You are on page 1of 26
MOT NEN THI PHAP HOC SUP DO JULIA KRISTEVA” 1. Thi phap hoe hay 1A sy m6 ta edi duge m6 ta Cuén sch cla M. Bakhtin - dich tir ban in lan thir hai, do tac gia siza chita va bd sung - da xuat ban lan diu vao nim 1929 dudi nhan dé Nhiing van dé ding tée ciia Dostoievskt". Giéi thigu cuén sach nay véi cit toa nude ngoai sau 40 nam da tr6i qua cing cé nghia la chp nhén m6t su rai ro nhat dinh (liu dc gid sé tiép nhan van ban thé nao?) boi lam nhur thé sé tg0 ra kh6ng chi minh van dé ly thuyét, ma cdn cé ca vin dé tu trong: ngudi ta muén néi gi day vé mat tac pham khi tach né ra Khoi hoan cénh khong gian, thoi gian va ng6n ng, khi bo qua khong céch thé gian, dia ly, lich sir va xa hoi dé lai tir dd, img xr voi nd theo kiéu méi? ‘Trong tinh huéng trong ty, viée dich thuat vira hoan tat cach day chwa lau nhting van ban cia cdc nha hinh thire Juin” ¢ nhimg nim 30, cing nhu nhimg cOng trinh ciia cae nha ky higu hoc x6 viét hign nay“) khéng chi cho phép dua chiing vao sich giéo khoa dai hoc véi tu céch la tai ligu tham kho, ma cdn tao ra mt dinh huéng méi cho céc céng trinh nghién ciru 6 phuong Tay ma déi ‘ugg la van ban vin hoe va ede hé théng ky higu néi chung. V6i vie nghién ciru td chitc ngi tai cia “tac phdm trong ban thin no”, chia téch cde don vi hgp thinh trong ngi bé tran thuat, rdi xéc lap méi quan hé gitta ching véi nhau, bing cach di theo con duéng dign dich xuat phat tir Kant, nhat la 6 cde dic tinh cu thé, cho dén ngén ngit hoc cu tric niza sau thé ky XX, nhing cng trinh nghién ciru ctia phai hinh thie lun 4 mang lai ci ma ca lich sit vin hoc, lin nén tiéu luan 4n tuong chi nghia, vén la dic thi cia truyén théng Phdp, déu thiéu hut, dy chinh 1 huéng tiép cn nhim t6i tinh ly thuyét; © GS — Dai hoe Paris VIL 4 NGHIEN CUU VAN HOC S67 - 2011 trong khi ginh gidt ché dimg cho minh, hudng tiép edn nay da tim thiy tiéng vang vong hoe su tuong déng & nhiig tién trinh chiém linh vi thé khoa hoc lia cdc Tinh vye “nhan van” va “xi hdi” ma ngay nay vin thudng goi la cdw trtie ludn. ‘Thudc vé thoi dai minh, xudt hién trade khi phép phan tim cia Freud va cde nguyén tac cia ngén ngir hoc hién dai dat t6i sw phat trién, bi c6t chat vao nhimg tién dé triét hoe riéng (nhiing tién dé Lim nén tang cho mét dién ngén ndo 6 vé ¥ nghia va 1a déi tugng giai cdu tric cia wiét hoc & phia nay, ké tir Husserl dén Heidegger, cing nhur tir phia Marx, 6 mét thé ngoi khéc), vin bin ca cde nha hinh thite lun Nga da thic dy vige nghién ciru cde phurong thitc bigu nghia mang tinh dc thit cua van bin van hoc dng khung trong giéi han cia chii nghia duy tam may moc. Diéu 46 duge minh chimg béi nhiéu ¥ ad x4 dung mét nén thi phdp hoc giéng nhu mot loai ngén phi déi tugng nao dé, ‘mt loai Léi (“Logos”) ngoai thai gian vi khong gian, chi minh né td chuyén v6i chinh né trong mét tién trinh kién tao mién vién cdc kiéu mau, ma nhimg kiéu mau thi Iai duge rit ra tir ngon ngit hoc hoe gido trinh 16 gic hoe dai cuong, rdi sau 46 ching duge sir dung hodn toan tuy tign vao vige t6 che kiéu miu ciia van ban van hoc. Rét cude, diéu dé c6 nghia la vi ban bj quy vé mot loai ly thuyét ngén ngit hoc nao 46 (thug 1a bj quy vé mét pham tri ngén git, chit khéng bao gid durge quy vé pham tri dién ngon), hay may kim la duge 6i chiéu véi mét trong nhing thir ly thuyét Ay, nhumg béi dic thi cia déi ‘ugng van hoc - trong giéi han lich sir cia nhimg phuong thite biéu nghia - hoa ra da bj bé mit, con dign ngén “thi ca” thi vin gidt nguyén khong suy suyén, nén 16 chi cn la mét mé pham tr va phuong thife ty kiém nghigm, chit hoan toan kh6ng phai la hién than cho su hiéu biét khach quan. ‘Tit ca nhimg digu trén ching c6 gi dng ngac nhién, vi phai hinh thite lun ‘Nga duge hinh thanh trén nén tang cilia ngdn ngi hoc edu tiie (thay thé cho ngén ngir hoc so sinh - lich sit) va thye tin thi ca cia phi vj lai (nhimg nguii ‘Gp trung cha ¥ vao chit ligu ng6n ti, vio céc quy tie “gia céng” trong “sin xuat nghé thuat”), Vi thé, trzong phai hinh thite lun tro thanh dai biéu, khéng chi thé hign quan nigm phi lich sir 6 dau thé ky XX, ma cdn phét ngdn cho phuong cham phan tich céc quy lugt néi tai t6 chtre nén moi ¥ nghia, moi du true ky higu timg duge van hoc thai dy, tir Mallarme dén Joyce, dem ra thye hanh, Trén hanh trinh nay, truéng phdi hinh thite lun Nga da tim thay cdc tr tudng gia cia minh théng qua nhiing nha my hoc Dic, bit dau la cdc mén dé Mot nén. 5 cua thuyét Kant méi nhu Volfilin, sau d6, va de bigt la Walzen. Sach eila ho 4 duge dich ra tiéng Nga, su phan bigt ngi dung (Gehalt) va hinh thiee (Gestalt) do ho dé xuéng duge mang ra binh luin va tuyén bé sau day cua Walzen da tro thanh mt cuong Tinh: “Toi hudng vé m6t thir todn hoe cao c4p cia hinh thitc, t6i muén thiét lip nhing thi phdp kién tao c6 tinh nén méng cia nghé thuat ngén tir”. Chia tay véi quan niém vé nghé thuat nhu la sy mé ta mét cai gi ben ngoai, din moi né lye vio vige nghién ci céc edu true hinh thie, IY ludn Gestalt ngay tir dau da duge xem la phép nhi phan néi dung - biéu hig thé, né bj Ié thude vao tiét hoc mé ti. Mét su md ti ma ngudi ta Khong phan tich d6i tugng duge mé ta (cdi “tham chiéu”), ma phan tich cdi higu img nhu ‘mot dit ligu trac quan, m6t “edu tric” hign hifu thuémg xuyén thau nhan vao ban thin céc binh dign cia céi “tham chiéu” duge mé ta va bj bo quén, r6i Iai hoan tra ching vé cho nd. Sw Ig thude nay cia trudng phai hinh thire lun va nén thi php hoe do ho tao dung voi my hoc Dite da bi ting 18 va chdi b6 mot cach xdu hd. Newge lai, ngay tir dau, phai hinh thire ludn muén dimg duéi 14 cd cla chii nghia thye chimg, m6t mye nhéim 163 ly} thuyét va tinh khéch quan, La su phan tmg chinh ig lai my hoc tugng trung va la diéu kién thiét yéu ciia tru tugng hod Khoa hoe cho phép né dénh dau lanh thé ring , thir chi nghia “thye chime” hod thanh mét tré luc, khi hinh thite Iuén khong cén la cng cu thuin tuy dé nghién ciru “ngén ngit thi ca”, ma trd thanh m6t loai ¢hi phap hoc tong ¥ nghia ring biét ctia tir Ay. Nhiing dic diém ciia hé théng ky higu duoc tao thanh boi mot van bin cu thé hay mot thé loai van hoc bi déng nhat véi nhimg dic diém cu tric cia ngén ngtt (ngén ngit thudng nhat hode ng6n ngit thi ca). Vi cée nha hinh thite ludn cing thiéu hut tu duy ly thuy an dé vé tugng van hoc” bj bién mat dudi trong lye ciia cde pham tri ngén ngit, cai trong luc lam nén “46i tugng khoa hoc” mang tinh n6i bé trong dign ng6n cia phi hinh thirc Iugn, tuy e6 quan hé véi cép 4 ngim cia né, nhung tuyét nhién ching cé gi chung dung, hoc cé rit it diém chung véi déi trgng dich thye cia nd: véi vain hoc nhur mét phuong thie biéu nghia dic thi, tite 1a c6 tinh t6i kh6ng gian cua chii thé, hinh thai khong gian cia né, lich str cia n6, tu tung hé ciia no... Thoat dau, néu ra yéu cdu vé sy twong thich voi déi tuong duoc nghién cttu, réi sau dé bién thanh mét kiéu thi php hoc, hinh thite luén chi cn 1a, va mai mai sé chi la mot dign ng6n khdng c6 déi tuong riéng, hoje c6 quan 6 NGHIEN CUU VAN HOC SO 7 - 2011 