4.

HAFTA
Kimyasal Reaksiyonlar, Kimyasal
Tepkimelerde Hız ve Denge
Ders Sorumlusu: Dr. Öğr. Üyesi Gökhan AÇIK
 Kimyasal Reaksiyonlar
 Maddelerin kimyasal değişme sonucunda yeni maddeler
oluşturmasına kimyasal tepkime (reaksiyon) denir.

 Kimyasal tepkimeler, olaya giren maddelere ait

taneciklerin (molekül, atom ya da iyon) çarpışmaları ile
gerçekleşirler.

 Enerjileri yeterli olan taneciklerin çarpışmaları

sonucunda kimyasal bağlar koparak moleküller
atomlarına dağılır ve atomlar yeniden düzenlenerek
farklı maddeler oluştururlar.

 Kimyasal tepkime, kimyasal değişim ve kimyasal olay eş

anlamlıdır.

 Tepkimelerin sembol ve formüllerle gösterilmesine ise

tepkime denklemleri adı verilir.
 Kimyasal Reaksiyonlar

 Kimyasal tepkimelerde (reaksiyonlarda) farklı maddeler birbirleriyle etkileşerek yeni ürünler

meydana getirir. Birbiriyle reaksiyona giren maddeler element ya da bileşik olabilir.
 Tepkimeye giren maddeler reaktif (giren) ve tepkime sonucunda elde edilen maddeler ise
reaktan (ürün) olarak adlandırılır.
 Kimyasal tepkimeler elementlerin simgeleri ve bileşik formülleri kullanılarak kolayca ifade
edilebilirler. Tepkimeye giren maddelere ‘girenler’ veya ‘reaktifler’ denir ve eşitliğin sol
tarafında gösterilirler. Tepkime sonucu oluşan maddelere ise ‘ürünler’ denir ve eşitliğin sağ
tarafında gösterilirler. Eşitlik ise bir ok ile ifade edilir.
 Dolayısıyla bir reaksiyon genel olarak;
 Kimyasal Reaksiyonlar

 Örneğin A ve B maddeleri tepkimeye giren maddeler, C ve D maddeleri de reaktifler olarak

kabul edilirse, kimyasal tepkime aşağıdaki şekilde gösterilir.

 Burada a, b, c ve d katsayılar olup genelde birer tamsayıdır. Benzer şekilde 25 oC’de hidrojen
ve oksijen gazlarından suyun oluşumu;

 Tepkimesi ile ifade edilir. Atom ve moleküllerden kaçar tanesinin tepkimeye girdiği veya
çıktıkları sağ alt indis olarak ifade edilir ancak katsayı 1 ise yazılmaz. Gerektiğinde
maddelerin fiziksel halleri de sembollerinin sağında indis olarak katı (k), sıvı (s), gaz (g)
olarak parantez içinde yazılır.
 Kimyasal Reaksiyonlar

 Bir diğer tepkime olan CaCO3 ve H2SO4’ten CaSO4, CO2 ve H2O’nun oluşumu ise aşağıdaki
tepkime ile gösterilir.
 Kimyasal Reaksiyonlar

Önemli Bilgi

 Kimyasal tepkimeler atomlar arasında elektron alışverişi ya

da elektronların ortaklaşa kullanılması ile gerçekleşir. Bu
nedenle kimyasal tepkimeler sonucunda atomların
çekirdeklerinde bir değişim olmaz. Yani kimyasal
tepkimeler sonucunda yeni türde elementler oluşamaz.
Kısacası kimyasal tepkimeler sonucunda atomların cinsleri
ve sayıları korunur.
 Kimyasal Reaksiyonlar
Kimyasal tepkimelerin denkleştirilmesi

 Kimyasal tepkimelerin denkleştirilmesi kütlenin korunumu kanunundan faydalanılarak yapılır.

 Bir kimyasal tepkimede reaksiyona giren maddelerin atom sayıları ve çeşitleri her zaman
korunur. Dolayısıyla bir kimyasal tepkimede her zaman;
 Kimyasal Reaksiyonlar
Kimyasal tepkimelerin denkleştirilmesi

 Kimyasal tepkimelerde atom sayısı ve çeşidi korunduğundan dolayı kütle de korunur.

