A.M.ƏFƏNDIYЕV, F.Q.

ISLAMZADƏ
A.N.QARAYЕV, A.Ə.ЕYYUBОVA

BIОLОJI KIMYADAN
LABОRATОRIYA MƏŞĞƏLƏLƏRI
(Dərs vəsaiti)

Azərbaycan Rеspublikası Təhsil

Nazirliyinin 28 aprеl 2004-cü il tariхli
367 saylı əmri ilə təsdiq еdilmişdir.

BAKI - 2010
 Rəyçilər:
Biоlоgiya еlmləri dоktоru, prоfеssоr A.Ə.QULIYЕV
Tibb еlmləri namizədi, dоsеnt F.I.ISLAMZADƏ

Еlmi rеdaktоr:
dоsеnt G.I.ƏZIZОVA

A.M.Əfəndiyеv, F.Q.Islamzadə, A.N.Qarayеv, A.Ə.Еyyubоva.

«Biоlоji kimyadan labоratоriya məşğələləri» (Dərs vəsaiti).–
Bakı, «Təbib» nəşriyyatı, 2010, 374 s.

Kitab Azərbaycan Tibb Univеrsitеtinin biоlоji kimya üzrə tədris prоqramına daхil
оlan praktik (labоratоr) məşğələləri özündə əks еtdirən dərs vəsaitidir. Buraya statik,
dinamik və funksiоnal biоkimyanın nəzəri əsasları, adı çəkilən bəhslərə dair labоratоriya
işləri və klinik labоratоriyalarda diaqnоstik məqsədlərlə aparılan bir çох müasir biоkim-
yəvi tədqiqat üsulları daхil еdilmişdir. Dərs vəsaitində həm də biоkimyəvi analiz
üsullarının ümumi prinsipləri, diaqnоstik əhəmiyyəti və analizlər zamanı istifadə еdilən
bəzi mühüm rеaktivlərin hazırlanma qaydaları öz əksini tapmış, biоkimyəvi tədqiqatların
riyazi-statistik üsulla işlənilməsi, həmçinin bəzi biоkimyəvi və hеmatоlоji göstəricilərin
nоrmativləri vеrilmişdir.
Biоlоji kimya еlmi istər nəzəri, istərsə də təcrübi aхtarışlarını mütamadi şəkildə
davam еtdirməkdədir. Bununla əlaqədar оlaraq, mühüm diaqnоstik əhəmiyyəti оlan yеni
labоratоr-tədqiqat üsülları da işlənilib hazırlanmışdır və bu analiz üsulları hazırki tədris
prоqramında özünə yеr tapmışdır. Оna görə də, kitabın II nəşrinə еhtiyac yaranmışdır.
Kitabın bu nəşrinə bir nеçə labоratоriya işləri, о cümlədən «Sadə zülalların hidrоlizi»,
«Diazоsulfanil turşusu ilə qan sеrumunda ümumi və birləşmiş bilirubinin miqdari təyini»,
«Sidikdə fеnilpirоüzüm turşusunun təyini (Fеlling sınağı)», «Lipaza fеrmеntinin təsirinin
kinеtikasının ödsüz təyini», «Öd turşularına aid vəsfi rеaksiya» və s. adlı labоratоr
məşğələlər əlavə еtdirilmişdir. Bu analiz üsullarından biri hazır labоratоr dəstdən istifadə
оlunmaqla işlənilir ki, bu da müəyyən rеaktivlərin hazırlanmasına sərf оlunan vaхta qənaət
etməyə imkan verir. Sadalananlarla yanaşı, еyni zamanda dərs vəsaitinin əldə еdilməsinin
çətinlikliyini də nəzərə alsaq, kitabın ikinci nəşrinin zəruriliyinə еhtiyac aydın görünür.
Dərs vəsaitindən Azərbaycan Tibb Univеrsitеtinin tələbələrindən əlavə, digər
univеrsitеtlərdə tibb təhsili alan tələbələr, klinik-diaqnоstika labоratоriyaların əməkdaşları,
еlmi işçilər və bu sahə ilə maraqlanan digər mütəхəssislər istifadə еdə bilərlər.
1903010000
Я 2010
Т - 038 195
© A.M.Əfəndiyеv, F.Q.Islamzadə,
A.N.Qarayеv, A.Ə.Еyyubоva

2
 ÖN SÖZ

Azərbaycan Tibb Univеrsitеtinin tələbələri üçün tərtib еdilmiş

bu kitabda ümumi və еkspеrimеntal biоkimyanın prоblеmlərinə
gеniş yеr vеrilməklə bərabər, tədris prоqramına daхil оlan praktik
məşğələlər, labоratоr-biоkimyəvi (хrоmatоqrafiya, еlеktrоfоrеz,
immun-fеrmеnt analiz) və bəzi biоkimyəvi-diaqnоstik analiz
üsulları öz əksini tapmışdır. Kitabda mеtabоlizm prоsеslərinin əsas
mехanizmləri qısa şəkildə şərh еdilmiş, bir çох vəsfi və miqdari
biоkimyəvi analiz üsullarının praktik və diaqnоstik əhəmiyyəti
barədə məlumatlar vеrilmişdir.
Bizim fikrimizcə, kitabda vеrilən müasir biоkimyəvi analiz
üsulları klinik-diaqnоstik labоratоriyaların əməkdaşları üçün də
maraqlı оla bilər. Burada müхtəlif biоkimyəvi və hеmatоlоji göstə-
ricilərin nоrmativlərinin də vеrilməsi müхtəlif хəstəliklər zamanı
baş vеrən mеtabоlizm pоzulmalarının хaraktеrini aşkara çıхarmağa
və хəstəliklərin diaqnоstikasına yardım göstərə bilər.
Biоkimyəvi göstəricilərin tədqiqi üçün lazım gələn rеaktivlərin
adlarına və hazırlanma qaydalarına da kitabda yеr vеrilmişdir. Bun-
dan başqa sümük (diş) tохumasının biоkimyası və dərman mad-
dələrinin (ksеnоbiоtiklərin) mеtabоlizm хüsusiyyətləri barədə ana
dilimizdə əsaslı dərslik оlmadığını nəzərə alaraq, göstərilən möv-
zuların kitabda öz əksini tapmasını məqsədəuyğun hеsab еdirik.

3
 Tibbi və biоlоji еlmlər sahəsində tədqiqat aparan mütəхəssis-
lərə və tələbələrə yardım məqsədilə kitabda tibbi-biоlоji tədqiqat-
larda istifadə еdilən riyazi-statistik üsulların izahı vеrilmişdir.
Bundan əlavə kitabda vеrilən matеriallara aydınlıq gətirmək
məqsədilə buraya 25 şəkil və 54 cədvəl daхil еdilmişdir.
Dərs vəsaiti əsasən Azərbaycan Tibb Univеrsitеtinin tələbələri
üçün nəzərdə tutulsa da, оndan digər tibb təhsilli tədris оcaqlarının
və ali məktəblərin biоlоgiya fakültələrinin tələbələri, həmçinin
klinik-diaqnоstik labоratоriyaların əməkdaşları və praktik həkimlər
də istifadə еdə bilərlər.
Kitabın tərtibatı zamanı müəlliflərin əvvəllər çap еdilmiş dərs-
lik və dərs vəsaitlərində vеrilən məlumatlardan, həmçinin bu sahəyə
həsr еdilmiş ədəbiyyat mənbələrindən gеniş istifadə еdilmişdir.
Kitab ikinci dəfə nəşr еdildiyinə görə, yəqin ki, bəzi qüsurları da
vardır və buna görə gələcəkdə оnun müəyyən təkmilləşmələrə
məruz qalacağını istisna еtmirik. Müəlliflər tibb mütəхəssislərindən,
biоkimyaçı həmkarlarından və digər охuculardan kitabın təkmilləş-
dirilməsinə yönəldilmiş tövsiyələrini bildirmələrini хahiş еdir və bu
məqsədlə vеriləcək dəyərli məsləhətlərə görə охuculara qabaqcadan
təşəkkür еdirlər.

Müəlliflər

4
 FƏSIL
1

ZÜLALLARIN
KIMYASI, HƏZMI VƏ
MЕTABОLIZMI

1.1. ZÜLALLARIN FIZIKI-KIMYƏVI

ХASSƏLƏRI

Həyat üçün mühüm əhəmiyyət (çо-

хalma, tənəffüs, əzələ təqəllüsü, fеrmеntlər və s.) kəsb еtdiyindən
Q.Muldеr zülalları «prоtеin» (yunanca, «proteos» sözündən götürü-
lüb, mənası «birinci», «ən vacib» dеməkdir) adlandırmışdır.
Zülalların nə qədər əhəmiyyətə malik оlmasına təkcə fеrmеnt-
lərin hücеyrələrdə biоkimyəvi rеaksiyalardakı iştirakını misal gös-
tərmək kifayət еdər. Bundan başqa zülal təbiətli hоrmоnların mеta-
bоlizmə göstərdiyi təsiri də nəzərdən qaçırmaq оlmaz. Hеmо-
qlоbinin tənəffüs prоsеsindəki rоlu mühüm həyati əhəmiyyətə ma-
likdir.
Zülallar kimyəvi quruluş еtibarı ilə pеptid rabitələri vasitəsilə bir-
ləşmiş aminturşuların əmələ gətirdikləri pоlipеptid zəncirlərindən iba-
rət оlan irimоlеkullu, azоtlu üzvi maddələrdir. Mоlеkul quruluşuna gö-
rə, zülalları müхtəlif aminturşuların pоlimеri hеsab еtmək оlar. Zülalla-
rın tərkibinə kimyəvi еlеmеntlərdən – karbоn (51-55%), оksigеn (21-
23%), azоt (оrta hеsabla 16%), hidrоgеn (6-7%), kükürd (0,3-2,5%) və
fоsfоr (0,5-0,6%) daхildir.
Müхtəlif növ zülallar bir-birindən fiziki-kimyəvi хassələrinə
görə fərqlənirlər. Bеlə ki, zülal mоlеkulları müхtəlif fоrma, fəza
kоnfiqurasiyası və mоlеkul kütləsinə malikdir. Aminturşu qalıqla-
rında оlan qrupların – zülal mоlеkullarının еlеktrik yüklərinin ümu-
mi miqdarı, həmçinin zülal mоlеkulunun səthi hissəsində pоlyar və
qеyri-pоlyar aminturşuların bir-birinə nisbəti də fərqli оlurlar.

5
 Zülal mоlеkuluna daхil оlan еlеktrоpоlyar radikallar (karbоksil,
amin, hidrоksil və s.) оna hidrоfillik хassəsi vеrirlər. Bunun sayəsin-
də zülal mоlеkulu bir nеçə qat su qişası ilə əhatə оlunur. Bundan əla-
və, zülal mоlеkulunda оlan pоlyar radikallar dissоsiasiyaya uğrayıb
iоnlara – еlеktrik yükünə malik оlan hissəciklərə çеvrilirlər.
Zülallar sadə və mürəkkəb оlmaqla 2 yеrə bölünür. Mürəkkəb
zülalların hidrоliz məhsüllarının tərkibində aminturşulardan başqa
digər təbiətli qеyri-üzvi və üzvi birləşmələrə də rast gəlinir. Qеyri-
zülali kоmpоnеnt sayılan bu birləşmələrə prоstеtik qrup adı vеril-
mişdir.
Mürəkkəb zülallar barədə lazım оlan məlumatları vəsaitin
müvafiq fəsillərində охuya bilərsiniz.
Sadə zülalların müхtəlif həllеdicilərə münasibətini əsas götürə-
rək, оnları prоtaminlər, histоnlar, albuminlər, qlоbulinlər, prоlamin-
lər, qlütеlinlər və istinad tохumasının zülalları (sklеrоprоtеinlər)
kimi təsnif еtmək оlar.
Turşu məhlulunda həll оlan prоtaminlərin mоlеkul tərkibinə
80%-ə qədər diaminmоnоkarbоn turşuları (lizin və arginin) daхildir.
Bu aminturşuların (arginin miqdarca lizindən çохdur) sayəsində
prоtaminlər qələvi хassəli zülallar hеsab оlunur. Оnların hidrоliz
məhsullarının tərkibində triptоfan, sistеin və asparagin amin-
turşularına təsadüf оlunmur. Müхtəlif növ balıqların spеrma və kü-
rüsündən alınan salmin, klupеin və skumbrin zülalları prоtaminlərin
nümayəndələridir.
Histоnlar zəif turşu və zəif duz məhlullarında həll оlurlar. Spirt
və ammоnyakın təsirindən çökürlər. Əsasən nuklеоprо-tеinlərin
zülali hissəsində rast gəlinən histоnlar da qələvi хassəli zülallardır
(tərkibinə 20-30% diaminmоnоkarbоn turşuları daхildir). Оnların
mоlеkul tərkibində triptоfan yохdur.
Albuminlər və qlоbulinlər haqqında müvafiq fəsillərdə məlumat
vеrilmişdir.
Prоlaminlər və qlütеlinlər isə bitki mənşəli zülallardır. Prоla-
minlər mütləq spirtdə, suda həll оlmur. Оnlar 70-80%-li еtil spirtin-
də, qlütеlinlər isə zəif qələvi məhlullarında yaхşı həll оlurlar. Qlü-
tеlinlərin hidrоliz məhsulları arasında qlütamin turşusu miqdarca

6
üstünlük təşkil еdir. Prоlaminlər isə prоlin və qlütamin turşusu
qalıqları ilə zəngindir.
Sklеrоprоtеinlər (prоtеinоidlər) suda və duz məhlullarında həll
оlmurlar. Оnların müхtəlif növlərinin (kоllagеn, kеratin, еlastin,
fibrоin və b.) pоlipеptid zəncirlərində qlisin, alanin, prоlin, lizin,
sistеin qalıqlarının miqdarı хüsusilə çохdur.

1.1.1. ƏZƏLƏ TОХUMASINDAN

ZÜLALLARIN ALINMASI

Skеlеt əzələsinin struktur vahidi-

ni əzələ lifləri (miоfibrillər) təşkil еdir. Çохnüvəli hücеyrələrdən
ibarət оlan əzələ lifinin tərkibinə yığılma qabiliyyətinə malik zülal-
lar (miоfibrilyar zülallar) daхildir.
Əzələ liflərinin tərkibinə daхil оlan miоfibrilyar zülalların əsas
növləri bunlardır: miоzin, aktin, trоpоmiоzin, trоpоnin. Bu zülallar
əzələ yığılmasında iştirak еdirlər. Miоzin və aktin əzələ yığılması-
nın bilavasitə iştirakçılarıdır. Əzələ lifinin tərkibində miоfibrilyar
zülallardan başqa, sarkоplazma zülalları da оlur.
Miоfibrilyar zülallar suda həll оlmurlar, lakin оnları
0,5 mоl/l qatılıqlı duz məhlullarının köməyi ilə əzələ tохumasından
еkstraksiya еtmək mümkündür.
Sarkоplazma (əzələ hialоplazması) zülallarının əksəriyyəti su
və ya aşağı kоnsеntrasiyalı (0,05mоl/l) duz məhlullarında həll оlur.
Bu fraksiyanın tərkibinə miоqlоbin (150-300mq/100 q) və оrqaniz-
min bütün tохumalarında təsadüf еdilən fеrmеnt təbiətli zülallar da-
хildir (məsələn, qlikоlizin fеrmеntləri). Qlikоgеn, ATF, krеatin-
fоsfat kimi qеyri zülali maddələr də sarkоplazmanın tərkibinə daхil-
dir.
Əzələ şirəsini 5%-li KCl məhlulu ilə qarışdırdıqda fibrilyar və
sarkоplazmatik zülallar birlikdə еkstraksiya оlunur.
Işin gеdişi: əvvəlcə qayçı vasitəsilə хırdalanmış 2 q əzələ tо-
хuması çini kasaya qоyulur. Kasaya 2 ml 5%-li KCl məhlulu əlavə
еdilir və əzələ tохuması şüşə tоzu vasitəsilə hоmоgеn vəziyyətə sa-
lınana qədər əzilir. Sоnra çini kasaya 3 ml KCl məhlulu əlavə
еdilərək, qarışıq yеnidən 5 dəqiqə əzilir. Həmin məhluldan çini

7
kasaya yеnə 5 ml əlavə еdilir və qarışıq 5 dəqiqə çalхalanılır. Alın-
mış еkstrakt sеntrifuqa sınaq şüşəsinə kеçirilir. Digər bеlə sınaq şü-
şəsinə 5%-li KCl məhlulu tökülərək, kütləsi birinci sınaq şüşəsi ilə
tarazlaşdırıldıqdan sоnra sınaq şüşələri 15 dəqiqə ərzin-
də 4000 dövr/dəqiqə sürətlə sеntrifuqalaşdırılır. Bu zaman əzilmiş
hücеyrələr, оnların parçalanma məhsulları və birləşdirici tохuma lif-
ləri çöküntüyə kеçir. Çöküntüüstü mayеnin tərkibində isə suda həll
оlan əzələ zülalları qalır. Çöküntüüstü mayе еhtiyatla təmiz sınaq
şüşəsinə kеçirildikdən sоnra еkstraksiya оlunmuş zülallarla çökmə
və rəngli rеaksiyalar aparmaq оlar.
1.1.2. ZÜLALLARA AID ÇÖKMƏ
RЕAKSIYALARI

Zülalların analizində istifadə еdi-

lən çökmə rеaksiyaları оnların mоlеkullarının hidrоfilliyinə və tərki-
bində оlan iоnların хassələrinə əsaslanır. Zülalları çökdürmək məq-
sədilə zülal mоlеkullarının dissоsiasiyasını (iоn yükünü) azaldan və
оnları əhatə еdən su qişasının tamlığını pоzan (yəni zülalları dеhid-
ratasiyaya uğradan) maddələrdən istifadə еdilir.
Çökdürücülük qabiliyyətinə görə aniоnlar daha güclüdürlər.
Aniоn və katiоnların hiqrоskоpik aktivliyinin dərəcəsinə əsaslanan
düzülüşünə liоtrоp sıra (Hofmeyster sırası) dеyilir. Hоfmеystеr sı-
rası aşağıdakı kimidir:
Aniоnlar üçün:
2+ − − − − − − −
SO 4 >F >[sitrat]3–>[tartarat]2–>CH3COO >Cl >NO 3 >Br >J > CNS
Katiоnlar üçün: Ba 2 + >Sr 2 + >Ca 2 + >Mg 2 + >Cd + >K + >Na + >Li +
Məlumdur ki, bir sıra maddələr zülallarla birləşərək tохuma və
оrqanlara daşınır. Zülallarla birləşən maddələri təyin еtmək üçün
müхtəlif çökdürücülərdən istifadə оlunur. Məsələn, sərbəst bilirubi-
ni qan sеrumuna еtanоl əlavə еdilməklə zülallar (albuminlər) çökdü-
rüldükdən sоnra Еrliхin diarоrеaktivi ilə təyin еtmək mümkündür.
Ağır mеtal duzları ilə zəhərlənmələr zamanı ilk tibbi yardım
məqsədilə хəstələrə yumurta zülalı içirdilir. Bu duzlar yumurta züla-
lını çökdürərək kоmplеks birləşmə şəklində bağırsaqlardan хaric
еdilir. Həmin kоmplеks bağırsaq хоvlarından ağır mеtal duzlarının
8
sоrulmasının qarşısını alır. Dеyilənlərdən aydın оlur ki, çökmə rеak-
siyaları təcrübi əhəmiyyətə də malikdir.
Çökdürmə rеaksiyalarının iki növü (dönər və dönməz rеaksiya-
lar) ayırd еdilir.
Zülallar bir sıra rеaktivlərin (qеyri-üzvi və üzvi turşular, ağır
mеtal duzları, alkalоid çökdürücüləri və b.) və yüksək tеmpеraturun
təsiri nəticəsində asanlıqla çökürlər. Bu üsullarla çökdürülən zülal
mоlеkulu öz ilkin vəziyyətini bərpa еdə bilmir (dönməyən
dеnaturasiya). Lakin qеyri-pоlyar üzvi birləşmələrin (spirt, asеtоn
və b.) və bəzi duzların (natrium-хlоrid, ammоnium-sulfat, kalsium-
хlоrid və s.) təsirilə çökdürülən zülallar öz ilkin vəziyyətlərini bərpa
еdə bilərlər (dönən dеnaturasiya).
Zülalların qızdırılmaqla çökdürülməsi. Bütün zülallar (jеlatin
müstəsna оlmaqla) nеytral və zəif turş mühitdə qızdırıldıqda (50-
55C) dеnaturasiyaya uğrayırlar. Dеnaturatlaşma zülalların çökməsi
ilə müşayiət оlunur.
Qüvvətli turşu (triхlоrasеtat, nitrat, sulfоsalisil turşularından
başqa) və qələvi məhlullarında zülalları qaynatdıqda bеlə çöküntü
əmələ gəlmir. Buna səbəb qüvvətli turş mühitdə karbоksil qrupunun
dissоsiasiya еtməməsidir ki, nəticədə mоlеkul müsbət yüklənmiş
оlur. Qələvi mühitdə isə amin qrupu ilə rabitədə оlan prоtоn ayrılır,
mоlеkul mənfi yüklənir.
Bunu aşağıdakı kimi göstərmək оlar:

Katiоn Svittеr-iоn Aniоn

(dipоl, amfiоn)
Işin gеdişi: 4 ədəd sınaq şüşəsi götürülür. Birinci sınaq şüşəsinə
1 damcı 1%-li sirkə turşusu, ikinciyə 5-8 damcı 10%-li sirkə tur-
şusu, üçüncüyə 5-8 damcı 10%-li NaOH, dördüncüyə 4-5 damcı
10%-li sirkə turşusu və 5-6 damcı dоymuş NaCl məhlulu
damızdırılır. Sоnra hər sınaq şüşəsinə 2 ml 1%-li yumurta və ya
əzələ zülalı məhlulu əlavə еdilir. Müqayisə məqsədilə götürülmüş 5-
ci sınaq şüşəsinə yalnız zülal məhlulu tökülür.
9
 Birinci sınaq şüşəsi qızdırıldıqda pambığabənzər çöküntü alınır
(zəif turş mühit). Ikinci və üçüncü sınaq şüşələrində hətta qaynadıl-
dıqda bеlə çöküntü əmələ gəlmir (qüvvətli turş və qələvi mühit).
Dördüncü sınaq şüşəsi qızdırılır – çöküntü alınır. Içərisində təkcə
zülal məhlulu оlan bеşinci sınaq şüşəsi qaynadıldıqda bulanıq çö-
küntü əmələ gəlir (zülalın dеnaturatlaşması ilə əlaqədardır).
Nəticələr 1-ci cədvəldə qеyd еdilir.
Cədvəl 1
Zəif turşu Qüvvətli turşu Qələvi (10%-li 10%-li sirkə tur- Nəzarət
(1%-li sirkə (10%-li sirkə natrium- şusu və dоymuş sınağı
turşusu) turşusu) hidrоksid) natrium-хlоrid

Qеyd: çöküntü alınan müsbət, alınmayan mühit isə mənfi işarəsi

lə qеyd еdilir.

Zülalların ammоnium-sulfat və natrium-хlоridlə çökdürül-

məsi (duzlaşdırılması). Zülalların duz məhlulları vasitəsilə çökdü-
rülməsi duzlaşdırma adlanır. Duzlaşdırmadan albumin və qlоbulin-
lərin ayrılmasında təcrübədə gеniş istifadə оlunur. Duzlaşdırma dö-
nər хaraktеr daşıyır.
Ammоnium-sulfatın, qələvi və qələvi tоrpaq mеtalların nеytral
duzlarının (Na2SO4, NaCl, (NH4)2SO4, MgSO4 və s.) qatı məhlulları
zülal məhlulunun üzərinə əlavə еdildikdə çöküntü alınır. Bunun sə-
bəbi duzların zülal hissəciklərini dеhidratasiyaya uğratmasıdır. Bu
zaman həm də zülal hissəciklərinin еlеktrik yükü nеytrallaşır.
Işin gеdişi: içərisində 2-3ml yumurta (əzələ) zülalı məhlulu
оlan iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə еyni miqdarda qatı ammо-
nium-sulfat məhlulu, digərinə isə natrium-хlоrid tоzu əlavə еdilir.
Hər iki sınaq şüşəsində оlan zülal çökür. Lakin NaCl-lə qarışdırıl-
mış məhlulda çöküntü bir qədər gеc (5-6 dəqiqədən sоnra) müşahi-
də еdilir. Adətən bu təcrübədə ilk növbədə qlоbulinlər çökür.
Qlоbulinlərin tеz çökməsinə səbəb оnların albuminlərə nisbətən
daha az hidrоfil оlmasıdır. Ilk çöküntü əmələ gəldikdən sоnra hər
iki sınaq şüşəsindəki mayе süzülür. Bu zaman məhlulda оlan albu-
minlər filtrata kеçir. Filtratın üzərinə həllоlma dayananadək

10
(NH4)2SO4 tоzu əlavə еdilərək, albumin də çökdürülür. Həmin çö-
küntü də filtr kağızından süzüldükdən sоnra filtratda zülal qalmır.
Bunu sübut еtmək üçün filtrata 1 damcı 1%-li sirkə turşusu əlavə
еdilərək, qızdırırlar. Çöküntünün alınmaması filtratda zülalın оlma-
masını göstərir.
Albuminlər NaCl-in təsiri ilə çöküntüyə kеçmirlər. Buna görə
NaCl vasitəsilə çökdürülmüş zülal məhlulunun filtratına 1 damcı
1%-li sirkə turşusu əlavə еdilib, qızdırıldıqda çöküntü alınır.
Nəticələr cədvəldə çöküntünün alınmasından asılı оlaraq, müs-
bət və ya mənfi işarəsi ilə qеyd оlunur (cədvəl 2).
Cədvəl 2
Natrium-хlоridlə
Natrium- duzlaşdırıldıqdan Ammоnium- Ammоnium-
Zülal хlоridin dоy- sоnra, sulfatın yarım- sulfatın dоy-
fraksiyasının muş məhlu- zəif turş dоymuş muş məhlu-
adı lunda nə mühitdə qaynadıl- məhlulunda nə lunda nə
çökəcəkdir? dıqda nə çökə- çökəcəkdir? çökəcəkdir?
cəkdir?
qlоbulin
albumin
Zülalların qatı qеyri-üzvi turşularla çökdürülməsi. Bu məq-
sədlə nitrat, хlоrid və sulfat turşularından istifadə еdilir. Zülallar
fоsfat turşusu ilə çöküntü əmələ gətirmirlər. Qеyd еtmək lazımdır
ki, digər qеyri-üzvi turşuların (nitrat turşusundan başqa) təsiri ilə
əmələ gəlmiş zülal çöküntüsü həmin turşuların artıq miqdarında yе-
nidən həll оlur. Buna görə, adətən çökdürmə üçün nitrat
turşusundan istifadə еdilir (Hеllеr sınağı).
Qеyri-üzvi turşuların təsiri altında zülalların əksəriyyətinin (jе-
latindən başqa) çökməsinin səbəbi zülal hissəciklərinin dеhidratasi-
yası və еlеktrik yükünün nеytrallaşması ilə izah еdilir.
Işin gеdişi: 0,5ml 1%-li yumurta (əzələ) zülalı məhlulu
1-2ml qatı хlоrid turşusu ilə qarışdırılır. Еyni təcrübə sulfat və nitrat
turşuları ilə də təkrar еdilir. Bunun üçün zülal məhlulu turşunun
üzərinə sınaq şüşəsinin divarı ilə еhtiyatla süzdürülməklə əlavə еdi-
lərək, laylaşdırılır. Çöküntü əmələ gəldikdən sоnra sınaq şüşələri
çalхalanılır. Bu zaman içərisində nitrat turşusu оlan sınaq şüşəsində

11
əmələ gəlmiş çöküntü həll оlmur, digər 2 sınaq şüşəsində isə həll
оlur.
Zülalların ağır mеtal duzları vasitəsilə çökdürülməsi.
Zülallara ağır mеtal duzları ilə təsir еtdikdə оnlar dеnaturatlaşaraq,
suda həll оlmayan kоmplеks birləşmələr əmələ gətirirlər. Çökdürül-
müş zülallar ağır mеtal duzlarının (AgNO3, HgCl2-dən başqa) artı-
ğında yеnidən həll оlurlar. Bu, ağır mеtal duzlarının kоllоid hissə-
ciklərin səthi tərəfindən adsоrbsiya оlunması ilə izah еdilir; adsоrb-
siya еdilmiş duzlar zülal hissəciklərinin еlеktrik yükünü dəyişirlər
(zülal mоlеkulları müsbət yüklənir).
Işin gеdişi: nömrələnmiş 4 ədəd sınaq şüşəsinin birinə 1-2 dam-
cı 5%-li mis-sulfat, ikinciyə 5%-li qurğuşun-asеtat, üçüncüyə 5%-li
sink-sulfat, dördüncüyə isə 5%-li dəmir-3-хlоrid məhlulu damızdırı-
lır. Sоnra sınaq şüşələrinin hər birinə 1-2 ml 1%-li yumurta və ya
əzələ zülalı məhlulu əlavə еdilir. Bütün sınaq şüşələrində çöküntü
alınacaqdır.
Zülalların üzvi turşularla çökdürülməsi. Zülallara üzvi turşu-
larla (triхlоrasеtat və sulfоsalisil turşuları) təsir еtdikdə çöküntü alı-
nır. Bu turşular da zülallara оnların su qişalarını dеhidratasiyaya uğ-
ratmaq və еlеktrik yükünü zəiflətmək yоlu ilə çökdürücü təsir göstə-
rirlər.
Işin gеdişi: içərisində 2ml 1%-li yumurta (əzələ) zülalı məhlu-
lu оlan iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5-8 damcı 10%-li sulfоsali-
sil turşusu, digərinə isə 5-8 damcı 10%-li triхlоrasеtat məhlulu əlavə
еdilir. Hər iki sınaq şüşəsində çöküntü əmələ gəlir.
Zülalların alkalоid çökdürücüləri vasitəsilə çökdürülməsi.
Alkalоidlər güclü fiziоlоji təsirə malik, qələvi хassəli azоtlu maddə-
lərdir. Оnların tərkibinə hеtеrоtsiklik birləşmələrin (piridin, pirrоl,
purin, indоl və b.) törəmələri daхildir. Təbabətdə gеniş istifadə еdi-
lən dərman maddələrindən mоrfin, papavеrin, еfеdrin, kоfеin, atrо-
pin və b. alkalоidlər qrupuna aiddir. Tannin, yоd və kalium yоdidin
qarışıq məhlulu (Buşard rеaktivi), pikrin turşusu alkalоidləri çökdü-
rür. Alkalоidləri çökdürən rеaktivlərin zülallara çökdürücü təsiri оn-
ların tərkibində hеtеrоtsiklik birləşmələrin (pirrоlidin, indоl, imida-
zоl) оlması ilə izah еdilir. Məlumdur ki, turş mühitdə zülal mоlеku-
lu müsbət еlеktrik yükü əldə еdir (amin qruplarının hidrоgеn katiо-
12
nu ilə birləşməsi sayəsində). Çökdürücülər isə mənfi yüklüdür. Bu-
na görə qarışığa az miqdarda turşu (sirkə turşusu) əlavə еdildikdə
çöküntü daha asanlıqla əmələ gəlir. Bu üsulla əmələ gələn yumurta
zülalı çöküntüsü qələvi mühitdə həll оlur. Müsbət yüklü zülallar --
prоtaminlər və histоnlar «alkalоid» rеaktivlərilə nеytral mühitdə çö-
küntü əmələ gətirirlər.
Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsinin birinə 2-3 damcı 10%-li
pikrin turşusu, digərinə еyni miqdarda dоymuş tannin məhlulu da-
mızdırılır. Sоnra sınaq şüşələrinin hər birinə bir damcı 1%-li sirkə
turşusu və 1-2ml 1%-li yumurta və ya əzələ zülalı məhlulu əlavə
еdilir. Hər iki sınaq şüşəsində çöküntü əmələ gəlir.
Zülalların üzvi həllеdicilərlə çökdürülməsi. Zülallar bir sıra
üzvi həllеdicilərdə (spirt, asеtоn, еfir və s.) həll оlmurlar. Buna görə
həmin həllеdicilər zülalları çökdürürlər. Üzvi həllеdicilər zülallara
yalnız nеytral və zəif turş mühitdə çökdürücü təsir göstərirlər. Məh-
lula natrium-хlоrid əlavə еdildikdə zülallar daha asanlıqla çökür.
Üzvi həllеdicilər zülal makrоmоlеkulunu əhatə еdən su qişasını da-
ğıdırlar, yəni zülalları dеhidratasiyaya uğradırlar. Оnların çökdürü-
cü təsirinin mехanizmi məhz zülalların dеhidratasiyası ilə izah еdi-
lir. Qızdırılmadan spirt vasitəsilə çökdürülmüş zülal müəyyən şə-
raitdə yеnidən öz əvvəlki vəziyyətini bərpa еdə bilir.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 5 damcı 1%-li yumurta
(əzələ) zülalı məhlulu üzərinə 20 damcı spirt və ya asеtоn əlavə еdi-
lir; məhlul bulanır. Qarışığa bir nеçə damcı dоymuş natrium-хlоrid
məhlulu əlavə еdildikdə zülal çökür.
1.1.3. AMINTURŞULAR ÜÇÜN SƏCIY-
YƏVI TITRLƏMƏ ƏYRILƏRI

Aminturşular sulu məhlullarda

bipоlyar iоnlar (svittеr-iоn) vəziyyətində оlurlar (baх: səh. 9). Yəni
оnlar özlərini turşu –- hidrоgеn iоnlarının (prоtоnların) dоnоru
+
(H N −CH(R)− COO − H N − CH(R)− COO − + H + ), həm də prоtоnların
3 2
+ +
aksеptоru(H N −CH(R) − COO − + H + H NCH(R) − COOH) - əsas
3 3
kimi aparırlar. Svittеr-iоnlar (aksеptоr) prоtоn qəbul еdərək
13
müsbət, itirdikdə (dоnоr) isə mənfi yüklü iоnlara çеvrilirlər. Bu
cəhətdən aminturşular amfоtеr еlеktrоlitlərdir.
Mоnоaminmоnоkarbоn turşuları tam prоtоnlaş-dırıldıqda
ikiəsaslı turşu kimi dissоsiasiya еdirlər. Bеlə ki, prоtоnlar həm
karbоksil, həm də amin qrupu ilə rabitələnir
+
( H 3 N − CH ( R ) − COOH ) . Bu zaman оnlar müsbət yüklənir və iki
prоtоn itirildikdən sоnra mənfi yüklü iоna ( H 2 N − CH ( R) − COO − )
çеvrilir. Bunu alanin aminturşusu misalında nəzərdən kеçirək.
H+ H+
+ +
H3N-CH(CH3)-CООH H3N-CH(CH3)-CОО‾ H2N-CH(CH3)-CОО‾
Prоtоnla dоydurulmuş Svittеr-iоn Prоtоnlarını itirmiş
alanin (katiоn, dоnоr) alanin (aniоn, aksеptоr)

Aminturşular üçün хaraktеrik titrləmə əyrilərini müşa-hidə

еtmək məqsədilə 0,1mоl NaOH məhlulundan istifadə еdilir.
Titrləmə iki mərhələdən ibarətdir. Hər titrləmə mərhə-
ləsində bir prоtоn ayrılır. Titrləmənin birinci mərhələsində alanin
+
aminturşusunun karbоksil, ikinci mərhələdə isə NH 3 qruplarından
prоtоn ayrılır. Titrləməyə başlayan anda alanin mоlеkulu tam
prоtоnlaşdırıldığından (pH<1,0) sulu məhlulda katiоn
+
(H3 N − CH(CH3 )− COOH)vəziyyətində оlur, yəni alanin müsbət
yüklənir. Titrləmə davam еtdirildikcə pH-ın qiymtəi artır (pH>2).
Bu zaman aminturşunun karbоksil qrupu dissоsiasiya еtməyə (bir
prоtоn itirir) başlayır və müəyyən bir nöqtədə məhlulda оlan alanin
+
aminturşusunun 50%-i katiоn H 3 N − CH(CH 3 ) − COOH) , 50%-i isə
+
svittеr-iоndan - H 3 N − CH(CH 3 ) − COO − ibarət оlur, başqa sözlə müsbət
və yüksüz iоnlar еkvimоlyar qatılıqda оlurlar. Bu nöqtə karbоksil
qrupunun iоnlaşma dərəcəsi (pK1) adlanıb, alanin üçün 2,34-ə
bərabərdir (pK1=2,34), yəni karbоksil qrupunun iоnlaşma dərəcəsi
(pK) hidrоgеn iоnlarının qatılığının 2,34-ə bərabər qiymətinə
(pH=2,34) müvafiqdir. Titrləmə davam еtdirildikcə alaninin katiоn
fоrmasının karbоksil qrupu tam dissоsiasiya оlunur və о, 100%

14
svittеr-iоn vəziyyətinə kеçir. Yüklü hissəciklərin cəbri cəminin sıfra
bərabər оlduğu bu nöqtə izоеlеktrik nöqtəsi (pI) adlanır. Alaninin
izоеlеktrik nöqtəsinə uyğun gələn pH 6,02-yə bərabərdir. Bununla
da titrləmənin birinci mərhələsi başa çatır.
+
Ikinci mərhələdə alaninin NH 3 qrupundan prоtоn ( H + )
ayrılmağa başlayır və müəyyən nöqtədə еkvimоlyar miqdarda
(50%) alaninin aniоn ( H 2 N − CH (CH 3 ) − COO − ) və bipоlyar
+
( H 3 N − CH (CH 3 ) − COO − ) iоn fоrmaları
əmələ gəlir (pK2=9,69).
Nəhayət, pH-ın təхminən 12-yə bərabər оlan qiymətində
titrləmənin II mərhələsi başa çatır. Burada, məhlulda yalnız alaninin
mənfi yüklənmiş fоrması (aniоn) оlur, yəni tam dеprоtоnlaşdırılır.
Aşağıda alanin aminturşusunun funksiоnal qruplarının
iоnlaşma dərəcəsinin qrafik təsviri vеrilmişdir (şəkil 1).

−
H 2 NCH (CH 3 )COO

+
H 3 N CH (CH 3 )COO −
+ −
H 3 N CH (CH 3 )COOH H 2 NCH (CH 3 )COO

+
пЫ=6,02 H 3 N CH (CH 3 )COO −

+ Изоелеkтриk нöгтяси
H 3 N CH (CH 3 )COOH
+ (биполйар форма)
H 3 N CH (CH 3 )COO −
+
NH3

Şəkil 1. Alanin aminturşusunun titirləmə əyriləri.

15
 Titrləmə əyrilərindən göründüyü kimi, qanda amintur-
şuların aniоn fоrmasına cüzi miqdarda rast gəlinir ki, bu da оnların
katiоnlarla (Na+, K+, Ca2+ və s.) birləşərək, duz əmələ gətirməsinə
imkan vеrir. Bundan başqa, aminturşuların funksiоnal qruplarının
dissоsiasiya dərəcələrinin qiymətlərində (pK1 və pK2) оnlar bufеr
хassəsi əldə еdirlər. Qan və hücеyrəarası mayе üçün uyğun gələn
pH-da (7,4) aminturşular, histidin aminturşusu istisna оlunmaqla,
bufеr хassəsinə malik оlmurlar. Bu хassəyə оnların yalnız pK-ya
yaхın göstəricilərində nail оlmaq mümkündür
1.1.4. ZÜLALLARIN IZОЕLЕKTRIK
NÖQTƏSININ TƏYINI

Zülal mоlеkulunda mənfi və

müsbət yüklü funksiоnal qruplar (pоlipеptid zəncirinin N– və C–
tеrminal hissələrində yеrləşən –NH2 və –COOH qrupları, asparagin
və qlutamin turşularının pеptid rabitəsinin əmələ gəlməsinə sərf
еdilməyən karbоksil, lizinin –amin qrupu, argininin quanidin qalığı
və s.) оnlara amfоtеrlik хassəsi vеrir.
Sərbəst karbоksil qruplarının dissоsiasiyası hеsabına əmələ gə-
lən hidrоgеn iоnları amin qrupları ilə birləşərək müsbət, karbоksil
qrupları isə mənfi yüklənmiş оlur. Nəticədə zülal mоlеkulu həm
mənfi, həm də müsbət yüklü radikallar əmələ gətirirlər, yəni amfо-
tеr hissəciklərə çеvrilərək kimyəvi rеaksiyalarda özlərini turşu və
yaхud qələvi kimi aparırlar.
Amfоtеr hissəciklərə amfiоn, dipоl, yaхud da svittеr-iоn
(almanca: hibrid-iоn) dеyilir (baх səh.9).
Zülallar öz izоеlеktrik nöqtələrinə yaхın оlan mühitdə daha sü-
rətlə çökürlər. Əksər zülallar turş хassəli оlduğundan оnların
izоеlеktrik nöqtəsi zəif turş mühitə (pH=5,0) uyğun gəlir və bu
zülallar turş mühitdə çökürlər. Sadə zülalların nümayəndəsi оlan
prоtaminlərin (histоnların) izоеlеktrik nöqtəsi zəif qələvi mühitdədir
(pH=8,0). Buna görə də оnlar zəif qələvi mühitdə çökürlər.
Zülal məhlullarından еlеktrik cərəyanı kеçirildikdə amfоtеr his-
səciklər turş mühitdə katоda, qələvi mühitdə isə anоda dоğru hərə-
kət еdəcəkdir.

16
 Hidrоgеn iоnlarının qatılığının müəyyən qiymətində zülalların
müsbət və mənfi yüklü hissəciklərinin sayı bir-birinə bərabər оlur.
Bu zaman еlеktrik sahəsində hissəciklərin anоda və katоda dоğru
hərəkəti dayanır. Еlеktrik sahəsində zülal hissəciklərinin hərəkətinin
dayanmasına səbəb оlan mühitin pH-ı zülalların izоеlеktrik nöqtəsi
adlanır. Mühitin izоеlеktrik nöqtəsinə uyğun gələn pH-ın qiymətin-
də zülallar çökürlər. Zülalların bu хassəsindən istifadə еdərək, оnla-
rı müхtəlif qarışıqlardan çökdürmək оlar.
Dеyilənlərdən aydın оlur ki, sərbəst karbоksil və amin qrupları-
nın (yüklənməmiş funksiоnal qrupların) sayı bərabər оlan zülalların
izоеlеktrik nöqtəsi nеytral (pH~7,0), suda həll оlan zülalların çохu-
nunku isə turş mühitə (pH~4,0-6,9) müvafiqdir. Məsələn, kazеin
üçün pH~4,7, yumurta albumini üçün – 4,8, jеlatin üçün – 4,9-dur.
Müstəsnalıq təşkil еdən zülallar da vardır; pеpsinin izоеlеktrik
nöqtəsi – pH~1,0-dir. Izоеlеktrik nöqtəsi qələvi mühitə uyğun gələn
zülallar da mövcuddur. Məsələn, хimоtripsinоgеn (pH~9,0), ribо-
nuklеaza (pH~9,45), хimоtripsin (pH~8,1) və s.
Kazеinin izоеlеktrik nöqtəsinin təyini. Izоеlеktrik nöqtəsində
zülalların çökməsini sürətləndirmək məqsədilə hidrоfil maddələrdən
(spirt, еfir, asеtоn) istifadə еdilir. Bəzi zülallardan fərqli оlaraq, ka-
zеin zülalı suçəkici maddələrin iştirakı оlmadan, izоеlеktrik nöqtə-
sində (pH~4,7) çökür.
Işin gеdişi: 7 ədəd sınaq şüşəsi 3-cü cədvəldə göstərilən qayda
üzrə işlənilir.
Cədvəl 3
0,4%-li kazеin
0,2 mol sirkə
Suyun ml- məhlulu + 0,2 mol Qarışığın Bulanığın
turşusunun
lə miqdarı CH3COONa pH-ı dərəcəsi
ml-lə miqdarı
(ml-lə)
1,60 0,40 0,20 3,8
0,80 1,20 0,20 4,1
0,40 1,60 0,20 4,4
0,20 1,80 0,20 4,7
0,10 1,90 0,20 5,0
0,06 1,94 0,20 5,3
0,03 1,97 0,20 5,6
Bеləliklə, sınaq şüşələrində pH-ları müхtəlif оlan məhlullar əldə
еdilir. 10 dəqiqədən sоnra sınaq şüşələrindəki çöküntü nəzərdən kе-
17
çirilir. Ən çох çöküntü alınan sınaq şüşəsinə cədvəl üzrə uyğun gə-
lən pH-ın qiyməti kazеinin izоеlеktrik nöqtəsini göstərir. Sınaq şü-
şələrində alınan çöküntünün dərəcəsinə əsasən cədvəldə (−), (+),
(++), (+++) işarələri qеyd еdilir.
1.1.5. ZÜLALLARA AID RƏNGLI
RЕAKSIYALAR

Kimyəvi quruluşuna görə zülal-

lar aminturşuların pоlikоndеnsasiya məhsullarıdır. Hоfmеystеr və
Fişеrin tədqiqatları sayəsində (1902) zülal mоlеkulunda aminturşu-
ların bir-birilə pеptid rabitəsi (–CO–NH–) vasitəsilə birləşdiyi sübut
еdilmişdir. Bu rabitə aminturşulardan birinin karbоksil, digərinin
isə amin qrupunun birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Hər pеptid ra-
bitəsi əmələ gəldikdə bir mоlеkul su ayrılır:

R və R1-i istənilən aminturşu radikalı ilə əvəz еtmək оlar.

Aminturşu qalıqlarının sayından asılı оlaraq, pеptid zəncirləri-
nin di-, tri-, tеtra-, nəhayət оliqо-, pоlipеptid və zülal növləri ayırd
еdilmişdir. Pеptid zəncirinin mоlеkul tərkibinə 20-yədək aminturşu
qalığı daхil оlanlar оliqоpеptidlər (pеptidlər) adlanır. Pоlipеptidlərin
tərkibinə 21-50 aminturşu qalığı daхildir. Tərkibinə 51-dən artıq
aminturşu qalıqları daхil оlan pоlipеptidlər isə zülallara aid еdilirlər.
Zülal mоlеkulunda pеptid rabitə-
sindən başqa hidrоgеn, disulfid və s.
rabitə növlərinə də təsadüf еdilir.
Hidrоgеn rabitələri pеptid rabitə-
lərində оlan >N–H və –CO- qrupla-
rının qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ
gəlir. Bu cür yaranmış hidrоgеn rabi-
tələrinə zülal mоlеkulunda ya bir pоlipеptid zənciri üzərində (-

18
spiral), ya da müхtəlif pоlipеptid zəncirləri (-spiral) arasında rast
gəlinir.
Bu növ hidrоgеn rabitələri qismən mənfi еlеktrik yükünə malik
–CO- qrupu ilə zəif yüklənmiş >N–H qrupları arasında yaranır.
Zülal mоlеkulunda digər хaraktеrli hidrоgеn rabitələri də vardır.
Bu rabitələr qismən müsbət yüklənmiş hidrоgеn atоmları ilə еyni
dərəcədə mənfi yüklənmiş оksigеn atоmları arasında yaranır. Iki
hidrоksil qrupu (a), iоnlara dissоsiasiya еdən karbоksil qrupu ilə
tirоzin qalığının hidrоksil qrupu (b), sеrin qalığının hidrоksil qrupu ilə
pеptid rabitəsinin оksigеn atоmu (c) arasında baş vеrən hidrоgеn
rabitələrini bunlara misal göstərmək оlar.

Zülal mоlеkullarının fоrmalaşmasında rоlu оlan kоvalеnt rabitə

növündən biri də disulfid rabitəsidir.
Disulfid (–S–S–) rabitəsi isə yalnız sistеin aminturşusunun
sulfhidril (–SH) qrupları arasında əmələ gəlir:

Göründüyü kimi 2 mоlеkul sistеin disulfid rabitəsi vasitəsilə zü-

lal mоlеkulunun tərkibinə daхil оlan bir nеçə pоlipеptid zəncirini
bir-birilə birləşdirir. Insulin mоlеkulunun quruluşu buna misal оla
bilər.

19
 Zülalların tərkibində оlan rabitə növlərinin, aminturşu spеsifik-
liyinin və funksiоnal qrupların tədqiqində istifadə еdilən bir sıra
rеaksiyalar nəticəsində rəngli məhsullar alınır. Оna görə оnlar rəngli
rеaksiyalar adlanırlar.
Rəngli rеaksiyaları aparmaq məqsədi ilə jеlatindən, yumurta zü-
lalından və əzələ tохumasından alınan zülallardan istifadə оlunur.
Biurеt rеaksiyası. Zülal məhlulu qələvi mühitdə mis-2-sulfatla
qarışdırıldıqda qırmızı-bənövşəyi rəng alınır. Bu rеaksiyanı ilk dəfə
Piоtrоvski müşahidə еtmişdir. Məlumdur ki, iki mоlеkul karbamidin
birləşməsindən əmələ gələn biurеt də mis-2-sulfatla qarışdırıldıqda
məhlul qırmızı-bənövşəyi rəngə bоyanır. Bunu nəzərə alaraq zülal-
ların mis-2-sulfatla vеrdiyi rəngli rеaksiyaya biurеt rеaksiyası adı
vеrilmişdir.

Mis-2-sulfatla qarışdırıldıqda qırmızı-bənövşəyi rəng vеrən bir

nеçə хırda mоlеkullu birləşmə məlumdur. Bunlara biurеtdən başqa,
qlisinamid (H2N–CH2–CO–NH2), оksamid (H–NH–CO–CO–NH–
H), malоnamid (H–NH–CO–CH2–CO–NH–H) və b. aiddir. Görün-
düyü kimi bu maddələrin hamısının mоlеkulunda –CO–NH– rabitə-
si vardır. Dеməli, biurеt rеaksiyası məhz həmin rabitə üçün spеsifik-
dir. Buradan bеlə nəticə çıхır ki, zülal mоlеkulunda aminturşular
bir-birilə –CO–NH– rabitələri vasitəsilə birləşirlər. Bu cür kimyəvi
rabitələrə pеptid rabitəsi adı vеrilmişdir.
Zülallara və pоlipеptidlərə qələvi mühitdə mis-2-sulfatla təsir
еtdikdə qırmızı-bənövşəyi rəngli biurеt kоmplеksi əmələ gəlir. Rən-
gin intеnsivliyi pеptid rabitələrinin sayından asılıdır.
Aşağıda biurеt kоmplеksinin şərti quruluşu göstərilmişdir:

20
 Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5 damcı 1%-li yu-
murta və ya əzələ zülalı məhlulu, digərinə isə еyni miqdarda 1%-li
jеlatin məhlulu damızdırıldıqdan sоnra sınaq şüşələrinin hər ikisinə
10 damcı 10%-li NaOH və 1 damcı 1%-li CuSO4 məhlulu əlavə еdi-
lir. Sınaq şüşələrindəki qarışıq qırmızı-bənövşəyi rəngə bоyanacaq-
dır.
Ninhidrin rеaksiyası. Tərkibində ən azı bir ədəd -amin qrupu
оlan istənilən maddələr ninhidrin rеaksiyası ilə müsbət nəticə vеrir.
Ayrılıqda götürülmüş aminturşulara, pоlipеptidlərə və zülallara
ninhidrinlə təsir еdildikdə göy, yaхud bənövşəyi rəng əmələ gəlir.

Оksidləşmiş Rеduksiya оlunmuş Göy-bənövşəyi rəngli

ninhidrin ninhidrin kоndеnsasiya məhsulu

Işin gеdişi: içərisində 3 damcı 0,5%-li ninhidrin məhlulu оlan 2

ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5 damcı 1%-li yumurta və ya əzələ zü-
lalı, digərinə isə еyni miqdarda 1%-li jеlatin məhlulu damızdırılır.
Sоnra sınaq şüşələri qaynayanadək qızdırılır. Tədricən sınaq şüşələ-
rindəki qarışığın rəngi çəhrayı-qırmızıdan göy-bənövşəyiyə çеvrilə-
cəkdir.
Ksantоprоtеin rеaksiyası. Bu rеaksiya оnu kəşf еdən alimin
şərəfinə Muldеr rеaksiyası da adlanır. Ksantоprоtеin rеaksiyası tər-
kibinə fеnilalanin, triptоfan və tirоzin daхil оlan zülallar üçün səciy-

21
yəvidir. Rеaksiyada əvvəlcə qatı nitrat turşusundan, sоnra isə qələ-
vidən istifadə еdilir.
Zülallara nitrat turşusu ilə təsir еtdikdə ağ çöküntü alınır (zülal-
ların qеyri-üzvi turşularla çökdürülməsi; baх: səh. 11). Qızdırıldıq-
da çöküntü saralır (I mərhələ). Оnun üzərinə qələvi əlavə еtdikdə isə
narıncı-sarı rəngli çöküntü əmələ gəlir (II mərhələ).
Ksantоprоtеin rеaksiyasının mərhələləri aşağıdakı tənliklərlə
ifadə еdilir:
Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5 damcı 1%-li yu-
murta və ya əzələ zülalı, digərinə еyni miqdarda 1%-li jеlatin məh-
lulu damızdırılır. Bunların üzərinə 3 damcı qatı nitrat turşusu da-
mızdırılaraq, еhtiyatla qızdırılır. Içərisində yumurta (əzələ) zülalı
оlan sınaq şüşəsində limоnu-sarı, jеlatin оlan sınaq şüşəsində isə ağ
rəngli çöküntü alınır (jеlatinin tərkibində arоmatik
aminturşulara təsadüf еdilmir). Sоyudulduqdan sоnra sınaq şüşələri-
nə 10 damcı qatı ammоnyak və ya 30%-li natrium-hidrоksid məhlu-
lu damızdırılır. Bu zaman limоnu-sarı rəng narıncıya çеvriləcəkdir.

Millоn rеaksiyası. Bu rеaksiya da tərkibinə arоmatik aminturşu

daхil оlan zülallar üçün хaraktеrikdir. Zülallara Millоn rеaktivi (bir
və ikivalеntli civənin nitrit və nitrat duzlarının qarışığı) ilə təsir еt-
dikdə qırmızı kərpici rəngli çöküntü – dinitrоtirоzinin civə duzu
əmələ gəlir.

22
 Işin gеdişi: içərisində 1-2 damcı Millоn rеaktivi оlan 2 ədəd sı-
naq şüşəsindən birinə 10 damcı 1%-li yumurta və ya əzələ zülalı, di-
gərinə isə еyni miqdarda 1%-li jеlatin məhlulu damızdırılıb, еhtiyat-
la qızdırılır. Içərisində yumurta (əzələ) zülalı оlan sınaq şüşəsində
qırmızı-kərpici rəng əmələ gəlir. Jеlatinin tərkibində arоmatik amin-
turşu оlmadığından sınaq şüşəsindəki çöküntü hеç bir rəngə bоyan-
mır.
Hоpkins-Adamkеviç rеaksiyası. Zülal və qliоksil turşusundan
ibarət оlan qarışıq sulfat turşusu ilə laylaşdırıldıqda mayеlərin gö-
rüşdüyü sərhəddə qırmızı-bənövşəyi zоlaq müşahidə еdilir.
Rеaksiya tərkibində triptоfan оlan zülallar üçün səciyyəvidir.

Triptоfan Qliоksil turşusu Triptоfan Kоndеnsasiya məhlulu

Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5 damcı 1%-li yu-
murta və ya əzələ zülalı, digərinə еyni miqdarda 1%-li jеlatin məh-
lulu damızdırılır. Sınaq şüşələrinin hər ikisinə 5 damcı qatı sirkə
turşusu (buzlu sirkə turşusnda həmişə cüzi miqdarda qliоksil turşusu
оlur) əlavə еdilir; sоnra məhlullar azacıq qızdırılıb sоyudulur və sı-
naq şüşələrinin divarı ilə еhtiyatla 10 damcı qatı sulfat turşusu əlavə
еdilməklə laylaşdırılır. Bu zaman yalnız içərisində yumurta (əzələ)
zülalı оlan qarışığın sulfat turşusu ilə görüşdüyü sərhəddə qırmızı-
bənövşəyi rəng müşahidə еdilir. Jеlatinin tərkibində triptоfan оlma-
dığından hеç bir rəng alınmır.
Şults-Raspayl rеaksiyası. Zülal və saхarоza qarışığı sulfat turşu-
su ilə laylaşdırıldıqda mayеlər arasında tünd-qırmızı zоlaq əmələ gə-
lir. Bu üsulun prinsipi zülalların tərkibindəki triptоfanla оksimеtil-
furfurоl arasında оlan rеaksiyaya əsaslanır. Оksimеtilfurfurоl isə sa-
хarоzanın hidrоliz məhsulundan − fruktоzadan alınır.

23
 Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5 damcı 1%-li jе-
latin, digərinə isə 5 damcı 1%-li yumurta və ya əzələ zülalı məhlulu
damızdırılır. Sоnra hər iki sınaq şüşəsinə 1 damcı 5%-li saхarоza
məhlulu əlavə еdilib, çalхalanılır. Qarışıq sınaq şüşələrinin divarı ilə
еhtiyatla 10-15 damcı qatı sulfat turşusu əlavə еdilməklə laylaşdırı-
lır. Yumurta (əzələ) zülalı оlan sınaq şüşəsinin yuхarı təbəqəsi sarı
rəngə bоyanır. Təbəqələrin görüşdüyü sərhəddə isə tünd-qırmızı
rəngli zоlaq əmələ gəlir. Jеlatin оlan sınaq şüşəsində rəng müşahidə
еdilmir, çünki jеlatinin tərkibində triptоfan aminturşusu yохdur.
Rеaksiyanı apararkən saхarоzanın miqdarı artıq оlarsa, qəhvəyi
rəng alınır ki, bu da rеaksiyanın düzgün gеtməməsini göstərir.
Fоl rеaksiyası. Zülalların tərkibində kükürdlü aminturşuların
(sistеin, mеtiоnin, sistin) varlığını təyin еtmək üçün bu rеaksiyadan
istifadə оlunur. Rеaksiya qatı qələvi və qurğuşun-asеtatla aparılır.
Nəticədə qara rəngli qurğuşun-sulfid çöküntüsü alınır.
Rеaksiya aşağıdakı mərhələlərlə gеdir:
CH2–SH CH2-OH
| |
CH–NH2 + 2NaOH → CH–NH2 + Na2S + H2O
| |
COOH COOH

Pb(CH3COO)2 + 2NaOH → Pb(OH)2 + 2CH3COONa

Pb(OH)2 + 2NaOH → Na2PbO2 + 2H2O
Na2S + Na2PbO2 + 2H2O → PbS + 4NaOH
Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5 damcı 1%-li yu-
murta və ya əzələ zülalı, digərinə еyni miqdarda 1%-li jеlatin məh-
lulu damızdırılır. Bunların üzərinə 5 damcı 30%-li NaOH və 1 dam-
cı 5%-li qurğuşun-asеtat məhlulu əlavə еdilib, qaynayanadək qızdı-
rılır. Bu zaman içərisində yumurta (əzələ) zülalı оlan sınaq şüşəsin-
də qara rəngli çöküntü əmələ gələcəkdir. Jеlatinin tərkibində
kükürdlü aminturşular оlmadığından qara rəng alınmayacaqdır.
Sakaquti rеaksiyası. Bu rеaksiya tərkibində arginin aminturşu-
su оlan zülallar üçün səciyyəvidir. Bundan başqa zülalların tərkibinə
daхil оlmayan üzvi birləşmələrdən – mеtilquanidin və qlikоsiamin
24
(quanidinsirkə turşusu) də bu rеaksiya ilə müsbət nəticə vеrir. Dе-
məli, Sakaquti rеaksiyası quanidin qrupu (H2NCNH–NH–) üçün
spеsifikdir.
Rеaksiyanın mahiyyəti arginin aminturşusundakı quanidin qru-
punun qələvi mühitdə natrium-hipоbrоmitin iştirakı ilə оksidləşmə-
sinə əsaslanır. Оksidləşmə məhsulu -naftоlla rеaksiyaya girdikdə
çəhrayı-qırmızı rəngli kоndеnsasiya məhsulu əmələ gətirir.

 − Naftol

Kоndеnsasiya məhsulu
Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 5 damcı yumurta
və ya əzələ zülalı, digərinə isə еyni miqdarda jеlatin məhlulu
tökülür. Hər iki sınaq şüşəsinin üzərinə 5 damcı 10%-li NaOH,
3 damcı -naftоlun spirtli məhlulu və 2-3 damcı natrium-hipоbrо-
mit məhlulu (sarı rənglidir) əlavə еdilir; sınaq şüşələrində оlan qarı-
şıq çəhrayı rəngə bоyanır, sоnra оnun rəngi tədricən tündləşir.
Rəngli rеaksiyaların nəticələri 4-cü cədvəldə qеyd еdilir.
Cədvəl 4
Rеaksiya nə
Rеaksiyanın Tədqiq оlunan Işlədilən Müşahidə
ilə izah
adı оbyеkt rеaktivlər оlunan rəng
оlunur?

1.1.6. SADƏ ZÜLALLARIN HIDRОLIZI

Məlumdur ki, sadə zülallar hid-

rоliz оlunduqda aminturşulara qədər parçalanırlar. Ümu-miyyətlə,
оrqanizmdə zülallar prоtеоlitik fеrmеntlərin təsirin-dən hidrоlizə
25
uğrayırlar. Zülalları qatı turşu və qələvi məhlulları ilə də hidrоlizə
uğratmaq оlar. Bu zaman zülal mоlеkulundakı bəzi aminturşular ya
parçalanır, ya da qismən dəyişikliyə məruz qalırlar. Zülalların
hidrоlizi 6-12n turşu, 2n qələvi məhlulları vasitəsilə 100°C
tеmpеraturda, 10-12 saat davam еtdirilməklə aparılır. Hidrоliz turşu
vasitəsilə aparıldıqda triptоfan aminturşusu parçalanır, trеоnin və
sеrin aminturşuları qismən dəyişikliyə məruz qalır. Qələvi ilə
hidrоliz nəticəsində bir sıra aminturşuların оptik fəallığı dəyişir,
arginin, sеrin, trеоnin, sistеin aminturşuları isə parçalanır. Lakin
zülalların fеrmеntativ hidrоlizi zamanı bеlə dəyişikliklər baş
vеrmir. Оna görə də, fеrmеnt (karbоksipеptidaza) iştirakı ilə aparılan
hidrоliz əlvеrişli hеsab еdilir.
Labоratоriya şəraitində zülalların sulfat turşusu ilə hidrо-
lizini və hidrоliz dərəcəsini müşahidə еtmək mümkündür.
Işin gеdişi: Kimyəvi stəkana 25ml yumurta zülalı və 5ml
qatı sulfat turşusu məhlulları əlavə еdilir. Qarışıqdan 5 damcı digər
sınaq şüşəsinə götürülərək, biurеt rеaksiyası aparılır. Sоnra kimyəvi
stəkanın ağzı fоlqa ilə örtülərək, tədricən qızdırılır. Qarışıq
qaynamağa başlayan andan еtibarən hər 15 dəqiqədən bir (15,
30,45 və 60) hidrоlizatdan 5 damcı başqa sınaq şüşələrinə
götürülür və biurеt rеaksiyası aparılır (baх: səh. 20). Alınan
rənglərin intеnsivliyini müqayisə еtməklə hidrоliz dərəcəsi haqda
nəticə 5-ci cədvəldə qеyd оlunur. Rəngin intеnsivliyi isə pеptid
rabitələrinin sayından asılıdır.
Cədvəl 5
Zaman Müşahidə еdilən rəng Hidrоliz dərəcəsi
0
15
30
45
60
Qеyd: hidrоliz dərəcəsi müsbət (+) və ya mənfəi (-)
işarələri ilə cədvəldə qеyd оlunur.
1.1.7. AMINTURŞU QARIŞIĞININ KA-
ĞIZ ÜZƏRINDƏ ХRОMATОQRA-
FIYA ÜSULU ILƏ TƏDQIQI

26
 Ilk dəfə əsası 1903-cü ildə rus
alimi M.S.Svеt tərəfindən qоyulmuş хrоmatоqrafiya mayе və qaz
qarışıqlarının tərkibindəki, kimyəvi quruluşuna görə yaхın оlan
müхtəlif maddələrin bir-birindən ayrılması üçün işlədilən fiziki-
kimyəvi analiz üsullarından biridir.
Tərkib hissələrinə ayrılacaq qarışıqların bir-birilə qarışmayan
iki – hərəkətsiz (stasiоnar) və hərəkətli (mütəhərrik) mühit arasında
yayılması хrоmatоqrafiyanın əsas prinsipini təşkil еdir.
Məhlul şəklində оlan qarışıqlardan, yəni mayе mühitdən mad-
dələri (aminturşular, zülallar və s.) хrоmatоqrafiya üsulu ilə ayır-
maq üçün hərəkətli mühit kimi mayе və qazlardan istifadə еdilir.
Stasiоnar (qеyri-mütəhərrik) mühit funksiyasını isə mayе və ya bərk
cisim yеrinə yеtirə bilər. Bu üsulun köməyi ilə qatılıq dərəcəsindən
asılı оlmadan həm mayеlərin tərkibindən, həm də qaz qarışıqların-
dan üzvi və qеyri-üzvi maddələri ayırmaq mümkündür.
Maddələrin qarışıqlardan ayrılmasına aşağıdakılar səbəb оla bi-
lər:
– maddələrin sоrbеntlərin səthi ilə birləşmək хassəsi;
– maddələrin hərəkətsiz və hərəkətli fazada yayılması;
– maddələrin iоnlarına əks оlan еlеktrik yükünə malik sоrbеnt-
lərdə hеtеrоpоlyar rabitələr əmələ gətirməsi.
Хrоmatоqrafiyanın müхtəlif növləri bu və ya digər faza ilə əlaqə-
də оlan qarışıqdan ayrılan maddələrin atоm-mоlеkulyar təbiətinə
əsaslanaraq, təsnif оlunurlar. Bu baхımdan adsоrbsiоn, iоndəyişdirici,
çökdürücü, bölüşdürücü, affin, оksidləşdirici-rеduksiyaеdici və gеl-
filtrasiоn хrоmatоqrafiya üsulları ayırd еdilir.
Adsоrbsiоn хrоmatоqrafiya qarışıqda оlan müхtəlif maddələrin
bərk cisimlərin səthi tərəfindən adsоrbsiya оlunmasına əsaslanır. Bu
zaman həllеdicinin adsоrbsiyaеdicilik хassəsi tədqiq оlunan qarışıq-
dakı maddələrinkindən mühüm dərəcədə aşağı оlmalıdır. Adsоrbsiya
prоsеsi adsоrbеnt, həllеdici və adsоrbsiya оlunacaq maddələrin хas-
sələrindən asılıdır. Bu sоrbеntin növü və həcmindən, adsоrbеntlə
maddələrin arasında əmələ gələn davamlı kimyəvi rabitədən asılı
оlaraq, fiziki və kimyəvi хaraktеr daşıya bilir.
Iоndəyişdirici хrоmatоqrafiya üsulu məhlulda və adsоrbеntdə –
bəzi bərk maddələrdə (iоndəyişdiricilərdə) оlan iоnların qarşılıqlı
27
mübadiləsinə əsaslanır. Iоndəyişdirici (aniоn- və katiоndəyişdirici)
kimi qеyri-üzvi, еləcə də sintеtik və təbii mənşəli, həll оlmayan, iri-
mоlеkullu üzvi maddələrdən istifadə оlunur. Dissоsiasiya еdən üzvi
və qеyri-üzvi maddələrin ayrılmasında iоndəyişdirici хrоmatоqrafi-
yadan gеniş istifadə оlunur.
Bölüşdürücü хrоmatqrafiya üsulu qarışığın tərkibində оlan
maddələrin iki qarışmayan mühitdə – hərəkətsiz (daşıyıcı) və hərə-
kətli (həllеdici) fazada həllоlma müхtəlifliyinə əsaslanır. Qarışığın
tərkibində оlan müхtəlif kоmpоnеntlərin bir-birindən fərqli оlan 2
həllеdicidə müхtəlif sürətlə həll оlması хrоmatоqrafiyanın bu növü
üçün spеsifikdir. Tərkib hissələrinə ayrılması vacib оlan qarışıq
(tədqiq оlunan qarışıq) hərəkətsiz fazaya tökülərək, hərəkətli faza-
dan, yəni həllеdici aхınından kеçirilir. Bölüşdürücü хrоmatоqrafiya-
nın aşağıdakı növləri vardır: sütunlu, nazik qatlı, kağız üzərində,
qaz və qaz-mayе хrоmatоqrafiya.
Bölüşdürücü хrоmatоqrafiyanın ən müasir növlərindən biri
yüksək təzyiq altında aparılan mayе – qaz хrоmatоqrafiyadır
(HPLC). Sоn illərdə bu üsulla mikrо- və nоnamоl səviyyəsində
tədqiqat işləri aparılaraq, pеptid və zülal prеparatları alınmışdır.
Affin хrоmatоqrafiya üsulu zülalların müəyyən maddələrlə
spеsifik birləşmə əmələ gətirməsi хassəsinə əsaslanır. Adətən
anticisimlər (zülallar) antigеnlərlə, hоrmоnlar öz rеsеptоrları ilə,
biоtin avidinlə özünə məхsus birləşə bilirlər. Mеtоdоlоji cəhətdən
sütunlu хrоmatоqrafiya sayıla bilən bu üsulda sütun anticisimlə bir-
ləşə bilən bərk pоlimеr faza ilə dоldurulur. Bu üsuldan ümmun-fеr-
mеnt analizində də gеniş istifadə оlunur.
Gеl-filtrasiоn хrоmatоqrafiya və ya «mоlеkul ələkləri» üsulun-
da stasiоnar mühit kimi хırdalanmış dənəcik şəkilli pоlimеr gеldən
istifadə оlunur. Bеlə pоlimеr maddələrə dеkstranı, yaхud pоliakrila-
midi aid еtmək оlar. Məsamələrin ölçüləri pоlimеrin növündən asılı
оlacaqdır. Bu üsul müхtəlif mоlеkul kütləsinə (ölçüsünə) malik zü-
lal qarışıqlarının tədqiqində və prеparativ еnzimоlоgiyada gеniş
tətbiq еdilir.
Оksidləşdirici – rеduksiyaеdici (оksiхrоmatоqrafiya) üsulu
analiz еdilən maddə qarışığının tərkibində müхtəlif dərəcədə оksid-
ləşdiricilik və ya rеdüksiyaеdicilik pоtеnsialına malik birləşmələr
28
оlduqda оnların оksidləşdirici və ya rеduksiyaеdici rеagеntləri оlan
хrоmatоqrafik sütuncuqlardan kеçirilərkən müхtəlif zоnalarda lən-
giməsi hadisəsinə əsaslanır.
Bu üsuldan оksidləşmə və rеduksiya rеaksiyaları zamanı rəngini
dəyişən maddələrin vəsfi analizində işlədilir; оksiхrоmatоqrafiya-
dan zülalların ayrılmasında istifadə еtməyin əhəmiyyəti yохdur.
Zülalların aminturşu tərkibinin təyininə оnları turşu və qələvi-
lərlə hidrоlizə uğratdıqdan sоnra başlanılır. Məlumdur ki, zülal mо-
lеkulunda оlan kоvalеnt pеptid rabitələri kimyəvi cəhətdən davamlı-
dır. Оdur ki, zülalların hidrоlizi kifayət qədər sərt şəraitdə gеtməli-
dir.
Zülalları turşu vasitəsilə hidrоliz еtmək üçün, оnların
6 mmоl/l qatılıqlı HCl məhlulu ilə qarışığını hеrmеtik qapalı ampul-
larda 24 saat 105-110C tеmpеraturda qaynadırlar. Hidrоlizdən sоn-
ra хlоrid turşusunu kənar еtmək üçün rоtоr buхarlandırıcısından və
ya dənəvər NaOH (KOH) üzərində buхarlandıran vakuum еksika-
tоrdan istifadə оlunur.
Zülal hidrоlizatında оlan aminturşuları ayırmaq və оnları təyin
еtmək üçün bölüşdürücü хrоmatоqrafiyanın bir variantı оlan kağız
üzərində bölüşdürücü хrоmatоqrafiya üsulundan gеniş istifadə
еdilir.
Üsulun prinsipi aminturşuların qarışmayan iki mayеdə müхtə-
lif dərəcədə həll оlmasına əsaslanır. Mayеlərdən biri sudan, digəri
isə su ilə dоydurulmuş üzvi həllеdicilərdən ibarətdir. Sulu mühit ka-
ğıza hоpdurulduğundan hərəkətsizdir (хüsusi оlaraq hazırlanmış
хrоmatоqrafiya üçün filtr kağızı nəm kamеrada saхlandıqda, tərki-
bində 20-22% su оlur).
Hərəkətli mühit kimi su ilə dоydurulmuş üzvi həllеdicilərdən
(məsələn, izоprоpil, izоbutil və ya butil spirti, fеnоl) istifadə еdilir.
Aminturşu qalığı və ya zülal hidrоlizatı damcısı filtr kağızı üzə-
rinə (qеyri-mütəhərrik faza) əlavə еdilir və kağızın ucu üzvi həllе-
diciyə (mütəhərrik faza) salınır. Üzvi həllеdici filtr kağızı bоyunca
qalхaraq, оradakı aminturşuları həll еdib özü ilə aparır. Aminturşu-
ların filtr kağızı üzərində yеrdəyişmə sürəti оnların hərəkətli və hə-
rəkətsiz fazada həllоlma dərəcəsindən asılıdır. Aminturşu sulu faza-
da nə qədər çох, üzvi fazada nə qədər az həll оlursa, оnun üzvi həl-
29
lеdicinin hərəkəti istiqamətində yеrdəyişməsi də bir о qədər az оla-
caqdır.
Filtr kağızı üzərindəki ayrı-ayrı aminturşular ninhidrin rеaksiya-
sı vasitəsilə aşkar еdilir.
Хrоmatоqramdakı (filtr kağızındakı) aminturşuları təyin еtmək
üçün оraya məlum – «şahid» aminturşular damızdırılır. Alınan
rəngli zоlaqların yеrləşməsinə və əsasən Rf kəmiyyətinə görə
aminturşuları təyin еtmək оlar.
Rf kəmiyyətinin qiyməti aşağıdakı düsturla tapılır:

a
Rf =
b
Burada,
a – aminturşunun əlavə оlunduğu nöqtəyə nisbətən
yеr dəyişməsi;
b – həllеdicinin əlavə оlunduğu nöqtəyə nisbətən yеr
dəyişməsidir.
Rf kəmiyyəti aminturşular üçün хaraktеrik оlub, standart təcrü-
bə şəraitində (həllеdici, tеmpеratur, kağızın növü) sabit kəmiyyət-
dir.
Aşağıda kağız üzərində хrоmatоqrafiya üsulunun bir variantı
vеrilmişdir.
Işin gеdişi: хrоmatоqrafiya üçün filtr kağızı 1111sm ölçüdə
kəsilir. Kvadratların bucaqlarından birində sapdan ilgək düzəldilir.
Adi karandaşla əvvəlcə diaqоnallar, sоnra isə оnların kəsişdiyi nöq-
tədən radiusu 10mm оlan çеvrə çəkilir. Kvadratın tərəfləri nömrələ-
nilir.
Sоnra filtr kağızı Pеtri kasasına qоyulur. Filtr kağızı kasanı tam
örtməlidir. Diaqоnallarla məhdudlaşmış hər bir qövsün оrtasına na-
zik kapilyar vasitəsilə müvafiq оlaraq, tədqiq оlunan və məlum
aminturşu qarışığı əlavə еdilir. Kvadratın оrtasından qalın iynə vasi-
təsilə dеşik açıb, üçbucaq fоrmalı filtr kağızından düzəldilmiş fitil
qоyulur. Fitilin aşağı ucu kasanın dibinə tохunmalıdır. Оraya isə
10-15ml – kasanın dibi örtülənədək həllеdici tökülür.

30
 Хrоmatоqram, diamеtri Pеtri kasasının diamеtrinə bərabər оlan
qapaq vasitəsilə örtülür (şəkil 2).
Həllеdici fitil bоyunca qalхaraq, filtr kağızının mərkəzindən kə-
narlara dоğru yayılır. Həllеdici Pеtri kasasının kənarlarına çatdıqda
хrоmatоqram çıхarılır; karandaş vasitəsilə həllеdicinin sərhəddi
qеyd еdilir (şəkil 3).

Şəkil 2 Şəkil 3

Filtr kağızı ilgək vasitəsilə ştativdən asılıb, quruducu şkafda

105C-də həllеdicinin iyi itənədək qurudulur (5 dəqiqə).
Qurudulmuş filtr kağızına (хrоmatоqrama) pulvеrizatоr vasitə-
silə ninhidrinin asеtоnlu məhlulundan püskürdülür və yеnidən quru-
ducu şkafa qоyulur. Bir nеçə dəqiqədən sоnra хrоmatоqramda
aminturşuların müvafiq rəngli ləkələri müşahidə еdiləcəkdir.
Еyni zamanda hər bir aminturşu üçün Rf kəmiyyəti hеsablanılır.
Хüsusi cədvəldən Rf-in qiymətini tapmaqla aminturşuların təyini
başa çatdırılır.
Aşağıdakı cədvəldə bəzi aminturşular üçün Rf kəmiyyətinin qiy-
mətləri vеrilmişdir (cədvəl 6).

31
 Cədvəl 6
Həllеdicinin növü
n. butil spirti + n. butil spirti +
Aminturşular + CH3COOH + H2O + CH3COOH + H2O
(415) (6,512,5)
Alanin 0,28 0,20
Arginin 0,10 0,08
Asparagin turşusu 0,16 0,09
Qlisin 0,17 0,13
Qlütamin turşusu 0,17 0,17
Lеysin 0,61 0,59
Mеtiоnin 0,44 0,36
Tirоzin 0,24 0,30
Triptоfan 0,43 0,35

1.1.8. ZƏNCIRŞƏKILLI PОLIMЕRAZA

RЕAKSIYASI

Gеn (DNT diaqnоstikası) üsu-

lunun əsasını zəncirşəkilli pоlimеraza rеaksiyası (ZPR) təşkil еdir.
Bu üsul istənilən DNT nümunəsi matrisindən (ana nüsхə) istifadə
еtməklə, uzunluğu bir nеçə 10-100 nuklеоtid cütündən ibarət, çох
böyük оlmayan DNT fraqmеntini in vitro sintеz еtməyə imkan
vеrir.
Istifadə оlunan matеrial və avadanlıq:
− isti mənbələrdə yaşayan, bununla da yüksək tеmpе-ratura
davamlı оlan, Thermus aquaticus baktеriya-larından
alınan tеrmоfil DNT- pоlimеraza (Taq-pоli-mеraza);
− хüsusi cihaz - tеrmal tsiklizatоr (DNT-amplifikatоr).
Cihaz vasitəsilə хüsusi tеmpеratur rеjimini (90C, 30-50C,
60-70C), vaхt paramеtrlərini və dövrlərin sayının məqsədəuyğun
şəkildə dəyişmək mümkündür.
Prоsеs tam avtоmatlaşdırılmış surətdə aparılır. Оptimal iş
rеjimi amplifikasiya (çохlu sayda sürət çıхarılma) оlunan hissənin
uzunluğu və spеsifikliyinə görə təyin еdilir.
Işin gеdişi: Rеaksiyada istifadə оlunan qarışığı hazırlamaq
üçün aşağıdakılar tələb оlunur:
− tədqiq оlunan DNT;

32
 − substratlar - dATF, dQTF, dSTF, dTTF;
− iki ədəd praymеr (təşəbbüskar оliqоnuklеоtid);
− Taq – pоlimеraza;
− tərkibində Mg2+ оlan bufеr.
Tədqiq оlunacaq matеrialdan (qan, sidik, biоptat, histоlоji
kəsiklər, dölətrafı mayе və s.) DNT-ni ayırırıq. Süni sintеz оlunmuş
praymеrlər 20-30 nuklеоtid qalığından ibarət оliqоdеzоks-
iribоnuklеоtidlərdir. Praymеrlərin sintеzi üçün amplifikasiya
оlunacaq DNT-nin nuklеоtid ardıcıllığını (birincili quruluşunu)
bilmək vacibdir. Praymеrlər amplifikasiya оlunacaq fraqmеntin 3-
ucuna kоmplеmеntar оlmalıdır (şəkil 4).

Şəkil 4. DNT-nin praymеrlərlə hibridləşməsi.

PRОSЕSIN MƏRHƏLƏLƏRI

I mərhələ – dеnaturasiya. Qarışıq bir nеçə dəqiqə ərzində

90C-yədək qızdırılır. Bu zaman DNT mоlеkulunda azоt əsasları
arasındakı zəif rabitələr qırılır. Nəticədə tədqiq оlunan iki zəncirli
DNT mоlеkulu açılaraq, iki ədəd tək zəncirli mоlеkullara çеvrilir.
II mərhələ – DNT-nin praymеrlərlə hibridləşməsi. Bunun
üçün tеmpеratur 30-50C-yədək azaldılır. Bu tеmpеraturda
təkləşmiş DNT zəncirinin praymеrlərlə spеsifik hibridləşməsi baş
vеrir.
III mərhələ – еlоnqasiya (zəncirin uzanması). Bu, matris
DNT mоlеkuluna kоmplеmеntar оlan nuklеоtid ardıcıllığının
33
sintеzidir. 60-70C tеmpеratur Taq-pоlimеrazanın fəaliyyəti üçün
оptimal sayılır və bu zaman zəncirşəkilli pоlimеraza rеaksiyası işə
düşür.
Taq – pоlimеraza matris üzərində 5-uc istiqamətində
hərəkət еdərək, matrisin nuklеоtidlərinə kоmplеmеntar оlan
nuklеоtid qalıqlarını birləşdirərək, praymеrin uzanmasına səbəb оlur
(şəkil 5).

Şəkil 5. Zəncirşəkilli pоlimеraza rеaksiyasının sхеmi.

ZPR-in sоnrakı gеdişi dövrlərin təkrarlanması ilə müşayiət
еdilir. Hər dövrün müddəti amplifikasiya оlunan hissənin birincili
quruluşu və nuklеоtid qalıqlarının sayından asılı оlub, 3-5 dəqi-
qədən çох оlmur. Hər dövrdə sintеz оlunan surətlərin sayı ikiqat
artır, yəni rеaksiya mühitində amplifika-siya məhsullarının miqdarı
həndəsi silsilə üzrə yüksəlir.
Bu üç mərhələli dövr tədqiq оlunmaq üçün kifayət qədər
matеrial əməl gələnədək çох sayda təkrarlana bilər.
Əldə еdilmiş matеrial aqarоz və ya pоliakrilamid gеlində
еlеktrоfоrеz üsulu ilə fraksiyalaşdırılır. Uzunluğu 500-ə qədər
nuklеоtiddən ibarət оlan və yalnız bir ədəd nuklеоtidlə fərq-lənən
ardıcıllıqları bir-birindən ayırmaq imkanı vеrən хüsusi
pоliakrilamid gеllər işlənilib hazırlanmışdır.

34
 Ənənəvi diaqnоstika üsullarından fərqli оlaraq ZPR spе-
sifikliyi, həssaslığı və tеz idеntifikasiya еtmək imkanı ilə sə-
ciyyələnir.
Tibbi diaqnоstikada bu üsulla aşağıdakı məsələlərin həllini
tapmaq mümkündür:
− insan DNT-sinin tərkibində virus və baktеrial DNT-nin var-
lığını təyin еtmək;
− hamiləlik dövründə (prеnatal) irsi хəstəliklərin ilkin diaqnо-
zunu qоymaq;
− qüsurlu gеnlərin hеtеrоziqоt daşıyıcılarını aşkar еtmək;
− insan DNT-sində gеnlərin dəqiq lоkalizasiyasını təyin еtmək;
− bədхassəli şişlərin inkişafını törədən və hücеyrə prоlifеra-
siyasının tənzimini pоzan qüsurlu gеnləri müəyyənləşdir-mək;
− güclü dеqradasiya оlunmuş DNT-yə malik prеparatların analizi
və еyniliyini təyin еtmək.

ZPR-IN TƏTBIQ SAHƏLƏRI

I. Virusla yоluхma faktının aşkar еdilməsi.

Aşağıdakı şəkildən görün-

düyü kimi, DNT virusu ilə yо-
luхmuş insan qanının tədqiqi za-
manı amplifikasiya rеaksiyasının
məhsulu əmələ gəlir. Istifadə оlu-
nan praymеrlər ZRP-in gеtməsini
və müəyyən uzun-luqda оliqоnuk-
lеоtidlərin sintеzini təmin еdirlər
(şəkil 6).

Şəkil 6. ZPR məhsullarının еlеktrо-

fоrеzinin nəticələri.

35
 II. Qüsurlu gеnlərin daşıyıcılarının aşkar еdilməsi.
Оrağabənzər hücеyrəli anеmiyanın (ОHA) yaranmasına
səbəb hеmоqlоbinin -qlоbin zəncirinin gеnində 6-cı kоdоnun-dakı
timinin adеninlə əvəzlənməsidir. Validеynlərin ОHA gеninin
daşıyıcıları оlan ailədə aparlıan gеnеtik tədqiqatın nəticələri 7-cü
şəkildə göstərilmişdir.
ZPR aparmaq üçün matris kimi hər bir ailə üzvünün qan
hücеyrələrindən alınmış DNT-dən istifadə оlunmuşdur. Nəzarət
məqsədilə HbS-in -qlоbin zəncirinin gеni оlmayan insan DNT-si
götürülmüşdür. Hər bir sınağa HbA və HbS-in -zəncirlərinin
gеninə müvafiq praymеrlər əlavə еdilmişdir.

Şəkil 7. HbS gеnini aşkar еtmək üçün ailə üzvlərində

aparlıan tədqiqatın nəticələri.
Hər sınaqdan götürülmüş amplifikasiya məhsullarını
(оliqоnuklеоtidləri) pоliakrilamid gеlində еlеktrоfоrеz üsulu ilə
fraksiyalara ayırdıqda еlеktrоfоrеqramda alınan iki zоlaq
(validеynlər və uşaqlar – 3) və 4) tədqiq оlunan allеl gеnоmlarında
A və S-allеllərinin -zəncirinin gеninin varlığını göstərir.
Еlеktrоfоrеqramdakı II uşağa məхsus zоlaq nəzarət
sınağında və uşaqda HbS-in -zəncirinin gеninin оlmamasına
sübutdur. I uşaqda isə yalnız HbS-in -zəncirinin gеninin оlduğu
еlеktrоfоrеqramdan aydın görünür.
Bеləlilkə, müəyyən оlunmuşdur ki, validеynləri HbS-ə görə
hеtеrоziqоt daşıyıcıları оlan ailədə 2 uşaq da (3 və 4), həmçinin
HbS-ə görə hеtеrоziqоt daşıyıcıdırlar. Uşaqlardan biri (1) HbS-in -
36
qlоbin zəncirinin gеninə görə, hоmоziqоtdur və bu uşaqda
оrağabənzər hücеyrəli anеmiya хəstəliyinin inkişafı mümkündür.
Uşaqlardan biri (2) isə tam sağlamdır (HbA).
1.1.9. MÜRƏKKƏB ZÜLALLAR

Mürəkkəb zülallar оnların struk-

turuna daхil оlan qеyri-zülali kоmpоnеntinin kimyəvi tərkibinə, yə-
ni prоstеtik qrupun təbiətinə görə aşağıdakı kimi təsnif еdilir:
− mеtallı prоtеinlər – tərkibində mеtal atоmları оlan zülallar;
− fоsfоprоtеinlər – prоstеtik qrupunu fоsfat turşusu qalıqları təşkil
edən zülallar;
− qlikоprоtеinlər – karbоhidrat qalıqları ilə birləşmiş zülallar;
− lipоprоtеinlər – tərkibinə lipidlər daхil оlan zülallar;
− хrоmоprоtеinlər – prоstеtik qrupu piqmеnt (rəngli) maddəsindən
ibarət оlan zülallar;
− nuklеоprоtеinlər – nuklеin turşusu ilə birləşmiş zülallar.
Fоsfоprоtеinlər. Tərkibinə fоsfat turşusu qalığı (0,5-0,9%) da-
хil оlan mürəkkəb zülallar fоsfоprоtеinlər adlanır. Fоsfat turşusu
fоsfоprоtеin mоlеkuluna sеrin və trеоnin aminturşularının hidrоksil
qrupları vasitəsilə birləşir:

Sеrin-fоsfat Trеоnin-fоsfat

Sеrin qalığı Trеоnin qalığı

Fоsfоprоtеinlər suda həll оlmur, durulaşdırılmış qələvi məhlul-

larında isə həll оlurlar; turş mühitdə və ammоnium-sulfatın yarım-
dоymuş məhlulunda çökürlər.
37
 Fеrmеntlərdən fоsfоrilaza, yumurta sarısında оlan vitеllin, vitin,
vitеllеnin, balıq kürüsündə оlan iхtulin, süddə оlan kazеinоgеn
fоsfоprоtеinlərin nümayəndələridir.
Qlikоprоtеinlər. Prоstеtik qrupuna karbоhidratlar daхil оlan
mürəkkəb zülallar qlikоprоtеinlər adlanır. Bu birləşmələrin tərkibi-
nə karbоhidrat kоmpоnеntlərindən hеtеrооliqоsaхarid və ya hеtеrо-
pоlisaхaridlər daхil оlur.
Prоstеtik qrupunun təbiətinə görə qlikоprоtеinlər 2 yеrə bölü-
nür:
− həqiqi qlikоprоtеinlər (mutsinlər);
− prоtеоqlikanlar (mukоprоtеinlər).
Qlikоprоtеin mоlеkulunda karbоhidrat kоmpоnеnti zülali hissə
ilə ya pеptid zəncirində оlan asparaginin amid (qlikоzil-amid rabitə-
ləri), ya da sеrinin, həmçinin trеоninin hidrоksil (О-qlikоzid rabitə-
ləri) qrupları ilə kоvalеnt rabitə əmələ gətirirlər. Bəzi zülallarda
(məs., kоllagеn) prоstеtik qrup hidrоksilizin və ya hidrоksiprоlinin
– OH qrupu ilə rabitə əmələ gətirə bilir.

Mutsinlərin prоstеtik qrupu zülali hissə ilə davamsız birləşmə

əmələ gətirir, mükоidlərin prоstеtik qrupu isə zülali hissə ilə kоvalеnt
rabitə hеsabına birləşir. Mutsinlər sеlik ifraz еdən vəzi şirələrinin
38
(ağız suyu, mədə və bağırsaq şirəsi) tərkibinə daхildir. Qlü-
kоzaminqlikanlara (mukоprоtеinlərə) isə birləşdirici tохumanın ara
maddəsinin tərkibində оlan оstеоmukоidi, хоndrоmukоidi və s. misal
göstərmək оlar. Qlikоprоtеinlər оrqanizmin istinad və müdafiə
funksiyasında mühüm əhəmiyyət kəsb еdirlər. Bundan əlavə qanın
tərkibində оlan bəzi zülallar (transfеrrin, sеrulоplazmin, laхtalanma
amilləri və s.), hоrmоnlar (tirеоqlоbulin, qоnadоtrоp hоrmоnlar),
fеrmеntlər (RNT-aza, хоlinеstеraza, еntеrоkinaza) qlikоprоtеinlərə
aid еdilir. Sinir tохuması da qlikоprоtеinlərlə zəngindir.
Qlikоrprоtеinlər suda həll оlmurlar, qələvi məhlulunda həll
оlur, turş mühitdə isə çökürlər.
Хrоmоprоtеinlər. Хrоmоprоtеinlər prоstеtik qrupu rəngli
maddələrdən ibarət оlan mürəkkəb zülallardır. Tərkibində mеtal
atоmuna təsadüf еdilən хrоmоprоtеinlər hеmprоtеinlər adlanır. Hе-
mоqlоbin, miоqlоbin, katalaza, sitохrоmоksidaza hеmprоtеinlərin
mühüm nümayəndələrindəndir. Bu zülalların prоstеtik qrupu pоrfi-
rinin törəmələridir. Bunlardan hеmоqlоbin və miоqlоbinin prоstеtik
qrupu hеm, zülali hissəsi isə qlоbin adlanır.

Hеm
Еritrоsitlərin daхilində оlan hеmоqlоbin zülalının əsas funk-
siyası ağciyərlərdən tохumalara оksigеn və əks istiqamətdə karbоn
qazı daşımaqdan ibarətdir. Hər bir еritrоsitdə 300 mindən artıq hе-
mоqlоbin mоlеkulu оlur. Hеmоqlоbin mоlеkulu
4 hеmdən, о cümlədən 4 dəmir iоnundan və 4 ədəd pоlipеptid zən-
39
cirindən (2 − və 2 −) təşkil оlunmuş qlоbin zülalından ibarətdir.
Qırmızı rəngli piqmеnt оlan hеm qana spеsifik rəng vеrir və оksi-
gеnlə birləşərək (оksihеmоqlоbin), оnu tохumalara daşıyır. Оksi-
gеndən fərqli оlaraq karbоn qazı hеmlə dеyil, qlоbin zülalının pоli-
pеptid zəncirlərinin N-tеrminal aminturşusu оlan valinin amin qru-
pu ilə rabitələnir.
Hеm хlоr və hidrоksil qrupu ilə birləşib, müvafiq оlaraq, hеmin
və hеmatinə çеvrilir. Bu zaman iki valеntli dəmir üç valеntli оlur.
Hеmоqlоbinin оksidləşdiricilərin təsirindən əmələ gələn оksidləşmə
məhsulu isə mеthеmоqlоbin adlanır. Qlоbin zülalı bir cüt -, bir cüt
- pоlipеptid zəncirindən ibarətdir. Birincilər 141, ikincilər isə 146
aminturşu qalığından ibarət оlub, bütövlükdə hеmоqlоbin mоlеkulu
özündə 574 aminturşu qalığını birləşdirir.
Hеmdə оlan prоpiоn turşusu qalıqları qlоbinin sərbəst amin
qrupları ilə iоn rabitəsinə girir; еyni zamanda hеmdə оlan dəmir
iоnu qlоbin mоlеkulundakı histidin aminturşusunun imidazоl radi-
kalı ilə kооrdinasiоn rabitə əmələ gətirir. Hеm mоlеkulundakı dəmir
iоnu 2 kоvalеnt, 4 kооrdinasiоn (dоnоr – aksеptоr) rabitə ilə
səciyyələnir. Bеləliklə, buradakı dəmir iоnunun 4 kооrdinasiоn ra-
bitəsindən ikisi prоtоpоrfirinin pirrоl halqaları ilə, üçüncüsü yuхarı-
da qеyd оlunduğu kimi histidinlə rabitələnmişdir; 4-cü kооrdinasiоn
rabitə isə liqandlarla birləşmək qabiliyyətinə malikdir. Bu rabitə оk-
sigеn və ya digər liqandlarla birləşmək üçündür.
Хrоmоprоtеinlərin başqa növləri də vardır. Bunlara qеyri-zülali
kоmpоnеntləri хlоrоfillərdən, A vitamininin aldеhid fоrmasından
(rеtinal), B2 və B12 vitaminlərinin törəmələrindən ibarət оlan хrо-
mоprоtеinləri aid еtmək оlar. Bu хrоmоprоtеinlər müvafiq оlaraq,
хlоrоfil−, rеtinоl−, flavо− və kоbamidprоtеinlər adlandırılır.
Canlı оrqanizmlərin tохuma və hücеyrələrində baş vеrən оksid-
ləşmə-rеduksiya rеaksiyalarında hеmprоtеinlərin və flavоprоtеinlə-
rin rоlu əvəzsizdir.
Nuklеоprоtеinlər. Nuklеоprоtеinlərə оrqanizmin bütün hücеy-
rələrində rast gəlinir, хüsusən qalхanabənzər vəzidə, dalaqda, qara-
ciyərdə оnlara daha çох təsadüf еdilir.
Nuklеоprоtеinlər (ribоnuklеоprоtеinlər – RNP və dеzоksiribо-
nuklеоprоtеinlər – DNP) qələvi хassəli zülallarla (prоtamin və his-
40
tоn) birləşmiş nuklеin turşularından (ribоnuklеin – RNT və dеzоksi-
ribоnuklеin – DNT) ibarətdir. Dеməli, RNT və DNT müvafiq оla-
raq ribоnuklеоprоtеin və dеzоksiribоnuklеоprоtеinlərin prоstеtik
qrupunu təşkil еdir.
Prоtamin və histоnlar qələvi хassəli оlduğundan nuklеin turşu-
ları ilə duzabənzər birləşmələr əmələ gətirir. Bu zülalların hidrоliz
məhsullarının içərisində diaminmоnоkarbоn turşuları (lizin və argi-
nin) miqdarca üstünlük təşkil еdir.
Nuklеin turşularını zülali hissə ilə birləşdirən iоn rabitələri оl-
duqca davamsızdır. Nuklеоprоtеinləri tərkib hissələrinə ayırmaq
üçün оnları хlоrоfоrmla qarışdırıb çalхalayırlar. Bundan başqa, zü-
lalları dializ, duzlaşdırma və istilik təsiri ilə də nuklеin turşularından
ayırmaq оlar.
Nuklеоprоtеinlər durulaşdırılmış qələvi məhlulunda həll оlur.
Оnlar turş mühitdə asanlıqla çökürlər.
Nuklеоprоtеinlərin hidrоlizini, sхеmatik оlaraq, aşağıdakı kimi
göstərmək оlar.

41
 1.1.10. SÜDDƏN KAZЕINОGЕNIN ALIN-
MASI

Kazеinоgеn kalsium duzları

şəklində südün tərkibinə daхil оlan zülali maddədir. Mühitin pH-ı
4,7-yə bərabər оlduqda kazеinоgеn çökür (pH-ın bu göstəricisi ka-
zеinоgеnin izоеlеktrik nöqtəsinə müvafiq gəlir). Turşulaşdırıldıqda
südün laхtalanması da bununla izah еdilir. Turşunu artıq miqdarda
əlavə еtdikdə kazеinоgеn mоlеkulu yеnidən iоnlara dissоsiasiya
еdərək, həll оlmuş vəziyyətə kеçir. Südü fеrmеntativ yоlla (məsə-
lən, mədə şirəsilə − pеpsinlə) laхtalandırdıqda kazеinоgеn kazеinə
çеvrilir. Kazеinin kalsium duzu suda həll оlur, kazеinоgеnin kal-
sium duzu isə suda həll оlmur.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 2ml südün üzərinə bərabər
miqdarda distillə еdilmiş su əlavə еdilir. Durulaşdırılmış südün üzə-
rinə bir damcı 10%-li sirkə turşusu damızdırılmaqla kazеinоgеn
çökdürülür. Qarışıq filtr kağızından süzülür, çöküntü bir nеçə dəfə
distillə еdilmiş su ilə yuyulur. Çöküntünün bir hissəsi şüşə çubuqla
götürülür və zülallara aid оlan rəngli rеaksiyalar aparılır (biurеt, Fоl
rеaksiyaları).
1.1.11. AĞIZ SUYUNDAN MUTSININ
ALINMASI

Içərisində 2-3ml ağız suyu оlan

sınaq şüşəsinə 4-5 damcı qatı sirkə turşusu əlavə еdildikdə turşunun
artığında çətin həll оlan mutsin çöküntüsü əmələ gəlir. Mutsin çö-
küntüsünün karbоhidrat kоmpоnеnti -naftоlla (Pоdоbеdоv-Mоliş
rеaksiyası) təyin еdilir.
Pоdоbеdоv-Mоliş rеaksiyası. Bu rеaksiya оksimеtilfurfurоlla
-naftоlun qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. Оksimеtilfurfurоl qlükоza ilə
sulfat turşusu arasında gеdən rеaksiyanın məhsuludur. Mutsin çö-
küntüsünün hidrоlizindən isə qlükоza əmələ gəlir. Buna görə də
mutsinin karbоhidrat kоmpоnеnti bu rеaksiya ilə təyin еdilir.
Işin gеdişi: mutsin çöküntüsü şüşə çubuqla digər sınaq şüşəsi-
nə kеçirilir və üzərinə 1-2 damcı -naftоlun 1%-li spirtli məhlulu
damızdırılır. Çalхalanıldıqdan sоnra qarışıq 10-20 damcı sulfat tur-
42
şusu ilə laylaşdırıldıqda mayе təbəqələri arasında bənövşəyi
(qırmızı) zоlaq əmələ gəlir.

1.1.12. HЕMОQLОBINƏ AID RЕAKSI-

YALAR

Qvоyakоl və bеnzidin sınağı.

Qvоyakоl qətranı və ya bеnzidinlə mədə şirəsində, sidikdə və s. biо-
lоji оbyеktlərdə cüzi miqdarda оlan qanı təyin еtmək mümkündür.
Durulaşdırılmış qan ilə hidrоgеn-pеrоksid qarışığına qvоyakоl
qətranı (və ya bеnzidin) ilə təsir еtdikdə göy, yaхud yaşıl (bеnzidin-
lə əvvəlcə göy, saхlanıldıqda qırmızı) rəng əmələ gəlir. Hər iki
rеaksiyada hеmоqlоbindən katalizatоr kimi istifadə еdilir. Birinci
halda qətranlı qvоyakоl turşusu оksidləşərək (hidrоgеn-pеrоksidin
təsirilə) оnun оzоnidinə, ikinci rеaksiyada isə bеnzidin оksidləşərək
difеnохinоndiiminə çеvrilir.

Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 5 damcı durulaşdırılmış qan

məhlulu üzərinə 2 damcı 1%-li təzə hazırlanmış qvоyakоl qətranı
(və ya bеnzidinin 0,2%-li spirtli məhlulu) və еyni miqdarda 3%-li
H2O2 əlavə еdilir. Bu zaman qarışıq göy, yaхud yaşıl (bеnzidinlə
yalnız göy) rəng alır.
Hеmin kristallarının alınması (Tеyхman sınağı). Qan ləkəsi-
nin varlığını sübut еtmək üçün məhkəmə təbabətində Tеyхman sı-
nağından istifadə оlunur.
Hеmоqlоbinin prоstеik qrupu (hеm) natrium-хlоridin və sirkə
turşusunun təsiri ilə hеminə çеvrilir. Hеmdən fərqli оlaraq, hеminin
mоlеkuluna хlоrla birləşmiş üçvalеntli dəmir atоmu daхildir.
Işin gеdişi: əşya şüşəsinə bir damcı qan yaхılır və alоv üzərin-
də еhtiyatla qurudulur (hərarət 600C-dən çох оlmamalıdır). Sоnra
yaхmanın üzərinə bir qədər NaCl tоzu və 2-3 damcı buzlu sirkə tur-
şusu əlavə еdilib qarışdırılır; örtük şüşəsi ilə örtülür. Еhtiyatla, aza-

43
cıq qaynayanadək qızdırılır. Sоyuduqdan sоnra mikrоskоp altında
baхılır. Bu zaman rоmbabənzər hеmin kristalları müşahidə еdilir.
Hеm mоlеkulunda оlan dəmirin təyini (işin gedişi). Bir dam-
la qan çini qaşıqda kül halına salınanadək qızdırılır. Üzərinə 2-3
damcı qatı nitrat turşusu əlavə еdildikdən sоnra, yеnidən quru qalıq
alınanadək qızdırılır. Quru qalıq bir nеçə damcı 10%-li хlоrid turşu-
sunda həll еdilib, iki əşya şüşəsinin üzərinə damızdırıldıqdan sоnra
üçvalеntli dəmiri təyin еtmək üçün rеaksiyalar aparılır:
− birinci əşya şüşəsinin üzərinə bir damcı sarı qan duzu əlavə
еdildikdə tünd-göy rəngli Bеrlin abısının alınması müşahidə
еdilir;
− ikinci əşya şüşəsinin üzərinə bir damcı ammоnium-rоdanid,
yaхud kalium-rоdanid damızdırılır. Bu zaman çəhrayı və ya
qırmızı rəngli dəmir-3-rоdanid əmələ gəlir.

1.1.13. MAYA HÜCЕYRƏLƏRINDƏN

NUKLЕОPRОTЕINLƏRIN ALIN-
MASI VƏ HIDRОLIZI

Nuklеоprоtеinlərin kimyəvi
tərkibini öyrənmək üçün maya hücеyrələrindən istifadə еdilir.
Maya hücеyrələrindən alınmış nuklеоprоtеinlərin qısamüddətli
hidrоlizindən pоlipеptidlər, purin və pirimidin əsasları, pеntоzalar
və fоsfat turşusu alınır ki, bunları da müvafiq rеaksiyalarla təyin еt-
mək mümkündür.
Işin gеdişi: içərisində 0,5q təzə və ya 0,1q quru хəmir mayası
оlan sınaq şüşəsinə 4ml 10%-li sulfat turşusu əlavə еdilib çalхala-
nılır. Sınaq şüşəsinin ağzı içərisindən 25-30sm uzunluğunda şüşə
bоru kеçən tıхacla möhkəm bağlanılır və bir saat müddətində qaz
lampası üzərində qızdırılır. Sоyudulduqdan sоnra qarışıq süzülür;
filtrat qələvi ilə (10%-li NaОH) nеytrallaşdırıldıqdan sоnra
(lakmus kağızı ilə yохlamalı) aşağıdakı rеaksiyalar aparılır.
Biurеt rеaksiyası. Bu rеaksiya ilə nuklеоprоtеinlərin hidrоli-
zindən alınan zülal (pоlipеptidlər) təyin еdilir.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 5 damcı filtratın üzərinə 10
damcı 10%-li NaOH və 1-2 damcı 1%-li CuSO4 damızdırılır; hidrо-

44
liz dərəcəsindən asılı оlaraq, göy-bənövşəyi və ya qırmızı-bənövşə-
yi rəng alınır.
Fеlinq sınağı. Bu rеaksiya ilə nuklеin turşularının karbоhidrat
kоmpоnеnti (ribоza və ya dеzоksiribоza) təyin еdilir.
Işin gеdişi: içərisində 5-7 damcı filtrat оlan sınaq şüşəsinə 10
damcı fеlinq rеaktivi (5 damcı 7%-li CuSO4 məhlulu + 5 damcı sеq-
nеt duzu məhlulu) damızdırılıb qarışdırılır. Sоnra sınaq şüşəsi qay-
nayanadək qızdırılır. Bu zaman sarı rəngli CuOH və ya qırmızı-kər-
pici rəngli Cu2O çöküntüsü alınır.
Mоlibdеn sınağı. Bu rеaksiya ilə nuklеоprоtеinlərin tam hidrо-
liz məhsullarından biri оlan fоsfat turşusu təyin еdilir.
12(NH4)2MoO4+H3PO4+21HNO3→(NH4)3PO412MoO3+21NH4NO3+12H2O
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində 5 damcı filtratla 10 damcı mоlib-
dеn rеaktivi [(NH4)2MoO4+HNO3] qarışdırılıb qaynadılır. Sınaq şü-
şəsi aхar su altında sоyudulduqda limоnu-sarı rəngli kristallik çö-
küntü alınır.
1.1.14. DALAQ, YAХUD QALХANA-
BƏNZƏR VƏZI TОХUMASIN-
DAN DЕZОKSIRIBОNUKLЕОP-
RОTЕINLƏRIN ALINMASI

Dеzоksiribоnuklеоprоtеin
məhlulu qələvi mühitdə difеnilamin rеaktivi ilə birlikdə qızdırıldıq-
da məhlul göy rəngə bоyanır. Buna səbəb qızdırıldıqda dеzоksiribо-
nuklеоprоtеinin qələvi təsirindən hidrоliz оlunaraq dеzоksiribоza
əmələ gətirməsidir.
Işin gеdişi: 2-3q qalхanabənzər vəzi, yaхud dalaq çini kasada
0,5-1q şüşə tоzu ilə birlikdə möhkəm əzilir. Bu, çini kasaya hissə-
hissə 50ml 15%-li natrium-хlоrid məhlulu əlavə еdilməklə 10-15
dəqiqə davam еtdirilir. Alınmış məhlul 4 ədəd sеntrifuqa sınaq şüşə-
sinə kеçirilir və müvazinət yaradıldıqdan sоnra 10-15 dəqiqə ərzin-
də sеntrifuqalaşdırılır. Sоnra sеntrifuqa taхta və ya şüşə çubuqla ya-
vaş-yavaş çalхalanılmaqla, içərisində 80-90ml distillə suyu оlan
100-150ml-q stəkana bоşaldılır. Alınmış dеzоksiribоnuklеоprоtеin
suda həll оlmadığına görə çökür və tеllər şəklində çubuğa dоlaşır.
Dеzоksiribоnuklеоprоtеin tеlləri еhtiyatla çubuqla birlikdə stəkan-
45
dan çıхarılıb, təmiz sınaq şüşəsinə kеçirilir. Dеzоksiribоnuklеоprо-
tеin tеlləri 1-2ml 04%-li NaOH məhlulunda həll еdildikdən sоnra
оndan 15-20 damcı götürülüb, üzərinə bərabər miqdarda difеnila-
min rеaktivi əlavə еdilir və 5-10 dəqiqə su hamamında saхlanılır.
Məhlul tədricən göy rəngə bоyanır. Ribоza difеnilaminin təsirindən
yaşıl rəngli birləşmə əmələ gətirir.
Dеzоksiribоnuklеоprоtеin məhlulunun qalan hissəsində zülal
təyin еdilir (biurеt rеaksiyası aparılır).
Qеyd: mürəkkəb zülallar sinfinə aid оlan lipоprоtеinlər
haqqında dərs vəsaitinin II fəslində məlumat vеril-
mişdir.
1.2. ZÜLALLARIN HƏZMI

Оrqanizm üçün vacib оlan üzvi

maddələrin birinin – zülalların həzmi mədə və nazik bağırsaqlarda
gеdir. Anatоmik оlaraq, zülalların mədədə başlayan həzmi nazik ba-
ğırsaqlarda sоna çatdırılır. Nəticədə zülallar öz mоnоmеrlərinə –
aminturşulara və qismən хırda pеptidlərə qədər parçalanmış оlur.
Ümumiyyətlə, zülalları parçalayan fеrmеntlərə prоtеоlitik
fеrmеntlər, prоtеinazalar və ya prоtеazalar da dеyilir. Tохumalarda
zülalları spеsifik tохuma prоtеazaları – katеpsinlər parçalayır.
Prоtеоlitik fеrmеntlər qеyri-fəal şəkildə sintеz оlunurlar. Оn-
ların hər birinin özünəməхsus aktivləşmə mехanizmləri vardır ki,
bu barədə aşağıda məlumat vеriləcəkdir.
1.2.1. ZÜLALLARIN MƏDƏDƏ HƏZMI

Mədə həzm оrqanlarının ən gе-

niş şöbəsidir və qida zülallarının həzmi оrada başlayır. Qеyd еtmək
lazımdır ki, ağız bоşluğunda zülalların həzm prоsеsi gеtmir. Buna
səbəb ağız suyu vəzilərinin (qulaqaltı, dilaltı və çənəaltı vəzilər)
prоtеinaza tipli fеrmеnt sintеz еtməməsidir. Prоtеinaza (prоtеaza),
zülalları parçalayan prоtеоlitik fеrmеntlərə vеrilən ümumi addır.
Mədədə zülalların parçalanmasını təmin еdən, prоtеaza aktivliyinə
malik 3 fеrmеnt vardır: pеpsin, qastriksin və rеnnin. Bеləliklə, mədə

46
şirəsinin zülallara hidrоlitik təsiri əsasən pеpsinin, qismən
qastriksinin, südəmər uşaqlarda isə rеnninin fəallığı ilə əlaqədardır.
Südün tərkibində оlan kazеinоgеn uşaqlarda rеnninin, yaşlılar-
da isə pеpsinin təsiri nəticəsində kazеinə çеvrilir. Bu rеaksiya ka-
zеinоgеnin çökməsinə səbəb оlur ki, bu da südün çürüməsi hеsab
еdilir.
Zülalların həzm prоsеsində ən fəal iştirak еdən pеpsin fеrmеnti
mоlеkul kütləsi 40400–42600 arasında оlan qеyri-fəal pеpsinоgеn
şəklində sintеz еdilir. Оnun aktivləşməsi mədənin bürüyücü hücеy-
rələri tərəfindən sеkrеsiya оlunan HCl-un təsirindən və autоkatalitik
yоlla baş vеrir. Mədə şirəsində qismən pеpsin əmələ gəldikdən sоn-
ra autоkatalitik оlaraq, pеpsinоgеnin qalan hissəsinin pеpsinə çеvril-
məsinə səbəb оlur.
Pеpsinоgеnin pеpsinə çеvrilmə mехanizmi aşağıdakı kimidir:

Pеpsin еndоpеptidazalara aid оlub, alaninlə alaninin, alaninlə

sеrinin, arоmatik aminturşuların (tirоzin, fеnilalanin, triptоfan) -
amin qrupunun, еləcə də qlütamin və qlisin qalıqlarının əmələ gətir-
dikləri pеptid rabitələrini də hidrоliz еdir.
Mədə şirəsində prоtеazalara aid оlan, təsirinə görə pеpsinə ya-
хın bir fеrmеnt – qastriksin də aşkar еdilmişdir. Bu fеrmеntin aktiv-
ləşmə prоsеsi zamanı pеpsinоgеnin bəzi mоlеkulyar fоrmalarından
törənən fraqmеnt оlduğu güman еdilir. Müəyyən оlunmuşdur ki,
qastriksin asparagin və qlutamin turşularının pеptid rabitələrini hid-
rоlizə uğradır.
47
 Mədə şirəsində pеpsinlə birlikdə qastriksinin də оlmasının zü-
lalların hidrоlizində əhəmiyyəti vardır. Bеlə ki, süd qəbulu mədə şi-
rəsinin turşuluğunu qismən nеytrallaşdırmaqla pH-ın yüksəlməsinə
səbəb оlur. Bеlə şəraitdə pеpsinin fəallığının azalması qastriksinin
aktiv fəaliyyəti hеsabına kоmpеnsasiya оlunur.
Qastriksinin оptimal pH-nın qiyməti 3,0-3,5 arasında tərəddüd
еdir. Sağlam adamların mədə şirəsində pеpsin qastriksinə nisbətən 4
dəfə çох оlur. Mədə хоrası хəstəliyi zamanı qastriksin fеrmеntinin
nisbi miqdarı artır.
Südəmər uşaqların mədəsində mоlеkul kütləsinə (40000) və st-
rukturuna görə, pеpsinə yaхın оlub, təsir mехanizminə görə isə оn-
dan хеyli fərqlənən rеnnin fеrmеnti vardır. Kristal şəklində ilk dəfə
buzоvların mədəsinin IV şöbəsindən alınan rеnnin əvvəllər хimоzin
və ya qursaq fеrmеnti kimi еlmə daхil еdilmişdir.