hg voi mét déi tuong khéng xée dinh. Da cé nhiéu nd bye nghiém tic nhim thodt khoi sur bé tic, nhung thi phap hoc, & cai dang ma céc mon dé cia phai hinh thie luan da tao ra, khéng sao o6 thé von t6i d6 phite tap dic tha. ma myc dich ciia né la phai Lim sing t6. Vi sao? Vira méi xudt hién, hinh thite lugn da roi ngay vao tm diém ctia nhing cuge tranh ludn dién ra trén bao chi x6 viét, hon thé, rit nhigu ngudi co muru toan doan tuyét véi né, phé phan né tir ba phia. Ndi tiéng nhdt lA nhimg y kién, phé binh cia Troski”, nguéi timg thita nhin tim quan trong 6 nhimg céng trinh nghién ctu cia trréng phai hinh thire, nhung déng thdi, éng yéu cdu nhimg cOng trinh nay phai duoc bé khuyét bing sw nghién ctu theo tinh than ciia chit nghia Mac. Véi mt quan diém chiét trung nhu vay, ly lun vin hoc Marxits trong twong lai r6 rang sé tré thanh thir na na nhur la sy ong sinh gitta thi hoe hinh thie v6i dign gidi hoe xd hoi - lich six, mot kiéu eng sinh kh c6 thé dat duge do sy thiéu tuong thich cia céc co sé ly thuyét_ma hai chii thuyét éy dua vio, Digu lén nhat ma chit nghia Troski toan tinh 1a han ché vai t ciia phai hinh thie lugn trong vige nghién ciru ky thugt ngén nei thi ca (thi phap hoc nng6n ngi), bing céch khOng thira nbn né o6 quyén sing tao ra. mot nén thi phdp hoc, tic la ly lwan van hoe. Hé qua cia céch giai quyét van dé nhur thé chi 6 thé ld su tude bo tit ca nhimg gi méi mé do phi hinh thite Iudn mang lai, ma cu thé [a xod bé tim quan trong hang du cia chat ligu ngon tir trong viée xay dung ly lug van hoe, ciing nhu viée quy phuong php hinh thite vio chic nang ky thugt thudin tuy - thém mét chimg IY néi lén quan nigm tuy tign vé van hoe nhu la su phan anh thye tai lich si. Tir m6t phia khae, Pereverzev®, tin dé ctia xa Oi hoc dung tue, da “phan bic” cée mén 48 hinh thire lun bing quan nigm riéng, theo d6, Ong xem vin hhge nhur a su phan anh trye tiép cae lye hong sin xudt va phuong thie sin xuit, ma quén hin lun diém 6 dién cia chit nghia Mae vé sy déc lp tuong di ciia thuong ting kién tric di véi ha ting co sé. Va cudi cing, Pavel Medvedev”), ngudi nhap véi V. Volosinov thanh mt nhém ma bay gid thong duge goi la “nhém Bakhtin”, tuy cu xir véi phai hinh thire Juan nhu véi ké thi'”, nhung vn xem sy phé phan duge nhim t6i ho chi mang tinh “néi b6”, tite 1a su phé phan xuat phat tir ben trong hé théng cia chit nghia hinh thire va c6 ¥ rt ra tir d6 nhimg két ludn gdp phin xdy dumg nén ly lun van hoc marxits. Theo ¥ kiéneita cdc thinh vién trong nhém, mot If thuyét nhu vay chi ¢6 thé duge xdy dung bing céch dya vao traémg phai hinh M6t nén. 7 thite, chtr khéng thé bang cach Lam trai nguge ho. Trong phan két ludn mét cuén sich, Medvedev viét: “Moi nén khoa hoe tré, ma nghién cite van hoc marxits thi On rat tré, can dah gid mét dich thii cit cao hon hin mét chién hitu 16i*™. “... Nghién eitu vin hoc marsits tén think phucng phap hinh thice va xung dt v6i nd trén co sé ctia mot van dé chung, mang tinh thai sye va bite thidt - va dic this (ctia van ban van hoc)". Ngay nay chiing ta c6 co sé dé nhfn ra nguyén nhan s4u xa tao nén su bat luc oa thi phap hoc trong vige tra loi céc cu hoi dat ra tir moi phia la nguyén tac tich mac"? ly thuyét cia cée nha hinh thite lun; tinh thin tich mac dy khéng cho phép ho khac phyc quan niém vé su duc mé cita ky higu va see md 4, Tée phdm van hoe 1 mét hé théng ky higu, mét bé mat true quan, noi c6 vai trd ciia sur két hgp cae yéu t6 da hoan bi, 14 cdu tric phan anh mét ¥ nghia siéu nghiém nao 46 duge cing cé bai ¥ thie siéu nghigm cia cae chi thé hign hitu - tat cé nhimg dinh dé dy ctia mot ly tri da bi roi vao cai bay cua tr tuong mé ta ching hé goi day 6 cdc nha hinh thir ludn mét chit may may hoai nghi nio. O théi dai, khi ma nhting khdm phé ciia Freud vin chua duge ly twin ng6n ngit 126n ngir hoc vita hoa than vao edu tritc ludn da ching hé hoai nghi vé su xuét hign trong twrong lai mot phuong phap cai bién, ligu co thé khic phyc duge cdc dinh dé dy khong? Sy thye lich str di chimg to la khong thé. Vay ma nhimg cdng rink nghién ctu cia Bakhtin va nhém cia dng Iai chimg t6, hé vn dé cia hinh thite lufn vishode thi phap hoc la ¢6 thé, néu nguoi ta tiép cén hogt dong ky higu cia van hoe tir gide d6 vé vi tri cia nd trong lich sir cdc hé thong ky’ hiéu va tir gidc 46 vé méi quan hé gitta né véi cht thé phdt ngon. Nhing van dé do Bakhtin va nhém cia Ong dat ra truéc thi phap hoc hinh thite c6 thé quy vé hai ludn diém sau day: 1, Ng6n ngit thi ca 1a mét phuong thite hoat déng ma cdc dang khéic nhau cia né déu cd sur t6n tai cy thé trong lich sir cdc hé thong ky hiéu. Tir day, rat ra van 4@ thir nhdt: can nghién ctru ngén nei thi ca trong khuén khé cia mét cdu {nde van hoc cu thé; cling nhur phai nghién citu vj eri déc this cha né trong lich siz cdc hé théng ky higu, chit khong duge danh déng n6 véi tinh vue Y NGHIA hoge NHAN THUC"®, Mét quan niém nhu thé sé kéo theo quan niém vé khoa hoe van hoc nhu mét nhanh dic bit cia khoa hoe vé cdic hé ne tweing, n6 ddi hoi cing phai nghién citu lich sir cdc thé loai van hoc tir gide 46 nhu vay. Diéu nay dugc Bakhtin thyc hién @ chuong 4 trong cuén sich cia minh, 8 NGHIEN CUU VAN HOC SO 7 - 2011 2. Néu nhur véi ng6n ngit hoc, ngén ngtr 14 mét hé théng ky higu, thi véi Khoa hoc vé van hoe, ciing hét nhur véi moi khoa hoe vé cdc cdu tric tu trang. he, ng6n ngit la swe thee hdnh, noi phai tinh t6i sy hign dign ciia cde chi thé (de bigt LA ngudi phat), ciing nhu phuwong thire ma céc chu thé sir dung dé tdi xd dp ‘mét hé théng ky higu nao 46. Tir day, nay ra van dé thir hai: phai tim duoc mét Tinh vye ly thuyét c6 kha ning loai bo ca sur lung phan gehali/gestalt, lan su ludng phan ngdn ngiv/ue nedng hé, bing céch dy, phat hign ra manh dat ma 6 46 sit hoat dng cia 16i néi nhu mt ky higu tén tai trong ngén ngit nhdp lam mét Véi chite nang we trong hé duge tao ra voi su hd tro cia ng6n ngit dy trong mot tién trinh thye tién lich str dc thi, Nho thé, ta s¢ nhan ra con dudng cai bién ban than déi tong ngon ngit, boi Kkhi dich chu vé phia lung phan -gehalt/gestalt, st cai bién dy sé logi bo hé tur wrong m6 ta; rét eude, ¥ nghik duge nhin nhan nhu mt hoat dng cu thé tén tai trong mot tién trinh bién dd: lign tue tay thuge vao vi tri ca chi thé trong lich str; tire 1a phat ng6n - tién trinh tao dung mot ¥ nghia nao 46 (déng sho mot tur tuéng hé nao dé) trong sw rang bude voi mét quan hé cy thé ma chi thé duy tri cling véi dién ng6n cia minh (khac v6i NGON NGU) 6 day va bay gid". Van dé thir hai nay ddi hoi phi e6 mt ly thuyét vé chit thé vi vé ¥ nghia mi n6 c6 thé tr than ly thuyét ién ra trong ng6n ngit. Vi nhing nim 20 van chua cé mét thir thuyét nhw thé, nén Bakhtin va ban hifu cia éng da dén su chit y vao thuat ngir “di” véi m@t y nghia bé sung khi né duge chuyén dich vj tri tir binh dign ngén nit trung tinh sang binh dién giao tiép, hiéu nhur la dign ng6n hudng 161 ngudi hac (chiing t6i sé con tré lai véi vin dé nay), B6 méi chi la nhimg khoi thio phéng chimg va thiéu