Dolayısıyla bir kimyasal tepkimede her zaman;

 Kimyasal tepkimelerde atom sayısı ve çeşidinin korunmasından faydalanılarak bir çok

kimyasal tepkime kolayca denkleştirilebilir. Örneğin, CH4 ve O2 nin CO2 ve H2O ya dönüşme
tepkimesini düşünelim. Tepkime;
 Kimyasal Reaksiyonlar
Kimyasal tepkimelerin denkleştirilmesi

 Tepkimeleri denkleştirmenin bir başka yolu da katsayı yöntemidir. Bu yöntemde tepkimedeki

her maddenin başına harf cinsinden bir katsayı konularak harfler arasında eşitlikler yazılır.
Daha sonra en küçüğü bir alınarak diğer harflerin rakamsal değerleri bulunur ve tepkimede
söz konusu maddelerin başına konur. Örneğin;

 Şeklinde a, b, c, d şeklinde katsayılar konur. Reaksiyonun sağındaki ve solundaki C, H ve O atomları sayıları eşit
olacağından, C atomu için 3a : c, H atomu için 8a : 2d, O atomu için 2b : 2c + d şeklinde eşitlikler yazılır. Dikkat
edilirse burada en küçük katsayı olan a: 1 alındığında, b: 5, c: 3, d: 4 bulunur. Bu katsayılar yerlerine yazıldığında
tepkime aşağıdaki gibi denkleşmiş olur
• Tepkimelerin denkleştirilmesi için kullanılan katsayılar her zaman simge
ya da formüllerin başına konur. Bu katsayılar asla sağ alt indis olarak
konmamalıdır ve sağ alt indisteki katsayılar değiştirilmemelidir. Çünkü
bu katsayılar değiştirilirse tepkimedeki maddelerin cinsleri değiştirilmiş
olur.
 Kimyasal Reaksiyonlar
Kimyasal tepkimelerin denkleştirilmesinde izlenecek yol;

1. Atom sayısı fazla olan bileşiğin kat sayısı 1 olarak alınır.

2. Öncelikli olarak Kat sayısını 1 olarak aldığımız bileşiğin yapısında bulunan elementlerin
sayısını eşitleriz.

3. Rakamlar kat sayı olarak yazılır bileşik veya elementin önüne yazılmalıdır. Örnek:
5H2O, 4N2, 1/2O2 gibi

4. Son olarak Hidrojen ve Oksijen sayısı eşitlenir.

5. Element molekülleri hariç (N2, H2, O2, F2 gibi) bileşik(H2O, NH3 vb) ve elementlerin (N, O, Na,
K vb) kat sayıları kesirli olamaz.
 Kimyasal Reaksiyonlar
Soru: C3H8 + O2 CO2+ H2O kimyasal reaksiyonunu denkleştiriniz.
1. Atom sayısı en fazla olan madde C3H8 dir. O halde kat sayısını 1 olarak alacağız
1C3H8 + O2 CO2+ H2O
2. Öncelikli olarak Kat sayısına 1 yazdığımız C3H8 bileşiğindeki elementleri
eşitleyeceğiz. C3H8 de 3 tane C girmiş 3 tane çıkmalı 8 H girmiş 8 çıkmalı

1C3H8 + O2 3CO2+ 4H2O

3.Son Adım olarak Oksijen sayısını eşitlemeliyiz

3.2 + 4.1 = 10 O çıkmış bu nedenle girenlerde de 10 O olmalı

1C3H8 + 5O2 3CO2+ 4H2O

 Kimyasal Reaksiyonlar
Soru: C5H10 + O2 CO2+ H2O kimyasal reaksiyonunu denkleştiriniz.
1. Atom sayısı en fazla olan madde C5H10 dur. O halde kat sayısını 1 olarak alacağız
1C5H10 + O2 CO2+ H2O
2. Öncelikli olarak Kat sayısına 1 yazdığımız C3H8 bileşiğindeki elementleri
eşitleyeceğiz. C3H8 de 5 tane C girmiş 5 tane çıkmalı 10 H girmiş 10 çıkmalı

1C3H8 + O2 5CO2+ 5H2O

3.Son Adım olarak Oksijen sayısını eşitlemeliyiz

5.2 + 5.1 = 15 O çıkmış bu nedenle girenlerde de 15 O olmalı

1C3H8 + 15/2O2 5CO2+ 5H2O

 Kimyasal Reaksiyonlar
Soru: Al + H2SO4 Al2 (SO4)3 + H2 kimyasal reaksiyonunu denkleştiriniz.
1. Atom sayısı en fazla olan madde Al2 (SO4)3 dur. O halde kat sayısını 1 olarak alacağız
Al + H2SO4 1 Al2 (SO4)3 + H2
2. Ürünlerde : 2Al ve 3S ve 12 O var
Girenlerde ; Al katsayısı 2 H2SO4 ün katsayısına 3 yazarız
2Al + 3H2SO4 1 Al2 (SO4)3 + H2
3. Son olarak H sayısına bakarız
Girenlerde 3H2SO4 6 tane H var ürünlerde de 6 H olabilmesi için H2 nin katsayısına 3 yazarız.

