi coøn laïi trong caùc ngoâi nhaø
laân caän”26.
*
* *
Daãu caùch rieâng duøng ñeå ñoùn tieáp caùc söù thaàn, moät
ñoâi khi coù dòp thì Cung Quaùn cuõng ñöôïc söû duïng vaøo
nhieàu vieäc khaùc.
Chuùng ta vöøa noùi coù hai vò thöøa sai ôû ñoù nhöõng naêm
1827-1828, nhöng caùc ngaøi naèm trong tình traïng giam
caàm. Chaéc haún ñoù laø moät nôi giam giöõa tieän nghi nhöng
khoâng vì theá maø keùm veû nhaø tuø vaø chaúng bò canh chöøng
nghieâm ngaët. Caùc söï vieäc ñaõ xaûy ra nhö sau:
Do queân raèng, chính nhôø söï can thieäp cuûa Giaùm
26
JACQUENET: Vie de M. l’abbeù Gagelin, Lecoffre, Paris. 1850, tr.
248-254. Annales de la Propagation de la Foi, IV, tr. 363 vaø tt.
Muïc thaønh Adran, Ñöùc Cha Pigneau de Beùhaine, maø

cha mình ñaõ leân ngoâi, cuõng do queân luoân bao söï giuùp ñôõ
maø caùc thöøa sai laãn quan vieân Phaùp ñaõ laøm cho vò tieàn
nhieäm laãn cho chính mình, ngöôøi keá vò Gia Long ñaõ quyeát
taâm thi haønh döï tính aáp uû töø laâu laø tieâu dieät Kitoâ giaùo
trong vöông quoác cuûa oâng. Daãu ban ñaàu, oâng khoâng
daùm haønh ñoäng coâng khai vôùi vuõ löïc.
Moät saéc chæ caám caùc thöøa sai vaøo nöôùc vaø leänh phaûi
canh gaùc nghieâm ngaët moïi caûng bieån vaø moïi ngoïn ñeøo
(thaùng 2-1825). Phaàn caùc thöøa sai trong nöôùc, trieàu ñình
truyeàn heát veà kinh, laáy côù laø caàn duøng hoï ñeå thoâng
dòch. Caùc vò laø nhöõng ngöôøi Phaùp duy nhaát coøn laïi ôû
An Nam, sau cuoäc ra ñi vaøo thaùng 12-1824 cuûa caùc
oâng Vannier vaø Chaigneau laø nhöõng keû soáng soùt cuoái
cuøng töø nhoùm nhoû caùc quan vieân phuïc vuï Gia Long.
Ngöôøi ta hy voïng khi taùch chuû chaên khoûi chieân thì laøm
ñoaøn chieân tan taùc, vaø nhanh choùng tieâu dieät danh Kitoâ
höõu treân ñaát An Nam.
Ñoaùn ñöôïc haäu yù ñoù, phaàn lôùn caùc thöøa sai ñaõ thu
xeáp ñeå kheùo leùo traùnh leänh veà kinh. Tuy nhieân, vaøi vò ñaõ
khoâng theå thoaùt khoûi söï boù buoäc naøy.
Minh Maïng chæ ñònh nôi cö truù cho hoï laø ngoâi nhaø
troïng voïng nhaát thaønh phoá, dinh caùc Söù thaàn. OÂng caáp
cho hoï nhieàu ngöôøi giuùp vieäc vaø ñoái ñaõi raát haäu. OÂng coøn
ban theâm caû quan töôùc vôùi aân saéc. Nhöng caùc thöøa sai
luoân tìm caùch töø choái caùc vinh döï vaø ñaëc lôïi naøy. Caùc
ngaøi chæ ao öôùc moät ñieàu voán khoâng bao giôø ñöôïc chaáp
thuaän, ñoù laø töï do tieáp ñoùn vaø vieáng thaêm giaùo höõu cuûa
mình. Nhieàu quan laïi vaø binh lính coù nhieäm vuï canh
chöøng hoï. Thaønh ra hoï chæ chu toaøn ñöôïc chuùt ít thöøa taùc
vuï ñoái vôùi giaùo höõu thoaùt maét nhaø caàm quyeàn vaø vôùi moät
söï thoâng ñoàng naøo ñoù cuûa lính canh. Caùc ngaøi bò giam
giöõ trong moät nhaø tuø sôn son theáp vaøng, nhöng xeùt cho
cuøng cuõng chæ laø moät nguïc thaát.
Chaân phöôùc Gagelin vaø cha Odorico, tu só Phanxicoâ
ngöôøi YÙ, laø nhöõng vò ñaàu tieân ñeán Hueá; ñoù laø ngaøy 16-6-
1827. “Ba hoâm sau, cha Gagelin vieát, moät chæ duï phaân
ñònh nôi cö truù cho chuùng toâi laø moät khu cuûa Cung Quaùn.
Ngöôøi ta ñoái xöû vôùi chuùng toâi raát sang troïng: chuùng toâi
coù ñoà ñaïc môùi vaø moãi ngöôøi ñöôïc 6 keû giuùp vieäc. Moãi
thaùng nhaän 20 quan tieàn vaø 5 ñaáu gaïo, töông ñöông vôùi
löông cuûa quan nhò phaåm”27.
Cha Taberd ñöôïc leänh taäp hôïp vôùi hai vò ñoàng lieâu.
Quaû theá, ngaøi cuõng ñaõ ñeán Cung Quaùn vaøi ngaøy; nhöng
vì söùc khoûe yeáu keùm, ngaøi sôùm ñöôïc pheùp ôû taïi moät
giaùo hoï gaàn kinh ñoâ.
Coâng vieäc cuûa hai tuø nhaân laø dòch ñuû thöù taøi lieäu, caùc
ngaøi cuõng phaûi traû lôøi nhieàu caâu hoûi thöôøng gaëp veà caùc
vuï vieäc AÂu chaâu.
Trong nhöõng caên phoøng daønh rieâng cho mình, caùc
thöøa sai ñaõ döïng moät nhaø nguyeän nhoû ñeå cöû haønh caùc
maàu nhieäm thaùnh, “haïnh phuùc maø chuùng toâi coù ñöôïc,
Chaân phöôùc Gagelin noùi, laø caøng phaûi soáng caûnh giaùc
bao nhieâu, chuùng toâi caøng caûm nghieäm maõnh lieät baáy
27
JACQUENET: Vie de M. l’abbeù Gagelin, tr. 240.
nhieâu haïnh phuùc chöa töøng höôûng cho tôùi luùc luùc naøy”28.
Hai ngaøi cuõng chaêm soùc caùc giaùo höõu taûn maùc trong
thaønh phoá vaø caùc giaùo hoï raûi raùc quanh kinh ñoâ. Nhöng
daãu caùc ngaøi raát thaän troïng vì sôï trieàu ñình sinh nghi, vì
bieát ñaâu Minh Maïng ñaõ roõ vieäc thi haønh taùc vuï linh muïc
naøy, neân luoân luoân cöù khoaûng cuoái 2 thaùng, vieäc canh
chöøng caùc thöøa sai laïi trôû neân nghieâm ngaët hôn. Ngöôøi
ta göûi ñeán ba vieân quan cuøng vaøi teân lính laøm giaùm thò;
caùc ngaøi chaúng coøn coù theå ra ngoaøi maø khoâng coù pheùp
cuûa caùc vieân quan aáy; vaø moãi khi ra ngoaøi, luoân coù moät
ngöôøi lính ñi keøm khaép nôi. Thaønh thöû caùc ngaøi thaät söï laø
nhöõng tuø nhaân. Nhö theá, muïc ñích chính cuûa vieäc ñoøi
caùc ngaøi veà Hueá ñaõ daàn daàn loä roõ: caûn trôû vieäc rao giaûng
ñaïo Coâng giaùo; söû duïng caùc ngaøi laøm thoâng dòch chæ laø
caùi côù.
Sau cuøng, nhôø söï can thieäp cuûa Thöôïng Coâng Leâ
Vaên Duyeät, Toång Ñoác Nam Nam Kyø, ngaøy 1 thaùng 6
naêm 1828, Chaân phöôùc Gagelin vaø cha Odorico ñöôïc
pheùp vaøo laïi tænh naøy vaø ngaøy 29 thaùng 6, caùc ngaøi rôøi
Hueá. Nhö theá, caùc ngaøi ñaõ truù taïi Cung Quaùn moät naêm
troïn.
*
* *
Boán naêm sau, haï tuaàn thaùng 6-1832, Chaân phöôùc
Jaccard ñöôïc leänh ñeán ôû Cung Quaùn. Moät naêm sau, cha
28
JACQUENET: Sñd, tr. 241.
Odorico laïi bò daãn veà ñaây (thaùng 6-1833). Hai vò thöøa sai
laàn naøy vaãn ñöôïc duøng cho vieäc dòch thuaät. Caùc ngaøi ôû
nhö theá trong nhaø tuø tieän nghi nhöng boù buoäc cuûa mình
cho ñeán 8-11-1833. Hoâm ñoù, ba tuaàn sau cuoäc xöû traûm
Chaân phöôùc Gagelin, caùc ngaøi bò chuyeån ñeán Khaùm
Ñöôøng, nhaø tuø cuûa nhöõng teân gian phi ñaõ bò xeùt xöû vaø coù
aùn.
Möôøi ba naêm troâi qua vaø Cung Quaùn laïi tieáp ñoùn moät
khaùch troï noåi tieáng. Ñoù laø ñaàu thaùng 09-1846, Ñöùc Cha
Lefebvre, Ñaïi dieän Toâng Toaø Ñòa phaän Taây Ñaøng Trong,
bò aùn töû laàn hai nhöng ngaøi ñöôïc Thieäu Trò aân xaù vì vua
sôï nöôùc Phaùp gaây khoù khaên cho mình. Ngaøi ñaõ ñöôïc
chuyeån töø Khaùm Ñöôøng veà Cung Quaùn. Sau vaøi thaùng
giam giöõ, moät thöông thuyeàn cuûa vua laïi ñöa vò giaùm
chöùc veà Singapore. “Sau khi pheâ chuaån baûn aùn, vò Giaùm
muïc vieát ngaøy 5-1-1847, vua coù yù ñònh göûi toâi sang ngay
ngoâi nhaø goïi laø Cung Quaùn, nôi truù nguï cuûa söù thaàn caùc
nöôùc laân bang maø ngöôøi ta muoán tieáp ñaõi haøo phoùng.
Nhöng ngöôøi ta ñaõ trình vôùi vua laø do taùi phaïm29, toäi toâi
quaù naëng khoâng theå höôûng aân hueä aáy, neân sau vaøi ngaøy,
vua ñaõ sai ñöa toâi sang nhaø bieät giam hay nguïc toái daønh
cho caùc phaïm nhaân ñaïi hình. Toâi ñaõ ôû ñoù 10 ngaøy, ñöôïc
ñoái xöû khaù hôn caùc tuø nhaân khaùc moät chuùt. Sau ñoù,
ngöôøi ta laïi daãn toâi veà ngoâi nhaø cuûa caùc ngöôøi ngoaïi
quoác maø vua ñaõ chæ ñònh nhö choã cö truù. Toâi vaãn coøn ôû
29
Bò aùn töû hình laàn thöù nhaát vì giaûng ñaïo, Ñöùc Cha Lefebvre ñaõ ñöôïc Phoù
Ñoâ Ñoác Ceùcile, Tö leänh caùc löïc löôïng Haûi Quaân Phaùp ôû Vieãn Ñoâng giaûi
thoaùt. Ñoù laø ñaàu naêm 1845.
ñaáy hoâm nay, ngaøy 6 thaùng 1, vaø chæ Thieân Chuùa bieát khi
naøo toâi rôøi khoûi nôi naøy”30.
Theo moät töôøng thuaät cuûa Doøng Carmel Saøi Goøn,
trong khi bò giam laàn thöù hai, Ñöùc Cha Lefebvre ñaõ ñöôïc
ôn thaáy thaùnh Teâreâxa hieän ra. Chuùng toâi khoâng bieát ñích
xaùc söï laï naøy ñaõ xaûy ñeán trong nhaø giam naøo, nhöng
chuùng ta coù lyù ñeå nghó raèng, ñoù laø Cung Quaùn hoaëc
Khaùm Ñöôøng. “Chính Meï Thaùnh Teâreâxa cuûa chuùng ta,
ñaáng maø vò giaùm chöùc ñaëc bieät toân kính, baøi töôøng thuaät
noùi, ñaõ toû mình cho ngaøi trong tuø, vaø xin ngaøi laäp Doøng
cuûa Meï ôû An Nam, vì Thieân Chuùa seõ ñöôïc phuïng söï vaø
toân vinh raát nhieàu taïi ñaáy”. Vì theá, moät trong nhöõng quan
taâm haøng ñaàu cuûa vò Giaùm muïc ñaïo ñöùc sau khi ñöôïc
traû töï do, laø thieát laäp moät nhaø Kín ôû Saøi Goøn. Ngaøi ñaõ ngoû
yù vôùi chính Lisieux. Lôøi yeâu caàu ñöôïc chaáp thuaän, nhöng
döï aùn chæ thöïc hieän ñöôïc khi cuoäc baùch haïi chaám döùt vaø
ngöôøi ta coù theå troâng chôø vaøo ñoâi chuùt an ninh. Cuoái
cuøng, ngaøy 8-10-1861, boán nöõ tu Doøng Carmel ñaõ caäp
beán Saøi Goøn.
Döôùi thôøi Töï Ñöùc, con soá bò can xöû ôû Thöøa Phuû vì toäi
theo ñaïo Coâng giaùo raát lôùn, ñeán noãi nhaø giam cuûa Toaø
aùn naøy khoâng ñuû söùc chöùa taát caû. Ngöôøi ta cho moät soá ôû
Cung Quaùn31 naèm keà beân maø luùc naøy voán khoâng coù
khaùch nöôùc ngoaøi. Coù leõ ngöôøi ta cuõng laøm vieäc naøy vaøo
30
Annales de la Propagation de la Foi. IV, tr. 375-376.
31
Chuùng toâi naém ñöôïc söï kieän naøy töø moät chöùng nhaân taän maét.
caùc thôøi kyø khaùc trong nhöõng hoaøn caûnh töông töï. Nhieàu
tuø nhaân luaät thöôøng chaéc haún cuõng laãn loän vôùi caùc Kitoâ
höõu naøy nhö trong caùc nhaø giam khaùc. Khi noùi veà Traán
Phuû, chuùng toâi seõ trình baøy tình traïng khoán khoå cuûa tuø
nhaân, duø hoï bò giam ôû ñaâu.
*
* *
Naêm 1875, Cung Quaùn ñöôïc chuyeån ra ngoaïi thaønh,
ñaët treân caùc bôø doác, ôû goùc con ñöôøng men theo taû ngaïn
soâng Höông vaø con ñöôøng chaïy ra töø cöûa Ñoâng Nam
hay Thöôïng Töù (Voïng laâu VIII), khoaûng 50 meùt phía döôùi
con ñöôøng naøy. Baáy giôø ngoâi nhaø mang teân Thöông Baïc
(Sôû caùc thöông nhaân töø bieån). Thöôïng Thö Boä Leã thöôøng
ñoùn tieáp ôû ñaây nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác caàn thöông löôïng
vôùi trieàu ñình An Nam cuõng nhö vôùi vò Ñaïi lyù ñaëc söù maø
nöôùc Phaùp vöøa boå nhieäm taïi Hueá, vì luùc baáy giôø moïi
ngöôøi AÂu chaâu ñeàu bò caám ngaët vaøo Thaønh Noäi.
Tình traïng naøy keùo daøi maõi ñeán naêm 1885. Thaùng 7
naêm aáy, Thöông Baïc trôû thaønh nhieäm sôû cuûa quan Phuï
Chính Nguyeãn Vaên Töôøng. Khi oâng rôøi Thöông Baïc ngaøy
6 thaùng 9, noù ñöôïc bieán thaønh toång haønh dinh cuûa quaân
ñoäi ñoàn truù Phaùp. Tieáp ñoù, sau nhieàu naêm boû khoâng,
dinh thöï naøy ñöôïc duøng vaøo nhieàu vieäc khaùc. Cuoái cuøng,
Thöông Baïc bò phaù huyû naêm 1917 vaø ñöôïc thay theá baèng
moät ngoâi nhaø kieåu môùi.
*
* *
Nhö bao cô sôû khaùc ñaõ moät thôøi beà theá (Tam Phaùp,
Traán Phuû…), Cung Quaùn roài cuõng bieán maát. ÔÛ vò trí, nôi
noù ñaõ ñöôïc xaây leân trong Thaønh Noäi cuõng chaúng coøn veát
tích gì. Ngöôøi baïn cuûa dó vaõng xa xöa ra ñi, aâu saàu laëp
laïi caâu noùi thôøi danh cuûa moät thi só Latinh: “Etiam periere
ruinae” 32 (Taát caû ñeán caùc maûnh vuïn ñeàu tan taùc, caùc
taøn tích cuõng tieâu vong). Nhöng ñoái vôùi ngöôøi Kitoâ höõu,
nhaát laø ñoái vôùi nhaø thöøa sai, taát caû chaúng bao giôø tan
bieán: vôùi hoï, kyû nieäm luoân soáng ñoäng veà caùc vò tuyeân tín
ñaùng kính voán ñaõ bò giam giöõ nhieàu naêm nhieàu thaùng
trong caên nhaø aáy vì Chuùa Kitoâ, kyû nieäm ñoù seõ coøn gaén
chaët vôùi maûnh ñaát naøy, nôi ngoâi nhaø ñaõ moïc leân maø nay
chaúng coøn gì gôïi laïi söï chuù yù cho ngöôøi qua laïi. Ñoái vôùi
hoï, ñoù laø ñaát thaùnh.
3- Nhaø Giam Phuû Thöøa Thieân