chinh x4c, nhung bang tryc cam, c6 rit nhiéu diéu, ching di tién doan ra Freud, mét hge gia timg giinh cho ham muédn hudng t6i nguedi hdc mot vi tri v6 cing quan trong. Diéu nay duge ban téi trong churong 5 cudn sich cia Bakhtin, Trude khi trinh bay cy thé hon vé vige Bakhtin da cai tao thi php hoc ctia phai hinh thire ludin ra sao, ching t6i muén luu y t6i cdc gidi han ly thuyét lam nén dac cé hitu trong van ban cia ong - cdc giéi han lich str, xa hi va vin hoa, nhimg giéi han chic chin sé lim ngac nhién dc gia Phap hién nay. Nhung su hign dign cia nhimg giéi han 4y, nhiimg giéi han trong chi nghia tam ly, trong su thiéu ving ly thuyét vé chi thé, trong nhimg mim méng cua vige phan tich ng6n ngtr hoc, trong su tham nhap v6 tinh ciia ngtr ving Kité gido vao at ngit khoa hoe nhan vin (Bakhtin thuéng din léi ndi vé “tm hdn” va vé “y thie” cia nhan vat), ligu c6 ¥ nghia gi chang, sy hign dign Mot nén. 9 nay ligu ¢6 duing 1a chimg 16 céc vin ban ciia Bakhtin chi mang lai img thi cho minh cdc vj thi thur va cde béo tang vin hoc? Ching tdi khong nghi nhwr vy. Trong “Léi néi dau” viét cho lan xuat ban dau tién cuén sach cia minh, Bakhtin néi 16, ring éng chi cé tham vong dat van dé, chit khong giai quyét van dé, Diéu luu y nay khong cho phép ngwdi ta dat ra nhiing yéu cu thai qué 6i véi cng trinh cia ng. Mat khéc, chiing t6i nghi ring, khi thoi hién tai ciia ching ta dua ra Anh sang nhimg céng trinh c6 gid tri cua thai dai trade, thi né lam nhu thé khéng phai 1a dé bat chuéc cai kiéu miu duge gidi thiéu trong 46, cing khéng phai dé ngtim nghia ching ging nhu ngim nghia cac hién vat trumg bay trong bdo ting, ma nguge Iai, dé tir lop vo tu tuémg hé gia ci dang bao boc chiing, kéo ra mot hat nhin nio dé kha di dap img cde nhu cau ng cifu tién tién nhat hign nay, cai hat nhan hod ra 1a vi tién béi chua timg biét va ciing khéng ty biét vé ban than, Thé tite 14 sy doc ciia chting ta da cé kha nang cham t6i noi duge goi la cai khach quan mang tinh chi quan cia van ban (“cai diing 1a téc gid c6 ¥ mudn n6i*) nhim lam hién 16 tim quan trong khach quan cia n6 d6i v6i nhmg e6ng trinh nghién eta hign dai 6 Tinh ve e6 quan hé véi van bin dy. Dé chinh la diéu ching t6i muén dat duge doc Bakhtin cia minh” va chting t6i tin ring, cdch tham gia tét nhat vao tién trinh nghign ciru hign nay la dua vao tién trinh 4y mot céng trinh nghién cit xa la, ra déi sm hon, mong sao né c6 thé néi cho ta biét vé nhiing khé khan ngay hém qua ciia riéng n6é, ma hém nay da tré thinh cia ching tal'®), Di nhién 1a ching ta phai dugc tiép xc day di véi cac van ban dich thuc, va vi thé nha xuat bin Seuil sé gidi thigu ban dich dau tién ra tiéng Phdp tir mot trong nhiing tac phdm cia Bakhtin. II. Tir Socrate dén chit nghia tu bin ‘Trude khi tro thanh hinh thie Iudn, nén thi php hoc 6 Nga la thi phap hoe lich sit. Cuén sich © tinh xy dat nén méng “Thi phép hoe lich sit” cia Veselovski la céng trinh quan trong nbat dai dign cho Khuynh huéng nay. Sau rat nhiéu do dy va khéng tranh duge sai Lim, cudi cing, Veselovski da xdy dung duge pho lich st cdc thé logi vin hoc mét cach hé théng va mach lac trong méi quan hé mat thiét v6i lich sir vat chat" Sau nhimg gi ma cénh hinh thie lua hoi kinh nghi ciia ho, ring chi cé thé nghién ctu y nghia trong tinh vat chit ngén tir ciia nd, Bakhtin lai quay vé véi thi phép hoc lich si. Myc dich phan tich cia éng day khéng nhim tim hiéu “tac phim da duge lam nhu thé nao”, ma tap trung da lam durgc, 10 NGHIEN CUU VAN HOC SO 7 - 2011 ‘dc lp vit eit n6 theo mot logi inh nhdt dinh cia ede héthéng ky hi tai trong lich sit. Ta hiéu vi sao Ong bat tay nghién ctr cdu tric tiéu thuyét ca & Phuong dién dc trang céu tric (mat dng dai), lin te gide d6 vé sir ra di mang tinh lich sir ciia n6. Voi dng, cdu tric tiéu thuyét la mot “m6 hinh, he thong ky higu die thit ma sy céch tn mang tinh lich sir cia n6 edin phi FO thém®”; 46 1a ly do giai thich vi sao cu tric nay duge éng nghién citu tit gic d6 lich si, tire la tr quan hé voi truyén théng - v6i shé Joai nhut la su phan nh kj te cia van hoc; va moi két qua phan tich ding dai lai duge Khiing dinh boi ede két qua phan tich lich dai (‘edi lich dai khing dinh cai déng dai”, Ching han, thoat diu, Bakhtin xéc lip nhing dic diém cg bin cia edu tric tiéu thuyét Dostoievski, sau 46 ng tim ra nguén cdi ciia kiéu cdu tric dy trong truyén théng ménippé va carnavale (xem chwong IV)", Bing cdch gin hg théng ky higu di thi (tiéu thuyét Dostoievski) durge goi la phite digu, hay di thoai*? véi mét truyén théng cy thé (ménipée, camaval) va déi lap n6 véi mét truyén théng khac (6ng goi li de diéu trudng hop Tolstoi kim vi du), kim nhur thé, Bakhtin d& choc thing m@t 18 rét séu vao thi php hgc hinh thre. Thay cho bang ligt ké it nhiéu v6 dodn nhing tha phap tao thanh TRUYEN KE ma cénh hinh thite lugn d& kim, Bakhtin dua ra mét loai hinh xéc dinh cia nhting chinh thé van chuong khéng thé g6p lai véi nhau va cchuing chia tach lich sir tuyén tinh thanh nhing mang khéi duoc kién tao boi céc ‘thuec hah ky higu, Rot cube, lich six dc thi cia ede truyén ké bit dé duge phat 18, khoa hoe vé cde truyén ké thye chat 1a khoa hoc xe lap tinh da bai cia ching, ciing nhw xu huéng te tecng hé cia ching. Cho nén, khong cé6 TRUYEN KE néi chung, ma chi 6 CAC TRUYEN KE 6 s6 nhiéu, hode, chinh xéc hon, chi c6 nhing hé théng ky higu khée nhau tuong ting voi nhimg kiéu thye hanh ky khac nhau (kiéu d6c thoai, kiéu déi thoai) véi tur cach 1a cée mé hinh thé gigi: “thi phép hoc” héu hinh thite lun Khao sat doi twong nghién citu cia minh trong dac thi khac biét cla né vé mat Joai hinh, Nhung 6 day hodn ton khéng c6 ché dimg cho x@ hdi hoc dung tue va chi nghia lich sir dung tue: cdc hé thong ky higu khong phan dnh céc cau tric xa héi ~ lich sit; chiing ¢6 lich sit riéng chay xuyén qua lich sit cua nhimg phurong thire sn xuit khée nhau va hé img véi cde phurong thire éy ti vi tr rigng ela né, noi di ng6 gitta nhing “hé tu tung kién tgo” ciia “thoi dai Socrate”, ciia camaval trung dai (khi nhang ngui La Ma thét lén tiéng kéu chéng lai Luat Cha: “Sia Motné 4 amazzato il signore Padre!”)