2Al + 3H2SO4 1 Al2 (SO4)3 + 3H2

 Kimyasal Reaksiyonlar
Soru: X + 3O2 2CO2 + 3H2O denkleşmiş olarak verilen tepkimeye göre X
in formülü nedir?

Girenlerde ; X ve 6O var
Ürünlerde ; 2C, 7O ve 6 H var
Kimyasal reaksiyonlar da “Atom sayısı ve Çeşidi” korunacağından X in
yapısında 2C, 6H ve 1O vardır

X= C2H6O dur.
Kimyasal Reaksiyonlar

Soru: Aşağıda verilen tepkime denklemlerini katsayı yöntemine

göre denkleştiriniz.

a) KClO3 KCl + O2

b) C3H7OH + O2 CO2 + H2O

 Kimyasal Tepkime Çeşitleri  Tepkime denklemlerini, tepkimede
oluşacak ürünlerin cinslerini tahmin
edebilmek ve denklemleri kolayca
1. Yanma (oksitlenme) tepkimeleri denkleştirmek için bazı tepkime
2. Ayrışma (analiz) tepkimeleri çeşitlerini bilmekte büyük yararlar vardır.
3. Birleşme (sentez) tepkimeleri Ayrıca kimyasal hesaplamaların kolay
4. Yer değiştirme tepkimeleri yapılabilmesi için de tepkime
çeşitlerinden önemli olanlarını bilmek
5. Metallerin asitlerle olan tepkimeleri
gerekir. Burada kimyada sık sık kullanılan
6. Yarı soy metallerin asitlerle olan tepkimeleri önemli tepkime çeşitleri verilecektir.
7. Soy metallerin asitlerle olan tepkimeleri
8. Amfoter metallerin bazlarla olan tepkimeleri
9. Nötrleşme tepkimeleri
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri

1. Yanma (oksitlenme) tepkimeleri

 Yanma veya oksitlenme oksijen ile tepkimeye girmek demektir. Birçok element ve bileşik
O2 ile kolayca tepkimeye girerek yanar ya da oksitlenir. Örneğin C, H2 ve S elementleri
sırasıyla CO, CO2, H2O, SO2 ve SO3 bileşiklerini oluşturarak yanarlar.
Bu tepkimeler,

şeklinde ifade edilebilirler. Bu tepkimelere dikkat edilirse her zaman C sayısı kadar CO2, S
sayısı kadar SO2 veya SO3, hidrojen atomu sayısının yarısı kadar su oluşmaktadır. Bu durum
birçok reaksiyonda bize pratiklik sağlamaktadır.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri

2. Ayrışma (analiz) tepkimeleri

 Bir bileşiğin kendisinden daha basit yapılı bileşiklere ya da kendi elementle ayrıştırılmasına analiz
denir. Ayrışma reaksiyonlarının meydana gelebilmesi için enerji gereklidir. Dolayısıyla bu tip
tepkimeler endotermiktir. Bu tip tepkimelerin standart şartlarda gerçekleşen bazı örnekleri
aşağıda verilmiştir. 2A grubu karbonatları ve bikarbonatlar ısı ile ayrışırken 1A grubu karbonatları
ayrışmaz.

Ayrıca elektroliz tepkimeleri de bu gruba girer. Örneğin H2O’nun elektrolizi sonucu H2 ve O2 gazları
oluşur.

Elektroliz: Bir bileşiğin elektrik enerjisiyle kendi elementlerin ayrıştırılmasına elektroliz denir.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
3. Birleşme (sentez) tepkimeleri

 Birden fazla element veya bileşiğin kimyasal tepkime sonucu birleşerek

yeni bileşikler oluşturmalarına sentez adı verilir ve söz konusu
tepkimelere de sentez tepkimeleri denir.
 Sentez tepkimeleri analiz tepkimelerinin tersidir. Bu tür tepkimeler
genellikle ekzotermiktirler. Örneğin H2 ve O2 gazları birleşerek H2O
bileşiğini oluşturmaları bir sentez tepkimesidir. Sentez tepkimelerinin
bazı örnekleri aşağıda verilmiştir.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
4. Yer değiştirme tepkimeleri
 Yer değiştirme tepkimeleri elementlerin aktiflikleri ile ilgilidir. Aktifliği büyük
olan elementler aktifliği küçük olan elementlerle yer değiştirirler. Bu tip
reaksiyonların doğru tahmin edilebilmesi için elementlerin aktiflik
sıralamalarının bilinmesi gerekir. Elementlerin aktiflik sıralaması ile ilgili bilgiler
Bölüm X’de ayrıntılı olarak inceleneceğinden burada önemli olan bazı aktiflik
bilgileri verilecektir. Hidrojen atomundan daha kolay elektron veren metallere
aktif metal, daha zor elektron veren metallere ise soy ve yarı soy metaller denir.
Yarı soy metaller Cu, Hg ve Ag, soy metaller ise Au ve Pt’dir. Soy ve yarı soy
metaller dışında kalan diğer metallerin tümü aktif metaldir. Soy ve yarı soy
metallerin aktiflik sıralamaları (elektropozitiflikleri) aşağıdaki gibidir.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
4. Yer değiştirme tepkimeleri

