HOE NU VERDER?
DE DANS OM HET MAGERE KALF
Tweehonderd en nòg
eens tweehonderd
miljoen euro
Grote bezuinigingen werpen hun schaduw vooruit, zowel over de kunst als in de
publieke media. De kortingen zijn zo groot dat ze onvermijdelijk leiden tot een
systeemverandering. Een tussenbalans.
Door Hans Maarten van den Brink
Koortsachtig beraad en geslepen
messen kenmerken de sfeer rond de
bezuinigingen in omroepland en in de
kunstwereld. Protestschreeuwen helpen
niet, niet op het schouwburgplein en
niet op de televisie, nu de regering haar
poot lijkt stijf te houden als het gaat om
linkse media en elitaire kunst.
In Hilversum, om met de belang-
rijkste stad van het land te beginnen,
heeft de Publieke Omroep te verstaan
gekregen dat de bezuinigingen écht zijn
en gehaald moeten worden. Het ronde
bedrag van tweehonderd miljoen is in
het Regeerakkoord voor de landelijke
Publieke Omroep ingeboekt. Inmiddels
gaat de minister ervan uit dat dit bedrag
geldt voor de hele mediabegroting van
de overheid, maar daarin vormen de
landelijke publieke omroeporganisaties
veruit de grootste post.
Vijftig miljoen zou er volgens de
omroepen en de Raad van Bestuur nog
wel gevonden kunnen worden, door
de organisatie nog efficiënter in te
richten. Meer korten kan alleen door
programma’s goedkoper te maken of
te schrappen. Het bod van 50 miljoen
is voor de minister echter te laag. Na
een uitgebreide aanbestedingspro-
cedure is daarom onlangs de Boston
Consulting Group, een organisatie-
adviesbureau, aan de slag gegaan
om toch minstens 100 miljoen aan te
wijzen die op de totale begroting van
de landelijke Publieke Omroep (zo’n
750 miljoen) gevonden moet worden.
Het overhevelen van de Wereldomroep
vanuit de Mediabegroting naar die van
2 609 – cultuur en media april 2011 Mediafonds
Buitenlandse Zaken zou vervolgens
nog eens 41 miljoen opleveren. Het
Muziekcentrum van de Omroep staat
nog maar voor 13 miljoen op de begro-
ting en levert 17 miljoen in. Hoe het
resterende bedrag gevonden wordt is
een probleem dat de minister zelf moet
oplossen, waarschijnlijk deels door mid-
del van nog een forse bezuiniging op het
media aanbod van de publieke omroep.
Fusies
Eén van de belangrijkste maatregelen
die volgens de minister in ieder geval
genomen dient te worden is een radicale
vermindering van het aantal omroepor-
ganisaties in Hilversum. Van eenentwin-
tig nu, moeten het er acht worden. Twee
daarvan staan vast: de NOS, die zorgt
voor nieuws en sport, blijft bestaan,
evenals de NTR, onlangs voortgekomen
uit een fusie van de NPS, de RVU en
de educatieve omroep TELEAC. Hoe
zien die andere zes eruit? En zijn ze
alle zes even groot, met evenveel recht
op zendtijd? Voor de EO staat vast dat
men liever genoegen neemt met een
minder aantal uren, wanneer daardoor
de onafhankelijke positie gehandhaafd
kan blijven. De VPRO is nog aan het on-
derzoeken wat men het liefste heeft: die
onafhankelijkheid met minder zendtijd
of een grotere organisatie die gevormd
zou kunnen worden samen met de
AVRO, een omroep met nu al een sterk
accent op kunst en cultuur. Wil de VPRO
niet, dan zou de AVRO kunnen kiezen
voor samenwerking met de TROS, maar
ook een samengaan van TROS en MAX
ligt voor de hand. Complicatie: MAX
groeit liever nog even sterk door en
blijft daarbij voorlopig onafhankelijk.