Nhö chuùng toâi ñaõ noùi khi ñeà caäp ñeán Phuû Ñöôøng
Thöøa Thieân, dinh thöï cuûa caùc quan ñaàu tænh (Ñeà Ñoác,
Phuû Doaõn vaø Phuû Thöøa), coù moät nhaø giam gaén lieàn vôùi
toaø nhaø naøy. Noù naèm sau nhöõng toaø nhaø daønh cho caùc
ñaïi quan. ÔÛ ñoù coù 4 khu nhaø ôû daønh cho binh lính phuïc
dòch Thöøa Phuû: 2 daõy naèm sau Phuû Thöøa, 2 daõy naèm
sau Phuû Doaõn. Trong 2 khu nhaø naøy, khu cuoái cuøng maø
phía ñoâng baéc ñöôïc daønh cho caùc bò can ñem xöû ôû Thöøa
Phuû: ñoù laø nhaø giam.
32
LUCAIN, la Pharsale, IX, V, caâu 969.
Vì con soá tuø nhaân ñoâi khi quaù ñoâng (coù luùc ngöôøi ta
thaáy hôn 200 moät traät), neân coù doàn ñoáng hoï thì cuõng voâ
ích vì vaãn khoâng ñuû choã. Trong tröôøng hôïp naøy, Cung
Quaùn ñoái dieän Phuû bieán thaønh nhaø giam. Chuùng toâi nghó
laø söï vieäc ñaõ dieãn ra nhieàu laàn khaùc nhau; ít nhaát coù moät
laàn chaéc chaén laø thôøi caùc cuoäc baùch haïi khoác lieät cuûa Töï
Ñöùc, khoaûng naêm 1860; raát nhieàu Kitoâ höõu luùc baáy giôø
ñaõ bò giam ôû Phuû.
Nhaø giam Thöøa Phuû khoâng khaùc bao nhieâu so vôùi
nhaø giam Traán Phuû maø chuùng toâi saép noùi ñeán: cheá ñoä
cho tuø nhaân cuøng caùc khoán khoå theå lyù vaø tinh thaàn cuûa
hoï ñeàu gioáng nhau. Chuùng toâi seõ mieâu taû nhöõng ñieàu aáy
khi baøn veà nhaø giam thöù hai naøy.
Nhö chuùng toâi ñaõ noùi, coù nhieàu Kitoâ höõu chòu khoå vì
Ñöùc Gieâsu Kitoâ trong nhaø giam Thöøa Phuû, nhöng tieác
thay, chuùng toâi khoâng theå tìm ñöôïc teân tuoåi hoï. Vaäy
chuùng ta haõy baèng loøng nhaéc laïi con soá 73 Kitoâ höõu
Döông Sôn voán ñaõ ñöôïc ñeà caäp treân tröôùc ñaây baøn veà
Thöøa Phuû cuõng nhö nhöõng ngöôøi maø chuùng toâi seõ noùi
ñeán khi baøn veà Khaùm Ñöôøng, vì hoï cuõng ñaõ bò giam ôû
Thöøa Phuû döôùi trieàu Töï Ñöùc.
Nhaø giam naøy ñöôïc chuyeån ra ngoaïi thaønh cuøng luùc
vôùi chính Phuû Thöøa, khi khoaûnh ñaát naøy trôû neân ñaát cuûa
ngöôøi Phaùp sau bieán coá naêm 1885* ôû Hueá. Ngaøy nay
chaúng coøn gì heát.
* Sau bieán coá thaát thuû kinh ñoâ 1885, Thöøa Phuû ñöôïc chuyeån ra Chuøa
Dieäu Ñeá (ND.).
Nhöng tröôùc khi bieán maát, nhaø giam naøy ñaõ noåi tieáng
theo caùch cuûa noù do moät söï kieän nhoû maø chuùng toâi nghó
laø neân keå laïi. Töø naêm 1883, nöôùc Phaùp ñaõ sôû höõu goùc phía
baéc Thaønh Noäi. Ñoù laø moät khu ñaát nhoû ñöôïc chuyeån nhöôïng,
coù hình daïng gaàn nhö hình tam giaùc: hai caïnh laø bôø luõy
cuûa kinh thaønh, caïnh thöù ba laø moät böùc töôøng bình thöôøng
baèng gaïch. Nhöng vì ranh giôùi cuûa Nhöôïng Ñòa ôû phía naøy
laïi ñi qua 2 caùi ao, neân böùc töôøng döøng laïi ôû bôø nöôùc voán
möïc nöôùc seõ haï xuoáng khi naéng haïn.
Ñeâm moàng 4 raïng ngaøy 5-7-1885, ngöôøi An Nam coù
yù ñònh taøn saùt binh lính Phaùp ñang ñoùng trong Nhöôïng
Ñòa. Cuoäc taán coâng ñaõ xaûy ra nhöng baát thaønh. Ngaøy
hoâm sau, thaønh phoá Hueá bò caùc ñoäi quaân Phaùp chieám
giöõ. Vuï noåi daäy naøy ñöôïc bieát döôùi caùi teân “cuoäc mai
phuïc cuûa Hueá” (cuoäc binh bieán Hueá, ND.). Ñieàu chuùng
toâi muoán nhaéc laïi ôû ñaây veà cuoäc ñaùnh uùp naøy, ñoù laø ngay
sau khi hieäu leänh phaùt ra, caùc tuø nhaân cuûa Phuû Thöøa
Thieân maø nhaø giam saùt caïnh Nhöôïng Ñòa ñeàu ñöôïc thaû;
hoï tröôøn giöõa böùc töôøng cuït vaø caùc ao theo chæ thò ñaõ
ñöôïc ban haønh; hoï ñöôïc trang bò ñuoác, giaùo vaø dao phaït
ñeå tìm caùch ñoät nhaäp Nhöôïng Ñòa vaø ñoát laùn traïi cuøng
gieát binh lính.
4- Traán Phuû,
Nhaø Giam Caùc Bò Can
Traán Phuû vaø Khaùm Ñöôøng laø hai nhaø giam noåi tieáng
nhaát trong Bieân Nieân Söû cuûa Giaùo Hoäi taïi Hueá. Chuùng ta
bieát roõ hai nhaø giam naøy nhôø vaøo ngoïn buùt nhanh nhaïy
khoâng meät moûi cuûa cha Miche33. Vò thöøa sai naøy, veà sau
laø Ñaïi Dieän Toâng Toaø Ñòa phaän Taây Ñaøng Trong, ñaõ
mieâu taû nhaø giam aáy cho chuùng ta nôi caùc thö ngaøi göûi34
cho Giaùm Muïc vaø gia ñình cuûa mình trong thôøi gian 10
thaùng bò giam giöõ vaøo naêm 1842 vaø 1843. Traán Phuû luùc
baáy giôø laø nhaø giam cuûa caùc bò can vaø Khaùm Ñöôøng, nhaø
giam cuûa caùc keû coù aùn.
Traán Phuû35 xem ra ñaõ ñöôïc xaây döïng döôùi thôøi Minh
Maïng. Naêm 1827, vua ñaõ chuyeån Boä Hình ñeán choã hieän
thôøi; nhaø tuø Traán Phuû, nôi giam caùc bò caùo ñöôïc ñöa ra
xöû ôû toaø aùn naøy, haún ñaõ ñöôïc xaây döïng cuøng thôøi. Duø
sao, chuùng ta thaáy Traán Phuû ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø nôi choã
giam giöõ Chaân phöôùc Gagelin naêm 1833.
33
Ñaàu tieân, Cha Miche bò giam 7 thaùng ôû Traán Phuû, roài 3 thaùng ôû Khaùm
Ñöôøng. Chính töø nhaø giam thöù nhaát, ngaøi ñaõ vieát cho Ñöùc Cha Cueùnot,
Giaùm Muïc cuûa mình, böùc thö quyù baùu maø ngöôøi ta ñoïc ñöôïc trong
Annales de la Propagation de la Foi. XV, tr. 506 vaø tt.
34
Caùc thö naøy ñaõ ñöôïc phoå bieán trong Annales de la Propagation de la
Foi. XV.
35
Traán Phuû coøn ñöôïc goïi laø Traán Vuõ. Caû hai teân coù cuøng moät nghóa vaø
ñöôïc vieát nhö nhau trong Haùn töï. Chöõ Traán Phuû nguyeân thuyû chæ moät
löïc löôïng binh lính ñöôïc giao vieäc canh giöõ tuø nhaân. Tieáp ñoù, cuïm töø
naøy ñöôïc duøng ñeå chæ nhaø giam do caùc binh lính naøy canh giöõ.
Traán Phuû naèm ôû goùc phía ñoâng Thaønh Noäi. Ñeå ñeán
ñoù, sau khi vöôït qua cöûa Chaùnh Ñoâng hay cöûa Ñoâng Ba
(Voïng laâu IX), chuùng ta reõ traùi vaø ñi theo con ñöôøng
voøng khoaûng 350 meùt. Nhö theá, ngöôøi ta seõ ñeán ngang
taàm nhaø tuø, voán men theo con ñöôøng voøng phía ñoái dieän
vôùi bôø thaønh. Maët tieàn cuûa noù höôùng qua phía töôøng
Thaønh Noäi.
Nhaø giam vaãn coøn ñoù cho ñeán khoaûng 1889. Leân
ngoâi cuõng vaøo naêm naøy, vua Thaønh Thaùi haï leänh phaù
huyû noù ñeå xoaù ñi nhöõng kyû nieäm ñau buoàn gôïi laïi cho oâng.
Khi Töï Ñöùc qua ñôøi naêm 1883, chính moät trong caùc
con nuoâi cuûa oâng laø Duïc Ñöùc leân noái ngoâi. Nhöng môùi
ñöôïc 3 ngaøy, Duïc Ñöùc ñaõ bò truaát pheá vaø bò giam chung
cuøng gia ñình ôû Traán Phuû. Chính vua Thaønh Thaùi töông
lai, con cuûa cöïu hoaøng baát haïnh, cuõng laø moät trong soá
caùc tuø nhaân. Sau vaøi ngaøy, Duïc Ñöùc ñöôïc chuyeån ñeán
Toân Nhôn Phuû*; oâng bò giam trong moät caên nhaø chaät heïp
laøm baèng moät vaøi taám vaùn vaø nhieàu maûnh goã vuïn roài
ngöôøi ta boû oâng cheát ñoùi ôû ñoù. Phaàn Thaønh Thaùi vaø anh
em oâng, hoï ñaõ ôû laïi Traán Phuû trong nhieàu thaùng. Vaän
may ñoåi chieàu, Thaønh Thaùi leân ngoâi naêm 1889. Ñeå phuïc
hoài kyù öùc thaân phuï, ñoàng thôøi xoaù saïch moïi veát sæ nhuïc
maø gia ñình vaø baûn thaân ñaõ chòu, Thaønh Thaùi quyeát trieät
haï toaøn boä Traán Phuû, nôi gia ñình oâng ñaõ bò lieät vaøo haøng
gian aùc.
* Toân Nhôn Phuû chæ coøn laïi neàn nhaø, tröôùc cöûa Hieån Nhôn ôû ñöôøng Ñinh
Coâng Traùng ngaøy nay (2008, ND.).
Nhaø giam naøy ñöôïc xaây döïng laïi gaàn cöûa Ñoâng Ba
hôn, chæ caùch cöûa khoaûng 150 meùt, vaãn naèm doïc ñöôøng
voøng vaø vaãn cuøng moät phía gaàn nhö ñoái dieän vôùi nôi maø
ngaøy nay laø Beänh xaù cuûa Thaønh Noäi*. Noù nhoû hôn nhaø tuø
cuõ raát nhieàu. Nhöng côn baõo ngaøy 11-9-1904 (Baõo naêm
Thìn, ND.) laøm noù suïp ñoå vaø khoâng bao giôø ñöôïc taùi
thieát.
*
* *
Ñöøng hình dung Traán Phuû vaø moïi nhaø tuø An Nam
ngaøy xöa nhö moät nhaø tuø AÂu chaâu. Taát caû ôû ñaây ñeàu
khaùc haún.
Traán Phuû laø moät voøng thaønh hình chöõ nhaät vôùi nhöõng
böùc töôøng cao, daøi khoaûng töø 70 ñeán 80 meùt, roäng chöøng
25 meùt. Chieàu daøi naèm theo höôùng ñöôøng voøng, treân ñoù
môû ra 3 cöûa, moãi cöûa ñoái dieän vôùi moät trong 3 sôû chæ huy
maø chuùng toâi saép ñeà caäp. Phía sau coù moät caùi ao roäng
tôùi bôø töôøng.
Giöõa khu vöïc raøo kín naøy, coù moät toaø nhaø lôùn, cha
Miche öôùc chöøng “maët tieàn khoaûng 130 boä vaø chieàu saâu
khoaûng 40 boä”, töùc 43m x 13m. Toaø nhaø naøy chuû yeáu laø
moät boä söôøn goã töïa treân nhieàu coät cuõng baèng goã. Noù
ñöôïc lôïp ngoùi, coù töôøng gaïch hoaëc ñaát nhoài rôm bao
quanh. Moïi dinh thöï coâng coäng, toaø aùn, kho laãm v.v. ñeàu
ñöôïc xaây cuøng moät kieåu nhö theá. “Nhìn beân ngoaøi, cha
* Nay laø nhaø Hoä Sinh Khu Vöïc I, ñöôøng Xuaân 68 (2008, ND.).
Miche noùi, nhaø giam naøy cuõng nhö dinh caùc ñaïi thaàn ñeàu
ñöôïc ngöôøi Phaùp coi nhö moät chuoàng ngöïa xinh ñeïp”.
Nhaø beáp töïa löng vaøo nhaø tuø vaø keùo daøi ra tôùi ao. Phía
tröôùc coù moät loaïi saân nhoû36, ñuùng hôn laø moät loái ñi qua,
ngoån ngang ñuû loaïi vaät duïng.
Chaúng coøn veát tích naøo töø taát caû nhöõng caùi ñoù. Caùi
ao naèm sau Traán Phuû vaãn coøn; ngöôøi ta coù theå theo daáu
caùc neàn ñaù cuûa böùc töôøng vaønh ñai chaïy doïc toaø nhaø.
Nhieàu vieân ñaù gioáng nhau naèm raûi raùc doïc con ñöôøng
voøng. Cuoái cuøng, khi ñaøo xuoáng hai beân, ngöôøi ta tìm
thaáy nhieàu maûnh gaïch vuïn. Taát caû chæ coù theá! Nhieàu
maûnh vöôøn vaø nhöõng caên nhaø nhoû ñang laán chieám khu
vöïc nhaø giam*.
Toaø nhaø chuùng ta vöøa noùi ñeán coù 6 gian, chia thaønh
3 caên, moãi caên hai gian, taùch nhau bôûi nhieàu thanh goã. ÔÛ
giöõa coù moät baøn thôø chung. Moãi caên giam moät soá tuø
nhaân, giao cho moät ñoäi lính gaùc, ñöùng ñaàu coù moät ñoäi
tröôûng.
Moãi ñoäi goàm 50 ngöôøi. Do ñoù, toaøn boä toaùn canh giöõ
nhaø giam leân tôùi con soá 150 lính. Nhöng con soá naøy chæ
ñuû ngaøy ñaàu thaùng, ngaøy phaùt löông, maø ngöôøi ta phaûi
ñích thaân ñeán nhaän. Thôøi gian coøn laïi, 2/3 lính gaùc ñöôïc
nghæ hoaëc ñöôïc vua duøng vaøo caùc vieäc khaùc nhau.
36
Thôøi Töï Ñöùc, saân naøy raát nhoû. Coù leõ tröôùc ñoù noù coù kích thöôùc lôùn hôn.
* Ngaøy nay, ñòa ñieåm cuõ cuûa Traán Phuû vaãn coù theå xaùc ñònh ñöôïc treân
ñöôøng voøng Xuaân 68. Nhöng haàu nhö khoâng coøn moät veát tích naøo (2008,
ND.).
Moãi sôû chæ huy chia laøm hai phaàn: tröôùc vaø sau.
Phoøng tröôùc roäng raõi, töông ñoái saïch seõ, ñuû saùng vaø
thoaùng khí, duøng laøm choã ôû cho caùc cai nguïc vaø caùc tuø
nhaân caàn ñöôïc quan taâm moät caùch naøo ñoù. Phoøng sau,
nhoû baèng moät nöûa, toái taêm, nhô nhôùp, laø nhaø tuø ñuùng
nghóa. ÔÛ ñoù, ngöôøi ta doàn nheùt caùc tuø nhaân bò xieàng xích,
chaân ñeo cuøm vaø ñoâi khi vai baàm giaäp vì goâng naëng. Ñoù
coøn laø moät nhaø kho gheâ rôïn caát giöõ nhöõng duïng cuï haønh
hình: daây troùi, goâng cuøm vaø xieàng xích.
*
* *
Coù theå ñoaùn ñöôïc raèng, soá phaän cuûa nhöõng tuø nhaân
khoán khoå aáy raát theâ thaûm vaø chaúng bao giôø ñöôïc moät
baøn tay thöông xoùt ñeán xoa dòu. Nhu caàu cuûa hoï laø caùi
aên caùi maëc cuõng khoâng ñöôïc cung caáp. Ngoaïi tröø ôû
Khaùm Ñöôøng nhö chuùng ta seõ thaáy, taïi Traán Phuû cuõng
nhö trong moïi nhaø giam An Nam khaùc, chính quyeàn chaúng
heà baän taâm chaêm soùc tuø nhaân. Ai naáy phaûi töï cung caáp
löông thöïc cho mình, daãu phaûi xa queâ nhaø haøng traêm
daëm. Muoán theá, hoï phaûi mang theo tieàn baïc caàn thieát,
hoaëc thoâng thöôøng hôn, ñem theo mình moät ngöôøi thaân
hay moät ngöôøi baïn ñeå lo nuoâi aên suoát thôøi gian bò giam
giöõ37. Chuùng ta tìm thaáy döôùi ngoøi buùt cuûa cha Miche hai
chi tieát sau ñaây xaùc nhaän nhöõng gì chuùng ta vöøa noùi:
37
Tuy nhieân, theo luaät phaùp hay thoâng leä, chính quyeàn phaûi caáp döôõng
cho caùc tuø nhaân ngoaïi quoác. Nhöng hai chi tieát Cha Miche keå laïi cho
thaáy ñieàu gì ñaõ xaûy ra trong thöïc teá.
“Hoài toâi bò giam ôû Traán Phuû, ngaøi noùi, coù moät tuø nhaân
ngöôøi Mieân ñeán tröôùc ñoù ít laâu, khoâng nhaän ñöôïc khaåu
phaàn. Vì thöông tình, nhöõng ngöôøi lính cho anh caïo noài
vaø aên côm chaùy dính döôùi ñaùy noài vôùi ñieàu kieän anh phaûi
giuùp hoï xay luùa suoát ngaøy. Sau cuøng, moät só quan quyeát
ñònh leân Toaø baùo caùo cho caùc quan veà tình traïng khoán
quaãn cuûa keû baát haïnh. Nhö moät phaàn thöôûng, oâng bò ngaêm
ñe ñaùnh ñoøn, vì ñaõ xoa dòu noãi khoán khoå cuûa moät ñöùa
tieän daân ñaùng töû hình vaø quan taâm ñeán soá phaän cuûa noù!”38.
Ngaøy noï, cha Miche ñoøi cöùu trôï cho mình vaø ngöôøi
baïn laø cha Duclos: “Caùc oâng ñaõ laáy tieàn baïc cuûa chuùng
toâi, toâi noùi vôùi caùc quan, ñaõ baùn moïi vaät duïng cuûa chuùng
toâi; vaäy do ñaâu maø chaúng ai trong caùc oâng nghó ñeán vieäc
caáp döôõng cho chuùng toâi? Caùc oâng ñöôïc pheùp ñeå chuùng
toâi cheát ñoùi tröôùc khi hình phaït naøy ñöôïc coâng boá cho
chuùng toâi? Theo coâng baèng, hoaëc phaûi traû laïi nhöõng gì
thuoäc veà chuùng toâi, hoaëc phaûi buø laïi tieàn cuûa caùc oâng ñaõ
töôùc ñoaït chuùng toâi”. Nghe nhöõng lôøi aáy, vieân chaùnh aùn
ñaõ traû lôøi caùch quaù ñaùng: “Caùc ngöôøi heát tieàn roài aø, vaäy
thì haõy aên ñaát!”. Thaät theá, neáu khoâng coù loøng baùc aùi vaø
söï khoân kheùo cuûa caùc Kitoâ höõu baát chaáp nguy hieåm tính
maïng, chuùng toâi ñaõ phaûi aên ñaát vaø cheát ñoùi töø laâu. Vì neáu
trong hai thaùng ñaàu bò giam taïi kinh ñoâ, chuùng toâi nhaän
ñöôïc moät xu moãi ngaøy ñeå soáng, thì ñaõ hôn 4 thaùng nay,
chuùng toâi chaúng ñuïng ñöôïc caéc naøo”39.
38
Annales de la Propagation de la Foi. XV, tr. 531.
39
Ngay khi vöøa böôùc qua ngöôõng cöûa Traán Phuû, caùc
tuø nhaân thaáy caùc cai nguïc saø tôùi mình nhö boå xuoáng moät
con moài. Daãu ngheøo tuùng vaø khoán khoå ñeán ñaâu, keû môùi
vaøo cuõng phaûi nhanh choùng thoaû maõn loøng tham cuûa
boïn hoï: döôùi hình thöùc cuûa leã, ñöông söï phaûi bieáu caùc
vieân chæ huy vaøi xaâu tieàn, ít traàu cau vaø moät bình röôïu.
Bao laâu khoâng theo thoâng leä naøy, ñöông söï chaúng nhöõng
phaûi chôø laõnh chòu hình phaït giam caàm khaéc nghieät nhaát,
maø coøn thaáy moãi giôø moãi khaéc ñeâm ngaøy ñeàu mang ñeán
cho mình moät phieàn nhieãu môùi. Moät khi bieáu quaø roài, tuø
nhaân roát cuoäc ñöôïc yeân thaân vôùi lính gaùc, nhöng laø söï
yeân thaân taïm thôøi: noù seõ chaám döùt vaøo nhöõng ngaøy cuoái
muøa traêng40. Quaû theá, moãi thaùng ñeàu ñoåi phieân Cai vaø
Beáp40b phuïc dòch, vaø nhöõng taân giaùm thò naøy laäp töùc ñoøi
ngöôøi ta phaûi laëp laïi vôùi hoï nghi thöùc nhaäp tuø, laïi phaûi chi
tieàn, cau traàu vaø röôïu. Neáu khoâng, thì khoán cho hoï, nhöõng
tuø nhaân ñaùng thöông!
*
* *
Chuùng ta haõy hoaøn thaønh böùc chaân dung caùc cai tuø
ôû Traán Phuû. Chuùng toâi ñaõ goïi hoï laø binh lính, quaû ñuùng
nhö vaäy. Nhöng ñöøng queân chuùng ta ñang ôû An Nam:
“binh lính”, “quaân ñoäi”, caùc töø naøy khoâng heà coù moät yù
nghóa cao quyù chuùng ta thöôøng gaùn cho chuùng ôû AÂu
chaâu. ÔÛ caùc nöôùc Taây phöông, binh lính chuû yeáu laø ngöôøi
40
Ta bieát ngöôøi An Nam theo aâm lòch.
40b
Cai laø haï só quan vaø Beáp laø haï só lo vieäc chi tieâu.
baûo veä toå quoác, vai troø chính thöùc cuûa hoï laø gìn giöõ laõnh
thoå, taøi saûn vaø con ngöôøi. Taïi Vieãn Ñoâng, binh lính thöïc
chaát chæ laø moät keû lao dòch, laø ñaày tôù cuûa vua quan, laøm
moïi vieäc sang heøn ñeå vöøa loøng ngöôøi söû duïng mình.
Thaân phaän noâ leä naøy ñöôïc dieãn taû ñaày ñuû trong caâu noùi
trònh troïng maø moïi binh lính, vaø noùi chung, moïi coâng boäc
chính quyeàn ñeàu duøng ñeå bieän minh cho vieäc chu toaøn
caùc phaän söï, ngay caû khi caùc phaän söï naøy traùi ngöôïc
vôùi löông taâm con ngöôøi cuûa hoï: “AÊn côm chuùa, muùa toái
ngaøy”. Lao dòch do Hoaøng thöôïng hay caùc ñaïi dieän aùp
ñaët coù nhieàu loaïi khaùc nhau: ñaùnh traän laø moät, haàu vua
trong caùc nghi leã chính thöùc laø hai; nhöng canh giöõ boïn
cöôùp cuûa gieát ngöôøi vaø cheùm ñaàu, chaët thaân chuùng thaønh
traêm maûnh cuõng töông töï, vaø ngöôøi An Nam töï nhieân coi
vieäc naøy ngang haøng vôùi hai vieäc kia.
Ngoaøi phaän söï thuoäc cöông vò cuûa hoï laø xuaát hieän
trong caùc ñoaøn röôùc vua, vaø tröôøng hôïp ngoaïi leä laø nhöõng
vieäc taïp nham nhaát do yù thích thaát thöôøng cuûa vua aùp
ñaët, thì traùch nhieäm chính thöùc cuûa lính Traán Phuû laø
canh giöõ caùc tuø nhaân, tra taán nhöõng ngöôøi bò xeùt xöû vaø
haønh quyeát nhöõng ngöôøi ñaõ thaønh aùn. Hoï vöøa laø cai tuø
vöøa laø ñao phuû. Ngöôøi ta thaáy hoï ôû cöûa nhaø giam canh
chöøng caùc tuø nhaân; cuõng gaëp hoï ôû Boä hình vaø trong caùc
Phaùp ñình khaùc, döï moïi cuoäc hoûi cung caùc bò can. ÔÛ ñoù,
hoï chaúng phaûi laø khaùn giaû nhaøn roãi. Quan ra daáu laø hoï
caàm keàm nguoäi hay keàm noùng aán vaøo thòt keû bò haønh toäi
moät caùch taøi tình; hoaëc kheùo leùo ñieàu khieån roi maây, chæ
qua vaøi cuù ñaùnh, hoï vaïch nhieàu raõnh lôùn treân thaân mình
bò can, khieán thòt vaêng ra töøng maûnh. Naïn nhaân ñaãm
maùu reù leân nhöõng tieáng keâu xeù loøng. Nhöng ñao phuû -
hay ngöôøi lính neáu goïi ñuùng teân chính thöùc - chaúng ñeå loä
treân saéc dieän moät neùt xuùc ñoäng naøo: laøm sao coù theå
phaûn öùng ñöôïc nhö theá? Vì y chaúng caûm nghieäm chuùt gì
trong chính mình! Sau heát, ñeå chu toaøn ñeán cuøng ngheà
ñao phuû cuûa y, y naém laáy ngöôøi thuï aùn vaø daãn ñeán nôi
haønh quyeát: ôû ñoù, chính y phaûi cheùm ñaàu naïn nhaân, phaûi
buoäc daây thoøng loïng vaøo coå hay chaët naùt chi theå giaõy
giuïa cuûa toäi nhaân. Vaø taát caû nhöõng vieäc aáy, y hoaøn taát
caùch voâ caûm, chaúng heà boái roái, chaúng heà xoùt xa: trong
con ngöôøi naøy, ñaâu laø caùi khieán y xöùng ñaùng mang danh
hieäu con ngöôøi?
Vaøo thôøi bình, chuùng ta thaáy caùc ñoäi quaân AÂu chaâu
daønh nhöõng thôøi gian daøi ñeå thao luyeän binh nghieäp cao
quyù: baûo veä toå quoác khoûi keû thuø xaâm löôïc laø moät ngheä
thuaät phaûi töï reøn luyeän, neáu muoán nhöõng noã löïc daãn ñeán
thaønh coâng toát ñeïp. Lính Traán Phuû cuõng caûm thaáy caàn
ñöôïc huaán luyeän, theá nhöng ngöôøi ta chaúng heà taäp cho
hoï söû duïng moät khaåu suùng hay moät thanh göôm. Ñeå laøm
gì? Muoán tra taán thaønh thaïo, hoï chæ caàn bieát söû duïng
ngoïn roi maây! Chính vì theá, chieàu ñeán, luùc Toaø aùn taïm
ngöng phieân xöû, caùc ñaïi ñoäi taäp hoïp tröôùc nôi cö truù cuûa
mình. Ngöôøi ta mang ñeán 3 hình noäm phuû chieáu raùch giaû
daïng ngöôøi. Moãi ñaïi ñoäi nhaän moät hình noäm vaø ñöùng
voøng quanh noù. Baáy giôø ngöôøi kyø cöïu nhaát leân tieáng giaûi
thích, taát caû hau haùu laéng nghe. Töø lyù thuyeát qua ngay
thöïc haønh: tay caàm roi maây, binh lính laàn löôït tieán laïi
gaàn hình noäm vaø chaäm raõi ñaùnh noù cho ñeán khi noù tan
töøng maûnh. Nhöõng ai ñaùnh truùng choã cuõ vaø nhanh choùng
taïo nhieàu laèn saâu thì ñöôïc beø baïn thaùn phuïc vaø chæ huy
khen ngôïi. Khi caûnh khuûng khieáp vaø gheâ tôûm naøy taùi
dieãn ôû Phaùp ñình ngaøy hoâm sau, khoâng phaûi treân moät
hình noäm voâ hoàn nhöng treân moät theå xaùc soáng coù xuùc
caûm, thì vieân quan coù theå töï ñaéc noùi: “Ñoù laø nhöõng binh
lính gioûi…!”, coøn chuùng ta thì baûo: “Quaû laø nhöõng ñao
phuû baïo taøn!”.
*
* *
Tuy nhieân, coù moät luùc döôùi thôøi Thieäu Trò, lính Traán
Phuû ñöôïc duøng vaøo nhieàu vieäc hieáu hoøa hôn: lính canh
tuø trôû thaønh ngöôøi giöõ cöøu. Vieäc naøy xaùc nhaän ñieàu chuùng
toâi ñaõ noùi treân kia, töùc laø binh lính coù theå ñöôïc duøng vaøo
nhöõng vieäc vaët vaõnh vaø kyø cuïc nhaát tuøy yù thích cuûa vua.
Ñeå khoûi laøm maát yù vò, chuùng toâi ñeå ngoøi buùt hoùm hænh
cuûa cha Miche keå laïi giai thoaïi sau ñaây. Maëc daàu ít quan
troïng nhöng cuõng ñaùng töôøng thuaät, bôûi leõ noù gaén lieàn
vôùi chuyeän cuûa Traán Phuû. Vò thöøa sai vieát: “Caùc con cöøu
cuûa vua chia seû vôùi chuùng toâi vinh döï ñöôïc binh lính cuûa
Hoaøng thöôïng chaêm soùc töø khi Thieäu Trò sai mua ñaøn
vaät taän Batavia* veà. Quaù thaáp heøn, khoâng ñaùng ôû trong
cung, neân khi vöøa ñöôïc ñöa veà, chuùng ñöôïc chuyeån ñeán
nhaø giam; vöøa xa laï vöøa ngaây thô, chuùng öôùc mong gì
hôn! Phaûi caáp toác xaây moät chuoàng traïi cho chuùng ôû moät
* Batavia: teân cuõ cuûa Jakarta ngaøy nay (ND.).