 Ayrıca metallerin aktifliklerinin (elektropozitiflikleri) bir periyotta soldan

sağa doğru azalacağı ve bir grupta yukarıdan aşağıya doğru artacağı,
ametallerin aktifliklerinin (elektronegatiflik) ise bir periyotta soldan sağa
doğru artacağı ve bir grupta yukarıdan aşağıya doğru azalacağı
unutulmamalıdır. Yer değiştirme tepkimelerinin bazı örnekleri aşağıda
verilmiştir.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
5. Metallerin asitlerle olan tepkimeleri

 Aktif metaller asitlerle tepkimeye girerek tuz ve H2 gazı oluştururlar.

 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
6. Yarı soy metallerin asitlerle olan tepkimeleri

 Yarı soy metaller (Cu, Ag ve Hg) oksijensiz asitlerle tepkime vermezler

ancak oksi asitlerden yükseltgen özellik gösteren H2SO4 ve HNO3 ile
tepkime verirler ancak bu tepkimelerde H2 gazı açığa çıkmaz çünkü bu
metallerin aktifliği H2 den daha düşüktür.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
7. Soy metallerin asitlerle olan tepkimeleri

 Soy metaller (Au, Pt) hem oksijensiz asitlerle hem de oksi asitlerden
yükseltgen özellik gösteren H2SO4 ve HNO3 ile tepkime vermezler. Ancak
Au yalnızca kral suyu (3HCl + HNO3) denilen HCl ve HNO3 karışımıyla
tepkimeye girer.

Kral suyu: Asitlerin az etki ettiği ya da etki etmediği altın ve platin

gibi metallerle tepkimeye girebilen kuvvetli bir asit çözeltisidir.
Hidroklorik asit ve Nitrik asitin 3:1 oranında göre karıştırılmasıyla
oluşur
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
7. Soy metallerin asitlerle olan tepkimeleri

Kral suyu: Asitlerin az etki ettiği ya da etki etmediği altın ve platin gibi
metallerle tepkimeye girebilen kuvvetli bir asit çözeltisidir. Hidroklorik
asit ve Nitrik asitin 3:1 oranında göre karıştırılmasıyla oluşur.

Magma tabakasında sıvı olarak bulunan altında depremler ve diğer

jeolojik hareketlenmeler sonucunda magmadan sıvı bir şekilde
ayrılan Altın, basınç etkisiyle parçalanan kayaların arasına dolar. Bu
noktalar soğumaya başladığında tortular katılaşır ve altın yönünden
zengin kayalar oluşur.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
8. Amfoter metallerin bazlarla olan tepkimeleri
 Al, Zn, Cr, Pb ve Sn metalleri hem asitlerle hem de bazlarla tepkimeye girdikleri
için bu metallere amfoter metaller adı verilir.

 Bu metallerin asitlerle olan tepkimeleri daha önceden verildiği için burada sadece
bazlarla olan tepkime örnekleri verilecektir

 Benzer şekilde amfoter metal oksitleri ve hidroksitleri de hem asitlerle hem de

bazlarla tepkimeye girebilirler. Bu tür tepkimelerin bazı örnekleri aşağıdadır.
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
9. Nötrleşme tepkimeleri

 Asit-baz tepkimelerine nötrleşme tepkimeleri adı verilir ve bu

tepkimeler ekzotermiktir. Bu tepkimelerde ürün olarak genelde tuz
ve su oluşur. Genel olarak aşağıdaki şekilde gösterilen bu tip
tepkimelerin bazı örnekleri aşağıda verilmiştir
 Kimyasal Tepkime Çeşitleri
9. Nötrleşme tepkimeleri
 Na2CO3 ve CaCO3 gibi karbonatlı bileşikler bazik özellik gösterdiğinden dolayı
asitlerle nötrleşip tuz, CO2 gazı ve H2O oluştururlar.