VARA en BNN zijn er inmiddels uit: zij
gaan fuseren. Tot voor kort leek dat ook
het geval met KRO en NCRV, maar KRO-
directeur (en VVD-lid) Koen Becking liet
onlangs weten dat hij misschien toch
een zelfstandig voortbestaan ambieert.
Van de kleinere omroepen, waaronder
die op levensbeschouwelijke grondslag,
en de nieuwkomers wordt min of meer
gedwongen aansluiting bij een van de
grotere partners verwacht. HUMAN
heeft al gekozen voor de VPRO, waar
wellicht ook de Boeddhisten terecht-
komen. WNL en PowNed kijken naar
TROS en MAX. De complete puzzel is
voorlopig echter nog niet gelegd.
Zelfs als dat lukt is de vraag welke
invloed dat gaat hebben op de pro-
gramma’s en de programmaschema’s.
Achter de acht omroepbedrijven houdt
zich dan nog altijd een groter aantal
verenigingen schuil met de daarbij
behorende Raden en Besturen. Aan
de voorkant zullen veel meer dan acht
merknamen gehandhaafd blijven,
zodat er in de linker bovenhoek van
het televisiescherm nauwelijks een
besparing op het aantal logo’s plaats zal
vinden. Die merktekens zullen allemaal
weer via een systeem dat door iedereen
als eerlijk wordt bevonden met elkaar
in evenwicht moeten worden gebracht.
Voor de straks geclusterde omroepen
staat daarbij vast dat de centrale regie,
in ruil voor hun bereidwilligheid, kleiner
zou moeten worden. Minder invloed
voor de centrale Raad van Bestuur en de
zendermanagers dus.
Maar wat gebeurt er dan met de
profielen van de drie televisiekanalen
en de zes radiozenders? Verwateren die
weer, worden die weer onduidelijker,
zodat Nederland 2 niet meer de zender
is voor serieuze informatie, kunst en
diepgravende documentaires? En komt
die centrale kunstredactie er nog, waar
AVRO, VPRO en NTR al een tijd over
praten? Ook daar is men nog niet uit.
Toch wil de minister aan het begin
van de zomer een brief aan de Tweede
Kamer sturen waarin de hoofdlijnen
worden uiteengezet voor een nieuwe
Mediawet waarin dit alles geregeld
wordt.
Internet
Regeringspartner VVD vindt het intus-
sen nog niet snel genoeg gaan. Tijdens
een bijeenkomst in Hoogeveen eiste
mediawoordvoerder Anouchka van
Miltenburg onlangs dat nu al besloten
zou worden om het derde televisienet
af te schaffen. Zij vindt dat de eenvou-
digste manier om te bezuinigen. Op
het vrijgekomen kanaal zouden dan
de regionale omroepen gezamenlijk
de programmering moeten verzorgen,
zoals dat ook in een aantal andere
Europese landen het geval is en zoals
ook in het regeerakkoord als mogelijk-
heid staat vermeld. De financiering van
de regionale omroep zou bovendien
terug moeten worden gehaald naar de
rijksoverheid. Hoe zich dat verhoudt
met de afgesproken bezuiniging, is niet
duidelijk.
Al eerder liet Van Miltenburg weten
dat de publieke media zich verre zouden
moeten houden van activiteiten op
internet, met uitzondering wellicht
van ‘Uitzending gemist’. De omroepen
moeten zich beperken tot de klassieke
audiovisuele diensten: radio en tv. De
nieuwssites zouden dan verdwijnen, net
als alle andere toegevoegde informatie
naar aanleiding van programma’s.