goùc trong caùi saân roäng41 cuûa chuùng toâi, vaø dó nhieân vôùi
tieàn tuùi cuûa ñoäi quaân quyù phaùi. Hoï ñöôïc ñeàn buø phí toån
baèng vinh döï nuoâi giöõ vaø chaên daét nhöõng con cöøu roài ñaây
seõ laø cao löông myõ vò cho vua. Thaønh thöû, ngaøy ngaøy
caùc chieán binh cuûa chuùng ta phaûi caát boû göôm giaùo vaø
trang bò gaäy goäc ñeå laàn löôït hoaøn taát nghóa vuï muïc ñoàng
khieâm haï cuûa mình. Neáu chaúng may, moät chuù cöøu non
naøo ñoù cheát thì caû ñoäi gaùc ñeàu xoân xao; vaø vôùi moät bieân
baûn hoaøn toaøn ñuùng nguyeân taéc, hoï phaûi chöùng minh
cho ñöôïc keû yeåu töû ñaõ cheát caùch bình thöôøng; baèng
khoâng, toaøn doanh traïi seõ bò tình nghi nghieâm troïng laø
caét xeùn thöïc phaåm cuûa Hoaøng thöôïng”42.
* *
*
Neáu cai nguïc laø nhöõng keû ít ñöôïc quyù meán, thì tuø
nhaân cuõng chaúng ñaùng laø nhöõng ngöôøi caàn toân troïng.
Chuùng toâi coù yù noùi ñeán nhöõng tuø nhaân bình thöôøng, chöù
khoâng phaûi nhöõng ngöôøi ñaõ bò daãn vaøo ñaây caùch baát
coâng vì lyù do toân giaùo.
Khaùch thoâng thöôøng cuûa Traán Phuû phaàn lôùn laø nhöõng
keû gian aùc ñaõ phaïm nhöõng toäi ít nhieàu nghieâm troïng nhö
cöôùp cuûa gieát ngöôøi. Tuy nhieân, ôû ñoù cuõng coù nhöõng keû
41
“Saân roäng” haún laø kieåu noùi mæa mai. Nhö ñaõ thaáy treân kia, döôùi thôøi Töï
Ñöùc, saân nhaø giam raát nhoû. Song chuùng ta coù theå töï hoûi, bieát ñaâu sau
thôøi gian cha Miche bò tuø, Traán Phuû ñaõ chòu nhieàu thay ñoåi khieán kích
thöôùc cuûa saân bò thu heïp.
42
chæ phaïm moät toäi nheï hay thaäm chí voâ toäi hoaøn toaøn.
Haïng cuoái cuøng naøy ñöôïc “ñaëc tuyeån” töø nhöõng gia nhaân
cuûa hoaøng cung, nôi vò vua chuyeân cheá chæ bieát haønh
quyeàn thaúng tay. Cha Miche keå, chæ trong khoaûng 4 ñeán
5 thaùng, ngaøi thaáy hôn 15 ngöôøi töø hoaøng cung bò ñem
xuoáng nhaø giam cuûa ngaøi. “Hoï phaïm loãi gì? ngaøi noùi. Voâ
yù baêng qua moät ngöôõng cöûa caám, thoát leân moät töø truøng
teân moät hoaøng töû, laøm vôõ moät chieác bình”43 vaø nhieàu
chuyeän nhoû nhaët khaùc töông töï nhö theá.
Ñoù laø veà maët ñaïo ñöùc cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc ñöa
ñeán Traán Phuû. Coøn veà ñòa vò xaõ hoäi thì sao? Taát caû moïi
haïng ngöôøi ñeàu coù ñaïi dieän ôû Traán Phuû, töø daân thöôøng
ñeán ñaïi quan. “Chuùng toâi coù baïn, vò thöøa sai noùi, laø caùc
quan ñuû moïi caáp baäc, töø Cai thöôøng ñeán Toång Ñoác, ngang
haøng vôùi moät Trung Töôùng”44.
* *
*
Nhöng chuùng ta noùng loøng bieát ñeán moät haïng tuø
nhaân quyù meán khaùc, nhöõng ngöôøi ñaõ mang goâng cuøm vì
Danh Chuùa Gieâsu Kitoâ. Chính hoï ñaõ laøm cho nhaø giam
Traán Phuû cuõng nhö nhaø giam Khaùm Ñöôøng neân noåi tieáng.
Nhôø hoï, chuùng ta khoâng ñeán ñoù ñeå thaêm vieáng caùc pheá
tích nhö nhöõng du khaùch hieáu kyø, nhöng laø kính vieáng
43
44
caùc thaùnh tích nhö nhöõng ngöôøi haønh höông soát saéng.
Döôùi thôøi caùc vua Minh Maïng, Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc,
nhieàu linh muïc vaø giaùo höõu ôû ñaây ñaõ xöùng vôùi töôùc hieäu
cao ñeïp: “Tuø nhaân cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ, vinctus Christi
Jesu”45 maø thaùnh Phaoloâ coi laø raát vinh hieån.
Chuùng toâi raát muoán ñöa ra danh saùch ñaày ñuû veà hoï,
nhöng ngoaøi caùc vò töû ñaïo maø Giaùo Hoäi ñaõ ñaët treân baøn
thôø, chuùng toâi chæ goùp nhaët ñöôïc vaøi danh taùnh. Haõy töï
an uûi baèng caùch nghó raèng, ngaøy kia treân trôøi, chuùng ta
seõ coù theå laàn giôû cuoán saùch vaøng cuûa Chuùa, trong ñoù seõ
chaúng soùt moät danh taùnh naøo.
Tröôùc heát laø teân caùc nhaø truyeàn giaùo. Taát caû ñeàu
thuoäc Hoäi Thöøa sai Haûi ngoaïi:
Chaân phöôùc Isidore Gagelin vaøo Traán Phuû ngaøy 23-
8-1933 vaø chæ ra khoûi ñoù ngaøy 17 thaùng 10 naêm aáy, ngaøy
ngaøi chòu töû ñaïo.
Ñaáng ñaùng kính Gilles Delamotte bò daãn vaøo ñaây coù
leõ khoaûng thaùng 5-1840. Ngaøi cheát ôû ñoù ngaøy 03-10 cuøng
naêm do söï ñoái xöû taøn baïo daønh cho ngaøi ôû Boä Hình khi
hoï buoäc ngaøi daãm leân thaùnh giaù.
Cha Berneux, sau naøy laø Ñaïi Dieän Toâng Toaø ôû Trieàu
Tieân vaø cha Galy, ñaõ löu laïi ñoù hôn 16 thaùng: caùc ngaøi
vaøo ñaây ngaøy 28-5-1841 vaø chæ ra khoûi ñoù ñaàu thaùng 10-
1842.
45
Ep 3,1; Plm 1 vaø 9.
Cha Charrier bò giam ôû ñaây töø 26-11-1841 ñeán ñaàu

thaùng 10-1842.
Cha Miche, veà sau laø Ñaïi Dieän Toâng Toaø ôû Camboát
roài Ñòa phaän Taây Ñaøng Trong, cuøng cha Duclos, töø 13-5
ñeán 07-12-1842.
Sau cuøng, Ñöùc Cha Lefebvre, Ñaïi Dieän Toâng Toaø
Taây Ñaøng Trong, laø khaùch troï 2 laàn cuûa Traán Phuû: laàn
thöù nhaát vaøo cuoái naêm 1944 ñeán ñaàu naêm 1945; laàn thöù
hai vaøo thaùng 8-1846.
Chuùng ta seõ gaëp laïi Ñöùc Cha Lefebvre cuõng nhö
caùc cha Berneux, Galy, Charrier, Miche vaø Duclos ôû
nhaø giam Khaùm Ñöôøng vaø seõ chöùng kieán söï ñau khoå
cuûa caùc ngaøi theá naøo khi thaáy mình khoâng nhaän ñöôïc
trieàu thieân töû ñaïo.
* *
*
Trong soá caùc giaùo höõu An Nam, khaùch troï cuûa Traán
Phuû, tröôùc tieân haõy keå ñeán Chaân phöôùc Phaoloâ Böôøng,
voán ñaõ ôû ñaây 9 ñeán 10 thaùng, suoát 6 thaùng cuoái naêm
1832 vaø nöûa ñaàu naêm 1833, khoâng theå xaùc ñònh hôn
ñöôïc nöõa. Chính trong thôøi gian löu laïi nhaø giam naøy,
ngaøi ñaõ laøm moät baøi thô nhoû maø chuùng toâi dòch ra sau
ñaây*, daãu baûn dòch naøy khoâng ñöôïc duyeân daùng vaø trong
saùng nhö nguyeân baûn. Nhöng nhöõng lôøi thô nhòp nhaøng
* Dó nhieân taùc giaû dòch ra tieáng Phaùp. Tieác laø chuùng toâi khoâng coù nguyeân
vaên baøi thô tieáng Vieät naøy, neân phaûi ñaønh dòch laïi moät laàn nöõa (ND.).
naøy dieãn taû caùc yù töôûng cao thöôïng, seõ cho chuùng ta
bieát nhöõng tình caûm toát ñeïp naøo hoaø quyeän trong taâm
hoàn cuûa caùc vò tuyeân tín ngöôøi An Nam aáy:
“Voici les teùmoignages que Dieu m’envoie, ce sont
mes joies.
Je porte une chaýne au cou, je suis gardeù eùtroitement,
on ne me laisse aucune liberteù.
On me bat, on me tourmente aø tout propos, je n’ai
pas un moment de paix.
Mes chairs sont meurtries, mes os broyeùs et cela
ne suffit pas encore pour payer ma dette.
Mes forces sont eùpuiseùes, ma vie s’eùteint, je ne me
plains pas.
J’implore l’aide du Treøs-Haut pour rester toujours
ferme. Puisseù-je laisser aø la posteùriteù un nom hon-
orable”46.
“Möøng vui chan chöùa thoaû loøng
Bôûi bao chöùng taù daønh ngaøn aân thieâng
Coå con naëng mang xích xieàng
Ngaët nghieâm canh giöõ con lieân khoâng rôøi.
Chaúng cho moät phuùt nghæ ngôi
Ñoøn roi tra taán hôõi oâi baát chöøng!
Thòt da baàm daäp tím söng,
46
A. LAUNAY: Les Cinquantes-deux Veùn. Serviteurs de Dieu. tr.96.
Töøng khuùc gaõy naùt coát xöông nhöø ñoøn.