 Ametal oksitlerin asidik olanları da bazlarla nötrleşme tepkimeleri verirler

 Asit oksitler ile bazik oksitlerden yalnızca tuz oluşur

 Bazik oksitler asitlerle nötrleşerek tuz ve su oluşturur

 Kimyasal tepkimelerde hız
 Kimyasal tepkimelerin ne kadar sürede gerçekleştiğini bilmek,
günlük yaşantımızda oldukça önemlidir.
 Metallerin paslanmasının önlenmesi
 Odun, kömür gibi yanıcı maddelerin hangi ortamlarda güvenle
saklanabileceğinin bilinmesi, bu olayların hızlarının ölçülebilmesi
ve kontrol edilebilmesi ile mümkündür.
 Bir kimyasal olayda, olaya giren maddeler zaman içinde
tükenirken olaydan çıkan ürünler artar. Bazı kimyasal olaylarda
olaya girenler (reaktifler) hızlı azalırken bazı olaylarda yavaş azalır.
Günlük yaşamımızda gözlemlediğimiz birçok olayda bunu görmek
mümkündür.
 Toz, şeker, kesme şekerden daha çabuk suda çözünür.
 Benzin, kömürden daha çabuk yanar. Kimyasal reaksiyonların
hızlarını ölçen, mekanizmalarını inceleyen kimya dalına kimyasal
kinetik denir.
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi
 gibi kimyasal tepkimelerde, tepkime süresince girenlerin
miktarı azalırken ürünlerin miktarı artar. Bu artma ve azalma ne kadar hızlı oluyorsa
tepkime de o kadar hızlıdır.

 Tepkime hızı (TH), birim zamanda madde

miktarındaki değişmedir. Madde miktarı
olarak gram, mol ve en çok da molar derişim
alınır.
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi

 Burada ∆M, molar derişimdeki değişme; ∆t, zamandaki değişmedir

 Tepkime Hızlarının İncelenmesi

 Tepkime denkleminde bütün maddelerin kat sayıları eşit olduğundan hız bağıntıları
arasında,
eşitliği yazılabilir. Ancak bu eşitlik her zaman mümkün olmaz. Örneğin,

tepkimesinin hızı, girenlerin derişimindeki azalma ve ürünlerin

derişimindeki artma türünden yazılırsa;

Tepkime denklemindeki kat sayılardan N2 nin tükenme hızı, H2

nin tükenme hızının 1/3’ü ve NH3ün oluşma hızının ½’si olduğu
görülmektedir.
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi

Örnek: 2NOCl(g) 2NO(g) + Cl2 (g) tepkimesine göre NOCl’nin derişimi

200 saniyede 0,6 mol/L’den 0,4 mol/L’ye düştüğüne göre NO ve Cl2
gazlarının ortalama oluşma hızları kaç mol/L sn.dir?
 Tepkime Hız İfadesi

 X2 ve Y2 moleküllerinin bulunduğu bir kapta X2 ile Y2 arasında,

X2 (g) + Y2 (g) →2XY(g)

 Tepkimesi gerçekleşiyor. Kaba bir miktar daha X2 molekülü eklenirse Y2

molekülleri ile çarpışma olasılığı ve dolayısıyla tepkime hızı artar. Yani hız,
X2 moleküllerinin derişimi ile orantılıdır
Tepkime hızı α [X2],
 Kaptaki Y2 moleküllerinin sayısı artırılırsa, bu defa X2 molekülleri,
çarpışmak üzere daha fazla sayıda Y2 molekülü bulabilecekler ve böylece
tepkime hızı Y2 nin derişimi ile orantılı olacaktır.
Tepkime hızı α [Y2],
 Tepkime Hız İfadesi

 X2 ve Y2 moleküllerinin bulunduğu bir kapta X2 ile Y2 arasında,

X2 (g) + Y2 (g) →2XY(g)

 Tepkime hızı hem [X2] hem de [Y2] ile orantılı olduğundan,

• Tepkime hızı α [X2] [Y2] olarak yazılabilir.

• Bir orantı katsayısı (k) kullanılırsa, tepkime hızı = k [X2] [Y2] olur.

Bu eşitliğe hız denklemi ve eşitlikteki orantı kat sayısı k ye hız sabiti denir.

• Hız sabiti (k); sıcaklığa, katalizöre ve tepkimenin cinsine bağlıdır. Hız sabitinin
birimi tepkimenin derecesine bağlıdır.
 Tepkime Hız İfadesi
 aA(g) + bB(g) → cC(g) + dD(g) şeklindeki genel bir tepkimenin hız denklemi şu
şekilde ifade edilir. Tepkimenin tek basamaklı olması şartı ile girenlerin kat
sayıları hız denkleminde derişimlere üs olarak yazılır.