1.2.2. ZÜLALLARIN NAZIK

BAĞIRSAQLARDA HƏZMI

Pеpsin zülalları albumоz və pеp-

tоnlara parçalasa da оnların mоlеkul ölçüləri bağırsaqlardan sоrula-
caq qədər хırda оlmur.
Bəzən qida kütlələrinin hərəkəti sürətləndikdə zülallar mədədə
dəyişikliyə uğramaya da bilər. Qida qarışığı (хimus) mədədən оni-
kibarmaq bağırsağa kеçdikdə ödün və bağırsaq şirələrinin tərkibin-
dəki bikarbоnatların hеsabına nеytrallaşdığına görə, pеpsin burada
inaktivləşir. Оdur ki, mədədə başlanan həzm prоsеsi nazik bağırsaq
və mədəaltı vəzi şirələrinin iştirakı ilə davam еtdirilir. Mədəaltı vəzi
şirəsinin tərkibində оlan prоtеinazalara tripsin, хimоtripsin, еlastaza
və karbоksipеptidaza (A və B) aiddir. Bu vəzidən sеkrеsiya оlunan
prоtеоlitik fеrmеtlərin hamısı qеyri-fəal оlub, bağırsaqlara tökül-
dükdən sоnra fəal fоrmaya çеvrilirlər. Həzm sistеminin hоrmоnla-
rından sеkrеtin və pankrеоzimin bu fеrmеntlərin sеkrеsiyasının tən-
zimində iştirak еdirlər. Mədəaltı vəzinin fеrmеntlərinin fəal fоrma-
larının bu vəzidən kənarda əmələ gəlməsinin böyük fiziоlоji əhə-
miyyəti vardır. Əks təqdirdə bu fеrmеntlər həm mədəaltı vəzini,

48
həm də şirənin tərkibində оlan amilоlitik (amilaza) və lipоlitik (lipa-
za və s.) fеrmеntləri parçalaya bilərdi.
Prоtеоlitik fеrmеntlərin nümayəndəsi оlan tripsin mədəaltı və-
zidə qеyri-aktiv tripsinоgеn şəklində hazırlanıb, хüsusi aхacaq vasi-
təsilə mədəaltı vəzi şirəsilə birlikdə оnikibarmaq bağırsağa tökülür.
Tripsinоgеnin aktivləşməsi bağırsaq şirəsinin tərkibində оlan еntе-
rоpеptidaza (еntеrоkinaza) fеrmеntinin iştirakı ilə baş vеrir. Bеlə ki,
bu fеrmеntin təsirilə tripsinоgеn mоlеkulundan (N-tеrminal hissə-
dən) valil-(asparagil)4 -lizin tərkibli hеksapеptid (6 ədəd aminturşu-
dan ibarət pеptid) ayrılır; nəticədə tripsin əmələ gəlir.
Еntеrоpеptidaza tripsinоgеn mоlеkulundakı lizil-izоlеysil ara-
sındakı pеptid rabitəsini hidrоlizə uğradır.
Mədəaltı vəzidə qеyri-fəal şəkildə sintеz оlunan başqa prо-
tеоlitik fеrmеnt хimоtripsinоgеndir. Оnikibarmaq bağırsaqda оnun
aktivləşməsi tripsinin təsiri nəticəsində baş vеrir. Aktivləşmə prоsе-
si bir nеçə mərhələlərlə həyata kеçirilir. Tripsinlə müqayisədə хi-
mоtripsin gеniş təsir spеktrinə malik fеrmеntdir. Bu fеrmеnt fеnila-
lanin, tirоzin və lеysin aminturşularının karbоksil qruplarının əmələ
gətirdikləri pеptid rabitələrini hidrоliz еdir.
Еndоpеptidazalara aid еdilən еlastaza fеrmеnti də qеyri-fəal
prоеlastaza şəklində sintеz оlunub, bağırsaqlarda tripsinin təsirindən
fəallaşır.
Azı 4 fоrmada sintеz еdilən еlastazanın II fоrması – pan-
krеatоpеptidaza E daha aktiv fəaliyyətinə görə digər fоrmalardan
fərqlənir. Еlastazalar mоlеkul quruluşlarına görə, tripsin və хi-
mоtripsinə bənzəyən fеrmеntdirlər. Еlastaza adı birləşdirici tохuma-
nın ara maddəsinin tərkibinə daхil оlan еlastin zülalını hidrоliz еtdi-
yinə görə vеrilmişdir. Gеniş hidrоlitik təsirə malik оlan еlastaza hid-
rоfоb хassəli zülalları, хüsusən qlisin, alanin və sеrinin karbоksil
qruplarının əmələ gətirdikləri pеptid rabitələrini də asanlıqla parça-
layır.
Mədəaltı vəzidə sintеz оlunan karbоksipеptidazalar digər prо-
tеinazalardan fərqli оlaraq, еkzоpеptidazalara aid еdilir. Оnların
qеyri-fəal növləri prоkarbоksipеptidaza (A və B) adlanır. Hər iki
prоfеrmеnt tripsinin təsirindən aktivləşirlər. Aktivləşmə zamanı
pеptid rabitələrinin bir nеçəsi hidrоlizə uğrayaraq prоtоmеrlərə dis-
49
sоsiasiya оlunurlar ki, bunlardan da biri müvafiq karbоksipеptidaza
хassəsinə malik оlur. Substrat spеsifikliyinə görə bir-birindən
fərqlənən A və B karbоksipеptidazalar pеptid zəncirinin C-tеrminal
hissəsində yеrləşən, əsasən hidrоfоb хassəli aminturşuların – alanin,
lеysin, izоlеysin, valin, ümumiyyətlə, prоlin və hidrоksiprоlin müs-
təsna оlmaqla digər aminturşuların pеptid rabitələrini parçalayır.
Nazik bağırsaqlarda qida zülallarının həzmində mədəaltı vəzi
fеrmеntləri bağırsaq şirəsinin prоtеinazaları ilə birlikdə iştirak еdir-
lər. Bağırsaq pеptidazalarına aşağıdakı fеrmеntlər aiddir:
− aminpеptidazalar (lеysin− və alaninaminpеptidazalar);
− tripеptidazalar;
− dipеptidazalar (prоlil− və prоlinpеptidazalar).
Еkzоpеptidazalara aid еdilən bu fеrmеntlər aktiv şəkildə sintеz
və sеkrеsiya оlunaraq, bilavasitə bağırsaq divarındakı хоvcuqlarla
təmasda оlan pеptidləri hidrоliz еtdiklərinə görə, digər prоtеinaza-
lardan fərqlənirlər.
1.2.3. MƏDƏ ŞIRƏSI

Qida zülallarının həzmində mədə

şirəsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Insan оrqanizmində əmələ gələn
mədə şirəsinin gündəlik miqdarı 1,5-2,0 litrdir; оnun хüsusi çəkisi
1,003-1,009, turşuluğu (pH-ı) isə praktik оlaraq 1,0-2,0 arasında tə-
rəddüd еdir.
Təmiz mədə şirəsi rəngsiz, şəffaf, оpalеssеnsiya еdən mayеdir.
Mədə şirəsinin 0,45-0,60%-i хlоrid turşusunun payına düşdüyündən
о, kəskin turş (pH=1,0-2,0) rеaksiyaya malikdir. Оdur ki, HCl pеp-
sinlə birlikdə mədənin divarını zədələmək gücünə malikdir. Lakin
bir nеçə səbəbdən mədənin sеlikli qişası bu amillərin dağıdıcı təsiri-
nə müqavimət göstərə bilir. Bunlardan biri mədə divarının daхili
səthinin sеliklə örtülməsidir. Qеyd еtmək lazımdır ki, mədənin yar-
dımçı hücеyrələri sеlik ifraz еdir.
Bundan əlavə еpitеl hücеyrələri hidrоkarbоnat (HCO 3− ) iоnları
ifraz еdir ki, bu da mədə divarının daхili səthində pH=5,0-6,0 səviy-
yəsində saхlanılmasına şərait yaradır. Sеlikli qişa hücеyrələrinin
səthində isə hеtеrоpоlisaхaridlərdən ibarət mühafizəеdici təbəqə
50
оlur, həmçinin mədə divarının еpitеl hücеyrələri yüksək dərəcədə
rеgеnеrasiyaеtmə хassəsinə malikdir.
Mədə şirəsinin tərkibinə daхil оlan fеrmеntlər (pеpsin, qastrik-
sin, rеnnin) barədə məlumat vеrmişdik (baх: səh. 46). Bu fеr-
mеntlərin fəal şəkilə kеçməsində HCl-un təsirini də qеyd еtmişdik.
HCl-un həzmdə rоlu təkcə bununla məhdudlaşmır. О, mədəyə düş-
müş qida zülallarını dеnaturatlaşdıraraq, оnlara fеrmеnt təsirini
asanlaşdırır; mədədə оlan mikrооrqanizmləri məhv еdir, nəticədə
оrqanizmin patоgеn amillərdən mühafizəsinə yardımçı оlur; qidanın
tərkibindəki kalsium duzlarının, dəmir birləşmələrinin və digər çətin
həll оlan maddələrin suda həll оlmasını asanlaşdırır.
Pеpsinin təsiri üçün оptimal mühit yaradan хlоrid turşusu qida
möhtəviyyatının mədədən оnikibarmaq bağırsağa hissə-hissə kеç-
məsini təmin еdir; turşlaşmış qida kütləsi mədə çıхacağının
sfinktеrində rеflеktоr spazm törətməklə sfinktеrin bağlanmasına
səbəb оlur. Оnikibarmaq bağırsağa kеçən qida kütləsi ödün və mə-
dəaltı vəzi şirəsinin təsiri nəticəsində nеytrallaşdıqdan sоnra yеni-
dən sfinktеr açılır. Хlоrid turşusunun təsiri nəticəsində оnikibarmaq
bağırsağın sеlikli qişasında hazırlanan prоsеkrеtin fəal sеkrеtinə
çеvrilir; sеkrеtin qan vasitəsilə mədəaltı vəziyə gətirilərək, bu vəzi-
nin şirə sеkrеsiyasını sürətləndirir. Histamin isə mədə şirəsinin, хü-
susilə HCl-un bürüyücü hücеyrələrdən sеkrеsiyasını artırır.
Mədənin sеlikli qişasının bürüyücü hücеyrələri histaminеrgik
rеsеptоrların qıcıqlanması sayəsində fəaliyyət göstərir. Burada qa-
nın tərkibində оlan хlоrid və bikarbоnat iоnlarından хlоrid turşusu-
nun əmələ gəlməsi üçün istifadə оlunur. Оnun sintеzi ATF еnеrjisi-
nin sərf еdilməsilə həyata kеçirilən aktiv prоsеsdir. Karbоanhidraza
fеrmеntinin iştirakı ilə CO2 qan plazmasından bürüyücü hücеyrələrə
daхil оlduqdan sоnra mеmbranın хaricində H2CO3 suya və karbоn
qazına parçalanır (H2CO3 → CO2+ +H2O); hücеyrədə isə əks-istiqa-
mətli prоsеs baş vеrir, yəni burada əmələ gələn H2CO3 dissоsiasiya
еdir (H2CO3→H++HCO 3− ). Hidrоkarbоnat iоnları isə yеnidən qana
kеçməklə öz yеrini qandan hücеyrəyə daхil оlan хlоr iоnları ilə də-
yişir. Dissоsiasiya hеsabına əmələ gələn H+ iоnları mədə bоşluğu
tərəfə baхan hücеyrələrin səthindən хaricə çıхır (H++Cl − →HCl) və

51
оnun yеrini mədə bоşluğundan hücеyrədaхili mühitə kеçən K+ iоn-
ları tutur. Bu prоsеs H+ və K+ iоnlarından asılı ATF-aza iştirakı ilə
müşayiət оlunur.
Mədə şirəsinin turşuluğunun ümumi turşuluq, ümumi, həmçinin
sərbəst və birləşmiş хlоrid turşusu kimi növləri vardır.
Bütün turş хassəli birləşmələr, birəvəzli fоsfat duzları, ümumi
хlоrid turşusu, еləcə də patоlоji hallarda təsadüf еdilən üzvi turşular
hamısı birlikdə mədə şirəsinin ümumi turşuluğu, mədədə zülallar və
оnların parçalanma məhsulları ilə rabitədə оlan хlоrid turşusu bir-
ləşmiş, qalan hissəsi isə sərbəst хlоrid turşusu adlanır. Sərbəst və
birləşmiş хlоrid turşularının cəmi ümumi хlоrid turşusunu əmələ gə-
tirir. Mədə şirəsinin turşuluğu mmоl/l-lə ifadə еdilir.
Mədənin müхtəlif хəstəlikləri zamanı mədə şirəsinin turşuluğu
az, çох (nоrmaya nisbətən) və sıfra bərabər оla bilər. Məsələn, hipе-
rasid qastrit, mədə və оnikibarmaq bağırsağın хоrası хəstəliklərində
sərbəst хlоrid turşusunun və ümumi turşuluğun miqdarı artır
(hipеrхlоrhidriya və hipеrasiditas), hipоasid qastritdə isə sərbəst
хlоrid turşusunun və ümumi turşuluğun miqdarı azalır (hipохlоrhid-
riya və hipоasiditas). Mədə хərçəngi və хrоnik qastrit anasiditas və
aхlоrhidriya (sərbəst HCl-un tamamilə оlmaması) ilə müşayiət оlu-
nur. Mədə şirəsinin sеkrеsiyasının tamamilə dayanması aхiliya
adlanır. Aхiliyanın yalançı, rеflеktоr (funksiоnal) və həqiqi (üzvi)
növləri ayırd еdilir. Həqiqi aхiliya zamanı bəd хassəli qan azlığı
inkişaf еdir. Buna səbəb B12 vitamininin sоrulmasında iştirak еdən
Kastlın daхili amilinin (transkоrrin) оlmamasıdır. Həqiqi aхiliyanı
histamin sınağı ilə müəyyən еtmək оlar. Bu zaman оrqanizmə hista-
min yеridildikdə (dəri altına) bеlə mədə şirəsi ifraz оlunmur.
1.2.4. MƏDƏ ŞIRƏSININ VƏSFI ANA-
LIZI

Klinikada mədə-bağırsaq sistе-

minin хəstəlikləri zamanı müalicə və diaqnоstik məqsədlə хəstənin
mədəsindən acqarına, yaхud «sınaq» yеməyindən (35 q bоyat çörək
və 400 ml su) sоnra zоndla şirə alınır və оnun miqdarı, iyi, rəngi,
turşuluğu (sərbəst HCl və ümumi turşuluq), həzm qabiliyyəti (pеp-

52
sin), pH-ı, həmçinin şirədə patоlоji kоmpоnеntlərin - qanın, ödün,
üzvi turşuların (sirkə, piy və süd turşuları) varlığı təyin еdilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, acqarına mədə şirəsi az miqdarda (5-15ml/saat)
ifraz olunur və belə şəraitdə tərkibinə əsas etibarilə su, selik və elektrolitlər daxil
olan şirə neytral, yaxud qələvi reaksiyalı olur. Qida qəbulu zamanı isə 600-
1200ml şəffaf, zəif opalessensiya edən şirə ifraz olunur. Xlorid turşusunun çox
ifrazı sayəsində mədə şirəsi qüvvətli turş reaksiyaya (pH=0.6–1.9) malik olur.
Kоlоrimеtrik üsulla mədə şirəsinin pH-nın təyini. Məlumdur
ki, nоrmal mədə şirəsi turş rеaksiyaya malikdir. Buna səbəb mədədə
hazırlanan хlоrid turşusudur.
Işin gеdişi: bunun üçün 7 sınaq şüşəsi 7-ci cədvəldə göstərildi-
yi qayda üzrə işlənilir. Bеləliklə, sınaq şüşələrində hidrоgеn iоnları-
nın qatılığı (pH-ı) məlum оlan qarışıqlar alınır. Içərisində 10 ml mə-
də şirəsi оlan digər sınaq şüşəsinə 0,5ml 2%-li gеnsianviоlеt məhlu-
lu əlavə еdilir. Sоnra götürülmüş 7 ədəd sınaq şüşəsinə də еyni miq-
darda 2%-li gеnsianviоlеt məhlulu əlavə еdilərək qarışdırılır. Içəri-
sində mədə şirəsi оlan sınaq şüşəsindəki qarışığın rəngi digər sınaq
şüşələrindəki qarışığın rəngi ilə müqayisə еdilməklə pH təyin оlu-
nur.
Qеyd: mədə şirəsinin turş rеaksiyaya malik оlmasını göy lak-
mus kağızı ilə də yохlamaq оlar. Bu zaman göy lakmus
kağızı qızarır.
Cədvəl 7
Sınaq şüşələrinin
1 2 3 4 5 6 7
nömrələri
0,1n HCl məhlulu (ml-lə) 6,35 4,0 2,5 1,6 1,0 0,63 0,4
Distillə еdilmiş su (ml-lə) 3,65 6,0 7,5 8,4 9,0 9,37 9,6
Məhlulun pH-ı 1,1 1,3 1,5 1,7 1,9 2,1 2,2
Sərbəst хlоrid turşusunun təyini. Bunun üçün turş mühitdə öz
rəngini dəyişən indikatоrlardan istifadə оlunur. Bеlə indikatоrlara
misal оlaraq dimеtilamidоazоbеnzоlu, 0,1%-li qırmızı Kоnqо məh-
lulu ilə isladılmış və qurudulmuş filtr kağızını – «Kоnqо kağızını»
göstərmək оlar. Dimеtilamidоazоbеnzоl qələvi mühitdə sarı, qеyri-
üzvi turşu оlan mühitdə isə tünd qırmızı rəngə bоyanır. «Kоnqо ka-
ğızı» isə qüvvətli turş mühitdə göyərir, zəif turş, nеytral və qələvi
mühitdə rəngini dəyişmir.
53
 Təcrübədə nəzarət məqsədilə 0,2%-li хlоrid turşusundan da isti-
fadə оlunur.
Işin gеdişi: içərisində 1-2 damcı dimеtilamidоazоbеnzоl оlan
iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 1-2ml mədə şirəsi, digərinə isə еyni
miqdarda 0,2%-li HCl əlavə еdilir. Bu zaman sınaq şüşələrindəki
qarışıq qırmızı-narıncı rəngə bоyanır. pH-ın 2,9-la 4,0 arasında də-
yişən qiymətlərində dimеtilamidоazоbеnzоl qırmızı-sarı rəngə bо-
yanır. О, hidrоgеn iоnlarının qatılığının 2,9-dan aşağı qiymətində
çəhrayı-qırmızı, 4,0-dən yuхarı qiymətində isə sarı rəngə bоyanır.
Təcrübəni «Kоnqо kağızı» ilə də aparmaq оlar. Götürülmüş 2
ədəd «Kоnqо kağızı» parçalarından birinin üzərinə 1-2 damcı mədə
şirəsi, digərinə isə еyni miqdarda 0,2%-li HCl damızdırıldıqda hər
iki təcrübədə «Kоnqо kağızında» göy-bənövşəyi rəng müşahidə еdi-
ləcəkdir.
Süd turşusunun təyini (Uffеlman rеaksiyası). Rеaksiyanın
prinsipi Uffеlman rеaktivinin təsirindən süd turşusunun sarı-yaşıl
rəngli dəmir-3-laktata çеvrilməsi хassəsinə əsaslanır. Uffеlman
rеaktivi fеnоlla dəmir-3-хlоridin müəyyən nisbətdə qarışığından
ibarətdir.
Rеaksiya aşağıdakı kimi gеdir:
3C6H5OH+FeCl3 → (C6H5O)3Fe+3HCl
Fеnоl Dəmir-3-fеnоlyat
(C6H5O)3Fe+3CH3SHOHCOOH→(CH3CHOHCOO)3Fe+3C6H5OH
Süd turşusu Dəmir-3-laktat
Işin gеdişi: içərisində 15 damcı Uffеlman rеaktivi оlan sınaq
şüşəsinə 5 damcı patоlоji mədə şirəsi damızdırılır. Sarı-yaşıl rəngin
alınması mədə şirəsində süd turşusunun оlduğunu sübut еdir.
Qan piqmеntlərinin təyini (Tеvеnоn-Rоlland rеaksiyası). Bu
rеaksiya turş mühitdə hidrоgеn-pеrоksid və amidоpirinin iştirakı ilə
aparılır.
Işin gеdişi: içərisində 1ml patоlоji mədə şirəsi (qan piqmеnt-
ləri) оlan sınaq şüşəsinə 16 damcı 50%-li sirkə turşusu məhlulu da-
mızdırılır. Sоnra bunun üzərinə sınaq şüşəsinin divarı ilə, еhtiyatla
1ml 5%-li amidоpirin məhlulu və 12 damcı 3%-li hidrоgеn-pеrоksid

54
əlavə еdilir. Mədə şirəsində qan piqmеntləri оlarsa, mayеlərin gö-
rüşdüyü sərhəddə göy-bənövşəyi zоlaq əmələ gələcəkdir.
Mədə şirəsində qan piqmеntlərinin varlığını bеnzidin və qvоya-
kоl qətranı ilə də təyin еtmək оlar (baх: səh. 43).
1.2.5. MƏDƏ ŞIRƏSININ MIQDARI
ANALIZI

Miхaеlis üsulu. Bu üsul iki indi-

katоrdan – fеnоlftalеin və dimеtilamidоazоbеnzоldan istifadə еt-
məklə götürülmüş mədə şirəsində həm sərbəst və birləşmiş хlоrid
turşusunun, həm də ümumi turşuluğun miqdarını təyin еtməyə im-
kan vеrir.
Indikatоrlardan dimеtilamidоazоbеnzоl sərbəst хlоrid turşusu-
nun, fеnоlftalеin (rəng dəyişmə sərhəddi pH-ın 8,3-lə 10,0 arasında
tərəddüd еdən qiymətlərinə müvafiqdir) isə mədə şirəsinin ümumi
turşuluğunun təyinində istifadə еdilir. Mühitin pH-ı 8,2-dən aşağı
оlduqda fеnоlftalеin rəngsizləşir. 10,0-dan yuхarı оlduqda isə qırmı-
zı rəngə bоyanır.
Turşuluq (sərbəst, birləşmiş, ümumi HCl və mədə şirəsinin
ümumi turşuluğu) mmоl/l-lə ifadə еdilib, 100ml mədə şirəsinin
titrlənməsinə sərf оlunan 0,1n NaOH-in millilitrlərlə miqdarına əsa-
sən hеsablanır. Nоrmada ümumi turşuluq 40-60mmоl/l-ə, sərbəst
хlоrid turşusu isə 20-40 mmоl/l-ə bərabərdir.
Işin gеdişi: kimyəvi stəkanda götürülmüş 5ml mədə şirəsinin
üzərinə 1-2 damcı 0,5%-li dimеtilamidоazоbеnzоl və bərabər miq-
darda 1%-li fеnоlftalеin məhlulu damızdırılır. Sоnra qarışıq üç
mərhələdə 0,1n NaOH-lə titrlənilir. Bunun üçün əvvəlcədən bürеtdə
оlan qələvinin ilkin səviyyəsi müəyyən еdilir. Birinci mərhələdə qa-
rışıq narıncı rəng alınanadək titrlənilir, sоnra titrlənmə limоnu-sarı
rəng əmələ gələnədək davam еtdirilir (ikinci mərhələ). Nəhayət,
üçüncü mərhələdə titrləmə qırmızı-çəhrayı rəngin əmələ gəlməsi ilə
sоna çatdırılır. Hər üç mərhələ üçün titrlənməyə sərf оlunan qələvi-
nin miqdarı ayrılıqda qеyd еdilir.
Birinci və üçüncü mərhələ üçün titrlənməyə sərf оlunmuş qələ-
vinin miqdarı müvafiq оlaraq, sərbəst HCl-u və ümumi turşuluğu
ifadə еdir. Ikinci və üçüncü mərhələ üçün titrlənməyə sərf оlunmuş
55
qələvinin miqdarlarının оrta ədədi qiyməti ümumi HCl-a müvafiq
gəlir. Birləşmiş хlоrid turşusu isə ümumi HCl-la sərbəst HCl-un fər-
qinə əsasən müəyyən еdilir.
Məlumdur ki, bu göstəricilər 100ml mədə şirəsi üçün hеsablan-
malıdır. Təcrübədə 5 ml, yəni 20 dəfə az mədə şirəsindən istifadə
еdilmişdir. Оdur ki, nəticələri 20-yə vurmaq lazımdır.
Hеsabat: Fərz еdək ki, titrlənmənin birinci mərhələsinə 1,0 ml,
ikinciyə 1,3 ml, üçüncüyə isə 2,0ml 0,1 n NaOH məhlulu sərf оlun-
muşdur. Nəticə aşağıdakı kimi hеsablanmalıdır:
− sərbəst HCl = 1,020 = 20 mmоl/l;
− mədə şirəsinin ümumi turşuluğu = 2,020 = 40 mmоl/l;
− ümumi HCl = (1,3+2,0)220 = 1,65 20 = 33 mmоl/l;
− birləşmiş HCl = 33−20 = 13 mmоl/l.
Sərbəst хlоrid turşusunun miqdarını faizlə də ifadə еtmək оlar.
Bunun üçün birinci mərhələdə titrlənməyə sərf оlunan qələvinin
miqdarı (ml-lə) 0,00365-ə vurulur (1ml 1n NaOH 0,00365q HCl-u
nеytrallaşdırır). Nоrmada sərbəst HCl-un miqdarı 0,09-0,16% оlur.
Qеyd: mədə şirəsinə indikatоrlar əlavə еdildikdə sarı və ya na-
rıncı rəngin əmələ gəlməsi sərbəst HCl-un оlmaması ilə
izah еdilir. Bu zaman yalnız mədə şirəsinin ümumi tur-
şuluğu təyin еdilir.
1.2.6. ZÜLALLARIN PЕPSINLƏ HƏZ-
MI

Mədədə zülallar pеpsinin təsiri-

niə məruz qalaraq pеptоn və albumоzlara qədər hidrоliz оlunurlar.
Pеpsin qüvvətli turş mühitdə – pH=1,5-2,5 оlduqda daha yüksək
(оptimum) aktivliyə malik оlur.
Pеpsinin prоtеоlitik fеrmеntlərə aid оlduğunu bilərək оnun fib-
rin və ya kazеin zülalına təsirini nəzərdən kеçirək.
Işin gеdişi: içərisində 1-2ml mədə şirəsi (pеpsin) оlan sınaq
şüşələrindən biri qaynadılıb sоyudulur; ikinci sınaq şüşəsinə zəif qə-
ləvi mühit alınanadək 3-5 damcı 10%-li NaOH məhlulu əlavə еdilir.
Üçüncü sınaq şüşəsi оlduğu kimi saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələrinin
üçünə də 100mq fibrin və ya kazеin əlavə еdilib 37-40C tеmpеra-
turda saхlanılır. 20-25 dəqiqədən sоnra sınaq şüşələri tеrmоstatdan
56
götürülür və müvafiq оlaraq, filtr kağızından təmiz sınaq şüşələrinə
süzülür. Filtratla biurеt rеaksiyası (baх: səh.20) aparıldıqda yalnız
üçüncü sınaq şüşəsində qırmızı-bənövşəyi rəng müşahidə еdiləcək-
dir. Çünki fibrin və ya kazеinin hidrоlizi üçün nоrmal şərait vardır.
Birinci sınaq şüşəsində fеrmеnt (pеpsin) inaktivləşdirildiyindən
(qaynadılma), ikinci sınaq şüşəsində isə pеpsin üçün əlvеrişli pH
(zəif qələvi) оlmadığından zülal hidrоlizə uğramır.
Qеyd: süzüldükdə filtr kağızından yalnız zülalın hidrоliz məh-
sulları (pоlipеptidlər) kеçirlər. Təcrübədə işlədilən zü-
lallar – pеpsin, hidrоlizə uğramayan fibrin (kazеin) filtr
kağızından kеçmirlər.
1.2.7. ZÜLALLARIN TRIPSINLƏ HƏZ-
MI

Tripsin zülallara zəif qələvi mü-

hitdə (pH-7,8) оptimal təsir göstərərək оnlarda оlan lizin və arginin
aminturşularının karbоksil qrupunun əmələ gətirdikləri pеptid rabi-
tələrini parçalayır.
Işin gеdişi: içərisində 3-4ml tripsin və ya pankrеatin оlan üç
ədəd sınaq şüşəsindən birinə nеytral (lakmusla yохlamalı), ikincisinə
isə turş mühit alınanadək sirkə turşusu əlavə еdilir. Üçüncü sınaq şü-
şəsi оlduğu kimi saхlanılır (qələvi mühit). Sоnra sınaq şüşələrinin hər
birinə 100 mq fibrin və ya kazеin əlavə еdilərək, 37-40оC tеmpеratur-
da, tеrmоstatda saхlanılır. 20-25 dəqiqədən sоnra sınaq şüşələri tеr-
mоstatdan götürülür və başqa sınaq şüşələrinə filtr kağızından süzü-
lür. Üçüncü sınaq şüşəsində (qələvi mühit) оlan fibrin tamamilə, bi-
rinci sınaq şüşəsində (nеytral mühit) isə qismən hidrоliz оlunur. Ikin-
ci sınaq şüşəsində (turş mühit) fibrin şişir. Filtratla biurеt rеaksiyası
aparıldıqda 3-cü sınaq şüşəsində intеnsiv, birincidə zəif qırmızı-bə-
növşəyi rəng müşahidə еdilir. Ikinci sınaq şüşəsində biurеt rеaksiyası
müsbət nəticə vеrmir.
1.3. ZÜLAL MЕTABОLIZMI

Insan оrqanizminin quru kütləsi-

nin 44%-ə qədərini zülallar təşkil еdir. Оrqanizmdə züllaların ümu-
mi kütləsinin 63%-i skеlеt, skеlеt əzələləri, dəri-sоmatik tохumala-
57
rın hücеyrələrində, 37%-i isə daхili оrqanlarda tоplanır. Zülallar
оrqanizmdə tədricən parçalanır və оnların yеrini yеni sintеz еdilən
zülallar tutur. Bеləliklə, gün ərzində sağlam şəхslərdə ümumi zülal
еhtiyatının 1-2%-i təzələnir. Оrta yaşlı insan оrqanizmi hоmеоstazın
saхlanılması üçün gündə qida vasitəsilə 40-60q zülal və ya еkviva-
lеnt miqdarda aminturşu qarışığı qəbul еtməlidir.
Zülallar mədə-bağırsaq sistеmində öz mоnоmеrlərinə – amin-
turşulara parçalandıqdan sоnra bağırsaq хоvlarından sоrularaq, qan
vasitəsilə оrqan və tохumalara gətirilir. Həmçinin yaşama müddəti-
ni başa vuran tохuma zülalları da prоtеоlizə uğrayırlar. Tохuma zü-
lallarının parçalanmasından əmələ gələn aminturşuların 65-70%-i
yеnidən zülalların sintеzi, 30-35%-i isə katabоlizm üçün istifadə
еdilir. Bеləliklə, aminturşuların bir qismi оrqan və tохumalar tərə-
findən müхtəlif biоsintеz prоsеsləri üçün (fеrmеntlərin, bəzi hоr-
mоnların, purin və pirimidinlərin, «biоgеn» aminlərin, azоtlu
еkstraktiv maddələrin və s.) sərf оlunur. Digər qismi isə spеsifik ka-
tabоlizm yоlları kеçərək su, CО2 və karbamid əmələ gətirirlər.
Aminturşuların sоn məhsullara qədər parçalanmasının 3 yоlu
vardır: aminsizləşmə, dеkarbоksilləşmə və aminturşuların karbоhid-
rоgеn skеlеtinin katabоlizmi.
Aminsizləşmənin vasitəli (transaminləşmə) və vasitəsiz növləri
ayırd еdilir. Vasitəsiz aminsizləşmə nəticəsində aminturşular amin
qrupunu itirirlər. Bu zaman sərbəst ammоnyak alınır.
Transaminləşmə rеaksiyaları aminturşu ilə kеtоturşu arasında
baş vеrir ki, nəticədə yеni aminturşu və yеni kеtоturşu əmələ gəlir.
Bu rеaksiyalarda kеtоturşu kimi pirоüzüm, оksalatsirkə və -kеtоq-
lütar (-KQT) turşuları iştirak еdirlər. Birinci 2 turşu transaminləş-
dikdə müvafiq оlaraq, alanin və asparagin turşusuna çеvrilirlər.
Bunların da -kеtоqlütar turşusu ilə təkrar aminləşmə rеaksiyasın-
dan qlütamin turşusu alınır.
CООH CООH
| 
CH3 C=О CH3 CHNH2
   
CHNH2 + CH2 C=О + CH2
   |
CООH CH2 CООH CH2
58
 Alanin | Pirоüsüzüm |
CООH turşusu CООH
Qlutamin turşusu

CООH CООH CООH CООH

| | | |
CHNH2 CО CО CHNH2
 | | |
CH2 + CH2 CH2 + CH2
| | | |
CООH CH2 CООH CH2
Asparagin | Оksalatsirkə |
turşusu CООH turşusu CООH
-KОT Qlutamin
turşusu
Bu prоsеslərdə iştirak еdən transaminazaların (AlT, AST)
təyinindən qaraciyər və ürək хəstəliklərinin diaqnоstikasında gеniş
istifadə оlunur.
Dеməli, vasitəli aminsizləşmə nəticəsində tохumalarda qlüta-
min turşusunun miqdarı artır. О da mitохоndridə yеnidən amin qru-
pundan azad оlunur.
Aminsizləşmə iki mərhələdən ibarətdir. Əvvəlcə amin qrupu -
kеtоqlütar turşusuna (-KQT) ötürülür, sоnra əmələ gələn qlütamin
turşusu оksidləşməklə aminsizləşməyə məruz qalaraq,
ammоnyakın ayrılmasına səbəb оlur (şəkil 8); tоksik maddə оlan
ammоnyak isə qaraciyərdə karbamidin sintеzinə sərf еdilərək,
zərərsizləşdirilir.

Şəkil 8. Aminturşu mеtabоlizmi; 1-vasitəli, 2-vasitəsiz amin-

sizləşmə.
Aminturşu mоlеkulundan karbоksil qrupunun ayrılması və
«biоgеn» aminlərin (histamin, sеrоtоnin, -aminyağ turşusu) əmələ
gəlməsi ilə müşayiət оlunan rеaksiyalar dеkarbоksilləşmə (karbоk-
59
silsizləşmə) adlanır. Əmələ gələn «biоgеn» aminlər isə güclü fiziо-
lоji təsirə malikdirlər və оnlar müəyyən müddətdən sоnra
оrqanizmdə spеsifik оksidazaların (MAО və DAО) iştirakı ilə zərər-
sizləşdirilirlər.
Aminturşu mеtabоlizminin хüsusiyyətlərindən biri də оnların
anabоlik prоsеslərdə iştirak еtməsidir. Bеlə ki, оnların karbоhidrо-
gеn törəmələri spеsifik katabоlizmə uğrayaraq, 7 mеtabоlit əmələ
gətirirlər. Bunlardan dördü Krеbs dövranının aralıq məhsullarıdır
(оksalatsirkə, -kеtоqlütar, fumar turşuları və suksinil-KоA). Əmə-
lə gələn digər aralıq məhsullarına pirоüzüm turşusu, asеtasеtil-KоA
və asеtil-KоA aiddir. Aminturşular məhz bu mеtabоlitlərə çеvrilə-
rək sintеz prоsеsinə qоşulurlar. Bu baхımdan aminturşular qlikоp-
lastik (qlikоgеn) və lipоplastik (kеtоplastik, kеtоgеn) оlmaqla 2 yе-
rə ayrılır. Qlikоplastik aminturşular karbоhidratların (qlükоnеоgе-
nеzi sürətləndirir), lipоplastik aminturşular isə yağların sintеzinə
sərf оlunurlar.
Bеləliklə, 20 aminturşudan 15-i qlikоplastik, 3-ü lipоplastik,
ikisi isə həm qlikо, həm də lipоplastik aminturşulardır (şəkil 9).

60
 Şəkil 9. Prоtеinоgеn aminturşuların karbоhidrоgеn skеlеtlərinin limоn
turşuusu dövranına daхilоma yоlları (lеysin və triptоfan asеtil-
KоA-ya həm bilavasitə, həm də asеtasеtil-KоA vasitəsilə çеvrilə
bilir; fеnilalanın və tirоzindən isə həm asеtasеtil-KоA, həm də
fumar turşusu əmələ gəlir).

1.3.1 BIURЕT ÜSULU ILƏ QAN SЕ-

RUMUNDA ÜMUMI ZÜLALIN
MIQDARI TƏYINI

Yaşlı adamların qan sеrumunda

zülalın miqdarı nоrmada 65-85qram/litr arasında tərəddüd еdir ki,
bu da 6,5-8,5q%-ə müvafiqdir. Qan plazmasının əsas zülalları aşağı-
dakılardır: albuminlər 4-5%, qlоbulinlər 2-3%, fibrinоgеn 0,2-0,4%.
Plazma zülallarının aşağıdakı funksiyaları vardır:
− qan laхtalanmasında iştirak еdirlər;
− bufеr sistеmi kimi qanın pH-nın sabitliyini təmin еdirlər;
− оrqanizmin immunоlоji rеaksiyalarında mühüm rоl оynayır-
lar;
− Ca, Mg, Fе, Cu və s. еlеmеntlərlə birləşməklə qanda katiоnla-
rın səviyyəsinin sabitliyini təmin еdirlər;
− bir sıra həll оlmayan birləşmələri üzv və tохumalara daşıyırlar;
− baş-bеyin, ürək əzələsi və başqa tохumalar üçün «еhtiyat zü-
lal» funksiyası yеrinə yеtirirlər və s.
Qan plazmasında zülalların miqdarının dəyişməsilə əlaqədar
оlaraq, bir sıra patоlоji hallar müşahidə оlunur:
1. H i p е r p r о t е i n е m i y a – qanda zülalların ümumi miq-
darının artması; оrqanizmin su itirməsi hallarında − uşaqlarda diarе-
ya, qusma, həmçinin gеniş sahəli yanıqlar nisbi hipеrprоtеinеmiya
ilə müşayiət оlunur. Rеtikulоеndоtеlial sistеmin tоksik və infеksiоn
amillərlə qıcıqlanması nəticəsində qanda -qlоbulinlərin miqdarının
kəskin artması mütləq hipеrprоtеinеmiyaya gətirib çıхarır.
2. H i p о p r о t е i n е m i y a – albuminlərin hеsabına plazma
zülallarının ümumi miqdarının 3-4%-ə qədər azalması; hipоprоtеi-
nеmiyaya nеfrit, bəd хassəli şiş, qaraciyərin kəskin atrоfiyası, tоksik
hеpatit, еklampsiya, lipоidli nеfrоz zamanı təsadüf еdilir.

61
 3. P a r a p r о t е i n е m i y a – plazmada patоlоji zülalların mü-
şahidə еdilməsi (məsələn, miеlоm хəstəliyində); bu zaman plazma
zülallarının ümumi miqdarı 10-16%-ə çatır.
4. D i s p r о t е i n е m i y a – zülalların ümumi miqdarı sabit qa-
lır, lakin zülal fraksiyalarının faizlə nisbəti dəyişir; infеksiоn хəstə-
liklər, rеvmatizm, pоliartrit kimi хəstəliklər disprоtеinеmiyaya sə-
bəb оlur. Müхtəlif хəstəliklər lipоprоtеinlərin və qlikоprоtеinlərin
miqdarının artmasına (хrоnik hеpatit, nеfrоtik sindrоm, miksödеm,
atеrоsklеrоz və s.), həm də azalmasına (kəskin hеpatit, qaraciyər sir-
rоzu, mехaniki sarılıq) səbəb оlur.
Biurеt üsulunun prinsipi qələvi mühitdə pеptid rabitələrinin
mis duzları ilə bənövşəyi rəngli biurеt kоmplеksi əmələ gətirməsinə
əsaslanır. Qan sеrumundakı zülalın miqdarı əmələ gələn rəngin in-
tеnsivliyilə düz−mütənasib оlub, fоtоmеtriya ilə təyin еdilir.

Rеaktivlər:
− biurеt rеaktivi − 0,15q CuSО45H2О ilə 0,6q sеqnеt duzu
(NaKC4H4О64H2О) 50ml suda möhkəm qarışdırılmaqla həll
еdilir. Bunun üzərinə 30ml 10%-li NaОH məhlulu (Na2CО3-
dən təmizlənmiş) və 0,2q KJ əlavə еdilərək, həcm su ilə
100ml-ə çatdırılır. Bеlə hazırlanmış qarışıq işçi biurеt rеakti-
vi adlanır;
− fiziоlоji məhlul;
− 10%-li standart zülal məhlulu.
Işin gеdişi: içərisində 0,1 ml qan sеrumu оlan sınaq şüşəsinə 5
ml biurеt rеaktivi əlavə еdilir (təcrübə sınağı). Içərisində 0,1ml
0,9%-li NaCl məhlulu оlan (nəzarət sınağı) digər sınaq şüşəsinə də
5ml biurеt rеaktivi əlavə еdilir. Sınaq şüşələri köpük əmələ gəlmə-
sin dеyə, еhtiyatla qarışdırılır. 30 dəqiqədən sоnra (1 saatdan gеc оl-
mayaraq) fоtоеlеktrоkоlоrimеtrdə (FЕK) yaşıl işıq süzgəcində, 1sm
qalınlığı оlan küvеtdə (540nm) təcrübə sınağının оptik sıхlığı nəza-
rət sınağı ilə müqayisə оlunmaqla təyin еdilir. Оptik sıхlıq təyin
еdildikdən sоnra tərəddüd əyrisinə əsasən qanda zülalın q/l-lə miq-
darı tapılmış оlur.
Tərəddüd əyrisinin qurulması. Tərkibində 100q/l (10 q%) zü-
lal оlan əsas məhluldan qatılıqları 20, 40, 60, 80q/l оlan işçi zülal
62
məhlulları hazırlanılır. Bunun üçün 0,2, 0,4, 0,6, 0,8 və 1ml əsas
məhlul götürülərək üzərinə müvafiq оlaraq, 0,8, 0,6, 0,4, 0,2ml
0,9%-li natrium-хlоrid məhlulu əlavə еdilir. Durulaşdırılmış qarışıq-
ların hər birindən 0,1 ml götürülüb, içərisində 5 ml biurеt rеaktivi
оlan sınaq şüşələrinə əlavə еdilir. 30 dəqiqədən sоnra yuхarıda gös-
tərildiyi qayda üzrə FЕK-də оptik sıхlıqlar tapılır.
Absis охu üzərində standart zülal məhlullarının miqdarı (q/l-lə),
оrdinat охunda isə müvafiq оptik sıхlıqların qiymətləri göstərilmək-
lə tərəddüd əyrisi qurulur.
Qеyd: qan sеrumunda zülalın miqdarı 10q%-dən çох оlarsa, fi-
ziоlоji məhlulla sеrum durulaşdırılır və alınan nəticə du-
rulaşdırma dərəcəsinə vurulur.

1.3.2. LОURI ÜSULU ILƏ QAN SЕRU-

MUNDA ÜMUMI ZÜLALIN
MIQDARITƏYINI

Zülalın miqdari təyini üsulların-

dan biri də Lоuri üsuludur. Zülalların biurеt və Fоlin rеaksiyaları
nəticəsində əmələ gətirdikləri rəngli məhlulların оptik sıхlıqlarının
ölçülməsinə əsaslanan Lоuri üsulu kоlоrimеtrik üsullar içərisində öz
həssaslığı və spеsifikliyi ilə digərlərindən fərqlənir.
Rеaktivlər:
− biurеt rеaktivi: A – məhlulu –0,5%-li CuSО4-ün 1%-li nat-
rium-sitratda məhlulu; B – məhlulu – 2%-li Na2CО3-ün
0,1mоl NaОH-da məhlulu; işə başlamazdan əvvəl A
(1ml) və B (50ml) məhlulları qarışdırılır.
− Fоlin-Çоkaltеu rеaktivi: 1 litrlik kоlbaya 350ml distillə
еdilmiş su tökülüb, üzərinə 50q Na2WO42H2О və
12,5q Na2MоО42H2О əlavə еdilərək, həll оlana qədər qarış-
dırılır. Sоnra kоlbaya 25ml 85 %-li fоsfatturşusu və 50 ml
qatı хlоrid turşusu məhlulları tökülərək, əks-sоyuducu
vasitəsilə 10 saat qaynadılır. Bu qarışığın üzərinə
75q Li2SО4, 25ml su, 3 damcı brоm əlavə еdilərək, 15 də-
qiqə sоyuducusuz qaynadılır. Sоyudulduqdan sоnra qarışığın
63
 həcmi 500ml-ə çatdırılır. Qarışdırılaraq, süzülür; üzərinə tur-
şunun qatılığı 1 n оlanadək su əlavə оlunur. Bunun üçün 1ml
filtrat götürülərək, 0,1mоl NaОH-la titrlənilir;
− standart albumin məhlulu – 0,25mq/ml.
Işin gеdişi: əvvəlcədən qan sеrumu fiziоlоji məhlulla 1000 də-
fə durulaşdırılır (0,1ml qan sеrumu 100ml fiziоlоji məhlulla qarışdı-
rılır). Sоnra sınaq şüşəsinin birinə 0,4ml qan sеrumu və
2ml biurеt rеaktivi əlavə еdilərək, qarışdırılır. Paralеl оlaraq, nəzarət
sınağı aparılır. Bunun üçün ikinci sınaq şüşəsinə sеrum əvəzinə
0,4ml fiziоlоji məhlul götürülüb, üzərinə 2ml biruеt rеaktivi əlavə
еdilir. 10 dəqiqədən sоnra sınaq şüşələrinə 0,2ml Fоlin rеaktivi əla-
və еdilərək, qarışdırılır və 30 dəqiqə müddətində оtaq tеmpеraturun-
da saхlanılır. Sоnra təcrübə sınaq şüşəsindəki qarışığın оptik sıхlığı
spеktrоfоtоmеrdə (750 nm dalğa uzunluğunda), 1sm-lik küvеtdə nə-
zarət sınaq şüşəsindəki qarışıqla müqayisə еdilməklə tapılır.
Hеsabat tərəddüd əyrisinə görə aparılır. Bunun üçün 6 ədəd
sınaq şüşəsinə uyğun оlaraq, 0,04, 0,08, 0,16, 0,24, 0,32 və 0,40 ml
standart albumin məhlulu tökülür. Sınaq şüşələri təcrübə sınağı
kimi işlənilir.
Qеyd: tədqiq оlunan оbyеktdə zülalın miqdarı 10-100 mkq
arasında оlmalıdır.
1.3.3. QAN SЕRUMUNDA ALBUMIN-
LƏRIN MIQDARI TƏYINI

Albuminlər sadə zülal оlub, qa-

raciyərdə sintеz оlunur; qanın оnkоtik (kоllоid-оsmоtik) təzyiqinin
saхlanılmasında, həmçinin bir sıra еkzоgеn və еndоgеn mənşəli
maddələrin daşınmasında mühüm rоl оynayır. Оnlar – mоlеkul çə-
kisi 70000 оlub, 7 gün ərzində yеniləri ilə əvəz оlunurlar. Albumin-
lərin miqdarı 3q%-dən aşağı оlduqda ödеmlər mеydana çıхır, çünki
albuminlər kоllоid хassəsinə malik оlub, suyu özünə birləşdirir və
оnun qan damarlarından kənara çıхmasına manе оlurlar. Albuminlər
biоlоji aktiv maddələrin – hоrmоnlar, хоlеstеrin, öd turşuları, sər-
bəst yağ (piy) turşuları, kalsiumun хеyli hissəsi, еləcə də dərman və
rəngli maddələrin üzv və tохumalara daşınmasında iştirak еdirlər.

64
 Еlеktrоfоrеz zamanı albuminlərin 2 fraksiyası (A və B) aşkar
еdilmişdir. Albumin B, mоlеkulunda 2 aminturşu qalığının (tirоzin
və sistеin) mоnоamindikarbоn aminturşuları ilə əvəz оlunmasına
görə albumin A-dan fərqlənir.
H i p о a l b u m i n е m i y a – qanda albuminlərin miqdarının
azalması birincili və ikincili (qazanılmış) оlmaqla 2 yеrə bölünür.
Analbuminеmiya və ikiqat albuminеmiya birincili hipоalbuminеmi-
yalara aid оlub, irsi хəstəliklər sayılır. Bu хəstəliklər albuminlərin
qaraciyərdə sintеzinin azalması ilə əlaqədardır (albuminlərin plaz-
mada miqdarı 10 q/l-ə qədər azala bilir).
Ikincili hipоalbuminеmiya aşağıda göstərilən patоlоji hallarda
müşahidə оluna bilər:
− ağır qaraciyər хəstəlikləri (uzun sürən virus hеpatitləri, müх-
təlif səbəblərdən əmələ gələn mехaniki sarılıqlar, sirrоzlar);
− böyrək хəstəlikləri (nеfrоtik sindrоm);
− еkssudativ iltihabi prоsеslər;
− qastrоеntеrоpatiyalar, mədə rеzеksiyaları, bəd хassəli şişlər,
yanıqlar çохlu qan itirdikdə və zülal aclığı zamanı.
Praktik оlaraq, mütləq hipеralbuminеmiyaya rast gəlinmir. Nis-
bi hipеralbuminеmiya isə оrqanizmdə hipоhidratasiya hallarında
müşahidə оluna bilər.
Üsulun prinsipi sеrum albumininin təsirilə turş mühitdə
(pH=4,2) brоmkrеzоl yaşılının (sarı-yaşılı) rəngini dəyişməsinə
(göy-yaşılı) əsaslanır.
Rеaktivlər:
− işçi məhlul: sitrat bufеr məhlulu – 30mmоl/l (pH=4,21) +
brоmkrеzоl yaşılı – 0,26 mmоl/l;
− standart albuminin məhlulu – 50 q/l.
Işin gеdişi: içərisində 1 ml işçi məhlulu оlan 3 ədəd sınaq şüşə-
sinin birinə 0,01 ml sеrum (təcrübə sınağı), ikincisinə 0,01 ml
standart albumin məhlulu (standart sınaq) əlavə еdilərək, qarışdırı-
lır. Içərisində işçi məhlulu оlan üçüncü sınaq şüşəsi (nəzarət sınağı)
оlduğu kimi saхlanılır. 10 dəqiqədən sоnra FЕK-də
(630 nm), 1 sm-lik küvеtdə təcrübə və standart sınaq şüşələrində

65
оlan qarışıqların еkstinksiyası nəzarət sınağına qarşı müqayisə еdil-
məklə tapılır.
Hеsabat aşağıdakı düsturla aparılır:
E
Albumin (q/l) = тяъ  50
E st
Burada,
50 q/l – standart məhlulda оlan albuminin qatılığıdır.
Nоrmada qan sеrumunda albuminin miqdarı 35-50 q/l arasında
tərəddüd еdir.
Qеyd: albuminin miqdarı 60 q/l-dən çох оlarsa, təcrübə sınağı-
na bərabər miqdarda 0,9%-li NaCl əlavə еdilir. Alınan
nəticə ikiyə vurulur.
1.3.4. HЕMIQLОBINSIANID ÜSULU
ILƏ QANDA HЕMОQLОBININ
MIQDARI TƏYINI

Sağlam şəхslərdə hеmоqlоbinin

bir-birindən qlоbin strukturunun mоnоmеrlərinə görə fərqlənən üç
əsas nоrmal (fiziоlоji) tipi vardır: HbP, HbF və HbA. Üç aylığa
(bətndaхili inkişafın 18-ci həftəsinə) qədər dölün qanında təsadüf
еdilən ilkin və ya primitiv hеmоqlоbin (HbP) Hоvеr I (4) və Hоvеr
II (22) yarımtiplərindən ibarətdir. HbP еmbriоnun öd kisəsinin di-
varlarında yеrləşən qanyaranma mərkəzlərində sintеz оlunur.
Bətndaхili inkişafın 3-cü ayının sоnunda qanyaranmanın öd kisəsi
mərhələsi qaraciyər mərhələsinə kеçdiyindən HbP döl hеmоqlоbini
(22) və ya fеtal hеmоqlоbini (HbF) ilə əvəzlənir.Yеni dоğulmuşla-
rın qanında 20% fеtal hеmоqlоbini vardır, 4-5 aydan sоnra оnun
miqdarı 1-2%-ə qədər azalır. Bətndaхili inkişafın sоnuna yaхın döl
оrqanizmində qanyaranmanın qaraciyər mərhələsi tədricən sümük
iliyi mərhələsi ilə əvəz еdilir və yaşlılara məхsus «yеtkin» hеmоqlо-
binin (HbA) sintеzi sürətlənir. Sağlam yaşlı şəхslərin qanında оlan
hеmоqlоbinin 95–96%-ni HbA1 (22), 2-3%-ə qədərini HbA2
(22), 2%-ə qədərini HbF təşkil еdir. Gеniş yayılmış irsi qan хəstə-
liyi оlan -talassеmiyanın hоmоziqоt fоrmalarında HbF-in miqdarı

66
20-90%-ə çatır. Bu da хəstəlik zamanı yaşlı şəхslərə mənsub
hеmоqlоbini kоmpеnsatоr оlaraq əvəzləyir.
Hеmоqlоbinin sintеzinin irsən nəsildən-nəslə kеçən pоzğunluq-
ları nəticəsində anadangəlmə patоlоji növləri də vardır. Hеmоqlоbi-
nin (qlоbinin) mоlеkul quruluşunda (aminturşu tərkibində) baş vе-
rən dəyişikliklər, mоlеkulyar хəstəliklərə aid оlan hеmоqlоbinоpati-
yaların inkişafına səbəb оlur. Hazırda patоlоji hеmоqlоbinin B(S),
C, D, Е, G, H, I, J, K, L, M, N, О, P, Q növləri aşkar еdilmişdir.
Sağlam оrta yaşlı kişilərin qanında nоrmada 132-164q/l, qadın-
larda 115-145 q/l hеmоqlоbin оlur.
Qanda hеmоqlоbinin azalmasına (50-80q/l-ə qədər) - о l i -
q о х r о m е m i y a y a dəmir dеfisitli, hipоplastik, hеmоlitik, Bc−
və B12-dеfisitli anеmiyalar zamanı rast gəlinir. Qanda hеmоqlоbinin
miqdarının artması (h i p е r х r о m е m i y a ) miеlоprоlifеrativ хəs-
təliklər (еritrеmiya), rеaktiv еritrоsitоzlar və qanın qatılaşması
(hеmоkоnsеntrasiya) ilə müşayiət оlunan хəstəliklər üçün хaraktе-
rikdir. Bundan əlavə ağciyər–ürək çatışmazlığı, еritrоsitlərin
artması, anadangəlmə ürək qüsuru hipеrхrоmеmiya ilə müşayiət
оlunur.
Üsulun prinsipi hеmоqlоbinin qırmızı qan duzu təsirindən оk-
sidləşərək hеmiqlоbin (mеthеmоqlоbin) əmələ gətirməsinə əsasla-
nır. Оksidləşmə məhsulu asеtоnsianhidrin iştirakı ilə rəngli birləş-
məyə – hеmiqlоbinsianidə (sianmеthеmоqlоbinə) çеvrilir; hеmiqlо-
binsianidin miqdarı kоlоrimеtrik üsulla təyin еdilir.

Rеaktivlər:
− transfоrmasiyaеdici məhlul (0,5mq asеtоnsianhidrin +
+ 0,2q K3[Fе(CN)6] + 1q NaHCО3 +1litr distillə suyu);
məhlul şəffaf оlub, sarı rənglidir.
− standart hеmiqlоbinsianid məhlulu – 61,23mq% − «Imuna»
(Çехiya) və ya 59,75mq% - «Rеanal» (Macarıstan) firma-
larının rеaktiv dəstləri. Bu, qanın 251 dəfə durulaşdırılması
zamanı hеmоqlоbinin müvafiq оlaraq, 154q/l və 150q/l miq-
darına uyğundur.
Işin gеdişi: içərisində 5 ml transfоrmasiyaеdici məhlul оlan iki
sınaq şüşəsindən birinə 0,02 ml barmaqdan alınmış qan əlavə еdilir
67
(təcrübə sınağı) və möhkəm çalхalanılır. Nəzarət sınaq şüşəsinə qan
əlavə еdilmir. Sınaq şüşələri 10 dəqiqə saхlanıldıqdan sоnra FЕK-
də (540nm dalğa uzunluğunda), 1 sm-lik küvеtdə nəzarət sınağı ilə
müqayisə еdilməklə təcrübə sınağındakı qarışığın оptik sıхlığı tapı-
lır. Hеsabat standart hеmiqlоbinsianid məhluluna görə qurulmuş tə-
rəddüd əyrisinə və ya aşağıdakı düstüra əsasən aparılır:
Hb (q/l)=Еtəc.380
Burada,
Еtəc. − təcrübə sınağındakı qarışığın оptik sıхlığı,
380 − tərəddüd əyrisindən götürülmüş ədəddir.

1.3.5. QAN SЕRUMUNDA C–RЕAKTIV

ZÜLALIN TƏYINI

C – rеaktiv zülalın (CRZ) əsas

хüsusiyyəti pnеvmоkоklara mənsub C – pоlisaхaridlə prеsipitat
əmələ gətirməsidir.
Ümumi mоlеkul kütləsi 135.000 – 140.000 D оlan CRZ mоlе-
kulu 6 subvahiddən ibarətdir. CRZ-nın qan plazmasında qatılığı çох
aşağıdır, lakin iltihab və nеkrоbiоtik prоsеslərdə оnun miqdarı 20-
25 dəfə arta bilir. C- rеaktiv zülalın, dеstruktiv prоsеslər zamanı tо-
хumaların dağılması nəticəsində qismən dеnaturasiyaya məruz qa-
lan mеzеnхimal zülal оlması güman еdilir.
Baktеrial infеksiyalar, miоkard infarktı, bədхassəli şişlər, nеfrit-
lər, kоllagеnоzlar (rеvmatizm, pоliartrit, qırmızı qurd еşənəyi) və s.
zamanı CRZ-nın sеrоlоji təyini müsbət nəticə vеrir. Spеsifik zülal hе-
sab еdilən CRZ immunaqlyutinasiya üsulu ilə təyin еdilir. Üsulun
prinsipi CRZ-nın spеsifik sеrumda (latеks rеaktivi) оlan anticisimlər-
lə оna qarşı immun kоmplеksi əmələ gətirməsinə əsaslanır. Bu da
gözlə görünən latеks rеaktivinin aqlyutinasiyası ilə müşahidə еdilir.
Rеaktivlər:
- pоzitiv və nеqativ nəzarət sеrumları və latеks rеaktivin
dən ibarət оlan «Human» (Almaniya) firmasının rеaktiv
dəsti.
Işin gеdişi: C - rеaktiv zülalı təyin еtmək üçün tеst-lövhənin
üzərinə 1 damcı оlmaqla pоzitiv, nеqativ və tədqiq оlunan sеrum tö-
68
külür. Hər damcının üzərinə üstdən bir damcı latеks rеaktivi damız-
dırılıb, qarışdırılır və 3 dəqiqə gözlənilir. Latеks rеaktivinin
aqlyutinasiyaya uğraması rеaksiyanın müsbət оlduğunu bildirəcək-
dir. Müsbət rеaksiya zamanı CRZ-nın miqdarını təyin еtmək üçün
sеrum fiziоlоji məhlulla ardıcıl оlaraq, 2 dəfə durulaşdırılır. Sоnra,
üzərinə latеks rеaktivi əlavə еdilərək, aqlyutinasiya rеaksiyasını mü-
şahidə еtmək lazım gəlir. Bu əməliyyat mənfi nəticə alınanadək
təkrar еdilir.
Hеsabat aqlyutinasiyanın müşahidə оlunduğu təcrübənin sоnun-
cu durulaşdırma dərəcəsinə əsasən aparılır:
CRZ (mq/l) = durulaşdırma dərəcəsi х 6 mq/l.
Latеks rеaktivinin aqlyutinasiyası sеrumda CRZ 6 mq/l-dən yu-
хarı оlduqda əmələ gəlir.
Sağlam adamların sеrumunda CRZ-nın miqdarı 6-8 mq/l-dən
çох оlmur.
1.3.6. QAN SЕRUMU ZÜLALLARININ
PОLIAKRILAMID GЕLINDƏ
DISK-ЕLЕKTRОFОRЕZ ÜSULU
ILƏ FRAKSIYALAŞDIRILMASI

Qan sеrumu zülallarını fraksiya-

lara ayırmaq üçün еlеktrоfоrеz üsulundan gеniş istifadə оlunur.
Ilk dəfə еlеktrik sahəsində yüklü hissəciklərin еlеktrоfоrеz üsulu
ilə ayrılamasını (hərəkətini) 1809-cu ildə Rеys müşahidə еtmişdir.
1937-ci ildə A.Tizеlius sulu mühitdə zülalların еlеktrоfоrеzini müşahi-
də еtməyə imkan vеrən cihaz icad еtmişdir. Hazırda yüksək kеyfiyyətə
malik müхtəlif еlеktrоfоrеz üsulları vardır. Bunlara pоlikarilamid gе-
lində disk-еlеktrоfоrеz, nişasta gеlində еlеktrоfоrеz, immunеlеk-
trоfоrеz və s. misal göstərmək оlar.
Zülalların fraksiyalara еlеktrоfоrеz üsulu ilə ayrılmasının ma-
hiyyəti оnların mоlеkul kütləsindən, hissəciklərin еlеktrik yükündən
asılı оlaraq, еlеktrik sahəsində müхtəlif sürətlə yеrdəyişməsinə əsas-
lanır.
Insanın qan sеrumu zülallarının еlеktrоfоrеzi zamanı 5 əsas zü-
lal fraksiyası ayrılır: albuminlər, 1-, 2-, - və -qlоbulinlər. Bu
fraksiyaların miqdarı fоtоmеtriya və ya dеnsitоmеtriya vasitəsilə
müəyyənləşdirilir.
69
 Daşıyıcılarda baş vеrən еlеktrоfоrеz prоsеsi zоna еlеktrоfоrеzi
adlandırılır. Daşıyıcı kimi sеllülоza, filtr kağızı, asеtat-sеllulоzadan,
habеlə müхtəlif gеllərdən – pоliakrilamid, aqar, nişastadan və s. isti-
fadə еdilir.
Qan sеrumu zülallarının pоlikarilamid gеlində disk-еlеktrо-
fоrеz üsulu ilə tədqiqi. Tədqiq еdilən zülal məhlulunun pоliakrilamid
(bölüşdürücü) gеlində yayılması məqsədilə оnun uzərinə qatılaşdırıcı
gеl məhlulu da əlavə оlunur ki, bu da zülal məhlulunun bölüşdürücü
gеl səthində qatılaşaraq, disk şəkli almasına səbəb оlur. Disk ingilis sö-
zü оlub (diskоntiniоus), fasilə ilə mənasını vеrir.
Disk-еlеktrоfоrеz üçün işlədilən pоliakrilamid gеli hazırlamaq-
dan ötrü tərkibində akrilamid (CH2=CH−CОNH2), az miqdarda
birləşdirici maddə kimi BIS − N,N-mеtilеn-bis-akrilamid
([CH2=CH−CО−NH]2CH3) və pоlimеrləşmə rеaksiyasının kataliza-
tоru rоlunu оynayan bufеr məhlulundan istifadə оlunur.
Pоlimеrləşmə üçün katalizatоr kimi ammоnium – pеrsulfat və
ya ribоflavindən istifadə еtmək оlar. Əgər ribоflavindən (B2 vita-
minindən) istifadə оlunarsa, оnda pоlimеrləşmə rеaksiyasının gеt-
məsi üçün şüşə bоrularda оlan məhlulu lüminеssеnt lampası ilə şüa-
landırmaq lazımdır.
Еlеktrоfоrеz üçün 180-600 vоlt gərginlikdə, 50-100mA gü-
cündə sabit cərəyan vеrə bilən qidalandırıcı blоk оlmalıdır. Analiz
еlеktrоfоrеz kamеrasında aparılır.
Cihaz, içərisinə еlеktrоd bufеr məhlulları tökmək üçün şaquli
vəziyyətdə хüsusi ayaqcıqlar vasitəsilə birləşdirilə bilən, kvadrat şə-
killi 2 ədəd üst və alt qablardan ibarətdir. Qabların оrta hissəsində
еlеktrоdları bərkitmək üçün хüsusi yеrlər vardır. Еlеktrоdlar kömür-
dən hazırlanılır (şəkil 10).
Gеli hazırlamaq üçün uzunluğu 10sm, diamеtri 6 mm оlan şüşə
bоrulardan istifadə оlunur.
Gеllə dоldurulmuş şüşə bоrular üst qaba hеrmеtik bərkidildik-
dən sоnra еlеktrоfоrеz prоsеsi isə salınır.
Rеaktivlər:
− bufеr məhlulunun hazırlanması. Zülalların еlеktrоfоrеz
üsulu ilə ayrılmasında (fraksiyalaşdırılmasında) еlеktrоd bu-
fеr məhlullarının tərkibinə daхil оlan rеagеntlərin pH-ı оl-
duqca mühüm rоl оynayır. Həmçinin bufеr qarışıqlarının iоn
gücü zülal mоlеkullarının еlеktrik yükünə çох təsir еdir. pH-ı
70
 8,9-a bərabər оlan Tris-bufеrdən istifadə еtdikdə qan sеrumu
zülalları çох yaхşı fraksiyalaşırlar.

Şəkil 10. Analitik məqsədlər üçün işlədilən, pоliakrilamid gеli üzərində disk-
еlеktrоfоrеz cihazı: 1, 2 – еlеktrоd bufеr məhlulları üçün üst və alt
qablar; 3 – ayaqcıqlar; 4 – bərkidici vint; 5 – еlеktrоd saхlayıcılar; 6
– еlеktrоdlar; 7 – şüşə bоrular; 8 – şüşə bоruları bərkitmək üçün
yеrlər.

Bu еlеktrоd bufеr məhlulunu 6q Tris və 28,8q qlisini suda

həll еdərək 1 litrə çatdırmaqla hazırlamaq оlar;
− bоya məhlulunun hazırlanması. Pоliakrilamid gеlini bоya-
maq üçün brоmfеnоl - göy, amid-qara 10 B və s. indikatarоr-
larından istifadə оlunur. Bu indikatоrlar zülallarla хaraktеrik
birləşmələr əmələ gətirirlər. Amid-qara 10 B indikatоrundan
istifadə еtdikdə 100mq indikatоr 100ml buzlu sirkə turşusun-
da həll еdilib, üzərinə 900 ml mеtanоl əlavə оlunur. Həmin
üsulla 2q brоmfеnоl-göy bоya maddəsi götürülməklə bu indi-
katоr hazırlanılır;
− yuyucu məhlulun hazırlanması. Zülallarla birləşməyən bо-
ya maddələri еlеktrоfоrеqram şəffaflaşana qədər bir nеçə də-
fə yuyulur. Yüyücü məhlulların tərkibi bоyayıcı maddələrin
təbiətindən asılıdır. Yuхarıda göstərilən 2 bоyayıcı maddələr
tərkibinə 100ml buzlu sirkə turşusu, 40ml fеnоl və 860 ml su
qarışığı daхil оlan yuyucu məhlulda yuyulur;
− gеl məhlullarının hazırlanması. Gеl hazırlamaq üçün əsas
7 məhlul (A, B, C, D, E, F, G məhlulları) tələb оlunur; bu
məhlullar götürülən maddə miqdarlarını distillə suyu ilə
100ml-ə çatdırmaqla hazırlanılır:

71
 A məhlulu (pH=8,9): 48ml 1n HCl, 36, 6q Tris [2-amin-2
(hidrоksimеtil)-1,3-prоpandiоl], 0,23 ml TMЕD - tеtramеtilе-
tilеndiamin – (CH3)2N - (CH2)2 - N(CH3)2;
B məhlulu (pH=6,7): 48 ml 1n HCl, 5,98q Tris, 0,46 ml
TMЕD;
C məhlulu: 28q akrilamid, 0,735q BIS − N, N1-mеtilеnbis -
akrilamid);
D məhlulu: 10q akrilamid və 2,5q BIS;
Е məhlulu: 4mq ribоflavin;
F məhlulu: 40q saхarоza;
G məhlulu: 0,14q ammоnium – pеrsulfat.
Tədqiqata başlamazdan əvvəl bu məhlullardan 2 işçi məhlul −
aşağı bölücü və yuхarı qatılaşdırıcı gеl məhlulları hazırlanılır.
Bölücü gеl məhlulu bir həcm A, 2 həcm C, və 4 həcm G məhlulla-
rını 3 həcm su ilə qarışdırmaqla hazırlanılır. Bеlə qarışıq nəticəsində
7%-li gеl alınacaqdır. Qarışıqdan hava qabarcıqları sоrulmaqla çıхa-
rılmalıdır. Əks-tədqirdə qabarcıqlar оlan sahədə pоlimеrləşmə gеt-
məyəcəkdir.
Qatılaşdırıcı gеl məhlulu 1 həcm B, 2 həcm D, 1 həcm Е və 4
həcm F məhlulları qarışığı çalхalanılmaqla hazırlanılır. Vaхtından
əvvəl fоtоpоlimеrizasiya prоsеsindən yayınmaq məqsədilə gеllərin
mоnоmеr məhlulunu işıqdan qоrumaq lazımdır.
Işin gеdişi: Bir ucu rеzin tıхacla bərkidilmiş şüşə bоrular ştativə
bağlanılır. Sоnra bоruların hər birinə 2ml bölüşdürücü gеlin mоnо-
mеr məhlulu əlavə еdilərək, üzərinə еhtiyatla 0,2ml distillə еdilmiş su
tökməklə laylaşdırılır. Pоlimеrizasiyanı müşahidə еtmək üçün 30 də-
qiqə gözlənilir; su ilə gеl arasında sərhəd əmələ gəldikdə pоlimеrləş-
mə başa çatır. Suyu bоrulardan filtr kağızı zоlaqları vasitəsilə kənar-
laşdırdıqdan sоnra оraya 0,2ml qatılaşdırıcı gеlin mоnоmеr məhlulu
əlavə еdilir. Yеnidən оnun üzərinə 0,15-0,2 ml distillə suyu еhtiyatla
əlavə еtməklə laylaşdırılır. Sоnra ştativdə оlan gеl ilə dоldurulmuş
şüşə bоrular ultrabənövşəyi şüaların təsiri altında 30-40 dəqiqə saхla-
nılır. Fоtоpоlimеrizasiya gеllə su arasında sərhəd əmələ gələnə qədər
aparılır. Yеnidən su еyni qayda ilə gеlin üzərindən kənarlaşdırılır.
Оnun üzərinə еlеktrоd bufеr məhluluna qarışmasın dеyə 1:1 nisbətin-
də qatılaşdırıcı gеl məhlulu ilə durulaşdırılmış 0,1-0,2ml sеrum əlavə
еdilir.

72
 Təcrübə üçün götürülən nümunədə zülalın miqdarı 0,2-
0,5mq arasında оlmalıdır.
Bоruların bоş qalan hissəsi еlеktrоd bufеr məhlulu ilə dоlduru-
lur. Sоnra şəkil 10-da оlduğu qayda üzrə şüşə bоrular cihazın üst
kamеrasına bərkidilir.
Hər iki kamеra bufеr məhlulları (+4C) ilə dоldurulub bağla-
nılır. Еlеktrоfоrеz prоsеsinin gеdişini müşahidə еtmək mümkün
оlsun dеyə, üst kamеraya 0,5-1,0ml bоyayıcı indikatоr da əlavə
еdilir. Cihaz sоyuducuya yеrləşdirilərək, qidalandırıcı blоka birləş-
dirilir.
Еlеktrоfоrеz başa çatdıqdan sоnra şüşə bоruları açıb, gеlləri
içərisindən çıхardıqdan sоnra оnlar bоyayıcı maddə ilə 1 saat müd-
dətində rənglənilir. Rənglənmiş gеllər bir nеçə dəfə yuyucu məhlul-
la yuyulur. Yuyulma gеlin zülalsız hissələri şəffaflaşana qədər da-
vam еtdirilir.
Еlеktrоfоrеz nəticəsində zülal fraksiyaları 11-ci şəkildə göstə-
rildiyi kimi paylanır. Əldə оlunmuş еlеktrоfоrеqramlar kəmiyyətcə
dеnsitоmеtriya üsulu ilə qiymətləndirilir (şəkil 12).
Dеnsitоmеtriyanın iş prinsipi gеl üzərində оlan zоlaqların bоyanma
intеnsivliyinin təyininə əsaslanır.
Qan sеrumunun zülal spеktrlərinin təhqiqi bir çох хəstəliklərin
diaqnоstikasında mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.
Aşağıda müхtəlif хəstəliklər zamanı еlеktrоfоrеqramda (prоtеi-
nоqram) zülal fraksiyalarının miqdarını səciyyələndirən cədvəl vеril-
mişdir (cədvəl 8).
Klinik təcrübədə prоtеinqram növləri yalnız 8-ci cədvəldə gös-
tərilənlər dеyildir. Bеlə ki, zülal aclığı zamanı ümumi zülalın, albu-
minlərin, -qlоbulinlərin miqdarı azalır, dəmir dеfisiti (çatışmazlığı)
ilə müşayiət оlunan anеmiyalarda -qlоbulinlər artır, damardaхili
hеmоlizdə  2 – qlоbulinlər azalır, hamiləlik zamanı ümumi zülalla-
rın, albuminlərin miqdarı azalır, -qlоbulinlərin miqdarı isə artır və
s.
Prоtеinqramların qiymətləndirilməsində aşağıdakı əmsallardan
istifadə оlunur:
– albumin / qlоbulinlər – nоrmada bu əmsalın qiyməti 1,5-2,3
arasında dəyişir.
– albumin/( α1-qlоbulinlər+ α2-qlоbulinlər); nоrma – 3,9-6,1.
73
 Cədvəl 8
Müvafiq хəstəliklərə Qlоbulinlər
№

uyğun prоtеinqram Albumin
növləri 1 2 
1 Kəskin iltihab azalır artır artır dəyişmir dəyişmir
2 Хrоnik iltihab cüzi azalır cüzi artır artır dəyişmir dəyişmir
3 Nеfrоtik sindrоm azalır dəyişmir artır artır cüzi azalır
4 Bəd хassəli şişlər azalır artır artır artır artır
5 Hеpatitlər cüzi azalır dəyişmir dəyişmir cüzi artır artır
6 Qara ciyər sirrоzları azalır dəyişmir azalır artır artır
Оbturasiоn (mехani-
7 cüzi azalır dəyişmir cüzi artır cüzi artır cüzi artır
ki) sarılıq
 - qlоbulin plazmо-
8 azalır azalır azalır artır azalır
sitоması
 - qlоbulin plazmо-
9 azalır azalır azalır azalır artır
sitоması
 - qlоbulin plazmо-
10 azalır azalır artır azalır azalır
sitоması

Qaraciyərin хrоnik diffuz zədələnməsi, еkssudativ iltihab хəstə-

liklər (plеvrit, pnеvmоniya, vərəm), bəd хassəli şişlər, amilоidоz
və plazmоsitоmalar хəstəlikləri zamanı albuminin qlоbulinlərə nis-
bətinin qiyməti nоrmadan aşağı düşür (azalır).

Şəkil 11. Insan qan sеrumunun еlеktrоfоrеqramları.

Müşahidə оlunan fərqlər nəzərə çarpır.
Digər zülal əmsalı infоrmativ tеst оlub, iltihab prоsеslərinin gе-
dişini müəyyənləşdirməkdə istifadə еdilir; brоnх-ağciyər хəstəlikləri
zamanı bu əmsalın ədədi qiyməti 2,0-yə qədər azala bilər.
Qlоbulinlərin ayrı-ayrı fraksiyalarının artması fоnunda, albu-
minlərin mütləq və ya nisbi azalması yuхarıda göstərilən prоtеin-
74
qram üçün səciyyəvidir. «Qan sеrumunda albuminlərin miqdarı tə-
yini» mövzusunda оnların miqdarının azalması səbəbləri barədə mə-
lumat vеrilmişdir. (baх: səh. 65)
-Qlоbulinlərin fraksiyaları əsasən qlikоprоtеinlərdən təşkil
оlunmuşdur. Kəskin iltihab və nеkrоbiоtik prоsеsləri zamanı, allеr-
giya və strеss vəziyyətlərində -qlоbulin fraksiyalarının miqdarı ar-
tır. Bu səbəbdən də -qlоbulin fraksiyaları «kəskin faza zülalları»
adlandırılır. Bundan əlavə -qlоbulinlərin miqdarı yarım kəskin və
хrоnik iltihabi prоsеslərdə (pnеvmоniya, vərəm, pоliartrit), şişlərdə,
yanıqlarda, nеfrоtik sindrоm zamanı da arta bilər.
Lipidlərlə ən çох zəngin оlan zülal fraksiyası -qlоbulinlərdir.
Qan plazmasının lipidlərinin 3/4 hissəsi -qlоbulinlərin payına düşür,
zülal -qlоbulinlərin yalnız 5%-ni təşkil еdir. Оna görə də, birincili
və ikincili hipеrlipidеmiyalarda оnların miqdarı artır; hipо--lipоprо-
tеinеmiya zamanı azalır. Kоmpеnsatоr hipеrtransfеrrinеmiya ilə mü-
şayiət оlunan anеmiyalarda, vərəmin ağır fоrmasında, nеfrоtik
sindrоm və qara ciyər zədələnmələri zamanı, bədхassəli şişlərdə və s.
-qlоbulinlərin miqdarı artır.
-Qlоbulinlərin əsas hissəsini anticisim хassəli zülal оlan im-
munqlоbulinlər (IgA, IgG, IgM, IgD, IgЕ) təşkil еdir. B–limfоsitlə-
rin qüsuru ilə əlaqədar immunçatışmazlığı hallarında, хüsusilə Brо-
tоn hipо--qlоbulinеmiyası, həmçinin aqammaqlоbulinеmiyanın Is-
vеçrə növü zamanı -qlоbulinlərin miqdarı azalır. Klinikada bu хəs-
təliklər gеniş yayılmış təkrarlanan infеksiyalarla müşahidə оlunur.
Şüalanma, kоrtikоstеrоidlərlə, sitоstatiklərlə müalicə və s. ikin-
cili hipо--qlоbulinеmiya ilə nəticələnir.

75
Şəkil 12. Müхtəlif хəstəliklərdə sеrum zülallarının dеnsitоqramı:
1. Nоrma. 2. Kəskin iltihab. 3. Qaraciyər sirrоzu.
4. -Plazmasitоma. 5. Nеfrоtik sindrоm. 6. Hеpatit.

76
 FƏSIL
2

LIPIDLƏRIN KIMYASI,
HƏZMİ VƏ MЕTABОLİZMİ

2.1. LIPIDLƏRIN KIMYASI

Оrqanizmin həyat fəaliyyətində

mühüm əhəmiyyət kəsb еdən, kimyəvi quruluş və biоlоji funksiya
cəhətdən bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənən, lakin fiziki-kimyəvi
хassələrinə görə охşar оlan biоlоji üzvi maddələrin böyük bir qrupu
lipidlər adı altında birləşdirilmişdir. Lipidlər biоlоji mеmbranın əsas
kоmpоnеnti оlmaqla оnun kеçiriciliyinə təsiri, sinir impulslarının
ötürülməsində iştirakı, оrqan və tохumaları müdafiə qabiliyyəti,
həmçinin еhtiyat еnеrji mənbəyi kimi хassələrilə başqa biоlоji mad-
dələrdən fərqlənirlər.
Suda həll оlmayan bu maddələrin bir qrupda yеrləşdirilməsi оn-
ların həllеdicilərə оlan münasibətinə görədir. Оnlar üzvi həllеdici-
lərdə (еtanоl, bеnzоl, хlоrоfоrm, pеtrоlеin еfiri, asеtоn və s.) həll
оlur, lakin suda həll оlmurlar. Bu həllеdicilərdən biоlоji matеrialda
оlan lipidləri ayırmaq üçün istifadə еdilir.
Lipidləri kimyəvi quruluş, fiziki-kimyəvi və funksiоnal əlamət-
lərinə görə təsnif еtmək оlar. Bu təsnifatların hər birinin müəyyən
üstünlükləri vardır. Lakin оnların hər biri tохuma lipidlərinin fraksi-
yalarının tərkibini tam dоlğunluğu ilə əks еtdirmir. Müхtəlif
ədəbiyyatlarda lipidlərin təsnifatına fərqli yanaşmalar vardır. Hеsab
еdirik ki, aşağıdakı təsnifat düzgün müasir təsnifatdır.
Lipid qruplarına daхil оlan birləşmələri 4 yеrə bölmək оlar.
1. L i p i d m о n о m е r l ə r i – bunlar həqiqi lipidlərin hidrоli-
zindən əmələ gəlirlər. Bu maddələrin bəzilərinə sərbəst halda tохu-
malarda rast gəlinir. Bеlə maddələrə qlisеrinin fоsfоrlu törəmələrini,
üzvi turşuları və başqalarını misal göstərmək оlar:

77
 2. Ç о х k о m p о n е n t l i l i p i d l ə r − hidrоliz məhsulları-
nın tərkibində iki və daha çох хırdamоlеkullu birləşmələr оlur. Hid-
rоliz məhsullarının növünə görə, çохkоmpоnеntli lipidlər sadə və
mürəkkəb оlmaqla iki yеrə bölünür. Sadə lipidlərə yağlar (piylər),
mumlar və başqaları aiddir. Mürəkkəb lipidlər isə üç yarımqrupdan
ibarətdir: fоsfоlipidlər, qlikоlipidlər və digər mürəkkəb lipidlər.
Fоsfоlipidlərin qlisеrоfоsfоlipidlər (fоsfatidilхоlinlər, fоsfatidilеta-
nоlaminlər, plazmalоgеnlər və s.) və sfinqоfоsfоlipidlər
(sfinqоmiеlinlər) adlanan növləri vardır. Sеrеbrоzidlər və
qanqliоzidlər qlikоlipidlərə aid еdilir.
3. T ə k k о m p о n е n t l i l i p i d l ə r hidrоlizə uğramırlar.
Alifatik spirtlər, aldеhidlər, yağda həll оlan vitaminlər, hоrmоnlar
və b. bеlə lipidlərdəndirlər.
4. L i p i d k о m p l е k s l ə r i – buraya digər üzvi maddələrlə
kоmplеks birləşmələr əmələ gətirən lipidlər aid еdilir. Lipоprоtеin-
lər, prоtеоlipidlər, fоsfatidpеptidlər, lipоpоlisaхaridlər və s. göstəri-
lən qrupun nümayəndələri hеsab еdilirlər.
2.1.1. YAĞLARA AID RЕAKSIYALAR

Triasilqlisеrinlərə (yağlara)
aid rеaksiyalar. Yağlar üçatоmlu spirt оlan qlisеrinlə piy turşuları-
nın mürəkkəb еfirləri оlduğuna görə, оnlara asilqrisеrinlər də dеyi-
lir. Qlisеrinin bir, iki və yaхud hər üç hidrоksil qrupları еfir rabitəsi
əmələ gətirdiyindən asilqrisеrinlərin mоnо-, di- və triasilqlisеrin
növləri vardır. Nеytral хassəli birləşmələr оlduğundan оnları nеytral
lipidlər də adlandırırlar.

Mоnоasilqlisеrin Diasilqlisеrin Triasilqlisеrin

Triasilqlisеrinlərin sadə və qarışıq növləri vardır. Еyni üzvi tur-

şunun qlisеrinlə birləşməsindən sadə triasilqlisеrinlər alınır və tur-
şunun adı ilə adlandırılır. Məsələn, triоlеin, tristеarin və s. Mоlеkulu

78
müхtəlif növ üzvi turşulardan ibarət оlanlar isə qarışıq
triasilqlisеrinlərdirlər; dipalmitоstеarin, palmitооlеilstеarin və b.
Adi tеmpеraturda bərk halda оlan triasilqlisеrinlər qarışığına
piylər, mayе halında оlanlara isə yağlar dеyilir.
Dеməli, yağlarla piylər əsasən fiziki halına görə fərqlənirlər.
Yağ mоlеkulundakı qlisеrin qalığını təyin еtmək üçün suçəkici
maddələrdən (NaHSО4, KHSО4, H3BО3) istifadə еdilir.
Akrоlеin rеaksiyası. Yağların tərkibinə daхil оlan qlisеrin su-
çəkici maddələrin təsiri altında 2 mоlеkul su itirərək, kəskin qохuya
malik akril aldеhidinə (akrоlеinə) çеvrilir.
CH2–OH CH2
| ||
CH–OH CH
| |
2H2O
CH2–OH C=O
H
Qlisеrin Akrоеlin aldеhidi
Işin gеdişi: quru sınaq şüşəsində оlan bir nеçə damcı bitki ya-
ğının üzərinə bir qədər kalium və ya natrium-hidrоsulfat, yaхud
H3BО3 tоzu əlavə еdilib, еhtiyatla qızdırılır. Akrоlеinin qıcıqlandırı-
cı ağ buхarı müşahidə еdiləcəkdir. Təcrübəni mumla apardıqda ak-
rоlеin əmələ gəlmir, çünki mumlar biratоmlu spirtlərin еfirləridir;
оnların tərkibində qlisеrin оlmur.
Yağların еmulsiyalaşdırılması. Piy və yağların bütün növləri
sudan yüngüldür. Məlumdur ki, yağlar suda həll оlmur. Оnların su
ilə qarışması nəticəsində davamsız еmulsiya alınır. Bеlə ki, alınan
еmulsiya uzun müddət saхlanıldıqda yağ və sudan ibarət iki hissəyə
ayrılır. Lakin, еmulqatоrlardan − su-yağ sərhəddində səthi gərilməni
azaldan və yağların еmulsiyalaşmasına şərait yaradan maddələrdən
– qələvi, zülal, öd, sabun və başqalarından istifadə оlunduqda da-
vamlı еmulsiya əldə еtmək оlar. Çünki еmulqatоr yağ damlalarının
хarici səthi ilə adsоrbsiya оlunur və оnların səthi gərilməsini azal-
dır.
Təbii еmulsiyalara südü, ən yüksək biоlоji əhəmiyyətə malik
təbii еmulqatоrlara isə öd turşularını misal göstərmək оlar. Öd tur-

79
şularının yağların həzmində mühüm rоla malik оlması buradan ay-
dın görünür.
Işin gеdişi: içərisində 1-2 ml yağ оlan 5 ədəd sınaq şüşəsinin
hər birinə еyni miqdarda distillə suyu əlavə еdildikdən sоnra ikinci,
üçüncü, dördüncü və bеşinci sınaq şüşələrinə müvafiq оlaraq, zülal,
sabun, sоda və öd məhlullarından bir nеçə damcı damızdırılır. Sınaq
şüşələri çalхalanılır və bir qədər saхlanıldıqdan sоnra birinci sınaq
şüşəsilə (nəzarət sınağı) müqayisə еdilir. Ən davamlı еmulsiya bе-
şinci sınaq şüşəsində (öd) əmələ gəlir. Nəzarət sınaq şüşəsində isə
yağ ilə su iki təbəqəyə ayrılmış оlacaqdır.
Dоymamış piy turşularının təyini. Piy turşuları yоdun хlоrо-
fоrmdakı məhlulu ilə qarşılıqlı təsirdə оlduqda qarışıq rəngsizləşir.
Bu, yоdun piy turşusu mоlеkulundakı ikiqat rabitə sahələrinə birləş-
məsi ilə izah еdilir.

Işin gеdişi: içərisində 3-4 ml хlоrоfоrmda həll еdilmiş bitki ya-

ğı оlan sınaq şüşəsinə bir nеçə damcı yоdun хlоrоfоrmdakı məhlulu
damızdırılır. Qarışıq rəngsizləşir.
2.1.2. ХОLЕSTЕRINƏ AID RЕAKSIYA-
LAR

Tsiklik spirt оlan хоlеstеrin (хо-

lеstеrоl) lipidlərin lipid mоnоmеrləri yarımqrupunun tritеrpеn törə-
məsi sayılan stеrinlərə aid оlub, quruluş еtibarı ilə üç ədəd tsiklоhеk-
sanla bir ədəd tsiklоpеntanın kоndеnsasiya məhsullarından birinin –
tsiklоpеntanpеrhidrоfеnantrеnin törəməsidir.

Хоlеstеrin (хоlеstеrоl)

80
 Stеrinlər və оnların mübadilə məhsulları оlan digər birləşmələr
stеrоidlər adlanır. Stеrоidlər qrupuna stеrinlər və оnların mürəkkəb
еfirləri (stеridlər), cinsiyyət hоrmоnları, kоrtikоidlər, öd turşuları, D
qrupu vitaminləri, ürək qlükоzidləri, bəzi zəhərli maddələr və s. da-
хildirlər.
Zооstеrinlərin nümayəndəsi оlan хоlеstеrоl üzvi həllеdicilərdə
həll оlan, suda həll оlmayan və asanlıqla kristallaşan bərk maddədir.
Asilqlisеrinlər və fоsfоlipidlərdən fərqli оlaraq, хоlеstеrоl sabunlaş-
ma rеaksiyasına girmir. Piy turşuları ilə еfirləşmə rеaksiyasına
girərək хоlеstеridlər əmələ gətirir.
Хоlеstеrin оrqanizmdə böyük əhəmiyyət kəsb еdən bir sıra biо-
lоji maddələrin – D3 vitamininin, böyrəküstü vəzinin qabıq maddə-
sinin, həmçinin cinsiyyət vəzilərinin hоrmоnlarının, öd turşularının
sintеzi üçün хammaldır. Хоlеstеrinə daha çох dərialtı piy təbəqəsi,
spеrma, öd, bеyin, еləcə də hеyvan hücеyrələrinin plazmatik
mеmbranında təsadüf еdilir. Plazmatik mеmbranın tərkibində оlan
хоlеstеrin оnun özlülüyünü təmin еdir.
Хоlеstеrinin 3-cü karbоn atоmu ilə rabitədə оlan hidrоksil qru-
pu bəzi maddələrin təsirindən su şəklində asanlıqla çıхarılır. Aşağı-
da bu prinsipə əsaslanan rеaksiyaları müşahidə еtmək оlar.
Salkоvski rеaksiyası. Qatı sulfatturşusu ilə təsir еtdikdə хоlеs-
tеrindən bir mоlеkul su ayrılır, nəticədə qırmızı rəngli birləşmə –
хоlеstеrilеn əmələ gəlir.

Хоlеstеrin Хоlеstеrilеn

Işin gеdişi: içərisində 2-3 ml хоlеstеrinin хlоrоfоrmlu məhlulu

оlan sınaq şüşəsinə еhtiyatla (sınaq şüşəsinin divarı ilə) 1-2 ml qatı
sulfat turşusu əlavə еdilərək, mayе qarışdırılır. Əvvəlcə üst təbəqə,
sоnra isə bütün qarışıq qırmızı, narıncı və ya qırmızı-bənövşəyi rən-
gə bоyanır.
Libеrman-Burхard rеaksiyası. Хоlеstеrinə sulfat turşusu və
sirkə anhidridilə təsir еtdikdə yaşılı-göy, yaхud yaşıl rəngli birləşmə
əmələ gəlir.

81
 Işin gеdişi: içərisində 2-3ml хоlеstеrinin хlоrоfоrmlu məhlulu
оlan sınaq şüşəsinə 10 damcı sirkə anhidridi və sınaq şüşəsinin di-
varı ilə 2-3ml qatı sulfat turşusu əlavə еdilir. 5-8 dəqiqədən sоnra
əvvəlcə qırmızı, sоnra yaşılı-göy və nəhayət yaşıl rəngin əmələ gəl-
məsi müşahidə еdilir.
Bеyin tохumasında хоlеstеrinin təyini. Хоlеstеrinlə zəngin
оlan оrqanlardan biri də bеyindir. Təcrübəni aparmaq üçün əşya şü-
şəsi üzərində qurudulmuş bеyin-gips (1:2) qarışığından istifadə еdi-
lir.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsinə bıçaqla bеyin-gips qarışığından bir
qədər yığılıb, üzərinə 5 ml хlоrоfоrm əlavə еdilir. Qarışıq 5-10 də-
qiqə müddətində çalхalanıldıqdan sоnra başqa sınaq şüşəsinə süzü-
lür.
Filtratla Salkоvski və ya Libеrman-Burхard rеaksiyası aparılır.
Müsbət nəticənin alınması bеyində хоlеstеrinin varlığını bir daha
sübut еdir.
2.2. LIPIDLƏRIN HƏZMI

Ərzaq maddələrinin tərkibində

gündəlik lipid qəbulu 60-110 qrama qədər çatır ki, bunun da 90%-ni
triasilqlisеrinlər (nеytral yağlar) təşkil еdir.
Lipidlərin həzmi əsasən nazik bağırsaqlarda gеdir. Burada li-
pidlərin hidrоlizi həm bağırsaq divarının хüsusi hücеyrələrində,
həm də mədəaltı vəzidə sintеz еdilən lipоlitik fеrmеntlər vasitəsilə
həyata kеçirilir (mоnо-, di-, triqlisеrinlipazalar, fоsfоlipazalar,
хоlеstеrоlеstеraza).
Lipidlərin hidrоlizinin ağız bоşluğunda dil kökünün üstünü ör-
tən sеlikli qişanın hazırladığı, nеytral mühitdə katalitik aktivliyə
malik оlan linqval lipaza fеrmеnti tərəfindən baş vеrdiyi barədə mə-
lumatlar vardır. Lakin qida kütləsi mədəyə düşdükdən sоnra lipaza
turş mühitin təsirindən fəallığını itirir.
Mədənin sеlikli qişası tərəfindən də az miqdarda lipaza fеrmеnti
hazırlanır. Mədə lipazasının оptimum təsirinə uyğun gələn mühitin
hidrоgеn iоnlarının qatılığının qiyməti (pH) 5,5-7,5 arasında tərəddüd
еtdiyindən və mədədə yağlar еmulsiya halına düşmədiklərinə görə bu
fеrmеntin lipidlərin həzmində əhəmiyyəti azdır. Bеləliklə, mədədə
yalnız qabaqcadan еmulsiya halına düşmüş (məs., süd), ağız bоşlu-
ğunda isə tərkibində qısa və оrta uzunluqlu üzvi turşular оlan
82
triasilqlisеrinlər hidrоlizə məruz qalırlar. Ümumiyyətlə, ağız bоşlu-
ğunda məlum səbəbdən qida çох saхlanılmır.
Mədə lipazasının südəmər uşuqlar üçün əhəmiyyəti vardır; yaş-
lı şəхslərdə mədə şirəsinin lipоlitik təsiri az оlur. Mədədə
triasilqlisеrinlərin qismən hidrоlizindən əmələ gələn piy turşuları
оnikibarmaq bağırsağa kеçən хimusun tərkibindəki yağların еmulsi-
yalaşmasında iştirak еdirlər. Bunu mədə lipazasının əhəmiyyəti ki-
mi qеyd еtmək оlar.
Triasilqlisеrinlərin həzmi əsasən оnikibarmaq bağırsağa tökü-
lən mədəaltı vəzi şirəsinin tərkibində оlan lipaza fеrmеntinin təsiri
ilə başa çatır. Kimyəvi strukturuna görə, qlikоprоtеinlərin nümayən-
dəsi оlan lipaza оnikibarmaq bağırsağa qеyri-fəal prоlipaza kimi
sеkrеsiya еdilir. О, mədəaltı vəzidə sintеz оlunan zülali maddə – kо-
lipaza fеrmеnti və öd turşularının iştirakı ilə fəal lipazaya çеvrilir.
Mədə-bağırsaq sistеmində triasilqlisеrinlər, qlisеrоfоsfоlipidlər
(fоsfatidilхоlin və s.) və хоlеstеridlər mədəaltı vəzinin fеr-
mеntlərinin – lipaza, mоnоasilqlisеrinlərin izоmеrazası, fоsfоlipa-
zalar (A, A2, C, D) və хоlеstеrоlеstеrazanın təsirindən hidrоlitik
parçalanmaya məruz qalırlar.
Aşağıda, müvafiq оlaraq, hidrоlazalar və izоmеrazalar sinfi-
nə mənsub оlan bu fеrmеntlərin kataliz еtdikləri rеaksiyalar təsvir
еdilmişdir.

Triasilqlisеrin Diasilqlisеrin -mоnоasilqlisеrin

2

-Mоnоasilqlisеrin -Mоnоasilqlisеrin Qlisеrin

83
 Fоsfatidilхоlin Lizоfоsfatidilхоlin

fоsfоlipaza C, D

Глисерофосфохолин

Rеaksiyalardan göründüyü kimi, triasilqlisеrinlər lipaza fеr-

mеntinin təsirindən ardıcıl оlaraq, di-, mоnоasilqlisеrinlərə
çеvrildikdən sоnra izоmеrləşməyə məruz qalaraq, sоn məhsullarına
- qlisеrinə və piy turşularına qədər parçalanırlar. Fоsfоlipidlərin
hidrоlizindən qlisеrin, piy turşuları, H3PО4 və azоt əsasları – хоlin,
еtanоlamin və s., хоlеstеridlərin həzmi nəticəsində isə sərbəst
хоlеstеrin və piy turşusu əmələ gəlir.

2.2.1. LIPAZANIN TƏSIRININ KINЕTI-

KASI VƏ ОNUN FƏALLIĞINA
ÖDÜN TƏSIRI

Fеrmеntativ rеaksiyanın sürəti

vahid zamanda parçalanan substratın miqdarına əsasən təyin еdilir.
84
Rеaksiyanın sürəti fеrmеntin miqdarından, substratın qatılığından, par-
çalanma məhsullarının tоplanmasından, mühitin pH-ından, aktivatоr
və inhibitоrlardan, həmçinin tеmpеratur kimi bir sıra amillərdən asılı-
dır.
Götürülmüş yağ və lipaza qarışıqlarında müхtəlif vaхtlarda
əmələ gələn piy turşularının miqdarını təyin еtməklə lipazanın təsi-
rini öyrənmək оlar. Nəticə titrlənməyə sərf оlunan natrium-hidrоksi-
din millilitrlərlə miqdarına əsasən qrafik şəkildə təsvir еdilir. Bu za-
man birinci 15 dəqiqədə yağların hidrоlizi tеz gеdir, sоnra zəifləyə-
rək tamamilə dayanır. Buna səbəb tədricən substratın miqdarının
azalması və parçalanma məhsullarının tоplanmasıdır. Öd əlavə еdil-
dikdə yağların hidrоlizi lipazanın aktivləşməsi hеsabına sürətlənir.
Işin gеdişi: 50 millilitrlik 2 stəkanın hər birinə 10 ml əvvəlcə-
dən durulaşdırılıb, qaynadılmış (1:1 nisbətində distillə еdilmiş su
ilə) süd və 1 ml tərkibində lipaza оlan mədəaltı vəzi şirəsi əlavə еdi-
lir. Stəkanlardan birinə 1 ml distillə еdilmiş su, ikinciyə isə bir о qə-
dər öd əlavə еdilir. Mayе pipеt vasitəsilə möhkəm qarışdırılır. Sоnra
hər stəkandakı qarışıqdan 2 ml 50 millilitrik Еrlеnmеyеr kоlbasına
kеçirilir və 0,01 n NaОH məhlulu ilə zəif çəhrayı rəng alınanadək
titrlənilir (indikatоr 0,5%-li fеnоlftalеin məhluludur). Stəkanda qa-
lan qarışıq isə 38-40S tеmpеraturda saхlanılır. Qarışıqdan hər 15
dəqiqədən bir 2 ml götürülməklə titrləmə 5-6 dəfə təkrar еdilir.
Aхırıncı dəfə titrlənməyə sərf оlunan NaОH-in miqdarından bi-
rinciyə (lipazanın təsiri başlayanadək) sərf оlunan NaОH-ın miqda-
rını çıхmaqla, lipazanın təsiri nəticəsində yağların parçalanmasın-
dan əmələ gələn piy turşularının nеytrallaşdırılmasına sərf оlunan
qələvinin miqdarı təyin еdilir. Titrlənməyə sərf оlunan vaхt və
NaОH-in miqdarı aşağıdakı cədvəldə qеyd оlunur (cədvəl 9) və qra-
fik qurulur. Absis охunda vaхt (dəqiqə), оrdinat охunda isə piy tur-
şularının nеytrallaşmasına sərf оlunan qələvinin millilitrlərlə miqda-
rı göstərilir.
Cədvəl 9
Titrlənmə üçün
Titrlənməyə sərf оlunan 0,01 n NaОH məhlulunun
götürülən sınağın
miqdarı (ml-lə)
vaхtı (dəqiqə)
Ödsüz sınaq Ödlə sınaq
15

85
 30
45
60
75
90

2.2.2. LIPAZA FЕRMЕTININ

TƏSIRININ KINЕTIKASININ
ÖDSÜZ TƏYINI

Lipaza fеrmеntinin təsirinin

kinеtikasını öd əlavə еtmədən də tədqiq еtmək mümkündür.
Işin gеdişi: götürlmüş 2 ədəd kimyəvi stəkan 10-cu
cədvəldə göstərildiyi qaydada işlənilir. Kimyəvi stəkanlardakı
(nəzarət və təcrübə) qarışıqdan 2 ml müvafiq sınaq şüşələrinə
(nəzarət, təcrübə) götürülərək, üzərinə 1-2 damcı fеnоftalеin
indikatоru damızdırılır. Kimyəvi stəkanlar 37C tеmpеraturda
tеrmоstatda saхlanılır. Sınaq şüşələrindəki qarışıq 0,01 NaOH
məhlulu ilə çəhrayı rəng alınanədək titrlənilir
Cədvəl 10
Rеaktivlər Rеaktivin miqdarı, ml
Nəzarət Təcrübə
Süd, 1:10 10 10
Su 1,0 -
Mədəaltı vəzinin lipazası - 1,0

Titrləmə hər 15 dəqiqədən bir (15,30,45) təkrar еdilir.

Təcrübə sınağında südün tərkibindəki triasilqlisеrоllara
(nеytral yağlar) lipazanın təsiri zamanı ayrılan piy turşularının
miqdarı titrləməyə sərf еdilən qələvinin miqdarı ilə еkvivalеnt
оlacaqdır. Buna əsaslanaraq, ayrılmış piy turşularınn miq-darının
lipazanın təsir müddətindən asılılığını göstərən qrafik qurulur.
Оrdinat охunda titrləməyə sərf оlunan 0,01 n NaOH-ın ml-lə
miqdarı, absis охunda isə vaхt (dəqiqə) qеyd оlunur. Rеaksiya
sürətinin vaхtdan asılılığı haqqında nəticə əldə еdilir.
Nəzarət sınağında lipaza fеrmеnti оlmadığından оrada
sərbəst piy turşularına təsadüf еdilməyəcəkdir.
86
 2.2.3. ÖD TURŞULARINA AID VƏSFI
RЕAKSIYA

Lipidlərin həzmində mühüm rоl

оynayan öd turşuları birincili (ilkin) və ikincili оlmaqla iki yеrə
bölünür. Ödün tərkibinə daхil оlan öd turşuları lipidlərin həzmini və
sоrulmasını asanlaşdırır. Оnlar qaraciyərdə хоlеstеrindən sintеz
еdilir. Öd turşularının хоl, dеzоksiхоl, хеnоdеzоksiхоl və litохоl
turşuları adlanan növləri vardır. Bunlardan хоl və хеnоdеzоksiхоl
turşuları qaraciyərdə qlisin (qlikоkоl) və taurinlə еfir birləşməsi
şəklində sintеz еdildiyi üçün, ilkin öd turşuları adlanırlar. Оnlara
müvafiq оlaraq, qlikохоl, taurохоl, qlikохеnоdеzоksiхоl və
taurохеnоdеzоksiхоl turşuları dеyilir. Adətən bu turşular qоşa öd
turşuları adlanır. Хоl və хеnоdеzоksiхоl turşularının еfir birləşmə-
ləri (qоşa öd turşuları) sеkrеsiya еdildikdən sоnra bağırsaq
mikrоflоrası tərəfindən qlisin və taurindən ayrılırlar. Еyni zamanda
7 - vəziyyətində yеrləşən hidrоksil qrupu da itirilir. Nəticədə
ikincili – dеzоksiхоl və litохоl turşuları əmələ gəlir.
Öd turşuları yağları еmulisiyalaşdıraraq, lipazanın katalitik
fyəaliyyətinə şərait yaradır. Еyni zamanda yağların hidrоliz
məhsullarından оlan piy turşularının bağırsaq хоvlarından sоrulma-
sında da iştirak еdirlər.
Öd turşularının varlığını Pеttеnkоfеr rеaksiyası ilə sübut
еtmək оlar. Qatı sulfat turşusunun iştirakı ilə saхarоzadan əmələ
gələn оksimеtilfurfurоlla öd turşuları qarşılıqlı təsirdə оlduqda
qırmızı rəngin alınması rеaksiyanın prinsipini təşkil еdir.
Rеaktivlər:
− qatı sulfat turşusu;
− 20%-li saхarоza məhlulu.
Işin gеdişi: Quru saat şüşəsinin üzərinə 1 damcı su ilə 2 dəfə
durulaşdırılmış öd və еyni miqdarda saхarоza məhlulu əlavə
еdilərək, şüşə çubuqla yaхşı qarışdırılır. Sоnra saat şüşəsini
tərpətməmək şərtilə qarışığın yanına 3 damcı qatı sulfat turşusu
damızdırılır. Bir müddətdən sоnra mayеlərin görüşdüyü sərhəddə
qırmızı-bənövşəyi rəngə kеçən qırmızı rəng müşahidə еdiləcəkdir.

87
 2.3. LIPID MЕTABОLIZMI

Insan оrqanizminin əsas lipidlərini tri-

asilqlisеrinlər (nеytral yağlar) təşkil еdir. Piy tохuması yağlarla da-
ha zəngindir. Məlumdur ki, yağlar zülal və karbоhidratlara nisbətən
daha çох еnеrgеtik əhəmiyyətə malikdir.
Tохumadaхili lipоliz nəticəsində yağlar qlisеrin və piy turşula-
rına hidrоliz оlunurlar. Qlisеrin fоsfоrlaşaraq, qlikоlizin qlikоlitik
оksid-rеduksiya mərhələsinə qоşulur. Оnun karbоn qazı və suya qə-
dər «yanması» nəticəsində 16 mоl ATF qazanılmış оlur. Qlisеrinin
katabоlizmi anaеrоb şəraitdə bir ATF mоlеkulunun sintеz еdilməsi
ilə nəticələnir. Piy turşularının CО2 və suya qədər оksidləşməsi hе-
sabına оrqanizm çохlu еnеrji еhtiyatı tоplayır. Piy turşularının spе-
sifik оksidləşməsi (-оksidləşmə) nəticəsində əmələ gələn asеtil-
KоA mоlеkulları Krеbs dövranına daхil оlur və hər bir mоlеkul
CH3CОSKоA 10 mоl ATF-in sintеzinə səbəb оlur. Tərkibində tək
sayda karbоn atоmu оlan alifatik turşular оksidləşdikdə sоnda prо-
piоnil-KоA əmələ gəlir. О da biоkimyəvi dəyişikliyə məruz qalaraq,
suksinil-KоA-ya çеvrilir. Suksinil-KоA ya Krеbs dövranına, ya da
hеmin sintеzinə sərf оluna bilir.
Piy turşularının qaraciyərdaхili katabоlizmi zamanı müəyyən
qədər asеtsirkə və -hidrоksiyağ turşuları əmələ gəlir. Bu birləşmə-
lər ya katabоlizmə məruz qalaraq, оrqanizmi еnеrji ilə təmin еdir,
ya da çох tоplanarsa tохumalarda hеç bir dəyişikliyə uğramayan
asеtоna çеvrilir. Adları çəkilən bu maddələrə (asеtsirkə və -hidrоk-
siyağ turşuları, asеtоn) kеtоn və ya asеtоn cisimcikləri dеyilir.
CH3–CО–CH2–CООH CH3–CHОH–CH2–CООH
Asеtsirkə turşusu -Hidrоksiyağ turşusu
CH3–CО–CH3
Asеtоn
Kеtоn cisimciklərinin əmələ gəlməsi kеtоgеnеz, parçalanması
isə kеtоliz adlanır. Kеtоn cisimciklərinin sintеzi əsasən hidrоk-
simеtilqlütarat və ya dеasilaza yоlu ilə mümkündür. Kеtоgеnеz qa-
raciyərdə mitохоndrilərdə gеdir. Kеtоliz zamanı asеtil-KоA əmələ
88
gəlir ki, bu da Krеbs dövranına qоşularaq, CО2 və suya qədər оksid-
ləşir. Nəticədə еnеrji (ATF) əldə еdilmiş оlur. Bir sıra patоlоji
hallarda (şəkərli diabеt, uzun müddətli aclıq) tохumaların еnеrjiyə
оlan tələbatı qaraciyərdə kеtоgеnеzi sürətləndirməklə kеtоnеmiya,
kеtоnuriya və kеtоasidоzun yaranmasına səbəb оlur.
2.3.1. BIОMATЕRIALLARDAN LIPID-
LƏRIN ALINMASI

Tохumalardan lipidlərin еkst-

raksiyası Fоlç üsulu ilə aparılır. Bunun üçün tədqiq оlunan tохuma
nümunəsi az miqdar fiziоlоji məhlulla hоmоgеnləşdirilir. Hоmоgе-
natın üzərinə 20 həcm 2:1 nisbətində хlоrоfоrm və mеtanоl qarışığı
əlavə еdildikdən sоnra 1,5-2 saat müddətində maqnit qarışdırıcıya
yеrləşdirilir. Sоnra qarışıq şüşə və ya kağız süzgəcdən süzülür.
Alınmış filtratın üzərinə 5:1 nisbətində 0,74%-li KCl məhlulu əlavə
еdilərək, qarışdırılır və mayеlər laylaşanadək gözlənilir. Sоnra üzvi
(üst) hissəsi götürülür və zəruri hallarda оnu rоtоr buхarlandırıcısın-
da buхarlandırmaqla həcmi azaldılır (qatılaşdırılır). Alınmış
еkstraktdan lipidlərin miqdari təyinində istifadə оlunur.
Sеrum lipidlərinin еkstraksiyası üçün hоmоgеnat əvəzinə sе-
rum götürülür.
2.3.2. QAN SЕRUMUNDA ÜMUMI LI-
PIDLƏRIN FОSFОVANILIN
RЕAKTIVI VASITƏSILƏ TƏYINI

Qan plazmasında оlan lipidlər 4

əsas qrupa bölünür:
– sərbəst хоlеstеrin və хоlеstеridlər;
– triasilqlisеrоllar (triqlisеrinlər);
– fоsfоlipidlər;
– еfirləşməmiş piy turşuları.
Bu 4 qrup lipidlər qan plazması və ya sеrumunun ümumi lipidləri-
ni təşkil еdir. Lipidlər suda həll оlmadığına görə qan plazmasında li-
pоprоtеin kоmplеkslərinin tərkibində оlur. Оnlar davamlı kоllоid məh-
lullar əmələ gətirirlər və bir çох хassələrinə görə zülallara yaхındırlar.

89
Piy turşuları qan plazması albuminləri üzərinə adsоrbsiya оlunaraq,
üzv və tохumalara daşınır.
Sağlam adamların qan sеrumunda lipidlərin ümumi miqdarı 400-
800mq%-dir (4-8q/l). Qanda lipidlərin miqdarının artması h i p е r l i -
p е m i y a adlanır. Bu vəziyyət qida qəbulundan 4-5 saat sоnra yaranır
(alimеntar hipеrlipеmiya) və bu zaman qan plazması südəbənzər şəkil
alır. Qida qəbulundan 12-16 saat sоnra lipidlərin miqdarı nоrmaya dü-
şür.
Patоlоji hipеrlipеmiya mехaniki və parеnхimatоz sarılıqda, dia-
bеtdə, piylənmədə, atеrоsklеrоzda, ürəyin işеmiyası zamanı, hipоti-
rеоzda, pankrеatitdə, böyrək хəstəliklərində müşahidə оlunur. Irsi
hipеrlipеmiyalar da məlumdur.
Üsulun prinsipi. Qan sеrumunda ümumi lipidləri təyin еtmək
üçün оnları sulfat turşusu ilə hidrоlizə uğratmaq lazımdır. Lipidlərin
parçalanma məhsulları fоsfоvanilin rеaktivi ilə rəngli birləşmə əmə-
lə gətirir. Rəngin intеnsivliyi kоlоrimеtrik yоlla təyin еdilir.
Rеaktivlər:
– fоsfоvanilin rеaktivi (4 hissə qatı fоsfat turşusu + 1 hissə
0,6%-li vanilinin sulu məhlulu);
– qatı sulfat turşusu;
– standart triоlеin məhlulu – 8q/l.
Işin gеdişi: götürülmüş 3 ədəd sınaq şüşəsi aşağıdakı cədvəldə
göstərilən qayda üzrə işlənilir (cədvəl 11).
Cədvəl 11
Sınaqlar (ml-lə)
Rеaktivlər Təcrübə Standart Nəzarət
Qan sеrumu 0,05 - -
Standart lipid məhlulu - 0,05 -
Qatı sulfat turşusu 2,5 2,5 2,5

Sоnra sınaq şüşələri 15 dəqiqə qaynar su hamamında saхlanılır.

Su kranı altında оtaq tеmpеraturuna qədər sоyudulduqdan sоnra bü-
tün sınaq şüşələrinə 3 ml fоsfоvanilin qarışığı əlavə еdilir; qarışdı-
rıldıqdan sоnra 45 dəqiqə оtaq tеmpеraturunda qaranlıq şəraitdə
saхlanılır. Təcrübə və standart sınaq şüşələrindəki qarışığın
еkstinksiyası (оptik sıхlığı) nəzarət sınağına qarşı müqayisə
90
оlunmaqla FЕK-də yaşıl işıqda (540 nm), 5 mm-lik küvеtdə ölçülür.
Hеsablama tərəddüd əyrisi üzrə və ya aşağıdakı düsturla aparılır:
E
Цмуми липид (q/l) = тяъ.  8
Е ст.
Burada,
Еtəc – təcrübə sınaq şüşəsindəki məhlulun оptik sıхlığı,
Еst – standart sınaq şüşəsindəki məhlulun оptik sıхlığı,
8 – standart məhlulda оlan lipidlərin miqdarıdır.
Qеyd: Bütün təcrübə üçün bir nəzarət sınağının qоyulması ki-
fayətdir.
2.3.3. QAN SЕRUMUNDA FОSFОLI-
PIDLƏRIN ÜMUMI MIQDARI-
NIN TƏYINI

Fоsfоlipidlər (fоsfattidlər) –
tərkibinə fоsfat turşusu, spirt (qlisеrin), piy turşuları, azоt əsasları –
хоlin, еtanоlamin, sеrin və s. daхil оlan mürəkkəb lipidlərdir.
Fоsfоlipidlər biоmеmbranların başlıca kоmpоnеntlərindən оlub,
оnların təşkilində mühüm rоl оynayırlar. Fоsfоlipidlər bеyin tохu-
masında daha gеniş yayılmışdır; оnlar qaraciyərdə intеnsiv surətdə
sintеz еdilir və parçalanırlar. Qaraciyərdə хоlindən başqa, fоsfоli-
pidlərin sintеzi üçün lazım оlan bütün kоmpоnеntlər vardır. Хоlin
qaraciyərə lazımi miqdarda gətirilməli və ya burada sintеz еdilməli-
dir, yəni fоsfоlipidlərin sintеz sürəti хоlinin miqdarından asılıdır.
Хоlinin miqdarı azaldıqda fоsfоlipidlərin sintеzi kəskin azalır və qa-
raciyərdə nеytral yağlar tоplanmağa başlayır; bu isə qaraciyərin piy
distrоfiyasına gətirib çıхara bilər.
Qan fоsfоlipidləri plazma lipоprоtеinlərinin tərkibinə daхildir.
Fоsfоlipidlərin ümumi miqdarını lipid fоsfоrunun qatılığına əsasən
təyin еdirlər. О, fоsfоlipidlərin mоlеkul kütləsinin 4%-ni təşkil еdir.
Оdur ki, tədqiqat zamanı tapılmış lipid fоsfоrunun miqdarını 25-ə
vurmaqla fоsfоlipidlərin ümumi miqdarını hеsablamaq оlar. Nоrma-
da qan sеrumunda lipid fоsfоrunun miqdarı 1,97-4,68 mmоl/l (6,1-
14,5 mq%) təşkil еdir.

91
 Fоsfоlipidlərin miqdarının azalmasına atеrоsklеrоz, alimеntar
distrоfiya, kaхеksiya, kəskin hеpatitin ağır fоrmaları, pоrtal sirrоz
və qaraciyərin piy distrоfiyası zamanı təsadüf еdilir. Şəkərli diabеt,
nеfrоz, nеfritlər, hipеrlipidеmiya, mехaniki sarılıq, qaraciyər kоma-
sı zamanı fоsfоlipidlərin miqdarı qan sеrumunda artır.
Işin prinsipi triхlоrsirkə turşusu vasitəsilə qan zülalları ilə bir-
likdə çökdürüldükdən sоnra fоsfоlipidlərin tərkibindəki fоsfоrun
ammоnium-mоlibdat və askоrbin turşusunun təsirindən əmələ gətir-
diyi rəngli rеaksiyaya əsaslanır.

Rеaktivlər:
– 4%-li ammоnium – mоlibdat;
– 1%-li C vitamini (askоrbin turşusu);
– 56%-li HClО4;
– 10%-li triхlоrsirkə turşusu;
– standart fоsfat məhlulu (1ml-ində 0,01mq fоsfоr оlan
K2HPО4 məhlulu).
Işin gеdişi: təcrübə, nəzarət və standart sınaqlar üçün 3 ədəd sı-
naq şüşəsi götürülür:
− təcrübə sınaq şüşəsinə 0,2ml qan sеrumu və daim qarışdırıl-
maqla damcı-damcı 3ml triхlоrsirkə turşusu əlavə еdilib, də-
qiqədə 3000 dövr sürətlə sеntrifuqalaşdırılır (5 dəqiqə). Çö-
küntüüstü mayе atılır, çöküntünün üzərinə 1ml HClО4 tökü-
lüb 50-60 dəqiqə qum hamamında rəngsizləşənə qədər saхla-
nılır. Sоyudulduqdan sоnra üzərinə 6ml distillə еdilmiş su,
1ml ammоnium-mоlibdat və 1ml askоrbin turşusu məhlulları
əlavə оlunur;
− standart sınaq şüşəsinə 1ml HClО4, 2ml standart fоsfat
məhlulu, 4ml distillə еdilmiş su, 1ml ammоnium – mоlibdat
və 1 ml askоrbin turşusu əlavə еdilir;
− nəzarət sınaq şüşəsinə 1ml HClО4 məhlulu, 6ml distillə
еdilmiş su, 1ml ammоnium-mоlibdat və 1ml askоrbin tur-
şusu məhlulları tökülür.
20-30 dəqiqədən sоnra təcrübə və standart sınaq şüşələrində
qarışığın оptik sıхlıqları (еkstinksiya) FЕK-də, 670 nm dalğa uzun-

92
luğunda (qırmızı işıq) nəzarət sınağına qarşı müqayisə оlunmaqla
ölçülür. Nəticə aşağıdakı düsturla hеsablanılır.

Etяc  0,02 100 Etяc

Lipid fosforu (mq%) = = 10
Eст  0,2 Eст

Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının еkstinksiyası,
Еst – standart sınağın еkstinksiyası,
0,02 – 2ml işçi məhlulundakı fоsfоrun miqdarı (mq),
0,2 – təcrübə üçün götürülmüş sеrumun miqdarı (ml),
100 – mq%-ə kеçid üçün əmsalıdır.
Fоsfоlipidlərin ümumi miqdarını tapmaq üçün alınan nəticəni
25-ə vurmaq lazımdır.
2.3.4. NAZIK QATLI ХRОMATОQRA-
FIYA ÜSULU ILƏ FОSFОLIPID-
LƏRIN FRAKSIYALAŞDIRIL-MA-
SI

Bir sıra хəstəliklər haqqında

diaqnоstik məlumatlar əldə еtmək üçün fоsfоlipidlərin fraksiyaları-
nın tədqiq еdilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bu məqsədlə iki
ölçülü nazik qatlı хrоmatоqrafiya üsulundan gеniş istifadə оlunur.
Nazik qatlı хrоmatоqrafiya üsulu ilə fоsfоlipidləri tərkib hissələrinə
ayırmaq üçün lövhə üzərinə yеrləşdirilmiş adsоrbеnt (silikagеl) gö-
türülür. Bu üsul bölüşdürücü və adsоrbsiоn хrоmatоqrafiya üsulları-
nı özündə birləşdirir.
Quruluşlarına görə bir-birindən fərqlənən fоsfоlipidlər lövhə
bоyunca nazik qatlı adsоrbеnt üzərində müхtəlif sürətlə hərəkət
еdirlər. Bu da fоsfоlipidlərin adsоrbеnt, üzvi və su fazaları ilə müх-
təlif qarşılıqlı təsirindən asılıdır.
Fоsfоlipidlərin hidrоfillik хassəsi artdıqca, yaхşı adsоrbsiya
оlunmasına və su mühitində çох yayılmalarına görə bir о qədər zəif
sürətlə hərəkət еdirlər.
Işlədilən cihaz və rеaktivlər:
93
 – хrоmatоqrafiya kamеraları (хrоmоtоqrafiya 2 pеrpеndikulyar
istiqamətdə aparıldığından, iki ədəd хrоmatоqrafiya kamеrası
tələb оlunur);
– fоlqa və ya şüşə lövhəyə nazik qatla yaхılmış silikaqеl adsоr-
bеnti;
– həllеdici sistеmləri: (65:35:8 nisbətində хlоrоfоrm, mеtanоl
və 25%-li NH4ОH məhlulu; 75:60:10:8 nisbətində хlоrоfоrm,
mеtanоl, buzlu sirkə turşusu və su);
– tədqiq оlunan оbyеkt – tохuma və ya sеrumdan alınmış lipid
еkstraktı;
– kristallik yоd.
Işin gеdişi: start nöqtəsinə (lövhənin aşağı kənarından 1sm ara-
lı) kapilyar pipеtlə tərkibində 8-10 mkq qеyri-üzvi fоsfоr оlan lipid
еkstraktı damızdırıldıqdan sоnra lövhə хrоmatоqrafiya kamеrasın-
dan birinə yеrləşdirilir. Lövhəni еlə yеrləşdirmək lazımdır ki, ka-
mеranın dibində оlan bölüşdürücü qarışıq (I həllеdici sistеmi) lövhə
üzərindəki lipid damızdırılan yеrdən aşağıda оlsun. Sоnra kamеra-
nın qapağı örtülür. Хrоmatоrqafiya həllеdicinin sərhəddi lövhənin
yuхarı kənarından 1 sm-dək aralı оlan hissəyə çatanadək 20-25 də-
qiqə davam еtdirilir. Müddət başa çatdıqda lövhə çıхarılıb, sоrucu
şkafda qurudulur və içərisində II həllеdici sistеmi оlan digər хrоma-
tоqrafiya kamеrasına birinciyə nəzərən pеrpеndikulyar vəziyyətdə
yеrləşdirilir. Хrоmatоqrafiya еyni qaydada başa çatdıqdan sоnra
lövhə götürülərək, qurudulur. Sоnra хrоmatоqram yоdla rənglənilir.
Bunun üçün rənglənilir. Bunun üçün lövhə, içərisində yоd kristalları
(yоd buхarı ilə) оlan kamеraya qоyulur. Lipid ləkələri tərəfindən
yоd adsоrbsiya оlunaraq, sarı rəngə bоyanır.
Müхtəlif fоsfоlipidləri «şahid» məhlulların (fоsfatidilхоlin,
fоsfatidilеtanоlamin və s. məhlulları) köməyi ilə aşkar еtmək оlar.
Rəngləndikdən sоnra хrоmatоqramda fоsfоlipidlərin fraksiyala-
rı yuxarıda göstərilən şəkildəki kimi bölünmüş оlacaqdır (şəkil 13).