Theá maø ñaâu ñuû nôï con
Daãu neân caïn kieät moûi moøn söùc hôi,
Tieâu vong cuõng chaúng moät lôøi
Phaøn naøn traùch cöù trong nôi nguïc tuø.
Khaán xin Chuùa Caû trôï phuø
Cho con kieân vöõng qua ngaøn gian truaân.
Chæ mong ñeå laïi töû toân
Danh thôm tieáng toát vónh toàn thieân thu”.
Khi baûn aùn cuûa ngaøi ñöôïc mang tôùi, vò tuø nhaân bò
chuyeån ñeán Khaùm Ñöôøng.
Phaoloâ Böôøng laø só quan thò veä, caáp ñoäi tröôûng. Nhieàu
binh lính trong ñoäi cuûa ngaøi cuøng ngaøi chia seû nieàm tin.
Khoaûng giöõa naêm 1832, ban ñaàu coù chöøng 20 ngöôøi bò
baét roài bò tra taán taøn baïo. Moät soá xuaát giaùo nhöng 12
ngöôøi vaãn duõng caûm tuyeân xöng ñöùc tin, hoï bò giam ôû
Traán Phuû. Sau ñoù moät hai ngaøy, an uûi bieát bao khi hoï
thaáy vò ñoäi tröôûng cuûa mình cuõng vöøa bò baét xuaát hieän.
Lôøi noùi vaø göông saùng cuûa ngaøi laø moät trôï löïc lôùn lao cho
hoï. Laïi bò tra taán, 6 ngöôøi taét thôû döôùi roi ñoøn; 6 ngöôøi
kia, toån thöông vaø kieät söùc nhöng vaãn anh duõng chieán
ñaáu ñeán cuøng. Laõnh aùn cuøng vò Chaân phöôùc, vaø nhö
ngaøi, hoï ñöôïc chuyeån ñeán Khaùm Ñöôøng.
Ñaàu naêm 1835, Chaân phöôùc Anreâ Troâng ñeán Traán
Phuû vaø ôû ñaây chöøng 5 ñeán 6 thaùng tröôùc khi ñöôïc chuyeån
tôùi Khaùm Ñöôøng.
Naêm 1840, cuøng vôùi cha Gilles Delamotte, Chaân
phöôùc Simon Hoøa vaø 4 giaùo daân khaùc bò baét: ñoù laø thaày
Pheâ47, chò Haäu (nöõ tu) vaø 2 phuï nöõ, maø moät ngöôøi teân laø
muï Cua48. Ñöùc Cha Cueùnot vieát: “Chò Haäu, thuoäc tu vieän
Nhu Lyù, ñaõ bò löông daân cuûa 7 ngoâi laøng beân caïnh baét
cuøng luùc vôùi cha Delamotte, 2 thaày giaûng y só vaø 2 phuï
nöõ”. Simon Hoøa vaø thaày Pheâ laø y só. Tröôùc tieân ngöôøi ta
giam hoï taïi Quaûng Trò, roài chuyeån vaøo Hueá ôû Traán Phuû.
Vò thöøa sai laø ngöôøi trong nhoùm bò daãn ñeán ñaây ñaàu tieân,
coù leõ vaøo thaùng 5, coøn 5 ngöôøi kia thì ñöôïc daãn ñeán ñaây
sau ñoù ít laâu. Chaân phöôùc Simon Hoøa ôû laïi Traán Phuû cho
ñeán ngaøy 12-12 cuøng naêm 1840, ngaøy ngaøi chòu töû ñaïo.
Boán vò tuyeân tín kia bò ñaøy leân mieàn nuùi, chò Haäu cheát ôû
ñoù naêm 184149.
Nhôø caùc böùc thö cuûa cha Miche, chuùng ta coøn bieát
ñöôïc nhieàu vò tuyeân tín ñaõ bò giam caàm ôû Traán Phuû.
Tröôùc tieân, cha noùi tôùi nhöng khoâng neâu teân 3 ngöôøi taân
toøng mieàn Trung Nam kyø maø ngöôøi ta ñaõ ñem veà Hueá ñeå
ñoái chieáu lôøi khai cuûa hoï vôùi lôøi khai cuûa caùc thöøa sai.
Ñieàu ñoù xaûy ra khoaûng giöõa naêm 1842. Hoï theo daáu
chaân vinh hieån cuûa caùc vò thaày trong ñöùc tin cuûa mình.
47
“Thaày” laø moät trong nhöõng danh xöng toân kính trong ngoân ngöõ An
Nam. Ngöôøi ta taëng danh xöng naøy cho caùc chuûng sinh, tu sinh, giaùo
vieân, y só, ngöôøi thoâng dòch v.v.
48
“Muï” laø caùch goïi caùc phuï nöõ ñöùng tuoåi. “Chò” laø caùch goïi caùc nöõ tu.
49
Chò Haäu cheát ôû Cao Baèng thaùng 4 hoaëc thaùng 5-1841. Muï Cua töø löu
ñaøy trôû veà, daønh quaõng ñôøi coøn laïi cho vieäc truyeàn giaùo. Baø laø meï cuûa
cha Khoa, quaûn xöù An Vaân.
“Taát caû ñeàu cho thaáy, cha Miche noùi, ba Kitoâ höõu naøy
moät ngaøy kia seõ laø 3 vò töû ñaïo hieån haùch”50.
Trong moät böùc thö khaùc, vò thöøa sai naøy neâu teân vaøi
tín höõu cuøng bò toáng giam vôùi mình vaøo thaùng 9-1842 vaø
vaøi ngöôøi khaùc ñaõ cö nguï tröôùc hoï taïi nhaø giam naøy.
Ngaøi noùi: “Trong sôû chæ huy thöù nhaát, coù oâng51 Thieân,
ngöôøi mang nhieàu daáu aán vinh hieån… ôû taïi chính nôi cha
Delamotte ñaõ phoù linh hoàn cho Chuùa sau khi duõng caûm
chieán ñaáu vì vinh quang Ngöôøi. Trong sôû thöù hai, nôi oâng
Quôøn ôû, moïi caùi ñeàu coøn noùi veà ñöùc tin soáng ñoäng vaø söï
kieân trì khoâng lay chuyeån cuûa 3 vò tuyeân tín laø Pheâ, Xaõ52
Duyeân vaø Luaät... Trong sôû thöù ba, cuï giaø Tieân naèm treân
chieác choõng, nôi caùc ñao phuû ñaõ ñeán baét thaày Hoøa53 noåi
tieáng daãn ñi haønh hình”54.
Chaân phöôùc Micae Hoà Ñình Hy bò giam ôû Traán Phuû
töø 8-11-1856 ñeán 22-5-1857, ngaøy ngaøi bò daãn ñi haønh
hình. Xem ra ngaøi khoâng qua Khaùm Ñöôøng.
Ñoàng thôøi vôùi Chaân phöôùc Micae Hoà Ñình Hy,
nhieàu tín höõu cuõng bò baét, hoï cuøng chia seû nhöõng cöïc
hình cuûa ngaøi. Phaàn lôùn hoï ñaõ anh duõng tuyeân xöng ñöùc
50
Annales de la propagation de la Foi. XV, tr. 521.
51
“OÂng” laø caùch goïi nhöõng ngöôøi nam ñöùng tuoåi.
52
“Xaõ” nghóa laø xaõ tröôûng. Ñaây laø caùch goïi nhöõng xaõ tröôûng ñang taïi chöùc
cuõng nhö nhöõng ngöôøi ñaõ heát thi haønh nhieäm vuï.
53
Hoøa, töùc Chaân phöôùc Simon Hoøa maø chuùng ta ñaõ noùi treân kia. OÂng vöøa
daïy chöõ Nho vöøa laøm thuoác raát noåi tieáng; vì theá ngöôøi ta goïi oâng laø Thaày.
54
Annales de la propagation de la Foi. XV, tr. 513-514.
tin. Caùc chieán só can tröôøng cuûa Chuùa Kitoâ naøy goàm 21
ngöôøi. Ñöùc Cha Sohier coøn giöõ cho chuùng ta teân tuoåi
cuûa hoï: tröôùc heát laø 4 vò cao nieân Leâ Thò Veâ, Traàn Höõu
Só, Leâ Vaên Töôøng vaø Ñaëng Vaên Ngoân, taát caû ñeàu treân 70
tuoåi. Tình traïng tuoåi taùc naøy khieán hoï ñöôïc aân xaù, vôùi
ñieàu kieän noäp moät soá tieàn.
Chuùng ta haõy nghe nhöõng lyù do laï thöôøng cuûa baûn
aùn keát toäi hoï: “Tuoåi giaø chuùng caän keà caùi cheát, vaø vì
chuùng seõ chaúng coøn söùc ñi ñaøy, neân neáu bò giöõ laïi ñaây,
chuùng chæ laøm nhaø giam ra nhô ueá. Laáy tieàn chuùng roài göûi
ñuoåi veà laøng khoâng lôïi hôn sao?”55. Ñaây laø teân caùc vò khaùc:
Phaoloâ Löu, Phaoloâ Sanh, Giuse Maïnh, Philippheâ Xuaân,
Teâphanoâ Loäc - ñoäi tröôûng, Anreâ Yeân, Anreâ Lieân, Phaoloâ
Khueâ, Giacoâbeâ Soaïn, Anreâ Thuaät, Madaleâna Hoà, Anna An,
Anna Cö, Antoân Cö, Philippheâ Lai, Giacoâbeâ Quang vaø Anreâ
Thoan. Möôøi baûy vò tuyeân tín naøy ôû laïi Traán Phuû cho ñeán
ngaøy 19-5-1857. Hoâm ñoù, “ngöôøi ta trieäu taát caû hoï ra
Toaø ñeå thích chöõ vaøo maët. Beân maù phaûi, thích teân tænh,
nôi hoï bò ñi ñaøy; vaø beân maù traùi, thích chöõ Taø Ñaïo, nghóa
laø Ñaïo xaáu. Sau ñoù, caùc vò tuyeân tín ñöôïc ñöa ñeán nhaø
giam Khaùm Ñöôøng”56 chôø ngaøy phaùt löu.
Moät thaùng vöøa troâi qua keå töø hoâm nhöõng con ngöôøi
anh duõng ñoù ñoåi nhaø giam, thì 14 lính canh cuûa Hoaøng
thaùi haäu theá choã hoï taïi Traán Phuû. Tieác laø chuùng toâi khoâng
bieát ñöôïc danh taùnh caùc vò naøy. Ngaøy 25 thaùng 6, chæ
55
Annales de la Propagation de la Foi. XXX, tr. 386.
56
Annales de la Propagation de la Foi. XXX, tr. 390.
huy cuûa hoï toá caùo hoï laø Kitoâ höõu. Ngay ngaøy 26, theo
leänh vua, Boä Hình baét ñaàu thaåm cöùu vuï kieän, vaø ngaøy 28
hoï bò ñoùng goâng vaøo coå ñem giam taïi Traán Phuû. Ngoaïi
tröø moät ngöôøi xuaát giaùo, coøn taát caû ñeàu toû ra heát söùc can
ñaûm trong 5 cuoäc hoûi cung maø hoï phaûi chòu. Cuoái cuøng,
ngaøy 29 thaùng 7, ngöôøi ta cuõng thích daáu vaøo maët hoï,
buoäc xieàng xích vaøo vai hoï vaø göûi hoï ñeán Khaùm Ñöôøng
ñeå chôø ngaøy phaùt löu.
Sau heát, chuùng ta haõy nhaéc ñeán Chaân phöôùc Phanxicoâ
Trung, ngöôøi ñaõ traûi qua hôn 2 thaùng trong nhaø giam khoaûng
giöõa naêm 1858. Theo moïi veû beân ngoaøi, nhaø giam naøy haún
laø Traán Phuû. Ngaøi ra khoûi ñoù ngaøy 06-10 ñeå ñi töû ñaïo.
* *
*
ÔÛ Traán Phuû, nhö ñaõ bieát, coù 3 sôû chæ huy, nghóa laø 3
caên nhaø taùch bieät nhau. Chuùng ta bieát thöøa sai Charrier
vaø Duclos bò giam ôû sôû thöù nhaát, thöøa sai Berneux sôû
thöù hai, thöøa sai Galy vaø Miche sôû thöù 3. Nhöng ñaâu laø
vò trí töông öùng cuûa 3 nôi giam giöõ naøy? Khoù coù theå öôùc
ñoaùn. Theo caùch noùi cuûa ngöôøi An Nam57, sôû chæ huy
thöù nhaát haún laø ôû giöõa, sôû thöù hai beân traùi, nghóa laø phía
baéc vaø sôû thöù ba beân phaûi, phía nam. Nhöng khi noùi veà
57
“ÔÛ An Nam, khi noùi ñeán nhöõng ngoâi nhaø lôùn, theo ñuùng caùch thöùc thì
caên chính naèm ôû trung taâm (chaùnh ñöôøng), giöõa caên beân traùi vaø caên
beân phaûi. Nhöng ñoái vôùi caùc daõy doanh traïi, nhaø kho, ngöôøi ta xeáp moät
soá ngoâi nhaø chieám vò trí thöù nhaát veà phía nuùi (phía taây), hoaëc phía cöûa
ñi vaøo Thaønh Noäi, hoaëc nöõa, phía moät trung taâm quan troïng naøo ñoù”
(Thöôïng Thö Micae Ngoâ Ñình Khaû).
sôû chæ huy thöù nhaát, thöù hai, thöù ba, cha Miche coù theo
thöù töï loâgíc chaêng? Chuùng ta khoâng bieát. Ngöôøi ta coù theå
ñaët cuøng caâu hoûi khi ñoïc trong baûn töôøng thuaät cuûa ngaøi
raèng, trong sôû chæ huy thöù nhaát, oâng Thieân bò giam giöõ
chính nôi Ñaáng ñaùng kính Gilles Delamotte phoù linh hoàn
cho Chuùa; trong sôû thöù hai, oâng Quôøn noi göông ba vò
tuyeân tín Pheâ, Duyeân vaø Luaät; trong sôû thöù ba, oâng Tieân
theá choã Chaân phöôùc Simon Hoøa.
Chuùng ta bieát roõ hôn veà nhaø tuø nôi moãi sôû chæ huy
duøng cho vieäc caàm giöõ caùc vò tuyeân tín. Caùc giaùo daân bò
giam chung vôùi caùc tuø nhaân thoâng thöôøng ôû phaàn phía
sau, nhaø giam toái taêm baån thæu. Caùc linh muïc chòu cuøng
soá phaän ñoù döôùi thôøi Minh Maïng. Thôøi Thieäu Trò, ngöôøi ta
quan taâm ñeán caùc thöøa sai Charrier, Duclos, Berneux,
Galy vaø Miche hôn: giam caùc vò ôû phoøng tröôùc, phaàn
ñuùng nghóa laø choã ôû cuûa nhöõng cai tuø.
* *
*
Chuùng toâi vöøa moâ taû nhöõng khoán khoå theå lyù vaø tinh
thaàn cuûa caùc tuø nhaân Traán Phuû. Caùc Kitoâ höõu chaúng mieãn
ñöôïc moät hình khoå naøo. “Khi phaân phoái xieàng xích (cha
Miche nghó), hoï luoân laõnh laáy caùi daøi nhaát vaø naëng nhaát, vì
theá ngöôøi ta goïi nhöõng xieàng lôùn laø xieàng Da toâ”58.
58
Annales de la Propagation de la Foi. XV, tr. 152. Datoâ laø teân ngöôøi
löông gaùn cho Chuùa Gieâsu Kitoâ, vaø roäng ra laø nhöõng ai theo ñaïo cuûa
Ngaøi, caùc Kitoâ höõu. Nhöng taïi sao töø Datoâ naøy laïi duøng ñeå chæ Chuùa
Gieâsu? Datoâ laø aâm An Nam cuûa 2 chöõ Haùn. Trong tieáng Haùn, aâm cuûa 2
chöõ naøy gaàn vôùi aâm cuûa 2 vaàn Gieâsu, ñang khi trong tieáng An Nam thì
chaúng gioáng chuùt naøo.
Chính ñöùc tin, moät ñöùc tin soáng ñoäng, ñaõ daãn caùc tín
höõu ñeán Traán Phuû. Khi ñi vaøo nhaø tuø naøy, nôi hoï ñaõ traûi
qua bieát bao ñau khoå, haõy laøm nhö hoï, chuùng ta haõy môû
maét ñöùc tin, ñeå roài nôi khoán khoå toät cuøng aáy seõ hieän ra
cho chuùng ta nhö moät goùc nhoû cuûa Thieân Ñaøng. Sôï raèng
ngoøi buùt chuùng toâi laøm maát veû xinh ñeïp vaø giaûm thieåu söï
lôùn lao cuûa nhöõng tình caûm tinh teá aáy, chuùng toâi xin ñeå
cho vò thöøa sai ñaùng kính, cha Miche, nhieäm vuï trình
baøy cho chuùng ta khía caïnh nhieäm maàu cuûa nhaø lao gheâ
rôïn aáy. Caùc lôøi cuûa ngaøi xöùng ñaùng ñeå keát thuùc nhöõng gì
chuùng toâi muoán noùi veà Traán Phuû: “Nhöõng anh em löông
daân reân ræ trong nhaø giam taêm toái naøy thaät ñaùng thöông:
trong voâ voïng, hoï khoå ñau bieát bao! Soá phaän caùc Kitoâ
höõu laïi khaùc bieät döôøng naøo! Hoï bieát laø Thieân Chuùa ñang
ñeám töøng tieáng thôû than vaø nhöõng gioït nöôùc maét cuûa hoï;
hoï bieát nhöõng noãi gian truaân choùng vaùnh naøy, sau khi
thanh luyeän hoï qua nhöõng ngaøy thöû thaùch, seõ mang laïi
cho hoï moät nieàm vinh quang lôùn lao. Nieàm tin töôûng laøm
raïng rôõ con tim, nhìn xieàng xích khieán trí loøng hoan hæ.
Hoï chieâm ngöôõng noù vôùi nieàm vui söôùng hôn oâng vua treû
chieâm ngaém vöông mieän cuûa mình. Neáu söï thaát voïng vaø
chaùn naûn ñaõ coù luùc löôùt qua taâm hoàn hoï, thì ñoù chæ nhö
moät trong nhöõng ñaùm maây moûng manh bay ngang baàu
trôøi thanh quang maø chaúng ñeå laïi ôû ñoù daáu veát naøo. Nôi
ñaây, taát caû ñeàu noùi cho chuùng ta veà loøng can ñaûm, söï
kieân trì vaø trieàu thieân vinh quang; khoâng theå böôùc moät
böôùc trong voøng töôøng thaønh naøy maø khoâng soáng laïi moät
vaøi kyû nieäm cao quyù… Taát caû ôû ñaây ñeàu heùt leân cho
chuùng ta: “Can ñaûm leân! Can ñaûm leân! Chæ choác nöõa
thoâi, caùc baïn seõ ñoaøn tuï vôùi caùc baäc tieàn boái baát töû vaø
vinh quang cuûa mình”59.
5. Khaùm Ñöôøng,
Nhaø Giam Nhöõng Ngöôøi Coù AÙn *
Khi vieäc xeùt xöû moät tuø nhaân keát thuùc vôùi baûn aùn
ñöôïc ñöa ra, ngöôøi ta khoâng ñeå ñöông söï trong nhöõng
nhaø giam thoâng thöôøng laãn loän vôùi caùc tuø nhaân coøn phaûi
thaåm cöùu. Ñoâi khi, baûn aùn ñöôïc thi haønh ngay. Thoâng
thöôøng hôn, tuø nhaân ñöôïc chuyeån ñeán moät nhaø giam ñaëc
bieät, Nhaø Tuø Lôùn - goïi laø Khaùm Ñöôøng. Neáu bò aùn töû hình,
thì ôû ñoù, ñöông söï ñôïi vua chuaån y vaø aán ñònh ngaøy haønh
quyeát, vì moïi aùn töû hình ñeàu phaûi ñöôïc vua pheâ chuaån.
Neáu bò aùn löu ñaøy, thì ôû ñoù tuø nhaân ñôïi ngaøy aán ñònh phaùt
löu. Moät soá tuø nhaân chòu aùn chung thaân keát thuùc ñôøi
mình taïi Khaùm Ñöôøng. Nhaø giam naøy chæ chöùa nhöõng keû
ñaõ thaønh aùn, neân baát cöù ai ñaõ ñi qua caùnh cöûa duy nhaát
cuûa noù “thì thöôøng chæ böôùc qua ngöôõng cöûa naøy laàn thöù
hai trong chieác quan taøi hoaëc döôùi söï daãn daét cuûa ñao
phuû tieán veà giaù treo coå”60. Caùc lôøi naøy ñöôïc cha Miche
59
Thö cuûa thöøa sai Miche göûi Giaùm Muïc Cueùnot, vieát ôû Traán Phuû ngaøy
28-9-1842. Annales de la Propagation de la Foi. XV, tr. 513-514.
* Xem aûnh 3 vaø 4, trang 123,124.
60
ghi laïi, ngaøi laø ngöôøi bò caàm coá 4 thaùng trong nhaø giam
aáy. Ngaøi keå laïi caûnh tuø ñaøy cuûa mình trong moät böùc thö
caûm ñoäng vieát töø Khaùm Ñöôøng thaùng 12-1842 ñeå göûi cho
anh mình. Böùc thö naøy ñaõ ñöôïc ñaêng trong boä Nieân san
Hoäi Truyeàn baù Ñöùc tin (Annales de la Propaga-tion de la
Foi) XV, tr. 525-533.
*
* *
Khaùm Ñöôøng naèm phía ñoái dieän vôùi Traán Phuû, töùc laø
goùc phía taây cuûa Thaønh Noäi, caùch töôøng thaønh moät
khoaûng: goùc naøy naèm giöõa cöûa Taây Baéc thöôøng ñöôïc goïi
laø cöûa An Hoaø (hoaëc Voïng laâu II) vaø cöûa Chaùnh Taây
hoaëc cöûa Taây (Voïng laâu III). Nhaø giam naøy goàm moät
voøng thaønh lôùn hình chöõ nhaät daøi khoaûng 100 meùt, roäng
khoaûng 60 meùt. Khaùm Ñöôøng ñöôïc xaây döïng giöõa nhöõng
ñaàm laày khoâng ngöôøi ôû. Höôùng cuûa noù truøng vôùi höôùng
cuûa Thaønh Noäi: chieàu daøi theo höôùng taây-baéc ñoâng-nam,
chieàu roäng theo höôùng ñoâng-baéc taây-nam. Töôøng voøng
thaønh naøy cao khoaûng 4 meùt bao quanh bôûi nhieàu haøo
nöôùc. Raøo chaén thöù ba laø moät luõy tre gai ñöôïc troàng beân
ngoaøi caùc haøo. Vaønh ñai 3 lôùp naøy quaû laø khoâng theå vöôït
qua. Ñeå vaøo beân trong, chæ coù moät caùnh cöûa duy nhaát
môû ra ôû giöõa töôøng thaønh phía ñoâng-baéc: ngöôøi ta ñeán ñoù
ngang qua haøo nöôùc treân moät chieác caàu tre nhoû.
Hieän nay, caùc pheá tích naøy vaãn coøn khaù nhieàu. Khi
vaøo Thaønh Noäi qua cöûa Chaùnh Taây (Voïng laâu III), ngöôøi
ta thaáy chuùng ôû phía beân traùi giöõa caùc ruoäng luùa vaø ñaàm
laày. Sau khi qua cöûa naøy, neáu tieáp tuïc ñi thaúng khoaûng
300 meùt*, ngöôøi ta thaáy beân traùi coù moät con ñöôøng nhoû
baêng qua ruoäng luùa daãn vaøo caùc di tích ñaùng kính aáy.
Con ñöôøng nhoû naøy baây giôø laø loái vaøo duy nhaát; chuùng
toâi khoâng bieát ngaøy xöa coøn coù con ñöôøng naøo khaùc
khoâng. Ñeán gaàn, chuùng ta thaáy luõy tre ñaõ bieán maát hoaøn
toaøn, caùc haøo hoá thì vaãn coøn, ñaày hoa suùng; chieác caàu
tre ñöôïc thay baèng moät ñöôøng ñaát ñaép cao giuùp cho vieäc
ñi qua deã daøng hôn. Voøng ñai thaønh vaãn coøn nguyeân veïn
nhöng trong tình traïng ñoå naùt nghieâm troïng. Tuy nhieân,
taïi moät ñieåm, böùc töôøng lung lay vaãn coøn taát caû chieàu
cao. Nhôø tình tieát may maén naøy, vôùi trí töôûng töôïng,
chuùng toâi coù theå hình dung voøng thaønh nhö vaøo thôøi caùc
vò töû ñaïo cuûa chuùng ta.
Tieác laø caùi goùc nguyeân veïn naøy khoâng naèm ôû choã
cöûa ra vaøo. Cöûa naøy vaãn coøn nhöng phaàn treân cuûa noù
cuøng vôùi böùc töôøng ñaõ suïp ñoå. Daãu vaäy, ñeán nhöõng naêm
gaàn ñaây, ngöôøi ta vaãn coøn coù theå thaáy choã baét ñaàu cuûa
voøm cöûa, neân coù theå nhaän bieát caùnh cöûa ngaøy xöa ra
sao: noù khoâng cao quaù 1m75; raát heïp, chæ ñuû cho moät
ngöôøi ñi qua.
*
* *
* Ñeå ñeán khu vöïc Khaùm Ñöôøng, chuùng ta vaøo Cöûa Chaùnh Taây, boû ñöôøng
Toân Thaát Thieäp voán saùt chaân töôøng thaønh, ñoaïn ñi thaúng, seõ gaëp ñöôøng
Traàn Quoác Toaûn. Töø ñoù, reõ traùi nhö taùc giaû höôùng daãn, chuùng ta seõ gaëp
Tröôøng Tieåu Hoïc Taây Loäc, töùc khu vöïc Khaùm Ñöôøng ngaøy xöa (2008,
ND.).
Chuùng ta haõy vaøo beân trong. Ngaøy xöa ngöôøi ta thaáy