Themakanalen zouden alleen nog uit
eigen (verevenings)middelen mogen
worden gefinancierd. Daarmee doet
men immers naar het idee van de VVD
de kranten oneigenlijke concurrentie
aan. Dit standpunt staat lijnrecht tegen-
over de strekking van de pas in 2009
in werking getreden Mediawet, waarin
de publieke ‘mediadiensten’ nu juist de
opdracht kregen om met hun inhoud op
alle platforms aanwezig te zijn. Dat ook
internet een audiovisueel medium is, dat
televisie en radio ook via de computer
bekeken en beluisterd kunnen worden
en dat programmamakers steeds meer
cross- en transmediaal werken is Van
Miltenburg overigens wel degelijk
bekend. Ook zij gaat ervan uit dat over
twintig jaar de distributie van beeld en
geluid volledig anders zal zijn georga-
niseerd dan op dit moment. Creëert ze
dus met deze voorstellen welbewust een
sterfhuisconstructie voor de Publieke
Omroepen ten gunste van de commerci-
elen en van uitgevers die hun belangstel-
ling steeds meer verleggen van papier
naar beeldscherm?
Grensvlakken
Het kan bijna niet anders of er is over
nagedacht: ook op de kunstbegroting
moet precies tweehonderd miljoen euro
bezuinigd worden. En ook hier moet
meer ruimte worden gemaakt voor
private en commerciële initiatieven,
voor ideeën van buiten de Randstad en
voor de smaak van een groter publiek.
Kunst die als moeilijk wordt ervaren en
experimenten, bijvoorbeeld met behulp
van de elektronische media, dreigen ook
hier het kind van de rekening te worden.
‘E-cultuur’, de benaming voor een bonte
verzameling van instellingen, projecten
en experimenten op het grensvlak van
kunst en media, dreigt zelfs helemaal als
zelfstandig beleidsterrein te verdwijnen.
Dat zou nog niet volstrekt onoverkome-
lijk zijn als daartegenover een grotere
openheid stond van andere, meer traditi-
onele kunstvormen om de verworvenhe-
den van de digitale revolutie in de eigen
praktijk op te nemen. Maar onder druk
van aangekondigde kortingen dreigen
juist initiatieven die zich afspelen in
de vruchtbare grensgebieden tussen
disciplines het loodje te leggen.
De Raad voor Cultuur, het hoogste
adviesorgaan van de overheid op
dit gebied, heeft schoorvoetend de
opdracht aanvaard om invulling te
geven aan de bezuinigingsopdracht van
200 miljoen, maar heeft gewaarschuwd
dat dit bedrag vermoedelijk niet op een
verantwoorde manier valt te halen. Als
eerste hebben de verschillende com-
missies van de Raad (Film, Beeldende
Kunst, Musea enzovoort), de vraag
gekregen hoe ze 30% op de onder hen
ressorterende fondsen en instellingen
zouden kunnen bezuinigen. Over die
voorstellen buigt de Raad zich vervol-
gens om er samenhang in te brengen
en mogelijk omissies te signaleren. Met
commentaar gaan de plannen daarna te-
rug, waarna de Raad begin mei met een
allesomvattend advies aan de minister
zal komen. Of men er met deze werk-
wijze in zal slagen om interdisciplinaire
projecten en plannen die zich bevinden
op het snijvlak van kunst en media
recht te doen is maar de vraag. Omdat
ze niet in een traditioneel kader passen,
lopen ze het gevaar dat niemand er zich
verantwoordelijk voor voelt. De com-
missie Media, die de prestaties van de
Omroep en het Mediafonds beoordeelt,
is overigens niet in deze grootscheepse
operatie betrokken. Dat kan als goed
nieuws worden uitgelegd - geen korting
-, maar evengoed slecht uitpakken: de
Mediafonds april 2011 609 – cultuur en media 3
wisselwerking tussen cultuur en media
wordt niet onderkend, zelfs als er lip-
pendienst aan wordt bewezen.
Tafel
Eind vorige maand deed nog een partij
van zich horen in de discussie over de
kunstbezuinigingen, wellicht met het
doel om de Raad voor Cultuur de pas
af te snijden. De ‘Tafel van Zes’, een
gezelschap dat van zichzelf zegt dat het
de gehele kunstwereld vertegenwoor-
digt, publiceerde een ‘discussienotitie’
die tegelijkertijd als ‘een pleidooi’,
‘een visie’ en ‘een akkoord’ werd
gepresenteerd, dat dan ook terstond
aan de staatssecretaris werd aange-
boden. Bij de Zes, die maandenlang
in het geheim beraadslaagden, zaten
vertegenwoordigers van werkgevers en
werknemers, van een aantal fondsen
en ‘denktank’ De Cultuurformatie, een
club die de namen van zijn denkers niet
onthult. Het gezelschap zei de staats-
secretaris vóór te willen zijn wanneer
hij het hakmes hanteert door nu al met
de uitgangspunten te komen voor de
aangekondigde bezuinigingsoperatie.
Die komen er wat betreft de Zes op
neer dat de drempels om structureel
subsidie te krijgen in de kunsten worden
verhoogd, dat subsidieontvangers
gedwongen worden om meer particulier
geld aan te trekken en dat kunstuitingen
strenger worden afgerekend op hun
bereik, op de kijk- en bezoekcijfers
dus. Het oordeel over kwaliteit dient
niet meer zo’n belangrijke rol te spelen
bij het verlenen van subsidies en dient
zeker niet alleen geveld te worden
door deskundigen. Ook politieke en
economische motieven moeten een rol
spelen bij de beoordeling van een plan
en experts op het gebied van commercie
en communicatie moeten mee-oordelen.
Opvallend is dat de Zes hiermee in
grote lijnen aansluiten op voornemens
die staatssecretaris Halbe Zijlstra van
Cultuur al bij zijn aantreden heeft geuit.
Of zij inderdaad een consensus binnen
de kunstwereld vertegenwoordigen is
twijfelachtig. Maar aangezien woorden
niets kosten, zal de proef op de som pas
worden genomen wanneer er inderdaad
op grote schaal financiering voor kunst
en cultuur wegvalt. Bijna overbodig
te zeggen dat ook in dit document de
samenhang tussen cultuur en media wel
wordt genoemd, maar zonder dat daar
consequenties uit worden getrokken.
Als het om praktische voorstellen gaat
mag er dan ook meer worden verwacht
van een initiatief dat met steun van de
private cultuurfondsen (Prins Bernhard
Cultuurfonds, SNS REAAL Fonds en
VSBfonds) is genomen en dat onder
de aandacht gebracht wordt door de
AVRO en de Volkskrant. Koers kunst
is een discussie die nu eens wel in het
openbaar wordt gevoerd en waar ook
het publiek, dankzij, jawel, de media bij
betrokken wordt. Een toelichting daarop Over de noodzaak van
staat op de volgende pagina.
vernieuwende denkbeelden
En het Mediafonds? Waar blijft dat in
al dit geweld? Zeker is dat bij minstens
twee verschillende onderzoeken ook de
positie van het fonds aan de orde komt.
Door Simon van den Berg
De organisatieadviseurs van Andersson Is er een conflict tussen peer review en de mate waarin instellingen door hun
Elffers Felix zijn inmiddels begonnen publiek gedragen worden? Welke rol spelen plekken als musea en theaters nog in
met het zoeken van een antwoord op de een tijdperk van digitale distributie? Waarom is de afgelopen veertig jaar het kunst-
vraag hoe de toekomst van de ‘e-cultuur’ bezoek in Nederland niet meegestegen met het opleidingsniveau? Staat intellec-
moet worden vormgegeven en waar tueel eigendomsrecht in de weg van een daadwerkelijk vernieuwende sample-
subsidiestromen daarvoor moeten cultuur? Waarom is het veld van fondsen en sectorinstituten nog steeds verdeeld in
worden ondergebracht. De bedreigde disciplines terwijl veel kunstenaars niet meer in dat soort hokjes te plaatsen zijn?
instellingen voor nieuwe media vallen De cultuursector in Nederland lijkt roerloos in beweging. In afwachting van de forse
nu niet onder de minister voor media- bezuinigingen die de overheid heeft aangekondigd wordt zowel in de kunsten als de
zaken, maar onder de staatssecretaris
voor cultuur. Maar betekent dat ook
dat ze straks, bijvoorbeeld, bij een
groot beeldende-kunstfonds moeten
worden ondergebracht en hun resultaten
moeten tonen in galeries en musea? Het
Mediafonds vindt dat nieuwe ontwik-
kelingen vooral ook ten dienste moeten
staan van een groot publiek en dus
ook hun weg moeten vinden naar de
Publieke Omroep.
Daarom zet het al jaren in op e-cultuur-
projecten van de omroepen, op work-
shops als Sandberg@Mediafonds en op
het Gamefonds.
De minister heeft verder aangekon-
digd een ander of hetzelfde bureau media even uitgebreid als onzichtbaar overlegd en onderhandeld over de toekomst.
een onderzoek te willen laten doen Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat het hier gaat om een edele vorm van
naar een mogelijke fusie van de drie belangenbehartiging. Iedereen maakt zich zorgen over het gebrek aan legitimatie
publieke fondsen die zich op dit voor het subsidiëren van kunst en media, maar onder druk van de snoei-agenda van
moment met de media bezig houden: staatssecretaris Halbe Zijlstra wordt de verdediging van waarden al snel de verdedi-
het Stimuleringsfonds voor de Pers, ging van instanties en belangen.
het Fonds Bijzondere Journalistieke
Projecten en het Mediafonds. Op het Het lijkt de sector te ontberen aan werkelijk nieuwe ideeën. En eigenlijk is dat
eerste gezicht liggen de terreinen die vreemd, omdat de afgelopen decennia een zee van nieuwe kansen is ontstaan op
deze drie bestrijken vrij ver uit elkaar, het gebied van democratisering, technologie en digitale cultuur. De rol van de kunst
maar in de praktijk van toekenningen in de maatschappij verandert, en daarmee de functies en verwachtingen die we van
convergeren ze steeds meer en heeft kunst hebben. De vraag is dus hoe we kunstenaars in staat stellen de taken die we als
enige afstemming misschien toch wel samenleving aan de kunst verbinden zo goed mogelijk uit te voeren. Voor een deel
zin. zijn dat verdelingsvraagstukken, maar er komen andere, fundamentelere vragen aan
de orde.
Al het overleg en alle studies die hierbo-
ven werden beschreven moeten reeds Met KOERSKUNST De beste ideeën voor een cultureler Nederland gaan we op zoek
deze zomer hun vruchten afwerpen. Dan naar twintig concrete ideeën, die een denkrichting vertegenwoordigen, een knel-
zenden de minister en de staatssecreta- punt aanpakken of een kans grijpen. Niet defensief, over geld of belangen, maar een
ris brieven aan de Tweede Kamer waarin open zoektocht, die discussie losmaakt, zodat een nationale brainstorm ontstaat.
ze uiteenzetten hoe ze door nieuwe De website www.koerskunst.nl presenteert de komende maanden de resultaten. De
wetten en besluiten vorm geven aan het Volkskrant en de AVRO doen hier regelmatig verslag van. Misschien megalomaan,
cultuur- en het medialandschap. niet onmiddellijk uitvoerbaar of controversieel, maar in ieder geval prikkelend, cre-
Hopelijk in samenhang met elkaar. atief en zo concreet en toepasbaar mogelijk. Een panel van drie experts beoordeelt
ieder idee en ook de meningen van bezoekers zijn welkom. Zo wordt de website een
groeiend manifest voor een andere manier van denken over de kunsten. Wellicht zal
Hans Maarten van den Brink is directeur van het het cultuurbeleid volgen.
Mediafonds.

Simon van den Berg is (theater)journalist, schrijver en adviseur.

4 609 – cultuur en media april 2011 Mediafonds