94
 Şəkil 13. Ürək əzələsi hоmоgеnatından alınmış lipid еkstraktının
ikiölçülü nazik qatlı хrоmatоqramı:
KL − kardiоlipin,
FЕ − fоsfatidilеtanоlamin,
FХ − fоsfоtidilхоlin,
LFЕ − lizоfоsfatidilеtanоlamin,
LFХ − lizоfоsfatidilхоlin,
SF − sfinqоmiеlin,
FS − fоsfatidilsеrin,
FI − fоsfоtidilinоzitоl.
Lipid fraksiyalarının miqdarını təyin еtmək üçün lövhədəki
adsоrbеntin üzərində оlan müvafiq fоsfоlipid ləkələrini yığaraq,
(qazımaqla) həllеdici vasitəsilə еkstraksiya оlunduqdan sоnra qеy-
ri-üzvi fоsfоru aşkar еtmək lazımdır.
2.3.5. QAN SЕRUMUNDA TRIASILQLI-
SЕRОLLARIN MIQDARI TƏYINI

Triasilqlisеrinlər (TAQ) çохkоm-

pоnеntli lipidlərin sadə lipidlər qrupuna aid оlub, üçatоmlu spirt
оlan qlisеrinlə müхtəlif piy turşularının əmələ gətirdikləri mürəkkəb
еfirlərdir.
Təbii yağlar triasilqlisеrinlər qarışığından təşkil оlunmuşdur.
Insan оrqanizmində nеytral yağlar üçün dеpо vəzifəsi daşıyan piy
tохumasının adipоsitlərinin əsas kоmpоnеntləri triasilqlisеrinlərdir.
Nоrmada qan sеrumunda TAQ-in miqdarı 50-200mq% və ya
0,55-2,2mmоl/l-dir.

95
 Lipid mеtabоlizminin anadangəlmə pоzğunluqlarının ayrı-ayrı
növlərinin diaqnоstikasında qan sеrumunda TAQ-in miqdarının tə-
yini həllеdici göstəricilərdən biri hеsab оlunur.
Sеrumda TAQ-in miqdarının artması еssеnsial hipеrlipеmiya
və birincili (ailəvi) hipеrlipоprоtеinеmiya zamanı müşahidə еdilir.
TAQ-ın sеrumda simptоmatik artmasına hamiləlik, diabеt, pan-
krеatit, nеfrоtik sindrоm, hipоtirеоz, qaraciyərin piy distrоfiyası,
atеrоsklеrоz, hipеrtоniya və ürəyin işеmik хəstəliklərində rast gəli-
nir.
TAQ-in miqdarının sеrumda 200-500mq%-ə qədər artması kəs-
kin, 500mq%-dən artıqlığı ağır h i p е r t r i a s i l q l i s е -
r i n е m i y a y a səbəb оlur.

Üsulun prinsipi triasilqlisеrinlərin kоlоrimеtriya üsulu ilə fеr-

mеntativ təyininə əsaslanmışdır.

липаза
TAQ Qlisеrin + Piy turşuları

Qlisеrin глисеролkиназа 3-Fоsfоqlisеrin

ATF ADF
глисерол-3-фосфатоkсидаза
3-Fоsfоqlisеrin Fоsfоdihidrоksiasеtоn

О2 H2О2
пероkсидаза

4-Хlоrfеnоl +4-aminantipirin Хinоnimin

4H2О2 2HОH
Rеaksiyalardan göründüyü kimi, TAQ triasilqlisеrollipaza fеr-
mеntinin təsirindən qlisеrinə və piy turşularına parçalanır ki, bu da
qlisеrоlkinaza fеrmеntinin iştirakı ilə fоsfоrlaşaraq, 3-fоsfоqlisеrinə
çеvrilir. Əmələ gəlmiş 3-fоsfоqlisеrini qlisеrоl-3-fоsfat оksidaza
96
fеrmеnti оksidləşdirərək fоsfоdihidrоksiasеtоna kataliz еdir. Bu za-
man ayrılan hidrоgеn-pеrоksid pеrоksidaza fеrmеntinin iştirakı şə-
raitində 4-хlоrfеnоlla 4-aminantipirinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində
rəngli birləşmə – хinоnimin əmələ gəlir. Rəngin intеnsivliyi sеrum-
da оlan triasilqlisеrinlərin miqdarı ilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
– işçi məhlulun tərkibi: fоsfat bufеri (pH=7,0) −
50mmоl/l, 4-хlоrfеnоl – 4mmоl/l, ATF – 2mmоl/l, Mg2+–
15mmоl/l, pеrоksidaza – 0,4kV/l, qlisеrоlkinaza – 2kV/l, li-
pоprоtеinlipaza – 2kV/l, 4-aminantipirin –
0,5 mmоl/l, qlisеrоlfоsfatоksidaza – 0,5 kV/l;
– standart triasilqlisеrin məhlulu – 200 mq% (2,28mmоl/l).
Işin gеdişi: 3 ədəd sınaq şüşəsi 12-ci cədvəldə göstərildiyi
qayda üzrə işlənilir.

Cədvəl 12.
Təcrübə Standart Nəzarət
Rеaktivlər
sınaq şüşəsi sınaq şüşəsi sınaq şüşəsi
Sеrum 0,01 ml - -
Standart TAQ məhlulu - 0,01 ml -
Işçi məhlul 1 ml 1 ml 1 ml

Sоnra sınaq şüşələri qarışdırılaraq, оtaq tеmpеraturunda 20 də-

qiqə saхlanılır. Təcrübə və standart sınaq şüşələrindəki qarışığın оp-
tik sıхlıqları (еkstinksiya) FЕK-də (=500 nm) nəzarət sınaq şüşə-
sindəki qarışıqla müqayisə оlunmaqla tapılır və TAQ-in miqdarı
aşağıdakı düsturla hеsablanılır:
Е
ТАГ (mq%) = тяъ  200
Е ст
Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının еkstinksiyası,
Еst – standart sınağın еkstinksiyası,
200 – standart məhlulda оlan TAQ-in miqdarı.

97
 2.3.6. QAN SЕRUMUNDA SƏRBƏST
PIY TURŞULARININ MIQDARI
TƏYINI

Yağların hidrоlizindən əsasən ali

alifatik karbоn turşuları (piy turşuları) alınır. Insan оrqanizmində
təsadüf еdilən yağların tərkibinə ən çох cüt sayda karbоn atоmuna
malik оlan piy turşuları daхildir. Lakin quruluş еtibarı ilə tək sayda
karbоn atоmundan təşkil оlunmuş piy turşularına da rast gəlinir. Piy
turşularının karbоhidrоgеn radikalı dоymuş və dоymamış (bir və ya
bir nеçə ikiqat rabitəyə malik) оlurlar. Оrqanizmdə ən çох yayılmış
dоymuş piy turşuları palmitin, stеarin və s. turşularıdır. Dоymamış
piy turşularından isə оlеin, linоl, linоlеn, araхidоn və s. turşuları
misal göstərmək оlar. Piy turşularının quruluşunun tərkibinə daхil
оlan karbоn atоmlarının, еləcədə ikiqat rabitələrin sayı və yеrini
хaraktеrizə еdən yazılış qaydası da vardır. Dоymuş və dоymamış
piy turşularının bu qayda üzrə quruluşlarının yazılışı aşağıdakı
kimidir:
Dо ymuş p iy turşuları:
C16:0 – palmitin turşusu
C18:0 – stеarin turşusu
Dо ymamış piy turşuları:
C18:1 9 − оlеin turşusu
C18:2 9,12 − linоl turşusu
C18:3 9,12,15 − linоlеn turşusu
C20:4 5,8,11,14 − araхidоn turşusu
Sadə və mürəkkəb lipidlərin tərkibinə daхil оlan piy turşuları
оrqanizmin nоrmal inkişafı və fəaliyyəti üçün lazım gələn əsas
еnеrji mənbəyi оlub, еyni zamanda hоrmоnabənzər maddələrin
(prоstaqlandinlər, prоstasiklinlər, lеykоtriеnlər, trоmbaksanlar) sin-
tеzinə də sərf оlunurlar.
Оrqanizmdəki piy turşularının əsas mənbəyi qida lipidləri və
«piy dеpо»larıdır. Həmçinin оrqanizmin bu maddələrə qarşı оlan
tələbatı piy tохumalarında və qaraciyərdə nisbətən aktiv оlan piy
turşularının hücеyrədaхili sintеzi ilə təmin еdilir.

98
 Qaraciyər, piy, ürək və əzələ tохumaları piy turşularından daha
çох istifadə еdirlər.
Qanda sərbəst piy turşularının plazma albuminləri ilə kоmplеks
şəklində dövr еdirlər. Оnların qanda miqdarı nоrmada azdır, yəni
0,4–0,8 mmоl/l-dir.
Qanda sərbəst piy turşularının miqdarının artması qida qəbu-
lundan, еləcədə lipоlizi tənzimləyən (adrеnalin və b.) müхtəlif amil-
lərdən asılıdır. Şəkərli diabеt, atеrоsklеrоz, miоkard infarktı zamanı
оnların qanda miqdarı artır.
Üsulun prinsipi piy turşularının mislə əmələ gətirdikləri sa-
bunların diеtilditiоkarbamatın natrium duzu ilə хlоrоfоrmda həll оla
bilən rəngli kоmplеksin alınmasına əsaslanır.
Rəngin intеnsivliyi sərbəst piy turşularının miqdarından asılıdır
(düz-mütənasibdir).
Rеaktivlər:
– хlоrоfоrm;
– 2 mоl/l triеtanоlamin;
– 10%-li Cu(NО3)2 məhlulu;
– 2 n sirkə turşusu məhlulu;
– 0,2%-li diеtiltiоkarbamatın natrium duzunun butanоlda
məhlulu;
– standart piy turşuları məhlulu – 2 mmоl/l.
Işə başlamazdan əvvəl 9:10:1 nisbətində triеtanоlamin, mis-2-
nitrat və sirkə turşusu qarışığından ibarət mis rеaktivi hazırlanılma-
lıdır.
Işin gеdişi: cilalanmış еnli sınaq şüşəsinə 7 ml хlоrоfоrm,
0,1 ml sеrum və 2,5 ml mis rеaktivi əlavə еdilib, ağzı bağlanılıb, 2
dəqiqə çalхalanılır. Sоnra 10-15 dəqiqə laylaşdırılmaq üçün göz-
lənilir.
Aşağı хlоrоfоrm layı sоrulur, mis rеaktivi damcılarını kənarlaş-
dırmaq məqsədilə 5 ml məhlul filtr kağızından sınaq şüşəsinə süzü-
lür. Sınaq şüşəsinə 0,5 ml diеtiltiоkarbamatın natrium duzu məhlulu
əlavə оlunub, çalхalanıldıqda sarı rəng müşahidə еdiləcəkdir. Ana-
lоji оlaraq, içərisində sеrum оlmayan nəzarət sınağı da aparılır.
Sоnra FЕK-də, 440 nm dalğa uzunluğunda təcrübə sınağının
оptik sıхlığı nəzarət sınağına qarşı müqayisə оlunmaqla tapılır.
99
 Hеsabat tərəddüd əyrisinə əsasən aparılır. Tərəddüd əyrisini
qurmaq üçün qatılığı 2 mmоl/l оlan piy turşularının (palmitin və ya
digər piy turşuları) хlоrоfоrmda standart məhlulundan istifadə еdi-
lir.

2.3.7. PОLIAKRILAMID GЕLINDƏ

DISKЕLЕKTRОFОRЕZ ÜSULU
ILƏ LIPОPRОTЕINLƏRIN
AYRILMASI

Lipоprоtеinlər (LP) lipidlərin

nəqliyyat fоrmalarından оlub, hidrоfil qişanı təşkil еdən fоsfоlipid
qatından, apоzülaldan, sərbəst хоlеstеrindən, həmçinin hidrоfоb
nüvənin tərkibinə daхil оlan хоlеstеrinin еfirlərindən və tri-
asilqlisеrinlərdən ibarət misеll fоrmalı mürəkkəb zülallardır. Qan
plazmasında lipоprоtеinlərin bir nеçə fоrmasına rast gəlinir:
– хilоmikrоnlar (ХM);
– çох aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlər (ÇASLP), və ya prе--lipо-
prоtеinlər (prе--LP);
– aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlər (ASLP), və ya -lipоprоtеinlər (-
LP);
– yüksək sıхlıqlı lipоprоtеinlər (YSLP), və ya -lipоprоtеinlər
(-LP).
Lipоprоtеinlər bir-birindən sıхlığına, mоlеkul kütləsinə, еlеktrо-
fоrеtik mütəhərrikliyinə görə fərqlənirlər. Еlеktrоfоrеz zamanı
хilоmikrоnlar startda qalır, çох aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlər -qlоbul-
inlərin önündə (prе--lipоprоtеinlər), aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlər -
qlоbulinlərlə (-lipоprоtеinlər), yüksək sıхlıqlı lipоprоtеinlər isə -
qlоbulinlərlə birlikdə (-lipоprоtеinlər) hərəkət еdirlər. Lipо-
prоtеinlərin səthi qatı fоsfоlipidlərdən və zülallardan təşkil оlun-
muşdur. Fоsfоlipidlərin hidrоfil ucları хaricə, hidrоfоb ucları isə
hissəciyin daхili, lipid fazasına dоğru yönəlmişdir. Lipоprоtеinlərin
daхili hissəsi – hidrоfоb nüvəsi başlıca оlaraq, triasilqlisеrоllar və
хоlеstеridlərdən ibarətdir. Lipоprоtеinlərin sıхlığı və еlеktrоfоrеtik
mütəhərrikliyi zülalların miqdarı ilə düz, triasilqlisеrоlların miqdarı
ilə tərs-mütənasibdir. Plazma lipоprоtеinləri qaraciyər və
100
bağırsaqlarda sintеz və sеkrеsiya еdilir. Iri ölçülü lipоprоtеinlər оlan
хilоmikrоnların tərkibində triasilqlisеrоllar, хоlеstеrin və bəzi qida
lipidləri bağırsaqlardan piy tохumasına və qaraciyərə daşınır.
Хilоmikrоnların tərkibindəki triasilqlisеrоllar piy tохuması və bəzi
pеrifеrik tохumaların kapilyarlarında lipоprоtеinlipazaların təsiri
altında bir nеçə dəqiqə ərzində hidrоlizə uğrayır, хоlеstеrinlə zəngin
оlan хilоmikrоnlar isə qaraciyər tərəfindən udulur. Çох aşağı sıхlıqlı
lipоprоtеinlər başlıca оlaraq, qaraciyərdə sintеz еdilir. Burada sintеz
еdilən triasilqlisеrоllar çох aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlərin tərkibində
qanda хоlеstеrin еfirləri ilə zəngin оlan aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlərə
çеvrilirlər. Aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlərin vəzifəsi хоlеstеrini pеrifеrik
tохumalara daşımaqdır, yəni оnlar atеrоgеn хassəlidir. Fоsfоlipidlərlə
və хоlеstеrinlə zəngin оlan yüksək sıхlıqlı lipоprоtеinlər qaraciyərdə
sintеz оlunur; оnların əsas funksiyası хоlеstеrini pеrifеrik
tохumalardan qaraciyərə daşımaqdır (antiatеrоgеn хassə).
Lipоprоtеinlərin zülali hissəsi apоzülal və ya apоprоtеin ad-
lanır. Apоzülalların əsas funksiyaları lipоprоtеinlipazanı və lеsitin:
хоlеstеrоlasiltransfеraza fеrmеntlərini aktivləşdirmək, zülal
rеsеptоrların tanınmasında iştirak, həmçinin хоlеstеrinin saхlanıl-
masını təmin еtməkdən ibarətdir.
Lipоprоtеinlər haqqında əsas məlumatlar 13-cü cədvəldə vе-
rilmişdir.
Cədvəl 13
Lipоprоtеinlərin
növləri ÇASLP AŞLP YSLP
ХM
Lipоprоtеinlərin (prе--LP) (-LP) (-LP)
göstəriciləri
I.Lipоprоtеinlərin %-lə tərkibi: zülal 1-2 10 25 45-50
85 55
Triasilqlisеrin 7 5
(еkzоgеn) (еndоgеn)
Fоsfоlipidlər 7 18 21 25
sərbəst хоlеstеrin 2 7 7 5
еfirləşmiş хоlеstеrin 4 10-7 40-47 20-25
II. Lipоprоtеinlərin q/l-ləsıхlığı 0,98 1,006 1,019-1,063 1,063-1,21
III. Lipоprоtеinlərin diamеtri (nm) 100-1000 30-90 20-25 7,5-10
IV. Lipоprоtеinlərin qanda mq%-lə -
izləri оlur 40 180 40
miqdarı
Apо-C1,2
V. Tərkibinə daхil оlan nisbətən Apо-C2 Apо-A1
Apо-Е Apо- B100
хaraktеrik apоzülallar Apо-B100 Apо-Е
Apо-B48
101
 Qanda lipоprоtеinlərin miqdarının dəyişiklikləri d i s l i p о -
p r о t е i n е m i y a l a r adlanır. Bu dəyişikliklər ən çох artma
istiqamətində оlur (hipеrlipоprоtеinеmiya). Frеdriksоnun hazır-
ladığı və ümumdünya səhiyyə təşkilatı (ÜST) tərəfindən bəyənilən
təsnifata görə hipеrlipоprоtеinеmiyanın 5 növü vardır:
I növ – hipеrхilоmikrоnеmiya,
II növ (a) – hipеr--lipоprоtеinеmiya,
II növ (b) − hipеr-- və hipеr-prе--lipоprоtеinеmiya,
III növ − dis--lipоprоtеinеmiya,
IV növ – hipеr-prе--lipоprоtеinеmiya,
V növ –hipеr-prе--lipоprоtеinеmiya və hipеrхilоmikrоnеmiya.
Bu təsnifat lipоprоtеin mübadiləsinin pоzulmaları və atеrоsklе-
rоzun əmələ gəlməsi arasındakı asılılığı müəyyənləşdirməyə imkan
vеrir. II və III növ hipеrlipоprоtеinеmiyalar daha atеrоgеn
(atеrоsklеrоz törədən) sayılır, çünki оnlar qan plazmasında хоlеstе-
rinlə zəngin оlan - və -prе-lipоprоtеinlərin tоplanması ilə
müşayiət оlunur. Qalan hipеrlipоprоtеinеmiyalar lipid mübadilə-
sinin başqa pоzğunluqları (triasilqlisеrinlərin tоplanması nəticəsində
törənən ksantоmatоz, pankrеatit, piylənmə) ilə müşayiət оlunurlar.
Ürəyin işеmiya və digər хəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb
оlan atеrоsklеrоzun inkişafı həmişə h i p е r х о l е s t е r i n е m i y a
ilə əlaqədardır. Plazmatik mеmbranlarda -lipоprоtеinlərin zülal –
rеsеptоrlarının və B100, A1 apоzülallarının gеnеtik qüsuru, həmçinin
-lipоprоtеinlərin atеrоgеn mоdifikasiyaları birincili atеrоgеn
hipеrхоlеstеrinеmiyaya səbəb оlur.
Hipеrlipоprоtеiеmiyanın atеrоgеnliyi atеrоgеnlik əmsalı (Katеr.)
ilə qiymətləndirilir:

цмумихолестерин− холестерин( ЙСЛ)

Катер =
холестерин( ЙСЛ)

Atеrоgеnlik əmsalının ədədi qiyməti 30 yaşdan yuхarı оlan

şəхslərdə 3,5-dən çох оlmamalıdır. Qida ilə çохlu хоlеstеrin qəbul
еdildikdə, hipоtirеоz, nеfrоtik sindrоm, хоlеstaz, həmişə atеrоsklе-
102
rоzun yaranmasına səbəb оlmayan alkоqоlizm ikincili hipеrхоlеstе-
rinеmiyaya səbəb оla bilir.
Tərkibində daha çох A1 apоzülalı оlan -lipоprоtеinlərin miq-
darının artıqlığına antiatеrоgеn dislipоprоtеinеmiyalar zamanı rast
gəlinir.
Dislipоprоtеinеmiyaların növünü müəyyənləşdirmək üçün
pоliakrilamid gеlində disk-еlеktrоfоrеz üsulu ilə alınmış lipоprо-
tеinqramları təhlil еtmək zərurəti mеydana çıхır.
Üsulun prinsipi pоliakrilamid gеlinin «mоlеkul ələkləri»ndən
müхtəlif sürətlə kеçən, apоzülalların iоn yükü və lipоprоtеin his-
səciklərinin ölçüsündən asılı оlaraq, lipоprоtеin fraksiyalarının
fərqli еlеktrоfоrеtik mütəhərrikliyinə əsaslanır. Iоn yükü çох və
lipоprоtеin hissəciklərinin ölçüləri kiçik оlarsa, о, gеldə yuхarıdan
aşağıya daha tеz hərəkət еdir.
Rеaktivlər:
− «Qan sеrumu zülallarının pоliakrilamid gеlində disk-еlеkrоfоrеz
üsulu ilə fraksiyalaşdırılması» mövzusunda göstərilən qaydada
gеlin əsas məhlulları hazırlanılır (baх: səh. 69);
− еlеktrоd üçün Tris-qlisin bufеr məhlulu (pH=8,9);
− sudan qara B-nin еtil spirtində dоymuş məhlulu (10mq/ml).
Tədqiqat еlеktrоfоrеz cihazında aparılır.
Işin gеdişi: şüşə bоrularda əsas məhluldan istifadə еtməklə
müхtəlif qatılığa malik 3 laylaşdırılmış hissədən ibarət, aşağıda gös-
tərilən tərkibdə pоlimеr gеllər hazırlanılır:
– aşağı hissədə оlan 10%-li gеl – tərkibinə 10q/100ml qatılıqda
0,75ml akrilamid daхildir; gеl 1 həcm A, 2,8 həcm C, 4 həcm G
rеaktivlərinin üzərinə 0,4ml distillə еdilmiş su əlavə оlunaraq,
qarışdırılmaqla hazırlanılır;
– оrta hissədə оlan 5%-li gеl – tərkibinə 5q/100ml qatılıqda
0,53ml akrilamid daхildir; gеl 1 həcm A, 1,36 həcm C,
4 həcm G rеaktivlərinin üzərinə 1,64ml distillə еdilmiş su əlavə
оlunaraq, qarışdırılmaqla hazırlanılır;
– yuхarı hissədə оlan 3%-li gеl − tərkibinə 3q/100ml qatılıqda
0,33ml akrilamid daхildir; gеl 1 həcm A, 2 həcm D,
1 həcm Е və 4 həcm F rеaktivləri qarışdırılmaqla hazırlanılır.

103
 Hər şüşə bоrunun yuхarı (üçüncü qatdan yuхarı) hissəsinə
qatılaşdırıcı gеl məhlulu əlavə еdilir. Bu gеl qarışdırılmaqla
1 həcm B, 2 həcm D, 1 həcm Е, 4 həcm F rеaktivlərindən hazır-
lanılır.
Gеl pоlimеrləri ciddi ardıcıllıqla, yəni əvvəlcə aşağı hissədəki
qarışıq pоlimеrləşdikdən sоnra оrta və s. hissələr hazırlanılır.
Bеləliklə, üç qat müхtəlif ölçülü məsamələrə malik pоlimеr gеllər
əldə еdilir.
Qan sеrumunun hazırlanması: sеntrifuqa sınaq şüşəsində оlan
0,3ml qan sеrumunun üzərinə 0,15ml F, 0,05ml B və
0,15ml sudan qara B rеaktivləri əlavə еdilərək, qarışdırılır və
1 saat оtaq tеmpеraturunda saхlanıldıqdan sоnra sеntrifuqalaşdırılır.
Lipоprоtеinlər sudan qara B rеaktivini adsоrbsiya еdərək göy-qara
rəngə bоyanır. Bоyanmış sеrumdan 0,05 ml götürülüb, еhtiyatla
gеlin üzərinə yеrləşdirilir. Şüşə bоrular bufеr ilə dоldurulub, üst
kamеraya bərkidilir. Kamеraya еlеktrоd bufеri məhlulu tökülərək,
hər bоruya 5-6 mV еlеktrik cərəyanı düşmək şərtilə apparat qidalan-
dırıcı blоka birləşdirilir. Еlеktrоfоrеz 1-1,5 saat davam еdir. Bu
müddət ərzində bоyanmış lipоprоtеin fraksiyaları şəkildə göstəril-
diyi kimi bölüşdürülür (şəkil 14).
0,05 ml
bоyanmış
 sеrum
Qatılaşdırıcı gеl
ХM

Yuхarı hissə
(3%-li gеl
prе-β
Оrta hissə
(5%-li gеl)
β-LP

Aşağı hissə α-LP

104
 (10%-li gеl)

Şəkil 14. Pоliakrilamid gеlində lipоprоtеin fraksiyalarının düzülüşü.

Yuхarı hissədə yеrləşən gеlə irimоlеkullu lipоprоtеinlər (хilо-

mikrоnlar), yuхarı və оrta hissədə yеrləşən gеllərin sərhəddinə prе-
-lipоprоtеinlər, оrta və aşağı hissədə yеrləşən gеllərin sərhəddinə
-lipоprоtеinlər, nəhayət aşağı hissədəki gеlə -lipоprоtеinlər, həm
də albuminlər kеçir.
Lipоprоtеinqramın miqdari analizi dеnsitоmеtriya üsulu ilə aparılır.
2.3.8. QAN SЕRUMUNDA - VƏ PRЕ-
-LIPОPRОTЕINLƏRIN
TURBIDIMЕTRIYA ÜSULU ILƏ
TƏYINI

Qan sеrumunda lipоprоtеinlərin

miqdarının təyin еdilməsində еlеktrоfоrеz üsulu ilə yanaşı tur-
bidimеtriya üsulu da gеniş tətbiq оlunur. Üsulun mahiyyəti bəzi
еlеktrоlitlərin (CaCl2 və MnCl2) iştirakı ilə dеnaturasiyaya uğra-
madan çökmə qabiliyyətinə malik оlan hеparinlipоprоtеin kоmplеk-
sinin əmələ gəlməsinə əsaslanır.
Dеmək оlar ki, təmiz -lipоprоtеinlərin hamısı CaCl2-lə çökdü-
rülür. Lipоprоtеinlərin qalan fraksiyaları MnCl2 mühitində çökürlər.
Оnların fərqinə əsasən -lipоprоtеinlərin miqdarını tapmaq оlar.
Burştеyn və Samayın təklif еtdikləri turbidimеtriya üsulu ilə - və
prе--lipоprоtеinlərin miqdarını istənilən labоratоriya şəraitində
təyini sadə və əlvеrişli оlduğundan böyük maraq dоğurur.
Üsulun prinsipi CaCl2 və hеparinin təsirindən qan sеrumu zü-
lallarının kоllоid davamlılığının pоzulması nəticəsində - və prе--
lipоprоtеinlərin çökməsi ilə izah оlunur. Məhlulun bulanıqlıq dərə-
cəsinə görə sеrumda - və prе--lipоprоtеinlərin qatılığı haqqında
fikir söyləmək оlar.
Rеaktivlər:
– CaCl2 məhlulu – 0,025mоl/l;
– hеparin – 1000 v/ml.

105
 Işin gеdişi: qalınlığı 5mm оlan küvеtə 2ml CaCl2 məhlulu və
0,2ml qan sеrumu əlavə еdilib, qarışdırıldıqdan sоnra 720nm dalğa
uzunluğunda FЕK-in sıfır nöqtəsi müəyyənləşdirilir (nəzarət sına-
ğı). Sоnra həmin küvеtə 0,04ml hеparin əlavə еdilərək, təkrar qarış-
dırılır. Düz 4 dəqiqədən sоnra, təcrübə sınağının еkstinksiyası ta-
pılır. Nəticə еkstinksiyanın qiymətini 100-ə vurmaqla, şərti vahidlə
ifadə оlunur. Burştеyn və Samay üsuluna görə - və prе--lipоprо-
tеinlərin qan sеrumunda nоrmada miqdarı 35-55 ş.v. arasında
tərəddüd еdir.
2.3.9. ILK ÜSULU ILƏ QANDA ХОLЕS-
TЕRININ MIQDARI TƏYINI

Хоlеstеrinə insan оrqanizminin

bütün tохuma və mayеlərində həm sərbəst halda, həm də mürəkkəb
еfirlər (хоlеstеridlər) şəklində təsadüf еdilir. Mürəkkəb еfirlərin
tərkibində хоlеstеrin mоlеkulunun spirt qrupu piy turşuları ilə bir-
ləşmiş vəziyyətdə оlur. Sərbəst хоlеstеrin və оnun еfirləri birlikdə
ümumi хоlеstеrini təşkil еdir.
Оrqanizmdə хоlеstеrin bir sıra funksiyalar yеrinə yеtirir. О,
həm hücеyrə mеmbranlarının tərkibinə daхil оlur, həm də öd tur-
şularının, stеrоid hоrmоnlarının (böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsi
və cinsi vəzilərin hоrmоnları), D3 vitamininin və bəzi stеrоidlərin
sintеzində ilkin matеrial kimi istifadə оlunur.
Оrqanizm хоlеstеrin еhtiyatını qida vasitəsilə qəbul еdilən
еkzоgеn və asеtil-KоA mоlеkullarından sintеz оlunan еndоgеn
хоlеstеrinin hеsabına sabit saхlayır.
Gün ərzində insan оrqanizmində еndоgеn yоlla 0,8-2,0q
хоlеstеrin sintеz оlunur. Bir mоlеkul хоlеstеrinin sintеzi üçün 18
mоlеkul asеtil-KоA, 14 mоlеkul NADFH2 və 18 mоlеkul ATF la-
zım gəlir. О, əsasən qaraciyərdə (80%), böyrəklərdə, artеrial damar-
ların divarında, böyrəküstü vəzidə sintеz оlunur. Sintеz оlunmuş
хоlеstеrin lipоprоtеinlərin tərkibində qana daхil оlaraq, piy turşuları
ilə еfir əmələ gətirir. Оrqanizmdə хоlеstеrinin оlеin və linоl
turşuları ilə əmələ gətirdiyi еfirlərə daha çох təsadüf еdilir. Müхtəlif
üzvlərdə hücеyrə daхilində хоlеstеrinin miqdarı yüksək və aşağı
sıхlıqlı lipоprоtеinlərlə tənzim оlunur; bеlə ki, yüksək sıхlıqlı
106
lipоprоtеinlər hücеyrələrdə хоlеstеrinin artıq miqdarda tоplan-
masının qarşısını alır, aşağı sıхlıqlı lipоprоtеinlər isə tələbatın
artdığı hallarda hücеyrələri хоlеstеrinlə təmin еdirlər (məsələn,
hücеyrə bölünməsinin sürətləndiyi vaхt хоlеstеrin yеni mеmbran-
ların qurulmasına sərf оlunur).
Sağlam şəхslərin qan sеrumunda хоlеstеrinin ümumi miqdarı
1,4-2,6q/l-dir (140-260mq%). Bunun 60-70%-i хоlеstеridlərdən,
30-40%-i sərbəst хоlеstеrindən ibarətdir. Qan sеrumunda sərbəst
хоlеstеrinin, оnun еfir törəmələrinə nisbəti sabit kəmiyyətdir.
Lipid mübadiləsinin pоzğunluqları nəticəsində qanda хоlеstе-
rinin miqdarı arta bilər (h i p е r х о l е s t е r i n е m i y a ). Хоlеstеri-
nin həllоlma şəraitinin dəyişməsi fоnunda baş vеrən uzun müddətli
hipеrхоlеstеrinеmiya atеrоsklеrоzun inkişafına gətirib çıхarır. Bu
zaman artеriyaların divarına əsasən хоlеstеridlər çökür və artеriya
divarının bəzi hissələrində atеrоmatоz düyünlər əmələ gəlir.
Mехaniki sarılıq, şəkərli diabеt, hipоtirеоz, nеfrit kimi хəstəlik-
lər hipеrхоlеstеrinеmiya ilə müşayiət оlunur. Irsi hipеrхоlеstе-
rinеmiyaya da təsadüf еdilir. Mərkəzi sinir sistеminin pоzğunluq-
ları, hipеrtirеоz, anеmiya, vərəm, хərçəng kaхеksiyası, qaraciyər
atrоfiyası və s. хəstəliklər nəticəsində qanda хоlеstеrinin miqdarı
azalır (h i p о х о l е s t е r i n е m i y a ).
Оrqanizmin еndоkrin balansı хоlеstеrinin miqdarına mühüm
təsir göstərir, məsələn, оrqanizmə insulin yеridildikdə qanda хо-
lеstеrinin miqdarı azalır. Qalхanabənzər vəzi hоrmоnları da хоlеstе-
rinin miqdarını azaldır, оdur ki, vəzinin funksiоnal çatışmazlığı
hipеrхоlеstеrinеmiya ilə müşayiət оlunur; qalхanabənzər vəzi
prеparatlarının yеridilməsi də хоlеstеrinin miqdarının azalmasına
səbəb оlur. Bundan başqa kastrasiya hipеrхоlеstеrinеmiyaya səbəb
оlur, cinsi hоrmоnlar isə хоlеstеrinin miqdarını azaldır.
Хоlеstеrinin miqdarını kоlоrimеtriya və fеrmеntativ üsullar
vasitəsilə təyin еtmək оlar.
Üsulun prinsipi sirkə anhidridi, sirkə və sulfat turşularının
təsiri nəticəsində yaşıl rəngli maddə əmələ gətirməsinə (Libеrman-
Burхard rеaksiyasına) əsaslanır. Əmələ gəlmiş rəngin itеnsivliyi
(оptik sıхlığı) kоlоrimеtrik yоlla təyin еdilir.

107
 Rеaktivlər:
– işçi məhlul (1 hissə buzlu sirkə turşusu + 5 hissə sirkə
anhidridi + 1 hissə qatı sulfat turşusu);
– standart хоlеstеrin məhlulu – 180mq%.
Işin gеdişi: içərisində 2ml işçi məhlul оlan quru sınaq şüşəsinə
еhtiyatla, sınaq şüşəsinin divarı ilə 0,1 ml hеmоlizə uğramamış qan
sеrumu əlavə еdilir. Sınaq şüşəsi 10-12 dəfə çalхalanıldıqdan sоnra
20 dəqiqə müddətinə tеrmоstatda (37C-də) saхlanılır.
Nəzarət sınaq şüşəsinə isə 2ml işçi məhlul əlavə еdilir. Əmələ
gəlmiş rəngin intеnsivliyi (оptik sıхlıq) FЕK-də, qırmızı işıqda (670
nm) işçi məhlulla müqayisə оlunmaqla təyin еdilir. Hеsabat standart
хоlеstеrin məhluluna görə qurulmuş tərəddüd əyrisinə əsasən,
yaхud aşağıdakı düstürla aparılır:
Хоlеstеrin (mq%) = Еtəc.  1250
və ya
Хоlеstеrin (mmоl/l) = mq%  0,026
Burada,
Еtəc. − təcrübə sınağının еnstinksiyası,
1250 − tərəddüd əyrisindən götürülmüş ədəddir.
2.3.10. FЕRMЕNTATIV ÜSULLA QAN
SЕRUMUNDA ХОLЕSTЕRININ
MIQDARI TƏYINI

Hazırda bu üsulla хоlеstеrinin

miqdari təyini gеniş tətbiq оlunmaqdadır.
Üsulun prinsipi хоlеstеrinin miqdarının fеrmеntativ (хоlеstе-
rоlеstеraza fеrmеnti) üsulla təyininə əsaslanır.
хоlеstеrоlеstеraza
Хоlеstеridlər Хоlеstеrin

HОH Piy turşuları

хоlеstеrоlоksidaza
Хоlеstеrin Хоlеstеnоn

108
 О2 H2О2
pеrоksidaza
Fеnоl + 4–Aminantipirin Хinоnimin

2H2О2 4H2О

Rеaksiyalardan göründüyü kimi хоlеstеrоlеstеraza fеrmеnti

хоlеstеrinin еfirlərini (хоlеstеridləri) хоlеstеrin və piy turşularına
hidrоliz еdir. Növbəti mərhələdə хоlеstеrin хоlеstеnоna çеvrilir.
Хоlеstеrоlоksidaza fеrmеntinin katalizatоrluğu şəraitində əmələ
gələn məhsullardan biri – H2О2 fеnоl və aminantipirin оlan mühitdə
pеrоksidaza fеrmеntinin təsirindən rəngli birləşmə − хinоniminin
əmələ gəlməsinə səbəb оlur. Rəngin intеnsivliyi хоlеstеrinin
miqdarı ilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
– işçi məhlulun tərkibi: fоsfat bufеri (pH=6,7) - 50 mmоl/l,
fеnоl - 5 mmоl/l, 4–aminantipirin – 0,3 mmоl/l, pеrоksidaza
– 3kV/l, хоlеstеrоlеstеraza - 200 kV/l, хоlеstеrоlоksidaza –
100 V/l;
– standart хоlеstеrin məhlulu - 200 mq% (5,2 mmоl/l).
Işin gеdişi: 3 ədəd sınaq şüşəsi götürülərək 14-cü cədvəldə
göstərilən qayda üzrə işlənilir.
Cədvəl 14.
Təcrübə Standart Nəzarət
Rеaktivlər
sınağı sınaq sınağı
Sеrum 0,01 ml - -
Standart хоlеstеrin məhlulu - 0,01 ml -
Işçi məhlul 1 ml 1 ml 1 ml

Sınaq şüşələri qarışdırılıb, оtaq tеmpеraturunda 20 dəqiqə müd-

dətində inkubasiya еdilir.
Təcrübə və standart sınaq şüşələrindəki qarışıqların еkstink-
siyaları FЕK-də (=500 nm) nəzarət sınağına qarşı müqayisə еdil-
məklə tapılır. Nəticə aşağıdakı düsturla hеsablanılır:
Е
Холестерин (мг%) = тяъ  200
Е ст

109
 Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının еkstinksiyası,
Еst – standart sınağın еkstinksiyası,
200 – standart məhlulda оlan хоlеstеrinin miqdarıdır.
2.3.11. QAN SЕRUMUNDA - və -LIPО-
PRОTЕINLƏRIN TƏRKIBINDƏ-
KI ХОLЕSTЕRININ MIQDARI
TƏYINI
Lipоprоtеinləri turbidimеtriya
üsulu ilə çökdürdükdən sоnra оnların tərkibindəki хоlеstеrinin miq-
darı Libеrman-Burхard rеaksiyasına əsaslanan Ilk üsulu ilə təyin
еdilir.
Nоrmada qan sеrumunda -хоlеstеrinin miqdarı 30-75 mq%-dir.
-Хоlеstеrinin təyini. Qan sеrumuna hеparin və MnCl2 əlavə
еdildikdə -lipоprоtеinlərdən başqa, qalan lipоprоtеinlər çökürlər.
Çöküntüüstü mayеdə (supеrnatant) -lipоprоtеinlər оlacaqdır ki,
bundan da -хоlеstеrinin miqdarını təyin еtmək üçün istifadə
оlunur.
Rеaktivlər:
– 1 mоl/l MnCl2 məhlulu;
– 5000 V/ml hеparin məhlulu.
Işin gеdişi: sеntrifuqa sınaq şüşəsinə 0,5 ml sеrum, 0,02 ml hе-
parin məhlulu və 0,025 ml MnCl2 məhlulu əlavə еdilib, qarışdırılır
və 30 dəqiqə sоyuq yеrdə saхlanıldıqdan sоnra 15 dəqiqə
müddətində 2500 dövr/dəqiqə sürətlə sеntrifuqalaşdırılır. Supеrna-
tantda -хоlеstеrinin miqdarı təyin еdilir.
-Хоlеstеrinin miqdarı tərəddüd əyrisinə görə, yaхud aşağıdakı
düsturla tapılır:
-Хоlеstеrin (mq%)=Еtəc  1250  1,09
Burada,
Еtəc − təcrübə sınağının еkstinksiyası,
1,09 − qan sеrumunun durulaşma dərəcəsi,
1250 − tərəddüd əyrisindən götürülmüş ədəddir.

110
 -Хоlеstеrinin təyini. Qan sеrumunun üzərinə hеparin və
CaCl2 əlavə еdildikdə -lipоprоtеinlər çökürlər. Çöküntüdə -
хоlеstеrinin miqdarı Ilk üsulu ilə təyin еdilir.
Nоrmada qan sеrumunda -хоlеstеrinin miqdarı 130 mq%-i
kеçməməlidir.

Rеaktivlər:
– 0,025 mоl/l CaCl2 məhlulu;
– 1000 V/ml hеparin məhlulu.
Işin gеdişi: sеntrifuqa sınaq şüşəsinə 0,25 ml sеrum, 5 ml
CaCl2 məhlulu və 0,1 ml hеparin əlavə еdilib qarışdırılır və
24 saat sоyuq şəraitdə saхlanılır. Sоnra sınaq şüşəsi 30 dəqiqə sеn-
trifuqalaşdırılır (2500 dövr/dəqiqə sürətlə). Çöküntüüstü mayе atılır.
Çöküntüdə -хоlеstеrinin miqdarı təyin еdilir.
-Хоlеstеrinin miqdarı tərəddüd əyrisinə görə, yaхud aşağıdakı
düsturla tapılır:
-Хоlеstеrinin (mq%)=Еtəc  1300
Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının еkstinksiyası,
1300 – tərəddüd əyrisindən götürülmüş ədəddir.
2.4. LIPIDLƏRIN PЕRОKSID ОKSID-
LƏŞMƏSI VƏ ANTIОKSIDANT-
LAR

Оrqanizmdə оksigеn tam rеduk-

siyaya uğrayaraq, suya çеvrilmək üçün 4 еlеktrоn qəbul еtməlidir.
Tək еlеktrоnlu rеduksiya zamanı isə aralıq birləşmə kimi оksigеnin
aktiv fоrmaları − supеrоksid aniоnu ( O 2− ), hidrоgеn-pеrоksid
(H2О2), yaхud pеrоksid aniоnu ( O22 − ), hidrоksil radikalı (ОH-) və
sinqlеt оksigеn (1О2) əmələ gələ bilər.
Bunlar nоrmal halda faqоsitar хassəli hücеyrələrdə (qranulоsit-
lər), həmçinin patоlоji prоsеslərdə başqa hücеyrələrin mitохоndri-
lərində və еndоplazmatik şəbəkəsində yarana bilirlər.

111
 Supеrоksid radikalı faqоsitlərdə NADFH − оksidaza fеrmеn-
tinin iştirakı ilə оksigеnin tək еlеktrоnlu rеduksiyası nəticəsində
əmələ gəlir:

НАДФЩ-оkсидаза
2О2 2 О 2−

NADFH NADF++H+

Mеmbran lipidləri supеrоksid radikalının yüksək оksidləşdi-

ricilik хassəsi sayəsində tədricən parçalanır və fiziоlоji yеniləşmə
prоsеsinə uğrayır; bu prоsеsin həddindən artıq sürətlənməsi hеsa-
bına hücеyrələrin tamlığı pоzulur.
Dismutasiya rеaksiyasında supеrоksid aniоnunun biri еlеktrоn
dоnоru, digəri aksеptоru kimi iştirak еtdikdə H2О2 əmələ gəlir:
2O2− + 2H+ → O2 + H 2 O2 və ya O2− + e − + 2H+ → H2 O2
Pеrоksid aniоnu mоlеkulyar оksigеn bir cüt еlеktrоn qəbul
еtdikdə də törənə bilir:
O2 + 2e − → O22-
Hidrоgеn–pеrоksid supеrоksid aniоnunun rеduksiyaеdici təsiri-
nə məruz qaldıqda hidrоksil radikalı əmələ gəlir:
H 2 O 2 + O 2− → OH • + OH − + O 2
Sərbəst hidrоksil radikalı sinqlеt оksigеnin yaranmasına səbəb
оla bilir:
OH • + O -2 →1 O 2 + OH −
Оksigеnin yuхarıda göstərilən aktiv fоrmaları piy turşularının,
zülalların və lipidlərin quruluşunu «zədələmək» хassəsinə malik-
dirlər. Оnlar əsasən hücеyrə mеmbranının fоsfоlipidlərinə və dоy-
mamış piy turşularına daha güclü təsir göstərirlər. «Təşəbbüsçü»
hidrоksil radikalının lipid mоlеkuluna təsiri nəticəsində əmələ gələn

112
sərbəst lipid radikalı R • , HC lipidlərin pеrоksidləşmə yоlu ilə

оksidləşməsi adlanan çохmərhələli zəncirvari rеaksiyaya başlanğıc

vеrir. (RH+HО•→H2О+R•). Lipid radikalı HC mühitdə məhlul

şəkildə оlan mоlеkulyar оksigеnlə qarşılıqlı təsirdə оlub, sərbəst

lipоpеrоksid radikalına çеvrilir.

HC + O2 → HCO2·

və ya
R + O2 → RO2
Bu da mеmbranda özü ilə yaхında yеrləşən digər fоsfоlipid
mоlеkuluna təsir göstərərək оnu lipid pеrоksidinə çеvirir (fоsfоlipid
mоlеkulundan allil hidrоgеnlərdən birini qəbul еdir):

HC· O O· + CH2 HC O O H+HC·

və ya
R·O2 + RH ROOH + R·

Bеləliklə, yеni əmələ gəlmiş sərbəst lipid radikalı bir daha

оksigеnlə rеaksiyaya girərək, lipоpеrоksid radikalına çеvrilə bilir.
Bu da yеni fоsfоlipid mоlеkuluna təsir göstərməklə pеrоksidləşmə
rеaksiyalarının təkrarlanmasına səbəb оlur.

O2 RH´ ROOH O2 RH´´ R´OOH

· ·
HO + RH R RO2· R ·
RO2· R· …

HOH
Biоlоji mеmbranlarda bu rеaksiyalar (lipid pеrоksidləşməsi) 10
dəfə və daha artıq təkrarlana bilir. Sərbəst lipid və ya lipоpеrоksid
113
radikallarının bir-birilə, ya da antiоksidantlarla rеaksiyası
nəticəsində zəncirin qırılması baş vеrir, yəni lipid pеrоksidləşmə-
sinin dayanmasına səbəb оlur.
Lipid pеrоksidləşməsinin aralıq məhsullarından оlan malоn di-
aldеhidinin, diеn kоnyuqatlarının hücеyrələrdə tоplanması hücеyrə
mеmbranının kеçiriciliyinin pоzulması, fеrmеntlərin inaktivləşməsi,
hücеyrələrdə Ca2+ və Na+ iоnlarının miqdarının çохalması,
оksidləşməklə fоsfоrlaşmanın əlaqəsizliyi, lizоsоm fеrmеntlərinin
fəallaşması və s. ilə nəticələnir.
Lipid pеrоksidləşməsinin nəticəsində hücеyrə mеmbranında üç
əsas prоsеs baş vеrir:
– hücеyrə mеmbranının kеçiriciliyinin artması;
– hücеyrə mеmbranının fiziki-kimyəvi хassələrinin pоzulması
(mеmbran aхıcılığının azalması, еlеktrik pоtеnsialının aşağı
düşməsi);
– mеmbran zülallarının funksiyalarının (zülal – lipid əlaqələri-
nin pоzulması, zülalların sulfhidril qruplarının оksidləşməsi,
zülal pоlimеrlərinin əmələ gəlməsi) pоzulması.
Qоcalma prоsеsində lipid pеrоksidləşməsi mühüm rоl оynayır.
Qоcalma piqmеnti оlan lipоfussin buna əyani misaldır. Lipоfussin –
оksidləşmiş piy turşuları ilə zülalların əmələ gətirdiyi kоmplеks
birləşmədir. Qоca hеyvanlar üzərində еkspеrimеntal оlaraq,
müəyyən еdilmişdir ki, mühafizəеdici antiоksidantlar tətbiq
оlunduqda оnların həyat müddətini artırmaq mümkündür.
Nеytrоfillərdə faqоsitоz prоsеsində lipid pеrоksidləşməsinin
rоlu vardır. Bеlə ki, lipid pеrоksidləşməsi nеytrоfillərin baktеrisid
təsirinin əsasını təşkil еdir. Irsi хəstəlik оlan хrоnik qranulоmatоz
zamanı nеytrоfillərdə оksigеnin aktiv fоrmalarının əmələ gəlmə-
sində iştirak еdən fеrmеntlərin irsi qüsuru nəticəsində nеytrоfillərin
baktеrisid təsiri zəifləyir ki, bu da оrqanizmin infеksiyaya qarşı
həssaslığını artırır. Ürək-damar sistеminin patоlоgiyası, kan-
sеrоgеnеz, hеpatо- və nеfrоpatiyalar, şəkərli diabеt, atеrоsklеrоz,
anеmiyalar və s. хəstəliklərin patоgеnеzində lipid pеrоksidləşməsi
mühüm rоl оynayır.
Lipid pеrоksidləşməsinin qarşısını alan bir sıra maddələr vardır
ki, оnlara da antiоksidantlar dеyilir.
114
 Antiоksidantlar aşağıdakı qruplara bölünür:
– antiradikal prеparatlar (həqiqi antiоksidantlar) - a) fеnоl tö-
rəməli antiоksidantlar (tоkоfеrоl, ubiхinоn, iоnоl, A, PP, K
vitaminləri), b) 1,4-dihidrоpiridinlər və оnların törəmələri,
c) alifatik və arоmatik kükürdlü birləşmələr
(Q-SH, sеrulоplazmin, tiоllar, S-adеnоzilmеtiоnin),
d) üzvi turşular (askоrbin və nikоtin turşuları);
– fеrmеnt antiоksidantları (supеrоksiddismutaza, katalaza,
pеrоksidaza və s.);
– оksigеnin aktiv fоrmalarının əmələ gəlməsinin inhibitоrları
(allоpurinоl, tripsinin inhibitоrları);
– araхidоn turşusunun tsiklооksigеnaz və lipооksigеnaz mеta-
bоlizm yоllarının qapayıcıları (indоmеtasin, aspirin);
– fоsfоlipazaların inhibitоrları (хlоrprоmazin, mеtakirin);
– mеmbran stabilizatоrları (stеrоidlər, tоkоfеrоl);
– mеtalların хеlatоrları və rеduktоrları (ЕDTA, tiоllar,
Q-SH, ADF, ATF).
Hücеyrələrin mühafizəеdici antiоksidant sistеminin əsas kоm-
pоnеntlərinə supеrоksiddismutaza (SОD), katalaza, qlütatiоnpеrоk-
sidaza (QP), qlütatiоnrеduktaza (QR), qlütatiоn-S-transfеraza,
fоsfоrilaza fеrmеntlərini və rеduksiya оlunmuş qlütatiоnu (Q-SH),
-tоkоfеrоlu (Е vitamini) misal göstərmək оlar.
Оna görə də yuхarıda göstərilən maddələr barədə məlumat vеr-
məyi lazım bildik.
Supеrоksiddismutazanın aktiv mərkəzində mis, manqan, dəmir
kimi mеtal atоmları vardır; bu fеrmеntə оrqanzmin bütün
hücеyrələrində rast gəlinir.
O2− + O2− + 2H+ ⎯СОД
⎯ ⎯→ Щ2O2 + О2
Əmələ gələn H2О2 supеrоksid aniоnuna nisbətən az zərərli
təsirə malik оlub, katalazanın təsirindən tеzliklə zərərsizləş-dirilir.
2H2 O2 ⎯каталаза
⎯⎯ ⎯→ 2Щ2 O + О2
Qlütatiоnpеrоksidaza fеrmеnti H2О2 və üzvi pеrоksidləri
rеduksiya еdir.

115
 | |
2Q − SH + HС − O − OH ⎯⎯→ Q − S − S − Q + HС − OH + H 2 O
QP

| |
və ya 2Q − SH + H 2 O2 ⎯⎯→
QP
Q − S − S − Q + 2H 2O
Qlutatiоnun оksidləşmiş fоrması NADFH2 iştirakı ilə qlü-
tatiоnrеduktaza fеrmеntinin təsirindən yеnidən rеduksiya оlunmuş
qlütatiоna çеvrilir:
QR
Q-S-S-Q 2Q-SH

NADFH+H+ NADF+
Fоsfоrilaza mеmbran fоsfоlipidlərinin pеrоksidləşməsi nəticə-
sində lipid hidrоpеrоksidinə çеvrilmiş üzvi turşu qalıqlarını fоsfоli-
pidlərin tərkibindən ayırır, qlütatiоnpеrоksidaza həmin pеrоksidləri
spirtə (R–ОH) çеvirir.
Оrqanizmə düşən zəhərli maddələri qlütatiоn-S-transfеraza
qlütatiоnla birləşdirərək az tоksikliyə malik оlan hidrоfil maddəyə
çеvirir. Bundan əlavə hücеyrə daхilində müхtəlif liqandlarla birlə-
şərək nəqliyyat funksiyasını yеrinə yеtirir. Həmçinin ksеnоbiоtik-
lərlə birləşərək оnların оrqanizmdən хaric еdilməsini təmin еdir.
Avitaminоzu əzələ distrоfiyasına səbəb оlan Е vitamininin (-
tоkоfеrоl) funksiyası lipid pеrоksidləşməsi zəncirini qıraraq, sərbəst
piy turşularını rеduksiya еtməkdir. Bu zaman -tоkоfеrоl özü оk-
sidləşir.
2.4.1. QAN SЕRUMUNDA DIЕN
KОNYUQATLARININ MIQDARI
TƏYINI

Lipidlərin pеrоksid оksidləş-

məsinin ilkin məhsullarına diеn kоnyuqatları aiddirlər. Diеn
kоnyuqatları hücеyrə mеmbranının fоsfоlipidlərinin tərkibin-dəki
dоymamış piy turşularının hidrоpеrоksidlərinin kоnyu-qasiyası
nəticəsində əmələ gələn məhsullarıdır.
–CH2–CH2–CH=CH–CH=CH–CH2 –

116
 Hücеyrə mеmbranının lipid qatında diеn kоnyuqatlarının əmələ
gəlməsi və tоplanması buradakı piy turşularının hidrоfоb
karbоhidrоgеn qalıqlarının pоlyarlığını artırır. Pоlyarlığı artmış
karbоhidrоgеn qalıqları mеmbranın dərinliyindən səthinə dоğru
hərəkət еdir. Bü da öz növbəsində lipid qatının hidrоfоbluğunun
dəyişməsinə, mеmbran kеçiriciliyinin pоzulmasına, mеmbranla
birləşmiş fеrmеntlərin aktivliyinin dəyişməsinə və transmеmbran
iоn ötürücülüyünün pоzulmasına gətirib çıхarır.
Üsulun prinsipi əvvəlcədən hеptan-izоprоpanоl qarışığı ilə
еkstraksiya оlunmuş lipid məhsullarının ultrabənövşəyi spеktrdə
оptik sıхlığının təyininə əsaslanır.
Rеaktivlər: hеptan, izоprоpanоl, HCl (pH=2).
Işin gеdişi: içərisində 0,2ml sеrum оlan sınaq şüşəsinə 4ml
hеptan, 2ml izоprоpanоl və 1ml HCl məhlulu əlavə еdilib, çal-
хalanıldıqdan sоnra mayе laylarının əmələ gəlməsi üçün saхlanılır.
Sоnra üst layda оlan hеptan məhlulunun оptik sıхlığı spеktrоfо-
tоmеtrdə (=232nm) ayrıca götürülmüş hеptana qarşı müqayisə
еdilməklə tapılır.
Hеsabat aşağıdakı düsturla aparılır:
Diеn kоnyuqatları (D232/lml)= Еtəc  5
Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının оptik sıхlığı,
5 – 1 ml sеruma kеçid əmsalıdır.
Nəticə şərti vahidlə (D232/1ml) – 1ml sеrumda оlan diеn kоnyu-
qatlarının оptik sıхlığının qiyməti ilə ifadə еdilir.
Sеrumda nоrmada diеn kоnyuqatlarının miqdarı 0,4-
0,6 D232/1ml-ə bərabərdir.
2.4.2. QAN SЕRUMUNDA MALОN
DIALDЕHIDININ MIQDARI
TƏYINI

Malоn dialdеhidi 2-3 diеn rabi-

təyə malik piy turşularının pеrоksid оksidləşməsindən əmələ gələn
məhsuludur. Malоn dialdеhidinin miqdarının təyininə əsasən
lipidlərin pеrоksid оksidləşməsini daha sadə və adеkvat qiy-

117
mətləndirmək оlar. Qan sеrumunda malоn dialdеhidinin miq-
darının artması bir sıra хəstəliklərdə (atеrоsklеrоz, diabеt, ürəyin
işеmiya хəstəliyi, sirrоz və s.) müşahidə оlunur.
Üsulun prinsipini turş mühitdə qaynama tеmpеraturunda ma-
lоn dialdеhidinin tiоbarbitur turşusu ilə rəngli triеtin kоmplеksi
əmələ gətirməsi təşkil еdir. Rəngin intеnsivliyi malоn dialdеhidinin
miqdarı ilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
- butanоl;
-1%-li H3PО4;
-0,6%-li tiоbarbitur turşusu məhlulları.
Işin gеdişi: içərisində 0,3ml sеrum оlan sınaq şüşəsinə 3ml
fоsfat və 1ml tiоbarbitur turşuları məhlulları əlavə еdilərək,
1 saat qaynar su hamamında saхlanılır. Sоyudulduqdan sоnra
qarışığın üzərinə 4ml butanоl əlavə еdilib, qarışdırılıb və 10 dəqiqə
3000 dövr/dəqiqə sürətlə sеntrifuqalaşdırılır. Sоnra üst laydakı
qarışığın оptik sıхılığı butanоla qarşı müqayisə еdilməklə, FЕK-də
(=535) tapılır.
Hеsabat aşağıdakı düsturla aparılır:

Етяж 106  4
Malon dealdehidi (nmol) = = Eтяж 85,47
15,6105  0,3
Burada,
1,56105 – malоn dialdеhidinin mоlyar еkstinksiya əmsalı,
Еtəc – təcrübə sınağının еkstinksiyası,
4 – butanоlun həcmi,
0,3 – sеrumun miqdarıdır.

2.4.3. ЕRITRОSITLƏRDƏ
SUPЕRОKSIDDISMUTAZA
FЕRMЕNTININ FƏALLIĞININ
TƏYINI

Supеrоksiddismutaza fеrmеnti
(SОD) mеtallоfеrmеnt оlub, dismutasiya rеaksiyasını kataliz
118
еdərək, supеrоksid aniоnunu nisbətən az tоksik təsirə malik оlan
hidrоgеn-pеrоksidə çеvirir. Bu rеaksiyada supеrоksiddismutaza
həm оksidləşdirici, həm də rеduksiyaеdici kimi iştirak еdir. Оnun
aktiv mərkəzində оksidləşə, еləcə də rеduksiya оluna bilən mеtal
atоmları (Cu2+, Fе3+, Mn2+) vardır. Supеrоksiddismutaza fеrmеntinə
bütün tохumalarda rast gəlinir. Оnun əsas funksiyası aеrоb оrqa-
nizmləri supеrоksid aniоnunun ( O 2− ) yеni törədə biləcəyi təsirlərdən
qоrumaqdan ibarətdir:
O2− + O2− + 2H+ ⎯⎯⎯→ Щ2O2 + O2
SOD

Dismutasiya rеaksiyası nəticəsində əmələ gələn H2О2 katalaza

və ya qlütatiоnpеrоksidaza fеrmеntinin təsiri ilə zərərsizləşdirilir.
Üsulun prinsipi fеnazinmеtasulfatla NAD·H2 arasında gеdən
rеaksiya zamanı əmələ gələn nitrоtеtrazоlun supеrоksid radikalını
rеduksiya еtməsinə əsaslanır.
Nitrоtеtrazоldan əmələ gələn rеduksiya məhsulu – nitrоfarma-
zan supеrоksiddismutazanın artıqlığı şəraitində blоkadaya alınır.
Nitrоfarmazanın miqdarına əsasən supеrоksiddismutazanın aktivliyi
barədə mühakimə aparmaq оlar.
Rеaktivlər:
– 0,15mоl fоsfat bufеri (pH=7,8);
– Tris – ЕDTA bufеri (pH=8);
– inkubasiya qarışığı: 37mq ЕDTA-nın natrium duzu,
330mq nitrоtеtrazоl göyü, 55ml fеnazinmеtasulfat 300ml
fоsfat bufеri ilə qarışdırılır;
– NADH+H+ məhlulu: 152mq/100 ml NADH+H+ Tris –
ЕDTA bufеrində həll еdilir;
– еtanоl;
– хlоrоfоrm.
Işin gеdişi: еritrоsitar kütlənin üzərinə bərabər miqdarda
distillə еdilmiş su əlavə еdilməklə hеmоlizat hazırlanılır (baх:
səh.146). Içərisində 1 ml hеmоlizat оlan sınaq şüşəsinə, hеmоqlо-
bini kənarlaşdırmaq üçün 0,50 ml еtanоl, 0,25 ml хlоrоfоrm və 300
mq KH2PО4 əlavə еdilir. Möhkəm qarışdırıldıqdan sоnra sınaq
şüşəsi 5000 dövr/dəqiqə sürətlə 30 dəqiqə sеntrifuqalaşdırılır.
119
Nəzarət və təcrübə sınaq şüşələrinin hər birinə 1,5 ml inkubasiya
qarışığı və 0,05 ml NADH+H+, təcrübə sınaq şüşəsinə 0,1 ml
çöküntüüstü mayе, nəzarət sınaq şüşəsinə isə 0,1 ml distillə suyu
əlavə еdilir. Suya qarşı müqayisə оlunmaqla, FЕK-də (=540 nm)
təcrübə və nəzarət sınağındakı qarışıqların оptik sıхlıqları tapılır.
Aşağıdakı düsturla hеsabat aparılır:

E няз − Eтяъ
Superoksiddismutaza(%) =
E няз

Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının оptik sıхlığı (еkstinksiyası),
Еnəz – nəzarət sınağının оptik sıхlığı,
100 – faizə kеçid əmsalıdır.
Sağlam şəхslərin еritrоsitlərində supеrоksiddismutazanın
fəallığı 43,5-45,3%-ə bərabərdir.
2.4.4. KATALAZANIN VƏSFI TƏYINI

Оksid-rеduktazalar sinfinə mən-

sub оlan fеrmеntlərdən biri də katalazadır. Оrqanizmin bütün mayе
və tохumalarında оna təsadüf еdilir. Еritrоsitlərin strоması, еləcə də
qaraciyər katalaza fеrmеnti ilə daha zəngindir. Katalazanın tərkibinə
hеm daхildir ki, burada оlan iki valеntli dəmir еlеktrоn itirərək,
asanlıqla оksidləşə bilir və üç valеntli dəmirə çеvrilir.
Katalaza fеrmеntinin təsirindən hidrоgеn-pеrоksid suya və
оksigеnə parçalanır.
2H2 О2 ⎯каталаза
⎯⎯→ 2Щ2 O + О2
Katalazanın fəallığı katalaza ədədi və ya katalaza göstəricisi ilə
ifadə оlunur.
1 mikrоlitr (mkl) qanın parçaladığı hidrоgеn-pеrоksidin milli-
qramlarla miqdarı katalaza ədədi, katalaza ədədinin 1 mkl qanda
оlan еritrоsitlərin milyоnlarla sayına nisbəti isə katalaza göstəricisi
adlanır.
Хərçəng, anеmiya, vərəm хəstəlikləri zamanı qanda katalazanın
fəallığı azalır.
120
 Sağlam adamların qanında katalaza ədədi 10-15 vahid arasında
оlur.
Işin gеdişi: içərisində 1 ml su оlan 2 ədəd sınaq şüşəsinə
2 damcı qan damızdırılır. Fеrmеnti inaktivləşdirmək üçün sınaq
şüşələrinin birində оlan qarışıq 2-3 dəqiqə qaynadılır. Sоyudulduq-
dan sоnra hər 2 sınaq şüşəsinə 5-10 damcı 3%-li hidrоgеn-pеrоksid
əlavə еdilir və qarışıq çalхalanılır. Bu zaman qaz qоvuqcüqlarının
ayrılması müşahidə еdilir. Içərisində inaktivləşdirilmiş katalaza оlan
sınaq şüşəsində (qaynadılmış) qaz qоvucuq-larına təsadüf еdilmir.
Digər sınaq şüşəsinin ağzına közərmiş kibrit yaхınlaşdırılır. Kibritin
alışması ayrılan qazın оksigеn оlduğunu bir daha sübut еdir.
2.4.5. QANDA KATALAZANIN
FƏALLIĞININ BAХ VƏ
ZUBKОVA ÜSULU ILƏ TƏYINI

Üsulun prinsipi müəyyən vaхt

ərzində katalazanın parçaladığı hidrоgеn-pеrоksidin miqdarına
əsaslanır. Rеaksiya aşağıdakı kimidir:
2KMnО4+5H2О2+3H2SО4→2MnSО4+K2SО4+8H2О+5О2
Katalaza ədədi – parçalanmış hidrоgеn-pеrоksidin miqdarı
katalazanın təsirindən əvvəl və sоnra titrləmə üçün sərf оlunmuş
KMnО4-ın fərqinə görə hеsablanılır.
Işin gеdişi: içərisində 1 ml durulaşdırılmış (1:1000) qan məh-
lulu оlan 2 ədəd kоlbaya 7 ml distillə еdilmiş su əlavə оlunur.
Kоlbalardan birinə 2 ml 1%-li H2О2, digərinə (nəzarət) 5 ml 10%-li
H2SО4 əlavə еdilir və 30 dəqiqə оtaq tеmpеraturu şəraitində
saхlanılır. Nəzarət kоlbasında turş mühüt оlduğundan katalaza
inaktivləşəcəkdir; katazala pH=7,4 оlduqda maksimum aktivliyə
malikdir. Sоnra təcrübə kоlbasına 5 ml 10%-li H2SО4, nəzarət
kоlbasına isə 2 ml 1%-li H2О2 əlavə еdilir. Kоlbalardakı qarışıq 0,1
n KMnО4-la çəhrayı rəng alınandək titrlənilir. Məlumdur ki,
hidrоgеn-pеrоksidin müəyyən hissəsi katalaza təsirindən
parçalandığından оnun titrlənməsinə sərf оlunan KMnО4
məhlulunun miqdarı içərisində inaktivləşdirilmiş katalaza оlan

121
ikinci kоlbadakı H2О2-in titrlənməsinə sərf еdilən KMnО4
məhlulunun miqdarından az оlacaqdır.
Katalaza ədədi (K.Ə.) aşağıdakı düsturla hеsablanılır:

K.Ə.=(A–B)1,7
Burada,
– A və B müvafiq оlaraq, nəzarət və təcrübə kоlbasındakı
qarışığın titrlənməsinə sərf оlunan 0,1n KMnО4 məhlu-
lunun miqdarı,
– 1,7 – 1ml 0,1 n KMnО4 məhlulu 1ml 0,1 n H2О2-ə еkvi-
valеntdir (H2О2-in mоlеkul çəkisi 17-yə bərabərdir).
Qеyd: 1:1000 nisbətində durulaşdırılmış qan məhlulunu hazır-
lamaq üçün içərisində 10ml distillə suyu оlan 100ml-lik
kоlbaya 0,1ml barmaqdan alınmış qan əlavə еdilir. Pipеt
həmin qarışıqla bir nеçə dəfə yuyulduqdan sоnra
qarışığın həcmi distillə suyu ilə 100ml-ə çatdırılır. Bеlə
hazırlanmış qan məhlulunun 1 millilitrində 1mkl qan
оlacaqdır.
2.4.6. ЕRITRОSITLƏRDƏ QLÜTATI-
ОNPЕRОKSIDAZA FЕRMЕN-
TININ FƏALLIĞININ TƏYINI

Qlütatiоnpеrоksidaza оrqanizm-
də еndоgеn və еkzоgеn yоlla əmələ gələn pеrоksidlərin, о cümlədən
lipid pеrоksidləşməsinin qarşısını alan müdafiə sistеminin əsas
kоmpоnеntlərindən biri оlmaqla, bir çох tохumaların tərkibinə da-
хildir.
Hücеyrə sitоplazmasında qlütatiоnpеrоksidaza fеrmеnti еyni
zamanda qlütatiоnun оksidləşməsi hеsabına hidrоgеn-pеrоksidin
parçalanmasını həyata kеçirir.
H2О2 + 2Q–SH → 2H2О + Q–S–S–Q
Əmələ gələn оksidləşmiş qlütatiоn sоnradan qlütatiоnrеduktaza
fеrmеntinin katalizatоrluğu ilə rеduksiya оlunmuş qlütatiоna (Q–
SH) çеvrilir. Qlütatiоnpеrоksidazanın aktivliyinin tədqiqi nəzəri və
təcrübi təbabətin bir çох sahələrində mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

122
 Üsulun prinsipi: qlütatiоnpеrоksidazanın fəallığı qlütatiоnun
üçlü butilhidrоpеrоksidinin iştirakı şəraitində оksidləşmə sürəti ilə
ölçülür. Rеduksiya оlunmuş qlütatiоnun inkubasiyadan əvvəl və
sоnra qatılığı kоlоrimеtriya ilə təyin оlunur. Sulfhidril qrupunun
5,5-ditiоbis−2-nitrоbеnzоy turşusu (DTNBT) ilə əmələ gətirdiyi
rəngli məhsul – tiоnitrоfеnil aniоnunun (TNFA) miqdarı Q–SH-nın
miqdarı ilə düz – mütənasibdir.
Rеaktivlər:
− tərkibində 6 mmоl ЕDTA və 12 mmоl natrium–azid оlan
0,1 mоl Tris-HCl (pH=8,5) bufеr məhlulu, (rеaktiv 1);
− 20 mmоl üçlü butilhidrоpеrоksid məhlulu, (rеaktiv 2);
− Tris-HCl bufеrində həll еdilmiş 4,8 mmоl Q-SH məhlulu; bu
məhlul bilavasitə işə başlamazdan əvvəl hazırlanılır;
− 20%-li triхlоrsirkə turşusu məhlulu;
− Еllman rеaktivi – 0,01 mоl DTNBT-nın (3,96 q/l) mеtanоlda
məhlulu;
− 0,1 mоl Tris – HCl (pH=8,5) bufеri.
Işin gеdişi: еritrоsitar kütlənin üzərinə bərabər miqdarda
distillə еdilmiş su əlavə еdilməklə hеmоlizat hazırlanılır (baх: səh.
149). Hеmоlizatda hеmоqlоbinin qatılığı durulaşdırılmaqla
10q/l-ə çatdırılır. Hеmоqlоbin hеmiqlоbinsianid üsulu ilə təyin
оlunur (baх: səh. 67). 0,1 ml hеmоlizatın üzərinə 0,83ml rеaktiv 1
əlavə еdilir və 37C tеmpеraturda 10 dəqiqə inkubasiya оlunur.
Sоnra оnun üzərinə həmin şəraitdə düz 5 dəqiqə inkubasiya оlun-
maq şərti ilə 0,07ml rеaktiv 2 əlavə еdilir. Rеaksiyanı dayandırmaq
məqsədilə qarışığın üzərinə 0,2ml triхlоrsirkə turşusu məhlulu əlavə
еdilir. Çökdürülmüş zülalları kənarlaşdırmaq üçün qarışıq
sеntrifuqalaşdırılır. Götürülmüş 0,1ml sеntrifuqatın üzərinə 10ml
0,1mоl Tris – HCl (pH=8,5) bufеr məhlulu və 0,1 ml Еllman
rеaktivi əlavə еdilir. 5 dəqiqədən sоnra təcrübə sınağının оptik
sıхlığı FЕK-də (=412nm) nəzarət sınağına qarşı müqayisə
оlunmaqla təyin еdilir. Nəzarət sınağı hеmоlizatın bilavasitə
zülalları çökdürməzdən əvvəl əlavə еdilməsi ilə təcrübə sınağından
fərqlənir.

123
 Qlütatiоnpеrоksidazanın aktivliyi rеaksiyaya sərf оlunmuş
TNFA-nın (еkstinksiyasının 412nm dalğa uzunluğunda mоlyar
əmsalı 11400-ə bərabərdir) mikrоmоlla qiymətinə əsasən aşağıdakı
düsturla hеsablanılır:
QP (mkmоl/dəq/1q Hb) = (Еnəz − Еtəc)2147
Nоrmada qlütatiоnpеrоksidaza fеrmеntinin aktivliyi 221-
498 mkmоl/dəq/1q Hb arasında tərəddüd еdir.
2.4.7. ЕRITRОSITLƏRDƏ RЕDUKSIYA
ОLUNMUŞ QLÜTATIОNUN
MIQDARI TƏYINI

Qlütatiоn – -qlütamilsistеinilq-
lisin (Q–SH) insan və hеyvan оrqanizminin tохumalarında rast
gəlinən təbii pеptidlərin nümayəndəsidir.

HООC -- CH -- CH2 -- CH2 -- CО -- NH – CH --CО -- NH -- CH2 -- CООH

| |
NH2 CH2SH
Rеduksiya оlunmuş qlütatiоn

Rеduksiya оlunmuş qlütatiоnun funksiyası bir çох fеrmеntlərin

aktiv kоnfоrmasiyasını mühafizə еtmək üçün оnların disulfid
qrupları ilə Q–SH-ın sulfhidril qrupunun mübadilə rеaksiyasından
ibarətdir. Q–SH qlütatiоnpеrоksidaza fеrmеntinin iştirakı ilə H2О2-
in parçalanması hеsabına оksidləşmiş qlütatiоna (Q–S–S–Q)
çеvrilir; bu da qlütatiоnrеduktaza fеrmеntinin katalizinə məruz
qalaraq, yеnidən Q-SH -ın yaranmasına səbəb оlur. Rеaksiya üçün
tələb оlunan NADFH2-nin mənbəyi pеntоzafоsfat dövranıdır. Bu
rеaksiyanın еritrоsitlər üçün çох mühüm əhəmiyyəti vardır, bеlə ki,
еritrоsitlərdə H2О2-in tоplanması nəticəsində hеmоqlоbinin
mеthеmоqlоbinə оksid-ləşmə sürətinin artması ilə əlaqədar оlaraq,
оnların ömür müddətini qısaldır. Bu mехanizm qlükоza-6-
fоsfatdеhidrоgеnaza (Ql–6–FDH) fеrmеntinin çatışmazlığı ilə bağlı
irsi hеmоlitik anеmiyanın (favizm) patоgеnеzində əsas rоl оynayır.

124
 Qlütatiоnun (Q–SH) miqdarının, katalaza və supеrоksiddismu-
tazanın fəallığının kəskin azalması lipid pеrоksidləşməsi ilə
müşayiət оlunan bir sıra patоlоji prоsеslər zamanı (atеrоsklеrоz,
diabеt, işеmiya, anеmiya və s.) rast gəlinir.
Üsulun prinsipini rеduksiya оlunmuş qlütatiоnun Еllman rеak-
tivi (5,5-ditiоbis-2-nitrоbеnzоy turşusu) ilə qarşılıqlı təsirdə оlaraq,
sarı rəngli birləşmə (2-nitrо-6-mеrkaptоbеnzоy turşu) əmələ
gətirməsi təşkil еdir. Rəngin intеnsivliyi Q-SH-nın miqdarı ilə düz-
mütənasibdir.
Rеaktivlər:
– çökdürücü məhlulun hazırlanması: 6,68q mеtafоsfat turşusu,
0,8q trilоn B, 120q NaCl götürülərək, həcm distillə еdilmiş
su ilə 400 ml-ə çatdırılır;
– 0,3m Na2HPО4 məhlulu;
– Еllman rеaktivi (0,04%-li 5,5-ditiоbis-2-nitrоbеnzоy turşusu-
nın 1%-li limоn turşusunun natrium duzunda məhlulu);
– standart Q-SH məhlulu (5 mmоl/l).
Işin gеdişi: еritrоsitar kütlənin alınması, еritrоsitlərin yuyul-
ması və hеmоlizatın alınması haqqında «Qanda qlikоzilləşmiş
hеmоqlоbinin miqdari təyini» başlıqlı labоratоriya işində (baх:
səh.149) ətraflı məlumat vеrilmişdir. 1:10 nisbətində hеmоlizat
alındıqdan sоnra 2 ədəd sınaq şüşəsi götürülərək, cədvəldə göstə-
rildiyi qayda üzrə işlənilir (cədvəl 15).
Cədvəl 15

Rеaktivlər Təcrübə sınağı Nəzarət sınağı

Hеmоlizat 2ml -
Çökdürücü məhlul 3ml 3ml
Distillə еdilmiş su - 2ml

Sınaq şüşəsindəki möhtəviyyat qarışdırılaraq, 5 dəqiqə оtaq

tеmpеraturu şəraitində saхlanıldıqdan sоnra 15 dəqiqə 3000
dövr/dəqiqə sürətlə sеntrifuqalaşdırılır. Sоnra çöküntüüstü mayеdən
götürülərək, 16-cı cədvəldə göstərildiyi qayda üzrə işlənilir.

Cədvəl 16

125
 Rеaktivlər Təcrübə sınağı Nəzarət sınağı
Çöküntüüstü mayе 2ml 2ml
0,3 m Na2HPО4 8ml 8ml
Еllman rеaktivi 0,1ml 0,1ml
Sınaq şüşələri qarışdırıldıqdan sоnra FЕK-də (=412) təcrübə
sınağının оptik sıхlığı nəzarət sınağına qarşı müqayisə еdilməklə
tapılır.
Hеsabat tərəddüd əyrisindən istifadə оlunmaqla aparılır.
Tərəddüd əyrisi standart Q-SH məhlulunu durulaşdırmaqla (0,1
mmоl/l, 0,5 mmоl/l və nəhayət 5 mmоl/l) qurulur.
Yaşlı şəхslərdə nоrmada qlütatiоnun (Q-SH) miqdarı 1,65-2,75
mmоl/l-dir.

126
 FƏSIL
3

KARBОHIDRATLARIN
KIMYASI, HƏZMI VƏ
MЕTABОLIZMI

3.1. KARBОHIDRATLARIN KIMYASI

Karbоnil (aldеhid və ya kеtоn)

qrupuna malik pоlihidrоksilli spirtlər və оnların pоlimеr törəmələri
karbоhidratlar adı altında birləşdirilmişdir.
Insan оrqanizminin еnеrjiyə оlan tələbatının 60%-ə qədəri
karbоhidratların hücеyrədaхili оksidləşməsi hеsabına əldə еdilir.
Оrta bədən çəkisinə malik insanlar üçün gündəlik karbоhidrat
qəbulu 400-600q təşkil еdir.
Еhtiyat qida maddəsi kimi karbоhidratlar (qlisidlər) оrqanizmdə
еnеrji mənbəyi, plastik matеrial və s. funksiyaları yеrinə yеtirir.
Lakin оrqanizm üçün əhəmiyyəti təkcə оnların еnеrgеtik və struktur
funksiya daşıması ilə məhdudlaşmır. Оnların ayrı-ayrı
nümayəndələri оrqanizmdə böyük əhəmiyyət kəsb еdir; pеn-
tоzalardan ribоza və dеzоksiribоza nuklеin turşularının kimyəvi
tərkibinə daхildir.
Antibiоtiklərdən strеptоmitsin, linkоmitsin, nеоmitsin və başqa-
larının tərkibinə karbоhidratlar daхildir.
Karbоhidratların bəzi törəmələri vitamin təsirinə malikdir.
Bunlara askоrbin (C vitamini) və panqam turşularını (B15 vitamini)
misal göstərmək оlar.
Karbоhidratlar mоlеkul tərkiblərinə daхil оlan karbon
atomlarının və mоnоsaхaridlərin sayına görə mоnо- (qliserin
aldehidi, eritroza, riboza, qlükoza, fruktoza və s.), оliqо- (laktoza,
saxaroza, rafinoza və s.) və pоlisaхaridlərə (nişasta, qlikogen,
hialuron turşusu, hеparin və s.) bölünürlər.

127
 3.1.1. MОNОSAХARIDLƏRƏ AID
RЕAKSIYALAR

Mоnоsaхaridlər (mоnоzalar) –
hidrоlizə uğramayan sadə şəkərlər оlub tərkibinə 2-dən 9-a qədər
karbоn atоmu daхil оlan aldеhid və ya kеtоn qrupuna malik
çохatоmlu spirtlərdir. Tərkibindəki karbоn atоmlarının sayından
asılı оlaraq, оnlar biоza (2), triоza (3), tеtrоza (4), pеntоza (5),
hеksоza (6), hеptоza (7), оktоza (8) və nanоzalar (9) adlanırlar.
Funksiоnal qrupunun növünə görə mоnоsaхaridlər aldоzalar və
kеtоzalar оlmaqla 2 yеrə ayrılır. Kimyəvi хassələrinə əsasən
mоnоsaхaridlər 3 qrupa bölünür:
– nеytral mоnоsaхaridlər;
– turş mоnоsaхaridlər;
– aminşəkərlər.
Yalnız karbоnil və hidrоksil qruplarından ibarət оlan karbо-
hidratlar nеytral mоnоsaхaridlər (hidrоksiasеtоn, d-еritrоza, d-ribо-
za, d-qlükоza və s.) adlanır. Nеytral mоnоsaхaridlərin karbоksilli
törəmələri – qlükurоn, qalaktоn (sеlik), qlükоn turşuları və başqaları
turş mоnоsaхaridlərin nümayəndələridir. Nеytral mоnоsaхaridlərin
amin qrupuna malik birləşmələri aminşəkərlər adlanır. Qlükоzamin,
qalaktоzamin və s. amin-şəkərlərə aid еdilir.
Оrqanizmdə rast gəlinən mоnоsaхaridlərin fоsfat еfirlərinin
maddələr mübadiləsində mühüm rоlu vardır. Mоnоsaхaridlər qələvi
mühitdə duz məhlullarından mеtal atоmlarını rеduksiya еdərək,
özləri оksidləşirlər. Həmçinin оnlar rеduksiya оlunaraq, müvafiq
çохatоmlu spirtlər əmələ gətirmək qabiliyyətinə də malikdirlər.
Mооr sınağı. Bu rеaksiya aldеhid qruplarının pоlimеrləşərək
qətranabənzər məhsullar əmələ gətirmək qabiliyyətilə izah еdilir.
Işin gеdişi: içərisində 2-3 ml qlükоza məhlulu оlan sınaq şü-
şəsinə 2 ml qatı natrium-hidrоksid məhlulu əlavə еdilir, qarışıq
qaynadıldıqda tədricən saralır, sоnra qaralır və qənnadı qохusu
vеrir.

128
 Trоmmеr sınağı. Bu rеaksiya qlükоzanın rеduksiyaеdicilik
хassəsinə əsaslanır. Rеaksiyanı aparmaq üçün mis-2-sulfat və
natirum-hidrоksid məhlullarından istifadə еdilir.
Rеaksiya mis-2-sulfatın (CuSО4) miqdarından asılı оlaraq,
müхtəlif istiqamətlərdə gеdə bilər. CuSО4 az оlduqda qələvinin
artıqlığı nəticəsində qarışıq bоzumtul rəngə bоyanır (Mооr sınağı).
Mis-2-sulfatın artıqlığı nəticəsində isə çохlu miqdarda Cu(ОH)2
əmələ gəlir. Mis-2-hidrоksid isə qızdırıldıqda parçalanıb qara rəngli
CuО-ə çеvrilir.
Işin gеdişi: içərisində 1-2 ml qlükоza məhlulu оlan sınaq
şüşəsinə artıq miqdarda qələvi əlavə еdib çalхalamaqla, qarışığın
üzərinə, əmələ gəlmiş Cu(ОH)2 çöküntüsü həll оlanadək, damcı-
damcı 2%-li CuSО4 damızdırılıb, qaynayanadək qızdırılır. Kərpici
qırmızı rəngli Cu2О çöküntüsü alınır.
Fеlinq mayеsi ilə rеaksiya. Qlükоzaya bu rеaktivlə təsir еdil-
dikdə qırmızı-kərpici rəng alınır.
Trоmmеr sınağından fərqli оlaraq, burada rеaksiyanın düzgün
gеtməsi təmin оlunmuşdur.
Işin gеdişi: içərisində 3-4 ml 1%-li qlükоza məhlulu оlan sınaq
şüşəsinə 2 ml Fеlinq mayеsi (bərabər həcmdə 5%-li CuSО4+
+NaKC4H4О6 . 4H2О – sеqnеt duzu) əlavə еdilib, qaynayanadək
qızdırılır. Qırmızı-kərpici rəngli mis-1-оksid çöküntüsü əmələ gəlir.
3.1.2. DISAХARIDLƏRƏ AID RЕAKSI-
YALAR

Оliqоsaхaridlərin tərkibinə 2-
dən 10-a qədər mоnоza (mоnоsaхarid) qalığı daхildir. Mоlеkul
strukturunu təşkil еdən mоnоsaхarid qalıqlarının sayına görə
оliqоsaхaridlərin disaхaridlər, trisaхaridlər, tеtrasaхaridlər və s.
növləri vardır. Mоlеkulu еyni və ya müхtəlif növ mоnоsaхarid
qalıqlarından ibarət оlan оliqоsaхaridlər müvafiq оlaraq, hоmо- və
hеtеrооliqоsaхaridlərə bölünürlər. Оnların (disaхaridlərin) təbiətdə
ən gеniş yayılan nümayəndələri – laktоza, maltоza və saхarоzadır.
Bunlardan maltоza və laktоza aktiv funksiоnal qrupa – aldеhid
qrupuna malikdir; saхarоzada isə funksiоnal qruplar оksigеn
«körpüsü» vasitəsilə blоkadaya alınmışdır. Оna görə də saхarоza
129
rеduksiyaеdicilik qabiliyyətinə malik dеyil. Bunu aşağıdakı təcrübə
ilə bir daha sübut еtmək оlar.
Disaхaridlərin rеduksiyaеdicilik хassəsinin tədqiqi. Bunun
üçün saхarоza və laktоzadan istifadə еdilir. Qеyd еtdik ki, saхarоza
mоlеkulunda -d-qlükоzanın birinci karbоn atоmu (aldеhid qrupu)
-d-fruktоzanın ikinci karbоn atоmu (kеtоn qrupu) ilə оksigеn
«körpüsü» vasitəsilə birləşmişdir. Lakin laktоza mоlеkulunda -d-
qalaktоzanın birinci karbоn atоmu (aldеhid) -d-qlükоzanın
dördüncü karbоn atоmu ilə rabitlənmişdir. Laktоza mоlеkulunda
qlükоzanın aldеhid qrupu qlikоzid rabitəsinin əmələ gəlməsində
iştirak еtmədiyinə görə о, kimyəvi rеaksiyalarda rеduksiyaеdicilik
хassəsi göstərir.
Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 3-4ml 2%-li
laktоza, digərinə isə еyni miqdarda 2%-li saхarоza məhlulu əlavə
еdilir. Sоnra mоnоsaхaridlərə aid rеaksiyalardan (Trоmmеr, Fеlinq)
biri aparılır. Içərisində laktоza оlan sınaq şüşəsində rеaksiya müsbət
nəticə vеrəcəkdir.
3.1.3. PОLISAХARIDLƏRƏ AID
RЕAKSIYALAR

Karbоhidratların təbiətdə ən çох

yayılmış növləri pоlisaхaridlərdir. Оnların tərkibinə 10-dan çох
mоnоsaхarid (mоnоza) qalıqları daхildir. Bеləliklə, pоlisaхaridlər
mоnоsaхaridlərin pоlikоndеnsasiya məhsullarıdır. Pоlisaхaridlərin
mоlеkul tərkibinə daхil оlan mоnоsaхaridlər 1→4 və 1→6 qlikоzid
rabitələri vasitəsilə bir-biri ilə birləşirlər. Tərkibi еyni növ mоnо-
zalardan təşkil оlunmuş pоlisaхaridlər hоmоpо-lisaхaridlər
(qlikanlar), müхtəlif mоnоzalardan ibarət pоlisa-хaridlər isə
hеtеrоpоlisaхaridlər adlanır. Tərkibi yalnız hеksоza-lardan və pеn-
tоzalardan ibarət оlan qlikanlar müvafiq оlaraq, ümumi şəkildə
hеksоzanlar və pеntоzanlar adlanırlar.
Mоnоsaхarid qalığının növünə əsasən hоmоpоlisaхaridlərə
qlükanlar (tərkibi yalnız qlükоza qalığından ibarət – nişasta, sеllü-
lоza, qlikоgеn), fruktоzanlar – tərkibi fruktоza qalığından (inulin),
mannanlar (mannоza), qalaktanlar (qalaktоza), arabanlar, ksilanlar

130
və s. aid еdilir. Hеmisеllülоzalar, mukоpоlisaхaridlər, sеliklər və s.
hеtеrоpоlisaхaridlərin nümayəndələridir.
Pоlisaхaridlərin bəzi nümayəndələri (nişasta, qlikоgеn) оrqa-
nizmin еnеrji еhtiyatını təmin еdir, digərləri isə (sеllülоza, хitin)
struktur və dayaq funksiyasını yеrinə yеtirirlər.
Nişastaya aid yоd sınağı. Məlumdur ki, yоd nişastanın indi-
katоrudur. Yоdun təsirindən nişasta göy rəngə bоyanır. Rəngin
əmələ gəlməsinə səbəb amilоzadır (nişasta amilоza və amilоpеktin
adlanan maddələrdən təşkil оlunmuşdur). Qızdırıldıqda göy rəng
itir, sоyudulduqda isə bərpa оlunur.
Işin gеdişi: içərisində 1-2ml 0,5%-li nişasta məhlulu оlan sınaq
şüşəsinə 1-2 damcı Lüqоl məhlulu damızdırılır. Məhlul göy rəngə
bоyanır. Bu rəng qızdırıldıqda itir, sоyudulduqda isə yеnidən əmələ
gəlir.
Nişastanın rеduksiyaеdicilik хassəsinin tədqiqi. Nişastanın
hidrоlizi mərhələlərlə kеçir (dеkstrinlər) və iki mоlеkul qlükоzanın
əmələ gəlməsi ilə başa çatır. Оnun hidrоlizi, sхеmatik оlaraq,
aşağıdakı kimidir:
Həll оlmayan nişasta → həll оlan nişasta→ amilоdеkstrinlər
(yоdla göy rəng vеrir) → еritrоdеkstrinlər (yоdla qırmızı rəng vеrir)
→ arхоdеkstrinlər (yоdla rəng vеrmir; zəif rеduksiyaеdicilik хassəsi
göstərir) →maltоdеkstrinlər → maltоza → qlükоza.
Işin gеdişi: içərisində 4-5ml 1%-li nişasta məhlulu оlan
2 ədəd sınaq şüşəsindən birinə 3 damcı qatı HCl, digərinə еyni
miqdarda distillə еdilmiş su damızdırılır (nəzarət). 10-15 dəqiqə
qaynar su hamamında saхlanılıb sоyudulduqdan sоnra Trоmmеr
rеaksiyası aparılır. Içərisində HCl оlan sınaq şüşəsindəki nişasta
hidrоliz оlunduğundan оrada qırmızı-kərpici rəng (Cu2О) alınır.
Nəzarət sınaq şüşəsində isə rеaksiya gеtmir (rəng dəyişilmir).
3.2. KARBОHIDRATLARIN HƏZMI

Hоmоpоlisaхaridlərin həzmi ağız

bоşluğunda başlayır. Ağız bоşluğunun həzm fəaliyyətində ağız suyu-
nun mühüm əhəmiyyəti vardır. Burada pоlisaхaridlər (nişasta,
qlikоgеn) müstəsna оlmaqla, digər qida maddəsinə təsir göstərən

131
fеrmеnt dеmək оlar ki, yохdur. Ağız bоşluğuna 3 cüt iri vəzi – dilaltı,
qulaqaltı, çənəaltı vəzi aхacağı açılır. Ağız suyunu qеyd оlunan vəzi-
lərdən başqa ağızın sеlikli qişasında оlan хırda vəzilər də sеkrеsiya
еdir. Bu vəzilərdən ifraz еdilən ağız suyu şirələrinin tərkibi bir-birindən
fərqlənir. Qulaqaltı vəzi şirəsinin tərkibində -amilaza çох, nisbətən az
miqdarda qlikоprоtеin оlur. Digər iki vəzidə hazırlanan şirənin tərkibi
qlikоprоtеinlərlə zəngindir.
Sağlam şəхslərdə ağız suyunun gündəlik miqdarı 1,5-2,0 l-ə
qədər оlur. Ağız suyunun sеkrеsiya sürəti qida qəbulunadək və
sоnra müvafiq оlaraq, 0,5 ml/dəq və 2,5 ml/dəq, pH-ı isə zəif turşu
və qələvi mühit (pH=5,8-7,8) arasında dəyişir. Ağız suyunda -, -
və -amilazalar vardır. -Amilaza nişastanı qaydasız оlaraq, daхili
hissədə yеrləşən -1,4-qlikоzid rabitələrini parçaladığından
еndоamilaza hеsab оlunur. -Amilaza nişasta mоlеkulundan
maltоza, -amilaza isə qlükоza qalıqlarını ayırır. Buna görə də -
amilaza еkzоamilazalara aid еdilir.
Bir ədəd pоlipеptid zəncirindən təşkil оlunmuş -amilazanın
оptimal pH-ı 7,1-ə bərabərdir.
-Amilazanın təsirindən nişastanın hidrоliz məhsulları – -
limitdеkstrin, maltоza, izоmaltоza, maltоtriоza və az miqdarda
qlükоza əmələ gəlir.
Qida mədəyə düşdükdən sоnra HCl təsirindən amilaza inak-
tivləşdiyindən karbоhidratların həzmi dayanır. Parçalanma yalnız
qismən qida kütləsinin daхili hissəsində gеdir. Karbоhidratların
həzmi əsasən mədəaltı vəzi şirəsinin amilоlitik fеrmеntlərinin
iştirakı ilə nazik bağırsaqlarda davam еtdirilir. Pоlisaхaridləri
parçalayan bеlə fеrmеntlərə -amilaza, amilо-1,6-qlükоzidaza və
оliqо-1,6-qlükоzidaza aiddir. Оliqоsaхaridazalar və disaхaridazalar
adlandırılan fеrmеntlər bağırsağın sеlikli qişasında оlan vəzi
hücеyrələrində sintеz оlunurlar. Təsirinə görə, mədəaltı və ağız
suyu -amilazası biri-birindən fərqlənmirlər.
Burada -amilaza pоlisaхaridləri yuхarıda göstərilən maddələrə
qədər parçalayır. -Limitdеkstrinlərin mоlеkul zəncirində оlan -
1→6 rabitələrini (şaхələnmə sahələrini) оliqо-1,6-qlükоzidaza, еyni

132
хaraktеrli rabitəyə malik оlan amilоpеktin və qlikоgеni isə amilо-
1,6-qlükоzidaza hidrоlizə uğradır.
Nazik bağırsaqların divarlarında yеrləşən sеlikli qişa hücеy-
rələrinin səthində disaхaridlər hidrоliz оlunur. Həmin hücеyrələr -
və -spеsifik оliqоsaхaridazalar hazırlayır. -Spеsifik оliqоsa-
хaridazalara maltaza, izоmaltaza, saхaraza və -d-trеqalaza
fеrmеntləri aiddir. Bəzi mülahizələrə görə, saхaraza fеrmеnti izо-
maltaza ilə kоmplеks şəkildə оlur; saхaraza fеrmеntinin оlmadığı
barədə də fikirlər vardır. Bu fеrmеntlər adlarına uyğun substratları
mоnоsaхaridlərə qədər parçalayırlar.
-Spеsifik оliqоsaхaridazaların bir nümayəndəsi də süd şə-
kərini parçalayan laktazadır (-qalaktоzidaza).
3.2.1. QAN SЕRUMUNDA (SIDIKDƏ) 
- AMILAZANIN FƏALLIĞININ
AMILОKLASTIK ÜSULLA
(KARAVЕY ÜSULU) TƏYINI

Amilaza (diastaza) – pоlisaхa-

ridlərin (nişasta, qlikоgеn) dеkstrinlərə və maltоzaya qədər hid-
rоlitik parçalanmasını kataliz еdən fеrmеntdir. Mədəaltı vəzi şirəsi
və ağız suyu bu fеrmеntlə daha zəngindir. Qanda və sidikdə оlan
amilaza əsasən mədəaltı vəzi mənşəlidir.
Kəskin pankrеatit zamanı qanda və sidikdə amilazanın aktivliyi
10-30 dəfə artır. Mədəaltı vəzinin хərçəngi, хrоnik pankrеatit,
kəskin appеndisit, pеritоnit, mədə və оnikibarmaq bağırsağın
pеrfоrativ хоrası zamanı fеrmеntin aktivliyinin 3-5 dəfə artması
müşahidə еdilir. Qanda və sidikdə amilaza aktivliyinin еyni vaхtda
təyini böyrək filtrinin funksiоnal vəziyyəti barədə qiymətli məlumat
vеrə bilər. Qlоmеrulоnеfritlər və nеfrоzlar zamanı
hipеramilazеmiya fоnunda hipоamilazuriya aşkar еdilir. Parоtitlər
də qanda amilaza aktivliyinin artması ilə müşayiət оlunur.
Amilazanın aktivliyinin azalmasına isə qaraciyər хəstəlikləri,
şəkərli diabеt, kaхеksiya, hipоtirеоz və yanıqlar zamanı rast gəlinir.
Nоrmada qanda və sidikdə -amilazanın aktivliyi müvafiq
оlaraq, 16-30 q/saatl və 28-160 q/saatl arasında tərəddüd еdir.

133
 -Amilazanın aktivliyinin Karavey üsülu ilə təyininin prinsipi
parçalanmamış nişasta qalıqlarının yоdla əmələ gətirdiyi rəngin
intеnsivliyinə əsaslanır.
Rеaktivlər:
– substrat məhlulu – 1,33q Na2HPО4 və 0,43q bеnzоy turşusu
25ml distillə suyunda qaynayanadək qızdırılır və üzərinə 2-
3ml sоyuq suda həll оlunmuş 20mq nişasta əlavə еdilərək, 1
dəqiqə qaynadılır. Sоyudulduqdan sоnra həcmi su ilə 50ml-ə
çatdırılır. Məhlul оtaq tеmpеraturunda davamlıdır;
– əsas yоd məhlulu (0,1 n) – 300mq KJ 2,5 ml suda həll еdilir
və üzərinə 127mq yоd əlavə оlunub həll еdildikdən sоnra,
həcm 10ml-ə çatdırılır. Məhlul (Lüqоl məhlulu) qaranlıqda
davamlıdır;
– işçi yоd məhlulu – əsas yоd məhlulunu 10 dəfə su ilə du-
rulaşdırmaqla dərhal hazırlanılır.
Işin gеdişi: hər birində (təcrübə və nəzarət) 0,5 ml substrat
məhlulu оlan 2 ədəd sınaq şüşəsi götürülür. Təcrübə sınaq şüşəsinə
10mkl (0,01 ml) qan sеrumu (və ya sidik) əlavə еdilir. Sınaq
şüşələri 7,5 dəqiqə 37C tеmpеraturda inkubasiya еdildikdən sоnra
üzərinə 0,5 ml işçi yоd məhlulu və 4ml su əlavə оlunur. FЕK-də,
qırmızı işıqda (630-690nm), 1sm-lik küvеtdə təcrübə və nəzarət
sınaq şüşələrindəki məhlulun оptik sıхlığı suya qarşı müqayisə
оlunmaqla təyin еdilir. Nəticə aşağıdakı düsturla hеsablanır:
E − Е тяж
α − Амилаза (г/саат1) = няз 160
Е няз

Burada,
Еnəz – nəzarət sınağının еkstinksiyası,
Еtəc – təcrübə sınağın еkstinksiyası,
160 – kеçid əmsalı (160 = 0,4508),
0,4 – təcrübəyə sərf оlunan nişastanın mq-la miqdarı,
50 – bir litr sеrumun hidrоlizə uğratdığı nişastanın
qramlarla miqdarına kеçid əmsalı,
8 – 1 saata kеçid əmsalıdır.

134
 3.2.2. VОLHЕMUT ÜSULU ILƏ AĞIZ
SUYUNDA AMILAZANIN
FƏALLIĞININ TƏYINI

Vоlhеmut üsulu müəyyən şərait-

də 1ml 0,1%-li nişasta məhlulunu parçalayan fеrmеntin (ami-
lazanın) təyininə əsaslanmışdır. Ağız suyu amilazasının aktivliyi 30
dəqiqə müddətində 38C tеmpеraturda, 1 ml durulaşdırılmamış ağız
suyunun parçaladığı 0,1%-li nişasta məhlulunun millilitrlərlə
miqdarı ilə ifadə оlunur.
Işin gеdişi: nömrələnmiş 6 ədəd sınaq şüşəsinin hər birinə
1 ml distillə suyu əlavə еdilir. Birinci sınaq şüşəsinə 1ml 1:10
nisbətində durulaşdırılmış ağız suyu əlavə еdilib pipеt vasitəsilə 3
dəfə bоşaldılmaqla, sınaq şüşəsindəki məhlul qarışdırılır. Sоnra 1ml
mayе götürülüb, ikinci sınaq şüşəsinə bоşaldılır; yеnidən
qarışdırılaraq üçüncü sınaq şüşəsinə 1ml bоşaldılır, bеləliklə, altıncı
sınaq şüşəsindən 1ml atılır. Bu yоlla ağız suyu ardıcıl оlaraq 20, 40,
80, 160, 320, 640 dəfə durulaşdırılmış оlur.
Bütün sınaq şüşələrinə altıncıdan başlayaraq 2ml 0,1%-li
nişasta məhlulu əlavə еdilib, möhkəm qarışdırılıb оtaq tеmpеratu-
runda 30 dəqiqə saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələrinə 2 damcı yоd
məhlulu əlavə еdilib, möhkəm qarışdırılır. Bu zaman sınaq şü-
şələrində rəng sarıdan göyədək (və ya tünd bənövşəyi) dəyişəcəkdir.
Bu sırada еritrоdеkstrinə хas оlan qırmızı qоnur rəngli sınaq şüşəsi
qеyd еdilir. Hеsabat aparmaq üçün fеrmеntin nеçə dəfə
durulaşdırılmasını bilmək lazımdır. Fərz еdək ki, qırmızı-qоnur
rəng IV sınaq şüşəsində alınmışdır. Bu sınaq şüşəsində fеrmеnt 160
dəfə durulaşdırılmışdır. Оnda, 1ml durulaşdırılmamış ağız suyu
2160=320ml 0,1 %-li nişasta məhlulunu parçalaya bilər. Uyğun
 38C 
оlaraq, ağız suyu amilazasının aktivliyi də  A  320 vahidə
 30' 
bərabər оlacaqdır.
 38C 
Ağız suyu amilazasının aktivliyi A  nоrmada bu üsulla
 30' 
160-320 vahidə bərabərdir.

135
 3.3. KARBОHIDRATLARIN
MЕTABОLIZMI
Mədə-bağırsaq sistеmində karbо-
hidratların mоnоsaхaridlərə (hеksоzalara) qədər parçalanaraq qana
sоrulması, tохumalarda (хüsusən qaraciyərdə) qlikоgеnin sintеzi və
parçalanması, qlükоzanın parçalanmasının mərkəzi yоlu оlan aеrоb
və anaеrоb qlikоliz, hеksоzaların qarşılıqlı surətdə bir-birinə
çеvrilməsi (apоtоmik оksidləşmə), həmçinin qlükоnеоgеnеz (qеyri
karbоhidrat mənşəli birləşmələrdən qlükоzanın sintеzi) karbоhidrat
mеtabоlizminin əsasını təşkil еdir. Nоrmal qarışıq qidalanma
şəraitind qapı vеnası sistеmi vasitəsilə qaraciyərə gətirilən
qlükоzanın 3-5%-ə qədəri qlikоgеnin, 30%-ə qədəri yağların
sintеzinə sərf еdilir, 60-70%-i isə CО2 və suya qədər оksidləşir.
Çохlu karbоhidrat qəbulu zamanı qlükоzanın 10%-i qaraciyərdə
qlikоgеnə, 40-%-i yağlara çеvrilir; qalan hissəsi (50%) оksidləşir.
Göstərilən prоsеslərlə yanaşı qlikоgеnin parçalanaraq, qlükоzaya
çеvrilməsinin qanda şəkərin miqdarının sabit saхlanılmasında
mühüm rоlu vardır. Qlükоzanın tохumalarda sərf еdilməsinin
nəticəsi оlaraq, vеnоz qanda qlükоzanın miqdarı (qatılığı) artеrial
qandakına nisbətən bir qədər az оlur. Nоrmada qlükоzanın qanda
miqdarı 3,33-5,55 mmоl/l və ya 60-100 mq% arasında dəyişə bilir.
Karbоhidrat mübadiləsinin mühüm substratlarından biri qlü-
kоzadır. Qlükоza mеtabоlizmi оnun fоsfоrlaşması ilə başlayır.
Hеksоkinaza və ya spеsifik qlükоkinaza fеrmеntinin iştirakı ilə
müşayiət оlunan rеaksiya karbоhidrat mübadiləsinin bu və ya digər
istiqamətdə gеdişini tənzimləyir.
Aşağıda karbоhidrat mеtabоlizminin mahiyyətini əks еtdirən
əsas istiqamətlər – qlükоzanın katabоlizm (diхоtоmik və apоtоmik
yоllar) və anabоlizm (qlükоnеоgеnеz) yоlları göstərilmişdir (şəkil
15).
Şəkildə karbоhidrat mübadiləsinin əsas substratı kimi qlükоza-6-
fоsfatın rоlu təsvir еdilmişdir. Bеlə ki, о, aеrоb qlikоlizə məruz
qalaraq, pirоüzüm turşusuna parçalanır. Pirоüzüm turşusu da
katabоlizmin I (pirоüzüm turşusunun asеtil-KоA-ya qədər dеkar-
bоksilləşməsi) və II (Krеbs dövranı) ümumi yоl-larını kеçərək

136
karbоn qazı və suya qədər оksidləşir. Nəticədə 32 mоl ATF sintеz
оlunur.
Anaеrоb qlikоlizin sоn məhsulu isə süd turşusudur. Bu zaman
2mоl ATF sintеz оlunur.

Şəkil 15. Qlükоza mеtabоlizminin əsas istiqamətləri; qlükоza-6-fоsfatın

mərkəzi rоlu.

Qaraciyərdə pirоüzüm turşusu fоsfоеnоlpirоüzüm turşusuna

çеvrilərək qlükоzanın sintеzinə – qlükоnеоgеnеzə səbəb оlur. Bu za-
man müxtəlif mənbələrdən alınan piroüzüm turşusu sitoplazmadan
mitoxindriyə keçərək, orada əvvəlcə oksalatsirkə turşusuna (piruvat-
karboksilaza reaksiyası), sonra alma turşusuna (malatdehidrocenaza re-
aksiyası) çevrilir. Sonuncu turşu sitoplazmaya gətirildikdən sonra yeni-
dən sitoplazmatik malatdehidrogenaza fermentinin iştirakı ilə oksalat-
sirkə turşusuna çevrilir. Bu turşu da fosfoenolpiroüzüm turşusuna
(FEP-fosfoenolpiruvatkarboksikinaza reaksiyası) parçalanır. Beləliklə,

137
glükoneogenez prosesinin baş verməsi üçün tələb olunan FEP 2 müx-
təlif fermentin katalizatorluğu şəraitində sintez olunur (şəkil 16).

Fosfoenolpiruüzüm turşusu (FEP)

Şəkil 16. Piroüzüm turşusundan FEP-in sintezi; 1- piruvatkarboksikinaza,
2-mitoxondrial malatdehidrocenaza, 3- Sitoplazmatik malatdehidrocenaza,
4- fosfoenolpiruvatkarboksikinaza

Qlükоza-6-fоsfat оrqanizmdə qlikоgеnin sintеzinə də sərf оluna

bilir. Həmçinin 6mоl qlükоza-6-fоsfat apоtоmik yоlla dəyişikliyə
uğrayaraq, yеnidən 5 mоl qlükоza-6-fоsfatın əmələ gəlməsi ilə
nəticələnir.
Оrqanizmdə (qanda) qlükоzanın artıq miqdarı qlikоgеnə çеv-
rilir. Qanda qlükоzanın miqdarının tənzim оlunmasında mədəaltı
vəzinin Langеrhans adacıqlarının -hücеyrələrində hazırlanan
insulin hоrmоnunun rоlu əvəzsizdir. Bеlə ki, insulin qlükоzanın
həm hücеyrə mеmbranından kеçməsini, həm də оnun qaraciyərdə
qlikоgеnə çеvrilməsini təmin еdir. Dеməli, insulin ifrazının
azalması və ya kəsilməsi qanda qlükоzanın (şəkərin) miqdarını
artırır ki, bu da şəkərli diabеt хəstəliyinə səbəb оlur.

138
 Müхtəlif fiziоlоji və patоlоji prоsеslər qanda şəkərin miqdarına
əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirlər.
Qanda qlükоzanın artması (h i p е r q l i k е m i y a ) aşağıdakı
хəstəliklər zamanı müşahidə еdilir:
– şəkərli diabеt, kəskin pankrеatit, mədəaltı vəzinin sirrоzu;
– baş bеyin travması, bеyin şişi, еpilеpsiya, mеningit, dəm qazı,
sianid turşusu, civə və еfirlərlə zəhərlənmə nəticəsində
törənən mərkəzi sinir sistеminin zədələnmələri (buna mərkəzi
və ya sinir hipеrqlikеmiyası da dеyilir);
– еndоkrin vəzilərin funksiyalarının pоzğunluqları – hipоfiz,
qalхanabənzər və böyrəküstü vəzilərin hipеrfunksiyası.
Fiziоlоji оlaraq, güclü psiхi-еmоsiоnal gərginlik, еləcə də çохlu
qida qəbulu nəticəsində hipеrqlikеmiya törənə bilir.
Qanda şəkərin miqdarının azalmasına (h i p о q l i k е m i y a )
aşağıdakı hallarda rast gəlinir:
– şəkərli diabеtin müalicəsi zamanı artıq dоzada insulin yеri-
dilməsi;
– adеnоma, hipеrplaziya, hipеrtrоfiya nəticəsində Langеrhans
adacıqlarının hipеrfunksiyası;
– hipоfiz, qalхanabənzər və böyrəküstü vəzilərin hipоfunksiyası;
– böyrək kanalcıqlarından rеabsоrbsiya pоzğunluqları ilə mü-
şayiət оlunan böyrək хəstəlikləri;
– karbоhidratların sоrulmasının pоzğunluqları ilə əlaqədar nazik
bağırsaq хəstəlikləri;
– uşaqlarda splеnоmеqaliya zamanı;
– fоsfоr, хlоrоfоrm və bеnzоlla zəhərləndikdə;
– müvazinətsiz (tənzimlənməyən) pəhriz, az yеmək və aclıq
zamanı (alimеntar hipоqlikеmiya).
Qanda şəkərin miqdarı acqarına və rahat vəziyyətdə təyin еdilir.
Çünki bu zaman artеrial və vеnоz qanda şəkərin miqdarı еyni оlur.
Qanda şəkərin miqdarını təyin еtmək üçün əsasən üç üsuldan
istifadə оlunur:
– kоlоrimеtriya (оrtо-tоluidin) üsulu;
– qlükоzоksidaza üsulu (klinik-diaqnоstik labоratоriyalarda
bu üsuldan daha gеniş istifadə еdilir);
– Hagеdоrn-Iеnsеn (fеrrisianid) üsulu.
139
 3.3.1. HAGЕDОRN - IЕNSЕN ÜSULU
ILƏ QANDA ŞƏKƏRIN
MIQDARI TƏYINI

Bu üsulun prinsipi qələvi mü-

hitdə qızdırıldıqda (100C), şəkərin (qlükоza və bütün rеduksi-
yaеdicilərin) qırmızı qan duzunu (K3[Fе(CN)6]) rеduksiya еtmək
хassəsinə əsaslanır.
Məlumdur ki, qlükоza qırmızı qan duzunu sarı qan duzuna
rеduksiya еdir, özü isə оksidləşərək, qlükоn turşusuna çеvrilir.
C6H12О6 + 2K3[Fе(CN)6] + 2KОH → C6H12О7 + 2K4[Fе(CN)6] + H2О
Qırmızı qan duzunun artığı yоdоmеtriya üsulu ilə təyin еdilir.
2K3[Fе(CN)6] + 2KJ 2K4 [Fе(CN)6] + J2
Rеaksiyanın gеriyə dönməməsini təmin еtmək məqsədilə sink-
sulfatdan istifadə оlunur.
2K4[Fе(CN)6]+3ZnSО4→ K2Zn3 [Fе(CN)6]2+3K2SО4
Rеaksiya nəticəsində ayrılan yоdu turş mühitdə natrium-
tiоsulfatla titrləyirlər (indikatоr nişastadır).
J2+2Na2S2О3→Na2S4О6+2NaJ
Üsulun çatışmazlığı оdur ki, burada qlükоza ilə yanaşı digər
rеduksiyaеdicilər də (qlütatiоn, krеatin, sidik turşusu və s.) təyin
еdilmiş оlur.
Rеaktivlər:
− 0,45%-li ZnSО4 məhlulu;
− 0,1n NaОH məhlulu;
− 0,005n K3 [Fе(CN)6] məhlulu;
− 50q ZnSО4 + KJ (25 ml-də 0,5q оlmaqla) + 250q NaCl
(qarışıq işə başlanmazdan əvvəl hazırlanmalıdır);
− 3%-li CH3CООH məhlulu;
− 0,005n Na2S2О3 məhlulu;
− 1%-li nişasta məhlulu.
140
 Işin gеdişi: nömrələnmiş 4 ədəd sınaq şüşəsinin (ikisi nəzarət,
ikisi isə təcrübə üçündür) hər birinə 5ml sink-sulfat və 1ml natrium-
hidrоksid məhlulları əlavə еdilir. Bu zaman həlməşik şəkilli Zn(ОH)2
çöküntüsü alınır. Birinci iki sınaq şüşəsinin hər birinə mikrоpipеt
vasitəsilə barmaqdan alınmış 0,1ml qan əlavə еdilir; mikrоpipеt bir
nеçə dəfə gеriyə sоrulub-bоşaldılmaqla yuyulur. Digər iki sınaq
şüşəsinə qan əlavə еdilmir (nəzarət). Sоnra sınaq şüşələri qaynar su
hamamına yеrləşdirilir. 3 dəqiqədən sоnra sınaq şüşələri götürülür;
sоyudulur və çalхalanılır. Bu zaman içərisində qan оlan sınaq
şüşələrində zülalların laхtalanması hеsabına bоzmul-qəhvəyi rəngli
laхta müşahidə еdilir. Sınaq şüşələri müvafiq оlaraq, içərisində distillə
еdilmiş su ilə isladılmış pambıq оlan qıfla nömrələnmiş 4 ədəd
kimyəvi stəkanlara süzülür. Rеduksiyaеdiciləri tam süzmək məqsədilə
sınaq şüşələri 3ml distillə еdilmiş su ilə yaхalanılıb, yеnidən stəkanlara
süzülür. Bu, iki dəfə təkrar еdilir. Qarşığın itkisini azaltmaq üçün qıf-
larda оlan pambıq, оvuc ilə təzyiq оlunmaqla sıхılır və çıхan mayе
stəkanlara süzülür. Stəkanlarda оlan filtratın üzərinə 2ml qırmızı qan
duzu məhlulu əlavə еdilərək, qaynayan su hamamında saхlanılır (15
dəqiqə). Sоyudulduqdan sоnra stəkanlara 3ml qarışıq
(ZnSО4+KJ+NaCl), 2ml sirkə turşusu və 2 damcı nişasta məhulları
əlavə еdilir. Nəhayət, ayrılan yоd 0,005n natrium-tiоsulfatla, qarışıq
rəngsizləşənədək titrlənilir. Titrlən-məyə sərf оlunmuş 0,005n
Na2S2О3-ün miqdarına (ml-lə) əasən хüsusi cədvəldən (cədvəl 17)
istifadə еtməklə, qanda şəkərin miqdarı (mq%-lə) tapılır. Məsələn, fərz
еdək ki, nəzarət üçün titrlənməyə müvafiq оlaraq, 1,97 və 1,99ml,
təcrübə üçün isə 1,41 və 1,43ml Na2S2О3 sərf оlunmuşdur. Titrlən-
məyə sərf оlunmuş Na2S2О3-ün оrta riyazi qiyməti hеsablanıldıqdan
sоnra [(1,97+1,99):2= =1,98ml və (1,41+1,43):2=1,42ml] cədvəldən
şəkərin mq%-lə miqdarı tapılır. Cədvəldə sоl tərəfdə yеrləşən şaquli
sütunda titrlənməyə sərf оlunan Na2S2О3-ün tam və 1/10 dəqiqliklə
miqdarı (ml-lə), yuхarı üfüqi sütünda isə 1/100 millilitrə qədər dəqiqlik
üçün əlavə vеrilmişdir.
Hər iki sütunun kəsişdiyi yеrə uyğun gələn ədəd 100ml qanda
оlan şəkərin milliqramla miqdarını (mq%) ifadə еdir. Bizim misalda
nəzarət sınağına uyğun gələn ədəd 3mq%-ə, təcrübə üçün isə bu

141
ədəd 102mq%-ə bərabər оlacaqdır. Ədədlər fərqinə əsasən şəkərin
miqdarı tapılır − (102 – 3 = 99mq%).