™ va ciia chi nghia tu ban van hing “din dat din ching va tu tuéng gidng nhw... trén bai cho Athene”, Di qua tim mang loc “cu tric Iuén” cia truémg phai hinh thite, thi phdp hoc lich sir tap trung vio vige xe dinh d6i tuong cia minh nhu mét hé théng ky higu thudc dang dac biét, huéng téi mOt quan nigm vé tinh lich sir cia nhing phuong thir biéu nghia khéc nhau, ma khéng khién ching bi 1é thugc vao mét quyét dinh luan xa hii. ILL. Loi d4i thoai ‘Nhung nén thi phap hoc ma Bakhtin goi la cé dién da phai himg chiu sy t6n hai 6 ngay hach than kinh cia n6, khi Bakhtin bat dau nghién ctu ng6n ngit tigu thuyét nhur mét thudc tinh vat chdt ngén tir ndo d6. C6 thé nhan ra su khac bigt khéng thé hod giai gira cdch tiép cn cla Bakhtin va céch tiép can cla phai hinh thite ludn trong quan niém ciia ho vé ngon ngit. Li (“slovo") - dé 1a sur bigu dat kigu Nga duge Bakhtin sir dung dé tro cai hign thye ng6n ngit ma éng quan tim. Nét nghia dau tién, nghia tryc tiép va thong thuomg cia né la “ti” nhur mot don vi ngit nghfa cia ngén ngit, va chiing ta d& dich chit dy ding nhu thé: /e mot; nhung di khi, nhé hap thu lép nghia lién h6i c6 xua hoje an du, né cdn durge sit dung véi nghia 1a “dién ng6n”. Cho nén, trong cach bigu dat nay, mt khdi nigm hon toan chya c6 & nhiing nfm 20 da duge phong oan, duge linh cdm va bat dau hinh thanh, - dy 1a khdi niém chi cai ng6n ngit e6 ai dign 1& mot chit thé xéc dinh, vivhote chi cai chi thé thye hign ban than trong ng6n ngtt. Khi phéin biét cdc khai nigm nhu dién ngén, phat ngon-tién wrinh/ phat ét qua, v.v... ng6n ngit hoc hign dai lam nhur thé dé thm nhap vao cai linh ‘vue da chi ra 6 trén va, duéi anh hudng cia tim ly hoc, lip diy khodng trang ma Bakhtin da bit gap trong khoa hoc 6 thoi dai dng (trong ngir vung hoc, ngit nehiia hhoc, phong cach hoc, thi phép hoc). Bakhtin 1é mt trong nhiimg ngudi dau tign nhin ra ring, cdc pham tri due ngén ngtt hoc tao ra va thi phap hoc tiép nbn la nnhig pham tri ngdn ng bj tri xuat khoi cha thé, chinh nhiing pham tri nur vay duge van dung vio pham vi ma ngén ngit hoc, m6t linh ve duge xc lap nhu mot hoa hoe, da t6 dim cho minh, nhumg chting lai tré nén v6 dung trong Tinh vye ciia nhiing thyc hanh ky higu phire tap (tiéu thuyét thug loai phic tap nhu thé), noi ma y nghia bat nguén tir cha thé va sinh ra cling véi chu thé. ‘V6i Bakhtin, chan ly cia oi - diée ngdn noi chung khong nim 6 vat phin Anh dat bén ngoai dién ng6n ma né bj n dinh phai tro thanh sy phan anh. Ding. 12 NGHIEN CUU VAN HOC S67 - 2011 thdi, né cing khéng tring khuyp véi cdi chi thé tién nghigm, chit so hitu tw ding nat cia dién ngon, ngudi ty thé hign ban than trong 46. Loi - dién ngén cia Bakhtin tya nhu dugc phan bé gitta nhimg cdp dién ng6n khde nhau ma cai “ti” da b@i c6 thé dim nhigm ciing mOr hic. Thoat ddu 48 mang tinh déi thoai ‘rong mot thé giéi ma ta nghe thiy cA giong néi ciia ngudi khdc, ngudi nhan, sau d6, loai loi nhu thé sé mang tinh phiie diéu sau sic, vi rét cuge rdi 6 46 sé vang lén dng thoi nhiéu giong néi cia mot sé cp din ng6n. Chim chit King nghe loai 16i - dién ngén nhu thé, c4i ma Bakhtin nghe thay 6 46 khéng phai la ng6n ngiz, ma la sy tdch ra cia chi thé, cdi chu thé thoat dau chi li manh tach ra vind duge kién tao boi mt chi thé “khdc”, sau 46 né tré thanh “chu thé khiic” trong méi quan hé véi chinh nd, nhé thé ma cé tinh da béi, kho ndm bat va tinh phic digu, Ngén ngit cia nhiéu cudn tiéu thuyét ding 1a m6t khong gian, noi cé thé nghe thay sy chia tach dy ctta cai “t6i" - sy da hinh hod cua n6, dign ra nh thé nio. Khoa hoc nghién ciru hign tong phire digu dy khdng phai la cai gi khée ngoai khoa hoc vé ngén ngit, nhung dist khoat khong phai 1a ng6n ngit hoc: Bakhtin goi n6 la siéu ngon ngit hoc. Nhung vi thuat ngit nay gid day duge gin ch§t véi mt ngén ngit “dich thyc” néo d6 6 vi thé cao hon so véi mot ngn nat khac duge goi la ngén ngtt - déi twong va 1a hé théng ky’ higu dc thd, nén sé chinh xac hon néu sir dung thuat ngit xuyén ngén ngit hoc” dé chi linh vuc 446i twong ma Bakhtin da tach ra Di chua hé biét hoc thuyét Freud” (trong cuén séch ciia éng kh6ng cé bat ky mOt trich din nao vé phan tém hoc), nhumg éng nghién eiru “10%”, tte 1A dign ng6n (boi vi céng trinh cia éng khéng chi ban vé “di” theo nghia hep, ma cbn ni vé cau hoge vé phién dogn ctia 1di néi) nhur mot khong gian ma 6 6 cée cip dign ng6n_khdc nhau - nhitng cdi “t6i" ndi, c9 xét vOi nhau, Sy trac thude hai mit cia dién ngén (vita truc thude m6t cdi “10i” cu thé, lai vita thuge mét cdi tdi “khdc”), sur spaltung™ ctia chi thé ma phéin tm hoe da chi ra véi tat ca sy than trong khoa hoe, fing nhu hinh thai khong gian ciia chu thé trong tong quan véi “Kho bau cia nhing cdi bigu nghia” (Lacan) nim ngoai né - tét cd nhimg cai dé duoc goi bing thuat ngit “nguyén tic 46i thoai”. Neu én tc di thoai xem xét bat ky Idi ndo cing gidng nhur loi ndi vé mot loi n6i dang giao tiép véi loi nd khde: chi khi ndo léi néi tham gia vio din phic digu, thude vé mét khéng gian “lién van ban” teong ty nhu thé, thi loi ndi méi c6 duge ¥ nghia tron ven. Cube doi thoai ciia nhiing 181 noi - dién ngén a bat tan: “su bat tan cla déi thoai bén ngoai dign ra 6 day véi sy sing 16 todn hoc hét nhur su bat tan eta déi thoai bén Mot nér 13 trong”. Hoa vao dan da thanh ay, Idi - dién ng6n khéng cé yi nghia cé dinh (boi vi sy théng nhat cit phap - ngit nghia bj tich ra duéi ép lye cba v6 s6 “tiéng noi” va “ngit digu” thude nhing ngudi “khéc”), khong c6 cht thé cé dinh o6 thé tro thanh ngudi truyén dat ¥ nghia cé dinh ( A i Bakhtin ching phai la gi khéc, ngoai “chi thé giao dai” - chi khéng?), ciing khéng c6 mét ngudi tiép nhin duy nhat c6 thé ling nghe no (Bakhtin viét; 1di cita Dostoievski “khong khoe mé, vi ching cé ai dé né khoe mé”). Lai - dign ng6n vo tung thinh “muén minh”, vi né roi vao v6 sé ngit anh; vao ngit canh cia cdc dién ngén, vio khong gian lién vin ban, noi khong chi chi thé néi, ma ca chii thé nghe cing téch ra va tan ra, tte 1a ban than ching ta, cu thé 1A cdi “khdi théng nhat” duge Bakhtin goi la “con ngudi”, ma theo éng noi, thi né bao gid cing chéng lai moi dinh nghia bj ap dat tir phia bén ngodi, boi vi “con ngudi khing bao gid tring khuyp véi ban thin né”. Cho nén, ngudi ta méi cé dn tugng, ring thoat dau, Bakhtin da chon huéng tiép cn tim ly hoc thay thé cho hung tiép cin mang tinh ky thuat thudn tuy cia thi php hoc hinh thite. Thue ra, lan theo sy tién trién cua cudn sach cho t6i ché két thiic, néu nguyén tac déi thoai cing vé sau cing duge xéc lip nhu mét khai niém hinh thie va nhu mét nguyén tic hinh thite gin chit véi ng6n ngit, thi lie dau, né duge trinh bay nhu mét din dé tim ly nao 46: eude d6i thoai ma Bakhtin chim chit ling nghe la cuge d6i thoai gitta cdi “Oi” tae gid va c nhan vat - nguéi anh em sinh d6i cia tae gia. Thé nhumg, ta lai nhigu Lin bit gap nhimg loi céng kich gay gat ciia Bakhtin chéng lai tam ly hoc; ly do nim 6 chd, Bakhtin khong nghi téi viée phai lam thé nao dé hudng toi tinh chi thé cla tac Ong chi muén tim hiéu chi thé nhu mét cp 46 1di ndi, chit ip d6 tm ly; Ong khém pha i” dang néi trong tiéu thuyét, va ‘ng lim nhw thé chi lé dé xéc nhdn sur veing matt ctia né: trong tiéu thuyét cia Dostoievski khéng cé chi thé giéng nhu cai truc t6 chire sy mé ta. ‘Ding 1a ton b6 sy phan tich cua Bakhtin déu thm ddim ngit vung mang y nghia tim ly hoc, hay diing hon, ngit vyng chju anh huong tiém an cia thin hoc: chit “y thite” chic chin xudt hién trong cudn sach nhiéu hon so véi chit “loi”, va chit “giong” tuyét mhién khéng xa la véi cdc vong am siéu nhién, ‘Nhung phai nhén 10 bude tién ma Bakhtin da tgo ra qua sy phan tich cia éng dui cdc tang via cia truyén théng vin hoa Nga hing chi phéi nhimg théi quen ‘gon ngit cia ho. Thuat ngtt “y thie” duge sir dung dé chi sy phan tich trén tinh thin phé phan céc tinh huéng trong chinh didn ngon cia cdc nhdn vat, nd 14 NGHIEN CUU VAN