ôû ñaây coù 4 toaø nhaø lôùn: moät cho lính gaùc vaø ba cho tuø
nhaân. Chuùng chieám gaàn nöûa dieän tích khoaûng ñaát, phaàn
coøn laïi chuyeån thaønh ruoäng luùa ñöôïc canh taùc cho quan
ñeà lao thu hoaïch. Nhaø cuûa lính canh ôû phía tröôùc, gaàn
cöûa ra vaøo. Phía sau, taùch bieät vôùi noù moät khoaûng khaù
roäng laø 3 ngoâi nhaø daønh cho tuø nhaân. Chuùng ñöôïc boá trí
treân moät ñöôøng thaúng theo chieàu daøi khu ñaát vaø gaàn nhö
tieáp giaùp vôùi böùc töôøng bao quanh. Nhaø naøy naèm caùch
nhaø kia moät khoaûng chöøng 3 meùt.
Nhaø thöù nhaát daønh cho caùc quan lôùn; nhaø thöù 2 chöùa
caùc vieân chöùc baäc hai vaø nhöõng ngöôøi daân “khaù ñaøng
hoaøng” nhö cha Miche ñaõ noùi; coøn nhaø thöù ba chöùa haïng
thaáp heøn, caën baõ xaõ hoäi. ÔÛ ñaây cuõng nhö ôû Traán Phuû,
chuùng ta töï hoûi: laøm sao ñeå giaûi thích thöù töï cha Miche
ñöa ra? Vieäc truy tìm naøy khoâng phaûi laø voâ ích cuõng
chaúng ñôn thuaàn do toø moø, vì chuùng ta bieát caùc thöøa sai
bò giam ngay trong ngoâi nhaø thöù hai cuûa Khaùm Ñöôøng, ít
nöõa coù cha Miche vaø caùc baïn ngaøi. Ngoâi nhaø thöù hai naøy
naèm ôû ñaâu? Theo lyù luaän ñöôïc thöøa nhaän ôû An Nam, nhaø
caùc quan lôùn phaûi ôû giöõa; daân thöôøng vaø do ñoù, laø caùc
thöøa sai phaûi ôû trong ngoâi nhaø beân traùi, nghóa laø phía
baéc; vaø daân ñen ôû beân phaûi nghóa laø phía nam. Nhöng
moät caâu noùi cuûa vò chöùng nhaân ñaùng kính khoâng cho
pheùp chuùng ta thöøa nhaän caùch xeáp ñaët naøy: “Nhaø giam
thöù 3 (cuûa daân ñen), chæ caùch nhaø giam chuùng toâi moät loái
ñi roäng khoaûng 10 boä”61. Vaäy laø ngoâi nhaø thöù hai saùt vôùi
61
ngoâi nhaø thöù ba. Vì xem ra ngöôøi ta khoâng theå ñaët haïng
daân heøn ôû giöõa, neân chuùng ta coù theå noùi, raát coù khaû naêng
ngoâi nhaø thöù hai, nôi coù caùc thöøa sai, naèm giöõa hai nhaø
kia: ñaây laø choã duy nhaát ngöôøi ta coù theå ñaët noù caïnh nhaø
thöù ba.
Ngoâi nhaø! Toaø nhaø! chuùng ta ñang duøng nhöõng töø
hoa myõ cho caùc nguïc thaát khoán khoå naøy; töø ñuùng nhaát
hôïp vôùi chuùng laø nhaø kho. Thaät theá, caùc nhaø giam naøy
goàm nhieàu coät goã choáng ñôõ moät maùi ngoùi, chaúng coù gì
hôn nöõa. Khoâng töôøng, khoâng vaùch, ngöôøi ta chæ traùnh
ñöôïc möa vaø hôn nöõa, raát chaät choäi. Moãi nhaø kho aáy
chia thaønh 2 taàng: taàng treät vaø taàng gaùc. Taàng gaùc ñöôïc
naâng cao khoûi maët ñaát khoaûng 1m30. Ñaây laø moät phoøng
roäng bít vaùn vaø chæ coù moät cöûa. Cöûa naøy luoân ñoùng kín
khi trong phoøng coù tuø nhaân, vì theá ngöôøi ta phaûi ôû trong
boùng toái hoaøn toaøn vaø hít thôû khoâng khí thoái tha. Tuø nhaân
qua ñeâm chính taïi nôi ñaây, chaân mang cuøm. Caùc lính
canh caån thaän ñoùng cöûa vaø caát chieác thang sau khi
böôùc xuoáng.
Ban ngaøy, caùc tuø nhaân ôû beân döôùi, naèm daøi treân ñaát
traàn, chòu moïi khaéc nghieät cuûa thôøi tieát. Moãi ngöôøi ñeàu
coá söùc giöõ mình khoûi gioù maùy, laïnh leõo vaø noùng böùc,
baèng caùch che chaén cho mình moät tuùp leàu nhoû baèng
nhöõng chieác chieáu raùch. Chaân phöôùc Jaccard, bò giam ôû
Khaùm Ñöôøng cuøng vôùi cha Odorico, tu só Phanxicoâ ngöôøi
YÙ, trong moät böùc thö ñeà ngaøy 14-11-1833 ñaõ moâ taû choã ôû
hai vò ñaõ laøm cho mình theo göông caùc tuø nhaân khaùc:
“Ñoù laø moät hình chöõ nhaät, daøi khoaûng 7 boä vaø roäng 6
boä, laøm baèng 7 caùi coät vaø 4 chieác chieáu lôùn duøng laøm
vaùch ngaên cao 4 boä. Vaø ñaây laø ñoà ñaïc cuûa chuùng toâi: 1-
Cuøm chaân, laøm baèng 2 taám vaùn ñuïc 2 loã coù ñöôøng kính
khoaûng 2 ngoùn tay. 2- Hai chieác phaûn nhaø binh, cao hôn
maët ñaát khoaûng 4 ngoùn tay vaø khaù lôùn, ñuû ñeå ngoài hoaëc
naèm. 3- Hai chieác chieáu traûi leân phaûn, chuùng toâi duøng
böõa vaø tieáp khaùch treân ñoù. 4- Moät caùi hoøm nhoû, nôi chuùng
toâi caát giöõ nhöõng ñoà döï tröõ neáu khoâng muoán san seû cho
luõ chuoät. 5- Moät caùi gioû ñöïng ñoà beáp nuùc. Toâi nghó taát caû
chæ coù vaäy, tröø phi caùc baïn muoán bieát laø cha Odorico coù
moät khaên traûi phaûn tuyeät ñeïp. Ñoù laø chieác aùo doøng
Phanxicoâ mang töø Roma naêm 1817, hôi baïc maøu nhö
caùc baïn thaáy”62.
Nhôø aân hueä ñaëc bieät cuûa vieân ñeà lao, caùc tuø nhaân
haïng nhaát vaø haïng hai khoûi bò cuøm chaân vaø khi chieàu veà,
thöôøng cuõng khoûi ñoåi choã. Ngöôøi ta ñeå hoï naèm beân döôùi,
ngay caû ban ñeâm. ÔÛ ñoù, chaéc chaén hoï ñöôïc thoaûi maùi
hôn laø phaûi ôû trong caùi thuøng lôùn thieáu aùnh saùng vaø khoâng
khí phía treân ñaàu. Tuy nhieân, taàng treät cuõng raát toài taøn!
Tröôùc heát, noù quaù thaáp neân tuø nhaân khoâng theå ñöùng leân.
Khoâng khí ôû ñaây aåm öôùt vaø oi noàng vì coù nhieàu ñaàm laày
bao quanh. Muøa möa, khu vöïc raøo kín bieán thaønh ao hoà
vaø nöôùc traøn vaøo caùc nhaø kho. Muøa naéng laïi bò töôøng
chaén neân noùng nung ngöôøi vaø thieáu khoâng khí neân nhaø
giam töïa hoà moät loø löûa. Soá tuø nhaân quaù ñoâng buoäc hoï
phaûi naèm choàng leân nhau. Theâm vaøo ñoù, khoùi daøy ñaëc
nhaû ra ñaây ñoù laøm khoâng khí neân ngoät ngaït: vì moãi tuø
62
L. CROCHET: Vie du Veùneùrable François Jaccard, Lecoffre, Paris,
1879, tr. 188.
nhaân ñeàu töï naáu aên, vaø ngöôøi ta tính coù bao nhieâu tuùp leàu
rieâng thì coù baáy nhieâu beáp.
Khaùm Ñöôøng xem ra coù töø thôøi Gia Long luùc vua
quy hoaïch ranh giôùi cho kinh ñoâ cuûa mình baèng vieäc xaây
moät töôøng thaønh bao quanh, nghóa laø ñaàu theá kyû 19. Tuy
nhieân, nhaø tuø naøy cuõng coù theå ñaõ xuaát hieän tröôùc thôøi kyø ñoù.
Thôøi Gia Long, noù ñöôïc goïi laø Nguïc Thaát. Chính
Minh Maïng vaøo naêm thöù 6 trieàu oâng (1825) ñaõ ñoåi teân
Nguïc Thaát (nhaø taïm giam) maø theâm cho noù chöõ Khaùm
Ñöôøng (phoøng xeùt xöû)*, vaø teân chính thöùc trôû thaønh Khaùm
Ñöôøng Nguïc Thaát.
Nhaø giam naøy ñöôïc söû duïng cho tôùi khoaûng naêm
1900. Chuùng toâi khoâng bieát chính xaùc ñeán thôøi ñieåm naøo,
nhöng chaéc chaén laø vaøo ñaàu naêm 1899, vaãn coøn moät soá
tuø nhaân ôû ñoù. Moät khi ñöôïc caûi duïng vaø caùc toaø nhaø
ñöôïc thaùo dôõ thì Khaùm Ñöôøng ñoå naùt daàn.**
* ÔÛ ñaây taùc giaû giaûi thích Khaùm Ñöôøng laø phoøng xeùt xöû (salle d’examen
judiciaire). Nhöng Khaùm Ñöôøng chaúng phaûi laø nôi xeùt xöû nhö ôû toøa Tam
Phaùp hay Boä Hình, neân khoâng coù nghóa ñoù. Khaùm Ñöôøng chæ coù nghóa
laø: Nhaø lao, Nhaø giam. Chính taùc giaû, sau khi tham khaûo töø ñieån cuûa
Geùnibrel vaø Paulus Cuûa, cuõng thaáy Khaùm Ñöôøng chæ coù nghóa: Nhaø lao.
Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc taùc giaû vieát trong baøi “Caùc Nhaø Lao ôû Hueá, Khaùm
Ñöôøng” trong B.A.V.H. I, tr. 1. Hoaëc ngay ôû muïc luïc vaø ñeà muïc II, 5 cuûa
taäp saùch naøy, taùc giaû cuõng ñaõ ghi: Khaùm Ñöôøng, nhaø giam caùc ngöôøi bò
aùn (Prison des Condamneùs). Vaû laïi trong Töø Ñieån Tieáng Vieät xöa nay
(chaúng haïn cuûa Thanh Nghò, cuûa Vaên Taân), Khaùm Ñöôøng chæ coù moät
nghóa laø nhaø lao, nhaø giam. Vaäy phaûi chaêng ñaây laø moät nhaàm laãn cuûa
taùc giaû? (ND.).
** Xem aûnh 5, trang 125.
Ngaøy nay, khu vöïc töôøng bao quanh trôû neân troáng
trôn. Coû moïc lan khaép nôi; luõ treû chaên traâu laø nhöõng keû
duy nhaát khuaáy ñoäng choán coâ tòch naøy. Ngöôøi ta nhaän
thaáy ôû ñaây vaøi phaàn ñaát cao hôn nhöõng choã coøn laïi, ñoù laø
neàn cuûa 4 ngoâi nhaø maø chuùng ta ñaõ noùi; nhôø chuùng,
ngöôøi ta coù theå nhaän ra vò trí chính xaùc cuûa nhöõng phoøng
giam buoàn thaûm naøy. ÔÛ khoaûng giöõa, cuõng coù moät caùi
gieáng nhöng haàu nhö bò laáp. Sau cuøng, caùch ñaây vaøi
naêm, ngöôøi ta khaùm phaù ra giöõa ñaùm coû moät coâng trình
xaây döïng nhoû baèng gaïch ñoå naùt. Noù coù hình vuoâng, cao
khoaûng 0m8. Chaéc chaén ñoù laø taøn tích cuûa moät baøn thôø
ngoaïi giaùo bò pheá boû.
Baøn thôø naøy xaây treân neàn cuûa moät trong caùc laùn traïi
daønh cho tuø nhaân, caùi ôû giöõa. Phaûi chaêng binh lính ñeán
cuùng baùi ôû ñoù hay ñuùng hôn laø caùc tuø nhaân? Moät giaû
thuyeát chuùng toâi thaáy coù caên cöù: baøn thôø naøy ñöôïc xaây
leân cho vong hoàn anh em Taây Sôn. Trong hoaøn caûnh
naøo, thì coù leõ chuùng ta haõy ñoïc nhöõng doøng döôùi ñaây.
Sau khi chieán thaéng loaïn quaân Taây Sôn, vaø leân ngoâi
Hoaøng ñeá naêm 1802, Gia Long ra leänh quaät moà hai vò
vua Taây Sôn töùc Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Hueä. Haøi coát
hoï bò giaõ naùt vaø tung trong gioù. Tuy vaäy, caùc thuû caáp
ñöôïc daønh laïi nhöng bò nheùt trong hai chum roài ñöa vaøo
Nguïc Thaát. Ngöôøi ta coøn keøm theâm moät chum khaùc ñöïng
haøi coát cuûa moät nhaân vaät thöù ba. Ba chum naøy bò xieàng
laïi vaø canh giöõ trong nhöõng ngaên rieâng, vôùi cöûa nieâm
phong. Moät uûy ban ñaëc bieät kieåm tra haøng thaùng tình
traïng caùc choát khoùa.
Binh lính ñöôïc giao canh gaùc Khaùm Ñöôøng thôø cuùng
caùch rieâng caùc chum naøy gaùn cho chuùng moät vai troø höõu
hieäu trong vieäc tìm kieám caùc tuø nhaân troán thoaùt. Coøn caùc
tuø nhaân thì coi anh em Taây Sôn nhö nhöõng thaàn hoä meänh
ñöôïc hoï thôø kính vôùi muïc ñích xin che chôû vaø xoa dòu
trong cheá ñoä khaéc nghieät cuûa nhaø tuø, maø nhö hoï, haøi coát
caùc vò ñang bò giam caàm vaø xích xieàng trong caùc chum
ñoù. Vì theá, hoï ñaët teân cho caùc chum aáy laø OÂng Voø hay
Chuùa Nguïy.
Caùc chum naøy ñaõ bieán maát trong bieán coá thaát thuû
kinh ñoâ naêm 1885. Caùc tuø nhaân troán thoaùt dòp naøy ñaõ coá
tình mang chuùng theo.
* *
*
Traùch nhieäm cuûa lính canh ôû Khaùm Ñöôøng thaät laø
khuûng khieáp. Neáu moät tuø nhaân troán thoaùt, vieân chæ huy
vaø caùc lính gaùc phaûi chòu chính khoå hình cuûa keû vöôït
nguïc. Hoï phaûi cheát thay neáu y ñaõ bò keát aùn töû hình.
Thaønh thöû, vì khoâng haøi loøng vôùi voøng vaây 3 lôùp chuùng
toâi ñaõ ñeà caäp maø coù theå noùi laø khoâng theå vöôït qua,
caùc cai nguïc thaät coù lyù khi aùp duïng nhöõng bieän phaùp
canh phoøng nghieâm ngaët nhaát ñeå traùnh caùc cuoäc ñaøo
thoaùt.
Chính vì theá, ngöôøi ta khoâng ngöøng ñem tuø nhaân ra
kieåm tra. Moãi ngaøy 3 laàn, hoï ñöôïc taäp hoïp trong saân,
xeáp thaønh haøng 5 vaø ñeám caån thaän. “Toâi baûo ñaûm vôùi
caùc baïn, cha Miche noùi, ñoù chaúng phaûi laø söï laêng nhuïc
nhoû ñoái vôùi chuùng toâi khi laàn ñaàu tieân thaáy mình ngoài
xoåm giöõa nhöõng tay cöôùp cuûa gieát ngöôøi vaø saùt caùnh vôùi
nhöõng keû phung huûi”63. Ban ñeâm, moãi khi ñoåi phieân gaùc,
binh lính raûo qua caùc phoøng giam, goïi teân tuø nhaân, moãi
ngöôøi phaûi ñaùp: Coù maët! Ai khoâng ñaùp laïi, hoaëc vì ñang
nguû, hoaëc vì moät lyù do gì khaùc, seõ laõnh ngay nhöõng ngoïn
roi maây.
Vì phaûi ra ngoaøi voøng thaønh ñeå giaûi quyeát caùc nhu
caàu töï nhieân, ngöôøi ta sôï caùc tuø nhaân lôïi duïng cô hoäi naøy
ñeå troán thoaùt. Ñeå traùnh söï phieàn phöùc ñoù, ngöôøi ta boù
buoäc caû baûn tính töï nhieân: hai laàn moãi ngaøy, vaøo giôø nhaát
ñònh, binh lính daãn toaøn boä tuø nhaân ra caùc ao hoà keà beân
ñeå ñi veä sinh. Vi phaïm luaät naøy, ngay caû vì moät söï khaån
thieát baát khaû khaùng, laø toäi ñaùng laõnh moät traän roi taøn
baïo.
Ban ñeâm, nhöõng bieän phaùp canh phoøng taêng gaáp
ñoâi: tröø phi ñöôïc ñaëc aân, caùc tuø nhaân ñeàu bò cuøm chaân,
nhoát treân gaùc vaø söï canh chöøng neân tích cöïc haún. Ban
ngaøy, soá lính canh khaù ít, nhöng ban ñeâm coù khi ñeám
ñöôïc caû traêm ngöôøi. Hoï chia thaønh 2 nhoùm: moät nhoùm
beân trong, ñi khaép nôi, tay caàm ñuoác, thænh thoaûng goõ
vaøo moät chieác moõ tre; nhoùm khaùc ñoâng hôn, ôû beân ngoaøi:
ñöùng chung quanh voøng ñai töôøng thaønh, hoï thöôøng
xuyeân lôùn tieáng goïi nhau. Vôùi hoï, ñoù laø caùch ñeå traùnh
buoàn nguû, ñoàng thôøi cuõng ñeå chöùng toû hoï ñang chaêm
chæ canh gaùc.
* *
*
63
Caùc chi tieát chuùng toâi ñaõ moâ taû veà Khaùm Ñöôøng cho
thaáy choán cö truù naøy thaät khuûng khieáp. Ñieàu ñoù coøn roõ
raøng hôn neáu chuùng ta xem xeùt thaät gaàn ñieàu kieän soáng
cuûa caùc tuø nhaân. Nhaân chöùng maø chuùng toâi thích trích
daãn keå raèng, ngöôøi ta thaáy ñoå doàn vaøo nhaø tuø naøy “moïi
loaïi ngöôøi baát haïnh, ngheøo cöïc, ñoùi khaùt vaø khoán khoå
ñaùng thöông nhaát”64. ÔÛ Traán Phuû vaø caùc nhaø giam khaùc,
tuø nhaân phaûi töï cung caáp caùi aên caùi maëc. ÔÛ ñaây, taïi
Khaùm Ñöôøng, chính trieàu ñình ñaûm traùch vieäc naøy nhöng
khoâng vì theá maø tuø nhaân ít khoán khoå hôn, bôûi leõ nhöõng gì
ngöôøi ta chu caáp thì ñaâu ñaùng keå cho caùc nhu caàu cuûa
hoï. Hoï chæ nhaän ñöôïc moät soá löông thöïc ít oûi vaø gheâ tôûm:
20 baùt gaïo moãi thaùng cho moãi ngöôøi, loaïi gaïo xaáu, ñoà
chôï boû vaø ñoù laø taát caû! Nhöng phaûi coù noài vaø cuûi ñeå naáu,
muoán nuoát ñöôïc cuõng phaûi cho gia vò vaøo, duø chæ laø
muoái. Phaûi coù chieáu ñeå giöõ mình khoûi laïnh vaø aåm öôùt,
ñoàng thôøi phaûi coù aùo xoáng… Chính tuø nhaân töï cung caáp
nhöõng caùi ñoù vì trieàu ñình chaúng baän taâm. Ai khoâng coù
baø con baïn beø giuùp ñôõ, ñaønh phaûi cheát daàn cheát moøn vì
ñoùi vaø laïnh.
Chính caùc tuø nhaân haïng ba, nhöõng keû cuøng ñinh
phaûi laõnh laáy söï cuøng quaãn gheâ rôïn nhö theá. Vò Giaùm
Muïc töông lai cuûa Ñòa phaän Ñaøng Trong*, ngöôøi ñaõ chia
seû kieáp giam caàm cuûa hoï trong nhieàu thaùng, noùi cho
chuùng ta veà caûnh töôïng theâ thaûm dieãn ra tröôùc maét trong
xoù xænh buoàn thaûm ñoù nhö sau: “Laàn ñaàu tieân vaøo ñaây,
64
* Ñaây laø Ñöùc Cha Ñoâminicoâ Lefebvre (ND.).
toâi thaáy moät nhoùm phaïm nhaân mang xieàng xích naëng
tròch naèm soùng soaøi treân neàn ñaát aåm öôùt; khoâng quaàn
khoâng aùo, hoï bò boû maëc nhö nhöõng con thuù saün saøng truùt
hôi thôû cuoái cuøng. Nhöõng keû maïnh nhaát coá göôïng daäy vaø
keâu to: “Ñoùi, ñoùi!”. Soá khaùc chaúng coøn söùc baøy toû noãi
khoán cuøng cuûa mình, nhöng choøng choïc nhìn toâi vôùi moät
con maét gaàn taét haún; hoï noùi leân vôùi toâi ñieàu ñoù baèng söï
laëng thinh hôn laø neáu hoï coù theå dieãn taû noãi khoå cuûa hoï...
Suoát moät thaùng qua, gaàn 40 tuø nhaân ñaõ cheát nôi choán toài
taøn naøy, vaø con soá töû vong cöù tieáp tuïc gia taêng…”65.
* *
*
Chính trong voøng ñai töôøng thaønh naøy maø bao Kitoâ
höõu ñaõ bò toáng giam suoát nhieàu thaùng. ÔÛ ñoù, hoï ñaõ ñau
khoå vaø soáng laãn loän giöõa nhöõng keû ñaàu troäm ñuoâi cöôùp,
bò lieät vaøo haïng gian aùc xaáu xa nhaát. Nhaø tuø naøy, cha
Miche noùi, laø “nôi thöïc söï chaát chöùa moïi thoùi hö vaø toäi
aùc”66. Tröôùc ngaøi 10 naêm, Chaân phöôùc Phanxicoâ Jaccard
töøng vieát: “Noùi vôùi caùc baïn veà xaõ hoäi bao quanh chuùng
toâi laø khoâng neân, nhöng thöïc söï, ôû ñoù toaøn laø phöôøng
ñaàu troäm ñuoâi cöôùp vaø nhöõng keû cuøng loaïi”67.
* *
*
Vaø ñaây laø teân caùc thöøa sai ñaõ soáng trong ñòa nguïc naøy:
Döôùi thôøi Minh Maïng, Chaân phöôùc Phanxicoâ Jaccard
65
66
67
L. CROCHET: Vie du Veùneùrable François Jaccard. tr. 188.
vaø cha Odorico bò giam taïi Khaùm Ñöôøng töø 08 thaùng 11