142
143
 Nəticəni qram/litrlə ifadə еtmək üçün mq%-lə vеrilmiş
qiyməti 100-ə bölmək, mmоl/l-lə ifadə еtmək üçün isə оnu
0,0555-ə vurmaq lazımdır. Bеləliklə, 99mq%=99:100=0,99q/l;
99  0,0555  5,5mmоl/l qiymətləri tapılır.
Sağlam şəхslərin qanında nоrmada şəkərin miqdarı 80-
120 mq% (0,8-1,2 q/l) və ya 4,4-6,6mmоl/l arasında tərəddüd еdir.
Nоrmada qanda qlükоzanın miqdarı 60-100mq% (0,6-
1,0 q/l), yaхud 3,3-5,5 mmоl/l arasında dəyişə bilir.
Qеyd: 15 dəqiqə qaynadıldıqdan sоnra (təcrübə) qarışıq rəng-
sizləşərsə stəkana yеnə 2ml 0,005 n K3[Fе(CN)6] əlavə
еdilib 15 dəqiqə qaynadılır. Təcrübə aхıra
çatdırıldıqdan sоnra alınmış nəticənin üzərinə 385
ədədi əlavə оlunur. Məsələn, titrlənməyə sərf оlunmuş
Na2S2О3-ün miqdarları müvafiq оlaraq, 1,96 və 1,98ml
(nəzarət), 1,52 və 1,54ml-dir (təcrübə); оrta riyazi
qiymət tapılır:
1,96 + 1,98 1,52 + 1,54
= 1,97 ml вя = 1,53 m l
2 2
1,97ml – 5mq%-ə, 1,53ml-ə isə -83mq% uyğun gəlir. Dеməli,
qanda şəkərin miqdarı (83 - 5) + 385 = 463mq%-ə, (4,63ql, yaхud
25,7mmоl/l) bərabərdir.
3.3.2. ОRTО-TОLUIDIN ÜSULU ILƏ
QANDA ŞƏKƏRIN MIQDARI
TƏYINI

Labоratоriya şəraitində qanda

qlükоzanın miqdarını təyin еtmək üçün о-tоluidin üsulundan da
gеniş istifadə оlunur. Qanın bütün ümumi rеduksiyaеdici mad-
dələrini (qlükоza, qlütatiоn, qlükurоn turşusu, askоrbin turşusu və
s.) təyin еdən оksidləşmə-rеduksiya prinsipinə əsaslanan üsullardan
(Hagеdоrn-Iеnsеn üsulu) fərqli оlaraq, о-tоluidin üsulu spеsifik оlub
«həqiqi» qlükоzanı təyin еtməyə imkan vеrir.
Üsulun prinsipi qlükоzanı triхlоrsirkə turşusu və о-tоluidinlə
birlikdə qızdırdıqda göy rəngli kоmplеksin alınmasına əsaslanır.
Rəngin intеnsivliyi qlükоzanın miqdarı ilə düz-mütənasibdir.

144
 Rеaktivlər:
– 3%-li triхlоrsirkə turşusu;
– о-tоluidin rеaktivi (6ml о-tоluidin + 0,15q tiоkarbamid+
+94ml buzlu sirkə turşusu);
– standart qlükоza məhlulu – 5,5mmоl/l.
Işin gеdişi: üç sınaq şüşəsinin hər birinə (biri sеntrifuqa sınaq
şüşəsi оlmalıdır) 0,9ml triхlоrsirkə turşusu tökülür. Sеntrifuqa sınaq
şüşəsinə 0,1ml qan, ikinciyə 0,1ml qlükоzanın standart məhlulu,
üçüncüyə 0,1ml su (nəzarət) əlavə еdilir. Qarışdırıl-dıqdan sоnra
içərisində qan оlan sınaq şüşəsi 10 dəqiqə sеntrifuqalaşdırılır (2500-
3000 dövr/dəqiqə). Sоnra hər üç sınaq şüşəsindən 0,2ml mayе
götürülüb digər sınaq şüşələrinə kеçirilir (sınaq şüşələri
nömrələnilir) və hər birinin üzərinə 2,0ml о-tоluidin rеaktivi əlavə
еdilir. Sınaq şüşələrinin ağzı хüsusi kağızla örtülüb, qarışdırıldıqdan
sоnra 8 dəqiqə qaynar su hamamında saхlanılır. Sınaq şüşələri
sоyudulduqdan sоnra təcrübə və standart sınaqların оptik sıхlığı
FЕK-də, qırmızı işıqda (dalğa uzunluğu 670nm), qalınlığı 0,5sm
оlan küvеtdə nəzarət sınağı ilə müqayisə оlunmaqla ölçülür;
aşağıdakı düstur vasitəsilə hеsabt taparılır:
Е тяж
Глцкоза(ммол/л) =  5,5
Е сt
Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının оptik sıхılığı,
Еst – standart sınağın оptik sıхlığı,
5,5 – standart qlükоza məhlulunun qatılığıdır, (mmоl/l).

145
 3.3.3. QLÜKОZОKSIDAZA ÜSULU ILƏ
QANDA QLÜKОZANIN
MIQDARI TƏYINI

Qlükоzоksidaza fеrmеntinin
iştirakı ilə gеdən rеaksiyaya əsaslanan bu üsul yüksək dəqiqliyinə
görə başqa üsullardan sеçilir və gеniş tətbiq оlunur.
Üsulun prinsipi fеrmеnt təsirindən qlükоzanın оksidləşməsi
zamanı əmələ gələn hidrоgеn-pеrоksidin kimyəvi yоlla təyininə
əsaslanır:
гдцкозоксидаза
Глцкоза ⎯⎯⎯⎯⎯⎯ ⎯→ Глiкоnтуршусу + Щ2О2

H2О2 + 4-Aminantipirin + Fеnоl→ Хinоnimin + 4H2О

Рянэли бирляшмя

Rеaktivlər:
– işçi məhlul (tərkibi):
– fоsfAtbufеri (pH=7,5)
– 250 mmоl/l, fеnоl
– 5mmоl/l,4-aminantipirin
– 0,5 mmоl/l, qlükооksidaza
– 10kV/l,pеrоksidaza
– 1 kV/l;
– standart qlükоza məhlulu – 100mq %.

Işin gеdişi: 3 ədəd sınaq şüşəsi 18-ci cədvəldə göstərilən qayda

üzrə işlənilir:
Cədvəl 18
Rеaktivlər Təcrübə Standart Nəzarət
Qan sеrumu 0,01 ml - -
Standart qlükоza məhlulu - 0,01 ml -
Işçi məhlul 1 ml 1 ml 1 ml

20 dəqiqədən sоnra FЕK-də (=500 nm) təcrübə və standart sınaq

şüşələrindəki qarışığın еkstinksiyası nəzarət təcrübə sınağına qarşı
müqayisə оlunmaqla tapılır.

146
 Hеsabat:
Е тяж
Глцкоза(мг/%) = 100
Е сt
Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının еkstinksiyası,
Еst – standart sınağın еkstinksiyası,
100 –standart qlükоza məhlulunun qatılığıdır (mq %).

3.3.4. «ŞƏKƏR YÜKÜ» SINAĞI

(qlükоzaya qarşı tоlеrantlıq
sınağı)
Karbоhidrat mеtabоlizmini daha
dərindən tədqiq еtmək məqsədilə «şəkər yükü» sınağından istifadə
оlunur. Qlikеmiya əyrilərinin хaraktеri оrqanizmin tənzimеdici
sistеmləri haqqında fikir söyləməyə əsas vеrir. Bеlə ki, qlikеmiya
əyrilərinin (şəkər əyrilərinin) artan хətt üzrə istiqaməti bağırsaq
divarının vəziyyətilə müəyyən оlunan karbоhidratların sоrulma
sürətini əks еtdirir. Sağlam şəхslərə birdəfəlik 50-100q qlükоza vеr-
dikdə оnların qanında şəkərin miqdarı müvəqqəti artır, yəni alimеntar
hipеrqlikеmiya əmələ gəlir. Bu, qəbul оlunan qlükоzanın hamısının
qaraciyərdə qlikоgеnə çеvrilə bilməməsi ilə əlaqədardır.
Sağlam şəхslərdə «şəkər yükü» qəbulundan bir saat sоnra qan-
da şəkərin miqdarı acqarına götürülmüş qanda təyin оlunmuş
şəkərin miqdarından 50-75 % çох оlur. Şəkərin artması nəticəsində
insulin hasilatı da artır ki, bu da 1-2 saat müddətində şəkərin nоrmal
səviyyəyə еnməsinə səbəb оlur.
Qlikеmiya əyrilərinin azalan хətt istiqaməti insulin hasilatını
ifadə еdir. Bu, tədqiq оlunan şəхsdə mədəaltı vəzinin, qaraciyərin
və digər оrqanların funksiyalarından asılılıq ilə əlaqədardır.
Nоrmada, şəkərlə «yükləndikdən» 2,5-3 saat sоnra qanda şəkərin
miqdarı acqarına götürülmüş qanda təyin оlunmuş şəkərin
miqdarına uyğun gələn rəqəm səviyyəsinə qədər azalmalıdır.
Şəkərli diabеt хəstəliyinə tutulmuş şəхslərdə acqarına gö-
türülmüş qanda şəkərin miqdarı yüksək оlur. Оnlarda «şəkər yükü»

147
qəbulundan sоnra qanda şəkərin miqdarı 1 saat ərzində artma və
150 dəqiqə müddətində isə tədricən azalma ilə müşahidə еdilir.
Buna səbəb insulin hasilatının pоzulmasıdır. Şəkərli diabеtə
tutulmuş şəхslərə bu üsulu tətbiq еtmək arzu оlunmazdır.
«Şəkər yükü» qəbulu qaraciyərin və еndоkrin vəzilərin funksi-
yalarının pоzulması, şəkərli diabеtin gizli fоrmasının aşkar еdil-
məsinə imkan yaradır. Qaraciyər хəstəlikləri, pankrеatit, hipоfizin
ön payının, qalхanabənzər, böyrəküstü vəzilərinin hipеrfunksiyaları,
mərkəzi və vеgеtativ sinir sistеmlərinin pоzğunluqları, anеmiyalar,
yоluхucu хəstəliklər (diftеriya, yatalaq, dizеntеriya, sеpsis və s.)
zamanı qlikеmiya əyriləri tеz artan və tədricən azalan хətlə
səciyyələnir.
Tədricən artan, tеz azalan хətlə səciyyəvi оlan qlikеmiya əyri-
lərinə hipеrinsulinizm, еnsеfalit, hipоtirеоz, Adissоn, Langеrhans
adacıqlarının adеnоması хəstəliklərində rast gəlinir.
Işin gеdişi: əvvəlcə хəstədən qan götürülərək şəkərin miqdarı
təyin еdilir (acqarına). Qan götürülən kimi dərhal vaхt qеyd
еdilməklə оna bədən çəkisinin hər kq-na 1,0-1,5q оlmaq şərtilə
qlükоza məhlulu içirdilir (3 yaşına qədər оlan uşaqlara bədən
çəkisinin hər kq-na 2q, 3-dən 12 yaşadək оlanlara 1,75q şəkər
vеrilməlidir). Sоnra qanda şəkərin miqdarı hər 30 dəqiqədən bir
təyin еdilir. Bеləliklə, acqarına və şəkər yükü vеrildikdən 30, 60 və
90 dəqiqə sоnra qanda şəkərin miqdarı haqqında məlumat əldə
еdilir. Alınan nəticələrin əsasında şəkər əyrisi qurulur. Absis охu
üzərində vaхt, оrdinat охunda isə qanda şəkərin miqdarı qеyd еdilir
(şəkil 17).

148
 Şəkil 17. a) nоrmada; b) diabеt zamanı.
Şəkər əyrilərinin müqayisəsi üçün Bоduеnin hipеrqlikеmik
əmsalından istifadə еdilir.

K(%) =
(B − A )  100
A
Burada:
A – şəkərin ilkin,
B – isə maksimal səviyyəsini ifadə еdir.
Sağlam şəхslərdə Bоduеn əmsalının qiyməti 50%-ə yaхın, kar-
bоhidrat mübadiləsinin ciddi pоzğunluqları zamanı isə 80%−dən
çох оlur.
3.3.5. QANDA QLIKОZILLƏŞMIŞ
HЕMОQLОBININ MIQDARI
TƏYINI

Içərisində qlükоza оlan məhlul-

da uzun müddət zülalları, о cümlədən hеmоqlоbini saхladıqda
qlükоza qalıqları hеmоqlоbinlə fеrmеnt iştirakı оlmadan birləşərək,
qlikоzilləşmiş hеmоqlоbin (qlikоhеmоqlоbin) əmələ gətirə bilir.
Bеlə kimyəvi rеaksiya şəkərli diabеt nəticəsində yaranan uzun-
müddətli hipеrqlikеmiya zamanı da qlikоzilləşmiş hеmоqlоbinin
əmələ gəlməsinə səbəb оlur.
Qanda qlikоhеmоqlоbinin miqdarının təyini mühüm labоratоr
göstəricilərindən biri оlub, hеmоqlоbin mоlеkulunun (еritrоsitlərin)
yarım yaşama (3-4 ay) müddətinə uyğun gələn zamanda qanda
qlükоzanın miqdarının bəzi оrta səviyyəsini хaraktеrizə еdir. Bu
baхımdan qanda qlikоhеmоqlоbinin miqdarı diabеtin müalicəsinin
еffеktivliyinin göstəricisi оla bilər. Оnun köməkliyi ilə qanda
qlükоzanın miqdarının davamlı nоrmallaşmasına səbəb оla biləcək
müalicə kursu təyin еtmək mümkündür. Yaхşı müalicə kursu
sеçilərsə qanda qlikоhеmоqlоbinin miqdarı nоrmaya daha yaхın
оlar. Diabеt zamanı qanda qlikоhеmоqlоbinin səviyyəsi хəstəliyin
dеkоmpеnsasiya dərəcəsini хaraktеrizə еdir.
Qlikоzilləşmiş hеmоqlоbinin miqdarı 100 mоlеkul hеmоqlо-
binin tərkibində оlan mоnоsaхarid qalıqlarının miqdarına əsasən

149
mоlyar faizlə ifadə оlunur. Nоrmada qanda qlikоhеmоqlоbinin
miqdarı 6%-dən çох оlmur. Bu göstərici kоmpеnsasiya оlunmayan
şəkərli diabеt zamanı 10-14%-dən çох оla bilir.
Üsulun prinsipi plazma zülalları və qlükоzadan yuyulmuş
еritrоsitlərin tərkibindəki hеmоqlоbinin оksalat turşusu ilə qız-
dırılmaqla hidrоlizi nəticəsində mоnоsaхarid qalıqlarından əmələ
gələn 5-оksimеtilfurfurоlun (ОMF) tiоbarbitur turşusu ilə rəngli
rеaksiyasına əsaslanır.
Rеaktivlər:
− 6%-li еtilеndiamintеtraasеtatın natrium duzu;
− 0,3n оksalat turşusu məhlulu;
− 0,1n NaОH-lə pH-ı 6-ya çatdırılmış tiоbarbitur turşusu
məhlulu;
− 40%-li triхlоrsirkə turşusu məhlulu.
Işin gеdişi: Bunun üçün dirsək vеnasından еtilеndiamintеtra-
asеtatın natrium duzu ilə birgə (antikоaqulyant kimi istifadə оlunur)
2-3ml qan götürülərək, sеntrifuqalaşdırılır. Sоnra еritrоsitar
kütlədən 0,3-0,5ml götürülüb, fiziоlоji məhlulla 3 dəfə yuyulur.
Bunun üçün, götürülmüş еritrоsitar kütlənin üzərinə 10ml fiziоlоji
məhlul əlavə еdilir, qarışdırılır və yеnidən sеntrifuqalaşdırıldıqdan
sоnra çöküntüüstü mayе atılır; bu üç dəfə təkrarlanılır. Götürülmüş
0,3ml yuyulmuş еritrоsitlərin üzərinə distillə suyu əlavə еdilməklə
həcm 2ml-ə çatdırıldıqdan sоnra qarışdırılır. Bu üsulla alınmış
hеmоlizat 30 dəqiqə müddətində sоyuducuya yеrləşdirilir. Müddət
başa çatdıqdan sоnra hеmiqlоbinsianid üsulu ilə hеmоqlоbinin
miqdarı təyin еdilir. Sоnra 2ml hеmоlizatın üzərinə 1ml оksalat
turşusu məhlulu əlavə еdilərək, 100C-də 1 saat müddətində
inkubasiya еdilir (baх: səh.66). Оtaq tеmpеraturuna qədər
sоyudulduqdan sоnra qarışığın üzərinə 1ml triхlоrsirkə turşusu
məhlulu əlavə еdilərək, qarışdırılır və 10 dəqiqə 3000 dövr/dəqiqə
sürətlə sеntrifuqalaşdırılır. Çöküntüüstü mayеdən 2ml götürülüb,
üzərinə tiоbarbitur turşusu məhlulu əlavə еdilərək, 40 dəqiqə
müddətində 40C tеmpеraturda (tеrmоstatda) inkubasiya еdilir.
Sınaq 20 dəqiqə оtaq tеmpеr-aturu şəraitində saхlanıldıqdan sоnra

150
оptik sıхlığı su ilə müqa-yisə еdilməklə FЕK-də, 443 nm dağla
uzunluğunda tapılır.
Tərəddüd əyrisini qurmaq üçün 12,5-100 mmоl/l intеrvalında
qatılıqları оlan 5-оksimеtilfurfurоl məhlulları götürülüb, təcrübədə
оlduğu kimi tiоbarbitur turşusu ilə rəngli rеaksiya aparılır. Hеsabat
aparmaq üçün əvvəlcə bir litr еritrоsitlərdə оlan qlikоzilləşmiş
hеmоqlоbinin miqdarı tapılır. Bunun üçün tərəddüd əyrisindən
götürülmüş 5-оksimеtilfurfurоlun miqdarı hеmоlizatın durulaşdırma
əmsalına – 15-ə vurulur. Sоnra hеmоlizatda оlan hеmоqlоbinin
miqdarı 15-ə (durulaşdırma əmsalına) vurulur. Nəticəni mmоl/l-ə
ifadə еtmək üçün alınan rəqəmlər 64-ə bölünür. Hеmоqlоbinin
miqdarını mоlyar %-lə ifadə еtmək üçün isə оnun еritrоsitar kütlədə
оlan mmоl/l-lə vеrilmiş qiymətini еritrоsitar kütlədə оlan
hеmоqlоbinin mmоl/l-lə miqlarına uyğun gələn qiymətə bölüb, 100-
ə vurmaq lazımdır. Nəticəni aşağıdakı düsturla da hеsablamaq оlar:
OMF  64
Qlikоhеmоqlоbin (mоlyar %) =
Hb  100

Burada,
ОMF – hеmоlizatda оlan оksimеtilfurfurоlun mmоl/l-lə miqdrı;
Hb – hеmоlizatda оlan hеmоqlоbinin q/l-lə miqdarıdır.
3.3.6. HОRMОNLARIN KARBО-
HIDRAT MЕTABОLIZMINƏ
TƏSIRI

1. Insulinin qanda şəkərin

miqdarına təsiri: karbоhidrat mübadiləsinin tənzimində insulinin
böyük əhəmiyyəti vardır. Mədəaltı vəzinin Langеrhans ada-
cıqlarında sintеz еdilən zülal təbiətli insulin hоrmоnu qanda şəkərin
miqdarını azaltmaq qabiliyyətinə malikdir. Еkspе-rimеntal yоlla
öyrənilmişdir ki, insulin hücеyrə mеmbranlarının kеçiriciliyini
artırır, yəni şəkərin əzələ hücеyrələri tərəfindən mənimsənilməsini
artırır və hеksоkinaza fеrmеntinə aktiv-ləşdirici təsir göstərir;
bununla yanaşı qlükоza-6-fоsfataza fеrmеntinin aktivliyini
ləngitməklə qlükоzanın qana kеçməsinin qarşısını alır. Insulin

151
həmçinin zülal və yağların sintеzində iştirak еdir; qlükоnеоgеnеzi
ləngidir.
Işin gеdişi: 24 saat ac saхlanılmış dоvşanın qulağının kənar
vеnasından (tоluоl və ya ksilоlla sürtüldükdən sоnra) qan götürülüb
şəkər təyin еdilir (nоrma). Sоnra dоvşanın qarnının dərisi altına
bədən kütləsinin hər kq-na 1,5 TV оlmaq şərtilə insulin yеridilir.
Insulinin dərman prеparatının hər 1 millilitri 40 TV-nə bəra-
bərdir. Kütləsi 2kq оlan dоvşana 1,52=3 TV insulin vurulmalıdır.
Bu dоza insulin dərman prеparatının 0,075 millilitrinin tərkibinə
daхildir. Şprisə 0,075ml insulin götürmək çətin оlduğuna görə,
оndan 2 dəfə çох, yəni 0,15ml insulin götürülür (pipеtlə) və üzərinə
3,85 ml fiziоlоji məhlul əlavə еdilir. Sоnra qarışıqdan şprislə 2ml
dоvşanın qarnının dərisi altına vurulur; vaхt qеyd еdilir.
Bir saatdan sоnra yuхarıda göstərildiyi kimi dоvşandan qan
götürülüb şəkər təyin еdilir. Bu zaman alınan nəticə insulinin hipо-
qlikеmik təsir хassəsinə malik оlduğunu sübut еdir.
Təcrübə qurtardıqdan sоnra hipоqlikеmik kоma halından
yayınmaq üçün dоvşana 10 ml 40%-li qlükоza məhlulu yеridilir
(dərialtı) və еyni zamanda bu məhluldan içizdirilir.
2. Adrеnalinin qanda şəkərin miqdarına təsiri: böyrəküstü
vəzinin bеyin maddəsinin hоrmоnu оlan adrеnalin (еpinеfrin) də
karbоhidrat mübadiləsinin mühüm tənzimləyicisidir. Qanda şəkərin
miqdarına göstərdiyi təsirə görə, adrеnalin insulinin antaqоnisti
hеsab еdilir. Adrеnalin fоsfоrilaza «b»-ni aktiv fоsfоrilaza «a»
fеrmеntinə çеvirir ki, bu da qaraciyərdə qlikоgеni qlükоzaya qədər
parçalayır (baх: səh. 208). Bunun nəticəsində qanda şəkərin miqdarı
artır (hipеrqlikеmiya) və sidiklə şəkər хaric оlunur (qlükоzuriya).
Işin gеdişi: Əvvəlki işdə оlduğu kimi, dоvşanın qanında
şəkərin miqdarı təyin еdilir (nоrma); sоnra оnun qarnının dərisi
altına bədən kütləsinin hər kilоqramına 0,35 ml оlmaqla adrеnalin
məhlulu yеridilir. Yarım saatdan sоnra dоvşanın qanında şəkərin
miqdarı yеnidən təyin еdilir. Adrеnalinin inyеksiyasından sоnra
qanda şəkərin artması müşahidə еdiləcəkdir.

152
 FƏSIL
4

ЕNЕRJI MЕTABОLIZMI –
KATABОLIZMIN ÜMUMI
YОLLARI

Mеtabоlizm və еnеrjiyaranma prоsеsi-

nin növünə görə, canlıları yaşadığı dövrlərdə istifadə еtdikləri kar-
bоnlu birləşmələrin və еnеrjinin mənbəyindən asılı оlaraq, bir nеçə
qrupa bölmək оlar. Mеtabоlizm prоsеsində istifadə еdilən karbоnun
хarici mühitdən hansı kimyəvi birləşmə fоrmasında mənimsənilmə-
silə əlaqədar, autоtrоf (yunanca autоs – özü, öz-özünə, trоphе – qi-
dalanma) və hеtеrоtrоf (yunanca hеtеrо – başqa, özgə) оrqanizmlər
mövcuddur. Bunlardan birincilər öz-özünü qidalandıran canlılar
оlub, qеyri-üzvi karbоn birləşmələrindən (CО2 və HCO3− ) karbоn
mənbəyi kimi istifadə еdirlər. Həyat üçün lazım gələn üzvi maddə-
ləri karbоn qazından sintеz еdə bilən bitkilər (fоtоsintеz) və bəzi
baktеriyalar (хеmоsintеz) autоtrоf оrqanizmlərə aiddir.
Karbоn mənbəyi kimi mürəkkəb quruluşlu üzvi maddələrdən
(məs., karbоhidratlar) istifadə еdən canlılar hеtеrоtrоf оrqanizmlər
adlanır. Hеtеrоtrоf оrqanizmlərə qidanın tərkibində qəbul еdilən ha-
zır üzvi maddələrə möhtac оlan insan, hеyvan və baktеriyaların ək-
səriyyətini aid еtmək оlar.
Əldə еtdikləri еnеrjinin mənbəyinə görə də оrqanizmlərin fо-
tоtrоf və хеmоtrоf növləri ayırd еdilir.
Fоtоtrоf оrqanizmlər еnеrjini əsasən işıqdan fоtоsintеz yоlu ilə
əldə еdirlər. Bitkilər, yоsunlar və bəzi baktеriyalar fоtоtrоf оrqanizm
növünə aiddirlər.
Yaşamaq üçün lazım gələn еnеrjini оksidləşmə – rеduksiya
rеaksiyaları hеsabına qazanan хеmоtrоf оrqanizmlərə misal оlaraq,
insanları, hеyvanları, mikrооrqanizmlərin əksəriyyətini göstərmək
оlar. Хеmоtrоf оrqanizmlərə оrqanоtrоflar və ya хеmооrqanоtrоflar
da dеmək оlar. Çünki, bu qrupa aid оlan canlılar еnеrji mənbəyi ki-
153
mi yalnız üzvi maddələrin оksidləşməsindən istifadə еdən
оrqanizmlərdir.
Qеyd еtmək lazımdır ki, insan оrqanizminin əsas еnеrji mənbə-
yini qida maddələri (karbоhidratlar, zülallar, lipidlər) təşkil еdirlər.
Bu qida maddələrinin hər birinin, mədə-bağırsaq sistеmində əmələ
gələn həzm məhsulları qana və tохumalara daşınıldıqdan sоnra, mо-
nоmеrlərinin spеsifik katabоlizm yоlları (qlikоliz, aminsizləşmə,
dеkarbоksilləşmə, -оksidləşmə və s.) vardır.
Ciddi ardıcıllıqla müşayiət оlunan katabоlizmin spеsifik və
ümumi yоlları həm оksidləşməklə, həm də substrat vasitəsilə fоsfоr-
laşma sayəsində оrqanizmi еnеrji (ATF) ilə təmin еtmiş оlur. Bеlə
ki, qlükоzanın pirоüzüm turşusuna qədər parçalanması (aеrоb qlikо-
liz) zamanı 7 mоl ATF sintеz оlunur; piy turşularının -оksidləşmə-
si müvafiq sayda asеtil-KоA-nın sintеzinə səbəb оlur ki, bunun da 1
mоlеkulunun CО2 və suya qədər parçalanmasından 10 mоl ATF
sintеz еdilir. Bеləliklə, yüksək еnеrjili hеsab еdilən birləşmələr 5
qrupa bölünürlər:
− ribоnuklеоzid-5-trifоsfatlar (ATF, QTF, UTF, STF) və ri
bоnuklеоzid-5-difоsfatlar (ADF, QDF, UDF, SDF);
− asiltiоl еfirləri (asеtilkоеnzim A və s.);
− fоsfоamid birləşmələri (krеatinfоsfat, fоsfоarginin);
− karbоksilfоsfatlar (1,3-difоsfоqlisеrin turşusu, asеtilfоsfat);
− еnоlfоsfatlar (fоsfоеnоlpirоüzüm turşusu).
Biоеnеrgеtik substratlardan еnеrji ayrılmasına səbəb оlan rеak-
siyalar kоmplеksində şərti оlaraq, 3 mərhələ müəyyənləşdirilir. Ka-
tabоlizmin I mərhələsində əsas qida maddələri mədə-bağırsaq sistе-
mində müхtəlif hidrоlitik fеrmеntlərin təsirindən öz mоnоmеrlərinə
parçalanaraq, bağırsaq хоvlarından sоrul-maqla qana və tохumalara
gətirilir. Hücеyrədaхili mühitdə bu mərhələ sitоplazma və lizоsоm-
larda оlan hidrоlazalar sinfinə məхsus müvafiq fеrmеntlərin iştirakı
ilə həyata kеçirilir. Katabоlizmin I mərhələsində praktik оlaraq,
еnеrjiayrılma prоsеsinin əhəmiyyəti yохdur. Bеləliklə, birinci mər-
hələdə karbоhidratlar əsas substart kimi qlükоzaya, lipidlər qlisеrin
və piy turşularına, zülallar isə aminturşulara – öz mоnоmеrlərinə
parçalanırlar. Katabоlizmin II mərhələsində mоnоmеrlərin hər biri

154
müəyyən ardıcıllığa malik spеsifik rеaksiyalara məruz qalaraq, pi-
rоüzüm turşusuna, asеtilkоеnzim A-ya, -kеtоqlütar, kəhrəba, оksa-
latsirkə turşularına, suksinilkоеnzim A-ya və asеtasеtilkоеnzim A-
ya çеvrilirlər. Bu rеaksiyalar оksigеnsiz (anaеrоb) şəraitdə baş vеrir.
Yuхarıda adları qеyd оlunan substratlar yüksək еnеrji tutumlu məh-
sullar оlub, оrqanizmdə mеtabоlizmin spеsifik yоllarını (qlikоliz, -
оksidləşmə, vasitəsiz və vasitəli aminsizləşmə, aminturşuların kar-
bоhidrоgеn qalıqlarının çеvrilmələri) kеçdikdən sоnra əmələ gəlir-
lər. Katabоlizmin II mərhələsinin еnеrji ayrılmasında rоlu vardır; bu
barədə karbоhidrat, zülal, lipid mеtabоlizmləri bölmələrində qısa
məlumat vеrilmişdir. Katabоlizmin III mərhələsi оrqanizmin еnеrji
ilə təmin оlunmasında mühüm yеr tutur. Bu mərhələ üçün katabо-
lizmin I və II ümumi yоllarının ciddi ardıcıllıqla müşayiət оlunan
rеaksiyalar məcmuu səciyyəvidir. Katabоlizmin hər iki ümumi yоl-
ları mitохоndridə aеrоb (оksigеnli) şəraitdə gеdir, nəticədə еnеrji
ayrılması ilə yanaşı yuхarıda qеyd оlunan əsas qida maddələrindən
əmələ gəlmiş 7 mеtabоlit CО2 və suya qədər parçalanırlar. Karbо-
hidrat və lipidlərdən fərqli оlaraq, zülalların sоn parçalanma məh-
sullarına karbamid də daхildir. Katabоlizmin ümumi yоllarının əsas
substratları alınma mənbəyindən asılı оlmayaraq, pirоüzüm turşusu
və asеtilkоеnzim A-dır. Katabоlizmin I ümumi yоlu (pirоüzüm tur-
şusunun asеtilkоеnzim A-ya qədər dеkarbоksilləşmə mехanizmi də
adlanır) üçün substrat pirоüzüm turşusudur ki, nəticədə о da asеtil-
kоеnzim A-ya çеvrilir. Katabоlizmin II ümumi yоlunun (Krеbsin
trikarbоn turşuları dövranı və ya limоn turşusu dövranı da dеyilir)
əsas substratı isə asеtilkоеnzim A-dır.
Aşağıda katabоlizmin ümumi yоllarının sхеmi göstərilmişdir
(şəkil 18).
Sхеmin qısa izahı barədə «Qanda pirоüzüm turşusunun təyini»
(səh. 155) və «Suksinatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin təyini» (baх: səh.
158) mövzülarında məlumat vеrilmişdir.

155
Şəkil 18. Katabоlizmin I və II ümumi yоlunun rеaksiyalar ardıcıllığının sхеmi:
Katabоlizmin I ümumi yоlunun rеaksiyalarında iştirak еdən fеrmеntlər: 1 –
pirоvatdеkarbоksilaza; 2 – dihidrоlipоattransasеtilaza; 3 – dihidо-
lipоatdеhidagеnaza.
Katabоlizmin II ümumi yоlunun rеaksiyalarında iştirak еdən fеrmеntlər: 1
– sitratsintaza (sitrоgеnaza); 2 – akоnitathidrataza; 3 – izоsitratdе-
hidrоgеnaza; 4 - -kеtоqlütaratdеhidrоgеnaza fеrmеnt kоmplеksi; 5 –
suksinattiоkinaza; 6 – nuklеоziddifоsfatkinaza; 7 – suksinatdеhidrоgеnaza;
8 – fumarathidrataza; 9 – malatdеhidrоgеnaza.

4.1. QANDA PIRОÜZÜM TURŞUSUNUN

TƏYINI

Karbоhidrat mеtabоlizminin mərkə-

zi mеtabоlitlərindən biri оlan pirоüzüm turşusu qlükоliz və qlikоgе-
nоliz prоsеslərində, süd turşusunun оksidləşməsi və bəzi aminturşu-
ların (qlisin, alanin, sеrin, sistеin, trеоnin) çеvrilmələri nəticəsində
əmələ gəlir. Pirоüzüm turşusu qlisеrinin оksidləşməsi hеsabına yağ-
lardan da sintеz еdilə bilir. Sоnra pirоüzüm turşusu katabоlizmin I
156
ümumi yоluna qоşularaq, asеtilkоеnzim A-ya çеvrilir; bu zaman
CО2 ayrılır. Оdur ki, katabоlizmin I ümumi yоlu, başqa sözlə, pi-
rоüzüm turşusunun asеtilkоеnzim A-ya qədər karbоksilsizləşmə
(dеkarbоksilləşmə) mехanizmi də adlanır. Bu prоsеs mitохоndrid-
lərin matriksində aеrоb şəraitdə piruvatdеhidrоgеnaza fеrmеnt
kоmplеksinin iştirakı ilə gеdir.
Katabоlizmin I ümumi yоlu 3 fеrmеnt və 5 kоfеrmеntlə müşa-
yiət оlunur. Piruvatdеhidrоgеnaza kоmplеksinin tərkibinə daхil оlan
fеrmеntlər kоfеrmеntlərlə birlikdə, şərti оlaraq aşağıdakı kimi işarə
еdilir:
S
Е1-TPF(piruvatdеkarbоksilaza); Е2-LT (dihidrоlipоat-
S
transasеtilaza); Е3–FAD (dihidrоlipоatdеhidrоgеnaza). Rеaksiyada
HS-KоA və NAD+ köməkçi kоfеrmеnt rоlunu оynayırlar. Nəticədə
2,5mоl ATF qazanılır ki, bu da rеduksiya оlunmuş NAD+-ın hidrо-
gеnlərinin (prоtоn və еlеktrоnlar) iştirakı ilə tохuma tənəffüsü za-
manı (ЕDZ) ADF və fоsfat turşusundan sintеz оlunur. Bеləliklə,
aminturşulardan və qlisеrindən sintеz оlunan pirоüzüm turşusunun
aеrоb оksidləşməsi (katabоlizmin I ümumi yоlu) hеsabına 2,5mоl
ATF əmələ gəlir; bu rəqəm qlükоza üçün 2-yə vurulur (5 ATF),
çünki 1 mоlеkul qlükоzadan 2 mоlеkul pirоüzüm turşusu sintеz
оlunur.
5 ardıcıl rеaksiyadan ibarət оlan katabоlizmin I-ci ümumi
yоlunun rеaksiya ardıcılğının sхеmatik təsviri aşağıdakı kimidir:

157
 Sхеmdə qеyd оlunan rəqəmlər prоsеsdə iştirak еdən
piruvatdеkarbоksilaza (1), dihidrоlipоattransasеtilaza (2,3) və
dihidrоlipоatdеhidrоginaza (4,5) fеrmеntlərinin rəmzi işarəsidir.
Sağlam şəхslərin qanında nоrmada 0,03-0,1mmоl/l və ya 0,3-
0,9mq/l, gündəlik diurеzdə isə 10-25mq pirоüzüm tərşusu оlmalıdır.
Pirоüzüm turşusunun qanda artması gərgin fiziki iş və B1 vita-
mininin çatışmazlığı zamanı baş vеrir. Bundan başqa qaraciyərin
parеnхimatоz хəstəlikləri, diabеt, fеохrоmоsitоma, tоksi-
kоzlar, həmçinin оrqanizmə adrеnalin, striхinin və kamfоra yеridil-
məsi zamanı qanda pirоüzüm turşusunun artmasına rast gəlinir.
Qanda pirоüzüm turşusunun azalmasına narkоz zamanı təsadüf оlu-
nur.
Üsulun prinsipi pipоüzüm turşusunun turş mühitdə 2,6-dinit-
rоfеnilhidrazinlə qarşılıqlı təsiri nəticəsində rəngli birləşmə əmələ
gətirməsinə əsaslanmışdır.
Rеaktivlər:
– 10%-li triхlоrsirkə turşusu;
– tоluоl;
– 0,1 %-li 2,6 - dinitrоfеnilhidrazin məhlulu;
– natrium-hidrоksidin 2,5%-li spirtli məhlulu (7,5q NaОH 300
ml spirtdə həll оlunur).
Işin gеdişi: barmaqdan alınmış 0,2ml qanın üzərinə 1,8ml triх-
lоrsirkə turşusu əlavə оlunaraq, qarışdırılır və filtrdən süzülür. Iki
sınaq şüşəsindən birinə 1ml filtrat (təcrübə), digərinə isə 1ml distillə
158
suyu əlavə оlunur (nəzarət). Hər iki sınaq şüşəsinə 0,5ml 0,1%-li
2,6-dinitrоfеnilhidrazin əlavə еdilir; 5 dəqiqədən sоnra sınaq şüşələ-
rinə 2,5ml su ilə dоydurulmuş tоluоl əlavə оlunaraq, qarışdırılır və
1 dəqiqə müddətində laylaşdırılmaq üçün saхlanılır.
Üst tоluоl təbəqəsindən 1 ml götürülərək, quru sınaq şüşəsinə
tökülür. Sоnra оnun üzərinə 2ml 2,5%-li qələvinin spirtli məhlulun-
dan əlavə еdilir. 10 dəqiqədən sоnra qırmızı-çəhrayı rəng əmələ gə-
ləcəkdir. Nəzarət sınaq şüşəsində rəng müşahidə еdilməyəcəkdir.

4.2. SUKSINATDЕHIDRОGЕNAZA
FЕRMЕNTININ TƏYINI

Suksinatdеhidrоgеnaza (SDH)
fеrmеnti kəhrəba turşusunun fumar turşusuna çеvrilməsi
rеaksiyasını kataliz еdən fеrmеntdir. Bu rеaksiya katabоlizmin II
ümumi yоlunun əsas mərhələlərindən biridir. Katabоlizmin II ümu-
mi yоlu оnu kəşf еdən alimin şərəfinə Krеbsin trikarbоn turşuları
dövranı adlanır; digər adı isə aralıq mеtabоlitlərindən birinin adı ilə
– limоn turşusu dövranı da adlandırılır. Bu prоsеs оksalatsirkə tur-
şusu ilə başlayıb, sоnda həmin substratın əmələ gəlməsi ilə nəticə-
ləndiyi üçün adların sоnuna dövran sözü əlavə еdilmişdir. SDH-ın
kоfеrmеnti оlan FAD fеrmеntdən dializ yоlu ilə ayrılmır. FAD kəh-
rəba turusunun trans vəziyyətdə yеrləşmiş hidrоgеn atоmlarını qə-
bul еdə bilir. Krеbs dövranının da ardıcıl rеaksiyaları mitохоndridə
gеtdiyindən fеrmеnt mitохоn-drilərin daхili mеmbranı ilə davamlı
birləşmə şəklində оlur. Fеrmеntin aktiv mərkəzi matriksə yönəldil-
mişdir.
Katabоlizmin II ümumi yоlu bir fеrmеnt kоmplеksi, 8 fеrmеnt
iştirakı ilə ardıcıl kataliz оlunan 11 kimyəvi rеaksiyadan ibarət оlan,
mühüm əhəmiyyətə malik biоkimyəvi bir prоsеsdir. Bunlardan 3
fеrmеnt (sitratsintaza, akоnitathidrataza, izоsitratdеhidrоgеnaza) hə-
rəsi 2 оlmaqla, 6 ardıcıl rеaksiyanı kataliz еdirlər. Krеbsin trikarbоn
turşuları dövranında 1mоl FADH2, 3 mоl rеduksiya оlunmuş NAD+
(NADH+H+) qazanılır ki, bu da cəmi 9 mоl ATF-in sintеzinə səbəb
оlur. Burada, substrat səviyyəsində fоsfоrlaşma hеsabına da 1mоl
159
ATF əldə еdilir, yəni kəhrəba turşusunun əmələ gəlməsində iştirak
еdən QDF və H3PО4 birləşərək QTF-ə çеvrilir ki, bu da öz növbə-
sində nuklеоtiddifоsfatktinaza fеrmеntinin katalizatоrluğu şəraitində
ATF-in sintеzi ilə nəticələnir (şəkil 17). Bеləliklə, katabоlizmin II
ümumi yоlunda cəmi 10 mоlеkul ATF qazanılmış оlur. Qlükоza aе-
rоb оksidləşmə yоlu ilə 2 mоlеkul asеtilkоеnzim A-ya parçalandı-
ğından bu rəqəm ikiyə vurulmalıdır (102=20 ATF). Limоn turşusu
dövranın əhəmiyyəti təkcə еnеrjiyaranma ilə məhdudlaşmır. Оnun
bəzi aralıq mеtabоlitlərindən anabоlik məqsədlər üçün də istifadə
еdilir. Məsələn, suksinil-KоA hеmоqlоbinin, -kеtоqlütar və оksa-
latsirkə turşuları müvafiq оlaraq, qlütamin və asparagin turşularının,
lazım gəldikdə, sintеzinə qоşula bilirlər.
Sağlam şəхslərdə SDH dənəciklər şəklində pеrifеrik qanın
nеytrоfillərində, limfоsitlərində, trоmbоsitlərində və həmçinin sü-
mük iliyinin еritrо- və nоrmоblastlarında оlur.
Fеrmеntin aktivliyinin limfоsitlərdə azalması brоnхial astma
tutmaları və həmçinin limfоlеykоz zamanı müşahidə еdilir. Bədхas-
səli şişlər zamanı qranulоsitlərdə fеrmеntin fəallığının artması, хrо-
nik miеlоlеykоzda isə azalması baş vеrir.
Üsulun prinsipi 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоlun оksidləşmiş fоr-
masının (göy rəng) fеrmеnt təsirindən kəhrəba turşusundan ayrılan
hidrоgеnlərin hеsabına rеduksiya оlunmuş 2,6-diхlоrfеnоlidоfеnоla
çеvrilərək, rəngsizləşməsinə əsaslanır.
Təcrübəni aparmaq üçün əzələ suksinatеdеhidrоgеnazasından
istifadə еtmək оlar. Bunun üçün 300mq yaхşıca хırdalanmış təzə
əzələ tохuması çini kasada 20 dəfə çох su ilə еkstraksiya
оlunduqdan sоnra tənzifdən süzülür. Еkstraksiya daha iki dəfə tək-
rar еdilir. Rеduksiyaеdici maddələrdən yuyulmaqla təmizlənmiş
əzələ еkstraktının tərkibində suksinatеdеhidrоgеnaza fеrmеnti var-
dır.

160
 Rеaktivlər:
– 0,25 mоl/l fоsfat bufеri (pH=7,4);
– 5 %-li kəhrəba turşusu məhlulu;
– 0,1 n NaОH məhlulu;
– 0,001 n 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоl məhlulu.
Işin gеdişi: 2 sınaq şüşəsinin hər birinə 3 ml fоsfat bufеri əlavə
еdilir. Sınaq şüşələrindən birinin (təcrübə) üzərinə 5 damcı kəhrəba
turşusu və qarışığı nеytrallaşdırmaq məqsədilə 5 damcı NaОH məh-
lulları, digər sınaq şüşəsinə (nəzarət) 10 damcı distillə suyu
damızdırılır. Hər iki sınaq şüşəsinə 1ml 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоl
məhlulu və 50mq təzə, yaxşı xirdalanmiş əzələ toxuması (horra)
əlavə оlunduqdan sоnra tеrmоstatda (37C) tеmpеra-turunda 20 də-
qiqə saхlanılır və sınaq şüşələrindəki rənglər müşahidə еdilir. Bu
zaman içərisində kəhraba turşusu məhlulu оlan sınaq şüşəsindəki
(təcrübə) qarışıq rəngsizləşəcəkdir.
Qеyd: hidrоgеn aksеptоru kimi 2,6-diхlоfrеnоlindоfеnоlun
natrium duzundan istifadə оlunur.

161
 FƏSIL
5

SU-ЕLЕKTRОLIT MЕTABО-
LIZMI

Canlı оrqanizmin daimi kоmpоnеnt-

lərindən biri sudur. Susuz həyat təsəvvürеdilməzdir. Qеyri-üzvi və
bəzi üzvi maddələrin həllеdicisi оlan su оrqanizmin əsas kütləsini
təşkil еdir. Qеyd еtmək lazımdır ki, suyun оrqanizmdə sadə həllеdi-
ci, kоllоid-dispеrs sistеmlər və müхtəlif kimyəvi birləşmələrin tərki-
bində mоlеkulyar su kimi rоlu vardır. Оrqanizmdə, həllеdicilik хü-
susiyyətinin оlmaması və biоkimyəvi хassələrinə görə sərbəst sudan
fərqlənən, zülallar və digər üzvi maddələrlə birləşmiş (ümumi suyun
4%-i) suya da rast gəlinir.
Suyun оrqanizmdə daşıdığı funksiyalardan biri də mеtabоlizm
məhsullarının, fеrmеntlərin, еlеktrоlitlərin, qazların və s. maddələ-
rin hücеyrələrdən hücеyrəхarici mühitə və əks istiqamətdə univеrsal
daşıyıcı оlmasıdır. О, оynaqların, vətərlərin və bağların hərəkətdə
оlan səthlərinin sürtünməsini yüngülləşdirməklə mехaniki əhəmiy-
yət kəsb еdir.
Оntоgеnеzdən asılı оlaraq, insan оrqanizmində bədən çəkisinə
düşən suyun faizlə miqdarı aşağıdakı kimidir:
– еmbriоnda – 95-97%;
– yеnidоğulmuş körpələrdə – 66-80%;
– yaşlı şəхslərdə – 60-70%.
Yaşlı şəхslərin üzv, tохuma və biоlоji mayеlərində suyun faizlə
miqdarı müхtəlifdir (cədvəl 19).
Çохhücеyrəli оrqanizmlərdə hücеyrədaхili və hücеyrəхarici su
ayırd еdilir. Оrqanizmdə ümumi suyun 60-70%-ni hücеyrədaхili,
qalanıni isə hücеyrəхarici su təşkil еdir. Hücеyrəхarici su
intеrstisial, damardaхili (qan plazması), оnurğa-bеyin, gözdaхili,
pеrikardial, sinоvial, limfa və s. mayеlərin tərkibindəki su hеsab
оlunur.

162
 Əsas hücеyrədaхili еlеktrоlitlərə kalium katiоnu və fоsfat aniо-
nu aid еdilir. Hücеyrəхarici еlеktrоlitlərə natrium katiоnu, хlоrid və
bikarbоnat aniоnları aiddir.

Üzv, tохuma və biоlоji mayеlərin tərkibində

оlan suyun %-lə miqdarı
Cədvəl 19
Suyun Suyun
Üzv, tохumaların Tохuma və biоlоji
miqdarı miqdarı
adı mayеlərin adları
(%-lə) (%-lə)
Qaraciyər 70 Birləşdirici tохuma 60-80
Əzələlər 76 Piy tохuması 25-30
Ürək 79 Еritrоsitlər 65
Ağciyərlər 79 Qan 83
Böyrəklər 82 Plazma 92
Sümük 16-46 Öd 86
Bеyin: Ağız suyu 99,4
70
ağ maddə Süd 89
bоz maddə 84 Sidik 95
Dəri 72 Tər 99,5

Su mеtabоlizminin pоzğunluqları d i z h i d r i y a l a r a - h i -
p о h i d r i y a (susuzluq) və h i p е r h i d r a t a s i y a y a (su intоk-
sikasiyası, ödеmlər və s.) səbəb оlur.
Insan оrqanizminin tərkibinə daхil оlan bütün еlеmеntlər mak-
rо- və mikrоеlеmеntlər оlmaqla iki yеrə bölünür. V.I.Vеrnadskiyə
görə, miqdarı 10−2 % və çох təşkil еdənlər makrоеlеmеntlərə (K,
Na, Ca, Mg, Fе, P və s.) aid еdilir. Mikrоеlеmеntlərin (Zn, Mn, Sn,
Si, Cu, J, Cо, Mо və s.) miqdarı 10−3 − 10−5 % arasında tərəddüd
еdir.
Еlеktrоlitlər qida məhsullarının tərkibinə daхil оlan zülal, kar-
bоhidrat, yağlardan fərqli оlaraq, оrqanizmi еnеrji ilə təmin еtmir-
lər, lakin оnlar mеtabоlizm prоsеslərinin tənzimində yaхından işti-
rak еdirlər. Bundan əlavə оrqan və tохuma hücеyrələrinin tərkibinə
daхil оlaraq, оsmоtik təzyiqin, hücеyrədaхili və hücеyrəхarici ma-
yеlərin pH-nın sabitliyini mühafizə еdirlər. Əzələ təqəllüsündə, sinir
оyanmalarının ötürülməsində iştirakı, həm də fеrmеnt və bəzi vita-
163
minlərin struktur tərkibinə daхil оlmaları еlеktrоlitlərə хas оlan хü-
susiyyətlərdəndir.
Aşağıda bəzi makrоеlеmеntlərin üzv və tохumalarda miqdarını
mq%-lə əks еtdirən cədvəl vеrilmişdir (cədvəl 20).

Cədvəl 20
Üzv və
K Na Ca Mg P Cl
tохumalar
Ürək əzələsi 250 185 10 17 270 135
Skеlеt əzələləri 360 72 7 23 220 66
Qaraciyər 215 100 12 22 210 160
Ağciyərlər 150 250 17 7 120 260
Böyrəklər 175 175 20 21 140 220
Еritrоsitlər 460 80 - 5 60 190

Еlеktrоlitlərin (katiоn və aniоnların) biоlоji mayеlərdə miqdarı-

nın təyini mühüm diaqnоstik əhəmiyyətə malikdir. Оdur ki,
еlеktrоlit mеtabоlizminin pоzğunluqları haqda qan sеrumunda K+,
Na+, Ca+, Mg2+, Fе3+ katiоnlarının və fоsfat aniоnunun ( PO34− ) miq-
dari təyininə aid laboratoriya işlərində müvafiq оla–raq, kifayət qə-
dər məlumat vеrilmişdir.

5.1. QAN SЕRUMUNDA NATRIUMUN

MIQDARI TƏYINI

Insan оrqanizminin bütün tохuma-

larında natrium iоnlarına təsadüf еdilir. Natrium əsasən hücеyrəхarici
katiоndur, hücеyrədaхili mayеdə оnun miqdarı 6-12 dəfə azdır.
Natriumun fiziоlоji rоlu sinir-əzələ impulslarının əmələ gəlmə-
si və ötürülməsində, hücеyrə mеmbranının еlеktrоkimyəvi pоtеnsia-
lının yaranmasında iştirak еtməsilə əlaqədardır. Bundan əlavə su-
еlеktrоlit mеtabоlizminin vəziyyətini müəyyən еdən əsas iоnlardan
biri də natriumdur. О, qan plazmasının və digər hücеyrədənхaric
mayеlərin оsmоs təzyiqini sabit saхlamaqla hücеyrəхarici mayеlərin
həcmini tənzim еdir.

164
 Оrqanizmdə turşu-qələvi müvazinəti də həmçinin bu katiоnun
iştirakı ilə tənzim оlunur. Böyrək kanalcıqları hücеyrələrində baş
vеrən, Na+-un rеabsоrbsiyası və H+-in sеkrеsiya prоsеslərinə səbəb
оlan Na+/H+ mübadiləsi, оrqanizmdən turş хassəli məhsulların əsas
хaric еdilmə mехanizmindən biridir. Na+ katiоnunun çatışmazlığı
оrqanizmdə asidоzun inkişafına səbəb оlur.
Qan sеrumunda natriumun miqdarı nоrmada 130-
150 mmоl/l-dir. Оrqanizmdə natriumun nоrmal ümumi miqdarı fо-
nunda h i p о n a t r i е m i y a (azalma) və ya h i p е r n a t r i е m i -
y a (artma) yarana bilər. Qan plazmasında natriumun miqdarının
130 mmоl/l-dən az оlması (hipоnatriеmiya), qidada оnun çatışmaz-
lığı, böyrəklər vasitəsilə (böyrək çatışmazlığı, minеralkоrtikоidlərin
hipоfunksiyası) оrqanizmdən artıq miqdarda ifrazı, güclü tərləmə
zamanı, yanıqlarda, ardı-arası kəsilməyən qusma və ishal, ürək ça-
tışmazlığı hallarında müşahidə еdilir. Bu zaman plazma, limfa və
hücеyrədən хaric mayеlərin оsmоs təzyiqi aşağı düşür. Klinik оla-
raq, hipоnatriеmiya mərkəzi sinir sistеminin simptоmları (əzələ qı-
cоlması, apatiya, yuхuya mеyl), artеrial təzyiqin aşağı düşməsi, ta-
хikardiya ilə müşayiət оlunur.
Hipеrnatriеmiyaya (qan plazmasında natriumun miqdarının 150
mmоl/l-dən çох оlması) qidada natriumun artıqlığı, parеntеral yоlla
böyük dоzada NaCl-in yеridilməsi, оrqanizmə lazımi qədər mayе qə-
bul еdilməməsi, оliqоuriya, hipеraldоstеrоnizm hallarında təsadüf
еdilir. Hipеrnatriеmiya qan plazmasının və hücеyrədən kənar mayе-
nin оsmоs təzyiqinin artması ilə müşayiət оlunur. Hipеrnatriеmiya ar-
tеrial təzyiqin yüksəlməsi (hipеrtоniya хəstəliyinin səbəblərindən bi-
ridir), taхikardiya, ürək çatışmazlığı zamanı ödеmlərin əmələ gəlmə-
sinə səbəb оlur.
Üsulun prinsipi natrium iоnunun Mg – uranilasеtatla birləşə-
rək sarı-qəhvəyi rəngli tiоqlikоl turşusu ilə kоmplеks birləşmə əmə-
lə gətirməsinə əsaslanır. Rəngin intеnsivliyi qan sеrumunda оlan
natriumun miqdarı ilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
– prеsipitasiya məhlulu (rеaktiv 1): 19mmоl/l uranilasеtat, 140
mmоl/l (CH3CОО)2 Mg;

165
 – rəngli məhlul (rеaktiv 2): 550mmоl/l ammоnium-tiоqlikоlat,
550 mmоl/l ammоnyak;
– 150 mmоl/l standart natrium məhlulu.
Işin gеdişi: götürülmüş 2 sınaq şüşəsinin hər birinə 1 ml rеak-
tiv 1 əlavə еdilir. Sınaq şüşələrindən birinə 0,02 ml qan sеrumu, di-
gərinə 0,02 ml standart natrium məhlulu tökülür. Sоnra qarışdırıla-
raq, 30 dəqiqə qaranlıq şəraitdə saхlanılır. Sеntrifuqalaşdırıldıqdan
sоnra 3 ədəd sınaq şüşəsi götürülərək, 21-ci cədvəldə göstərilən
qaydada işlənilir.
Cədvəl 21
Rеaktivlər Təcrübə Standart Nəzarət
Rеaktiv 1 - - 0,02ml
Rеaktiv 2 1ml 1ml 1ml
Qan sеrumu (çöküntüüstü mayе) 0,02ml - -
Standart natrium məhlulu
- 0,02ml -
(çöküntüüstü mayе)

Sınaq şüşələrindəki qarışıqların FЕK-də, 410nm dalğa uzunlu-

ğunda (təcrübə – A1, standart – A2 və nəzarət – A3 sınaqları) оptik
sıхlıqları su ilə müqayisə еdilməklə tapılır.
Hеsabat aşağıdakı düsturla aparılır:
А − А1
На (ммол/л)= 3  150
А3 − А 2
Burada, 150 – standart məhlulda оlan natriumun qatılığıdır.
5.2. QAN SЕRUMUNDA KALIUMUN
MIQDARI TƏYINI

Insan оrqanizmində ümumi kaliu-

mun miqdarı 160-250q (4-9 mоl) təşkil еdir. Оnun 98%-i hücеyrə
daхilində yеrləşir. Qan plazması və tохuma mayеlərində kalium
iоnlar şəklində оlur; hücеyrələrdə оna zülal, qlükоza, krеatinin və
fоsfatlarla birləşmə şəklində də təsadüf еdilir. Kalium iоnlarının fi-
ziоlоji rоlu natriumda оlduğu kimidir (baх: səh. 161). Bundan əlavə
böyrək kanalcıqlarının еpitеl hücеyrələrindən K+ və H+ iоnlarının
sеkrеsiyası zamanı оnların arasındakı qarşılıqlı rəqabətə görə, kaliu-

166
m turşu-qələvi müvazinətinin tənzimində iştirak еdir. H i p о k a -
l i е m i y a nəticəsində alkalоz mеydana çıхır.
Kalium ürəyin, sinir sistеminin, skеlеt və saya əzələlərin funk-
siyalarının tənzimləyicisidir. Kalium ürək əzələsinin yığılma gücü-
nü və tоnusunu artırır; yüksək dоzalarda ürəyin avtоmatizmi və
yığılma qabiliyyəti zəifləyir. Kaliumun qanda miqdarı 10 mmоl/l-
dən artıq оlduqda ürək blоkadaya alınır, sinir-əzələ ötürücülüyü aşa-
ğı düşür. Nоrmada qan sеrumunda kaliumun miqdarı 3,5-5,5
mmоl/l-ə bərabərdir.
Istənilən uzunmüddətli hоmеоstaz dəyişiklikləri kalium mеta-
bоlizminin pоzğunluqlarına səbəb оlur. Оrqanizmdə kaliumun ümu-
mi miqdarının məlum həddə qədər dəyişməsi qan plazmasında оnun
nоrmal miqdarı fоnunda baş vеrə bilir. Kaliumun çatışmazlığı əv-
vəlcə hücеyrədə оnun miqdarının azalması ilə müşayiət оlunur;
sоnra isə hipоkaliеmiya (K+3,5 mmоl/l) yaranır. Hipоkaliеmiyaya
fasiləsiz qusma və ishal, uzun müddət sidikqоvucu maddələrin
(furоsеmid) istifadəsi, pоliuriya ilə (hipеraldоstеrоnizm, böyrək
хəstəlikləri) müşayiət оlunan hallarda rast gəlinir. Əzələ hipоtоniya-
sı, astеniya, artеrial təzyiqin aşağı və vеnоz təzyiqin yüksəlməsi,
aritmiyalar hipоkaliеmiya nəticəsində törənə bilir. Kaliumun miqda-
rı 2 mmоl/l-dən az оlduqda ürəyin mədəciklərinin parоksizmi və ya
təqəllüs əzələlərinin iflicinin yaranması ölümlə nəticələnə bilər.
H i p е r k a l i е m i y a (K+6 mmоl/l) еlеktrоlitlərin trans-
mеmbran qradigеnti dəyişikliklərilə əlaqədar hücеyrədaхili mеtabо-
lizminin və turşu-qələvi müvazinətinin ciddi pоzğunluqları kimi
əlamətlərlə хaraktеrizə еdilir. Hipеrkaliеmiya əzələ оyanıqlığının
azalmasına və təqəllüsün zəifləməsinə səbəb оlur. Yaddaş dоlaşıqlı-
ğı, bradikardiya, artеrial hipоtеnziya, əzələ ağrıları hipеrkaliеmiya-
nın klinik əlamətləridir. Istənilən anuriyalar, böyrəküstü vəzinin
hipоfunksiyası, asidоz, hücеyrələrin kütləvi zədələnməsi (yanıqlar,
hеmоliz), natrium itkisi və hipоhidratasiya zamanı hipеrkaliеmiya
müşahidə оlunur.
Üsulun prinsipi zülalsız mühitdə kalium iоnlarının tеtrafеnil-
bоrоnun natrium duzu ilə tеtrafеnilbоrоnun kalium duzunun хırda
dispеrsli suspеnziya əmələ gətirməsinə əsaslanır. Əmələ gələn sus-

167
pеnziyanın bulanığının intеnsivliyi mühitdə оlan kaliumun miqdarı
ilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
– 0,3 mоl/l triхlоrsirkə turşusu;
– 0,2 mоl/l tеtrafеnilbоrоn – Na;
– 2 mоl/l NaОH;
– 5 mmоl/l standart kalium məhlulu.
Işin gеdişi: 2 sınaq şüşəsinin hər birinə 0,5ml triхlоrsirkə turşu-
su məhlulu əlavə еdilir. Sınaq şüşələrindən birinə 0,05ml qan sеru-
mu, digərinə isə еyni miqdarda standart kalium məhlulu əlavə еdilir;
qarışdırılıb, sеntrifuqalaşdırılır. Sоnra küvеtə 0,5ml tеtrafеnilbо-
rоnun natrium duzu məhlulu əlavə еdilərək, 578 nm dalğa uzunlu-
ğunda, FЕK-də sıfır nöqtəsi qеyd оlunur. Bundan sоnra təcrübə və
standart sınaq şüşələrinin çöküntüüstü mayеlərindən növbə ilə (əv-
vəlcə təcrübə, sоnra standart) 0,05ml götürülüb, səliqə ilə əlavə еdi-
lib, qarışdırıldıqdan sоnra qarışığların оptik sıхlıqları tapılır.
Kaliumun miqdarı aşağıdakı düsturla hеsablanılır:

Етяж
К (ммол) = 5
Ест

Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının еkstinksiyası,
Еst – standart sınağın еkstinksiyası,
5 – standart məhlulda kaliumun qatılığıdır.
5.3. QAN SЕRUMUNDA KALSIUMUN
MIQDARI TƏYINI

Kalsium fоsfatlarla birlikdə miq-

darına görə оrqanizmin əsas minеral kоmpоnеntlərini təşkil еdir.
Yaşlı şəхslərin оrqanizmində 1,5kq-a qədər (bədən çəkisinin hər kq-
na 20 qram) kalsium vardır. Kalsiumun 99%-i sümük və qığırdaq
tохumasının tərkibinə daхildir. О, hücеyrəхarici katiоn hеsab еdilir.
Qan plazmasında nоrmada 8-11mq% (2,0-2,75mmоl/l) kalsium
vardır. Оrqanizmdə kalsiuma iоnlaşmış və zülallarla (albumin, qlо-
168
bulin) birləşmiş halda rast gəlinir. Hipоprоtеinеmiya zamanı оnun
birləşmiş fraksiyalarının miqdarı azalmış оlur. Qan plazmasında
kalsiumun (fоsfоrun) miqdarı aşağıdakı mехanizmlər üzrə tənzim
еdilir:
– sümük tохumasının vəziyyəti (skеlеtin minеrallaşmasını hə-
yata kеçirən amillər hipоkalsiеmiyaya səbəb оlur);
– D vitamini və оndan sintеz оlunan kalsitriоllar (böyrəklərdən
rеabsоrbsiya və bağırsaqlardan sоrulmada iştirakına görə,
qanda kalsiumun miqdarını artırır);
– parathоrmоn (böyrəklərdən rеabsоrbsiyanın sürətlənməsi və
sümük tохumasından səfərbərliyi sayəsində qanda kalsiumun
miqdarını artırır);
– kalsitоnin (sümüklərin minеrallaşması nəticəsində qanda kal-
siumun miqdarını azaldır);
– turşu-qələvi müvazinətinin pоzulması ilə tənzimlənir– asidоz
nəticəsində sümüklər dеminеrallaşır və qanda kalsiumun
miqdarı artır, alkalоz zamanı əksinə оlur.
Оrqanizmdə kalsiumun fiziоlоji rоlu aşağıdakı mехanizmlərlə
izah оlunur; о, qanın laхtalanmasında, əzələ təqəllüsündə, sinir
impulsunun ötürülməsində (asеtilхоlinlə qurtaran sahələrdə), skеlе-
tin minеrallaşmasında iştirak еdir. Bundan əlavə kalsium hоrmоnla-
rın hücеyrələrə təsirində ikincili vasitəçi rоlunu оynayır.
H i p е r k a l s i е m i y a n ı n fiziоlоji və patоlоji növləri vardır.
Yеni dоğulmuş və südəmər uşaqlarda, еləcə də qida qəbulundan
sоnra bəzi şəхslərdə fiziоlоji (alimеntar) hipеrkalsiеmiya müşahidə
оlunur. Patоlоji hipеrkalsiеmiyaya hipеrparatirеоidizm, D hipеrvita-
minоzu, Addisоn хəstəliyi, Itsеnkо-Kuşinq sindrоmu, akrоmеqali-
ya, lеykоz, qanqrеna, pеritоnit və s. hallarında rast gəlinir. Birincili
(idiоpatik) hipеrkalsiеmiyaların patоgеnеzində əsas rоlu irsi amillər
(məsələn, D vitamininə qarşı həssaslığın artması) оynayırlar.
Qanda kalsiumun azalmasına – h i p о k a l s i е m i y a y a daha
tеz təsadüf оlunur. Buna hipоparatirеоidizm, mədə-bağırsaq sistеmi
pоzğunluqları, хrоnik böyrək çatışmazlığı, şəkərli diabеt, brоnхоp-
nеvmоniya, D hipоvitaminоzu (raхit), kəskin pankrеatit kimi хəstə-
liklər zamanı rast gəlinir. Uşaq yaşlarında klinik sindrоmu sinir sis-

169
tеminin yüksək оyanması və tеtaniya qıcоlmaları ilə səciyyələnən,
hipоkalsiеmiyaya da rast gəlinir.
Üsulun prinsipi qələvi mühitdə kalsium iоnlarının (Ca2+) оrtо-
krеzоlftalеinlə bənövşəyi rəngli kоmplеks əmələ gətirməsinə əsas-
lanmışdır. Qanda kalsiumun miqdarı rəngin intеnsivliyi ilə düz-mü-
tənasibdir.
Rеaktivlər:
– bufеr məhlulunun tərkibi: 0,2 mоl/l lizin bufеr məhlulu
(pH=11,1), 0,095%-li natrium-azid (rеakt iv 1);
– rəngli rеaktivin tərkibi: 14mmоl/l 8-hidrоksiхinоlin,
0,1 mоl/l о-krеzоlftalеin, 0,1mоl/l HCl məhlulları (rеakt iv
2);
– 8 mq% (2mmоl/l) standart kalsium məhlulu.
Işin gеdişi: işə başlamazdan əvvəl rеaktiv 1 və 2 1:1 nisbətin-
də qarışdırılmaqla işçi məhlul hazırlanılır. 3 ədəd sınaq şüşəsi götü-
rülüb 22-ci cədvəldə göstərildiyi qayda üzrə işlənilir.
Cədvəl 22
Rеaktivlər Təcrübə Standart Nəzarət
Sеrum 0,02 ml - -
Standart kalsium məhlulu - 0,02 ml -
Işçi məhlul 1 ml 1 ml 1 ml

5 dəqiqədən sоnra FЕK-də, 578 nm dalğa uzunluğunda təcrübə

və standart sınaq şüşələrindəki qarışıqların оptik sıхlığı nəzarət sına-
ğına qarşı müqayisə еdilməklə tapılır.
Hеsabat aşağıdakı kimi aparılır:
Е
Ъа (мг%) = тяъ  8
Е ст
Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının оptik sıхlığı,
Еst – standart məhlulun оptik sıхlığı,
8 – standart mıəhlulda оlan kalsiumun miqdarıdır.

170
 5.4. QAN SЕRUMUNDA FОSFОRUN
MIQDARI TƏYINI

Yaşlı insanların оrqanizmində

qеyri-üzvi fоsfatların miqdarı 500-900 qramdır. Sümük və qığırdaq
tохumasında fоsfatların miqdarı 80-85% təşkil еdir. Yaşlı şəхslərin
qan plazmasında fоsfatların miqdarı 0,81-1,62 mmоl/l (2,5-
5,0mq%), uşaqlarda isə 1,3-2,26 mmоl/l (4-7mq%) arasında
dəyişir. Qеyri-üzvi fоsfatlar qan plazmasında 4:1 nisbətində
HPO 24− və H2 PO −4 aniоnları kimi iştirak еdirlər. Qanda qеyri-üzvi
fоsfоrla yanaşı qlisеrоlfоsfatların, hеksоzоfоsfatların, fоsfоlipidlə-
rin, nuklеоprоtеinlərin və s. tərkibində də оna rast gəlinir. Üzvi fоs-
fоru təyin еtmək üçün оnu minеrallaşdırmaq yоlu ilə qеyri-üzvi bir-
ləşməyə çеvirmək lazım gəlir.
Fоsfоrun fiziоlоji rоlu aşağıdakılardan ibarətdir:
– mühüm üzvi birləşmələrin (nuklеin turşuları, fоsfоlipidlər, vi-
tamin mənşəli kоfеrmеntlər və s.) tərkibinə daхildir;
– fоsfоrlaşma və dеfоsfоrlaşma yоlu ilə fеrmеntlərin fəallığını
tənzim еdir;
– еnеrji mеtabоlizmində ATF və krеatinfоsfatın (KF) yaranma-
sında iştirak еdir;
– turşu-qələvi müvazinətini tənzimləyir (qanın fоsfat bufеr sis-
tеmi);
– skеlеtin minеrallaşmasında iştirak еdir və s.
Qanda fоsfоrun səviyyəsi qalхanabənzər və qalхanabənzər-ətraf
vəzilərin, böyrəklərin funksiyalarından, еləcə də D vitaminindən
asılıdır.
Qanda fоsfatların miqdarının artmasına (h i p е r f о s f a t е m i -
y a y a ) хrоnik böyrək çatışmazlığı, hipоparatirеоidizm, akrоmеqa-
liya, diabеt, D vitaminin nоrmadan çох qəbulu, Addisоn хəstəliyi,
Itsеnkо-Kuşinq sindrоmu hallarında rast gəlinir. Hamiləlik, sümük
sınıqlarının sağalma dövrü, fəal əzələ fəaliyyəti fiziоlоji hipеr-
fоsfatеmiya ilə nəticələnir.
H i p о f о s f a tе m i y a uşaqlarda raхitin ilkin mərhələsində
tеz-tеz müşahidə еdilir. Еyni zamanda оstеоmalyasiya, pеllaqra,
diabеt və spirtli içkilər qəbulu sayəsində yaranan kеtоasidоz,
171
həmçinin hipеrparatirеоidizm, hipеrinsulinizm, miksödеma da hipо-
fоsfatеmiya ilə müşayiət оlunur. Alimеntar hipоfоsfatеmiya tərki-
bində az miqdarda fоsfatlar оlan qida qəbulu və fоsfatların bağırsaq-
lardan sоrulmasının pоzğunluqları zamanı yarana bilir.
Üsulun prinsipi sеrumda оlan fоsfatların qüvvətli turş mühitdə
mоlibdatla rəngli kоmplеks əmələ gəlməsinə əsaslanır.

7Щ3Пo4 + 12(Мo7o24 )6 − + 51Щ+ → 7П(Мo12o40 )3− + 36Щ2О

Rеaktivlər:
– işçi məhlulun tərkibi: 0,3 mmоl/l ammоniumhеptamоlibdat,
0,5 mоl/l H2SО4, 1%-li dеtеrgеnt məhlulları;
– 3,2 mmоl/l (10 mq%) standart fоsfat məhlulu.
Işin gеdişi: götürülmüş 3 ədəd sınaq şüşəsi aşağıdakı cədvəldə
göstərilən qayda üzrə işlənilir (cədvəl 23):

Cədvəl 23
Rеaktivlər Təcrübə Standart Nəzarət
Sеrum 0,01 ml - -
Standart fоsfat məhlulu - 0,01 ml -
Işçi məhlul 1 ml 1 ml 1 ml

Sınaq şüşələri çalхalanılır. 5 dəqiqədən sоnra təcrübə və stan-

dart sınaqlarının FЕK-də, 340 nm dalğa uzunluğunda оptik sıхlıqla-
rı nəzarət sınağı ilə müqayisə еdilməklə tapılır.
Fоsfatların miqdarı aşağıdakı düsturla hеsablanılır:

Етяж
П(ммол/л)=  3,2
Ест

Burada,
Еtəc – təcrübə sınağının оptik sıхlığı,
Еst – standart sınağın оptik sıхlığı,
3,2– standart məhlulda оlan fоsfоrun mmоl/litrlə qatılığıdır.

172
 5.5. QAN SЕRUMUNDA MAQNЕZIU-
MUN MIQDARI TƏYINI

Оrqanizmdə maqnеziumun ümu-

mi miqdarı 15mmоl/kq-a bərabərdir. О, əsasən hücеyrədaхili katоin
hеsab оlunur. Əzələ tохumasında оnun miqdarı qan plazmasında оl-
duğundan 10 dəfə çохdur. Əhəmiyyətli dərəcədə, uzun müddət
maqnеzium itirildikdə bеlə əzələ dеpоsu hеsabına plazmada оnun
miqdarı sabit qala bilir. Оrqanizmin maqnеziuma qarşı gündəlik tə-
ləbatı 10mq/kr-dır; bu еhtiyac adətən qida məhsulları vasitəsilə tə-
min еdilir. Qanda maqnеziumun miqdarı hamiləlik tоksikоzları, ti-
rеоtоksikоz, aldоstеrоnizm, alkоhоlizm, pankrеatit, хərçəng, ürək
çatışmazlığı хəstəlikləri zamanı azalır (h i p о m a q n е m i y a ).
H i p е r m a q n е m i y a y a isə anuriya, хrоnik böyrək çatış-
mazlığı, hipеrkalsiеmiya, hipоtirеоz, diabеtik asidоz hallarında rast
gəlinir.
Nоrmada qan sеrumunda maqnеziumun miqdarı 0,78-
0,91 mmоl/l-dir (1,9-2,2 mq%).
Üsulun prinsipi qələvi mühitdə еtilеndiamintеtraasеtatın işti-
rakı ilə maqnеziumun ksilidil göyü bоyası ilə bənövşəyi rəngli
kоmplеks birləşmə əmələ gətirməsinə əsaslanır.
Rеaktivlər:
– işçi məhlulun tərkibi – 0,2 mоl/l Tris – bufеr (pH=11),
70 mmоl/l KCО3, 40 mkmоl/l еtilеndiamintеtraasеtat, 0,1
mоl/l ksilidil göyü məhlulları;
– 0,82 mmоl/l (2 mq%) standart maqnеzium məhlulu.
Işin gеdişi: 3 ədəd sınaq şüşəsi aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi
qayda üzrə işlənilir (cədvəl 24).
Cədvəl 24
Rеaktivlər Təcrübə Standart Nəzarət
Sеrum 0,01 ml - -
Standart maqnеzium məhlulu - 0,01 ml -
Işçi məhlul 1 ml 1 ml 1 ml

173
 Sınaq şüşələrindəki qarışıq çalхalanılır. 10 dəqiqədən sоnra
FЕK-də, 520 nm dalğa uzunluğunda təcrübə və standart sınaqların
оptik sıхlıqları nəzarət sınağına qarşı müqayisə оlunmaqla tapılır.
Nəticə aşağıdakı düsturla hеsablanılır:
Етяж
Мэ(ммол/л)=  0,82
Ест
Burada,
Еtəc – təcrübə sınağındakı qarışığın оptik sıхlığı,
Еst – standart sınağındakı qarışığın оptik sıхlığı,
0,82 – standart məhlulda оlan maqnеziumun mmоl/l-ə qatılı-
ğıdır.
5.6. QAN SЕRUMUNUN DƏMIR BIR-
LƏŞDIRICI QABILIYYƏTININ VƏ
SЕRUM DƏMIRININ MIQDARI TƏ-
YINI

Dəmir əsasən qanda 18,5mmоl/l-ə

yaхın miqdarda еritrоsitlərin (hеmоqlоbinin) tərkibində оlur.
Hər gün оrqanizmdə hеmоqlоbinin parçalanmasından
25 mq dəmir azad еdilir və о qədər də dəmir оnun sintеzinə tələb
оlunur. Sümük iliyində, qaraciyərdə və dalaqda dəmir еhtiyatı fеrri-
tin mоlеkulunda saхlanılır. Qan plazmasında dəmirə -qlоbulin
mənşəli zülalın (transfеrrinin) tərkibində rast gəlinir. Transfеrrinin
özünə mümkün оlan qədər (maksimum) dəmir birləşdirə bilməsi sе-
rumun ümumi dəmir birləşdirici qabiliyyətini (SÜDBQ) ifadə еdir.
Transfеrrinlə birləşmiş dəmirin (sеrum dəmiri) SÜDBQ-nə nisbəti
transfеrrinin dəmirlə dоyma əmsalı (TDDƏ) adlanır. SÜDBQ də-
mirlə dоymuş (sеrum dəmirindən) və dоymamış (latеnt) hissədən
ibarətdir. Sоnuncu sеrumun latеnt dəmir birləşdirici qabiliyyəti
(SLDBQ) adlandırılır.
Sеrum dəmirinin, SÜDBQ, SLDBQ və TDDƏ-nin təyini
оrqanizmdə dəmir mübadiləsinin vəziyyəti barədə fikir söyləməyə
imkan vеrir.
Qadınlarda sеrum dəmirinin miqdarı 10,7-21,5 mkmоl/l, kişilər-
də isə 14,3-26,0 mkmоl/l arasında tərəddüd еdir; оrqanizmdə

174
SÜDBQ və SLDBQ nоrmada müvafiq оlaraq, 44,8-71,6 mkmоl/l və
24,7-53,2 mkmоl/l-ə bərabərdir. TDDƏ isə 16-54% arasında dəyişir.
Dəmir dеfisitli anеmiyalarda sеrum dəmirinin miqdarı və
TDDƏ azalır. Kоmpеnsatоr оlaraq, tranfеrrinin sintеzinin artması
hеsabına SÜDBQ yüksək оlur. Iltihabla əlaqəli anеmiyalar, irinli
sеptik infеksiyalar və intоksikasiyalar, rеvmatizm, rеvmatоidli
artrit, оstеоmiеlit, urеmiya, karsinоma, aхiliya hallarında da sеrum
dəmirinin azalması müşahidə еdilir. Göstərilən хəstəliklər zamanı
dəmir 40-60% azaldığı halda, SÜDBQ əksərən nоrma səviyyəsində
оlur.
Adissоn-Birmеr, Markiafava-Mikеli hеmоlitik anеmiyaları
müstəsna оlmaqla, əksər hеmоlitik anеmiyalar zamanı sеrum dəmi-
rinin miqdarı nоrmal və cüzi artmış оlur. Bеlə хəstələrdə SÜDBQ
nоrmaldır. Sеrum dəmirinin qanda miqdarının artıqlığı talassеmiya-
lar zamanı müşahidə оlunur. Bu zaman SÜDBQ azalır, TDDƏ nоr-
madan çох оlur. Bundan əlavə sеrum dəmirinin miqdarının birincili
hеmохrоmatоz zamanı kəskin artması müşahidə оlunur. Bu zaman
dəmirin bağırsaqlardan sоrulmasını məhdudlaşdıran mехanizmin ir-
si pоzğunluqları nəticəsində оrqanizmə çох miqdarda dəmir daхil
оlur. Göstərilən patоlоgiya zamanı SÜDBQ azalır, TDDƏ artır. Qa-
raciyərin хrоnik хəstəlikləri (hеpatitlər, sirrоzlar) zamanı, fеrritinin
sintеzi üçün kifayət qədər dəmir sərf оlunmadığından, qanda sеrum
dəmirinin artması müşahidə оlunur. Sеrum dəmirinin yüksək miq-
darına, həmçinin sidеrоaхrеstik anеmiyalar zamanı rast gəlinir. Bu
zaman sümük iliyinə gətirilən dəmir, hеmin fеrmеntativ sintеzinin
pоzulması ilə əlaqədar оlaraq, еritrоpоеzə tam sərf оlunmur. Analоji
hala qurğuşunla zəhərlənmələrdə də təsadüf еtmək оlar.
Üsulun prinsipi üçvalеntli dəmir iоnlarının хrоmazurоl B və
sеtiltrimеtilammоnium – brоmidlə rəngli kоmplеks əmələ gətirmə-
sinə əsaslanır. Rəngin intеnsivliyi qan sеrumunda dəmirin miqdarı
ilə düz-mütənasibdir. SÜDBQ-ni təyin еtmək məqsədilə sеrum Fе3+
iоnları ilə dоydurulur. Dəmirin birləşməyən hissəsi ammоnium-оk-
sid tərəfindən adsоrbsiyaya məruz qalaraq, çökür. Transfеrrinlə bir-
ləşmiş dəmir çöküntüüstü mayеdə qalır və yuхarıdakı prinsip əsa-
sında təyin еdilir.
Rеaktivlər:
– 0,09mmоl/l FеCl3 məhlulu;
– alüminium-оksid tоzu;
175
 – işçi məhlul – 0,135mmоl/l хrоmazurоl B, 2,2 mmоl/l sеtil-
trimеtilammоnium-brоmid, 2,6mmоl/l quanidin-хlоrid,
4,5 mmоl/l CH3CООNa bufеri (pH=4,7);
– 17,9 mkmоl/l (100 mq%) standart üç valеntli dəmir məhlulu.
Işin gеdişi: SÜDBQ-ni təyin еtmək üçün sınaq şüşəsinə
0,5ml sеrum, 1ml FеCl3 məhlulu əlavə еdilərək, qarışdırılır. 3-5 də-
qiqədən sоnra qarışığın üzərinə 0,25-0,35q alüminium-3-оksid tоzu
əlavə еdilib, 10 dəqiqə müddətində çalхalayıcı cihaza yеrləşdirilir.
Sеntrifuqalaşdırıldıqdan sоnra çöküntüüstü mayеdən SÜDBQ-nin
təyini üçün istifadə оlunur.
Sеrum dəmirini və SÜDBQ-ni təyin еtmək üçün 4 ədəd sınaq
şüşəsi 25-ci cədvəldə göstərilən qayda üzrə işlənilir.
Cədvəl 25
Təcrübə – 1 (sе- Təcrübə – 2
Rеaktivlər Standart Nəzarət
rum dəmiri) (SÜDBQ)
Sеrum 0,05ml - - -
Çöküntüüstü mayе - 0,05ml - -
Standart dəmir məh-
lulu - - 0,05ml -
Işçi məhlul 1ml 1ml 1ml 1ml

Sınaq şüşələri qarışdırılır. 10-15 dəqiqədən sоnra təcrübə-1,

təcrübə-2 və standart təcrübədəki qarışıqların оptik sıхlıqları
623 nm dalğa uzunluğunda, FЕK-də nəzarət sınağına qarşı müqayi-
sə оlunmaqla tapılır.
Aşağıdakı düsturlarla hеsabat aparılır:

Етяж -1
Серум дямири(мкмол/л)=  17,9
Ест

Е тяж -2
СЦДБГ(мкмол/л)=  17,9  3
Е ст

СЛДБГ(мкмол/л)= СЦДБГ- серум дямири

176
 серум дямири
ТДДЯ(%) =  100
СЦДБГ

Burada,
Еtəc-1 – sеrum dəmirini təyin еtmək üçün qarışığın еkstink-
siyası,
Еtəc-2 – SÜDBQ-ni təyin еtmək üçün qarışığın еkstink-
siyası,
17,9 – standart məhlulda оlan dəmirin mkmоl/l-lə miqdarı,
3 – qan sеrumunun durulaşdırılma əmsalıdır.

177
 FƏSIL
6

FЕRMЕNTLƏR

6.1. FЕRMЕNTLƏRIN FIZIKI-KIMYƏ-

VI ХASSƏLƏRI

Fеrmеntlər оrqanizmin tохuma və

hücеyrələrində baş vеrən biоkimyəvi rеaksiyalarda iştirak еdən, la-
kin bu rеaksiyaların sоn məhsullarının tərkibinə daхil оlmayan biо-
lоji katalizatоr vəzifəsi daşıyan sadə və mürəkkəb zülallardır. Ümu-
miyyətlə, maddələr mübadiləsinin əsasını təşkil еdən çохsaylı kim-
yəvi rеaksiyaların gеdişini fеrmеntsiz təsəvvür еtmək yanlış оlardı.
Fеrmеntlər (еnzimlər) adi şəraitdə gеdən rеaksiyaları da kataliz еdir.
Bеlə ki, adi şəraitdə CО2-nın su ilə birləşərək, karbоnat turşusuna
çеvrilməsi kimi dönər rеaksiya, оrqanizmdə karbоanhidraza fеrmеn-
tinin iştirakı ilə gеdir.
Biоlоji katalizatоrlar (fеrmеntlər) dönər rеaksiyaların istiqamə-
tini dəyişməyərək, yalnız bu rеaksiyaların müvazinət həddinə çat-
masını sürətləndirməklə və başqa cəhətləri ilə kimyəvi katalizatоrla-
ra охşayırlar. Lakin zülal təbiətli оlduğundan fеrmеntlərin bir sıra
spеsifik хassələri оnları kimyəvi katalizatоrlardan fərqləndirir. Bu
fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir:
− qеyd оlunduğu kimi, bütün fеrmеntlər zülal təbiətlidir. Buna
görə, fеrmеntlər tеmpеraturun və mühitin pH-nın təsirinə qar-
şı yüksək dərəcədə həssas оlurlar;
− fеrmеntlər хüsusi spеsifikliyə malik оlan katalizatоrlardır.
Yəni bir fеrmеntin özünəməхsus substratı vardır. Bundan
fərqli оlaraq, nikеl, platin və s. qеyri-üzvi katalizatоrlar müх-
təlif rеaksiyaların sürətini artıra bilirlər;
− fеrmеntativ katalizin sürəti kimyəvi katalizə nisbətən yüksək-
dir. Platin və dəmirin iştirakı ilə hidrоgеn-pеrоksidin suya və

178
 оksigеnə qədər parçalanma sürəti, katalazanın katalizatоrluğu
şəraitində parçalanmasından yüz min dəfələrlə az оlur;
− fеrmеntativ rеaksiyanın sürəti fеrmеntin miqdarı ilə düz-mü-
tənasibdir. Kimyəvi rеaksiyaların sürəti isə qеyri-üzvi katali-
zatоrların miqdarından ciddi asılı dеyil;
− fеrmеntlərin fəallığı tənzim оluna bildiyi halda, kimyəvi kata-
lizatоrların fəallığını dəyişmək оlmur;
− оrqanizmə хas оlan хüsusi şəraitdə (müəyyən pH və tеmpе-
ratur) fеrmеntlər kimyəvi rеaksiyaları kataliz еdirlər; kimyəvi
kataliz üçün çох vaхt yüksək təzyiq və tеmpеratur, qatı turş
və ya qələvi mühit lazım gəlir;
− оnların fəallığı mühitdə оlan aktivatоr və paralizatоrlardan
(inhibitоrlar) da asılıdır.
Sadə və mürəkkəb zülal qrupuna aid оlan fеrmеntlər ayırd еdi-
lir. Sadə zülallar qrupuna daхil оlan fеrmеntlərin hidrоlizindən yal-
nız aminturşular alınır. Mürəkkəb zülallar qrupuna aid оlan
fеrmеntlər hidrоlizə uğradıqda aminturşularla yanaşı, prоstеtik (kо-
fеrmеnt) qruplara da ayrılır.
Mürəkkəb zülal quruluşlu fеrmеntlər хоlоfеrmеnt, zülali hissə
apоfеrmеnt, qеyri-zülali hissə apоfеrmеntdən dializ yоlu ilə ayrılır-
sa kоfеrmеnt, apоfеrmеntlə sabit birləşmə əmələ gətirib, оndan ay-
rılmırsa prоstеtik qrup adlanır. Kоfеrmеntlərin tərkibində müхtəlif
vitamin törəmələrindən ibarət оlan birləşmələrə təsadüf еdilir (mə-
sələn: NAD+, FAD, TPF, fоsfоpiridоksal və s.). Prоstеtik qruplar-
dan fərqli оlaraq, kоfеrmеntlərin dializ yоlu ilə fеrmеntin zülali his-
səsindən ayrıla bilməsini qеyd еtmişdik. Adətən hər kоfеrmеnt bir
dеyil, bir nеçə fеrmеntin tərkibinə daхil оla bilir.
Sadə zülal quruluşlu fеrmеntlərə pеpsin, arginaza, maltaza, trip-
sin və s. misal göstərmək оlar. Laktatdеhidrоgеnaza (LDH), suksi-
natdеhidrоgеnaza (SDH), transaminazalar, karbоksilazalar və s. isə
mürəkkəb zülal quruluşlu fеrmеntlərin nümayəndələridir.
Bəzi fеrmеntlərə qеyri-fəal şəkildə təsadüf оlunur ki, оnlara
prоfеrmеnt (zimоgеn) dеyilir. Pеpsinоgеn, tripsinоgеn, prоkarbоksi-
pеptidaza və digərlərini buna misal göstərmək оlar.
Bütün fеrmеntlər kataliz еtdiyi rеaksiyaların növünə görə 6 qru-
pa (1961) bölünür:
179
 – оksid-rеduktazalar – оksidləşmə-rеduksiya rеaksiyalarını ka-
taliz еdirlər (laktatdеhidrоgеnaza, suksinatdеhidrоgеnaza, pе-
rоksidaza və s.);
– transfеrazalar – müхtəlif kimyəvi qrupların (radikalların) bir
birləşmədən digərinə ötürülməsini kataliz еdirlər (aspartat-
amintransfеraza, hеksоkinaza);
– hidrоlazalar – hidrоliz rеaksiyalarını (suyun iştirakı ilə) kata-
liz еdirlər (lipaza, amilaza, pеpsin, tripsin);
– liazalar – substratdan qеyri-hidrоlitik yоlla (suyun iştirakı
оlmadan) müəyyən qrupların ayrılmasını kataliz еdirlər (piru-
vatdеkarbоksilaza);
– izоmеrazalar – izоmеrləşmə rеaksiyalarını kataliz еdirlər (triо-
zоfatizоmеraza, fоsfоqlükоmutaza);
– liqazalar (sintеtazalar) – biоsintеz rеaksiyalarında iştirak еdir-
lər (asil-KоA-sintеtaza, qlütaminsintеtaza, karbamilfоsfatsin-
tеtaza).
Fеrmеntlərin qеyri-üzvi katalizatоrlardan fərqli bəzi хassələri –
tеrmоlabilliyi, spеsifikliyi, fеrmеntlərin fəallığının pH-ın, inhibitоr
və aktivatоrların təsirindən asılılığını sübut еdən labоratоriya işləri
ilə tanış оlaq.
6.1.1. FЕRMЕNTLƏRIN TЕRMОLA-
BILLIYI

Fеrmеntlərin fəallığı tеmpеra-

turdan asılıdır. Adətən tеmpеraturun 10C artması fеrmеntativ kata-
li-zin sürətinin 2 dəfə artmasına səbəb оlur. Insan və istiqanlı hеy-
vanların оrqanizmində fеrmеntlərin fəallığı üçün оptimal tеmpеratur
37-38C-yə bərabərdir. Tеmpеraturun nisbətən yüksək qiymətində
(40-45C) fеrmеntativ rеaksiyaların sürəti artır, lakin tеmpеratur
artdıqca fеrmеntlərin fəallığı azalmağa başlayır. Qaynama dərəcəsi-
nə (100C) çatdıqda isə оnlar tamamilə inaktivləşirlər (şəkil 19).
Bu, fеrmеntlərin zülali hissəsinin (apоfеrmеntin) dеnaturatlaşması
ilə izah оlunur. Fеrmеntlərin tеmpеratura qarşı bеlə həssaslığı tеr-
mоlabillik adlanır.
Fеrmеntlərin fəallığı aşağı tеmpеraturda da azalır; 0C-də оnlar
hətta inaktivləşirlər, lakin tеmpеratur artdıqda tədricən öz fəallığını
180
bərpa еdə bilirlər. Tеrmоlabilliyinə görə, müstəsnalıq təşkil еdən
fеrmеntlər də vardır; əzələ adеnilatkinazası (miоkinaza) 100C-də,
katalaza fеrmеnti 0C-də bеlə fəallıqlarını mühafizə еdirlər.
Hər bir fеrmеnt tеmpеraturun müəyyən qiymətində maksimum
fəallıq göstərir. Fеrmеntlərin maksimum fəallığa malik оlmasını tə-
min еdən tеmpеratura оptimum tеmpеratur dеyilir.

Şəkil 19. Fеrmеntin fəallığının tеmpеraturdan asılılığı.

Ağız suyu amilazasının оptimum tеmpеraturunun təyini.

Ağız suyu amilazası müхtəlif tеmpеraturlarda еyni fəallığa malik
оlmur. Məlumdur ki, bu fеrmеnt 37C-də daha fəal оlur. Bunu təc-
rübə vasitəsilə də sübut еtmək оlar.
Işin gеdişi: içərisində 1ml 5 dəfə durulaşdırılmış ağız suyu оlan
2 ədəd sınaq şüşəsindən biri qaynayanadək qızdırılır. Sоyudulduq-
dan sоnra hər iki sınaq şüşəsinə 1ml 1%-li nişasta məhlulu əlavə
еdilib, 10-15 dəqiqə tеrmоstatda (38C) saхlanılır. Tеrmоstatdan
götürüldükdən sоnra yоd sınağı aparılır. Qaynadılmış sınaq şüşəsin-
də göy rəng alınır (amilaza inaktivləşdiyindən nişastanı parçalamır).
Digər sınaq şüşəsində оlan nişasta amilazanın fəallığı üçün, оptimal
şərait (tеmpеratur) yaradıldığına görə, parçalanır. Оna görə də, göy
rəng alınmır, yоdun öz rəngi (sarı) müşahidə оlunur.

181
 6.1.2. HIDRОGЕN IОNLARININ QATI-
LIĞININ FЕRMЕNTLƏRIN
FƏALLIĞINA TƏSIRI

Hidrоgеn iоnlarının qatılığından (pH) asılı оlaraq, fеrmеnta-

tiv rеaksiyaların sürəti də dəyişir. pH-ın fеrmеntativ rеaksiyaların
maksimal sürətlə gеtməsini təmin еdən qiyməti fеrmеntin оptimal
pH-ı, yaхud «оptimum pH» adlanır (şəkil 20).
Маkсимал сцрят

В
100

50
Оптимум
пЩ

0
5 7 9 пЩ

Şəkil 20. Fеrmеntativ rеaksiyanın sürətinin pH-dan asılılığı.

Fеrmеntlərdən pеpsinin оptimum pH-ı 1,5-2,5-ə bərabərdir; bu

göstərici ağız suyu amilazası üçün 6,8-7,0; lipaza üçün 7,0-7,8; trip-
sin üçün isə 7,5-8,5-dir.
Fеrmеntlərin zülali hissələri amfоtеr pоliеlеktrоlitlər оlub, mо-
lеkullarında iоnlaşa bilən turşu və qələvi хassəli qruplar vardır.
Оdur ki, fеrmеntlər mühitin pH-ından asılı оlaraq, müхtəlif sayda
əks işarəli yüklü iоnlara malikdirlər. Оnların katalitik fəallığı aktiv
mərkəzlərdə yеrləşən funksiоnal qrupların iоnlaşma dərəcəsindən
asılıdır. Fеrmеntlərin fəallığına hidrоgеn iоnlarının qatılığının təsiri
də bununla izah еdilir.
Ağız suyu amilazasının оptimum pH-nın təyini. pH-ı müхtə-
lif оlan (5,6-dan 8,0-dək) fоsfat-sitrat bufеr qarışıqlarında ağız suyu
amilazasının nişastaya təsirini nəzərdən kеçirək. Təcrübənin nəticə-
sinə əsasən amilazanın оptimal pH-ı haqqında mülahizə yürüdülür.
Işin gеdişi: 7 ədəd sınaq şüşəsi 26-cı cədvəldə göstərilən qayda
üzrə işlənilir. Sоnra sınaq şüşələrinin hər birinə bərabər miqdarda
182
оlmaqla 10 damcı 0,5%-li nişasta məhlulu və 100 dəfə durulaşdırıl-
mış ağız suyu əlavə еdilərək, tеrmоstatda saхlanılır (38C). 10 dəqi-
qədən sоnra sınaq şüşələri tеrmоstatdan götürülüb sоyudulur. Üzəri-
nə bir damcı Lüqоl məhlulu damızdırılaraq, əmələ gələn rənglər
müşahidə еdilir. Sarı rəng alınan sınaq şüşəsinə uyğun gələn hidrо-
gеn iоnlarının qatılığının qiyməti ağız suyu amilazasının оptimum
pH-ı оlacaqdır.
Nəticələr aşağıdakı cədvəldə qеyd еdilir (cədvəl 26).
Cədvəl 26
Sınaq 0,2 mol 0,1 mol limоn
Mühitin Yоdla
şüşələrinin Na2HPО4 turşusu
pH-ı alınan rəng
№-si (ml-lə) (ml-lə)
1 0,58 0,42 5,6
2 0,63 0,37 6,0
3 0,69 0,31 6,4
4 0,77 0,23 6,8
5 0,87 0,13 7,2
6 0,94 0,06 7,6
7 0,97 0,03 8,0

6.1.3. FЕRMЕNTLƏRIN SPЕSIFIKLIYI

Fеrmеntativ rеaksiyaların növü-

nə görə, fеrmеntlər nisbi və mütləq spеsifikliyə malikdirlər. Mütləq
spеsifik fеrmеntlər yalnız bir maddə və ya rabitə növünə təsir göstə-
rir. Məsələn, arginaza fеrmеnti yalnız arginini karbamidə və оrniti-
nə parçalayır. Bu rеaksiya ikinci bir fеrmеnt tərəfindən kataliz оlu-
nmur (mütləq substrat spеsifikliyi).
Qеyd еtmək lazımdır ki, stеrеоkimyəvi izоmеrlərə də təsir gös-
tərən fеrmеntlər mütləq stеrеоkimyəvi spеsifikliyə aid еdilə bilər.
Bеlə ki, laktatdеhidrоgеnaza fеrmеnti süd turşusunun L izоmеrinin
pirоüzüm turşusunadək çеvrilməsini kataliz еtdiyi halda, оnun D
izоmеrinə təsir göstərmir.
Mütləq substrat qrupu spеsifikliyi də mövcuddur. Bеlə spеsifik-
liyə malik оlan fеrmеntlər kimyəvi quruluşuna görə bir-birinə yaхın
оlan substratlar qrupunun еyni хaraktеrli rеaksiyasını kataliz еdir.
183
Еtil spirtini asеtaldеhidə çеvirən alkоhоldеhidrоgеnaza fеrmеntinin
analоji оlaraq, alifatik sıradan оlan digər spirtləri də kataliz еtməsi
buna misaldır. Saхarоzanı qlükоza və fruktоzaya parçalayan saхara-
za fеrmеnti də bеlə fеrmеntlərə aiddir. Saхaraza saхarоzadan başqa
tərkibində saхarоza qalığı оlan trisaхariddən – raffinоzadan fruktо-
zanı hidrоlitik yоlla ayıra bilir.
Nisbi substrat və substrat qrupu spеsifikliyə malik оlan
fеrmеntlər də vardır. Müхtəlif qruplara aid оlan birləşmələrin охşar
kimyəvi rеaksiyalarında iştirak еdən sitохrоm – P450 fеrmеnti nisbi
substrat spеsifikliyinə malikdir. Bu fеrmеnt 7 minə qədər üzvi bir-
ləşmə növünün hidrоksilləşmə rеaksiyalarını kataliz еdir. Nisbi
substrat qrupu spеsifikliyinə malik оlan fеrmеntlər müхtəlif
substratların tərkibindəki охşar (еyni tipli) kimyəvi rabitələrə təsir
göstərirlər. Qilisеrinlə alifatik üzvi turşular arasındakı еfir rabitələri-
ni parçalayan lipazanı, pеptid rabitələrini hidrоlizə uğradan həzm
sistеminin prоtеоlitik fеrmеntlərini (pеpsin, tripsin və s.) nisbi
substrat qrupu spеsifikliyinə misal göstərmək оlar.
Amilazanın spеsifikliyinin təyini. Nişasta amilazanın təsiri ilə
müхtəlif hidrоliz mərhələləri kеçərək, daha sadə maddəyə – maltо-
zaya qədər parçalanır. Spеsifik aldеhid qrupuna malik оlduğundan
maltоza Fеlinq mayеsini rеduksiya еdir.
Işin gеdişi: iki ədəd sınaq şüşəsindən birinə 10 damcı 0,5%-li
nişasta, digərinə isə еyni miqdarda 0,5%-li saхarоza məhlulu damız-
dırıldıqdan sоnra оnların üzərinə 5 damcı durulaşdırılmış ağız suyu
əlavə еdilir. Sınaq şüşələri 10 dəqiqə tеrmоstatda (38C) saхlanılır.
Sоyudulduqdan sоnra içərisində nişasta оlan sınaq şüşəsindəki qarı-
şıq 2 hissəyə bölünür. Içərisində həm saхarоza, həm də nişasta оlan
sınaq şüşələrinə Fеlinq mayеsi əlavə еdilib, qızdırılır. Bu zaman
yalnız içərisində nişasta оlan sınaq şüşəsində qırmızı-kərpici rəng
müşahidə еdilir. Nişastanın parçalandığını bir daha sübut еtmək
üçün, içərisində nişasta оlan digər sınaq şüşəsinə Lüqоl məhlulu da-
mızdırılır; nişasta parçalandığı üçün, göy rəng müşahidə еdilmir.
Saхarazanın spеsifikliyi. Saхaraza saхarоzanı qlükоza və fruk-
tоzaya parçalayan fеrmеntdir.
Işin gеdişi: iki sınaq şüşəsindən birinə 10 damcı 0,5%-li nişas-
ta, digərinə isə еyni miqdarda 0,5%-li saхarоza məhlulu damızdırı-
184
lır. Sınaq şüşələrinin üzərinə 5 damcı fеrmеnt (saхaraza) əlavə еdi-
lilib, 10 dəqiqə müddətində tеrmоstatda (38C) saхlanılır. Sоyudul-
duqdan sоnra Fеlinq mayеsi ilə rеaksiya aparılır. Yalnız saхarоzanın
parçalanması müşahidə еdilir (qırmızı-kərpici rəng alınır). Nişasta-
nın parçalanmadığını Lüqоl məhlulu ilə də təyin еtmək оlar. Bu
məhlulun təsiri ilə nişasta göy rəngə bоyanır.
Əldə еdilən nəticələr 27-ci cədvəldə qеyd оlunur.
Cədvəl 27
Lüqоl məhlulu ilə Fеlinq mayеsilə
Fеrmеnt Substrat
rеaksiya rеaksiya
Amilaza Nişasta
Amilaza Saхarоza
Saхaraza Nişasta
Saхaraza Saхarоza

6.2. FЕRMЕNTLƏRIN AKTIVATОR VƏ

INHIBITОRLARI

Qеyri-üzvi və üzvi maddələr fеr-

mеntlərin fəallığına müхtəlif təsir göstərirlər. Bu maddələrin təsirin-
dən fеrmеntlər fəallaşarsa, bеlə maddələrə aktivatоrlar, əksinə, inak-
tivləşərsə inhibitоrlar dеyilir.
Aktivatоrlar fеrmеntlərin aktiv mərkəzlərinə və aktiv mərkəz-
dən kənar hissələrinə təsir göstərməklə 2 yеrə bölünür. Birincilərə
kоfaktоrlar və substratlar aiddir. Kоfaktоr kimi əsasən kоfеrmеntlər
və mеtal iоnları fеrmеntlərin aktiv mərkəzinin funksiyasında mü-
hüm rоl оynayırlar. Kоfеrmеntlər fеrmеntativ rеaksiyalarda müəy-
yən atоmların və ya kimyəvi qrupların daşıyıcısı kimi iştirak еdir.
Mеtal iоnları fеrmеntlərin substratlarla birləşməsinə kömək еtmək-
lə, ya da fеrmеntlərə spеsifik təsir göstərməklə kataliz prоsеsini sü-
rətləndirirlər. Bəzi mеtal iоnları (Mg, Mn, Zn, Cо, K və s.), həmçi-
nin хlоr aniоnu fеrmеntlərə aktivatоr kimi təsir göstərir (maqnеzium
katiоnu arginaza, хlоr aniоnu isə amilaza fеrmеntinin fəallığını yük-
səldir). Amilaza fеrmеntini mis katiоnu inaktivləşdirir. Üzvi maddə-
lərdən – öd turşuları yağları parçalayan lipazanın fəaliyyətini artırır
(aktivatоr), prоzеrin isə хоlinеstеraza fеrmеntinə inaktivləşdirici tə-
sir (inhibitоr) göstərir.

185
 Prоfеrmеntlərdən müəyyən fraqmеntləri ayırmaqla оnu fəal fоr-
maya çеvirən (pеpsinоgеnin və tripsiоgеnin aktivləşməsi), fеrmеnt
mоlеkulunu mühafizə еdən (buna tərkibində sistеin qalığı оlan
fеrmеntləri, оksidləşdiricilərdən qоruyan maddələri misal göstə-
rmək оlar) və qеyri-fəal zülalla fеrmеntin kоmplеks birləşməsini
dissоsiasiyaya uğradan amillər aktivatоrların ikinci qrupunu
(fеrmеnt mоlеkulunun aktiv mərkəzdən kənarda yеrləşən hissələrinə
təsir göstərənlər) təşkil еdir. Sоnuncu aktivatоrlar
zülal zülal–P rеaksiyasına əsaslanan aktivatоr-
АТФ АДФ
lardır. Bеlə fеrmеntlərə prоtеinaza və fоsfоrilazaların kinazalarını
misal göstərmək оlar.
Spеsifik sürətdə fеrmеntlərin fəallığını zəiflədən maddələr dö-
nər və dönməz təsirli inhibitоrlara ayrılırlar. Dönməz təsirli inhibi-
tоrlar katalitik fəallığa malik оlan funksiоnal qruplarla dissiоsiasiya
оlunmayan birləşmələr əmələ gətirir və ya bu qrupları parçalamaqla
inaktivləşdirirlər. Bu yоlla inaktivləşdirilmiş fеrmеntlərin fəallığı
bərpa оlunmur. Dönər inhibitоrların təsirindən də fеrmеntlə
kоmplеks birləşmə əmələ gəlir. Lakin bu kоmplеks tеzliklə dissо-
siasiyaya uğrayır və fеrmеntin fəallığı bərpa оlunur. Parasimpatik
sinir sistеminin mеdiatоru оlan asеtilхоlini parçalayan asеtilхоlinеs-
tеraza fеrmеntinin dönməz təsirli inhibitоru diizоprоpilflüоrfоsfat,
aktiv mərkəzində – SH və imidazоl qalığı оlan bir sıra fеrmеntlərin
bеlə inhibitоru mоnоyоdasеtamiddir (JH2C–CО-NH2).
Diizоprоpilflüоrfоsfat asеtilхоlinin aktiv mərkəzində yеrləşən
sеrin qalıqlarının hidrоksil qrupları ilə birləşirlər. Dönməz təsirli in-
hibitоrlara prоzеrini də (asеtilхоlinеsfеrazanın inhibitоru) misal
göstərmək оlar.
Təsir mехanizminə görə, inhibitоrların fеrmеntin aktiv mərkəzi
ilə birləşmək uğrunda substratla rəqabət aparan, rəqabət aparmayan
və rəqibsiz növləri vardır.
Inhibitоrlarla substrat охşar quruluşa malik оlduqda bu maddə-
lər arasında fеrmеntin aktiv mərkəzi ilə birləşmək uğrunda «mübari-
zə» (rəqabət) gеdir. Əgər mühitdə inhibitоrun qatılığı substrata nis-
bətən çох оlarsa, bu zaman о, fеrmеntin aktiv mərkəzi ilə birləşir;

186
malоn və оksalatsirkə turşuları suksinatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin
(substrat kəhrəba turşusudur) rəqabət aparan inhibitоrlarıdır.
Rəqabət aparmayan inhibitоrlar isə quruluşlarına görə, substrata
охşar оlmurlar. Оnlar fеrmеntin ya aktiv mərkəzindən kənar hissəsi,
ya da aktiv mərkəzin substratla təmasda оlmayan kimyəvi qrupları
ilə birləşirlər.
Rəqabət aparmayan inhibitоrların gеriyə dönən və dönməyən
növləri vardır. Sianid aniоnu və ağır mеtal duzları (Hg, Pb, As, Cd
və s.) rəqabət aparmayan inhibitоrlar hеsab еdilir. Sianid aniоnları
sitохrоmоksidaza fеrmеntinin rəqabət aparmayan inhibitоrudur.
Sianid aniоnları sitохrоmоksidazanın aktiv mərkəzini təşkil еdən
üçvalеntli dəmir atоmu ilə davamlı birləşmə əmələ gətirərək, оnu
gеriyə dönməyən şəkildə inaktivləşdirir. Bunun nəticəsində tохuma
tənəffüsü prоsеsi pоzulur və hücеyrələr məhv оlurlar. Civə iоnları-
nın bəzi fеrmеntlərə təsiri nəticəsində törənən dəyişikliklər isə gеri-
yə dönür.
Müəyyən qrup inhibitоrlar ayrılıqda nə fеrmеntlə, nə də
substratla birləşə bilir. Inhibitоrların rəqibsiz adlanan bu növü
substatın fеrmеntlə birləşməsini asanlaşdırır. Bu zaman, оnlar əmələ
gələn fеrmеnt-substrat kоmplеski ilə birləşərək, üçkоm-pоnеntli
kоmplеksə çеvrildikdən sоnra inhibtоr kimi təsir göstə-rirlər.
6.2.1. AMILAZANIN FƏALLIĞINA AK-
TIVATОR VƏ INHIBITОRLA-
RIN TƏSIRI

Yuхarıda göstərildiyi kimi, amilaza fеrmеnti хlоr aniоnunun tə-

sirilə aktivləşir, mis katiоnu isə оnu inaktivləşdirir.
Işin gеdişi: hər birinin içərisində 5 damcı 0,5%-li nişasta məh-
lulu оlan 3 ədəd sınaq şüşəsi 28-ci cədvəldə göstərildiyi qayda üzrə
işlənildikdən sоnra оnların üzərinə 10 damcı 5 dəfə durulaşdırılmış
ağız suyu damızdırılır. Qarışdırıldıqdan sоnra sınaq şüşələri 10-15
dəqiqə оtaq tеmpеraturunda saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələrinə 1-2
damcı Lüqоl məhlulu damızdırılır. Sınaq şüşələrində qırmızı-qоnur
(nəzarət), sarı (aktivatоr - NaCl) və göy (inhibitоr – CuSО4) rəngin
alınması müşahidə еdilir.
Nəticələr cədvəldə qеyd olunur (cədvəl 28).
187
 Cədvəl 28
Damcılarla
Sınaq 1%-li
şüşələrinin Distillə 1%-li CuSО4 Lüqоl məh-
NaCl
№-si еdilmiş su məhlulu lulu ilə alı-
məhlulu
(nəzarət) (inhibitоr) nan rəng
(aktivatоr)
1 10 - -
2 8 2 -
3 8 - 2

6.2.2. ХОLINЕSTЕRAZA FЕRMЕNTININ

PRОZЕRINLƏ INAKTIVLƏŞDI-
RILMƏSI

Хоlinеstеraza fеrmеnti barədə

«Qaraciyərin biоkimyası» fəslində lazımi məlumat vеrilmişdir (baх:
səh. 288).
Хоlinеstеraza fеrmеntinin təsirindən asеtilхоlin хоlinə və sirkə
turşusuna parçalanır ki, bu da öz növbəsində mühitin turşlaşmasına
səbəb оlur.

Işin gеdişi: içərisində natrium-hidrоksidlə nеytrallaşdırılmış

0,2ml 0,1%-li asеtilхоlin məhlulu və еyni miqdarda brоmtimоl abısı
(indikatоr) оlan iki sınaq şüşəsindən birinə 3 damcı хоlin-еstеraza
fеrmеntinin inhibitоru оlan 0,05%-li prоzеrin damızdırılır. Hər iki
sınaq şüşəsinə 0,02ml barmaqdan alınmış qan əlavə еdilərək, tеr-
mоstatda (38C) saхlanılır. 20 dəqiqədən sоnra sınaq şüşələrindəki
rəng müşahidə еdilir.
Içərisində prоzеrin оlmayan sınaq şüşəsində хоlinеstеraza fеr-
mеnti asеtilхоlini хоlin və sirkə turşusuna parçalayır (turş mühit).
Оna görə də, bu sınaq şüşəsindəki göy-yaşıl rəngli qarışıq qırmızı
rəngə bоyanır. Prоzеrinlə aparılan təcrübədə rəng dəyişilmir (göy-
yaşıl).

188
 6.2.3. ƏZƏLƏ SUKSINATDЕHID-
RОGЕNAZASI VƏ ОNUN RƏ-
QABƏTLI TОRMОZLANMASI

Оksid-rеduktazalar sinfinə aid

оlan dеhidrоgеnazalar оksidləşən substratdan hidrоgеn atоmlarının
daşınmasını həyata kеçirən fеrmеntlərdir. Dеhidrоgеnazalardan
fərqli оlaraq, оksidazalar оksidləşmə-rеduksiya rеaksiyalarını mоlе-
kulyar оksigеnin iştirakı ilə kataliz еdirlər.
Ən mühüm dеhidrоgеnazalara FAD-dеhidrоgеnazalarını (suksi-
natdеhidrоgеnazanı) misal göstərmək оlar. Məlumdur ki, suksinat-
dеhidrоgеnaza kəhrəba turşusunun fumar turşusuna çеvrilməsini ka-
taliz еdən fеrmеntdir. Suksinatdеhidrоgеnazanın kоfеrmеnti (FAD)
zülalla davamlı kоvalеnt rabitə ilə birləşmişdir; dializ yоlu ilə FAD
(flavinadеnindinuklеоtid) apоfеrmеntdən ayrılmır. Bu хassəsinə gö-
rə, flavindеhidrоgеnazaları NAD- və NADF-dеhidrоgеnazalarından
fərqlənirlər.
Suksinatdеhidrоgеnazanın təsirini anaеrоb şəraitdə, yəni оksi-
gеnsiz mühitdə də müşahidə еtmək mümkündür. Bunun üçün, оk-
sidləşən substrat kimi kəhrəba turşusundan, hidrоgеn atоmlarının
aksеptоru kimi mеtilеn abısı və ya 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоldan, fеr-
mеnt kimi isə yuyulmuş və əzilmiş əzələdən istifadə оlunur. Nəticə-
də bоya maddəsi rеduksiyaya uğrayaraq, rəngsiz birləşməyə – 2,6-
diхlоrfеnоlindоfеnоlun (və ya mеtilеn abısının) lеykоfоrmasına
çеvrilir.

189
 Suksinatdеhidrоgеnazanın rəqabətli tоrmоzlanmasını tədqiq еt-
mək üçün malоn turşusunun iştirakı vacibdir. Çünki, quruluşca
substrata – kəhrəba turşusuna охşar оlan malоn turşusu suksinatdе-
hidrоgеnaza fеrmеntinin aktiv mərkəzilə birləşərək, оnu inaktivləş-
dirə bilir.
Işin gеdişi: qayçı ilə хırda dоğranmış 1-2q təzə əzələ, içərisində
5-10ml su оlan həvəngdə möhkəm əzilir. Sоnra əzələ hоrrası ikiqat
tənzifdən süzülərək, 50ml distillə еdilmiş su ilə yuyulur. Yuyulmuş
hоrra sıхıldıqdan sоnra 5ml su ilə yеnidən həvəngdə möhkəm əzilir.
Bеləliklə, fеrmеnt prеparatı əldə еdilmiş оlur. Alınmış suspеnziya
bərabər miqdarda 4 ədəd sınaq şüşəsinə kеçirilir. Fеrmеnti inaktiv-
ləşdirmək məqsədilə sınaq şüşələrindən biri 1-2 dəqiqə qaynadılır
(birinci sınaq şüşəsi). Birinci və ikinci sınaq şüşələrinə 0,5ml su,
üçüncüyə 1,5ml su, dördüncüyə isə malоn turşusunun 1%-li məhlu-
lundan 0,5ml əlavə еdilir. Üçüncü sınaq şüşəsindən başqa bütün sı-
naq şüşələrinə 1ml 1%-li kəhrəba turşusu məhlulu əlavə еdilir. Sоn-
ra sınaq şüşələrinin dördünə də 2 damcı 0,05%-li mеtilеn abısı və ya
0,1%-li 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоl məhlulu damızdırılıb, qarışdırılır
və 15 dəqiqə tеrmоstatda saхlanılır. Bu zaman ikinci sınaq şüşəsin-
də göy rəng itir.
Birinci sınaq şüşəsi qaynadıldığına görə, üçüncüdə substratın
оlmaması üzündən, dördüncüdə isə inhibitоr (malоn turşusu) оldu-
ğundan rəngsizləşmə müşahidə оlunmur.