 Buna göre; TH = k [A] a [B] b şeklindedir.

 Gaz fazında gerçekleşen tepkimelerde gazların derişimleri kısmi basınçları ile

doğru orantılı olduğundan hız bağıntısında derişimler yerine kısmi basınçlar da
alınabilir.
 TH = k´ (PA) a (PB) b (kısmi basınçlar türünden hız denklemi)
 k´ kısmi basınçlar türünden hız sabitidir. k ile k´ değerleri birbirinden farklıdır. Hız
denklemi yazılırken yalnızca tepkime denklemindeki gazlar ve suda çözünmüş
maddelerin derişimleri alınır.
 Saf katıların ve sıvıların derişimleri değişmediğinden hız bağıntısına alınmaz.
 Tepkime Hız İfadesi

Örnek: N2 (g) + 3H2 (g) → 2NH3 (g) tepkimesinin hız denklemini yazınız.

Çözüm: Hız denklemi tepkimeye giren maddelerin derişimleri ile

orantılıdır. Girenlerin kat sayıları varsa onlar da derişimlere üs olarak
yazılır. O hâlde,

TH = k [N2] [H2]3 şeklindedir.

 Tepkime Hız İfadesi

Örnek: S(k) + O2 (g) → SO2 (g) tepkimesinin hız bağıntısını yazınız.

Çözüm: Hız denklemi yazılırken yalnızca tepkime denklemindeki gazlar ve

suda çözünmüş maddelerin derişimleri alınır. Saf katıların ve sıvıların
derişimleri değişmediğinden hız bağıntısına alınmaz.

O hâlde, TH = k [O2] şeklindedir.

 Tepkime Derecesi

 Hız denklemlerinde girenlerin derişimlerinin üstleri toplamı, o tepkimenin

derecesini verir.

 aA(g) + bB(g) → cC(g) + dD(g) şeklindeki genel bir tepkime için, TH = k [A] a [B] b

Tepkime derecesi = a + b’dir

 Tepkime Derecesi

Örnek: Zn(k) + 2HCl(suda) → ZnCl2(suda) + H2 (g) tepkimesinin hız denklemini yazarak

derecesini bulunuz.

Çözüm
Hız denklemi yazılırken yalnızca tepkime denklemindeki gazlar ve suda çözünmüş
maddelerin derişimleri alınır. Saf katıların ve sıvıların derişimleri değişmediğinden hız
bağıntısına alınmaz.

O hâlde hız denklemi,

TH = k [HCl] 2 şeklindedir.

Hız denklemlerinde girenlerin derişimlerinin üstleri toplamı, o tepkimenin derecesini

verdiğinden derecesi de 2’dir.
 Tepkime Derecesi

Örnek : N2 (g) + 3H2 (g) → 2NH3 (g) tepkimesinin derecesini bulunuz.

Çözüm

TH = k [N2] [H2]3

Tepkime derecesi = 1 + 3 = 4’tür

 Tepkime Hızlarının İncelenmesi

Örnek : 25 °C sıcaklıkta gerçekleşen 2X2(g) + Y2(g) → 2X2Y(g) tepkimesinde aşağıdaki

deney sonuçları elde ediliyor. Bu deney sonuçlarına göre;

a) Tepkimenin hız denklemi nasıldır?

b) Tepkimenin hız sabitinin (k) sayısal değeri kaçtır?
c) Tepkime tek basamaklı mıdır, yoksa belirli bir mekanizması mı vardır? Neden?
d) Tepkime derecesi kaçtır?
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi

Örnek : 25 °C sıcaklıkta gerçekleşen 2X2(g) + Y2(g) → 2X2Y(g) tepkimesinde aşağıdaki

deney sonuçları elde ediliyor. Bu deney sonuçlarına göre;

a) Tepkimenin hız denklemi nasıldır?

1. ve 2. deneylerde X2 nin derişimi sabit kalmıştır. Bu durumda

Y2nin derişimi 2 kat artmıştır.
1. ve 2. deneylerde tepkime hızının da 2 kat arttığı görülmektedir.

O hâlde; TH α [Y2]

3. ve 4. deneylerde Y2nin derişimi sabit kalırken X2nin derişimi 2

kat artmıştır.
Hız ise 4 kat artmıştır. O hâlde; TH α [X2] 2
Bu durumda hız denklemi; TH =k . [Y2] . [X2] 2 şeklindedir.
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi

Örnek : 25 °C sıcaklıkta gerçekleşen 2X2(g) + Y2(g) → 2X2Y(g) tepkimesinde aşağıdaki

deney sonuçları elde ediliyor. Bu deney sonuçlarına göre;

b) Tepkimenin hız sabitinin (k) sayısal değeri kaçtır?