ñeán 01 thaùng 12-1833. Vaøo ngaøy naøy, caùc ngaøi bò chuyeån
ñeán caùc nhaø tuø AÛi Lao treân vuøng nuùi phaân caùch An Nam
vôùi Laøo. Cha Odorico qua ñôøi taïi ñaây ngaøy 23-5-1834.
Cha Jaccard chæ hoaøn taát cuoäc töû ñaïo cuûa mình naêm
1838, ngaøi bò xöû giaûo taïi Quaûng Trò.
Döôùi thôøi vua Thieäu Trò, caùc thöøa sai Berneux, Galy,
vaø Charrier ñi vaøo Khaùm Ñöôøng ñaàu thaùng 10-1842. Hai
thaùng sau, töùc ñaàu thaùng 12, caùc ngaøi bò giam trong moät
nguïc toái khaùc neân khoâng theå gaëp laïi caùc baïn cuõ ôû Traán
Phuû töùc thöøa sai Miche vaø Duclos, voán ñaõ ñeán Khaùm
Lôùn ngaøy 07-10-184268 vaø ôû ñoù cho ñeán 12-3-1843.
Bò keát aùn töû hình, 5 vò thöøa sai naøy naèm trong nguïc
thaát chôø vua aán ñònh thôøi ñieåm haønh quyeát, thì vaøo ngaøy
25-2-1843, chieán haïm Heùroðne cuûa Phaùp caäp beán Ñaø
Naüng. Bieát ñöôïc söï vieäc ñang xaûy ra ôû Hueá, thuyeàn
tröôûng Leùveâque cöông quyeát ñoøi traû töï do cho 5 tuø nhaân.
Caùc cuoäc thöông löôïng raát cam go. Cuoái cuøng, ngaøy 12
thaùng 3, Thieäu Trò mieãn cöôõng thaû caùc vò tuyeân tín ñaùng
kính vaø trao traû caùc ngaøi cho vieân thuyeàn tröôûng ngöôøi
Phaùp can ñaûm.
Vaãn döôùi thôøi Thieäu Trò, Khaùm Ñöôøng cuõng ñaõ tieáp
nhaän Ñöùc Cha Lefebvre, Ñaïi Dieän Toâng Toaø Ñòa phaän
Taây Ñaøng Trong. Hai laàn, vò giaùm chöùc ñaùng kính thay
goâng cuøm Traán Phuû ñeå mang xieàng xích naëng hôn cuûa
Khaùm Ñöôøng. Laàn thöù nhaát, ngaøi ôû ñaây suoát 2 hay 3
thaùng: ñoù laø ñaàu naêm 1845. Nhöng Thuyû Sö Ñeà Ñoác
68
Hoaëc coù leõ laø ngaøy 12 thaùng 12.
Ceùcile, tö leänh haûi quaân Phaùp taïi Vieãn Ñoâng, nghe tin vò
Giaùm Muïc bò giam vaø bò aùn töû hình, ñaõ ñeán ñoøi traû töï do
cho ngaøi nhaân danh nöôùc Phaùp. Vua giao ngaøi laïi cho
oâng khoâng maáy khoù khaên. Ñöôïc thaû xuoáng Singapore,
Ñöùc Cha Lefebvre voäi trôû veà Saøi Goøn, ngaøi laïi bò baét vaø
bò daãn ra Hueá, vaø theá laø bò keát aùn töû hình moät laàn nöõa.
Ngöôøi ta giam ngaøi 10 ngaøy ôû Khaùm Ñöôøng (thaùng 8
naêm 1846), roài nhieàu thaùng ôû Cung Quaùn. Cuoái cuøng, Thieäu
Trò aân xaù vaø cho ñöa ngaøi veà laïi Singapore moät laàn nöõa.
Chuùng ta noùi Ñöùc Cha Lefebvre ñaõ hai laàn laø khaùch
cuûa Khaùm Ñöôøng. Thaät ra, caùc taøi lieäu khoâng minh nhieân
noùi ñeán ñieàu ñoù. Nhöng chuùng ta bieát raèng, nhaø tuø naøy
daønh rieâng cho nhöõng keû coù aùn; theá maø vò giaùm chöùc
naøy ñaõ bò keát aùn töû 2 laàn: naêm 1845 vaø naêm 1846. Hôn
nöõa, veà laàn giam thöù hai, cha Louvet noùi, laø sau khi bò
keát aùn, vò Giaùm Muïc vaãn coøn ôû laïi chöøng 10 ngaøy “trong
nhaø tuø nhoát boïn gian phi”69, vaø chính Ñöùc Cha Lefebvre
ñaõ vieát ngaøy 05-1-1847: “YÙ ñònh cuûa vua laø laäp töùc gôûi
toâi ñeán ngoâi nhaø goïi laø Cung Quaùn… Nhöng ngöôøi ta taâu
vua laø toâi bò baét do taùi phaïm, toäi toâi quaù naëng neân khoâng
ñaùng höôûng aân hueä naøy; vaø vaøi hoâm sau, vua truyeàn
chuyeån toâi sang nhaø bieät giam hoaëc nguïc thaát daønh cho
caùc ñaïi toäi nhaân. Toâi ñaõ ôû ñoù 10 ngaøy...”. Nhöõng lôøi naøy
roõ raøng aùm chæ Khaùm Ñöôøng.
* *
*
69
P. LOUVET: La Cochinchine Religieuse II, tr. 162.
Caùc tín höõu An Nam cuõng toû ra khoâng keùm anh

duõng so vôùi caùc vò thöøa sai. Nhöõng caâu chuyeän veà caûnh
giam caàm cuûa hoï ñaõ cung caáp nhieàu trang saùch raát caûm
ñoäng cho lòch söû Giaùo Hoäi An Nam.
Khi baøn veà Traán Phuû, chuùng toâi coù noùi raèng, Chaân
phöôùc Phaoloâ Böôøng vaø 6 baïn lính cuûa ngaøi ñaõ bò chuyeån
ñeán Khaùm Ñöôøng sau khi laõnh aùn. Vieäc chuyeån giao naøy
xaûy ra vaøo nöûa ñaàu naêm 1833, coù leõ trong thaùng 5. Vò
ñoäi tröôûng coâng giaùo ôû ñaây khoaûng naêm hoaëc saùu thaùng.
Sau cuøng, ngaøy 23-10-1833, giôø hieán teá cao caû ñaõ ñieåm,
ngaøi töø bieät caùc baïn trong nöôùc maét, khuyeân hoï kieân
vöõng trong ñöùc tin vaø heïn gaëp hoï treân trôøi.
Chuùng ta khoâng bieát nhöõng con ngöôøi anh duõng aáy
theá naøo sau khi vò chæ huy cuûa hoï ra ñi. Ngaøy 8 thaùng 11,
Chaân phöôùc Jaccard vaø cha Odorico gaëp hoï trong Khaùm
Lôùn. “Chuùng toâi tìm thaáy ôû ñoù, Cha Jaccard vieát, naêm70
ñoàng baïn can tröôøng cuûa Phaoloâ Ñoäi Böôøng. Ñöôïc quy
tuï vôùi nhau nhö vaäy laø moät nieàm vui lôùn lao cho hoï vaø
cho chuùng toâi”71. Coù leõ hoï ñaõ keát thuùc ñôøi mình hoaëc ôû
Khaùm Ñöôøng, hoaëc ñuùng hôn, ôû nôi löu ñaøy.
Thaùng 7 hoaëc thaùng 8 naêm 1835, Chaân phöôùc Anreâ
Troâng cuõng ñeán nhaø giam cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ thuï aùn.
Ngaøi ra khoûi ñoù ngaøy 28 thaùng 11 cuøng naêm ñeå ñi chòu
cheát vì Chuùa Gieâsu Kitoâ.
70
Cha Jaccard chæ noùi ñeán 5 ñoàng ñoäi cuûa Phaoloâ Böôøng. Ngöôøi thöù 6 ñaõ
ra theá naøo? Coù leõ ñaõ cheát.
71
L. CROCHET: Vie du Veùneùrable François Jaccard. tr. 187.
Khoaûng cuoái naêm 1840, 4 Kitoâ höõu bò baét ñoàng thôøi

vôùi Ñaáng ñaùng kính Gilles Delamotte vaø Chaân phöôùc
Simon Hoøa xem ra cuõng ñaõ ñöôïc chuyeån ñeán Khaùm
Ñöôøng tröôùc khi ñi ñaøy. Ñoù laø moät nöõ tu baûn xöù teân Haäu,
vaø 3 giaùo daân: moät ngöôøi nam teân Pheâ vaø 2 ngöôøi nöõ maø
moät ngöôøi mang teân Cua. Chuùng toâi khoâng roõ hoï ñaõ ôû laïi
ñoù bao laâu.
Ñeán cuoái naêm 1842, soá giaùo höõu bò giam ôû Khaùm
Ñöôøng haún phaûi ñoâng ñaûo, vì chuùng toâi ñoïc thaáy trong
moät böùc thö cuûa cha Miche vieát töø nhaø tuø naøy luùc baáy
giôø: “Chuùng toâi coù caùi lôïi laø ñöôïc ñoaøn tuï vôùi nhöõng vò
tuyeân tín ñaõ ñeán tröôùc chuùng toâi vaø ñeán sau caû chuùng
toâi. Chuùng toâi caàu nguyeän chung, aên uoáng chung, vui
soáng tình huynh ñeä”72.
Chaân phöôùc Micae Hoà Ñình Hy haún ñaõ khoâng qua
Khaùm Ñöôøng, nhöng 17 ngöôøi baïn cuøng chieán ñaáu vaø
chieán thaéng vôùi ngaøi ñaõ bò daãn ñeán ñoù ngaøy 19-5-1857.
Chuùng toâi ñaõ neâu teân cuûa hoï khi ñeà caäp Traán Phuû. Taát caû
ñeàu laõnh aùn löu ñaøy: 14 ngöôøi trong hoï ñaõ xuoáng taøu
ngaøy 27 thaùng 7 ñeå ñeán nôi ñaõ ñònh cho hoï.
Moät trong nhöõng ngöôøi cuoái cuøng naøy teân laø Anreâ
Lieâu, oâng cheát ngay khi vöøa ñeán Baéc Kyø.
Möôøi ba lính caän veä cuûa Hoaøng thaùi haäu, voán thay
choã caùc ñoàng baïn cuûa Chaân phöôùc Micae Hy ôû Traán
Phuû ngaøy 29-7-1857 ñaõ gaëp laïi 3 vò tuyeân tín voán chöa ñi
72
ñaøy taïi Khaùm Ñöôøng. Chuùng toâi coøn thaáy caû 16 ngöôøi
trong nhaø giam naøy ngaøy 15-12 cuøng naêm.
Trong moät böùc thö ñeà ngaøy 15-12-186073, Ñöùc Cha
Sohier cho bieát con soá caùc tín höõu bò giam ôû Khaùm Ñöôøng
naêm ñoù. Ngaøi cho hay, töø ñaàu naêm, quan Thöôïng Thö ñaõ
sai tìm baét caùc quan coù ñaïo. Nhieàu vò troán thoaùt ñöôïc,
nhöng coù ñeán 33 vò bò baét.
Trong soá naøy, chæ coù 3 ngöôøi xuaát giaùo, 30 vò khaùc
anh duõng tuyeân xöng ñöùc tin. Ñöùc Cha De Gadare, baáy
giôø laø Giaùm Muïc Phoù Giaùo phaän Baéc Ñaøng Trong theâm
raèng, 10 ngöôøi trong hoï “voán chæ laø nhöõng döï toøng, chöa
coù giaáy chöùng nhaän, ñaõ bò aùn löu ñaøy; vaø hoï ñaõ ñeán caùc
tænh xa xoâi cuûa Baéc Kyø ngaøy 13-8. 17 ngöôøi khaùc bò keát
aùn töû giam haäu vaø coøn bò nhoát ôû nhaø tuø kinh ñoâ. Moät ñoäi
tröôûng teân Uyeân cuõng ñaõ cheát trong tuø, 2 ñoäi tröôûng
khaùc bò keát aùn töû. Nhaø vua tha cheát cho moät trong hai
ngöôøi vì oâng ta bò muø: oâng seõ chaám döùt ngaøy ñôøi trong
nguïc; oâng kia bò xöû giaûo ngaøy 24-10-186074”.
Ngöôøi sau cuøng naøy laø Chaân phöôùc Leâ Ñaêng Thò.
Sau nhieàu thaùng bò giam taïi Quaûng Trò, ngaøi ñöôïc daãn veà
Hueá vaø nhoát ôû Khaùm Ñöôøng ngaøy 21-8-1860. Sau hai
thaùng, ngaøi ra khoûi ñoù ñeå nhaän trieàu thieân töû ñaïo taïi chôï
An Hoaø. Moät teân troäm cuõng bò xöû traûm cuøng choã vaø cuøng
luùc vôùi ngaøi, nhöng nhôø loøng nhieät thaønh cuûa vò Chaân
phöôùc, anh ñaõ ñöôïc daïy nhieàu chaân lyù ñöùc tin trong nhaø
tuø vaø ñöôïc röûa toäi tröôùc khi ñeán nôi haønh xöû.
73
74
Thö Ñöùc cha Sohier. Annales de la Propagation de la Foi. XXXIV, tr.
16-17.
* *
*
Danh saùch caùc tuø nhaân Kitoâ höõu ôû Khaùm Ñöôøng thaät
khoâng ñaày ñuû; danh saùch nhöõng ngöôøi bò giam ôû Traán
Phuû vaø Phuû Thöøa Thieân cuõng vaäy. Do thieáu taøi lieäu, chuùng
toâi tieác laø ñaõ chæ coù theå thu thaäp moät soá danh taùnh. Tuy
nhieân, chuùng toâi sung söôùng nghó raèng, mình ñaõ cung
caáp gaàn nhö chaéc chaén teân caùc Chaân phöôùc ngöôøi Phaùp
vaø ngöôøi An Nam, cuõng nhö teân cuûa taát caû thöøa sai ñaõ
mang goâng xieàng vì Danh Chuùa Gieâsu Kitoâ trong caùc
nhaø giam khaùc nhau aáy.
Chuùng toâi coù theå theâm vaøo caùc danh saùch vinh hieån
naøy vaøi teân tuoåi cuûa nhöõng Kitoâ höõu An Nam ñaõ tuyeân
xöng ñöùc tin taïi Hueá, nhöng nguoàn thoâng tin cuûa chuùng
toâi75 khoâng luoân luoân neâu roõ caùc Toaø aùn hoï bò goïi ñeán,
hay caùc nhaø tuø hoï bò giam giöõ. Daãu khoâng roõ raøng maáy,
nhöng danh saùch môùi naøy cuõng khoâng keùm quyù giaù.
Nhieàu vò trong soá caùc Kitoâ höõu duõng caûm naøy ñaõ ñöôïc
nhaéc ñeán tröôùc ñoù; nhöng ôû ñaây, chuùng toâi coù theå cho
bieát caùc coäng ñoaøn giaùo xöù goác gaùc cuûa hoï. Taát caû ñeàu
tuyeân xöng ñöùc tin döôùi trieàu Töï Ñöùc:
1. Caùc Kitoâ höõu thuoäc moïi taàng lôùp khaùc nhau: Maria
Loäc, Phuû Cam; ba giaùo höõu An Vaân: Gioan Baotixita Cö,
Alexis Ñaëng Vaên Löu vaø Giacoâbeâ Leâ Vaên Khueâ; ba nhaø
nho: Saâm ôû An Loäng, Nhöông ôû Ñoàng Giaùm, Laàn ôû Döông
Leä; nhöõng vò coù teân Giuse Caàm ôû An Ninh, Lö, Thoan
hoaëc Sæ vaø Lieâu ôû Da Moân; baø goùa An cuõng ôû Da Moân;
75
Meùmoire du P. Bernard, des M.E. (thuû baûn).
Philippheâ Coâ ôû An Do; moïi haøo muïc thuoäc giaùo hoï Boá
Lieâu ñaàu naêm 1860.
2. Moät soá lôùn caùc binh lính: Philippheâ Ñính ôû Baøu
Ñoâng; Phaoloâ Löu, Phaoloâ Thu, cai; Pheâroâ Ñeáu vaø
Ñoâminicoâ Ñöùc ôû Sôn Quaû; Teâphanoâ Loäc, ñoäi, vaø Giacoâbeâ
Hoaøng ôû Phuû Cam; Nhieãm, Laønh vaø Hieáu ôû Nhu Lyù;
Göông ôû Coå Vöu; Möu ôû An Loäng; Ña vaø Thanh ôû Ñaïi
Loäc; Kim ôû Döông Leä; Antoân Ky ôû An Ñoân; Pheâroâ Thaïnh,
Tö, Simon Baèng, ñoäi; Pheâroâ Ñu, Ñoâminicoâ Nguïy Tröông
Huy, Pheâroâ Hoä, Pheâroâ Cöïu töùc Laân ôû Di Loan; Philippheâ
Ñe, Philippheâ Xaù, Philippheâ Toan vaø Pheâroâ Thieän ôû An
Ninh; Soan vaø Giuse Löông ôû Da moân; Toâma Dieàu, Tañeâoâ
Giam, Toâma Huaán ôû Cao Xaù; Giuse Lôïi vaø Inhaxioâ
Tröôøng ôû Lieâm Coâng; Caân ôû Phuù OÁc; sau cuøng laø 2 ngöôøi
lính ôû xaõ Mai Xaù maø chuùng toâi khoâng bieát teân, moät trong
hai ngöôøi coù boån maïng laø Simon.
Xin löu yù, döôùi thôøi Töï Ñöùc, binh lính coù ñaïo laø ñoái
töôïng cuûa nhieàu bieän phaùp nghieâm ngaët ñaëc bieät. Hoï bò
maát moïi töôùc vò, bò sung vaøo caùc coâng vieäc gian khoå heøn
haï nhaát nhö ñaøo ñaát, naïo veùt, xaây thaønh ñaép luõy. Moät soá
lôùn bò ñem ra xeùt xöû vaø keát aùn theo luaät vì töø choái xuaát
giaùo, hoaëc ôû Hueá hoaëc ôû caùc tænh.
Caùc vò tuyeân tín aáy, binh lính laãn thöôøng daân maø
chuùng toâi vöøa cho bieát teân, ñaõ ra haàu Toaø hoaëc tröôùc
quan laïi Thöøa Phuû, hoaëc tröôùc Thöôïng Thö Boä Hình, moät
soá lôùn tröôùc caû hai Toaø. Giöõa thôøi gian ñoù, hoï bò giam ôû
Thöøa Phuû hay ôû Traán Phuû.
Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, baûn aùn chung quyeát laø bò giam
giöõ trong caùc laøng löông daân, nôi hoï seõ cheát vì khoå hoaëc
vì ñoùi; hay thoâng thöôøng hôn, vaø luoân luoân ñoái vôùi binh
lính, laø bò ñaøy ñeán moät tænh ôû Baéc Kyø, ñaëc bieät caùc tænh
bieân giôùi nhö Cao Baèng, Tuyeân Quang vaø Höng Hoùa.
Trong khi chôø ngaøy leân ñöôøng, hoï bò giam ôû Khaùm Ñöôøng,
ñoâi khi keùo daøi ñeán nhieàu thaùng.
Taïi nôi löu ñaøy, hoï phaûi mang goâng cuøm vaø xieàng
xích. Moät soá bò caêng ra ñaát vaø bò ghì chaët bôûi moät khuùc
tre ñeø ngang treân ngöïc. Ngöôøi ta chæ cho hoï chuùt thöùc aên
toài teä vaø ít oûi. Do ñoù, hoï choùng cheát vì ñoùi, vì khoå hoaëc vì
beänh. Moät soá bò cheùm ñaàu vì laïi töø choái xuaát giaùo. Taát caû
ñeàu cheát trong nhöõng taâm tình ñaïo ñöùc ñaùng khaâm phuïc
döôùi söï chöùng kieán cuûa caùc baïn ñoàng caûnh ngoä.
* *
*
Vaøo baát cöù thôøi naøo, moät khi caùc Chaân phöôùc töû ñaïo
cuûa chuùng ta vaø caùc vò tuyeân tín khaùc bò toáng giam ôû
Khaùm Ñöôøng, thì taát caû hoï ñeàu neám bieát moïi khoán khoå
vaø ñaéng cay cuûa choán cö truù ruøng rôïn naøy. Nhöng caøng
caûm nhaän chuùng caùch maõnh lieät, taâm hoàn hoï caøng vöôn
cao hôn vaø tinh teá hôn: theá neân, xinh ñeïp bieát bao caùc
trieàu thieân hoï ñaõ chuaån bò cho mình taïi nôi choán aáy!
Nhöng so vôùi nhöõng anh em löông daân khoán khoå bò
giam caàm nôi ñaây, hoï ñöôïc moät lôïi ích ñaùng keå: hoï chaúng
phaûi aùp duïng cho mình caâu noùi cuûa Dante: “Vaøo ñaây,
caùc ngöôøi haõy boû ñi moïi hy voïng!” Khoâng phaûi theá. Ngöôïc
laïi, chính khi hoï böôùc qua ngöôõng cöûa buoàn thaûm naøy,
nieàm hy voïng cuûa hoï ñöôïc xaây döïng treân moät neàn taûng
vöõng chaéc hôn: hoï bieát raèng, ôû trong boán böùc töôøng ñoù laø
nhö theå hoï ñang ôû trong tieàn saûnh cuûa thieân ñaøng. Chaúng
phaûi bieát bao laàn hoï ñaõ laëp laïi cho nhau nhöõng lôøi chuùng
ta ñaõ nghe cha Miche thoát leân ôû Traán Phuû sao: “Can
ñaûm leân! Can ñaûm leân! Moät choác nöõa thoâi, chuùng ta seõ
hoïp maët vôùi nhöõng tieàn nhaân vinh quang vaø baát töû!”76. Vì
theá nhö thaùnh Phaoloâ, baát chaáp moïi ñau khoå, loøng hoï
luoân luoân chan chöùa nieàm vui77.
Caùc yù töôûng ñaày loøng tin naøy haún ñaõ laø nieàm an uûi
quyù baùu vaø laø söï naâng ñôõ maïnh meõ nhaát cho hoï. Nhöng
Thieân Chuùa nhaân laønh luoân haøo phoùng, coøn ban cho hoï
nhieàu ôn khaùc, maø chuùng ta cuõng neân caån thaän xeùt xem.
* *
*
Ñieàu laøm giaûm nheï nhöõng ñau ñôùn vaø xoa dòu bao
khoán cuøng cuûa caùc tuø nhaân cuûa Ñöùc Kitoâ chính laø tình
yeâu cao ñeïp voán ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ trong choán toài
taøn khoán khoå naøy: tình yeâu thöông cuûa Chuùa ñoái vôùi caùc
toâi tôù anh duõng cuûa Ngöôøi; vaø ñöùc baùc aùi cuûa caùc Kitoâ
höõu ñoái vôùi nhöõng anh em cuøng khoå cuûa hoï:
- Tình yeâu thöông cuûa Chuùa daønh cho caùc toâi tôù
Ngöôøi. Hôn moät laàn Ñöùc Gieâsu Kitoâ ñaõ ñoaùi thöông vieáng
thaêm hoï. Baát chaáp nguy hieåm ñeán tính maïng, nhieàu linh
muïc baûn xöù ñaõ caûi trang, len loûi vaøo vôùi caùc tuø nhaân vaø
phaân phaùt Cuûa AÊn ñaøng thieâng lieâng cho hoï. Naøo ai noùi
76
Annales de la Propagation de la Foi. XV, tr.514.
77
2Cr 7,4.
ñöôïc nieàm haân hoan saâu thaúm cuûa caùc Kitoâ höõu töø laâu
soáng xa nhaø chaàu, nieàm haïnh phuùc cuûa caùc linh muïc töø
bao thaùng bò ñaøy xa baøn thaùnh? Ñeå roài, cuoái cuøng hoï gaëp
laïi chính Ñaáng maø vì Ngöôøi hoï mang goâng cuøm, vì Ngöôøi
maø hoï saép cheát cho Danh thaùnh aáy?
- Ñöùc baùc aùi cuûa caùc Kitoâ höõu ñoái vôùi nhöõng anh em
cuøng khoå cuûa hoï. Hoï thöôøng xuyeân thaêm vieáng nhöõng
ngöôøi naøy. Caùc cuoäc thaêm vieáng naøy ñem laïi an uûi bieát
bao cho caùc tuø nhaân khoán khoå! Caàn thieát bieát bao, traùi
tim con ngöôøi caûm nhaän quanh mình ngaàn naøo coù theå
baàu khí noàng aám cuûa thieän caûm vaø thöông caûm! Nhöõng
ai thaêm nuoâi trôû veà töø Khaùm Ñöôøng, ñeàu mang theo
mình moät göông ñaïo ñöùc saâu xa vaø söï quyeát taâm can
tröôøng khi coù dòp nhö bao anh em cuûa mình ñang bò
giam giöõ ôû ñoù.
Caùc Kitoâ höõu ñaõ chaúng ñi tay khoâng vaøo nhaø tuø. Hoï
mang theo ñoà cöùu trôï goàm tieàn baïc vaø vaät duïng, nhöõng
thöù raát caàn thieát cho caùc tuø nhaân, voán hoï seõ phaûi heát söùc
khoán quaãn neáu khoâng coù loøng baùc aùi ñoù.
Veà vieäc thöïc thi ñöùc aùi huynh ñeä naøy, cha Miche ñaõ
ñeå laïi moät trang tuyeät buùt. Ngaøi noùi: “Chæ caàn saùng suoát
moät tí, lính gaùc phaûi thaáy ngay laø chuùng toâi nhaän nhieàu
ñoà cöùu trôï töø beân ngoaøi; nhöng hoï laïi nhaém maét. Taát caû
nhöõng gì bao quanh chuùng toâi ñeàu noùi leân söï khoán cuøng
toät ñoä; caùc Kitoâ höõu laø nhöõng ngöôøi duy nhaát khoâng thieáu
gì heát: ñuû aên, ñuû maëc; hoï coøn coù moät chuùt gì ñoù ñeå chia
seû cho nhöõng ngöôøi laân caän tuùng thieáu nhaát. Thaáy vaäy,
löông daân khoâng khoûi thoát leân: “Nhöõng ngöôøi beân giaùo
yeâu thöông vaø giuùp ñôõ nhau chöøng naøo, hoï chaúng boû
nhau trong noãi baát haïnh!”.
Vò tuyeân tín ñaùng kính coøn theâm nhöõng lôøi caûm ñoäng
naøy: “Nhöng hoï (chính nhöõng löông daân naøy) seõ noùi gì
neáu bieát ñoà cöùu trôï gôûi ñeán chuùng toâi ñaõ vöôït bao ñaïi
döông? Hoï seõ nghó gì neáu bieát nhöõng ngöôøi môùi theo ñaïo
cuõng laø ñoàng höông cuûa hoï coù laém baïn beø anh em ôû muùt
cuøng maët ñaát, nhöõng baïn beø anh em maø nhöõng ngöôøi
môùi theo ñaïo ñoù ñaõ chaúng bao giôø bieát ñeán. Nhöõng ngöôøi
naøy khoâng boû qua vieäc cöùu trôï hoï trong caûnh xích xieàng,
ñaõ gôûi ñeán cho hoï nhöõng ñoùng goùp baùc aùi töø 5.000 daëm
xa caùch chæ vì nghi ngaïi veà nhöõng khoán khoù hoï ñang
gaùnh chòu vaø nhöõng nhu caàu hoï ñang caûm thaáy. OÂi, coâng
vieäc ñaïo ñöùc tuyeät vôøi cuûa Hoäi Truyeàn Baù Ñöùc Tin ñang
lau khoâ bieát bao doøng leä! Toå chöùc ñaùng khaâm phuïc naøy
ñang töøng ngaøy chöõa laønh bao veát thöông! Sôû dó chuùng
toâi khoâng traûi qua noãi khuûng khieáp cuûa côn ñoùi, sôû dó
caûnh khoán cuøng chaúng theå huyû hoaïi chuùng toâi nhö nhöõng
ngöôøi baát haïnh ñang daãy cheát beân caïnh, ñoù laø nhôø söï
haøo phoùng vaø loøng quaûng ñaïi cuûa Hoäi naøy”.78
Coù vò thöøa sai naøo ñoïc laïi nhöõng lôøi aáy maø khoâng
xuùc ñoäng saâu xa? Caùc lôøi aáy haún phaûi ñi vaøo loøng nhöõng
anh em baïn beø cuûa caùc Hoäi truyeàn giaùo bieát bao; nhöõng
con ngöôøi maø duø ôû phöông trôøi naøo, vaãn khoâng chòu thua
loøng quaûng ñaïi cuûa nhöõng baäc tieàn boái thôøi Minh Maïng
vaø Töï Ñöùc!
78
Annales de la Propagation de la Foi. XV, tr. 532-533.
Nôi Haønh 82Quyeát Caùc Vò Tuyeân Tín 105
III
Nôi Haønh Quyeát