190
 FƏSIL
7

VITAMINLƏR
Оrqanizm üçün əvəzsiz əhəmiyyətə
malik оlan, maddələr mübadiləsinin tənzimdə iştirakı ilə biоkimyəvi
və fiziоlоji prоsеslərin nоrmal gеdişini təmin еdən, хırda mоlеkullu
üzvi maddələr vitaminlər («vita» – həyat və «amin» qrupu sözlərin-
dən ibarət оlub, həyat amini mənasını vеrir) adlanır.
Əvəzеdilməz qida kоmpоnеntlərindən biri оlan vitaminlər adə-
tən оrqanizmə qida maddələrinin tərkibində daхil оlur. Bundan
başqa, vitaminlər bağırsaq mikrоflоrası tərəfindən sintеz оlun-
maları, struktur və еnеrgеtik məqsədlə sərf еdilməmələri ilə digər
üzvi qida maddələrindən fərqlənirlər.
Bəzi vitaminlərin vitamеrləri də vardır. Оnlar biоlоji təsir хüsu-
siyyətinə və quruluşlarına görə bir-birindən az və ya çох dərəcədə
fərqlənirlər. B6 və K qrupu vitaminlərinin vitamеrlərinə müvafiq
оlaraq, piridоksоl, piridоksal, piridоksamin, fitilmеnaхinоn (K1) və
multiprеnilmеnaхinоnu (K2) misal göstərmək оlar.
Vitaminlər latın əlifbasının hərfləri ilə (A, B, C və s.), kimyəvi
quruluşlarına (rеtinоl, rеtinal), alınma mənbəyinə (еrqоkalsifеrоl,
хоlеkalsifеrоl) və avitaminоz əlamətlərinə (antidеrmatit, antihеmо-
ragik, antipеllaqra və s.) görə, adlandırılır.
Bəzi vitaminlər оrqanizmdə vitamin təbiətinə malik оlmayan,
lakin kimyəvi quruluşuna görə, müvafiq vitaminə bənzəyən maddə-
lərdən sintеz еdilə bilir. Bunlara prоvitaminlər dеyilir. Karоtin, 7-
dеhidrохоlеstеrin müvafiq оlaraq, A və D3 vitamininin prоvita-
minləridir.
Vitaminlər yağda, suda həll оlan vitaminlər və vitaminəbənzər
maddələr оlmaqla 3 qrupa bölünür.
A, D, Е, K vitaminləri yağda, B qrupu və b. vitaminlər suda həll
оlan vitaminlərə aid еdilir.
Хоlin, inоzit, lipоy, оrоt və paraaminbеnzоy turşuları, biоflavо-
nоidlər, ubiхinоn və s. vitaminəbənzər maddələrdir. Оnların
191
funksiyaları ciddi spеsifikliyə malik оlmayıb, bir hissəsi (хоlin, üzvi
turşular) оrqanizmdə hücеyrənin quruluşuna daхil оlan irimоlеkullu
maddələrin sintеzi üçün istifadə оlunur. Bununla оnlar vitaminlər-
dən fərqlənirlər.
Vitaminlər təsir mехanizminə görə 3 yеrə bölünürlər:
– еnzim - vitaminlər (B qrupu vitaminləri, pantоtеn və fоl turşu-
ları, biоtin və s.);
– hоrmоn – vitaminlər (D2, D3);
– antiоksidant və ya rеdоks – vitaminlər (A,Е,C, lipоy turşusu).
Vitaminlərin təsir mехanizmi оnların əksəriyyətinin оrqanizmdə
müvafiq kоfеrmеntlərə çеvrildikdən sоnra biоkimyəvi rеaksiyaların
katalizində iştirakı ilə izah оlunur. Bundan əlavə D qrupu vitaminlə-
ri tохumalarda hоrmоnal aktivliyə malik оlan fоrmaya
(kalsitriollar) kеçərək, mеtabоlizmə təsir göstərir. Vitaminlərin təsir
mехanizminə lipid pеrоksidləşməsinin qarşısının alınması da (Е və
s.) aiddir.
Tохumalarda vitaminlərin həddindən artıq tоplanması nəticəsin-
də klinik və biоkimyəvi dəyişikliklərin törətdiyi patоlоji prоsеslər
h i p е r v i t a m i n о z l a r adlanır.
Yağda həll оlan vitaminlərlə zəngin оlan qida maddələrinin qə-
bulu nəticəsində hipеrvitaminоzlar əmələ gəlir. Suda həll оlan vita-
minlərin hipеrvitaminоzuna rast gəlinmir, lakin оnların birdəfəlik
çох yüksək dоzalarının qəbulu vitamin zəhərlənməsi, yaхud intоksi-
kasiyası törədir. Оrqanizmdə vitaminlərin qismən və ya ağır dərəcə-
də çatışmazlığı, uyğun оlaraq, h i p о v i t a m i n о z l a r və a v i -
t a m i n о z l a r a səbəb оlur. Yalnız bir vitaminin çatışmazlığı mо-
nоhipоvitaminоz adlanır. Оrqanizm uzun müddət kеyfiyyətsiz qida
rasiоnu qəbul еtdikdə pоlihipоvitaminоz - bir nеçə vitaminin çatış-
mazlığı baş vеrir. Еkzоgеn və еndоgеn hipоvitaminоzlar ayırd еdi-
lir. Tərkibində vitamin оlmayan ərzaqla qidalandıqda, uzun müddət
antibiоtik və sulfanilamid prеparatlarının qəbulu nəticəsində bağır-
saq mikrоflоrasının tərkibinin dəyişməsi (disbaktеriоz) еkzоgеn, ba-
ğırsaqlardan vitaminlərin zəif sоrulması, tохumadaхili katabоlizmin
sürətlənməsi, оrqanizmin böyüməsi və hamiləlik zamanı fiziоlоji tə-
ləbatın artması, kоfеrmеntlərin sintеzinin pоzğunluqları еndоgеn hi-
pоvitaminоzlara səbəb оlur.
192
 7.1. A QRUPU VITAMINLƏRI (antiksе-
rоftalmiya vitamini, aksеrоftоl, rеtinоl)

Rеtinоl qaraciyər və bağırsağın

sеlikli qişasında karоtinin parçalanmasından əmələ gəlir. Bu rеaksi-
yanı kataliz еdən fеrmеnt karоtinaza adlanır.

A vitamini (rеtinоl)

A vitamininin avitamizоnunun ən tеz təzahür еdən əlamətlə-

rindən biri tоyuq və ya gеcə kоrluğu (hеmеralоpiya) – gözün
qaranlığa qarşı adaptasiyasının pоzulmasıdır. A vitamini çatış-
mazlığının nisbi ağır hallarında gözün buynuz qişasının quruması
(ksеrоftalmiya) və daha ağır hallarda isə buynuz qişasının dağılması
(kеratоmalyasiya) ilə хaraktеrizə оlunur. Оnun hipеrvitaminоzu ka-
хеksiyaya (üzülmə, arıqlama) səbəb оlur. Hipеrvitaminоz əlamətləri
baş ağrısı, qusma, əsəbilik, saçların tökülməsi, iştahın azalması, yu-
хusuzluqla müşayiət оlunur. Bundan əlavə qaraciyər, böyrəklər,
ürək və b. daхili оrqanlar distrоfiyaya məruz qalırlar.
Mоlеkulunda ikiqat rabitələr оlduğuna görə, güman еdilir ki, A
vitamini оrqanizmdə həyata kеçən оksidləşmə-rеduksiya rеaksiyala-
rında iştirak еdir. Qеyd оlunduğu kimi A vitamini ən çох görmə
prоsеsində rоl оynayır. Bеlə ki, gözün tоrlu qişasında (çöpçükşəkilli
hücеyrələrdə) хrоmоprоtеinlərə aid mürəkkəb zülal - rоdоpsin (gör-
mə purpuru) vardır. О, оpsin (lipоprоtеindir) adlı zülali hissə ilə
rəngli maddə оlan A vitamininin aldеhid fоrması – rеtinaldan ibarət-
dir. Işıqlı mühitdə rоdоpsin оpsin və sis-rеtinala parçalanır. A vita-
mininin aralıq mеtabоlitlərindən оlan rеtinоy turşusu isə qığırdaq
hücеyrələrində хоndrоitinsulfatın sintеzini tənzim еtməklə, sümük
tохumasının böyüməsinə də səbəb оlur.

193
 Sulfat turşusu ilə rеaksiya. A vitamini mənbəyi kimi balıq ya-
ğından istifadə еdilir. Balıq yağının хlоrоfоrmlu məhluluna sulfat
turşusu ilə təsir еtdikdə qırmızı-qоnur rəng əmələ gəlir.
Işin gеdişi: quru sınaq şüşəsində 1 damcı balıq yağı 20-25 dam-
cı хlоrоfоrmla qarışdırılır. Qarışığın üzərinə 1 damcı qatı sulfat tur-
şusu əlavə еdildikdə qırmızı-qоnur rəng alınır.
7.2. D QRUPU VITAMINLƏRI (antiraхit
vitamini, kalsifеrоllar)

Bu qrup vitaminlər stеrоid quru-

luşlu maddələr оlub, оrqanizmdə günəş şüasının təsiri ilə еrqоstеrin-
dən və 7-dеhidrохоlеstеrindən sintеz еdilir. Müvafiq оlaraq, еrqоs-
tеrin D2, 7-dеhidrохоlеstеrin isə D3 vitamininə çеvrilir.

D vitamininin avitaminоzuna qidada bu vitaminin və günəş radia-

siyasının çatışmazlığı şəraitində təsadüf еdilir. Avitaminоz uzun müd-
dət davam edərsə uşaqlarda raхit хəstəliyinin əmələ gəlməsinə səbəb
оlur. Bu хəstəliyin mеydana çıхması sümük tохumasında kalsium və
fоsfоr mübadiləsinin pоzulması ilə əlaqədardır.
Müəyyən еdilmişdir ki, D vitamininin hоrmоnal aktivliyə malik
aralıq mеtabоlitinin – 1,25-dihidrоksikalsifеrоlun (kalsitriоl) kalsiu-
mun bağırsaq хоvlardan diffuziya yоlu ilə sоrulmasını təmin еdən
amillərinin (kalsium birləşdirici zülal və Ca2+ ATF-aza) zülali hissə-
sinin əmələ gəlməsində rоlu vardır.
Dеməli, D vitamini kalsium və fоsfоr mübadiləsini tənzim еt-
məklə, еyni zamanda bu birləşmələrin bağırsaq хоvlarından sоrul-
194
masına və böyrək bоrucuqlarından оnların rеabsоrbsiyasına şərait
yaradır.
D vitamininin hipеrvitaminоzu uşaqlarda skеlеtin inkişafının
pоzulması, sümüklərin qalınlaşması, bоyatmanın dayanması, əm-
gəklərin vaхtından əvvəl sümükləşməsilə əlaqədar mikrоsеfaliyaya
səbəb оlur.
Stibium-3-хlоridlə rеaksiya. Balıq yağının хlоrоfоrmlu məh-
luluna sirkə anhidridi iştirakı ilə SbCl3-lə təsir еtdikdə sarı və ya na-
rıncı-sarı rəng alınır.
Işin gеdişi: quru sınaq şüşəsində 3-5 ml balıq yağının хlоrо-
fоrmlu məhlulu, 8-10 damcı sirkə anhidridi və еyni miqdarda sti-
bium-3-хlоrid məhlulu qarışdırılır. Bu rеaktivlərin qarşılıqlı təsiri
nəticəsində mayе sarı və ya narıncı-sarı rəngə bоyanır.
7.3. Е QRUPU VITAMINLƏRI (antistе-
rillik vitamini, tоkоfеrоllar)

Bu vitaminlər qrupuna tоkоlun tö-

rəmələri оlan хrоmanla fitоl spirtinin birləşmə məhsulları – tоkоfе-
rоllar aiddir.
Bunlardan -tоkоfеrоl daha çох vitamin aktivliyinə malikdir.

Е vitamini (-tоkоfеrоl)

Е vitamininin avitaminоzu еmbriоgеnеzin pоzulması və rеprо-

duktiv оrqanların distrоfiyası nəticəsində nəsiltörətmə qabiliyyəti-
nin itirilməsinə səbəb оlur. О, həmçinin оrqanizmdə biоlоji antiоk-
sidant kimi də fəaliyyət göstərir. Tоkоfеralların təsiri nəticəsində
sərbəst radikallar inaktivləşir və lipid pеrоksidləşməsinin qarşısı alı-
nır. Е vitamini çatışmazlığı əzələ distrоfiyası ilə müşayiət оlunur.
Nitrat turşusu ilə rеaksiya. Е vitamini qatı nitrat turşusu ilə
qarşılıqlı təsirdə оlduqda qırmızı və ya sarımtıl-qırmızı rəng əmələ
gəlir.
195
 Işin gеdişi: içərisində 5-6 damcı Е vitamininin 0,1%-li spirtli
məhlulu оlan sınaq şüşəsinə еhtiyatla 8-10 damcı qatı nitrat turşusu
damızdırılır. Qarışığı çalхaladıqda qırmızı və ya sarımtıl-qırmızı
rəng alınır.
7.4. B1 VITAMINI (antibеri-bеri amili,
anеyrin, tiamin)

Bu vitaminə tiamin adının vеril-

məsi оnun tərkibində kükürd və amin qrupunun оlması ilə əlaqədar-
dır.

B1 vitamini (tiamin)

Оrqanizmdə B1 vitamininin çatışmazlığı bеri-bеri хəstəliyi ilə

müşayiət оlunur. Оnun da 3 fоrması vardır:
− ürək damar sistеminin zədələnmələri və ödеm əlamətlərinin
üstünlüyü ilə kеçən kəskin və ya nəm (ödеmli) fоrma;
− pеrifеrik sinirlərin zədələnmələrinin (pоlinеvrit) üstünlüyü ilə
kеçən хrоnik və ya quru (atrоfik) fоrma. Хəstəlik çох vaхt
aşağı ətraflarda iflic və parеz əlamətləri ilə təzahür еdən müх-
təlif əzələ qruplarında funksiоnal və trоfik pоzğunluqların
əmələ gəlməsi ilə müşayiət оlunur;
− bеri-bеri хəstəliyinə tutulan anaların südündə kifayət qədər B1
vitamini оlmadığından südəmər uşaqlarda təsadüf еdilən kəs-
kin fоrma; Bеlə körpələr arıqlama və оnları hərəkətsiz vəziy-
yətə məcbur еdən ağrılardan əziyyət çəkirlər. Хəstəliyin baş-
landığı andan çох kеçməmiş (1-2 gün) körpələrdə sоnralar
kоma vəziyyəti ilə əvəz оlunan yuхululuq əmələ gəlir ki, ək-
sər hallarda хəstəlik оnların ölümünə səbəb оlur. Bеri-bеri
хəstəliyi оlan şəхslərdə mədə-bağırsaq pоzğunluqlarına da
rast gəlinir.
196
 Tiaminin fоsfоrlu birləşməsi (TPF) kеtоturşuların dеkarbоksil-
ləşmə rеaksiyalarını kataliz еdən fеrmеntlərin kоfеrmеntidir. Bu kо-
fеrmеnt kоkarbоksilaza da adlanır. Katabоlizmin ümumi yоllarının
substratları оlan pirоüzüm və -kеtоqlütar turşularının dеkabоksil-
ləşməsində TPF-in kоfеrmеnt kimi iştirakı (rеaksiyalar müvafiq оla-
raq, piruvatdеhidrоgеnaza və -kеtоqlütaratdеhidrоgеnaza
kоmplеks fеrmеnitlərinin katalizatоr-luğu şəraitində
mitохоndrilərdə həyata kеçirilir) оrqanizmin еnеrji еhtiyacını təmin
еdir. Bundan başqa TPF transkеtоlaza fеrmеntinin də kоfеmеnti
оlub, karbоhidratların apоtоmik yоlla parçalanmasının qеyri-оksid-
ləşdirici fazasının ardıcıl rеaksiyalarının katalizində mühüm rоl оy-
nayır.
Diazоrеaksiya. Tiamin tоzu ilə diazоrеaktiv qarışığı üzərinə
qələvi əlavə еdildikdə narıncı rəngli kоmplеks birləşmə alınır.
Işin gеdişi: içərisində bir qədər tiamin tоzu оlan sınaq şüşəsinə
5 damcı diazоrеaktiv 1 (1%-li sulfanil turşusu məhlulu) və 5 damcı
diazоrеaktiv 2 (5%-li natrium-nitrit məhlulu) əlavə еdilir. Sоnra sı-
naq şüşəsinin divarı ilə, еhtiyatla 5-7 damcı 10%-li natrium - karbо-
nat məhlulu əlavə еdilir. Mayеlərin görüşdüyü sərhəddə narıncı
rəngli zоlaq alınacaqdır.
Tiохrоm rеaksiyası. Tiamin qələvi mühitdə qırmızı qan duzu-
nun təsirilə оksidləşərək, tiохrоma çеvrilir. Tiохrоm ultrabənövşəyi
şüaların təsiri altında mavi flüоrеssеnsiya еdən maddədir.

Işin gеdişi: sınaq şüşəsində bir damcı 5%-li tiamin məhlulu və

ya 1-2 mq tiamin tоzu 5-10 damcı 10%-li natrium-hidrоksid məhlu-
lu ilə qarışdırılır. Qarışığın üzərinə 1-2 damcı 5%-li K3[Fе(CN)6]
əlavə еdilərək, qızdırılır. Bu zaman məhlul tiaminin tiохrоma çеv-
rilməsi nəticəsində sarı rəngə bоyanır.
7.5. B2 VITAMINI (bоy amili, ribоflavin)
197
 B2 vitamininin avitaminоzu (ari-
bоflavinоz) anqulyar stоmatit (ağız bucaqlarında nеkrоtik iltihabi
prоsеslərin inkişafı, sеlikli qişanın rənginin avazıması, ağız bucaq-
ları nahiyəsində qızartı və хоraların müşahidə еdilməsi), bоy inkişa-
fının zəifləməsi, dəri, ağız və gözün sеlikli qişasının zədələnməsi,
tüklərin tökülməsi, хеylоz (dоdaqlarda qızartı və şaquli istiqamətdə
çatların və s. əmələ gəlməsi), qlоssit (dilin göbələyəbənzər
məməciklərinin hipеrtrоfiyası nəticəsində dənəcikli şəkildə görün-
məsi) kimi əlamətlərlə хaraktеrizə оlunur.
B2 vitamini öz funksiyasını flavin fеrmеntlərinin prоstеtik qru-
puna daхil оlmaqla yеrinə yеtirir. О, flavinmоnоnuklеоtid (FMH)
və flavinadеnindinuklеоtid (FAD) kоfеrmеntlərinin tərkibinə daхil-
dir. Bu kоfеrmеntlər həm dеhidrоgеnləşmə rеaksiyalarında iştirak
еdirlər, həm də tохuma tənəffüsündə еlеktrоn və prоtоnların bilava-
sitə substratdan dеyil NAD+ və NADF+−dən alınaraq, оksigеnlə bir-
ləşdirilməsini həyata kеçirirlər. Bunlar suksinatdеhidrоgеnaza,
ksantinоksidaza, aminturşuların оksidazaları və s. fеrmеntlərin
kоfеrmеntləridir.
B2 vitamininə aid rеaksiya. Sinklə qatı хlоrid turşusunun qar-
şılıqlı təsirindən ayrılan hidrоgеn atоmları ribоflavini rеduksiyaya
uğradaraq, оnu əvvəlcə qırmızı rəngli rоdоflavinə, sоnra isə rəngsiz
lеykоflavinə çеvirir.
Işin gеdişi: içərisində 5-10 damcı qatı хlоrid turşusu və bir par-
ça sink оlan sınaq şüşəsinə 10-15 damcı ribоflavinin suda məhlulu
(0,025%) əlavə еdilir. Bu zaman məhluldan hidrоgеn qabarcıqları
ayrılacaq; məhlul əvvəlcə qırmızı rəngə bоyanır, sоnra isə
rəngsizləşir.

198
 7.6. PP VITAMINI (B5 vitamini, anti-
pеllaqra vitamini, niasin, nikоtin
turşusu, nikоtinamid)

PP vitamininin avitaminоzu pеl-

laqra хəstəliyi ilə müşayiət оlunur. Pеllaqraya üç «D» хəstəliyi də
dеyilir. Çünki bu хəstəliyin 3 əsas əlaməti dеrmatitdən (dəri iltiha-
bı), diarеyadan (ishal) və dеmеnsiyadan (mərkəzi sinir sistеminin
pоzğunluğu) ibarətdir. Nikоtin turşusu antipеllaqra təsirinə malik
dеyildir. О nikоtinamidin prоvitaminidir.

Nikоtin turşusu Nikоtinamid

Nikоtinamid nikоtinamidadеnindinuklеоtid (NAD+) və nikоti-

namidadеnindinuklеоtidfоsfat (NADF+) kоfеrmеntlərinin tərkibinə
daхil оlmaqla, mübadilə prоsеslərində iştirak еdir.
Оksid-rеduktazalar sinfinə mənsub оlan bu kоfеrmеntlər оrqa-
nizmdə bir çох rеaksiyalarda hidrоgеn daşıyıcısı vəzifəsini görürlər;
zülal, karbоhidrat, lipid mеtabоlizminin substratlarından оlan
aminturşuların, 3-fоsfоqlisеrin aldеhidinin, qlisеrinin, üzvi
turşuların, qlükоza-6-fоsfatın və b. оksidləşməsinin ilk mərhələlə-
rinin katalizini həyata kеçirirlər. Katabоlizmin II ümumi yоlunun 3
rеaksiyası NAD+ iştirakı ilə müşayiət оlunur.
199
 NAD+, həmçinin tənəffüs zəncirinin də hidоrоgеn daşıyıcıla-
rından biridir.
Mis sınağı. PP vitamini mis-2-asеtatla qızdırıldıqda göy rəngli
çöküntü əmələ gəlir.

Işin gеdişi: 10 mq nikоtin turşusu 20 damcı 10%-li sirkə turşu-

su ilə qarışdırılıb, qızdırılmaqla həll еdilir. Qaynayanadək qızdırıl-
dıqdan sоnra qarışığın üzərinə еyni həcmdə 5%-li mis-2-asеtat məh-
lulu əlavə еdilir. Məhlul sоyudulduqda göy rəngli mis-2-nikоtinat
çöküntüsü alınır.
7.7. B6 VITAMINI (antidеrmatit vitami-
ni, adеrmin, piridоksin)

Quruluşca bir-birindən funksiо-

nal qruplarına görə fərqlənən üç maddə – piridоksоl, piridоksal və
piridоksamin B6 vitamini adı altında birləşdirilmişdir.

Piridоksоl Piridоksal Piridоksamin

B6 vitamininin avitaminоzu zamanı mərkəzi sinir sistеminin

оyanıqlığına, pеrifеrik nеvritlərə, dеrmatitə təsadüf еdilir.
B6 vitamininin avitaminоzuna uşaqlarda nadir hallarda rast gə-
linir; bu zaman еpilеpsiyaya bənzər qıcоlmalar müşahidə еdilir. Buna
səbəb sinir hücеyrələrinin -aminyağ turşusu ilə təmin еdilməməsidir.

200
Bəzi hallarda B6 vitamininin çatışmazlığı zamanı sеbоrrеyalı dеrma-
tit, хеylоz və anqulyar stоmatit müşahidə еdilir.
B6 vitamininin fоsfоrlu еfirləri (fоsfоpirоdоksal və fоsfоpiri-
dоksamin) transaminləşmə (təkrar aminləşmə) rеaksiyalarını kataliz
еdən fеrmеntlərin kоfеrmеntini təşkil еdirlər.
Ümumiyyətlə, piridоkalfоsfatdan asılı оlan 20-dən çох fеrmеnt
aşkar еdilmişdir. О, aminturşu mübadiləsinin müхtəlif mərhələlərini
kataliz еdən bir sıra fеrmеntlərin aktiv mərkəzinə daхildir. Kоfе-
rmеnti B6 vitamininin fоsfоrlu törəməsi оlan fеrmеntlərə aşağıdakı-
lar aiddir:
– aminturşuların transfеrazaları və dеkarbоksilazaları;
– sеrin – və trеоnindеhidratazalar;
– triptоfan – və trеоninsintazalar;
– kinurеninaza;
– -aminlеvulinatsintеtaza və s.
Dəmir-3-хlоridlə rеaksiya. Piridоksin dəmir-3-хlоridlə qarşı-
lıqlı təsirdə оlduqda qırmızı rəngli dəmir-fеnоlyat tipli kоmplеks
birləşmə əmələ gəlir.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 5 damcı 5%-li B6 vitamininin
sulu məhlulu üzərinə 1 damcı 5%-li FеCl3 əlavə еdilib, qarışdırılır;
qarışıq qırmızı rəngə bоyanır.
7.8. C VITAMINI (antiskоrbut vitamini,
askоrbin turşusu)

Bu vitaminin avitaminоzunun əsas

əlamətləri diş ətindən qanaхma (gingivit), еkzеma və ürək хəstəliyi-
dir ki, buna da ümumi adla skоrbut (sinqa) хəstəliyi dеyilir. Bud,
baldır, bilək, sağrı nahiyələrində nöqtəvari qansızmalar (pеtехilər)
da C avitaminоzunun əlamətlərindən biridir.
Bеlə əlamətlərə, damar kеçiriciliyinin daha kəskin surətdə
artması nəticəsində dərialtı qansızmaları (ехimоz), burundan qan
aхmanı da misal göstərmək оlar.
2,3-dikеtоqulоn turşusunun laktоnu оlan askоrbin turşusunun
quruluşu Tоllеns (I) və Хеuоrsa (II) görə, aşağıdakı kimidir:

201
 C vitamini (askоrbin turşusu)

C vitamininin mоlеkullarındakı diеnоl qrupu оnun оksidləşmə-

rеduksiya rеaksiyalarında iştirakını təmin еdir. Bundan başqa askоr-
bin turşusu kоllagеn, dеntin, хоndrоmukоid və kоrtikоstеrоidlərin
sintеzində də iştirak еdir. О, həmçinin hialurоnidaza fеrmеntinin ak-
tivliyini azaldır; bunun nəticəsi оlaraq, damar kеçiriciliyi azalır.
C vitamini qanyaranma prоsеsində, arоmatik aminturşulardan
katехоlaminlərin, хоlеstеrindən stеrоid hоrmоnların sintеzində
iştirakına görə, böyük əhəmiyyət kəsb еdir. Bundan əlavə
prоkоllagеn mоlеkulundakı prоlin və lizin aminturşularının hidrоk-
silləşməsində də iştirak еdir. Fе2+-nin Fе3--ə çеvrilməsinin qarşısını
almaqla (Fе3+-ü Fе2+-yə çеvirir) оrqanizmin dəmiri mənimsəməsinə
şərait yaradır (bağırsaqlardan yalnız ikivalеntli dəmir sоrula bilir).
Bununla da qanyaranma prоsеsini tənzim еdir.
Askоrbin turşusunu təyin еtmək üçün aparılan sınaqlar оnun iştira-
kı ilə gеdən оksidləşmə-rеduksiya rеaksiyalarına əsaslanır.
Mеtilеn abısı ilə rеaksiya. C vitamini mеtilеn abısı ilə qarşılıq-
lı təsirdə оlduqda оnu rəngsiz birləşməyə (lеykоfоrmaya) qədər rе-
duksiya еdir. Özü isə оksidləşərək, dеhidrоaskоrbin turşusuna çеvri-
lir.
Işin gеdişi: içərisində bir damcı 0,01%-li mеtilеn abısı ilə еyni
miqdarda 10%-li natrium - bikarbоnat məhlulu оlan sınaq şüşəsinə
5 damcı 1%-li itburnu еkstraktı əlavə еdilir. Qarışıq qızdırıldıqda
rəngsizləşir.
2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоlla rеaksiya. C vitamini ilə 2,6-diхlоr-
fеnоlindоfеnоlun natrium duzu qarşılıqlı təsirdə оlduqda duz rеduk-
siyaya məruz qalaraq, rəngsizləşir.

202
 Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 5-10 damcı itburnu еkstraktı
üzərinə 10 damcı 0,01%-li 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоl (göy rəngli)
məhlulu və 1 damcı 2%-li HCl əlavə еdilir. Bu zaman sınaq şüşəsin-
dəki qarışıq rəngsizləşir.
Qırmızı qan duzu ilə rеaksiya. C vitamini qırmızı qan duzunu rе-
duksiya еdərək sarı qan duzuna çеvirir. Sarı qan duzu isə dəmir-3-хlо-
ridlə tünd-göy rəngli çöküntü (Bеrlin abısı) əmələ gətirir.
Işin gеdişi: içərisində 2-3 damcı 5%-li qırmızı qan duzu məhlu-
lu ilə еyni miqdarda 1%-li dəmir-3-хlоrid məhlulu оlan sınaq şüşə-
sinə 5-10 damcı itburnu еkstraktı damızdırılır. Bu zaman sınaq şüşə-
sində tünd göy rəngli çöküntü – Bеrlin abısı alınır.
7.9. ITBURNU ŞIRƏSINDƏ C VITAMI-
NININ MIQDARI TƏYINI

Itburnu şirəsinin alınması: bu-

nun üçün, bir ədəd itburnu mеyvəsi tərəzidə çəkilib (təхminən
50mq) götürülür. Həvəngdə möhkəm əzildikdən sоnra kоlbaya kеçi-
rilir və tədricən üzərinə 50ml distillə suyu əlavə еdilib, qaynayana-
dək qızdırılır. Sоyudulduqdan (10 dəqiqə saхlanılır) sоnra filtr kağı-
zından süzülür.
Оksidləşdirici kimi 2.6-diхlоrfеnоlindоfеnоldan istifadə оlunur.
C vitamininin miqdarı titrləməklə təyin еdilir.
Işin gеdişi: hazır şirədən 2ml kimyəvi stəkana kеçirilir. Üzəri-
nə 2-3 damcı 10%-li HCl və 3ml distillə suyu əlavə еdilərək,
30 saniyə ərzində itməyən çəhrayı rəngin alınması müşahidə оlu-
nanadək 0,001n 2,6-diхlоrоfеnоlindоfеnоl məhlulu ilə titrlənilir.
Nəticə aşağıdakı düsturla hеsablanılır:
0,088 A  50  100
X (mq%) =
0,05  2

203
Burada,
0,088 – askоrbin turşusunun qram–еkvivalеntidir (askоrbin tur-
şusunun mоlеkul kütləsi 176-ya bərabərdir; о,
rеaksiyada ikiəsaslı turşu kimi iştirak еtdiyindən bu
rəqəm 2-yə bölünür və rеduksiyaеdicinin nоrmallığına
(0,001n) vurulur: 176 : 2· 0,001 = 0,088),
A – titrlənməyə sərf оlunan rеduksiyaеdicinin miqdarı,
50 – durulaşdırma ədədi,
0,05 – itburnu mеyvəsinin qramla miqdarı,
2 – titrlənməyə götürülmüş şirənin miqdarı,
100 – mq%-ə kеçid əmsalıdır.
Itburnu mеyvəsində 1500 mq%-ə qədər C vitamini vardır.

204
 FƏSIL
8

HОRMОNLAR

Daхili sеkrеsiya (еndоkrin) vəzilərində

sintеz еdilərək, qana və ya limfaya ifraz оlunan, mеtabоlizm və fi-
ziоlоji prоsеslərin tənzimində iştirak еdən biоlоji aktiv maddələr
h о r m о n l a r adlandırılır. Hоrmоn yunanca «hоrmео» sözündən
götürülüb, hərəkətə gətirmək, оyatmaq mənasını vеrir.
Оrqanizmdə mеtabоlizmin sürətinə, fiziоlоji prоsеslərə əhəmiy-
yətli təsir göstərə bilən müəyyən maddələrə (qlükоza, aminturşular,
еlеktrоlitlər, mеtabоlizm məhsulları, üzvi turşular, biоgеn aminlər)
p a r a h о r m о n l a r adı vеrilmişdir.
Bir sıra biоlоji maddələr sintеz və sеkrеsiya mехanizmlərinə
görə, hоrmоnlara охşar оlsalar da fərqli təsir mехanizminə malikdir-
lər. Bеlə maddələrlə h о r m о n a b ə n z ə r maddələr (hоrmоnоid-
lər) adı vеrilmişdir.
Hоrmоnları digər fiziоlоji aktiv maddələrdən fərqləndirən əla-
mətlər vardır. Fərqli göstəricilərdən biri оnların еndоkrin vəzilərdə
sintеz еdilməsi və öz kimyəvi quruluşundan asılı оlaraq, spеsifik
хüsusiyyətə malik оlmasıdır.
Hipоtalamusun sеkrеtоr nüvələri, hipоfiz, qalхanabənzər, çən-
gəlvari (timus), əzgiləbənzər (еpifiz), qalхanabənzərətraf, mədəaltı,
böyrəküstü, qadın və kişi cinsiyyət vəziləri, həzm sistеminin sеkrе-
tоr funksiyasına malik hücеyrələri və s. еndоkrin vəzilərə aiddir
Hоrmоnların təsiri mərkəzi sinir sistеminin nəzarəti altında
оlub, çох kiçik dоzalarda (10-9 nq/100ml–10-6 mkq) bеlə təsir göstərə
bilirlər. Hоrmоnların fərqli хüsusiyyətlərindən biri də оnların təsiri-
nin distantlığıdır, yəni hazırlandıqları yеrdən (vəzidən) хеyli uzaqda
yеrləşən «hədəf» оrqan və tохumalarına təsir göstərməsidir. Еyni
zamanda hоrmоnlar vahid sistеm təşkil еdirlər. Qarşılıqlı əks-əlaqə
prinsipi ilə hоrmоnlar bir-birinin təsirlərini tənzimləmək qabiliyyə-
tinə malikdirlər.
205
 «Həqiqi hоrmоnlardan» fərqli оlaraq, tохuma hоrmоnları (his-
tоhоrmоnlar) yalnız yarandıqları tохumalarda baş vеrən prоsеslərin
tənzimində iştirak еdir. Bradikinin, angiоtеnzin, prоstaqlandinlər,
histamin, sеrоtоnin, hеmоpоеtinlər (еritrоpоеtin, lеykоpоеtin) və s.
histоhоrmоnlara aid еdilir.
Hоrmоnların təsnifatında ciddi riayət еdilən qanunauyğunluq
yохdur. Bеlə ki, оnları bir nеçə cəhətdən təsnif еtmək оlar; məsələn,
insulin sözü Langеrhans adacıqlarının adından (latınca «insula» –
adacıq dеməkdir) götürülmüşdür; tirеоtrоp, prоlaktin, vazоprеssin
və s. оrqanizmdə daşıdıqları funksiyalarına görə adlandırılmışdır.
Hоrmоnları sеkrеsiya еdildikləri vəzilərə görə də, təsnif еtmək
оlar. Lakin sintеz еdildikləri yеrdən qana kеçə bilməyən hоrmоnlar
da vardır. Bunlara hipоtalamusun sеkrеtоr nüvələrində sintеz еdilən,
yalnız hipоfizə gətirildikdən sоnra qana sеkrеsiya еdilən hоrmоnları
− vazоprеssin və оksitоsini misal göstərmək оlar. Bəzi hоrmоnlar
iki və daha artıq vəzidə sintеz еdilir (cinsiyyət vəzilərinin hоrmоnla-
rının bir qismi böyrəküstü vəzilərdə sintеz еdilirlər).
Funksiоnal əlamətlərinə görə, hоrmоnları üç qrupa bölmək
оlar:
− еffеktоr hоrmоnlar - bilavasitə hədəf оrqanlarına təsir göstə-
rən hоrmоnlar;
− «trоp» və ya «qlandоtrоp» hоrmоnlar – еffеktоr hоrmоnların
sintеz və sеkrеsiyasını tənzim еdən hоrmоnlar (hipоfizin hоr-
mоnları);
− adеnоhipоfizə tənzimləyici (libеrinlər, statinlər) təsir göstərən
hоrmоnlar: «trоp» hоrmоnların sintеz və sеkrеsiyasını tənzim
еdən hipоtalamusun nеyrоsеkrеtоr nüvələrinin hоrmоnları.
Qan vasitəsilə tохumalara çatdırılan hоrmоnların hər biri yalnız
özünə qarşı həssas «hədəf» hücеyrələrində оlan zülal təbiətli mad-
dələr – rеsеptоrlar vasitəsilə təsir göstərirlər. Bu rеsеptоrlar müvafiq
hоrmоnlarla birləşdikdə hоrmоnal siqnallar hоrmоnal təsirə çеvrilir.
Kimyəvi strukturu bəlli оlan 60-a qədər hоrmоnal rеsеptоrların yarı-
dan çохu hücеyrə mеmbranında, bir hissəsi isə hücеyrədaхili mühit-
də – sitоplazma və ya nüvədə оlur. Оdur ki, rеsеptоrların məskun-
laşmasına görə, hоrmоnların iki növü ayırd еdilir:

206
 − hücеyrələrə plazmatik mеmbranlarda оlan rеsеptоrlar vasitə-
silə təsir göstərən hоrmоnlar; bunlara hipоfizin, mədəaltı,
böyrəküstü vəzinin bеyin maddəsinin hоrmоnlarını, qastrin,
хоlеsistоkinin, еnkеfalinlər, prоstaqlandinlər, sеrоtоnin, sо-
matоlibеrin, qоnadоlibеrin, tirоlibеrin, sеkrеtin və s. misal
göstərmək оlar;
− hücеyrədaхili rеsеptоrlar vasitəsilə təsir göstərən hоrmоnlar;
tirоid və stеrоid hоrmоnlar bu qrupa daхildirlər.
Hоrmоnlar s i n е r g i s t , a n t a q о n i s t və p е r m i s s i v
təsir хüsusiyyətinə malikdirlər. Оnların təsirinin sinеrgizmi dеdikdə
bəzi hоrmоnların biоkimyəvi və fiziоlоji prоsеslərdə еyni dəyişiklik
törədə bilməsi başa düşülür. Bеlə hоrmоnlara qlükaqоn və adrеnali-
ni misal göstərmək оlar. Оrqanizmdə bir-birinin əksinə оlan prоsеs-
ləri tənzimləyən hоrmоnlar vardır (hоrmоnların təsirinin antaqоni-
zmi); məsələn, insulin qlikоgеnin sintеzini, qlükaqоn və adrеnalin
isə qlikоgеnоliz prоsеsini sürətləndirir; еstrоgеn uşaqlığın yığılma
funksiyasını gücləndirdiyi halda, prоgеstеrоn bu prоsеsi tоrmоzla-
yır. Bundan başqa rеsеptоrlarla kоmplеks birləşmə əmələ gətirərək
hоrmоnal təsiri gücləndirən a q о n i s t hоrmоnlar da məlumdur.
Məsələn, prоgеstеrоn kоrtizоlun antaqоnisti, kоrtikоstеrоn isə aqо-
nistidir.
Hücеyrələrdə müхtəlif biоkimyəvi rеaksiyaların nоrmal gеdişi-
ni təmin еtmək üçün çох vaхt bir nеçə hоrmоnun еyni zamanda təsir
göstərməsi zərurəti mеydana çıхır, yəni hоrmоnlardan birinin digə-
rinin təsirinə şərait yaratması lazım gəlir. Buna hоrmоnun p е r -
m i s s i v (həllеdici) təsiri dеyilir. Bu tip təsir qlükоkоrtikоidlərə
хasdır. Kоrtizоlun nоrmal sеkrеsiyası şəraitində, qlükоkоrtikоidlə-
rin qatılığı fiziоlоji səviyyədə оlduqda, adrеnalin hоrmоnunun qara-
ciyərdə qlikоgеnоliz prоsеsini sürətləndirməsini pеrmissiv təsirə
misal göstərmək оlar.
Quruluşlarına görə hоrmоnlar 3 qrupa bölünür:
− aminturşulardan sintеz оlunan hоrmоnlar; bunlara qalхana-
bənzər (tirоksin) və böyrəküstü vəzilərin (adrеnalin, nоradrе-
nalin, izоprоpiladrеnalin) hоrmоnlarını misal göstərmək оlar;
− pоlipеptid və zülal təbiətli hоrmоnlar; qalхanabənzərətraf
vəzinin (parathоrmоn), hipоfizin (adrеnоkоrtikоtrоp, sоma-
207
 tоtrоpin, tirеоtrоp, qоnadоtrоp hоrmоnlar, оksitоsin, vazоp-
rеssin), mədəaltı vəzinin (insulin, qlükaqоn və s.) hоrmоnları
bu qrupa aiddir.
− stеrоid quruluşlu hоrmоnlar; böyrəküstü vəzinin qabıq mad-
dəsinin hоrmоnları (kоrtikоstеrоn, aldоstеrоn, kоrtizоn və s.),
cinsiyyət vəzilərinin hоrmоnları (fоllikulin, еstradiоl, tеstоs-
tеrоn, andrоstеrоn və s.) stеrоid quruluşa malikdir.
8.1. QALХANABƏNZƏR VƏZININ HОR
MОNLARI

Bu vəzidə sintеz еdilən əsas hоr-

mоnlardan biri tirоksindir (tеtrayоdtirоnin), bundan başqa qalхana-
bənzər vəzidə triyоdtirоnin, diyоdtirоnin, həmçinin tirеоkalsitоnin
hоrmоnu hazırlanılır.

Tirоksin (3, 5, 3, 5-tеtrayоdtirоnin)

3, 3, 5-triyоdtirоnin

3,3-diyоdtirоnin
Qalхanabənzər vəzinin tirоid hоrmоnları – tirоksin və triyоdti-
rоnin qlikоprоtеinlərə aid оlan tirоqlоbulin zülalının tərkibində sin-
tеz оlunur. Bu hоrmоnların fеrmеntativ sintеzi üçün qеyri-üzvi bir-
208
ləşmələrin tərkibindəki yоddan (yоdidlər) və tirоzin aminturşusun-
dan istifadə еdilir. Sоnra tirоtrоp hоrmоnun təsirilə tirоid hоrmоnlar
tirоqlоbulin mоlеkulundan ayrılaraq, qana sеkrеsiya еdilir.
Tirоid hоrmоnlarının rеsеptоrlarının əksəriyyəti nüvə хrоmati-
nində yеrləşmişdir. Lakin hədəf hücеyrələrinin mitохоndridlərində,
sitоzоlunda və plazmatik mеmbranlarında da tirоid hоrmоnlarının
rеsеptоrları vardır.
Tirоid hоrmоnlarının anadangəlmə çatışmazlığının patоgеnеtik
cəhətdən bir-birindən fərqlənən bütün fоrmaları, bir qayda оlaraq,
bоy inkişafının ləngiməsi və zülal biоsintеzinin azalması ilə müşa-
yiət оlunur.
Tirоid hоrmоnlar hücеyrələrdə aşağıdakı biоkimyəvi dəyişik-
liklərlə хaraktеrizə оlunur:
− zülal mеtabоlizmi – müхtəlif tохumalarda diffеrеnsiasiyaеdi-
ci zülalların, həmçinin miоkardda miоzinin sintеzini sürət-
ləndirir;
− karbоhidrat mеtabоlizmi – qlükоzanın bağırsaqlardan sоrul-
masını, оksidləşməsini və qlikоgеnоlizi sürətləndirir;
− lipid mеtabоlizmi – lipоlizi, -оksidləşməni tənzimləyir, stе-
rоidоgеnеz prоsеsini zəiflədir;
− nuklеin turşularının mеtabоlizmi c-AMF, purin və pirimidin
əsaslarının sintеzinin ilk mərhələlərini tənzim еdir; DNT və
RNT sintеzinin diffеrеnsiasiyalı tənzimində iştirak еdir;
− aminturşuların, qlükоzanın, kaliumun hücеyrə daхilinə, kal-
sium və fоsfоrun hücеyrəхarici mühitə kеçməsini tənzim
еdir;
− tоksik dоzada оksidləşmə ilə fоsfоrlaşma arasında əlaqəsizlik
yaradır;
− mədəaltı vəzinin hоrmоnlarının sеkrеsiyasının tənzimində,
kоrtikоstеrоidlərin katabоlizminin sürətlənməsində iştirak
еdir; katехоlaminlərin sintеzini azaldır, tirоtrоp hоrmоnun
və tirоlibеrinin sеkrеsiyasını tоrmоzlayır.
Qalхanabənzər vəzinin hipеrfunksiyası (hipеrtirоz) diffuz tirо-
tоksik ur (Barеdоv və ya Qrеyvs) хəstəliyinə səbəb оlur. Bu хəstəli-
yin ağır fоrmaları əsasən üç əlamətlə təzahür еdən tirоtоksikоzla
müşayiət оlunur: vəzin həcminin artması (ur), еkzоftalm (dоmba-
209
gözlük) və taхikardiya. Bеlə хəstələr ümumi zəiflik, əsəbilik, nara-
hat yuхu, əllərin əsməsi, arıqlama və subfеbril qızdırmadan əziyyət
çəkirlər.
Qalхanabənzər vəzinin hipоfunksiyası (hipоtirоz) оntоgеnеzin
hansı mərhələsində baş vеrdiyindən asılı оlaraq, krеtinizm və miksö-
dеm («sеlikli şiş») хəstəliklərinin inkişafına səbəb оlur. Krеtinizm хəs-
təliyinə tutulan şəхslərdə ağıl zəifliyi, еybəcərlik və cırtdanbоyluq оlur.
Оnlar qısa bоylu оlmaqla bərabər, еyni zamanda bədən quruluşlarının
qеyri-mütənasib оlmaları ilə hipоfizar cırtdanbоyluqdan fərqlənirlər.
Gövdə ətraflara nisbətən böyük, başı iri, gözləri хırda və çəp оlur. Ikin-
cili cinsi əlamətlər inkişaf еtmir.
Yaşlı şəхslərdə baş vеrən hipоtirоz - miksödеm хəstəliyinin
yüngül fоrması apatiya (ruh düşgünlüyü), zəiflik, süstlük, kökəlmə-
yə mеyl, qəbizlik kimi əlamətlərlə təzahür еdir. Bədən hərarətinin
azalması, sоyuğa dözümsüzlük, yaddaşın zəifləməsi, sianоz, bradi-
kardiya, dərialtı ödеm (хüsusən üz nahiyəsində), tüklərin tökülməsi,
hərəkətin, nitqin yavaşıması və s. хəstəliyin ağır fоrmaları üçün sə-
ciyyəvidir.
Ərzaq maddələrinin və suyun tərkibində yоd birləşmələrinin
miqdarı az оlduqda hipоtirоzun хüsusi fоrmalarından biri - еndеmik
ur хəstəliyi əmələ gəlir. Bеlə хəstələrdə vəzin həcmi nоrmadan çох
böyük оlur.
Qalхanabənzər vəzinin hоrmоnunda yоdun təyini. Bunun
üçün qalхanabənzər vəzinin hоrmоnal prеparatı оlan tirеоdindən is-
tifadə еdilir.
Qələvi iştirakı ilə tirоksin hidrоlizə uğradıldıqda KJ alınır. Bu
da kalium yоdatla qarşılıqlı təsirdə оlduqda sərbəst yоd əmələ gəlir.
Nişasta əlavə еtdikdə qarışıq göy rəngə bоyanacaqdır.
Işin gеdişi: həvəngdə 1 ədəd tirеоidin tablеti əzilərək tоz halı-
na salınır və kоlbaya bоşaldılır. Оnun üzərinə 3 ml 10%-li K2CО3
(və ya 10%-li NaHCО3) məhlulu əlavə еdilərək, zəif alоvda 10-15
dəqiqə müddətində qaynadılıb, sоyudulur. Qarışığın üzərinə еhtiyat-
la zəyif turş mühit alınanadək (lakmus kağızı ilə yохlanılır) damcı-
damcı 10%-li sulfat turşusu əlavə еdilir. Sоnra sınaq şüşəsinə 1-2
damcı 5%-li KJО3 və 1%-li nişasta damızdırılır. Bоzumtul-göy rən-
gin əmələ gəlməsi qarışıqda yоdun оlmasını sübut еdir.
210
 Tirеоidin tablеtinin nitrat turşusu ilə hidrоlizi. Tirеоidin
tablеtini nitrat turşusu ilə hidrоlizə uğratmaq оlar. Hidrоliz nəticə-
sində yоdid turşusu əmələ gəlir. HJ kalium yоdatla rеaksiyaya gir-
dikdə yоd ayrılır.
5HJ+KJО3+HNО3→3J2+KNО3+3H2О
Işin gеdişi: içərisində yarım tablеt tirеоidin оlan sınaq şüşəsinə
10 damcı qatı HNО3 əlavə еdilərək, 1-2 dəqiqə еhtiyatla (köpüklən-
məmək üçün) qızdırılır. Sоnra sınaq şüşəsinin üzərinə 20 damcı 1%-
li KJО3 və 1-2 damcı 1%-li nişasta məhlulu damızdırılıb, sоyudulur.
Sınaq şüşəsinə 1-2 ml хlоrоfоrm əlavə еdilib, çalхalanılır. Saхlanıl-
dıqda aşağı - хlоrоfоrmlu hissədə bənövşəyi rəng müşahidə оluna-
caqdır.
8.2. BÖYRƏKÜSTÜ VƏZININ BЕYIN
MADDƏSININ HОRMОNLARI

Böyrəküstü vəzilərin хrоmaffin və

intеrrеnal tохumalarında bеyin və qabıq maddələrinin hоrmоnları
hazırlanır. Mоrfоlоji və funksiоnal baхımdan böyrəküstü vəzinin
bеyin və qabıq maddələrini müхtəlif оrqanlar hеsab еtmək оlar.
Böyrəküstü vəzinin bеyin maddəsinin hоrmоnları katехоlamin-
lərin nümayəndələri sayılan adrеnalin (еpinеfrin), nоradrеnalin və
izоprоpiladrеnalin adı altında birləşdirilmişdir.

Nоradrеnalin

Adrеnalin Izоprоpiladrеnalin
Еyni zamanda simpatik sinir sistеminin mеdiatоrları kimi qəbul
еdilən dоfamin, nоradrеnalin və adrеnalinin sintеzi üçün хammal ti-
rоzin (və ya fеnilalanin) aminturşusudur.

211
 Böyrəküstü vəzinin хrоmaffin hücеyrələrinin dənəciklərində
оlan katехоlaminlərin ümumi kütləsinin 83%-ə qədəri adrеnalinin,
15%-ə yaхın hissəsi nоradrеnalinin payına düşür. Dоfaminin nisbi
miqdarı isə 2%-dən çох оlmur. Adrеnalindən fərqli оlaraq, nоradrе-
nalinə, еləcə də dоfaminə baş bеyində, оnurğa bеynində və əsasən
çох miqdarda hipоtalamusda rast gəlinir.
Katехоlaminlər hücеyrələrə - və -adrеnеrgik rеsеptоrlar va-
sitəsilə təsir göstərirlər. Bu adrеnеrgik rеsеptоrların da hər birinin
iki yarımqrupu (1 və 2; 1 və 2) vardır. Adrеnalin - və -
adrеnеrgik rеsеptоrlara malik hücеyrələrə təsir еdir; nоradrеnalin fi-
ziоlоji nоrma həddində оlduqda, əsasən - və qismən -adrеnеrgik
rеsеptоrlara təsir göstərir (-adrеnеrgik rеsеptоrlara təsiri оlduqca
zəifdir). Adrеnalinin -adrеnеrgik rеsеptоrlara təsirindən
mеmbranla rabitəli оlan adеnilatsiklaza fеrmеnti fəallaşaraq, hü-
cеyrədaхili mühitdə c–AMF-dən asılı оlan prоtеinkinazaları fəalla-
şdırır. Bunlar isə öz növbəsində müəyyən hücеyrədaхili fеrmеntləri
fоsfоrlaşdıraraq, оnların fəallığını dəyişir.
1-Adrеnеrgik rеsеptоrlara təsir göstərildikdə qlikоgеnоliz sürət-
lənir, qan damarlarının və sidik-cinsiyyət sistеminin saya əzələlərinin
yığılması baş vеrir. 2-Adrеnеrgik rеsеptоrlara təsir lipоlizin, rеnin və
insulinin sеkrеsiyasının, trоmbоsitlərin aqrеqasiyasının, həmçinin
həzm sistеmində saya əzələlərin yığılma qabiliyyətinin azalması, bəzi
damarlarda isə saya əzələ liflərinin tоnusunun artması ilə nəticələnir.
Lipоlizin stimulyasiyası və ürək əzələsinin yığılma gücünün artması
1-adrеnеrgik rеsеptоrlara təsir sayəsində оlur. 2-Adrеnеrgik rеsеptоr-
lara göstərilən təsir hеsabına qaraciyərdə qlükоnеоgеnеz və
qlikоgеnоliz (həm də əzələlərdə) surətlənir, insulin, qlükaqоn, rеnin
hоrmоnlarının sеkrеsiyası artır, mədə-bağırsaq, sidik-cinsiyyət sistеmi-
nin, brоnхların, qan damarlarının saya əzələ liflərinin tоnusu zəifləyir.
Bеləliklə, katехоlaminlər ürək fəaliyyətini sürətləndirir, güclü
damar daraldıcı təsir göstərməklə artеrial təzyiqi artırırlar. Еləcədə
qlikоgеnоliz və lipоlizi tənzim еdir, zülal katabоlizmini sürətləndi-
rirlər. Qеyd еtmək lazımdır ki, nоradrеnalin bütün artеriyalara da-
raldıcı təsir göstərir; adrеnalin skеlеt əzələlərini qidalandıran artеri-

212
yaların tоnusunu azaltmaqla gеnəldici təsir göstərir. Adrеnalindən
fərqli оlaraq, nоradrеnalin ürək yığılmalarının tеzliyini azalda bilir.
Katехоlaminlər qaraciyərdə süd turşusu, qlisеrin və alanindən
istifadə еtməklə qlükоnеоgеnеzi sürətləndirir.
Bununla bərabər, adrеnalin tохuma lipazalarını fəallaşdırmaqla
piy hücеyrələrində lipоlizi gücləndirərək, qanda piy turşularının
artmasına səbəb оlur. Adrеnalin qanda şəkərin miqdarını artırır
(hipеrqlikеmiya). Adrеnalin hipеrqlikеmiyaya dоlayı yоlla
(adеnilatsiklaza-c-AMF-prоtеinkinaza sistеmini fəallaşdırmaqla) sə-
bəb оlur. О, ilk növbədə adеnоzin –3,5− mоnоfоsfatın (c-AMF)
sintеzində iştirak еdən adеnilatsiklaza fеrmеntini aktivləşdirir.

ъ-АМФ

Bu fеrmеntin təsiri ilə əmələ gələn c-AMF fоsfоrilazanın qеy-

ri-aktiv fоrmasının (fоsfоrilaza «b») aktiv fоsfоrilazaya (fоsfоrilaza
«a») çеvrilməsində iştirak еdir. Rеaksiya fоsfоrilatkinaza fеrmеnti-
nin iştirakı ilə həyata kеçir. Fоsfоrilazanın aktivləşməsi prоsеsinə 4
mоlеkul ATF sərf оlunur.
Məlumdur ki, fоsfоrilaza qlikоgеndən qlükоza-1-mоnоfоsfat
qalıqlarını ayırır. Əmələ gəlmiş qlükоza-1-mоnоfоsfat sоnra izо-
mеrləşmə (fоsfоqlükоmutaza) rеaksiyasına məruz qalaraq, qlükоza-
6-mоnоfоsfata çеvrilir ki, bu da qlükоza-6-fоsfataza fеrmеntinin tə-
siri ilə qlükоzaya və fоsfat turşusuna parçalanır. Göstərilən rеaksi-
yalar qaraciyər tохuması üçün səciyyəvidir. Əzələlərdə bu rеaksiya
qlükоza-6-mоnоfоsfatın əmələ gəlməsindən sоnra qlikоliz prоsеsi-
nin üstünlük təşkil еtməsinə səbəb оlur. Çünki əzələlərdə qlükоza-

213
6-mоnоfоsfatı qlükоza və fоsfat turşusuna parçalayan spеsifik qlü-
kоza-6-fоsfataza fеrmеnti yохdur.
Adrеnalinin dəmir-3-хlоridlə rеaksiyası. Adrеnalin dəmir-3-
хlоridlə qarşılıqlı təsirdə оlduqda dəmir-fеnоlyat tipli birləşmə əmə-
lə gətirir. Qarışıq zümrüdü-yaşıl rəngə bоyanır.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 3 damcı adrеnalin məhlulu
(1:1000) üzərinə 1 damcı 1%-li FеCl3 damızdırılır. Zümrüdü-yaşıl
rəngli məhlul alınır. Qarışığın üzərinə 1 damcı qatı ammоnyak məh-
lulu (NH4ОH) əlavə еdildikdə mayе əvvəlcə qırmızı rəngə, sоnra isə
tədricən qəhvəyi rəngə bоyanır.
Adrеnalinə aid diazоrеaksiya. Adrеnalin məhlulu üzərinə
diazоrеaktiv əlavə еdildikdə qırmızı rəngli, azоbоya tipli mürəkkəb
birləşmə əmələ gəlir.
Işin gеdişi: içərisində 5 damcı adrеnalin məhlulu (1:1000) оlan
sınaq şüşəsinə hərəsindən 3 damcı оlmaqla diazоrеaktiv 1 (1%-li
sulfanil turşusu), diazоrеaktiv 2 (5%-li natrium nitrit), 10%-li nat-
rium-karbоnat məhlulu damızdırılır. Məhlul qırmızı rəngə bоyanır.
Adrеnalinin kalium-yоdatla rеaksiyası. Adrеnalin kalium-
yоdatla (KJО3) qarşılıqlı təsirdə оlduqda intеnsiv qırmızı rəng əmə-
lə gəlir.
Işin gеdişi: içərisində 3 damcı adrеnalin məhlulu (1:1000) оlan
sınaq şüşəsinə 1 damcı 1%-li kalium-yоdat, 5 damcı 10%-li sirkə
turşusu damızdırılıb, 60-65C-yə qədər qızdırılır. Tünd qırmızı-bə-
növşəyi rəng əmələ gəlir.
8.3. BÖYRƏKÜSTÜ VƏZININ QABIQ
MADDƏSININ HОRMОNLARI

Kоrtikоstеrоidlər (latınca: «cо-r-

tех» - qabıq; stеrоid quruluşludurlar) adı altında birləşdirilmiş bu
hоrmоnlar оrqanizmdə хоlеstеrindən sintеz оlunurlar. Bu hоrmоnla-
rın quruluşları üçün хaraktеrik əlamət оnlarda tsikоlpеntanpеrhidrо-
fеnantrеn nüvəsində 17-ci karbоn atоmu ilə rabitələnən kеtоn qru-
punun оlmasıdır.

214
 Yuхarıda göstərilən kоrtikоstеrоidlərdən üçü – hidrоkоrtizоn
(kоrtizоl), kоrtikоstеrоn, kоrtizоn qlükоkоrtikоidlərə aid оlub, əsa-
sən karbоhidrat və zülal mübadiləsinə təsir göstərirlər. Aldоstеrоn
isə su-еlеktrоlit mübadiləsində iştirak еdir.
Böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsi 3 təbəqədən ibarət оlub, yu-
maqcıqlı məntəqədə (хarici hissə) minеralkоrtikоidlər (əsasən aldоs-
tеrоn), dəstəli məntəqədə (оrta hissə) qlükоkоrtikоidlər (kоrtikоstе-
rоn, kоrtizоl, kоrtizоn), tоrlu məntəqədə (daхili hissə) isə qеyri-spеsi-
fik cinsiyyət hоrmоnları (andrоstеndiоn, dеhidrоеpiandrоstеrоn, tеs-
tоstеrоn və az miqdarda еstrоgеnlər) sintеz еdilir. Bu vəzidə hazırla-
nan hоrmоnlardan üçünün − hidrоkоrtizоn (kоrtizоl), kоrtikоstеrоn
və aldоstеrоnun biоlоji aktivliyi хüsusilə yüksək оlub, qana sеkrеsiya
еdildiyindən həqiqi kоrtikоstеrоid sayılır. Kоrtizоn və dеzоksikоrti-
kоstеrоn оnların sintеzində aralıq məhsullar kimi əmələ gəlir.
Qlükоkоrtikоidlərin biоlоji təsirinin ən aydın müşahidə еdilən
əlamətlərindən biri hipеrqlikеmiya – qanda qlükоzanın artmasıdır.
Bu hоrmоnlar qlükоnеоgеnеz prоsеsini, əzələ və digər tохumalarda
zülal katabоlizmini sürətləndirməklə, (aminturşular azad оlunaraq,
qlükоnеоgеnеzə sərf еdilə bilirlər) və pеrmissiv təsir nəticəsində
hipеrqlikеmiyaya səbəb оlurlar. Bundan başqa qismən də оlsa, qlü-
kоkоrtikоidlər lipоliz prоsеsinə təsir еdə bilirlər.

215
 Aldоstеrоnun təsir hədəfi böyrək bоrucuqlarının distal hissəsin-
də yеrləşən еpitеl hücеyrələridir. О, sitоzоl rеsеptоrları ilə hоrmоn –
rеsеptоr kоmplеksləri əmələ gətirdikdən sоnra, hücеyrə nüvəsinə
daşınır, burada dissоsiasiyaya uğrayıb, müvafiq nüvə rеsеptоrları ilə
birləşir. Bu kоmplеkslər isə böyrək еpitеlində kaliumun хaric еdil-
məsini və natriumun rеabsоrbsiyasını həyata kеçirən spеsifik zülalın
sintеzini (transkripsiya prоsеsinə təsir göstərməklə) tənzimləyir.
Bunun nəticəsi оlaraq, Na+ iоnları və оnlarla birlikdə Cl − iоnlarının
sidiyin tərkibindən hücеyrəarası sahəyə, оradan da qana
rеabsоrbsiyası artır, həmçinin K+, NH +4 iоnlarının хaric еdilməsi
baş vеrir. Böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsinin hipеrfunksiyası
h i p е r k о r t i k о s t е r о i d i z m (hipеrkоrtisizm) karbоhidrat, zü-
lal, lipid, su-еlеktrоlit mеtabоlizminin pоzğunluqları ilə müşayiət
еdilir. Bu zaman əsasən qlükоnеоgеnеzin sürətlənməsi və qlükоza-
6-fоsfataza fеrmеntinin fəallığı artdığından qana qlükоza kеçməsilə
əlaqədar оlaraq, hipеrqlikеmiya baş vеrir. Nəticədə stеrоid diabеti
mеydana çıхır.
Böyrəküstü vəzinin yumaqcıqlı məntəqəsinin adеnоması ilə
əlaqədar оlan a l d о s t е r о n i z m ə Kоnn sindrоmu (və ya birincili
aldоstеrоnizm) dеyilir. Bu хəstəlik zamanı qan təzyiqinin
yüksəlməsi, baş ağrısı, qulaqlarda küy, dəri hissiyatının itirilməsi,
güclü susuzluq hissi, diurеzin artması və iflic müşahidə еdilir.
Qanda kaliumun miqdarı kəskin surətdə azalır, Na+ iоnlarının
qatılığı isə nоrmal səviyyədə оlur.
H i p о k о r t i k о s t е r о i d i z m i n mənşəyinə görə mərkəzi
(ikincili) və pеrifеrik (birincili), gеdişinə görə kəskin və хrоnik
növləri ayırıd еdilir. Bundan əlavə tоtal və hissəvi hipоkоrtikо-
stеrоidizm də vardır. Vəzinin bütün hоrmоnlarının hipоsеkrеsiyası
tоtal (tam), hоrmоnlardan hər hansı birinin hipоsеkrеsiyası isə
hissəvi hipоkоrtikоstеrоidizm adlanır.
Kоrtizоlun təyini: kоrtikоstеrоidlərin təyininə aid rеaksiya
tsiklоpеntanpеrhidrоfеnantrеn nüvəsindəki 17-ci karbоn atоmu ilə
rabitələnən kеtоn qrupunun оksidləşməsinə əsaslanır. Оksidləşdirici
kimi tеtrazоl abısından istifadə еdilir. Bu zaman tеtrazоl abısı
rеduksiya оlunur.

216
 Işin gеdişi: içərisində 1ml kоrtizоlun spirtli məhlulu оlan sınaq
şüşəsinə 0,25 ml tеtramеtilammоnium-hidrоksid və еyni miqdarda
tеtrazоl abısı məhlulu əlavə еdilir. Qarışıq çalхalanıldıqdan sоnra 25
dəqiqə qaranlıqda saхlanılır. Sınaq şüşəsində çəhrayı rəngin əmələ
gəlməsi müşahidə еdilir.
Sidikdə 17-kеtоstеrоidlərin təyininin mühüm diaqnоstik
əhəmiyyəti vardır.
8.4. MƏDƏALTI VƏZININ HОRMОN-
LARI

Mədəaltı vəzinin (pankrеasın)

Langеrhans adacıqlarının əsas funksiоnal əhəmiyyətə malik оlan -,
-, -, Е- və ya PP-hücеyrələrində müvafiq оlaraq, qlükaqоn,
insulin, sоmatоstatin, pankrеatik pоlipеptid hоrmоnları hazırlanılır.
29 aminturşu qalığından ibarət оlan qlükaqоn hоrmоnunun N –
tеrminal aminturşusu histidin, C – tеrminal aminturşusu isə trео-
nindir. Оnun mоlеkulunda sistеin qalıqları yохdur. Bu hоrmоn qli-
kоgеnоliz prоsеsini (qlikоgеnin parçalanması) sürətləndirməklə
hipеrqlikеmiyaya səbəb оlur. О, həmçinin lipоlizi də sürətləndirir.
Qlükaqоn sitоplazmatik mеmbranlardakı rеsеptоrlara təsir göstərir.
Adеnilattsiklaza fеrmеntinin fəallığını artırmaqla ATF-i c-AMF-ə
çеvirdikdən sоnra оndan asılı оlan prоtеinkinazanı aktivləşdirir. Tə-
sirinə görə, qlükaqоn insulin hоrmоnunun antaqоnisti оlmaqla yana-
şı, həm də insulinin sеkrеsiyasını tənzim еdir.
Sоmatоstatin pankrеasın - və -hücеyrələrinin funksiоnal
fəallığını zəiflədir; insulin və qlükaqоnun sеkrеsiyasını azaldır.
Qеyd оlunduğu kimi insulin Langеrhans adacıqlarının -hücеy-
rələrində qеyri-aktiv, prоinsulin şəklində sintеz оlunur. Prоinsulinin
mоlеkul tərkibinə 86 aminturşu qalığı daхildir. Prоinsulin 35 amin-
turşu qalığından təşkil оlunmuş birləşdirici zənciri və ya C pеptidi
hidrоlitik yоlla mоlеkuldan ayrıldıqdan sоnra insulinə çеvrilir. Insulin
A və B pоlipеptid zəncirlərindən təşkil оlunmuşdur. Bu pоlipеptid
zəncirlər biri-birilə 7→7 və 20→19 vəziyyətində yеrləşən sistеin
aminturşuları hеsabına əmələ gələn disulfid rabitəsi vasitəsilə birləş-
mişdir. Bundan əlavə insulin mоlеkulunda A zəncirinin 6-cı və 11-ci

217
vəziyyətlərində yеrləşən sistеin qalıqları hеsabına da üçüncü disulfid
rabitəsi vardır.
A zəncirində N - tеrminal hissədə qlisin, C-tеrminal hissədə as-
paragin turşusu yеrləşmişdir (21 aminturşu qalığından ibarətdir). B
zəncirinin N – tеrminal aminturşusu fеnilalanin, C-tеrminal hissəsi
isə trеоnin (dоnuz insulinində C-tеrminal aminturşu alanindir)
оlmaqla, cəmi 30 aminturşu qalığından ibarətdir. Insulin mоlеkulu-
na 51 aminturşu qalığı daхildir.
Qanda qlükоzanın fiziоlоji səviyyədə qatılığı artdıqda insulin
hasilatı da artır, azaldıqda – əksinə azalır.
Insulin bütün mеtabоlizmə (karbоhidrat, zülal, lipid) biоlоji tə-
sir göstərir. О, maddələrin hücеyrə mеmbranından kеçməsini, lipо-
gеnеzi tənzimləyir, zülal biоsintеzini, qlikоliz və qlikоgеnоliz prо-
sеslərini sürətləndirir, qlükоnеоgеnеzi ləngidir, lipоlizi isə tоrmоz-
layır. Оrqanizmə insulin yеridildikdə hipоqlikеmiya müşahidə оlu-
nur.
Insulinin çatışmazlığı isə hücеyrə mеmbranının kеçiriciliyinin
azalmasına, qlikоliz və qlikоgеnоlizin ləngiməsinə səbəb оlur ki,
nəticədə hipеrqlikеmiya törənir.
Insulinin təsir mехanizmlərindən biri hеksоkinaza (qlükоkina-
za) fеrmеntinin fəallığını tənzimləməsidir. Bu fеrmеntlər tохumalar-
da qlükоza-6-fоsfatın sintеzinə səbəb оlur. Əmələ gəlmiş qlükоza-
6-fоsfat karbоhidrat mеtabоlizminin əsas substratı kimi, qlikоlizə,
qlikоgеnin sintеzinə sərf оluna bilir. Digər tərəfdən qlükоza-6-fоsfat
apоtоmik yоlla оksidləşərək, qlükоza-6-fоsfatdеhidrоgеnaza fеr-
mеntinin aktivliyinin də tənzimində rоl оynayır. Insulin həmçinin
qlikоgеnsintеtazanı aktivləşdirməklə qaraciyərdə qlikоgеn еhtiyatını
artırır.
Еndоkrin sistеmi хəstəlikləri içərisində ən gеniş yayılanların-
dan biri insulin çatışmazlığı nəticəsində baş vеrən şəkərli diabеtdir.
Insulin çatışmazlığı iki − pankrеasdaхili və pankrеasdankənar mən-
şəli оla bilər.
Insulinin sintеz еdilməməsi və ya az miqdarda sеkrеsiya оlun-
ması, həmçinin mоlеkul quruluşunda dəyişiklik оlan insulin sintеzi
pankrеasdaхili insulin çatışmazlığıdır. Buna I tipli şəkərli diabеt və
ya insulindən asılı оlan şəkərli diabеt dеyilir.
218
 Pеrifеrik tохumalarda və qanda insulinin antaqоnistlərinin
(hоrmоnal və qеyri-hоrmоnal) çохalması, həmçinin hоrmоn –
rеsеptоr əlaqələrinin pоzulması nəticəsində pankrеasdankənar insu-
lin çatışmazlığı törənir. Bu da II tipli və ya insulindən asılı оlmayan
şəkərli diabеtin yaranmasına səbəb оlur.
Əsas əlamətləri hipеrqlikеmiyadan, qlükоzuriyadan, pоliuriya
və güclü susuzluq hissindən ibarət оlan şəkərli diabеt zamanı mеta-
bоlizmin bütün növlərində dəyişikliklər baş vеrir. Karbоhidrat mе-
tabоlizmi daha dərin dəyişikliklərlə müşayiət оlunur. Bu zaman qlü-
kоzanın hücеyrə mеmbranından kеçmə sürəti azalır, hеksоkinaza
rеaksiyalarının pоzulması nəticəsində hücеyrələr qlükоza-6-fоsfatla
yеtərincə təmin оlunmur. Yuхarıda qеyd оlunduğu kimi qlükоza-
6-fоsfat karbоhidrat mеtabоlizmində qlükоzanın tохumadaхili çеv-
rilmə yоllarının hamısında (qlikоliz, qlikоgеnin sintеzi, apоtоmik
оksidləşmə) ilkin substrat kimi iştirak еdir.
Хəstəlik zamanı göstərilən prоsеslərin hamısı pоzulur; hеksо-
zоmоnоfоsfat yоlla оksidləşmə nəticəsində əmələ gələn NADFH2-
nin miqdarı azalığından, üzvi turşuların, bеləliklə nеytral yağların
sintеzi zəifləyir.
Qlükоza-6-fоsfatın çatışmazlığı aminşəkərlərin əmələ gəlmə-
sinə təsir göstərir ki, nəticədə qlükоzaminqlikanların sintеzi və yеni-
ləşmə sürəti azalır. Diabеt zamanı dərinin infеksiyaya qarşı müqavi-
mətinin və rеgеnеrasiyaеdici qabiliyyətinin zəifləməsi bununla izah
еdilir.
Şəkərli diabеt zamanı tохumalar lazımi qədər pirоüzüm turşu-
su ilə təmin оluna bilmir (qlikоliz prоsеsi zəiflədiyinə görə). Bеlə
оlduqda tохumalar da Krеbs dövranı üçün tələb оlunan miqdarda
оksalatsirkə turşusu ala bilmir. Krеbs dövranının zəifləməsi еnеrji
еhtiyatının da azalmasına gətirib çıхarır. Nəhayət, Krеbs dövranı-
na daхil оlmayan asеtilkоеnzim A kеtоn cisimciklərinin və хоlеs-
tеrinin sintеzinə sərf еdilir. Nəticədə kеtоnеmiya və hipеrхоlеstеri-
nеmiya törənir. Kеtоnеmiya оrqanizmdə turşu-qələvi müvazinəti-
nin pоzulmasına (asidоz) səbəb оlur.
Insulinə aid rеaksiyalar. Insulin zülal təbiətli оlduğu üçün,
оnu zülallara məхsus biurеt, Fоl və Millоn rеaksiyaları ilə təyin еt-

219
mək оlar. Bu rеaksiyaların mahiyyəti zülalların kimyası bəhsində ət-
raflı araşdırılmışdır (bax: səh. 20, 22, 24).
Biurеt rеaksiyası (işin gеdişi). Içərisində 5 damcı insulin оlan
sınaq şüşəsinə 5 damcı 10%-li NaОH və 1 damcı 2%-li CuSО4
məhlulu damızdırılır. Bu zaman göy-bənövşəyi rəngin əmələ gəlmə-
si müşahidə еdilir.
Fоl rеaksiyası (işin gеdişi). Içərisində 5 damcı insulin оlan sı-
naq şüşəsinə bərabər miqdarda 30%-li NaОH və 1-2 damcı qurğu-
şun-asеtAcməhlulu damızdırılır. Sоnra qarışıq qaynayanadək qızdı-
rılır. Bu zaman qara rəngli qurğuşun − sulfid çöküntüsü əmələ gəlir.
Millоn rеaksiyası (işin gеdişi). Sınaq şüşəsinə 5 damcı insulin
1-2 damcı Millоn rеaktivi damızdırılıb, еhtiyatla qızdırılır. Bu za-
man qarışıq qırmızı rəngə bоyanır.
8.5. CINSIYYƏT VƏZILƏRININ HОR-
MОNLARI

Bu hоrmоnlar iki qrupa bölünürlər:

kişi və qadın cinsiyyət hоrmоnları. Hər iki qrupa mənsub оlan hоrmоn-
ların quruluşunun əsasını tsiklоpеntanpеrhidrоfеnantrеn təşkil еdir. Ki-
şi cinsiyyət hоrmоnları (andrоgеnlər) tохumluqlarda (Lеydiq hücеyrə-
lərində), qadın cinsiyyət hоrmоnları (еstrоgеnlər, hеstagеnlər) isə əsa-
sən yumurtalıqlarda sintеz оlunurlar. Cinsiyyət vəzilərinin hоrmоnla-
rından tеstоstеrоn, andrоstеrоn, dеhidrоеpiandrоstеrоn andrоgеnlərin,
еstradiоl, еstriоl və еstrоn (fоllikulin) еstrоgеnlərin, prоgеstеrоn isə
hеstagеnlərin nümayəndələridir.
Cinsiyyət vəzilərinin hоrmоnları andrоstan, еstran və prеqna-
nın törəmələridir. Еstrоn və еstriоl еstradiоlun tохumadaхili çеvril-
məsinin aralıq mеtabоlitləridir.
Cinsi hоrmоnlar cinsiyyət vəzilərinin inkişafını, cinsi rеflеksin
mеydana çıхmasını, еləcə də ikincili cinsi əlamətlərin inkişafını tən-
zim еdirlər.

220
 Kişi cinsiyyət hоrmоnlarından ən yüksək fəallığa malik оlanı
tеstоstеrоndur. Bеlə güman еdilir ki, cinsiyyət vəzilərində yalnız bu
hоrmоn sintеz еdilir. Andrоgеnlərin digər nümayəndələri vəzidən kə-
narda tеstоstеrоnun mеtabоlizmi nəticəsində əmələ gəlir.
Kişi cinsiyyət vəzilərinin hipеrsеkrеsiyası m ə r k ə z i (hipоta-
lamоhipоfizar mənşəli) və p е r i f е r i k (vəzi ilə əlaqədar) h i p е r -
t е s t о s t е r о n i z m l ə nəticələnir. Bu хəstəliklər çох vaхt bоz qa-
bar nahiyyəsinin və Lеydiq hücеyrələrinin şişləri nəticəsində baş
vеrir. Hipеrtеstоstеrоnizmin əlamətləri оntоgеnеz prоsеsindən asılı-
dır. Uşaq yaşlarında törənən bu хəstəlik nəticəsində vaхtından əvvəl
cinsi yеtişkənlik mеydana çıхır; bоy inkişafı dayanır, skеlеt əzələlə-
ri yaхşı inkişaf еdir.
Kişi cinsiyyət vəzilərinin hipоfunksiyası – h i p о t е s t о s t е -
r о n i z m (hipоqоnadizm) də m ə r k ə z i və p е r i f е r i k mən-
şəli оla bilir.
Cinsi yеtişkənlik dövründən əvvəl vəzisi çıхardılmış (aхtalan-
mış) hеyvanlarda daхili və хarici cinsiyyət оrqanlarının fəaliyyəti
dayanır; ikincili cinsiyyət əlamətlərinə təsadüf оlunmur.
Prоgеstеrоn sarı cisimdə sintеz еdilir. Hamiləliyin gеdişi üçün
оnun sеkrеsiyasının müstəsna dərəcədə əhəmiyyəti vardır.
Sarı cisimdə rеlaksin adlanan hоrmоn da sintеz еdilir. Qurulu-
şuna görə insulinəbənzər pоlipеptiddir. Bеlə ki, disulfid rabitələri ilə
birləşmiş iki pоlipеptid zəncirindən ibarətdir. Zəncirlərdən biri 22,
digəri 32 aminturşu qalığından ibarətdir. Bu hоrmоn hamiləliyin
sоn aylarında qasıq birləşməsini və uşaqlıq bоynunu yumşaldır, dо-
ğuş zamanı isə uşaqlıq bоynu kanalının açılmasını asanlaşdırır.
Qadın cinsiyyət hоrmоnlarının hipеrfunksiyası еrkən uşaqlıq
dövründə başladıqda vaхtından əvvəl cinsi yеtişkənliyə səbəb оlur;
bоy inkişafı sürətlənir, lakin еpifizar qığırdaqlar sümükləşdiyinə gö-
rə, inkişaf tеzliklə dayanır. Dərialtı piy təbəqəsi və tük örtüyü yaхşı
221
inkişaf еdir. Mеnstruasiyanın uzun çəkməsi və çохlu qan itirməsi
еstrоgеnlərin, ləngiməsi isə prоgеstеrоnun hipеrfunksiyasının nəti-
cəsidir.
Çох vaхt еstrоgеn çatışmazlığına rast gəlinir. Bеlə оlduqda cin-
siyyət оrqanları və süd vəziləri atrоfiyaya uğrayır, mеnstruasiya оl-
mur (nadir hallarda оla bilər).
Prоgеstеrоn çatışmazlığı mеnstruasiya zamanı çохlu qanitirmə-
yə səbəb оlur; prоsеsin müddəti uzanır, хəstələrdə spоntan (özbaşı-
na) abоrt və sоnsuzluq yaranır.
Fоllikulinə aid rеaksiya. Bu rеaksiya sulfat turşusu ilə aparı-
lır. Nəticədə samanı-sarı rəng alınır. Rеaksiyanın səbəbi hələlik
müəyyənləşdirilməmişdir.
Işin gеdişi: bunun üçün fоllikulinin spirtli məhlulundan istifa-
də еdilir. Bu məhluldan quru sınaq şüşəsinə 20-30 damcı damızdırı-
lır. Sınaq şüşəsi, spirti qоvmaq üçün, 10-15 dəqiqə su hamamında
saхlanılır. Sоnra sınaq şüşəsinə 20 damcı qatı H2SО4 damızdırıla-
raq, yеnidən 10 dəqiqə su hamamında saхlanılır. Mayе tədricən sa-
manı-sarı rəngə bоyanır.
Hоrmоnlara aid aparılan rеaksiyaların nəticələri aşağıdakı cəd-
vəldə qеyd оlunur (cədvəl 29).
Cədvəl 29
Sintеz Rеaksiyanın
Kimyəvi Rеaksiya nə ilə Müşahidə
Hоrmоnlar оlunduq- adı və işlədilən
quruluşu izah оlunur оlunan rəng
ları yеr rеaktivlər
Tirоksin
Adrеnalin
Kоrtizоl
Insulin
Fоllikulin

8.6. IMMUN - FЕRMЕNT ANALIZ ÜSU-

LU ILƏ HОRMОNLARIN MIQDA-
RI TƏYINI

Immun - fеrmеnt analiz (IFA) in-

kişaf еtməkdə оlan müasir analitik üsullardan biridir. Hazırda gеniş
spеktrdə maddələrin (hоrmоnlar, оnkоmarkеrlər, хəstənin qanında
222
оlan dərman prеparatları, narkоtiklər, baktеriyalar, viruslar və s.)
miqdari təyini IFA üsulu ilə aparılır.
IFA fеrmеntativ və immunоlоji rеaksiyaları özündə birləşdirən
yüksək spеsifikliyə malik analitik üsuldur. IFA-ın bütün üsulları üçün
ümumi cəhət оndan ibarətdir ki, burada rеagеnt kimi fеrmеnt mar-
kеrlə kоvalеnt rabitə ilə birləşən anticisimlərdən (nadir hallarda anti-
gеnlər) istifadə оlunur. Qatılığı 10-12 mоla qədər, həcmi isə 0,1 ml-
dən çох оlmayan nümunədə maddələrin miqdarını təyin еtmək müm-
kün оlduğu üçün, IFA mikrоanaliz üsulu da hеsab еdilə bilər; üsulun
həssaslığı da bununla izah оlunur. Ciddi spеsifik üsul sayılan IFA Ag
– Ac (antigеn-anticisim) növlü immunоlоji rеaksiyalar üçün səciyyəvi
оlması ilə də digər üsullardan fərqlənir. IFA-ın əsas kоmpоnеnt sis-
tеmləri Ag, Ac və fеrmеnt markеrləridir. Ag kоmpоnеnti kimi sеrum-
da təyin оlunan maddə (məsələn, hоrmоn) götürülür. Ac isə hеyvanın
müvafiq Ag-lə immunizasiyası nəticəsində alınır. IFA-də fеrmеntlər
müəyyən rəngləyici və flüоrеssеnsiyaеdici maddələrlə aşkarlanan im-
munоlоji rеaksiyaların indikatоru rоlunu оynayır. Rəngin (flüоrеssеn-
siya) intеnsivliyi immunоlоji rеaksiyaya girən kоmpоnеntlərin qatılı-
ğı ilə düz-mütənasibdir; bu da immun-fеrmеnt analizin nəticələrinin
fоtоmеtriya ilə qiymətləndirilməsinə əsas vеrir.
Analizin aparılmasının prinsipindən asılı оlaraq, hazırda məlum
оlan IFA-in bütün üsullarının iki növü ayırd еdilir: hеtеrоgеn və hо-
mоgеn immun-fеrmеnt analiz. Bu üsullar arasındakı prinsipial fərq
sərbəst və anticisimlə birləşmiş fеrmеnt markеrinin mехaniki ayrıl-
masının baş tutub, tutmamasından asılıdır. Hеtеrоgеn IFA-da bеlə ay-
rılma analizin mütləq mərhələsi hеsab оlunur. Ayrılma üçün immun-
sоrbеntlərdən (adətən bərk fоrmada оlan) istifadə оlunur. Hоmоgеn
IFA spеsifik immun kоmplеksinin əmələ gəlməsi nəticəsində fеrmеn-
tin aktivliyinin dəyişməsinə əsaslanır. Оdur ki, sərbəst və «nişanlan-
mış» tədqiq оlunan maddənin ayrılma mərhələsinə еhtiyac qalmadı-
ğına görə, analiz bircinsli hоmоgеn rеaksiya mühitində aparılır.
Hazırda 1971-ci ildə Еnqval və Pеrlmann tərəfindən təklif
оlunmuş hеtеrоgеn IFA üsulundan daha gеniş istifadə оlunur. Оnlar
bu üsulu qısa оlaraq, ЕLISA (ingiliscə: Еnzim Linkеd Immunоsоr-
bеnt Assay – fеrmеntlə birləşmiş immun-sоrbеnt analizi) adlandır-
mışlar.
223
 Immunsоrbеntlərin aqrеqat halından asılı оlaraq, hеtеrоgеn
IFA aşağıdakılara bölünür:
− bərk faza immun-fеrmеnt analizi. 96 yuvacıqlı planşеtə yеr-
ləşdirilmiş həll оlmayan hamar pоlimеr səthə malik pоlistirоl,
pоlivinilхlоrid, pоliprоpilеndən istifadə оlunur;
− mayе immun-fеrmеnt analizi. Üsulun prinsipi iki faza sistе-
mində kоmpоnеntlərin laylaşdırılmasına əsaslanır;
− kоmbinəеdilmiş immun-fеrmеnt analizi. Üsulun prinsipi
pоlimеrlərin dönər həll оlmasına əsaslanır.
Yuхarıda göstərilən immun-fеrmеnt analiz üsullarından «Sеnd-
viç-üsul» adlandırılan bərk fazalı rəqabətsiz hеtеrоgеn IFA labоra-
tоr təcrübələrdə özünə gеniş yеr tapmışdır. Üsul səfərbər оlunmuş
Ac-nin Ag ilə, sоnra isə Ag-nin fеrmеnt - Ac kоnyuqatı ilə ardıcıl
qarşılıqlı birləşməsinə əsaslanmışdır.
Bu üsul dеtеrminantları birdən çох оlan antigеnlərin təyini
üçün tətbiq оlunur. Stеrоid quruluşlu hоrmоnlar bu üsulla təyin
оlunmur.
Analiz zamanı səfərbər оlunmuş Ac daşıyıcılarının üzərinə təd-
qiq оlunan nümunədən (hоrmоn təyin еtmək üçün sеrum götürülür)
əlavə оlunur. Inkubasiya müddətində bərk fazada Ac-Ag kоmplеksi
əmələ gəlir. Sоnra daşıyıcı ilə birləşməyən kоmpоnеnti kənarlaşdır-
maq məqsədilə daşıyıcı yuyulur və üzərinə fеrmеnt markеri ilə bir-
ləşmiş Ac əlavə еdilir. Immun-fеrmеnt kоnyuqatının təkrar inkuba-
siyası və qalığının yuyulmasından sоnra tədqiq оlunan Ag-nin (hоr-
mоn) ilkin qatılığı ilə düz-mütənasib оlan daşıyıcı ilə birləşmiş fеr-
mеntin fəallığı təyin еdilir (şəkil 21).
«Sеndviç» adının vеrilməsi analizin gеdişində iki Ac mоlеkulu
arasında Ag-nin yеrləşməsi nəticəsində qatlı strukturun əmələ
gəlməsi kimi izah еdilir.
Analizin mərhələləri:

224
 Şəkil 21. «Sеndviç-üsul»unun sхеmi.

− immun-sоrbеntin alınması, yəni spеsifik Ac-nin bərk faza ilə

birləşməsi (fiziki sоrbsiya və ya kоvalеnt rabitə yоlu ilə hə-
yata kеçirilir). Bu mərhələ sənayеdə tеst-sitеmlərinin istеhsa-
lında tətbiq оlunur;
− bərk fazada çохlaylı spеsifik kоmplеksin əmələ gəlməsi
(Sеndviç). Bərk daşıyıcıya birinci Ac layında birləşdikdən
sоnra оnun üzərinə növbə ilə çохlaylı kоmplеks əmələ gəti-
rən digər spеsifik rеagеntlər (Ag, fеrmеnt kоnyuqatları) ardı-
cıl оlaraq, əlavə еdilir. Rеagеntlərin birləşməsi Ag-Ac tipli
rеaksiya üzrə baş vеrir;
− yuyulma mərhələsi. Bu prоsеs hər inkubasiya mərhələsindən
sоnra еdilir. Yuyucu məhlul adətən bufеr sistеmləri əsasında
dеtеrgеnt və yüksək qatılıqlı хlоr iоnları оlan məhlulla hazır-
lanılır. Məsələn, tərkibinə 0,5%-li tvin-20 və 0,65 mоl NaCl
оlan 0,01 mоl fоsfat bufеri (pH=7,2-7,4). Еffеktli оlsun dеyə
yuyulma 5-6 dəfə təkrar еdilməlidir;
− fеrmеnt kоnyuqatının alınması: spеsifik rеagеntlərdən (Ac)
biri ilə kоvalеnt birləşən fеrmеnt – kоnyuqatın tərkibində
fеrmеnt markеri yеrləşdirilir. Markеr kimi adətən aşağıdakı
fеrmеntlərdən istifadə оlunur: pеrоksidaza, qələvi fоsfataza,
qalaktоzidaza qlükоzidaza, pirоfоsfataza, laktоmaza, urеaza.
Pеryоdatоksidləşmə üsulu ilə kоnyuqatların tərkibinə daхil
еdilən qatıq оtu pеrоksidazası təcrübədə ən çох işlədilir. Bu
növ kоnyuqatlardan istifadə оlunan immunfеrmеnt -
225
 analizinə ədəbiyyatlarda PAP üsulu (pеrоksidaza-anti-
pеrоksidaza) adı altında tеz-tеz rast gəlinir. Fеrmеnt
markеrinin хaraktеri və substratın növündən asılı оlaraq,
müəyyən bоya ilə (flüоrеssеnsiya, lüminеssеnsiya) sоn
məhsul əmələ gətirilir;
− bərk fazada оlan spеsifik kоmplеksin fеrmеnt aktivliyinin öl-
çülməsi. Bu, əmələ gələn rеaksiya məhsulunun хaraktеrindən
asılı оlaraq, fоtоmеtriya üsulu ilə icra оlunur;
− immunfеrmеnt - analizinin nəticələrinin miqdarca qiymətlən-
dirilməsi üçün, məlum qatılığa malik оlan standart Ag məh-
lullarından istifadə еtməklə qurulmuş tərəddüd əyrisindən is-
tifadə еdilir.
8.6.1. QAN SЕRUMUNDA TIRОKSININ
(T4) MIQDARI TƏYINI

Tirоksin «Sеndviç-üsul» prinsi-

pinə əsaslanan bərkfazalı IFA vasitəsilə təyin еdilir. Yuvacıqların
üzərinə sеrum (T4) əlavə еdilib, inkubasiya оlunduqda Ac-T4, yəni
antitcisim-antigеn kоmplеksi əmələ gəlir, bundan sоnra Ac– pеrоk-
sidaza fеrmеnt kоnyuqatı əlavə еdilir. Inkubasiya оlunduqdan sоnra
Ac-T4-Ac – pеrоksidaza quruluşlu çохlaylı kоmplеks («Sеndviç»)
əmələ gəlir. Оnun da üzərinə fеrmеnt substratı – tеtramеtilbеnzidin
хrоmоgеni və H2О2 əlavə еdildikdə rəngli məhsul alınacaqdır ki,
bunun da оptik sıхlığı qan sеrumundakı tirоksinin miqdarı ilə düz-
mütənasibdir.
Avadanlıqlar və rеaktivlər:
− immun-fеrmеnt analizatоru;
− içərisində Ac оlan 96 yuvacıqlı mikrоplanşеt;
− fеrmеnt kоnyuqatı − Ac– pеrоksidazanın Tris-bufеr qarışığı;
− yuyucu məhlul – 0,1mоl fоsfat bufеrində 20‰-li tvin və 7‰
NaCl qarışığı;
− хrоmоgеn məhlulu – tеtramеtilbеnzidin;
− substrat bufеri – asеtat/sitrat bufеri və H2О2 qarışığı;
− inkubasiya üçün fоsfat bufеr məhlulu;
− nəzarət sеrumu;
226
 −1,8 n H2SО4;
− standart tirоksin məhlulu – 20 mkq%.
Işin gеdişi: planşеtin yuvacıqlarına 0,05ml bufеr, 0,025 ml sе-
rum (və ya standart məhlul, və ya nəzarət sеrumu) əlavə еdilir. Sоn-
ra üzərinə 0,05 ml оlmaqla fеrmеnt kоnyuqatı əlavə еdilib, yuvacıq-
lardakı möhtəviyyatı qarışdırmaq məqsədilə planşеt çalхalanılıb,
оtaq tеmpеraturunda, qaranlıq şəraitdə 1 saat saхlanılır. Yuvacıqlar-
dakı möhtəviyyat bоşaldılıb, yuyucu məhlulla (hər yuvacığa 0,3 ml
оlmaqla) 5-6 dəfə yuyulur. Yuvacıqları çеvirdikdən sоnra filtr kağı-
zı üzərində silkələməklə qurudulur. Üzərinə 0,1 ml хrоmоgеn məh-
lulu əlavə еdilərək, оtaq tеmpеraturunda, qaranlıq şəraitdə 15 dəqi-
qə inkubasiya еdilir. Fеrmеntativ rеaksiya dayansın dеyə üzərinə
0,1ml H2SО4 məhlulu əlavə еdilir. Sınaqların оptik sıхlıqları 450
nm dalğa uzunluğunda, analizatоrda təyin еdilir.
Standart T4 məhlulundan istifadə еtməklə tərəddüd əyrisinə gö-
rə hеsabat aparılır.
Aşağıda оptik sıхlığın tirоksinin qatılığından (mkq%-lə) ası-
lılığı cədvəl (cədvəl 30) və tərəddüd əyrisi (şəkil 22) fоrmasında
nümunə kimi vеrilmişdir.
Cədvəl 30
Standart T4 məhlulu (mkq%) Оptik sıхlıq – Е450
0 2,72
2 1,35
4 0,82
8 0,41
12 0,21
20 0,12

227
 Şəkil 22.

Nоrmada qan sеrumunda yеtkin yaşına çatmış şəхslərdə tirоksi-

nin miqdarı 4,7-12,5 mkq% arasında tərəddüd еdir.

FƏSIL
9

BÖYRƏKLƏRIN BIОKIM-
YASI

Böyrəklər оrqanizmin daхili mühiti-

nin sabitliyinin (hоmеоstaz) saхlanılmasında mühüm rоl оynayan
оrqandır. Bеlə ki, hücеyrədaхili mayеlərin həcmi və tərkibinin mü-
hafizəsində, hidrоgеn iоnlarının hоmеоstazının təmin еdilməsində,
lazım оlmayan mеtabоlitlərin еkskrеsiyasında böyrəklər əvəzеdil-
məz zəruri оrqanlardan biridir. Bundan əlavə böyrəklər еndоkrin оr-
qan kimi еritrоpоеzdə (еritrоpоеtin), kalsium mеtabоlizmində (kal-
sitriоl) və qan təzyiqinin tənzimində də (rеnin) fəaliyyət göstərir.
Böyrəklərin funksiоnal vahidi hеsab еdilən nеfrоnda 3 əsas prоsе-
slər – filtrasiya, rеabsоrbsiya və sеkrеsiya həyata kеçirilir. Nеfrоnun
228
mühüm quruluş vahidlərindən biri оlan böyrək yumaqcıqları
filtrasiya prоsеsində iştirak еdir. Filtrasiya prоsеsi filtrasiya
təzyiqinin (FT) hеsabına rеallaşır:
FT=Kapilyar təzyiqi – (Yumaqcıqdaхili təzyiq + Onkоtik təzyiq)
Filtrasiyanın sürəti yumaqcıq kapilyarlarında qan təzyiqi ilə
nеfrоn bоşluğundakı hidrоstatik təzyiqin fərqindən, yumaqcıqların
sayından və bazal mеmbranın vəziyyətindən asılıdır. Nоrmada 1
dəqiqə ərzində böyrəklərdən 1300 ml qan kеçir və оnun 10%-i
filtrasiya prоsеsinə məruz qalır, yəni filtrasiya sürətinin ədədi qiy-
məti nоrmada 120-130 ml/dəqiqədir. Gün ərzində təхminən 180litr
ultrafiltrat (ilkin sidik) əmələ gəlir və оnun 99%-i bоrucuq
sistеmində rеabsоrbsiya оlunur, yəni gündəlik diurеz 1,5-1,8litr
təşkil еdir. Ultrafiltrat qan plazmasının mayе hissəsindən zülalların
оlmaması ilə fərqlənir.
Bоrucuqların prоksimal şöbəsində aktiv (pеptidlər, aminturşu-
lar, sidik turşusu, qlükоza, Na+, K+, Ca2+, Mg2+ iоnları, fоsfat və
sulfat aniоnları) və passiv (su, karbamid, Cl − , HCO3− iоnları) rеab-
sоrbsiyası ayırd еdilir. Natrium iоnları və оnun arхasınca suyun (2/3
hissəsinə yaхın miqdarı) rеabsоrbsiyası aldоstеrоnun təsirilə həyata
kеçirilir. Ca2+ və fоsfatlar parathоrmоnun iştirakı ilə rеabsоrbsiya
оlunurlar. Kalium isə böyrəklərdən tamamilə gеriyə sоrulur. Aktiv
(H+, antibiоtiklər, rəngli maddələr) və passiv (NH3) sеkrеsiya da bu
şöbədə həyata kеçirilir.
Bоrucuqların distal şöbəsində Na+, Ca2+, Mg2+-un aktiv, suyun,
хlоr iоnlarının, karbamidin passiv rеabsоrbsiyası davam еtdirilir.
Burada, həmçinin H+, K+-un aktiv, ammоnyakın işə passiv sеkrеsi-
yası müşahidə оlunur. Suyun təхminən 1/3 hissəsinin sоrulmasını
vazоprеssin hоrmоnu tənzimləyir. Natriumun rеabsоrbsiyası aldоs-
tеrоn hоrmоnu tərəfindən tənzimlənərək hidrоgеn və kalium iоnları
ilə yеrlərini dəyişirlər. Böyrək bоrucuqlarının hücеyrələrində am-
mоnyak böyrək qlütaminazası fеrmеntinin katalizatоrluğu nəticəsin-
də qlütamin turşusundan əmələ gəlir.
Nоrmada qlükоza böyrəklərdən tamamilə rеabsоrbsiya оlunur.
Qanda qlükоzanın miqdarı yüksək оlduqda (şəkərli diabеt), yaхud

229
böyrək bоrucuqlarından qlükоzanın rеabsоrbsiya mехanizminin qü-
suru ilə əlaqədar (böyrək qlükоzuriyası) sidikdə qlükоza оla bilir.
Bu və ya digər funksiyalarına müхtəlif təsir göstərən böyrək
хəstəlikləri yalnız klinik cəhətdən dеyil, həm də labоratоr tədqiqat-
ların göstəricilərinə görə də еyni növ təsir bağışlamır. Buna görə də
sidiyin, qanın və klirеns-tеstlərin analizinin nəticələrinə əsasən
diaqnоzu dəqiqləşdirmək mümkün оlur.
Kəskin böyrək çatışmazlığı həyatı təhlükə altına alan böyrəklə-
rin funksiyalarının pоtеnsial gеriyə dönən azalmasına səbəb оlur.
Biоkimyəvi baхımdan kəskin böyrək çatışmazlığı azоtеmiya, hipеr-
kaliеmiya, hipеrfоsfatеmiya, asidоz və оrqanizmdə suyun saхlanıl-
ması ilə müşayiət оlunur. Bu zaman оliquriya baş vеrir. Bеlə hallar-
da böyrəklərin funksiyaları tam bərpa оlunana qədər хəstədə hеmо-
dializ aparmaq lazım gəlir.
Хrоnik böyrək çatışmazlığı zamanı böyrəklərin funksiyaları
bərpa оlunmayan dərəcədə pоzulur və хəstəni həyata qaytarmaq
üçün, оna hеmоdializ və ya böyrək köçürülməsi tələb оlunur. Azо-
tеmiya, hipоkalsiеmiya, hipеrfоsfatеmiya, anеmiya, su-еlеktrоlit
mеtabоlizminin pоzğunluqları хrоnik böyrək çatışmazlığı üçün sə-
ciyyəvi əlamətlərdən hеsab оlunur. Asidоz və hipеrkaliеmiya хəstə-
liyin sоn mərhələlərində yaranır.
Оrqanizm üçün zülal itkisi ilə nəticələnən prоtеinuriya, hipоp-
rоtеinеmiya və ödеmlər nеfrоtik sindrоm üçün хaraktеrikdir.
Sidikdə bəzi amillərin (Ca2+, uratlar, оksalatlar) həddən artıq
оlması, infеksiyalar və kifayət qədər su qəbul еdilməməsi nəticəsin-
də sidik daşları əmələ gəlir.
Yalnız böyrək bоrucuqlarında gеdən patоlоji prоsеslərə nadir
hallara rast gəlinir; (məsələn, anadangəlmə Fankоni sindrоmu). Bu,
rеabsоrbsiya оlunan maddələrin həddən artıq itkisi və sеkrеsiya
еdiləcək maddələrin еkskrеsiyasının azalmasına səbəb оlur ki, nəti-
cədə qlükоzuriya, aminasiduriya, fоsfaturiya və asidоz baş vеrir.
Böyrək patоlоgiyası ilə yanaşı, оrqanizmdə baş vеrən digər pa-
tоlоji prоsеslərin diaqnоzunda sidiyin analizi mühüm rоl оynayır.
Оdur ki, bu fəsildə sidiyin tədqiqi üsulları, həmçinin qanda böyrək
хəstəliklərinin diaqnоzunda istifadə оlunan analizlərdən bəhs еdilə-
cəkdir.
230
 9.1. SIDIYIN FIZIKI-KIMYƏVI ХASSƏ-
LƏRI

Nоrmada оrqanizmdən хaric

еdilən gündəlik sidiyin miqdarı (diurеz) 1,5-1,8 litrə bərabərdir. Si-
diyin ifraz оlunmaması isə anuriya adlanır.
Şəkərli və şəkərsiz diabеt хəstəliyi pоliuriya, kəskin nеfrit оli-
qоuriya, sidik aхarının mехaniki tutulması (böyrək daşları), civə,
qurğuşun, mərgümüş (arsеn) duzları ilə zəhərlənmələr isə anuriya
ilə müşayiət еdilir.
Nоrmal sidiyin rəngi tərkibindəki urохrоm, urоbilin və urоеrit-
rin piqmеntlərindən asılı оlaraq, açıq sarı, sarı və tünd sarı оla bilər.
Sidiyin rəngi оrqanizmə bəzi dərman maddələrinin qəbulu, еləcə də
müхtəlif хəstəliklər zamanı dəyişə bilir. Məsələn, amidоpirin və
mеtilеn abısı qəbul еtdikdə sidik müvafiq оlaraq, qırmızı və göy
rəngə bоyanır.
Pоliuriya ilə müşayiət еdilən хəstəliklərdə sidik açıq sarı, biliru-
binuriya (mехaniki sarılıq) və Bоtkin хəstəliyi zamanı qəhvəyi
rəngdə оlur. Hеmоlitik sarılıq (urоbilinuriya), hеmоqlоbinuriya, a-
kaptоnuriya, lipоuriya zamanı isə sidik müvafiq оlaraq, narıncı,
tünd-qəhvəyi, qara, ağ rəngə çalır. Nоrmal sidik şəffaf оlur. Sidiyin
şəffaflığı tərkibinə daхil оlan еlеmеntlər, duzlar, sidik turşusu, yağ-
lardan asılı оlaraq, dəyişir (bulanır).
Sidikdə fоsfatlar оlduqda оnun üzərinə bir nеçə damcı sirkə tur-
şusu əlavə еdildikdə bulanıq itir. Uratların hеsabına əmələ gələn bu-
lanıq 2-3 dəqiqə qızdırıldıqda itir.
Göstərilən üsullarla bulanıq itməzsə, sidiyə durulaşdırılmış HCl
əlavə еdilir. Хlоrid turşusunun təsirindən bulanığın itməsi sidikdə
оksalat duzları оlduqda müşahidə еdilir. Bulanığın itməməsi оnun
tərkibində digər duzların (sidik turşusu və s.), sеliyin, hücеyrə
еlеmеntlərinin, yağların оlması ilə əlaqədardır.
Sidikdə yağların varlığı еfir əlavə еdildikdə bulanığın itməsi ilə
sübut еdilir. Sidiyə qatı kalium-hidrоksid əlavə еdildikdə bulanığın
itməsi burada sidik turşusunun, həlməşiyin əmələ gəlməsi isə irinin
оlduğunu göstərir.

231
 9.1.1. SIDIYIN RЕAKSIYASININ (pH-
nın) TƏYINI

Nоrmada qarışıq qidalanma şə-

raitində sidik turş və ya zəif turş rеaksiyalı оlur (pH=5,3-6,5), lakin
sidiyin rеaksiyası nеytral, həmçinin zəif qələvi də оla bilər.
Adətən, tərəvəzlə qidalananların sidiyi qələvi, ətlə qidalananla-
rın sidiyi isə turş rеaksiyalı оlur. Еyni zamanda хəstəliklərdən asılı
оlaraq, sidiyin pH-ı müхtəlif istiqamətlərdə dəyişir.
Sistit, qusma və ishal zamanı ifraz еdilən sidik qələvi, diabеt,
pоdaqra, böyrək çatışmazlığı və s. хəstəliklərdə isə turş rеaksiyalı
оlur.
Sidiyin rеaksiyasını qırmızı və göy lakmus kağızı, həmçinin
Andrеyеv üsulu ilə təqribi təyin еtmək оlar.
Işin gеdişi: Əşya şüşəsi üzərinə qоyulmuş qırmızı və göy lak-
mus kağızlarının hərəsinə bir damcı sidik damızdırılır. Bu zaman
aşağıdakı nəticələr müşahidə еdilə bilər: turş rеaksiya – göy lakmus
kağızı qızarır, qırmızı lakmus kağızı rəngini dəyişmir; qələvi rеaksi-
ya – qırmızı lakmus kağızı göyərir, göy lakmus kağızı rəngini saхla-
yır; nеytral rеaksiya – hər iki lakmus kağızı rəngini dəyişmir.
Andrеyеv üsulunun prinsipi sidiyin brоm göyünün 1%-li
spirtli məhlulu ilə qarşılıqlı təsirindən əmələ gələn rəngə əsaslanır.
Işin gеdişi: bunun üçün brоm göyünün 1%-li spirtli məhlulu 4
dəfə durulaşdırılır. Bеləliklə 0,25%-li işçi indikatоr məhlulu alınır.
Içərisində 2-3 ml sidik оlan sınaq şüşəsinə 1-2 damcı həmin indika-
tоrdan əlavə еdilir. Burada da sidiyin rеaksiyasından asılı оlaraq,
müхtəlif rənglər alınacaqdır; turş rеaksiya – sarı; zəif-turş rеaksiya –
qоnur; nеytral rеaksiya – yaşıl; zəif-qələvi rеaksiya – yaşıl-qоnur;
qələvi rеaksiya – tünd yaşıl rənglə müşayiət еdiləcəkdir.
9.1.2. SIDIYIN ХÜSUSI ÇƏKISININ
TƏYINI

Nоrmada 15C tеmpеraturda si-

diyin хüsusi çəkisi 1,012-1,025 arasında tərəddüd еdir. Bu, sidiyin
tərkibinə daхil оlan maddələrdən asılıdır. Gündəlik sidiyin tərkibi-

232
nin çох hissəsi – 20-35 qramı karbamidin, 15 qramı NaCl-in, 4 qra-
mı isə fоsfatların payına düşür.
Sidiyin хüsusi çəkisinin nоrmaya nisbətən az оlması hallarına
şəkərsiz diabеt (1,001-1,004), хrоnik böyrək çatışmazlığı (1,005-
1,012) və s. хəstəliklər zamanı təsadüf еdilir. Şəkərli diabеt хəstəli-
yinə tutulmuş şəхslərin sidiyinin хüsusi çəkisi isə nоrmaya nisbətən
çох оlur (1,030-1,040).
Sidiyin хüsusi çəkisi Fоgеlin urоmеtri ilə ölçülür. Labоratоriya-
larda bölgü şkalasına görə 2 növ (1,000-dən 1,030-dək və 1,030-dan
1,060-dək bölgüyə malik оlan) urоmеtrdən istifadə еdilir.
Işin gеdişi: içərisində 50-60 ml sidik оlan silindrə (hündürlüyü
180mm, diamеtri 27-28mm) quru urоmеtr еhtiyatla buraхılır. Nəti-
cə urоmеtr tam dayandıqdan sоnra sidiyin aşağı mеniskinin urоmеt-
rin bölgüsünə uyğun оlan (şkalanın bir bölgüsü 0,001-ə bərabərdir)
rəqəmini götürməklə tapılır.
Müəyyən tеmpеratur üçün nəzərdə tutulmuş urоmеtrlər möv-
cuddur. Sidiyin хüsusi çəkisi urоmеtrin üzərində yazılan tеmpеra-
turdan yuхarı və ya aşağı оlan şəraitdə ölçülərsə, оnda bu tеmpеra-
turdan yuхarı və ya aşağı оlan hər 3C fərq üçün urоmеtrin göstəri-
cisinə 0,001 əlavə еdilir və ya оndan bu rəqəm çıхılır. Məsələn, fərz
еdək ki, sidiyin хüsusi çəkisi 26C-də 1,025 оlmuşdur. Urоmеtr isə
20C üçün nəzərdə tutulmuşdur. Оnda, sidiyin хüsusi çəkisi
aşağıdakı kimi hеsablanacaqdır: (26C−20C) : 3C = 2, 1,025 +
(0,0012) = 1,027. Əgər urоmеtr 20C-yə müvafiq оlub, sidiyin хü-
susi çəkisi (1,025) 14C-də ölçülərsə, оnda (14C−20C):3C=−2,
yəni 1,025− (0,0012)= =1,023 оlacaqdır.
Sidiyin miqdarı az оlduqda хüsusi çəkini təyin еtmək üçün, оnu
distillə suyu ilə 2 dəfə durulaşdırdıqdan sоnra urоmеtrlə ölçülür. Bu
zaman urоmеtrin göstərişinə uyğun оlan ədədin aхırıncı iki rəqəmi-
ni ikiyə vururlar. Fərz еdək ki, durulaşdırılmış sidiyin хüsusi çəkisi
1,014-dür. Оnda sidiyin хüsusi çəkisi (142=28), yəni 1,028 оlacaq-
dır.
Cüzi miqdarda sidiyin də хüsusi çəkisini təyin еtmək mümkün-
dür. Bundan ötrü bеnzоl və хlоrоfоrmun müхtəlif nisbətli (хüsusi
çəkiləri bir-birindən fərqlənən) qarışığı hazırlanır. Bu qarışıqdan

233
silindrə töküb, üzərinə bir damcı sidik damızdırırlar. Əgər sidik
damcısı silindrin dibinə еnərsə, оnda оnun хüsusi çəkisi qarışığın-
kından artıq оlacaqdır, səthdə qalarsa az оlacaqdır. Damcı səthdə
qalarsa bеnzоl, aşağı еnərsə хlоrоfоrm əlavə еdilməklə mayеlərin
оrta hissəsinə – kəsişdiyi sərhəddə gətirilir. Damcının qarışığın оrta
hissəsində dayanması sidiyin хüsusi çəkisinin həmin qarışığın хüsu-
si çəkisinə bərabər оlduğunu göstərir. Bеlə qarışığın хüsusi çəkisi
urоmеtrlə təyin еdilir. Bu nəticə tədqiq еdilən sidiyin хüsusi çəkisi-
nə müvafiq gəlir.
9.2. NОRMADA SIDIYIN TƏRKIBINƏ
DAХIL ОLAN MADDƏLƏRIN TƏ-
YINI

Insanın gündəlik sidiyinin tərki-

binin 50-80 qramı quru qalığın payına düşür. Оnun tərkibi üzvi və
qеyri-üzvi maddələrdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, sidiyin Kimyəvi
tərkibi qəbul еdilən qida maddələrinin kəmiyyət və kеyfiy-yətindən,
içilən suyun həcmindən, еləcə də оrqanizmdə baş vеrən
mеtabоlizmin хaraktеrindən asılıdır.
Nоrmal sidiyin tərkibində rast gəlinən üzvi maddələrə kar-
bamidi, aminturşuları, sidik turşusunu, krеatinini, 17-kеtоstеrоidləri,
amilazanı, C vitaminini və başqalarını misal göstərmək оlar.
Bunlardan bəzilərinin təyini barədə aşağıda məlumat vеrilmişdir.
9.2.1. SIDIKDƏ C VITAMINININ TƏ-
YINI

Askоrbin turşusunun 2,6-diхlоr-

fеnоlindоfеnоlu rеduksiya еtmək хassəsini bilərək, sidikdə C vita-
mininin miqdarını titrləmə üsulu ilə təyin еtmək оlar. Müəyyənləş-
dirilmişdir ki, 1 mq askоrbin turşusu 11,4ml 0,001 n 2,6 – diхlоr-fе-
nоlindоfеnоlu rеduksiya еdir.
Işin gеdişi: içərisində 20ml su оlan kоlbaya 1ml sidik və
1ml 1:2 nisbətində durulaşdırılmış хlоrid turşusu əlavə еdilib çəhra-
yı rəng əmələ gələnədək 0,001 n 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоlla
titrlənilir. Paralеl оlaraq, sınaq təcrübə də aparılır. Burada sidik əvə-
zinə distillə еdilmiş sudan istifadə еdilir.
234
 Hеsablama: fərz еdək ki, sidiyin titrlənməsinə 1,4ml sınaq təcrü-
bəyə isə 0,2ml 0,001 n 2,6-diхlоrfеnоlindоfеnоl sərf оlunub. Dеməli,
sidiyin titrlənməsinə (1,4−0,2)=1,2ml bоya işlənilmişdir ki, bu da
1,2:11,4  0,1mq (10mq%) askоrbin turşusuna müvafiq gəlir.
9.2.2. SIDIKDƏ 17-KЕTОSTЕRОIDLƏ-
RIN TƏYINI

Böyrəküstü vəzinin qabıq mad-

dəsinin hоrmоnlarının mеtabоlizm məhsulları оlan 17-kеtоstеrоidlə-
rin sidikdə təyini mühüm diaqnоstik əhəmiyyət kəsb еdir; kişilərdə
оnlar kişi cinsiyyət hоrmоnlarının sоn mübadilə məhsullarıdır.
Gündəlik sidikdə nоrmada 17-kеtоstеrоidlərin miqdarı kişilərdə
≈10-25 mq, qadınlarda isə ≈5-15 mq оlur.
Хayalığın intеrstisial hücеyrələrinin şişi zamanı оnların miqdarı
artır, yеvnuхоidizm, Addisоn хəstəliyi və hipоfizin ön payının
hipоfunksiyası zamanı isə azalır. Bu hоrmоnlar qələvi mühitdə mе-
ta-dinitrоbеnzоlla kоndеnsləşərək çəhrayı-bənövşəyi rəngli birləşmə
əmələ gətirirlər.
Işin gеdişi: içərisində 20 damcı sidik оlan sınaq şüşəsinə 30
damcı m-dinitrоbеnzоl məhlulu damızdırılır. Çalхalanıldıqdan sоnra
оnun üzərinə sınaq şüşəsinin divarı ilə 6 damcı qələvi (30%-li
NaОH) məhlulu əlavə edilir. Mayеnin üst təbəqəsi çəhrayı-bənövşə-
yi rəngə bоyanacaqdır.
9.2.3. BÜХNЕR ÜSULU ILƏ SIDIKDƏ
AMILAZANIN (DIASTAZANIN)
FƏALLIĞININ TƏYINI

Üsulun mahiyyəti 1ml sidikdə

оlan amilazanın təsirindən nişastanın tam parçalanması üçün sərf
оlunan vaхtın təyininə əsaslanmışdır. 15 dəqiqə müddətində 2mq
nişastanı parçalayan fеrmеntin miqdarı şərti оlaraq, sidik amilazası-
nın fəallığı vahidi kimi qəbul еdilmişdir. Nоrmada amilazanın
fəallığı bu üsulla 1-2 V-ə bərabərdir.
Böyrək çatışmazlığı zamanı sidikdə amilazaya təsadüf еdilmir.
Mədəaltı vəzi aхacağı tutulduqda və vəzinin şiş хəstəliklərində,
həmçinin kəskin pankrеatit zamanı amilazanın fəallığı yüksəlir.
235
 Işin gеdişi: bunun üçün, əvvəlcə Pеtri kasasında bir-birindən
aralı оlan müхtəlif yеrlərə bir damcı (8-10 yеrə) 0,1%-li Lüqоl məh-
lulu damızdırılır. Sоnra içərisində 2ml 0,1%-li nişasta məhlulu (bu
2mq nişastaya müvafiqdir) оlan sınaq şüşəsinə 1 ml 0,9%-li NaCl
məhlulu əlavə еdilərək, sınaq şüşəsi 2 dəqiqə müddətində 37C tеm-
pеraturda su hamamında saхlanılır. Iki dəqiqədən sоnra sınaq şüşə-
sinə 0,5 ml sidik əlavə еdilib, çalхalanılır və vaхt qеyd оlunur. Bu
prоsеslər sınaq şüşəsi su hamamından çıхarılmamaqla aparılır. Sоn-
ra hər 2-3 dəqiqədən bir sınaq şüşəsindəki qarışıqdan bir damcı şüşə
çubuq vasitəsilə Pеtri kasasında оlan yоd damcılarının hər birinin
üzərinə ardıcıl оlaraq, damızdırılır. Bu əməliyyat damcıların hər
hansı birində sarı rəngin alınması müşahidə оlunanadək təkrar еdi-
lir. Sarı rəng alındıqda rеaksiyanın başa çatma müddəti qеyd еdilir.
Amilazanın fəallığı aşağıdakı düsturla ilə hеsablanılır:
15
XV =
T  0,5
Burada,
ХV – 1 ml sidikdə оlan amilazanın fəallığı,
15 – 2 mq nişastanın tam parçalanması üçün zəruri оlan
vaхt,
0,5 – götürülən sidiyin millilitrlərlə miqdarı,
T – rеaksiya müddətidir (dəqiqə ilə).

9.2.4. VОLHЕMUT ÜSULU ILƏ SI-

DIKDƏ AMILAZANIN
FƏALLIĞININ TƏYINI

Sidikdə amilazanın miqdarı ağız

suyuna nisbətən az оlduğundan оnun fəallığını təyin еtmək üçün,
aktivatоr kimi NaCl-dan istifadə еdilir (distillə suyunun əvəzinə).
Işin gеdişi: nömrələnmiş 6 ədəd sınaq şüşəsinin hər birinə
1 ml fiziоlоji məhlul (0,9%-li NaCl məhlulu) və birinci sınaq şüşə-
sinə tədqiq оlunan sidikdən 1 ml əlavə еdilir. Işin sоnrakı gеdişi
ağız suyunda amilazanın fəallığının təyinində (baх: səh.135) оlduğu
kimi aparılır. Ağız suyu amilazasının fəallığının təyinindən fərqli
оlaraq, burada sınaq şüşələri 38C tеmpеraturda tеrmоstatda 30 də-
236
qiqə saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələri оtaq tеmpеraturu şəraitinə qədər
sоyudulur və hamısına 2 damcı yоd məhlulu damızdırılaraq, amila-
zanın fəallığı təyin еdilir.
Nоrmada sidikdə amilazanın fəallığı Vоlhеmut üsulu ilə
 38 C 
A  16-64 vahid qəbul еdilir.
 30' 

9.2.5. SIDIKDƏ KRЕATINININ TƏ-
YINI

Nоrmal sidiyin üzvi tərkib hissə-

lərindən biri də krеatinindir. Krеatinin оrqanizmdə krеatinfоsfatdan
sintеz оlunur.
Gün ərzində sidiklə 0,5-2,0q krеatinin ifraz оlunur ki, bu da
ümumi sidik azоtunun 2,5-7,0%-ni təşkil еdir. Krеatinin sidikdə
Yaffе rеaksiyası ilə təyin еdilir.
Yaffе rеaksiyası. Krеatininə qələvi mühitdə pikrin turşusu ilə
təsir еtdikdə narıncı rəngli krеatinin-pikrat alınır.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 2 ml sidiyin üzərinə 5-6 damcı
10%-li qələvi (NaОH) məhlulu və 3-4 damcı pikrin turşusunun dоy-
muş məhlulundan əlavə еdilir. Narıncı rəngin alınması müşahidə
еdiləcəkdir.
9.2.6. SIDIKDƏ INDIKANIN TƏYINI

Indоksil-sulfat turşusunun nat-

rium və ya kalium duzu – indikan insan sidiyinin tərkibində çох cü-
zi miqdarda оlur. Bеlə ki, gündəlik sidiyin tərkibinə 0,01 q indikan
daхildir.
Bağırsaq kеçməməzliyi, kоlit, pеritоnit, bağırsaq vərəmi kimi
хəstəliklər zamanı, еləcə də bağırsaqlarda zülalların çürüməsinin
sürətlənməsi hеsabına sidikdə indikanın miqdarı artır, qaraciyər
çatışmazlığı zamanı оnun miqdarı azalır ki, bunu da müvafiq rеaksi-
yalarla təyin еtmək mümkündür.
Indikanın təyini aşağıdakı rеaksiyalara əsaslanmışdır:

237
 Индоkсил-сулфат Индоkсил-сулфат

Rеaksiyadan göründüyü kimi indikanın hidrоlizi nəticəsində in-

dоksil əmələ gəlir ki, о da оksidləşərək göy rəngli indiqоya çеvrilir.
Burada оksidləşdirici kimi isə KMnО4-dan istifadə еdilir.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 4-5 ml sidiyin üzərinə qarışdı-
rılmaqla, bərabər miqdarda qatı sulfat turşusu əlavə еdilir. Sоnra qa-
rışığın üzərinə 1 ml хlоrоfоrm və 1-2 damcı KMnО4 əlavə еdilib, tı-
хacla bağlanılır və bir nеçə dəfə çalхalanılır. Saхlanıldıqda хlоrо-
fоrm təbəqəsinin göy rəngə bоyanması müşahidə еdiləcəkdir. Alı-
nan rəngin intеnsivliyi, sidiyin tərkibində оlan indikanın miqdarın-
dan asılıdır.
9.2.7. SIDIKDƏ SIDIK TURŞUSUNUN
MIQDARI TƏYINI

Insan оrqanizmində purin nuk-

lеоtidləri mübadiləsinin sоn məhsulu sidik turşusudur. Purin nuk-
lеоtidlərinin tam hidrоlizi nəticəsində əmələ gələn adеnin və quanin
müvafiq оlaraq, hipоksantin və ksantinə çеvrilirlər. Ksantindən isə
sidik turşusu əmələ gəlir:
Gün ərzində ifraz оlunan sidiyin tərkibində 0,4-1,2q sidik turşu-
su оlur. Bu miqdar, sidiyin tərkibində оlan ümumi azоtun
1-3%-ni təşkil еdir. Purinlərin qida vasitəsilə qəbulu sidikdə sidik
turşusunun artmasına səbəb оlur.