HOC SO 7 - 2011 dat cai huéng nham t6i cua dién ngén vé phia ban than: “y thite’ KhOng 06 bat ky d6i ngit twong lign nao khée ngoai “Y thie” cia nhiin vat kh, dy 1a chua bi, gin két v6i “didn ngon” (“oi noi”) ma ban thn chi the” duge gi thich 18 hon. Con vé “gion”, 46 Khong phai Ia Khai nigm phone cia ede vin ban Hy Lap bi déng ni; day 14 thir phone pha tr6n, lic nao cling bin khun dé hi vé noi phat ra né - vé vi tri cia chi thé néi. Tom bai, van ban cua Dostoievski hién ra truéc mit ta gidng nhu su dung 48 cia céc cp dién ngén khéc nhau - nhu sur xung d6i gitta cde din ng6n, nhur ‘mot chinh thé di vj va phite digu. N6 khong kién tao mét cd trie phit hop véi kigu céng g6p; cai mé hinh thiéu su théng nhat cia cha thé va sy théng nhat ctia ¥ nghia, mang tinh da phire, phan cue quyén va phan than luan cla Dostoievski duoc xéy dymg trén méi mau thudn thudng trye, va chinh vi thé, né ching cé gi chung dung vai phép bign chimg cia Hegel. Bakhtin néi, légic cia né 1a logic cla gide mo, né duy tri mau thudin vi/hodc sy song tén cia cdi cao va cai thdp, ‘ma trin cha hodin két va chuea xéc quyét (ci hai thudt ngit déu ciia Bakhtin). Trong edi thé gidi réng mo va phi tién dinh dy, nhdn var ching phai a ai Khe ngoi lip tring dién ng6n cia ei “ti” new vidt tanh tat qua mot efi “1Gi” Khde 46 1a mt dign ng6n (mot “1di”) dang tién hanh cude doi thoai khéng chi véi dién ngén cia cai “t6i” ngudi viét, mA con véi ca ban thén minh. Bakhtin néi ring, Dostoievski khdng xdy dymg eéc tinh each din hinh hay céc nhan vét tinh khi, 6ng khéng m6 ta hinh anh Khdch quan ciia nhan vat, ma m6 ti dién ngén cia nban vat dy vé ban than va vé thé gidi. Nhdn vat nay 1a mot “tiéng n6i thuan tuy”; ching ta ching nhing khong nhin th4y, ma thm chi cing Khéng nghe thay n6; chiing ta chi doi xem n6 dang hoa tan tinh khéch thé cia ban than vao dién ngén nhu thé nao. Tac gid khéng phai la cp cao nhat c6 kha ning chimg thuc 1é phai cita cue ‘dung 6 din ng6n nay. Theo Bakhtin, quan hé gita tic gid véi nan vat la quan he véi mét dign ngén (63) nao 46, hay chinh xéc hon, véi dién ngén ciia ngudi hdc. Dign ngén cit tic gid la dign ngén nhdn mot dién ngon Khdc, la loi néi v6 Iii khéc, chi tuyét nhién khOng phai la loi ndi vé loi (Khong phai la thir siéu din Mét nét 15 ngén dich thuc). Khdng c6 nhén vat “thir ba” 6m tron xung dt etia hai phia khase nhau: céc mat xung d6t (cdc dién ngén xung d6t) thong nhdt voi nhau, nhung khong hod tan vao nhau, ching khéng bj g6p vao mét cai “16i” rin chic nao d6 - Vio cai “16i” cia tic gi - dGe thoai. Véi sy thong tug dang kin nggc, Bakhtin da goi cdi “nguyén tie d6i thoai” cia sy hop tin gitta cée mat d6i lap, khéc véi “nguyén tic d6c thoai” (dic két thanh dinh 48 tertium non datur™), dure Freud Khdm pha trong linh vue v6 thite va cée gid chiém bao la l6gic Nhan ra “hinh thai khéng gian” cia chi thé trong dién ng6n tiéu thuyét, Bakhtin di lim cho ly udn van hoe tro thinh Tinh vue ¢6 kha ning hip thu nhiig gi van hoc duong dai dang trinh ra truée n6. Qua la tiéu thuyét phitc diéu do Bakhtin phat hign & Dostoievski da bam chic vao ché cai “tdi” nuit vo ra (oyce, Kafka, Artaud xuét hign mugn hon Dostoievski (1821-1881), nhung Mallarmé da 1a ngudi cling thoi véi Ong), day chinh la noi ma van hoe dung dai dang béc 16 ban than: tinh da ngi, sy dung 46 cia céc dign ng6n va tu tung hé - khéng co bat ky su hoan két ndo, khéng cé moi sy tng hop - khéng cd “nguyén tic déc thoai”, khong 6 diém try. Tét cd nhing “cdi huyén twong”, “cai mong mj”, “cai duc tinh” déu néi biing ng6n ngit d6i thoai - trong dan phitc digu bat tan va khong loi két. Sé hoai céng néu tim kiém trong quan diém cia Bakhtin chi mdi mét Hegel (véi phép bign chimg cia ciing lodilcdi khdc cia 6ng) dé choi lai véi chit nghia Kant cla phai hinh thite lun. Dau c6 mét s6 diém tuong dong (“¥ thie” cchju sr quyét dinh béi nhan quan cia ngudi khic), 6ng cing khéng phai la nan vat tién khu cia Sartre. Sw quan tim cia dng dén vao binh dién cy thé cia mot hé théng ky higu hoan ton xéc dinh (duge goi la vin hoc) va nhém vao logic dic thi cia né (Bakhtin mét mye nhin manh sy dc déo cia “m6 hinh nghé thuat” bang céch déi lap né, vi nhu, véi m6 hinh triét hoc). Cho nén, ong gidng nhu vi tién béi cia nganh ky higu hoc hign dai, loai ky higu hoc dac biét quan tim toi phan tm hoe va mé ra huéng nghién ctu loai hinh cu thé déi véi cdc hé théng ky hiéu. Nhung su de do cia Bakhtin khng chi 6 nguén c6i sire manh phyong phap Iuan cla Ong - & chit nghia lich sir, tir pha nay, ma con 6 sur phan tich cdc cap dién ng6n bén trong van ban, tir phia khac. Sy d6c dao dy con duge sinh ra va tya nhu duge lap trinh sin béi vin ban cia chinh Dostoievski, ngudi ting nghin edu chi thé bj chia tich va ¥ a iéu dat). Thé te Ia, vige dinh sap 16 NGHIEN CUU VAN HOC SO 7 - 2011 phép hoc hinh thire vivhodc thi php hoc cé dién do Bakhtin tién hanh_ khong chi la két qua cla minh phuong phap ludn khoa hoc méi, ma con la két qua cia mét “hign thye” mdi, 46 khéng phai la loai van ban tran thudt bat ky néo, thir vin ban trung tinh tn tai bén ngoai théi gian va khong gian, mala van bain hign dai bude phai hdi tuémg vA cha ¥ téi mét truyén théng nhat dinh (ménipée, camaval, da thanh), ci ma nén thi phap hoc kia khong bao gié tiép cn duge. Thye ra, ching phai thi phap hoc hinh thite bé qua, khong chu ¥ téi Dostoievski”, nhung do trung thinh véi phuong php ciia minh, né dimg lai o viée xdc lap sy thye, ring van bin cua Dostoievski chi t6 chite lai cdc thi ph4p timg c6 6 cdc vj tién béi cita éng (nhit 1a trong sing téc cla Gogol”), cho nén, chi dic diém rigng bigt cua van bin chita dug nhimg céch tan mang tink lich sir nhé sy cai t6 mé hinh thé gidi quan trong vn hoe duge né thye hién kia thé la khéng duge khdm phd bang cdch thie it nhiéu ph hop. Ching t6i khéng muén va cfing khéng di kha ning nhic lai 6 dy mot khéi long céng vige a8 s6 cia ly ludn van hoc Nga va ly Iugn van hoc xé viét danh cho sing tée cia Dostoievski®””, Nhung nhfn day, ching t6i phai nhic lai thai 9 dao dite d6i véi sing téc cua Dostoievski mi céc chién s¥ nhiét thanh cita phuong phap hién thyc xa hi chii nghia - nhimg tt nhan ciia quan nigm xem vvan hoc la siz phan énh hign thye tam If - xa hoi, da thé hign nhdn danh sy trong sach cia “v@ sinh xa h6i, cing nhu tinh trang bi ruéng bo ma nha van phai trai qua trong sudt mét théi gian rat dai®, Cé ve nhu ngay nay, céch tiép cfin nay, & dang it don gin nhit, 4a durge khie phyc. Nam 1959, Vién Han lam Khoa hoc Lign X6 da xuat ban tuyén tap “Sang tac cua F.M. Dostoievski”, c6 thé tim thay ‘rong dé nhimg c6ng trinh nghién ctu ca L. Grossman “Dostoievski - Nghé sj” va clia A.V. Chicherin “C4u tric tho ciia ngén ngit trong cdc tiéu thuyét ciia Dostoievski”. Trong khi 46, phat minh ciia Dostoievski o6 anh hudng Ién lao vugt ra ngoai bi (5 quéc dng; n6 téc dong t6i toan bé lich str van hoc thé gi6i. (Qua that, dé sang tée cia Dostoievski thim nhap duge vio nude Phép, noi nd gip phai su tiép nhan dé dat, cn phai c6 thdi gian: thj hiéu Php tat yéu chi nhin thay 6 6 mét van ban “viét ti”, din dug vung vé va suy ngim cha théu dao. Nhung cuéi cing, né da duge tiép nhan va thim thdu vao thye tién van hoe. Ngay nay, chiing ta phai cng nhiin, ring suét nira diu thé ky XX, vn hoc Php thuimg xuyén huéng vé Dostoievski, tim thay 4 éng sy ditt gay Iudn ly va phong cach ma ban than né sé hoan thign. Mét nén.. 7 Trude hét 1d nhimg chuyén bién tinh than. “Y thie giing xé” cua Dostoievski (gido IY Kité hay chii nghia nhan van?) c6 thé la “ngudi bdo truée” cho cuge tranh lun gitta Claudel va Gide, me dit ban thin Gide da danh ting cho nha tiéu thuyét Nga vi dai “Nhiing bai giang vé nha hat Vieux Colombier” ciia minh: 6ng muén bign bach cho kha nang cia phong cach ruém ra bang céich vign din “bang gid tri méi” do dng tao ra, tuy dng khdng bo qua nghé thudt phite digu. Doc Dostoievski bing ma khoa nhan van, Camus tim thay & éng mét tur tung hé, vi phat hign trong cde “nhan vat” cia dng nhing biéu hign khéc hau cia con nguasi phi ly. Tuy nhién, chinh nguyén the phitc digu cia Dostoievski méi tée dong manh mé nhat t6i sy chuyén bién ciia nén van hoc Phap méi. Sy tan ra cia “tiéu ‘thuyét tinh céch”, sy xuat hign cua tiéu thuyét van dé, noi va cham v6 khdi gigng n6i cia mot thai dai lich sir bi cdy xéi, edi thoi dai Ay duge phan anh vao chi thé , buée “moi thuy nao phai déi thoai vai nhau” - tat ca nhing diéu dé déu 6 thé tim thy 6 Dostoievski: khong phai ngdu nhién, Malraux da ton ong len bjc thay", Khi “tigu thuyét méi” ding kinh hién vi ma phan tich “nhing trang thai nga nghiéng” 6 di moi kiéu dang “giéng nh van dng cia cc nguyén ti”, dn dan lay chuyén toan b6 sur giao tiép theo tuyén tinh gitta cdc chi thé rin chic, thi né chi ra chinh Déstoievsky 1a nguéi dau tién da khai Idi, mo duéng din vao thé gidi ay"?. IV. Nguyén tie phire digu cting la hé tw tong? Cai chu thé bj téch ra béi nd Ling nghe - thém mué: vo sy ding nhat cita /6i nhur m6t don vi ng6n ngtr (tir, cau, phat ngon). Dong thai né ciing phd vo sy déng nhat ciia cae phat ngén va van ban ni chung vé mat tu tuéng hé; néi tom lai, pha vo nén méng cha mét hé tw tung xde dinh (hé tw trong ty déng nhat trong ban than): né 1am phan ra nguyén tic ngit nghia cua su dng nhat. Diéu dé c6 nghia, nguyén tic phute digu ciia tiéu thuyét duge tao thanh boi am vang cia nhing hé tw tung khée nhau, nhting hé tu tong duge thé hign hoje bi chat chinh béi nhiéu cp dign ngOn khée nhau (cde nhdn vt, téc gia), nhung khéng cé bat ky mdt hé tw tudng nao trong sé dé duoc xac lap va tim thay ban than nhu né vén di. Theo Bakhtin, mt van ban chi mang tinh tu tuéng, Khi diém tua cia né 1a “sy théng nhat eta y thitc”; sy théng nhat ciia “cdi t6i” ngudi néi dam béo cho sy chinh dinh cia hé tur twong nay hay hé tw twéng kia, 18 NGHIEN CUU VAN HOC SO 011 Dieu do chi t6n tai trong thé gidi déc digu timg dat t6i dinh cao trong triét hoc duy tém; Bakhtin d& nhin thay kiéu mau cua mét thé gidi nhw vay trong chi nghia duy ly 6 thé ky XVII va XVIII cho dén sat tan chi nghia xa héi khong tudng véi niém tin vao sire manh cia tin niém. ‘Vay ma, trong vin bin phite digu, cde hé tu tuimg duge mé hinh hod véi su hé trg cia ciip 46 vén la chii thé tach ra: cde hé tu turing Ay bi phan tan trong khéng gian lién vin ban - 6 chd “khong céch” gitta nhimg cdi “ti” khdc nhau, va vj thé cua ching binh ding véi vi thé cia “lai” di thoai, Thudng xuyén cham chi King nghe théi dai minh, king nghe qué khit va ca nhing gi vira méi vang lén, Dostoievski (ciing nhu moi téc gia - phite digu khac) tap hgp cdc hé tr tuéng lai, bién chting thanh nhiing “nguyén mau” va céc cap lai néi!*!, Chink diéu 46 cho phép Bakhtin néi ring, Dostoievski (kich sf, ngay nay ngudti ta sé goi nhu vay) khéng fr duy (bing cde ¥ nghi), ma dung dé (cdc quan diém, céc ¥ thie, cdc tiéng ndi: tite 1a cée vin ban). Tw tung hé, hay ding hon, cdc hé tw ‘tung hign dign truc tiép trong van ban tiéu thuyét: mau thudn véi nhau, nhung khéng bj phan chia ting hé, khéng bj phan anh va khéng bi phan xét, ching hoat dong nhu mét vat ligu dang kién tao. Chinh véi ¥ nghia nhu thé, ‘van ban phire digu chi toan quyén str dung mét hé tw tuong - hé te tudng kién tao, ngudi truyén dat ‘Van ban bude cfc hé tu tuémg phii tong phue va, bang cach dé nhimg cai “Y6i” dang néi hoge nhimg van ban khée nhau cham trén véi nhau, lam cho chiing nhin thay cdi ban lai dign muc v6 thie ¢6 hiu cua minh, 6 day Bakhtin 43 chi ra ranh giéi quan trong nhat gitta he rw ting va vin ban bj van hoe hign dai khoét su: “Gidng nhw vige phai tuan tha cai ranh gidi gitta Khoa hoe va tee wong hé (“Lay su chat chinh tw tuéng hé lam chit ligu, khoa hge lign tue dich chuyén cai 16 hong duge dao ra trong d6”- Badiou), clin phai vach ra mét ranh gii khde - gitta tu tuéng hé va van ban?” Van ban (phite digu) khong c6 hé tw tung riéng. bai vi no khong e6 chu thé (tu tuéng hé). BS la mét cor caw dae bigt, noi cae hg tw tuong khiéie nhau thuyét trinh va vit can kiét din nhau trong mét cude déi chat ing. V. Lép trang bac cita tim guong Bakhtin da dodn ra mot cai gi dé tir su “bién mat & binh dign Ioi néi” cia “chi thé” va “thuge tinh khéch quan” ¢“thude tinh vat chit” va “tur trong hé”) ma éng kh6ng thé goi tén, - 6ng doan ra sw phan rf cua bin thin hé théng mo ta. Cée thudt ngit déi thoai va phite digu - trong sx d6i lap giita ching véi nguyén tie déc digu tugng trumg cho dign ngén m6 ta, - d@ ham ¥ néi lén su phan ra dy®®. Qua la cdc tiéu thuyét cla Dostoievski khéng “‘mé ta” cai gi ca: khong thé tim thay 6 d6 ca nhan vat, ca thyc tai, ca tée gia van ton tai bén ngoai mang ludi 16 chite timg nudi nfng né, hoan toan déc lap véi ngudi me da sinh ra cap bic ciia cai “t6i” hae nao cfing them muédn “ngudi khdc”. Déi tugng phan tich trong nhiing van ban dy 1a méi twong quan gitta chit thé véi mot dign ngon riéng, thém chi, chinh xéc hon, 1 mt tién - chi thé dim minh trong cée digm ngon dang bién thinh nhig sin dign chiém bao, thanh sy tich ty ciia nhimg c4i di bigt xung d6t voi nhau. Khéng cdn tim guong ma trudc kia Idi ndi - don nhit - “de digu” nhin thdy hinh anh cia minh, Sy tuemg tac gitta ede tiéng ndi phire igu ma Bakhtin nghe thay gid day dién ra trén bé mat cia lp trang bac. Nhimg loi ciia Ido gid Karamazov: “Chita chét ri, moi chuyén déu 6 thé”) hinh nhw cé thé doc thé nay: chi din mét chit nia, thé la nhing lai dy s€ c6 duge cai nghia ma chting Ié di: “Chita chét rdi, moi chuyén déu c6 thé ndi ~ v6i nha ) Chinh quan diém lich sir ciia Bakhtin 4 cho phép éng chi ra ring, viée chiém linh Khu vue ndi - véi nhaw nhu mt phuong thite dich chuyén qua phia bén kia cia sy mé ta hodn toan khdng phai la ao gide quang hoe ciia dc gid, Ging khéng phai la ching trai vira sinh ha cia nén vin hod ching ta, ma li phuong thitc lam séng day ca mot truyén théng van hod. Bakhtin ciing chi ra ring, vige choc thing qua phia bén kia cla sy mé ta va céng viée pha dé cia Ong bao gid ciing ld déi cwe cia dién ngén thin hoc, bao gid ciing tao ra mot khéng san dign, noi cdi t6i khodée cho minh tim mat na cia tiéng cudi ludng dign hoi sy budng phéng tinh duc, bang céch 4y ma mé phéng mét cinh tuomg tu phn tich, hay néi cdch khic, canh tugng cika m6t edti chér dic bigt, Tit ménipée Hy lap dén Lucain va Petron, dén carnaval trung dai (dé la cai nha hat khéng c6 hang dén trade san khau, khong cé dug canh, khéng cé trinh dign, duong nhu méi ngudi o day vita la tae gid, via 1a dién vign, vira la khén gid, via la chinh minh, ma ciing vira la “ngudi khéc” ciia minh) va tiép theo, cho dén tin Rabelais va Swift, dén Artaud va Joy va Bataille - tiéng cudi khde hai clia cdi “toi” duge giai thiéng y ngay cang vang lén to hon va 16 hon. Ngay cag eay de hom va hit higu hom, né-dénh sip chii nga dec thoai cia dién 20 NGHIEN CUU VAN HOC SO 7 - 2011 nhu kinh van hoa, dau ring 6 dé ban than chung ta chiing nhin thay gi hét, boi vi, d6 la né nhin ching ta. ‘D6 cfing chinh 1a noi hoat déng cia van ban tién phong chit nghia hign dai voi déi tugng 1a chit thé trong méi quan hé véi ngén ngit va tinh due, cing c6 ngbfa, trong quan hé v6i tu tuémg hé va hé théng x2 hdi: van ban nay ngay céng dan séu va sdu hon nita vao cai mé cung “phire digu” - da hinh, kin mit, khong phii hop véi nhimg chii thé duge dio luyén hoe dutmg “d6e thoai”. Nhung 6 théi dai ching ta, sy ha bé ngang nganh kia da tién sat t6i cdp 46 mé ta - dén ni, cé ca mét lan séng 18 hdi camaval dang nhin chim man hinh n anh va vin hoc trong sy mé ta canh “dim duc”. Truyén théng ménipée duge khai thée véi st dén nhdn hao himg, carnaval, cdi 18 hoi ciia ché chén va cit dai tro thinh biéu tuong cia thé gidi hign dai, nghé thudt huyén tudng durge budng phong véi sy hom hinh dc bigt lam néi bat 16 gie ciia gide mo. Chuyén sang mit trai cia Ludt 1g, sy bang bé tré thanh cdi “o6 thé”, cho nén ching ai cdn cam thay c6 bat ky mét nguy co nao: khéng phai v6 cé ma & moi théi dai, 1é hi camaval thudng né ra tai tién sinh nha thé. Nhing mau thuan ky la khéng chju bat ky sy ngan chan nao ca phuong thire sin xudt tu ban da tao ra nhting hodn canh ma 6 46, “sur hin thanh tm ly chi thé” (Colllers) chi c6 thé “phan anh nghé thuat” bing hai cach: hofic 1a né duge biéu hign trong “nghé thuat carnaval”, hoc 1a né tré thanh déi tugng ar phan tich trong khuén khé cia mét di viét vot qua duge hang rao mé ti. Su khac nhau gitra hai phuong thirc dy vira khong dang ké, lai vira hét site co ban: 6 1a sy khde biét, mOt mat, gira sy déng nhat - tie 1a sy dich chuyén, va mat hdc, su phan tich bat tan. Chi cdn nhin qua bé mat tim guong van ban, thi phap hoe sé lap tite dénh mit déi tuong cua minh. Qua ld né hoan toan khéng cé mot déi tugng thue sv nhw thé, vi, nhu ching tdi da chi ra, c6 vé nhu né gia bO ni vé mét van bin nao khée, nhung thuc ra, né chi ty néi véi chinh minh. Tuy nhién, 1o¥ ngén - tu déng nhu vay chi cé thé tan tai voi digu kign: déi tung - gia” cia van hoc (duge dua lén binh dign thir nhat dé khéng phat hién thay n6) duge xem xét nhu cai bé mit hign tugng, mét cau tric mé dyc, mét su mé ta dé gia céng: khéng c6 déi tuong riéng, thi phap hoc bién thanh phuong thie khich quan hod, vi né hoan ton Ié thug vao téc phim van hoc nhu mgt bé mt m6 1a, Cit thir nit bé nguyén tic mé ta ra khéi toa nha thi phap hoc - lap tic, thi phép hoc sé dé sip, né sé khong cén sy ving chai dé tac nghiép, né sé mat Mot né 24 diém twa, vi déi trong dich thyc cia né chinh la nguyén tic m6 ta da nhp vao ban thin y dé cia nd; né gin gitt su trung thanh véi chinh nguyén tic dy trong qué trinh ty trai nghiém ma van ban cu thé ching qua chi la cdi cé khong nhat thiét phai c6 d6i véi qué trinh dy. O day, ching t6i sé chuyén qua cae van ban hign dai, loai van ban “khé doc” dé néi vé mét diém mau cl a ngdn van hoc sé di ¢é duge 1a nhé diém mau chét nay: 46 1a hé théng m6 ta, la quan nigm vé van ban van hoc nhu mét dién ngén mé ta (tat nhién, kh6ng noi vé sy mé ta truc tiép hién thuc nm ngoai van ban, i nd m6 té nim trong ma tran cia thi phap hoc nhurné von di: chi véi digu ki thé, né méi cé kha nang phan chia y nghia hién hitu (cia tac phim) thanh cdc pham tri ngon ngit va pham tri légic). Ky thyc, & phia bén kia mit phing duge tao thanh béi dign ng6n mé ta, ching c6 bat ky m6t cdu trac dye mé nao duge mé ta nita; 6 day hoan toan ving bong cdi ¥ nghia duoc xdc quyét béi chi thé hign hitu can duge cau tric hod. Din ng6n van chwa cé 6 day, bn chi thé thi dang & giai doan ty sinh ha duge thy hign trong qua trinh viél/doc. Dé to ra ly Iudn vé sy sinh thanh nhw vay, cn phai c6 nhting pham tri kh so vdi cdc pham tri ma ng6n ngit hoe cla ngon ngtt dang sir dung, ching nhimg thé, loai ly ludn nay cdn phai chon cho minh mét 46i tugng khdc, khéng gidng véi d6i tuong cia thi php hoc. Dé 1a déi tong kién tao ly lun, ma khéng bi Khdéch quan hod,- m6t déi tugng kich hoat (Bachelard). Boi vy, c6ng trinh do Bakhtin sing tao dn ching ta t6i mot logi ly Iuan vé nghia doi hoi phai c6 mét loi ly thuyét twong thich vé chi thé. Vao nim 1929, nhimg ly thuyét nhur thé hoan toan chua c6. Ngay ca trong van ban ciia Dostoievski, noi “d6i tung kich hoat” ciia Bakhtin dua vao dé kién tao, bin than déi trong dy cling chi tén tai & ché ban ip ranh gia su mé ta va cai duge tham thdu qua sy m6 ta dy: dé li sy m6 ta Khich quan va ding shdi ciing la sir chia tich pte digu, Bakhtin la neu dd bat duge binh dign thir hai nay, cdi binh dign 4 tién dodn ring, nén van hoe edn cé ly thuyét méi. Gid day ching ta da 15, vi sao sy nghiép ca Bakhtin tét yéu mang tinh chat qua d. Sir dung thuat ngit shi phdp hoc Khai théc duge tir di sin cia céc a 4c nha lich sir va hinh thite lun), Bakhtin d& kham ph ra ca mot dai luc ma cng cu cia thi phap hoc khdng thé img dung. Day 1a nguén ci tao nén tinh hai mat trong quan diém tiép cn cita éng: éng thudng xuyén luong hy giita mét bén 1a ng6n ngit nhén vin, thm chi, thép thong cd ng6n ngtr Kitd gido, v6i bén kia, hé théng thuat ngir ky thuat; gitta méi quan tam vé tinh tu ligu 2 NGHIEN CUU VAN HQC S67 - 2011 chan xéc day ti man cita céng trinh nghién cifu vén la dic diém cé hitu cla mét chuyén gia vé lich sir vin hoc véi sur sic séo cita true gide khi doc cae van ban; 6 la huéng tiép cn khéng phai vin hoc, khéng phai ng6n ngit hoc, ciing khong phai triét hoc, ma tat c cing nh§p lai; throng xuyén tring lip, nhiéu khi khong chinh xéc, 6ng lam xé dich y nghia cia céc thudt ngit ngén ngit hoc va 46i Khi khong dua ra nhimg dinh nghia nghiém nhat cho cée thuat ngit ay (thy ra, dat chit “16i” bén ngoai pham vi mé ta, la nghia ly thé nio?). Hung tiép cn nay ¢6 ky vong tré thinb thi phap hoc, nhung dign ng6n cia né da bj gién doan vi né thuong xuyén duc thing, vuot qua ranh gidi cia sw mé ta, tién t6i chd ma thi phap hoc chiing cé gi dé mé ta, nhing né lye phan tich duge chuyén qua vige tim kiém céc ludt 16 phi hop v6i ¥ nghia va chi thé cia ¥ nghia dang duge niy sinh; Iai ntta, nhimg van ban kiéu giép ranh 6 thoi dai ching ta la nhiimg van bin au tién dang tao ra cdc luat Ie yO LANGUYEN dich + Ngudn: Kristeva J. Une pottique ruinge/! Mithait Baktine. La pottique de Destolevski Traduition de Isabelle Kolitcheft Preface de Julia Kristeva, Seuil, 1970. P.5-29. +.Cé tham khdo ban dich tiéng Nga ela G.K Koshikoy 1Oma Kpwcmesa. Pspyuienne noma I! “Bec Mocxoacxoro yausepcurera”. Cepia 9. Dusronorun. 