Caùc Vò Tuyeân Tín

Caùc Chaân phöôùc töû ñaïo ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi An

Nam ñaõ hoaøn taát hy leã cuûa mình taïi Hueá thöôøng bò haønh
hình ôû 4 ñòa ñieåm khaùc nhau: 1- Coáng Cheùm; 2- Chôï An
Hoaø; 3- Baõi Daâu; 4- Giaùo hoï Thôï Ñuùc.
1- Coáng Cheùm *
Ñi theo ñöôøng caùi quan (Ñöôøng Thuoäc Ñòa soá 1) veà
höôùng Baéc, caùch chôï An Hoaø vaøi traêm meùt, ngay sau
khi vöôït qua nhaø ga nhoû cuøng teân An Hoaø, ngöôøi ta ñeán
moät chieác caàu nhoû, thöôøng ñöôïc goïi laø Coáng Cheùm.**
Chính taïi nôi naøy, ngay giöõa ñöôøng, nhöõng keû can
aùn theo luaät thöôøng ñaõ bò haønh quyeát.
* Xem aûnh 6: Coáng Cheùm ngaøy nay, trang 126.

** Ngöôøi ñòa phöông coøn goïi laø Coáng Chaët (ND.).
106 Nôi Haønh Quyeát Caùc Vò Tuyeân Tín
Trong soá caùc vò töû ñaïo cuûa chuùng ta, Chaân phöôùc
Simon Hoøa ñaõ keát thuùc ñôøi mình taïi ñaây vôùi aùn traûm
quyeát ngaøy 12-12-1840. Cho ñeán giaây phuùt cuoái cuøng,
ngaøi vaãn töø choái ñaïp leân thaùnh giaù caùch ñaùng khaâm phuïc
maëc cho bao lôøi naên næ.
Ñaàu ngaøi bò beâu 3 ngaøy taïi nôi haønh quyeát (“ñeå
laøm göông” nhö baûn aùn ñaõ ghi). Nhöng hoâm sau, caùc tín
höõu ñaõ laáy ñöôïc vaø mang veà hoï Nhu Lyù cuøng vôùi thi theå
ngaøi.
2- Chôï An Hoaø *
Tröôùc khi tuyeán ñöôøng saét ñöôïc xaây döïng caùch ñaây
khoaûng 30 naêm, thì ñöôøng caùi quan, maø nay ñang baêng
qua caây caàu cuûa ñöôøng saét, luùc aáy baêng qua soâng ñaøo
beân ngoaøi Thaønh Noäi treân moät chieác caàu naèm ñoái dieän
chôï An Hoaø. Caàu naøy baây giôø khoâng coøn nöõa, nhöng
ngoâi chôï vaãn luoân coøn ñoù beân bôø soâng ñaøo.**
Caùc keû can aùn ra khoûi Thaønh Noäi qua cöûa Taây Baéc,
thöôøng goïi laø cöûa An Hoaø. Hoï ñi qua caàu vaø döøng laïi ôû
chôï, nôi ngöôøi ta doïn cho hoï böõa aên cuoái cuøng. Tieáp
ñeán, theo ñöôøng caùi quan, hoï ra cho tôùi Coáng Cheùm, nôi
thöôøng haønh quyeát.

** Ngaøy nay chôï An Hoaø ñaõ di chuyeån ra saùt ñöôøng, ñöôøng veà Bao Vinh.
Coøn ñòa ñieåm chôï cuõ nay laø tröôøng Tieåu Hoïc An Hoøa (xem aûnh 7) (2008,
ND.).
Nôi Haønh Quyeát Caùc Vò Tuyeân Tín 107
Vì caùc lyù do khaùc nhau, nhieàu vò Chaân phöôùc cuûa

chuùng ta bò haønh quyeát ngay chôï An Hoaø. Ñoù laø caùc
Chaân phöôùc Anreâ Troâng, Micae Hy, Phanxicoâ Trung vaø
Giuse Leâ Ñaêng Thò.
1. Chaân phöôùc Anreâ Troâng: Thaày giaûng, bò cheùm
ñaàu taïi chôï ngaøy 28-11-1835. Nhieàu tình huoáng caûm ñoäng
keøm theo cuoäc töû ñaïo cuûa ngaøi:
Cha Launay78bis thuaät laïi: “Baø meï cuûa Anreâ, coù caùc
con cuûa baø ñi theo, ñôïi caäu quyù töû ôû chôï An Hoaø... Ñeán
gaàn ñình laøng, oâng quan ra leänh döøng laïi vaø cho pheùp baø
con ñeán giaõ töø vò töû ñaïo... Baø con vaø baïn höõu saép thaønh
haøng tröôùc maët ngaøi vaø chaøo ngaøi. Anreâ nghieâng mình
im laëng. Meï ngaøi noùi vôùi ngaøi: “Vónh bieät con, caàu nguyeän
cho meï”. Vò töû ñaïo cuùi chaøo, vaãn luoân im laëng. Nhöõng lôøi
giaõ bieät chaám döùt, vieân chæ huy baûo ñoaøn ngöôøi tieán leân
vaøi böôùc vaø ra leänh döøng laïi laàn thöù hai. Giôø haønh quyeát
ñaõ ñieåm”.
Moät ngöôøi thôï thaùo chieác goâng vaø chaët ñöùt xieàng.
“Anreâ caàm laáy xieàng aáy ñöa cho moät ngöôøi lính, xin
anh giöõ ñeå trao cho meï ngaøi... Ñoaïn ngaøi ngoài xuoáng,
laøm daáu thaùnh giaù vaø caàu nguyeän... Khi chieác ñaàu laên
xuoáng ñaát, meï ngaøi ñeán gaàn vieân quan maø noùi: “Baåm
quan, ngöôøi naøy laø con trai toâi, cho toâi xin chieác ñaàu cuûa
noù, toâi van oâng”. - “Ñöôïc”, vieân chæ huy ñaùp. Ngöôøi nöõ tín
78bis
Les Cinquante-deux serviteurs de Dieu, tr. 115 vaø tieáp theo.
höõu ñöa vaït aùo ra vaø nhaän laáy thuû caáp ñaùng kính maø teân
ñao phuû neùm cho baø.*
* Veà vò töû ñaïo naøy, ñaõ coù baøi thô nhö sau:
“Töû ñaïo aáy töû trung töû hieáu1
Anreâ Troâng ñaõ hieåu phaân minh2
Chuùa laø Cha caû chuùng sinh
Chuùa laø Vua caû thieân ñình toái cao
***
Meï sao trí ? Con sao trung baáy?3
OÂi thanh phong löu laïi muoân ñôøi4
Toâi vì Chuùa phaûi ñaàu rôi5
Rôi vaøo tay meï, con thôøi toaøn qui.”6
(Xem aûnh 8: Vaên bia kyû nieäm, trang 128.)
1
Töû trung töû hieáu: trung vôùi “Vua Caû” treân trôøi, hieáu vôùi “Cha Caû” treân
trôøi.
2
Phaân minh: roõ raøng vaø döùt khoaùt. Thaùnh Anreâ Troâng khoâng hieåu trung
hieáu theo nghóa ngöôøi ñôøi laø trung vôùi vua vaø hieáu vôùi cha meï. Ngöôøi ta
thuaät truyeän coù ngöôøi ñoàng söï vôùi Ñoäi Troâng ñeán khuyeân ngaøi trong nguïc:
“Haõy giaû vôø boû ñaïo ñeå soáng maø nuoâi meï, nhö vaäy giöõ ñöôïc trung hieáu:
trung vôùi vua, hieáu vôùi meï”. Anreâ Troâng luùc ñoù môùi 21 tuoåi, traû lôøi doõng
daïc: “Ñöøng noùi trung hieáu vôùi toâi. Toâi ñaõ hieåu theá naøo laø trung hieáu. Toâi
khoâng theå boû ñaïo maø coøn trung hieáu vôùi Vua vaø Cha Caû treân trôøi ñöôïc!”
3
Söû Haùn khen meï con Vöông Laêng:
Maãu heà haø trí Dòch : “Meï sao khoân theá ?
Töû heà haø trung Con sao trung theá ?
Nhaát ngoân maãu töû Moät nhaø meï con
Vaïn coå thanh phong”. Muoân ñôøi tieáng thôm”.
4.
Thanh phong: gioù maùt, ôû ñaây nghóa laø tieáng thôm.
5
Thaùnh Anreâ Troâng bò xöû cheùm ngaøy 28.11.1835. Meï Ngaøi ñaõ voäi vaøng
xin ñaàu Ngaøi vaø aâu yeám boïc trong taø aùo toát nhaát maø baø ñang maëc.
“Thi haøi vò töû ñaïo ñöôïc mang veà giaùo hoï Thôï Ñuùc.
Nhieàu chöùng nhaân ñaõ quaû quyeát raèng ñoâi baøn chaân cuûa
vò töû ñaïo, duø ñaõ khoâng ñöôïc röûa, vaãn traéng caùch laï luøng,
ñang khi ñöôøng ñi xaáu ñeán noãi buøn laám leân tôùi nöûa oáng
chaân. Giaùo höõu An Nam coøn giöõ kyû nieäm veà söï kieän laï
luøng naøy maõi ñeán ngaøy nay”.
2. Chaân phöôùc Micae Hoà Ñình Hy: Ñaïi quan cuûa
trieàu ñình, bò cheùm ñaàu taïi chôï An Hoaø ngaøy 22-5-1857.
Nôi haønh quyeát ñaõ ñònh laø Coáng Cheùm naèm xa hôn
neân sau khi qua caàu An Hoaø, Hoà Ñình Hy noùi vôùi vieân só
quan: “Ngaøi ñi xa laøm chi cho nhoïc; ôû ñaây toâi coù nhieàu
baïn beø quen bieát, vò trí raát thuaän tieän, haõy cheùm toâi ôû
ñaây”. Vieân só quan baèng loøng.
Tieåu söû ngaøi ghi: “Ngöôøi ta mang maáy taám chieáu vaø
moät taám thaûm ñeán traûi tröôùc maët Hoà Ñình Hy. Ngaøi ngoài
xuoáng, huùt oáng ñieáu nhö theå doïn mình cho moät cuoäc
thaêm vieáng long troïng, ngaøi röûa chaân, söûa toùc vaø y phuïc,
roài quyø goái... Khi vieäc söûa soaïn ñaõ xong, vò tuyeân tín noùi
6
Toaøn qui: trôû veà nguyeân veïn. YÙ noùi thaân xaùc cha meï sinh ra nguyeân
veïn, phaûi giöõ nguyeân veïn cho ñeán luùc cheát. Cheát khoâng toaøn thaây,
cuõng nhö cheát khoâng con laø baát hieáu. Thaùnh Anreâ Troâng cheát maø
khoâng bò maát ñaàu, traû toaøn thaây veà cho meï.
Hai khoå thô treân ñaây ñöôïc trích töø Baøi Vaên Bia Kyû Nieäm Ñeä Nhaát
Baùch Chu Nieân (1861-1961) Thaùnh Gioan Ñoaøn Trinh Hoan chòu töû vì ñaïo
do cha Cöïu Quaûn xöù Xuaân Long, J.M Nguyeãn Vaên Thích kính phuïng. Cha
Toâma Traàn Vaên Duï ñaõ cho khaéc vaøo bia Ñaøi Caùc Thaùnh Töû Ñaïo tröôùc
nhaø thôø Xuaân Long (Hueá) naêm 1961. Phaàn chuù thích cuûa Cha Giuse
Nguyeãn Vaên Hoäi vaø Cha Augustinoâ Hoà Vaên Quùy, Giaùo phaän Hueá (ND.).
vôùi vieân quan: “Xin chôø moät chuùt”. Moät linh muïc, cha
Haïnh*, aån trong ñaùm ñoâng, ñöùng nhìn ngaøi. Vò töû ñaïo
quay veà phía linh muïc, cuùi ñaàu, laøm daáu thaùnh giaù, ñaám
ngöïc ñang khi vò linh muïc ban ôn xaù giaûi cho ngaøi moät
laàn nöõa, ñoaïn ngaøi ñöa ñaàu cho ñao phuû”.79
Haøi coát vò Chaân phöôùc ñöôïc tröng baøy ñeå toân kính
coâng khai trong nhaø nguyeän Ñaïi Chuûng Vieän Hueá.
3. Chaân phöôùc Phanxicoâ Trung: Cai ñoäi, bò cheùm
ñaàu ngaøy 6-10-1858.
Bò daãn ñi haønh hình töø saùng hoâm aáy, Phanxicoâ Trung
traûi qua suoát ngaøy ôû chôï An Hoaø. Vaøo phuùt cuoái, caùc
quan ñöa ñôn thænh nguyeän xin vua aân xaù cho ngaøi. Phuùc
ñaùp cuûa vua chæ ñeán luùc 8 giôø toái. Töï Ñöùc töø choái ñôn
thænh nguyeän vaø ban leänh haønh quyeát ngay laäp töùc cöïu
cai Trung vaø tröøng phaït caùc quan ñaõ daùm can thieäp cho
ngaøi.
Vò linh muïc ñaõ giaûi toäi cho ngaøi ban saùng khoâng coøn
ôû ñoù. Baáy giôø Phanxicoâ Trung quyø goái, xin ngöôøi ta duøng
voâi veõ leân coå 2 ñöôøng hình thaùnh giaù ñeå khaúng ñònh moät
laàn nöõa yù muoán cuûa mình maõi laø Kitoâ höõu, roài ngaøi cuùi
ñaàu cho ñao phuû cheùm.
Thuû caáp ñaùng kính aáy bò beâu 3 ngaøy. Sau ñoù ngöôøi
* Coù taøi lieäu goïi laø Coá Thanh (ND.).

79
A. LAUNAY: Les Trente-cinq Veùneùrables Serviteurs de Dieu. tr.137-
138.
ta raùp laïi vôùi thi theå ngaøi vaø ñem choân taïi giaùo hoï Döông
Sôn.
4. Chaân phöôùc Giuse Leâ Ñaêng Thò: Ñoäi tröôûng, bò xöû
giaûo (thaét coå) ngaøy 24-10-1860.
“Taïi nôi haønh hình, cha Thanh ban pheùp xaù giaûi cho
ngaøi laàn cuoái. Keû can aùn quyø goái vaø caàu nguyeän moät luùc,
ñoaïn hai ngöôøi lính ñaët ngaøi naèm saáp maët xuoáng ñaát. Hoï
troøng moät sôïi daây vaøo coå ngaøi roài ñöùng hai beân, duøng heát
söùc maïnh keùo sôïi daây ñeán ñoä daây phaûi ñöùt. Hoï thay moät
sôïi khaùc beàn hôn vaø laïi keùo cho ñeán khi vò chieán só toát
laønh cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ truùt hôi cuoái cuøng”.80
Thi haøi ngaøi ñöôïc choân taïi giaùo hoï Phuû Cam theo
nguyeän öôùc cuûa ngaøi.
3- Baõi Daâu
Soâng Höông vaø soâng ñaøo Ñoâng Ba laøm neân moät hoøn
ñaûo khaù roäng. Bôø soâng mang teân Baõi Daâu. Noù ñöôïc goïi
nhö theá vì ngöôøi ta troàng ôû ñoù nhieàu caây daâu: ñaây laø moät
vuøng ñaát boài, caây daâu phaùt trieån raát toát.
Chính taïi ñoù, Chaân phöôùc Emmanuel Trieäu vaø Chaân
phöôùc Isidore Gagelin chòu töû ñaïo, nhöng khoâng cuøng
moät choã.
80
A. LAUNAY: Les Trente-cinq Veùneùrables Serviteurs de Dieu. tr.137 vaø
138.
1. Chaân phöôùc Emmanuel Trieäu sinh taïi Hueá, laøng

Phuù Xuaân hay Kim Long. Khi Taây Sôn chieám thaønh phoá,
ngaøi troán ra Baéc Kyø, nôi ñoù ngaøi thuï phong linh muïc do
vò Ñaïi Dieän Toâng Toaø Ñoâng Ñaøng Ngoaøi. Sau 5, 6 naêm
thi haønh söù vuï taïi mieàn truyeàn giaùo ñoù, ngaøi trôû laïi Phuù
Xuaân, thaêm thaân maãu giaø nua, taøn taät vaø raát ngheøo khoå.
Vöøa veà ñeán nôi, ngaøi bò lính haàu cuûa Caûnh Thònh, oâng
vua Taây Sôn baùch haïi, baét ngay. Ngaøi bò cheùm ñaàu taïi
Baõi Daâu, ôû Chôï Ñöôïc ngaøy 17-9-1798 luùc 42 tuoåi. Ñaàu
tieân, giaùo höõu mai taùng taïm thôøi thi theå ngaøi, vaø sau ñoù
vaøi naêm, haøi coát ngaøi ñöôïc ñaët trong nhaø thôø giaùo hoï
Döông Sôn.
Chôï Ñöôïc naèm beân kia soâng ñaøo Ñoâng Ba, ngay loái
vaøo soâng, trong khu buoân baùn Gia Hoäi. Nôi naøy, ngaøy
nay, coù moät quaûng tröôøng nhoû môû ra caàu Gia Hoäi vaø moät
coâng vieân heïp.
2. Chaân phöôùc Isidore Gagelin (Coá Kính) thuoäc Hoäi
Thöøa Sai Haûi ngoaïi Paris, quyeàn Ñaïi Dieän Mieàn Truyeàn
Giaùo, bò xöû giaûo taïi Baõi Daâu ngaøy 17-10-1833.
Vò thöøa sai luùc aáy bò giam taïi Traán Phuû. Ñeå ñeán phaùp
tröôøng, ngaøi ra khoûi Thaønh Noäi theo loái cöûa Ñoâng Ba,
qua caàu soâng ñaøo vaø theo con ñöôøng höôùng thaúng tôùi
soâng Höông, con ñöôøng ngaøy nay mang teân Minh Maïng.
Cöù moãi 100 böôùc, anh moõ döøng laïi, ñaùnh vaøi tieáng chieâng
roài cao gioïng ñoïc baûn aùn ñaõ vieát treân moät taám vaùn nhoû
mang theo. Lyù do keát aùn thì roõ raøng vaø chính xaùc: “Teân
AÂu chaâu Hoaøi Hoaù (teân do chính vua ñaõ ñaët cho cha
Gagelin) phaïm toäi rao giaûng vaø quaûng baù ñaïo Datoâ trong
nhieàu tænh cuûa vöông quoác. Do ñoù, noù bò keát aùn xöû giaûo”.
Sau chöøng nöûa giôø ñi boä, ñoaøn ngöôøi ñeán Baõi Daâu,
quaù chôï Dinh moät quaõng. Vò töû ñaïo naèm daøi treân moät
chieác chieáu vaø caùc ñao phuû, moãi beân 5 ngöôøi, keùo thaät
maïnh sôïi thöøng ñaõ troøng saün ôû coå ngaøi. Vì quaù caêng, sôïi
daây bò ñöùt vaø phaûi thay moät sôïi khaùc. Nhöng vò Chaân
phöôùc döôøng nhö ñaõ taét thôû roài. Caùc teân lính laïi keùo laàn
nöõa, roài ñeå baûo ñaûm ngaøi ñaõ cheát, hoï aùp moät ngoïn ñuoác
vaøo caùc ngoùn chaân caùi cuûa ngaøi.
Chaân phöôùc Gagelin laø vò thöøa sai ñaàu tieân bò xöû töû
döôùi thôøi Minh Maïng. Thoaït ñaàu, thi haøi ngaøi ñöôïc mai
taùng ôû Phuû Cam trong vöôøn moät tö gia. Naêm 1846, haøi
coát ñöôïc mang veà chuûng vieän Truyeàn giaùo Haûi ngoaïi
Paris.
4- Giaùo hoï Thôï Ñuùc

Giaùo hoï Tröôøng An, thöôøng goïi laø Thôï Ñuùc, vì cö
daân ôû ñoù ñöôïc sung vaøo coâng vieäc ôû caùc loø ñuùc cuûa vua
naèm phía thöôïng löu höõu ngaïn soâng Höông, khoâng xa
Thaønh Noäi maáy. Ñaây laø moät giaùo hoï laâu ñôøi. Thôï Ñuùc
töøng laø nôi xaûy ra nhieàu cuoäc töû ñaïo thuoäc nhieàu thôøi kyø
khaùc nhau. Noåi tieáng nhaát laø cuoäc töû ñaïo cuûa Chaân phöôùc
Marchand Du vaø Chaân phöôùc Phaoloâ Böôøng.
1. Chaéc haún ñeå tín höõu khieáp sôï hôn maø giaùo hoï Thôï
Ñuùc ñaõ ñöôïc choïn laøm nôi thi haønh baûn aùn baù ñao gheâ
rôïn cuûa cha Giuse Marchand (Coá Du), thuoäc Hoäi Thöøa
sai Haûi ngoaïi Paris ngaøy 30-11-1835.
Ñeå ñeán nôi haønh hình, phaûi ñi töø ga Hueá theo con
ñöôøng mang teân Hoå Quyeàn doïc leân höõu ngaïn soâng Höông.
Tröôùc khi ñeán coät moác caây soá 4, ngay töø nhöõng ngoâi nhaø
ñaàu tieân cuûa giaùo hoï, ngöôøi ta gaëp moät ñöôøng moøn caét
thaúng goùc vôùi ñöôøng chính. Beân phaûi, ñöôøng moøn daãn ra
moät beán ñoø raát gaàn*. Beân traùi, con ñöôøng tröôùc tieân
baêng qua moät daûi ruoäng heïp, roài leo moät doác ñöùng ngaén.
Baáy giôø ngöôøi ta ñeán moät ngoïn ñoài cao lôûm chôûm ñaù.
Chính taïi ñoù, beân phaûi ñöôøng moøn, vò Chaân phöôùc
ñaõ hoaøn taát hy leã. Moät taám bia nhoû, do Ñöùc Cha Caspar
aân caàn döïng leân caùch ñoù vaøi meùt, ñaùnh daáu chính xaùc
nôi vò töû ñaïo bò haønh hình.
Maët trôøi vöøa loù daïng, ñoaøn ngöôøi saàu thaûm goàm 5 keû
can aùn (4 loaïn quaân vaø vò thöøa sai) ñaõ nhanh chaân tôùi
nôi. Ngöôøi ta döïng 5 coät hình thaäp giaù ñeå buoäc caùc toäi
nhaân vôùi ñoâi caùnh tay coät chaët nôi thanh ngang. Cha
Marchand bò ñaët ôû coät thöù hai. “Boán ngöôøi bao quanh
ngaøi: moät caàm keàm, moät caàm dao phay, ngöôøi thöù ba
chuaån bò ñeám caùc veát thöông, ngöôøi thöù tö ghi vaø coäng
caùc con soá ñaãm maùu naøy81”.
Hieäu leänh vöøa ban, caùc ñao phuû lieàn xeû vaø caét thòt
ngaøi töø ñaàu ñeán chaân, maûnh naøy tôùi maûnh khaùc cho tôùi
khi taám thaân kieät löïc quî xuoáng vaø vò linh muïc, ñaàu guïc
treân ngöïc, truùt hôi thôû cuoái cuøng. Suoát cuoäc tra taán ruøng
rôïn naøy, naïn nhaân vaãn baát ñoäng, tröø moät luùc quaù ñau
* Beán ñoø naøy ngaøy nay khoâng coøn (naêm 2008, ND.).
81
A. LAUNAY, Les cinquante-deux Serviteurs de Dieu, I, tr. 137
ñôùn, ngaøi keâu to moät tieáng, cöïa quaäy thaân mình vaø ngöôùc
maét leân trôøi nhö ñeå caàu xin söùc maïnh töø Ñaáng Toái Cao”.
“Ñaàu vò töû ñaïo sau khi bò ñem ñi khaép caùc tænh vaø
beâu 3 ngaøy taïi caùc ngoâi chôï chính, ñaõ bò nghieàn trong coái
vaø neùm ra bieån”82 cuøng vôùi thaân mình bò chaët laøm tö*.
Bi kòch ñaãm maùu aáy ñaõ dieãn ra chính ngaøy 30 thaùng
11 vaøo khoaûng 7 giôø saùng. Ngaøy hoâm aáy, Giaùo Hoäi cöû
haønh leã thaùnh Anreâ Toâng ñoà. Ngaøi cuõng ñaõ cheát treân
thaùnh giaù nhö loøng mong öôùc chaùy boûng, vaø “moïi linh
muïc coâng giaùo khi böôùc leân baøn thôø, ñaõ laëp laïi lôøi cuûa
ngoân söù Isaia: Quam speciosi pedes evangelizantium
pacem, evangelizantium bona, Ñeïp thay treân caùc nuùi
non, chaân ngöôøi söù giaû, keû loan Tin möøng bình an, Tin
möøng cöùu roãi”.**
2. Töø ñænh ñoài, nôi Chaân phöôùc Marchand Du chòu
töû ñaïo, laàn theo con doác thoai thoaûi xuoáng phía taây khoaûng
200 meùt, ngöôøi ta seõ gaëp moät con ñöôøng nhoû vôùi moät
ñeàn bia cuøng töôïng ñaøi döïng ngay beân ñöôøng. Töôïng ñaøi
82
LOUVET: Cochinchine Religieuse II, Challamel, Paris, 1885.
* Ñeå ñeán nôi haønh quyeát thaùnh Marchand Du, chuùng ta cuõng ñi töø ga Hueá
nhö taùc giaû höôùng daãn, con ñöôøng ngaøy nay (2008) coù teân laø ñöôøng Buøi
Thò Xuaân. Tôùi soá nhaø 289, chuùng ta reõ traùi, ñi thaúng moät ñoaïn khoaûng
350 meùt roài voøng leân phía traùi seõ thaáy moät nghóa trang. Nhìn leân doác
phía traùi, chuùng ta seõ gaëp thaáy choã ñaët bia ñaùnh daáu nôi xöû thaùnh
Marchand Du ngaøy xöa. Nôi naøy vöøa ñöôïc Toøa Toång Giaùm Muïc Hueá
xaây döïng laïi ngaøy 24-6-1999. (ND.).
** Xem aûnh 9 trang 129: Nôi haønh quyeát Thaùnh Marchand Du vaø aûnh 10
trang 130: Vaên bia ñaùnh daáu nôi haønh quyeát Thaùnh Marchand Du.
naøy ñöôïc chính Ñöùc Cha Caspar döïng leân ñeå ñaùnh daáu
nôi Chaân phöôùc Phaoloâ Böôøng bò cheùm ñaàu ngaøy 23-10-
1833.
Vò töû ñaïo cuûa chuùng ta laø Ñoäi Tröôûng cuûa ñaïi ñoäi thöù
nhaát thuoäc trung ñoaøn thò veä. Nhieàu tình huoáng caûm ñoäng
keøm theo caùi cheát cuûa ngaøi:
Phaoloâ Böôøng ñaõ xin ñöôïc xöû treân neàn nhaø thôø Thôï
Ñuùc, voán ñaõ bò trieät haï do Saéc chæ caám ñaïo. Ñeå ñeán ñoù,
phaûi baêng ngang moät con suoái nhoû. ÔÛ ñoù coù moät chieác
caàu, nhöng raát heïp vaø oïp eïp. Caùc kî binh khoâng daùm
maïo hieåm ñi qua. Trôøi ñaõ veà chieàu vaø binh lính phaûi
tröng duïng ñeøn ñuoác cuûa caùc nhaø beân caïnh*.
Vieân quan ñöôïc ñeà cöû haønh hình ngaøi quyeát ñònh thi
haønh baûn aùn chính treân con ñöôøng ñuùng ngay tröôùc coång
vaøo nhaø ngöôøi con gaùi cuûa vò töû ñaïo. Ñöôïc baùo tröôùc ñoù
moät luùc, coâ ñaõ chaïy ra ñöôøng. “Toâi troâng thaáy cha toâi, coâ
keå laïi. OÂng nhìn toâi khoâng noùi, duø chæ moät lôøi. Thaáy theá,
loøng toâi ñaûo loän vaø toâi ñaõ khoùc nöùc nôû böôùc theo binh
lính... Choã vieân quan choïn ñeå haønh quyeát naèm giöõa ñöôøng,
raát gaàn nhaø toâi... Cha toâi quyø goái vaø ñoïc vaøi kinh ñeå doïn
mình cheát”. Ñoaïn binh lính troùi vò töû ñaïo vaø moät ngöôøi
* Caùch töôïng ñaøi Phaoloâ Böôøng khoaûng 50 meùt beân kia khe suoái, neàn
nhaø thôø Thôï Ñuùc xöa laø ñình laøng Döông Xuaân Haï ngaøy nay voán naèm
ngay tröôùc töôïng ñaøi. Khe suoái ngaøy xöa vaãn coøn vôùi chieác caàu gaïch
xinh xaén baéc ngang thay cho chieác caàu oïp eïp thôøi thaùnh Phaoloâ Böôøng
(xem aûnh 11, trang 131) (2008, ND.).
trong hoï cheùm ñaàu ngaøi vôùi chæ moät nhaùt göôm. Luùc aáy
khoaûng töø 8 ñeán 9 giôø toái.
(Xin xem chuù thích veà töôïng ñaøi*. ND.).
Ñaàu vò tuyeân tín bò beâu ba ngaøy treân nhöõng taøn tích
cuûa nhaø thôø Thôï Ñuùc, sau ñoù ñöôïc lieäm vôùi thaân mình vaø
ñem veà mai taùng taïi Phuû Cam, giaùo hoï sinh quaùn cuûa
Chaân phöôùc**.
* Bia döïng tröôùc töôïng ñaøi ghi: “Giaùng sinh nhaát thieân baùt baùch tam thaäp
tam nieân thaäp nguyeät nhò thaäp tam nhaät Chaân phuùc Baûo Loäc Toáng Vieát
Bình taän meänh taïi thöû ñòa” Dòch: Naêm Giaùng Sinh moät ngaøn taùm traêm
ba möôi ba, thaùng möôøi ngaøy hai möôi ba, Chaân phöôùc Phaoloâ Toáng
Vieát Böôøng boû maïng taïi ñaát naøy.
Hai caâu ñoái treân töôïng ñaøi:
“Töû höïu haø phöôùng(1) vò trung vò hieáu
Ñaïo baát khaû ly duy nhaát duy tinh”
Dòch :
Cheát coù ngaïi gì, vì trung vì hieáu
Ñaïo khoâng lìa ñöôïc, chæ moät chæ tinh.
(1)
Thöôøng ñoïc laø “phöông”. ÔÛ ñaây ñoïc laø “phöông” ñeå ñoái aâm vôùi “ly”.
(Cha Augustinoâ Hoà Vaên Quyù ñoïc vaø dòch).
** Muoán ñeán nôi xöû traûm thaùnh Phaoloâ Toáng Vieát Böôøng, chuùng ta cöù
theo caùch höôùng daãn ñöôøng leân ñòa ñieåm xöû thaùnh Marchand Du. Nhöng
thay vì voøng leân doác phía traùi, chuùng ta reõ phaûi, ñi theo ñöôøng laøng. Vì
so vôùi nôi xöû thaùnh Marchand Du, thì choã xöû thaùnh Phaoloâ Böôøng ôû
phía taây ngay beân ñöôøng laøng (xem AÛnh 11, trang 131). (ND.).
118 Keát Luaän
Keát Luaän
Ñeán ñaây, chuùng ta keát thuùc cuoäc haønh höông tôùi caùc
Toaø aùn, Nhaø giam vaø Phaùp tröôøng cuûa Coá Ñoâ Hueá. Chuùng
ta goïi laø haønh höông, töø naøy khoâng phaûi laø khoâng thích
hôïp. Nhöõng nôi ñaõ töøng baøy toû cho Chuùa Gieâsu Kitoâ caùc
chöùng tích tình yeâu ñaõ chaúng ñöôïc thaùnh hieán ñoù sao?
Moïi ngaøy ôû Roâma vaø nhieàu nôi khaùc, ngöôøi ta thaáy
bao khaùch haønh höông ñaïo ñöùc, con tim thoån thöùc, thaäm
chí ñoâi maét leä nhoaø kính caån vaø yeâu meán daùn moâi hoân
leân nhöõng maûnh ñaát maø xöa kia caùc toâng ñoà vaø caùc vò töû
ñaïo ñaõ daãm leân. Ñoù laø nhöõng nôi maø caùc ngaøi ñaõ mang
xieàng xích vaø goâng cuøm, chòu ñau khoå vaø ñoå maùu mình
vì Danh Thaùnh Gieâsu. Nhöõng nôi aáy laø ñoái töôïng cuûa
loøng suøng kính maø daân chuùng töø thôøi kyø naøy vaø caùc theá
kyû troâi qua vaãn khoâng suy giaûm loøng kính toân.
Giaùo Hoäi An Nam khoâng phaûi ghen vôùi caùc Giaùo Hoäi
Taây phöông: maûnh ñaát vöøa chinh phuïc cho Chuùa Gieâsu
Kitoâ naøy ñaõ coù ñöôïc moät ñoaøn quaân vinh thaéng cuûa caùc
toâng ñoà vaø töû ñaïo. Nôi Giaùo Hoäi naøy, ngöôøi ta cuõng ñaõ
thaønh kính löu giöõ veát chaân caùc ngaøi; ngöôøi ta bieát ñeán
nhöõng nôi maø nhôø nhöõng ñau khoå gaùnh chòu vaø maùu ñaøo
ñoå ra, caùc ngaøi ñaõ cuûng coá Toaø nhaø thieâng lieâng ñöôïc
döïng xaây vôùi lôøi rao giaûng. Chuùng ta haõy bieát quyù chuoäng
nhöõng gì quyù giaù chuùng ta ñang coù. Vì neáu nhöõng thaùnh
Keát Luaän 119
tích xa xoâi chuùng ta coøn traân troïng yeâu quyù caùch chính
ñaùng, thì nhöõng thaùnh tích nôi nhaø mình, chuùng ta laïi
phaûi quyù chuoäng bieát bao! Haõy chaêm lo baûo toàn kyû nieäm
cuûa nhöõng nôi ñaõ theå hieän nhöõng maãu göông anh huøng
naøy. Haõy thöôøng xuyeân thaêm vieáng nhöõng nôi aáy ñeå bieåu
loä loøng toân kính cuûa chuùng ta. Töø nhöõng cuoäc vieáng
thaêm ñaïo ñöùc naøy, töø moät cuoäc baùch boä ñôn sô ñeå nhôù
laïi nhöõng chieán tích ñaùng khaâm phuïc trong quaù khöù,
chuùng ta seõ trôû veà maø neân toát hôn, vì töï nhieân seõ naûy
sinh trong loøng chuùng ta öôùc ao vaø yù muoán baét chöôùc
nhöõng taám göông cao ñeïp nhö caùc ngaøi.
Keát thuùc coâng vieäc khieâm toán maø chuùng toâi ñaõ thöïc
hieän haàu vinh danh caùc Chaân phöôùc töû ñaïo vaø caùc vò
tuyeân tín ñaùng kính cuûa Giaùo Hoäi ôû Hueá, chuùng toâi xin
laáy laïi lôøi cuûa Ozanam maø chuùng toâi coi nhö cuûa mình,
bôûi leõ noù dieãn taû troïn veïn tö töôûng cuûa chuùng toâi: “Moät
taâm tình naûy sinh, cuõng laø taâm tình ñaõ naâng ñôõ chuùng toâi
khi thu thaäp caùc döõ kieän vaø caùc yù töôûng baïn vöøa ñoïc, ñoù
laø taâm tình thaûo hieáu. Vôùi chuùng toâi, ñoù laø nhöõng boâng
hoa raûi theâm leân moä nhöõng baäc tieàn boái toát laønh vaø cao
caû; ñoù laø nhöõng neùn höông ñoát theâm daâng leân caùc baøn
thôø cuûa Ñaáng ñaõ laøm cho hoï neân cao caû vaø toát laønh theo
yù ñònh cuûa Ngöôøi”83.
83
FREÙD. OZANAM: Dante et la philosophie catholique au XIIIeø sieøcle.
Ñöôïc Ñöùc Cha Baunard trích daãn trong cuoán Freùd. Ozanam d’apreøs sa
correspondance. Poussielgue, Paris, 1913, tr. 210.
120
Thaùnh Giuse Marchand Du

chòu aùn töû hình baù ñao
AÛnh 1 : Cöûa Ngoï Moân, nôi Minh Maïng ngoài xöû Thaùnh Marchand Du
121
122
AÛnh 2 : Phu Vaên Laâu, Nhaø Nieâm Saéc Chæ

AÛnh 3 : Khu vöïc Khaùm Ñöôøng ngaøy xöa,
nay laø tröôøng Tieåu hoïc Taây Loäc - cô sôû I - 7 Traàn Quoác Toaûn, Hueá.
123
124
AÛnh 4 : Maët sau cuûa Khaùm Ñöôøng, tình traïng hieän nay (naêm 2002)
125
AÛnh 5 : Vieân ñaù taùng (ñoäi coät nhaø) coøn laïi,

ñöôïc tìm thaáy ngaøy nay ôû khu vöïc Khaùm Ñöôøng (naêm 2002)
126
AÛnh 6 : Coáng Cheùm ngaøy nay (naêm 2002).

AÛnh 7 : Chôï An Hoaø cuõ,
127
nay laø tröôøng Tieåu Hoïc An Hoøa, 10/4 Ñaëng Taát, Hueá (naêm 2008).
128
AÛnh 8 : Vaên Bia kyû nieäm Ñeä Nhaát Baùch Chu Nieân (1861-1961)
Thaùnh Gioan Ñoaøn Trinh Hoan chòu töû vì Ñaïo, ñaët taïi nhaø thôø Xuaân Long (Hueá).
AÛnh 9 : Nôi haønh quyeát Thaùnh Marchand Du.
129
130
AÛnh 10 : Vaên bia ñaùnh daáu

nôi haønh quyeát Thaùnh Marchand Du.
131
AÛnh 11 : Töôïng ñaøi, nôi ñaët bia ñaùnh daáu vò trí xöû traûm Thaùnh Phaoloâ Böôøng.
132
Thaùnh Phaoloâ Toáng Vieát Böôøng

Huế vết tích cổ đạo đời

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Huế vết tích cổ đạo đời

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

J. B. ROUX (COÁ NGOÂN)

LÖU HAØNH NOÄI BOÄ

TOÅNG GIAÙO PHAÄN HUEÁ

Nguyeân taùc Phaùp ngöõ:

Giôùi thieäu ñoâi neùt

Cha J. B. ROUX (Coá Ngoân) raát quen thuoäc ñoái vôùi

* Töùc naêm 1943, thôøi cuûa taùc giaû (ND.).

* Thöôøng goïi laø Ñaïi Noäi (ND.).

Thaùnh Anreâ Traàn Vaên Troâng

Caùc Phaùp Ñình cuûa Hueá Coå

1- Phuû Ñöôøng Thöøa Thieân*

Ñòa ñieåm naøy ñaùng chuùng ta toân kính, vì Danh Ñöùc

Chính cha Jaccard cuõng bò trieäu taäp vaø ngaøi ñaõ ra

3- Toaø Tam Phaùp

Ai nghó mình bò baát coâng vaø khoâng thoaû maõn ôû caùc

4- Cöûa Ngoï Moân cuûa Hoaøng Cung *

* Xem aûnh 1, trang 121.

Sau 18 thaùng vaây haõm, quaân ñoäi nhaø vua chieám

5- Caùc Coâng Tröôøng,

6- Phu Vaên Laâu

* Xem aûnh 2, trang 122.

Thaùnh Isidore Gagelin (Coá Kính)

Caùc Nhaø Tuø cuûa Hueá Coå

1- Doanh Traïi Caùc Voõ Laâm

2- Cung Quaùn hay Coâng Quaùn

Muïc thaønh Adran, Ñöùc Cha Pigneau de Beùhaine, maø

3- Nhaø Giam Phuû Thöøa Thieân

* Batavia: teân cuõ cuûa Jakarta ngaøy nay (ND.).

Cha Charrier bò giam ôû ñaây töø 26-11-1841 ñeán ñaàu

Töøng khuùc gaõy naùt coát xöông nhöø ñoøn.

Chuùng ta haõy vaøo beân trong. Ngaøy xöa ngöôøi ta thaáy

vaø cha Odorico bò giam taïi Khaùm Ñöôøng töø 08 thaùng 11

Caùc tín höõu An Nam cuõng toû ra khoâng keùm anh

Khoaûng cuoái naêm 1840, 4 Kitoâ höõu bò baét ñoàng thôøi

Nôi Haønh Quyeát

Caùc Chaân phöôùc töû ñaïo ngöôøi Phaùp vaø ngöôøi An

* Xem aûnh 6: Coáng Cheùm ngaøy nay, trang 126.

* Xem aûnh 7, trang 127.

Vì caùc lyù do khaùc nhau, nhieàu vò Chaân phöôùc cuûa

* Coù taøi lieäu goïi laø Coá Thanh (ND.).

1. Chaân phöôùc Emmanuel Trieäu sinh taïi Hueá, laøng

4- Giaùo hoï Thôï Ñuùc

Thaùnh Giuse Marchand Du

AÛnh 2 : Phu Vaên Laâu, Nhaø Nieâm Saéc Chæ

AÛnh 5 : Vieân ñaù taùng (ñoäi coät nhaø) coøn laïi,

AÛnh 6 : Coáng Cheùm ngaøy nay (naêm 2002).

AÛnh 10 : Vaên bia ñaùnh daáu

Thaùnh Phaoloâ Toáng Vieát Böôøng

You might also like