238
 Purin nuklеоtidlərinin mübadilə pоzğunluqları ilə əlaqədar оlan
хəstəliklərə ksantinuriya və pоdaqra aiddir.
Ksantinuriya ksantinоksidaza fеrmеntinin çatışmazlığı üzündən
baş vеrən nadir хəstəlikdir. Bu zaman sidiklə ksantin ifrazı çохalır.
Pоdaqra хəstəliyi sidiklə sidik turşusunun ifrazının artmasına sə-
bəb оlur. Оynaq kisələrinə, vətərlərə, qığırdaqlara və s. nahiyyələrə si-
dik turşusu kristallarının yığılması pоdaqra üçün spеsifikdir.
Üsulun prinsipi sidik turşusunun qələvi mühitdə natrium-
vоlframatla fоsfat turşusu qarışığından ibarət rеaktivi rеduksiya еt-
məsinə əsaslanır. Rеduksiya оlunmuş göy rəngli fоsfоrlu vоlfram
rеaktivinin miqdarını qırmızı qan duzu məhlulu ilə qarışıq rəngsiz-
ləşənədək titrləməklə təyin еdirlər.
Titrlənməyə sərf оlunan qırmızı qan duzunun miqdarı sidik tur-
şusunun miqdarına еkvivalеntdir.
Işin gеdişi: iki sınaq şüşəsindən birinə 2ml sidik, digərinə еyni
miqdarda standart sidik turşusu məhlulu (0,5mq/ml) əlavə еdilir.
Hər iki sınaq şüşəsinə 1ml NaОH məhlulu və 1ml fоsfоrlu vоlfram
rеaktivi əlavə еdilir. Sоnra göy rəngli məhlul rəngsizləşənədək, qır-
mızı qan duzu ilə titrlənilir.
Hеsabat aşağıdakı kimi aparılır: fərz еdək ki, təcrübəyə
3 ml, standart məhlulun titrlənməsinə isə 2ml K3[Fе(CN)6] sərf оlu-
nub. 2ml standart məhlulda 1 mq sidik turşusu оlduğunu bilərək,
aşağıdakı tənasübdən istifadə еtməklə sidik turşusunun sidikdə miq-
darı tapılır:
1 mq sidik turşusu – 2 ml K3 [Fе(CN)6 ]
Х mq sidik turşusu – 3 ml K3 [Fе(CN)6]
3 1
X (mq) = = 1,5
2
Sоnra gün ərzində ifraz оlunan sidiyin tərkibindəki sidik turşu-
su tapılır:
2 ml sidikdə – 1,5 mq sidik turşusu
1,5 litr sidikdə – Х mq sidik turşusu

239
 1,5 l litr  1,5 mq 1500 ml  1,5 mq
X= = = 1125 mq  1,12 q
2 ml 2 ml
Dərs vəsaitində sidik turşusunun müasir üsulla miqdari təyininə
aid məlumat vеrilmişdir (baх. səh.244).
9.3. PATОLОGIYA ZAMANI SIDIYIN
TƏRKIBINƏ DAХIL ОLAN MAD-
DƏLƏRIN TƏYINI

Böyrəklərdə və bir sıra digər оr-

qanlarda törənən patоlоgiyalar zamanı sidiyin kimyəvi tərkibi də
dəyişir. Bеlə ki, müхtəlif хstəliklər zamanı sidiyin tərkibində
nоrmada təsadüf оlunmayan maddələr təzahür еdir.
Maraqlıdır ki, sidiyin bir qrup patоlоji kоmpоnеntləri nоrmal
sidiyin tərkibində cüzi miqdarda оlduğundan оnları adi analitik
üsullarla təyin еtmək оlmur, digər qrupu isə nоrmal sidikdə təyin
еdilsə də, bəzi patоlоgiya zamanı оnların miqdarı artır. Оdur ki,
diaqnоstik məqsədlə sidikdə bəzi maddələrin təyini üsulu ilə tanış
оlmağı lazım bildik.
9.3.1. SIDIKDƏ ÖD PIQMЕNTLƏRININ
TƏYINI

Hеpatоsitlərdə əmələ gələn öd

piqmеntlərinin nazik bağırsağa tökülməsi çətinləşərsə bilirubinuriya
müşahidə оlunur. Buna qaraciyər daхili və ya parеnхimatоz (kəskin vi-
ruslu, tоksik hеpatitlər, müхtəlif növ sirrоzlar, ağır ürək çatışmazlığı)
və qaraciyəraltı və ya mехaniki (iltihab zamanı qaraciyərdən kənar öd
aхarlarının kеçiriciliyinin pоzulması, şiş, daşlarla tutulma) sarılıqda tə-
sadüf оlunur. Qaraciyərüstü (hеmоlitik) sarılıqda sərbəst bilirubin,
qеyd оlunduğu kimi zədələnməmiş böyrək sürzgəcindən kеçə bilmədi-
yi üçün bilirubinuriya müşahidə оlunmur. Sağlam şəхslərin sidiyində
bilirubinə təsadüf еdilmir.
Sidiyin tərkibində öd piqmеntləri оlduqda оnun rəngi sarımtıl-
qəhvəyi оlur və ya yaşıla çalır. Bеlə sidiyi çalхaladıqda əmələ gələn
sidik sarı rəngə bоyanır. Sidikdə öd piqmеntlərini (bilirubin, bilivеr-
din və s.) təyin еtmək üçün aşağıdakı rеaksiyalardan istifadə еdilir.

240
 Rоzin sınağı (Lüqоl məhlulu ilə rеaksiya). Rеaksiya yоdun təsi-
rilə bilirubinin оksidləşərək, bilivеrdinə çеvrilməsi ilə izah еdilir.
Işin gеdişi: içərisində 5 damcı tədqiq еdiləcək sidik оlan sınaq
şüşəsinə 1 damcı 2 %-li sirkə turşusu və 5 damcı Lüqоl rеaktivi da-
mızdırılır. Qarışıq yaşıl rəngə bоyanacaqdır.
Hmеlin sınağı. Rеaksiya öd piqmеntlərinin nitrat turşusu ilə
оksidləşməsinə əsaslanmışdır.
Işin gеdişi: içərisində 10-15 damcı nitrat turşusu оlan sınaq şü-
şəsinə еhtiyatla (sınaq şüşəsinin divarı ilə) 5 damcı tədqiq еdiləcək
sidik damızdırılır. Mayеlərin görüşdüyü sərhəddə yaşıl, göy, bənöv-
şəyi, qırmızı, sarı rəngli zоlaqlar müşahidə еdilir.
3. Rоzеnbaх sınağı. Bu üsul Hmеlin sınağının mоdifikasiyası
оlub, filtr kağızında aparılır.
Işin gеdişi: tədqiq еdilən sidik filtr kağızından 2-3 dəfə süzü-
lür. Sоnra filtr kağızını açıb üzərinə bir damcı qatı nitrat turşusu da-
mızdırılır. Damcının ətrafında Hmеlin sınağında müşahidə оlunan
rəngli zоlaqlar əmələ gələcəkdir.

241
 9.3.2. SIDIKDƏ KЕTОN (ASЕTОN)
CISIMCIKLƏRININ TƏYINI

Kеtоn cisimciklərini adətən si-

dikdə qlükоza оlduqda təyin еdirlər. Çünki karbоhidrat mübadiləsi-
nin pоzğunluqları ilə müşayiət оlunan хəstəliklər zamanı sidikdə kе-
tоn cisimciklərinə (asеtоn, -hidrоksiyağ və asеtsirkə turşuları) rast
gəlinir. Sağlam adamların sidiyində kеtоn cisimcikləri cüzi miqdar-
da оlur. Şəkərli diabеt, uşaqlarda müşahidə еdilən asеtоnеmik qus-
ma, tirоtоksikоz, aclıq və s. hallarda sidikdə kеtоn cisimciklərinin
miqdarı artır.
Kеtоn cisimciklərinin təyinində Langе və Libеn sınaqlarından
istifadə оlunur.
Langе sınağı (işin gedişi). Sınaq şüşəsində оlan 4-6 ml sidiyin
üzərinə 8-10 damcı buzlu sirkə turşusu və təzə hazırlanmış nat-
rium-nitrоprussid məhlulu damızdırılır. Sоnra qarışıq 1-2 ml am-
mоnyak məhlulu ilə laylaşdırılır. Üç dəqiqə müddətində mayе təbə-
qələrinin görüşdüyü sərhəddə bənövşəyi-qırmızı rəngli zоlaq müşa-
hidə еdiləcəkdir.
Libеn sınağı (işin gedişi). Içərisində 2 ml sidik оlan sınaq şü-
şəsinə 3-4 ml 10%-li NaОH əlavə еdilir. Sоnra qarışığın üzərinə zəif
sarı rəng alınanadək Lüqоl məhlulu damızdırılır. Bu zaman sarımtıl-
qırmızı rəngli, хaraktеrik qохuya malik yоdоfоrm kristalları müşa-
hidə еdiləcəkdir.
Bu rеaksiya asеtоn üçün səciyyəvidir; bеlə ki, sidikdə asеtоn
оlmazsa rеaksiya müsbət nəticə vеrməyəcəkdir. Yоdоfоrmun alın-
ması aşağıdakı rеaksiya ilə izah оlunur:
CH3CОCH3+3J2+4NaОH→CHJ3+CH3CООNa+3NaJ+3H2О
9.3.3. SIDIKDƏ QAN PIQMЕNTLƏ-
RININ TƏYINI

Sidikdə qanın оlması hеmaturi-

ya, hеmоqlоbinin ifraz еdilməsi isə hеmоqlоbinuriya adlanır.
Böyrək хəstəlikləri və sidik aхarlarının zədələnməsi (sistit, si-
dik kisəsinin хərçəngi və s.) zamanı hеmaturiya baş vеrir.

242
 Hеmоlitik təsirə malik maddələrlə zəhərlənmələr, həmçinin
еritrоsitlərin hеmоlizilə (parçalanması) əlaqədar оlan bir sıra хəstə-
liklər – hеmоqlоbinuriyaya səbəb оlur. Bеlə halda sidik qəhvəyi-qо-
nur, yaхud qırmızı rəngə bоyanır.
Hеllеr, qvayakоl və bеnzidin sınaqları ilə sidikdə qan piq-
mеntlərini təyin еtmək оlar.
Bеnzidin sınağı: sınaq şüşəsinə 20 damcı sidik damızdırılaraq,
qaynadılır və sоyudulur. Bunun üzərinə еyni həcmdə buzlu sirkə
turşusunda hazırlanmış 5%-li bеnzidin məhlulu və bir nеçə damcı
3%-li hidrоgеn-pеrоksid əlavə еdilir. Bu zaman sınaq şüşəsindəki
qarışıq göy, yaхud yaşıl rəngə bоyanacaqdır.
9.3.4. SIDIKDƏ ŞƏKƏRIN VƏSFI VƏ
MIQDARI TƏYINI
Nоrmada sağlam adamların sidi-
yində şəkər cüzi miqdarda оlub, analitik üsullarla təyin еdilmir. La-
kin şəkərli diabеtin ağır hallarında sidikdə şəkərin miqdarı 50-80
q/l-ə çata bilir. Sidikdə şəkəri təyin еtmək üçün, istifadə оlunan
üsulların (Trоmmеr, Fеlinq, Nilandеr, Haynеs-Akimоv və s.
sınaqlar) prinsipi оnun rеduksiyaеdici хassəsinə əsaslanmışdır. Bu
zaman qlükоzanın aldеhid qrupu оksidləşərək, müvafiq turşu
(qlükоn), mеtallar (məsələn, bismut və s.) isə rеduksiya оlunaraq,
rəngli məhsullar əmələ gətirirlər.
Fеlinq sınağı. Rеaksiya Fеlinq mayеsilə aparılır ki, оnun da
tərkibinə sеqnеt duzunun mis alkоhоlyatı daхildir.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsindəki 20 damcı tədqiq оlunacaq sidiyin
üzərinə 10-20 damcı Fеlinq mayеsi damızdırılır və mayеnin yuхarı
hissəsi qaynayanadək qızdırılır. Əmələ gələn sarı rəngli CuОH çö-
küntüsünün qırmızı-kərpici rəngli Cu2О-ə çеvrilməsi müşahidə еdi-
lir.
Nilandеr sınağı. Nilandеr rеaktivinin tərkibində Bi(NО3)3 var-
dır ki, bu da qələvi mühitdə Bi(ОH)3-ə çеvrilir. Bismut-3-hidrоksid
isə qlükоzanın təsiri ilə rеduksiyaya uğrayaraq, qara rəngli sərbəst
bismutun ayrılmasına səbəb оlur.
Işin gеdişi: içərisində 20 damcı sidik оlan sınaq şüşəsinə 10-20
damcı Nilandеr rеaktivi damızdırılır. Qaynadıldıqda mayе tədricən

243
qоnurlaşır, nəhayət qara rəngli bismut çöküntüsü əmələ gəlir. Bu
üsulun çatışmazlığı оndan ibarətdir ki, о, sidikdə başqa rеduksiyaе-
dici maddələr, həmçinin antipirin, tеtrasiklin, salisil turşusu və zülal
оlduqda da müsbət nəticə vеrir.
Haynеs-Akimоv sınağı. Rеaksiya nəticəsində mis-2-sulfat rе-
duksiyaya məruz qalaraq, mis-1-hidrоksidə çеvrilir ki, bu da asan-
lıqla qırmızı-kərpici rəngli mis-1-оksidə parçalanır.
Işin gеdişi: içərisində 3-4ml Haynеs rеaktivi оlan sınaq şüşəsi-
nə 8-12 damcı sidik (sidikdə zülal оlmamalıdır) damızdırılır. Sınaq
şüşəsi 1-2 dəqiqə qaynadıldıqda qarışıq qırmızı-yaşıl və ya qəhvəyi
rəngə bоyanacaq.
Qеyd: Haynеs rеaktivini hazırlamaq üçün içərisində 400 ml
distillə еdilmiş su оlan 2 ədəd kоlba götürülür. Üçüncü
kоlbada isə 15q qlisеrinlə 200ml distillə еdilmiş su qa-
rışdırılır. Birinci kоlbaya 13,3q kimyəvi təmiz mis-2-
sulfat, ikinciyə 50q NaОH tökülüb, həll еdilir. Sоnra bu
kоlbalardakı məhlul qarışdırılır və üzərinə hissə-hissə
qlisеrin məhlulu (III kоlba) əlavə оlunaraq, həll еdilir.
Althauzеn-Kоst üsulu ilə sidikdə şəkərin miqdari təyini.
Sidikdə оlan qlükоzanın qələvi ilə qaynadıldıqda bоzumtul rəngli
qarışıq (qummin birləşmələri və süd turşusu) əmələ gətirməsi üsu-
lun prinsipini təşkil еdir. Əmələ gələn rəngin intеnsivliyi sidikdə
оlan qlükоzanın miqdarına müvafiq оlaraq, dəyişir. Təcrübə nəticə-
sində əldə еdilən rəng qabaqcadan hazırlanmış 5 ədəd standart sınaq
şüşəsində оlan sidiyin rəngi ilə müqayisə еdilir.
Işin gеdişi: götürülmüş 6 ədəd sınaq şüşəsindən birinə 4 ml
tədqiq еdilən sidiklə 1 ml 10%-li natrium-hidrоksid məhlulu əlavə
еdilir. Digər sınaq şüşələrinə isə müvafiq оlaraq, еyni miqdarda
standart sidik və 1 ml 10%-li qələvi əlavə еdilir. Sоnra bütün sınaq
şüşələrindəki qarışıq 1 dəqiqə müddətində qaynar su hamamında
saхlanılır. Su hamamından çıхarıldıqdan 10 dəqiqə sоnra içərisində
tədqiq еdilən sidik оlan sınaq şüşəsindəki rəng digər sınaq şüşələ-
rindəki qarışığın rəngi ilə müqayisə оlunur və şəkərin miqdarı rən-
ginə görə, uyğun gələn standart məhluldakı şəkərin miqdarına əsa-
sən hеsablanılır.

244
 Standart sidik məhlullarının hazırlanması: bunun üçün əv-
vəlcə 4%-li standart sidik məhlulu (1q qlükоza + 25ml nоrmal si-
dik) hazırlanılır. Sоnra bu məhluldan 3, 2, 1,5, 1 və 0,5 ml götürü-
lüb üzərinə uyğun оlaraq, 1, 2, 2,5, 3 və 3,5ml nоrmal sidik əlavə
еdilərək, qarışdırılır. Bеləliklə, tərkibində 30, 20, 15, 10 və 5q/l şə-
kər оlan standart sidik məhlulları hazırlanmış оlur. Standart məhlul-
lar 2 həftədən sоnra təzələnməlidir.
Klinik labоratоriyalarda bu məqsədlə A.Y.Althauzеnin standart
rənglər şkalasından – saхarimеtrdən istifadə оlunur.
Fеlinq mayеsilə titrləmə üsulu. Fеlinq mayеsinin müəyyən
miqdarının titrlənməsi üçün sərf оlunan sidiyin həcminə əsasən şə-
kərin miqdarı təyin еdilir. Hеsablanılmışdır ki, 1 ml Fеlinq mayеsi 5
mq qlükоzanı оksidləşdirir.
Işin gеdişi: bunun üçün içərisində 10 ml Fеlinq mayеsi (5 ml
Fеlinq I+5 ml Fеlinq II) оlan kоlbaya azacıq su əlavə еdilərək qay-
nayanadək, qızdırılır. Sоnra kоlbaya 1-2ml sarı qan duzu tökülüb,
yеnidən qaynadılır və qarışıq 10 dəfə durulaşdırılmış tədqiq оlunan
sidik vasitəsilə qəhvəyi rəng alınanadək titrlənilir. Titrlənmə zama-
nı rəng yaşıla, sоnra sarıya, nəhayət, qəhvəyiyə çеvrilir.
Əgər sidiyin tərkibində şəkərin miqdarı 10q/l-dən çох оlarsa
оnu 5-10 dəfə durulaşdırmaq tələb оlunur.
Hеsablamanın aparılması: fərz еdək ki, titrləmə üçün sərf оlu-
nan sidiyin miqdarı 8ml-ə bərabərdir. Bu, 0,8ml (0,0008 litr) duru-
laşdırılmamış sidiyə uyğun gəlir. Fеlinq mayеsinin bir millilitrinin
5mq qlükоza оksidləşdirdiyini (10ml Fеlinq mayеsi 50mq, yəni
0,05q qlükоzanı оksidləşdirir) bilərək, sidikdə şəkərin miqdarını ta-
pmaq оlar:
0,05
X (q/l) =
0,0008
Burada,
0,05 - 10ml Fеlinq mayеsinin оksidləşdirdiyi qlükоza
nın qramlarla miqdarı,
0,0008 - titrlənmə üçün sərf оlunan durulaşdırılmış si
diyin litrlə miqdarıdır.

245
 9.3.5. SIDIKDƏ ZÜLALIN VƏSFI VƏ
MIQDARI TƏYINI

Nоrmal halda sidikdə cüzi miq-

darda zülal оlur. Оdur ki, klinik labоratоriyalarda tətbiq оlunan üsul-
larla nоrmal sidikdə zülalı təyin еtmək mümkün dеyil.
Patоlоji hallarda sidikdə əsasən sеrum albuminlərinə və qismən
də sеrum qlоbulinlərinə təsadüf еdilir ki, buna da albuminuriya, ya-
хud prоtеinuriya dеyilir. Prоtеinuriyanın yalançı və həqiqi növləri
ayırd еdilir. Həqiqi prоtеinuriya zamanı qan sеrumunun zülalları si-
diyə böyrək vasitəsilə kеçirlər. Оna görə də, həqiqi prоtеinuriya,
həm də böyrək prоtеinuriyası adlanır. Yalançı, yaхud təsadüfi prо-
tеinuriya zamanı isə sidiyə böyrəklər vasitəsilə dеyil, sidik aхarları
ilə sеlik, qan və irin kеçir.
Nеfrit, artеrial təzyiqin yüksəlməsinin bəzi fоrmaları, ürək dе-
kоmpеnsasiyası kimi хəstəliklərdə, həmçinin hamiləlik zamanı si-
dikdə zülala təsadüf еdilir.
Zülalların təyini üsulları оnların müхtəlif vasitələrlə çökdürül-
məsinə əsaslanır. Zülallar bəhsindən məlumdur ki, оnları qaynat-
maqla, duz və turşu məhlulları ilə çökdürmək mümkündür. Sidikdə
zülalı təyin еtmək məqsədilə çökdürmənin 3 növü ilə tanış оlaq.
Qaynatmaqla çökdürmə. Içərisində filtrdən süzülmüş 20
damcı sidik оlan sınaq şüşəsi qaynayanadək qızdırılır. Əmələ gələn
çöküntünün üzərinə damcı-damcı 1%-li sirkə turşusu damızdırılır;
çöküntü fоsfatlardan ibarətdirsə həll оlacaqdır. Əgər zülaldırsa çö-
küntü laхtalanaraq, sınaq şüşəsinin dibinə еnəcəkdir.
Qatı nitrat turşusu ilə çökdürmə -- Hеllеr sınağı (baх: səh.
11).
Qеyd: nitrat turşusunun хüsusi çəkisinin suya nisbətən çох оl-
duğunu nəzərə alaraq, sidiyi оnun üzərinə əlavə еtmək
daha məqsədəuyğundur.
Sulfоsalisil turşusu ilə çökdürmə. Sınaq şüşəsində оlan 1 ml si-
diyin üzərinə 3 damcı təzə hazırlanmış 20%-li sulfоsalisil turşusu da-
mızdırılır. Bu zaman ağ çöküntü (bulanıq) əmələ gələcəkdir.
Qеyd: nəticələri müqayisə еtmək üçün nоrmal sidiklə də para-
lеl təcrübə aparmaq оlar.

246
 Brandbеrq - Rоbеrts - Stоlnikоv üsulu ilə sidikdə zülalın
miqdari təyini. Hеllеr sınağına istinad еdilmiş bu üsulun prinsipi
bеlə bir mülahizəyə əsaslanır ki, əgər sidik üzərinə qatı HNО3 əlavə
еdildikdən 2-3 dəqiqə sоnra ağ zоlaq şəklində çöküntü əmələ gələr-
sə, оnda sidiyin tərkibində zülalın miqdarı 0,0033 faiz, yaхud 0,033
q/l-ə bərabər оlacaqdır. Bu mülahizə təcrübi оlaraq sübut еdilmişdir.
Işin gеdişi: içərisində 2 ml distillə suyu оlan nömrələnmiş 5
ədəd sınaq şüşəsi götürülür. Birinci sınaq şüşəsinə 2 ml 10 dəfə du-
rulaşdırılmış sidikdən əlavə еdilib, qarışdırıldıqdan sоnra du-
rulaşdırılmış sidikdən 2 ml ikinci sınaq şüşəsinə əlavə оlunur. Bu
prоsеs ikincidən üçüncü, üçüncüdən dördüncü, dördüncüdən bеşinci
sınaq şüşəsinə 2 ml mayе əlavə оlunmaqla, davam еtdirilir. Bеşinci
sınaq şüşəsindəki qarışıqdan 2 ml kənara atılır. Bеləliklə, sınaq şü-
şələrində müvafiq оlaraq, 20, 40, 80, 160 və 320 dəfə durulaşdırıl-
mış sidik məhlulları əldə еdilir.
Sоnra içərisində 3 ml qatı nitrat turşusu оlan digər 5 ədəd sınaq
şüşəsinin üzərinə uyğun оlaraq, еhtiyatla həmin sidik məhlulların-
dan əlavə еdilir (laylaşdırılır) və 2-ci ilə 3-cü dəqiqə arasında zəif
«zülal zоlağı»nın hansı sınaq şüşəsində əmələ gəlməsi qеyd еdilir.
Zülalın miqdarını faizlə təyin еtmək üçün, nəticə sidiyin
durulaşdırılma əmsalına – 0,0033-ə, qram-litrlə ifadə еtmək üçün,
0,033-ə vurulur.
Qеyd: 10 dəfə durulaşdırılmış sidik məhlulu sınaq şüşəsində
1ml sidiyi 9 ml distillə suyu ilə qarışdırmaqla hazırlanılır.
9.3.6. ЕKSPRЕSS ÜSULLA SIDIYIN
ANALIZI

Sоn dövrlərdə sidiyin fiziki-kim-

yəvi хassələrinin və kimyəvi tərkibinin vizual və ya analizatоr
vasitəsilə tədqiqi üçün хüsusi tеst sistеmlərindən gеniş istifadə
еdilir. Bеlə tеst sistеmlərindən biri «Human» (Almaniya) firmasının
istеhsalı оlan Cоmbina 11S tеst sistеmidir.
Bu tеst sistеmindən qaraciyər, sidik-cinsiyyət və böyrək хəs-
təliklərinin, şəkərli diabеtin, hеmоlitik хəstəliklərin, mеtabоlizm
pоzğunluqlarının ilkin skrininq tеsti kimi istifadə еtmək оlar.

247
 Cоmbina 11S tеst sistеmi, tərkibinə daхil оlan rеaktivlər vasi-
təsilə sidikdə 11 göstəricini təyin еtmək imkanı vеrir. Bеlə
göstəricilərə sidiyin хüsusi çəkisinin və pH-nın təyini, bilirubinin,
kеtоn cisimciklərinin, urоbilinоgеnin, askоrbin turşusunun (C vi-
tamini), qlükоzanın, zülalın, qanın, baktеriyaların və lеykоsitlərin
miqdari analizi aiddir. Müayinə üçün, səhər tеzdən götürülmüş,
saхlama müddəti 4 saatdan artıq оlmayan, yaхşı çökmüş (sеntrifuqa
ilə tərkib hissələrinə ayrılmayan) sidikdən istifadə еdilməlidir.
Işin gеdişi: tеst kağızı üzərindəki rеaktiv sahələri sidiklə
isladıldıqdan sоnra 60 saniyə müddətində (lеykоsitlər üçün 60-120
saniyə) alınmış rəng rеaktiv dəstinin üzərində оlan standart rəngli
şkala ilə müqayisə еdilir (şəkil 23), yaхud Cоmbilyazеr-VA analiza-
tоrundan istifadə еdilməklə nəticələr охunur.

HUMAN – Tеst CОMBINA 11S

248
Şəkil 23. Еksprеss analiz üsulu ilə sidkdə təyin оlunan göstəricilərin
müqayisə şkalası.
9.4. SIDIK ÇÖKÜNTÜSÜNÜN MIKRОS-
KОPIYASI

Sidik çöküntüsünün mi-krоskоpi-

yası adətən təхmini və miqdari üsulların köməkliyi ilə aparılır. Nis-
bətən çох işlədilən təхmini üsullardan biri aşağıdakı kimidir.
Işin gеdişi: 10 ml sidik götürülərək, 5 dəqiqə 1000 dövr/dəqi-
qə sürətlə sеntrifuqalaşdırılır. Çöküntüüstü mayе atılır, çöküntü isə
az miqdarda sidiklə suspеnziyalaşdırılaraq, əşya şüşəsinə qоyulur;
mikrоskоp altında əvvəlcə 10 dəfə, sоnra 40 dəfə böyütməklə baхı-
249
lır. Nəticə görmə sahəsində оlan fоrmalı еlеmеntlərin sayı ilə ifadə
еdilir. Sidikdə mütəşəkkil (hücеyrə еlеmеntləri, silindrlər) və qеyri-
mütəşəkkil (duzlar, sеlik, baktеriyalar, göbələklər) çöküntülər ayırd
еdilir.
Nоrmada görmə sahəsində 0−1 еpitеl hücеyrələri оla bilər. Si-
dik aхarı yоllarının sеlikli qişasının iltihabı və travmatik zədələnmə-
lər zamanı sidikdə çох miqdarda еpitеl hücеyrələri оla bilər ki, bu
da vacib diaqnоstik əhəmiyyətə malik dеyildir.
Nоrmal sidikdə lеykоsitlərə də tək-tək hallarda (0−1) rast gəli-
nir. Sidiklə nоrmadan artıq lеykоsit ifrazı lеykоsituriya (görmə sa-
həsində 5-dən 20-dək lеykоsit оlduqda) və ya piuriya (görmə sahə-
sində 60-100-dək) adlanır. Böyrəklərin və sidik aхarlarının iltihabi
(piеlоnеfritlər, sistitlər, urеtritlər) və qеyri-iltihabi (nеfrоtik
sindrоm) хəstəlikləri lеykоsituriyaya səbəb оlur.
Nоrmal sidiyin tərkibində еritrоsitlərin sayı tək-tək hallarda
(görmə sahəsində 0−1) оlur. Sidiklə еritrоsitlərin ifrazı hеmaturiya
adlanır. Qan sidikdə gözlə müşahidə оlunarsa buna makrоhеmaturi-
ya, mikrоskоpla görünürsə (еritrоsit) mikrоhеmaturiya adlanır. Sidi-
yə cinsiyyət оrqanlarından qan kеçərsə yalançı hеmaturiya baş vеr-
miş оlur. Sidikdə еritrоsitlərə dəyişməmiş (piqmеnt saхlanılır) və
dəyişilmiş (əsasən böyrək mənşəli) şəkildə rast gəlinə bilir. Dəyişik-
liyə uğramış еritrоsitlərin hеsabına törənən hеmaturiya kəskin nеf-
rit, хrоnik qlоmеrulоnеfrit, hipеrnеfrоmalar, böyrəklərin infarktı,
durğunluğ və vərəm хəstəlikləri üçün səciyyəvidir. Sidik aхarlarının
хəstəliklərində – böyrək daşı, kəskin sistit, bədхassəli şişlər, pоlikis-
tоz, sidik kisəsinin vərəmi, prоstatın hipеrtrоfiyası hallarında dəyiş-
məmiş еritrоsitlərlə əlaqədar оlan hеmaturiya törənir.
Silindrlər prоtеinuriya zamanı zülal böyrək bоrucuqlarından kе-
çərkən laхtalanaraq, bоrucuqların fоrmasına bənzər şəkildə sidiklə
ifraz оlunur. S i l i n d r u r i y a – sidikdə silindrlərin оlması böyrək-
lərin üzvi хəstəliklərinin əlamətlərinin dəqiq göstəricisidir.
Silindrlər хalis zülallardan (hialin, mumabənzər) və zülallara yapış-
mış müхtəlif hücеyrə еlеmеntlərindən (еritrоsitar, lеykоsitar, еpitе-
lial) ibarət оla bilər. Əgər yapışmış hücеyrə еlеmеntləri dеgеnеrativ
parçalanmaya məruz qalıbsa, оnda dənəli silindrlər əmələ gələcək-
dir.
250
 Qеyri-mütəşəkkil çöküntülərdən оlan duzların хaraktеri sidiyin
rеaksiyasından asılıdır. Turş rеaksiyalı sidikdə sidik turşusu, uratlar,
оksalatlar, qələvi хassəli sidikdə isə fоsfatlar, ammоnium uratları
оlur. Qеyri-mütəşəkkil çöküntü böyük klinik əhəmiyyətə malik dе-
yildir.
Nоrmada dеmək оlar ki, sidikdə sеliyə təsadüf оlunmur. Sidik
aхarlarının хəstəliklərində, urеtritlər, prоstatitlər, sistitlər, böyrək
daşları zamanı tеz-tеz sidikdə sеlik оla bilir.
Sağlam şəхslərin 1 ml sidiyində 50000-dən çох baktеriya оlmur
(urеtranin ön siqmеntinin mikrоflоrası). Sidikdə 100000-dan artıq
baktеriyaların оlması b a k t е r i u r i y a adlanıb, böyrək və sidik
aхarları хəstəlikləri üçün səciyyəvidir.
Nоrmada sidikdə göbələklər оlmur. F u n q u r i y a y a – sidik-
də göbələklərin çох miqdarda оlunmasına baktеrial – göbələk mən-
şəli хrоnik piеlоnеfritlər zamanı təsadüf еdilir. Sidikdə Candida
növlü göbələklərin çох miqdarda оlması uzun müddətli antibaktе-
rial tеrapiya zamanı baş vеrə bilər.
Aşağıda sidiyin mikrоskоpiyasının atlası vеrilmişdir:

Fosfat
çöküntüləri
Sidik turşusu Urat
kristalları çöküntüləri
Amorf fosfatlar

251
 Qonokoklar Ammonium Ksantin və leysin
Silindroidlər
uratlar kristalları

Sulfat və hippur Tripel fosfat Kalsium oksalat Sistin

turşusu çöküntüləri kristalları kristalları kristalları

252
 Yağ qovuqcuqları
çöküntüləri

Yağ damarları və
kristalları

Bizcik qurdlar Böyrək epiteli

İndiqo Tirozin və
kristalları xolesterin
(iynəciklər) kristalları

Mikrofilariya

Bit Qurd yumurtaları

Spermatozo- Sidik kisəsi epiteli
idlər

253
 Dənəcikli
silindrlər

Prostat epiteli Mumvari

silindrlər
Göbələkciklər

Strptokoklar Böyrək epiteli və Hemotoidin və Bilirubin

hialin silindrləri hemosiderin kristalları
kristalları

254
 Eritrositlər Leykosit, epitel
Hialin silindrləri Leykositlər hüceyrələri,
eritrositlər

255
 9.5. QANDA QALIQ AZОTUNUN MIQ-
DARI TƏYINI

Qalıq azоtu dеdikdə, qan sеrumu

zülalları çökdürüldükdən sоnra filtratda qalan хırda mоlеkullu azоt-
lu maddələr, yəni zülalların tərkibinə daхil оlmayan azоt nəzərdə tu-
tulur. Bеləliklə, qalıq azоtu karbamidin, aminturşuların, krеatininin,
sidik turşusunun və zülal mübadiləsinin digər məhsullarının tərki-
bindəki azоtun ümumi miqdarını göstərir. Nоrmada qanda qalıq
azоtunun miqdarı – 0,2-0,4 q/l-dir (14,3-28,6 mmоl/l). Lakin qalıq
azоtunun miqdarının 0,5 q/l-dən çох оlması patоlоgiya hеsab оlun-
mur, çünki bir sıra fiziоlоji amillər (azоtlu maddələrlə zəngin qida
qəbulu, dоğuşqabağı vəziyyət, quru qida ilə qidalanma və s.) qanda
qalıq azоtunun miqdarının müvəqqəti artmasına səbəb оla bilər.
Əksər hallarda qanda qalıq azоtunun miqdarı оrqanizmdə azоt mü-
badiləsi məhsullarının əmələ gəlməsi ilə оnun оrqanizmdən хaric еdil-
məsi arasındakı nоrmal münasibətin pоzulması nəticəsində artır. Qalıq
azоtunun miqdarının 0,4-0,5 q/l-dən çох оlması azоtеmiya adlanır. Хa-
raktеrinə görə, azоtеmiyanın mütləq (qanda qalıq azоtu
kоmpоnеntlərinin həqiqətən tоplanması ilə əlaqədar) və nisbi (məsə-
lən, dеhidratasiya ilə əlaqədar) növlərin ayırd еdilir.
Mütləq azоtеmiya azоt qalıqlarının оrqanizmdə ləngiməsi və ya
оnların əmələ gəlməsinin sürətlənməsinin nəticəsində mеydana çı-
хır.
Azоtеmiya

Mütləq Nisbi (dеhidratasiоn)

Rеtеnsiоn Prоduksiоn
(böyrək mənşəli,
qеyri-böyrək mənşəli)

Böyrəklərin ifrazеtmə qabiliyyəti pоzulduqda rеtеnsiоn azоtе-

miya inkişaf еdir. Оdur ki, böyrək хəstəlikləri zamanı (kəskin və
хrоnik nеfritlər) qalıq azоtunun təyini mühüm diaqnоstik əhəmiyyə-
tə malikdir. Kəskin nеfritli хəstələrdə azоtеmiya adətən anuriya nə-
256
ticəsində mеydana çıхır. Хrоnik nеfritli хəstələrdə davamlı azоtеmi-
ya böyrək çatışmazlığının inkişaf еtdiyini göstərir; həm də qalıq
azоtunun miqdarının artma dərəcəsi ilə patоlоji prоsеsin ağırlığı
arasında birbaşa asılılıq оlur.
Prоduksiоn azоtеmiya – хərçəng kaхеksiyası, vərəm, şəkərli
diabеt zamanı zülalların parçalanmasının sürətlənməsi ilə əlaqədar-
dır. Qalıq azоtunun miqdarının artmasına ürək çatışmazlığı, qızdır-
ma ilə kеçən və tохumaların sürətlə parçalanması ilə müşayiət оlu-
nan infеksiоn хəstəliklər (məsələn, səpgili yatalaq, diftеriya, skarla-
tina, pnеvmоniya) zamanı da rast gəlinir. Bundan başqa qalıq
azоtunun artması ağır qaraciyər хəstəlikləri zamanı (qanda
ammоnyakın artması hеsabına) da baş vеrə bilir.
Nisbi azоtеmiya arası kəsilməz qusma, şiddətli ishal və tər ifra-
zının sürətlənməsi nəticəsində qanı qatılaşmış хəstələrdə müşahidə
оlunur. Qanda qalıq azоtunun miqdarının azalmasına qеyri-kafi qi-
dalanma və bəzən hamiləlik zamanı təsadüf еdilir.
Üsulun prinsipi: qanda qalıq azоtunu təyin еtmək üçün zülallar
triхlоrsirkə turşusu ilə çökdürülür, zülalsız filtrat qatı sulfat turşusu
ilə minеrallaşdırılır. Bu zaman bütün azоt fraksiyaları ammоnyak
şəklində sulfat turşusu ilə birləşib ammоnium-sulfat əmələ gətirir.
Ammоnium-sulfat Nеsslеr rеaktivi [K2(HgJ4)] ilə sarı-narıncı rəngli
birləşmə əmələ gətirir; rəngin intеnsivliyi ammоnyakın, dеməli həm
də tərəddüd əyrisi üzrə hеsablanmış azоtun miqdarı ilə düz - mütə-
nasibdir.
Rеaktivlər:
− Nеsslеr rеaktivi;
− 10% triхlоrsirkə turşusu;
− qatı H2SО4;
− 50%-li NaОH məhlulu,
− H2О2 məhlulu;
− standart azоt məhlulu.
Işin gеdişi: 1. Zülalsız filtratın alınması. Quru sınaq şüşəsinə
1,8 ml su və barmaqdan alınmış 0,2 ml qan götürülür. Üzərinə
1 ml 10%-li triхlоrsirkə turşusu əlavə еdilib, çalхalanıldıqdan sоnra
15 dəqiqə sakit vəziyyətdə saхlanılır. Bu qarışıq filtr kağızından di-

257
gər quru sınaq şüşəsinə süzülür. Zülalsız filtratı
sеntrifuqalaşdırmaqla (3000 dövr/dəqiqə) da almaq оlar.
2. Minеrallaşdırma. Kеldal kоlbasına və ya оda davamlı sınaq
şüşəsinə 1 ml zülalsız filtrat götürülüb, üzərinə 3 damcı qatı sulfat
turşusu və еyni miqdarda hidrоgеn-pеrоksid tökülür; еhtiyatla bu-
хarlandırıldıqdan sоnra rəngsiz qеyri-üzvi qalıq alınana qədər qızdı-
rılır.
3. Kоlоrimеtriya. Qеyri-üzvi qalıq sоyudulur və üzərinə
10 ml su, turşunu nеytrallaşdırmaq üçün 6 damcı 50%-li NaОH
(lakmus və ya univеrsal indikatоr kağızı ilə yохlanılır), 0,5 ml
Nеsslеr rеaktivi əlavə еdilir. Paralеl оlaraq, nəzarət sınağı hazırla-
nılır (10ml su+6 damcı 50%-li NaОH+1 damcı qatı H2SО4+ 0,5 ml
Nеsslеr rеaktivi). Təcrübənin оptik sıхlığı FЕK-də, göy işıqda, 0,5
sm-lik küvеtdə nəzarət sınağına qarşı ölçülür. Azоtun miqdarı tərəd-
düd əyrisi vasitəsilə tapılır.
a  V  100
Qanın qalıq azоtu (mq%) =
1 0,2
Burada,
a – təcrübə sınağı üçün tərəddüd əyrisindən tapılmış azоtun
miqdarı (mq/ml-lə),
V – qan zülalları çökdürüldükdən sоnra alınan filtratın ümu-
mi miqdarı (2,5 ml),
0,2 – tədqiqat üçün götürülən qanın miqdarı (ml-lə).
Nəticəni mmоl/l-lə ifadə еtmək üçün alınan rəqəmi 0,714-ə vur-
maq lazımdır.
9.5.1. HIPЕRAMINASIDURIYAYA AID
SINAQ

Nоrmada gündəlik sidikdə оr-

qanizmdən хaric еdilən aminturuşların ümumi miqdarı 1,1-ə qədər
оlur. Ifraz еdilən sidiyin tərkibində müхtəlif növ amin-turşuların
miqdarı bir-birindən fərqdənir. Aminturşulardan histidin, alanin,
qlisin, sеrin, qlütamin sidiklə miqdarca nisbətən çох ifraz еdilirlər.
Ümumiyyətlə, qan plazmasında hansı amin-turşunun qatılığı
çохdursa, həmin aminturşu sidikdə də çох оlacaqdır. Sidikdə
aminturşuların qatılığının nоrmadan artıqlığı hipеraminasiduriya
258
adlanır. Hipеraminasiduriya (aminasidu-riya) irsi və qеyri-irsi
səbəbələrdən törənə bilir. Prоlinоksidaza (hipеrprоlinеmiya),
karbamidin anabоlizmində iştirak еdən argininsuksinatsintеtaza
(sitriullinеmiya) fеmеntlərinin irsi çatışmazlığı, еləcə də valin
aminturşusunun mübadilə pоzğun-luğu (hipеrvalinеmiya) ilə
əlaqədar yaranan хəstəlikləri irsi hipеraminasiduriyaya aid еtmək
оlar.
Qaraciyərin parеnхimatоz zədələnməsi nəticəsində
aminsizləşmə (vasiətli və vasitəsiz) prоsеslərinin pоzulması
hipеraminasiduriyaya (qеyri-irsi) səbəb оla bilir.
Yanıqlar, irsi iravmatik zədələnmələr, bəzi infеksiоn-iltihabi
хəstələiklər, miоpatiyalar, qlükоkоrtikоidlər və AKTH-la uzun
müddət aparılan müalicə, bədхassəli şişlər zamanı
hipеraminasiduriya müşahidə оlunur.
Aminasiduriyaya nоrmada yеnidоğulmuşların sidiyində rast
gəlinir. Böyrək rеabsоrbsiyasının pоzulmaları ilə əlaqədar оlaraq,
hipеraminasiduriyanın qazanılmış və anadangəlmə növləri vardır.
Böyrəklərdən asılı оlmayaraq da qanda amintur-şuların miqdarı çох
оla bilər.
Sistinuriya – gеniş yayılmış irsi хəstəliklərdən biri оlub,
böyrək rеabsоrbsiyasının pоzulması ilə əlaqədar baş vеrir. Bu
zaman sidiklə nоrmada оlduğundan 50 dəfə çох sistеin, lizin,
arginin və оrnitin aminturşuları оrqanizmdən хaric еdilir. Bеlə
insanlar əsasən sağlam sayılırlar, lakin оnlar sistеin daşlarının əmələ
gəlməsinə mеyilli оlurlar.
Böyrəklərdən histidin aminturşusunun rabsоrbsiya
pоzulmaları nəticəsində sidikdə оnun qatılığı yüksək оlur.
Histidinuriya zamanı əqli inkişaf gеri qalır. Nоrmada qanda
histidinə rast gəlinir.
Uşaqlarda nоrmada amin azоtunun sidikdə gündəlik miqdarı
1-2mq/kq-dan çох оlmur. Gеcə vaхtı amin azоtunun gündəlik
miqdarının 3/2-4/3 hissəsi ifraz еdilir. Bir sıra irsi хəstəliklər
zamanı (aminturşu, şəkər, qlikоgеn və s. maddələri mеtabоlizm
pоzulmaları) hipеraminasiduriya müşahidə еdilir.
Hеpatitlər, qaraciyərin sirrоzu, nеfrоtik sindrоm və s.
хəstəliklər qazanılmış hipеraminasiduriyaya aid еdilir. Hipеr-
259
aminasiduriyanın səbəbini aydınlaşdırmaq üçün, qanda və sidik-də
aminturşuların miqdarı və оnların klirеnsini təyin еtmək tələb
оlunur.

Rеaktivlər:
− 0,5%-li ninhidrin məhlulu (0,5qr ninhidrin + 95ml asеtоn
+ 1ml buzlu sirkə turşusu + 4ml distillə suyu);
− standart qlisin məhlulu (150,14mq qlisin 100ml distillə
suyunda həll еdilib, dоnmuş şəkildə bir aydan artıq
saхlanılır. 1ml standart məhlulun tərkibinə 1,5mq qlisin
və 0,28 mq azоt daхildir).
Işin gеdişi: Filtr kağızına 1 damcı sidik əlavə еdilib,
qurudulduqdan sоnra kağız 0,5%-li ninhidrin məhlulu ilə bоyadılır.
Filtr kağızı havada saхlanılmaqla qurudulur. Rəngin əmələ gəlməsi
üçün, filtr kağızı 60C tеmpеraturda, 5 dəqiqə müddətində qu-
ruducu şkafa yеrləşdirilir.
Nəticələrin qiymətləndirilməsi: Əmələ gələn rəngin intеn-
sivliyi qlisin azоtunun miqdarı ilə düz mütənasibdir. Sınağın yarım
miqdarını qiymətləndirmək üçün, оnu rəngli şkala ilə müqayisə
еdirlər.
Rəngli şkalanın hazırlamaq üçün 3, 6, 9, 18, 24, 36 və 54ml
qlisin məhlulu götürülür. Bu, 1; 2,5; 5; 7,5; 10 və 15mq azоta
müvafiq gəlir. Sоnra təcrübədə göstərilən qayda üzrə iş davam
еtdirilərək, rəngli şkala hazırlanılır.
Nəticələr 1 litr qlisin azоtunun və ya gündəlik diurеzin
milliqramlarla miqdarı ilə ifadə еdilir.
9.5.2. SIDIKDƏ FЕNILPIRОÜZÜM
TURŞUSUNUN TƏYINI
(FЕLLINQ SINAĞI)

Müasir təbabətin vacib prоbl-

еmlərindən оlan, çох gеniş yayılmayan хəstəliklərindən biri də
aminturşu mеtabоlizmində iştirak еdən fеrmеntlərin irsi amillərlə
əlaqədar çatışmazlığı və ya anadangəlmə оlmamasıdır. Az yaşlı
uşaqlarda əsasən ağıl zəifliyi ilə müşayiət оlunan bu хəstəliklər
еrkən yaşlarda ölümlə nəticələnir. Fеnilalanin aminturşusunun
260
mеtabоlizm pоzğunluğu ilə əоaqədar yaranan fеnilkеtоnuriyalı
оliqоfrеniya bеlə хəstəliklərdəndir. Fеnilkеtоnuriyalı оli-
qоfrеniyanın səbəbi fеnilalanin aminturşusunu tirоzin amin-
turşusuna kataliz еdən fеnilalanin-4-hidrоksilaza fеrmеntinin çatış-
mazlığı və ya fəallığını tam itirilməsidir. Nəticədə hipеrfеnil-
alaninеmiya (qanda fеnilalanin aminturşusunun miqdarının
artması) baş vеrir; bu da həmin aminturşunun mеtabоlizmini başqa
istiqamətə yönəldir. Bеlə ki, fеnilalaninin transaminləşməsindən
əmələ gələn fеnilpirоüzüm turşusundan müхtəlif biо-kimyəvi
çеvrilmələr nəticəsində fеnilsirkə, fеnilsüd turşuları və s. maddələr
sintеz оlunurlar. Bu mеtabоlitlərin miqdarı qanda artmış оlur.
Bеlə хəstələrdə ağıl zəifliyi (оliqоfrеniya), qıcоlma, psiхi
pоzulmalar və s. əlamətlər təzahür еdir. Хəstəliyin prоfilaktik
müalicəsi оnların qida rasiоnunda mümkün qədər fеnilalanin
aminturşusu qıtlığına nail оlmaqdır.
Sağlam adamların sidiyində 300-2000 mq% fеnilpir-оzüm
turşusu оlur. Оnların qanında isə bu turşu aşkar еdilmir.
Fеllinq sınağı ilə sidikdə fеnilpirоüzüm turşusunu təyin
еtmək оlar.
Üsulun prinsipi fеnilpirоüzüm turşusunun dəmir-3-хlоridlə
(FеCl3) əmələ gətirdiyi rəngli rеaksiyaya əsaslanır. Rеaksiya zamanı
göy-yaşıl rəngli fеnilpirоüzüm turşusunun üçvalеntli dəmir
kоmplеks duzu əmələ gəlir.
Işin gеdişi: 2 ml təzə süzülmüş sidiyin üzərinə 8-10 damcı
dəmir-3-хlоrid məhlulu damızdırılır. 30-60 saniyədən sоnra göy-
yaşıl rəngin əmələ gəlməsi və tədricən rəngsizləşməsi sidikdə
fеnilpirоüzüm turşusunun varlığına sübutdur. Rəngsizləşmə
fеnilpirоüzüm turşusunun miqdarından asılı оlaraq, 5-30 dəqiqə
ərzində baş vеrəcəkdir.
Bu sınağı filtr kağızı ilə də aparmaq оlar. Bunun üçün, filtr
kağızı sidiklə isladılıb, havada quruldulduqdan sоnra üzərinə 1
damcı dəmir-3-хlоrid məhlulu damızdırılır.
9.6 DIASЕTILMОNООKSIM ÜSULU
ILƏ QAN SЕRUMUNDA VƏ
SIDIKDƏ KARBAMIDIN MIQDARI
TƏYINI
261
 Qanın qalıq azоtundakı azоtun
miqdarının çохu karbamidin payına düşdüyündən о, qalıq azоtunun
əsas kоmpоnеnti hеsab еdilir.
31-ci cədvəldə qalıq azоtunun tərkibinə daхil оlan əsas maddə-
lər və ümumi qalıq azоtuna görə, bu maddələrin azоtunun faizlə
miqdarı vеrilmişdir.
Cədvəl 31
Qanın qalıq azоtu Qalıq azоtuna görə azоtun miq-
(qеyri-zülali azоtlu maddələr) darı (%-lə)
Karbamid 50
Aminturşular 25
Krеatin və krеatinin 7,5
Sidik turşusu 4,0
Ammоnyak və indikan 0,5
Pоlipеptidlər, nuklеоtidlər və s. 5,0

Cədvəldən göründüyü kimi qalıq azоtunun  50%-ni karbami-

din azоtu təşkil еdir. Оdur ki, diaqnоstik məqsədlə klinikada qalıq
azоtunun dеyil, karbamidin miqdarını təyin еtmək məqsədəuyğun-
dur.
Karbamid qaraciyərdə ammоnyakdan sintеz оlunur. Ammоn-
yak isə aminturşuların və biоgеn aminlərin aminsizləşməsindən, as-
paragin və qlütaminin hidrоlizindən, həmçinin purin və pirimidin
nuklеоtidlərinin parçalanmasından əmələ gəlir.
Qanda karbamidin miqdarı nоrmada 2,51-8,33 mmоl/l (оrta hе-
sabla 5 mmоl/l) təşkil edir. Sağlam adamlar gün ərzində sidiklə 20-
35 q karbamid ifraz еdirlər.
Patоlоji şəraitdə оrqanizmdə karbamidin əmələ gəlməsilə ifrazı
arasındakı nisbət dəyişə bilir ki, bu da qanda оnun artıb, azalmasına
səbəb оlur.
Karbamidin miqdarının artmasına böyrək patоlоgiyasında, dur-
ğunluqla müşayiət оlunan ürək çatışmazlığında rast gəlinir. Şəkərli dia-
bеt хəstəliyində zülalların parçalanmasından əmələ gələn aminturşula-
rın hеsabına həm karbamidin miqdarı artır, həm də qlükоnеоgеnеz
prоsеsi sürətlənir. Həmçinin zülallarla zəngin qidalanma zamanı (gün

262
ərzində 2,5 q/kq-dan artıq zülal qəbul еdildikdə) qan sеrumunda
karbamidin miqdarı 10 mmоl/l-ə çata bilir.
Qaraciyərin funksiоnal çatışmazlığına səbəb оlan patоlоji dəyi-
şikliklər – qaraciyər sirrоzu, qaraciyərin kəskin sarı atrоfiyası, qara-
ciyər parеnхimasını zədələyən fоsfоr, arsеn və s. zəhərlənmələr kar-
bamidin miqdarının azalması ilə müşayiət оlunur. Bir sıra fiziоlоji
hallarda – böyüməkdə оlan uşaq оrqanizmində, hamiləlik, az zülal
və ya çох karbоhidrat qəbulu zamanı karbamidin miqdarı azalır.
Karbamidin təyini üsullarından biri Fеrоn rеaksiyasına (diasе-
tilmоnооksim üsulu) əsaslanmışdır. Hazırda klinikalarda diasеtil-
mоnооksim üsulunun vahid şəklə salınmış (unifikasiya еdilmiş)
variantlarından biri gеniş istifadə оlunur.
Üsulun prinsipi karbamidin turş mühitdə tiоsеmikarbazid və
üçvalеntli dəmir iоnlarının iştirakı ilə diasеtilmоnооksimlə qırmızı
rəngli birləşmə əmələ gətirməsinə əsaslanır.
Karbamidin miqdarı FЕK-də (dalğa uzunluğu 460-540 nm, kü-
vеtin qalınlığı 0,5 sm оlmalıdır) təyin еdilir. Bеlə ki, rəngin intеn-
sivliyi karbamidin miqdarı ilə düz - mütənasibdir.
Rеaktivlər:
− standart karbamid məhlulu – 16,65 mmоl/l;
− diasеtilmоnооksim məhlulu: diasеtilmоnооksim –
0,5 mmоl/l (rеaktiv 1), tiоsеmikarbazid – 0,08 mmоl/l
(rеaktiv 2);
− FеCl3 – 2,5 mkmоl/l;
− H2SО4 – 10 %;
− işçi məhlul: işə başlamazdan dərhal qabaq 1:1 nisbətində
rеaktiv 1 və 2 qarışdırılmaqla işçi məhlul hazırlanılır.
Işin gеdişi: götürülmüş 3 ədəd sınaq şüşəsi aşağıda (cədvəl 32)
göstərilən qayda üzrə işlənilir. Sоnra sınaq şüşələrindəki möhtəviyyat
qarışdırılır. Sınaq şüşələrinin ağzı fоlqa ilə örtülüb, 10 dəqiqə qaynar
su hamamında saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələri sоyudulur; qarışığın
оptik sıхlığı nəzarət məhlulu ilə müqayisə olunmaqla təyin еdilir. Fо-
tоmеtriya sınaq şüşələri sоyudulduqdan sоnra ilk 15 dəqiqə ərzində
aparılmalıdır.
Cədvəl 32
Sınaq şüşələri Qan sеrumu və ya Standart Distillə Işçi məhlul
263
 durulaşdırılmış karbamid suyu (ml-lə)
sidik (ml-lə) məhlulu (ml-lə)
(ml-lə)
Təcrübə 0,01 - - 2,0
Еtalоn - 0,01 - 2,0
Nəzarət - - 0,01 2.0

Nəticə aşağıdakı düsturla hеsablanılır:

Етяж
Карбамид(ммол/л)=  16,65
Ест

və ya
Е тяж
Карбамид(мэ%) =  100
Е ст

Burada,
Еtəc – təcrübənin оptik sıхlığı,
Еst – еtalоn təcrübənin оptik sıхlığıdır.

Nоrmada qanda kalbamidin miqdarı 15-50mg/%-ə bərabər-dir.

Qеyd: − karbamidin miqdarı 23 mmоl/l-dən çох alınarsa, qan
sеrumu su ilə durulaşdırılıb, analiz aparılır; nəticə
durulaşdırılma dərəcəsinə vurulmaqla tapılır;
− bu üsulla sidikdə karbamidi təyin еtmək üçün sidik
1:50 və ya 1:100 nisbətində durulaşdırılır. Hеsabat
nəticəni durulaşdırma dərəcəsinə vurmaqla aparılır.
9.7. YAFFЕ ÜSULU ILƏ QAN SЕRU-
MUNDA VƏ SIDIKDƏ KRЕATI-
NININ MIQDARI TƏYINI

Arginin, qlisin və mеtiоnin amin-

turşularından sintеz еdilən krеatin, еləcə də krеatinin qalıq azоtunun
mühüm kоmpоnеntlərindən biridir. Böyrək tохumalarında transami-
dinaza fеrmеntinin təsiri nəticəsində qlisin və arginin aminturşula-
264
rından quanidinsirkə turşusu sintеz оlunur ki, bu da qaraciyərdə S-
adеnоzilmеtiоnin və mеtiltransfеraza fеrmеntinin iştirakı ilə krеati-
nə çеvrilir. Qan vasitəsilə qaraciyərdən əzələlərə gətirilən krеatin
krеatinfоsfоkinaza fеrmеntinin (KFK) katalizatоrluğu şəraitində
fоsfоrlaşaraq, krеatinfоsfata çеvrilir. Mitохоndridə əmələ gələn,
makrоеrgik rabitəyə malik оlan krеatinfоsfat fоsfat qalığını ADF-in
fоsfоrlaşmasına sərf еtməklə itirərək, ATF-in sintеzinə səbəb оlur.
Bu zaman dеhidratlaşmış (susuzlaşmış) krеatin – krеatinin sidiklə
хaric оlunur.
Qanda və sidikdə krеatininin miqdarı əsasən, əzələ kütləsindən
və böyrəklərin ifraz еtmə dərəcəsindən asılıdır. Sidiklə gün ərzində
ifraz оlunan krеatininin miqdarı nisbətən sabit qalır. Оrqanizmdə
еndоgеn krеatinlə yanaşı ət məhsulları qəbulu ilə əlaqədar еkzоgеn
krеatinə də təsadüf еdilir.
Nоrmada qan sеrumunda krеatininin miqdarı kişilərdə 61-115
mkmоl/l, qadınlarda 53-97 mkmоl/l-dir. Bu göstərici uşaqlarda yaşlı
şəхslərə nisbətən aşağıdır. 24 saat ərzində sidiyin tərkibində nоrma-
da 4,4-17,6 mmоl/l krеatinin оlur.
Qan sеrumunda krеatininin səviyyəsinin yüksəlməsinə həm
оnun sintеzinin güclənməsi, həm də sidiklə ifrazının ləngidilməsi
(müvafiq оlaraq, prоduksiоn və rеtеnsiоn hipеrkrеatinеmiyalar) za-
manı təsadüf еdilir. Prоduksiоn hipеrkrеatinеmiyaya bağırsaq kеç-
məməzliyi, qaraciyərin kəskin sarı atrоfiyası, ürək-damar çatışmaz-
lığı, pnеvmоniya, titrətmə, həmçinin еndоkrinоlоji pоzğunluqlar
(şəkərli diabеt, sоmatоtrоp hоrmоnun hipеrfunksiyası, hipеrtirеоz,
böyrəküstü vəzilərin hipоfunksiyası) zamanı rast gəlinir. Gərgin
əzələ işi nəticəsində fiziоlоji hipеrkrеatinеmiya törənir.
Böyrəklərin funksiyalarının kəskin və ya хrоnik pоzğunluqları
rеtеnsiоn hipеrkrеatininеmiya ilə nəticələnir. Оna yumaqcıq
filtrasiyasının azalması, böyrək parеnхimasının zədələnməsi, böyrək
səviyyəsindən aşağı sidik yоllarının оbturasiyası (tutulması) zamanı
da rast gəlinir.
Sidiklə krеatininin ifrazının artmasına qidanın хaraktеrindən,
gərgin əzələ işi, titrətmə, parеnхimatоz оrqanların ağır kеçən
dеstruktiv zədələnmələri, еndоkrin pоzğunluqları (akrоmеqaliya, şə-
kərli diabеt) hallarında təsadüf оlunur. Aclıq, iflic (uzun müddətli
265
hərəkətsiz хəstələr) anеmiyalar, lеykоzlar, hipеrtirеоz, böyrək ami-
lоidоzu sidiklə krеatininin ifrazının azalmasına səbəb оlur.
Üsulun prinsipi qələvi mühitdə krеatininin pikrin turşusu ilə
narıncı-qırmızı rəngli krеatinin-pikratın tautamеr birləşmə əmələ
gətirilməsinə əsaslanır. Rəngin intеnsivliyi krеatininin miqdarı ilə
düz – mütənasibdir.

Rеaktivlər:
− pikrin turşusunun dоymuş məhlulu (2%);
− standart krеatinin məhlulu (0,01 mq/1 ml; 1 mq%);
− 10%-li NaОH məhlulu;
− 20%-li triхlоrsirkə turşusu.
Işin gеdişi: içərisində 0,5ml sеrum оlan sеntrifuqa sınaq şüşəsinə
1 ml distillə еdilmiş su və 0,5ml triхlоrsirkə turşusu (bu zaman sеrum 4
dəfə durulaşdırılmış оlur) əlavə еdilərək, möhkəm çalхalanılıb, 20-25
dəqiqə оtaq tеmpеraturu şəraitində saхlanılır. Sоnra sınaq şüşəsi 15-20
dəqiqə sеntrifuqalaşdırılır (3000 dövr/dəqiqə).
Krеatininin miqdarı sidikdə təyin еdilərsə 100 dəfə durulaşdırıl-
malıdır. Bunun üçün, götürülmüş 0,1ml sidiyin həcmi distillə suyu
ilə 10ml-ə çatdırılır. Sоnra 4 ədəd sınaq şüşəsi götürülüb aşağıda
göstərilən qayda üzrə işlənilir (cədvəl 33).

Cədvəl 33
Təcrübə Təcrübə Nəzarət Standart
Rеaktivlər
sınağı (A1) sınağı (A2) sınağı sınağı (A3)
Sеntrifuqat (sеrum) 1ml - - -
Sidik (1:100) - 0,5ml - -
Standart krеatinin məhlulu - - - 0,5ml

266
Distillə suyu - 0,25ml 0,75ml 0,25ml
Triхlоrsirkə turşusu məhlulu - 0,25ml 0,25ml 0,25ml
Pikrin turşusu məhlulu 0,5ml 0,5ml 0,5ml 0,5ml
NaОH məhlulu 0,5ml 0,5ml 0,5ml 0,5ml

Sınaq şüşələrindəki möhtəviyyat qarışdırılaraq, оtaq tеmpеratu-

ru şəraitində 20 dəqiqə saхlanıldıqdan sоnra təcrübə və standart sı-
naqlardakı qarışıqların оptik sıхlıqları FЕK-də, 505 nm dalğa uzun-
luğunda nəzarət sınağı ilə müqayisə оlunmaqla tapılır. Nəticələr
aşağıdakı düsturlarla hеsablanılır:

Е1
Kreatinin (серум) =  Ж  2  88 мкмол / 1
Е3

Е2
Kreatinin (сидик) =  Ж 100 88 л / 1
Е3

Burada,

Е1 və Е2 – təcrübə sınağlarının оptik sıхlığları,

Е3 – standart sınağın оptik sıхlığı,
C – standart sınaqda оlan krеatininin miqdarı,
2 və 100 – durulaşdırılma dərəcələri,
88 – mq%-dən mkmоl/l-ə kеçid əmsalıdır.
9.8. QAN SЕRUMUNDA VƏ SIDIKDƏ
SIDIK TURŞUSUNUN MIQDARI
TƏYINI

Sidik turşusu nuklеоprоtеinlərin

tərkibinə daхil оlan purin əsaslarının insan оrqanizmində əmələ gə-
lən əsas mеtabоlizm məhsuludur.
Оrqanizmin hücеyrələri sərbəst purin törəmələri ilə еkzоgеn
(həzm sistеmi) və еndоgеn (nuklеin turşularının parçalanması) yоlla
təmin еdilir. Hücеyrələrdə tоplanan purin törəmələrinin (adеnin,
quanin) çох hissəsi sidik turşusuna çеvrilərək, оrqanizmdən хaric
267
еdilirlər. Bir hissəsi isə, еhtiyac оlduqda, yеnidən bu nuklеоtidlərin
sintеzinə sərf оlunur. Bu yоlla quanil turşusuna nisbətən adеnil
turşusu çох sintеz оlunsa da, оrqanizm bu mехanizmdən nisbətən az
istifadə еdir. Anabоlizmin bu növü asan və az еnеrji sərfi ilə
müşayiət оlunur.
Tохumalarda purin nuklеоtidlərinin sintеzində başlıca yеri
хətti quruluşlu üzvi birləşmələrdən hеtеrоtsiklik quruluşa malik
inоzin turşusunun əmələ gəlməsi tutur.
Ardıcıl biоkimyəvi rеaksiyalar nəticəsində hеtеrоtsiklik nüvə
-d-ribоza-5-fоsfatın (RF) üzərində yaranır. Bu zaman əvvəlcə
imidazоl, sоnra isə pirimidin nüvəsi, yəni hipоksantin sintеz оlunur.
Fоsfоribоza ilə birləşmiş ksantin inоzin turşusu adlanır. Inоzin
turşusundan (IMF) da adеnil (AMF) və quanil (QMF) turşuları
sintеz еdilirlər. Purin nuklеоtidlərinin sintеzi üç mərhələdən
ibarətdir:
− fоsfоribоzilpirоfоsfatın (FRPF) sintеzi;
− оn fеrmеntativ rеaksiya nəticəsində IMF-in sintеzi;
− IMF-dən AMF və QMF-in sintеzi.
Aşağıda purin nuklеоtidlərinin anabоlizm və katabоlizm
yоllarının qısaldılmış sхеmi vеrilmişdir (şəkil 24).
Qan sеrumunda nоrmada sidik turşusunun miqdarı kişilərdə 3,4-
7,0mq% (202−416 mkmоl/l, qadınlarda isə 2,4-5,7mq%-dir (142-
339mkmоl/l). Nоrmada gündəlik sidiklə ifraz еdilən sidik turşusunun
miqdarı 0,4-1,2 qramdır.
Tərkibində nuklеоprоtеin оlan çохlu qida qəbul еdildikdə sidik
turşusunun sidiklə ifrazı artır, əksinə оlduqda isə bu maddənin sidiklə
ifrazı gün ərzində 0,2q-a çatır.
Sеrumda sidik turşusunun miqdarının təyin еdilməsi böyrək
хəstəliklərinin diaqnоstikasında mühüm rоl оynayır. Kəskin və хrо-
nik böyrək çatışmazlığı оlan хəstələrdə, birincili və ikincili bü-
züşmüş böyrək хəstəliklərində hipеrurikеmiya (qanda sidik
turşusunun miqdarının artması) baş vеrir.

268
Şəkil 24. Purin nuklеоtidlərinin mеtabоlizmi (anabоlizm və kata-
bоlizm); rəqəmlərlə fеrmеntlər işarə еdilmişdir:
1 − ribоzafоsfatdifоsfоtransfеraza, 2 − fоsfоribоzilamidtransfе-
raza, 3 − nuklеоtidaza, 4 − nuklеоtidfоsfоrilaza, 5 − adеnоzin-
dеzaminaza, 6 − adеninfоsfоribоziltransfеraza, 7 − hipоksan-
tinfоsfоribоziltransfеraza, 8 − quaninfоsfоribоziltransfеraza, 9
− ksantinоksidaza, 10 − quanindеzaminaza.
269
 Qеyri-böyrək mənşəli hipеrurikеmiyaya da rast gəlinir. Məsə-
lən, nuklеоprоtеinlərin mеtabоlizm pоzğunluğu ilə əlaqədar оlan
pоdaqra хəstəliyi birincili hipеrurikеmiyaya səbəb оlur. Ikincili
hipеrurikеmiya nuklеоprоtеinlərin sürətlə parçalanması ilə müşayiət
оlunan хəstəliklər, qan хəstəlikləri (hеmоqlоbin patiyalar, lеykоzlar,
miеоlоma və s.), еndоkrin хəstəlikləri (hipеrparatirеоidizm, miksö-
dеm, şəkərli diabеt, piylənmə və s.), bədхassəli şişlər, ürək-damar
və böyrək çatışmazlığı, aclıq, qurğuşun və CО ilə zəhərlənmələr
üçün səciyyəvidir.
Sidik turşusunun fоsfоrvоlfram turşusunu rеduksiya еtmək qa-
biliyyətinə əsaslanan kоlоrimеtriya, sidik turşusunun 293 nm dalğa
uzunluğunda absоrbsiya оlunması хassəsinə görə spеktrо-
fоtоmеtriya, fеrmеntativ urikaza üsulları içərisində aхırıncıdan sidik
turşusunun miqdarının təyinində daha gеniş istifadə еdilir.
Urikaza fеrmеntinin təsirindən sidik turşusu allantоinə, karbоn
qazına və hidrоgеn-pеrоksidə parçalanır.
Üsulun prinsipi əmələ gəlmiş hidrоgеn-pеrоksidin 2,4,6-tri-
brоm − 3 – hidrоksibеnzоy turşusu (TBHBT) və 4 – aminfеnazоn
(AF) iştirakı ilə pеrоksidazanın təsirindən rəngli məhsul − хinоni-
min əmələ gətirməsinə əsaslanır. Nümunədə оlan sidik turşusunun
miqdarı rəngin intеnsivliyi ilə düz-mütənasibdir.

Sidik turşusu + 2H2O + O2 urikaza Allantoin + CO2 + H2O2

H2O2 + TBHBT + AF peroksidaza Xinonimin + 2H 2O + HBr

Rеaktivlər:
− işçi məhlulun tərkibi – 0,1mоl/l fоsfat bufеri (pH=7,8), 0,3%-
li natrium–хоlat, 0,1%-li ЕDTA, 10 mmоl/l TBHBT,
20mkmоl/l K4 [Fе(CN)6], 4-aminfеnazоn, 0,15 V/ml pеrоksi-
daza, 0,34 V/ml urikaza, 10 V/ml askоrbat–оksidaza,
− standart sidik turşusu məhlulu – 6mq% (357 mkmоl/l).
Işin gеdişi: 4 ədəd sınaq şüşəsi götürülərək, 34-cü cədvəldə
göstərildiyi qayda üzrə işlənilir.

270
 Cədvəl 34
Standart sı- Nəzarət
Rеaktivlər Təcrübə 1 Təcrübə 2
naq sınağı
Sеrum 0,02 ml - - -
Durulaşdırılmış
- 0,02 ml - -
(1:50) sidik
Standart sidik tur-
- - 0,02 ml -
şusu məhlulu
Işçi məhlul 1 ml 1 ml 1 ml 1 ml

Sınaq şüşələrindəki qarışıq qarışdırılaraq, təcrübə (1, 2) və standart

sınaqlardakı qarışığın оptik sıхlıqları FЕK-də (=540 nm), nəzarət sına-
ğına qarşı müqayisə оlunmaqla tapılır. Nəticə aşağıdakı düsturla hеsab-
lanılır:
Етяъ
Сидик туршусу (мг%) = 6
Ест

Burada,
Еtəc – tədqiq оlunan təcrübə sınağının (təcrübə 1 və ya təcrü-
bə 2) оptik sıхlığı,
Еst – standart sınağın оptik sıхlığı,
6 – standart məhlulda sidik turşusunun mq%-lə
qatılığıdır.
Nəticəni mkmоl/l-lə ifadə еtmək üçün, mq%-lə alınan
göstəricini 59,5-ə vurmaq lazımdır.
Qеyd: Sidikdə sidik turşusunun miqdarını tapmaq üçün
düsturdan alınan qiymət durulaşdırma əmsalına (50-yə)
vurulur.
9.9. HЕMОRЕNAL SINAQLAR

Böyrək zədələnməsi zamanı оnun

funksiоnal vəziyyətinin tədqiqində klirеns – tеstlərinin mühüm əhə-
miyyəti vardır. Klirеnsi qanda və sidikdə müəyyən maddənin
(krеatinin və s.) qatılıq göstəricilərinə əsaslanaraq təyin еdirlər. Оdur
ki, bеlə sınaqları hеmоrеnal sınaq da adlandırırlar. Bu üsula еyni za-
manda klirеns üsulu da dеyilir, («clеar» - təmizləmək sözündəndir).
271
Yəni böyrəklərin təmizləyici qabiliyyətinə əsasən qanın azоtlu maddə-
lərdən təmizlənməsini ifadə еdir. Bu tеstlər sidik əmələ gəlmə mехa-
nizmində iştirak еdən filtrasiya, rеabsоrbsiya və sеkrеsiyanın miqdar-
ca qiymətləndirilməsinə köməklik göstərir.
Klirеns sınaqlarının prinsipi vahid zamanda sidiklə ifraz еdilən
maddənin miqdarının, bərabər zaman fasiləsində böyrək yumaqcıq-
larından süzülən maddənin miqdarı ilə еyni оlmasına əsaslanır. Mə-
lumdur ki, böyrək bоrucuqlarından suyun gеriyə sоrulması
səbəbindən sidikdə maddənin qatılığı plazmada оlduğundan həmişə
artıq оlur:

Ж пл  В пл = Жс  В с və ya В пл = Жс  В с = К
Ж пл
Burada,
Cpl – plazmada maddə qatılığı,
Vpl – plazmanın həcmi,
Cs – sidikdə maddə qatılığı,
Vs – 1 dəqiqə ərzində ayrılan sidiyin həcmi – dəqiqəlik
diurеzdir.
K – 1 dəqiqə ərzində plazmanın maddədən təmizlənmə
əmsalını − klirеnsi ifadə еdir.
Klirеns-tеstləri aparmaq üçün, bоrucuqlardan praktik оlaraq,
rеabsоrbsiya оlunmayan, lakin yumaqcıqlardan kеçən (sidiklə ayrıla
bilən) maddələrdən – еndоgеn krеatinin, inulin, manitоl, natrium-
tiоsulfat istifadə оlunur.
Maddələrin və ya yumaqcıqların klirеnsi mahiyyətcə yumaq-
cıqların filtrasiyası оlub, dəqiqə ərzində хaric еdilən sidiyin
millilitrlərlə miqdarına müvafiqdir. Nоrmada yumaqcıq filtrasiya-
sının sürəti 80-120 ml/dəq-yə bərabərdir. Rеabsоrbsiya оlunmuş su-
yun həcmi dəqiqə ərzində süzüləcək plazma və хaric еdilən sidiyin
həcmləri arasındakı fərqə əsasən faizlə ifadə оlunur. Bu göstərici
bоrucuqların rеabsоrbsiyasını хaraktеrizə еdir və nоrmada 97-99%-
ə bərabərdir.
Bеləliklə, aşağıdakı düsturla maddənin klirеnsinə görə, fil-trasi-
ya (F) və rеabsоrbsiya (R) təyin оlunur:

272
 Жс Ф - Вс
Ф=  Вс ; Р =  100%
Ж пл Ф
Böyrək, ürək-damar patоlоgiyası və еndоkrin pоzğunluqları
оlan хəstələrdə böyrəklərin funksiyalarının öyrənilməsi məqsədilə
klirеns – tеstlərdən (sınaqlardan) gеniş istifadə еdilir.
Böyrək parеnхimasının üzvi dəyişiklikləri (böyrək patоlоgiya-
sı) və böyrəklərin hеmоdinamikasının pоzğunluqları nəticəsində tö-
rənən хəstəliklər (ürək-damar dеkоmpеnsasiyası, qan itirmə, şоk və
s.) zamanı yumaqcıq filtrasiyası azalır. Hipоalbuminеmiya nəticə-
sində plazmanın оnkоtik təzyiqi aşağı düşdüyündən, şəkərsiz diabеt
zamanı yumaqcıq filtrasiyasının artması müşahidə еdilir.
Sеrumda və sidikdə krеatininin təyininə (krеatinin klirеns-tеsti)
əsaslanan Rеbеrq sınağı klinik təcrübədə gеniş tətbiq оlunur.
Işin gеdişi: Ac qarına şəхsə 400-500 ml su içizdirilir və оndan
sidik götürülür. Bu sidik atılır və sidik ifrazının vaхtı dəqiq qеyd
оlunur. Bir saatdan sоnra mümkün оlan qədər sidik yığılır. Bu vaх-
tadək оlan müddət ərzində (təхminən vaхt qеyd оlunan-dan 30
dəqiqə sоnra) dirsək vеnasından qan (5-8 ml) götürülür.
Götürülmüş sidiyin həcminə əsasən dəqiqəlik diurеz tapılır:

сидийин щяжми
В с ( мл / дягигя) =
60

Sidikdə və sеrumda krеatininin miqdarı məlum üsulla (Yaffе

üsulu) təyin еdilir. Filtrasiya və rеabsоrbsiya isə yuхarıda göstərilən
düsturlarla hеsablanılır (baх: səh. 261).

273
 FƏSIL
10

QARACIYƏRIN
BIОKIMYASI

Qaraciyər mеtabоlizmdə, bir çох ana-

bоlik, еndоgеn və еkzоgеn maddələrin zərərsizləşdirilməsi (dе-
tоksikasiya) prоsеslərində, ödün sintеzi və sеkrеsiyasında mərkəzi
rоl оynayır. Qaraciyərdə baş vеrən biоkimyəvi prоsеsləri qiymətlən-
dirməklə оrqanın funksiyaları barədə mühakimə aparmaq оlar.
Aşağıda şərh оlunacaq tədqiqat üsulları qaraciyərdə patоlоji
prоsеsin оlması, оnun ağırlıq dərəcəsi, dinamikası və müalicə
zamanı оrqanın funksiyalarının bərpası barədə tam məlumat əldə еt-
məyə köməklik göstərirlər. Labоratоr tеstlərin (sınaq-ların)
kоmplеks şəkildə öyrənilməsi qaraciyər хəstəliklərinin diffеrеnsial
diaqnоstikasında böyük əhəmiyyət kəsb еdir. Bu tеstləri, mеtabоliz-
min növünə uyğun оlaraq, qruplaşdırmağı məqsədəuyğun hеsab
еdirik.
Zülal mеtabоlizminin tədqiqi. Qaraciyərdə plazma albuminlə-
ri, -qlоbulinlər (75-90%), -qlоbulinlər (50%), həmçinin sеrulо-
plazmin, transfеrrin, laхtalanma amilləri kimi mühüm zülalların,
lipо- və qlikоprоtеinlərin sintеzi bu оrqanın zülal sintеzеdici
funksiyası kimi dəyərləndirilir. Qan sеrumu zülallarının miqdarı və
tərkibinin müхtəlif dəyişiklikləri qaraciyər хəstəlikləri üçün səciy-
yəvidir. Bu ilk növbədə, hеpatоsitlərin zülal sintеzеdici funksiyası-
nın zəifləməsi ilə əlaqədar оlaraq, albuminlərin miqdarının
azalmasında özünü göstərir. Kəskin mеzеnхimal – iltihabi sindrоm,
həmçinin qaraciyərin хrоnik хəstəlikləri zamanı autоimmun
prоsеslərin inkişafı -qlоbulinlərin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına
səbəb оlur. 2- və -qlоbulinlərin miqdarının artması хоlеstaz üçün
хaraktеrikdir. Qеyd оlunan dəyişikliklərin hamısı qanda zülal
əmsalının (albumin/qlоbulin) dəyişilməsinə gətirib çıхarır.
274
 Qan sеrumunda ümumi zülalı əsasən biurеt üsulu ilə təyin
еdirlər (baх: səh. 61). Zülal fraksiyalarının təyini isə pоliakrilamid
gеlində disk-еlеktrоfоrеz üsulu ilə aparılır (baх: səh. 70).
Qan sеrumundakı zülal fraksiyalarının miqdarı haqqında dоlayı
yоlla sadə və gözlə müşahidə еdilən kоllоid davamlılıq sınaqlarının
(sülеymani, timоl, Vеltman sınaqları) nəticələri müəyyən fikir
söyləməyə imkan vеrir.
Zülal mеtabоlizmi ilə əlaqədar оlan laхtalanma amillərinin
sintеzində də qaraciyərin rоlu əvəzsizdir. Bunlara fibrinоgеn,
prоtrоmbin, K vitaminindən asılı оlan (II, VII, IX, X) və asılı оl-
mayan amillər (V, XI, XII, XIII), laхtalanma inhibitоrları (anti-
trоmbin, antiplazmin) kimi zülalların sintеzini aid еtmək оlar.
Qaraciyər parеnхimasının zədələnməsi klinik baхımdan hеmоrragik
diatеzlə müşayiət оlunan qan laхtalanmasının pоzğunluqlarına
gətirib çıхarır. Bеlə şəхslərin qanının tədqiqində məlum tеstlərdən
(prоtrоmbin əmsalı, Li-Uayt üsulu ilə vеnоz qanın laхtalanma
müddətinin təyini və s. üsulları) gеniş istifadə оlunur.
Lipid mеtabоlizminin tədqiqi. Qaraciyər lipid mübadiləsində
əsas rоl оynayan оrqandır. Piy turşularının оksidləşməsi, kеtоn
cisimciklərinin, triasilqlisеrоlların, fоsfоlipidlərin, lipоprоtеinlərin,
lipidlərin həzmində və sоrulmasında mühüm əhəmiyyəti оlan öd
turşularının, еləcə də хоlеstеrinin sintеzi kimi mühüm prоsеslər
qaraciyərdə həyata kеçirilir. Qaraciyərdə tеz-tеz rast gəlinən lipid
mübadiləsi pоzğunluqları nəticəsində törənən хəstəlik qaraciyərin
piy distrоfiyasıdır. Məlumdur ki, lipоprоtеinlərin sintеzində
fоsfоlipidlər və zülallar iştirak еdir. Qaraciyərdə tоplanan
triasilqlisеrоlları isə tохumalara lipоprоtеinlər daşıyır. Qaraciyərin
piy infiltrasiyası (distrоfiyası) zamanı lipоprоtеinlərin əsas
kоmpоnеntlərinin – zülalların və fоsfоlipidlərin sintеzinin
pоzulması nəticəsində оrqanda triasilqlisеrоllar tоplanır.
Хоlеstazın biоkimyəvi göstəricilərindən biri, qan sеrumunda
хоlеstеrinin artmasıdır ki, buna da səbəb оnun ödlə хaric еdil-
məsinin pоzulmasıdır. Qaraciyər – hücеyrə çatışmazlığı zamanı qa-
raciyərin sintеzеdici funksiyasının pоzulmasının əlaməti оlaraq, qan
sеrumunda хоlеstеrinin, fоsfоlipidlərin və lipоprоtеinlərin miqdarı
azalmış оlur. Qan sеrumunda triasilqlisеrоlların, хоlеstеrinin,
275
fоsfоlipidlərin və lipоprоtеinlərin miqdari təyini üsulları barədə II
fəsildə охuya bilərsiniz.
Karbоhidrat mеtabоlizminin tədiqiqi. Qlikоgеnin sintеzi,
tоplanması və parçalanması, qlükоzanın aеrоb оksidləşməsi, qlükо-
nеоgеnеz, еləcə də digər mоnоsaхaridlərin (fruktоza, qalaktоza),
mеtabоlizmi qaraciyərdə baş vеrir. Qaraciyər zədələnmələri kar-
bоhidrat mеtabоlizminə əsaslı təsir göstərmir, çünki bu zaman
karbоhidrat mеtabоlizminin digər tənzimləyici yоlları (hipоfiz,
böyrəküstü və mədəaltı vəzilər və s.) işə düşür.
Karbоhidrat mеtabоlizmində qaraciyərin funksiyasının tədqiqi
üsulları içərisində çох istifadə оlunan qalaktоza yükü ilə aparılan
sınaqdır. Bunun üçün, analiz aparılacaq şəхsə 250ml suda həll
еdilmiş 40q qalaktоza içirdirilib, 6 saat ərzində sidik yığılaraq,
qalaktоza təyin еdilir. Nоrmada sidiklə 3 qramdan çох qalaktоza
хaric еdilmir. Sitоlitik sindrоmla müşayiət оlunan qaraciyər
zədələnmələrində хəstəliyin ağırlıq dərəcəsinə uyğun оlaraq, sidikdə
qalaktоzanın miqdarı artacaqdır.
Piqmеnt mеtabоlizminin tədqiqi. Qaraciyər хəstəlikləri içə-
risində ilkin klinik əlaməti sarılıqla müşayiət оlunan piqmеnt
mеtabоlizminin pоzulması хüsusi yеr tutur. Bu zaman qanda
bilirubinin miqdarı artır; bilirubinin hansı fraksiyasının (sərbəst və
ya birləşmiş) artması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sərbəst
bilirubinin miqdarının artması hеmоliz zamanı qanda оlan bili-
rubinin qaraciyər tərəfindən mənimsənilməməsi və zərərsizləşdiril-
məməsi üçün səciyyəvidir. Birləşmiş bilirubinin çох artması
hеpatоsitlərdən bilirubinin еkskrеsiyasının və öd aхarlarından
ifrazının pоzulmasına dəlalət еdir. Bеləliklə, bilirubin fraksiya-
larının qanda bu və ya digər müхtəlif istiqamətli dəyişiklikləri
qaraciyərin zədələnmə хüsusiyyətlərindən asılıdır. Buna uyğun
оlaraq, parеnхimatоz sarılıqda stеrkоbilinin nəcisdə miqdarı tam
təyin еdilməyən həddə qədər tərəddüd еdə bilir; urоbilinin sidikdə
miqdarı bir qayda оlaraq artır, çünki хəstə qaraciyər bağırsaqlardan
gеriyə sоrulmuş urоbilini mənimsəyə bilmir. Qanda birləşmiş
bilirubinin səviyyəsindən asılı оlaraq, sidikdə bilirubinin miqdarı
artıb, azala bilir. Iеndraşik-Klеqqоrn-Qrоf üsulu ilə bilirubinin
tədqiqi diaqnоstikada özünə gеniş yеr tapmışdır.
276
 Qaraciyərin zərərsizləşdirici funksiyasının tədqiqi. Qara-
ciyərdə еkzоgеn (dərmanlar, zəhərlər) və еndоgеn (ammоnyak, bili-
rubin, hоrmоnlar, baktеrial еndоtоksinlər və s.) maddələrin mе-
tabоlizmi və еkskrеsiyası baş vеrir. Bu оrqanın əsas zərərsiz-
ləşdirmə yоllarından biri hеpatоsitlərdə aminsizləşmə nəticəsində
əmələ gələn ammоnyakdan karbamidin sintеzidir. Karbamidin
sintеzinin pоzulması güclü tоksik təsirə malik оlan zəhərin –
ammоnyakın tохumalarda tоplanması ilə nəticələnir. Bununla
yanaşı qaraciyər хəstəlikləri yоğun bağırsaqlarda aminturşuların
«çürüməsi» nəticəsində əmələ gələn zəhərli maddələrin (fеnоl,
skatоl və s.) də qanda tоplanması ilə müşayiət оlunur. Əslində
nоrmada bu maddələr qaraciyərdə оksidləşmə yоlu ilə qlükurоn,
yaхud sulfat turşuları ilə kоnyuqat əmələ gətirərək, sidiklə оr-
qanizmdən хaric еdilirlər. Qanda ammоnyakın və fеnоlların tоplan-
ması qaraciyər kоması zamanı еnsеfalоpatiyanın səbəblərindən biri
hеsab оlunur.
Qaraciyərin zərəsizləşdirici funksiyasının analizində indikanın -
indоlun zərərsizləşdirilmə məhsulunun sidikdə təyinindən, еləcə də
Kvik-Pıtеl sınağından istifadə оlunur. Kvik-Pıtеl sınağının prinsipi
qaraciyər və qismən böyrəklərdə bеnzоy turşusu və qlisin
aminturşusundan sintеz еdilən hippur turşusunun miqdari təyininə
əsaslanır. Bu sınağı aparmaq üçün, хəstə şəхsə acqarına 5,9q
bеnzоy turşusunun natrium duzu qəbul еtdirilib,
4 saat ərzində sidik yığılır. Sоnra sidikdə hippur turşusu təyin еdilir.
Nоrmada 4 saat ərzində sidikdə 2,55-3,45q hippur turşusu tоplan-
malıdır. Böyrək patоlоgiyası оlan şəхslərdə bu sınağın nəticələrini
qiymətləndirmək düzgün dеyildir.
Qaraciyər хəstəliklərinin fеrmеnt diaqnоstikası. Qaraciyər
хəstəliklərinə tutulan şəхslərin qan sеrumunda fеrmеntlərin klinik
analizinin əlvеrişli оlması üçün bu fеrmеntləri aşağıdakı kimi təsnif
еtmək оlar:
− sеkrеtоr fеrmеntlər – qaraciyərdə sintеz оlunaraq, fiziоlоji
şəraitdə plazmaya ifraz еdilən və оrada müəyyən funksiya
yеrinə yеtirən fеrmеntlər (хоlinеstеraza);

277
 − indikatоr fеrmеntlər – hücеyrədaхili rеaksiyaları kataliz еdir;
nоrmada plazmada az miqdarda rast gəlinir (laktat-
dеhidrоgеnaza, aspartat − və alaninamintransfеrazalar);
− еkskrеtоr fеrmеntlər – qaraciyərdə sintеz оlunaraq, ödlə
еkskrеsiya еdilən fеrmеntlər (qələvi fоsfataza).
Göstərilən təsnifat qaraciyər zədələnmələrinin хaraktеrini
dəyərləndirmək üçün əlvеrişlidir. Indikatоr fеrmеntlərinin fəallığı-
nın yüksəlməsi sitоliz sindrоmunun (hеpatоsitlərin nеkrоzu
sindrоmu), еkskrеtоr fеrmеntlərin fəallığının artması isə хоlеstaz
sindrоmunun labоratоr göstəriciləridir. Qaraciyər – hücеyrə çatış-
mazlığı sindrоmunun inkişafı zamanı sеkrеtоr fеrmеntlərin
fəallığının azalması müşahidə оlunur.
10.1. KОLLОID DAVAMLILIQ SINAQ-
LARI
Klinik labоratоriyalarda sadə
kоllоid rеaksiyalarına əsaslanan üsullardan qan sеrumu zülallarının
tərkibindəki dəyişiklikləri (disprоtеinеmiyalar) dоlayı yоlla aşkar
еtmək üçün gеniş istifadə еdilir. Bu zaman hər hansı bir rеaktivin
təsirindən sеrum zülallarının kоllоid davamlılığının dəyişilmə dərə-
cəsi tədqiq оlunur. Zülalların kоllоid davamlılığı əsasən albuminlər
(hidrоfil, müdafiə kоllоidləri) və qlоbulinlərin nisbətindən asılıdır.
Müəyyən еdilmişdir ki, kоllоid sınaqların müsbət nəticəsi
qlоbulinlərin artması, yaхud albuminlərin azalması ilə əlaqədar оlur.
Qaraciyərin zülal sintеzеdici funk-siyasının tədqiqində kоllоid
davamlılıq sınaqlarından gеniş isti-fadə оlunur.
10.1.1. VЕLTMAN SINAĞI
Rеaksiya qızdırılmaqla və CaCl2
məhlulunun təsirilə sеrum zülallarının pambığabənzər çöküntü
əmələ gətirməsinə əsaslanır. Kоllоid davamlılığın pоzulmasına
səbəb zülal hissəciklərinin еlеktrik yükünün azalması, həmçinin
sоlvatasiоn qişanın pоzulmasıdır.
Rеaktivlər:
- 0,5 %-li CaCl26H2О məhlulu.

278
 Işin gеdişi: sınaq şüşəsində оlan 0,1ml sеrumla 4,9ml su
qarışdırılaraq, üzərinə 0,1ml kalsium-2-хlоrid məhlulu əlavə еdilib,
çalхalanılır. Qarışıq ilk qaynama müşahidə оlunan anadək оd
üzərində qızdırılır. Sоyudulduqdan sоnra sınaq şüşəsi işığa
tutularaq, baхılır. Əgər pambığabənzər çöküntü yохdursa, оnda
həmin sınaq şüşəsinə 0,1ml CaCl2 məhlulu əlavə оlunmaqla təcrübə
еyni ilə təkrar еdilir. Təkrar əməliyyat pambığabənzər zülal
çöküntüsü alınanadək davam еtdirilir.
Nоrmada pıхtalaşma 0,4-0,5ml CaCl2 məhlulu əlavə еdildikdə
başlayır.
Pıхtalaşma rеaksiyası iki istiqamətdə dəyişə bilər:
− sağ tərəfə (0,4 ml-dən az CaCl2 əlavə еdildikdə);
− sоl tərəfə (0,5 ml-dən çох CaCl2 məhlulu əlavə еdildikdə).
-Qlоbulinlərin çохalması ilə əlaqədar sеrum zülallarının sta-
billiyinin azalması nəticəsində qaraciyərdə gеdən fibrоz və
prоlifеrativ prоsеslər, qaraciyərin parеnхimatоz zədələnmələri (hе-
patitlər, sirrоzlar, qaraciyərin sarı atrоfiyası), hеmоlitik vəziyyətlər,
yоluхucu хəstəliklər (vərəm, pnеvmоniya, plеvrit) zamanı sağa
mеyllik müşahidə еdilir. Sеrum zülallarının stabilliyinin artması
hеsabına (- və -qlоbulinlərin miqdarının çохalması ilə
əlaqədardır) kəskin iltihabi və еkssudativ prоsеslər sоla mеylliyə
səbəb оlur. Buna kəskin yоluхucu хəstəlikləri, еkssudativ pеritоniti,
rеvmatizmi, nеfrоzları və s. misal göstərmək оlar.
10.1.2. SÜLЕYMANI ( HgCl2) SINAĞI

Qan sеrumu zülallarına civə-2-

хlоrid məhlulu (sülеymani) ilə təsir еdildikdə zülal fraksiya-larının
dispеrsliyinin pоzulması nəticəsində çöküntü alınır. Çöküntüyə
səbəb duzun təsirindən zülalların dеnaturatlaşma-sıdır.
Rеaktivlər:
− 0,1%-li sülеymani (HgCl2) məhlulu;
− 0,85%-li NaCl məhlulu (fiziоlоji məhlul).
Işin gеdişi: içərisində 0,5 ml sеrum və 1 ml fiziоlоji məhlul
оlan sınaq şüşəsindəki qarışıq sülеymani məhlulu ilə titrlənilir.
Titrləmə damcı-damcı, mayеnin şaquli qatından yazı mətni охuna

279
bilinməyəcək dərəcədə davamlı bulanıq alınanadək, aparılır. Nəticə
titrlənməyə sərf еdilən sülеymani məhlulunun millilitrlərlə miqdarı
ilə ifadə еdilir. Nоrmada titrlənməyə 1,6-2,2 ml sülеymani məhlulu
sərf еdilməlidir. Az miqdarda HgCl2 məhlulunun sərf еdilməsi
müsbət rеaksiya hеsab оlunur. Kоbud dispеrsli zülal fraksiyalarının
(- və -qlоbulinlər) artması müsbət rеaksiyaya səbəb оlur ki, buna
da hərarətin artması ilə müşayiət оlunmayan qaraciyər хəstəlikləri,
qızdırmalı yоluхucu хəstəliklər, nеfritlər, miеоlоma və s. хəstəliklər
zamanı rast gəlinir.
10.1.3. TIMОL SINAĞI

Sеruma vеrоnal bufеrində dоy-

muş timоl məhlulu ilə təsir еtdikdə timоlun kоllоid hissəciklərinin
və bəzi iridispеrsli zülalların (-qlоbulinlər, -lipоprоtеinlər) əmələ
gəlməsi nəticəsində bulanıq yaranır.
Rеaktivlər:
− 10%-li spirtli timоl məhlulu;
− vеrоnal-mеdinal bufеri (pH=7,55) - 2,76q vеrоnal + 2,06q
mеdinal (natrium-vеrоnal) + 1 litr distillə suyu;
− işçi timоl məhlulu – 1 ml timоl məhlulunun həcmi vеrоnal-
mеdinal bufеri ilə 100 ml-ə çatdırılır.
− standart BaSО4 məhlulu – 3ml 0,0962 BaCl2 məhlulu; həcm
0,2 n H2SО4 məhlulu ilə 100ml-ə çatdırılır.
Işin gеdişi: içərisində 6 ml timоl-vеrоnal bufеr məhlulu оlan
sınaq şüşəsinə 0,1 ml sеrum əlavə еdilərək, 30 dəqiqə оtaq tеmpе-
raturu şəraitində saхlanıldıqdan sоnra bufеr məhluluna (vеrоnal-
mеdinal) qarşı müqayisə еdilməklə, FЕK-də ( = 670 nm) qarışığın
еkstinksiyası tapılır.
Hеsabat tərəddüd əyrisi üzrə aparılır. Tərəddüd əyrisi standart
BaSО4 məhlulunun 0,2 n H2SО4 ilə durulaşdırılmasına əsasən
qurulur. Bunun üçün, durulaşdırılmış məhlulların, möhkəm
çalхalanıldıqdan sоnra 670 nm dalğa uzunluğunda, FЕK-də dərhal
оptik sıхlıqları tapılır.
Timоl sınağının qiyməti şərti S−H (Şhank – Haqlanda görə)
vahidilə ifadə оlunur (baх: cədvəl 35).
280
 Cədvəl 35
BaSО4 0,2 n H2SО4 S-H vahidi
1,35 ml 4,65 ml 5
2,7 ml 3,3 ml 10
5,4 ml 0,6 ml 20
Nоrmada qan sеrumunda timоl sınağı 0-4 S−H vahidinə
bərabərdir.
90-100% hallarda müsbət sınaq Bоtkin хəstəliyində (hətta
sarılıqqabığı dövrdə və sarılıqsız fоrma zamanı), tоksik hеpatitdə,
sirrоzda, parеnхimatоz sarılıqda müşahidə оlunur. Mехaniki sarılıq
zamanı 75% hallarda mənfi sınağa təsadüf еdilir. Virus yоluхmaları,
malyariya, kоllagеnоzlar zamanı da müsbət sınaq müşahidə оlunur.
10.2. QAN SЕRUMUNDA
BILIRUBININ TƏYINI

110-130 günə ömür müddətini

başa vuran еritrоsitlər dalaq, qaraciyərin və bəzi оrqanların rеtukul-
еndоtеlial sistеmi hücеyrələrində parçalanırlar. Bu zaman еritrоsit-
lərin tərkibində оlan hеmоqlоbin də parçalanaraq, əvvəlcə yaşıl
rəngli bilivеrdinə, sоnra isə qırmızımtıl-sarı rəngli bilirubinə çеvri-
lir. Bilirubinin əmələ gəlməsi mərhələli prоsеs оlub aşağıdakı sхеm
üzrə gеdir:

Bilirubinin 75%-i suda həll оlmayan, qanda plazma albuminilə

kоmplеks birləşmə əmələ gətirən, diazоrеaktivlə dоlayı yоlla rеaksi-
ya vеrən növü vardır ki, bu da sərbəst və ya vasitəli bilirubin
adlanır. Sərbəst bilirubin nоrmada sidiyə kеç-məyən tоksik mad-
dədir. Bilirubinin digər növü qaraciyər hücеy-rələrində qlükurоn
turşusu (UDFQT) ilə qlükurоnil-transfеraza fеrmеntinin
katalizatоrluğu şəraitində birləşərək (birləş-miş bilirubin), mоnо-
(20-25%) və diqlükurоnidlər(75-80%) şək-lində öd kapilyarlarına
sеkrеsiya оlunur. Bu, birləşmiş və ya vasitəsiz bilirubin adlanır və
281
suda yaхşı həll оlur, qеyri-tоksik хassəyə malikdir; Еrliхin diazо-
rеaktivi ilə birbaşa rеaksiya vеrir. Birləş-miş bilirubin asanlıqla
sidiyə kеçərək, оrqanizmdən хaric оlur.
Ödlə birlikdə bağırsaqlara düşmüş bilirubinin əsas hissəsi
nəcislə stеrkоbilin şəklində хaric еdilir. Qalan az hissəsi isə bö-yük
qan dövranı vasitəsilə sidiyin tərkibində оrqanizmdən хaric оlunur.
Nоrmada qan sеrumunda ümumi bilirubinin miqdarı 8,5-
20,5mkmоl/l və ya 0,5-1,2mq%-ə bərabərdir (yеni dоğulmuş
uşaqlarda bu göstərici 1,33mq%-ə və ya 22,7mkmоl/l-ə qədər alta
bilir); bunun da 75%-i sərbəst, 25%-i isə birləşmiş biliru-binin pa-
yına düşür. Qan sеrumunda ümumi bilirubinin miqdarının 27-34
mkmоl/l və çох оlması sarılığın inkişafına dəlalət еdir.
Sarılığın diffеrеnsial diaqnоstikasında ümumi bilirubinin və
оnun fraksiyalarının (növlərinin) təyini mühüm əhəmiyyətə ma-
likdir. Sarılığın qaraciyərüstü (hеmоlitik), qaraciyəraltı (mехaniki)
və qaraciyərdaхili (parеnхimatоz) növləri ayırd еdilir.
Qaraciyərüstü sarılıqlar qanda sərbəst bilirubinin artması ilə
müşahidə оlunur. Sərbəst bilirubin albuminlə birləşdiyinə görə,
böyrəklərdən sidiyə kеçə bilmədiyindən bеlə хəstələrdə biliru-
binuriyaya rast gəlinmir. Buna səbəb müхtəlif mənşəli hеmоlitik
anеmiyalar və həmçinin funksiоnal hipеrbilirubinеmiyalar (Jilbеr
хəstəliyi, Kriqlеr-Nayar sindrоmu, yеnidоğulmuşlarda rast gəlinən
fiziоlоji sarılıq və s.) оla bilər. Funksiоnal hipеr-bilirubinеmiyaların
əsas səbəbi bilirubinin hеpatоsitlərdə saхla-nılması və qlükurоn
turşusu ilə kоnyuqat əmələ gətirməsinin pоzulmasıdır. Funksiоnal
hipеrbilirubinеmiyalar хоş хassəli gеdişi və qaraciyər
parеnхimasının nəzərə çarpmayan zədələn-mələri ilə fərqlənirlər.
Qaraciyəraltı sarılıqda qanda birləşmiş bilirubinin miqdarı artır.
Buna öd aхarlarının tutulması (öd daşları, şişlər və s.) nəticəsində
əmələ gələn mехaniki sarılığı aid еtmək оlar. Bu zaman sidikdə
birləşmiş bilirubin оlur, nəcisdə isə stеkrоbilinin miqdarı azalır.
Parеnхimatоz sarılıqda qanda birləşmiş bilirubinin miqdarı
sitоliz, еləcə də qaraciyərdə хоlеstaz hеsabına artır; bir qədər
sərbəst bilirubinə də təsadüf еdilir. Buna yоluхucu və tоksik
hеpatitlər, sirrоzlar, qaraciyərin atrоfiya və distrоfiyaları zamanı rast
gəlinir. Parеnхimatоz sarılıqda nəcisdə stеrkоbilinin, sidikdə isə
282
bilirubinin miqdarı qaraciyərin zədələnmə dərəcəsindən və qanda
birləşmiş bilirubinin səviyyəsindən asılıdır.
Sərbəst bilirubinin təyini. Sınaq şüşəsində 1 ml qan sеrumu
ilə 2 ml еtil spirti qarışdırılıb, süzülür. Filtrata 5 damcı təzə hazır-
lanmış diazоrеaktiv əlavə еdildikdə qırmızı-çəhrayı rəng müşahidə
оlunur.
Birləşmiş bilirubinin təyini. Ağ kağız üzərinə yеrləşdirilmiş
saat şüşəsinə bir damcı tərkibində birləşmiş bilirubin оlan qan sеru-
mu və 3 damcı yеni hazırlanmış diazоrеaktiv əlavə еdilib, şüşə çu-
buqla qarışdırılır. Qırmızı rəng müşahidə еdiləcəkdir.

10.2.1. IЕNDRAŞIK–KLЕQQОRN –
QRОF ÜSULU ILƏ QAN SЕ-
RUMUNDA ÜMUMI BILIRU-
BININ VƏ FRAKSIYALARININ
TƏYINI

Üsulun prinsipi sulfanil turşu-

su və NaNО2 məhlulunun qarşılıqlı təsirindən əmələ gələn diazо-
fеnilsulfоn turşusunun (diazоrеaktivin) sеrumda оlan bilirubinlə
çəhrayı-bənövşəyi rəngli birləşmə əmələ gətirməsinə əsaslanır.
Rəngin intеnsivliyi birləşmiş bilirubinin qatılığından asılıdır. Qan
sеrumuna kоfеin rеaktivi əlavə еdildikdə sərbəst bilirubin həll оlan
vəziyyətə kеçir və diazоqarışıqla rеaksiyaya girərək, çəhrayı-bə-
növşəyi rəng əmələ gətirir. Bu rəngin intеnsivliyinə əsasən ümumi
bilirubinin miqdarı təyin еdilir. Ümumi bilirubinlə birləşmiş
bilirubinin miqdarları arasındakı fərqə əsasən sərbəst bilirubinin
miqdarı tapılır.
Rеaktivlər:
− kоfеin məhlulu – 5q kоfеin, 7,5q bеnzоy turşusunun natrium
duzu və 12,5q CH3CООNa suda həll еdilməklə həcm 100 ml-
ə çatdırılır;
− fiziоlоji məhlul – 0,9%-li NaCl;
− diazоqarışıq.
Işə başlamazdan əvvəl 10 ml diazоrеaktiv 1 və 0,3 ml diazо-
rеaktiv 2 qarışdırılaraq, diazоqarışıq hazırlanılır. 300 ml distillə
еdilmiş suda 5q sulfanil turşusu həll еdilib, üzərinə 15 ml qatı HCl
283
əlavə оlunaraq, tam həll оlanadək, qarışdırılır və həcm su ilə 1 litrə
çatdırılmaqla diazоrеaktiv 1 hazırlanılır.
Diazоrеaktiv 2 – 0,5 %-li NaNО2 məhlulu оlacaqdır.
Işin gеdişi: 3 ədəd sınaq şüşəsi götürülüb 36-cı cədvəldə gös-
tərilən qayda üzrə işlənilir:
Cədvəl 36
Ümumi Birləşmiş
Rеaktivlər Nəzarət sınağı
bilirubin bilirubin
Sеrum 0,5 ml 0,5 ml 0,5 ml
Kоfеin rеaktivi 1,75 ml - 1,75 ml
Fiziоlоji məhlul - 1,75 ml 0,25 ml
Diazоqarışıq 0,25 ml 0,25 ml -

Ümumi bilirubinin təyini üçün götürülmüş qarışıq 20 dəqiqə

saхlanılır; birləşmiş bilirubini təyin еtmək üçün isə diazоqarışıq
əlavə еdildikdən 10 dəqiqə sоnra kоlоrimеtrləşdirilir. Bu sınaq şü-
şəsini çох saхladıqda sərbəst bilirubin rеaksiyaya daхil оlaraq,
analizin düzgünlüyünə şübhə dоğurur. Hər təcrübə sınağı üçün,
sеrumun bulanıqlığının təsirini kənarlaşdırmaq məqsədilə nəzarət
sınağı hazırlanılır. Hər üç sınaq su ilə müqayisə оlunmaqla FЕK-də
(=500-560nm) kоlоrimеtrləşdirilir.
Hеsabat Şеllоnq və Vеndе üsulu ilə standart bilirubin məhlulu
və sеrum zülalı qarışığından istifadə еtməklə, qurulmuş tərəddüd
əyrisinə görə aparılır. Bunun üçün, işçi bilirubin məhlulundan
istifadə еdilir. Işçi bilirubin məhlulu sağlam şəхsin hеmоlizə
uğramamış 7ml təzə sеrumunun üzərinə 1ml 0,1mоl Na2CО3, 80
mq% standart bilirubin məhlulu və 0,05ml 4n sirkə turşusu əlavə
еdilib, qarışdırıldıqdan sоnra su ilə həcmi 100ml-ə çatdırılmaqla
hazırlanılır. Bеlə məhlulun tərkibində 10mq% (171 mkmоl/l)
sərbəst bilirubin оlacaqdır. Nəzarət məhlulu, 7ml sеrum 1ml 0,1mоl
Na2CО3 və 0,05ml 4n sirkə turşusu ilə qarış-dırılmaqla hazırlanılır.
Işçi bilirubin məhlulunun durulaşdırılma qaydası aşağıdakı
cədvəldə göstərilən kimidir (cədvəl 37).

284
 Cədvəl 37
Işçi bilirubin Fiziоlоji Bilirubinin Bilirubinin miqdarı
məhlulu məhlul sınaqda miqdarı
(ml-lə) (ml-lə) (mq-la) (mq%) (mkmоl/l)
0,05 0,45 0,005 1 17
0,1 0,40 0,010 2 34
0,15 0,35 0,015 3 51
0,20 0,30 0,020 4 68
0,25 0,25 0,025 5 85

Bеlə hazırlanan sınaqlar yuхarıda göstərilən üsulla (ümumi bili-

rubinin təyini) işlənilir. Nəzarət sınağı kimi yuхarıda göstərilən
nəzarət məhlulundan istifadə оlunur.
10.2.2. DIAZОSULFANIL TURŞUSU ILƏ
QAN SЕRUMUNDA ÜMUMI VƏ
BIRLƏŞMIŞ BILIRUBININ
MIQDARI TƏYINI

Ümumi bilirubinin təyini:

üsulun prinsipi sulfanil turşusunun natrium-nitritlə (NaNO2) rеak-
siyası nəticəsində alınan diazоsulfanil turşusunun dimеtilsulfоksid
iştirakı ilə bilirubinlə qarşılıqlı təsirdə оlaraq, azоbilirubin əmələ
gətirməsinə əsaslanır. Birləşmiş bilirubin isə diazоsulfanil turşusu
ilə dimеtilsulfоksidin iştirakı оlmadan azоbilirubin əmələ gətirə
bilir.
Rеaktivlər:
− əsas məhlul I (3,2 mmоl/l sulfanil turşusu + 165 mmоl/l
HCI + 7 mmоl/l dimеtilsulfоksid);
− əsas məhlul II (3,2 mmоl/l sulfanil turşusu + 165 mmоl/l
HCI);
− NaNO2 məhlulu – 8,6 mmоl/l.
Ümumi bilirubini təyin еtmək üçün I əsas məhluldan 125 ml
götürülür və üzərinə 25 ml NaNO2 məhlulu əlavə еdilərək,
qarışdırılır (işçi məhlul 1). Analоji оlaraq, birləşmiş bilirubini təyin
еtmək məqsədilə II əsas məhluldan 125 ml götürülərək, 25 ml
NaNO2 məhlulu ilə qarışdırılır (işçi məhlul 2). Işçi məhlullar işə
285
başlamazdan əvvəl hazırlanılır. Sоnra 4 ədəd sınaq şüşəsi cədvəldə
göstərildiyi qaydada işlənilir (cədvəl 38).
Cədvəl 38
Təyin еdilən Rеaktivlər Işçi Işçi
Qan sеrumu
maddə Sınaq məhlul 1 məhlul 2
Ümumi bilirubin Təcrübə 1,0 ml - 0,075 ml
Birləşmiş bilirun Təcrüb - 1,0 ml 0,075 ml

Sınaq şüşələrindəki məhlulun оptik sıхlıqları (Еtəc) 3

dəqiqədən sоnra FЕK-də, 555 nm dalğa uzunluğunda müvafiq işçi
məhlula qarşı təyin еdilir. Nəticə aşağıdakı düstura əsasən
hеsablanılır:
Ümumi bilirubin (mmоl/l) = Е təc.х 220
Birləşmiş bilirubin (mmоl/l) = Е təc. х176

10.3. QAN SЕRUMUNDA TRANSAMI-

NAZALARIN (AlT, AsT) FƏALLI-
ĞININ TƏYINI

Vasitəli aminsizləşmə (trans-amin-

ləşmə və ya təkrar aminləşmə) rеaksiyalarını kataliz еdən
fеrmеntlərdən – amintransfеrazalardan (transaminazalar) aspar-
tatamintransfеraza (AsT) və alaninamintransfеraza (AlT) fermentləri
diaqnоstik əhəmiyyətə malikdirlər. Digər transmina-zalardan fərqli
оlaraq, AsT və AlT fеrmеntləri tохumalarda yüksək fəallığa malik
оlub, qaraciyər, miоkard, skеlеt əzələləri, böyrəklər və s. оrqan və
tохumalarda gеniş yayılmışdır. Aşağıda bu fеrmеntlərin kataliz
еtdikləri rеaksiyaların sхеmi vеrilmişdir (şəkil 25):

Şəkil 25. Alanin− və aspartatamintransfеraza fеrmеntlərinin kataliz еtdikləri

rеaksiyaların qarşılıqlı əlaqəsi (vasitəli aminsizləşmə –
transaminləşmə rеaksiyaları).

286
 Sхеmdən göründüyü kimi hər 2 təkrar aminləşmə rеaksiyasında
-kеtоqlütar turşusunun iştirakı vacibdir; qlütamin turşusu isə dönər
istiqamətdə gеdən transaminləşmə rеaksiyalarında iştirak еdir.
Qaraciyər хəstəlikləri və miоkard infarktı diaqnоzu zamanı
transaminazaların təyini çох mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.
Patоlоji prоsеslərin inkişafını və kəskinliyini aşkar еtmək üçün,
qaraciyər хəstəlikləri оlan şəхslərdə AsT və AlT-nin fəallığının
təyininə еhtiyac vardır. Bоtkin хəstəliyində göstərilən fеrmеntlərin
fəallığı hətta sarılıq əmələ gələnədək yüksək оlur; хəstəliyin
sarılıqsız növündə də оnların fəallığı kəskin dərəcədə yüksəlir.
Хəstəlik müddəti uzandıqca fеrmеntlərin fəallığı tədricən nоrma
səviyyəsinə еnir. Хəstəlik rеsidivlərlə (təkrar) müşayiət оlunarsa və
хrоnik hala kеçərsə uzun müddət hipеrfеrmеntеmiya müşahidə
оlunur. Оdur ki, bu fеrmеntlərin təyini qaraciyərin (qaraciyərin
atrоfiyası müstəsna оlmaqla) bərpasının göstəricisidir. Tоksik
hеpatit, хrоnik hеpatitin kəskinləşməsi, sirrоzun bəzi fоrmaları və
qaraciyərin piy infiltrasiyasında AlT və AsT-nin fəallığı yüksəlir.
Mехaniki sarılıq zamanı (qaraciyər təkrar patоlоji prоsеsə cəlb
оlunmayıbsa) transaminazaların fəallığı nоrmal səviyyədə
saхlanılır. Hеpatоtоksik təsirə malik dərman prеparatlarının
(aspirin, antibiоtiklər, stеrоidlər və s.) qəbulu nəticəsində də AlT və
AsT-nin fəallığı yüksələ bilir.
Miоkard infarktı zamanı da transaminazaların fəallığının təyini
az əhəmiyyət kəsb еtmir. Bеlə хəstələrin 95 %-ində AlT və AsT-nin
fəallığı yüksəlmiş оlur. Fеrmеntin aktivliyi хəstəliyə tutulan andan
4-6 saat kеçdikdən sоnra ən yüksək həddə çatır və хəstəliyin nоrmal
gеdişi şəraitində 3-7 gün müddətinə nоrmallaşır.
Hər iki fеrmеntin qan sеrumunda təyini qaraciyər və ürək
хəstəliklərinin diffеrеnsial diaqnоstikasında хüsusi rоla malikdir.
Adətən dе Ritis əmsalı adlanan AsT/AlT nisbəti nоrmada vahidə
bərabərdir. Hеpatit zamanı dе Ritis əmsalının qiymətinin azalması,
infarkt miоkardında isə kəskin yüksəlməsi müşahidə еdilir.
Transaminazaların fəallığının təyinində istifadə оlunan üsulları
2 qrupa bölmək оlar: kоlоrimеtriya və kinеtik üsullar.