1994. Ne 5.C.4462 (1) Mikhatn Bakhtin Ning vén 48 sng the cia Dostoteshi.L.:“Priboi, 1929. Xin hu ¥: in xuit bn dtr, trong ahan dé ewbn sich Khong 06 chi “thi php” la cir duge trang phai hin tht hn wading, ma Bakhtin thd tinh. Cud sich gdm hai phn Phin I: Tiéu thay phir digu cia Dostoevsk (Dat vn Phin 2: Li cia Dostotevski (hie nghiém phong cach ho) Kétluin (2) Théorie de a laératre, textes des formalistes russes réuns, présentés et tradits par Todorov. P: Seu, coll. Tel Que, 1965. (2) Theo ching wi, 6 dy 6 su nim lin vé chi sé th gan, vi hu hétnhimg dng tinh «quan trong nhit cia tra phi hin thie Nga duye cing b6 chi yu vl gai dogn 1914 1928, Sau khi BO Chinh tr ng Céing sin Lién X@ ra “Nei quyét v8 vige edit ce t cite vn hoc” (23/04/1932), Trring phi hinh the Nga cng cic tb chit ca né bi xod 8 va, di nhién, cdng ‘trinh nghién ctu cita ho khong con duoc cng bé nita (xem: La Nguyén.- $6 phan lich sie ctia ‘nn i lun van he x6 vit chin thing! *Nghién cin vin hoc", s8 9/2008) -ND. Mot nén, 23 (4) [sistem di segn eto struturaismo sovetco, acura di Remo Faccani e Umberto Eco. Milano: Bompiani, 1969 (5) Eikhenbaym viét rong tuyén tip Van hoc: “Vin d& 6 tinh nguyén ti wi “nha hinh thire ludn” khdng phai la cde phuong php nghién ciru van hoe, ma la vin hoc nhu mot déi neomg nghién cis. Véca bin, ching ti Khng ni va Khng tanh lun v8 bt kj mét thi phuomg php lun no. Ching ti chi ni vic thé noi v met sé nguyén tc I thuyéttimg go cho ching ti khéng phai bing mét hé théng my hoe hay hé théng phong php lun cd sin nao dé, ma la bing sur nghién ciru chat ligu cy thé trong nhimg dic dim loai biét cia né” (Trich theo Medvedev PIN: Phuong phep hinh tic trong nghién ci van hoc. Dén nip phébinh vio mdi thi hoc x hoe. Ls Pri", 1928, t. 106-107) (© Vi mins cde céng trinh: Thmhianov J. = Ning vein dé ngén ngit cdu tho. “Academia, 1924, Jakobson R., Tunhianov.- Nhing vin 48 nghién cu van hoc vi: mgon ng! “LEF Méi", 1928, N12; Eikhenbaym B= Phong cich hing biém cia Lenin! “Lai Nea, 1924 (1) Troski L.D: Vain hoc va ciich mang. M.,1924. (8) Pereverzev V.F. Phong phip x hii hoc cia cdc ni hinh thie lanl! Van hoe va chat nghia Mac, 1929, Quyén |. (9) Medvedev P.N: Phong php hinh thite trong nghién cru van hoc. Dan nhép phé binh do mén thi hoe xd hdi hoc. L.: “Priboi”, 1928. (10) Volosinoy V.N: Léi trong dr sing vl trong thot! “Ngdi sao", 1926, Xe 6 (Cong trinh dinh cho Dostoievski); Cing te gid Chit nghta Mac var miét hoc ngén nei. L. “Priboi”, 1929. (1) Khi bt du 6 sing bi Stalin th gong digu tanh lun dy bit du thay di vata 46 thi dich urge be 1p 18 vt rong cud Sich th hai cia Bakhtin (Xem Medvedev PIN: Ci nha inh the va cic nh hin thi ln, 1934). (12) Medvedev P.N: Phong php ink hie rong nghién ctw vn hoe. 1.232. (13) Medvedev P.N: Phieomg phép hinh thiée trong nghién citu van hoc, t55. (14) “Tich mac": dich tir chat “quiétisme”, o6 nghia la “thuyét tich mich”, m@t hoe thuyé t6n gido, theo 46, sy hoan thign vé dao chi c6 thé dat duge cha yéu qua sy quan chiém thy ng: ND. (15) Trong Phuong phdp hinh thirc, Bakhtin viét: “Y nghia” va “nh§n thife” ld nhing thuat nat co bin ci cc I thuyés va triéthge te bin vé van hod. Trit hoe duy tm dt vo ita hn ‘thie c4 nhdn va y nghia mOt “nhdn thite sigu nghiém”, hay la “nhdn thire ndi chung” (Bennsstsin berhaup), bin phn ci n6 lt git gin su thong nhit va sy thin Knit cia ce § neha rn tum tres in mat va mo hd cia ching trong su hinh thinh sinh dng cia thie ta ‘vat chat” (tr.16). (16) He thing thugt ngit duge sit dung trong vige xAy dyng inh vac Iy thuyét msi me nay, 6 dy, ngn ngi dae xem la sue pt gn én erin thuge ve cha thé, triu ning da sig, va @ iy, moi y nghia hign nhién déu la nha tw tuémg he; he théng thuat ng ny, 24 NGHIEN CUU VAN HOC SO 2017 trong bi cinh chinh tr ~ x8 h6i cia thai dai, chi c6 thé to than thudt nat hd hoe vA tam by hoc. Xem: “Vin dé tra 6 thé i duge gi quyét, néu nhu tim thiy trong tic phim ¢hi ca mot yéut6 ma n6 dng thai via gin vai sr hign dign true quan cia Ie, vea gin vai y nghia eta n6, mot yéu t, gidng nbur nha t6 trang gian, 6 thé hop nhit chigu su va tinh phd qu cia ¥ nghiav6i tinh dom nhit ca am thanh due phi ra. Nn t6 tung gian d6 sé two ra kh nang chuyén tigplién we... tr hin thie bén ngoai ti nghia ne neing bén ‘rong... Ching t6i cho rng, sw danh gi xa hoi chinh la yéu (8 nhu vay... Bai viy, su hign dign mang tinh ca thé don nhat ciia phat ng6n 18 c6 tinh lich sir va ¥ nghia xa hoi. Tir pham tnt cia dhe ta tw nhién n6 chuyén thanh pham tr cia thye tgn x4 hoi... Nhung qua hanh vi thye hanh mang tinh don nhét ea nd, ban thin ¥ nghia eta loi - phit ngdn cing e9 xat ‘voi lich sit, tré thanh hign tugng lich sir... Mdi quan hé hiu co gitta ky higu va ¥ nghia. chi tn tai véi phat ngén cu thé va véi nhimg hodn enh thye hanh cy thé cia m6... Méi quan hg dy duge to ra d8 pha huy va kiént90 lei, nung la trong nhiing hinh tte méi, trong nhing hoan cinh phit ngdn mi Vay nn ei tinh bie tht lich sir nhur mt nn cb ndi kt sr higm dign mang tinh ca thé cia phit ng6n véi tinh phd quét va sie toan ven cia ¥ neha, nha té thé hod, cu thé hod y nghia va tri nh si hign dign v8 mgt im thanh cia lei ni 6 dy va bay wid, ching ti s@ goi la su dinh gid xa hoi” (Medvedev P.N. Tidd, tr.161-164). ing vai tinh thin nhur vay, trong “Lai néi diu” cia bin in nam 1929, Bakhtin vir “Su phn tich 6 day duge dat tn nén ting ca quan nigm cho ring, & bén trong, tr noi tai, moi téc phdm van hoe déu mang tinh x@ hi. Trong 6, cde Iye hong xa hoi sing {ne co xv haw, mi yu hi Ge es 6 tim dim ng y Kn inh i sinh dng cia x8 ho. Bdi vy, ngay es phn tch hin the thu cay vn ph Khai the tng yu tein eu te ght hut ne dé Khe xg i ee ue Iuong x hi sng dng, nh la sr két tinh nghé thugt ma nhimg duimg canh cia n6 duge té che via trau chuét thé ndo dé kh xa nhing tia dinh gi xa hi Khe nhau, va lim khiie xa ching dui mot gée a6 nh dink” Hign nay, enh ky hig hoe x0 vi bx lp se Ke Bt ida cute cia ‘mgt he théng ky hidu ndo d6 v6i edu tic cia ngén nai bing céch dua ra khéi nigm “he théng m6 hinh hod thi bai, vf nh, tong mbi quan hé vi ngdn ng, thi iby tuyét 1a He thing m6 hinh hod thir hai (Wh cng trinh nghién ctu vé cd hé thing ks hiéw. Tar, 1965). (17) Kristeva J. Bakhtin, le mot, le dialogue et le roman i! Critique, 1967, 6 239 (Bin dich tidng Nga: Kpuctesa 10, Baxmnr,cxo90,duaroew powan i Jluaior. Kapuanaa. Xpoworon, 1993, Ne), (18) Biy aly do giaithich vi sao khi gid thigu nhang cdng tinh cia ede nha ky iu hoe x0 viét (xem: Kristeva J. Lieypansion de la sémiotique iI Kristeva J. Src, Recherches pour une sémanalyse,p. 43 sq; Kristeva J, Distance et antnreprésentatonl! Tel Quel, 1968, Ne 32; Kristeva J. La sémilogie aujourdhui en URSS. I! Tel Quel, 1968,

You might also like