Tepkimenin hız sabitini bulmak için herhangi bir

deneyde bulunan derişim ve hız değerlerini
kullanabiliriz.
1. deneydeki verileri kullanalım.

TH =k.[Y2].[X2]2

6.10-3 = k.[0,2].[0,2] 2
k = 0,75 olur.
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi
Örnek : 25 °C sıcaklıkta gerçekleşen 2X2(g) + Y2(g) → 2X2Y(g) tepkimesinde aşağıdaki
deney sonuçları elde ediliyor. Bu deney sonuçlarına göre;

c) Tepkime tek basamaklı mıdır, yoksa belirli bir mekanizması mı vardır? Neden?
d) Tepkime derecesi kaçtır?

c) Tepkime tek basamaklıdır çünkü deney sonuçları ile

elde ettiğimiz hız denklemi ile tepkimeyi kullanarak
yazdığımız hız denklemi aynıdır. Sadece tek basamaklı
tepkimelerde tepkimeye bakılarak hız ifadesi
yazılabilir.
d) Tepkime derecesi hız ifadesindeki reaktif
derişimlerinin üsleri toplamıdır. Bu durumda tepkime
derecesi 2+1 = 3’tür
TH =k.[Y2]1.[X2]2
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi
Örnek : X+ 3Y → 2 Z tepkimesinde derişim ve hız ilişkileri şöyledir:

Tabloya göre;
(a) Hız denklemi nedir?
(b) Tepkime derecesi nedir?
(c) Hız sabiti k kaçtır?
(d) [A] = 0,02 M ve [B] = 0,04 M iken tepkime hızı kaç mol/L sn. olur?
 Tepkime Hızlarının İncelenmesi
Örnek : X+ 3Y → 2 Z tepkimesinde derişim ve hız ilişkileri şöyledir:

Tabloya göre;
(a) Hız denklemi nedir?
1 ve 2’de A derişimi sabit tutulup B derişimi 2 katına çıkarıldığında hızın değişmediği
gözlemleniyor. Dolayısıyla B maddesi hıza etki etmiyor demektir. 1 ve 3’te B sabit tutulup
A’nın derişimi 2 katına çıkarıldığında hızın 4 kat arttığı gözlemleniyor. Dolayısıyla A’nın
derişimi hızı kare ile etkiliyor.

O hâlde hız bağıntısı, TH = k [A]2 şeklindedir.

 Tepkime Hızlarının İncelenmesi
Örnek : X+ 3Y → 2 Z tepkimesinde derişim ve hız ilişkileri şöyledir:

Tabloya göre;
(b) Tepkime derecesi nedir?

Tepkime derecesi= 2 TH = k [A]2

 Tepkime Hızlarının İncelenmesi
Örnek : X+ 3Y → 2 Z tepkimesinde derişim ve hız ilişkileri şöyledir:

Tabloya göre;
(c) Hız sabiti k kaçtır?
(d) [A] = 0,02 M ve [B] = 0,04 M iken tepkime hızı kaç mol/L sn. olur?