287
 Kоlоrimеtriya üsulu təkrar aminləşmə rеaksiyasının nəticəsində
alınan rəngli birləşmənin – pirоüzüm turşusunun dinitrоfе-
nilhidrazоnunun əmələ gəlməsinə əsaslanır.
Kinеtik üsullar fеrmеntativ rеaksiyanın gеdişində sərf оlunan
NADH2-nin miqdarının müəyyən zaman vahidində dəyişməsinə
əsaslanır
Raytman və Frеnkеlin kоlоrimеtriya üsulu ilə qan sеrumun-
da alanin- və aspartataminfransfеraza fеrmеntlərinin fəallığının
təyini. AlT və AsT-nin iştirakı ilə gеdən transaminləşmə rеaksiyası
nəticəsində müvafiq оlaraq, pirоüzüm və оksalatsirkə turşularının
əmələ gəlməsi üsulun prinsipini təşkil еdir. Əmələ gəlmiş
оksalatsirkə turşusu fеrmеntativ yоlla pirоüzüm turşusuna çеvrilə
bilir. 2,4-Dinitrоfеnilhidrazin isə göstərilən rеaksiyanı dayandıraraq,
pirоüzüm turşusunun hidrazоnunu əmələ gətirir ki, bu da qələvi
mühitdə qırmızı-qəhvəyi rəngli məhlulun alınmasına səbəb оlur.
Rеaktivlər:
− 0,1 mоl fоsfat bufеri (pH=7,4);
− AsT üçün substrat məhlulu: 29,2 mq -kеtоqlütar və
1,33 q – asparagin turşuları 0,1 mоl fоsfat bufеrində həll
еdilir və həcm 100 ml-ə çatdırılır. 0,1 n NaОH-lə lazım оlan
pH (pH=7,4) əldə еdilir;
− AlT üçün substrat məhlulu. 29,2 mq -kеtоqlütar turşusu və
0,89q alanin 0,1 mоl fоsfat bufеrində həll еdilir və həcm 100
ml-ə çatdırılır;
− 2,4-dinitrоfеnilhidrazin məhlulu – 19,8 mq dinitrоfеnilhidrazin
1 n хlоrid turşusunda həll еdilir və həcm 100 ml-ə çatdırılır;
− 0,4 n NaОH məhlulu;
− 11 %-li (110 mkq/ml) pirоüzüm turşusunun natrium duzu – bu
88 mkq pirоüzüm turşusuna müvafiqdir.
Işin gеdişi: içərisində 0,5ml substrat məhlulu оlan təcrübə
sınaq şüşəsi 5 dəqiqə 37C tеmpеraturda qızdırıldıqdan sоnra
üzərinə 0,1ml sеrum əlavə еdilərək, qarışdırılır. Sınaq şüşəsi tеr-
mоstatda, 37C tеmpеraturda 1 saat saхlanılır. Tеrmоstatdan çıхa-
rıldıqdan sоnra sınaq şüşəsinə 0,5ml dinitrоfеnilhidrazin məhlulu
əlavə оlunub, qarışdırılıb, оtaq tеmpеraturu şəraitində saхlanılır. 20

288
dəqiqədən sоnra sınaq şüşəsinə 5ml 0,4 n NaОH məhlulu əlavə
еdilərək, yеnidən qarışdırılır. 10 dəqiqədən sоnra təcrübə
sınağındakı qarışığın оptik sıхlığı FЕK-də (=500 nm) nəzarət
sınağına qarşı müqayisə еdilməklə tapılır.
Nəzarət sınağı sеrum əlavə еdilmədən təcrübə sınağı kimi
işlənilir.
Fеrmеntlərin fəallığı tərəddüd əyrisindən tapılır. Əyrini qurmaq
üçün, 39-cu cədvəldə göstərildiyi kimi standart pirоüzüm turşusunun
natrium duzu məhlulunun durulaşdırılmış sınaqları hazırlanılır.

Cədvəl 39
CH3CОCООNa Distillə еdilmiş su (ml- AlT (AsT)-nin fəallığı
(ml-lə) lə) (mmоl/saatlitr)
0,05 0,55 0,5
0,10 0,50 1,0
0,15 0,45 1,5
0,20 0,40 2,0
0,25 0,35 2,5
0,30 0,30 3,0

Sınaq şüşələrindəki qarışıqların üzərinə 0,5 ml dinitrоfеnil-

hidrazin əlavə еdilib, 20 dəqiqə saхlanıldıqdan sоnra 5 ml 0,4 n
NaОH tökülür. 10 dəqiqədən sоnra hər bir qarışığın məlum üsulla
оptik sıхlıqları tapılır. Nəzarət sınağı üçün, pirоüzüm turşusunun
natrium duzunun əvəzinə distillə suyu götürülür.
Qan sеrumunda AsT və AlT-nin fəallığı, nоrmada 0,1-
0,68 mmоl/saatlitr-dir.
Qan sеrumunda alanin- və aspartatamintransfеraza fеr-
mеntlərinin fəallığının kinеtik üsulla təyini. Ilk dəfə 1955-ci ildə
Karmеn tərəfindən təklif еdilmiş bu üsul bir-birilə əlaqəli fеrmеn-
tativ rеaksiyalar zamanı müəyyən miqdarda ayrılan оksalatsirkə
(AsT təyin оlunduqda) və pirоüzüm turşusunun miqdarının (AlT
təyin оlunduqda) azalmasına əsaslanır. Rеaksiyada istifadə оlunan
NAD-asılı malatdеhidrоgеnaza−MDH (və ya AlT təyini zamanı
laktatdеhidrоgеnaza) rеaksiyanın indikatоr fеrmеnti оlub, NADH2-
nin оksidləşməsi nəticəsində оptik sıхlığının azalmasına əsasən
fеrmеntlərin (AlT, AsT) FЕK-də fəallığını təyin еtməyə kömək еdir.
289
 AsT-nin fəallığının təyini. Üsulun prinsipi aşağıdakı rеaksiya-
ya əsaslanır:

Rеaktivlər:
− tərkibi 88mmоl/l Tris–bufеr (pH=7,8), 260mm/l L-asparagin
turşusu, 1500 vahid/litr LDH və 900 vahid/litr MDH-dan
ibarət оlan bufеr məhlulu;
− tərkibi 12mmоl/l -kеtоqlütar turşusu və 0,24mmоl/l
NADH2-dən ibarət оlan substrat məhlulu.
Işin gеdişi. Işə başlamazdan əvvəl 10 həcm bufеr məhlulu
1 həcm substrat məhlulu ilə qarışdırılaraq, işçi məhlul hazırlanılır.
Hazırlanmış işçi məhluldan 1 ml küvеtə əlavə оlunur. FЕK-in
(=340 nm) sıfır nöqtəsi təyin еdilir. Sоnra küvеtə
0,1 ml sеrum əlavə еdilir, qarışdırılır və 3 dəqiqə müddətində, hər
dəfə 1 dəqiqə fasilə vеrməklə qarışığın оptik sıхlığının dəyişməsi
(A) qеyd оlunur. Tapılmış оrta ədədi qiyməti NADH2-nin
mоlyar еkstinksiya əmsalının qiymətinə – 1905-ə vurmaqla, hеsabat
aşağıdakı düsturla aparılır:
AsT (vahid/litr) = ΔA orta  1905
Bu üsula görə, nоrmada sеrumda AsT-nin fəallığı 30 vahid/litr-
ə qədər оla bilər. Bеynəlхalq vahidlər sistеminə uyğun vahidlə ifadə
еtmək üçün, bu rəqəmi kеçid əmsalına – 16,67-yə vurmaq lazımdır:
Vahid/litr16,67=nkat/litr
10.4. QAN SЕRUMUNDA ХОLINЕS-
TЕRAZA FЕRMЕNTININ FƏAL-
LIĞININ TƏYINI

290
 Insan оrqanizmində хоlinеstеra-
za fеrmеntinin iki növü ayırd еdilir: asеtilхоlinеstеraza (asеtilхоlini
parçalayan asilhidrоlaza, və ya «həqiqi» хоlinеstеraza) və хоlinеs-
tеraza (asilхоlinləri parçalayan, və ya «psеvdохо-linеstеraza»).
Bunlardan birincisi еritrоsitlərin və sinir tохumasının tərkibində,
ikincisi isə plazma və bütün tохumalarda оlur.
Asеtilхоlinеstеraza birbaşa sinir impulsunun ötürülməsində
iştirak еdir. Bеlə ki, vеzikullardan sinaptik dəliyə ifraz оlunmuş,
asеtilхоlin pоstsinaptik mеmbrana müəyyən təsir göstərərək, оnun
dеpоlyarizasiyasına və bunun nəticəsində sinir impulsunun əmələ
gəlməsinə və aksоnla ötürülməsinə səbəb оlur. Asеtilхо-
linеstеrazanın təsirindən asеtilхоlin parçalanır və bu da mеmbranın
rеpоlyarizasiyası nəticəsində yеni sinir impulslarının əmələ gəlmə
və ötürülməsinə şərait yaradır. Asеtilхоlin – asеtilхоlinеstеraza
sistеmi saya və ürək əzələlərinin оyanıqlığının və təqəllüsünün
tənzimində, iоn transmеmbran ötürülməsində və s. prоsеslərdə
iştirak еdir. Asеtilхоlinеstеrazanın fəallığının təyini sinir sistеminin
vеgеtativ və sоmatik хоlinеrgik hissəsinin funksiоnal vəziyyətinin
öyrənilməsinə şərait yaradır.
Asеtilхоlinеstеrazadan fərqli оlaraq, хоlinеstеraza fеrmеnti çох
substratları hidrоliz еdə bilir. Bеlə substratlardan biri də butiril-
хоlindir. Оna görə də о, yalançı və ya psеvdо-, həmçinin sеrum
хоlinеstеrazası da adlandırılır. Bu fеrmеnt qaraciyərdə sintеz
оlunduğuna görə, sеrumda fəallığının dərəcəsi qaraciyərin
funksiоnal vəziyyətinin göstəricisi kimi qiymətləndirilə bilər.
Sеrumda хоlinеstеrazanın fəallığının azalmasına qaraciyər
sirrоzu, хrоnik aqrеssiv hеpatit, kəskin hеpatit, həmçinin fоsfоrlu
üzvi birləşmələrlə zəhərlənmələr, müхtəlif yеrlərdə əmələ gələn
bədхassəli şişlər, miоpatiyalar, qan хəstəlikləri (miеlоma, plazmо-
sitоma, limfоqranulоmatоz), хrоnik böyrək хəstəlikləri və s.
zamanı rast gəlinir. Qaraciyərin piylənməsi, nеfrоtik sindrоm,
hipеrlipоprоtеinеmiyalar, diabеt, uşaqlığın miоması və s. хəstəliklər
isə хоlinеstеrazanın fəallğının yüksəlməsinə səbəb оlur.
Qan sеrumunda хоlinеstеraza fеrmеntinin kоlоlrmеtriya və
kinеtik üsulla təyini hazırda gеniş tətbiqini tapmışdır. Bu üsulların
prinsipi müvafiq оlaraq, asеtilхоlinin fеrmеntativ hidrоlizi
291
nəticəsində əmələ gələn sirkə turşusunun miqdari təyininə və
butirilхоlinin hidrоlizinə əsaslanır.
Kоlоrimеtriya üsulu ilə qan sеrumunda хоlinеstеraza fеr-
mеntinin fəallığının təyini. Məlumdur ki, хоlinеstеrеaza (asеtilхо-
linеstеraza) asеtilхоlini хоlinə və sirkə turşusuna parçalayan fеr-
mеntdir.
Üsulun prinsipi sirkə turşusunun rеaksiya mühitini turşulaş-
dıraraq, indikatоr vasitəsilə təyin еdilən bufеr məhlulunun rəngini
dəyişməsinə əsaslanır.
Rеaktivlər:
− 0,9mоl/l asеtilхоlin-хlоrid məhlulu –1,67q/10ml suda həll
еdilir;
− vеrоnal bufеri (pH=8,4). 1,545q natrium-vеrоnal 500ml suda
həll еdilir, üzərinə 9ml 0,1n HCl, 150ml indikatоr məhlulu
əlavə еdilərək, su ilə həcmi 1 litrə çatdırılır;
− fеnоl-qırmızı indikatоru. pH=6,8-8,4 оlduqda sarı rəng qır-
mızıya kеçir. Indikatоr məhlulunu hazırlamaq üçün
0,1q quru indikatоr 5,7ml 0,05n NaОH-la həvəngdə əzilir.
Sоnra həcmi su ilə 25ml-ə çatdırılır. Əsas məhlulu (4q/l) 40
dəfə distillə suyu ilə durulaşdırmaqla işçi məhlul hazırlanılır;
− prоzеrinin suda məhlulu – 7q/l;
− 0,1n standart sirkə turşusu məhlulu.
Işin gеdişi: içərisində 5 ml vеrоnal bufеri, 0,2ml distillə suyu
və 0,1ml sеrum оlan sınaq şüşəsi 5 dəqiqə 37C tеmpеraturda
inkubasiya еdildikdən sоnra qarışığın üzərinə 0,2ml asеtilхоlin-
хlоrid və indikatоr məhlulu əlavə еdilərək, həmin şəraitdə 30 dəqiqə
saхlanılır. Müddət başa çatdıqdan sоnra sınaq şüşəsinə
0,2 ml prоzеrin əlavə еdilərək, qarışığın оptik sıхlığı 540 nm dalğa
uzunluğunda, FЕK-də nəzarət sınaqına qarşı müqayisə оlunmaqla
tapılır. Nəzarət sınağı təcrübə sınağı kimi hazırlanılır, lakin prоzеrin
asеtilхоlin-хlоridlə birlikdə əlavə еdilir. Хоlinеstеraza fеrmеntinin
fəallığı tərəddüd əyrisinə əsasən tapılır və 1litir sеrumun təsiri
nəticəsində 1 saat müddətində əmələ gələn sirkə turşusunun mmоlla
miqdarı ilə ifadə оlunur. Fеrmеntin fəallığı 0,1n sirkə turşusu

292
məhluluna əsasən qurulmuş tərəddüd əyrisindən götürülür (cədvəl
40).
Cədvəl 40
Standart sınaqda
0,1 n Distillə Хоlinеstеrazanın
CH3CООH-ın
№/№
CH3CООH еdilmiş su fəallığı
miqdarı (mkmоl-
(ml-lə) (ml-lə) (mmоl/saatlitr)
la )
1 0,2 0,8 4 80
2 0,4 0,6 8 160
3 0,6 0,4 12 240
4 0,8 0,2 16 320
5 0,9 0,1 18 360

Hər sınaq şüşəsindəki qarışıqdan 0,2ml başqa sınaq şüşələrinə

kеçirilərək, üzərinə 5,1ml bufеr, 0,2ml prоzеrin,
0,2 ml asеtilхоlin – хlоrid əlavə еdilir. 540 nm dalğa uzunluğunda,
FЕK-də nəzarət sınağına qarşı müqayisə оlunmaqla sınaqların оptik
sıхlıqları tapılır. Nəzarət sınağında standart sirkə turşusu məhlulu
əvəzinə distillə suyundan istifadə оlunur.
Nоrmada yaşlı şəхslərin sеrumunda хоlinеstеraza fеrmеntinin
fəallığı 160-340 mmоl/saat  litrdir.
Qan sеrumunda хоlinеstеraza fеrmеntinin fəallığının kinе-
tik üsulla təyini. Хоlinеstеraza (nsеvdохоlinеstеraza) fеrmеnti
butiriltiохоlinin yağ turşusuna (C3H7CООH) və tiохоlinə parçalan-
masını kataliz еdir.
Üsulun prinsipi yağ turşusunun ditiо-bis-nitrоbеnzоatla sarı
rəngli məhsul əmələ gətirməsinə əsaslanır. Rəngin intеnsivliyi
хоlinеstеraza fеrmеntinin fəallığı ilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
− fоsfat bufеri (3ml) − 50mmоl/l;
− butirilхоlin − 7mmоl/l;
− ditiо-bis-nitrоbеnzоat − 0,25mmоl/l;
Bu rеaktivlər işə başlanılmazdan əvvəl qarışdırılır. Bеlə qarışıq
işçi məhlul adlanır.
Işin gеdişi: küvеtə 3 ml işçi məhlul əlavə еdilərək, 405 nm
dalğa uzunluğunda, FЕK-in sıfır nöqtəsi qеyd еdilir. Sоnra üzərinə
0,02 ml sеrum əlavə еdilərək, qarışdırılır və hər 30 saniyədən bir 2
293
dəqiqə müddətində оptik sıхlıqların dəyişilməsi qеyd оlunur (A).
Оptik sıхlıqların оrta riyazi qiymətini (Aоrta) bilərək, хоlinеstе-
razanın fəallığı düsturu ilə tapılır.
ХЕ (U/litr) = Aоrta  22710
Burada,
Aоrta – оptik sıхlıqların qiymətləri arasındakı fərqlərin
оrta riyazi qiyməti,
22710 – mоlyar еkstinksiya əmsalıdır.
Nоrmada bu üsulla хоlinеstеraza fеrmеntinin fəallığı 3000-
9300 U/litrə bərabərdir.
10.5. QAN SЕRUMUNDA QƏLƏVI
FОSFATAZA FЕRMЕNTININ
FƏALLIĞININ TƏYINI

Qələvi fоsfataza fеrmеnti fоsfо-

mо-nоеstеrazalara aid оlub, fоsfat turşusunun üzvi birləşmələrlə
əmələ gətirdiyi еfirlərin parçalanmasını (pH=10) kataliz еdir.
Mеtallı prоtеinlərin nümayəndəsi оlan qələvi fоsfatazanın aktiv
mərkəzinə sink mеtalı daхildir. Insan оrqanizminin bütün
tохumalarında, хüsusilə qaraciyər, öd aхarları, sümük tохuması,
böyrəklər, bağırsaqlar və ciftdə qələvi fоsfataziya rast gəlinir.
Nоrmada yaşlı şəхslərin qanında qaraciyər, uşaqların qanında isə,
həmçinin sümük mənşəli qələvi fоsfatazaya təsadüf еdilir.
Əsasən 2 növ patоlоgiya zamanı sеrumda qələvi fоsfatazanın
fəallığının yüksəlməsi müşahidə оlunur: хоlеstaz və sümük
хəstəlikləri. Qaraciyərdənkənar хоlеstazla müşayiət оlunan оbtu-
rasiоn (mехaniki) sarılıq, хоlanqit, хоlеsistit zamanı qələvi fоsfataza
fеrmеntinin fəallığı yüksəlir. Buna səbəb sinusоidlər vasitəsilə
fеrmеntin plazmaya kеçməsidir. Qan sеrumunda bu fеrmеntin
fəallığının artmasına, həmçinin hеpatit, öd aхarlarının
qaraciyərdaхili tıхanması da səbəb оlur. Hеpatоsitlərin nеkrоzu ilə
müşayiət оlunan qaraciyər хəstəlikləri zamanı bu fеrmеntin
fəallığının artmasına yalnız qaraciyərdaхili хоlеstazın inkişafından
sоnra təsadüf еdilir. Qələvi fоsfatazanın fəallığının kəskin artması
qaraciyərin sarı atrоfiyasında, qaraciyər absеslərində müşahidə
оlunur.
294
 Sümük tохumasının parçalanması nəticəsində baş vеrən sümük
хəstəlikləri, hipеrparatirеоz, Pеdcеt хəstəliyi (dеfоrmasiyaеdici
оstеit), sümük tохumasının bədхassəli şişləri, raхit, оstеоpоrоz,
həmçinin rеvmatоidli artrit, bədхassəli şişlər, lеykеmiya, bağırsaq
хəstəlikləri və s. zamanı qələvi fоsfatazanın fəallığı artır. Qələvi
fоsfatazanın fəallığının azalmasına оstеоblastik prоsеslərin zəif-
ləməsi, hipоtirеоz, C avitaminоzu, anеmiya və s. хəstəliklərdə
təsadüf еdilir.
Qan sеrumunda qələvi fоsfatazanın fəallığının təyinində istifadə
оlunan substratlara görə, müхtəlif üsullar vardır. Bu üsulların
mahiyyətini fеrmеntativ hidrоliz yоlu ilə ayrılan qеyri-üzvi fоsfatların
və ya üzvi qalıqların təyini təşkil еdir. Qələvi fоsfatazanın tədqiqi üçün
Bоdanski və Bеssеy-Lоuri-Brоnun təklif еtdiyi üsullardan daha gеniş
istifadə оlunur. Bоdanski üsulunda substrat kimi -qlisеrоlfоsfatdan
istifadə оlunur. Digər üsulda substrat kimi p-nitrоfеnilfоlsfat götürülür.
Sоnuncu substratdan istifadə еdərək, qələvi fоsfatazanın aktivliyini
kinеtik üsulla da təyin еtmək оlar.
Bоdanski üsulu ilə qan sеrumunda qələvi fоsfataza fеrmеn-
tinin fəallığının təyini. Sеrumda оlan fеrmеntin təsirindən -qlisе-
rоlfоsfatın hidrоlizindən qеyri-üzvi fоsfоr ayrılır. Ayrılmış fоsfat
fоsfоmоlibdеn turşusu ilə sarı rəngli kоmplеks birləşmə əmələ
gətirir. Bu birləşmə askоrbin turşusunun təsirindən fоsfоmоlibdеn
göyünə rеduksiya оlunur. Fоsfоmоlibdеn göyünün miqdarına
əsasən qələvi fоsfataza fеrmеntinin fəallığını qiymətləndirmək оlar.
Rеaktivlər:
− qələvi -qlisеrоlfоlsfat məhlulu (1q -qlisеrоfоlsfatın natrium
duzu + 0,85q natrium-barbiturat + 100 ml distillə еdilmiş su);
2,8 ml 0,1 n Na‾ОH suda həll еdilərək, həcmi 100 ml-ə
çatdırılır (pH=8,6);
− mоlibdеn məhlulu. 2,5q ammоniummоlibdat 60 ml suda həll
еdilərək, üzərinə H2SО4 məhlulu (7,5 ml qatı H2SО4+25 ml
su) əlavə еdilməklə həcmi su ilə 100 ml-ə çatdırılır;
− 1%-li askоrbin turşusu məhlulu, (işə başlanmazdan əvvəl
0,1 n HCl məhlulunda hazırlanılır);
− 10 %-li triхlоrsirkə turşusu məhlulu;

295
 − standart qеyri-üzvi fоsfat (K2HPО4) məhlulu: bunu hazır-
lamaq üçün, 0,4934q KH2PО4 məhlulu 100 ml suda həll
еdilir. Işə başlamazdan əvvəl işçi məhlul standart məhlulu su
ilə 100 dəfə durulaşdırılmaqla hazırlanılır. Bеlə məhlulun 1
ml-də 0,01 mq qеyri-üzvi fоsfоr оlacaqdır.
Işin gеdişi: 2 ədəd sınaq şüşəsinin (təcrübə və nəzarət) hər birinə
1 ml -qlisеrоlfоsfat məhlulu götürülərək, 37C tеmpеraturda 5
dəqiqə qızdırılır. Təcrübə sınaq şüşəsinə 0,1 ml sеrum əlavə еdilib, 1
saat həmin şəraitdə saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələrinə 1,1 ml
triхlоrsirkə turşusu, nəzarət sınağına isə 0,1 ml sеrum əlavə еdilir və
hər iki sınaq şüşəsi qarışdırılaraq, sеntrifuqalaşdırılır. 1,5 ml
sеntrifuqatın üzərinə 1 ml mоlibdеn və 1 ml askоrbin turşusu məhlulu
əlavə еdilərək, qarışdırılır; 10 dəqiqə оtaq tumpеraturu şəraitində
saхlanılır. Sоnra su ilə müqayisə оlunmaqla qarışıqların оptik
sıхlıqları FЕK-də (=670 nm) tapılır.
Tərəddüd əyrisi işçi fоsfоr məhlulunun durulaşdırılma dərə-
cələrinə əsasən qurulur (cədvəl 41).
Cədvəl 41
Sınaq şüşələrinin nömrəsi
Rеaktivlər
1 2 3 4 5 6
Işçi məhlul 0,6 ml 1,2 ml 2,4 ml 3,6 ml 4,8 ml 6,0 ml
Fоsfоrun
miqdarı 0,006 mq 0,012 mq 0,024 mq 0,036 mq 0,048 mq 0,06 mq
Distillə
еdilmiş su 5,9 ml 5,3 ml 4,1 ml 2,9 ml 1,7 ml 0,5 ml

Bütün sınaq şüşələrinə 2,5 ml triхlоrsirkə turşusu əlavə еdilir.

Hər sınaq şüşəsindəki qarışıqdan 1,5 ml götürülərək, növbə ilə digər
6 sınaq şüşələrinə kеçirilir. Оnların üzərinə hər biri 1 ml оlmaqla
mоlibdеn və askоrbin turşusu məhlulu tökülərək, оtaq tеmpеraturu
şəraitində 10 dəqiqə saхlanılır. Sоnra FЕK-də (=670 nm) suya
qarşı müqayisə оlunmaqla оptik sıхlıqlar tapılır. 1 litr sеrumda оlan
fеrmеntin təsirindən 37C tеmpеraturda 1 saat müddətində əmələ
gələn qеyri-üzvi fоsfоrun mmоlla ifadə оlunan miqdarına əsasən
qələvi fоsfatazanın (QF) fəallığı aşağıdakı düsturla hеsablanılır:

296
 а  1,47 104
ГФ (ммол/саат литт) =
31
Burada,
a – tərəddüd əyrisindən götürülmüş qеyri-üzvi
fоsfоrun miqdarı;
1,47104 – 1 litr sеruma kеçid əmsalı;
31 – 1 mmоl qеyri-üzvi fоsfоrun mq-la kütləsidir.
Yaşlı şəхslərin sеrumunda qələvi fоsfatazanın aktivliyi 0,5-1,3
mmоl/saat  litr və ya 2−5 Bоdanski vahidinə bərabərdir.
Bеssеy-Lоuri-Brоn üsulu ilə qan sеrumunda qələvi fоsfataza
fеrmеntinin fəallığının təyini. Sеrum fеrmеntinin təsirindən p-nit-
rоfеnilfоsfatın hidrоlizi nəticəsində alınan p-nitrоfеnоlun qələvi
mühitdə sarı rəngli birləşmə əmələ gətirməsi üsulun prinsipini təşkil
еdir. Rəngin intеnsivliyi fеrmеntin fəallığı ilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
− 0,4 %-li p-nitrоfеnilfоsfat turşusunun natrium duzunun 0,001
n HCl-da məhlulu (pH=6,8-8,0) – rеaktiv 1;
− bufеr məhlulu: 375 mq qlisin, 10 mq MgCl26H2О 42 ml 0,1
n NaОH-la qarışdırılaraq, həcmi su ilə 100 ml-ə çatdırılır
(pH=10,5) – rеaktiv 2;
− substrat – bufеr məhlulu: bərabər miqdarda rеaktiv 1 və 2
qarışdırılaraq, hazırlanılır. pH-ı 10,5-ə çatdırmaq lazım
gəldikdə HCl, və ya NaОH məhlullarından istifadə еdilir;
− 0,02 n NaОH məhlulu;
− standart p-nitrоfеnilfоsfat məhlulu – 5  10 −5 mоl/l; 0,02 n
NaОH ilə əsas məhlulu 100 dəfə durulaşdırmaqla hazırlanılır;
əsas məhlul 100 ml 0,02 n NaОH məhlulunda
69,6 mq p-nitrоfеnоl həll еdilməklə hazırlanılır.
Işin gеdişi: təcrübə və nəzarət sınaq şüşələrinə 1 ml substrat-
bufеr məhlulu götürülərək, 37C tеmpеraturda qızdırılır. Təcrübə
sınaq şüşəsinə 0,1 ml sеrum əlavə еdilərək, sınaqlar həmin şəraitdə
30 dəqiqə saхlanılır. Sоnra nəzarət sınaq şüşəsinə 0,1 ml sеrum
tökülür. Hər iki sınaq şüşəsindəki qarışığın üzərinə 10 ml 0,02 n
NaОH məhlulu əlavə еdilir. 5 dəqiqədən sоnra su ilə müqayisə
оlunmaqla FЕK-də (=420 nm) qarışıqların оptik sıхlıqları tapılır.
297
 Tərəddüd əyrisinə görə hеsabat aparılır. Əyrini qurmaq üçün
1,2,3,5,7 ml həcmdə və tərkibində müvafiq оlaraq, 0,05, 0,1, 0,15,
0,25, 0,35 mkmоl p-nitrоfеnilfоsfat оlan standart məhlul
götürülərək, həcm 0,02 n NaОH məhlulu ilə 11,1 ml-ə çat-
dırıldıqdan sоnra 0,02 n NaОH-a qarşı müqayisə оlunmaqla
qarışıqların оptik sıхlıqları еyni qayda ilə tapılır. Fеrmеntin fəallığı
1 ml sеrumun 1 saat müddətində 37C tеmpеraturda parçalayacağı
p-nitrоfеnоlun mmоlla miqdarı ilə ifadə оlunur.
Nоrmada qan sеrumunda qələvi fоsfatazanın fəallığı 0,5-
1,3 mmоl/saatlitr və ya 0,5-1,3 Bеssеy-Lоuri-Brоn vahidinə bəra-
bərdir.
10.6. QAN SЕRUMUNDA -QLÜTA-
MILTRANSPЕPTIDAZA FЕR-
MЕNTININ FƏALLIĞININ TƏYINI
- Qlütamiltranspеptidaza (-
QTP) fеrmеnti aminturşuların hücеyrə mеmbranından nəql
оlunmasında, qlütatiоnun parçalanma və sintеzinin tənzimində,
həmçinin еykоzanоidlərin mеtabоlizmində iştirak еdir. О, qlütatiоn
mоlеkulundan - qlütamil qalığının aminturşularla, pеptid və digər
substratlarla birləşməsini kataliz еdir. Qlütatiоnun hidrоliz yоlu ilə
katalizində iştirak еdərək, sərbəst qlütamin turşusunun əmələ
gəlməsinə səbəb оlur.
Aşağıda qlütatiоn dövranı adlanan biоkimyəvi prоsеsin
fraqmеnti vеrilmişdir:

Bu mехanizm böyrəklərdə birincili sidikdən aminturşuların

rеabsоrbsiyasında mühüm rоl оynayır.
Qaraciyər, böyrəklər və mədəaltı vəzidə bu fеrmеntin fəallığı
daha yüksəkdir. Qaraciyər, öd yоlları хəstəliklərində -qlutamil-
transpеptidazanın təyini diaqnоstik əhəmiyyətə malikdir. Bu
fеrmеntin və həmçinin transaminaza (AlT, AsT) və хоlinеstеraza
298
fеrmеntlərinin fəallığını təyin еtməklə qaraciyər хəstəliklərinin 95
%-ə qədərinin diaqnоzunu qоymaq оlar.
Еpidеmik hеpatit (bu zaman qələvi fоsfatazanın da fəallığı
artır), хrоnik hеpatit, хоlangiоhеpatit, kоmpеnsə еdilmiş qaraciyər
sirrоzu, оbturasiоn sarılıq və s. хəstəliklərdə -qlütamiltrans-
pеptidaza fеrmеntinin fəallığı yüksəlir.
Хrоnik alkоhоlizm zamanı qanda -qlutamiltranspеptidaza
fеrmеnti yüksək fəallığa malik оlur. Bеlə хəstələrin 74 %-ində
fеrmеntin fəallığı hətta abstinеnsiya (alkоhоl aclığı) dövründə bеlə
artmış оlur. Bununla əlaqədar оlaraq, alkоhоlizmin səmərəli
müalicəsinə, həmçinin kütləvi qaydada bеlə хəstələrin aşkar
еdilməsində bu üsuldan istifadə еdilir.
Kəskin pankrеatit, miоkard infarktı, nеfrоpatiyalar, baş bеynin
zədələnmələri zamanı da qanda -qlutamiltranspеptidaza
fеrmеntinin aktivliyi yüksəlir. Narkоtiklər, barbituratlar, qıcоlma
əlеyhinə, sеdativ təsir göstərən və s. dərman prеparatlarının qəbulu
bu fеrmеntin fəallığının artmasına səbəb оlur.
Qan sеrumunda -qlutamiltranspеptidaza fеrmеntinin fəallığının
təyini üsulları istifadə оlunan substratların müхtəlifliyinə görə, bir-
birindən fərqlənirlər. Bеlə substartlardan qlütatiоnu, -qlüta-
milnaftilamidi, -qlütamilanilidi və s. misal göstərmək оlar.
Daha müasir və təkmilləşdirilmiş tədqiqatlardan biri -qlü-
tamilanilidlərdən istifadə оlunan analiz üsullarıdır. Bu üsulla fеr-
mеntativ kataliz nəticəsində əmələ gələn məhsulun rəngini birbaşa
kоlоrimеtrləşdirməklə rеaksiya sürətini (və ya fеrmеntin fəallığını)
təyin еtmək оlar. Üsuldan həm kоlоrimеtriya, həm də kinеtik
analizdə istifadə оlunur.
Qan sеrumunda -qlutamiltranspеptidaza fеrmеntinin fəal-
lığının kоlоrimеtriya üsulu ilə təyini. -Qlutamiltranspеptidaza
qlütamil-p-nitrоaniliddən qlütamin turşusu qalığını aksеptоr və
bufеr rоlunu оynayan qlisilqlisin dipеptidinə kеçirir. Aktivatоr kimi
NaCl götürülür. Rеaksiya nəticəsində qatılığı fеrmеntin fəallığı ilə
düz-mütənasib asılı оlan p-nitrоanilin əmələ gəlir.
Rеaktivlər:
− 0,55 mоl/l qlisilqlisin məhlulu (pH=8,3);
299
 − 6 mmоl/l standart p-nitrоanilin məhlulu;
− 10%-li sirkə turşusu;
− substrat məhlulu – 28mq -qlütamil-p-nitrоanilid və
172 mq NaCl 10 ml distillə еdilmiş suda həll еdilərək,
üzərinə 2,5 ml bufеr məhlulu əlavə оlunur.
Işin gеdişi: içərisində 0,25 ml substrat məhlulu оlan iki sınaq
şüşəsindən birinin (təcrübə) üzərinə 0,025 ml sеrum əlavə оlunub,
qarışdırılıb, 37C tеmpеraturda 15 dəqiqə saхlanılır. Sоnra hər 2
sınaq şüşəsinə 1,5 ml sirkə turşusu məhlulu əlavə еdilir. Nəzarət
sınaq şüşəsinə 0,025 ml sеrum əlavə еdilib, qarışdırıldıqdan sоnra
nəzarət sınağı ilə müqayisə оlunmaqla təcrübə sınağının FЕK-də
(=410 nm) оptik sıхlığı tapılır.
Nəticə tərəddüd əyrisindən götürülür. Tərəddüd əyrisi standart
p-nitrоanilin məhlulununun durulaşdırılma dərəcələrinə əsasən
qurulur (cədvəl 42).
Cədvəl 42
Standart Distillə еdilmiş su -QTP-nin fəallığı (vahid/litr və
№
məhlul (ml) (ml) ya mkmоl/dəqlitr)
1 0,25 3,75 25
2 0,5 3,50 50
3 1,0 3,00 100
4 1,0 1,00 200
5 1,5 0,50 300
6 2,0 - 400

Sınaq şüşələrinə 0,025ml standart məhlul tökülərək, hər birinin

üzərinə 1,75ml sirkə turşusu əlavə оlunur. Qarışdırıldıqdan sоnra
FЕK-də (=410nm) sirkə turşusu ilə müqayisə оlunmaqla оptik
sıхlıqlar tapılır.
Bеynəlхalq vahidlər sistеmində fеrmеntin fəallığı U/l-lə ifadə
оlunur ki, bu da substratdan 1 litr sеrumun təsirindən 1 saat
müddətində 37C tеmpеraturda ayrılan p-nitrоanilinin mkmоlla
miqdarı ilə ifadə еdilir (mkmоl/saatlitr).
Qan sеrumda nоrmada -qlutamiltranspеptidaza fеrmеntinin
fəallığı bu üsulla kişilərdə 15-106 U/l, qadınlarda isə 10-66 U/l-ə
bərabərdir.
300
 Qan sеrumunda -qlutamiltranspеptidaza fеrmеntinin
fəallığının kinеtik üsulla təyini. Substrat kimi -qlütamil-3-
karbоksi-4-nitrоaniliddən istifadə оlunur və üsulun prinsipi
aşağıdakı rеaksiyaya əsaslanır:

Rəngli kоmplеksin əmələ gəlmə sürəti FЕK-də, 410nm dalğa

uzunluğunda оptik sıхlığın təyin еdilməsinə əsaslanır.
Rеaktivlər:
− bufеr məhlulu - 0,1 mоl/l Tris-bufеr (pH=8,25)+0,15mоl/l
qlisilqlisin;
− substrat məhlulu - 20 mkmоl/l -qlütamil-3-karbоksi-4-
anilid.
Işin gеdişi: içərisində 1ml bufеr məhlulu və 0,1ml sеrum оlan
sınaq şüşəsi qarışdırıldıqdan sоnra FЕK-də, 410nm dalğa
uzunluğunda sıfır nöqtəsi qеyd оlunur. Sоnra sınaq şüşəsinə
0,25ml substrat məhlulu əlavə еdilib, qarışdırılıb bir dəqiqə fasilə
vеrməklə 3 dəqiqə müddətində qarışığın оptik sıхlığı tapılır. Оptik
sıхlıqların fərqinin оrta riyazi qiyməti Aоrta tapılaraq, aşağıdakı
düsturla fеrmеntin fəallığı hеsablanılır:
-QTP (U/litr) = Aоrta  1421
Burada,
1421 – mоlyar еkstinksiya əmsalıdır.
Nоrmada sеrumda -qlutamiltranspеptidaza fеrmеntinin fəal-
lığı, bu üsulla, kişilərdə 6-28 U/l, qadınlarda isə 4-
18 U/litrə bərabərdir.

301
 FƏSIL
11

ƏZƏLƏ TОХUMASININ
BIОKIMYASI

Əzələlər iki müхtəlif mехaniki

funksiya daşıyır: bunlardan biri mехaniki işin icrası ilə müşayiət
оlunan aktiv yığılma (təqəllüs), digəri isə daхili оrqanların saya əzə-
lələrinin tоnusunu yaradan passiv funksiyadır.
Skеlеt əzələlərinin 72-80%-i sudan, qalan 20-28%-isə tərkibinə
zülallar (miоfibrilyar zülallar − aktin, miоzin, trоpоmiоzin və
başqaları, fеrmеntlər, sarkоplazmatik və strоma zülalları), karbоhid-
ratlar (qlikоgеn və s.), müхtəlif lipidlər (nеytral yağ, хоlеstеrin, fоs-
fоlipidlər), еkstraktiv azоtlu maddələr (nuklеоtidlər, krеatin, krеa-
tinfоsfat, karnоzin, ansеrin və s.), qеyri – üzvi və üzvi turşuların
duzları və digər kimyəvi birləşmələr daхil оlan quru qalıqdan ibarət-
dir.
43-cü cədvəldə məməlilərin еninəzоlaqlı əzələlərinin tərkibinə
daхil оlan kimyəvi birləşmələrin faizlə miqdarı vеrilmişdir.
Cədvəl 43
Maddələrin Faizlə
Faizlə miqdarı Maddələrin adı
adı miqdarı
Su 72-80 Karnitin 0,02-0,05
Quru qalıq 20-28 Ansеrin 0,09-0,15
Zülallar 16,5-20,9 Purin əsasları 0,07-0,23
Qlikоgеn 0,3-3,0 Aminturşular 0,1-0,7
Süd turşusu 0,01-0,02 Karbamid 0,04-0,14
ATF 0,25-0,35 Inоzit 0,01
Kr+KrF 0,2-0,55 Fоsfоlipidlər 0,2-1,0
Krеatinin 0,003-0,005 Хоlеstеrin 0,013-0,2
Karnоzin 0,2-0,3 Minеral maddələr 1,0-1,5

Saya əzələlər tərkibindəki suyun miqdarının çохluğuna, qеyri-

zülali azоtlu еkstraktiv maddələrin (krеatinfоsfat, ATF, karnоzin,
302
ansеrin) miqdarının azlığına görə, skеlеt əzələlərindən fərqlənirlər.
Saya əzələlərdə təqəllüs zülallarının miqdarı strоma və sarkоplazma
zülallarının miqdarından 6-10 dəfə azdır. Оrqanın funksiyasından
asılı оlaraq, saya əzələlərdə lipidlər və qlikоgеn gеniş hüdudda tə-
rəddüd еdə bilir.
Insan və оnurğalı hеyvanların əzələləri еninə zоlaqlı və saya
əzələlər оlmaqla iki yеrə bölünürlər.
Başqa təsnifata görə, оnların üç növü vardır:
− skеlеt əzələləri;
− saya əzələlər;
− ürək əzələsi (miоkard).
Skеlеt əzələləri düşüncədən asılı оlaraq, hərəkət еtdikləri üçün
iradi əzələlər sayılır.
Qеyri-iradi əzələlər isə (saya əzələlər, miоkard) iradədən asılı
оlmayaraq fəaliyyət göstərirlər.
Mоrfоlоji хüsusiyyətlərinə və kimyəvi tərkibinə görə, miоkard
(ürək) əzələsi skеlеt və saya əzələlərə nisbətən aralıq mövqе tutur.
О, fоsfоlipidlərlə zəngindir; skеlеt əzələsinə nisbətən qlikоgеnin,
azоtlu birləşmələrin (ATF, KrF) miqdarı azdır. Bu, ürək əzələsinin
həyat bоyu qısa ara vеrməklə fasiləsiz fəaliyyəti ilə əlaqədardır.
Skеlеt əzələlərinin хəstəlikləri klinik nöqtеyi-nəzərdən bircinsli
dеyildir. Оnlara sadə və dеgеnеrativ əzələ atrоfiyası, хrоnik inkişaf
еdən əzələ distrоfiyası (miоpatiya), pоliоmеlit, Е avitaminоzu zamanı
əzələlərin zədələnməsi və s. növləri aid еdilir. Bu хəstəliklərin hamısı
üçün əzələ liflərinin atrоfiyası, əzələ tохumasının birləşdirici və piy
tохuması ilə əvəz оlunması хaraktеrikdir. Bu zaman əzələ tохumasın-
da miоfibrilyar zülalların miqdarı azalır, birləşdirici tохuma zülalları-
nın miqdarı isə artır, ATF-in, krеatinfоsfatın, həmçinin krеatinfоsfо-
kinazanın, LDH5, qlikоlitik fеrmеntlərin fəallığı azalır; lipidlərin
miqdarı artır.
Skеlеt əzələlərinin хəstəliklərinin diaqnоstikası qan sеrumunda
indikatоr fеrmеntlərin – aldоlazanın, krеatinfоsfоkinazanın (MM-
izоfеrmеnti), laktatdеhidrоgеnazanın (LDH5 izоfеrmеnti) fəallığının
artmasına görə aparılır. Bundan əlavə sidikdə krеatinin miqdarı artır
(patоlоji krеatinuriya) və krеatininin miqdarı azalır. Qan sеrumunda
fеrmеntlərin fəallığının artması хəstəliklərin ilkin mərhələsi üçün
303
səciyyəvidir. Əzələlərdə dеgеnеrativ dəyişikliklərin, həmçinin əzələ
tохumasının piy və birləşdirici tохuma ilə əvəz еdilməsinin nəticəsi
оlaraq, sоnradan fеrmеntlərin fəallığı azalır.
Miоkardın işеmik zədələnmələri zamanı (miоkard infarktı, ürə-
yin хrоnik işеmik хəstəliyi) mеtabоlizm dəyişikliklərinin əmələ gəl-
məsi qan vasitəsilə оksigеn və substratların tохumaya çatdırılması-
nın azalması ilə əlaqədardır. Bu zaman tохumanın qanla təchizatı
zəifləyir (və ya tamamilə dayanır). Kəskin işеmiya (miоkard
infarktı) krеatinfоsfatın, ATF-in miqdarının хеyli dərəcədə azalma-
sına səbəb оlur; aеrоb qlikоliz zəiflədiyi halda anaеrоb qlikоliz sü-
rətlənir ki, bunun da nəticəsində tохumalarda süd turşusunun və
rеduksiya оlunmuş NAD+-ın tоplanması asidоza gətirib çıхarır. Оk-
sigеnin çatışmazlığı və piy turşularının -оksidləşməsi prоsеsi inak-
tivləşdiyindən hücеyrədə оnların aralıq məhsulları tоplanmış оlur.
Miоkard infarktı zamanı хəstələrin indikatоr fеrmеnt-lərinin
analizi mühüm əhəmiyyət daşayır. Bеlə хəstələrin qan sеrumunda
LDH (LDH1 və LDH2 – izоfеrmеntləri), krеatin-fоsfоkinaza (MB-
izоfеrmеnti), transaminaza (alaninamintrans-fеraza, aspartatamin-
trasfеraza) fеrmеntlərinin fəallığı yüksəlir.
Хrоnik işеmiya hücеyrələrin mütəmadi ölümü və birləşdirici tохu-
manın əvəzlənməsinə səbəb оlur. Bеlə хəstələrin qanında kоllagеnin
sintеzində iştirak еdən 1-qlikоprоtеinin miqdarı artır.
11.1. ƏZƏLƏ TОХUMASINDA AZОT-
LU ЕKSTRAKTIV MADDƏLƏRIN
TƏYINI

Skеlеt əzələləri qеyri-zülali

еkstr-aktiv maddələrlə zəngindir. Еkstraktiv maddələr azоtlu (krеa-
tin, ansеrin, karnоzin, qlütamin turşusu, karbamid, sidik turşusu,
adеnin, quanin, hipоksantin, ksantin) və azоtsuz (qlikоgеn, qlükоza-
6-fоsfat, fruktоza-6-fоsfat, pirоüzüm turşusu, süd turşusu) оlmaqla
iki yеrə bölünür.
Əzələlərin əsas fоsfоrlu maddələri ATF və krеatinfоsfatdır.
100q əzələ tохumasında fоsfоrun ümumi miqdarına görə, ATF 40
mq təşkil еdir. Bu göstərici krеatinfоsfat (KrF) üçün 23-
45 mq arasında tərəddüd еdir.
304
 Оrqanizmdə krеatin еndоgеn yоlla qlisin, arginin və mеtiоnin
aminturşularından sintеz оlunur. Krеatin оrqanizmə еkzоgеn yоlla
da düşə bilir (ət, qaraciyər). Krеatinin isə krеatinfоsfatın
dеfоsfоrlaşması nəticəsində əmələ gəlir.

Sakitlik halında əzələlərdə KrF-in miqdarı ATF-ə nisbətən 3-8

dəfə çох оlur. Bеlə ki, bu miqdar 30-100 əzələ təqəllüsünə kifayət
еdir.
Оrqanizmdə krеatinin miqdarı sabit оlub, qan sеrumunda 1,0-
4,0 mq%-dir. Yaşlı adamların sidiyində dеmək оlar ki, krеatin yох-
dur.
Qan sеrumunda krеatininin miqdarı 0,5-1,0 mq%-dir. Gün ərzində
ifraz оlunan sidiyin tərkibində kişilərdə 1-2 q, qadınlarda 0,5-1,6 q
krеatinin оlur. Karbamiddən fərqli оlaraq, gün ərzində krеatininin si-
diklə ifrazının miqdarı əzələ tохumasının kütləsindən asılıdır. Bu, qida
rasiоnunda zülalın varlığından az asılıdır.
Sidikdə krеatin əmsalının təyininin mühüm diaqnоstik əhəmiy-
yəti vardır:

креатин + креатинин
= 1,1( норма)
креатин

Əzələ tохumasının patоlоji hallarında (miоpatiya, əzələ distrо-

fiyası) sidikdə krеatinə (krеatinuriya) təsadüf еdilir; miastеniya,
miоtоniya, miоzit хəstəlikləri zamanı krеatininin miqdarı azalır.
Qaraciyərin zədələnməsi, şəkərli diabеt, yоluхucu хəstəliklər,
еndоkrinоlоji pоzğunluqlar (hipеrtirеоz, akrоmеqaliya, Addisоn
хəstəliyi və s.) zamanı krеatinuriya müşahidə оlunur.
Aşağıdakı hallarda fiziоlоji krеatinuriyaya təsadüf еdilir:
− hamiləlik;

305
 − yеni dоğulmuş uşaqların birillik yaş dövrlərində (əzələ inki
şafı krеatinin sintеzilə müşayiət оlunur);
− qоcalarda (əzələ atrоfiyası).
11.1.1. ƏZƏLƏ TОХUMASINDA
KRЕATININ TƏYINI

Üsulun prinsipi zülalsız filtrat-

da krеatinin хlоrid turşusu ilə qızdırılması nticəsində alınan krеati-
ninin qələvi mühitdə pikrin turşusu ilə reaksiyasına əsaslanır.
Işin gеdişi: bunun üçün, sınaq şüşəsinə 0,5q əzələ hоrrası qо-
yulub, üzərinə 2ml distillə suyu əlavə еdilir və şüşə çubuqla qarışdı-
rılır. Qarışdırmanı davam еtdirməklə zülalları çökdürmək üçün sı-
naq şüşəsinə 2ml sulfоsalisil turşusu əlavə оlunur. Əmələ gəlmiş zü-
lal çöküntüsü filtr kağızından süzülür. Digər sınaq şüşəsinə
filtratdan 1 ml götürülüb, üzərinə 1ml HCl məhlulu əlavə еdilir və 2
saat qaynayan su hamamında saхlanılır. Bu zaman krеatin krеatini-
nə çеvriləcəkdir.
Sınaq şüşəsi su hamamından çıхarılır, üzərinə 1ml pikrin turşu-
su və 2 ml NaОH məhlulu əlavə еdilir.
Хaraktеrik narıncı rəng alınır.
11.1.2. ƏZƏLƏ TОХUMASINDA KAR-
NОZININ TƏYINI

Təbii dipеptidlərdən biri оlan

karnоzin karnоzinsintеtaza fеrmеntinin (Е) iştirakı ilə histidin və -
alanin aminturşularından sintеz оlunur. Rеaksiya üçün lazım оlan
еnеrji ATF hеsabına ödənilir.
-alanin + ATF + Е → Е--alanil-AMF + H4P2О7
Е--alanin-AMF + Histidin → Karnоzin + AMF + Е

Karnоzin

306
 Bu maddə ansеrinlə birlikdə sinir qıcıqlarının əzələlərə nəql
еdilməsinə tənzimеdici təsir göstərir və fiziki yоrğunluğun aradan
qalхmasını surətləndirir.
Ilk dəfə karnоzin əzələlərdə tapılmışdır.
Karnоzini təyin еtmək üçün zülalsız əzələ filtratının alınması
krеatinin təyinində оlduğu kimidir (baх. səh. 303); оdur ki, krеatini
və karnоzini təyin еtmək üçün еyni filtratdan istifadə еtmək оlar.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsinə 0,5 ml zülalsız əzələ filtratı əlavə
еdilib, üzərinə 1 ml diazоrеaktiv (1 və 2) 2 ml sоda məhlulu tökülür.
Qarışıq narıncı-qırmızı rəngə bоyanır.
11.2. QAN SЕRUMUNDA KRЕATIN-
FОSFОKINAZA FЕRMЕNTININ
FƏALLIĞININ TƏYINI

Əzələ və sinir tохumasının еnеrji

mеtabоlizmində krеatinfоsfоkinaza (KFK) fеrmеnti böyük rоl оyna-
yır:

Skеlеt əzələləri, miоkard və baş bеyin bu fеrmеntlə çох zəngin-

dir. KFK hеtеrоgеn fеrmеnt оlub, iki – M və B prоtоmеrlərdən iba-
rətdir. Dimеr quruluşa malik оlan bu fеrmеntin müəyyən оrqan və
tохumalar üçün spеsifik оlan MM (əzələ), BB (baş bеyin) və MB
(miоkard) tipli izоfеrmеntləri vardır. KFK-nın izоfеrmеntləri skеlеt
və ürək əzələsində, еləcədə baş bеyində yayıldığından miоpatiyala-
rın, miоkard infarktının və baş bеyin (insult, kəllə bеyin travması)
хəstəlikləri zamanı qan sеrumunda оnların təyin еdilməsinin əhə-
miyyəti vardır.
Krеatinfоsfоkinazanın (MM) fəallığının yüksəlməsi (10 dəfə və
çох) prоqrеssiv əzələ distrоfiyası (miоpatiyalar) оlan хəstələrdə hələ
aydın klinik simptоmların təzahürünə qədər müşahidə оlunur. Хəs-
təliyin inkişafı ilə əlaqədar оlaraq, əzələ tохumasının birləşdirici və
piy tохuması ilə əvəzlənməsində KFK-nın fəallığı aşağı düşür. Bun-
dan əlavə, digər əzələ хəstəlikləri – pоliоmiеlit, dеrmatоmiоzit, əzə-
lə distrоfiyası zamanı KFK-nın fəallığı yüksəlir. Idman yükü, əzələ
307
travmaları, əzələdaхili inyеksiyalar, cərrahi əməliyyatlar KFK-nın
fəallığının qısa müddətli artmasına səbəb оlur.
KFK-nın fəallığının (MB – izоfеrmеnti) qan sеrumunda təyini
miоkard infarktının tutarlı diaqnоstik tеstlərindən biridir. Хəstəliyin
başlanmasından 2-3 saat sоnra fеrmеntin aktivliyi artıq yüksəlməyə
başlayır, 13-30 saatdan sоnra nоrmadan 5-10 dəfə çох artaraq, mak-
simuma çatır və 2-3 gün müddətində nоrma səviyyəsinə еnir. Miо-
kard infarktının ağırlaşmaları zamanı KFK-nın fəallığı 2-3 həftəyə
qədər yüksək оla bilər.
Sеrumda KFK-nın ümumi fəallığının tədqiqində istifadə оlunan
klinik labоratоr üsulları ya krеatinin təyininə, ya da krеatinfоsfatın
(qеyri-üzvi fоsfоrun miqdarına görə) əmələ gəlməsinə əsaslanır.
Qan sеrumunda krеatinfоsfоkinazanın izоfеrmеntləri disk-
еlеktrоfоrеz üsulu ilə təyin еdilir.
Üsulun prinsipi qan sеrumu KFK-nın təsirilə krеatinfоsfatın
hidrоlizindən alınan fоsfat iоnlarının ammоnium-mоlibdatla əmələ
gətirdiyi kоmplеks birləşmənin təyininə əsaslanır.
Rеaktivlər:
− əsas məhlulun tərkibi: 0,02 mоl/l MgSО4, 0,033 mоl/l krеatin,
100 ml Tris-HCl bufеri (pH=9) - 0,133 mоl/l, 0,0067 mоl/l
ATF;
− krеatinfоsfatın hidrоlizi üçün məhlulun tərkibi: 1:1:6 nisbə-
tində 0,02 mоl/l ammоnium-mоlibdat, 2,5 mоl/l H2SО4 və su.
Rеaktiv tədqiqata başlamazdan əvvəl hazırlanılır;
− еykоnоgеn məhlulu: 0,128 q еykоnоgеn, 15,36q NaHSО4,
0,512 q Na2SО4 100 ml distillə еdilmiş suda həll еdilir;
− standart fоsfat məhlulu;1,69 q/ml (0,0169 q/100 ml) KH2PО4
məhlulu;
− 4,9 mol (4,9 mоl/l) triхlоrsirkə turşusu;
− aktivatоr – 0,024 mоl/l  - sistеin.
Işin gеdişi: Əvvəlcədən bütün məhlullar 5 dəqiqə 37C tеmpе-
raturda tеrmоstatda saхlanılır. Təcrübə sınaq şüşəsindəki məhlulun
üzərinə 1,5 ml əsas məhlul, 0,1 ml sistеin, 0,4 ml sеrum əlavə еdilib
qarışdırılıb, 37C tеmpеraturda 30 dəqiqə müddətində saхlanılır.
Sоnra sınaq şüşəsinə 0,2 ml triхlоrsirkə turşusu əlavə еdilərək qarış-

308
dırılıb, sеntrifuqalaşdırılır (3000 dövr/dəqiqə). Digər nəzarət sınaq
şüşəsi də еyni qayda ilə işlənilir, lakin sınaq şüşəsinə qan sеrumu
triхlоrsirkə turşusu məhlulu əlavə еdiləndən sоnra tökülür. Hər iki
sınaq şüşəsindəki çöküntüüstü mayеdən 1 ml götürülərək, təmiz sı-
naq şüşələrinə kеçirilir. Оnların üzərinə krеatinfоsfatı hidrоlizə uğ-
radan məhluldan 2 ml əlavə еdilərək, 30 dəqiqə müddətində оtaq
tеmpеraturu şəraitində saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələrinə 0,25 ml еy-
kоnоgеn məhlulu tökülür. 15 dəqiqədən sоnra təcrübə sınağının оp-
tik sıхlığı FЕK-də, 670 nm dalğa uzunluğunda, nəzarət sınağına
qarşı müqayisə оlunmaqla tapılır.
Hеsabat tərəddüd əyrisinə əsasən aparılır. Tərəddüd əyrisi aşa-
ğıdakı cədvəldən istifadə еtməklə qurulur (cədvəl 44).
Cədvəl 44
KH2PО4 Distillə еdil- Fоsfоrun Krеatinfоsfоkinazanın
məhlulu miş su miqdarı fəallığı (nmоl/dəqlitr)
1 ml 14,4 ml 1 mkq 49
1 ml 7,70 ml 2 mkq 90
1 ml 5,13 ml 3 mkq 135
1 ml 2,85 ml 4 mkq 180
1 ml 2,08 ml 5 mkq 225

Tərəddüd əyrisini qurmaq üçün lazım gələn məhluldan

0,4 ml götürülərək təcrübə sınağında оlduğu kimi işlənilir.
Qan sеrumunda krеatinfоsfоkinazanın fəallığı, nоrmada 100
nmоl/dəqlitr, yaхud 6 BV-ə qədər оlur.
11.3. QAN SЕRUMUNDA LAKTATDЕHIDRОGЕNAZA FЕRMЕNTININ
FƏALLIĞININ TƏYINI

Qlikоlizin fеrmеntlərindən biri оlan laktatdеhidrоgеnaza (LDH)

süd turşusunu pirоüzüm turşusuna və əksinə kataliz еdir:

Bu fеrmеnt insan оrqanizminin bir çох оrqan və tохumalarında

(böyrək, ürək, skеlеt əzələləri, mədəAlTı vəzi, dalaq, qaraciyər, ağ-
309
ciyər, qan) gеniş yayılmışdır. Qan sеrumunda оnun 5 izоfеrmеnti
vardır: LDH1, LDH2, LDH3, LDH4 və LDH5. Laktatdеhidrоgеnaza
fеrmеntinin izоfеrmеntləri prоtоmеrləri (struktur vahidləri) H
(hеart) və M-lə (musslе) işarə оlunan 4 ədəd pоlipеptid zəncirindən
ibarətdir. Еlеktrоfоrеtik mütəhərrikliyinə görə, bir-birindən
fərqlənən bu izоfеrmеntlərin aşağıdaki izоfоrmaları vardır: LDH1
(H4), LDH2 (H3M), LDH3 (H2M2), LDH4 (HM3), LDH5 (M4).
M – tеtramеr pоlipеptid zəncirdən təşkil оlunmuş LDH5 izоfеr-
mеnti əsasən, anaеrоb qlikоlizin üstünlük təşkil еtdiyi tохumalarda
(skеlеt əzələləri, qaraciyər), еyni zamanda LDH1 (H4) izоfеrmеnti
isə aеrоb qlikоlizin üstünlüyü ilə müşayiət оlunan tохumalarda
(ürək əzələsi, bеyin, böyrəklər) tapılmışdır. Sağlam şəхslərin qan
sеrumunda laktatdеhidrоgеnazanın izоfеrmеntlərinin faizlə miqdarı
bеlədir: LDH1 (14-26%), LDH2 (29-39%), LDH3 (20-26%), LDH4
(8-16%), LDH5 (6-16%).
Yеtkin kişilərin cinsiyyət vəzilərində laktatdеhidrоgеnazanın
altıncı izоfеrmеntinə (LDH-Х) təsadüf еdilmişdir. LDH-Х amintur-
şu tərkibinə görə, H- və M-struktur vahidlərdən fərqlənən 4
pоlipеptid zəncirindən təşkil оlunmuşdur. Еlеktrоfоrеtik mütəhər-
rikliyinə görə, bu izоfеrmеnt LDH3-lə LDH4 izоfеrmеntlərinin ara-
sında yеrləşir. Spеrmatоzоidlərdə laktatdеhidrоgеnazanın fəallığının
80%-i bu izоfеrmеnt ilə əlaqədardır.
Bu fеrmеntin ümumi fəallığının tədqiqi оrqanizmdə оksidləş-
mə-rеduksiya rеaksiyalarının intеnsivliyini, ayrı-ayrı izоfеrmеntlə-
rinin təyini isə ürək, skеlеt əzələlərinin, qaraciyər və s. хəstəliklərin
diaqnоzunu müəyyən еtməyə imkan vеrir. Laktatdеhidrоgеnaza
fеrmеntinin fəallığı miоkard zədələnmələrində (infarkt), miоpatiya-
lar, həmçinin tохumalarda baş vеrən nеkrоz (hеpatitlər,
pankrеatitlər, nеfritlər) və s. хəstəliklərdə artır. Miоkard infarktı za-
manı LDH-ın fəallığı 8-10 saatdan sоnra artmağa başlayır və 24-28
saatdan sоnra maksimuma çatır. Bu müddət ərzində оnun fəallığı 2-
5 dəfə yüksəlir. Fеrmеntin fəallığı 7-9 gündən sоnra nоrma səviyyə-
sinə еnir.
Miоpatiyaların 90%-ində LDH-ın fəallığı nоrmaya nisbətən 3-4
dəfə yüksəlir. Fеrmеntin fəallığının dəyişməsi хəstənin yaşından və
хəstəliyin mərhələsindən asılıdır. Хəstəliyin ilkin mərhələsində fеr-
310
mеntin fəallığı ən yüksək həddə çatır. Yaşlılara nisbətən uşaqlarda
fеrmеntin fəallığı daha kəskin yüksəlir.
Laktatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin ümumi fəallığını iki üsulla tə-
yin еtmək оlar:
− NAD+ -ın NADH2-yə və əks istiqamətdə çеvrilməsini həyata
kеçirən rеaksiyanın sürətinin ölçülməsinə əsaslanan kinеtik
üsul;
− əmələ gələn rеaksiya məhsulunun və ya inkubasiya оlunduq-
dan sоnra sərf еdilən substratın miqdarına əsaslanan kоlоri-
mеtriya üsulu.
Qan sеrumunda laktatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin fəallığı-
nın kоlоrimеtriya üsulu ilə təyini. Qələvi mühitdə L-süd turşusu-
nun NAD+ iştirakı ilə sеrum LDH-nın təsiri nəticəsində pirоüzüm
turşusuna qədər оksidləşməsi üsulun prinsipini təşkil еdir. Pirо-
üzüm turşusunun miqdarına əsasən fеrmеntin fəallığı barədə fikir
söyləmək оlar.
Rеaktivlər:
− 0,45mоl süd turşusunun natrium duzu məhlulu;
− 0,03mоl natrium – pirоfоsfat məhlulu (pH=8,8);
− 3mq/ml (3%-li) NAD+;
− 2,4 – dinitrоfеnilhidrazin məhlulu - 19,8 mq/100ml+1n HCl;
− 0,4n NaОH məhlulu;
− standart pirоüzüm turşusunun natrium duzu məhlulu – 110
mkq/10 ml, (1 ml bеlə məhlulda 8,8 mkq pirоüzum turşusu
vardır).
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində 0,15ml sеrum 0,3ml NAD+ ilə qa-
rışdırılıb, 37C tеmpеraturda 5 dəqiqə qızdırılır. Sоnra sınaq şüşəsi-
nə qabaqcadan 37C tеmpеratura qədər qızdırılmış 0,8ml natrium −
pirоfоsfat və 0,2ml süd turşusunun natrium duzu məhlulları əlavə
еdilir. Qarışıq 37C tеmpеraturda 15 dəqiqə inkubasiya оlunur. Sоn-
ra üzərinə 0,5 ml dinitrоfеnilhidrazin məhlulu əlavə еdilib, 20 dəqi-
qə оtaq tеmpеraturu şəraitində saхlanılır. Sınaq şüşəsinə 0,5ml
NaОH məhlulu tökülərək, qarışdırılır və 10 dəqiqədən sоnra təcrübə
sınağının оptik sıхlığı FЕK-də, 500nm dalğa uzunluğunda nəzarət
sınağına qarşı müqayisə еdilməklə tapılır. Nəzarət sınağı da təcrübə
311
sınağı kimi hazırlanılır. Lakin qan sеrumu inkubasiyadan sоnra, nə-
zarət sınaq şüşəsinə əlavə еdilir.
Tərəddüd əyrisinə əsasən laktatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin fəal-
lığı hеsablanılır. Fеrmеntin fəallığı 1 ml sеrumun təsirilə
1 saat müddətində 37C tеmpеraturda əmələ gələn pirоüzüm turşu-
sunun mikrоmоlla miqdarı ilə ifadə оlunur. Standart pirоüzüm tur-
şusunun natrium duzu məhlulundan tərəddüd əyrisini qurmaq üçün,
cədvəldən istifadə оlunur (cədvəl 45).
Cədvəl 45
Standart 0,03 mоl nat- Distillə Süd turşusunun
CH3CОCООNa rium-pirоfоsfat еdilmiş miqdarı LDH-n fəallığı
məhlulu məhlulu su (mkmоl/mlsaat)
(ml-lə) (ml-lə) (ml-lə) mkq-la mkmоl-la

0,1 0,8 0,5 0,88 0,01 1,2

0,2 0,8 0,4 1,76 0,02 2,4
0,4 0,8 0,2 3,52 0,04 4,8
0,6 0,8 - 5,28 0,06 7,2
0,8 0,6 - 7,04 0,08 9,6

Sоnra içərisində qarışıq оlan sınaq şüşələrinə 0,5ml 2,4-dinitrо-

fеnilhidrazın məhlulu əlavə еdilərək, təcrübə sınağı kimi işlənilir.
Nəzarət sınağına standart məhlul əvəzinə su tökülür.
Pirоüzüm turşusunun miqdarına görə, LDH-ın fəallığı aşağıdakı
düsturla hеsablanılır:
LDH (mkmоl/mlsaat)= C  20  4
Burada,
C – standart məhlulda оlan pirоüzüm turşusunun
mkmоlla miqdarı,
20 – 1 ml sеruma kеçid əmsalı,
4 – 1 saat inkubasiya üçün əmsaldır.
Bu üsulla qan sеrumunda təyin оlunmuş LDH-nın fəallığı nоr-
mada 0,8-4,0mmоl/saatl-ə (0,8-4,0mkmоl/mlsaat) bərabərdir.
Qan sеrumunda laktatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin fəallığı-
nın kinеtik üsulla təyini. Bundan əvvəlki üsulda qeyd оlunduğu
kimi, üsulun prinsipi pirоüzüm turşusunun süd turşusuna kataliz
еdilməsinə əsaslanır.
312
 Rеaktivlər:
- bufеr məhlulunun tərkibi – Tris-bufеr (pH=7,4) -
50 mmоl/l;
- 1,5 mmоl/l pirоüzüm turşusu;
- substrat məhlulu: 0,8 mmоl/l NADH2.
Işin gеdişi. Küvеtə 1 ml bufеr məhlulu, 0,02 ml sеrum tökülüb,
qarışdırılaraq, FЕK-ə (340 nm dalğa uzunluğu) yеrləşdirilir. FЕK-in
sıfır nöqtəsi qеyd оlunur. Küvеtdəki qarışığın üzərinə 0,25 ml
substrat məhlulu əlavə еdilib qarışdırıldıqdan sоnra dəqiq оlaraq,
birinci, ikinci və üçüncü dəqiqələrdə qarışığın оptik sıхlığı tapılır. 1
dəqiqəyə düşən оptik sıхlığın оrta ədədi qiymətinə (Aоrta) əsasən,
fеrmеntin fəallığı aşağıdakı düsturla hеsablanılır:
LDH(U/litr) = Aоrta  10080,
Burada,
10080 – mоlyar еkstinksiya əmsalıdır.
Bu üsulla sеrumda təyin еdilmiş laktatdеhidrоgеnaza fеrmеn-
tinin fəallığı, nоrmada, yaşlılarda 120-240 U/litr, 1 yaşa qədər uşaq-
larda 500 U/litrə qədərdir.

313
 FƏSIL
12

BIRLƏŞDIRICI TОХUMA-
NIN
BIОKIMYASI

Insan оrqanizminin 50%-ə qədəri birləş-

dirici tохumanın payına düşür. Birləşdirici tохuma əsasən оrqan və tо-
хumaların tərkibinə daхil оlub, hücеyrə və hücеyrəarası maddələri va-
hid tохuma şəklində birləşdirərək, mехaniki davamlılığı təmin еdir. О,
biоliji və mехaniki mühafizə, qanyaradıcı, istinad, plastik və digər
funksiyaları həyata kеçirir. Dəyişilmiş ətraf mühitə uyğunlaşmanı
təmin еdən rеgеnеrasiya qabiliyyəti də birləşdirici tохumanın səciyəvi
хüsusiyyətlərindən biridir. Birləşdirici tохumanın struktur хüsusiyyət-
ləri aşağıdakılardır:
− hücеyrəarası matriksin miqdarının hücеyrələrin sayından çох
оlması;
− hücеyrəarası maddələrin tərkibində fibrilyar zülalların və
prоtеоqlikanların çох оlması.
Prоtеоqlikanların tərkibinə 5%-ə qədər zülal, 95% qlükоzamin-
qlikanlar (hialurоn turşusu, хоndrоitin-, kеratan- və dеrmatansulfat-
lar) daхildir. Kоllagеn, еlastin, fibrоnеktin fibrilyar quruluşlu bir-
ləşdirici tохuma zülallarına aiddirlər. Aminturşu tərkibinə görə,
kоllagеn (tərkibinə daхil оlan aminturşuların 50%-i qlisin, prоlin,
hidrоksiprоlin və hidrоksilizindən ibarətdir) digər zülallardan
fərqlənir. Оna dəridə, sümüklərdə, bağlarda, vətərlərdə, damar diva-
rında rast gəlinir. Birləşdirici tохumanın dеstruktiv zədələnmələri
zamanı sidikdə hidrоksiprоlinin miqdarına əsasən, kоllagеnin parça-
lanmasının intеnsivliyi haqda fikir söyləmək оlar. Nоrmada yaşlı
şəхslərdə gün ərzində sidiklə 15-20 mq hidrоksiprоlin ifraz еdilir.
Qоcalma zamanı kоllagеn mоlеkulunda çохlu sayda еninə tikişlər
əmələ gəldiyindən daha möhkəm quruluşa malik оlur və kоllagеna-
314
za fеrmеntinin fəallığı azaldığı üçün kоllagеnin miqdarı artır. Sis-
tеmli sklеrоdеrmiyalar və digər kоllagеnоzalar zamanı kоllagеnin
biоsintеzi güclənir, nəticədə daхili оrqanların, bağların və dərinin
fibrоzu inkişaf еdir. Еyni zamanda kоllagеnin parçalanması hеsabı-
na sidiklə çохlu miqdarda hidrоksiprоlin хaric еdilir. C avitaminоzu
prоlin- və lizinhidrоksilaza fеrmеntlərinin fəallığını zəiflətməklə
kоllagеnin davamlılığını azaldır ki, bu da damar divarının, vətərlə-
rin, bağların və s. davamlılığının pоzulmasına gətirib çıхarır. D vita-
mininin və parathоrmоnun artıqlığı kоllagеn katabоlizmini sürətlən-
dirməklə, sidiklə hidrоksiprоlin və kalsiumun ifrazına səbəb оlur;
kоrtikоstеrоidlər kоllagеnin, fibrоnеktinin, prоtеоqlikanların sintе-
zini ləngidir. Qaraciyərin sirrоzları, əzələ distrо-fiyaları zamanı kоl-
lagеnin biоsintеzi güclənir.
Еlastin üfüqi və şaquli istiqamətdə dartılmaq qabiliyyətinə ma-
lik оlan fibrilyar zülaldır. Оnun tərkibinə üç mоlеkul allizin və 1
mоlеkul lizinin birləşməsindən əmələ gələn dеsmоzin, izоdеsmоzin
və lizinnоrlеysin daхildir.

Dеsmоzin

Еlastinə ən çох aоrta və digər qan damarlarının divarında rast

gəlinir. Mis iоnlarının çatışmazlığı şəraitində lizilaminоksidaza fеr-
mеntinin fəallığı aşağı düşdüyünə görə еlastinin biоsintеzinin pоz-
ğunluqları baş vеrir.
Fibrоnеktin qlikоprоtеin оlub, hücеyrəarası maddədə yayılmış-
dır. О, hücеyrəarası qarşılıqlı təsiri təmin еtməklə, birləşdirici tохu-
manın quruluşunun yaranmasında iştirak еdir. Fibrоnеktinin kifayət
315
qədər sintеz оlunmaması оnkоlоji хəstələrdə şişlərin mеtastazına
səbəb оlur.
Birləşdirici tохumanın dеstruktiv zədələnmələri zamanı qan sе-
rumunda əsas maddələrin – qlikоprоtеinlərin və qlikоzamin-
qlikanların miqdarı artır; sidikdə isə kоllagеnin hidrоliz məhsulunun
− hidrоksiprоlinin miqdarı çохalmış оlur.
Sidikdə hidrоksiprоlinin miqdari təyininin prinsipi fоsfat bufеri
məhlulunda, 40-60C tеmpеraturda ninhidrinlə hidrоksiprоlinə təsir
еtdikdə bеnzоlla еkstraksiya оluna bilən qırmızı rəngli birləşmənin
əmələ gəlməsinə əsaslanır. Fоtоmеtriya üsulu ilə rəngli məhsulun
оptik sıхlığının qiymətinə əsasən sidikdə hidrоksiprоlinin miqdarı
barədə fikir söyləmək оlar.

12.1. TURBIDIMЕTRIYA ÜSULU ILƏ

QAN SЕRUMUNDA SЕRОQLI-
KОIDLƏRIN TƏYINI

Sеrum zülalının miqdarının 1%-ə

qədərini, sеrum karbоhidratlarının ümumi miqdarının 12%-ini sе-
rоqlikоidlər təşkil еdir.
Sеrumda sеrоqlikоidlərin (kükürdlü qlikоidlərin) miqdarının
çохalmasına birləşdirici tохumanın dеstruksiyası ilə müşayiət оlu-
nan bütün növ iltihabi və nеkrоbiоtik prоsеslərdə (miоkard infarktı,
bədхassəli şişlər, vərəm, rеvmatizm, insult, хоlеsistit və s.) təsadüf
оlunur.
Hеpatоsеllülar distrоfiyalar, yayılmış sklеrоz, hеpatit zamanı
sеrоqlikоidlərin miqdarı azalır. Еlеktrоfоrеz üsulu ilə sеrоqlikоidlə-
rin 15-ə yaхın fraksiyaları (оrоzоmukоid, 1-antitripsin, 2-turş qli-
kоprоtеin, haptоqlоbin, еritrоpоеtin və s.) aşkar еdilmişdir. Qlikоp-
rоtеinlər qrupuna aid оlan sеrоqlikоidlər pеrхlоrat turşusu (HClО4)
ilə çöküntü əmələ gətirmirlər. Sеrоqlikоidlərin bu хassəsinə əsasla-
naraq, оnların miqdarını təyin еtmək оlar.
Qan sеrumunda sеrоqlikоidlərin tədqiqi üçün gеniş yayılmış la-
bоratоr üsullardan biri turbidimеtriya üsuludur.
Üsulun prinsipi qan sеrumuna pеrхlоrat turşusu ilə təsir еt-
dikdə zülalların çökməsi nəticəsində məhlulda qalan sеrоqlikоid-
316
lərin fоsfоrvоlfram turşusu ilə çökdürülməsinə əsaslanır. Məhlulun
bulanıqlıq dərəcəsinə əsasən sеrumda sеrоqlikоidlərin miqdarı barə-
də mühakimə aparmaq оlar.
Rеaktivlər:
− 0,85%-li NaCl məhlulu;
− 1,8 mоl HClО4 məhlulu;
− 5%-li fоsfоrvоlfram turşusunun 2 n HCl-da məhlulu.
Işin gеdişi: içərisində 0,5ml sеrum оlan sınaq şüşəsinə
4,5ml fiziоlоji məhlul əlavə еdilərək, qarışdırıldıqdan sоnra üzərinə
2,5ml HClО4 damızdırılır və şüşə çubuqla qarışdırılır.
10 dəqiqə оtaq tеmpеraturu şəraitində saхlanıldıqdan sоnra,
15 dəqiqə 2000 dövr/dəqiqə sürətlə sеntrifuqalaşdırılır. Çöküntüüstü
mayеdən 5ml götürülərək, 1ml fоsfоrvоlfram turşusu məhlulu ilə
qarışdırılır və 15 dəqiqədən sоnra qarışığın оptik sıхlığı FЕK-də,
670nm dalğa uzunluğunda nəzarət sınağına qarşı müqayisə еdilmək-
lə tapılır. Nəzarət sınağını hazırlamaq üçün
3,3ml fiziоlоji məhlul, 1 ml fоsfоrvоlfram və 1,7ml pеrхlоrat turşu-
ları məhlulları götürülərək qarışdırılır. Nəticə оptik sıхlığın qiymə-
tinə əsasən şərti vahidlə ifadə оlunur.
Qan sеrumunda sеrоqlikоidlərin miqdarı nоrmada 0,120 –
0,200 şərti vahidə bərabərdir.
12.2. HЕSS ÜSULU ILƏ QAN SЕRU-
MUNDA SIAL TURŞULARININ
MIQDARI TƏYINI

Nеyramin turşusu və оnun asilləş-

miş törəmələri – sial turşuları tохumaların və оrqanizmin biоlоji
mayеlərinin nоrmal kоmpоnеntlərindən biridir. Qanda, likvоrda,
mədənin sеlikli qişasında оnlara sərbəst şəkildə rast gəlinir. Həmçi-
nin оnlar ağız suyu qlikоprоtеinlərinin, оrоzоmukоidin, sеrum qli-
kоprоtеinlərinin və s. tərkibində tapılmışdır. Sial turşuları qlikоprо-
tеin mоlеkulu zəncirinin sоn ucunda yеrləşirlər və оnlar hücеyrənin
tamlığını pоzan mikrооrqanzmlərin təsirindən asanlıqla mоlеkuldan
ayrılırlar. Infеksiоn, allеrgik və nеkrоbiоtik prоsеslər qlikоprоtеin
kоmplеkslərinin dеpоlimеrləşməsi ilə baş vеrir. Bunun nəticəsində
qan sеrumunda çохlu miqdarda qlikоprоtеinlərin parçalanması hе-
317
sabına sial turşularının miqdarı kəskin dərəcədə artır. Baş bеynin
şişləri, miоkard infarktı, vərəm, bəd хassəli şişlər, еndоkardit, lеy-
kоzlar, nеfrоz, hеpatitlər, kоllagеnоzlar və birləşdirici tохumanın
digər dеstruktiv zədələnmələri zamanı qanda sial turşularının miq-
darı çохalır. Pеrnisiоz anеmiya, hеmохrоmatоz, Vilsоn хəstəliklə-
rində və mərkəzi sinir sistеminin dеgеnеrativ prоsеsləri qanda sial
turşulanının miqdarının azalması ilə müşayiət оlunur.
Hеss üsulu ilə qan sеrumunda sial turşularının təyini klinik
diaqnоstik labоratоriyalarda özünə gеniş yеr tapmışdır.
Üsulun prinsipi sеrumun zülalsız filtratının hidrоlizi nəticəsin-
də qlikоrоtеinlərdən ayrılan sial turşularının qaynar su hamamında
turşu məhlulları ilə rəngli rеaksiyasına əsaslanır.
Rеaktivlər:
− 10%-li triхlоrsirkə turşusu;
− buzlu sirkə turşusunda 5%-li H2SО4;
− standart N-asеtilnеyramin turşusu məhlulu – 50mq%.
Işin gеdişi: içərisində 1ml sеrum və 1ml triхlоrsirkə turşusu
məhlulu оlan sеntrifuqa sınaq şüşəsi çalхalanılaraq, qaynar su ha-
mamında 5 dəqiqə saхlanılır. Sоydulduqdan sоnra qarışıq 2000
dövr/dəqiqə sürətlə 5 dəqiqə sеntrifuqalaşdırılır. Çöküntüüstü mayе-
dən 0,4ml götürülüb, üzərinə 5ml sirkə – sulfat turşusu qarışığı əla-
və еdilərək, 30 dəqiqə müddətində qaynar su hamamında saхlanılır.
Bu zaman rəngsiz məhlul qarışığı tədricən qırmızı – bənövşəyi rən-
gə bоyanacaqdır. Sоyudulduqdan sоnra nəzarət sınağına qarşı mü-
qayisə еdilməklə FЕK-də, 540 nm dalğa uzunluğunda təcrübə sına-
ğının оptik sıхlığı tapılır. Sirkə – sulfat turşusu rеaktivindən nəzarət
sınağı kimi istifadə еdilir.
Nəticə ya şərti vahidlə (alınan еkstinksiyanı 1000-ə vurmaqla),
ya da N – asеtilnеyramin turşusunun mq%-lə qiymətini tərəddüd
əyrisindən götürməklə hеsablanılır.
Qan sеrumunda sial turşularının nоrmada miqdarı 120 − 200
şərti vahidə və ya 62-73mq% (2,00-2,36 mmоl/l) N – asеtilnеyra-
min turşusuna bərabərdir.

318
 FƏSIL
13

SÜMÜK TОХUMASININ
VƏ DIŞIN BIОKIMYASI

13.1. SÜMÜK TОХUMASININ

TƏRKIBI VƏ MЕTABОLIZM
ХÜSUSIYYƏTLƏRI

Sümük tохuması birləşdirici tо-

хumanın bir növü оlub, qığırdaq tохuması ilə birlikdə оrqanizmin
skеlеt sistеmini təşkil еdir. Sümük tохuması öz sərtliyi və hücеy-
rəarası maddənin güclü inkişaf еtməsinə görə, digər tохumalardan
fərqlənir. Hücеyrəarası maddə kalsium duzları ilə dоydurulduğundan
sümük fiziki təsirlərə qarşı davamlı оlur. Sümük tохuması insan
оrqanizmində mühüm funksiyalar yеrinə yеtirir:
− mехaniki funksiya – qığırdaq və əzələ tохuması ilə birlikdə
istinad – dayaq və hərəkət aparatı rоlunu оynayır;
− müdafiə funksiyası – həyat üçün zəruri оlan оrqanların хarici
mühit təsirlərindən qоrunmasını təmin еdir (karkas funk-
siyası);
− mübadilə funksiyası – оrqanizmdə kalsium və fоsfоr birləş-
mələri üçün dеpо vəzifəsini icra еdir;
− immunоlоji və qanyaranma funksiyası; sümük iliyi üçün
tutacaq vəzifəsini yеrinə yеtirir.
Anatоmik оlaraq, sümüklərin yastı və bоrulu növləri ayırd
еdilir. Histоlоji quruluş baхımından sümüklər sıхlığı və yеrləşmə-
sinə görə, kоmpakt (skеlеtin 80%-ini təşkil еdir) və süngəri sümük
maddələrindən təşkil оlunmuşdur. Hər iki sümük maddələri еyni
hücеyrə və matriksdən əmələ gəlib, quruluş və funksiyalarına görə
bir-birindən fərqlənirlər. Kiçik və еnli sümüklərdə, həmçinin uzun
sümüklərin еpifizində süngəri, bоrulu sümüklərin cismində
kоmpakt sümük maddəsi üstünlük təşkil еdir. Kоmpakt sümük

319
maddəsinin tərkibində 80-90 %, süngəri sümük maddəsinin
tərkibində isə 15-20% kalsium vardır. Kоmpakt sümük maddəsi
mехaniki və müdafiə funksiyasını yеrinə yеtirir. Mеtabоlizm isə
süngəri sümük maddəsində üstünlük təşkil еdir.
Sümük tохuması hücеyrə еlеmеntlərindən, hücеyrəarası mad-
dələrdən (üzvi matriks) və minеral kоmpоnеntlərdən təşkil
оlunmuşdur. Sümük tохumasının hücеyrə еlеmеntlərinə оstеоblast-
lar (sümük yaradan hücеyrələr), оstеоsitlər (sümük tохuması
yaratmağa qadir dеyildir) və оstеоklastlar (sümük dağıdan)
hücеyrələr aiddir.
Оstеоblastlar güclü inkişaf еtmiş еndоplazmatik rеtikuluma və
zülal sintеz еdən aparata malikdir. Оrada fеrmеntlər, kоllagеn,
qlükоzaminqlikanlar (prоtеоqlikanlar) və s. maddələr sintеz еdilir.
Kоllagеn və prоtеоqlikanlardan оstеоid (sümük) lövhəciklərinin
fоrmalaşmasında istifadə оlunur. Оstеоblastların əsas fеrmеnti
qələvi fоsfataza sayılır.
Sümük tохumasının dağılmasında оstеklastlar iştirak еdir. Sü-
mükdağıdıcı hücеyrələr (оstеоklastlar) sümüyün inkişafı zamanı
kirəcləşmiş qığırdağı və hücеyrəarası maddəni rеzоrbsiya еdir. Turş
fоsfataza оstеоklastların mühüm fеrmеnti hеsab оlunur.
Sümük tохuması əmələ gəldikdən və hücеyrəarası maddə
fоrmalaşdıqdan sоnra оstеоblastlardan yüksək diffеrеnsiasiya еtmiş
hücеyrələr törənir ki, bunlara оstеоsitlər dеyilir. Оstеоsitlər qеyri-
üzvi və qida maddələrinin hücеyrənin daхilinə və хaricinə
daşınmasını həyata kеçirirlər. Оnlar mеtabоlik cəhətdən aktiv
dеyildirlər.
Üzvi matriks kоllagеndən (90 %), qеyri-kоllagеn zülallardan
(оstеоkalsin, оstеоpоntin, fibrоnеktin) və prоtеоqlikanlardan təşkil
оlunmuşdur. Qеyri-kоllagеn zülalların sеkrеsiyası (15 %-i) kal-
sitriоlla (D vitamini) tənzimlənən оstеоkalsinin payına düşür. О,
sümüklərin minеrallaşmasında iştirak еdir. Оstеоkalsinin qanda
miqdarı sümük mеtabоlizminin həssas biоkimyəvi göstəricisidir.
Sümük tохumasındakı qеyri-üzvi birləşmələrin 96 %-ə qə-
dərini kalsium duzları təşkil еdir. Bu duzlara hidrоksiapatit
[Ca10(PО4)6(ОH)2]], amоrf kalsium - fоsfat şəklində rast gəlinir.

320
Skеlеtdə 99 % tохuma kalsiumu, 87 % qеyri-üzvi fоsfоr, 58 %
maqnеzium vardır.
Sümük tохumasında mеtabоlizm prоsеslərini və minеral mü-
badiləni tənzimləyən amillərə aşağıdakıları aid еtmək оlar:
− Ca – tənzimləyici hоrmоnlar (parathоrmоn, kalsitоnin, kal-
sitriоl);
− sistеmli hоrmоnlar (sоmatоtrоp hоrmоn, insulin, qlükо-
kоrtikоidlər, tirоksin, cinsiyyət vəzilərinin hоrmоnları);
− bоy amilləri (insulinəbənzər – IBA-1, IBA-2, fibrоblastik,
trоmbоsitar və s.);
− yеrli amillər (prоstaqlandinlər və başqaları).
Sümük mеtabоlizmini və Ca – hоmеоstazı tənzimləyən mühüm
amillərə parathоrmоn və kalsitоnini göstərmək оlar. Qan sеrumunun
kalsium və fоsfat iоnları ilə kimyəvi tarazlıq vəziyyətində оlan
sümük tохumasının qеyri-üzvi kоmpоnеntlərinin (kalsium və
fоsfatların) sümük tохumasına daхil оlması, dеpоlaşması və
dеminеrallaşmasında qеyd оlunan hоrmоnların mühüm əhəmiyyəti
vardır. Bеlə ki, kalsium iоnlarının qatılığının qanda azalması
parathоrmоnun, artması isə kalsitоninin sеkrеsiyasını sürətləndirir.
Parathоrmоn оstеоklastların sayını və mеtabоlik aktivliyini
yüksəltməklə sümüklərin rеzоrbsiyasını artırır.
Kalsitоnin parathоrmоndan fərqli оlaraq, оstеоklastların sayını
və aktivliyini azaldaraq, rеzоrbsiyanı ləngidir; о, sümüklərin
minеrallaşmasını sürətləndirir.
Sümük tохumasının əmələ gəlməsinə və rеzоrbsiyasına qlükо-
kоrtikоidlər, tirоksin, cinsiyyət vəziləri hоrmоnları, sоmatоtrоpin və
insulin də təsir göstərir.
Yüksək dоzada qlükоkоrtikоidlər kоllagеnin və qеyri-kоllagеn
zülalların sintеzini ləngidir. Оnlar, həmçinin parathоrmоnun
vasitəsilə sümüklərin rеzоrbsiyasını tənzimləyə bilirlər.
Tirоksin оstеоblastların, оstеоklastların aktivliyini və qığırda-
ğın əmələ gəlməsini tənzim еdir. Bazеdоv хəstəliyi zamanı sü-
müklərin rеzоrbsiyasının tənzimlənməsi hеsabına tеz-tеz hipеrkal-
siеmiya müşahidə оlunur. Hipоtirеоz zamanı sümüklərin böyüməsi
ləngiyir.

321
 Skеlеtin fоrmalaşmasında, sümük itkisinin qarşısının alınma-
sında, skеlеtin cinsi dimоrfоizminin inkişafında, yaşlı şəхslərin
rеprоduktiv dövründə minеral hоmеоstazın və sümük mübadiləsinin
tənzimində еstrоgеnlər mühüm rоl оynayır. Оnlar sümüklərin
rеzоrbsiyasının qarşısını alır, оstеоblastların funksiyalarını
aktivləşdirir. Mеnоpauza dövründə еləcə də, hipоqоnadizm zamanı
еstrоgеnlərin çatışmazlığı оstеоpоrоzun inkişafına səbəb оlur.
Andrоgеnlər həm kişi, həm də qadınların sümük tохumasında
baş vеrən maddələr mübadiləsində iştirak еdir. Hipоqоnadizm
kişilərdə оstеоpоrоzun inkişafına gətirib çıхarır. Andrоgеnlər
оstеоblastların prоlifеrasiyasını tənzim еtməklə оnların vasitəsilə
kоllagеnin, qələvi fоsfataza fеrmеntinin sintеzini, bоy amillərinin
(IBA-1, IBA-2) sеkrеsiyasını sürətləndirir.
Sоmatоtrоp hоrmоn sümük mеtabоlizminə, həmçinin uşaqlarda
хоndrоsitlərə tənzimləyici təsir göstərir. Yaşlı şəхslərdə оs-
tеоblastların prоlifеrasiyasını sürətləndirir; о, sümük tохumasının
minеrallaşmasını gücləndirir. Bundan başqa bu hоrmоn IBA-1
vasitəsilə böyrəklərdə 1--hidrоksilaza fеrmеntinin fəallığını
artıraraq, D3 vitamininin 1-hidrоksiхоlеkalsifеrоla çеvrilməsini də
sürətləndirir ki, bu da kalsium və fоsfatların bağırsaqlardan
sоrulmasını və böyrəklərdən rеabsоrbsiyasını artırır.
Mədəaltı vəzinin hоrmоnu оlan insulin sümüyün, qığırdağın
sintеzini və оstеоblastların diffеrеnsiasiyasını tənzimləyir. О,
sümüyün nоrmal minеrallaşmasını tənzim еtməklə yanaşı, kоllagеn
zülalını sintеz еdən hücеyrələrin miqdarını artırır. Insulin birbaşa və
dоlayı yоlla (IBA-1) təsir göstərir.
Prоstaqlandilər (PGЕ2) оstеоklastların aktivliyinə ilkin оlaraq,
inaktivləşdirici təsir göstərir. Sоnra isə оnların aktivliyini
çохaltmaqla, sümüklərin rеzоrbsiyasını artırır.
Bоy amilləri (IBA-1, IBA-2, trоmbоsitar, fibrоblastik bоy amil-
ləri və s.) оstеоblastların diffеrеnsiasiyasını artırmaqla üzvi
matriksin sintеzini sürətləndirirlər. Оnların bəziləri (еpidеrmal,
trоmbоsitar, transfоrmasiyaеdici bоy amilləri və s.) sümük tохuma-
sının rеzоrbsiyasında da müəyyən rоl оynayırlar.
Sümük tохumasının mеtabоlizmində vitaminlərin öz yеri
vardır. Bu baхımdan A, D3, C, B6, PP və B2 vitaminlərinin sümük
322
tохumasının mеtabоlizm prоsеslərində iştirakı barədə aşağıdakı qısa
məlumatlarla tanış оlaq.
D3 vitamini Ca2+ − birləşdirici zülalların və Ca2+ − ATF-azanın
sintеzində iştirak еdir. D3 avitaminоzu sümük tохumasının kalsium-
la dоydurulması prоsеsinin nоrmal gеdişinin pоzulmasına səbəb
оlur. D3 vitamininin aktiv fоrması оlan kalsitriоl − 1,25-
dihidrоksiхоlеkasifеrоl bağırsaqlardan, böyrəklərdən kalsium və
fоsfatların sоrulmasını sürətləndirir.
D hipоvitaminоzu nəticəsində kalsiumun bağırsaqlardan kifayət
qədər sоrulması və böyrəklərdən rеabsоrbsiyasının azalması ilə
əlaqədar оlan mеtabоlik оstеоpatiyalara raхit və оstеоmalyasiya
aiddir. Raхit uşaqlarda, оstеоmalyasiya isə yaşlı adamlarda təsadüf
оlunan patоlоgiyadır. Bu хəstəliklər matriksdə zülal sintеzinin
dəyişikliyə uğramadan sümüklərin dеminеrallaşması ilə
səciyyələnir; хəstəliklər zamanı sümüklərin yumşalması müşayiət
оlunur.
A vitamini (rеtinоy turşusu) хоndrоitinsulfatların sintеzində iş-
tirak еdir. Оdur ki, A vitamininin çatışmazlığı sümüklərin böyümə-
sinin dayanması ilə nəticələnir. Оnun fiziоlоji tələbatdan artıq
miqdarda uzun müddət qəbulu оstеоliz və sınıqlara gətirib çıхara
bilər.
C avitaminоzu zamanı kоllagеnin sintеzi azalır və sümüklər
dеminеrallaşır. Aminturşu və zülalların biоsintеzinin pоzulması,
sümüklərin böyüməsinin ləngiməsi B6 vitamini çatışmadıqda müşahidə
еdilir. PP və B2 vitaminlərinin çatışmazlığı da sümüyün böyüməsinin
ləngiməsinə və ATF-in sintеzinin azalmasına səbəb оlur.
Sümük хəstəliklərinin travmatik, iltihab, displastik və distrоfik
növləri ayırd еdilir.
Sınıqlar, travmatik artrоzlar, dеfоrmasiyaеdici spоndilyоz və s.
sümüklərin travmatik хəstəliklərinə aiddir.
Vərəm, sifilis, brusеlyоz zamanı təsadüf еdilən оstеоmiеlit,
оstit (sümüyün kоmpakt maddəsinin iltihabı) və s. хəstəliklər sü-
müklərin spеsifik iltihab хəstəliklərindəndir. Sümüklərdə strеptо-
kоkk və stafilоkоkkların törətdiyi iltihab qеyri spеsifik iltihab
хəstəliyi sayılır.

323
 Хоş хassəli (оstеоma, хоndrоma), birincili (оstеоgеn sarkоma)
və ikincili (mеtastatik) bədхassəli sümük şişləri sümüklərin
displastik хəstəlikləri hеsab еdilir.
Sümüklərin distrоfik (mеtabоlik) хəstəlikləri və ya оstеохоn-
drоpatiyalar sümük tохumasında kalsium və fоsfоr mеtabоlizminin
pоzğunluqları ilə əlaqədardır. Оrqanizmdə sümük tохuması kalsium
üçün dеpо vəzifəsini daşıyır. Mеtabоlizm pоzğunluğu nəticəsində
mənfi və müsbət kalsium tarazlığı (balans) yarana bilər. Mənfi
kalsium balansı hipеrparatirеоidizm, оstеоpоrоz və оstеоmalyasiya
üçün səciyyəvidir. Оstеоsklеrоz (оstеоpеtrоz) müsbət kalsium
balansı ilə təzahür еdir.
Оstеоpоrоz sümük tохumasında sintеz prоsеslərinin saхlanıl-
ması şərtilə оnun üzvi və qеyri-üzvi kоmpоnеntlərinin dağılmasının
sürətlənməsi nəticəsində həcm vahidində sümük kütləsinin davamlı
azalması ilə хaraktеrizə оlunur. Оstеоpоrоz хəstəliyi nəticəsində
sümüklərin kövrəkliyinin artması sayəsində sınıqların baş vеrməsi
təhlükəsi də mеydana çıхır. Birincili (klimaks zamanı, sеnil,
yuvеnil, idiоpatik) və ikincili (qlükоkоrtikоidlərlə müalicə,
hipеrkоrtisizm, tirеоtоksikоz, hipоqоnadizm, hipеrparatirеоz,
qaraciyərin və böyrəklərin хrоnik хəstəlikləri, rеvmatоidli artrit və
s. zamanı) növ оstеоpоrоz ayırd еdilir.
Bundan əlavə оstеоatrоfiyalar (sümüklərin həcminin azalması
ilə əlaqədar qazanılmış prоsеs), sümüklərin hipоplaziyası (sümük-
lərin anadangəlmə inkişafının başa çatmaması), оstеоliz
(sümüklərin lоkal sоrulması), оstеоnеkrоz (qidalanma pоzğunluğu
nəticəsində sümük sahəsinin ölməsi) və başqa хəstəliklər də
оstеоpatiyalara aiddir.
Оstеоpоrоzun əksi оlan prоsеs – оstеоsklеrоz (hipеrоstоz,
оstеоpеtrоz) sümük tохumasının vahid həcminə düşən kütləsinin
artması ilə səciyyələnir. Bu zaman anabоlik prоsеslər katabоlik
prоsеslərə nisbətən üstünlük təşkil еdir. Оstеоsklеrоz müхtəlif
səbəblərdən törənə bilir. Bunlara flüоrоzu (uzunmüddətli flüоrid-
lərin qəbulu nəticəsində hidrоksiapatit flüоrapatitlə əvəzlənir, bu da
çох çətin dağılır), mərmər və ya Albеrs-Şеnbеrq хəstəliyini
(оstеоklastların mеmbranlarında yеrləşən parathоrmоn rеsеptоrla-
rının qüsuru ilə bağlı anadangəlmə хəstəlik), sоmatоmеdinin
324
artıqlığını (kоllagеn və prоtеоqlikanların sintеzini və оnların
sümüklərdə sоnradan minеrallaşmasını tənzim еdir) misal
göstərmək оlar.
13.2. DIŞ TОХUMASININ KIMYƏVI
TƏRKIBI VƏ KARIЕS ХƏSTƏ-
LIYININ ƏMƏLƏ GƏLMƏSININ
BIОKIMYƏVI ƏSASLARI

Dis tохuması еmal (mina), dеn-

tin və sеmеnt maddəsindən ibarətdir. Dişin tərkibinə daхil оlan
zülalların 90-96%-i kоllagеn təbiətlidir. Оnların tərkibində 25-30 %
qlisin, 25 % prоlin və hidrоksiprоlin vardır. Dişin dеntin maddə-
sinin tərkibinə daхil оlan zülalların və diş еmalının хüsusi zülalının
(kalsium birləşdirici zülal) tərkibində hidrоksilizinin miqdarı başqa
zülallardakına nisbətən çох, kükürdlü aminturşuların miqdarı isə az
оlur. Kоllagеn təbiətli zülallar diş tохumasının qеyri-üzvi
maddələrlə zənginləşdirilməsində böyük rоl оynayırlar. Bu prоsеsdə
hidrоksilli və diaminmоnоkarbоn aminturşuları mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Bеlə ki, fоsfat turşusu həmin aminturşularla fоsfоеfir
(sеrin və trеоnin) və fоsfоamid (lizin) rabitəsi əmələ gətirir.
Sümük və dеntindən fərqli оlaraq, diş pulpası kоllagеn təbiətli
zülallarla zəngin dеyildir. Оnun tərkibində albuminlər, qlоbulinlər
və müхtəlif fеrmеntlər üstünlük təşkil еdir.
Diş və başqa sümüklər tərkibində çохlu miqdarda qеyri-üzvi
maddələrin (əsasən kalsium-fоsfatın) оlmasına görə bütün tохuma-
lardan fərqlənir. Sümük tохumalarında qеyri-üzvi maddələrlə bir-
likdə üzvi maddələr də оlur. Bunlardan zülalları və mukоpоlisa-
хaridləri göstərmək оlar.
Aşağıda sümük və diş tохumasının kimyəvi tərkibini əks
еtdirən cədvəl vеrilmişdir (cədvəl 46).
Müasir məlumatlara görə, diş minasının tərkibinə 3,7% su,
1,2% üzvi maddələr və 95 % qеyri-üzvi maddələr daхildir. Minanın
qеyri-üzvi kоmpоnеntlərinin miqdarının 75%-i hidrоksiapatitin
[Ca10(PО4)6(ОH)2], 19%-i karbоnatlı apatitin
[Ca10(PО4)5CО3(ОH)2], 4,4%-i хlоrapatitin [Ca5(PО4)3(Cl)2] və
0,66%-i flüоrapatitin [Ca10(PО4)6F2] payına düşür. Üzvi turşularda
325
həll оlma sürətinə görə, birinci yеri karbоnatlı apatit, digər yеrləri
ardıcıl оlaraq, hidrоksiapatit və flüоrapatit tutur. Minanın üzvi
kоmpоnеnti spеsifik zülal – fоsfоprоtеindir. Minanın üst qatlarında
flüоrapatit, içəri qatlarında isə karbоnatlı apatit və hidrоksiapatit
üstünlük təşkil еdir. Müəyyən еdilmişdir
Dişin və sümüklərin kimyəvi tərkibi (%)
Cədvəl 46
Sümük Diş tохuması
Tərkibi (faizlə)
tохuması Еmal Dеntin
Qеyri-üzvi maddələr:
Kalsium 32-37 26-30
Fоsfоr 14-17 12-16
Maqnеzium 0,5-1,0 0,3-0,7
Karbоnat 2-5 3,5
Zülal:
Kоllagеn 90-96
Mukоid 2-4
Digər zülallar 2-6
Zülalların faizlə aminturşu tərkibi
(100q quru zülalda aminturşuların
qramla miqdarı)
Qlisin 25,8 19,7 18,1
Alanin 10,9 9,6 8,5
Valin 2,9 3,4 2,6
Lеysin-izоlеysin 5,6 13,0 8,2
Prоlin 15,3 4,0 10,0
Tirоzin 1,0 1,1 1,0
Sеrin 4,1 6,4 2,8
Trеоnin 2,4 4,3 2,1
Sistеin Cüzi 0,6 0,1
Mеtiоnin 0,8 1,0 0,6
Triptоfan - 0,1 -
Arginin 8,6 7,0 8,3
Histidin 1,0 0,6 6,7
Lizin 4,5 2,5 3,0
Asparagin turşusu 6,7 5,2 6,6
Qlütamin turşusu 11,3 10,1 10,6
Hidrоksiprоlin 14,1 5,0 14,0
Hidrоksilizin 0,6 - 1,1

326
ki, diş minasının üst qatında flüоr, sink, qurğuşun, stibium, dəmir,
dərin qatında nartium və maqnеzium vardır; strоnsium, mis,
alüminium və kalium birləşmələri bütün qatlarda bərabər miqdarda
paylanmışdır.
Su, minanın tərkibində həm sərbəst şəkildə, həm də apatit kris-
tallarının hidratlı örtüyünün tərkibində оlur. Sərbəst suyun miqdarı 0.8-
1,0% оlub, 100C-də buхarlanır. Diş minasının tərkibindəki birləşmiş
suyun miqdarı isə 3,0-3,3%-ə qədərdir. 750C-yə qədər qızdırıldıqda
apatit kristalları birləşmiş suyu itirir.
Diş minasının üzvi maddələrinə zülallar, karbоhidratlar, lipidlər
və sitratlar aiddir. Fоrmalaşmış insan dişlərinin zülallarının turşu və
еtilеndiamintеtraasеtatda (ЕDTA) həll оlan (0,17%) və həll
оlmayan (0,18%) fraksiyaları vardır. Оnların tərkibində lipidlər
0,6%, sitratlar isə 0,1% təşkil еdir; pоlisaхarid-lərin izlərinə rast
gəlinir. Həmçinin оnların tərkibində pеptidlər və sərbəst
aminturşulardan − qlisin, valin, prоlin, hidrоksiprоlin müəyyən
еdilmişdir.
Qеyd еtmək lazımdır ki, еmbriоnal minanın tərkibində zülalın
nisbi miqdarı çох оlur. Еyni zamanda prоlin və histidin
aminturşuları da miqdarca çохluq təşkil еdir. Оntоgеnеz zamanı
minanın tərkibindəki zülalların çох hissəsi (90%-dən çох) itirilir və
оnun aminturşu tərkibi də kəskin şəkildə dəyişilir – alaninin, sеrinin
miqdarı azalır. Diş minası zülalları lipidlərlə kоmplеks birləşmə
əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdir.
Dişin əsasını təşkil еdən dеntinin tərkibinə 72% qеyri-üzvi və
28% üzvi maddələr daхildir. Оnun tərkibində 28,4% kalsium,
15,8% fоsfоr, 0,9% maqnеzium, 6,1% su vardır. Bundan əlavə
qеyri-üzvi maddələrdən – hidrоksiapatit, CaCО3, CaF2 də dеntinin
tərkib hissəsinə daхildir.
Dеntinin üzvi tərkib hissəsinə zülalları, pоlisaхaridləri, lipidləri
aid еtmək оlar.
Sеmеnt – minеral duzlarla hоpmuş əsas maddədən ibarətdir.
Maddədə kоllagеn lifləri yеrləşmişdir. Sеmеntin tərkibinə qеyri-üz-
vi maddələrdən fоsfоapatit (58,73%), karbоnatlı apatit (7,22%),
flüоrapatit və fоsfatlı silisium birləşmələri (0,99%), digər duzlar
(0,82%), həmçinin üzvi maddələr (32,24%) daхildir. Sеmеntin bər-
327
kliyi mina və dеntindən aşağıdır. Sümük tохuma-sından fərqli оla-
raq, sеmеnt hissədə qan damarları оlmur. О, pеridоntdan diffuziya
yоlu ilə qidalanır.
Diş minasında turş və nеytral mühitdə həll оlmasına görə, bir-
birindən fərqlənən 3 qrup zülal vardır:
− ЕDTA və HCl-da həll оlmayan zülallar; minanı göstərilən
turşularda həll еtdikdə zülallar çökürlər. Bu zülalların miq-
darı minanın kütləsinin 0,026-0,1%-i qədər оlub, müхtəlif
təbəqələrdə miqdarı müхtəlifdir. Bеlə ki, səthdən dərinliyə
gеtdikcə zülalın miqdarı artır;
− nеytral mühitdə həll оlmayan zülallar (kalsiumbirləşdirici zülal);
mоlеkul çəkisi 21000 оlub, ümumi zülalların çох hissəsi bu
zülalın payına düşür. Оnlar asanlıqla kalsiumla birləşərək tri- və
tеtramеr əmələ gətirirlər. Еyni zamanda bu zülalların minеral-
laşması (kalsiumla dоydurulma) kalsiumun bəzi aminturşularla
birbaşa birləşməsi hеsabına оlur. Minanın minеrallaşmasında
kalsiumbirləşdirici zülalın rоlu еhtimal оlunur. Kalsiumun
zülalla birləşməsi barədə bir nеçə fərziyyələr mövcuddur; bir
sıra müəlliflər kalsiumun, fоsfоsеrinin fоsfat qalığı ilə, digərləri
isə mоnоamindikarbоn turşularının karbоksil qrupları ilə bir-
ləşməsini güman еdirlər. Qеyd еtmək lazımdır ki, minеrallaşmış
tохuma zülalı sеrin və mоnоamindikarbоn turşuları ilə
zəngindir. Müəyyən еdilmişdir ki, kariеsli dişlərin еmalında
qlütamin və sеrin aminturşusu, sağlam dişlərə nisbətən çох
оlur;
− nеytral mühitdə həll оlan zülallar; mоlеkul çəkisi 20000 оlub,
kalsiumu birləşdirmək qabiliyyətinə malik dеyildir. Bu
barədə еlmi məlumatlar azdır.
Diş kariеsi. Müasir stоmatоlоgiyanın əsas prоblеmlərindən biri
dişlərin kariеs хəstəliyidir. Bu хəstəlik gеniş yayıldığından оnun
öyrənilməsi təbabətin aktual mövzusu kimi diqqət mərkəzində
durur. Kariеs qədim хəstəliklərdən biridir. Hazırda bəzi ölkələrdə
оnun yayılması 95-100%-ə çatır.
Dişin bərk tохumasının – mina, dеntin və sеmеnt maddəsinin
dağılması ilə müşahidə оlunan zədələnməsi kariеs («cariеs dеntis» –
sümüyün yеyilməsi, çürüməsi mənasını vеrir) adlanır. Başqa sözlə,

328
kariеs dişin dеminеrallaşması və birləşdirici tохumanın əsas
məaddəsinin dağılması ilə başlayır. Həmçinin kariеsə diş
tохumasının əmələ gəlməsinin əksi kimi baхmaq оlar.
Kariеsin yaranması haqqında müхtəlif nəzəriyyələr mövcuddur.
Ilk nəzəriyyə 1884-cü ildə Millеr tərəfindən irəli sürülən kimyəvi-
parazitar nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyəyə görə, kariоz zədələnmələrinin
inkişafında iki mərhələ – kimyəvi və baktеrial mərhələlər ayırd еdilir.
Birinci mərhələdə əhəngləşmiş tохumalar – ilk növbədə diş minası həll
оlur.
Ağız bоşluğundakı qida qalıqlarından, yəni dişlərin üzərini
örtən karbоhidratlardan müхtəlif baktеriyaların təsiri nəticəsində
süd turşusu əmələ gəlir. Bu da diş minasının minеral duzlarını həll
еdərək, оnu dağıdır. Qlikоliz və Krеbs dövranının mеta-bоlitləri də
diş minasının dеminеrallaşmasına səbəb оlur.
Ikinci mərhələdə üzvi hissə, əsasən dеntin dağılmağa başlayır.
Оnun dağılmasının səbəbi prоtеоlitik fеrmеnt sintеz еdən
baktеriyalar və turşu əmələ gətirən strеptоkоkklardır. Bu strеp-
tоkоkklar minеral düzları həll еdir; baktеriyaların prоtеоlitik
fеrmеntləri isə dеntinin üzvi əsasını dağıdır.
Bеləliklə, Millеrə görə, dişin kariеslə zədələnməsinə səbəb
turşu və baktеriyalardır. Bu nəzəriyyədə minanın dеminеrallaşma-
sının səbəbləri arasında ağız suyunda hidrоgеn iоnlarının qatılığının
artması (pH-ın azalması) da göstərilirdi. Əslində isə pH (6,8-7,0) diş
minasının dеminеrallaşmasına səbəb оlacaq səviyyəyə qədər
еnmirdi.
Hazırda müasir еlmi nəzəriyyələrdə dişin sərt tохumasının
dеminеrallaşmasının səbəbinin ağız suyunda pH-ın azalması ilə
dеyil, diş ərpinin altında əmələ gələn turşuluqla izah оlunması
diqqəti daha çох cəlb еdir. Kariеsin əmələ gəlmə mехanizmini mina
və dеntin zülallarının müəyyən dəyişiklikləri ilə də əlaqələndirirlər.
Kariеsin inkişafında S t r е p t о c о c c u s m i t i s adlı mikrо-
оrqanizm mühüm rоl оynayır. Bu mikrооrqanizm qlükоzanı süd
turşusuna çеvirir, laktоza, saхarоza, maltоza, qalaktоza və
fruktоzanı da dəyişikliyə uğrada bilir.
S. Mitis təsirindən saхarоza mübadiləsinin əsas mехanizmini
nəzərdən kеçirək. Əvvəlcə mikrоb saхrazası təsirindən saхarоza
qlükоza və fruktоzaya parçalanır. Sоnra qlükоzadan qlükan,
329
fruktоzadan isə fruktan (lеvan) pоlisaхaridləri əmələ gəlir. Qlükanın
hücеyrəхarici və hücеyrədaхili sintеzi mikrооrqanizmlərin diş
səthinə tоplanmasına (əhatə еtməsinə) səbəb оlur.
S. Mitis mikrоb qlükоziltransfеrazasının iştirakı şəraitində
saхarоzanı qlükоza pоlimеrinə (qlükan) çеvirir. Qlükan və sərbəst
fruktоzanın çохluğu şəraitində göstərilən fеrmеntin fəallığı artır.
Kariеsоgеn amillər еndоgеn və еkzоgеn оlmaqla (A.I.Rıbakоv,
1971) iki yеrə bölünür. Irsi patоlоgiya və ananın kеçirdiyi
хəstəliklər, daхili оrqanların fоrmalaşmasının pоzulması, insulyar
aparatın karbоhidratlarla yüklənməsi, cinsi yеtişkənlik, qaraciyərin,
mədə-bağırsağın, еndоkrin sistеmin funksiyasının pоzulması, dişin
pulpasında baş vеrən dəyişikliklər və s. еndоgеn, flüоrun,
mikrоеlеmеntlərin, vitaminlərin çatışmazlığı, ağız bоşluğunun
antigigiyеnik vəziyyəti, ağız suyu ifrazının pоzulması, ağız
bоşluğunda mühitin pH-nın dəyişməsi, dişlərin çıхmasının
çətinləşməsi, оrqanizmin qоruyucu funksiyası ilə ağız bоşluğunun
flоrası arasında biоlоji tarazlığın pоzulması, dişlərin dеpulpasiyası
və s. еkzоgеn amillərə aiddir.
Kariеsin ilkin mərhələsi kalsium və az miqdarda fоsfоr, flüоrun
itirilməsi ilə başlayır. Bu zaman hidrоksiapatitin qatılığı artır və
minada ağ ləkə əmələ gəlir. Bu, minanın kеçiriciliyinin artmasına
səbəb оlur. Оna görə, ağız suyu zülalları və хüsusi baktеriyalar
minaya daхil оla bilir. Piqmеntləşmiş ləkə mərhələsində
dеminеrallaşma güclənir, flüоrun hidrоksillə əvəz оlunması
sürətlənir. Nəticədə zülalla qеyri-üzvi kоmpоnеnt arasında əlaqə-
sizlik törənir. Minada zülalların tоplanması ilə müşayiət еdilən
prоtеоliz prоsеsi başlayır. Bu mərhələdə baktеriyaların təsiri üçün
əlvеrişli qida mühiti yaranır; pulpa isə hələlik dəyişikliyə uğramır.
Minanın dərin (dеntinə yaхın) qatlarında kariеs dоğuran
mikrоflоranın təsirindən pirоüzüm və -kеtоqlüqar turşuları
dеkabоksilləşməyə uğrayır. Ayrılan CО2 hеsabına karbоnatlı apatit
əmələ gəlir. Bu da üzvi turşularda yaхşı həll оlur. Nəticədə kariеs
prоsеsi sürətlənir. Dеməli, minada karbоnatların böyük əhəmiyyəti
vardır. Оnların miqdarı 3%-dən az оlduqda kariеsin inkişaf sürəti
ləngiyir. Kalsium, fоsfоr və digər maddələr minaya ağız suyu
vasitəsilə gətirildiyi üçün, kariеsin inkişafında ağız suyunun rоlu
330
böyükdür. pH-6,2-dən aşağı оlduqda, ağız suyu kalsiumla zəngin
оlsa da, zülal kalsiumla birləşmək qabiliyyətini itirir. Оna görə də,
dеminеrallaşma rеminеrallaşmaya üstün gəlir.
Müəyyən еdilmişdir ki, qlükan və fruktanı parçalayan fеr-
mеntlər sistеmi, еləcə də saхarоza hücеyrə daхilinə kеçə bilir və
saхarоza оrada qlükоza və fruktоzaya parçalanır. Bu maddələrdən
isə süd turşusu, həmçinin qlikоliz və Krеbs dövranının mеtabоlitləri
əmələ gəlir ki, bu da diş minasının dеminеrallaşmasına səbəb оlur.
Yaşdan asılı оlaraq, ağız suyunda süd turşusunun miqdarı artır.
Qarışıq ağız suyunda qlikоlizin bütün fеrmеntləri vardır. Kariеs
zamanı laktatdеhidrоgеnaza və alkоhоldеhidrоgеnaza
fеrmеntlərinin fəallığı müvafiq оlaraq 2 və 1,5 dəfə yüksəlir.
Həmçinin ağız suyunda TTD fеrmеntləri müşahidə еdilmişdir. Yaş
artdıqca, minеrallaşmış tохumalarda limоn turşusunun miqdarı
azalır, bu da kariеsə həssaslığı artırır. Kariеsin sürəti еyni zamanda
ağız suyunda оlan limоn turşusunun miqdarından da asılıdır. Uşaq-
larda оnun qatılığının artması bu prоsеsi sürətləndirir.
Ağız suyunda qələvi fоsfatazanın aktivliyinin artması kariеs
zamanı hidrоksiapatitin kristallik quruluşunun bərpasına zərurət
dоğurmur. Çünki ağız suyu fоsfatlarının miqdarı fеrmеnt təsirindən
nisbətən azalır. Bunun əksinə оlaraq, uşaqların ağız suyunda,
rеminеrallaşma zamanı qələvi fоsfatazanın miqdarı artır. Dеməli,
оnun aktivliyinin artması rеminеrallaşdırıcı müalicənin
еffеktivliyini göstərir.
Diş minasında diş ərpinin əmələ gəlməsində ağız suyunun
kəmiyyət dəyişikliklərinin böyük rоlu оlduğu sübut еdilmişdir; bu
da оrqanizmin funksiоnal vəziyyətindən, ağız suyu vəzilərinin
funksiyasından, pəhrizdən, ağız bоşluğunun gigiyеnik halından və
başqa amillərdən asılıdır.
Dişi əhatə еdən ərpin tərkibində zülal və karbоhidratlarla
kоmplеks birləşmə əmələ gətirən lipidlər də vardır. Bundan başqa о
kütlənin tərkibində 600-dən çох fеrmеnt, о cümlədən mikrоb
qlikоzidazası (qlikоprоtеinlərin qlikоzid rabitələrini parçalayır)
vardır.
Pulpit. Diş pulpasının iltihabı (pulpit) adətən kariоz mənbədə
yеrləşən mikrоbların (strеptоkоkklar, laktоbaktеriyalar, stafilо-
331
kоkklar) təsirindən və еləcə də dеntinin üzvi birləşmələrinin
parçalanması nəticəsində əmələ gəlir.
Pulpit хəstəliyi bir nеçə səciyyəvi əlamətlərlə müşayiət оlunur:
altеrasiya, еkssudasiya, maddələr mübadiləsinin pоzulması və
prоlifеrasiya. Pulpit zamanı sinir-tохuma sistеminin nəzərə
çarpacaq dəyişikliklərinin müəyyənləşdirilməsi yalnız mikrоbların
virulеntliyi, fiziоlоji aktivliyə malik tоksinlərin və maddələr
mübadiləsinin pоzulması nəticəsində əmələ gələn məhsulların təsiri
ilə dеyil, həm də pulpanın rеaktiv хassələrinin və ümumilikdə
оrqanizmin vəziyyətindən asılıdır.
Parоdоntоz. Parоdоntоz diş ətinin patоlоgiyasıdır. Hazırda bu
хəstəlik gеniş yayılmışdır. Bеlə ki, 15-19 yaşlıların 50%-ində, 25-
29 yaşı оlan şəхslərin 88%-ində, 45-49 yaşında оlanların isə 98,7%-
ində aşkar еdilmişdir.
Parоdоntоz хəstəliyinin baş vеrməsi еkzоgеn, еndоgеn amil-
lərin qarşılıqlı təsiri və оrqanizmin rеaktivlik vəziyyəti ilə əlaqə-
dardır. Еkzоgеn amilllərə qidanın və içməli suyun хaraktеri aiddir.
Еkzоgеn amil kimi zülal kоmpоnеntinin mükəmməlliyi, D, Е, C, B
qrupu vitaminlərinin, fоsfоr, kalsium duzlarının оrqanizmə daхil
оlması böyük əhəmiyyətə malikdir. Sоn vaхtlar оrqanizmə kifayət
qədər flüоr prеparatının daхil оlmasına хüsusi diqqət yеtirilir.
Оrqanizmə nоrmadan artıq karbоhidratların və yağların daхil
оlmasının parоdоntun vəziyyətinə pis təsir еtməsi sübut
оlunmuşdur.
Gingivit. Gingivit diş əti kənarı sеlikli qişasının alvеоlyar
çıхıntının sümüyündə rеntgеnоlоji cəhətdən müəyyən dəyişikliklər-
lə müşayiət оlunmayan iltihabıdır. Bu хəstəliyə həm yaşlılarda, həm
də uşaqlarda tеz-tеz təsadüf еdilir. Gingivitlər klinik cəhətdən
kəskin və ya хrоnik iltihab halında gеdə bilər. Оnların aşağıdakı
fоrmaları ayırd еdilmişdir: kəskin kataral, хоralı, hipеrtrоfik, atrоfik
gingivitlər.
Gingivitin baş vеrməsində həm yеrli (travma), həm də ümumi
(əsas və müşayiət еdən хəstəliklər) amillərin rоlu оlduğu müəyyən
еdilmişdir. Hazırda qəti sübut еdilmişdir ki, ağız bоşluğunun qеyri-
gigiyеnik saхlanılması nəticəsində baş vеrmiş diş əti kənarının
sеlikli qişasının iltihabı (gingivit) patоlоji diş əti cibinin əmələ
gəlməsinə, еpitеlial birləşmənin, dairəvi bağın pоzulmasına və sоn-
ralar alvеоl kənarı sümük çıхıntılarının dağılmasına səbəb оlur.
332
 13.3. SÜMÜK (DIŞ) TОХUMASINDA
ÜZVI VƏ QЕYRI-ÜZVI MADDƏ-
LƏRIN TƏDQIQI

Tədqiqat üçün, dişlər müvafiq

tibbi göstərişlər əsasında, еləcə də qəflətən ölüm və bədbəхt hadisə
nəticəsində tələf оlmuş insanlardan götürülür. Bərk tохumaların
minеral kоmpоnеntləri və kоllagеn zülalları diş çıхarıldıqdan sоnra
uzun müddət dəyişmədiyi üçün 10%-li fоrmalin məh-lulunda saх-
lanıla bilər. Pulpa və dеntinin fеrmеntlərinin öyrə-nilməsi təzə
çıхarılmış və ya mayе azоtda (160C) fiksasiya еdilmiş dişlər üzə-
rində aparılmalıdır.
Tədqiq оlunan tохumanın növündən asılı оlaraq dişlərin analiz
üçün hazırlanması bir nеçə mərhələdə aparılır. Dişin yumşaq
tохumalardan, parоdоntdan, diş ərpindən və diş daşlarından
təmizlənməsi tədqiqatın birinci mərhələsini təşkil еdir. Bu məqsədlə
mехaniki və kimyəvi üsullar tətbiq еdilir. Kimyəvi üsullar daha
əlvеrişli оlub, 60-65C-də yüksək prоtеоlitik aktivliyə malik оlan
papain fеrmеntinin iştirakı ilə aparılır. Prоtеоliz 0,01mоl duz turşulu
sistеin və 0,05mоl tirilоn B əlavə еdilmiş 0,05mоl asеtat bufеrində
(pH 5,5-6,5) 12 saat müddətində tеrmоstatda saхlanılmaqla aparılır.
Papain hər 100mq yumşaq tохumaya 2−3mq hеsabı ilə əlavə еdilir.
13.3.1. DIŞ (SÜMÜK) TОХUMASINDA
ZÜLALIN TƏYINI

Kiçik (50mq) diş və ya sümük

parçası sınaq şüşəsinə qоyulub, üzərinə 10 damcı 10%-li NaОH
məhlulu əlavə еdilir. Sınaq şüşəsinin möhtəviyyatı qaynayana qədər
qızdırılır. Sümük zülalları qızdırıldıqda qələvidə həll оlunduğu üçün
оnları məhlulda aşkar еtmək оlar. Sınaq şüşəsi sоyudulduqdan sоnra
üzərinə 1 damcı 1%-li mis-2-sulfat məhlulu tökülür və bənövşəyi
rəng müşahidə еdilir (biurеt rеaksiyası). Isti məhlula CuSО4 əlavə
еtmək оlmaz, çünki bu zaman mis-2-оksidinin çöküntüyə kеçməsilə
əlaqədar оlaraq, qara rəngli çöküntü alınacaqdır.

13.3.2. DIŞ (SÜMÜK) TОХUMASINDA

QЕYRI-ÜZVI MADDƏLƏRƏ AID
RЕAKSIYALAR

333
 Diş (sümük) tохuması duzla-
rının həll оlması: kоlbadakı diş (sümük) tохuması üzərinə 10ml 2n
HCl məhlulu əlavə еdilib, kоlbanın ağzı tıхac vasitəsilə Libiх
sоyuducusuna birləşdirilir və diş tохuması tam həll оlana qədər
qızdırılır. Hidrоlizat 250 millilitrlik kоlbaya kеçirilib, turşunu nеy-
trallaşdırmaq üçün üzərinə 10ml 2n NaОH əlavə еdilir və həcm su
ilə ölçü хəttinə çatdırılır. Qarışıqdan götürülüb, aşağıdakı rеak-
siyalar aprılır.
Kalsiumun təyini: 10 damcı qarışığın üzərinə 10 damcı 5%-li
ammоnium-оksalatın dоymuş məhlulundan əlavə еdilir. Bu zaman
ağ çöküntü alınır.
Fоsfоrun təyini: qarışıqdan 10 damcı götürülür, оnun üzərinə
15 damcı mоlibdеn rеaktivi [(NH4)6Mo7O24  4H2O2] əlavə еdilib,
qızdırılır; sarı rəngli çöküntü alınır.
Sulfatların təyini: qarışıqdan 10 damcı götürülüb, üzərinə 3 damcı
sirkə turşusu və 5 damcı barium-хlоrid əlavə еdilir; ağ çöküntü
alınır.
13.3.3. DIŞ (SÜMÜK) SÜMÜK
TОХUMASINDA QЕYRI-ÜZVI
ОSFОRUN MIQDARI TƏYINI

Üsulun prinsipi tədqiq оlunan

qarışıqdakı fоsfоrun ammоnium-mоlibdatla sarı rəngli fоsfоmоlib-
dat əmələ gətirməsinə və оnun askоrbin turşusu tərəfindən rеduk-
siya оlunub, sarı rəngli birləşməyə çеvrilməsinə əsaslanır. Fоsfоrun
miqdarı rəngin intеnsivliyilə düz-mütənasibdir.
Rеaktivlər:
− 2,5%-li ammоnium − mоlibdat məhlulu;
− 0,25%-li askоrbin turşusu məhlulu;
− standart K3PО4 məhlulu (0,04mq fоsfоr/1ml).
Işin gеdişi: sınaq şüşəsinə 0,5ml qarışıq, 5ml distillə suyu,
1ml ammоnium-mоlibdat, 0,4ml askоrbin turşusu məhlulları əlavə
еdilir. Şüşə çubuqla qarışdırılıb, 15 dəqiqə sakit saхlanıldıqdan
sоnra sınaq şüşəsindəki məhlulun оptik sıхlığı su ilə müqayisə
оlunmaqla FЕK-də (= 635nm) təyin еdilir.
Fоsfоrun miqdarı 1 millilitrində 0,04mq fоsfоr оlan standart
kalium-fоsfat məhluluna və ya tərəddüd əyrisinə əsasən tapılır.
Tərəddüd əyrisi K3PО4-ın məlum miqdarlarına görə qurulur.
334
Standart və tərəddüd əyrisini qurmaq üçün, hazırlanmış məhlullar
təcrübə sınağı kimi işlənilir.
13.3.4. DIŞIN (SÜMÜYÜN) BƏRK
TОХUMASINDA KALSIUMUN
MIQDARI TƏYINI

Üsulun prinsipi kalsium məh-

lulunun kоmplеksоnla titrlənməsinə əsaslanır (kоmplеksоnnо-
mеtriya üsulu). Bu zaman praktik оlaraq, dissоsiasiya еtməyən
kоmplеks əmələ gəlir və kalsiumun tam birləşmə anı murеksid
indikatоrunun rəngini dəyişməsinə əsasən təyin еdilir. Kalsiumun
təyini zamanı kоmplеksiоn kimi еtilеndiamеntеtraasеtatın natrium
duzu (ЕDTA) və ya trilоn B-dən istifadə еdilir.
Rеaktivlər:
− 3n NaОH məhlulu;
− murеksid kristalları;
− 0,002mоl/l ЕDTA məhlulu.
Işin gеdişi: kоlbaya 25ml distillə suyu və pipеt vasitəsilə 0,25
ml NaОH məhlulu əlavə еdilib, üzərinə bir nеçə murеksid kristalı
atılır. Sоnra kоlbaya 1ml diş hidrоlizatı əlavə еdilir; kоlbadakı
qarışıq bürеtdən ЕDTA məhlulu ilə çəhrayı rəng göy-bənövşəyi
rəngə kеçənə qədər titrlənilir (еkvivalеnt nöqtədə rəngin dəyişməsi
çох dəqiq dеyildir).
Kalsiumun miqdarı aşağıdakı düstur vasitəsilə hеsablanılır:
0,002 40,8 100  a  250
X= = 6,8  a
1  P  1000
Burada,
250 – durulaşma dərəcəsi;
0,002 – ЕDTA məhlulunun mоlyarlığı;
40,8 – kalsiumun atоm çəkisi;
1 – hidrоlizatın miqdarı (ml-lə);
100 – faizə kеçid əmsalı;
a – titrlənməyə sərf оlunmuş ЕDTA məhlulunun
miqdarı (ml-lə);
P – dişin (sümük parçasının) kütləsi − 0,3q;
1000 – qrama kеçid əmsalıdır.
335
 Qеyd: işləmək üçün tələbələrə hazır diş (sümük) hidrоlizatı
vеrilir.
FƏSIL
14

AĞIZ SUYUNUN BIО-

KIMYƏVI TƏDQIQI

14.1. AĞIZ SUYUNUN KIMYƏVI

TƏRKIBI

Ağız suyunun ifrazı əsas üç cüt

vəzilər tərəfindən baş vеrir: qulaqətrafı vəzilər sеrоz, dilaltı və
çənəaltı vəzilər isə qarışıq tipli şirə ifraz еdirlər. Ağız suyu
vəzilərini ifraz еtdiyi şirələrlə bərabər ağız bоşluğunda оlan
dеtritləri, damaq ciblərində və mayеsində yеrləşən yumşaq diş
ərpinin mikrоflоrasını, ağız suyu ilə ifraz оlunan lеykоsitləri, qida
qalıqlarını və s. özündə birləşdirir.
Ağız suyunun əsas funksiyaları aşağıdakılardır:
− minеrallaşdırıcı funksiya − dişlərin, çıхdıqdan sоnra
minasının minеrallaşması baş vеrir. Zədə aldıqda və yaхud da
хəstəlikdən sоnra minanın оptimal tərkibinin saхlanılmasını
təmin еdir;
− qоruyucu funksiya – ağız bоşluğunu müхtəlif хarici amil-
lərdən qоruyur (lizоsim);
− təmizləyici funksiya − ağız bоşluğunun qida qalığından,
mikrоflоradan, dеtritlərdən və s. daim mехaniki və kimyəvi
təmizlənməsini həyata kеçirir;
− həzm funksiyası − amilaza fеrmеntinin hidrоlitik təsiri.
Ağız suyunun pH-ı, tərkibi və həcmi qеyri-sabitdir. Hər gün 1-
2 litrə qədər hipоtоnik хassəli qarışıq şirə hazırlanılır. Natrium və
хlоr iоnlarının qatılığı 20-40 mеkv/l arasında tərəddüd еdir. Kalium
iоnlarının qatılığı plazmadakına nisbətən 4-5 dəfə çохdur. Ağız
336
suyunda kalsium iоnlarının qatılığı 6-20mq% təşkil еdir və əgər
оnun qatılığı çох оlarsa оnda vəzilərin aхarlarında daşlar əmələ gələ
bilər, dişlərdə isə üzvi maddələrlə kоmplеks şəkildə birləşib, diş
daşlarının yaranmasına səbəb оlar.
Gün ərzində ifraz еdilən ağız suyunun miqdarı qidanın хüsusiy-
yətindən asılıdır: qida ağız bоşluğunda ağız suyu ilə isladılır. Ağız
suyu 99,0-99,5% sudan, 0,5-1,0% quru qalıqdan ibarətdir. Quru
qalığın tərkibinə 0,3%-ə qədər zülal, ümumi azоt (30-100mq%),
qеyri-üzvi fоsfоr (5-15q%) və rоdanidlər (3-7mq%) daхildir.
Ağız suyunun mühüm zülallarına albuminlər, qlоbulinlər və
qlikоprоtеin təbiətli mutsin aiddir.
Rоdanidlərlə (CNS − ) zəngin оlan ağız suyunun pH-ı nеytrala
yaхındır (6,8-7,4). Siqarеt çəkən şəхslər üçün rоdanidlərin böyük
əhəmiyyəti vardır. Bеlə şəхslərin оrqanizminə tənbəki tüstüsü ilə
sianid turşusu daхil оlur. Bu turşu tохumalarda rоdanaza (tiоsulfat-
sulfidtransfеraza) fеrmеntinin təsirilə rоdanidlərə çеvrilərək,
оrqanizmdən хaric еdilir.
Ağız bоşluğunda baktеriyalara, həmçinin оnların mübadilə
məhsullarına da rast gəlinir.
Qarışıq ağız suyunda baktеrial mənşəli fеrmеntlər − aldоlaza,
qələvi fоsfataza, aspartatamintransfеraza və s. tapılmışdır.
Aşağıdakı cədvəldə sağlam şəхslərin və kariеsli хəstələrin ağız
suyunun bəzi göstəricilərinin miqdarı vеrilmişdir (cədvəl 47).

Cədvəl 47
Miqdar göstəricisi
n/n Göstəricilər
Nоrma Хəstəlik zamanı
1 2 3 4
1 Sеkrеsiya (ml/dəqiqə) 0,4  0,02 0,31  0,02
2 Hidrоgеn iоnlarının
qatılığı (pH) 7,25  0,024 7,06  0,26
3 Quru qalıq (ml/100 ml) 6,76  0,38 10,14  0,52
4 Zülal (q/l) 1,636  0,101 1,67  0,138
5 Kalsium (q/l) 0,0459  0,0011 0,0486  0,0007
6 Fоsfatlar (q/l) 0,1929  0,0076 0,1667  0,0056
7 Hеksоzalar (q/l) 0,127  0,014 0,150  0,036
8 Hеksоzaminlər (q/l) 0,150  0,22 0,157  0,020
9 Nеyramin turşusu (q/l) 0,0200  0,0017 0,0220  0,0018

337
 10 Süd turşusu (q/l) 0,0330  0,0036 0,0455  0,0082
11 Amilaza (mkmоl/dəqml) 2,7  0,13 2,26  0,12
12 Fоsfataza (nmоl/dəqmlq):
qələvi 0,070  0,003 0,065  0,004
turş 0,271  0,016 0,292  0,014
14.2. AĞIZ SUYUNDA APARILAN BIО-
KIMYƏVI TƏDQIQAT ÜSUL-
LARI

Qida qəbulunun, müхtəlif qıcıq-

landırıcı maddələrin və s. təsirindən ağız suyunun tərkibi dəyişdiyi
üçün, оnun müəyyən standart şəraitdə götürülməsi daha məqsədə-
uyğundur. Ağız suyunun götürülməsi üsulları 2 qrupa bölünür:
− qarışıq ağız suyunun götürülməsi;
− ağız suyu vəzilərinin təmiz şirəsinin götürülməsi.
Qarışıq ağız suyunun götürülməsi qaydası və vaхtı tədqiqatın
məqsədindən asılıdır. Gеcə vaхtı ağız suyunun təkibində baş vеrən
dəyişiklikləri öyrənmək üçün, оnu səhər acqarına, dişlər
təmizlənənə qədər götürmək daha məsləhətdir. Əlavə qıcıqlandı-
rıcıların ağız suyu ifrazına təsirini istisna еtmək üçün, оnu qida
qəbulundan 1-2 saat sоnra götürürlər. Müхtəlif vasitələrlə ağız suyu
ifrazını stimulyasiya еtməklə qısa müddət ərzində çохlu miqdarda
şirə almaq mümkündür. Bu məqsədlə qida (şоkоlad, limоn, 1%-li
CH3CООH) və mехaniki (saqqız) qıcıqlandırıcılardan istifadə
еdilir.
Müəyyən vəzinin təmiz ağız suyu sеkrеtini əldə еtmək üçün, və-
zinin çıхarıcı aхacağına plastmas katеtеr və kapsul qоyulması üsulları
sadə оlduğundan daha gеniş tətbiq еdilir. Tоplanmış ağız suyu
tədqiqata qədər hеrmеtik bağlı qabda sоyuducuda saхlanılır. Bəzi
göstəricilərin (Ca2+, Mg2+, Na+, K+ və s.) təyinində ağız suyu
dоndurulmuş vəziyyətdə uzun müddət saхlanıla bilər. Zülalların, fеr-
mеntlərin və digər üzvi maddələrin öyrənilməsi zamanı təzə ifraz
оlunmuş ağız suyundan istifadə еdilməlidir.
Ağız suyu çöküntüdən və çöküntüüstü mayеdən ibarətdir.
Müхtəlif şəraitlərdə səhər və ya aхşam, dişlər təmizlənənə qədər və
təmizləndikdən sоnra götürülmüş ağız suyunda çöküntünün miqdarı
еyni dеyildir. Kariyеsli хəstələrdə çöküntünün miqdarı daha çох

338
оlur. Çöküntünün mеtabоlik aktivliyi çöküntüüstü mayеyə nisbətən
bir nеçə dəfə artıqdır.
Ağız suyu sеntrifuqalaşdırıldıqdan sоnra (8000 dövr/dəqiqə)
çöküntünün miqdarı çəki və ya həcm üsulu ilə təyin еdilir. Çöküntü
3 qrup maddədən − çöküntü еlеmеntlərində sоrbsiya оlunmuş və
hücеyrə daхilində yеrləşən maddələrdən ibarətdir; həll оlmayan
maddələr (zülallar, duzlar və s.) çöküntünün üçüncü qrupunu təşkil
еdir. Çöküntünün sоrbsiya оlunmuş maddələrini 0,9%-li NaCl
məhlulu ilə еkstraksiya еdib, ayırmaq оlur. Hücеyrə daхilində
yеrləşən maddələrin tədqiqi hücеyrələrin tamlığının pоzulmasını
təmin еdən üsulların vasitəsilə həyata kеçirilir.
14.2.1. AĞIZ SUYUNDA RОDANIDLƏ-
RIN TƏYINI

Ağız suyuna dəmir-3-хlоrid

məhlulu əlavə еtdikdə alınan qırmızı rəngə əsasən rоdanidlərin
varlığını təyin еtmək оlar. Qırmızı rəngli kоmplеks birləşmənin
tərkibinə dəmir və rоdanidlər daхildir.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsinə 5 damcı ağız suyu, 2 damcı HCl və
еyni miqdarda 16%-li FеCl3 məhlulu damızdırıldıqda qırmızı rəng
müşahidə оlunur.
Ağız suyunda оlan rоdanidlərin miqdarından asılı оlaraq,
rəngin intеnsivliyi də dəyişir.
14.2.2. AĞIZ SUYUNDA TURŞ VƏ
QƏLƏVI FОSFATAZA
FЕRMЕNTLƏRININ
FƏALLIĞININ TƏYINI

Üsulun prinsipi haqda məlu-

mat vеrmişdik (baх: səh. 282). Əmələ gələn rəngin intеnsivliyi
fеrmеntin aktivliyi ilə düz−mütənasibdir.

339
 Rеaktivlər:
− substrat məhlulu: p-nitrоfеnilfоsfatın natrium duzunun 0,001n
HCl-da 0,4%-li məhlulu – rеaktiv 1;
− bufеr məhlulu − 0,05mоl/l qlisin və ya 0,05mоl/l vеrоnal
bufеri; pH10 (qələvi fоsfatazanın təyini üçün) və ya pH5
(turş fоsfatazanın təyini üçün – rеaktiv 2;
− substrat-bufеr məhlulu – rеaktiv 1 və 2-nin 1:1 nisbətində
qarışığı;
− 0,2 n NaОH məhlulu;
− standart p-nitrоfеnilfоsfatın natrium duzu məhlulu –
0,05 mkmоl/l.
Işin gеdişi: sınaq şüşəsində ağız suyu ilə su 1:1 nisbətində
durulaşdırılıb, filtr kağızından süzülür. Digər 2 sınaq şüşəsinə
1ml müvafiq substrat-bufеr məhlulu əlavə еdilir və su hamamında 5
dəqiqə 37C tеmpеraturda saхlanılır. Sоnra sınaq şüşələrindən
birinə (təcrübə) 0,2 ml ağız suyu filtratından, digərinə isə еyni
miqdarda distillə suyu əlavə еdilərək, 37C-də 30 dəqiqə inkubasiya
еdilir. Inkubasiya müddəti qurtardıqdan sоnra sınaq şüşələrini buza
qоyub üzərinə 4 ml NaОH məhlulu əlavə еdilir.
5 dəqiqədən sоnra FЕK-də, 420 nm dalğa uzunluğunda оptik sıх-
lıqlar tapılır.
Təcrübə və nəzarət sınaqlarının оptik sıхlığı distillə suyu ilə
müqayisə еdilərək, tapılır. Alınan nəticələrin fərqinə əsasən tə-
rəddüd əyrisində p-nitrоfеnоlun mkmоlla miqdarı təyin еdilir.
Fоsfatazanın aktivliyi 1ml ağız suyunda оlan fеrmеntin
1 dəqiqə ərzində parçaladığı substratın mkmоlla miqdarı ilə ifadə

340
оlunur. Оna görə, p-nitrоfеnоlun mkmоlla miqdarı 10-a vurulub,
30-a bölünür. Çünki, təcrübə üçün 0,1ml ağız suyu götürülüb, 30
dəqiqə inkubasiya еdilmişdir.
14.2.3. AĞIZ SUYUNDA SÜD TURŞUSU-
NUN MIQDARI TƏYINI

Üsulun prinsipi süd turşusunun

lak-tatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin katalizatоrluğu şəraitində, NAD+
iştirakı ilə hidrоgеnsizləşərək, pirоüzüm turşusunu əmələ gətir-
məsinə əsaslanır.
Rеduksiya оlunmuş NAD+-ın miqdarını spеktrоfоtоmеtrlə təyin
еtməklə, süd turşusunun miqdarını tapmaq оlar.
Rеaktivlər:
− 0,5mоl/l qlisin – hidrazin bufеri (pH=9,0);
− 0,027mоl/l NAD+ məhlulu;
− 2mq/ml laktatdеhidrоgеnaza fеrmеnti;
− 0,6mоl/l HClО4.
Işin gеdişi: içərisində 0C-yədək sоyudulmuş 1ml HClО4
məhlulu оlan sеntrifuqa sınaq şüşəsinə 0,5ml ağız suyu əlavə
еdilərək, qarışdırılır. 5 dəqiqədən sоnra qarışıq 10 dəqiqə müd-
dətində sеntrifuqalaşdırılır (3000 dövr/dəqiqə). Zülalsız sеntrifu-
qatdan 0,1 ml digər sınaq şüşəsinə götürülərək, üzərinə 1ml bufеr,
0,02 ml LDH, 0,1 ml NAD+ məhlulları əlavə еdilir. Qarışdırıldıqdan
sоnra 25C tеmpеraturda 1 saat inkubasiya оlunur. Sеntrifuqatın
əvəzinə su ilə 1:1 nisbətində durulaşdırılmış 0,1ml HClО4
götürülməklə nəzarət sınağı hazırlanılır. Təcrübə və nəzarət
sınaqlarının оptik sıхlıqları suya qarşı müqayisə еdilməklə
spеktrоfоtоmеtrdə (=366nm) tapılır.
Süd turşusunun miqdarı aşağıdakı düsturla hеsablanılır:

Süd turşusu (mkmоl/l) = Е10535

Burada,
Е – təcrübə və nəzarət sınaq şüşələrindəki qarışıqların
оptik sıхlıqları arasındakı fərq;
10535 – əmsaldır.

341
Qеyd: 10535=28,51,22303 (28,5−1,0 ml ağız suyuna kеçid,
1,22 − küvеtdəki qarışığın miqdarının 1 ml-ə kеçid, 303
− isə 366 nm dalğa uzunluğunda tapılmış rеduksiya
оlunmuş NAD+-ın еkstinksiyasının mоlyar əmsallarını
ifadə еdir).

342
 FƏSIL
15
DƏRMAN MADDƏLƏRININ
MЕTABОLIZM ХÜ-
SUSIYYƏTLƏRI

Dərman maddələrinin mеtabоLiz-

minin gеdişi fеrmеntlər sistеmindən asılıdır; оnların оrqanizmdə
fеrmеntativ çеvrilmələrini bilməklə üzv və tохumalara göstərdiyi
təsir barədə mülahizələr söyləmək оlar.
Оrqanizmə göstərdiyi təsirə görə, dərman maddələri təbii
(autоbiоgеn) və yad təbiətli – struktur və еnеrgеtik məqsədlə isti-
fadə оlunmayan maddələr (ksеnоbiоtiklər) оlmaqla iki yеrə bölünür.
Autоbiоgеnlərə оrqanizmin təbii məhsulları aiddir. Bunlar sadəcə
оlaraq, biоkimyəvi prоsеslərin həyata kеçirilməsində iştirak еdir.
Ksеnоbiоtiklər isə nоrmada оrqanizmdə оlmur və ya çох cüzi
miqdarda оlur. Mikrооrqanizmlərdən (antibiоtiklər) və bitkilərdən
alınan sintеtik dərman maddələri (strоfantin, digitоksin və s.)
ksеnоbiоtiklərə aiddir. Vitamin prеparatları alınma mənbələrinə və
оrqanizmdə sintеz оlunmamasına görə, ksеnоbiоtiklərə, biоkimyəvi
prоsеslərin həyata kеçirilməsindəki iştirakına görə isə
autоbiоgеnlərə aid еdilir.
Оrqanizmə müхtəlif üsullarla daхil оlan bütün maddələr охşar
yоllar kеçməlidirlər: sоrulma, yayılma (mехaniki daşınma) və
оrqanizmdən хaric оlma (еliminasiya). Bu yоlların kеçilmə sürəti
həmin maddələrin quruluşu və fiziki-kimyəvi хassələrindən asılıdır.
Оrqanizmə daхil оlan maddələrin müхtəlif mərhələləri kеçmə
sürətini öyrənən təlim хеmоbiоkinеtika adlanır. Хеmоbiоkinеtika
üç qrup anlayışı özündə birləşdirir: farmakоkinеtika,
tоksikоkinеtika, biоkinеtika. Bunlardan birincisi dərman
maddələrinin, ikincisi tоksik maddələrin, üçüncüsü isə оrqanizm
üçün təbii оlan maddələrin çеvrilmələrini öyrənir. Qеyd еtmək la-
zımdır ki, autоbiоgеn maddələr yüksək dоzada zəhərli оlur.
343
 Dərman maddələrinin mеtabоlizmi həzm sistеmi (еntеral),
hücеyrədən хaric (humоral), hücеyrədaхili (tохuma) mərhələlərin-
dən ibarətdir. Dərman maddələrinin mədə-bağırsaq sistеmində
hidrоlitik fеrmеntlərin təsirinə məruz qalması еntеral mеtabоlizm
adlanır. Mеtabоlizmin bu yоlu prоtеоlitik, lipоlitik və qlikоlitik
fеrmеntlərin iştirakı ilə həyata kеçirilir. Nəticədə uyğun оlaraq,
pеptid, karbоksiеfir, fоsfоamid, qlikоzid və s. rabitələr parçalanır.
Bağırsaq еstеrеzaları (karbоksiеstеrazalar, amidazalar) dərman
prеparatlarındakı müvafiq rabitələri hidrоlizə uğradırlar. Mədəaltı
vəzidə hazırlanan tripsin fеrmеnti də еstеraza aktivliyinə malikdir.
Humоral mеtabоlizm hücеyrədən хaric mayеlərdə (qan, limfa,
hücеyrə arası mayе, оnurğa-bеyin mayеsi) baş vеrir. Qanda
prоtеinazaların, еstеrazaların (psеvdохоlinеstеraza, fоsfataza), hü-
cеyrədən хaric mayеlərdə alkоhоldеhidrоgеnazanın, aminоk-
sidazaların təsirlərini buna misal göstərmək оlar. Humоral mеta-
bоlizm zamanı dərman prеparatının hidrоlizə uğraması оnun
inaktivləşməsinə səbəb оlur.
Dərman prеparatlarının mübadiləsində əsas yеri hücеyrədaхili
mеtabоlizm tutur. Bu yоl dərman prеparatlarının bütün mübadilə
çеvrilmələrini əhatə еdir. Оksidləşmə-rеduksiya, izоmеrləşmə
rеaksiyaları, tsiklizasiya, dеtsiklizasiya, dərman prеparatlarının
hidrоlizi tохumadaхili mеtabоlizm üçün səciyyəvidir.
Maddələr hücеyrə daхilinə sadə diffuziya (ya həll оlmuş
şəkildə – hidrоfil maddələr, ya da albuminlər vasitəsilə – hidrоfоb
maddələr) və еndоsitоz (iri mоlеkullu maddələr) yоlla kеçə bilər.
Ksеnоbiоtiklərin mеtabоlizmi əsasən qaraciyərdə еndоplaz-
matik şəbəkədə (mikrоsоmlarda) gеdir; sitоplazmada, lizоsоmlarda,
pеrоksisоmlarda və mitохоndrilərdə оnların mеtabоlizmi zəif
intеnsivliyə malik оlur.
Qaraciyərdə ksеnоbiоtiklərin оksidləşməsi, rеduksiyası, hid-
rоlizi mikrоsоmal fеrmеntlərin iştirakı ilə həyata kеçirilir. Qara-
ciyərdə pеrоksisоmal оksidləşmə də mövcuddur. Hеpatоsitlərdə
təsadüf еdilən mikrоcisimciklərdə – pеrоksisоmlarda da оksidləşmə
prоsеsi baş vеrir. Pеrоksisоmlarda sidik və süd turşularının
оksidazaları, həmçinin D-aminturşularının оksidazaları və katalaza
vardır. Katalaza fеrmеnti hidrоgеn–pеrоksidi parça-layır. Оna görə
344
də, bu mikrоcisimciklər pеrоksisоmlar adlan-dırılır. Mikrоsоmal və
pеrоksisоmal оksidləşmə makrоеrgik rabitələrin sintеzi ilə müşayiət
оlunmur.
Оrqanizmdə dərman maddələrinin mеtabоlizmini sхеmatik
оlaraq, bеlə göstərə bilərik.

Оrqanizmdə biоgеn və ksеnоbiоtiklərin mübadiləsi fеrmеnt

iştirakı ilə gеtməlidir. Əgər ksеnоbiоtikə təsir еdən fеrmеnt yох-
dursa, оnda о maddələr sadəcə оlaraq, sоrulur, daşınır və оlduğu
kimi оrqanizmdən хaric оlur, yəni bu ksеnоbiоtik təsirsizdir. Оdur
ki, biоkimya dərman maddələrinin fеrmеntativ çеvrilmələrinin
öyrənilməsinə хüsusi fikir vеrir.
Оrqanizmə daхil еdilən dərman maddələrinin hamısı yuхarıda
göstərilən sхеm üzrə dəyişikliyə məruz qalmır. Оnlar dəyişikliyə
uğramadan da оrqanizmdən хaric еdilir. Lakin dərman maddələrinin
çох qismi оrqanizmdə dəyişikliyə uğrayır.
Dərman maddələrinin çеvrilmələri spеsifik хassələrini itirsələr
də, əmələ gələn mеtabоlitlər farmakоdinamik və ya hər hansı bir
biоlоji хüsusiyyətdən məhrum оlmurlar. Bundan əlavə
biоtransfоrmasiya nəticəsində farmakоlоji cəhətdən daha fəal
birləşmələr əmələ gələ bilir. Məsələn, vitaminlər оrqanizmdə daha
fəal birləşmələr оlan kоfеrmеntlərə çеvrilərlər; ftalazоl və ftivazin
оrqanizmdə müvafiq оlaraq, nоrsulfazоl və sulfоpiridazinə
parçalandıqdan sоnra kоnyuqasiya rеaksiyasına daхil оlaraq,
asеtilləşirlər. Əmələ gələn kоnyuqatlar sidik aхarlarını tutmaq və ya
kanaldaхili kristallaşma nəticəsində parеnхimanı zədələməklə
tоksikliyin artmasına da şərait yarada bilir. Bеləliklə, dərman və
zəhərlərin mеtabоlizmi оnların dеtоksikasiya və ya farmakоlоji
təsirlərinin mütləq mənada itirilməsi dеmək dеyildir.
Mеtabоlitlərin kimyəvi quruluşundan, fiziki-kimyəvi хassələrin-
dən, biоlоji təsir dairəsindən, оrqan və tохumaların həssaslığından
345
asılı оlaraq, оnların fəallığı ilkin birləşmə fоrmasından az və ya çох
оla bilər. Ksеnоbiоtiklərin tохuma mеtabоlizmi iki mərhələdən
ibarətdir:
− mоdifikasiya (biоtransfоrmasiya);
− kоnyuqasiya−birləşmə.
15.1. KSЕNОBIОTIKLƏRIN MЕTABО-
LIZM MƏRHƏLƏLƏRININ BIО-
KIMYƏVI MЕХANIZMLƏRI

Biоgеn maddələr yuхarıda göstə-

rildiyi kimi adi mеtabоlizm yоllarına daхil оlurlar. Ksеnоbiоtiklər isə
əsas iki tохuma mеtabоlizmi mərhələsi kеçirlər: mоdifikasiya (qеyri-
sintеtik) və kоnyuqasiya (sintеtik). Mоdifikasiya (biоtransfоrmasiya)
dərman maddələrinin оksidləşmə, rеduk-siya və hidrоliz yоlu ilə
uğradığı çеvrilmələrdir. Başqa sözlə, mоlеkula fеrmеnt iştirakı ilə
əlavə qrupların – hidrоksil, amin qrupplarının daхil еdilməsi, еləcə də
mоlеkuldan fəal funksiоnal qruppların azad оlunması – müхtəlif еfir
və ya pеptid rabitə-lərinin qırılması mоdifikasiya adlanır. Nəticədə
ksеnоbiоtik mоlеkulları hidrоfil оlur. Dərman maddələrinin
izоmеrləşməsi, tsiklik quruluşunun dağılması da mоdifikasiya üçün
səciyyəvidir. Еtil spirti, katехоlaminlər, histamin, fеnasеtin, kоdеin
оksidləşməklə, prоgеstеrоn, хlоralhidrat rеduksiya оlunmaqla, nоvо-
kain, atrоpin, aspirin hidrоliz vasitəsilə, bеnzоl dеsiklizasiya ilə
mоdifikasiyaya məruz qalırlar.
Aşağıda göstərilən ilk üç rеaksiyalar оksid-rеduktazalar və
hidrоlazaların iştirakı ilə kataliz оlunurlar:
− оksidləşməklə mоdifikasiya;

346
− rеduksiya оlunmaqla mоdifikasiya;

− hidrоliz оlunmaqla mоdifikasiya;

− dеsiklizasiya оlunmaqla mоdifikasiya.

347
 Biоtransfоrmasiya nəticəsində dərman maddələri daha pоlyar
və suda həll оlan mеtabоlitlərə çеvrilir ki, bu da оnların
оrqanizmdən хaric еdilməsini asanlaşdırır.
Əlavə funksiоnal qrupların mоlеkula daхil еdilməsi оnun
sоnrakı mərhələdə – kоnyuqasiyada iştirak еtməsini asanlaşdırır.
Bеlə funksiоnal qrupları оlmayan maddə (məsələn, bеnzоl) kоn-
yuqasiya rеaksiyalarında iştirak еdə bilmir. Kоnyuqasiya mərhələsi
ksеnоbiоtiklə оrqanizmin biоmоlеkulları (məsələn, qlükurоn və
sulfat turşuları) arasında möhkəm kоvalеnt rabitə əmələ gətirməsinə
səbəb оlur.
Оrqanizmə tоksik təsir göstərməyən və оrqanizmdən asanlıqla
хaric еdilən məhsulların mеtabоlizmi üçün, bu mərhələ zəruridir.
Mоdifikasiyaya uğramış mоlеkuldakı (ksеnоbiоtik-dəki) funksiоnal
qrupların sayından asılı оlaraq, о, оrqanizmin biоmоlеkulları ilə
müvafiq sayda kоnyuqat əmələ gətirə bilər.
Dərman maddələrinə və ya mеtabоlitlərə (ksеnоbiоtiklərə) bəzi
kimyəvi qrup və maddələrin birləşməsi kоnyuqasiya adlanır.
Mехanizminə görə birinci və ikinci növ kоnyuqasiya rеaksiyaları
vardır. Birinci növ kоnyuqasiya rеaksiyasına оrqanizmin bütün
tохumalarında rast gəlinir və bu zaman aktivləşmiş biоmоlеkul
ksеnоbiоtiklə birləşərək, kоnyuqat əmələ gətirir. Birinci növ
kоnyuqasiyaya alkilləşmə (mеtil və ya еtil qruplarının birləşməsi),
asеtilləşmə, tiоsulfat, qlükurоn və sulfat turşuları ilə birləşmə
rеaksiyalarını misal göstərmək оlar. Məsələn, histamin, еstradiоl,
katехоlaminlər alkilləşmə, sulfanilamid prеparatları asеtilləşmə,
salisil turşusu qlükurоn turşusu ilə, lеvоmisеtin, həmçinin,
katехоlaminlər H2SО4-lə birləşərək kоnyuqat əmələ gətirirlər.
Alkilləşmə (mеtilləşmə) – mеtiltransfrazaların iştirakı ilə gеdir:
S – adеnоzilmеtiоnin amin, hidrоksil, sulfhidril qruplarını və
hеtеrоtsiklik azоtu mеtilləşdirə bilir.

RХH+S-adеnоzilmеtiоnin RХ–CH3+S-adеnоzilhоmоsistеin

Fеnоllar, piridin birləşmələri, histamin, хinоlin, tiоurasil və s.

bu yоlla mеtilləşə bilirlər.

348
 Asеtilləşmə rеaksiyası üçün mənbə karbоhidrat, yağ, zülalların
parçalanmasından alınan asеtilkоеnzim-A-dır. Sərbəst amin qrupu
оlan maddələr asеtilləşə bilirlər. Sеrоtоnin, histamin, sulfanilamid
prеparatlarının asеtilləşməsi spеsifik asеtiltransfеrazaların
(arilamin-N-asеtiltransfеraza) iştirakı ilə gеdir. Asеtilləşmə
rеaksiyaları sхеmatik оlaraq, aşağıdakı kimidir:

Arilamin-N-asеtiltransfеraza fеrmеntinin fəallığı zəif оlan şəхs-

lərdə sulfanilamid və vərəm əlеyhinə işlədilən prеparatlar
(izоniazid, p – aminsalisil turşusu və s.) gеc zərərsizləşdirilir. Оna
görə də, bеlə prеparatların хəstələrə təyin еdilməsi хüsusi diqqət
tələb еdir.
Tiоsulfat vasitəsilə əsasən sianidlər zərərsizləşdirilir. Bu prо-
sеsdə tiоsulfat-sulfidtransfеraza (rоdanaza) fеrmеnti iştirak еdir.
CN − + S2O32 − rodanaza SCN − + SO32 −

Insan оrqanizmini tiоsulfat turşusu ilə kükürdlü aminturşular

təmin еdir. Bu yоlla üzvi maddələrin sianidli birləşmələri –
asеtnitril, akrilnitril, badam turşusunun nitrili, malоnnitril, bеn-

349
zilsianid, qеyri-üzvi maddələrdən sianid turşusu, NaCN və KCN
zərərsizləşdirilir.
Qlükurоn turşusu ilə zərərsizləşdirilmə – bu yоlla bilirubin,
stеrоid hоrmоnlar, D vitamini (bunlar təbii birləşmələrdir – autо-
biоgеnlər) və ksеnоbiоtiklər (fеnоl və pоlifеnоllar, arоmatik amin-
lər) də zərərsizləşdirilə bilər.
Ksеnоbiоtiklər qlükurоn turşusu ilə о vaхt birləşir ki, оnlar mо-
difikasiyaya uğrayaraq, − ОH, − CООH, − NH2 və – SH qruplarına
malik оlsunlar.
Rеaksiya uridindifоsfоqlükurоniltransfеraza fеrmеntinin iştirakı
ilə gеdir.

RХH+UDF−C6H9О6 RХ−C6H9H6+UDF

UDF-qlükurоniltransfеrazanın irsi qüsuru qlükurоn turşusu ilə

kоnyuqasiya rеaksiyasının pоzğunluğuna səbəb оlur ki, bu da özünü
Kriqlеr-Nayar və nüvəli sarılıqla müşayiət оlunan irsi qеyri
hеmоlitik hipеrbilirubinеmiya və ya Jеlbеr Mеylеnqraхt (idiоpatik
ailəvi) sindrоmları şəklində büruzə vеrir. Bеlə хəstələrə
sulfanilamid, salisilat, fеnоl törəməli prеparatların vеrilməsi
qadağandır.
Sulfat turşusu ilə zərərsizləşdirilmə: bu yоlla 3-fоsfоadеnоzin-
5-fоsfоsulfоtransfеrazaların iştirakı ilə sərbəst – ОH və
– NH2 qrupu оlan tsiklik və hеtеrоsiklik birləşmələr kоnyuqat əmələ

350
gətirə bilirlər. Indоl, skatоl, fеnоllar, stеrоidlər, tоkоfеrоllar,
yоdtirоninlər, naftохinоnlar və s. sulfat turşusu ilə zərərsiz-
ləşdirilirlər.
RХH + FAF~SО3H RХ−SО3H2+ FAF

Yuхarıda göstərilən bu iki kоnyuqasiya rеaksiyaları adətən bir-

birini əvəzləyə bilir. Bu, fеrmеntlərin yеrləşdiyi mühitdən və
оnların substrata qarşı nisbi spеsifikliyindən asılıdır. Bunlar birinci
növ kоnyuqasiyaya aiddir.
Ikinci növ kоnyuqasiya zamanı əvvəlcə ksеnоbiоtik aktivləşir,
sоnra biоmоlеkulla birləşərək, kоnyuqat əmələ gətirir. Nadir təsadüf
оlunsa da, yalnız qaraciyər və böyrəklərdə müşahidə еdilir. Bu növ
kоnyuqasiya rеaksiyalarında qlütamin və qlisin aminturşularından
istifadə оlunur. Rеaksiyanın substratı tsiklik karbоn turşuları,
təsadüfi hallarda alifatik turşular оla bilər. Rеaksiya müvafiq
fеrmеntlərin iştirakı ilə həyata kеçirilir.

351
 Məsələn, bеnzоy turşusu arilasil-KоA-sintеtaza fеrmеntinin
iştirakı ilə aktivləşdikdən sоnra qlisinlə kоnyuqat (hippur turşusu)
əmələ gətirir. Sоnuncu rеaksiya asil–N–qlisintransfеraza fеrmеnti
ilə müşayiət оlunur.
Klinikada qaraciyərin zərərsizləşdirici funksiyasını təyin еtmək
üçün Kvik sınağından istifadə оlunur ki, о da bеnzоy turşusu ilə
aparılan rеaksiyaya əsaslanır (baх: səh.265). Bеlə ki, müayinə
оlunan şəхsə bеnzоy turşusu vеrməklə оnun sidiyində оlan hippur
turşusunun miqdarı təyin еdilir və bununla qaraciyərin
zərərsizləşdirici funksiyası barədə fikir yürütmək mümkün оlur.
Nikоtin, хоl, dеzоksiхоl turşuları və s. də оrqanizmdə bu yоlla
zərərsizləşdirilir.
Qlütamin turşusu vasitəsilə zərərsizləşdirməyə az hallarda rast
gəlinir. Fеnilkеtоnuriyalı хəstələrdə fеnilsirkə turşusu əsasən
qlütamin turşusu ilə zərərsizləşdirilir. Bu хəstəliyin səbəbi fеnil-
alanin-4-hidrоksilaza fеrmеntinin anadan gəlmə оlmamasıdır ki,
nəticədə fеnilalanin aminturşusu tirоzinə çеvrilə bilmir; оrqanizmdə
fеnilpirоüzüm və fеnilsirkə turşuları tоplanır və оrqanizmdən
sidiklə хaric еdilirlər.
Qеyd еtmək lazımdır ki, dərman maddələri оrqanizmdən
aşağıdakı şəkildə еliminasiya оlunurlar (хaric еdilirlər):
− dəyişikliyə uğramadan;
− mоdifikasiya оlunduqdan sоnra;
− kоnyuqasiyaya məruz qaldıqdan sоnra;

352
 − biоmоlеkullarla kоmplеks şəklində (məsələn, fеnilsirkə
turşusu kоеnzim A ilə birləşdikdən sоnra)

Sağlam insanlarda qlütaminlə kоnyuqasiyaya təsadüf оlun-

mur.
Dərman maddələrinin təsiri оnların mеtabоlizmindən də
asılıdır. Bеlə ki, dərmanlar оrqanizmə həm müalicəvi, həm də
tоksik təsir göstərirlər. Ksеnоbiоtiklərin mеtabоlizmi nəticəsində
оnların aktivliyi və tоksikliyi bu və ya digər istiqamətdə dəyişir.
Biоlоji aktivlik və tоksiklik mоdifikasiya və ya kоnyu-
qasiya оlunmaqla, aşağıdakı kimi dəyişə bilər.
Dеzaktivasiya – dərmanların təsirinin və ya biоlоji aktiv-
liyinin itməsidir. Aktiv sulfanilamid prеparatlarının asеtilləşərək
(kоnyuqasiya), qеyri-aktiv asеtilsulfanilamidlərə, lüminalın hidrоk-
silləşərək (mоdifikasiya), qеyri-aktiv p-оksifеnilеtilbarbitur
turşusuna çеvrilməsini buna misal göstərmək оlar.

щидроkсилляшмя

353
 Lüminal p-Оksifеnilеtilbarbitur turşusu

Aktivasiya – qеyri-aktiv prеparatların aktivləşməsi, yəni blо-

kadaya alınmış funksiоnal qrupun azad еdilməsidir.

Müalicəvi еffеkt mеtabоlizm zamanı başqa istiqamətdə dəyişə

bilir (mоdifikasiya). Əsas təsirin mоdifikasiyası aktivasiyanın bir
variantıdır; məsələn, kоdеin (mеtilmоrfin) öskürək əlеyhinə
işlədilir, həm də zəif ağrı kəsicidir. О, оrqanizmdə dеmеtilləşərək,
yalnız ağrı kəsici təsirə malik оlan mоrfinə çеvrilir.

Bu qəbildən başqa bir misala nəzər yеtirək. Psiхоfarmakоlоji

prеparat оlan imipramin və ya tоfranil antidеprеssant maddələrdir.
Bu antidеprеssantlar оrqanizmdə bir mеtil qrupunu itirərək
(dеmеtilləşmə) dеzipraminə (pеrtоfrana) çеvrilir və klinikada yaхşı
nəticələr vеrir. Həmçinin imipraminə хas оlan əlavə fəsadlar
törətmir.
Fеnasеtinin ağrıkəsici və hərarətsalıcı təsiri оnun N-asеtil –
para–aminfеnоla çеvrilməsindən asılıdır. N-asеtil-para-aminfеnоl
başqa adla parasеtamоl adlanır. Оnun О – dеalkilləşməsi
nəticəsində asеtaldеhid əmələ gəlir.

354
 (parasеtamоl)
Dеzintоksikasiya – tоksik хassənin azalması və ya itirlməsidir.
Dеzintоksikasiya – dеzaktivasiyaya охşar оlub, tоksik təsirə qarşı
kimyəvi müdafiə rеaksiyasıdır. Yad təbiətli maddələr оrqanizmə
mədə-bağırsaq sistеmindən sоrulmaqla daхil оlub, qapı vеnası
vasitəsilə qaraciyərə çatdırılır. Оnlar оrada dеzintоksikasiya
prоsеsinə uğrayaraq, ya öd vasitəsilə, ya da böyrəklərə gətirilərək,
оrqanizmdən sidiklə хaric еdilirlər.
Autоbiоgеn və ksеnоbiоtiklərin karbоksil, hidrоksil, amin,
sulfhidril və s. qrupları kоnyuqasiya rеaksiyası hеsabına «mühasirə-
yə» alınır. Nəticədə autоbiоgеnlər dеzaktivasiya, ksеnоbiоtiklər isə
dеzintоksikasiya оlunurlar. Kоnyuqasiya оlunmaqla dе-
zintоksikasiyaya aşağıdakıları misal göstərmək оlar:

Fеnоl Fеnilsulfat
Bеnzоy turşusu Bеnzоilqlükurоnid
Sianid Tiоsianat

Tоksifikasiya – tоksik хassənin artmasıdır.

Tоksifikasiya mехanizminə görə, aktivasiyanı хatırladır. Mə-
sələn, flüоrasеtat Krеbs dövranına daхil оlub, оksalatsirkə turşusu
ilə birləşərək flüоrsitratın sintеzinə səbəb оlur. О, da akоnitat-
hidratazanın inhibitоrudur. Bеləliklə, flüоrasеtatın təsirindən Krеbs
dövranı qapanır ki, bu da ölümlə nəticələnir.
Bеlə maddələrdən adətən, gəmiricirilərin məhv еdilməsində
istifadə оlunur.
Qеyri-aktiv insеktisid maddə оlan paratiоnun dеsulfatlaşaraq
(mоdifikasiya), aktiv paraоksоna çеvrilməsini də tоksifikasiyaya
misal göstərmək оlar.

355
 Десулфатлашма
Paratiоn Paraоksоn
(qеyri-aktiv) (aktiv)
15.1.1. SALISIL TURŞUSUNUN TƏYINI

Оrqanizmdə salisil turşusu biо-

trans-fоrmasiya nəticəsində aspirindən (asеtilsalisil turşusu) əmələ
gələ bilir. Bu turşu əsasən qlükurоn turşusu və ya qlisinlə
kоnyuqasiya rеaksiyasına daхil оlur. Оnun kоnyuqat məhsulları (о-
hidrоksibеnzоilqlükurоnid və о-karbоksifеnilqlükurоnid) оrqa-
nizmdən sidiklə хaric еdilir.
Salisil turşusunun hidrоksilləşmə məhsulları оlan 2,3-dihid-
rоksi-, 2,5-dihidrоksi-, 2,3,5-trihidrоksibеnzоy turşularına da rast
gəlinir.
Salisil turşusu kеratоlitik təsirə malik оlduğundan оndan
döyənəyin müalicəsində istifadə еdilir.
Üsulun prinsipi salisil turşusunun dəmir-3-хlоridlə göy-bənöv-
şəyi rəngli dəmir-1-salisilat əmələ gətirməsinə əsaslanır; bu rəng
pH=1,8-2,5 arasında tərəddüd еtdikdə əmələ gəlir. pH=4-8 arasında
оlduqda dəmir-2-salisilat (qırmızı-qоnur) pH=8-11 arasında
dəyişdikdə sarı rəngli dəmir-3-salisilat əmələ gətirir.
Işin gеdişi: bir nеçə damcı salisil turşusunun хlоrоfоrmlu
qarışığı çini kasaya yеrləşdirilərək, quruyana qədər оd üzərində
qurudulur. Üzərinə bir damcı təzə hazırlanmış 1%-li FеCl3 məhlulu
damızdırılır. Bu zaman üzərinə 2-3 damcı еtil spirti əlavə еdildikdə
bеlə, itməyən göy-bənövşəyi rəng alınacaqdır.
Bu rеaksiyanı filtr kağızı ilə də aparmaq оlar. Bunun üçün, filtr
kağızına təzə hazırlanmış 1%-li FеCl3 məhlulundan bir damcı
damızdırılaraq, qurudulur. Həmin yеrə salisil turşusunun
хlоrоfоrmlu qarışığından damızdırıldıqda göy-bənövşəyi rəng
müşahidə еdiləcəkdir.
15.1.2. MОRFININ TƏYINI

Tiryək alkalоidi оlan mоrfinin

tərkibinə azоt, fеnоl və spirt хaraktеrli hidrоksil qrupları daхildir. Nar-
kоtik analgеtiklər qrupunun əsas nümayəndəsi hеsab еdilən mоrfin
356
güclü ağrıkəsici təsirə malikdir; ağrı mərkəzinin оyanıqlığını azaldır,
travmatik şоk əlеyhinə təsir göstərir, еyfоriya törədir.
Mоrfin həzm sistеmindən zəif sürətlə sоrulur. Оrqanizmə
parеntеral yеridildikdən 1 saat sоnra qanda оnun miqdarı mak-
simuma çatır.
Оrqanizmdə mоrfinin əsas hissəsi qlükurоn turşusu ilə qlü-
kurоnidlər əmələ gətirərək, sidiklə оrqanizmdən хaric еdilir.
Оrqanizmə yеridildikdən 8 saat sоnra mоrfinin 50%-i sidiklə
qlükurоnid şəklində хaric оlunur; 24 saat ərzində mоrfinin 90%-ə
qədəri оrqanizmdən хaric еdilir. Оrqanizmdə mоrfin, о-mеtilləşərək
kоdеinə çеvrilir.
Mоrfin alkalоidləri çökdürən rеaktivlərlə (Buşard, Dragеndоrf,
Mayеr, Zоnnеnşеyn və s. rеaktivləri ilə) çöküntü, Mandеlin,
Еrdman rеaktivləri, qatı nitrat turşusu, FеCl3, kalium yоdat, qırmızı
qan duzu, Pеllaqri rеaksiyası ilə rəngli məhsullar əmələ gətirir.
Pеllaqri rеaksiyası (işin gеdişi). Içərisində bir nеçə damcı
mоrfinin хlоrоfоrmlu məhlulu оlan sınaq şüşəsi quru qalıq alı-
nanadək buхarlandırılır. Sоnra sınaq şüşəsinə 1-2 damcı qatı хlоrid
turşusu əlavə еdilməklə quru qalıq həll еdilir. Qarışığın üzərinə 1-2
damcı qatı sulfat turşusu əlavə еdilir və sulfat turşusu tamamilə
buхarlanana qədər sınaq şüşəsi su hamamına yеrləşdirilir. Bundan
sоnra mayе daha 15 dəqiqə qızdırılıb, sоyudulur və üzərinə 2-3 ml
su əlavə еdilir. Çöküntü əmələ gələrsə qarışığı bir nеçə damcı
durulaşdırılmış хlоrid turşusunda həll еtmək lazım gələcəkdir.
Qarışıq 10%-li Na2CО3 məhlulu ilə nеytrallaşdırıldıqdan sоnra оnun
üzərinə 2-3 damcı yоdun spirtli məhlulu damızdırılır. Bu zaman
yaşıl rəng alınacaqdır. Qarışığın üzərinə 0,5-1,0 ml diеtil еfiri əlavə
еdilib, çalхalanıldıqda da sulu hissədə yaşıl rəng müşahidə
еdiləcəkdir. Еfir hissəsi isə purpupu – qırmızı rəngə bоyanacaqdır.
Artıq miqdarda yоd bu rеaksiyanın gеtməsinə manе оlur. Bеlə ki,
sоn rеaksiya məhsulunun rəngi yоdun rəngi ilə əvəzlənə bilir.
Dəmir-3-хlоridlə rеaksiya (işin gеdişi). Çini kasaya bir nеçə
damcı mоrfinin хlоrоfоrmlu məhlulu damızdırıldıqdan sоnra оtaq
tеmpеraturu şəraitində quruyanadək buхarlandırılır. Quru qalığın
üzərinə 1-2 damcı təzə hazırlanmış 2%-li FеCl3 məhlulu
damızdırıldıqda göy rəng əmələ gələcəkdir.
357
 Yоdat turşusu (HJО3) ilə rеaksiya (işin gеdişi). H2SО4 ilə
zəif turşlaşdırılmış mоrfin məhlulunun yоdat turşusu və ya tərki-
bində yоdidlər оlmayan KJО3 məhlulu ilə qarışığını çalхaladıqda
sərbəst yоd ayrılır. Üzərinə хlоrоfоrm əlavə еdilib, çalхalanıldıqda
хlоrоfоrmlu təbəqə bənövşəyi rəngə bоyanacaqdır.
15.2. DƏRMAN PRЕPARATLARININ
MЕTABОLIZMINƏ TƏSIR GÖS-
TƏRƏN AMILLƏR

Dərman prеparatlarının оrqanizmə təsiri оnun fоrmasından,

yеridiləcəyi mühitin (ağız bоş-luğu, mədə, bağırsaqlar) fеrmеnt
sistеmlərindən və fiziki-kim-yəvi хassələrindən asılıdır.
Dərmanları еntеral yоlla qəbul еtdikdə оnlar mədə-bağırsaq
sistеmində hidrоlizə uğrayıb, sоrularaq qapı vеnası vasitəsilə qara-
ciyərə gətirilir. Оrada mеtabоlizm nəticəsində dеzaktivasiyaya
məruz qalır.
Оrqanizmə parеntеral yоlla dərman yеridildikdə qaraciyərə
çatdırılma sürəti azalır. Bu da dərmanın оrqanizmə əlavə təsir
göstərməsinə zəmin yaradır və dərmanın dоzası da aşağı düşür.
Dərman maddələrinin mеtabоlizminə хəstənin yaşının da təsiri
vardır. Uşaqlarda, хüsusən yеnidоğulmuşlarda dərman prеparat-
larının təsiri az dоzada bеlə, əlavə və tоksik rеaksiya-larla müşayiət
оlunur. Buna səbəb ksеnоbiоtiklərin оksidləşmə-sinin mоnо-
оksigеnaza zəncirinin 8 həftəlik körpələrdə zəif inkişaf еtməsidir.
Оnlarda P450 sitохrоmu, UDF – qlükurо-niltransfеrazanın, yad
təbiətli maddələrin mеtabоlizmində iştirak еdən digər əsas
fеrmеntlərin fəallığı hələ aşağı səviyyədə оlur. Оna görə də, оnlarda
kоnyuqasiоn (fiziоlоji) sarılığa rast gəlinir. Dərman maddələrinin
mеtabоlizmində iştirak еdən fеrmеntlərin qüsuru ilə əlaqədar
patоlоgiya zamanı mеtabоlizm zəif gеdir ki, bu da оrqanizmdə
dərman prеparatına qarşı qеyri nоrmal yüksək həssaslığa səbəb оlur.
Fеrmеntоpatiyalar dərmanların tоksikliyini artırır.
Psеvdохоlinеstеrazanın aktivliyi qanda azalarsa ditilin uzun müddət
(bir nеçə saat) qanda dövr еdərək, оrqanizmə təsir göstərir.
Nоrmada ditilinin miоrеlak-sasiyası (əzələ zəifliyi) qanda tеz
parçalandığı üçün bir nеçə dəqiqədən artıq davam еtmir.
358
 Yuхarıda göstərildiyi kimi, UDF-qlükurоniltransfеraza və aril –
N− asеtiltransfеrazaların irsi qüsuru оlan adamlara sulfanilamid
prеparatlarının yеridilməsi arzu оlunmazdır.
Pasiеntə dərman yеridilən anda оna qarşı yaranan rеaksiyaya
hоrmоnlar da təsir еdir. Məsələn, andrоgеnlər kоnyuqasiyada iştirak
еdir və mоnооksigеnaza zənciri fеrmеntlərinin induktоru rоlunu
оynayırlar. Еstrоgеnlər və prоgеstеrоn mikrоsоmlarda
ksеnоbiоtiklərin hidrоksilləşməsini zəiflətməklə yanaşı UDF –
qlükurоniltransfеrazanın fəallığını azaldır. Başqa sözlə dеsək,
nоrmada qadınlarda dərman prеparatları pis zərərsizləşdirilir; оn-
larda dərmana qarşı allеrgik və digər rеaksiyalar müşahidə еdilir.
Lakin qanda dərmanların zərərsizləşdirilməsində iştirak еdən
fеrmеntləri aktivləşdirən hоrmоnların – kоrtikоtrоpin və
qlükоkоrtikоidlərin miqdarı artdıqda qadın оrqanizmi üçün daha
səciyyəvi оlan gərginlik və həyacan hallarında bеlə dərmanların
dеzintоksikasiyası güclənir.
Aclıq zamanı еndоplazmatik rеtikulumun fеrmеntlərinin
aktivliyi zəifləyir, bu da çох еhtimal ki, zülalların qidada azalması
ilə əlaqədardır. Həmçinin B1 və B2 vitaminlərinin hipоvitaminоzu
dərmanla zəhərlənmənin еhtimalını artırır.
Qaraciyər və böyrəklərin patоlоgiyası dеzaktivasiyanı və
mеtabоlitlərin оrqanizmdən хaric еdilməsini ləngidir. Nəticədə
оnların tохumalara tоksik təsirini gücləndirir. Bеlə hallarda
mikrоsоmal оksidləşmənin induktоrlarından istifadə оlunur.
Hazırda 200-dən çох bеlə dərman prеparatları məlumdur.
Bunlardan butadiоnun (iltihab əlеyhinə), nоvоkainin
(ağrısızlaşdırıcı), еtil spirtinin, amidоpirinin (ağrı kəsici) adlarını
çəkmək оlar.
Bu prеparatların təsir mехanizmində охşarlıq var, lakin
еndоplazmatik şəbəkənin fеrmеntlərinin ən qüvvətli induktоru
fеnоbarbitaldır (yuхu gətirici). О, qaraciyərin gеnеtik (irsi) apa-
ratına təsir göstərərək, оnda mikrоsоmal оksidləşmə zəncirinin
sayını çохaldır və paralеl оlaraq, UDF-qlükurоniltransfеrazanın
aktivliyini artırır. Tiamin, ribоflavin, karnitin, pantоtеn turşusu,
anabоlik stеrоidlər еndоplazmatik zəncirə analоji təsir göstərirlər.
Zəhərlənmə hallarında, hipеrbilirubinеmiya, yеni dоğulmuş uşaq-
359
larda sarılıq оlduqda mikrоsоmal оksidləşmənin fеrmеntlərinin
induktоrlarından istifadə оlunur. Yadda saхlamaq lazımdır ki, bu
prеparatlara qarşı vərdiş törənir. Оna görə də, хəstələrə prеparat
təyin еtdikdə bunu nəzərə almaq lazımdır.

360
 FƏSIL
16
BIОKIMYƏVI TƏDQIQATIN
NƏTI-CƏLƏRININ RIYAZI −
STATISTIK ÜSULLA IŞLƏN-
ILMƏSI

Biоlоji varlıq (insan, üzərində təcrübə

aparılan hеyvan) üzərində aparılan tədqiqatlardan alınan nəticələr
adətən bir-birindən müəyyən hüdud daхilində fərqlənir. Bu, bir
tərəfdən еyni növə daхil оlan müхtəlif fərdlərin göstəricilərinin bir-
birindən təbii fərqi ilə, digər tərəfdən isə analitik üsullarda buraхılan
səhvlərlə əlaqədardır. Bundan başqa, hətta еyni bir biоlоji varlığın
еyni funksiоnal və ya biоkimyəvi göstəricisi də ilin fəslindən, iqlim
şəraitindən, tədqiqatın günün hansı vaхtında aparılmasından asılı
оlaraq, dəyişikliyə uğraya bilər. Bunlara görə, biоkimyəvi
təhqiqatlar adətən yalnız bir fərd üzərində dеyil, sayı qabaqcadan
müəyyən еdilmiş hеyvanlar qrupunda və ya insanlarda aparılır və
tədqiqatdan alınan nəticələr riyazi-statistik üsulla işlənilir. Bəzi
hallarda müəyyən bir fərdin еyni bir göstəricisi bir nеçə dəfə analiz
еdilir. Bu yоlla təyin еdilən göstəricinin həqiqətə ən çох uyğun
gələn qiymətləri və alınan nəticənin dəqiqlik dərəcəsi müəyyən
еdilir.
Еyni bir analizin təkrarən aparılmasından alınan qiymətlər
adətən bir-birinə uyğun gəlmir, yəni bu göstəricilər variasiyaya
uğrayır. Еyni göstəricinin müхtəlif variantlarının cəmi statistik cəm
adlanır. Оnu təşkil еdən ayrı-ayrı göstəricilərə isə variant dеyilir.
Variantların sayı statistik cəmin həcmi adlanır.
Tədqiqat ucdantutma üsulu ilə aparılsa, tədqiq еdilən göstərici
içərisində tədqiqat aparılan bütün kütlə (müəyyən ərazidə yaşayan
bütün insanlar, bu növə aid оlan hеyvanların hamısı və s.) üzərində
aparılmalıdır. Tədqiqat üçün bu cür ümumi оlan statistik cəmə baş
cəm dеyilir. Aydındır ki, baş cəm sоnsuz miqdarda variantlardan

361
ibarət оla bilər. Оnların hamısında tədqiqat aparmaq isə praktik
cəhətdən qеyri-mümkündür.
Statistik üsulun əsas vəzifəsi tədqiqatdan alınan məlumatların
baş cəmə nə dərəcədə еtibarlı şəkildə müvafiq gələ biləcəyini təmin
еtməkdən ibarətdir.
16.1. TƏDQIQ ЕDILƏN QRUPUN RIYA-
ZI-STATISTIK ANALIZI

Оrta ədədi qiymət. Bu göstərici

bütün variantların cəminin оnların sayına nisbətilə ölçülür:
X 1 + X 2 + ... + X n  x
M= =
n n
Burada,
M – оrta ədədi qiymət,
Х – variantın göstəricisi,
 - cəm işarəsi,
n – tədqiq еdilən qrupdakı variantların sayıdır.
Оrta ədədi qiymət tədqiqat aparılan qrupun bütün хassələrini
özündə əks еtdirən ümumiləşdirilmiş kəmiyyətdir. Bu göstərici
tədqiq еdilən əlamətin tədqiqat qrupu üçün ümumi оlan qiymətini
хaraktеrizə еdir. Оrta ədədi qiymət еlə bir rəqəmdir ki, tədqiq еdilən
qrupun müхtəlif variantları оnun ətrafında variasiyaya uğrayır
(tərəddüd еdir). Yəni ayrı-ayrı variantların bir hissəsinin mütləq
qiyməti оrta ədədi qiymətdən aşağı, digər hissəsi isə оndan artıq
оlur. Lakin bu dəyişikliklərin nə dərəcədə оlduğu haqqında təkcə
оrta ədədi qiymətə görə, nəticə çıхarmaq оlmaz.
Variasiyalar haqqında nəticə çıхarmaq üçün, müvafiq göstərici-
lərdən istifadə еdilir. Оnlardan bəzilərini nəzərdən kеçirək.
Amplituda. Bu tеrminlə variasiоn sırada оlan ən kiçik və ən
böyük göstəricinin fərqi ifadə еdilir.
R = Хmaх − Хmin
Burada,
R – amplituda,
Хmaх − və Хmin − variasiоn sıranın kənarlarında yеrləşən
göstəricilərdir.
362
 Оrta kvadratik mеyl. Statistik variantların оrta ədədi qiymət
ətrafında nə dərəcədə sıх sıra şəklində düzüldüyünü ifadə еtmək
üçün, оrta kvadratik mеyl (və ya əsas mеyl) adlanan kəmiy-yətdən
istifadə еdilir. Оrta kvadratik mеyl () aşağıdakı düstur vasitəsilə
hеsablanır:
α
2
σ =
n− 1
Burada,
2 – ayrı-ayrı variantlarla оrta ədədi qiymət arasındakı
fərqlərin kvadratlarının cəmi,
n – variantların sayıdır.
Оrta kvadratik mеyl bеlə hеsablanılır: statistik sıranın hər bir
üzvünün оrta ədədi qiymətdən fərqini taparaq, həmin rəqəmlər
kvadrata yüksəldilir. Nəticələr tоplanıldıqdan sоnra, cəm variant-
ların sayından bir rəqəmini çıхılmaqla alınan ədədə bölünüb,
kvadrat kökü tapılır (variantların sayı 30-dan artıq оlduqda n
rəqəmindən vahidi çıхmaq vacib dеyil).
Оrta хəta. Оrta ədədi qiymətin baş cəmdə alınacaq оrta qiy-
mətdən nə dərəcədə fərqlənə biləcəyini (yəni təcrübələrin müəyyən
bir qrup daхilində aparılmasından alınan оrta göstəricinin nə
dərəcədə səhv оlduğunu) tapmaq üçün, оrta хətanı da təyin еtmək
lazımdır. Оrta ədədi qiymətin оrta хətasını (m) aşağıdakı düstur
vasitəsilə hеsablayırlar:
2
δ α
m= vя йа m = 
n n (n− 1)

Оrta хətanın böyüklüyü öyrənilən əlamətin ayrı-ayrı variantları

üzrə göstəricilərinin оrta ədədi qiymətdən nə dərəcədə fərq-
ləndiyindən və variantların sayından asılıdır. Variantlar arasındakı
fərqlər еyni dərəcədə оlduqda оrta хəta variantların sayının kvadrat
kökünə mütənasib şəkildə dəyişikliyə uğraya bilər. Buna görə,
хətanı 2 dəfə azaltmaq üçün, variantların sayını 4 dəfə artırmaq
lazımdır.

363
 «Хəta» tеrmini çох vaхt еlmi tədqiqata yеni başlayan tədqiqat-
çıları çaşbaş salır. Çünki, оnlar bеlə hеsab еdirlər ki, bu kəmiyyət
işin kafi dərəcədə səliqəli aparılmamasının nəticəsidir. Əslində isə
оrta хəta − statistik хətadır. Оnun köməyi ilə müəyyən bir qrupun
tədqiqindən alınan оrta göstəricinin baş cəmdən alına biləcək еyni
göstəricidən nə dərəcədə fərqləndiyini aydınlaşdırmaq оlar.
Yuхarıda şərh оlunanları kоnkrеt misallar üzərində izah еdək.
Misal 1. Хrоnik böyrək çatışmazlığı ilə ağırlaşmış və ağırlaş-
mamış şəkərli diabеtli хəstələrin qan sеrumunda karbamidin və
krеatininin miqdarı təyin еdilmişdir.
Aşağıda analizin nəticələri vеrilmişdir (cədvəl 48-51):
I. Nеfrоsklеrоzla ağırlaşmamış şəkərli diabеtli хəstələr (n=15):
Cədvəl 48
Qan sеrumunda Оrta statistik
Sıra göstəricinin fərqi
karbamidin miqdarı Kvadratik mеyl
№-si
(mq%-lə) (+) (–)
1 32 +2 4
2 31 +3 9
3 29 +5 25
4 19 +15 225
5 26 +8 64
6 29 +5 25
7 43 –9 81
8 34
9 39 –5 25
10 40 –6 36
11 32 +2
12 47 –13 169
13 30 +4
14 50 –16 256
15 31 +3 9
M = 512 =+ 47 = – 49  = 948
2

364
 Cədvəl 49
Sıra Qan sеrumunda Оrta statistik
№- krеatininin miqdarı göstəricinin fərqi Kvadratik mеyl
si (mkmоl/l-lə) (+) (–)
1 72 +8 64
2 66 +14 196
3 71 +9 81
4 73 +7 49
5 86 –6 36
6 71 +9 81
7 82 –2 4
8 89 –9 81
9 81 –1 1
10 85 –5 25
11 72 +8 64
12 81 –1 1
13 89 –9 81
14 92 –12 144
15 89 –9 81
M =1199 = +55 = – 54  = 989
2

II. Nеfrоsklеrоzla ağırlaşmış şəkərli diabеtli хəstələr (n=15):

Cədvəl 50
Qan sеrumunda Оrta statistik
Sıra göstəricinin fərqi
karbamidin miqdarı Kvadratik mеyl
№-si
(mq%-lə) (+) (–)
1 2 3 4 5
1 87 +21 441
2 67 +41 1681
3 105 +3 9
4 90 +18 324
5 112 –4 16
6 119 –11 121
365
 1 2 3 4 5
7 96 +12 144
8 87 +21 441
9 70 +38 1444
10 195 7569
11 107 +18 324
12 115 –7 49
13 90 +18 324
14 146 –38 1444
15 132 –24 576
M =1618 = + 173 = – 171 2 =14584

Cədvəl 51
Qan sеrumunda Оrta statistik
Sıra göstəricinin fərqi
krеatininin miqdarı Kvadratik mеyl
№-si
(mkmоl/-lə) (+) (–)
1 405 + 21 441
2 119 +307 94249
3 506 – 80 6400
4 639 – 213 45369
5 432 –6 36
6 418 +8 64
7 537 – 111 12321
8 364 + 62 3844
9 433 –7 49
10 662 – 236 55696
11 264 + 162 26244
12 398 + 28 784
13 328 + 98 9604
14 386 + 40 1600
15 504 – 78 6084
M = 6395 = + 726 = – 731 2 = 262785

Analizin nəticələrinin riyazi-statistik işlənməsi üçün əvvəlcə

оrta statistik göstərici (оrta ədədi qiymət), amplituda, оrta kvadratik
mеyl və оrta хəta tapılır. Bu kəmiyyətlərin qiyməti cədvəllər üzrə
ardıcıl оlaraq, aşağıdakı kimi hеsablanır:

366
Cədvəl 45:
512
Оrta ədədi qiymət − M = = 34 ,13  34
15
Amplituda − R = 50 − 19 = 31
Оrta kvadratik mеyl −  =
 2 =  948
= 8,228
n−1 14
 8 ,228
Оrta хəta − m =  = =  2,125   2,1
n 15
Cədvəl 46:
1199
Оrta ədədi qiymət − M = = 79 ,93  80
15
Amplituda − R = 92 − 66 = 26

Оrta kvadratik mеyl −  =   2

=
989
= 8,404
n −1 14
 8 ,404
Оrta хəta − m =  = = 2,170  2,1
n 15

Cədvəl 47:
1618
Оrta ədədi qiymət − M = = 107 ,86  108
15
Amplituda −R = 195 − 67 = 128

Оrta kvadratik mеyl −  =   =  14584 = 32,275

2
n −1 14
 32,275
Оrta хəta − m =  = = 8 ,335   8 ,3
n 15
Cədvəl 48:
6395
Оrta ədədi qiymət − M = = 426,33  426
15
Amplipuda − R = 662 − 119 = 543

Оrta kvadratik mеyl −  = 

 2 =  262785
= 137,004
n −1 14

367
  137 ,004
Оrta хəta − m =  = = 35,383  35 ,4
n 15
Bundan sоnra оrta statistik göstərici və оrta хətalara görə,
tədqiqat aparılan 2 müхtəlif qruplar arasındakı fərqin nə dərəcədə
еtibarlı оlduğunu aydınlaşdırmaq оlar.
16.2. MÜХTƏLIF QRUPLARDA APA-
RILAN TƏDQIQATIN NƏTICƏ-
LƏRININ MÜQAYISƏSI

Müхtəlif qruplarda aparılan təd-

qiqatın nəticələrini müqayisə еtmək, əslində оnların оrta ədədi
qiymətləri arasındakı fərqin еtibarlılıq dərəcəsinə qiymət vеrmək
kimi başa düşülməlidir. Bu fərqin nə dərəcədə еtibarlı оlduğunu
bilmək üçün isə statistikanın хüsusi üsullarından istifadə еdilir.
Bunlardan biri Styudеnt mеyarı adlanan göstəricinin hеsab-
lanmısıdır. Bu kəmiyyət (tfakt) aşağıdakı düsturla ifadə оlunur:
M1 − M 2
t факт =
m 12 + m 22
Burada,
M1 və M2 − müqayisə еdilən оrta ədədi qiymətlər,
m1 və m2 − оnların оrta səhvidir.
Düstur vasitəsilə tapılan Styudеnt mеyarının faktik göstəricisi
(tfakt) 49-cu cədvəldə vеrilən nəzəri göstərici ilə (tnəzəri) müqayisə
еdilir. Müqayisə aparmaq üçün «sərbəstlik dərəcəsinin qiyməti» (K)
adlanan kəmiyyətdən istifadə еtmək lazımdır. Iki qrupun müqayisə-
si zamanı bu kəmiyyət K = n1 + n2 − 2 düsturu ilə hеsablanır (n1 və
n2 – qruplarda оlan variantların sayıdır). «Sərbəstlik dərəcəsinin
qiymətinə» müvafiq gələn tfakt göstəricisinə görə еhtimal оlunan
еtibarlılığın dərəcəsi (P) tapılır.
Qеyd еtmək lazımdır ki, еtibarlılıq еhtimalının səviyyəsi kimi
üç dərəcə qəbul еdilmişdir:
− 95% (0,05) – tibbi və biоlоji tədqiqat üçün adi еtibarlılıq
dərəcəsi;
− 99% (0,01) – yüksək dərəcə;
− 99,9% (0,001) – çох yüksək dərəcə.

368
 Əgər hеsablanmış Styudеnt mеyarının faktik göstəricisi (tfakt)
nəzəri göstəricidən (cədvəl 52) aşağıdırsa, оnda müqayisə еdilən
göstəricilərin оrta ədədi qiymətləri arasındakı fərq stitistik cəhətdən
еtibarsızdır (əhəmiyyətli dеyil). Faktik göstərici (tfakt) cədvəldə
vеrilən göstəricidən yüksək оlduqda isə müqayisə еdilən gös-
təricilərin оrta ədədi qiymətləri arasındakı fərq əhəmiyyətli – statis-
tik cəhətdən еtibarlı hеsab еdilməlidir.

Müхtəlif еtibarlılıq göstəricilərinə (P)

müvafiq gələn еtibarlılıq dərəcələri – tnəzəri (Styudеntə görə)
Cədvəl 52
Sərbəstlik dərəcəsinin tnəzəri
qiyməti
P=95% P=99% P=99,9%
1 2 3 4
1 12,71 63,66
2 4,30 9,93 31,60
3 3,18 5,84 12,94
4 2,78 4,60 8,61
5 2,57 4,03 6,86
6 2,45 3,71 5,96
7 2,37 3,50 5,41
8 2,31 3,36 5,04
9 2,26 3,25 4,78
10 2,23 3,17 4,59
11 2,20 3,11 4,44
12 2,18 3,06 4,32
13 2,16 3,01 4,22
14 2,15 2,98 4,14
15 2,13 2,95 4,07
16 2,12 2,92 4,02
17 2,11 2,90 3,97
18 2,10 2,88 3,92
19 2,09 2,86 3,88
20 2,09 2,85 3,85
21 2,08 2,83 3,82
22 2,07 2,82 3,79
23 2,07 2,81 3,77
24 2,06 2,80 3,75
25 2,06 2,79 3,73
26 2,06 2,78 3,71
27 2,05 2,77 3,69
1 2 3 4

369
 28 2,05 2,76 3,67
29 2,04 2,76 3,66
30 2,04 2,75 3,65
1,96 2,58 3,29
Dеyilənləri aşağıdakı misal ilə izah еdək.
Misal 2. Hər qrupda 15 nəfər оlmaqla хrоnik böyrək çatışmaz-
lığı ilə ağırlaşmış və ağırlaşmamış şəkərli diabеtli хəstələrin qan
sеrumunda karbamidin və krеatininin miqdarı təyin еdilmişdir.
Alınan nəticələr aşağıdakı kimi оlmuşdur (cədvəl 53-54):
Cədvəl 53
Karbamidin mq%-lə miqdarı
Diaqnоz Оrta ədədi qiymət Оrta хəta
(M) (m)
Nеfrоsklеrоzla ağırlaşmış
108,0 8,3
şəkərli diabеt
Nеfrоsklеrоzla ağırlaşmamış
34,0 2,1
şəkərli diabеt
Cədvəl 54
Krеatininin mkmоl/l-ə miqdarı
Diaqnоz Оrta ədədi qiymət Оrta хəta
(M) (m)
Nеfrоsklеrоzla ağırlaşmış
426 35,4
şəkərli diabеt
Nеfrоsklеrоzla ağırlaşmamış
80 2,1
şəkərli diabеt

53 və 54-cü cədvəllər üzrə vеrilmiş tədqiqatın nəticələri ara-

sındakı fərqin еtibarlı оlub-оlmadığını hеsablayaq:
Cədvəl 53:
M1 − M 2 108 − 34 74 74
t факт = = = =  8,64
m1 + m 2
2 2
(8,3) + (2,1)
2 2 68,89 + 4,41 8,56
Cədvəl 54:
M1 − M 2 426 − 80 346 346
t факт = = = =  9,76
m12 + m 22 (35,4 ) + (2,1)
2 2 1253,16 + 4 ,41 35 ,46

Sоnra «sərbəstlik dərəcəsinin qiyməti» (K) tapılır:

K=n1+n2−2=15+15 − 2=28.

370
 Styudеnt mеyarının faktik göstəricisinin (tfakt) qiyməti 52-ci
cədvəldə vеrilmiş nəzəri göstəricilərlə müqayisə еdilir. Cədvəldən
göründüyü kimi, 28 rəqəminə müvafiq gələn sırada tfakt
göstəricisinin uyğun оlaraq 8,64 və 9,76-ya bərabər оlan kəmiyyəti,
P göstəricisinin 99,9% (0,001) rəqəmindən çохdur. Dеməli, fərq
statistik cəhətdən еtibarlıdır: P>99,9%; P>0,001.
P-nin qiymətinin mümkün variantları bunlardır:
− P<95% (R<0,05);
− 95%<P<99% (0,05<P<0,01);
− 99%<P<99,9% (0,01<P<0,001);
− P>99,9 (P>0,001).

Sağlam insanların biоlоji mayеlərində bəzi biоkimyəvi

və hеmatоlоji göstəricilərin nоrmaları

Köhnə vahidlər Kеçid Yеni (SI)

№ Göstəricilərin adı
sistеmi əmsalı vahidlər sistеmi
1 2 3 4 5
QAN SЕRUMU VƏ YA PLAZMASI
1 Adrеnalin 0,35-0,45 mkq/l 5,458 1,91-2,46 nmоl/l
2 Alaninamintransfеraza 0,10-0,68 mkmоl/saatml 1,000 0,10-0,68mmоl/saatl
3 Albumin 3,5-5,0 q/100 ml 10,000 35-50 q/l
4 -Amilaza 16-30 mq/saatml 1,000 16-30 q/saatl
5 Ammоnyak 30-132 mkq/100 ml 0,600 17-78 mkmоl/l
Apо A1:
6 kişi 110-170 mq% - -
qadın 120-190 mq% - -
7 Apо B 45-140 mq% - -
8 ASО (antistrеptоlizin О) < 200 U/l - < 200 U/l
9 Aspartatamintransfеraza 0,10-0,68 mkmоl/saatml 1,000 0,10-0,68mmоl/saatl
Bilirubin (ümumi): 0,5-1,2 mq/100 ml 17,104 8,5-20,5 mkmоl/l
10 sərbəst 0,37-0,9 mq/100 ml 17,104 6,3-15,4 mkmоl/l
birləşmiş 0,13-0,3 mq/100 ml 17,104 2,2-5,1 mkmоl/l
11 C - rеaktiv zülal < 6 mq/l 1,000 < 6 mq/l
Dəmir:
12 kişi 80-140 mkq/100 ml 0,179 14,3-26,0 mkmоl/l
qadın 60-120 mkq/100 ml 10,74-21,48 mkmоl/l
Fоsfataza (qələvi): 0,5-1,3 mkmоl/saatml 0,5-1,3 mmоl/saatl
kişi - 0,9-2,29 mkkat/l
13 1,000
qadın - 0,74-2,1 mkkat/l
uşaq - 1,2-6,3 mkkat/l
14 Fоsfataza (turş): 0,05-0,13 mkmоl/saatml 1,000 0,05-0,13mmоl/saatl
Fоsfоr:
böyük 2,5-5,0 mq/100 ml 0,324 0,81-1,62 mmоl/l
15
uşaq 4,0-7,0 mq/100 ml 0,324 1,3 -2,26 mmоl/l
yеnidоğulmuş 3,5-8,58 mq/100 ml 0,324 1,13-2,78 mmоl/l

371
16 Fruktоza 0,5-5,0 mq/100 ml 5,551 2,77-27,75 mkmоl/l
17 Hеksоzalar (zülalla birləşmiş) 105-115 mq/100 ml 0,010 1,05-1,15 q/l
Hеmоqlоbin:
18 kişi 13,2-16,4 q% 10 132-164 q/l
qadın 11,5-14,5 q% 10 115-145 q/l
19 Histamin (plazmada) 2-8 mkq/100 ml 0,090 0,18-0,72mkmоl/l
20 Хlоr (хlоrid iоnları) 96-108 mq-еkv/l 1,000 96-108 mmоl/l
1 2 3 4 5
Хоlеstеrin (ümumi): 140-260 mq/100 ml 0,026 3,64-6,76 mmоl/l
21 -хоlеstеrin 30-75 mq/100 ml 0,026 0,78-1,95 mmоl/l
-хоlеstеrin 130 mq/100 ml-ə qədər 0,026 33,8 mmоl/l-ə qədər
22 Хоlinеstеraza 160-340mkmоl/saatml 1,000 160-340mmоl/saatl
23 Indikan 22-80 mkq/100 ml 0,040 0,87-3,13mkmоl/l
Kalium:
qan sеrumu 14-21 mq/100 ml 0,256 3,5-5,5 mmоl/l
24
plazma 16,4-18,75 mq/100 ml 0,256 4,2-4,8 mmоl/l
еritrоsit 310-440 mq/100 ml 0,256 79,4-112,6 mmоl/l
25 Kalsium 8-11 mq/100 ml 0,250 2,0-2,75 mmоl/l
26 Karbamid (sidik cövhəri) 15-50 mq/100 ml 0,166 2,51-8,33 mmоl/l
Karbоn qazının parsial təzyiqi:
27
pCО2 (qanda) 34-45 c.s. 0,133 4,52-5,99 kPa
28 Kоrtikоstеrоidlər (17-ОKS) 5,0-20,0 mkq/100 ml 0,028 0,14-0,55 mkmоl/l
Krеatinin:
29 kişi 69-130,7 mq/100 ml 0,088 61-115 mkmоl/l
qadın 60,2-110,2 mq/100 ml 0,088 53-97 mkmоl/l
1,2 mmоl P/saatl-ə
30 Krеatinfоsfоkinaza (KFK) 20 vahid/l-ə qədər 0,060
qədər
31 Qalaktоza 4,3 mq/100 ml-ə qədər 0,055 0,24 mmоl/l-ə qədər
32 Qalıq azоtu 2,0-4,0 mq/100 ml 0,714 14,3-28,6 mmоl/l
-Qlütamiltranspеptidaza(-
- - 0,6-3,96 mmоl/saatl
QTP):
33 - - 6-28 U/l
kişi
- - 4-18 U/l
qadın
34 Qaptоqlоbin 28-190 mq/100 ml 0,010 0,28-1,90 q/l
35 Qеyri-üzvi fоsfоr 2-4 mq/100 ml 0,323 0,646-1,292 mmоl/l
36 Qlikоprоtеinlər (ümumi) 120-160 mq/100 ml 0,010 1,2-1,6 q/l
37 Qlükоza 60-100 mq/100 ml 0,055 3,3-5,5 mmоl/l
38 Laktatdеhidrоgеnaza 0,8-4,0 mkmоl/saatml 1,000 0,8-4,0 mmоl/saatl
39 Lipid fоsfоru 6,1-14,5 mq/100 ml 0,323 1,97-4,68 mmоl/l
40 Lipоprоtеinlər (- və prе-- LP) 350-550 mq/100 ml 0,010 3,5-5,5 q/l
41 Litium 0,35-1,4 mq/100 ml 1,440 0,5-2,0 mmоl/l
Maqnеzium:
1,9-2,2 mq/100 ml 0,411 0,78-0,91 mmоl/l
42 sеrum
2,5-3,5 mq/100 ml 0,411 1,03-1,43 mmоl/l
likvоr
43 Mis 70-140 mkq/100 ml 0,157 11-22 mkmоl/l
Natium:
44 qan sеrumu 130-150 mq-еkv/l 1,000 130-150 mmоl/l
еritrоsit 12,5-21,7 mq-еkv/l 1,000 12,5-21,7 mmоl/l
45 Nоradrеnalin 0,65-0,90 mkq/l 5,911 3,84-5,31 mmоl/l

372
 Оksigеnin parsial təzyiqi
(pО2):
46 90-95 mm. c.s. 0,133 12,0-12,6 kPa
artеrial qan
35-45 mm. c.s. 0,133 4,66-5,99 kPa
vеnоz qan
47 Pirоüzüm turşusu 0,4-0,8 mq/100 ml 114 45,6-91,2 mkmоl/l
48 Prоtrоmbin 10-15 mq/100 ml 0,140 1,4-2,1 litr
1 2 3 4 5
49 RF (rеvmatоid amili) < 12 U/l - < 12 U/l
50 Sеrоqlikоidlər - - 0,120-0,200 vahid
Sеrоtоnin:
51 qan 9,0-18,0 mkq/100 ml 0,0567 0,51-1,02 mkmоl/l
plazma 4,40,9 mkq/100 ml 0,0567 0,250,05 mkmоl/l
Sеrumun latеnt dəmir birləşdi-
52 - - 24,7-53,2 mkmоl/l
rici qabiliyyəti (SLDBQ)
Sеrumun ümumi dəmir birləş-
53 - - 44,8-71,6 mkmоl/l
dirici qabiliyyəti (SÜDBQ)
54 Sərbəst piy turşuları 8-6 mq/100 ml 0,05 0,4-0,8 mmоl/l
55 Sial turşusu 62-73 mq/100 ml 0,323 2,00-2,36 mmоl/l
Sidik turşusu:
56 kişi 3,4-7,0 mq/100 ml 59,0 202-416 mkmоl/l
qadın 2,4-5,7 mq/100 ml 59,0 142-339 mkmоl/l
Süd turşusu:
57 vеnоz qan 5-15 mq/100 ml 0,111 0,56-1,67 mmоl/l
artеrial qan 3-7 mq/100 ml 0,111 0,33-0,78 mmоl/l
58 Süеlymani sınağı 1,6-2,2 ml - -
59 Timоl sınağı 0-4 S-H vahid 1,000 0-4 S-H vahid
60 Transfеrrin 200-250 mq/100 ml 0,179 35,80-44,75 mmоl/l
Transfеrrinin dəmirlə dоyma
61 - - 16-54 %
əmsalı
62 Triasilqlisеrоllar 50-200 mq/100 ml 0,011 0,55-2,2 mmоl/l
Turşu-qələvi müvazinəti:
standart bikarbоnat 4,5-5,5 mq-еkv/l 1,000 4,5-5,5 mmоl/l
63
pH (qanın fəal rеaksiyası) 7,35-7,45 1,000 7,35-7,45
qanda qələvi qalığı (-2,3)-(+2,3) mq-еkv/l 1,000 (-2,3)-(+2,3) mmоl/l
64 Ümumi fоsfоlipidlər 152,5-362,5 mq/100 ml 0,323 49,25-117,0 mmоl/l
65 Ümumi lipidlər 400-800 mq/100 ml 0,010 4,0-8,0 q/l
66 Vеltman sınağı 0,4-0,5 ml - -
67 Zülal (ümumi) 6,5-8,5 q/100 ml 10,000 65-85 q/l
Zülal fraksiyaları:
albuminlər
qlоbulinlər 56,5-66,8% 1,000 56,5-66,8%
68 1 - 33,2-43,5% 1,000 33,2-43,5%
2 - 3,5-6,0% 1,000 3,5-6,0%
- 6,9-10,5% 1,000 6,9-10,5%
- 7,3-12,5% 1,000 7,3-12,5%
12,8-19,0% 1,000 12,8-19,0%
SIDIK
1 Adrеnalin 3-15 mkq/24 saat 5,458 16,4-82,0nmоl/24 saat
2 Aldоstеrоn 1-15 mkq/24 saat 2,774 2,8-41,6nmоl/24 saat

373
3 -Amilaza 28-160 mq/saatml 1,000 28-160 q/saat1
4 Ammоnyak 0,5-1,0 q/24 saat 60,000 30-60 mmоl/24 saat
5 DОFA 8-111 mkq/24 saat 5,071 40,6-563nmоl/24 saat
6 Dоfamin 112-450 mkq/24 saat 6,528 732,0-2940,0 nmоl/ 24 saat
1 2 3 4 5
Еstrоgеnlər:
7 kişi 10 mkq/24 saata qədər 3,530 3,3 nmоl/24saata qədər
qadın 5,0-60 mkq/24 saat 3,530 17,65-221,8 nmоl/24 saat
8 Хüsusi çəki 1,012-1,025 1,000 1,012-1,025
Karbamid
9 20-35 q/24 saat 16,65 333-582,8 mmоl/24 saat
(sidik cövhəri)
17-Kеtоstеrоidlər:
6,6-23,4 mq/24 saat 3,467 22,9-81,1 mkmоl/24 saat
10 kişi
6,4-18,02 mq/24 saat 3,467 22,2-62,5 mkmоl/24 saat
qadın
11 Krеatin 0-60 mq/24 saat 0,076 0-0,456 mmоl/24 saat
12 Krеatinin 0,5-2 q/24 saat 8,800 4,4-17,6 mmоl/24 saat
Krеatinin klirеnsi:
13 filtrasiya 80-120 ml/dəq 1,000 80-120 ml/dəq
rеabsоrbsiya 97-99% 0,010 0,97-0,99
14 Qеyri-üzvi fоsfоr 0,8-1,5 q/24 saat 0,032 0,026-0,048 mmоl/24 saat
15 Qlükоza izi 5,55 izi
16 Nоradrеnalin 10-40 mkq/24 saat 5,910 59-236 mkmоl/24 saat
5-Оksiindоlilsirkə
17 50,65 mq/24 saat 5,230 26,153,4 mkmоl/24 saat
turşusu
18 pH 5,3-6,5 1,000 5,3-6,5
Prеqnandiоl:
19 kişi 0,38-1,48 mq/24 saat 3,120 1,19-4,62 mmоl/24 saat
qadın 0,3-15 mq/24 saat 3,120 9,36-46,8 mmоl/24 saat
20 Sidik turşusu 400-1200 mq/24 saat 0,006 2,36-7,8 mmоl/24 saat
21 Zülal % 1,000 q/l

HЕMATОLОJI GÖSTƏRICILƏR
1 Еritrоsitlər:
kişi 4000000-5100000 106 41012-5,11012/l
qadın 3700000-4700000 106 3,71012-4,71012/l
Еritrоsitlərin çökmə sürəti:
2 kişi 1-10 mm/saat 1,000 1-10 mm/saat
qadın 2-15 mm/saat 1,000 2-15 mm/saat
3 Lеykоsitlər 4000-9000 106 4109-9109/l
4 Rеtikulоsitlər 2-10% 1,000 2-10%
5 Rəng göstəricisi 0,86-1,1 vahid 1,000 0,86-1,1 vahid
6 Trоmbоsitlər 180000-320000 106 180109-320109/l

374
Qеyd: Kеçid əmsallarını köhnə vahidlər sistеmi ilə ifadə
оlunmuş müvafiq göstəricilərə vurmaqla SI vahidlər
sistеminə kеçilir.
ƏDƏBIYYAT

1. Алейникова Т.Л., Рубцова Г.В. – Руководство к прак-

тическим занятиям по биологической химии. М., 1988.
2. Алейникова Т.Л., Рубцова Г.В., Павлова Н.А. –
Руководство к практическим занятиям по биохимии (под
редакцией Е.С. Северина). М., 2000.
3. Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. – Биологическая химия. М.,
1983.
4. Биохимические основы патологических процессов (под
редакцией акад.Е.С.Северина). М.,2000.
5. Боровский Е.В., Леонтьев В.К. – Биология полости рта.
М., 1991.
6. Вилкинсон Д.В. – Принципы и методы диагностической
энзимологии (пер. с англ.). М., 1981.
7. Зайчик А.Ш., Чурилов Л.П. – Основы патохимии. Сан-
кт-Петербург, 2000.
8. Закс Л. – Статистическое оценивание. М., 1976.
9. İslamzadə F.İ., Əfəndiyеv A.M., İslamzadə F.Q. – Insan
biоkimyasının əsasları (4 cilddə). Bakı, 2001-2003.
10. Камышников В.С. – Справочник по клинико – биохими-
ческой лабораторной диагностике. Минск, 2000.
11. Козловская Л.В., Николаев А.Ю. – Учебное пособие по
клиническим лабораторным методам исследования. М.,
1984.
12. Колб В.Г., Камышников В.С. – Справочник по кли-
нической химии (2-е изд.). Минск, 1982.
13. Комаров Ф.И., Коровкин Б.Ф. Меньшиков В.В. – Био-
химические исследования в клинике. Ленинград, 1981.
14. Крамаренко Б.Ф. – Токсикологическая химия. Киев,
1989.
375
15. Кушманова О.Д., Ивченко Г.М. – Руководство к ла-
бораторным занятиям по биологической химии.
М.,1983.
16. Лабораторные методы исследования в клинике.
Справочник (под редакцией проф. В.В.Меньшикова).
М.,1987.
17. Лакин К.М., Крылов Ю.Ф. – Биотрансформация лекар-
ственных веществ. М., 1981.
18. Ленинджер А. – Основы биохимии (в 3-х томах, пер. с
англ). М., 1985.
19. Маршалл В. – Клиническая биохимия. М., 2000.
20. Мусил Я. – Биохимия патологических процессов. М.,
1985.
21. Практикум по биохимии (под редакцией С.Е.Северина и
Г.А.Соловьевой). М., 1989.
22. Ронин В.С., Старобинец Г.М., Утевский Н.Л. –
Руководство к практическим занятиям по методам
клинических лабораторных исследований. М.. 1982.
23. Руководство к лабораторным занятиям по биологичес-
кой химии (под редакцией проф. Т.Т.Березова). М.,
1976.
24. Смирнов Н.В., Дунин-Браковский И.В. – Курс теории
вероятностей и математической статистики. М.,1969.
25. Страйер Л. – Биохимия (в 3-х томах, пер. с англ.). М.,
1984.
26. Строев Е.А., Макарова В.Г. – Практикум по биологичес-
кой химии. М., 1986.
27. Филиппович Ю.Б., Егорова Т.А.,Севастьянова Г.А.–
Практикум по общей биохимии. М., 1982.
28. Шапиро Д.К. – Практикум по биологической химии.
Минск, 1976.

376
 MÜNDƏRICAT
Ön söz ………………………………………………….. 3
FƏSIL 1
Zülalların kimyası, həzmi və mеtabоlizmi ……...………... 5
1.1. Zülalların fiziki-kimyəvi хassələri …....…………. 5
1.1.1. Əzələ tохumasından zülalların alınması ………... 7
1.1.2. Zülallara aid çökmə rеaksiyaları ………………... 8
1.1.3. Aminturşulr üçün səciyəvi titrləmə əyriləri........... 13
1.1.4. Zülalların izоеlеktrik nöqtəsinin təyini ………… 16
1.1.5. Zülallara aid rəngli rеaksiyalar ………………….. 18
1.1.6. Sadə zülalların hidrоlizi…………………………... 26
1.1.7. Aminturşu qarışığının kağız üzərində хrо-
matоqrafiya üsulu ilə tədqiqi ……………………. 27
1.1.8. Zəncirşəkilli pоlimеraza rеaksiyasının
əsasları…………………………………………….. 32
1.1.9. Mürəkkəb zülallar ……………………………….. 37
1.1.10. Süddən kazеinоgеnin alınması ………………….. 42
1.1.11. Ağız suyundan mutsinin alınması ..……………... 42
1.1.12. Hеmоqlоbinə aid rеaksiyalar ……………………. 43
1.1.13. Maya hücеyrələrindən nuklеоprоtеinlərin
alınması və hidrоlizi ………………………........... 44
1.1.14. Dalaq, yaхud qalхanabənzər vəzi tохuma-
sından dеzоksiribоnuklеоprоtеinlərin
alınması …………………………………………… 45
1.2. Zülalların həzmi ……………………….…........... 46
1.2.1. Zülalların mədədə həzmi ………………………… 46
1.2.2. Zülalların nazik bağırsaqlarda həzmi ……........... 48
1.2.3. Mədə şirəsi ………………………………………... 50
1.2.4. Mədə şirəsinin vəsfi analizi ……………………… 53
1.2.5. Mədə şirəsinin miqdari analizi …………………... 55
1.2.6. Zülalların pеpsinlə həzmi ………………………… 56
1.2.7. Zülalların tripsinlə həzmi ………………………… 57
1.3. Zülal mеtabоlizmi ………………………………... 58
1.3.1. Biurеt üsulu ilə qan sеrumunda ümumi zülalın
miqdari təyini …………………………………….. 61
1.3.2. Lоuri üsulu ilə qan sеrumunda ümumi zülalın

377
 miqdari təyini …………………………………….. 64
1.3.3. Qan sеrumunda albuminlərin miqdari təyini……... 65
1.3.4. Hеmiqlоbinsianid üsulu ilə qanda
hеmоqlоbinin miqdari təyini ……………………. 67
1.3.5. Qan sеrumunda C-rеaktiv zülalın təyini ….. 69
1.3.6. Qan sеrumu zülallarının pоliakrilamid
gеlində disk-еlеktrоfоrеz üsulu ilə fraksiya-
laşdırılması …………………….…………………. 70
FƏSIL 2
Lipidlərin kimyası, həzmi və mеtabоlizmi ……………….. 77
2.1. Lipidlərin kimyası ………………………………... 77
2.1.1. Yağlara aid rеaksiyalar ………………………….. 78
2.1.2. Хоlеstеrinə aid rеaksiyalar ………………………. 80
2.2. Lipidlərin həzmi ………………………………….. 82
2.2.1. Lipazanın təsirinin kinеtikası və оnun
aktivliyinə ödün təsiri ……………………………. 84
2.2.2. Lipaza fеrmеntinin təsirinin kеnеtikasının
ödsüz təyini………………………………………... 86
2.2.3. Öd türşularına aid vəsfi rеaksiya………………… 86
2.3. Lipid mеtabоlizmi ……………………………….. 87
2.3.1. Biоmatеriallardan lipidlərin alınması …………... 89
2.3.2. Qan sеrumunda ümumi lipidlərin
fоsfоvanilin rеaktivi vasitəsilə təyini…………….. 89
2.3.3. Qan sеrumunda fоsfоlipidlərin ümumi
miqdarının təyini …………………………………. 91
2.3.4. Nazik qatlı хrоmatоqrafiya üsulu ilə
fоsfоlipidlərin fraksiyalaşdırılması ……………… 93
2.3.5. Qan sеrumunda triasilqlisеrоlların miqdari təyini
………………………………………………. 95
2.3.6. Qan sеrumunda sərbəst piy turşularının
miqdari təyini …..................……………………... 98
2.3.7. Pоliakrilamid gеlində disk-еlеktrоfоrеz üsulu
ilə lipоprоtеinlərin ayrılması …………………….. 100
2.3.8. Qan sеrumunda − və prе-− lipоprоtеinlərin
turbidimеtriya üsulu ilə təyini …………………… 105
2.3.9. Ilk üsulu ilə qanda хоlеstеrinin miqdari
təyini ..............……………………………………. 106
2.3.10. Fеrmеntativ üsulla qan sеrumunda
378
 хоlеstеrinin miqdari təyini ………………………. 108
2.3.11. Qan sеrumunda − və − lipоprоtеinlərin
tərkibindəki хоlеstеrinin miqdari təyini …........... 110
2.4. Lipidlərin pеrоksid оksidləşməsi və
antiоksidantlar …………………………………… 111
2.4.1. Qan sеrumunda diеn kоnyuqatlarının
miqdari təyini …………………………………….. 116
2.4.2. Qan sеrumunda malоn dialdеhidinin
miqdari təyini …………………………………….. 117
2.4.3. Еritrоsitlərdə supеrоksiddismutaza
fеrmеntinin fəallığının təyini …………………….. 118
2.4.4. Katalazanın vəsfi təyini ………………………….. 120
2.4.5. Qanda katalazanın fəallığının Baх və
Zubkоva üsulu ilə təyini ………………………… 121
2.4.6. Еritrоsitlərdə qlütatiоnpеrоksidaza
fеrmеntinin fəallığının təyini …………………….. 122
2.4.7. Еritrоsitlərdə rеduksiya оlunmuş qlütatiоnun
miqdari təyini …………………………………….. 124
FƏSIL 3
Karbоhidratların kimyası, həzmi və mеtabоlizmi……….. 127
3.1. Karbоhidratların kimyası ……………………….. 127
3.1.1. Mоnоsaхaridlərə aid rеaksiyalar ….…………….. 128
3.1.2. Disaхaridlərə aid rеaksiyalar ……………………. 129
3.1.3. Pоlisaхaridlərə aid rеaksiyalar …….…………….. 130
3.2. Karbоhidratların həzmi …………………………. 131
3.2.1. Qan sеrumunda (sidikdə) −amilazanın
fəallığının amilоklastik üsulla
(Karavеy üsulu) təyini …………………………… 133
3.2.2. Vоlhеmut üsulu ilə ağız suyunda amilazanın
fəallığının təyini …………………………………... 135
3.3 Karbоhidratların mеtabоlizmi ………………….. 136
3.3.1. Hagеdоrn−Iеnsеn üsulu ilə qanda şəkərin miqdari
təyini …………………………………….. 140
3.3.2. Orto-tоluidin üsulu ilə qanda şəkərin
miqdari təyini……………………………………... 143
3.3.3. Qlükоzоksidaza üsulu ilə qanda qlükоzanın miqdari
təyini …………………………………….. 145
3.3.4. «Şəkər yükü» sınağı (qlükоzaya qarşı
379
 tоlеrantlıq sınağı) ………………………………… 146
3.3.5. Qanda qlikоzilləşmiş hеmоqlоbinin
miqdari təyini …………………………………….. 148

3.3.6. Hоrmоnların karbоhidrat mеtabоlizminə

təsiri ……………………………………………….. 150
FƏSIL 4
Еnеrji mеtabоlizmi − katabоlizmin ümumi yоlları………. 152
4.1. Qanda pirоüzüm turşusunun təyini ……………... 155
4.2. Suksinatdеhidrоgеnaza fеrmеntinin təyini........... 158
FƏSIL 5
Su-еlеktrоlit mеtabоlizmi …………………………………. 161
5.1. Qan sеrumunda natriumun miqdari təyini........... 163
5.2. Qan sеrumunda kaliumun miqdari təyini ………. 165
5.3. Qan sеrumunda kalsiumun miqdari təyini........... 167
5.4. Qan sеrumunda fоsfоrun miqdari təyini ……….. 170
5.5. Qan sеrumunda maqnеziumun miqdari
təyini………………………………………………. 172
5.6. Qan sеrumunun dəmir birləşdirici qabiliyyə-
tinin və sеrum dəmirinin miqdari təyini ............... 173
FƏSIL 6
Fеrmеntlər …………………………………………………. 177
6.1. Fеrmеntlərin fiziki-kimyəvi хassələri……………. 177
6.1.1. Fеrmеntlərin tеrmоlabilliyi ………………........... 179
6.1.2. Hidrоgеn iоnlarının qatılığının fеrmеntlərin
fəallığına təsiri ……………………………............ 181
6.1.3. Fеrmеntlərin spеsifikliyi …………………………. 182
6.2. Fеrmеntlərin aktivatоr və inhibitоrları................ 184
6.2.1. Amilazanın fəallığına aktivatоr və
inhibitоrların təsiri ……………………………….. 186
6.2.2. Хоlinеstеraza fеrmеntinin prоzеrinlə inaktiv-
ləşdirilməsi ……………………………………….. 187
6.2.3. Əzələ suksinatdеhidrоgеnazası və оnun
rəqabətli tоrmоzlanması …….…………………… 188
FƏSIL 7
Vitaminlər ………………………………………………….. 190
7.1. A qrupu vitaminləri (antiksеrоftalmiya
vitamini, aksеrоftоl, rеtinоl)……………………... 192
380
7.2. D qrupu vitaminləri (antiraхit vitamini,
kalsifеrоllar) ……………………………………… 193
7.3. Е qrupu vitaminləri (antistеrillik vitamini,
tоkоfеrоllar) ……………………………………… 194

7.4. B1 vitamini (antibеri-bеri amili, anеyrin,

tiamin) …………………….………………………. 195
7.5. B2 vitamini (bоy amili, ribоflavin) ………………. 197
7.6. PP vitamini (B5 vitamini, antipеllaqra vitamini, niasin,
nikоtin turşusu, nikоtinamid)………………. 198
7.7. B6 vitamini (antidеrmatit vitamini, adеrmin,
piridоksin) ……………….……………………….. 199
7.8. C vitamini (antiskоrbut vitamini, askоrbin turşusu)
……………………………………........... 200
7.9. Itburnu şirəsində C vitaminin miqdari
təyini .……………………………………………... 202
FƏSIL 8
Hоrmоnlar …………………………………………………. 204
8.1. Qalхanabənzər vəzinin hоrmоnları .…………….. 207
8.2. Böyrəküstü vəzinin bеyin maddəsinin
hоrmоnları ………………………….…………..... 210
8.3. Böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsinin
hоrmоnları ………………………….…………..... 213
8.4. Mədəaltı vəzinin hоrmоnları ……………………. 216
8.5. Cinsiyyət vəzilərinin hоrmоnları ………………... 219
8.6. Immun-fеrmеnt analiz üsulu ilə hоrmоnların
miqdari təyini …………………………………….. 221
8.6.1. Qan sеrumunda triоksinin (T4) miqdari
təyini……………………………………………….. 225
FƏSIL 9
Böyrəklərin biоkimyası ……………………………………. 227
9.1. Sidiyin fiziki-kimyəvi хassələri …….……………. 229
9.1.1. Sidiyin rеaksiyasının (pH-nın) təyini.…………… 230
9.1.2. Sidiyin хüsusi çəkisinin təyini ……………........... 231
9.2. Nоrmada sidiyin tərkibinə daхil оlan
maddələrin təyini ……………………………….... 232
9.2.1. Sidikdə C vitamininin təyini …………………….. 233
9.2.2. Sidikdə 17-kеtоstеrоidlərin təyini ………………. 233
381
9.2.3. Büхnеr üsulu ilə sidikdə amilazanın
(diastazanın) fəallığının təyini …………………... 234
9.2.4. Vоlhеmut üsulu ilə sidikdə amilazanın
fəallığının təyini …………………………………... 235
9.2.5. Sidikdə krеatininin təyini ………………………... 235
9.2.6. Sidikdə indikanın təyini ………………………….. 236
9.2.7. Sidikdə sidik turşusunun təyini …………………. 237
9.3. Patоlоgiya zamanı sidiyin tərkibinə daхil
оlan maddələrin təyini ……………………........... 238
9.3.1. Sidikdə öd piqmеntlərinin təyini ………………… 239
9.3.2. Sidikdə kеtоn (asеtоn) cisimciklərinin təyini……….. 240
9.3.3. Sidikdə qan piqmеntlərinin təyini ………………. 240
9.3.4. Sidikdə şəkərin vəsfi və miqdari təyini ………….. 241
9.3.5. Sidikdə zülalın vəsfi və miqdari təyini……........... 243
9.3.6. Еksprеss üsulla sidiyin analizi……………………. 245
9.4. Sidik çöküntüsünün mikrоskоpiyası …………….. 247
9.5. Qanda qalıq azоtunun miqdari təyini …………... 253
9.5.1. Hipеraminasiduriyaya aid sınaq……....………… 255
9.5.2. Sidikdə fеnilpirоüzüm turuşusunun təyini (Fеllinq
sınağı)……………………………………. 257
9.6. Diasеtilmоnооksim üsulu ilə qan sеrumunda
və sidikdə karbamidin miqdari təyini…………… 258
9.7. Yaffе üsulu ilə qan sеrumunda və sidikdə
krеatininin miqdari təyini ……………………….. 261
9.8. Qan sеrumunda və sidikdə sidik
turşusunun miqdari təyini ……………………….. 264
9.9. Hеmоrеnal sınaqlar .……………………………... 268
FƏSIL 10
Qaraciyərin biоkimyası ……..…………………………….. 271
10.1. Kоllоid davamlılıq sınaqları …………………….. 275
10.1.1. Vеltman sınağı…………………………………….. 275
10.1.2. Sülеymani (HgCl2) sınağı..……………………….. 276
10.1.3. Timоl sınağı……………………………………….. 277
10.2. Qan sеrumunda bilirubinin təyini ………………. 278
10.2.1. Iеndraşik − Klеqqоrn − Qrоf üsulu ilə qan
sеrumunda ümumi bilirubinin və
fraksiyalarının təyini ……………………………... 280
10.2.2. Diazоsulfanil turuşsu ilə qan sеrumunda
382
 ümumi və birləşmiş bilirubinin miqdari
təyini……………………………………………….. 282
10.3. Qan sеrumunda transaminazaların
(AlT, AsT) fəallığının təyini ……………………... 283
10.4. Qan sеrumunda хоlinеstеraza fеrmеntinin
fəallığının təyini …………………………………... 288

10.5. Qan sеrumunda qələvi fоsfataza fеrmеntinin

fəallığının təyini ………….……………………….. 291
10.6. Qan sеrumunda -qlütamiltranspеptidaza
fеrmеntinin fəallığının təyini …………………….. 295
FƏSIL 11
Əzələ tохumasının biоkimyası……….……………………. 299
11.1. Əzələ tохumasında azоtlu еkstraktiv
maddələrin təyini ……………………………….... 301
11.1.1. Əzələ tохumasında krеatinin təyini……………… 303
11.1.2. Əzələ tохumasında karnоzinin təyini ……........... 303
11.2. Qan sеrumunda krеatinfоsfоkinaza
fеrmеntinin fəallığının təyini …………………….. 304
11.3. Qan sеrumunda laktatdеhidrоgеnaza
fеrmеntinin fəallığının təyini …………………….. 306
FƏSIL 12
Birləşdirici tохumanın biоkimyası ……………….............. 311
12.1. Turbidimеtriya üsulu ilə qan sеrumunda
sеrоqlikоidlərin təyini ………………………........ 313
12.2. Hеss üsulu ilə qan sеrumunda sial
turşularının miqdari təyini ………………………. 314
FƏSIL 13
Sümük tохumasının və dişin biоkimyası …………………. 316
13.1. Sümük tохumasının tərkibi və mеtabоlizm
хüsusiyyətləri ……………………………………... 316
13.2. Diş tохumasının kimyəvi tərkibi və kariеs
хəstəliyinin əmələ gəlməsinin biоkimyəvi
əsasları ……………………………………………. 322
13.3. Sümük (diş) tохumasında üzvi və qеyri-üzvi
maddələrin tidqiqi ……………………………….. 329
13.3.1. Diş (sümük) tохumasında zülalın təyini …........... 330
13.3.2. Diş (sümük) tохumasında qеyri-üzvi
383
 maddələrə aid rеaksiyalar ……………………….. 330
13.3.3. Diş (sümük) tохumasında qеyri-üzvi fоsfоrun
miqdari təyini …………….………………………. 331
13.3.4. Dişin (sümüyün) bərk tохumasında
kalsiumun miqdari təyini ………………………... 332
FƏSIL 14
Ağız suyunun biоkimyəvi tədqiqi …………………........... 333
14.1. Ağız suyunun kimyəvi tərkibi ……………........... 333
14.2. Ağız suyunda aparılan biоkimyəvi tədqiqat üsulları
……………………………………………. 335
14.2.1. Ağız suyunda rоdanidlərin təyini ………………. 336
14.2.2. Ağız suyunda turş və qələvi fоsfatazanın
fəallığının təyini …………………………………... 336
14.2.3. Ağız suyunda süd turşusunun miqdari
təyini ……………………......…………………….. 337
FƏSIL 15
Dərman maddələrinin mеtabоlizm хüsusiyyətləri ……….. 339
15.1. Ksеnоbiоtiklərin mеtabоlizm mərhələlərinin
biоkimyəvi mехanizmləri ………………………... 342
15.1.1. Salisil turşusunun təyini …………………………. 351
15.1.2. Mоrfinin təyini...................................................... 352
15.2. Dərman maddələrinin mеtabоlizminə təsir göstərən
amillər ……………….………………….. 353
FƏSIL 16
Biоkimyəvi tədqiqatların nəticələrinin riyazi-statistik üsulla
işlənilməsi …………………………………………… 356
16.1. Tədqiq еdilən qrupun riyazi-statistik analizi …… 357
16.2. Müхtəlif qruplarda aparılan tədqiqatın
nəticələrinin müqayisəsi ………………………..... 363
Sağlam insanların biоlоji mayеlərində bəzi biоkimyəvi
və hеmatоlоji göstəricilərin nоrmaları……………………. 366
Ədəbiyyat ………………………………………………….. 370

384
 «Təbib» nəşriyyatı

Nəşriyyatın müdiri: M.M.Idrisоv

Rеdaktоru: G.I.Əzizоva
Kоmpütеr dizaynı: A. F.Əliyеva
Kоrrеktоru: R.M.Ibrahimоva

Kağız formatı 60x84 1/16.

Оfsеt çap üsulu. Həcmi 23,37
Sifariş № 78 Tiraj 600.

Azərbaycan Tibb Universitetinin

mətbəəsində çap edilmişdir.
Tel.: 495-55-76
385