(c) TH = k [A]2 (d) TH = k[A]2

4.0×10-3 = k.[0,1]2 TH = 0,4 . [0,02]2 (B alınmadı çünkü B hıza etki etmiyor.)
k = 0,4 olur. TH =16×10-5 mol/L sn.
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
 Şu ana kadar ele alınan tüm kimyasal tepkimelere tek yönlü
tepkime gözüyle bakılmıştır. Oysa bazı fiziksel ve kimyasal
olaylar, aynı veya farklı koşullarda, her iki yönde de
oluşabilmektedir. Bu özelliğe tersinirlik denir.
 Örneğin, bir buz parçası soğutucudan çıkarıldığında çevreden
ısı alarak yavaş yavaş erir ve sıvı su haline gelir. Aynı su tekrar
soğutucuya konulduğunda da aldığı ısıyı geri vererek tekrar
buza dönüşür. O halde bu fiziksel hal değişimi tersinir bir
süreçtir.
 Otomobillerin elektrik enerjisini depoladığı akülerde, kimyasal
maddeler reaksiyona girerek tüketilerek elektrik enerjisi
üretilir. Aynı akü şarj edildiğinde, yani harcanan elektrik
enerjisi aküye geri verildiğinde bu süreç tersine dönerek bu
kez tüketilen kimyasal maddeler yeniden üretilir. O halde bu
kimyasal olay da bir fiziksel olay gibi tersinir özelliktedir.
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
 Oysa aynı otomobilde motor silindirlerinde
gerçekleşen yanma reaksiyonunda, yakıt
oksijenle yanarak karbon dioksit ve su
buharına dönüşür. Yanma ürünlerinin geri
dönerek yeniden yakıta dönüştüğü hiçbir
zaman gözlenmemiştir. Yani yanma olayı
tersinmez bir kimyasal reaksiyondur. Bu ve
benzeri bazı reaksiyonlar başladıktan sonra bir
daha geriye döndürmek imkansızdır. Bu tür
reaksiyonlar tek yönde ilerleyerek
tepkenlerden biri ya da tamamı tükeninceye
kadar devam eder. Bu tür reaksiyonlara
tersinmez reaksiyonlar denir.
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
 Denge sabiti, kimyasal dengeyi nicel olarak
belirleyen ve kapasite özelliği gösteren büyüklük
olarak tanımlanmaktadır.
 Denge sabiti çok büyük (>103) olan tepkimelerde
denge ürünler yönüne doğru iken denge sabiti çok
küçük (<10-3) olan tepkimelerde denge tepkimeye
girenler yönüne doğrudur.
 Denge sabiti orta büyüklükte (10-3-103) olan
tepkimeler tersinirdir(çift yönlü tepkimeler) denir.
 Konsantrasyonları sabit olduğundan denge sabiti
ifadesinde, saf sıvıların ve katıların ve çözücüler
yazılmaz.
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
 Denge sabitinin yazılışı;
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
 Denge sabitinin yazılışı; Bazı tepkimelerde, tepkimeye giren maddeler ve ürünler gaz
olabilir. Bu nedenle denge sabiti tepkimeye giren maddelerin ve ürünlerin kısmi
basınçları cinsinden ifade edilmelidir. Bu durumda kısmi basınçlara bağlı denge sabiti
(Kp) ortaya çıkmaktadır.
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
 Kimyasal bir tepkimenin hangi yöne doğru yürüyeceğini belirlemek için
denge oranı Q (QM veya QC ) hesaplanarak denge sabiti (KM veya KP ) ile
karşılaştırılmaktadır.

 Tepkimesi için denge oranı tepkimeye giren maddelerin ve ürünlerin

başlangıçtaki konsantrasyonları dikkate alınarak hesaplanmakta ve denge
sabiti KM ile karşılaştırılarak tepkimenin ilerleme yönü yorumlanabilmektedir.
 Kimyasal reaksiyonlarda denge

Örnek: CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g) tepkimesinin denge bağıntısını

yazınız.

Çözüm: Kd = [CO2] olur.

Örnek: 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) tepkimesinin denge bağıntısının

birimini bulunuz.

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge

Örnek: 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) tepkimesi belirli bir sıcaklıkta dengeye

ulaştığında 2 litrelik kapta 0.8 mol SO2 , 0.4 mol O2 ve 2.4 mol SO3 gazları
belirleniyor. Tepkimenin denge sabitinin sayısal değerini hesaplayınız.

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge

Örnek: 2SO2(g) + O2(g) 2SO3(g) tepkimesi belirli bir sıcaklıkta dengeye

ulaştığında 2 litrelik kapta 0.8 mol SO2 , 0.4 mol O2 ve 2.4 mol SO3 gazları
belirleniyor. Tepkimenin denge sabitinin sayısal değerini hesaplayınız.

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge

Örnek: X(g) 2Y(g) tepkimesine göre 1 L kaba konulan 1 mol X gazının % 50’si
ayrıştığında sistem sabit sıcaklıkta dengeye ulaşıyor. Aynı sıcaklıkta tepkimenin denge
sabiti nedir?

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek: H2(g) + I2(g) 2HI(g) tepkimesinin belli sıcaklıktaki denge sabiti 16’dır. 1 L
kapta 0,4 mol H2 ve 0,4 mol I2 ile başlayan tepkime dengeye ulaştığında her
maddenin derişimi ne olur?

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek: N2(g)+ 3H2(g) 2NH3(g) denkleminde Kd ile Kd arasındaki bağıntıyı
yazınız.

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek: A(g)+ B(g) 2C(g)+ D(g) tepkimesi için belli sıcaklıkta denge sabiti
K=16'dır. Bu sıcaklıkta 1 litrelik kapta 0.04 mol A, 0.1 mol B, 0.2 mol C ve 0.6 mol D
bulunduğuna göre tepkime dengede midir?

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm:
 Kimyasal reaksiyonlarda denge
Örnek:

Çözüm: