You are on page 1of 394

BRASILIANA

li.• si::r.rt:: DA
BIRLIOTHECA PiiDAGOGICA BRASILEIRA
son Á D\ltF,CÇ,\O DE ~ERNJ,NOO DE AZ.F,VEPO
VO!,UMES PUIJLIC,\DOS:
t - ll11ptl1ta Pncl r:1: :f'lru ru do 1m- 2 4 - f'4 nd!il. Cnlo~rns: t'roblcml\.'I
pul o o outro1 ,Meio1 - z.• c<! ltlio. ,\ dmln fAtta çifo.
t - PRt1.Ji6. Cnlo1,cru: O 1tJ1rq11u d t 25 - !oforlo ll nrror, u lm: A líl'lt"111 da
D,nhact na - 2.• oJisno. N,mlt'llc,
i - ;\!ellk~ Gen\\\: .\ 1 ld~~ do ,\\buto 26 - ,\lbcrto Ri\n"c\: ltlirnts e l'• npe,.
Torru (syl'll h~J~ com ll'l dko n mb stvo) . cu ......
4 - Olt.•tir11 VJ11nn11.: N1(11 11 Aull'lli· 21 - Alt rcdo Elll, Junior: Popula(ii r,
l 1nul11t a1.
llt~o. - 3.• Nliçio (11uam~nt1dn).
:!.i - Gcn~·r;il Coulo de Z.t1111aHaiM: Vf11•
G - Aui,:udo de S:ilnl-Hilo(rt: Su:und.o i:- cm no Ar oi:-uara - 4.• cdiçiío,
Vla;" rm do Rio do Ju1tir11 a H!n1u Gt · ";!') - J°"1h! \lo Cn\ro: O puLltm 1 do
u,u o o S. J'oulo (1822) - Tnn.l, o 111/mcntaçiia no Orotil - l 'rd11clu o.lo
1>nf. do AHoMo ,¼ E. Tnun"'I· ur11t, Pc,kn ~ uder11.
G - Uop tl.to I'tr~ira, \'11/10~ o •llilO• !O - Cnp. I'rtt!Hlto A. Runo.lon: l'fln
dio~ d11 n,... 11 . Oruil c~nlul - E.:l. lllu1tr11.t.L,.
1 - íl:ipll•tn Pcrelr&: Dlrrd rlH ~ d e /ll - AttHdo Ami,r;,J : O ll ruil n a crlu
Ru7 Dorl.,nu, - (Sci:un•!o 1~xtoe 11.C\U:o!,
t>Jeolhidot), n - C. de llc l!u- ~ !tUo: Vbltnn le:,, do
8 - OIIH lrn \'l1111nn: l'opu lo çüu lhr l - P rimeit1• l m1,1trlc - :i,:d. lllu1\rnd11
dfon on do llrnsil - <! .• ~iç\\o. c~o.m l!l lll( ur c.s ).
9 - Nina ltodrii.uo: Os Ahkon,u n11 33 - J . 00 Sa mo:.J o Fcrr11;: Mclon!11•
Urnsil - {Jlts·i.li'lo e prd,.clo <k Ho • ,.-;a Iltui!d rn,
mu11 Plrca) . Pt11hu11m,11 h U\uolt 11do J ¾ - An1:To nc Co, 1<1 : Jll.trodur(io õ Ar·
- 2. • Nliçi'..,. cheolls;i a On.1 l!ch a - Y.<1. !\luslf11 <!0..
10 - O!h·c! r:i Vlnn nn; EYo]uçii o do Po,·ca 35 - A. J , S1>tnp1io: Ph)'lo_cc11~f11L1hi1 do
Urn ,Ul'i ro - J. • '<lic~o ( Ulu, t r11Jn). Dra,il - ~d. Jllu,trn,Jn.
11 - Luiz dn C:,mnr11 C11,"n1l o: O C1nd11 31; - ,\l[rc.JQ E ll (~ Junior: O ll o.·.u\dr!s•
J'J-:u - v ..,1. JH u11tr11do. mo rnu1!1tn e o Jl ceuo do &ltr ldí11na
- 2.• C<,! fi; ,io.
12 - Wnnrlt r lcy l' lnho; Carln• ,f,. Im·
prrndur PKro li A11 Daria de Coto- !1 - J. F. Je Alm cld::,. P r n<lo: T'tlmclr:11
11:ip11 - Vo l. iU:.11hndo. Pov...,Jorn do Uru!t - \F.J. 1Jh1,-
tr.:ufo J.
IJ - Vkcutc Lfeln lo Cartla,u; A' n>n r - ! S - lt1.1y l',11.rl.,111:i: Moddnde II E:d lio
1:'trn dn lfl,luia do nu...1)1. (C11t l:is lncdlta,. Pcanclu<lii• c ,u1na•
14 - l"<~ln Cnln1on : ni,wrl" óa Clvlll· t.r:tJ.u ror Amcrlco. J.uoL!nn L,co111~cJ
ncin IJ, .. !lt!ra - 2 .• tdiç:",o. - l::J. 11!1nlr11d11,
ti, - Pnndici Calo,.-l!r11..11: D11 Rr1:"~llel11 Ã ~, - E. R0<1ue t tc•Plnio: Rnnd11nl• - li. •
11utdndo Jtaru - 3.ºYOluma (dnscrla (ditlio (11u1tm t' ntntln r lllu•lrntl,.).
"ltcl11çUo ElllCr1orr11 Jo Dra11\l")• 40 - P<'.'l!ro Ci:ilmon; ll! olorlo Sn,i•l do
IG - ,\Ll,cttoTo rr" ; A O r11 r;nlu,iio N"a· Du•lt - t .• Tom<l - Elopltit11 da 80-
clt nn.J. clcdod o Colania! - :.• cur,~ Uhu·
\7 - Alberto T otru: O Frol,lema Na· 1mtl11 {com 13 r.rn.,11rn1).
1 . doniil ílraltr~iro, 41 - Jo1é-M11.ei11. n,110: A lntttl!J:tl\clo
18 - VltconJc dt Tou noy ; PNlro Ir. d• llr11~il.
1 , - ,\rtonso ,fo E . 'f;rnnr,y: \' !9)1.cui h • 4:! - I'11t11.I!, Çn loll' t ru : F artna(oio Dfa,
do Dt M!I Colonbt (Src. XVl•XVUI). 10,;cn da l lr Mit - ~- · Nitiio (com 3
20 - ,\lbtr\ g dt f'nrin: ;',Jaui\ («>M tr~ n,nr,11n, t<J r11 d<1 tc.itt.o).
!U\utrn t6<'1 f 6r11 Jo t t:clo). d - A. Snboyl! l. lm:ii: ,\Jhcrlo T:iirrtJ
21 - Dup\l,im l'tttlrt1. : P~ l a nr11II\ O • UII ob r !I.
llfalar. H - &;tcviio Pln\<1: Oa lnd li:t n~" d a
22 - ~ E. Jl<111ucttc-Plnlo: t:ns~ io , J,. .All· Nord r 111 (com J6 i:rr:,.vurns e n,11,ppo,i
l hr opalai.: i a !lrtniltlra. - l .• va\urnt,
23 - E" Ml~lo du M<1ratt.: A ucuvldi~ 4:; - n•• 111,, d e: Mni::<> lb,te\, E>.11 111,h
atr ican11 "'º u, ...n. GNJ1tr11phlca dn llcul\ CoranJ1J,

1 - ,....... C!<t v. l."


48 - ncn11to Mcr.donçn : A ln n urnrla U - l' rndo M1ln: AIMIUI da Bhlorlll
a!r:rll,n a "º ' porl UJrUU: do Orull - Na•n l Jlruilrlno.
P.11. !llu,tr lcb, 70 - Arron:oo A rlno, de Mrl!o F mnco:
,1 - ltfnnoel Domfim : O Dro,11 - Com Conceito de Cl1'11b.4çlo Duuile in,..
11111:i. n11ui ellplk11tica ,te Cnrlo, Muo l. 71 - F . C. Ilo~hno - n o1:u1lcn e Ai:rl•
48 - Urblm., Vi11nn11,: Onl\dc!ro o •tr· r u \:or11 no OrHil "ºSrca1o XVI -
t11n,1t11:, t.0\111110. (PN11ut,,, f: co ntribulc:Vu).
o\~ - (.;u1\l\1·0 B11r roeo : 1Ji11t orin Ttlltlt11r n- A111;u,10 de S1tln 1.JU1alre - 6e--
.to fü:w il - E,J. llluJtrud~ (con1 /iO ~-und11 •i•11rm 1111 Jntcdor do Rr&.oil -
i,:ru um, r m111•p1u ). "t:1t1l•ito S &nto" - Trnd. de C11r!~
GU - ;\larlo Tr:,n~cu: l' 1•Jrrç60 Co11• ?>hdci,11.
l i ~nl• l c!o llrAtll - l'afnclo ,lc l'nn· 1:1 - Luc/1 hU111uc\-r ucir11 - ?ilocl,11clo
,li:',Coloi::<'r a, - :?.• c,,\!ç,;o nmpl!nJa. cln ,\ni, - (E11uJo Crltko•liiolfrnphl-
61 - Oc.t"võo <le f'rcl\1111: l'>ocnçn~ oC ri·
a,n:i• 110 IJrosil.
"ºJ - E~içiio illu!ltmd"·
'1·1 - P~ndl& C11lOi,"<:rrui - E,tuJoi 01.s-
6.? - Cicni,u,l Couto u_. M1t11":1\hiie-,: O lnrlrn, o l'ol ilittit - (Rei, Noelr1 •• ,)
ad•111:cm - 3.• c.J!ç/\o comp\NG, cam 1 - 2 .' c,,Jlç,io.
pn rlc or!i::l n~l T uP)'•I UTirA TI)" . 'j:; - A(fonao A. de Frc:i1.11•: V11cahuluio
63- A. J. dt! S11mp:i.io : Ulu1coi;r11pl1i11 N he,ni:ntir (verauulitodo pf:lo !'>Ortu·
d )·namiro. i.:11c:1 CnlnJ11 c:n1 S. }•1111!u) - Lincuo
G4 ·- Antonio CioAllJo do Ciu·vnlho - TU1lY•1:Uo 1·nn)'. (c11m 3 H11t1trnç6<"S
Calotcra,. {,irn <lo texto).
li~ ;7m~1~\~el,;;"t,:..,1..ri::;,: t ~ tnJ~,coÜ~t 'iG - Ci u, lllvo D11rroso: Dlslorl11 ncr~h
d<J llrnsll - t.• p11rle: ,.llo dr11eo-
dot d11 Ameriu . l,ri01~·"lo ,·, lll>1lic11ç,;o de l'Nlro l " -
6G - Ch:u-lf'I Exr,m,: MulhtrU o Ccu- E.llçil.o mu11,11d11.
tamu do Dnull - Tr11Jucç1io, NcfD•
cio e notnt de GMl:ão Pcnnlvn. 7'1 - C. Jo lfeilo-l.,eU.:io: 2 ooloi:ia do
67 - f'Ja,..,lno RoJrl~e• V1J!c: E lcl\!Cll· I1rn1il - E diçiio ilh1sttadn.
toa d'I Follc,loro mu1ie11I Uu,.11lcho, 7S - Aur:-u,tu .te 5,.fnt-I!1J1irc: Vla1:cn1
C.8 - ,\11,.:u1h1 de S ~ln l-Hila! re: Vlat:t'm li, nnccnlh li.o Hlo S iío Francluo t
lil'ro•lnc!n dt S•nta C1th11rln1 (1820) pela rrn•·lnrin dt Cio)'H - : .• tomo
- 'fr11d1:cçiio i!e C11 rloi d11 Coaln J•,.. - 'rr1<lurç,io e nout JI! C!.iclo Jti.
reira. bç lro L c.,,n.
6!l - A!frcdo Cllia Junr.,,: O• t'rlmci,o, 1D - Craveiro Cosln: O Vl,c11nllo da
Tnncoe 1'11ulb t a1 , o Cru znmento ::linõm hü - Su11 v1J1 o sua aeluaçlo
JSuro-Amcrkano. no :,01,1lcn nncion11l - 1640-15'~.
GO - ~rnlllo R itunc:111: A Tldn do• ln- 1;10 - o .,wa:do IL ~t.m l : S11n L:1. C111,.o.
dlu• (.;uD,Tcur ú , - EJ içi,o Hlu1tn11la, rln"' - Ecfl~ão J1 hntro,Jo.
&I - Condo J'Eu: Vlri•cm Mllit:ir ao Hio Il i - L<,mo1 U1i1a: A Clor:un Solainn
(; rand ic d a S u l ( Prd i.cio C' l!l cMIM do f'rlmc!ra f m11crlo - 11,,1 C11Ac-t•
do Pr inclpe d'Orle11n1, ro:n:ncnt.ndu• - l.J. l1u,tralla . ·
IIOf Mu:t t'lei un ) - Edlçiio llluttt 11o.!1t. s: ·- C. ,Jc Mc:llo,Lelliio: O Uro, il Vllto
c;z - Ai:.,nnr Au i;u1to llc M!rnn<ln: O rr!n Jni::triu.
111• S5o fr1111dtto - Ediçiio !llu1lrnd:i.. ";,: - J•rJrr, C11lmon: lt i,lnr ia Sncial da
63 - R11)'munilo Z..hru~ : N11 l'l1nk l1 U,11,ll -· :!." Tomo - E ,i,,ir ito d n So·
Am11onln - ( .• cdido . do:d11do Jmptri1I,
U - C llberto F rt)'re: Snbrtidoi t lhr· Il i - Oduu,!u r,t. Cnrvnlho : I'rnhltm:u
cambooi - Uccndtntin pn lrh11chnl ru. Fundn m,nlu~ do Mu11klplo - J::dlciia
1:11 no llr11.1Jt - Editr,u ilh1ttrnd:i..
65 - J oúo Oo,n11,1 Fl!hu: Slln J ardim.
ltluet rnt.!11..
G~ - rrim1th·o ~ ollc)'r : A 1,nlrueçiin ,. ::Ili - Wn nder!c)' l'lnho: Cu1tcipo o ~<u
o lmpc rlo (Su l>:lhlln, p.u e. a lif, 1od1t Tempo - E<I. lllu,1cadn.
de cdut11Çit0 110 Droil) - 1S2S·l86S ::1,: - - Aurcliu l'inhclro: Á ~hri:em fio
- l• • o!umc. An1n1on11 - f.d. Ulu•lr11fa.
e;; - rnn<llil. C11~01r,:,rn1: l'rohlcm1111 d<' 8'i - rrtmith·o tla.:.t)'r: A l n,tructi11
Cournn - 2.• edlçiío. o o ltn perlo - (S1il;•ldlot p :,((l o
r.s - AuMUlh• ,Je S,.h~flllllirc: Vlntcm H lal or!n d ~ r:Jut11.~:', o no Jh n~ll) - 2. 0
ô, Sri~ecnlc, do fü n Slin f 1,.nd~co e vulum~ - Reíor m/\JI do c n,ino !Rr;~.
prl1 r rovi ncJa d e Co}·n - I.• tomo 18115.
- 'r,::iducçio e nou11 do Cla <lo nu.iel- 88 - llcllo Lobo: Um Var4o d11 \ltpll-
ro LM..1, t,ilrll ; Fim,nda Lobo.
8!1 - Coran el A. toud,· 111 da M•J1Ha : buu ll - Com uro . e.Atu i!o du Prot.
,h }'erçu Armodo1 o 11 D..,,tin<> Afran lo Pcb:ut.o.
Tii.11 lork11 d11 llr1uil. 111 - Wruh ln s:l<m T.u'.11: C npil 11nl o de
90 - Al(r('d11 Ellis J unior: A lovol11, çiio Silo Paolo - Governo do R od r liro
d.:i l:conoml11 Pou Ji,it.,,. t 11111a Contru CttA r de :!lfo neics - 2.• cdlriio.
- l::d içiio U!u:otr11dn. 112- E.,iteviio I' l nto: O• l ndi u no, do
:)1 - o,r,., nd,i M. C:ir,.·n lho: O Rio d:i Nordfl'S! O - 2.• Tomo (O rs:n n!tn(~o
Unhlnrlc Nncinn:.I: O Sio Fr11nci1cn. o PlllrucllHA 1ocl11 I doJ l ndli::cnu do
9~ - Al ,11 ir11 u tc Antonio Ar,..,,, Camnr.~: n<irdc~ tc l,rnsi ldro).
P.n u:o Sul·rc 11, Cons lru c(Uu r,' :iv:.ca 113 - Cnt tiio Crul~: A Ant u on lo quo
Jndll!' cl':u ,lo Rr,uil - '2.• cl! ição tu \'I - Ob jJo,.Turn11c-H11m nc - l'rc-
ll lua t r nd .:i. !11ciu ilt! noo111cllc· l'in to - lll u,trnilo.
:)J - Se r1111h\m L<' ila: P.11 c i n.:11 dt lllst,;. .!. • edi<;;o.
r in ,111 llrn!il l. tU ..... Cnrlo, sr·,uklnd ,te Mcn tfonc 11 :
!l·I - S'1'i>m,io de Vn~ro11ce!/01: O F ieu Syl vlo Ronin <> - Su11 F'o r mllci'io I 11-
- ?if ln.. o 01 Mlnl'fro• d 11 Indc~,,.. tcl1cct1111l - 1361·1880 - Con, umo
drnda - Edla;i, o ilhntr~<l,i, in,fü11fÜO b lbHo r,-rnr,hico - cd lçiio
DZ - L11 r2: Ai::~t <fa I' Elb..,o bcl h Cu y l lhutrndn .
A1e.,n fi : Vlni::~rn oo Drru ll - 186S- 116 - A. e. 'l'll\'/1.rCI 0111\0, - Cut111
Jg(it; - 'rriul. de EJc11r sr,,. ..k lnd do S0 li!11r/., - 3,a cdiç,io,
doe M"nlfonto - Edl(h U!u!t r.11 <111 . J IÇ - A,:enot Au ,: .. , 10 de Mlr undn -
96 - O, orio d'1 R11eXa l> 'nl~: A P 111;. E1t11do4 l' l11\lh)'cn1h - T::iliçiio IJJn1 -
tlc,, í1U11 c11num a o nnuU. tr11Jn.
:>7 - L lmn }'IJrU efic do: Oeo t o Ponnn- lli - G:ihf'lcl S onn.,. dc So uto: Tri,•
en•c - E'd tçiio 1111,s t rodn. l3do Deur lpt.i .. o dOJ llr111il tl'II lllfi 1 -
,s - Frr n ando de ,hcvndo: A I;d11u. Cu n1111cntn r lo, de Frn11clscn Ado lp ho
3.• F.dltdo.
çlio l',.hllcn t m Siio P11u\11 - Problc- \'nrn hu::t:n -
lnn1 e d lscupüe, {[n'lucrlto p:,, rci "O JlS - Von Sp l.,i: e Von !.forth~: Aln1 -
E.t.:iJo Ue S. Pnulo" cm 1'2G). ,·c1. do Onh;n - E~ccrc•h>, ilc " nc i1 c
!l:> - C. Jc lt cllo.LciLiio: A Dl nloi:::111 no ln llrn1l1:e11" - TtndL1cÇüo e noi..11
llrn ~II . <I~· Pir11Jú ,111. su,·n o P11.ul o \Vol t.
100 - Roberto .Slrnon, cn: lli, tori11 f.:t<>• li :> - .Sml :arcm,ucd: O P n c ur ao r do
n amin do Iludi - l::d . ll1u, tr11 d• ,\Lollcfonl1mo - % , ni1e (iurnn - EJ i•
cm 2 tonto, - 100" lOO·A. <fio ilhulrndn .
]01 - lfrrhcrl Bahlus: C:n,111011 do Elh· 120 - l'cdro Cnl mun : O Jkl l'hl!os11 -
nolo i: in Ilr11R ,ltlr,.. - F.dltáo 111 :.t~ trad,i . pl,o - Vhb. do D. l'c,Jro II ·· CJ!sii o
102 - S. J,'raei, Abreu: A t l,zu ua m!· ilh11trn.J11,
rura l do ll rl\!IU - Ed ltiio llhutrada. 1'21 - Pr in1 ltl,·11 Mo~e1r: A i uatruf~iio e
103 •• S0111n Cn r nc l ro: 1'.b lh <>• At rlca• " fmi,trl<> (Sllb,id!os i,orn 1t lfl~tori11
n.~ nn ntn,U- - F.d l(iio 1llu~trn<l,1. d:i F.Jue~<íio n ~ 1J ru1i1J :1, 0 vol ume -
104 - AroaJo Llm<1 - A muonla - A lSli~-188~.
Tcrr11o .., o Uonitrn - (h::cl rodutt iio 6. 122 - Fcrnn11Jo Snl>Oyu de J,T c,,ldtoH:
AntJ,ro11oc('(l.lfMl?hl11) - 2. ' cdlçii o , A J,11,tr ,fade de N:wci;:aç~o do Am 11•
106 - A. C. Tn vnrN DMlos : A l'ro vl n, 1onn~ - llc loçiics enttt o ]mi,trio e
ci11-!! .• c:-dlttl o. os E., 1nt10 .1 Un ldo1 J11 Arnerk11.
IOG - A. C . 'f.:i ,·n rca Dnalo.1 , O Vo llo 123 - Jler m a n n Wl\ t Jcn: O U oinln l<>
,ln A,nn1 on11,.l - 2.• td!,;:,o, Colon lol !loilani!c~ no Jlr1ull - Urn
107 - Lui.~ oJ n C<>ma , .. C11aeudo : O 1>1.tt• C11pil olo lln. Jt i, totin Colo11 lll do Se--
quu de OJ1nd4 e ato lt m po (1703 - eulo XVH - Trniluccio de POO,u
1810) - E J lçiio ll hutrndn. C('JUI Ueh On Ct1,·.1lcn11ll.
103 - Pn d re An to ni o Vfoi rn: Por ll ra- 12r. - ,loiio Ounm :i Filho: O J>nd roAdo
• ll e P u rt u i:;,, l - Scrmüu ca m n,~ntJido~ o o I.i::r t Ja Jl ro,,il e.'l'n .
Pt>r Pedro Cnlmon. l'ZG-1' 12G·A - A ur.11,w ,Jc S.11in t·
10!1- Gcori:L':1 Rncdcrt: U. l'cdro JI o Jfll ij/rc - Ylni:crn pd:,, l' rovlnc!11.•
o Cond e de Gobl n uu ( Co rr e~ pontfc n- de Rio de J anc b u I' MlnM G orot•
cl:l JnedHn). - cm 2 tomo., - EJlçiio l llustmd:1.
110 - N l nn Rodrli:::ut"ll; ,h U(ru bumn- Tmd uct,iu e Nolns de Cloliu R !l>ci·
naa e n rciporuali!lhloda peno! n o rodo L~a.

Edições dl CO~IPANlilA EDITORA NAC IONAi.


íluu do• C:1&:1rnil~, 118/HO - S:io Poulo
VIAGEM PELAS PROV I NCIAS
D E

RIO DE J ANEIRO 8 MINAS GERAES


1.0 TOl\.10
Do MESMO AOt On

No:tto. Sfri.o;
SEGUNDA VIAGEM DO mo DE JANEIRO
A MINAS GERAES E A SÃ O PAULO
(1822) - T rt\<lucção flo Aifonso de. E. Tnu-
nay - Vol. 6.
VIAGEM A PROVJNCIA DE SANTA CA-
THARINA (1820) - •rruducção de Car-
los dn Costa. Pcrcir;1 , - VoJ, 68,
SEGUNDA VI AGE M Ao IN 'r E RI OR DOBRA-
S IL - ESPIRI'.l'O SANTO - Traducçiio ele
Carlos Madeira - Vol. 72.
VIAGEM ÃS NASCENTE S DO RIO SÃ O
F RANCISCO e pela PROVlNCIA DE GO-
YAZ - Ent 2 tomos - 'f 1·aducção de Claào
Ribeiro de Lcsso - Vols. 68 e 78.

P.diçiio <J11
COMt'Al-iUWA EDITOR,\ NACíONAJ.,
SJ.O PAU LO
S a'ric s .ª - BRA S IL JANA - Vol . 1~0
B I BL I OTHE G A PJlDAGOG! CA BRASILE I.R A

AUGUSTO DE SAINT-HILAIRE

Viagem pelas Provincias


de Rio d e Janeiro
e ~1ina s G e r aes
Em DQ/s TQmos

TO ill O l .º

ED1C.\O JL LUS'!RAOA.

Traclucçiio li nota.a do
CLAD O lllDJl!RO DJl LJlSSA.

193 8
CO) ! PANHJA EDITORA NAC[ONAL
S.o Pculo - Rio de J1u1ci10 - lt e<:i (1,1 - l'ort.J·Ah:i;: re
TITULO DO ORIGINAL FR,INCEZ ,

Voyngcs/ll:, 11~/l'iutéricur du DrC~il./PrcmiCro p:ir1ic,


Yorns1?/ilnns lcs prn ~·inccs/dc Rio Oe Jm1c iro /c1/ do
Mi11a s Gcr:.ic5;/pnr At1i;ustc ,lu Saint-llil ui rc,/chc,;11•
licr 1lc h Léi;ion.J'Houncur, mcmli rc J c l'A c:ul émic
roynlo Uc!/Scicncc s ,to 1'Iui.1i1ut 1)0 Fi-.rncc, J cs So,
ciótês philnmuliquo ct ,l'Ui sto irc N:.itu rcllc 110 Pnris,
clo);, Sodétó Liunécnnc ,lc Lontlrc!, J o l'Acud é111ic/
th: LisLonuo.:, 11c la Sncié:é tl es Sl.:ic11<:c! Pbyt:ittn d
do Ccnêvc, 1lc l'Aca/démic Léoponi1c, tlc 1ri SociCté
cics Scicn ccs Pl.iy~iqucs 1l'Orl é:, 08, ele,/
P;i ris./ Grim lic rt ct Dorcl, ÜLrn irc!,/mo do Savoie,
n. 0 14./lBJO./ (2 voh .),

ADVERTENCL\ DO TR,\DUCTOR

São Jo ! ll:I. n1uorin ns notas indica.dris p or TIU·


mcroa scguillos 1lc miuuscuJns , que ~e iutcrcnlam
coiro os n11notaçóes tlrji; inncs do ,·i:,j:m tc e botonico
ír:rncc"!. P erte ncem-lhe ii;unl111c111c os trechos entro
nsras :i ccmpimltn 11os d:i sigfo N. do T., qu e ~o cn·
cor1tr:m1 cm &cguimcnto n :i lgumu <lus u olu <lo
nutor.
AO SENHOR DUQUE DE LUXEMBURGO
C,Jl11TÂO DAS GUARD,IS, PAR DE FRANÇA , E1'C., lffC.

Exmo. Sr. Duque,

Quamlo parti,tc,ç paru o Rio de ]11t1ciro, wi 11m1li<lwle ele cm·


baixmlor c.,·Jraordinnrio, rlC'.scjaMcs· rJIH!. a voJ.1n vi11J;1!1n 111io /oHc
dc.çprm•idri de utilidflllc poffl ns scicnci,u, e Vos 1Ti;;11astc.1 pcrmit·
tir·ntO qur. Vo., aco111p1mlt,1Hc. Sem c.s.1a tão c11vni1lccc1lorn a 1,(111·
tajosn np11urlm1itlndc min podcritt ter cm11rcl1C'mlídn n i•isitu do i11tc-
rior do impcrin brasileira, Si, pois, cl1c;11ci a pntlcr l t1n11rr mclltor
co11 /1c~·id(/ 1w111 rcsião tõo Jovorccid11 pela ,wt,uc:=fl, si Jnulc fospirar
ao., m c11s co//l/J11 triotnlf o 1fo.H•io de entreter mni.s i11ti111u.s rclui;õcs
com os bra.1ilcir os, Ji o.~ twbr1//1os r11w le11ci ,i cflcito cau lrib11ir11111
de 11lg1rn~ mo1lo pura o 11ruçcsso 1ln !.cic11ciu, ó 11 Vós, sc11 lwr D!lqu c,
rtflr. elevo tul /dici1l11,fo; e /,omcnai;c11111lo,o co,n a t1//t-rta ,lc.\lU rcln ·
çáo multi 1,1ais /11ço, por assim 1li;:cr, do r111c rcstil1 1ir, V m ,, (JIIC Vn.,
pcrumcc. f\'iio Vos limitastes n co11c<"1lcr-me Vosrn (l rotcct;ão, qliando
/ui fÍ Amcric11; rlcsdc o 111c1t rrgrt!SSO ,;ue 111fo dei.mi.~ 1lc me 1,rodi,
i;11li:nr a~ mnü ltut1ro sns pnu.:as ,lc interesse e l,cmir;r,id(l(fo, l'oHa 11
/wmc1,nge1n qtrn a1111i Vo!. prcJto rcprcJentnr n Vouns olhos um /j.
geiro lcJrcmwtlw 1/o t'Ívo rcconhccimcnlr, e pr<'/mufo respeito COl/1
1J11c tc11fw r1 f1011ru de ser,
E.tmo. Se11l1or D1111u a
Vosso re,pciloso e 111tc11tn crendo,
Aucusro ni; S,\l !H-li1 LA1nr..
PREFACIO

Poucos pni:;('.s offercccm t antos recu rsos como o B ra.~il,


e cstiio como cllc dcsti,rn.dos a representar na politica
papel tão importrmtc ; as montcmlms encerram c,n scct
auwgo mctacs preciosos; os rios cobrem com suas uguas
diamantes e pcdraritls; o c,ssttcnr e o trigo, a v i11 ha e o
café, as arvores /ructiferas dn Eu ropa e da Judia são cul-
tivadas i 1tdi//crcnlcmc ntc em seu fcrtil tcrritorio; as im-
mc ,tsas solid,ies, <111c con tem, poderiam receber imrn mcros
colonos, e seus porto.~ garuntem i,uportuntcs merendas pura
os prod11 ctos elo nosso solo e industria.~... No cmrm to tiio
nwgui/ica rcgúin, 1tiio nbstantc os llteis t ralmlhos de (llgun.s
<'~~criptorcs dig11os de cncomios, está ahida longe de se r
bem co11hccicla.
Co11sagrci se is annos i11tci ros a percorrer uma vclSta
porç,i.o do impcrio do Brw;il; polmilhei cerca ele du as m il
e q1ú11he,itns leguu.~; visitei. u.~ provincins de Hio de Ja,.
neiro, E spírito Sa 11ro, Minns GCrnes, Goya=, São Paulo,
Srmfa Carhariria; passei varios mczcs n a rcprtblica Cis-
platina ; vi tu do o que ainda resta das antigas missões jc-
suiticas da margem. esquerda elo Uruguay, e 011so esperar
que a r<'lnção da minh a viagem uccrcsceri te numerosas no-
ções 11ovas <is que já se possu em relativamente á parte
oriental da Amcrica do Sul.
O estu do dos produ cto:,· vcgctacs do Brasil con.stituia,
sem duvida, o objcctivo pri1icipal da viagem; riiio negli-
gen ciei, 110 e,11a11f.o, de rccollzc r luzes que possa m, sob
outros (lspectns, dar um<i ideia perfeita de região tão in-
teressa nte. Não me limitei a seguir os caminhos frequ en-
tados, int,~rnci-me pe los logarc.s mais dese rtos, e es tu dei
as trilms imligenas, l•'avorccfdo pelas auctoridudcs locacs,
acolhido por toda pttrte com a mais generosa hospitafi.
Jade, pude ver tudo o que lia de mais notavcl e r-cw âr
J4 AUGUSTO DE S ,\li\'.T,H H.AIRF.

preciosas i11/ormaçõcs. Escrcviu rliarúmwnlc 11m jornal


1rii11ttcioso do que se me o/fcrccia flO.'i olhos, e nhi co11si-
g11 uv~ na m eclidtt ele meus /rm:os co11 l,ecim c~11tos, o q11c
pudesse co ntrib uir ,, dar m11a ideia cxncta das :::ona.<; que
v crco rriri. E' desse jorrial, cscripro "in-loro", que c:i:lraio
a narrntivn historica c11ja publict1çi(o ora inicio.
Tr c::. gra11dcs obras fo r" m co,m,gratla .<; rz miu Trn s ob_
scrvações pt1rmnc11tc scicn ti}iws (1). Esw. aprese 1tlartí o
paiucl ciuma uaturezti extran lm á Euro fm; nclla se cncon-
tr,m1o pormenores ,lc!. esratistictt e de gcoArnpliia, fofor-
maçõc,<; sobre r1gric11ltura, artes e com mr:rcio, e i11111m1 erns
ob.wrvaçijes .sobr<! rz 1,rt'O!,!l'fl[Jhin dris pln11:ns: la/1(:ar,•i 11111u
Vi.s tn d'olhos geral sobre o estado da rcli_!:!ióo cutrc os llm-
sileiros; procHrarci dt1 r rt conltecc:r a arlmiui....tntçtio c:i1Jil
e j11dir:iarin de s11a rmtria; descrci;crei as costnmcs e usos
dns proui,u:ias qu e.• 1,isitci, sem esquecer ele trnnsmil/ir umn
ideia t>xnct~ tlas f10p11lru;Õc.<. ,çcltmgc11,<;.
Não lia pouo q11r. ,uio p oss11n s1ws virtrulc.~; 1z em <111c
seja iscuto de tfrf<'ito,ç. Nrio cli.~simula,.<>i o mt1 l de que
fui tf!sl~mzwlrn; pon~m, 11<'1ilnour1, imp111nc;iio pcrso,rnlisu-
rln t11nc11lani c•ste. livro. }ulgc1rc•i r,s maSS(IS; jamnis diri-
girei'. nccusaçõr?s a i,uliuiduo s, 111c110:; aintlri n qul'm me
tenha rC?cebido sob o seu teclo, t'? cuja hospi1alidadc me
cijmhrsse a .~n 11por1a1· ll .i fadigrts dtL per<•wi:wç,io.
Niin me c.i.:cedcrei t1m reflc•.\Cfos; reft>rirei o q1,c tiver
visto, proc11 rn11do 1tprcst!11l11r os Jocws sob .o !i(!II nspecto
T(!ll/. rlei:rn,ulo, rrn. rrwiorin tl"s t.:(!ZCS, uo leitor, tirnr por
si us co11soq11cn cins.
Lc>vci o cscnqmlo du c:rncticlc"io no ,,w.i.:imo; t!, dc1Jo
co11/tssrd-o, preoccupr i-me ,,.,ds <'m pi11tar rom. fíclr.liclrtdt?.
o r1ue o7,sC!ruei do 111w cm limur o es tyfo. E' ,,reciso cort·

(l ) " [ - /'la11tm m11ac.s tfo5 IJnisilclroJ com Ii.;, ; 11 - 1li.11orio.


!lu5 l'l,mms ,,rnis 1wtm1ci.• tio Urosil e ,lo Paf'\1i;m1y com lii;.; II I -·
F/()ra llraJilinc mcridiunulis com l ii;.
VtAClt\l r tLAS Pl!O\'JNCIAS DE HIO Dt ]AN'EIRO E I\hN,\ S ];i

vir, por~m, qu e o viajante mio JJOde ver tuclo com seus


proprios olhos. l'nssn quanclo se está scmcn mlo; qua11do
se f~cr rt collicila já e:.tnrri lorigc; f., portarilo, obrigado
a brcscnr-se n as i1Jformnçõcs de outrem, e, co11.seguintc-
mc11te, está sujeito u eui;nrwr-sc. E' p ossiuel lJlCC mais de
uma vez, tal 1mz, me tenha i!;so succetlido; mas será só-
numte uesses r:asus que terei imlu:idu em erro aos que me
lerem.
Como a cidade de Rio de ]miciro era o lugar de ,fo.
posito Jmra mi11la1.1 collecçúc.< de lâsi oria ,wturnl, alii vol-
tei p0r vrt ria.s ve:cs, e, por c01LScguir1te, a 111i11lw viagcrnt
geral se compõe de varias cxcursõc.< particlllurcs fot cira-
·111critc disti111.:tns. Foi a provinciu de Minas Gerac.J <Jfl e
JJC.!rcorri c,11 primeiro lai;l(r com mllmciosiclll{la, e come-
çarei por fazer co11hccicln esta provin da que tornam tiio
digna de Ültcre sse a.< ri<Jltt.!;;;as que cm outro tempo /JOssuio,
rr.< que ainda hojci cm 1.:crra, a imm c11.<a cndeia de 111011ta11/rns
911c a 1wrconc, u vnricrlade de sim vegctaçiio, ti intrdli-
s<mcia ,iotavel tlns lmbiuo,tcs e a::,· tribus fodigc nas que
r1wrgi,rn111 .rnns fr 0'1leirns. N<L scg1mdn part e descreverei
o norte da pru i.:i11 cia do Rio de } 1meiro e a elo Es11irito
Smao; ,w t erceirtt, fiu almcntP., <lflrei no publico a rehtçiio
rl11 via,;em de trez rumos que fi= por GO)'rt:, Seio I' cwlo,
Srmta Catlinri,m, Rio Grande, u pelas ,,rnrgcus do Rio da.
JJ rn ta. e cio Uruguay. Espero que se e11 co11trem novidades
11a parte qrie ngora dou, no pré /oi a terceira 11arratiua,
porém, ainda çu c~rrur,i maiores, 11isto que, pur assim di·
zer, q1t1? c11 saiba, nadr,. se escreveu até agora a re.< peito
dos dcscrlos d e Goy(l=• desses deliciosos cnmpos gcracs,
<Jll e tcio bem convirimn. a colo,iins curopifos, dos rzrredo rcs
d e Cu rilib,,, de uma w1 sla p orção da prouincia do Rio
Grw1dc, ele., e 11ue, desde a sup prnsHío du.~ jcsuitas, nl
mi,t.tõcs tão cheias ele i11tercs.~e tio Rio Urus rwy ccd1irm11 ,
n bem di:er, em. com pleto (Jlvido .
16 AUGUSTO DE SAl NT•llII.AlRE:

Descrevendo o.,; lugarc.,; <JIIC p ercorri trrmsportar-me-


ci sempre ti évoca da viagem, e fare i abstracção cios nco11,o
tcc;m c11tos ele qttc o Amcrica foi o tlieatro desde o meu.
rcgrcuo á Frrinça. Ma., dev e-se cli:cr, ape=.ar ela feliz. rc-
voluçüo a cujo!. vriruordios assisti, e que pcrmittc concc·
Ler para o fu turo dos Rm.çi[ciros tiio bcllas cspcrnnçns,
não eleve t er havido gra11des m1l(/ançns n o interior cio ['Ili:.
Fnllam os elementos para reformas rapidas n. regiões de
população teia pouco dcnsrr. e iguorrmcia ainda tiío pro-
Jmula. Aliás, o quadro que ar111i cx ponl1 0 da situnç1lo
elo Brasil, no momento cm que esse irnpcri-0 proclamou
sua iudcpe11denciu, mostrurii aos liabitautcs o 1101110 de
omlc JJnrtircrrn pura cnt rrir 110 cnmiulto cla.'i mrdliorius; e,
si q11n1Hlo essas se co111eçnrcm. a. man ifestn r ele modo 1Jffi-
ca:;, ,dg1rns entre os Brasileiros da gcraçúo tJIIC agora .-.e
cstri cducn11do la11çarem um 1;olpe de vista por este livro,
verão o qrumto dcuem agradecer c1 seus pnis por terem.
começado a 1irnr o pai:; d e abjccção tíio d eploravcl. V e-
riio o q1wr,to devem ser gratos prin cipolmentc ao principc
gcueruso que idc11tificou. seus interesse.,; c(>m os de seu.
povo, e que, lil1crtawlo um immeuso imperio soube, ao
mesmo M111po, preservai-o dessa cruel. c11wrcltitt cttj,i.s de -
vastações tão profm1dos trtt,jos dei.tara m nas bclla.s cam•
pinc,s cio Rio da Prata, d o P rirn11rí e do Umgu iiy, (2) .
Mnntpcllicr, 21 do .Uurço d e 1830.

(2) N:iturnlmcutc hiio Jc ,o nrimirnr Jc que cu tenho cspcmJo


lonto 1cn1pu pnrn rcilii;ir o começo desta 11:1rrntiv11. Si 11s ohu:rvn,
çúc, ;co;rnpllica1 livc~•cm conslituiJo n 11nico fina d:, cxcunão, o
livro qno orn vublico ji'1 t.cri:, visto :, luz umitfl :rntcs. P crcnrrcn1l o,
porém, o Ilmsil, li11hn•mc propoliln princi11'\lntc111c c\1Ut1:ir :1 vci;cm•
ç;io tlctsu p:iiY., e nchci t'[Uc clc,·cr i, corucç:ir v or dnr no publico i>
rcfühnJo lb s m iul1::as ob,crvnçõcs hotnnic:if.
Viai;cns tão pcnos:i9, cmprchctuliJ:a com tiío dchcis rccuuos, e
1.1compm1hnilil1 do 1:in111, ínJis:is e pri,·nçõcs, niio 11odcrin111 ,cr lc,•n·
Vucr:u PEJ.As PnovJNcu.s DF. Rro n E J ,\N fo:IRo E M'IN.\ S 17

cln, n c.ilio sem s:icdfic in J:1, forçis do ,·i:ij:11111..•. Ali:;urn tempo :i11ós
o me11 rc~rcsso, a sa111le se nio :i h erou; íui ob ri;,1do 11 su s11c11àcr os
1rn l111lhoa, o o 11rnc11rnr 110 .\nl cln fr.im;:i um climn mai9 umcl h a11tc
l]Uo o de Puri.\ llqucllo cm qiru ,,i,·c ro por 1111110 t empo. Loso que,
i:;rnç1u uos eui(l;ulo$ o ú compclcncia de àoi, c,:ccllc nt cs nmigoE, o,
H.!é. Drs, Dun:i/ o L:1llcninntl, putlc rNOII!ar os lr~b~lhos, o«u1iei-mc
corn cst.1 Hclnçiio, e, si o 1mhlico so tli i;u:ir 1lc nculhcr r.wornvcl·
urcuto a 11ri111ci ro 1wr1e, Jml,\ienrci •uccessi\·.1me111e as resra111cs.
Dc\·o co11fcssal,u, 1oàavi,1; si r..:cohrci um pouco :ia c11crgi:u,
uiio íoi ~cniio srnJ;1tivnmcutc, o muitas pni;:in:is tlcstc llno fo.
r::nn CSl'tipt.as :iinà:1 cm meio Jns soUrfmcnln~ ,n~is cruc is. Tcuho,
110rt::u1to, o <lircilo ele sollciL:a; 11TI;umn i11tluli;cndn para os <lcíeito•
Jo rcdar.çiio, Ee111 J1n·lcln 1111mero~os,
,\ ai1unçiio cm IJUo mo cntonlra,·:i, cnqu:mto re ilitin c~tn ohrn,
ern, ile\'O 11imlH aeucscc111,1r, po1,co ín,·orn\•el n c!!a cencro de tr3·
lr:ilho. J\fo~t.1tlo de Pnris, não p11de consu h nr tndo'i os lino, Jc
quo l inlw neccui1lodc, e, si hem q ue o eslmlo rb hislori:, n :llurnl
!osso o principal ohjec10 ib vfai:;cm, vi111c frequentemente íorç,1•
do n ilci,::i r 111ui1a coi~:i tlo \.-:11,0 no l]UC cscru\·j 1ohrc CiM f.eiCn•
ei:1, 11o i~ que n:i n 1i11hn .• oi, as 'listas nc nl111n1n collccçúo ifc plon·
1:is e :rni mncs !la Amcrita, c& tn vn prh•mlo dn v an1ni;e m tlc cou·
, nhnr n.s l]OO fonn !lrn 1l11r:mro us m i ulms c~cn rsõc~, e ilesprovitlo a lô
<l:11 11010 , que rc nui soli rc os n·ii;ct:ica tlo l.lrnsil,
EdS10 ointl.1 11111:i cireun.m111c i:i quo mo lor n n uecest.1rin n l11dul·
&c ncin <lo, lcilo res. Todo, ,~licm qtr.11110 ê ,uil que o nulor su·
J1cri111c11da clle 11roprin n ,i111prcssiío dos seu~ cscriph11, e cu fiqu ei
n 1111.:cntns lci;:ua, do loc.,I cm quo ~e imprimia esta ob ra, D c~sc
1notlo, opcznr dos cuicl:i ilos <lo crliror e tla i;r:unl c iruclligenci.1 do
hnr,rcuor, muito~ ..:rro, e!r.a11or.1m uo meu r,rimeirn volume. Tnnto
quanto po~sivcl, 1ivo o euMado <lc corrisil-os 11111110 crrntn e espe r o
quu 111io me conilcnmem :iulcs Ue p:in,,rcm·ll1c os nlh o5 1101· d nr:i.
Pnrcce, nliiis, ,, uo soli cuc nspcclo, 11mn espccic do !utnlitlatle tem
11ts.1do 50IJtc o& 11rdlion:s livros puliHr:i<ln! sohru o Ilrnsil. Manoel
A)-rcs <lo Ca1.al, o pai 1b f;CD&rnPlzia hrnsilci ra, tem cumpri1l:11
cr,m11; :i erutlili:!, Relação <lo~ Srs. Spix e i\fn r till!, 0114le o 5cnso (111 &
cniwcniencias íoi !iio rc.i['lllituUo, encerra numeroso~ erros Lypoi;rn•
phico1; Josú J?c lici:inu' Fcmni1<lcs Pi11l1 eiro niio foi 11111ito mn is ÍCJiz;
com os seu~ i11lcreua ntc3 ,\m1ac:'s do Rio Gr:milc (lo Sul; 1l'r~chw ci:;c,
1iio c.xncto, e. m11 i tns vc.:c~, tiro a!rahcute, foi íorça(lo a juut:ir oo seu
ultimo liHo uni wpianlo inteiro r.m que corri i:;c os e1Tos <lo primeiro;
cnÍiln, o r.!rriplor n qu c 111 se tlc,·crn os mel h ores notôcs sohrc n h is·
to rin, i:;coi;rophia o c~1:i 1i~1 ic., Jo Dr:isil, José de Sou!:i e A'ZcVe(lo
Piz,1rro o Ar:-iu jo, tem, pnrn c:i<l:i um Jos seus ,·olumc!, voriu pq·
gin1u i.le crrot11,
INDI CE

DOS CAPITULOS DO TOMO PRIMEIBO

( - Clicpttfo :10 Rio de Junciro, - Vfa i;cm n Ub.:í . , 21


li - Es1ndiu cm U li:i. - Os Coro:i dos <l o Hio lloni 10 . ·11
III - Pnn it.b n prcn-iu t i:i Jc I\.tjoas Cernes. - Trn·
p:i r:t
jcclo do Hio <le Jtmeiro :1té II c ntrntfo , <lcss.1 pro,•ínci :, 58
IV - Trajccto do Parn hyb unn ú cJttrndu <lo c;impo . . . 77
V - Percurso d::i c1: tr:.id,1 do Cnm110 u Villa Ric u. - Villas
,fo Darlmcc11n e Q11ch11. . . 109
VI - Vilb Ric., . . . . . . 129
Vn - Mnrinnn:i • . . . . . . . . • . . . . .. . . . .. . HS
V fl l -Accr cn <la r clii;i::io e ilo clero na JHOYincin da11 Mi n 11s 15 3
IX -~ Percurso de .Mnrinu,1 n Cnlaa Altns. ~ Cnusa.s pri n-
cipncs <ln dcc:i<lcncin da pro~·inc.in Jns Min:111 . 166
X - Pcnu:mcnciu cm I1nj urú. - Cosiumcs 1lo11 Minciroa
e, cm p articulnr, 110.s qun lmbitam o cnmpo, - Es-
cuuüo á cnu idn tl o Nosu Scultor:i Miio dos BomcuR
- P ormc11ore9 sobre a a&ricultum uns 1nntcs d;i 11c-O•
,·indn 11roximns (1 c.ipit;il . , •.••. ..• , , , . . • . . . . 18·\
XI - Ex plo~çiio 1fo & minas de 011ro , • , • , . , , • . , . . • . . 209
XII - P11r1 íUn ào I injnrii. - J111 l1irJ do '.'tfato d ent ro . , . , 227
XII[ - Jorn ncln Jo I1 ;1birn a Villa <lo P rincip o, - Mi11:1s de
ferro. - Forjas Jo morro do CD.spa r Soares , , , , , . 218
XIV - Dcn1oro cln V ilJ n tio Príncipe. - Cnç-nJo. - Fu nJi.
ção o d reubçiio <lo 01110. - F.:stcj o, Jti corna~iio 275
XV - D,1 urdem judiciari:i. e ndn1 iu istra ti,..a 11 0 Drnsif, cm
sera!, e, cm 11a rticul:t r, 11n provinci:1 1lc l\Iinas Ge-
mei. - Dns milici:1s e d o rcs imcn10 t.lus l\t inas • . . . 299
XVI - Vfa{l:cm de VHJu do Ptinci11c o Pun:i ,thn . - Cullurn
tio 1rigo e Jo nlgodiio . . . ... 32,\
XVII - Os J rtdios de Pnss:1nlin . . ................. . .. , .. . . . J:l,l
XVIII - \'fog em do Pass.'111L11 no krmo de Miuns No\'d 9. - Po-
,·o:içüo tio Rio Vcnncll.10, - Cullurn do 111lmco . , .. 368
CAPITULO I

CHEGADA AO TUO DE JANEIRO. - - VIAGEM


A UBA.

P:\l'tida de Brest com o Sr . Duque de Luxl!mburr;o, cmbnhmc!or


<lc F rnnça no B rns il. - Chc_gndn no Rio de Jrt?IC'fro. - P ar-
t id.i para Ublí. - Vis tn d'olhos gern l sobre n bnhia do Rio ele
Janeiro. - Conchas amont ondo.s pnrn o fa brico da cnl. - Rio
1le Mfritv; suns mnriens pnntnnosns . - Pn1·ochin de Anzrn ssú..
- Hospcdnriu de fiem/ir-a . - Itlci n geral dn Co r dilhcir<l pn-
rnllc ln ao Oceano. - Dcscripçiio dns muttns virgens. - Vcg,c•
tnção Jas mnrgcns do rio d'lí11tú. - T nqimrussú, cspecic i!c
bambú, - Vnllc d'As Pedras. - Sc ,·ra. da l' ii(Vn. - F étos em
arvores . - Rãs . - Cliscut a. - E n~<:nho de a ssucar de Pao
Grande. - Co11co1·dnncin da distribuição interna clns casas com
os cost umes dos momdotcs. - Defei tos nu fnbri caç;io
do nssucnr.

De sde a m:ds tcnrn info ncin tive mna qu édn irresis-


ti,•cl pa i-a n histori:i 11,1tural ; vn riu S cirenn stn ucin s con-
trílri.:mun-n a durnutc muito tempo; niío trinmph nrn m,
porém, e, Jogo que me foi p ossivel clispôr dn m inhn pes-
soa , entreguei-me de corpo e alma uo estudo dns plantas.
O gosto pclu historin 'n atu ra l. L'.17. nuscer o d e viaja r.
Após ter estud ado os ohj cctos que o rocleam, o obscrv11-
Uor sente a n :!cessidnclc de examinar outros, e <l'nhi esse
desejo insopilnvcl, que cx pcri mcntn ram quu si todos os nn·
t urnlfo1ns, de visitar regiões lon:;i nquns.
Qnn ndo o rei D. J o:ío VI mud ou p~ra o Rio de J.,.
nciro a sCdc <lo seu irnpcrio, o Drasil abriu-se, fi nulmcntc,
pn rn os r.xtr.,ogciros . E!!s,1 tc n ,1, novn a ind,1, promettia
nos nnturalist us us nw.ü1., riens messes; fo i clJn qu e cn me
dispu.z n p ercorrer.
22 A ucUSTO DE S,\I NT•lliL\IRE

O Sr. Dw11ie de Luxemburgo Iôra nomc:ulo c1ubní-


xn<lor <lr.. F rn n çu junto á cõrtc de Portug::il. Solli cit ci-lhc
n l10nrn de ncompnn lrnl.o; nccc<lcu a D!CU pedido com a
b cnigui<la<lc <JUC o cn rnclcriza, e, n 1.0 de Ahri l llc 1816,
pnrti <lc Brcs t, com o cmbni:xa<lor, u n fraga ta l'IIcrmionc,
As r3pitlus cac.11ns que fizemos cm Portugnl, Madeira
e 'l'cnci·iííc não me pcrmitli1·nm entregar-me u 1m1 itns pcs·
quizM sobi-c as suns pro<lucçõcs, e julgo inutil descrever
mnis uma vca: localitl ndcs que já o fornm tantas.
Nüo <lcscrcycrci, ou trotnnto, n cir1.Hlc <lo Rio de J n·
n e iro que, eob vnrios aspectos, é hoje cm cli a t."io couh c-
cida com o flS nrn iorcs enpitacs <lu Europa. L:'i chcsawos
n 1.0 de Junho, apôs a ruais feliz das trnvc~sías, e o acnh or
cmbnixn J or nhi fico u :dguns mczca. E mpreguei esse tew·
po cm percorre[ os urrcdores, e recolhi grande 11umel'O de
plunt ue, nesás freq uen temente prejudi ca do nn eua dcsscc:i-
çiio lJcla cxccss ivn h u mid n<le elo clim a.
ApóH n pnrtiJ11 <lo c mhoixnclor, 11m h ome m ~cncroso
a quem cn fôrn rccom1u cnda do, o sT. co rn mcnJa<lor J. Ro-
drigues de AJm cidn, me p ropoz ncompaulrnl.o nté o eun
h nh itução, .eitu atln p roximo .:i.o do l'araltyba, e ccrcn <lc
viutc e cinco· a trintn leguas do R io de Janch·o: .o.ccci tci
o offcrccimcnto com eoffr cgui<lão e reconh ccimc 11to. Con·
eidcravn essa pequena cxc111:silo mio só como 111eio d e
m e dis trnhlr do isolnmcuto cm que me cncoutt·,wa, como
tnmlJcm um~ opp ortuni<lo<lc <lc me prepn rnr pnr u mnie
ex tensas ,·ic1 gena.
No dia dcstinndo p a\'a a nossa pnr ti<ln dirigimo-nos
dca dc mui to ce do n uru dos cacs cm qu e nos esperavam
as h rn:cna que n os dcvi nm transpo r ta r ;itrnvcz da b ahin.
A n um erostt co mitivn que dcvi o acot11p nnh ar o cowmcu·
d rulo r até sua h ahitnçfio se <lh•idiu, e eu en trei Jllllll elos
Lntco9 c 111 sua compnnhin e nn de ul;;uns cxtr.i n gci.J:os.
Qua tro ucgros nos co nduz iam; cnda qual cm seu 1>nnco
a1Joia;·n um dos pé!l n o uescnto que lhe ficava cm frente,
VIAGEM PELAS PRO VINCL\S DI~ R10 DE JANEIRO E M!NAS 23

e <l nvn nltcmativamcntc umn rema da lcvnntnndo-sc e outro


muie frncn ficnm1 o ec uta<lo. E sses homens rcmnm p or
este mo tlo com uma <liaciplin n de eonjunclo per feit a, e,
du rn nle nossn pequ enn t.ravcs.sin, niio fi zc r:u n uso do leme.
N:'i(l existe um eõ vla jnnt c que niio lenha ti do oc~sião de
ohsctvn r que parn to <los os cxcl'cicios cm que são ncccs•
sar.io!I mcclid11 e prccis5 o, os Africa nos se m ostrnm gc rnl-
lIICll le supcri m:ce noe p ovos <ln Enl'Opn. Seus cuutos e
<lo.nsns são, sem <luvicln, barbaras; mas s nbem cxccutnLos
com n mn pcrfciç1io gcrnlmentc <lesconhcci<ln nos F rnncc-
'I.CS ele cl as11c inCcrior.
Os hn rcoe cm que cmh:1rCilmos eram h em construidos
e coh erlos c1n p:u·Le do seu com primcu lo. E n contn1·sc
sempre gra n<lc numcrn <lcll cs tio po1·to do Hio el e Jnnciro,
e se alugam por bai..xo pre ço p nrn pa~rwios pela buliin.
O ccu estava h rillrnntc e sem nuven s; o ntar perfei ta-
mente cnlmo, e n frescura ela mnnhá nos p crnlittin gozar
l1 nossu vont;ul e da vjs1n <lcli cios:t <lo por ia. N ão crnm
m ais cssns pcrsp ecti\·as nustcrn!I e mngcstosna, tiío com·
muns cm voltn <lo Ri.o <lc Jnn ciro, qu e se n oa offc l"ccin rn
ao olbur ; tudo cm torno de nós era i:s0H iclc11tc. llnl'cas
numerosas crur.nvam-sc cm Lo dos os senti<lo3, e na leves
cnnoas, CtiCU \'atla s cm um uui co lrouco tlc ll t \'orc, pare•
ciam cavoaçnr sob r e ns on<ln s. V cn:ias ilhas, que pouco
se clcvom ~oh t:e o nivd das nguas, p assara m-nos rupi<lu -
mcntc pcln vjsta , e todns ofcrecinm ao pnysa gista cm qu e
cmprcgnr os pinceis. Algumas n iio s:'io m nis do c1uc uma
agglomernçfio <lc rochedos cm pillrndos e nrrc don <l:ulos,
entre os <JUacs nugcc ru snrçns ; outrna, cm maior numero,
cxhihem o aspecto ngrn<lnvcl <lu cullurn. Em quusi lod na
,·êcm,sc u 111 :1 ou eluas cusus notnv cis pclu l im p eza exterior
e por um.n cspcci c de clcg11ucin que lhc!J ê p urticulnr.
OnU n nriamc n tc wui to h ui::rns, co mo todas ns <los arrc<lorcs
elo Ui o <lc Jun ci ro , cssns h ahitnçócs têm Lo<lus um te clo
qunsi plano urrcbitnelo nna cxtrc mi<l a<let1 á moucil'll doe
21 AUGUSTO DE S,\INT-B ILAlRE

p nvifüõc!I chinczce e cob ertos de telhas <lc c.:ina}. Moitas


de h nnanci ra s rodeiam essas pcquctrn:i 1·csid cnciasi e, u i'ío
1·aro, um co queiro, clcvnntlo-sc acllu;i. tlc seus tcctos, con-
trihuc nintla pa l'a augm cutnr o pittorcsco, pc1a su a ele·
gaucin e siru pli cidu<lc <l c fõrmns,
P m,.: imo de :i lb'umas ilhas v imo!! negros que, m ctti.
,los n agu u .i té á cin tu ra, juntavam rn urün::os. Como nüo
h a roclws calcarcas nas prox imidndcs do llio de J nnci,:o,
eub stitucm-lli cs a cal pcfa obtida <l ns co uclrns. Para prc·
pural-a elevam-se gnrndcs ro ncs collo r.n udo nllcrnu tivn-
m cntc, umas sohrn us outr.:i.s, cumo do s es pessas <lc conclins.
e lcuh::i, e põe-se fo go. O trabal h o de co lh er mariscos
na n~a é tios ma is clcsíavor,wcis á ,m ud e dos negros, e
frc,1ucutcmcntc lhes eou sa perigosa e molcetias,
Pa ~srnno s entre ,1 terrn fin11c e a llli a do Govcr,urclor,
o maior (l c tod:i n Lohln, e chcg.1wos ta foz do pequeno
rio Mirily.
Enquu nto sub111c uido no sys tcurn colon i:il o B rnsil
cs lcve fechado aos cx trongc irns com tanto rigor que, cm
u m livro impresso cm França ha doT.c ou treze nnno~ npe-
no s, ni11 <l:l se lli!:!cutin sob re si a lrnhin do R io de J ,m ci ro
cr,1 ou ,uío a crnb ocndurn de um grnndc rjo. Hoje cm
d ia ces,t hohi a é tão co nh ccidn como os nossos portoa m ais
frcqu cuttH1os; 11 cmulaçiio dos europeus é tnl c1ue p oucos
nnn os lhes Iornm sufíi.eicntes p orn ad (JUir irew sobre o
Brnsi1 noções p erfc it nm c utc cxaelns, e dentro cm 11ouco
t<:l'áo ultün ,1 do de descre ver o menor im ecto e n mni s i.J1.
significante grnminca desse pai;,; iromcn~o, que ha bem
p ou co aillfla. se apresentava á sua ima gi.n nção envolto
nesse rn,1rnvilhoso que é sempre o ,1 p:musio dos ob jcc tos
d is trrnlcs e pouco conheci dos.
U nw irumcnsid.1 dc de r ios dcstlõ'lt:l m no ha hi :-i do Rio
d e J anc irn: 1c 11'10 su as nnsecntcs nn s m ou trmhns visinhns,
seu cur110 é, geralmente, p ouco c..xtcoso; mas facilitom o
VIAGP.i\f Pnl.f\ S JlJtO\'INCI,\S J> F; 1{10 OE ]A NElltO E l\11N,\ S 25

trn nsportc dns mc1·cndori:1s, e sii.o <ln DHtio r u tilidade pnra


o nlrns tccimcn to <ln cnpit nl.
Nn pn r tc cm que o sul 1imos o M irity tem coucntczn
qu:1si im pcrcc pti vel. Su.1s nguas s:io salohrn!\ e a trnvcssum
1111111 ~onu l ).:a i."<n, p nntn uosa, e iu rc irruucntc cohe l'l:1 por
<luas edpccics ,lc a rvores :u1ua licns . Tcncuos 1la mc ~mu
naturczu s:io hnstnn tc commun~ uos nrccJorc:. tb c itla J c;
nií o se coi:,.;ta, por cnqu :mto, de npro\·Cit:11-os; como,
poré m , a popuhç5o do Rio de J,1nc irn nug1ucntn com sur-
p r ch c n<lcntc rnpi<lez, tempo vlrii cm breve, cm que so
lc nlnrí, ti rnr pmti <l o <lus tcnns hoje cm din inutei s. Nesse
lc mpo l ah·ez se p~sn co nsoU 1lu r as nwrgcna nbg:1 diç:1 a
pdo pl:w t io <lc bannncirns corno fo i l cutndo com vnntn-
gem cm ou trn parte cln Amc ricn .Mcridion ul i suhstit ui r-
se-iío ns J,nn:m c ir as pcb c:mna el e assucnr, e, si 110 inid o,
um snbor pouco nsrndnvcl n;"io p erm itir q ue seja empre-
gado si nfi o no fol,rico d.:t ::iguar,lcntc, <lcn lro cm pouco rc-
ll(hJu iriró s n n doçntn o rel i no ri,'\ (3) .
Ch egados no loca l ct11 q tw se cost mn:1m c mlinrc:i.r os
proJuctos cuvia<l os ao Rio Jc J nnciro pelo rio i\"firi ty, dcs-
~mh.:t reumos e c.'lvn l~tunos cm 1,un:os t}UC o Sr. Altncicfo
tinh a ru :md:ulo vir d:1 sua J1 ;1hit11çiío. Pcrconcmos por
um caminh o arcnO!:o urna zona p lan11 1 cntrccortn dn 1lc
hos<1uca e nlb'llll.S p:1stos 1 e, tt.:udo d cixndo pn rn teu•. alguns
cu gc uh o.s ,te nss ucar, ch egamos a flygummí, ou, mn is com-
nrnmnlcnte A grw ,m i (•l), c:thcçn da p a roch in do mesmo
llO Ul c .
Niío exi ste cm A;Juass1í (5} po\'on.ç5o proprinmcnlc
di t:1; vê cru ·sc unic nm cntc nlsumns casns csparsns, a mnioria

(3) Foi , dissen,m,mc, o qu e Htcccdcu cm Cnycnno,


(4 ) /fy e !,'111/SS IÍ, ri i;u,1 i;randc.
(5) Vcr•sc,,i tlN1 lrn c1u pouco ([UC c u t omei :t puss nr 11clo en•
minho . 1l c A; uass ii :, UI.,:',, eo111c~:uul(I c<! rca J c Juis n\c7.c! 1lcpoi! u
uUnlrn \'i:lgcm ú proviuci., dos Mim1s. l'.ira niio repetir cm 6cguid:t
26 AUGUSTO 01: S ,\lN'I-IlLLA iíl E

Jn6 qu ocs ba~.tn ntc :tfo~tadoa umas 1las Oltlrns e vn rins c1cl-
Jua co111i:tru.idns em voltn de um a s:rnn dc p rnçn cobertn flc
hcI1i esimn xch •a. Essns lrnbitn.çõcs, que não cons tnm de
muis qu e o rc,Mlo-chfio, são occupudas por holcqu iuciroe,
por ncgocinntcs de Jojne bem sortidas, e que vende m uo
mesmo tempo gcncrns alimcoticios e tecidos, e por fen n-
<lorcs, enfim, cujo officio é ohi mni s m: ccssa l'io que qnn.1-
qucr outro, por c:t usu do: passngctn coutiuuo dos trop eiros
de Minas Cernes que descem · a sc r 1·a. E ' cm Agunssú que
comcçn u acr navcg:wel o pequeno rio no qua l o lugnr
deve snn ori gem e no me. O rio de A g u.195(1 nasce o pc-
qucnn dis tancin da grn nd c Cordilhcirn, e, lançando-se
como o de l\Iirity no Ln hfo do R io de .l :tnciro, forne ce
110s cultiva,101·cs da ,•isi nh unç,, um m eio commod o de
tnmspor tc de 5eus pro ductos para a cidndc.
Deixando Agunssú, en tramos ncssn cslcuda f!UC cha-
:rn,n';", o cnmiulio <lc terra. Dá-se-lhe este uomc porqu e,
segui ndo-o, cl1cga·SC ao Ri o de Jane iro sem ueccs!icfa de de
ntr:n•cssn• a lH1 h ia, enquanto que a gra nrlc cstrnd.'.l de VifJa..
Hica (6) não vo i além da vi ll.1 <lc P orto da E$trclla, que
cst:í 6i tuuda no fund o dn bahia , e onde se é obrigado a
rccorccr n e mlinrcaçõcs para chcgnr ií capital. Aqucllcs
dentre os Mineiros que temem o mar, e núo são poucos,
dcsvianMc da cstrod n principal p nra o lodo do r io Pu m·
hyhn, e c:.ihcm 110 com in ho de terra; ae cn ravauae que
vêm dne pnrtcs occi dcnt aes dn provin cin de Min as Gc ro.cs
chegam tnruhcm no cami nho de lcrru por outr:1s cstradns
de que fnll ai:ci alhures.
Dcixnmlo Aguassti nii.o se tem que cm clur mnie de
meio Jcgua pnru chci;nr ao sopé dit scr rn . O tcrrCllO con·

uma á ou1r:i 1fo scripção dos mesmo, Jui;nrcs, achei c1110 dc\· ia ,1prc·
1cn1a r cm nm só quudro 119 ,lirfcrclllcs oLscn·a çõc,1 fci1:is cm é11och:u,
lÜo proxiran,.
(6) .A c:ipita l da provin da do l\lin:is Cernes,
VL\Ctf\1 PELAS PnovJNCL\S n1:: H10 DE J ,\ Ntmo E MH~As 27

tinun n 5er p lauo; mns n vh1inh auça <ln grn ndc Cordilhei ra
dá á paysugem um aspecto mais austero.
F izemos alto em u nrn cspecie de hoapcdnrin eh mnnc1 u
8t?mfica (7) , onde fazem pon to, gernh ne nte, :1s earnwrnn s
que devem ga lgar a CordiJhc ira e tU! que aenh:uu de dcs•
ccl-u. E ssa h nL itação cst.i siLunllu a cerca de nove lcguns
do R io <]&, Janeiro, na cx ltcmi d,ule ele uurn cn lr:"tcl n lrns·
lnut c rcçtilinc:1 qu e n pl nnicie foz entre ns mon tnnhos.
Em fre nte :10 c1lifieio, (JUe es têi cru.:ost,ulo o u rn :1 co ll im1,
e;c este nd e t1m l1cllo gru mru ndo ,m lpi cndo 1Jc n]gu11e grn ·
pos de goynbc.irns ; m nis nlêu1 corre o nnoio <l'llyt,í ou
Tlut1 111i (8) , cujo mmmur io se ou,·c, 1Uns 11:io !!e vê, por·
que. est.:i cscon<li<lo pelo s ndmslos 11ue o m ar;inam; urni!I
lou!::c, enfim, montes elevados se calcn<lcw cm semi-circulo
e oÍfcrnccm nus encos tas um nmph iteat ro de mnttna vir-
gens nrngcslosns. E s tn cncn nt ndora paysngc m é uniurntl n
pelos nnimacs <lc eaq;n qu e pns lnm por t1qu i e nlli, e por
grupos de tropei ros, dos qu:1es uns <l cscnrrcgam :is rncrcn.·
dol'ins, e outros se repous am j :í d,1s fudi gns 1111 jornudn
cstcn<li<los indolenteméu tc sobre o rchn.
Os montes, cm cujo sopé nos cncontrnvnmos cn tiio,
(:1zem parte dn hnmcnsa et1de in q ue, comc~:nH1o n o n orte
do Brnsil, se prolonga pnrnllclamcntc no mn r, dci..,wml o
pequeno int cn ·nilo ent re cllu e o litorn l, :itravcssn. as p ro·
"· incins do E spit:i to,S ant o, Itio de Jn n ciro, Siio Pnulo, S1111•
ln·C atlrnrina, e, nn cntrn<ln da do R io Grn ud c de São P c·
dro <lcscrcvc, cm direcçã o· a oeste, um a larga curvutu rn
pa1·;1 it· tcrminnr nns :Mi ssões do Uruguny. Esta Cor<li·
Ihci rn que m u<l:i contiounmcutc <lc nome, cm ccrlos trc·
chos npcn ns deb:n pequeno iutcrvallo entre clJa e o Oeen·
no, uoutro s nfusta·sc bnstnnle pnrn Oeste. É <lesncccssnrio

(7) Eslo nonio ú 1otl:l\·i:i nicn l'.ls con hcci1To tlo 11uc o tlc Pé rln
Sem,. [llojc J foi: da Se rra1. (N, tlo ·r.)
(8) Palnn,1 intli i;c1rn quo sis11mc.1 c1ucaia.
28 Aucusro Dlô. SAtNT-HtL,,mE

cncn reccr o 6Cu llDpel como harrci ra formidavcl con tra


os cxtrnni:;:ciros que se q11i:t.csscm apoderar do Br.isil. Po-
deriam, sem duvida, apoderar-se <lc alguus portos; mus
6cr-lhcs-ia iudispcnsavcl nhnstcccr-sc por urn1·, \J Ois
nada scrl.1 mais focil do qu e defender o 1,cqucno numero
de dcsfihulciros e caminhos ilifficci:; q u e cstahc lcccm
comruunicnçiio en tre o l itoral e o intc t·ior. Os tcncnos,
que se estendem entre o mor e n grnndc Cor diÜlCirn, são
ctn gc1:al pln nos oll cortndos por al~'ltll\as colinns. E xccp to
1111 provi n cin d e Rio Grnn<lc e as pn r tcs m ais arenosas das
out ras provincins1 c~cs tcncnos são cobertos de florestm;
virgens ou o for:nn o utrórn, antes que a mão do homem
11s Jcgtruisec (9), e ê da mesmo nnturczn a vcgc taçiío que
cobre a propria scrrn (10) .
Quando um Etll'opeu chega á Amcric.:1, e <[UC, no lon-
ge, nvi!lla us m:itt:is v iq;ens p cln primeira vez, nduri rti-se
de 11:io mnis pcrccbet' ce[tas ÍOrn.líl3 enriosm; que nd01i1·ou
nns riossas scrrns quentes, e <JUC a1Ju i estilo con fumlidna
nas m nssas dé vcgctnçüo; .idmira-sc rlc c11contrnr, u os con-
tornos dns florc<; tns, tão pou cu <liffcrença c nti:c ns do No ..
,•o-Muudo e a1:1 do seu puiz; e si al0"uurn coisa o sm·prc-
hcndc, é unicamente a grandeza das proporções e o verde
carregado e auslc ro. Parn conhece r todn a LcI1czn <lns
florestas tropicn cs ê n cccsirnrio pene trar nesses retiros tão
antigos como o mundo. Ló nad :1 foz lcmln·ar a fatigan te
mono tonia <los oo3lios bO!f(JUCS Jc carvalhos e piuheh:os;
<;n<la arvore ostenta, por osEi m <lízcr, um porte que lh e é
p roprio; cndn quta l tem sua folhngcm, que frcqucntcm cutc
diffcrc <lo matiz da d as arvores viziuhns. Vc,;ctnca gigan-

(9 ) E' possivcl que, na rroviucia ilc Rio G r:tndc, cxi st:m1 al·
i;umtt!I m ::i ttns yirsc11 s :io nordeste <l:t grnnilc Co r<l il hci ra. E' possi·
\'d t::imbcm riuo a sudeste d:t r ro,·inc in <le S:rn1n-C:nl1 :irina !C crt·
contrcnt .ilgu11s C«lll/lfl$ en tre ::i cadch de mon1:mlw s e o Occ::ino,
(]O) ViJc a miiil1a íntro<loci;iio ii 1JiM1Jria ria$ 11ln11ln$ mriiJ no·
lavei, do llra.fil e du Para5u11y.
VtAG~!\I PELAS PJWVl:\'CL\S DF. Rw DI!. JANEJno J,; MtN,\S 29

tescos, r:rue pertencem iis fumilins m nis nfoat11doe, mistu-


r:nn seus rnmos e confundem a~ fo lhns. As bigrumcacens
de cin co follrns crescem no lu do das Cncsttlpinc-a, e na fJo.
t·cs dourn,l ns elas ca.~sia se csp:1lhnm, no cn hi r, sobre os
Iétos arborescentes. Os ramos rnult iclivicJidos <los myrtos
e cw;;eriia fozc m rcs:1ltrH' n simp1ici dnde elegante doe pal-
mnccns, e, c ntl'C ns mimo.'inccris de fo]io los pequenos, n
cccropin es tende 1:uaa lnq;ns fo lh as e r:iruos que se nssc-
mcllrnm a iuuncnsos cunclciahros, A u1.1 ior pntlc das 11rvo-
re s se cle,·n pcrfci tamcutc erceLn n timo u]turn prodigiosn;
dcllns algumns têm a cor lcx perfcitnmentc lisn; ou trn e siio
prote gidas por cspi uh os, e os enormes troncos ele um,'l cs-
pccic <le figueira aeh•ngem @e es tendem cm lami nns oh li-
<Juns que p nrcccm aus lcl-os como hotarcos. As Uôrcs
obscuras dos nossos ca rvnlhos e fn in a são not ndns npcn ns
pelos n utur:1listas ; mas, n :1s fll>rcsl:l8 <li Amcrjcn Aferi.
diounl, nrvorcs gi:;1111 tc scns exh ill cm mtti lns vezes as mnis
brilha n tes coro lfo s. As cassiu deix am pender grnudcs cn·
chos do11rnclos ; as vochysia oslc otam 1hyrsm1 de flõrcs Ui·
znrrn.s; coTollas, or., nmarcllns ora purpurinns1 mais cow-
pridns que as rins nossas digitnlis, cobrem com prnfusiio
as bigno,w"ccas nrliotcsccntcs, e clwrisius se e11 gnlannm
de ílôres semelh antes aos nosos lyrios peln for w n e t.imn-
nh o, lcmh rnndo no mesmo tempo a al.strocm c rirt pcln mis-
lut'n d.is cores. Certas Iormn s vc.gctncs qnc entre nós
opcnas ec mos1ram cm humildc:l proporções, ] ú se dc~cn•
volvem, ei,tendc m e cx.h ihcm com uma pompn dcsco nhe•
ci fl n cu, 11ossos clirune. Ila borrngh1c<1s nrh ustifonncs,
vari ns c1tpl10rbiaccn:s siio arvores nrngcstosns, e pode-se en-
contrar soml,rn tmfficicntc sol, n. folh agem de 11m:i com-
posta {11). São, porém, pr inci palmente ns grri miticns
qnc m ostrnm m aior vnricdndc nn vcgc1nç1io. Si grande

01 ) Üc\·o ín1.(' r ntllar 1111c n iío foi nuina lllalL'l vfri;cm 1111c
ol1~crvci II composm qu u 11 11ui m cncio110.
30 .AUGUSTO DE S,\INT-llILAlíl E

n umero dcllus niío ultrn.pasen o porte dos nossos [J ro mio.•


e fcl ucas, c1 constituindo tambcm n b ase dos relvados, n ão
d.ifícrcm dns cspccics curopcas sin.ão pelas h nstcs mnis
frequente mente r nmi íica<lna e su ns folhas mais lnrgns, ou-
u:., s se crsuem rtté II ulturn d as arvores dns noss:is florestas
e cxhihcm o mn is gracioso d os portes. A principio rcctas
como lanças e tcrm ina dns cn1 ponta agud a, não nprcscn·
tam nos entre-nós tnai s que Utnn foJha unica semel hante
a uwn larga cscum1l; C!ltn c:ic; da .:1xüln n asce uma corôn
de rnmnn culos gunrncciiln de folhns vcrdn dcira s: a haste
do b«mb,i, ol"nn-sc assim, com iutcn·a llos rcgufa rcs, de cn·
cnntudoi:cs vcr ticillos; cu rva-se e formn entre ns nrvorcti
elegantes allolla<lns.
São principalmente os cipós que dõ. o ás Uorcstas suns
mai s pitto rcscns Lellczns; s5o cJ les que prod uzem os m ais
va riados acciden tcs. Esses vcgetacs, de que as nossns ma·
dresih•ns e hcrn~ só 11:i.o uma pnllida ideia, pertencem,
como os grand es vcgc tnce, .l uma multid ão de fo milins d.if-
ÍCl'cntcs. São bignoncaccc,s, baulifoias, cissu.s, Tâp1iocra-
teas, etc.., e, si todas lêm nC CC<!!;iil ndc de apoio, cnda qual
possuc, cntrct:,1110, um porte que Jh c é propri o. A alturn
p rodigiosa uma aroidca p:u :1si1 a ch nmn d n cipó imbé cinge
o tronco d as mais gros sas an-orcs; as num,;us <las folh as
antigas que se rlcscrdrnw sohre o seu caule cm form:1
d e losa1,go~, fnzcro-ua asscm~lh.ir-sc IÍ pcllc de umn ser-
pente ; esse cnulc dá implantação n fo llws forga s, de um
verde luzidio, e du pa r te infcr io1· do tronco nascem rni-
zcs íinn.s que descem até a Len:o rcctns como fios n prll·
m o. A arv ore q ue tem o nome de ci.pó nrntnclor apre•
sentu o tronco tiío cli rcito como o dos nossos u l meiros ;
mu ito p ouco robusto, porém, parn se suster por ai, cn·
contra ardmo numn arvo re vizinha ruais corpulcn la ;
uJh crc uo seu caule cow o alLxilio Jc roi.:cs :1er<:os que,
VL\C:F.l\t rEJ..\S Pno,1JNCI.\S Dt:: l ho OE ].\Nl!ll!O E 1\'lINAS 31

1lc CSJl.1.Ço n espaço, o nh ro.ça.m como jun cos ílexivcisj m nn-


tcm-se assim e pode suppor tdr os furacões mni~ t crrivcis .
.Al1,ru na cipós se na.semelham n fi tas ond ulo. das; outros ac
totcem ou descrevem lnrgns csphacs; cnhcm cm festões,
scrpcntc:un ent re ns arvores, cn trclnçnm·sc u ns aos outros
e Ior111nm runssae ilc nnnific~1çõca 1 de folhas e de ílôrcs,
ond.c o ohscrvador tem <li fficu l c1n<lc cru nttril,uir a cac1:i.
vegetal o que l he pertence.
i\'lil :1rhustos <liver.rns, mclastomaceas, bormgincns,
pipcruceas, acautlwceas, etc., nn!!r.cm no lodo <lc grnndcs
an·orcs giga ntesca s c111e erguem sobre sua copu os tlÚo!'I
im pcne trnvcis ,í lu,: solar. Os tro11cos tlel'ruhnclos uão ac
cohrcru some nte ele ohscu rns cr:,:ptoga mn.,;; tillandsias,
orch irleas de fl ôres biz:nrrns, etc., fornecem-lhes g.11:ts ex·
tl'nnhns, e, p or 1mn vez, estns pl:mtns n5o rnro scn·cm <lc
eupportc n outrns parasitus. N umerosos correges serpen-
teiam geralmen te p clus mattns ,·irgcns; cntl'etêm umn tem-
p crn tu rn n:;:ra<lavcl; oífcrcccn1 no vin j,1 n le sr.<lcnto Umíl.
agu n delicio:m e Ji wpida, e silo bordados iJc tapetes <lc
mu5,gos, lycopoiJ in c:1s e fclici n ~as. 1101· c11trc os qunc.o:; h ro-
lnm bcgo11i<1s de lH1Stcs dclicru lns e succnlcnt;1s, de fo )h ns
dcs iguncs e flôrcs cô r <lc cnrn c.
Est imulndn sem ccss11L' pelos dois pri ucipncis ngcutcs,
n lmmicladc e o ca lôr, n vcgclai;fio dns mnttas vi.q;cus
está cm p cq>ctun nctiv id adc; o inverno 11:io se disli n i;uc
do vcnio scuiío por uurn clc li cnd n diffcrcnç n <lc ma tiz 110
vcrclur dn follrn;cm, c1 :il nlb'llnuis arvores Jiu<lc m ns fo .
lhns, é pnra retom ar dentro de pouco tempo 11 0Y;1s vestes.
1\I.,s, é ucccssnrio convir, cn!w vege tação qnc jn mnis rc pou•
an 1 u ão pe n ni ttc cucoutrar nas ru uttns tantas flôrcs como
llns rcgiúcs dcecohcrt:1s. A Oo-rnçiío põe, com o se snhc, ftm
Íl vcgctnçíío; arvores qu~ !'IClll dc&cnnso protluzc1n g:alhOfl
e fo}lrns não pode m d., r Il ôrcc; cimtiuunmr:u tc; e, fJ0 1· cXClll·
pio, um:i Qualea gestasia,ia; que se ormi r n <le Ilôrcs ele-
32 Auc usro DE SAtNl'· ll1LAtnE

gnn tes, ficou, cm scgui(la 1 cinco unnos sem prodUzir


novas (12).
Não ~e jul gue qu e as m.n.ttns virgens scjnu1 por toda a
p nrtc absolutamente idcntica s ; npr cscntam vndaçõcs con-
forme n n atureza do terreno, a elevação do sólo e u di-;,
t nncin do Equador . As mattns <los ancdorcs do Rio de
J nncir o têm mais magcstn<lc do que todas ns qu e vi cm
outras 1>nrtcs do Ihu sil, talvez po1·quc c m p:irtc ulg11-
ma 11 h uwidnde l!cja tiío gra n de co mo I.'i ; cn tt·c tnn to, .is
florestas (las provioci.is do Espirito.S:mto e J\fi nas-Gcrncs,
mesmo 11s <las provjucins m .1 is mcódiouac.s de S,Jo-PirnJo e
Snnta,Cathuriuo., têm tnnibcm E.uns h cllc?.ns, e, ú mccli «ln
qu e fôr desenrol ando n 1aarr.it ivn, Jnrci a conhecer as cJif.
Icrcnças qu e nwis me im11ressionarnm.
Si ns florcstns virgens servem <lc asylo a alguns ,mi-
rnacs perigosos, uics co1no as scrpcutcs, s:ío, por outro la-
do, o ahtif,;O de rnu numero eonsidcravcl de espêcjc,s com•
plctarncntc inoffcnsivas : vcu dos, untn~, cuti as, vnrjns espé-
cies de 111nc:1cos, etc. Os urros dos 11rncttcos barbados, rcpe-
r-idos pdos cc hos, ns.9cmdh:1m-sc ,,o rugir <lC' um vento hn•
p ctu oso CJUC se in lcnompcsse por intcrv,1llos1 cs paç:rnrJo-s:c
po11co ,1. pouco. Mi lh ares de: pnsso.ros, euj:1 pluw:igcm dií-
íere tanto qu anto os h abitos, fn:r.cm ouvir um go rgcn do co u-
fu so; os batrnchios misturmu seu~ conxn dos v.arindos e l1i-
zn n os1 e ns cigarrns seus trinados agudos e monotonos. E'
assim <JlH.: se fo1·mn C3S:l voz do deser to, que u üo é mais
q ue a exp ressão do temor, d o dôr e do prazer partim1o fie
sêrcs düfcrcntcs. No meio el e toJos cs.Ecs so ns u111 ruitfo
m:.iis sn licntc vibr:t nos .t rcs, fa7, rctuniJwt a florcsl n, e es-
pa nta o vinj;inte. Jnl ga ou vi r os golp c11 de um niartcllo
sonoro hntcnclo nu bigorna n que se !!cgui11~e o 1rnlrnlho Ch ·
1ontecedor dn limêt c.scrccndo,se sobre o feno. O \'inu-
d.inte olho p:i.rn to1los os lndos, e se ndmira quando dcsco -

(12) D1ivo cst,1 c~ccio no meu cxrnllcntc 01nito o Sr. conde


Jo GcstM, con.\111 tcr:11 <l:1 França , e foi a cllc que :i Jctliquci ...
Vido m eu 1ralmlLo 901Jrc ns f'od,isiaccas 110 1 l\lcu1ori11s Jo Mu~cu ,
V tAGE?it Jl'f,LA~ PnOVlNC(AS DE Rto DE J ANE.mo E M I NAS 33

bl'C que os son a que vibram com lnn tn fo rça siío produzi-
dos p or um passnro do t ama nho de u m melro, que , qunsi
immO\·cl n o alt o 1lc u ma arvore accca, c,mta, intcrrom pe-
sc, e e.s pern pu ra recomeçnr q ue ou tro ind ividuo da aun
cs11ecic tenha respond ido ,1 sun voz. E' o cnsmnrynchos
nmlicollis, Tc1u ., que mudn clc plum agem com o co rrer <ln
id:1de1 e que, tendo si<lo de u m vcL·dc aciuzcutndo, aca b a
por se tornn r tiío brauco como os nossos cysnes : os 1\Iiuci-
ros o ch:mia Ul ferruclor, por cansn do cun to, e uns pro-
víncin s do Rio de Jn n ciro e do E spirito-Snnto, diio-lh e o
come dr. arapo11ga, eviden temente dc orig~m indígena.
:tl(yriadcs de insccto s \i:'lbitnm ns mottns vfrgcns e ex -
citam n admiração do nuturaliisla, orn peln origi nalidnde
de suos fo r m :1 s, Ol'a pcln vivacidade d:1s côrcs . N u,·c ns de
bod>ole tns rcpousnm ós margens dos correges; nmontomn-
se umns contra ns outrns e, de longe, pode-se tomal-ns por
fl ôrcs de que H terrn e3 teju juncada. Uma soberb a l1or-
holcta nzul en·n entre :is grnudcs nrvorcs com um vôo pe-
sado e i ncerto; estende, JJOL" u m mom cu to, snns nzns qne
-,üo sup eriormente de um azul l inclissimo e nn ca r ndo; l ogo
depois, porém, une um n ti oulrn, escond e a supcríicic h ri -
1hantc pnrn níío mnis m ostrar siniio n Ince inferio1· que é
de um cinzento esc uro : dcsnp r,,n·ccc nssirn n a obscuri dfllle
d:i mattu; u rna tem-se o prnzcr de tornar n vêl-n nmis no
longe, ainda orn1Hln de snne côrc11 hri llrnutes.
Tend o dcixndo n cn.:! u de Demfic.,, nl'ruvcssnmos n vim ,
o riequc no rio Hyt u' (13) qn e é pouco p rofundo e corre·
com l'n pi dc·.i. Entre os nrlms1os qul! o m:1 q:;ic m11 é irn-
possivc;l dcb::nr de not nr oa ingús de longos c.stnmcs ; um a
bol'rn ginea, e njoa Ilôrcs nh·us 1·ctmjcl as c m cimn usse mc·

(13 ) Pnn1 os non1cs pronrio, scsui, lnu lo qu:1nto íoi Jlossivd, a


ortosr:i.pl1i:i. o :icccnl uoç5o porl11 g11 cta!\. O 11cccnto 1onico cóe orJ i-
u :irin 111 cu to !Ob re n 11cn11Tt im11 !;rllnh:i, o qunm1o híl c:-cccpçíio, é in-
Jicadn p el o signnl ', collocaJ o sobre a \'Osn l nccc111mula . E5to sisnal,
collocnJu sohrc o e, não inrlicn que t'.stu !cura Ucvn , cr prouunci:i<ln
como o nono e fcclrnJ o, e :1im como o 11bcr10.
Aur.usro D'E 5AIN1'-Il1LAHTE

Jhnm -se ás <ln nossa emnpn inlin; e en fi m , uma myrtacea


uotavcl pelo taurnnho daa flôrcs, pelo c:ilice que se nhrc
como um o pcrculo, e p elo gosto elas flô rc s fJU C lembra o
do crnvo da I.mJ ia (calyptrrwthcs aromatica, Aug. tfo S.
H H. ). Nâo ec pode dcixa.r ele admirar tambcm um pc-
quc110 arbusto co pnrlo que cresce entre ns pcdrns do pro -
Jirio leito d o regato, e que pcc lcnee á fn mil.i.i clus rnbia-
ccns. A (oJlrngcm é de um ,·cnlc luze nt e, seus ramos
expan d idos se estc11 dcm por ci m a d' ogua, e se termi nam
por 1tu1n cspccic de uu1bc] b compos ta de longas coroll as
de urn vermel ho tiio hel1o como o das flôtcs da romeir a.
Além do r ibeh,i o do llytú o cam inlio se d eva pouco
si pouco sobre unrn gargu ut a cstrcitn que sr.:p nra lln:ls nltn s
montanh as cobcrtal'! de m .1.ttns . Até en tão poucas fl ores-
tos vi rgens ti nlrn vi sto de v erde tão e!curo e v,iget aç:io tiio
vigorosa . A l'I nrvo rcs, con1primicbs umas contra as ou-
tras, não d cix,11n i1s }ianas hnstuutc ar e espaço pum que
ec dc3c1 wolvn m, sua fol h a~c111 h nstn cu (rnquccc a Jrn: el o
dia, e os ram os entrclnçados escomlcu1 no viajante :1 vi 51.:i.
rle uma torrcute que corre ruc:ind o pelo fondo tio vnllão.
Depois de subir durante algum tempo ol hei pn r!1 trnz: o
cami nho que }rnvi:uu os seg uido e a ravinn por c])(' costca-
tfo se me descobria m ao olhar. P or um n ill usíio de opti•
ca b ns t~m tc curiosa, urua nrvorc gig,rn1cscn. 1 de cnu1c. pe r-
feita mente crecto, 11arccin collocntb. no mei o tio caminho,
e, isolada cm nm n ll,!lmc11sa mn~sa de Yc rdura, dir-sc•i a um
l'Ci. rodeado pelo seu J?OVO. A' mcd i<lu que suh inmos, o
ruido dn ton:cn tc se en fraqu ecia, e o silencio dos bosques
era npcnns perturbado ele l o nge cm lou gc pelo cau to de nl·
f:,r'IJ.D S pnss nroi:1 e os sona dcl,cis q ue fnzi,uu ouvh' p equ ena s
cspccies de cigarrn s. Numa cll'prcss5o humi<la e somln in
percebi uro erirms, cuj as flõ rcs, dispostas cm umbcll a 0. de
u m violct,'1 nverru dha do , pareci am co 111 as <l n primavera
de gnrndcs corol las (14) . P Jn ntn.s qu e s~ possam cb ssiíi·
(U) Dc!crcvi. cslo crimf.s 11:1.s flfa11fas mais notavcis cln Brnsil e
do Pnrn,;11oy.
VuctM r ELAS PílOVINCí,\S 111-: RIO DE JA NF.JRO E M1~us 35

car nos gencros <ln Horn Irnncczu sfio, como se snlJc, muito
rnras nos tropicos, e nuncn ns re colh i, no decurso da s mi•
ulin s vingcns, sen1 experimen t ar uma ccrtn emoção. Este
crirms me fez lenihrnr o <los Alpc.s, as r isonlrns cnm pi11ns
onde vi es te ultimo p ela primcirn vez, e ns doces recorda-
ções da pa tria vieram mistu rar-se ao reco lhimento c rn qnc
me mergulhára o espeCtaculo dns flo rcstns sombrias e m11-
gcstosas q ue cn t,ío ntravessavn.
Após subir e descer varias vezes, chegamos, ao cnlJo
ele umn horn 1 no ponlo mais el evado. Líi um panorama
t,i o extenso como v,uindo se desdobrou. Dcsco rtinilIDO!I
loda n plrmicic, ns collinM 'JllC nqui e nlli a eort.o.m 1 e,
111:1. is ao longe, os morros pittorc scos de Tijuca e <lo Cor-
covado. A' esq u erda o horizonte cr;1 fü.uitado pelo bahia
do Rio de J aneiro, e corno 11 cnt rn da dcstn estavn cscondi-
dn pcln ncblin:1, mostravn-sc u meus olh os appnrcnt.o.ndo
um humcnso b go scmcndo de ilhas.
Dc!!cc ndo n montunh.o. tive o prn2cr de cnc011tr.1r cm
florn ç;io (no começo de dezembro) gr:i nd c nnru cro <lc ta-
qunruss rt's, a maior cspccic de L.imbu' que cresce uo Drn-
sil . Estn s gi:amincas gigau tcscns po dem se e-levar n cinco,
cnt,1 ou sessenta pés de altura ; suns v.m1s, de um vereie es-
curo, tê m a grossu rn de um bra ço; quusi desde íl base cur-
v:nn•sc cm arco, e frcqucolcmcu tc sn,1 cxtrcmidndc toca o
ch:'io. Nos nós, que s;io nfastndos uns dos outros de va-
rias pés, nni:;ceru vcrt ieillos <lc ramos cur tos e cnrrcgndos
<lc folhas 1:wccobdas. Passnn-sc vnrio3 :moos desde o
11n.scimcnto <lo t,1qu.i rnssu' ntC: ti époeha da ílornçiio, que
põe te rmo á suu cxistc ncia . lmmensos pnniculoa de quin-
ze n vinte p és ele comprimento se dcscnvolYcm tlíl c;-..:trc-
midnd c do caule; mas a esse tempo a plnn ta já 11crdcu to-
da n bcllcza; n:ío lhe restam mnin ciun ~i íolha:J ; o ma tiz
pa rdacento dns Dôres pnrccc nnmrneiar-Jh c a proxi mn dce-
truiçiio, e a rig:i ilcz dos ram os nfo slados· elo paniculo a.cu hn
pôr lhe tirn r tod u a clegnucin. O tnqtrn russú é, aliií .q , umn
plnnta utilissimn. Fnzcm-sc cscntln s lc\·cs e solid as com aa
36 AUGUSTO DE SAINT-Illl,,\mE

~uns cstjpes :1dultns, e, como esses caules 11úo oucos, uti1i-


znm•sc co mnmmcotc os seus cntcc-nós, que são fecha dos
por septos trnnS\'Cr&ncs, scjn pnrn npnnhur agu.i., scjn pura
pôr o olco cJc , ricino que se vende uns tnhcrnas. Quando
estas varas e5o :"\l11díl muito 11ovos, cm prcgam-n::1.11 no fabri-
co de chnpcus; para esse fün s;io fcmlidns pelo mcio j cx-
pocm-n ns ao fo go p•m:i que percam n côr ,·cr<lc; seg ue-se
n exposiçã o no so}, e, por íi m., destaca-se um:i c:iscn dcl-
l!ªda , flcxivcl, ele um hrnuco csvcr<lcndo e b aço, de que se
fozcm os trançados.
Estacionnmos alguns insttlll l.CS cm um vnllc profundo
que tem o nome d'A s Pedras. e tive a hi occnsião de obser-
va r um dfcito <lc ,·cgct:.içiio assás notavcl (no começo tlc
dezembro ) . A' margem de um ccg..-to estava um roche-
do isolttdo: tinha u forma ele um píl rnllclcp ipcdo n1onga.
<lo ; suas foccs pnreciam cortadas a p ique, e tinha o cume
nrredouclndo e cobcL·to de plant:is. Entre citas h nvi.i um
grande numero de fotos de fo]h ns li neares e estrei tas sc -
mclJwnt cs 1is da nossn osm1md" spicrmt, L. Estas folk1s,
rlo comprhncnto de sete a oito pé~, iuc1innudo-~ c desde n
h:1sc, ca h iam pcrp cndiculnrmentc ao longo clns faces <lo
tocliedo e dn parte superior; este se nchava, pois, revesti-
do de fü.,s de vcgetnçiio que, eompt·imhla11 uma s contra as
outras, não dcixarnm ver n pcdrn nun atr:n•c:r. dos r ecaries
h ot:izontncs.
Após utr«vessn r o v:-illc d'As Pedras cncontrnmos a
montnnha que se chnm a "Serra da Viuva (15), e que é JU C·
n oj d cvad.'l tjUC a que a cnli.1.l'itmos de <lcscer. Acima do
cami nho, nn eneostn da mo ntanh a, vl p cln primeira Ycz
u ma r cuni:io consitlcra\'e] d,c fetos arhoi:csccutc.s, pi.intua
que até ent.ii'o não olJscrv:tv1~ sin:io c1n pé s isolndos. Esses
iétos atthiginm trintn ou quucn ttt pés ; seu co.ule rccto, cy-
liodrico, pcrfd tnmcn tc uniforme cm todo o co mprimco to,

(15) E' p rov:1~·cl quo não Ec jn csl:::i - n unicn monl:inh:t com


esta noruo,
VI,\GEi\l PELA S PR OYI NCIAS bE Rrn PE JA NF. lílO E l\fINAS 3i

tinhn as mnrcn s de nn ligne folhas; podia medir de trez n


ci nco pollcgn<l.,s de <li umctro, e se terminava por um tufo
de Iolhns muito l ongas, que, c rgucudo-se a princip io num a
d lrccçiio qunsi recta , cu rvnvam-se cm Sel,'lli<ln com c1c!;nD-
ciu. Pnlmeiraa cshcltns mis tu ravam- se aos fétos nrhorca-
ccntcs, que tanto se lhes n~scmcl h am pelo conjuuct o d as
forn1n s, in ns se distinguem, no cnt nn lo, por serem geral-
ment e m enores, e terem o. follrngcm recortada. Como
c!'sca vegc lncs u nsccm nos fl:1 ncoe <l n monta nha cm nltunie
diffcre ntcs, sua s folhus se nchrw um gera lmen te confun<li-
<las, e t al mistllra Qim inu i:i c LD cada capcc ic o q ue n coos·
taucio d ess,1s for mas túo pronuncinJ as tcrfo de cxcc.ssiv11-
mcntc monolono.
Approxiinadnmcntc no al to da montnnhn minha nl-
tcnçiio foi nt!rnltidn por u m coaxad o grn yc e repelido com
intcrvnllos. Dcscnv oli;uci, e, npproxiul3ndo-mc de um
alagad iço, vi sobre ns hc rvns de qnc cstuvn coberto um n
mult idão rl c pequena s rii s de um a mnrcll o <lournilo. Niio
somente o ciH1 rco cstnva cheio <lcllus, com o h:wi a ai nda
,;:rnnde quontid.,<lc eobrc os bn mhu's viúnh os, e m esmo so-
bre o t ron co d os ar vores. P o <li:i m ter ccrcn de r.l u os pol·
lcgo dns de comprimento ; a cobcçn era alo ngotl:i c1u forma
de fo ci nh o, os olhos csh ugaUiavam-lie de uwdo n otavcl; ti-
nh am o pescoço estrei to, o Jorso c ntu mccido, e o corpo
tnuito cstre itn<lo immcdintnrncnte acima das cox.is. Sn1-
tovam com cxtrcinn ng ilidadc, e se lançavam sobre os ham·
b u's e os ! roa co;i d as arvo res cm que suhium , cm segui da,
cm posi1,;iio ve rtical. Seu co.,xn d o e ra nhsolnt amc ntc
idcntico no r.ln~ riis communs d a Europa. Quanto o. o co-
nxnr grave que me attrahiu primeiro n nttcuç5o, cru pro-
du1.í<lo por uma outr.t ei::pc cic tlc rãs que uão pude ver de
t ão perto como as primei ras, JlOr <Juc cstnvnrn numa p:irlc
m ais afastada do churco: pnr:cccram-mc m:1iorcs; seu d or·
so era ·mnis ucha ta<lo, o co q,o menos csti:ci tntlo ubnixo <lu
cnhcçn e ncirun d.is coxas, e, o que é curioso, ncnhumu c~-
tnvn misturada ús primeira.a . Os hntrncios <la .Apicric a
38 Aur.mrro DE SAJN t·-Eh u rnE

M critJionaJ n ,1o npr cJcn l am , provnvchucnl c, m enor dHfc-


renç11 nos hnbitos do que nns fo rnrns, e offcreceriam , sem
duvi dta, um va sto ca mpo de observações curiosas no natu-
m li sta que quizcsec estuda i-a , com cu idado.
Desde n h ospcdn ri:i de Bcmfica n uoesa caminhado ~e
fez qu aei sempre por uma est rada mu ito estreita, e meqmo,
bnstantc pcrigost1; nln:rgn-sc e t orl\n-~c mui to bo nita cp.in n-
do se desce 11 Scrrn do Vit1va; segue-se cntúo uu1 vnll c ns·
.!:Ó.S largo, e vêem-se, de di stancin cm clislnncio, lwbit nções
1,as(an tc bem cousct·va d,1s, c m volt a its quuca se cul til'n o
milho, o café e a cunun d e assucar. ~m u m sit io lrnm i•
do , proximo de u mn dcssus lin bilnçócs, n\• istci de longe
i mm cn sas maasae de filnmcntos de nm b cll iesimo am arclln,
que se po dcrium tom11r po r n ovelos de fios de ouro dc ixu·
doe negli gentemente !oli rc a relva: niio eram mais que os
hostes l ongtt e e mu ito dc1gad a::i de unrn cuscul.i .t qu al se
alt ribuc no Il r11.sil 1 como a algumas 011 tr as cspccics do w c.s·
mo gcuc ro, pro priedades 1ui.r.aculo~,1s pura II c1.11·,, d e mo•
Jcs rias do pei to.
No tercei ro dia de nossa p.rrtid,1 do Ri o de J aneiro
chegamos n Pc10 Gramle, o e ngenho 1lc uesucar mais im·
portante q ue Yi no Brnsi.l , cxceptuando talvc1. os do Gol·
lcgio, pe rto de S. Salvador de Cnm pos, co netn 1ldos pelos
jeeuito e. A pós ter percor ri do uma reg ião onde ape n :is de
lo nge cm lonsc se descobrem alguns vcstigios da m5o do
h omem, é admi rnvcl uvilitnr de repente uu1 cdificio i m·
mcuso, ro dea do de vastos u siuas, Todn\.;n Puo Gr au<lc
1cwLrn menos o nepccto dos nossos cnstell os que o de um
moste ir o. A cusn do propri c lnrio tem um anda r além <l o
rez.do.ch iio; ap resenta dezesseis j ,mcllas de frente orn adas
rl c bolcóc9 de ferro, de fab rico e:J ropcu, e, no me io do
cdifi cio, h a um:, grande ea pclla :to 1n c~mo n ivcl que clle1
mas cujo teclo é totnl mcn tc distineto. O outro lado do
cdifieio, que c acosta cm um mon o, tcrn duas nlas entre as
quaes ha um JMteo estrei to . Como m1 m ai ori11 du s cns:is
p ortu guezns e hcspnnbolas, o undn.r tcr rco é hnbit ndo pc·
VIAGEM PEl.AS PR OYlNCJAS lJE Rio nE J,\ NEmo E i\'h NAS 39

los senhores; umn cscndn de nrnclefrn, m uito nml const rui•


da, condmo: aos oparta1ucrll os: os d n pnrtc ele tr.n são re-
sc['vndos parn ns scnh orns; os da fr eul c consiste m num n
Eéric <lc grandes pcça3 todn s ,lcpcud cntcs uma s dn s ou1rae
e mu ito pouco mobilind ns; no fu nd o dessas pcçns estão
pequenos cubiculos obscuros fcchn dos por portns, e é Já
que se dor me . Tal distri buiç,'io n iío é pcculiur n r ao
Gramlc; enco nt ramol-a com lrnstnnt c !rcqucncin u ns ca sas
nu tig,1 s el e certa importancia, e es t.í. <le nccor do com os
costumes do pniz. As mu lheres q ue pouco couvivc1u com
os cxtrnnho!I; ·que geralmente, mesm o, nem appn l"cccm,
<levem l1;11T it:ll" um Jocnl coruple tnmcn tc acp nr.ido. Os
homens, ümonmdo os cuc,1ntos du lei tura e Uo estu<lo, cn-
trcf,rues n ~cu s prnzcrcs ou n occu}HlÇÕcs exte rn as, mn l têm
n ecessida de de cncontr:tr .11rnr tnmc11tos cm que se posso.m
reu nir; e, para se <lcitarcm, não imparta que os q unrtos
t-cjnm escuros ou hem iJlum iuados: uma ccllnla privad a
de l uz é mesmo p rcícrivc1 para quem qu er dorm ir dur:tn•
te o dia .
As usi nas e senza las são, c m l>uo Grande, nlinhu d ns
app roxi mndn mcutc cm semi-circulo Ueo.ntc du lt o.bitnç5o
do acu h or . A d istillnrin, as cn1clci['us e a moe nda ec se-
gue m na ordem que i ndico, e estão coJJoca<lo.ti cw u wn
construcçiío imm cusn c<lifi c,1 <l11 de mndcirn e barro. A
ur\'orc qu e fo r neceu n mn1le irn cxtrcmnlllcntc dura que se
uti l izo u nns obrn!I tem o nome de úarmina e pe rtence ii
fo m iJin dns Jcgnmi nosas ; para os tcctos scrvi ram-ec dos
caules <ln pn lrucirn esguia que se chmno. palmito. E m tor-
no d a peça CDl q ue cs tiio os t nchos cone umn gal eria ro·
clea dn por umn b nlnustrnda do nde o propri ctari o pode,
sem se r incoo11no dmlo, insp ccciounr os trnbal hadorcs. A
moclllb, de cn nn ;i, qu e gira movimcntadn pcln ngua, é ele-
vida a uin mccl 1aoico que o ruo. rquez de Pombal enviou no
Brasil ; a esse cn:;:cnho c9lstvum .1ssocia<lm1 out ros mnchi-
nismos ma is ou m c:ios urcis, que, port!111, n5o foram con·
scrva<loa . E m outra construcçi'ío lrn , nctuahnentc, u m pi-
~o ÁUCUSTO DE SAINT•Il U.AlRE

Mo pnrn quebrar o milho, um moinI10 pnra fazer fub á, e


um mio pnra fnrin h n de num diocn, fõro. um engenho àc
serra; e C a ni;u:i que põe c m movimento to<ln.s cssne mn-
chinns .
Vê-se hem p elo que dcixn mos dito que :.1 hnb itaçiío de
J>ao Grande dcrn ter grande i mportnncia; no entanto lá,
do mesmo modo que noutros enge nhos, uii o se ohscrvíl na
,1rte de fabricar o assuca r u m só desses nu merosos apcr-
fciçoumentoe devidos no tempo e no prngrcss o das scien •
cins. Não quero follnr dos processos recent emente iuvcn•
tnclos para clnrificn r e desca r ar o assucnr, ma s dos que si'iu
co nl1ccidos h n mu itos rumos nas uossas colouins; e p ar.1 se
ter um a idc i,, cio que é ho je cm di .:'l, e ntre os Il ras ilciros,
esta importante industria, tu1vcz h astassc le r P iso e i\l,u·c-
graff, que cscrcvinm cm 1658. Mui to poucas p essoas CD·
uJ1cccru. ns 1nodHicnçõcs que Du trosnc jutroduzio n n mo.•
ncir u de diRpôr os caldeiras ; oa Cornos são sempre cons-
truidos de acco rdo com os nnti3os prhicipios, e ningucm
peneou cm mnndnl-os construir de modo a podere m ser
acceso.! pnra fóro, rncthoclo que pa receu prcfcrivcl em ou,
tros colonio.s (16) : fion lmcutc, continu n-sc n perder o L.,.
~nço, e 11 lcnJrn é sempre cmprcgndn como co mbustivcl.
Em lu gnr de fozer ser.e.ir o assucnr cm Cl!tufos, costunw-se
expôl-o ao sol, soh r e rnbondos gcrnlmente suspensos sobre
vigns; perde-se 111uHo tcmJJO pnra guo.r dnl•o qunndo n ehu •
vn nmc11çn; fica molhado quo.ndo ella co.hc inopinndarncntc
e o vento ocarrc tn sempre a mis turn de corpos extranhos
que llie jofcrioriznru u qunli dndc.
Serio, nli.í.s, iu jus to nccus nr oe Brnsilciros do fraco
ndinntnmcnto fei to nas arte s pnrn elles mais ncccas:uins.
T odos 61l bem que o systcmn colon ial t end ia n r etarda r os
p rogressos dn ins trucção, e depois que seus portos íoro.m
nbertos nos cx trnng:ciros, os que se 111cttc ram a ser seus
meslrns muitos vezes ca redmn de ser cllcs pl'oprios ins•
truidoa.
(16 ) E11con 1rci este p roccu o cm mo no. visinl.iançn de Tijuco.
CAPITULO II

ESTADIA EM UDA' - os COROADOS DO mo


BONITO

Chcgadn a Ubá. - Historico <lestn hnbit.açúo, - Os Indios CJUC!


nntignmcntc occl1pnvum o dish·icto. - O senhor José Rodt·i-
gucs. - Começo dns minlrns collccções zoologico.s. - Passares
dos oncdorcs de Ub:í. - Inscctos; cspccfos phosphorcsccntcs ;
cspccics dnmnínhas; bichos de pé; mosquitos; borrncliudos. -
Chcgadn dos Imlios Coroados n Ubú.; sun dnn sn; maneira _do
comer ; cu•·ios n fali;,. do um dcllcs, - Dansa dos negros crcou -
los e mocnmbiquc.,;, - H istorio. dos Coroados do Rio Bonito;
sun industria ; costumes; retrat o dC!sses In dios; st1n li nguagem.
- Aln.ndnncin de cnç u após n chu,·n. - Sa r iguô. - Vol t.u
no Rio de Janci L·o.

T endo deixado JH\l'n traz P no Grnm1c, n t ra\·cssnmoH


novos ma ttns, e den tro cin p ouco chcgnmoa a Ubn. Essn
hnbitnçüo, &itundn hem prox.i in:'l no Prira hyba, e na bncin
dc~c rio, ergue-se npenn!t a seiscentos p!:s acima elo niHl
el o mar (12) ; o cnlôr f nhi ,pin si tt\o for te como uo Rio ele
J nnciro, e ns t crrus mui to Lon s pnra o cultivo do nssucn r .
O nome de Ub6 é o de um a g raw inea Ji::istuutc elc,•a d:t, que
cresce ii beira cl 'agua e é com mum nns margens de um rio
vizi nho 1i fazenda cm que cu cstavn cnt fio, Durnutc n
minhn cellld ia 11 0 Brnsi l, n ão pnssci cm parte nlgumn ruo•
mentas mais fcfo;cs; din1·inu1cutc fnzia Jongns excu rsões pe-
lo s Ilorcs tns ou margens do rio; tr.izin urun mul tid ão de
o hj cc lo;i que m e crnru desconhecidos, e cnt rcgnvn-mc trnn•
quill nmcn tc ,1os trab.:ilhos, sem cxpcrimcntnr umn eó dcs-
ens clüfi cu.ld,ulc.s e prlvnçócs <1uc toro a rnm t antos vezes p e-
nosas ns minhas vingc 11s .

(17) 01,!crvnçól!t do ar. <l 'E! cbwcgc.


Aucus1·0 DE SAINT-H1um E

Niío h n muitos unnos que essa l1nhi tn çiío d'nb,í , hoje


tiio bclla e íloresccnle, niio cxislia nind n . Foi o tio do Sr .
A.Jmcitfa que a maudo n construir . Esse tio, o Sr . José Ro-
drisucs, po.ssufo. or ig inar iamente uma lcgun de terras incul-
tas cw .Pao Gr:mde; associou-se a dois commerci untcs do
Rio Ele Janeiro que lhe forneceram capitacs; lc,•autou cm.
euas terras o engenho que :tindu existe uhi, e: comc~ou fl
tidministrnl-o. Ubii era cn tiío hnhilada po r lmlio,i s~lva-
gcns, e npeuas dois Jtcgro.s de Pno Grmu1c ec ,weumt:ivnm
n atravessar a floresta para i r pcsc:ir ãs m urgens do I>orn·
11yho. .Entrctnnto, o sr . J osé Rodri; ues viviu. cru boa s rc·
lações com os lndios: iam Yisital·o cm Pno Grande; <l avu-
llics de comer, rega luva-os COHl agm1r<len t e (18) , e estes
ac11bnr,1m 1,or convencd-o .1 se h estabclct:ct entre clica.
Entrementes, os associatlos do Sr. José Rodrigues fallccc-
rnm; este d esgostado pelos cmhnrnços de uma tutor.ia que
dcverfa ser muito p ro ongadn, nbando,iou Pao Gr:mdc, e,
aprovci lautlo-sc do offo tecim cnto dos iudios, [oi abrir fa.
zcncla cm Uliá. O sr. José ll odrigues eontrah i ra para com
os sch •agcns n :mtizncJc. m11is tocante; projcctou civ:ilizal-os
e fozcJ.·<i s :1IJraçar o ch risti nnismo. ln vêl-os uns su:is ehou-
pnnas, rcccbín•os cm sua casa , e dcspcnclin sonunas coJJ9 i-
detn\-·eis pnr.1 g11r1hnr-lhcs 11 confi,111ça.
Con1 0, p orém, tçrei occasiiio d e dcmonstrn l-o no decur-
so dcslH obra, apcnns com um sys tcmn continu ado é que se
poderá fozc r aos indigen,1s B r asileiros bcncficios durnvcis;
eerrn nccessa rio que to dos os ltrnncos que se devotasse m a
,'ivcr cutrc cllcs es tivesse m nnhnndos do m esm o espi rita e
,·isneecm os 111cH11o!i fin s: is to niio pode ser o ohjcctivo d e
uru homem isola do, por mais nobre que sej a seu carnctcr,
e de m.nis hrestricto deyotnmento. A \'iziuhança dos Por-
tuguezcs não tnrdou a se r funesta aos lndios dos arredores
de Uluí. Uma doençn de p cllc , molcst ias veuerc,1s, e so-
hrct ud o da vnriola, começar am logo su as devastaçõ es entre

(18) Cacfia,;a.
Vl,\CEM PELAS PnO\'INCJ,\S Dt Rro 01.'i. J ,\ Nr:mo E MrN,\S 43

cllcs e vietiarnrnrn grande UUDlero. Entre mentes. o conde


de Li11lrn rcs, mi n istro ele Esttulo, teucl o ouvido ·!nllar do
estabelecimento de Uh á, j u lgou qHc se podcri.1 tira r gL·:iu•
dcs van tngcm1 tlns tc t rns fcrtcis desse J istricto , e cnc.irrc-
gou o sr. J osé Rod rigues de partilhal-as. Os ln dio:1, re-
clm:idos n pcqucnissimo numero, e tlesnvin<los após a n1 or tc
el e um ch efe que Se' soulJ crn fozcr respeitar por to<los 1 reti-
r.:irnm-sc p o.r n a outra margem do Pal'nhyb a; u1csclnrmu-sc
com os restos tlc outr:ts triJms, <1uc os P or tu guczes confu n-
<lcm sob o nome ele Coroados, e VJycm octun lmcntc 11n::,
florestas v izinh.is el o Rio Bonito, u pcqucnn cl istuucia 1b
h nhitaçfio <lc úl)ii . D esdn esse tempo a hnhi taç:io u.ío
deixou de J>rogrcclir. O sr. ] o!'ê Rmhignc11 m nnJ/l r:i. cona-
truir 1w1 c11gc11l 10 de ossucur, urna serraria e 1{m mo inho
d e fuh1í; inas falt:wa ninda um,, cas:i. confortaye}. O sr.
Alme ida accrcsccntou csti:t mclhorin :í pt'opricdadc, e hoje
cm <lia surprchc udcmo-nos cncontrn nclo no meio tlc maun~
vi rgens, e a vnrius jornad,1s dn cid:1tlc, um a morn1li.1 elc-
ganle em q ue so cu contr:1n1 t odas ns corumo<li<l a<lea da
vid:i.
Dci...,.aniJo a Fr nnçn tivera por compnnhcirn ile vinêlcru
no follccido sr. Dcbfandc, nnlurnlistn do Museu de Pnrü\,
cujn nctivida<lc e :ll'<lor p ara o lrn lrnl ho devem fozer }a.sti-
mavcl sua p cr<lu u cat e cs taLclccimcnto (19) . Fôta fo r-
çmlo n vo ltnr ,í Europn com o duque ifc Luxemburgo, e
mio poudc levar suas invcs tignçócs além tlos nrrcdorc~ do
Rio de J anei ro. Ch cgnn<lo a Uh:l co ru ccei n ver inscctos o
passnros que até cnt:io n ão cnconu·:írn ; exci tado pelo <l c-
tcjo tlc tom ar n viagem mais util tentei .s nhslituir tncu
compan h eiro sem, no entnnto 1 prejudicar m inh as oh!cn·a-
çõcs botanica.s, e puz,mc a Iorm:tr collccçõcs de animncs
que con t inuei nté n pnrti,la pn ra n Etiropn, e c1uc muito
contribuirn m pa rn nugmcnt.:tr m inhas fa dii;as .

(19) Vide. u inl rntlucç:io ,i miuha Tlhior i« <lm; rifo n tns mnü no-
fa vci.s ,lo /Jrruil<! tlo Paraguuy.
,14 AucusTo DE SAINT·HU.,\mE

Nos arredores do Rio de J anei ro os cnçndorcs e, pro·


,·nvclmcn tc, os coll cccion n<lorcs diminull'am considc1·a\'cl-
mcntc o numero de aves e qua<lrupcdes: uão se cncou-
trnm 1unis a hi mncncos, rnulto poucos tucanos e pttpaguios
e, cm 1821, n. p cnns conscgnin cu contrn.r :1Jgu1nas pequcn:1a
cspccics·nos campo9 mais proximos. Núo su cce din o m cs·
mo cm Uhó.; m'cs numc[Osas liahitu\'nm ain<ln na mnttaR
virgens dos nrrcclores e as w argcns do rio ; vinm•sc lucn·
nos, papagníos, nrnrt iru-pcsca dorcs, jaçanons, cucos e hci-
ja-flôrcs. G:Jllinnccos hnstnntc maiores qu e as nos:Jns per·
rlizc s, e de sabor pelo menos tão delicad o, cra ni cxt rcm .1
mente co111muns u ns flor es t:1s, e dinriam cotc os caçad ores
do sr . Almeida l he traziam jncus, jacutingas {20), e prin•
cipnlmclltc uma grande q1.rnnthla<lc de indi viduas dessa
b cila espccic que chnmnm no pnfa macuco, e que põe ovos
de côr azul ,celeste, quasi do tamanho dos <lns ga1lin!1n~.
As cspccics de caça não e.ão as mcsmns cm todas as J,;.1rres
do Brasil; ru as pode·se di ze r c1uc qunsi poL· toiln n pnrl c
se encontra m oior vnriedadc d e especics elo que existe us s
nossus regiões.
A colJccç:ío de insectos que fiz cm· Ubii nJo foi m enos
cow,idcravcl que n de nvcs. Durnntc os mczcs cm qnc o
calôr nic nos se fa~ sentir encontram-se nindn alguu:1 colc-
optcroa nas partes do Brasil si tuadns entre os tropicos;
ma s é cm outulJro que clica comcçnm n se tornar com-
mu1\lh e continua-se a cnt:ontral-os e1n qu:mt id nde nté os
fin s de mnrço. E' ncccssnria cc rtn dcstrcz,1 pnra ap1m i, ar
esses pequenos ani m ucs; o imtincto da conservação man-
tém-n'os sempre alcrla; no menor ruido juntam ns pa t.,s
no corpo, immobflh:nm-se, <l cixnm-sc 1·olar sobre n folha
que cs tavnm comendo, cabem no chão e cscapílnt no meio
dn s l1crvns. E', pois, convenie nte que o ca çndor cst~n<la
com cuidado mnn <lu s m üos por <lcUaixo dn folha r:m que
vê o insccto que quer cap lurnr; o animal julga, pclu sua

{20} Pcnclopc.
VIACEi\t P ELAS PROVTNCIAS DE R IO DE JANEIRO E l\fINAS 45

manob ra h ahitunl, poder csr:apnr ao ini mi go, e ~e prcci·


pila no la ço que lh e foi armad o .
Não é só d urant e o dia que o cntomologistn co n.sc-guc
augmcntur sua s co llccçõcs; pod e ainJn, qu ando a noit e
d1cg:1, en trega r-se á caça <lc icscct os phosphorcsccn tcs.
Enqua nto q ue na F'rnaça o 11 ttrih uto <lu luminosidndc eó
~e observa cm ll"C% ou qm1tro cspccics ll c p yrila m po~, tJnc,
despro vi dos de azas, quedam-s e mais ou meno s no mesmo
lugar no meio dwi hen ·ne, :u1u i lli\·erens cspecics, pcrl en·
ccn tcs a mnis de um gcnero, percorrem os .irec sulc:mdo-os
co m suu brilh ante lu z. Alguns têm os ultimas nn nei3 do
ventre cheios de nrn tcri a phosph orcsccnte; outro!!, pelo
contrll rio, tr nzctn n a 1,nr tc superior do thornx dua s ptOL"·
mh1 cucills 1umiuosas, ari-e dond :ulas e b asta ot c nfoatnd ;1!l,
q ue p arecem confundi r-se qunndo o iusccto vôn , mns que,
ilurautc o din 1 hrilh um como ou tras tantas esm crnldas C ll ·
caslond a!'l cm u1u fundo pardo cobreado. Os colcop lcrne
ph ospl1 orcscc11 tcs i rtadi:1m orcJiuari u1nc11te uma l u1. lwi-
than tc e \'Cl' dc-nnrnrclfocJn ; algu ns, no cntmtto, npcnas dci-
xmn cscnp or um cla i-tÍo vcrmclli o e fraco, e nlguM cx;i.tcm
11uc têm no mesmo tem po alb'll ll .:I nn n cie aLdomi1rne:1 r.h ei<,s
<lc lu z verde e ou tr os cheios de tiu.L stancin lurn:iuosn •nn u·
rcl]a<ln . Nnlla é tão <liYct:tido como ve r esses d iversos in•
~cctos vonr por um a noite sombria nos luga 1·cs em que s,io
nLun<lonlcs. Os ares siio a1rnvcssndos por pontos luwi•
nosos mai s ou 1n e n os consi dcrnvcis, mni s ou numas inten-
sos, que se cruzam cm todos os sentidos, brilham por mu
mome nto, desapp nrcccm e se m os trnm mnis além. O vôo
dos colco11 tcro:J phosphorcsccnlcR n ão é o mesmo cm I.Ô·
do s as cspccics: nlg:um11s se clcl'll lU II dez ou doze pés ou
n1csru o run is; out l',1s, pelo contrnrio, n1.intêut·SC sem pre a
pequcnn distancia do sólo; n mn iorin vôa h ori z.ontulmc n-
tc ; m ns nos ]utiarcs pon lanosos cncontrn-sc umn pc1Jl1cna
cspccic q ue, co1 no um jn~to lum inoso, la nçn-ec numn di-
r ccçúo ohl iquu ou vcrlic.i l, sciut illa por um momen to, e
<lcsapp arccc. Sabe-se que o,g inscctos lu min osos tê,11 a
fncu1cln<lc de erúr..iqucccr ou esco nder a substancia luien·
46 Aur..usTo DE S A1 NT-H 1t.Amt

te que contêm ; cntrctnn lo, m esm o depois de mortos a pre-


sença dessa &u h st:moi11 &e t r ahc ainda peln cõr a111arc1Ja
ccrina da par te que n encerro, e, quando cstiio vivos, a
dariclacfo que dcsprcnclcrn é ús vezes b.isto n tc forte p.1 rn
se poder distinguir, na ob~curidn<lc, os objcctos mais pro·
::timos. P,1sscümdo umn tarde pelos arredores do 1tio de
Jauciro avistei n o aólo um d isco l wni noso de m~IÍs de um
pé de d ia rnctro. A' w cd idn que nvançnva, n luz fugi a dc-
;mtc de m im ; puz-mc a co1Tct 1 clla redobrou de vclocirla-
dc; co nscb,ui, todavio 1 npproxim ar-u1c o l.rnstantc pnrn clcs-
cohrir no cen t ro do disco um ponto nrnis Lrühan tc, e
me cor~-.·cnccr de que cssn }u,,. crn devida a um pP.rJ11cnis-
l!imo insccto que, após ser pcrscguil]o 1>or muito tempo,
cufio u•sc por dcbuLxo <ln porta de uw jarcUut e me c3cn·
pou.
Os qu e fmr.cm collccçõcs jú 1cvnLnUI pntn n E uro pn a
m ni or 1u1r lc d os inscctoe cu contrndi ços no li to rn l do l: rn·
~i]; Iorui:mun-se cou1 cllcs (JlHUlros arrun jndos co m Jllals
o u m enos ordem; cla9sil icar:11n-n'os de nccorilo com a res -
pectiva organização: mtts ningncm tlté 11:;or.i. pensott em
cstudnr seus habi tas tão vn r i.ulos, se us nrdis, am ores, e a
Amcric., espera ainda um Réamnr ou um Dcgecr .
'fodaviu, entre esses inseclos, hn u ns q ue siio pnr.1 o ho•
mcm larga fonte de incommodidn.dcs. Qu ando clu::guci ao
Rio de JnnciTo [i qu ci caiu os pés cscafo vrnclos pelas iJnl-
g 11s pcnct rn ntcs ( bic hos de pé), que, como todos 03 011 trcis
inscclos m.t.lcficos., ;i. t:ic.1.m ele prcfcrcn cin os Eur opeus rc-
ccnlcm cn tc <lcscmharcn<los. São corn muns p ri nci p nln1c nl c
n os c<li (foios recentemente coustru idos e nos r111<lar c~ 1cr-
J:COSi e era justa1ncn tc o de um n casa construida hn pC'l 'C'>
tem po que cu cut iio l1nbitavt1. Frcqucntcrneute c.x tirpn·
vnm-1nc n1 :,TUn s desses inscctos; e, certa vez, cx1ral1 iram-iuc
<lczcset c só de um pé . Têm os bi ch os de pC :i mesma r,o.
l oraçiio da pulga commmu, mi•s dclb cl iffcrcm por m~i:1
de u rn cnrnctcr importante; sii.o, ulém elo rua is, menores,
ma is comp rid os : correm, ta lvez, com maior ra pidez e sal,
VIACEi'\1 PEL.\ S PROVINCL\S DE 1{10 DE ]ANF.lnO E :MINAS •17

tnm cow menor vivncid:u)c. A pulga pcnclrnntc pcrf11rn


,1 pcllc e cscom1c•sc com plct urucntc, sem dci:x,'lr pcrcche- r,
nlém do orifício (!UC ahriu 1 si não os cloi s ou trcz uhimoa
nnncis do :1h domc: n nutrição que nbsorvc ;\ vontudc
dilatn-lh c o tubo "iutcsthrnl <lc mo elo cxtrnordinario; 11111 }
entrou 1ir1 carne e já 11fio potl c !!nhi r pcln ahcrturu por clln
propria feita , arlquiriodo rapidamente o tamanho de um
griio <lc cauhamo ou mesmo de crvilh.1. N esse cst,ulu o
insccto aprese nta um aspecto complct.1rnc11tc difícrcntc, e
seri.1 incapaz de mudar <le lugar; mostrn-sc cntiio como
um globo cshranqui çn do, 11chat11do , nprc scn taudo cm cncln
uma dns fn ces umn procmincncin pnrdnccnl :1 pequcnn: a
lla fa ce slrpcrior é fonnnda 11clos ultimo3 rumeis <lo nh-
dome n, e n procmincnc ia da face inferior pela cnhcça e
thornx1 que não soffrcrmn n menor di1:tt m;ão. Um a ligeirn
com ich üo revela a prc scnç.i do in sceto; n Cílntc se iuflam•
ma um pouco ao redor do ponto cm que o iusce to pene-
trou; cslc podcrin cnnsar nccidcntcs, si o d cbrnsscm ficar
nn pcllc por n1uito tempo. 03 ucgros e mulntos têm um.a
hahilitl ade pa rticular p11 ra rc ti rnr os bichos de pé, nome
<ln1lo pelos D1·nsi1ciros a trccs jmcetos; scn·cm-sc pnrn isso
de um nlfincte, ou, m<tis comm\1111e11tc 1 <ln ponta de um a
foca, e muitng vc:r.cs ni'io c:ms,un a m~nor dôr .
Nas zonas mais humi<la s e recentemente construi<l ns
tia cidr1d c d o Rio tlc Janeiro~ os mosqu itos pulluhun i~m
mnior ahundnnci.1 nln<l:1 que toJos o.~ ou tro3 in~cctos mal·
Iozcjos . Durnntc o din conee1·v,uu-sc CEieomHdos i:itraz <lo::!
n1ovcis e nos lugares obscuros; mas, qu1111do ,•cm n t:1rrlc 1
dcix:tm ~cus retiros e começam a s persegui çõ es . O 011,·i·
tio fica a torclontlo pelo seu zmnhido Db'lHlo, e w~ picadas,
sem produúr cmpoln mcntos, c ausam umn irritação iufb m-
m.atoria que preju <l icn o som no.
F.m lJhá ni'io 11:win mo~qu itos, como, cm gcrnl, nos Ju-
g:1n:s que nll o s;io muit o Laixos e on de ns agu n.s lêrn curso
rapi<lo ; rnns cxistium outros inscctos maHn:tejos de que rnc
qucb.:01·: couteuta r•mc·ci cm dizer aqui <lu.1.3 pnlavrm1 n
48 Aucus1·0 DE SAI NT-Hn.,rnm

respeito dos borrachudos, cspecic que creio não ter vii:110


cm outro lugar além do Rio de Jnncfro. E ' uw moscar·
do pequcn issiwo, e de corpo ruuito reforçado , Este iu-
sceto pousa li gcira mcnlc nas uiiios ou no rosto; vai e vem,
e hcsit.t longamcutc antes <lc escolher o Jui;ar crn que de-
ve cstocionn r. Pica sem que se perccbn; nuralic o sangue
sob u cpidcrmc 1 e forma nl1i 111nn pequena plnc:i vc rmc111a,
que ohscurccc, scccn e ncabn por cnhir. A comicliiío, tilll'
ndvcrtc da picad a, é, n principio, li geira; mas, por pouco
que se coce augmcnta, e n parle vietimadn se inflamnin de
modo hilstnulc scns ivel,
Vohnva cit do passeio uma tan]c, quando me vicrnm
dizer que meu hospedador C.Ytnvn á minha espc1·a no cu·
gcuho; dirigt-mc ]>ara lá immcdin tamcute, e JJiio fiqu"i
pouco suq>rehendido vcntlo•o .rnàca<lo àe homens que uiío
pu <lc deixar de recuo11cccr como iu<ligcuns. Pertl.!nciam
ó trihu m:iis disforme da «.;rcuç1io encontrada durante uti·
nhu àcmorn no B rasil (21) . Aos truços c1 n raça nmericn•
un, t,io diffcrcntc à,'l uossn, accrcsciam umn Icnldade pc·
cu liar a sua naç:io: eram Jc estatu ra pequena ; sua ..:itht.·
ça, µcha tnda em cirun e de u m línnnn ho enorme, mcrgn·
lhuvn cm lnrgns cspnàuas; um a uudcz quasi completa dei·
-xava n descob erto sua rcpcll e11tc sujeira; longos enbcll os
negros cnhiam cm desordem sobre 011 hombros; n pc.11e àc
um escuro baço, cstnvu saJpic adn nqu i c .a1li pelo urucu ' ;
pc rccJ>hHc atra\'Cz de sun physionoruin :algo àe iguohil,
que uúo observei entre outros Incüos, e cufim, umn cspc ·
cic de embaraço estupido tr;1hia n ideia que c1Jcs Jlroprio.s
tinham àc suu infcriori<la<lt.) . Esse coujuncto ve rào<lci rn-
mcntc 11orrc11do me im press ion ou muito mni s do que cs-
pcrnvn, e fo z uasCCl" cm mim um 8Cntime11to de pied:i.dc e
humilltaçiio. Nii o tardei n saber que esses Indios pcrten-
cimo ao numero do~ qt1c os Portuguczcs chnmaru Coroa·
do s, e huhitn10 M florestas vi sl nlrn s do Rio Bonito. i\Icu
(21) Vido a inl to dncçio ii m inlin !Iütoria tl1u pla,rlas mnü 110,
lovCJ.i.s tio Brasil a o Paragua;r.
VIAGEM PELAS PIIO\'INCJAS D!! Rro Db JA NEIRO E M I NAS 49

h ospcdoàor tiuhn notndo que cu desejava urdcntcmcnte


ver sclv:1gcns, e com n C!ipcrnnça de Hma rccompcusn, h a-
vin decidido nlguns <lesses homens n vir á su11 ha hit açiio .
i\fol chc;uci ao pé <lellcs, já l he, rogn vum qu e d nns.i s•
Bem; w :is cnst nrnm mui to a consenti r; e pnrn l cval-os a
isso, foi ncccss,irio pro mettcr-Jhcs ngna r<lcntc, licor de que
j á Jli cs fôra d istr ihn ida nmJll:i rnç:io. Ali nharam-se cm
duns filn s, os J1omcus n n frente e ns mu lheres nt raz: os
prhnciros scgurnvo ru o nrco e ns fle chns cm posi ção vc1·-
tical, e :iqucllns dentre ns mull1 crcs q ue tinlrnru crcallças
<lc peito, eonscrv:irurn-11:is nos braços. .As.sim. dispostos,
im;r.crum-sc n cnntar cm tom lugul,rc e mclmu:o lico, e, ao
mesmo te mp o, começaram ,1 dnnsa. Awmça,•:m1 uns cm
seguida nos outros caminhando com :;rnvidodc e mcdi tl.1,
orn sobre uru pé, orn sobre o outtOi desse modo fozinm
cm linhn rcct n nnrn <luzin de pnssos ; toda n filn se volta·
vn cntüo; 03 que tinh mtl estado .ulin nlc fic,wa.m para trn:t.,
e reeomcçnvnm cm acuti do co ut rn rio. A esta primciru
<lnnsn. sueccUc u urna out rn que tin ha p o r oh jeclo, disse·
ram-nos os lmlios, cclchrnr a de rro ta d o jngw1r, e que ern
ncomp an ho da de um can to pouco menos lamcnt avcl, Cn-
minh:wam do m es mo m odo cm duns fi bs cm um muito
pequeno espnço ; mas, cm lu ga r tlc con se rvar o corpo erc-
eto, curvnvam·no purn diuntc, npoinv:nn um dos punhos nn
anca, e snltnvnm com um pouco mu is de vivacidade.
Qunm1o acuba ram de dausn r trouxcram,J hes feijã o e m i•
lh o. As m ulheres mcttcrnm n~ mfios na com,i cl n e tirn-
wu n aos punh ados o qu e cominni. Os 11omcns nnnujn-
rnm pednços el e casca de n1·vorc e u til izuram-n'os ii. rn:mci-
rn de colher, comendo jun tos 1w g:1mella. Qunn do termi-
naram a rcfoi çiio, o m uis velho tio grupo, que pnrccin o
chefe, veio se nta r.se nos pés do sr. Almci <la i então o mnis
jo\·cm, clrnmnclo Bm·é, uvançou parn este 1dtim o. e mnu-
tendo•sc de pé di rigiu-lhe o diseur<io seguin te cm máo p or·
tugucz: ~'Es ta tcrrn rios pcrtem.:c, e siio os btnncos que a
cobrem. Des<lc ..i morte do no6l!O grnndc capitão, ~ornos
50 A ucuS'fo DE S,\I N'l'-Hir.,unE

cecurratados de tod.1 n pnrtc, e não temos mnis nem l ugn r


sufficient a pnrn poder repousnr a cnheça. Dizei no r ei
que os b ran cos nos tratam como cães, e l'Ogai.Jhc que n os
J ê tcrcJ pnrn po clcnnos comt ru ir um n altlcin". Es::n: pc·
qucn a nreni:;a, qu e 11iio cr ,, mais que a expressão fiel el o
\'crd adc, foi pron uncin<lu com um t om bn stantc ti mi<lo,
m ns no ru csmo tem po COIU uruu csp ccic de aolcruu id:1.1lc
que n tornava mais imprcssi on:mtc ai nda.
Excitndos, cp1i çá, pelo c.'l:cmplo dos selvng-cJts, os nc·
gros da l111hit nçii o pediram ao senhor pc rm is.s.i o pnra dan-
snr por su a vez; fo i-lh es conccd icl u, e n ós 11.iío tnrdnmoe n
ir vêl-os cntrcg:ar ~nu-sc a esse pra1.cr. Os nc:;ros crcoulos
dn nsavam batuqu es (22), c u cp 1:i11 10 nm dell cs tocaY;\ um a
c.~JlCcie ele r:u nhor de b,asen, e ou lro , csfn!gn n,lo com
ra pi dez um pequeno pednço de pnu nrrcdon tlado sobl'c us
rtt inuras transversncs de um grosso ba Gtão, pl'o du:tin no
mes mo tem po um r uido 111uis ou mcuo!I scmclhnntc no dn
matrnca. E m outro nngulo do tcn-ciro, nl guns n cgt'os de
Moçamb iqu e for ma vmn umn roc.la no me io da qual se ns,
sc nl av.,m dois ou trcz mus icas que ba tiam comp nssa1.Ja.
mente cm pequenos Lamhorcs (23) de pou cn sono rid:i dc. Os
clu m1a riuos :icom11n 11hnvam-n'os com seus cn nt os; salr avum
gfr:rndo sempre no mesmo sentido, o a cn da volta scue
movimentos mais se nnimn,•,1m. Com oe j nrrc tcs \'Crgn-
dos, punho s !cchodos, o nn tc-h rnço cm posição verti cal,
avn nç:,vaw um npó~ o outro, rcmcxcnc.lo os pés, e da ndo
:i todos os •wcmbros um a cspccic de agit nçii o convuht\·n
,1uc de vin ser ext re mamente fat iga nt e pnr:1 home ns qu e ti•
n lw1u tr:ilrnlh:ulo durnntc o cli., todo. Um tal CRl ado
violen to, porém, co ntribuin para esse esquec imculo de si
mesmo, que fuz to d a n felicidade do rnça nfricana, e foi

(22) D:ms.a indecente muito tHotb entre os Ilrusilciros. Nn Al·


lcmrmb:i so cscrC\'CU cr r::ul:imc;,,lc baJucH.
(23) Réco-rêco. ( N. do T.},
\'J,\C Ei\f P ELAS PIIO\'IN'Cl,\ S DE R io DE ]A NEll{O E i\IINAS 51

com gr.i ndc pezar que vi rnm chegar o instnnte marcndo


para !!C u r epouso.
No di n seguinte p cln manhã tratei <lC ir retribuir :1
visit n aos nossos Coroados, o puasci o <lin entre ellcs. Teu·
do ntru.,,cssarlo tlu ns \ºCzcs su n rcgi iio no d ec urso e.l as mi·
nluis viagens, t ive occasião de acctesccntur outros .cschre·
eitt1en tos aos que ruc de u su a cs tndia cm Ub:í , e reunirei
aqui o que aprendi ácercu dcascs i;clvngcus.
Ü5 Coroados do Rio Bon ito se co rnp ocru de <luns
hor<l:1s mistu r:ulas 1 os Tmnprims e oe Snraricons (24). O
nome ele Coro(l(los (25 ) , que os Portuguc1.cs d ii.o a esses
Ind ios, como n vad ns outras trfüus (26 ) , deve, ao que
p nrcce, su u origem :10 co3tume que tinh:nn nntignmente
mui tos uhorigcncs, seja de cortnr os cuh ellos no meio . da
cnbcçn, ú nrn neira <los n osso s snect·<lotcs (27), seja, :.mtcs,
de 1uio con\'i ervnr mnis 11uc: uma calott c tlc cnh ellos 1 como
fnz cui nindn hoje os Do tocn<los. O sr. José Rodrigues foi
o pi·ünciro que ec occupo u com a civiJiznçrio <los Coroados
do Rio ll on ito. Seu ~cJo nú o se }imitava nos dos arredo·
rcs de Uhll e P no Grau dc: m :mdou abrir umn pn s~ at;cm
que ia do P arnhy lrn no Rio Preto. Eru uma Cpoca cm que
o 1iniz niio crn ainda h abi tado por ge nte <le nossn rnçn,
ellc (!travcss:ivn só ou quasi só as flo res tas m ais densns ;
lc\'nva aos Ju dias vÂvercs, h1 strutncntos de feno e remedias ;
cnt rn v:1 cm suas choçns e se n11 ro\'c itavn, parn lhes com utu-
uicnr o bnptismo, t.lu c011fi ançn que lh es h ;l\' i a lusplrado.
Lc\',w a tão lon ge o 1l csejo Uc ag1·ud11I-os, que urna vez co-
meu cm eu n compan hi a milh o qu e lh e offc1·eccr1u :n p nra
rcgnla l-o, e que fôru aJJtcs m nst ig:1<lo por mul heres vcJhaa.
(24) A fi n:tl J:i primcirn J cuos p:ilanns se pronurici:i com o
w,
n o ·lbl1:i Jos Port11c;uc1.t-:;;, e a scgu111la com o o seu 1iu.
(2S) O, PoousnczN, 11 i'i o pronuncinrn coroauH, como se cscrc·
vcu nn A.llcnmub:i.
(26) O!J P ort u i;:uczcs 11pplicnm csso nome :ilé n sclw Acn s qut·
l1:ib i1am :i c,; lrcmida<lc mcr iil ioual Uu provi11cia tTo Sii o PnuJo.
(27 ) E s50 é n opiniiio tlo 5í. h:iriio d'füchwcgc.
52 AucusTo UE S At NT-Hn.AIRE

(27-o.) . Após a m orte J c~c homem bcncmcrito, o governo


confiou a tut c1la d os Co roa dos a u m di rcctor a que m se
dnvn cem mil ré is por anuo (cerca de 625 Ir.); mus nâo
tarr]ou muito que se cnnsnsscm J cs,m <lcspcsn, e ac lu nhucn-
te ni ngucw se occupa mn is com os Coro.idos. Tiuhnm sido
n p rinci pio :1lojudos cm uma aldeia (28 ) a cerca de no,·c a
dez lcguas de Uhá, on out ra 111.i.rgcm do P arah yl.i a. Actunl-
m cnr.c erra m cm n ume ro de qui nhc utos u se iscentos pclnJ:1
mnttns elos .,ncdorcs, niio co nscrvoudo Jiah it,1.çõcs f Lxas, e
vive nd o qunsi st:mprc da caç;,. P al'a sn tisfnzcrcm a pni-
xão qu e têm pc1n agua rd ente, d ccidcui-sc, ás vcr.es, n trn·
lrnlhar nas ha bitações por luguczas ; porém, mn1 possuem
com qu e cmhchcdar-sc, entregam-se ,í indo lcncin. Fazem,
com mu ita :-1rtc, oreos e flccl rns; sabem thar estopa <los
rumos tcnr'Js dn cccropia {embnrí: ba), e com clb fo bricnm
re des e um tecido cruzado bastun tc for te, poré m grosseiro,
de qu e faze m cnlçõcs que a penas descem nté os joelhos: n
isso 6C limitn toda a sun iudus tri:t. As choças uiio são
runis que um a cspecie de lntad:i mu ito mal const ruido ,
nltn t.l c cerca de qu aa o pés, e cohcr ln de folhns d.e pal-
meiro. Entre elice poucos on dnru ruis: a maior p arte uen
trapos que os Portuguczcs l hes tliio gra tuitomeu tc ou cw
ll·oca de trnbnlho.
AJgun s rccebcrom o bnptismo : siio, qu nnto ao m ais,
obso1u ramcute indi ffc rcntca ó. rcli giiio ch ristã; e, n tr in ta
ou quaren to lcguas d a ca pi tal , dc:ixam•se erra r nlgu mae
cculcnaa de In dios pelo meio d ns fl orestas sem que nin-
guem se lembre cm clcvnJ.oa no bni:xo srnu de civilizaçúo
de que seriom suscepti\'Cis.
Os Coro.i dos reconhecem um chefe tirndo dentre os
seus; m!l:s a.ua au cloJ:idaclc sobre homens q ue vivem di:s-
pcrsos pelns mn~tm1 deve ser wui to ]imi tndn .

(!h) Onb "' un,• ••l' .. io i!o •<l,bi, co~/,n.


(23) E.,10 tenuo, que ~i1,11iUc::i propriti mcnlc 1wi.:ocç,áo cm por ·
lu ~uez:, niio se npp l icu 11 0 Broail ! ini'io :10J orr::tncl111mc11 101 dos hu1i a1,
VuCEi\l PELA S Pno,'INCL\S DE Rio Jm J ANEIRO t:: MINAS 53

Podem trocnr de mull~cr quando hem lhes p nrecc, e


assegura.se que rt polygnmin cst ú cm u.so cntl'c c llcs. A
mulhe r scg:nc o marido Íl c;,ça, e é elln qnc tl' ans.poTl'3 a
diminuta lrng:ngcm, como succcdc gct'ahncn tc c11l rc :u1 P.O·
pulu çõcs selvagens.
Pnrccc que autca de se mlsturnrcm com os PorlUf,'UC·
1.cs, os Coroados tinham refações nmoco!!as t íio pouco d is-
<.:l·ctns co1uo os ani.macs~ siio actual mcntc mais rcscNndos.
Nií.o se crci.i, todnvfo, que seus coi;tumcs se lr.nliam rcnl-
mcute apu cndo desde que cnl rnram cm communicnçiio com
·1iomc11s <ln n O!ISll rn<.;n: ns mulheres Corondos niio se offcn·
dcm com os gestos, lls vezes h.tstnntc indccc11 tca, que oa
brancos térn cw sua prcsc11ç,1 (29) 1 e é ra ro que resistam
ti menor solicitnçüo. O pudo r, é fncto, crn nnti:;umcnte
desconhecido n esse povo, e os indivMn os se j untn\·:nu pu m
sntisfnzer umn necess id ade do u1csmo modo (JUc bcbünn
quando tinhnm sêac; clnnclo , porém , n ln l :;ente a jJén rb
d cccncin, os Port uguezcs cns innrnm•n 'os fl dcsp rc,";al -a, e
corrompc rnm-n'os nnt cs de os civiliza rem.
V i Bu1·é, esse Co1·onrlo de que fa lei anteriormen te,
dive rtir seus camnrndos com gestos obscenos, t:mqnnuto
um jo\'Cm lodio, que :ité cnt:ío vivcr,1 l onge da s hnhitn-
çõc8 portuguczas, o olhavn com a wnior iudíffcrcaça. A
indc ccncia fo t. cornr u vir tti<lc, e provocn o riso do8 qu e,
conhcccnclo o putlor, u ão tem em cscand al izul-o. No Cli lU ·
do de pu m u nturczu níío se comprcl, cndc nem n riso Jc
um nem o rubor do out ro.
Debuxan do a imprcsstio qu e p ro duz iu cm mim a vist n
elos Coroados, quando pela primeira nz ohscn•ci nl guns
clclles, j :í JOC cx pnndi ôccrcn d~t infe rioridade dessa tri l.iu .
Jnmn is encontrei uma unic.1 mais dcsngrndavcl e r:!slu pidn.
Tn11to têm: por exemplo, os Botocudos d e vivos, alegres,
francos e a[fcetu osos, quanto os Coroados de inrli[fcrcntcs,

(29) E', ptlo mcnoE, o quo cu vi cm UL1í,


54 AUGUSTO DF. SAINT-BU,AIRE

tri; tea e apnthicos; mal olha m, como o disse alhures, pnrn


nqucllc que os ncnric in e present eia (30), e suas nttitml ca
lemb ram na do!; indivíduos da nossa r nçn que cahinun n n
imli ccilid ndc. Ora vios trn m uma cspccic de tim idci tola,
e quando se lh es fula , baixam a cab eça como crc:m çna; ora
soltam gru mlcs :;argnfüa do. s, sem que scjn possivcl dcaco-
brir- lh cs a razúo .
Entre as l,ng-a tcll n!:I com que prcscotcc i o~ que tinham
vindo a Ubl1 nada p areceu ngracl a r-lhcs tanto como os al-
Iinc tm1. Julf;avn da r-lhes grande prnzcr offercccndo-lhcs
um cspc1l10; p orém os homens ma l olhnr:n n pa ra c1Ic 1 e
us mulh eres, Íl s quncs esse objcclo, induhi1av clmcn tc, d nva
o sentimento de su a inferi oridade, esconderam o rosto com
as mãos logo que o vira m. Uma dellaa, todavi 11, que tive•
ro maiores contac tos com os P ortuguczea, acabou por ac•
cei tal·o, mas unicamen te pnra <lel!c se ser\'ir no momento
ii maneira de faca,
Que rendo arcl11\'ar alguns voe.ihulo& da liu gun do9 Co·
rondos dietados pelos que t inhnm vindo n. Ubá, tire i do
bolso u uu, pcnnu e tiuln ; mas inst antaneament e fugiram
todos e foram pnsscin r pelo campo. Voltnra.m, todavia, ú
noiti nhn, e vim a anbcr que tinlrnm temid o que cu os Jc.
vaê!!C ii força para o Rio de Jnnciro, porque, pouco tempo
nntc!!-, tinham visto militarc9, que ca pt nrnrom deser tores
entre clles, trazer t.L mlicm i ns trum e ntos d e CJ:cript a.
Foi coui cxtrcrn::i düfi culda <lc que, nn é po cn cm que
passei pcl.i rcgiiio desses Jmlios, pu de decidir os que cu
ia visit:11· 1 a m e cnsi11ar alguns termos do seu idiomn; parn
obter um vocnLnlo a mais ernm ncccasnt:ins lon'i;aa suppli-
cns, cnricias e se mpre algum p resente.
Ei s os term os qu e me commnnic:u:aru; escrc,·o-os tncs
como se devem pronunciar segundo n orthogm ph in portu.

(:10 ) Vido a introducçúo ti minha Tlistorin dns plntllfls mais no•


laveis da Dr~il e do Parai;u.ay,
VIACEM l'EL,\S PnOVJNC[A S Df. Rm DE JA NEIRO 1:: MINAS 55

gue:r.a, q ue se nfostn me nos 11uc u nossa da reprcacntação


ex.ict,, dos sons: Deus, T uprm; ,1g mt, u/wmrm; fogo, moti•;
sol , copé; cn hcçn, hê; l un, pergra n; homem, r:wri m an; m u-
lhcr:boiurnn; cren nçn, spona (a f echado }; pai, sclcua; miíc,
ioua; fil ho, sn1ci11a; mão, ju pnré; Lraço, ulrn t ; llcJo, tupié ;
pé, jupnieurm; olh os, rnu rim; narh~, nl,im; hocc11, chori ;
Ungun, tão; nrvorc, bó; pnss.1ro, proorio.
Como cm gcrnl todos os fodfo s, os Coro;1dos falam com
a hocc:, r1uasi fc chatb e desprendem . os sona com esforço
do funcJo <ln gnrgant:i. Por mu ito resumido que seja o vo-
cah nbrio qu e :,cnho cJc ci ta r, hns la pa rn fazer Ycr 1p1c a
lin gun dos Col'on1los, com o mui tus ou lrns americanas. tem
a v:mtngcm <lc .idmilt ir lc11 uos cO m}lOSlos ; assim jupa ; Cllmt
(pé) é n m com posto de Í llpn ré (mão ); ct1rriman e boimmt
siio cv.idc nten.icntc 1,nfov1·.1s cowÍ)os tns, e o mesmo succcde
com sclc,w, iofía, smcirrn.
O sr. Almeida u iío p:issou mais de quinz e <liu s nn hn~
hi taç.ão; mus p cnn itt iu ·me 1p tc fü:nssc l.í ninda de pois J c
f U3 pn rt ida, e, dcspe<li ntlo-sc el e rnim, prnvi<lcuciou sobre
lodos os meios de tonuu: minl rn estadia cm su n Cl1Sn tão
n:;r:i<l nvcl q uallt O o pudesse se r cm nun nuscncin.
As coHccçõcs que ti nhn co wcçndo accresccntei n1bruns
uumuniferos que enviei no j\{u9eu de Pnris immedialamen·
te de regl'csso ::io Rio de J:i nciro.
Em p rincipalmente qu nndo h n\•in chovi do que os ca-
çadores do sr . .A.lmei1.b ma tnvam mai or q ua ntidade d e pe-
ços. I n tcrroo,uci-os :i respeito e me t!!sp on<lcra w qu e após
a ch uYn sena pn ssos se fo'l.imn OU\'ir muito menos 11ue qn nn·
do os pés faziam est.,lnr n cada momento foll 1as ou galhos
scccos; cd iout nnun nindn, ser voz corren te que, <lurnntc o
sccca, o jngu nr 1nmhi ., frcquc11tc mc atc AS pa tas 11 fün de
fa zer meno s ruido, e 11iio r,.'l pa 11ta r u p resn.
TrotLxc ram-111e uma 11rn11luí uma sa riguc fomca (gnm-
bll) que ti.ô.lrntu mor lo co111 um tiro <le cspiogordn.
56 AucusTo p J.: SAINT·H ILAmE

Seus oito fi l hoe, <JUC n ão tinh am soffrido ferime nto nls;um ,


conti nuurnru dm:n nt c todo o resto <lo dia p1·csos :is nmmmas
da mãe; nH ,mquci•os clcllns no din !Ctt1int c, mns torn ara m
inunc<liatnm cn tc a pcgnl-as. No terceiro clin nimJa cala·
vnu1 todos vivos, com cxccpç:Í o J c u m un ico; os outros,
scpnr.i tl os <la miíc pc] n sc1,,un cl a vez e arremessados pela
j nn cll n, só morrcrnm ao cnho de aJgumn s h oras; cmfi m) a
vida é de tnl m odo tcirnz nessa cspccic que u ma d ns cri:l11 1
a qnem um dos em pregados nhr.irn n pcll c do ventre cm
todo o compd m cnto, sol,rcvi vcu h aslnnt c tem po n c.esn cruel
opcrnç/\o. E stmnos hnbitu:ulos :i. ver nn gn111h:í. um symho-
lo iutc r c~!H"tntc de a mo1· mal c mo ; mas n iio nos deve mos
ad mi r;i r de qu e os Drnsilciros lcnh3nt lfio pouca pict1ru1c
por esses :m imncs: uão só a snriguc te m for m ns clcsng rada-
veia e des pre nde múo ch eiro , como os criodorcs n conside ,
rum um íbgcllo, pol'qu c, cmhora mui to meno r que il rn·
posa, não fa1:, cnlretnuto, infer iores C! trn gos nos gnlli-
nhciros.
Tcu<lo pnssado um mcz cm Ubá tra tei de vohnr ,10 R io
de Janeiro, e o ,:ul U1inislrn<lor me :muunciou , por ordem do
p ropr ic t::i.rio, qu e cu não p,, r lir in sem 1cvar vive res. Um
mu lnt o que o sr. Almei<l., th·ern a b onda de de deixar no
meu scr,•iço, devia me servir de gu in e cond uz.ir o :mim:il
que Jcv:wu as provisões. N.io snhendo nind n o que siio os
cscmvo.!!, e, princip almente, os de sangue mestiço, entre•
guci-mc complct iuncntc no bom An tonio. Fcz•me nlmoça r
cm Pao Gr nn dc, cm cnsn de amigos do s r. Almeida. Á
tard e .fulci,J hc dn s provisões ; Anton io ru c respon deu qu e
ti nh n01 sido esquecidas, e que o burro sómen te enrregnva
Lngngcns per te ncentes n seu senhor; acrcdi tci,Jhc nn pn ln•
vra, e juntei mal no ,tl bcrg ue de 13cmfica. Pnrti no dia
seguin te ap ós um a r cfciç.ío fru c,nli.ssima, ma! o m ula to
me a ssegurou que cu serin nm pl nmcute indcmn izndo por tun
VJACEM PELAS l'RO\'INCJ.\S OE H10 DE JAN EIRO J:! 1\l l NA S 57

nlmoço que me Jcvn ria n fozcr cm casa <lc um coronel


amigo do sr. Almcld11. En tretanto npproximuvo:mo-001
cnd n vez mais Óa vi1ln, a cn:m do cornncl mio npp.ircciu, e n
fome começa va n se faze r sent ir com intensidade; isao ncnh ou
por n1c inspirar n]g uuin dcsconfürnçn, e, apcsnr da rcsis tcn·
eia do hones to Antonio, fui c."'u min nr o burro e eu contrci-o
com um carrega mento de p rovieõcs m:i.ís ohundnntcs do <JU C
scr inrn uccc~sarías parn cle:.i: pesso:1s. Fiz vorn <le m e apro-
ve it ar dn cxpcricneia que ncahnv n de ndquirfr , mne nilo
q uiz dcnuncinr o bom Antonio; os negros que co n duziím1
111i11l1 n!'I eo llccçõe!I, po l'ém, e que tinh nnr fi:cndo para trnz,
niio foru m t;'io di scretos quan to cu, e o fiel rnul,1 to foi ensti-
gndo J)Clo seu fuz: to.
CA P I T ULO III

PARTIDA PA!lA A PllOVINCIA DE MINAS


r.ERAES, TlWECTO DO mo DE JANEl!lO
ATÉ A ENTRADA DESSA PllOVINClA.

Partida do Rio de Janeiro cm companhia dos srs. Langsdorff


o Antonio Ildefonso Gomes. - Aspecto cncantudor dos arredo-
res do Rio do Janeiro. - P(lrochin de l?tliaú.ma; et.ymologin
desse nom e. - Comparnçiio entre a.s pa l'ochins dos arrc<lorcs
dn capi~nl e as do interior. - lra,iá. - Encontro dos Coro:i-
dos. - Vcgcb.çiio das sebes. - Chaca,ra8. - S. A11tonio da
Ja,cutin!Ja. - Retrato dos senhores de engenho. - Bcmficn. -
Pellcs do animo.cs selvagens, - Vis ita a Ubá. - Caminho de
Ubú no Parohyba. - Hio ParnlLyba; reflexões sobre a escassa
popula.çtío dessa zona. - Vassom·a, planta nrncilag:irn:isa. -
Ranchos. - Quudro dos pfannltos e bnc ias do Brn::.il m~1·idio-
nll l. - D:i.s estradns em gemi, e em particula1·, <ln de Rio de
Janeiro n l''füa Rica; cnusns principnes dos poucos recursos que
ofícrcco cssn vin, si bem que seja muito frcqucntfuln. - Fari-
1tlm. - Choça de Paiol. - Aspecto da uma ilorcstn de monta-
nhas, - Parahy{mna, 1·io que separa n província de Rio do
J an eiro da do .M inas Gcrncs.

Querendo neostumnr-mc aoa pou cos com o cnlor do


pnii,;, t inh a projcçtn<lo colll cçar minhas vingcns pc!n pro-
vincin <lo Rio Gra nde; wns o sr. Awonio Ildefonso Comes,
jovem Brnsi leil'o com quem wc l igárn 1 e que cultiv ava n
botanic n com aprovCilllmento, convid ou-me n ir pn s!nr nl.
guns mc:,.cs cm casa de seu pai na provi.nela. das Min as, e
acccdi Ú3 suas instnncins.
Este wnnecho, o sr.· Lcmgsdorff, cousul t1n Russin, e cu,
partimos do R io de Janeir o n 7 de dc7.~mllro de 1816, ncom-
panlt.idos do nicu crca<lo, um jovem I n<lio Dot ocudo, que
servi" no sr. Lungsdorff1 e fin~lmcntc, de um negro, e um
VJAGEi\t PELAS PRO\'INC IAS Dt Rto DE ]ANt:IIlO C :i\'fl NAS 59

mulato que pcrtcnci nrn no er. Ildefoneo, e nos qune:s con-


fiumo s n comlucçlio (los burros.
D cix:rndo o Rio d e J :u1ciro tom amos o cnmin/ro de
terra, nqudlc de qu e jll falei. Pelo cs p:u;o de ult,'llnHlS
lc;uns este c:imi n ho, cmlJO l·a poeirento, é Lello, h:istnntc
pl nuo, e po<le ser tr;msitn<lo por yjnturos. Den tro cm pou,
co passovmnos dcantc do p:ifacio de Síio-Christovõ.o.· A
direi t a pcqucnu dis tnn cia nos separm·a ,la lrnhia, da qu:il
vislumL rovumos ,i s ,·czcs trechos t1cliciosos; ú esquerdo
avist:ívarnos um vallc scmc.1 do Jc collinns e de cos:u de
campo cnti:c as qu.1cs via111-ec gruru1n.1dos e terrenos cu hi-
vados ; 11 1:ii s 11l é:m pcrceb inmos ns alias mont:rnhns dn 'fi.
juca, cujns cncos tns são cobe r tas de mall.is vfrgcns. T.:i1ve~
cousa :il;;unrn no m undo se compare cm hclleza 110::i nrrc-
dorcs do Rio de Janeiro. No verão o céu é de um nzul
carregndo , no in verno u coJoraçúo cnfrnqucce e nprcsê utn
esse azu l cfo. ro que entre nós se ndu1ira n os bcltos dios ilc
outomno. Lú jnurnís .:i vegetação rcpou.:1a, e, cm rodos os
mczes do anuo, us uiatt.i s e cnmpos estão ornados de I1ôtes
vistosas. F lorcs tris virgens tiio Ycll1:1s como o muudo exhi-
bcm strn huponcncia, quasi :is poL" lu~ ,la cida d e, e ÍOl'ntnm
um eontt·nstc c11cn nt ador com o trnL.:ilhu dos l1omens. As
CO:!:!us de c:impo, que se uvis trun de todos os 1ados, 11iio têm
mug ni ficcncia; n il eonstrucção pouco se segnircun as regras
dn ;u-lc; rn;-i s a ori:;innlidd c d e se u aspecto coutl"ilrnc pnrn
tornar a p nysngcm mais piltore~cn. Qucrn seria capuz do
descrever ns l1cJlcins qu e nprescntn n. ha l1L,. do Rio de Ja-
uciro, esse porto que, na opi nifto <lc um dos nossos al m i•
rnutc s ma is in struidos, podcrin cont er todos os <ln Euro pa?
Quem podedn rctr:i tor os illws tiio d i,·crsas ent re si de que
está conlh., dn n ba h ia, essa urnltid,1o de enseadas que 1hc
,lcscnhu os co ntornos, essas mo nt;1 uli ns magcstosas que n
h or<li1n1, e tamlicru u vcgctaçii o tão rica e va riada que ocnu
ecu littornl?
60 AUGUSTO DE SAlNT-Hl (.AIRE

Aa cetrad!ls vü•iu hos dn capital do Drnsil são hoje cm


din tifo movimcut:idns como us q ue con duzem ús grnmlcs
cida<lcs da E urnpn. Dnrnn tc umns du as )cb-uas u,io dei-
xamos de cncontrn r homens a pê e n cavallo, e negros rrnc
comhtzinm dcscnrrcgndos os cargueiros que pcJn manhã
l1nvinm leva do á cidndc com provisüc.g i rcbnnhos de bois,
e vnl'as de porcos, tocados por Mineiro,, nvn nçnvam lenta-
mente, foz.cmlo voar turhrlhõ cs de pó, e n cadn momento
nossos ouvidos eram chocados pelo ruido confuso que fa.
;,;inm nns vc11das os cBcr:wos confumlidoa aoA h omens livres
de dnssc inferio r (31).
Tendo carni uhndo durnnt c ,luas Jcgnne a.vh tamoe a
igrcju pnroc.hinl de biliáurim ou S. Tiago cl!nf1aríma~ pc·
queuo edifício cons truido isobdnmcntc sob r e urna pJa1 n-
formn de onde ec descortina um p,:moramo. mui to agrndm·cl.
ü nome d'I11l,aúma não pnMn, provnvcJ111 cutc 1 dum a
corrupç:ío do de l,, /1tima (32), qu e se dii , no Drusi J, ó ,w c
curiosa que os nulurali stas chauwm palam cdea cornuta.
Como v:irins Joca Jid:idce têw o n ome d e / 11/11mut ou As
1"1mmas, é 11 ro"nvcl que t.il ave, h oje cm tli:t extremamen-
te rarA, fosse outrórn mu ito commuu1 ; mas foi com certeza
<lizimad.1 cOD l o fito de oh têr-sc e&'Hl sn licucin con1cn que
trnz ú. cah cça e :'1 qual se .:1llrihucm vi rtudes hnngi rtu•
rio, (33) .
No interior <lo Brasil cam iulrnm -sc, ás yczcs, sessen ta
lcguas e ruais nincln , pelo terdtori o <lc pnrochias onde exi ste
apcntl!t um miJhnr ou dois de h11bit:mtcs. ~Ia, o que provn
quanto os arredores do Hio de J nociro siío já has tnnt c po·
yondos, é que n pnrochia de / 11/,aiíma, cujo ruia uão é

(31) Quadro tro~;,<lo cm 182 2.


{32) . So 1h:\·cn1os ncrcdi1ar cm :'\fo rccraff, 1iu ho cm icu 1cmpo
o nome do a11 l1 ima. "Os pnulis1os ;iinc1n !lOic dizem unl1u n1a". N.
do T.
(33) Toh·c7, tJUU so p rocure m11 cs os es110r iícs 1l c 11n c c&t.Ío nr•
m11J11a 119 nzas.
Vu.GE~I l"ET.AS Pno\'INCIAS I>E RIO DE JA NEIRO E MIN,\ S 61

maior que meia lcsun, co111a duzentos fóg:os e mil e se.is-


ccn tos habituntcs ,1dultos (31 ).
Essn p.irochin, como vaTiíls out rne n.is pro:cimld.idcs
do Rio de Janeiro, não é formnd.i por uma . povoaçiío
ptopdamcnte dita, e se compõe rlc cnsas cspursns pelo
cam po. Nns locnlid ;ulcs rct ir:Hln s do interio r, pcJo con•
trnrio, niio h n pnrochin scnt povo ação, e a rn 1.õo dee!!D di f.
fcrcnça pode ser, pa rece-me, exp1icnli,1 facilmente. Em
tomo ílO Rio de Jnucirn as terras se dividiram ninis que
cm quulqucr outrn p;1rtc; endn iicdaço de terreno rrnssou
a ser liabitudo, e qunncJo o districto nttingin populaçfio
sufficic1uc, passal'n il constituir umn pnrocl,iu indcpcndcn•
lc. i\fos ningucm ficnvn assás nfa~tndo rln i; rcjn para que
não 1i udcsse Jii ir cu1 pouco tcwpo, e como a8 vendas onde
se adquirem os artigos ma is ncccssnrios estão di SJl craos ii
bcirn de todos os Cll!ninhos, qual quer propricturio tem
ecrnpre uma no seu nlcnncc; uiio hn, por conscb11.üntc, raziio
pnr.i que se forme um gru po ele casns no redor. da igrcjn
de prcícrcncia a cUI m itra qualquer Jlllrte. Não se deu
o mesmo rws pro\'il1cins ccntrucs, oudc os lrnhi tautc s mo-
ram !' Cmpre bnstnnte afasta dos uns dos out r os. Além du
eua tnorncln h:1hi1ual, ~a dn lavrador quer ter casn perto do
igrejn, onde n fomiliu possa rep ousar dn gr:mde cstirad:i
que fez parn assistir no serviço di\ino; on<lc poeM rcccbu
03 umigo9, e ttn lar, cmfim, de negocios com scu11 visinhos
rcuuitlos. Os nr tifiecs, mercadores, hotcquineiroe, trn tom
natura lm ente, tnmhcm , de se appro~imn r do lo cu ) cm que
se reu ne m os proprietarios, e é n!l.Sim qu e se formam, n a
mniocin, ns povoaçõcs do interior que uão dc\'cm a or igem
á presenç a do ouro.
D'I,i/rnúmu fom os dormir cm lrajlt, outra }laroclt ia
nindn mai s importante, poi3 que cm um rnio de pert o <le

(3<1) Vido M11111oriR.~ historicas do Rio ,lc Janeiro, ,·oi, VIII,


p, II , p. 32.
62 AucusTo DE S,\ INT-Hrumf.

du ns 1cguns, compreh cnde uma populatiio ele ccrcn de


quotro mil e seiscentos con11nuugnntcs e trezentos e ci n.
cocnta fó~os (35).
Era jü noite quando che ga mos a Irajõ, e chamou-roe
n a ttcnçfio uma cnaa qu e csta\•:1 illu111inuda por numerosas
lanternas de papel enfilei ra das cm mua só Jiul1;1 . Üjssc·
rnm-mc <fite o dono dc!!-Sn CíHHl p os.suj;1 um pequeno orato·
rio consagrndo .á Virgem, pcln qnal profoss:wa devoção
pn rü cubr, e, como n o di a scg11iutc ora n Icstu da Concci•
çiío, queria fcstcj11 1· sua p:ulrocir.1.
Quando sa_h i, ncs.'l c dia, do qu a r to cm que dormfrn,
fiqu ei mui to .surprcltcndido d e cnco1Hrnr á port a da cnsa
um gru po de doze ou 1p tinzc Corondo.s, rnulhcrcs e hom ens,
e ntre os t}Uacs es tava ;1. waior parte do1:1 que , •ir a cm
Uhú. Si he m que liYci:sc passado u m di n inteiro cu1 sun
compauh ja 1 lrn um mcz apenas, e os t ivesse presentc!ldo
eo111 bastante.3, hagatchs; que minhafl ves tes e pert;,'lln taa
nniiudnJns devessem t er d eixado ,1I gum vestigios en a sua
Jemhr:mç,1, não pareeermu rcconl1eccr-mc, e naal me fi t.i-
rnm . Inro, dizi am, ao Rio ,lc Jn neh·o p.i ra reclarnar do
rei tun;1 ]cg ua qumlrnd:1 <le ten·as cru q ue descj ,n-:un se
cst:il>cleecr e dn <ruul pret endia m expu.lsaJ, o~. Não aci o
que foi fei to delles, mas é prov,wcl que uinguem tenhn
ligfulo n menor considcn1ç,1o n euas queb.::as.
Depoi s de hajn o c1lll1inho torna-se menos er;t1a1, e
em a lb'1mS lu~ut·cs cot·t:1 te rrenos palltano sos cm que flo-
rescem vn r ins prmteclerfrt, urna hella sagittttria c uma
rhcxia ot·unda de ]iud ns flôrc s roscadas.
Nns capoeiras (36) um pouco humidas observei a
cspccic de bisnoncncen. que chamam vuli:;ntmcnte ipé.

(35) Vido Mcmoria.s hi,toricas dn Rio de ]o.n ci'ro. E' esse Irnjii
quo foi i11dic.1do IUl Flarn Drasiliac, ele,, como si1uado nos campos
,ld l\tiuns.
(36} O,i,sc esse nomt:, conio se verá crn ou1ro l uc:ir, iís nrn ua,
quo Lro1:un após n du~lrttiçiio <los íloreslns viq;ens.
VIA GEM l'F.LAS P n O\'JNClA.S DI·: Rio DE J AN EIRO r,; J\Íi NAS 63

E ' uma grondc :irvorc íJUc p erde :is fo1 hils tumuo lwcotc e
floresce .intes qu e as novns brotem; cstavn cntiio coberta
de mun immcosid nde de bcJi m, flores nmnrcJl:i.s que a fa-
riam not;tr de longe. Os gn1hos do ipé co meçam bnst,, n-
tc ha ixo {37) e Iorm nm uma c:-ibeça irrcgn l:ir e nlonga iJn .
Seu lenho, de um hrnnco an1nrclbdo e extrema clurezn, é
muito p roeurnc1o pelos Jrnhitimtes do pniz : cmprcg-arn-no
cm cnrpínt .,rin e en rroçaria, e u1ili1.nm-uo tamhcw no fn.
laico de bcngn1ns e cxccl1eutcs cnhos J c fcrrmne11t 11s.
Si proxitno no Rio de Janeiro podemo-nos juJ:;nr nos
arrcclorcs <1c um a <las tnniorcs eiclnclcs cln Europn, ess a il-
Jus1io cm hrcvc se d issipa . .,.\ medida que nos afastamos
J c Iuli níunn vê-se en iJ.:i vez menos h nhi tnções, as ve11das
rnl'cnm, cncontram·sc menos terrenos cultivaclos, 0 8 hosqucs
tornam-se ma is comruuns, e como eaiJ.:i vez mais nos ap-
proxi mamos dns montnnhnl!, o aspec to <ln região tomn
cnractcr m,1is gra,·c. Até J,tlu11íma, o caminho é ladeado
de seh cs .ir1iíi cia cs, forrnt1da s por cssn mimosn cncnntn-
dot·n qu e cs L.í hoje em dia tiio cspalha lln cm volt n do lüo
<lc Janeiro. A p:1rtir ele Inhnüma, tnc1, cercas sã o jll. coue.
tituidns por pfont.is in digenn s : s,io as cs pccic.s urnis com-
muns, as que cscn pn rnm, com ccrte1.a, ti. cl cs tr uiç1io clns
m;1ttus virgens, prineipnlm cnte clívcrsns cspccics Jc hjgn?·
11 cnce:ts, baufiinfos, tnna core/ia de odor fétid o (cord1a
11ircina, Aug. de Saiut-Hill.), e a pitart gucira, my1:lnccn
que cnrnctcrjza os terrenos arenosos e visinhos do mnr.
A rcrea <1c cluns lcgnas do Rio de Jnncirn uenhnm as
clwcaras (38) ou casas el e campo, e começam os en ge nhos
el e nssucnr. S:io npcnns cm numero de ci nco n a parochin
de Inhuúm,1, e ji, cm Jrajú 0;1tingem n <1ozc, e onze na de

(37) Serú const::rnto csso <':ira tl<' r?


(38) Q9 TmJ ios <l<'! ign:inim ~oh cslo 11omc ns pc1111c11;19 cxtcn,
1õc~ Üo tcrrn quo c1tltivovn m: os Drn, ilciros appl icn r.ini o uomu .is
11u:.19 cana tlc c:.1 m110.
AUGUSTO DE SAINT· Ill L\lRE

S. Antonio da ]ncutfoga (39), pnrochio: que vcn1 apóa Irnjú,


e cujas tcrrn:1 baixne e humi dos convêm perfeitamente .í
cultura d n cunnn de assucar. Dú ah i trcs cortes conse-
cutivos, cm seguida se rleixnm repousnr ns terras durante
qun tro annos, a menos que não a ndub em, o <fUC cowcçnm
a fazer os lavradores que dispocm de pouco tcncno.
A posse de uw enge nho confere nos b\Tndorcs dos nr·
redores do Rio uma cspccic <lc nobreza. Só se fula com
consi<lcr nçiío de uru scnf,or de c1tgc11ho, e vir n sêl-o é .a
ambição de todos. Um scnhoL' de enge nho tem gc rnlmcn-
tc u m aspecto que prova que .se nutre bem e tralrnl ha
pouco. Qt1ando cst :í. com infcriorcl, e mesmo com pcs•
sons da 111csmn cnt hegorín 1 emperti ga-se, mnntcm a cabcçn
ergu ida e f:tla com cssn voz forte e tom jmperioso que in-
dico o homem acostumado íl manda r cm grande num ero
de escr.ivos. Qu:t ndo es tá cm cnsn usa cnmisn de chita,
chinelos, e cnlçns ordinariamente mal eung:ulas; não põe
gravata, e toda n sua roupngcm indica que é inimi go de
se cons trnngcr; si, porém, monta a c,wn llo, é ncccssnrio
que as vestes nnnuncicrn sun cQthcgoriu, e cntiio n casaca,
as botas envern izada s, ns es poro s de prata, umn seJln bem
limpa, e o pagem negro nunrn cspccic de lihrê súo oLri,
gatorios.
Paesei scguuda vc7. por Agnnss1í, e <lorm.i ainda 110 al-
b ergue d e Bcmfica, cujo propl'ietnrio nos mostrou pell es
de jugu:irs, gatos selvagens, m acacos vermelhos, veados,
co~tis, etc., que compra aos caçadores dn scrru e revende
paro n ci<lride depois de curt il-os. As pcllcs de vcaJog uog
cspantarnm pela grossura ; as dos coat is porcecr.1m-nos
tombem muit o C3pc.ssas rclat ivrm1cntc ao tamanho do ani-
mal i eiío flexivcis, e podem-se faze r dcllos 01>timos cm-
pcuhas.
G.1.lgnmO!{ n grn ndc Cordi lheira, entramos na bacia do
Parahyba, <:, chegados ao cu rnin ho qnc conduz ii h abita-
(:19) Mc:moria.J hi.Jtoricas, e le,
Vucr:::;u PELAS PnovtNCus or. Rio 1m J.\Nt::mo E MINAS 65

çüo Jc Ul.ul, o s1·. Lougsdorff o cu pa1:a lú uo!I di r igimos,


dcixnnd o nossn ct1rnnma segu ir u cstrnda cornmum.
Tendo passndo um <l ia em Ubú, pnr timos hcru cc<lo
pnrn n1cn nçal' no~nos companhciro3 <lc viagem , que t inhnw
comhi nn<lo CS]>crur-nos á ru nrgcm d o Parnhylm. Seguimos
n pl'incipio, pelo meio de nrnttna vi rgens, uma vc1:cdn
trnnsvcrsnl <pie npe nns serve aos h abitautes da \'isinlwuça.
Ocutro cm pouco cs~c ca minh o reduz-se n umu p icn<lu cs-
trci !n, Iorma<ln pelo ]cito de uw córrego q ue deslizo en tre
thrns ma rgem ossiis elcvndas c corta das u pique; nr vorca
copndas este ndem os ramos sobre o rega to ; harrn m 0:1 rnios
<lo sol e p1·otc;;:cm h cgoui n:1, arnccos, n umerosos félos e
011h·n s phntns qu e só se J-iio hem n u somln·u e h urai<ladc.
li'omos o lH·ign<los n p.lssar sob um velho tronco de arvore
que, ao cahii·, !ormúra sobre o cami11110 uma cspccic <lc
ponte: esse t1·011co J>Cl'<fcrn n folh ngc111, cngn'Ia n:írn•sc, po-
rém, de uma vcnlurti extranha ; p lnnt as parnsit:1~. compri-
midas urn ns eou!rn as 011lr,1s, cohrinm s ua superfi cic
s1111et·íor, c dcíxavm n cn hi r ti <lit cit!l c 11 csquc1·Jn ns
r:1izes sohrc uossns cabcçn!I.
Ao 1011 ~0 de toJct n es tru<l u Uc Ul.Hí no Pnrnltybn nüo
se nndu um 1p.rni::to de l cgun sem cncoulrar n1:;um n lrnbi-
lnção, 111.:1.s, c111 g:crnl, não p:1ssam de choupauae. U111n
fn:1.cnda rnramcntc nprc!lcnln um cdificio uni co; ordinnr in-
mcnlc se comp,lc de pcqucnns e~s t1s construitl:1s sem ordem ,
ma s cujo co njuncto é qnnsi sem pre píttorceco. Essa· mul·
li.plici cbtlc Jc pc11ucu as consnucçõcs pnrccc poder Ee c.x-
111ic;1r de modo plnusivcl pela n.1turczn dos cstnbclccimcn·
tos 1·ur;1cs. O homero que os comcçn é ordinariam ente
muit o r obrc; ergue uma h u llli ldc ch oça: mne si }lOHCO n
pouco eun favoura ,1ugmcutn, :ulqu irc uni ttcg:ro, depois
outro, e, /l rnc<lidn que suns m~ccss idn<lcs o exigem, Icv.1ntu
umn novn c houpunn no Indo <las .:rntig11s.
No locu l ch:mto<lo E11crn:;illwcla, a cstrn da 1nrgn c m que
tin h umos entrado cn trouca-sc llll \'crJnddra cetrndn dn

S - >1'Ç'-.'<I ~. l ,o
66 AUGUSTO UF. 8AIN'r.IfIL,\IUI·'.

provínci a d;is Minas. Tinhomos feito ccrcn de cinco ]e.


g;utt$ dcsdc~Uh,i qunndo os sons :ng:cn llnos de um 6i110, que
ccl1oavnm no silcricio dos 1ios<iucs, 110s nvisnrnm c1n pro•
xiruid:ul c d e uma igreja; e, cffcctivamcntc, no cnho ele
al guus instantes, nch {1mo-n os ó. rnaq;:cm tlo P:1,nh ylm, c m
frente no registro, nome que se dã nos lugares cm que ec
pogmu os direitos devidos ao E stndo e se. pedem os paes.1-
portcs.
O Pnrnhyba é o unico rjo conaidcrnvcl que corre pcJa
provincin do Rio de J nncirn. T em suas nnsccntcs a pCCJUC·
011 distancia du vma de P nraty, e a ccrcn de vinte e oit o
lcguas da cnpi tnl. Cone en tre a grande Cordilh eira e a
Cndcin occitlcnlnl que lhe é pnrnllclu, e vai se lançnr ao
mor nn outra e.'l'. trcmidndc dn provinci.n, abnixo dn cidade
de S. Sah•ador de Campos de Goytnca:,.es.
A yis la que dcscortin:nuos ehegundo ii. mnrgem do
Pnrah ybn é lrn!.tnnlc alegre e d e ;tp11,ucncin cxtro nlw. 11
Euro pa. O do corre com l'íllrfr111:r. pelo meio de rochedos
<111c se erguem acima ele suas aguas. Sobre n margem o p·
posto áquclta c111 tpic eslava1nos ncl imJto-!e a cusn d o regi., .
tro, edificado soh1·c cstocns; al g:m13 passos adi;mtc está o
rnudw ou al ,cndre dcstinndo a 1·cccber os viajantes, e
que defronta o Jeito do rio; unrn vintena d e choupn nos
c1uasi qnadradns cstfio cspnllrndu-' pot· perto; cmfioi, por
traz do al pendre, se eleva umu p cqucnn colina em cuju
encosta tlcscohrinios uma i grcj., nlrnvc..: ,ti folhugcm Jc
alc,rtmrns ::tn·orca frondosos, emqn anto que do Jndo op posto
uma plnntac;ão de 1rnnaucfras se deixava ver entre os es-
teios do alpendre.
Atrnvcssn-sc o l'lo soh rc uma balsa que é muito bem
coJ1sttuida 1 e pode 1·cceh cr d e cnd;i vez umn dnzin de
burros; esse modo de trnvcs<Jiu ap rcscnlu, porém, graves
i nconvcnic ulcs. lt •sc f1·c11ncntcm cntc oh rig;u)o a (.1cscnr-
1'Cgnl' os a nim:ics antes de fazcl,us entrar na pranchai C!scs
at~im., cs ás vc:r.cs se espantam, o que n úo é isento de pc-
VL\CF.M PELAS PIIOVJNCIAS D~ RIO OE ) ,\ NEIRO E MI NAS 67

ri:;os ; n correntezn, c1u fim , n5o 11cn n itt c nva nçar sin üo
com cxlrema va:;:nosi<ln<lc, e qmm<lo varias caravunas che-
g:1.1u maiii ou m enos no mesmo tempo á mnrgcm elo r.i.o, n
ullima é olJi igncla a esperar muit o pela aun vez.
A ca trnd:1 tJUC couduz do Rio de Ja neiro n Viiln-Ri.cn
niio é menos frequen tada, ta lvez, que n de Paris a Tolo3n,
e serin parn <lcsejar q ue se co nstr ui sse unrn p onte sobre o
Pnr,1hyhn. Os Drasilciros são ain da, porém , (Jua si cxh:n-
11 hos n esse g;encro ele co nstrucçõcs ('10). A.liós, a ant iga
admin istraç,\O tinl1,1 iclê.:i s muito cm;tns e dcm::isimlns pr c·
occupnçõc.~ fiscocs 11.n·a pcusnl· cm sc mcl h nn tc cmprc.,,a.
N,io m umlu rin erguer um a paute a 1ma custn porque ut111\
hnli;n ficu,·u cu1 mu ito m enos, e jn111ais se podc1;a pcrsm,-
di r qu e u1un poulc, fn cili tando as commu nica~cs, lhe u·ou-
:,r.;cs.;c 11n1 cl ia g;r.,ndes v:111t,1gcus; por outro Jn do não h ovc·
rin de dci:x a l· co nstru ir a paute por nmn compnnhi:.1 1 si
fosse passive] orgnni?.ur uurn, porque tc d n siclo nc cee.surio,
pelo menos pol· ,'l} gum tem po, dcixn l-:, n o goso <l11 rcn <la
do l• c<lnsio.
Chegados ú ou t rn u1argcm do P arnli yhn :. presentamos
uos3os p<l}>e is :w comnrn111lnntc <lo registro, q ue nos rccc·
hcu com cortczin. Confia-se, geralmente, esse posto a um.
teuen tc (41) que tem sol, suas or<lcns um cl cstacmncnto
<lc quntrn LI <lcz homens pertencentes ã pro,riucin <lc Rio
<lc J :rnc iro , O visto nos p.aai,a porte;:i é u principnl íuncção
elo comm a nclnntc <lo registro; mas mio ú cm su ns m 1ios que
se rleixa n im portaucia cio pcd:igio, e sim mnis 11lém, no
rcsis1ro do Pnrnhylnurn. T endo dci.'l: udo o commn ndnntc
fo1ttos visitat· a igrcj:1 que avistó.rnmos c1uuu<lo nin cb tlo

(-10) NUo \"i no Ilra~il siu áo [lõnlcs tla p c11ucn:i cxtcnsüo,


(U ) E' cvld c1uc tJll C u cut11 11111111b111u tlu um p o~to sccuntl:u·io
j:imnis (1Dtlc ler llltllllo o titulo ele i;o11crJludur q ue lh e J;í 11111 YÍU•
jo11\o ini;:lc.~.:. Ccn fosso lnm hcm rinc niio c11co11lrci 11n tl:1 que tOII·
cor11o 1:0111 o~ coslllll!Cs hrn ~ilc iros nn s :i,·c11111rns que o mc.smo via·
j.·•J1tn di1, ler p:ie.s:id o no Pnruhyb:, e 110 l'1m1hyL1111:i.
68 A UGUSTO I>E SAINT-Bl[.,\JRE

outro lado do rio, Está cdificncln sobre uwn pequ ena pln·
toformu que domina o rio e é rodcadu de ru:vorcs. A
volta dcllo tod:l hn umn galctia .suspensa por esteios; niio
uprcscnr :i. nnrln , al i.is, digno de :i ttcnção.
Dessa igrcjn depende uma parochin <lc fj:L':mc.lc cxlcn-
são, mns que apeno~ es tá comcçnudo u se povonr e confi no
coru as lcrrna fcrtcis h ubit:ubs por Indio!I sch·agcns (4·2) ,
Assim, enquan to que n sctcnln ou oitenta lcguas tio mar se
cncontrnm cidades nssás consic.lcrnvcis, grand e numero de
povo;içócs, immcnsu cxtcnsiio <l c terrenos dcspcjatlos doa
rnatlns, niio cxi"ltc, pelo co nt rurio, n pcqucun di stnucia dn
c,1Jlit11! .scniio UD\ n povoaçfio n asc ente; :u Ilorc.!> lns virge ns
se mostram nhi uin<la cm toda n pompa unti\'A , e os Indios
cr rn111 cm liberdn<lc. A razfio dcs.,n diffc rcnça é fo cil de
perceber. Núo foi parn formar cstnOclccin~entos ruracs
que os Portuguezcs se cmhrcnh:irulll pcJo intcrj or dns tct··
ras; fom IÍ procuro de ouro e pouca gente quel'ia estaciona r
cm nmn estrada <yuc conduzia ú l'iciucza. Depois qu e a~
minn s de ouro comcçar:un a se cxgotar e a lil>cl'c1nclc de
commercio passou a dar muior valor no.s p ro ductoa co lo-
niucs, os chefes de fnrnilia vo1tnrum as \'i5t as parn n agri-
cu ltura e poilc -sc cspcrur ver multiplicnrcm•.ec, dentro cm
brnYc, os lu1hitnnlcs rrns Ynstns rnntt.:1.s que nrnrge am n pnrtc
dos caminhos de ViJJu-Ricn ruais proxiut.t do Rjo de
Janeiro.
Colhendo um:i flô r ú margc1U do Purnhyhn fui picado
poL· uma vespn que ruc ca usou dôr vivissituu. Um menino
CJllC: me acou1pnnh ava mnsco n immc<ljatamcntc alguma s fo.
lh os dn tnalvncca co nhccidn 110 paiz pelo nornc de vnssmn
(sida cnrpinifolia~ L. F.}; cs frcgou com clln n pienc.Ia, e :10
mesmo in stp.ntc a dõr <lcsoppa rcccu . AttriLni ess a peque·
nn cu ra /1 u111cilo gcm haslnntc nbundrmtc que contem u
p1auta qu e o menino uliliz:íra.

(42) A povo., çiío consiJcrn,·cl c111c o rrnJrc Cn9nl EiUt::i nc!Su


p:irodiin niiu e...:isto rcalmcutc. VlJc Corog. DrR:;,, li, p. 2G.
VIACE!\I J>ELAS PROVJNC[,\S OE RIO OE JANEIRO E 1'ftNAS 69

Pch primcita \ ' CZ Ucsdc o começo de mi uh n cstaclin


no D1·asil, dormi cm uw ra11cl10, Dií-sc este nome n nl-
pcntlrcs mnis ou menos vnstos destinndos u nhri gar os viu-
jantes C! suas lwgngcus. Eu contramol-02, gernlmcntc, no
interior do Brasil, 1í m arg:cm dns cslradns ch umndns nwcs,
e são numerosos na qu e eu então percorria. São os hnbi-
tnnlcs, ct1jas tCl·ras cstiío proxiu111s ti cstradn, que os faz em
constmir. N,í o se pag:.1 hospeda ge m, m ns ao !)Ó do rrzuclw
ha umn vc11 da cm que o propricta rio vende o milho que
scn·e de nlírnenlo nos nn imacs <los itinernntcs; indcmnisa·
EC assim nmp lnmentc da dcspez~ que fc:t. pnra lcva11lar o
ra11clw, e citnrnm-me o nome de proprie tnrios que possuem
nté ci nco ran chos á bcir:i dn eslt ad u,
As vcmlrrs não süo, como ns nossas t:ibernas, ,cons.igrn-
das tmienmcnle ,1 0 eommercio de liebida s 11lcoolicas ; encon-
lra-se ncllns, além dessns, lotb a cspecie de comcslivcis.
As mcrcndo ri,1s estão· nrn11n11d ns sohrc prateleiras nlin]10:.
dns sol1rn ns paredes, ou depcn<lurnd :ts dos vigarncntfls.
Como cm todns ns lojns, o m crcmlor se posta: por trnr. <lc
urn hnlcão voll:ldo parn :i pol"t a, e é sobre clle que di slri·
hue nos bchcd orcs :i :1gunrdente chamada cncl1açri, cujo
5nbor dclcstavcl tem algo do co l1re e da fnnwça. Não i:c
encon tra u ns ve11das um só ns.s cnto, e, po r consci;uinle, é~sc
ohrjgntlo ,'1 íic:n· cm pé. E' ln que Ofl escravos possam ttnrn
parte <los mom ento,; <le lihcrdadc qne se- lhes concedem e dos
cm que podem furtur ,'l ~cus scnlt o1·cs ; é p:iru lá que lcvnm
o producto de se us roubo!!, dos quaes os proprictariO~ <las
1,•cmtfas niio fot"am t:.ilvc?. os menores cnmpHccs ; é ahi que
cllcs nenhnm de ac corromper, communic11 n<lo•sc reciproca•
mente semi vicias, e que esquecem, nn cmhriagucz, n cscrn-
Yi<liio e suns miscr ins. Nnc1a se pode comparn r ao ru ido
confuso e cl ieco nfontc que rei nn nus vendas muito írequcn·
tn<lns: un s r iem , outros discutem ; to dos fubm com ]oqun-
chJu~c: este aqu i, sem )ignr no qu e se pu!!sn cru re do r,
dansn e.1pntcnn<lo; nqucll'outro, encostado imlolcntcmcutc
70 Aucus'l'o uv. SA INT·HILA llm

á pn. rcdc, ca11tn com ,•oz afinndn uma c111u1iio Lnrlrnn1,


11cor,upnulrnndo-sc tlc um instrnmcnto mais lwr.baro ai 11d11.
E' como donos de vendas CJUC muitos Portuguczcs cm·opcns
de ch esc baixa começaram sua íortu11a. Esses hom cn e,
que gcrn1rnentc se di st inguem por mrnt cxt rcnt:i cconomi,1 1
11provc itam-sc <l n cspccic de r enu ncia <J HC c,n·actcriza os
Amcricunos, e enriquecem-se a sua cnstn 1 uffcctanc1o dcs·
prc7.n1•o.'J, i\·fo s os b ens desse::, 1i.u·ci111on ioP.o.!I Europeus são
muito frccrucnteu1c11 lc tlissipo<los por seus dcsccmlcnlcs
f{UC, m1sciclos n a Americu, ;i dqu irctu os hubitos e o c~pirito
de fiU-t pntt:in; e al:lsim se verific a o ptovcrhio r epetido vdos
Brnsilciros: O pai tnbcm eiro; o filho crnmllwim; o n eto
111endicmltc.
Só se empregam hcst ns de cat·gu no trnuspor lc das mer·
cndorins que sa hcm da Jlrovinciu das 1Hitrns e dns que os
hnhi tautcs dessa província im portam (la ca pit;il. D1l•se o
nome de trop<!iros nos h omcJJs <fU C cond111.cm as cur<tY<m ns
ele J1u1·ros dcstinnd ns a cm p cehcndcr ess as vingcns e outrns
sc mcllrnulcs. As tropns um poueo.consiclcrnvcis são clivídi-
dns cm 1otcs ele sete animacs, e c:uln um é conHn do ti. ;;unr·
da de um n egro ou mnlnto que, cn minhnn clo na rel,1guanla
dos cargueiros de que está cncn rrcga1lo, os inciin e dll'j;-!c
por me io de gl'ilos ou pol' um assobio haslnnlc hrn11clo.
Costtmll'M!C carrcg:1r cndn bcs ln com oi to nrrobn s (cerca de
240 Iihrns), e, pnl'a ofio fcril· os, cguala-sc a ca rg:n co111 o
ma ior cuidndo. Cnd n ca r:wnu:i c1ur. chega u um rancho nld
tom9o se u lugar; os animacs ~úo logo dcsc.,rrcgndos ; nr·
l'1tmn111,sc .1s ))lCrcndorius co111 ordc111; c,ula .tniui.,1 recebe
sun r~i;iío de' miU10; lcv:lm-nos ao pasto; 111T<l?lj:1111-sc-l hcs
os albnrdo s, e se dcscntortnm os crnvos dcsli nudos a fcr·
rnl-olj:, Emquonto isso o n,n is jovem da trop ,1 \'tlÍ buscar
agua e lenh o, ,1cccndc o fogo, urma cm rcdot· lrcs hastõcs
que se uoem superiormente, nmarra•os, ,; 11usp1,.:11<lc u111 cn1-
deiriÍO na tripeça, onde põe a cozinh ar o ícij.io preto dcs·
tinndo ao jnntar <lo din e ao nhnoço do SCb'llintc. Os tro·
VL\GEM rEL,\ S PnoVlNCUS DE Rio DE J,\N~mo E :Ht N,\S 71

pciros dos tlivcrsns c,ir.wan us se approx imam uns dos ou.


tl'OS, poem,se a conversar, 1·cl.ttam suns vi ngens e :i.ventur:1s
aruot-os:i.s , e, ;Ís vezes, um <lcllcs cncant;i o trnbalho <los vi•
zinh os tocan do gui turrn e cnn l;wdo alguums dessas arins
hrnsi lcirus que têru tanta gl"aç;1 e Joçurn. 1'udo ac passa
com onlc o1; rnrn 111 c111 c d iscutem, e falan1 e ntre si com u ma
tlcli cntlcza desconhecida ua E1\ropa cnti-c homens de classe
inferior. No din scguiut c lcvuntauMe he m ce do; d1ío nos
hunos nova r açiío de m ilho. Dcixnntlo o rrmc/Jo sau dam
os t ropeiros que nintla :i.h i ficam; fazem 11ovn c:un inh mla
tlc trcs ,1 quall·o Jeg,,as, e chegnm ,1 outra cstnç:ío pelos
1l11;1 s ou trcz horu s <ln tar de.

Depois de j anwrmos no rrmclio 110 Pnrahylrn, m eus


com1)anh ('iros <lc vingem ttdorn1ccerm11. A lnz de uma vcl,
la qur. o ve nto agit:n·n se m ccssn1\ pu1.-111e a escrevei· o
diut·io, e eshocc i o quad ro q 11c se lllC offcreci.t nos olh o~:
vou dul·o a qui HO\'.tmcntc JHIL'U fazl't rnel\1oi: co11hcccr o
que é uu1 rrmcl10 . Como dcscj uvnmo s pa r tir no Ili a sc-
;;uintc mu ito cedo, t inhama~ maucl:ulo :unn rr:ir no ssos
,111imacs n u 111n clns cxtrcmillarl cs do rancho, e cllcs nhi
comio111 trnnquillamcntc n hcrv.i que se lhes tiuhn d:,do.
Minh :1 m,1ca viu lrn cm segu ida, suspc usn en tre dois esteios;
.muito perto esta vmn emp i11111d 11s :1s sell,'\..~ e a hngl1gem
1n iucln; pouco 111:iis além, o fogo que se rvjrn para prcpnrnr
nosso jrrnt:n lnnçnvn nin<ln nlg:unf! cla1·õcs, e nossos lto111e11s
clormium no redor sobre p elica de hois; c,n qua nlo isw meus
tloia companheiros J c vi agem rcpous1wam elo seu Jrulo es-
tendidos sohrc as c.:lixas, e envoltos cm um a cohcrtn de
algo<l:ío. !\fois além c1Hnvn umn outra curavana. Suns
Ln gngc ns tinlrnm sido cnfi lcir:1 dns , sob o a lpeJJtl.re, cru duns
longas fHcirns trnnS\'crsacs. Os ncgroit ucocor.i.dos se nquc•
cin1n cm ,•ol tu de um:1 foguc lrn cm que cslnvn suspenso o
culdcinlo 1 e um Ucllcs foún rcpcth- o cn thecismo aos co m·
pnnh ciros de cscrnvitl:io rccentcmcutc co mp ru do9. Attra•
hidos pcfo pre8 crn;n dos nossos burros, os morcegos atro,·cs-
72 AUGUSTO DE SA1N't-HILAIRE

savnm o rancho com seu vôo rnpiclo e inccl·to, cnqu anl o


os porc os vinhum proe11 r;1r os 1·cstos cJn rcíciçfio das cn-
1·nvnnns.
P:u1sci uma n oit e pcssim;-i; o h·io se fe:r. sentir de moilo
intenso, e estava qnnsi asíixindo pcln fumaçn do nosso fogo,
<JUC os ucgros renccntlc rnm para se nqucecr.
Puzcmo-uos novamen te a cn min ho uo Jin seguinte l)cm
cedo; m:1.s, ;m tcs de continurir a n arrati va cb viage m, pa re-
ce-me nc ccssnrio dnr n conhecer c m poucos pnlnvrns o con-
juncto d,1 rcgi,ío que t i nhn a percorrer. Disse já que umn
cnd ciu de 1nont1111 lrn s se pro1ongnv., ao longo do m a r por
uma grruulc extensão do Bri1sil, e <JU C cl ln cm coberta de
nrnttu s virgens. Ou trn cadeia mnia ou 111eno s pnrnllcln á
pl'i mcir;1, porém mnis clcvadn, aclin utn•sc para o nol'<lcstc
Jn provinci n de Siio P aulo, mio deixnnrl o m ais 1111c um a
distancia ele triutn a scsscnl:i lcguas ent re clla e n Cordi-
lhcirn niu ritinrn: separa tod ,1 n provincia dns !\Hn nB cm
duns pnrt c, bnstnntc desiguacs, rlividc as aguas c1o Rio
Do ce e do São Fran cisco, e vai pcnlcr-!:!C no n or te do
Bnsil (43 ) . O esp nço comprehcmfülo en tre as duas en-
11cias é cort ndo por outras rnontnnlws que se estendem com
cer tn rc~u1nri<l a<le d e éstc n oeste, e deixam entre ai p ro ·
fundos vnllcs. Si cxccptua nnos ccrtns par tes menos des-
igunc!, i.itundns n a proviilcin de São-Pnulo e no clistr icto
d e l\l inns-No\'ns , a r egiéi o que se vn i d e u rnn cndein a outrn
é comp'lctume nlc cohcrt a de ma tt as como a Cordilhcirn
ruari ti rn u, ou o foi out róra, nntcs que n miio do h omem as
destru isse. A oeste tla c:i.<lcia oceidental, o aspecto se mo-
difica totnlrn cntc; iís montnnlias su cccdetn colliuas, ns flo- ·
restas virgens desa pparccem: e pastn gcns immensns se des·
dohrnm di nnte dos olh os dos vfojantcs. O terreno va i ec
nl>ni.xnndo pouco ,'l 1iouco até o Ri.o S. F r nn ciaco; mns, a

"13 ) ViJu a obr:a Jo bnrão d'Escbwogo ubro ua ja:idas <ffo.


mwitiJcr<" o miubn Introt.lu cçiio ô. Hl.ltoria dw pfontas mais n ota11ds.
VIAGEM PELAS PnovINCL\S DE llm nt: JA Nt::mo E MtN,\S 73

oeste desse 1·io, o sólo lonrn n reerguer-se pelo 6Cgu nda vez,
e chega-se a um plan alto que ac pnrn ns agu:1s do u,esmo
rio <las Jo Pnramí. Al :,'l ms pon tos <lesse pl:m,ilto nprcsc11-
tm11 vc rcladcirns mo ntanhns, t:1cs co ru o a Serra da Caua$tra
e a Serrn. do s Pyreneus ; m as qu nn to ao nrnis é de alti tu<lc
nESiÍS uni forme para 5-C l he poJc r <l:n· o nom e de cn clcin.
Como :, cstruclu d e Rio Jc J u11 dro n ViUa Rica Jcacrcvc
\'lltins v0Jt ,1s, é, ncccssn rio p crfuz cr ccrcn <lc v.íutc e umn
lcgw 1s }lttrn ir do Pnmhylrn no ponto tln c:u.1e in occidentn l
<·111 que co meçam o!I pn$lOs nnlurncs, e, 11clo CJUC <li ssc
:iciuw, j.í se sn h c tJUC cs~c espaç o é montnnlioso e coberto
rlc iunLtos. Em snlii<l,'ls e d<':ci<lm!, a .ihi tmlc !!C vai d e·
,·:m<lo grncl11:tl 111 cntc, e :i. vcgc tnção toruu-sc pouco n p ouco
me nos Yigol'O!la r. vorincln.
Eu t rc nós um espaço de vinte e uma lcguns 6c trans11õc
,·m nl~u m.1s hora s; mas no Brnsil, onde sc vio j :t ncom11n-
11h11flo de hu nos c11rrc~:idos, •1uc caminham n pMso, n 5o
se pode, como j ;í. tl\•c occosiiío ele dizer, pcrfmtcr m,, is tl c
lrc7., quatro, 0 11 , no rnaximo, ci ueo leguas pOl' dia, e, como
,1 estra da tlc Miu as Gcrncs é muitns vezes lrnslan lc d ifiici l,
a tn:itchn nhi é, si pos.sh•cl, m ais lcntn oirnla <JUC noutras
Jrn t·tcs. D epois de chu\' :lS uw pouco nLu n<lu ntcs, cucon-
l r.i m•sc, nos lugnrcs lrnixo! , huracos proí11 1Hlo!1 cm que as
hcstos d e Citrga ec a tolam nté os joel hos cm um.i lnmu p c·
s.1jos:i, de q ue só ec ]ivrnm com grnn<lc esfo rço. Siio os
11:11·ticulnrcs 1 que tCm 1u·op ric,l.1.1Ics Íls m:tq;c11!$ dns es trruln s,
que se obrignlll ., c1cscmhnraçnl•ns tlos galhos de nt·vorc qu e
11 otlcm prcjmlicn1· o l rnusi to, e fnzcr os co ncertos n ccessa-
r ioa (44) ; pnra tornar menos imprntienvcis os trechos }a.
mncc11tos, nâ o conhecem ou tro processo si niio o <lc otrnvC&·
-'í'lt' nhi, nus QO lado <los outros, t roucoa orrctlondudos eobrc

(44) Os proprlctnrio,; daa mn r i;cns el o cnnii nho de Vill n Rica


::io ltio ilo Jnnciro 11!111 ;,intb 1111111 obri i;açiio a c11111 p r i r, 11 de nrnntcr
uin C~\'n ll o ~cJ11J1ro prompln pura os milit:irc, portmlorc1 Jc ordem•
ilo i;o,·croo,
74 AucusTo 01:: SA 1NT·Hn.Arn E

011quac~ os burros têm a n1t1 ior diffi culrlnd c cm se equili-


brar. Quanto 110 mais a estrada <le Uio de Jan eiro a Villn
Hica é gera lmente :1. $!\.Í!I lurga , e :Í rli rcit a e csqu crcln se tem
o cuid nclo <lc cort11r as nr\'orcs q ue po deriam impedi r a
paS6ngcm dos rnios so l:nes que scccnm n lcrr:i. Nesses
csr><1ços ruisim d esprotegidos crescem ns plant as ha ixas que
costumam su bstituir immcdiatnrucnte ns mnttn s virge ns, e
a estrada. se nc hn focl cada, cm quasi to<ln su,1 cxtcus11o, por
essa vcrhcn acca que ch nm:un gervão (ve rbem, junrnicettsis
L. ), d:1 muh'ucc.i u que se d:t o n ome vulgar de v cissou rci
(.~·ida cnrpinifolia, L. F.), e, íimt1 mcnt c, de tuna spermnco-
cea (.~permncoce viarum , N.) <lo 11ortc de cerca de um pé
e meio, cujas Jwstca são lenh osas, brrn1 c:u1 as flôrcs e vcrli-
cill ada s, e cruc , peln re união dos r:11uos, form a unrn cspccie
«le bola. !'Viio csqncccrci , lrnupouco, n com p os ln dcnomi-
nndn corqucjn, cujo ca ule e ramos, dcspro"jtlos de folhns ,
se dHnl am for m nndo trcz nzas e c mprcstmn ,; relva um nfi-
pccto pnrtir.uliir.
Eutrc o P .:irnhybn e os co meços dns pastagens nnturacs
niíc, se encontra um11 só po\•oaç;io p ropl'iamcntC' rlita ; vêcm-
sc, tod:1via, nlgumas igrej ns, e atrnvcssn.sc mais de um.t
pnrocl1i 11.
Si os cetnh clccimcntos d e ccr tn impo r trmci:1 síi o r t1ros
ií margem dn cstra1b, frcqucntcmculc , 1•clo me n os, p assa•sc
dcn nte de nlgu111n ehonpa uri; 1tws 1 é preciso c1uc se saihn,
os 1wbita11tc.3 clcssns mesquinhas choçns csl:'.ío bem lon~c
de ter essa nnrnvc l pol id ez que d isti11guc o s d o intcr io1· da
prov.im,' ln das Minns; uiio se ohsenn entro elles mn j!l que
uma apath i11 cs lnpidn on curiosidade grosseira. O viuja n-
lc, em geral, não encon tra nes.sn cslra dn o menor recurso.
As vcmlns são nhi, é vcrelnde, hnstan le numerosas; algumas
garrnfos <lc ngu,n·dcnte ele cn rma, :1Jgmnne p eças ele \'IJ5 i·
lh amc de hnrro , um pouco ele fumo 1 porém , coustitnem
orclim1do.m cnte quos i todo o sor timcn lo dcssns c usns de
Vucr::'.\f rt:.t.As P1mvmcus DE R io 11E J., ~Emo E MrNAS 75

n egocio; é umn fclir.idnde qunndo se pode cncontrnr uma


tlnzin ele ban1mas ou un s queijos.
Niio nos d c,·cmos ntlmil'n r, nli ús, que as m:ngcus ele
mnn eHr,ul n tão frcquentndu só p osennm popul n1;ão tiio d i-
minuta e pobre. Com 11rcjuizo dos in te resses gcrncs, enor-
mes extensões tlc te rra fornm con ced i<lns nos rncsrn os in<li-
viúuos, e :1lguns existem que pmm 1c m trcz ou qnntro lcguns
:í mnrgcui tia cstrutln . . Pnrn evitur os incommodos das pns-
sagcus r.ontinnas, esses propr ictarios se fixm n .:1 algumn
distnncia elo caminh o; faz em vc111lcr o milh o por home ns
tlc pouco rec 11 rsos 1 e cm hotn 11iío possn m c111 tivnr ec ,1110
umn J)orção d e te r reno iníinit umcntc pequena, tl ifíicil-
mcnte toler:im que outros ahi se vcnhmu estah clccc r. J :í
tem i:,ucce1Iido c1uc gente poh t e e sem nsylo lernnt<'. cl1oupa·
nas sohrc tcrrn s ilieu}la!I e que pnrccinm dcsp rc;rnd ns pelos
111·oprietnrios; CS9CS, porém, dcsLrõcm essas miscrnvcis mo-
r.i d:is, As ,·czcs, é vct·d.ide, cll cs pcrmittc m n u m protc·
gi ,lo, u m compad r e, lixar,sc :i 111n rgcm d n cstr mb 1 e olío
cxigcrn 11c11l111mn w trihui~i:í.o. Si, ent retanto, o ngrcgaclo,
ú o nome que se ,lã no colono u quem ·é p cr mittido cstn·
hclcccr-sc por esse mo<lo, nus terras d e o u tro; si o ngre-
:,.:-n<lo, ,ligo, não presta no pl'Opl"lcturio tocfo.s ns homenngcns
que es te exige, cone o risco de se r expulso, e p ropriotnrios
hom•c que mn nda ram at c ur Jogo :i cnsn ele seus agregados.
Enco ntrn.m-sc ncssn cstrudn muito poucos ar tcz,ioA cs-
pr.ci:ilisndos; cxccptu:uu·Se, n o culanto, os corrcd ros e fcr·
rnd orcs, que, realm ente m:1 is nc ccssnri os qnc 1J11acsqucr
011t ro.,; m·ti ficcs, ~e ton1nrnm hasl,mte numerosos. Umn
1Jcrtd1t e n tcnUu de um fc rra <l o t ucompnnham r1u11si to dos
os rm1clto$,
Do Pa n 1h yba até Farinh a, IJU C estó. n ía stntlu duns e
mcin l cguns, :i lravcssamos 11rntl11s vü-geus scru cncontl'at
umn unicu h nli itnçiio, e !'!em lo1n·ignr o mcnOL· in<licio de
c11Itnrn. Comcçnvn a lnmcnt ar-mc ela unifor111idnclc du
rcbrifio, qu"anclo, p clns proximidn tlcs cio vmal"ejo <lc Puiol,
76 AUCUSTO Dt:: SAJN'l'-fl1LATRE

composto de cinco a scie ch oças, :1e wn ll us se me apr~cn-


tar:n u aos olhos com novn ma gcs ta dc. O cuminho se cs,
trcitn; vndos planos de mouta nhns se clcvnm nci01,1 uns
dos out ros, e g1·nmlcs nrvorcs parnccm disp uLnr-sc o tc[".rcno
sobr e o seu flan co tnlha do qu usi n pique. Não é cesn
mm;sa compnctn de vcgctaç.i o que õs vezes se descobre
quando, do al to de um morro, lançamos o!! olhos sob re n
mnlln cruc o 1·odcia; cn dn arvore comprime com sua copa
o tronco cln que cresce acima J c]fo; mas n iio pode escon -
der-lhe siuão n par le iu forio r'. Gl'U pos d11 p :il mcirns cri-
çad us <lc espinhos negros crescem :í hcira da cstrnda, e
pela simplicidade dns fonn..is e bra11curn dns -íolhns, fozcw
en l icu t.ar o verde somhr io e a folhagem cop :tcfo das nn'orcs
que cst1ío proxirnas. Bcliczas trio nustérns 111 c tinham
fci lo cnhj[' cm p["O[uudo recolhimento, qu:mdo, i nopim:idll·
mcuto, me vi proxirno de um grammado , que, á tlircit.i <la
estrado, formn um prolon g:uncuto para den tro da flo resta ;
e, tnl é o cffcjto tios eonlr.:istcs, essa relva produziu sob re
mirn a imprc.'is,io que ~e t em rru :1nclo, 110 sahi[' de uma
odcgn cscurn , se revê de repente a lu z c1o dia.
T cudo cuminhado cinco Icguas cl1cgmuos 1\ mn rgcm
do Parahybuna, qu e me pnrcccu pouco meno s lnrgo que
o Seua nu ohu rn de Pont,Ncuf; cone com mnior rapidez
que o Purahybn, e, uo luga r onclo é :1t1:;wcss:1do 1 o lei to
niio csti, i mpedido por rochedos. Nc~c locnJ o Porahy-
huua separa ,1 pro,·il1ein de Rio de Jnneil'o da de Minas
Gr:rae:;, e, de p ois de vurias volt.is, tcru1i11n p or se 1ançn [' no
Pol'nhybn.
C A PITULO IV

TRAJECTO DO PARAIIYBUNA A E NTRADA


DO CAMPO.

His to1·in da provinda de Minas Gcrnes; seus limi OOs; populn-


~iio; div isões politicns. - Rio Pa..mhylmna; pnyso.gcm que se
descortina ao chega\' As margens do rio ; hospi ta lidade. -
Pnssngcm elo Parohybunn; 1·coistro,· di 1·citos ; cmpr(!gndos do
1·e9falro. - A so\n:ccn!'~i.!n do sT. Lnngsdorít. - Explicação do.
palrwrn v arvcm. - Ilocinlm do Simiio P c1·cira; visita a que
nhi se Pl'OCedc p-a.r n impndi1· o conh'aban<]o de ouro o àinnrnn ·
tcs. - Explicac;:ão dos nomt?s de localidades. - Pnl'ochin de
Simtio Porcira.. - Uc9 iôt.ro ele Mathias Barlio::a; <lil'citos que
nhi se pagnm ; ref lexões sobre o systcmn colo11 io.l; obscrvnçjio
sobre o local cm que clcvcl'in tc1· si<lo levantado o roaislro. -
i\101'1'0 da Doa l'fotii,· idcin su1Hm:iticiosa. - Mu.nrtclo; difforcn·
çn entre os m11cl1os e as vr.mlas. - Jniz de Fóra, lindn paysn·
gcm. - Alca1'dc 1Hi>I'; flor<!stas de bambus. - Ribeirão ,· convc t··
snçüo com urn negro; considcrnçõcs sobn.~ .:i. csctn \'itlii.o . ....:. Po.y·
sngens . - Pnlmell'a chnm ndn Anduiá. - . Pnroehia de Chap_co
d'U1:as, - Pay!!a~cns, - j\foch inn chumadn manjolCI, - 1lfo.,i.
f1quoim, - 7'(·rmitc,.

A provin cin de Minas C cracs, que forneceu ii E u rop n


tnnto ouro, din m:mtcs e . pcJrnrins, fo i um u d na ultimas
que os Port uguczcs dcscohri ram .
P or mci,,dos tlo scculo dcicecte, um ,we uturciro cl rn -
ui ndo Mar cos ele A zevedo (44·n) auhi11 o Rio Doce e o

(·11·•) A,.,.J ., , ~J i:io . Su o u 1,.Ji , ,io n io 1.,·o kt·" • p orêm, " " mel •J••, e , ln,,
n~, l"i r.< lplu Jo i,oolc X\' ll, [li<> i . cm t 61i. !louvo • nltrio11ncn1c. ! ffl 1,,.,,.
• •l"·
doln,,. n10,!, cur,n lJ H, o ,.p,Jl 1; u Jo .\!o, 1!n, C i • , • JnJaJ o p, J, 1•~n!h1.o. An!on h
,Ir, l ' rotn(o, 'l"" fu •~"' 'l"c u~n,po nl ,ouo • ur••Ht~ " """ W I,., Fr on,l,e11 , ~ !n<>I•
Jo u,n <onl lo ~.,He Jo u«<>H•I ot 1111 ,lo,. lu o ~,n J;?G, t<&11<1,ln "'l'f' ~o F, L. [.rito
l '<r<h~ (Ih ,•. do , f,rl, , 1'116 • .UI.... li , ~2> ) .
,\ Jou J o u1,. J lçÕo Jc ~!nr<u• Jo Au><d., , .:; f.,J <on hui,11 oon, p•K loi o •<>
pul,ll<>t llol 1l1 c,1,.r ,lt SHu Lh~oo, ,,, , ,-Jnno~ • do Ria Ja J~n•,"10, li , 1?1-200 , wa
78 A UGUSTO OE SAt~'f-H ILAHl f.

IUo das Caravelhts (44-b), e trouxe dc3sn viagem csrncrAl-


<lns e nmostr.1s de p r:ll<li nina, tendo-se r ccusndo declarar cm

ti•••«• do Co11, cll1• t:l1t1,0Hi,n ,h 1uJo dt li ,r, n11w,nl,rn ,le JC.11, " " !JO •• hlh
dt ""' , / : ,.,, .,,. ,,... ,,;,..,. ..,,.,., • 11:.., r lllrir~ no ,,.,. .ru u,..t,.•,tu.
Meio 1a,Jr, ,.., 1616 ou C, ,loh lllku do !<l,u~• ,11 ,\rur 11, ,\nlonio ~ Uomiu;o, ,
,li,1n,1e,1111•ta • ter.o,., • tlfll•~•• pot•rn•, ,., «>tn 37 1i.,u.,, 1,.,,,....,, e UO ludl<H
c1n ~ r.u•• • • /Uflirono J., Vkh,ri>. 1:,111. c >f"'•li(i• larnLt,n H n,>lloirur.
li JuJ. 111 prl,no•dlu ,h colo ,.i, ,ç.io, ,., prinirir., n,crod, Jo , Cculo X\"I (1~38) .
11 Jhuon, u ,,r, du pelo ~rlão ""' lou1<0 ~o ,.,;.,.,, o,,, ,.;,,,101 no lh!ti> o u 1,iunb1
1,rnrin,u r••• o lodn do 0<11, de 11u• oú l\1"c,11u "º11<1,, ror ~oe1,n>t"'"" ,)u ul,u!/'11 r
Jluhllr.ado r r,01re,ig,u1~n1, oi f ditiío tlo Una da SGJn,,llll~lre, ,\ cllu rrluir,11""6i 11•
... . . . .,.,1nto.
S•t\i•n1c, rn,o H inlorm, , 0111i,l111 nt ,nnolf~i• 11,vr• , ,1, ,.,,~niíiu """"~'•1•hi:>
11.. "· 1i.,m. dr r.1.,.11,eu. t:""º"';;., CtoJrn1,1,iM J., "'"'" c,.,.,,.;,,f, 2.• •tlisfo,
e.,,~,.. t,J;10•• r,.·,d-,ul, S. l', 11!0, 1?3S. "''· ~o. 01.G5, 1;.,., • ''"" .,,, ;, dr un,•
t<1 1,nl,o ,tt,..thlo coru 1••n~~ suo,rilo.

(1~.J,) A r,l..,•lr• up,<11,õu quo r n111... rdo ,io ,1•, C.r•, ~11•• foi, urcun<UI•,
• conflui. • fur,,,i••• íln•u ,i. f.ori110H, ,,..,,/1,nno (,,,,.,.,,!mcn1c ,lc .,;J•"' Ju-
ifdra ), &nn<lt u,,.,,. c,•, u o .i , l'u>l, 1•ar Thom~ ele S,,uu, pri•ueho co.-crandtr
1••••, mio '1"- ,.; 10..c lu;or "º , o,.<rne de n. Uuorlo "'" C..,1•, '"" .,.,...,.,nr,
iu.:J.,
par u ,,.11.;, tlt1u c111u,I, o Juu,u João ,J,. ,\1p,l<11tl• N•• ure
!'•r. C11•l11,1no ,!1 ,\1,,.11 (C,,..,/n~o, 0111,·101 • ,,• .,., • ..,,..,º
,!o D,o, il. u,;,.,,.,.
\')J~. 1•u. l51.1s~). • •h ,lo 111nelU(Õ" lol o Jr<1<1Hlnl,o>ihi: p ~u c.t~:.r•,. 1•••<·,11.
c1t!t 011lni,ío oi prr/,11,.,1~ 1••• Uuil!o de ,i.,.11,~u. (up. ,;, , rt•. 41 • .. ,.). v
fo!tltt, (1\ lj>f'ro•ho,a,!o..,,nlo O 1<~ulv1~: 5 .,)rlu l'dO Ct,.,,·•\I • • • , ,., H:.J, nUrt(O"
ol~rn o Je<;ullit,l,0111,i , ,, ,h , <uu11i • 1 ,lo 1lia,un11no, •111• otlindn. d,,,;:111 rronHI•
rn<nl• u 5. F,.,otChU, ••i11in,lo u111 <lt " " ' 1ftl11..,1c, J., .,,•ri:~111 Jl,du, iol, u "
Jr<il,lu J.r •lc•o11,,.lo .,..,. ol<lei• inJ;&•"• jnn!o •o Mau;,h)·, i ,oho11, <11<i(j, rei•
11,a l'ntlo, u11lonJ o Ju,I• ,11., 1 nor«niu I"" ,.,., ur·,llt;v, uo """º .:J, 15S5.
Dc,·c·•• o ,.,,,J,cci11te1110 .:Juu , .,11,oJ1 • 1,n,• rnrl• ,!o 110,lrc ,\,uouin UlU'!ll<I, .:JnLoJ•
<lo 10 ,1, j unho ,J1 \~H. utrl1111 po r cnnunlu~n ,lo r•dra :-;.,1,.,,,, • 11uhliu,h 1••h
rrhu• iro •n mo \onu, Y, l'li'· :1•, ,lo lleD. J,. ln.«. /lii,. ~ Co,,. ll,o,., • rootuior-
"""'º· IIU e..,,.,.'"""°' ,,,, ,~.....,ai. Ull?, 1,;, . 8!·~9 {:.• ..11,.;.., 1,n, l'i'.'· lt.11,\711).
A ur11 0<~11i1om,,• "'"" ,érnlo ruuitu ,u,1,00 Jl'"º''º~~· "'"L.,.,.. de ,,.;.,~,.
f. h Ot L"lu<ÕJfSC OI
A. Jo \'•"" llo<11li;;11n c.1,1.., ~"' JSG I (~•nrno do lfm, .:J• s,;), •1•,. "'ºi".
ora1111,lu C•rhL<•11•, relo ,·tll• ,/11 l'1101uoç,i 1tô .,,,,., iO º" ao \unu Jo lllorol.
Oe1u ,.,u,.,h '""'º' <INh«h~rhlo 1•er "'"" url> ,lo J•~•l•e l,<ou,rtlo \'111Fe, 'I"" n
aeo,,.,, , u!,ou. ,ht,tlo J1 D1l,ln, :G Jc j unho de l:.G: {C""'" aeu/001 cd. J • A<sd .•
Ull. p,,. J l\·3:G),
A do ,\lullrn C11,.-all,u, • •1<« •• rd,ro " 1Himci<o hi,to,iodor ,lo n,.,il
(CrnJ~,u,
r,..,,,,.1o J., Tcrm rio lJr<11il......,. JX. PI· S9 •I• «l. do ,\uJ.), o 'I""• .,,.,.,,1.,
C• ln;,roo {,lo ,lf l11n1 ,!o llt<11íl <' '"" J(lfolnçÕ<1, l, 3;9) , luo j.,~or tm 1~1 ,.,, c.:J,
0011, ~O ou GO n1mr>11hri101 o l11Jia, .,,uilt•r•t, ,l~r•nd1 n uplu1>(oio oito °'"'"'•
l"''f<>ttrndo ?l) '"*"º'· Seu I''"""º• H ,n cll,o, orl,n!3d u "11<1 ,,.,.,., ,\~ 1,,ul ""~º
• • 1••tlro, ,·crdu J.,r,un rn,!, urdo ,11<0!!\ro,lu''. ioi• io.•·•• r ,I., l<'111i!i11lo~,,ho, , ,.1,1,.J1
""" r ia ·•.,,; ~, ••o•, ,lu ..,.,.., •lc uptol .,..,110 li110, i.h·r• ,lo• 11,lu ,b " "·' d1
Jr,c.>rnLl,11: tl,oul.,;,• .,, ao nrcl&1 ourlr,, o, .:Je ~H..,, Nnu: u111u,.,11 1,.J~ rc~ii«•
.,..,, ,.., , ouda M lii;•"' ~• !,,,,.,do, oflh1~n:tt ,lo J.,1uhin1,,.,.1,0 , ,lu ,1.,, llott,
r,J11c11r1 • S. Mitl,e111, ,, limlm,11\C, •l'IÕ • ,~il ,~,Ji;b, , l11<1u rom o ~rnli• e t"ln·
(Õ<t ,!., lf~n • ;•11t1,,, ,Je,<"'••111 I'"' u 1, nhhna, ""' Jo cujo, r•n,nt .,, ;;1~11101
ltm •IÕ l,1Jo O n»ui• <lc Crie•••. 1(1111 1011;~ .,1,,.,.,
Irria ""' 1.100 ai, l .,oo km • ••
VTA GEM PEL,\ S PROVINCUS OF. RIO 1n-: ]ANF.1110 E M 1N,\S 79

r<>11<0 ,u i, "" ,,,. ,,,,. u !:C l,~1111 Jo que hl!• 1 ro1<lr<> (Co1õ,or: 1, <>/'. r/1., I.
l'G ' . 319•tlr) ".
A ,le S,1,uil.i.o r, ,na~Ju 'taurlnh•. r,1<ole .Jo l'uo ,l o C,m r,a. do>tolorlo do
l'<> rlo s,,,,.o, da 'I"" h• "' tução Co t.r irl Sor<c• •lo 5<>11•1 ( T,a,,.J., Oc1criprfro ,10
/l,01!1 é~I 15$7, ••t• hu!o , :-XX! [I ~ XI, ,lo I.' (UTII) . Do 'l"I t01Ld 11l11 Dooillo
do ,1 /op!h,iu. i.~O<'onJo . ,, ,,., ,,l,.Joo de C1rh1r1,.. ,/e ,\ !,,...,. Or,·ill~ Oc,/,J' •
rao,Jii C111u , , , , 'J'o.,,;~1,0. ,.1;1,.,1,, ,le l' o,10 S<-i;uro. ",01,..11 11•!0 S. M1 tltc11 • e,
, ub;n,!o u,n o[/Jum1~ niui,ll1n •l J ut,, ~1tn11 ,l, 1101 , ro r 1ur , ,,.; • i.,o~ de lur•·
r:11101•: nttr~un,lo " rio lln~<. indin1u,10 rnl Õ• l'<>•a na rJe11 c, 1ur., nl l1Jo 1 J,
)1 01>d,,i "" ,11 l)bn10111i111. ul1011Jo cn,
1ri;ulJ1 r•••
10,1, , ,1,ô u1co"\11, Jo '"''º
., S,~uhy. o, 1ctui11,lo r un ,o do u,s,, ,1,1, 111 h1h·u 11ê II J10 1n.,,nJlt.•. on~,. b\1 1•
<Ando o J,quilinhouho, 11u ,110 ,lo"' " "" ••o•n •I.Õ o Ou.1m,, Oir,1 :r <1 1>0Jlt~O
,~.,, 11 , 11tdr.1, ,11r•d11, ., , /,u ni<', n, , ,,rr•t lntult1t<0, , • 'º"
, .ci10 /~ nlfo pro ,
n,tu u rot t n • uo ..10, ,J,i,.,,.luu o , 0 -c.. ,•J••
L" '" de Uri11 o A)nl(!J . • pro1n01rt
n •1'1ra,h ,crlf;,4J,.t4 .,,.,fn!<. C'<IMfi,Jo • /, ulun ia Db, Aolot<•O {O u . Jd :\l:r5.,
"/'· ti, .. ,,,, ~))".
F. ,ca , , 1,.,li~io, ,11/<> ,1.,1~ «o fm,o ,l~ l'A11l n .\.t""'" , I"lülllr• Ui u , ,lo"''º
c., .. ,,u,U, pOIIOIII•. ,c1nr"" " · · · ·· ,,,,, . ... c . 1., .. , Soo1u (u i,t . XX:'(\'11 1 o ~,. Jo
Trn tn,J ... 1.• 1>ul1), Jn s:;o P"'º"' (150 11crlu~ur,., " 400 lt1Jloo ) o Jcit 1>•1lru
j,,.,i10 ,, o • d o1 0,n lo; in!d•JA <1n /c•c><Íro Jt lH·J. S,,11r,Ja C~ t<i, «01. 111L iu J><lu
rln J1 C1r<>,·<c1l o1, ~~"'* "" " n Uo Jo Mueurr, lol 1,.,..,., ••
,.,!,nlo ,!a ,\n111eo hr,
º"tio we ar,lrnu •• ol;n:rr, J,ludo o por T outit, hC1, e , m.,,t , o .t, "''""'"., pttduo , .
No• oal,oui•~ • .to 11111,ua rio a <>r<,llt.io uln,lin · ><, l'a>l• ,ld l1 ,·ol!o ~ L'!ll J.,J<>l•
liRl,01,h,, ,\e,001,Ja,o on, <on t .,; A,lo•no. '""' • re, !• Jo l,011~11 lrondont1•u o Oll •1• ·
••tZ" • • 11l11uJo r<1 <"' <~t•Jo•<> Jo 1,,.1!•1 , 1nmo11,lo o """ " Je 110• 1<, ,lnn,I~ "~•••·
'"" pou o li1o••I ,.,,,.. 7.0 00 ;.,J;~,.,., u1ni,a •, fo>. ,.J., 'º"' "'"' , on,l><>l u ""' 1•rr•
•mw J, :oo 1,,nu {op. el, ., 1, llllJ, )!lO).
D1101 " l'<J lt õ• •• • ,lo S, 1,oul:.u .\l u ,u o ~ Jo Joiiu (.,.lha J ~ St11":
" ,,..., l•n1l~111 u ,.,., ,. o au1or J1 Ttniodt Dc,;,lr,,t.-o. r•11. XX: ,la 1>rl 01d ra ln
l;;u•la,,cnin >n< nt;;• Fr. \ '!tt1t1• Jo SnhnJ.., (llir/odo .!1 flrMil, I!~. 111. op , XX):
<OI•• u ,!• • h, ln • phor nm o do ,.,.1 ,11, Jo enccnh1 do J«1uhl(,i, a r •1111rlo duo11illo
Gol>t lrl So11r1, irm iw .t, J oão Cod1, 0 J, Sonn, o rt<11!, ,ono,,uinJ o . ,,.11111 ,.:,;.,. ,
r••to, ,; , u Ji,1•0, lçáo t•ur 1). f tJMiun de S •u11, 1." go,-,..,, ,1., , , .,, r, ,u ~r.. o
S. F,~11<ci1Co eon, 01111ncm•o <<>frl !il<a, 1<ndo lu onloJ1 ""' larlo n , a&rr o ,\, Cutn·,,
''" 11!,.,li,n<l<, .; rro,i , 00 r u i. Nou /ut~lu.ci h l ,,r;11i,lo !,,O 1,,.,,. 1,ll an1<, Ji nu
ub , ,..11n, J1 l'or.>;"•(1Í , u u J1M li,n1Jo.tu ,1., ronl• º "'lo I'""""' """" """
<l<,s;,.
u11 hui.;o, ,\ !,l 1nurru S0art 1• f.m ,i ,11 do f~llcd111tn!n Jij ,lide , 1 Jt recuo~ Jt
rdor~u 11• r 11u10 ,lo 1), f'un,1,cc, J, Sow•o, • n1•«11c4<> , .,11.,,~,1«, ot l, o M1\1•
n,,.,,i., ,la )Hlih ,i. Co,r,, •11••l.,,11J1.oc Jo 1 ,.,,li 1 , 1 u n,11,dor, '1""
J, 11ul1 ••·
'1""'º"· • ul,1cu , e,, 1ucu,o , i>• h·!l ,~ lq , 1 on(.,•Õ•, ""*o• u• l•1 • Surc•. •""' J,
nplo rol -o , "'""' r u U,ulor º'811"'" t,r,n ua" • ,nHf dO , ,\ u r, r,U1ão do s., .,,.
•«ilitou·f<> ,,., .,,.1., ,! o 1sn. ,\
,u rci 10 """ 1,,.,J,i,oa!~, <11) 01 º""'
lornn, i,.t ,u .
, .,o,!o, em S, IJoo,I<,, n, lloh l•, uro,.,1, . ,. b,tta,ue í,. \' i,tnlc Jo S1lv:rJ01 {ep , ,.·, .•
~." •J., p: , . 3S0,3a). \'•111 h•1•n, "'" J8'.,II """''"' •• 1,,.1hu1~ lf fotc•i•o "'"'
nmnor!, h1liwb.t, c.,1.,1,1 s..,,,.
,lo 5,.,.,..,
""' m1••11 ho d• Jo Jo~n,.,,nl3 o ;,.~Jho o, 11
'(u • 1 Jl1lu hn~,euo »o lo ,,. • ."l:XI Jo f1<1 i110, Ili '· "~j. (.U ,
[ 110, J.,, •.,, .,1•1 !11,ip>ro or,.litõ" ,lu ,;, ,,Je X\'I l<RJ g 11•• .,,14,n, •
ilohí•.
rt, .. ,,.,, o,1ul, .!cia0 11 ,to ,lo h Jo , 110!,u!ou •• r• Jit~º J, l!• lohlo, r,;,., Mo,oyf'o ,
J, ,.,...i,nu oh• Cu""""''· ,.,. J,.,.,.
J~ 11u!1 , s,,.,; 11 <1\ n wult>u ç.:io ,.,.,, P"' '"
0 n« llrnto tr oli• ll,~ ,lo "· l111iHo J• 31•1•1!,;, ,, •o ~,.,1 Jon,oh M poJ,. ,i., ru,•
ntra1hu cnnmloo.
80 A UGUSTO DE S,\I N'I-HtLA1íl E

<JUC ]ngnres fizc rn c~sas descober tas, fo i ntirndo a um a pri-


s:'io, e ncll n terminou fCus <li;1s (45).
AJguns .i nnos se pnssarn m qunn<lo Fernão Dias Pacs
sol icitou e ohtcvc n pcrmissiío !lc fn·1.cr c11 t r,1 <l n.i á sua
custa , para. cncontrrir as minas dcscohc rtas por ,b.cvc -
do. Ern prcci6o p cnch·nr c m mu n região cl'içn do de won -
tnnh as1 cobcrt 11 de fJ orcslns gigan tcsêas, h il liitndn 11 or tr i-
bus bru·1rnr.:is. Uma cm prczn de t:11 parle pa recia exigir
lodo o \' igor da inoci rl:id c, e foi um nn cj:ío tlc oitent a nn-
no.!! (•15-n ) que ousot1 co uccl,cl- a e !Jouhc cxcc11tal-:1; 1,o is
essa cm a id ade de F c rníio Dias. Esse homem cxlrnor-
d inn 1· io exploro u. grnr1dc parte <ln iin mcnsn rcg iii o q ue
funu;i nctu:i lmcntc u proviu r.in das 1\Iinas Gcn1cs; nhriu
comin hos, for mo11 nu me> rnsos cst:ibclccimc otos ; mas lliÍO
dcscohriu minns, e, após tnntns f,,d iga s e tr:l ba lhos, morreu
nbnndonmJo p elos sc ug (·&S.b) no meio de um deserto.
(,15) Scgumfo C:'lMl (Cnm,:. Hras., l , p:1s. SZ6), SEBASTI,\0
T OURi.NfIO, cJo r'lrto Sci;uro, j:í lir1h:'l, uo :1 11110 de 1573, suhído o
Rio Otl ce, e \·o hárn ]lc1o Jc1111 itirllum/m. No rc~umo historico que
3qui tlou, i; 11.ici·1ne por So u1 hc)· e Pi :i::irro, c•r rip\or cs que me p:irc·
cCJ\I mcrr.cer muit:i coufinn!,n.
·',\ n,orio J e ,\1r,ulo na 1,u,io ~ ""'º l,nJo 'I"º ,.:; ,. nunh• fon,h n1<n•
ior q 110 • .J.., nrn,: .,;,o i robn ,·nu;m U. •hlu quo o, .,1, •I• Pc1t,"d oio uo n,
, .;L., nf.iu~o , ,,.,,. ,lu1,oln t ~, 1~1i,u r:i•• \or ure,for 1,in 1yn .. ,n.,,• <nte • «1rn t~uu,
,1., 1,,.,,. l' f l• Ji,111,l•d• """""• Je ,..,, ,.,1,.111.,,. T,.,; .,.,.,!jo, ,.,, ,1,,.,.,,. tio mlnhu
0 nn c,1o; iu. J• rr í~,i,.n,o o<> prc 1u>1n d<>t•<>llo ma d 1 Irou rolo1tb l, 01\J u,ln Jo .,,.,.,••
ro , u n ,,nplu• ,fa li n1h1~;0 ,!o ou<tod•!o,lo ,•ao 'º~"""""' ·
Qua n1,. ~ n r <Jl~ .;o ,lo Tom 'ril,o , ,j,Jt • ""'ª (H ·I,). ,' i. Jo T ," .
(~S·d Q"""Jº ,-.,.,;., Oi.,o l'•u •e ,lh 11n r nn ,. Jnu ,nJ<>, lno.. ,.Ja ~" 1111,o
l• (ilimo (;udo llc.J• /~11" l'u,. o t,2 ,:, 1110 n,<>m•l~•o J.,,~ Ull , l'oo. u u • 11«<1•
n, ,.., ,o, ,.n ,onJo Mn 1h !n c: ,JM o ,!e Alrn•fd• , • muiooo ,.,.,i. 1•or• n 1e,, a,,.l~u, •p.,ni ·
~uoJ o, " ""'''""' º' 1,.,Uoi Cu17~11G , . Jii u1!11llro 1, tot11 la• n moit J.o " " " n1 2 ª"""'
,J,. jJ,J,. moo ,.;;.. o ilv,l o, on,o ou,,: ~~rot\Jn •• Jltoo , p11lt •1111: nu «r.> "" UI)!!.
A u,l~ ,,., '1 "" 10 lho ,hu,n,lnou <!"• \l~•l íu • '1"""'º 1n1r1 ;; d, ZO Jc, auu,!,rc,
,l, 1671 (0<> <""'"" '"' /íllfo/i,:v o ,lo nlL I, Natldu el , VI . Pl'• l01·20l), u., lpl~ pr õ<>
in,rr o,lor ~~r:,I ,\Uou, o f'ntl•du ,le Culto J o li ;., ,t, ., r,., Jo n<" · llru illlcle ,; <11-
luJ~ "'" ltiH . VIJ e l"" " "Y· lllu. Cr,u/ ,ln• Vo <>Jc ita• l'u:,/1 ,tn ,, 'VI. '5 ,68 , e Jn,11,uf
o~,,, , l 'c.l,nd, 1•• · .i9.
(~ S.L) fu ,·iio D!o1 1"0<1 ,o.orr r11 na I"&•' dc 11omln1Jo Sumidouro , l'rr lo Jo Rio
.tu \'•!hno . d•1•ni, Jo 1u11 • la111• pr,•trL no f ii u. , ,., ., o r~n Jnu "'""c,uu '"f"' •
,. ,,alou, n ~o ,olt1r 1,.,..,,1,. fi1uhne nc r, ,n, .. 1,., J:o onLÕ f.>J H 1,0,!ro, ,·.,,J., ''""
111r 111111lta , .,,..,,Mo o, •• ""'º ·'• i,~ 1. o1oo t>Jou :ul0 I'"' porlc ,J., 0011, "'"'~enhclro, •
.; H rJaJ,. "'"' não r rln filh o óleJ iuJo r;.,.1, • l! •J rl,:ur, )•.,,, • , ,, nro ;',h,,.,•I
do llul,Q C,10, 'I'" Jo S. l'•u lo cl><1õ.Õ •o chd ia., J a no~• b111 J • i• o. SulO Jeopojo,
V u r.E ~f PELAS P rt O\' INCL\S D'E: Rio DF, JANF.IRO e l\IJNAS 81

Foi R odrisues A r=ti o, na turnl de Taub até, o qu e pri•


mciro clcscoh riu ouro nn p rovinci n de i\Iim1s Gcr.1cs (•15-c).
Tlnh n suhido o Rio Doce; penetrii ra n os desertos de
Cu.yocé, e, <j U<rncl o volto u , n o nnno de 1695, np rcscntou
ttes oi tav<M de ouro ã w unicipn li do. dc (ca mam ) d a vill a
ejp itnl da p rovincin do E sp irito-S:mto.
E m breve h ri utJos ele Pnulistas dcixa r:un su n p ald u
p ,1 rn ire m cm procu ra tle ouro ; e como ec eucontrava esse
111 cta l, ]) Or :is!li lll d izer, por todos os la dos, clen•sc á rc~ião
o nome de illiuas Gera es, que signiíicn um a lon gn ecqucn -
cfa de m inne. Fo i fun da da cntiio Vi ll<i R ica, nindn h n
p ouco t/lo Cl orcsccntc ; virom•sc clevnr, cp1 a.s i ao mesmo
tcm110, ns ,·i ll., s de Ma rirmnn, Sabará (45 -cl ), Caeré (45-c ),
S. Jorio de[ R ey (45 -f) , S. }o.tê (4 5-g) ; e, pela mcsni:1
(•p ocn se dcsculirirnm as minns J o Serro do Frio. ,.

fo ra,~, ,11 >« ii l'<l o 'º'" ~ ,.a ,.11J 1 u f'<t•• • 10 1Jl h o l><hl!O • u!u <I• , uo rrn, 1,~-
Ldh0 n n1 <n l• lraolo J•,I~• P•• • S . l '• ulo, nu1n0 \l<i<m '1 ""
J ,u., i, n111I IDI •ll •o. 1e r,ol "
o no, r o ceei , ,·n •• \.! da """' ,i,. , tnt •· iu uJ o Ja 10 I" cn1l,0, u ,lo • ron<>n ' "' •1•••
lo, • lnhu,n • ~o, , ,.b " 1h ••·nu; r Ja l~ rrJ• J c S , Ohl", ,1~ •1ual f<.,o , ,o .,,h lw1nfd1.,,.
,\ i"o .i, -Or •rm!.,o ,lo JGll l Jõ lã •• od11 ,a , ,~ .,.,J., o ci,.., ...p1i1 nt nla J, 1W,0J ,
F'r. Fron d •<u ,!o Çon,~i~~u ( V. T a, ,.,or, lfo r<111"0 C<> ~I Ju, 11nn,/, i,,., /'ou/1110 ,.
VI. 118) .
(~S- <i l::u 11 du u Wrl~ ,i.,.. ,, "" "'"'ºda lt?l . Oo, on,oo l,u .,.,, !oou tu t1h ã,
••m -u o,,.t a!t, u r • •• a SM'UnQ,Joc a p orn • l,, nJe h ul>t<, •1uo ' ""' , , u~ r,~r~u ~u o
T,.,L a11J, 1,1, p< lr la, 1nd0 p ouca depo<, Fo llur u. fJ. ni1.. 1,0, l{f,ro,/,r •lo 1/r"'i/, 19!~.
211). Quon , OJ1'h< n1 ou, I'"'~'"•o ffid• lmuilo o ~""' J t Ml u11 C,r or, U Cn Yotu a,!or
Ju Oia ,lo JD1rt !r0 ,\ 11 10,,fo l'D n ,l o S• nJ , , lo l " " ,1rnh1Jo O,, r1l,olo"''" 11011,n ,111

;~:1"~~:::1,0,,.: '1i;,:~ . 1?~:.1 ,r ::~, ,,: ••{ 1t' ~·;~:: .,j',' ";~;':..1·:~<1.c.,:!:• p:::1:;:;;.J~= J~ll·;\;;;
ru,. ,,,k,.., ! t õ-:ian) .
(~l-d} SaLu~ , 0 01t',hrl ,,,"' p,lu r, i11,d ro 1 fe,·n J • nrl ur -.! 010 1 J • º"'" ""'
IG99 : a 1.0 ,l o !unh a Jo l1JJ fo i .1.,,J. • â/111 ,.,, , Co • • •n.. lor Anlont .. J,
,\1L0,,o:.,•1">a Co d lu, ~e Cor u U,a, • ,n r,liru, • Ja o d..-a~~o 1' °' o.,1,m r<'~!a Jlrn»Ju
• Jl ,1~ 0 o, u, L,., ,le 1<12. ' ' IJo r.~opopM ,1 1/hlori,,. ,1,, Ce r, ih,../n do> 11/n,., Cur r , .
d, h,.i J o•'l" I"' n.,, J,a, , ai. IX ,!AO / ',,1,/lt,.{Vc, ,lo , r,,Mr n .Y<tâ,mr,/, 1•• - 2.;.
(.1;.o) O tc ui l<>ria ,lo Cohu~, t>,Jo nou, o • lfi, 1, J Ô \' Ili a No s& J • IblnL• . fal
,J.,rubc, 10 :••l ~ u1; ,nt o-1mié Len ua r<ln NoJc•, roulóo le, e " "' l,rlol! U Cu,r,oa , n >h •-
' "" J a S. 111u, . Ele, 0,..n ~ f'rJ/a, , ,., W J o jaMl ro Jo ll H , • , n,. ,.,~Jo, U. 11, o,
~;,i,::;•~. :i!:·,1::·ot:1
~1 J~ 0 1 1<101,:~;~·,~~,.,;;::. '!'.';'.' ;'.::.t:. :::•
11 ~· ~1~,- ;1:~). J , C!ouJh,
{~~-f) Dcoro Le<tn " " 1et<ir,., Jo I' <' Jn~o Jo Sl<1 •1ti•• AHumo, 11 , ln•• l da TD U•
1,,1 ;, 1, ; , .,, º " "/d <1 , ,.Ja O 1,11(,. por 1), J', J ro J• Al,.,e id o, .:onJo ,1, A"'"" ª ' ·
« n 1, .1, /11k ira ,le 17)8 (ap. • loc , r ir.).
(~ S-ç) E,10 >' Ili ~. ,ho a,! 0 ut o, u crn l< J:, en l« lor, tl dode ,u.101 Jo Ti,.,,lnu, ,,
~"ja "~"'~ '"" ••h•• l11 ,on t,. foi d e,·&,!• • "'l"'lt o <al l,>i<>lb, U>nb rm p or 1) , l 'o.!1 0 Ili
Ab od,l• . ~"' r,.,, i J,1 , (l '> ,!e j• n<i,o llo l1li) .
D2 ÁUGUSTO OE S ,\JNT-IlILAlltr.

En trementes ch egavam bnndos <lc nventurciros de to•


dns ns pnrtcs. A de!or<lcm .se iutroduziu com a s,rn chc-
gnda; Lo<las as paixões p nrcciam dcscnc.1clcndn s, e dois
po.r1idos se Iornrncmn: o <los Paulistas que BC ju1gavam os
legítimos senhores das min:1 s, e o pnrt ido ,los cx11·angciros
ou Forn.steiros, que os prim ei ros, por in juri a, cha mavnu1
.Embuabas (1!6). Teve lugar um comLntc perto do Rio
das Mortes (46-n); os Pnu1istas fo ram :ihi vencidos e

(•16) E sso 11 omo ó o do unia ccrl;, :ivo que 1cm :is pcnillB co•
Lr.rtn, <lo 11c1111:1~ , e fôrn drulo nos E11ropcu s porque cllcs t r:11.i:un
bo1a9 ou calções. O 11omc ele cmb1111bt1 !O co nservou ntC hoje 11n
pro\'incia do Síio Pnn)o .
"A , !,nl fiuf~• d& 1••""• !1t1 bo ..bo õ •"um fll o r.uilo ronlro n r lldo : I'• ·
rcu, r orô 11,. '1"º ,mt.a,a 1u1,lo nlu1 n• lin.(U"d t etnf. • r•b•n r,iia .ra •mpr<1 •J•
ptlo , ,bo,l~on u Ja Uu , 11. o , in,, f)Cla , 11J uH11u , un1, ., nonl • , onl<r oo 'lu • • • o 111111
º• Idioma urrtnl•: J u l1n••· • , i,,.rl•"''""'" o 1,,/,.,lto, oo •~tu. o f"'oJrci, a, ·u1Go
,lo ""' ' " luno, cerno • rln a D0p1i1l1 c.. 11no J, Ahntí,J. No,,..i, o. ,\ 'luern o
c, u nm!'IG lmo run r 0Ntn1rlho o !,hur• J• u « l!om , ,.,.,.,~,ur hl• do J , 5o Mu d ,
M, U,, ,:,..l,oo&n o, ,1,,.,n/r" ,1., '""" "''"'"'º" 1>ftl/d,r.,, S, l'aufo, 1919, rm '\Ut •
,., ,,, rio õ onoplo,n r nln u rl uu d , J • r•,Ln•o 17l • !OS, l rrd,o 'I "' co,np«i, u,de lnd"
o upil·Jlo Ili, r,• , do T ."
(4G, , ) O c•n,L, 10 deo- oo " ""' lu~ ar 'IUO cn mrr,0 11 1••• mu!t<1 1,.,.ro " nocn•
Jo Cor.;,. ,J,r Tt(l/1/río, .,., •h lo da r,,oceJim «>I O Infam o 'l"' t•vo poro coM ""'
,,],.,.,,;., , yu u! hlo, Duh, do l'lmor> l Cou1i1>J1 0, um lf fln Jo l orodo, hi,5 IJ0 n••
~1i1u1 p o, uuu d, ,..,, oinu , , com11unJan10 Jo "ffl tro(• do ~ml>r•oh1 no <omh1•,
•• ~.,;.,. p•d,..,., , d 11.,.,r. Jo íllo J .. ,.!or1 r1 . Ctrc• Jo, o, ro uli •l • o, ""º <0h <>m
Jrnlro Jo C.riio, º"" •·• J o, , .., ••t••, foram !nlimodoo o ,cn Jo,, u , o quo llrc• • ir•,
•pó , llt<i••• e, c, um"f "', t<>m ; u,11111 ,la ,·IJ • po r 1•••1• Jo Dtnlo Jo A m oral. Con,
fi•,t•, na p d&HO Jtilc. • ler a m n li! n,lo do •ou <c <l uclo • coutl,an,lo ao º""''·
Q"•nJo J:i 01 Unham ,lt1•hlo .-í,1n,,u occi,11,.11!,lo, ro • ord,m ,lo Cou ii>,1, o, r, no
hnro 11lt,ili J,~o ,t, u J<l,11Jurm , fora,u pou od.. prlu • .,,..,. O r••p rio ltaoh o
l'ht•. """º •rmr•• hico ••• p o1111 ,,.,, ,..,1,.,a o p•o«JLJn,nlo ;,,r,mc ,\o Amor&! Cou,
llnl,o. (lli,tN/a ,1,. Amrr/u, p.,,,.,,u,a. ll•. IX, li :9 • li). l'l!g11n , lil 11 orl o>l o10,
•11~1mo ''""'" • ,111,., ellu J •no llto, Su,a 1> 0 ( lllst..,i11 ,lo DtMII, 11,i,c u!,t, <'Jiror, IUI,
1'81, !l\,:05) h llo n , <l• ""' Ucn l& d o Am •ro l, o r1ue oro u uc,ccnl on, O nppr lliJo
do c.,,,,1, o•• o rl e C:ominl,n, , .. mo 1,~do !omodo par1o uBu,11 uo rHtfio º"''A n
conor io fron,rl JJud•r• ('111• a!acou e llio li~ Jandrn t m 11\0) , ô Írcult Jc uiu
'"' ]"' ,lo ul 11da111u ; m o n<1u llocl, a l'ill o, • •ui1110, """l<nip•tanro, o qu~!, 0111 !1n,a
ll>11'•flo, ,l<'<fi n .. r,r liu, ln lrmn ..lo • •••~•il• J o "ª"'"' o p ,n ou , n,n, • íoll,.lo
hnpr u <o anonfm)"''"'º • •• 171! •um " thulfl J e 1/clo r.io Jo .-ltt<r,ln quo •• potl<>•
Ãurzu• nlun f"'º"' "º R io J u / nr,ri,o c11n1,a 01 /fdnt r:rl r n1 J9 Jo St1<11ol1t11 Jo 1110,
{•cin1p1<uo 11& llru, ,r., tu• . III.,., XXII!, ,u~.1~) mcnduoo, Ul'H,,IJue al1D111 tuni
lo\ 1,0,no !unoeuJ u pr>II• ,,..,. lucl ~. ~10111enhor 1'"º"ª• Lodo.-! •. rc f•rc• I< o 11,,.!o
,lo ,lm•ral c;,.,Ãrl C:o "l!nho n~ • Mo,no, ;.,, 11,,.,,,i,a , . ( 1, -i:-48), º"'" 1~11d • 'º"''
La1ld., l,, u on,e nl o "'""• ., ' º"'' <lo lh,d,ro. mm O(u '°'"" ,!n t11<ulo•llf o roiiaJu
na L og u el a Stnllnc lh. o <On t•~ ~ Jo Il111uay ,"T,o<rln, ,,.o,,.ndo no luci • , nu , nio
'I'"""'" fl'º""' '1uo11tu ,í p ot!l"" IA , noda no pri má •• ae1 ; <>, Q nanto i ,ec u1nl • , pntÕ11> ,
ul, 1• doeu1neu1a1:ôo coe" ~ • ., u,..-~~. , t1<11ondo o o fti!o o Jo Pml• do ,\n, u ol, I'"º
l.lluJo per ou• 1, Jo10,lo~ a r: • nlcnu•rio pr,r~1n niJo "" /.;,,,., du1 /\Jof/01 ,lo Fu,1<0:/0
VMGRi\1 l•ELAS PnoVINCIAS DF. RIO OE J ,\ Nt:mo E M1N,\ S 83

os Foras teiros dernm a eeu ch efe Mnnocl Nunes Vinnnn o


titulo de governn<lor de su:1 pto vi nein.
D. Fernando Martins Mascarenhas, copitiío gcnernl,
<lo Rio rJ c J ane.iro, se apresentou p:irn fozc r entrar os re ·
volt ados no cuminho <lo d ever; mos, cm lu ga r de ec
submc ttcrcm, forçara m-no n se rctirnr. M.iis h nhil ou
mnis feli z do cruc clle, Antonio ele Albu qucrC'(llc pncificou
o pnizj oa rcb chlcs ohth·crnw 6CU pcnliío, mos Vin nn :i foi
Jnuça<lo ás prisõc3 da Dnhi:i e ahi tcrmiuon os dine ('16-li }.
Até então a provi ncin ele São P:m lo e n da s fl:linns ti-
nhnm feito parte do cnpitnnia do Ri o de J nnciro. Sentiu-
se cm fim que u m só homem não 110din nduiinistrnr t,io
vastns regiões, e, por um decreto de 9 de Novembro de
1709, Siio Pnulo e o dis trieto <ln.a Minas toru.irnm•sc con•
junc tnmcn tc um a cnpitauia iu<lcpcndcntc (46-c). Onze

,i,,s.;, n,. til, (.lrr ..... I, s:.5a) e A C-0M<1 '1''º ,/cu o ScnaJa <lo Ria <ld Jnn~iu, n
El-!frl rm U ,ln Nooo,n~ro do 1111 (i,!,m. r,~ ,. 75.9~). Nnl • ull iffio ,lac um,nlo, r••''"·
11h <Gn ,t• •t•,o C",onl(nho Jn..,• i• ror~moad ou o •• tudon!<1. 6 l lffl . .. NOh o dncacn lo
homrn• 'I"º 11111,nlou ~ "'ª c< n U (op. eh •• 1'1· U)''.
l'a,.,c,. ,,. •• rnh, ,alo• r1n.a ,lo, 'I"• U,nio , lo An .. ,11 Cou1 \nho . º" •1• A!l1o r1I
Cu,;cl C•uliolia. ou li 'lUO na mo lrnl, a. o<i ,nuo u ,n, l11tl• '""' oo oolJAJU Jo
lluc•ur•T•aul n. '"º""""º ,m nmLc,1,. r 'lU• /an,a l, 'º'""'""J• u c1!uJ,n10, niio , 6
ror~ue uo,!o • ,.,~Ih ,011111 cn!ro " ' tlocnu1wln 1 u nl cmr,0,11><:uo. ,u,a f' º''l"" a o
ru~,/,:n/rl • <1 •• !,mpa n i 1trntr1 nn ll!o Jo Jo n•ha ,u, o <1un{ao lur,anJo ,lrre,
n n tollt11 ia Jr. o J o uh oo. Tah u • ,onfuo:io t,.,l, a •lnJo ,1.o. hc11> Jo '!U I h <L •. ,..,.
d,cn ~• ~l<n«co, lrn J< 1ti11hor lo muito lli • Jo • llr11I• Ju ,\n1or1I, common,l1>n u,n
cw~a Ja ntu,lwottl co11U~ D11rle<t 0 .,h,.hulu º""• 'l•• •, um ,rr1,u, ttdom na,i10 •
J , uJ«u , d1,1a , ao.
O~•L) ru ,a fnLulo. Vi•l•n• ,1,Lft1!1le<'"'o • Anlooio Jr .\11,n'l""'I"ª C,,0\1111 ,!.,
~:::~1!'\,;t,..,:it•~. •:u~~•l;::~·• .i:: :ol~:IÕ,Jc!~;:~::!:·•;, •~·~:~~:1,u,!:•!";. ~:~',',d,•;;
(Soar u .!, M,Ua, t ·,,, ~...,1,n,. S. /'"""'· 1?:?. r, , ll l). vi,,., olnJ• Lo,unl• \<1ur• .
)>oh .,.,~. ,.,. 172~. cu,1u,u " rrira,õra o,11~,ôa ,lo l'orr,,,hi•o Junho, t..,Jr,ico
)lu,iuu 1•.,.1 , , 'l"• !1,., 1011í ,i1~,. ""' {11,0, .,.., !3
<la du !'fono
o llZ..S. Ucu•
11
1u~p!ie,, imp , 0110 no !h-«>, r,o rc,e d~Jwir •h 11u11 M1r>url .Nunu \'l.11111• '" no1>llu
ufllo!u o ''""º'º ra•ft ,011, uo r,!nóu nr« 11 h•<l• ••
(lt-c) t'o,om gu,,n , ,/pr,1 ,lntonl~ un rc 1l0Jo:
1.0 ) ,\n1011õ<> Jo ,\lLuriuuqu o Co,lho Jo C1t•1ll,o, r,cn,u,11 por c.1<!0 ,.;,te Jo
9 Jo l\'o.. n,L,,. J 1 };O?; carn•<> pa,..,
o !O do J unh, .i. 1110; '"""'º"
>l,i 1 do
lunh11 ,Jo L7U.
'·") O. lhu • lhhl,,nr d1 Sl h·rlra tan,uu f'º"º o )1 Je /.ga i ta.! , 11!l : ~o, er•
"º" >IÓ 'I ,b Ot jtl<tnl•ro Jc lll1.
),0 ) I>. l '~J,o Jo ,\tn,dJ1, Con.Jo Je '' " """'• "º"''°d" • !G Jo F,,.,.;,., <h,
1111; '""'•" 1•u1to a 4 do Mphon,L•• il• u • º"""· o '""'"º" 116 Ja ,lo •10010 do
11:l (\"ido \".,nJ,111,n. 1/,",1~,la Cc,~I Ju 11,o, U. ),• f<llfão. \'. 316).
Aur.usTo DE S,\lNT-H1L-t11rn

nnn os mnis tnr<lc o governo jtilgou, cm sc:;uicla n nlgumas


revohas, que nova divisão cm 11cccssadn, e, desde essa
época a região d:1s i\li nas, c-rig,i<ln cm capitania, teve ~cm·
p.rc gover no scpnrn<lo. Seu priUlciro capil,io i;cucral, D.
Lourenço de Almeida, tomou posse elo C.lr;.;o cm 1721, e
qu ntorzc goYc rnn dol·cs se succc<lcram (16-d) nté n revolu-
ção qu e Fcparou o l3 .. asil de P or tu gn1.

{,IG,d) Ml t1." G , •••• l a·, ,0111!ilui<la u11\ta ll~ l~•l•1••11Je,.le Ja S. l'ouln al- J•~•
u r.: Je :! Je Unomliro do 11!0.
F., , .,., n, ,.~111111 0,. " ' <I""'º""
«"•·ern ,Jn ru ,!01,ante o 1•rrio,lo oolonlol:
1,<>) D. l.n~ rcn1<> Jn ,u.,,.i,h . Je 18 Jo a~a,1<> il< l;'Z\ <> J." J• "l'l•mb ra da
17J!:
:.<>) AnJ, & do ~lcl11 ti Í:MIM, r11nJ a Ú• C•ho11. I." ,!r. 1< pler.,bro •[• 111: ,
~G ,:, 1olo•1• Jc 11J~:
J.<>J C o,n ,o l'rd r• ,h ,\r,,i,.,,la. ranodo, mto te ion,k ,Ue Oo! ,,Jolb, 26 .lo """t º
tlo 173;, 1 t." Je Jftnd,o Jo J163, •1u,ndo follr(ow, con, l11le1lnhh ,lu dr Mnr!lnl,o ,le
M,11donto o f' lr>o e l'rn,u,~ . JS Ja r,,o\n , Ir 17.'.6 • Zfi ,]a ,1.,onJ:i,o do 1'1J7. Jo1 Õ
Anlon:<> l'r , ito .la An<l rodr , ,cu irrnZ11, ,:t. 17 Jo Íe><rcito ,!n \;'~2 4 23 Jo •L ril Jo
11S3; o ,lcroh tio n,or to tle liob~,1,11, . o '" ' '"'" tr lun, Trotn 'I"º rc~•" in1e,lnon,,oil•
o mo J ~ Jntoelra. l, 0 do !•11,irn d o 1:G1 o 16 J o onluhro ,1., llC.l ; e o ,·iee,rd Co nde
tl, Cur>ho. tio J6 nU!.,I ••<> ,J., l76J o 2B de .i, ..,.,~,,, d,110 n,oomo onno;
.J.<>J Lui~ lal.io do Sllra, J o i~ J., ,l.,r1nl,ro ,k l7t.l o lG de lnlhn tlr J:CJI:
S.<>) 1) , J••~ l.ul 1 110 :'olruct•• ,\l,r:, n d ,u rio Cn, le!lo """'º• ,ond e J , Y .. ll.,dn •
,,.,, , lo 1(, <ln juH,o da 1761 n ~~ ,!o 1>1alo tlu l!iJ:
G, º ) Anlo>li<> Co,101 Furtntlo Je lfondo n t•. Jo :!'2 J, ma[., ,ln l?lJ " ll Jn
i•<>• lro dn 177S; ,.,., lntc ri<Lld,,lo ,lo ,,,,., ., d J'cJro Ao,1 ,.,. ;., Jo C,n,a f rcho1 (ZI <l•
,lo , o,,.t,, o do 17"1-I , ~~ de maio Ja Li:'!,):
7.0 ) D. ,\ulonlo Jc No,~nh•, dr Z') Jo n»ln Je 117: :i !O Jr luorolro do
1,~o,
O,ª) D . l! nd , j;o Jnoê ,!~ M~nrH1 e Co11,o, do p ai, eo n Jo d• Catnlld,o, do
! O ,lo ícnrciro ,lo 11~0 o 10 ,1, 0»1,.l,ro , le Jill:
') ,O) l.uh Jo Cu11i>A e, \J'oll<lU , Jo JO de 11 ulu~,o Jo 17Sl 3 li Jn Julho Ú
lõCO ;
10.") t• .,ii Anrnnln l'u rt•~ • de )fo<><l or,s ~, ,·\1<011,h Jo D.orh~ccnn, J o Jl J o
Julh o il a 17&8 11 9 Ja ·~• n• Uo nn:
ll.º) Orm~•<l• Jo,ià ,lo Lo,,no, ~ 9 ,fe 0;0110 ri• 1;9.\ o ~I ,lo )ull,a ,lo l&Ol;
l~.• J l 'e,frn ~hr l, X~1ier ,ln ;\lclln lnn ,011 pa!>o • ZI de J,.ll,u do ICOJ, n,0 1
D. }"r , Cyerbnu <la S, Jn 1õ.. b lop o J o ~l3ri.,,u. íi,nu ~o ,erno n Jo lnteri11••ne.,10 n
C../lil~nio otõ ~ ,ln l "•r.Ju J• 1310, "l"º'" lo J •n pnuo ao
ll .ª) D . Funtl><O Jo .\11!, ,1airo«ni.. ,, un,lt1 .la l•o,1,n,. r,.uc ~•nn1 nu de S
"" fo,·r rdro d• )810 n li ,To ohri1 Ua ] ~11;
li ,º) D. Monud 1,,.,,dtrn z,.1.,,;.,, ri• ro,h1~al a Ço,lre, ,!o 1 1 J o 1b ril
,!e ISM o 11 <ln /r!rn,1.,., Jo JA?I, , o ,n !ntc rin ld•d o ,lo ,..,,i J nr ,\u1n1'i~ )u~ Ut
A tMojo GnnJJ,,. n L, i~a,ld•~ Ju 3o C,rlo, :Xa,·[cr Jo Sll u l'trt,Õo, U da j~r,rlro ,la
IC l7 a 22 '1• •L•il ,la 1817; o ,.,, , .. ~«n•,l~,, " uhl,nu Ju1 ' ""ll<>I Ji «a l~•• eboo] ol ~,
";;ulu- u • juau, Jo ,.,~«no l""~Jiorio ol d1a : :o da ...1co,Lr<1 d• lSZI, • q.,.,
VJAGEi\1 l'.ELAS rnovt NClAS l>E Rro D~ J ANEIRO E i\hNAS 85

A p.rovincin de Mi nas Gc:rnes cs tii situndn r:ntrc os 13º


e 23º 27' lat. S., e cnu·c os 328° e 336° l oogi tutlc. E~
]imit:1'111 ao rior te peb s [)rovinc i:1s d e Pcnrnu1huco e Bn h ia;
ao h::\·nutc pela elo Esp irito-Snuto; ao sul pcbs· de Rio de
Janei ro e S:fo,P:ndo, e, emfim, no occitlcut c, p cla de Goynz.
O Rio Cari11 lumlw1 cp1c se l:i.11ç;1 110 S. Fraueiseo, scpar n-i'l
dn pl'ovi ncia de Pcrnítm11uco , e o Rio Verde dn de Bahi í\.
E' a lllw da Esperanço , si tuad:t no Rio Doce, que Iormn o
]i111ltc cl:is p rovinc ias ,lo Espi1·i lo San lo e .i\'linas. Esta
ul tim a, cn, fim 1 é sc pn r:ich cln do Rio ele Jnn ciro pelo P u-
r:d1yha, o Rio Prct(l e o Purnh ylrnua, dn provi 11cia c.lc Sií o
Pa ul o peb Sc•rra de Mogig,ws.sú e ela i\fanti•1ueira, e dn
prn,,iu cin de Goynz p cfos mon lau h ns cham.idas Scrrct.s dt,
PC1 ri drt 1 ,los Cristrtes e da Tabntiuga (47).
A jU'OYi n ci,1 <lns "i\Iin:is ;1_prcscnta npproxiumdnnicntc
:i Iorm ,1 de um quad rila tcro. Como j,í tive occ;1si;ío de
<lizcl-o, é cll.::i clivicl id:1 em porções muito <l csi:;uncs por u111n
longa cnde ia ele mout,mltas ri uc se eslcn dc el o s u] :io nort e,
e s.ío rnattas riuc cohrcm o l:uJo orienta l, cmquanlo que u
parte occidc n1a) não uprcscu t.u, gc ral111cntc, se não pasta,
:::cm. :Esta u ltima é el ln pro p ri :i dividid:t, cm riuusi todo
o comp1·imcn to, pelo Rio S. Francisco, rio magcstoso, na-
vcgn\' cl cn1 l 111111c11s:i exlcns:ío. Outros rios, o Hio Doce, o
Jcquiti:1ho11llft. e o Rio Gra11<fo, offcrcccr,io um diu os mnis
1ttcis uicios ele lrn uspottc :í provincia clns Miun.s, que ó
11i n d:i. regada pol' uma urnhid ,ío incrível de rios e rcgn tos.
Não só cssn proviuci:i é ricn por seus di:rni ;rntcs e pc<lrM
}ll'Cciosns, mi 11:1s c1c ouro, ferro, c1mmho, etc., como b1m-
lort10~ ~.,~,o no J i~ inun«llllo, <<>1n1,..,I., J.. p,o,.,;., U •~o,·c, n0<lut, <<>mo p ,~1iJenl<,
flr. J n,,; T<iu ir:i. 112 Fu11 ,ee:i. v..con,ttlo,, ,lrpol> .,;.,~11,lc ,lo Cil«i.!, vÍ«• p1< t h.le,11r:
l>r. Soiio Jot.Õ l.01,0, ~ln,Jc, Rll,clro , 1t<>"tlMio; 1,,0,n)lfoo ; conu,t! ,hnu "I" 'f/,or,,~,
do Fi; u~;"rlo "'""'· llt. J o•ii TI•ol~nio ,\ln•c• ,!o Olh•l•• ~h rlr l, 1w,ntr •co ,.,n,I
••~n ,i1 rn T.up., d~ ,\L, tn, co,011<1 Jut ,l l'ern !•n f'nd"'º• l o1,1 ul.,, Jo,C l.opro ~J,r1tlo
lli li,iro , cop l1 ~0•1u h J n,ô ll,1110 S~o,, ,. D, .. j\liuorl l,:n><N, ,lc MtHo "' Sou,o, J,poh
li~rêio il<1 f'o11!ul • ., o p..,Jre Jotú D,i~ u !,oi!• l',rrel,1 dr )hJl., . O pro l~on l• loio

i~/~~'r:,t ~,':'/";:~~;,:ó;:';';'.,~;:• 1!'~'.:~ 11 ~:,,~,:. 1;~t:;•:·,u,~:;;'~~·~" ;·~·~;:;.,~~:~;;/º:.:(:'.


0
e
úndn •~nkr•U·•• ,1Jo,1in i•o rrui.,u.
c,\7 ) Mcm. lii.~1., ,·oi. vnr, 11, li, pai;. 58.
86

bem pelas suna gordas pastagens, hclb.s norcstns r, Icrtil


territorio, que, sci;unclo os lugares e altitm]cs, pode procl u·
zir a Yin h n, o nssucur e o cn fé ; o cu11 h:1mo e o al goJ,io; a
mand ioca, o trjgo e o centeio; mno:;ae, pcccgos, fi~os e
bananas. Si c,.,.;stc .tlgumn rcgi ,i o que possa dispensar o
resto do mundo, ecrll ccrt:nn cutc n provinci.i das Min íls,
quum]o seus in uumcros recursos forem cxp lorn dos por
nma populn ç.ío ru ais dcus,1.
A <pie hoje cm dia (1817 n 1818) se disscm ion p01: este
vasto tcr ritorio, nüo se eleva n mais de 500.000 ind ivi duas
{48), o que d:'i. a media de 10 pn t n e.ida lcgu.t qunrlrndu;
e, assim, n popu1nçiio da provincin dns J\Ti1111s é, por Jegnn
qunc.lcucln, ccrc.1 de 110 vezes rucuor que ::i. <ln Fra nça. A
metade cl css,, popu lação se compõe de escravos; o.~ mulntos
livres ou púva<los <l c lihcr<l:ulc consti tllcm qu ns i um terço;
oe negros livres ou escravos ecrcn <lc dois quintos, e os
lirnncos pouco menos da 'Jllíl r t,1. p.trlc (49).
A pl'ov incin <lns Mi n ns foi dividi da cm cinco c01narcas,
no sul ns de Rio clns Mort es e (lc J' illu Ric(L, e lce tc a do

(,18) Se&undo Pi~nrro, n populoção de l\linns Cernes 1c clcv:i\'n,


cm 1776, n 319,7<i9 in,Jivicluos. Em 1800, monto.v:i, !C!,111Hlo d'fü.
cl1wci;c, o 433,0.19. Em 1813 o 1mmcro 1Joe r.omnrnni;nmc, Jll Jio·
cÓ!O do l\forínnno subin, sci;nudo o Pntrioto cilnilo 1,or Sou tlccy, n
425,281, o c1l::t iliocésc contem, di.,, n. hh,toci:1ilnr ini;Jcz, iloi6 lcrços
iln população 1h provim:in . O Correio Ur:isilicn~c, provnvcl rn cuto
mui! cx:H:to, niio clcw1v11 cS!c numero n m11is ilc 390,<iSS p :'lr:t o
01100 do 11116 (Soul hcy), Pizorro J iz 11nc, csccptunndo u p O(>uloçúo
do Mit1r11, No\'B!, orçn dn t>or ell c em 27,000 imli\'i1?uus, 11 Jc Miun !
C ernes un ini;in, cm 181 7, n 397,685. M:irtius e Sr,ix, finnlmcu tc, i•1·
<licnm 011 :1Ii;nriamos Uc 621 ,885 ;1. lm:15 como o <l:i pup11bção n o
nnno 110 1820, o i;c cncorurnm o, mcsruo1 nlsriri,mo9 un obra 1le Pi.
z.:1 rro. Si, pois, esl3. uhi111:i nvaliaçi'.i o e a do nm10 de l 77<i são cxnctn!,
rcsul!a quo cm um lapso <lc 11u:ircnl:1 e tiuut ro nrino,, 11 r,opulnçiio
<li1 proviocia Jn, Minu, dolirou 11u,ui.
(49) Siso nqui u 11roporçócJ1 ind ic:11ln9 pelo sr. il'fücliwci;c;
JJUl.5 ,i dbs n(lrcscntnm ;1.lstu1tu iucx/'lctiilüo, <lcvcrii ftt! r 110 1111111cm
<l o mnlutos o nci;ros escra\·o~, numero que os pro prictnri os sáu, i nt1u·
bita,·ch ncutc, tu3ia le\'t1Joa a dimiuuir 110 quo n nu smcntnr.
VUGEM PJ-'.I,AS PROVINCIAS DE RIO DE ] ANI: IRO E i\IINAS 87

Serro do Frio, no meio n ele Subará, e, n oeste, a de Para~


caúi. E ssas cinco divj sóc.s têrn cntt·c si limites, geralmente:
hem n aturncs; m,,s com nlgum:1e ligcirus mudançns ter-se-iu
tornado ns circunscripçõcs mais natur.'.lCS ninda. Para tal
tcriu tiid o sufficien tc nccrcsecn tnr ó. comarca de Villa R icn,
menor que todas as outrns, as porções dns de Sélhnrá e Rio
rlas Mor tes que ec ncha m n 1estc dn gro nclc ca deia; e de
destacar patn nnncxal-11 ,í de Sabará, a pnrtc da comarca.
do Serro Frio situnila ,m occidcn tc das m o ntnnh ns, Desse
modo, t crinmos gcrn1mc11t c, na com,zrca t1o Rio ilas lliort cs,
pnst ugc ns dcscohcrtns, e uma populnçiio ílt,'TÍeolo e pastoril;
rt n comarca de ViJln Rica, umn rcgiiio flores tal e 11u1·ifera;
nn do Ser ro do Frio, f1orcstas ninda e nn1.1 p op11lnçllo me·
nos com poslll de rniucrador~ do que de homens dedicado.!!
,Í cu1tuni dns ler rus. A comarca de Sahorll offercecri:l ,
gcrulmcntc, pnstngcns scmc.:i.c1as de arvores pouco dcscn•
,·olv idns, umn popul nç."io occupnda com o pastorei o, nrns
que niio snhc te r com o g,1do cuicbdos tão rncionalisndo.!!
corno os lnna dorcs do R io da.!! Mortes. A ,:omarca do
P:irnc;1tli 1 conlirmanclo tnl r1nal é 11ctu11l rnc nt e, ;1ehn-sc com-
prehcnditln cm limites p erfei tamcu te nnturocs; coustitu c
um,1. zona cuja popul nçiio é hastanlc :inulo g.i íaqu eU., com
que li mi ln p e1o lndo do ori ente; os l1omcms ,,uc n hnhilnm,
po rém , rucnos numerosos e mnis isolados CJUe os restn11 tcs
lrnbitnn lc.s da provlnein , cs1t(o mnis afnstadoa uinc1n elos
1u·ogrcssos da eiVllis,,çiio.
Pussnndo dn prnvincin de Rio ele Janeiro pnrn n de
l\linns Gcrncs, cucontromo-noa no tcrritorio dn comarca do
Rio dns Morlca que se comprc hemle entre os 19°, 30' e 23°,
35' liit. S., e os 328° e 334°, 51 de lous. ; tem por sédc S.
Joüo del Rcy, e se suhd ivjdc cm oito termos, os de S. João
del Rey, de ) ncu hy, de Bn epcn<ly, ,Ie Villa da Cnmprmlw,
de Barbnccria, de Qucfo:;, de S . José e c1c Tamnnduõ.
A paysugem que se apresento nos olhos do vi:tjnntc
qunndo este entro ua comnrca elo Rio dus Mortes lls mnr~
88 AUGUSTO o~: SAJNT-filU.IRE

gcns do Pnr:lhybuun, tem nl go que imp1·cssionn por um


ruixto de desordem e rcgulnridadc ;;clvagcm. Pot· toda .a
pnrtc o rio é do111inmlo por montnnhas clcvndas; como Cllc
tlcecrcvc nma ,·alta antes de chegar ao registro, niío se vis-
lu mhr;i pot C!SC I.,Jo mais c1uc unw pcqucnn parle elo seu
curso, e dã a impressão de que toJo cllc começa na h.1sc
tlc umi1 11,ontanl,n mai ::i alta q ue ns outr111:1, e cujo cume
nl.tsolutnmcntc n1í contrasta com n vegetação vigorosn d oa
manos visiuho~. .A tlircitn cio rio c ucoutrmn·BC nlgumns
casi!S cob crt:1s de sopé; uma pcqucnn cn pclla foi construi-
cl.t U hcirn do rio, e hem 11roxirno se ,·ê umn cnsa rlc um !IÓ
nnJ nr e que anuuucin n nhnstnnça do prop rictario. Do
outro l.ulo do rio, e cw frc11tc a essa casa, cst,í situa da n
do registro, 'JUC é 1uuito bnixn, approx.imnd.:uuentc qundru-
cln, e cujo teclo, muito pouco inc!inndo, e col1erto de tc-
lhns, se prolongo sobre umn gal eria ( 1mrandt1,). Dois
mon·os rua is ou menos scmellrnntcd se clc,·nm por trnz do
registro, e, c11co111rnJHlo-sc na hasc, l\fas t1111MC progrcssi-
vmncntc um do ou tro uté o :ipice. Um tct·eciro mono,
si tnudo uti-uz dos prim eiros, cl issimul.i o intcrvnllo CJUC
existe entre cllcs e, dcscrevcnclo u mn cu rv.t, ÍOl'ma umn
Clipccic de semi-circulo de que os outros dois morros ec-
l"Í!lltl os degraus ele neecsso. O cume dcsans montanhas
é coroado ilc maltns virgc11a, e cm suas encostas se esten-
d em Losc1u cR vigo1·osos (cupocira.s) ; trc;,; ou quatro cho-
ç,1s Jcvn ntndas nqui e nlli pelo meio dos maeissos de nr-
voreclo dão vjcln ao couj uucto, e umn dcJJaa, erguida no
meio elo monte que apt'C!!Cntn :t fonn:i de scmi-c'irculo,
contrilrnc p,na a 1.·cgulnritlmlc <lo pnnornmn.
O sr. Ildcfouso nos ªJJ r~cn tou n um proprictario (J UC
cJJc conhecia; urns recclicu·nos com t:mtn fric:r.n, que mn-
nifestei n meu companheiro de vi.is;em o desejo de m e
rctjr:ir pa ra o rnncho. O sr. Ildcfomo disse-me <JUC se ia
exp lic:u· Irnu cmucntc com o nosso liospc<lciro; "oltou den-
tro de 1,oueo tc111po aS.SCl,'UrD.ndo·J10s qu e poJinwos agora
V rAf:Ei\1 rEr.A S Pnov rr,;ctAS rrn Rro n,-; ] 1LNtmco i:: Mrn.,s 89

eontm· com 111cll 1or ncol hidn , e cffcctivmnctllc forno s u·a·


tnd os, <lu rn nt c todo o res to do dia, d11 mn nci r n mni s :.it•
tcucjosa, Alguns nunos anlcs, um lrnhit:mtc <lcsec <l i!!tri -
cto rccclJcL·n cm su,'\ c:1s1t um cxlra ugciro, que, d e volta ii
F.uro]rn, o 1inhn ridi cuhirfa a<lo tta rclaç:'io de sun vi.1gcu1i
n o~so hospccla d or tcm crn que, scnclo nós tamhcm cxtrnn-
gchofi, nos contlu:zisscmos Jn mesma 111nncin1 n seu rcs·
pc-ito, e niio pudcl'a cscoudcr :t tlcscon íi unçu que lhe in&·
piriiramos. E' nEs im qu e mnis de umn vc.,. o vin j untc cor•
tcY. pnga pcbs culp ns ,los qu e o 1nccetl crn rn , e tnh-c:t
1,or isso h oje cm dia se c\'itcm os cxtr:rn gc iro.!", m esmo
nos lu ;;nrc:i nimln li a pouco gnhn il os ))01: sun h ospituli,
dndc (50).
Atrn,·es!õamos o Pnrnla yh unn so l, rc um n hnlsn ecrn c•
111 :intc ;'1 c~ is lc ut c n o Pnrahyh n, e, chc~rul os it uwrgcw CS·
qu etdn tlo registro, 11 p1·cscn la111 os u o~os p.:1ssnp orlc s no
com 111 :111J:m1c do registro, que n os 1·occhcu com policlcz.
Exami u :11n-sc os p n::ts :rportcs no r egi.~lro Jo Pnrnhy.
11111111 CO III rnai s l!C\'Cri <ll'trlc do CJU C nns II W l'SCIIS <lo P ilríl•
11ylw, e p n1·n se ccrt ificnrcm tlc <JUC os 11uc vêm lhi p ro -
,•ii1ci11 de i\lin:1s Gemes .u iio lr.tzc m consigo ouro cm pó
ou 1liam.:111tcs, revista m-se 11s lrng::1gc11s e m nl ns, qu e já o
linh nm siJo m uis .i lé m, 110 Jugal' dcno 111 iuaJo Rocin/rn ele
Sim ão Pcrcir<t. Pai;:t·sc 640 réi s (4 fr .) pelo vi~to Jc cndn
1i:1ssn11orlcj rrngu-sr.:, além disso, pcl n p ,11:;sugc ru <los, ilois
r ios, •160 rfis {po uco m enos J c 3 fr. ) 11or hu no, e 250
réis (1 fr. 1 60 e. n11p rnx.} p or individuo li vre o u cscruvo ;
finn ln1cnlc 1 .O:! tJU C co nduze m p nrn i.l9 .Min ns escta\'OS rc-
ccntmncnlc n<lquiri<los, silo oln:ign<los ,'l pngar um imposto
1Ic 5$400 r éis (33 fr., 75 e.), por cnh cç11. As p cssons qu e
v:1o 1ln pro ,·h1cia de i\finas no Rio ilc Janeiro com Jrn rrns
<lc ouro tam hc m s;io ohrigit<lns n fazer n <l ccln rnçi'io no

(50) Vitlc, 11or cxl!mplo, o fJlli., rr.fo 1n i1lw;rirt11c1 dccrcn du


recepção 1111c 1r.n.i n n lt io ,lo Jn nciro, :111lc6 1l n1 P orlu&uc1.c~ <l3 Eu·
ro pa nhi IC lerem rc íui;iu o .
90 Am:usTo 1n: SA1NT-H1LAmE

ragisrro elo Pnrnhybuna. Dá-se-lhes 1im certificado do


valor dos liugotc11 <1uc expor tam, e, como niio potlcm )•cn-
dcl-<H. a. tt cnhum tio. rliculo.t:, e têm 4:1ue 11cn\\Utal- r.s \\;\
cneu cfo. 1t1oc<la do Rio de Janei ro , é ncccs:rn rio, 1111 voha,
riprcs cntar um recib o <lesta rcpartiç:-Ii o pcrfd tmncntc de
nccôr<lo com o prime iro ccrtilicíldo.
Süo funccionarios civis os que recebem os direitos: a
rctrihuiç.ío pngn pelos vis tos nos pnssaporlc3 lhes perten-
cem; o pcdngio, porém, foz parte <la recei ta <ln proviu cin
<lo Rio <lc Jane iro, e, 1,or esse motivo, o cl cstacnmcnto mi-
lit ar ocantouH<lo no registro foi constiluido por veteranos
tirudol! do~ diversos r cgi mcutoa du prnvinc)u (51). Assim,
cmborn n mnrgcm esquerda do Pnrr1h r h11nn pertença í1
proYlncin Jc .Minn s Gct·ncs e á purocbi a de Simão Pereira,
que jii <lcpendc el o h isp ml o de Marinmrn, o registro Inz
uimln parte da pn roch in do Pnrohyba.
Como tnolo o s1·. Laagsdorff como cu fossemos 1,ortü·
dores Jc pu si:m portcs regios, nssignado.s pelo m iuisLro de
E stn<lo, os cmprcgn<los do registro nad:i c..x.isirmn de nós,
e o st._ Ildefonso foi eornp rchcnilido no JH C!S mo fnvor.
i\fa] tinlwmos deixado o Purahybnua, qunodo doie
,home ns colTcmlo n bom correr m e pcrgun larnm pelo sr.
Langsdorff que tom ár., a cHn n teit·n, Em hrc,·c o alcun -
çarnm, e ,·imo-lo de longe entre esses dois home ns qu e
li nhom ti r:-ido n 9obrccasac11 e a ,'1: ravam coi todos os sen-
tidos. O sr, Ilclcfouso e c u julgamos que os c111preg:idos
do registro se tivessem nrrcpentlido de nos deixu rcm p as-
sa r t.io fa cilmente, e estiveàscm tonrnnrlo o sr. L;mgs<lodI
por um homem suspeito. Tudo, tod ,,vin, se explicou c m
breve: os dois homcus crnm nlfaintcs, que, qu erendo co r·
tnr wn tr,ijc ú francczn , tomavam por modelo itmn sobre-

(51) O comm.imh.nto •lc11c clcHacnn1c1110 r. iio 1cn1, 1am11oaco, o


titulo do .s11pcri'11lcr1dc11tc q no lhe foi 1lnclo por um \'ioj:mtc, ussint
curuo o elo l'ur.il1)'l.ia mio tem o ele govemador.
Vucei\r rm..,\ S PnovINcus oi.: Rw Dr. JANrnm E MINAS 91

cosacn snhidn dns mãos Ll c um máu officin l do R io <le


fonciro, e n tnnis mal fcilu, que cu já vj,
O primeiro l uga l' hnl,ita<lo que se cncontrn dcpojs do
Purali ybww é Rocinlm da Negrcr, onde se ,·ê u m. rm1c/10 e
um n vcucla conskui<ln s cm um vn ll c Ít w:irgcm de um re-
gato (52) . Pouco rua is no louge p assa -se <lc [lulc de t1mn
choça dc uomi u.u.I n 'l'rcz lrwãos, e cm breve se chcg,n ri.
po,•onção de Vargc.111, localizada c111 um nm plo vallc r o-
deado <le morros. . O nome dc vargem, sp1cmimo <ln pu -
Jnvra p or lll6"llczr1 va r.:::ca, se nppli cn gcrnlrncu tc n cssos csA
p ccics c.lc pl:inici ct humidns e rorlc:1rln s de clcvnçõcs que
siio hn ~t antc c:omnrnns nas pn rtc s montanhosas rio Ilrn sil ,
e lliffcrcm. um pouco do resto do paiz p cb vcg:ctnçiio (53 ) .
A ccren rlc dun s leguas e meia do· Pnrnhy liuu:i se cn·
eoutrn Roci11ha ele Sim1lo Pereira, o primei ro lugar cm
que se rcvis lnm os vinj nntcs que vêm dns Minas. F:11.cm·
se .ihrir n.s mnl:i s; cufiam-!1e so ncl:is ele ferro nos saccos Uc
milho e nos r olo!; de tecido ile nlgot1 ,io, que con stituem
um raui o Uc cornmcncío t iio importnut c pn rn u pro,'l ncin
du s J\Ii11:1 s; nu1s, em gemi , ns rcvi~t us uíio sã o cxtrcnrn mcn·
te rigoro3ns, n m enos q ue o vinjnntc uõo te nh o sido !!C•
c1·c rnrn cntc dcnuuciuclo co mo co11trnl,n11dist11. Não exis te,
.ili:'ts, um;i u niea p esso a qu e,, nii o ~i ntn que cstn <lup1a i u-
vcs ti g:aç5o a respe ito <lc cfümumtcs e ouro é apcnne u ma
fo nualid n<le vcxn torin ; poi::i que esses oh jeclos occupum
tão pequeno volume q ue com nlgumn íntclli gc ucia sempre
se po!lcr:í s uhtrnliil,os á mnis ncti v,1 vigih ncia, Até mcs•
mo tropeiros niio tc111imn offc l'cccr-mc ouro cm pó na pro·

(52) Niio existo :ihi 11ovonçúo, como escreveu um viujnnlc qno


lroca o 1101110 tlcss:i I0t:1lid:nlr p elo Jc Uuci11/111y do Nogro.
(53) F omo:. rccchitlo~. 1m ld,1 i1:i çii o de Vin gcm, dn mancir:t
mt1i9 (.Or<1i:il. Uru onlro ,;~jante 11unhc111 lom·on btisl:i nl c n h ospila·
1iJn1lc com q u e Coi rccchitlo ncs;;c lngnr; porque procnr:i , cm !C·
gu hb, ,·i llipcu <l i;i r o r:irnclcr d o !\!U hosp cdnd or? P<1tlc-so co nli·
n unr h o~pit:1lciru 1lc1rnis ilo ler 5jdo· nssi111 votnUo no ocl io e 11 0
ri<liculo 11or 11 111 J cst;o11 h cd J o a q uem se procurou sct util?
92 AUGUSTO DE S,\IN1'-H11.,\ lRE

pria occasi:'io cru que me cx:i.uünnvnm as bagagcus, .e nin,


gucm ignora que todos os nnnos os co111t,1 Ii a11tl istas Icvnm
,10 Rio de J uncfro ouro e diamant es cm quan ticlndc consi•
dcrnvc l.
Os solcl aclos acant onndos cm Rociuha de Simão Pc-
rcim per tencem 110 rcgimcn lo d:-is l\Iinas ; fazem pnrtc do
<lcsrncnmcn to do rcgütro dc il'ln tliias Barbosa, nilua<lo um
pouco 1n11is Jougc, e são cnc:urrcgados não só de rcvistal',
como j,i ti\'C occ,1sifo de di :r.cr, os vfojantcs e suns bn~:1-
gcm, c:0 1110 ,1ind n de pntrulh u1· a cs trndn c snaa inuucdln-
çõcs, l:!Cm pfc pnr., i0111ed i1· o contrnlrnnclo (54) .
No clia cm qu e dci..xumos o P nra h ybun .:i , fomos pcrnoi-
t:u· no rancho de Simão Pereira. Este nome é o do pri-
mcdrn cultivador que se cs t11hclcccu tiessc local , e se d,i
aclttalmento íl to cl u a p:nochiu de que o P ar,, h )'hu ua for-
ma os .li m ites. Em ger.,J as maiorias <los 11omcs de lu:;or
que ntio s,io li.n1 dos clu li n~un <los lu<lios siío os elos mais
<mtigos p ropriclurios. Ia-se 1is caeas ele Sinuío Pereira, Jo rio
Gomes, Auto11io Moreira, Pedro Alves, etc. Os i1H1ivicl nos
q ue a ssim se chumnv,ílm mo1·1·er11111; rnas fi cou o costume
tlc Jigar-sc seus noJUcs ás rcspccl ivnr; habitações, e, cmhotn
111u,lancJo ilí'· do uo, o nome elo primeiro possui dor foi con-
scrvn~o (55).
Não h n maior p ovoaçiío cm Simão Pc rcim do que ás
mnrgcus do Para l,yl,a (56). A igreju, ni.iis ou menos
jsoladn, foi con~truid:i a JlCíjUClla dista ncia do cmnin ho , no
meio <lc umn pcqucn:i plnt:ifor wa, e por trnz dclJa se ele-
va um morro cujo cume está corando 1Ie ma tt:.i s virgcue
e a c11costn, outrora cul1h•;1d:i, não íl Jn·cscn tn mnis que

(S,O P:i rccc quo o posto elo que ac111i ,e 1m1a não esteve sempre
cullorud o no Rocluha Jc Simão P crci r11. (V iJc ESCJIW". Joum, vo11
Ur a,., I, !H).
{55) A maioria ,l os nomes <lc 1p1i111n, 11:i Hc:i ucc e 1ta Norn1nu-
dia 11 ifo 1êm ouir:1 orjgc111.
(SG) E ' crm1l:imc11 le, p oi~, 11ue u m ,·i11j:mlc inglci: , itu:i IIC5&c.
loc.,l unm povouç,io tJ UC é clcno11U11:ida Si111ou l'rc,
\'L\CEM l'ELAS P ROVINCIAS DE Rto trn Jt\NUIRO 6 i\flNi\S 93

nrlrns los. A p n:oehfa que de pende dessn igrej11 se dilnta


por umn cxtcnsao de i1cz lcgu as porlut;uczos, desde O Pn·
rnhybuna nté n locolid odc clrnmndn Jui:: ele Fórn. Anti-
1,íllllCnt.: n]lcnns comprchcndía o pcqt1et10 numero ele cnsíls
situndns í1 margem do Cílntinho; mns, desde a eheg:u.ln do
rei D. Joiio VI no Rio 1le Jnocfro, recebeu um consider:l\'cl
nccrc3cim o de popnfoç:io. Mais de 11untroccutos homcu s
livres rom outrn~ tnutos cscr;1vos. nhi vicrnm se cst.:ihclccer
<lc diffcrcn tcs partes da pro\•incin cl.ts Minne, ottrnhidos
pelo fertilidade tias tcrrns, pelas vnntngcns qnc offcrcco
a vieinha111;:1 iln cnpi tnl, e a de nfio pa~nr nenhuma tnxo,
momndo :dém do registro c1c f'tfotl1ins B nrbosn (57),
Este rcgi.~tro o que c m pouco tempo ch egamos, cst:í
situado n pcíJHCUn ,listancia de Simão Pcl"c irn. Pc~am-sc
nhi sem pre ns 111crcad orins scceas qnc entram na provin•
cin das Miu ns, e fo:r.cm-sc pngnr 1$125 réis (9 fr. 55 e.)
por arroba de 32 Jillro.s, qunl'luer <Jl.l C 11cj a. n unturcza ilos
ohjcetos e seu valor. Qunnto nos dircito11 sohrc os liqui-
<lo!, pc1·cchc11H:1c c m rn1.1io <lo vol ume, e ac e xistc1u 1$050
réis pelo barrjJ de 8 c,urndas. Emíim, nlém desses direi·
tDlt, foz-se pngnr a iuila, no rc~isrro de ~·( ntl1i:1s B::arl,osn,
uma novn somm::a, a de 7$800 réis por ncsro recentemente
importado. A rcndn deste resistro corulituc parte eon-

(57) ScJ;umlo Piz:u·ro, n p:,ro·rhin ilc Sim1itJ Pcrcim foz porlo


Jo tcrmr, 1!0 l111r lmccl/f1; co111prchcmlc 111:iis 1lc 2•160 iruli\'lduo,, e ó
,fc•ihu:ul:i ;;t·r:1l111cnlc p rlo 111l111c tfc Nvssn Sc11llflflf ,lu Glnrin tio Cn·
111i11/in Novo nu do N. S. tlri Co11cP.içiío. Simíio Pcrcirn, cli1, o mc,mo
nulor. c!IIÍ )il n::iJn por ccrcn Jc 21° S:?' lrit., :i •15 lccuris e mci:i do
M:iri:i,m.,, e 35 I! mcin ,1o Rio tlu J :inciro (Mcm. /1iJ1.• ,·oi. VIH, I'·
U, 11:is. 203). Pi1.:1rro nccrt>sccnl:i, nl~m diuo (p:q;. 235) , que o rc-
si,tro Jo hfa thi;u Uarliosa fo z parle 1la juri~1Ticçiío (j11lw1Jn) J u Sri·
/11tcf!lty. 1'cmos quo com·ir, si isso C vcrdnJc, riuc fi: lraLIJ Jc um cn•
cr.1,·e lJcm sin;::ubr; puis ,,uc, J c um fo du, n p:11·11chi:, J c Simão l'i!·
reira niio cst:i c11m11rchc11diJa no numero fhs cinro que con,1i1ucru
C~!., juri•,lic,;;i:io ; por nutro, cllo sn c,tcndc ah! J ui1. de Fórn, f] lfC
c1t1i 1i1 u :-iJ:1 :i 6 lcsu;u a o norlo ,J;i ,CJc <l,, pa roc lt in, c1111u:111to 11uc o
rei;i.su o Jc :'\(111.hi:is Ra rúos., n;°jo tlistn 111oi, que l lccun e J/,}.
94 AucusTo DE SAIN'r-Hn.AmE

si dcrnycl da rcccitn da provinci n das l\linas, e se clc\·n


nnnuulmcn tc lt cc1.·c1t d e 90 ou 120 co uto!- de réjR ( <lc
562,375 fran cos n 749,833}.
F nzcm o serviço do registro emprcg:a clos civis e um
dcstncamcn lo milita\". Os cdüicios occupadoe. por essa 1·c-
p11l'tiç1ío formnm um qu :. ulri1 11 tcro alougndo, e siio cous-
truidos ao redor de um palc o bnstnntc grn ndc q ue corto
a cstrnda. Não pcrtcu ccm no govcn10, m as .i um propr ic-
tndo <JUC os nlugn e rcscn•a pa rn si nmn pnrtc. Comprc-
}1cmlcm o nlojnmc nto do comma nU nn lc (58), e dos fo nc-
cionnrios ci,,i s e <los sohfo<los, mnu grn nd c pcçn comp le·
tr.mcntc abcl"ta pnrn o fado <lo p ntco, onde se pcs:i m ns
mcrcarlorias, e, finn1 m cntc, u mn outra pcçn visinh n da pri•
m círa, e tnJnhcm :ihcr tn , on de se faz a vi storia.
Nenhumn ou trn provinci a cs lll !:)ujcif:i: n imposlos tiio
c1ew1dos como os que se pa gam cm l\hthias B:ir1losn.
E11ea par te do Brneí1 pneeavn pcla mnie ricn; e ern sobre
cllu que o jugo do rcgimcn colonia l de,·crfo p rsnr m ois.
Desse n.1otlo n ão se con.tcnttrrom cm sugcit11r seus produetos
11 impost os, o que scri n justo; c~igir11m-sc <le sct1s Iwb i-
tnnlc!I contril>ltiçõcs a que out rn9 p ro vinci:1s nii.o estuvnm
olní g,"ldns. H n mais ai.n<la : os mine radores fozinm grande
consum o el e fe rro; mos, cmlJOra cnnii nh.:i sscm Eohrc
mo11 lt1. nh :ls qu e são qu osi que compl etomcntc conslltuiUas
dcllc , fora m condcnmados n n ii'o cmprcg1u· si.n ão for ruruen·
los ele procedcuei::a portug ncza, e, pelo mnncirn por que
se cstnhclecera t.n os '1ir citos d e Mnlhim1 B:n:hosn , o forro
fo i, p or motivo elo seu peso e pequeno valor, um,1 das
m crcndorin s que mnis pognrnm. T u do isso cm umn con·
scquc.ncÍll nat,o:al do systcmn administrativo udoptndo
para o Brasil an tes 11a ehcgadit do rei D. João VI, e, por
comCb'lli ntc, não C de fnh n Jc senso com mum lJU c se Jcvc

{58) O co1111ri:1 nll:rnfc <lc l\fo1hi nJ1 n arhosri niio ma u l itu lo lfo
!tl}lcriutcmlc11tc quo lLc !oi URU o por um vi Rjontc.
V1ACEM t'Ef.AS 'PR0\'1!'~C1,\S DE R10 DE ,IANF.UlO B M1N,\S 95

ceueuror nos que, nn tcrjormente u cstn époeo, cxiginm im-


JlOeto~ iufi nitnmentc nrn is elevados sobre o snl e O !crr(l
do que sobre ns joias, fitns e rcnci flS, O ,1uc deve m nis
espnntn r, porém, é que após ,, cni:t nci pação do Brnsil,
11unIHlo se abürnm seus portos aos extrangeiros, e qu:rndo
n:ío !'C dcvfa pcnsn r simío cin repariu· os mo les cngendrn-
dos pelo tnl systcm:t coloninl, nndn se tcnhn mudado quan-
to no moilo 1Ie perceber ne taxns adn1meiras cm i\lnthins
Bnriwsa, e o peso dus mm:eadorias continu e n acr a unico
re:;rn dcssns tnx:is. Como cat5o foi pcrmi nido no.s m ioc-
rn dorcs cxp iornr o forro de suns mo11l11n h m1, podiu-sc, tlc·
vfo·sc mesmo, eon l!crvflr direitos clev.tJos sol)rc o forro
cxhnngeho, para íorçur os com,umltlorcs n rcnuncinr n
l!CU Ul!O. Ao mesmo tempo, ·desde q ue nuntero~os cliefoe
de fnmilia tinham rcnu nciatlo ii c~1rnçiio do ouro pnra se
oceup;1retu com a 11grieultura, devia-se eocor,1j,1r n crinçiío
de goelo, tfio import.1ntc e rendosa ; e visto que, em umn
grnmlc pttrte dn pl'ovincin d:u Min oe, o gn do hovino nfío
pode viver sem que ec lhe <lé Ml, seria ncccssario suppri·
mír qun lquc r imposto sobre um gencro t;Ío ncccssnrio e
que a tlifficu\da <lc <los lrans1lotlcs j,i. contri hue t1tnlo pnrtt
cucnrcccr. Si, port'm, n cutrntla 1los Fr.:iucc1.~s cm Líshon,
e o estnhclccinicnto da cõrte de Por tugnl no Rio <lc Jnnciro
cxigium que se e11Hm cip nsse o DrosH e .se dcixnssc de cn·
viar 11cus J1nb itnntes p,1rn serem j ulgn,los ás runrgens do
'l'ejo, niío se foi mais longe. Ao systcmn momrrchico que
snl)sti tui a um des potismo cujo result ado cm de cxgotar e
desu nir, ufio rn soube nppl icor instituições uniforn1cs e mo·
narcl1icas (59). O Bt:Mil cstnva cmo ncipnclo; como,

(59) D, Ho1lrigo, co1111c ,lo J.inh:irc, , min istro Jo rei D. Joüo


VI, por c.,rcnsiiío 1b cl1ci;:uh clcslc ao 1Jr:1 5i ), lin h:i sr-.indcs iilciua, o
um::i im::ii;iuaçiio nctivn, tn:i, mio FC occ1111ou lms tnnlc Uo co11 juncto; !CUS
r,l:uu,~ Uc rninllcias íora1n c...:rcssh·nmcllh: Jatos rc1:iti\'.1 A11:11tc no&
rncios ilo execuçã o q ue cs1ovn111 cm ~cu po,lcr; juli;:ivo, cu lim , focil•
mculc, rp10 l111stan1 courcl.tcr n111 11la110 pnrA r,01lcr rr.111i1. ul-o.
Um
homem Uo eiPiril o c.1raclcri1.:w:1 o l)'DO Uo inurucçiio Ucsac min istro
96 A UGUSTO Dl~ SA lXT-H1LA1\lE

porém, to clns as minucias do reg; imcn colon ial sn!Jsis ti rrun,


nfio houve hurm on in no conj uucto dn ndminis h:ação, e
dahi 1 como se verii nlhmcs, os lcrrivcis pcr i;os que nmca-
çarmn por um ínstunlc o Brasil, e D1csmo n maior p.itlc dos
cm lK1rnços l} UC cncont rar:i. p or muilo tempo o go"ctno
nctun].
Scjnm quncs forctu, aliás, os direitos 11uc se exige m
sol)tC as mcrca<lorins que cntra.m na provi ncin <los l\Unaal
é bem evidente que, no interess e elo !isco, niio . seria cm
Mnth ins BarlJOsa o local m nis a,lcqnndo para D. a du nnn:
a pri uci pio clfo fôin co1locnd:i ccrcn de vinte e cinco lc-
guas nrnis longe, puro .1Jém das mn ttus yjrgc ns, no lu:;:nr
qnc, por esse motivo, se chamn ac tunlment c R cgi,,;tro V cllw.
N5o se tan1ou u n otar que, sendo a rcgiiio dcsco l,crta por
todos os Jndos1. oficrcdn aos corllrabnndístas meios focc is
de ~e subtrnhii·em á vigilancia dos funcciooaúos físcncs,
e j,t ha c<'rcn de seten tn nnnos ~e clcs1ocou o R egistro p:rru
i\fothfas Bnrbo!!a, Hn vin cri t.io, é claro, poucos l lílhitnn·
tcs entre este locnl e o P a~nh ybuna, e ns mattns viri;c ns
que morgin nm n cstr.idn mio dcvi.im cstnr niudt1 COl' tncfos
ele ntalhos. Ma s clcsde cssn ép oca uma numc1osa populn•
ção se (jxo u ó.quem do rct:istro, e, si h em que pcr lcnçn :í
p rovinci:i <l ns Mi nns, niio pn gn nc uhum direito. Por ou•
tro l aclo não se poclc impedir qu e cxistnro nta1hos trune•
\'Crs.i cs p:ira pôr c m comumnicnçiío n cstrn<la r cnl com
as l1 abit nçõcs, e cstos entre ai, e, por conseguinte, os con•
tr1\b:ltulistas cspcl·to& po dem evitar passar por Mathin.s
D:irJJosn. E' poja, bem claro qu e os iut crC!lscs dn aclmi~
nistràçiio exigem que n ad u nna scjn estabelecida n a pro•
pr in mugem do P s.rnhybuna. Por esse meio, ncnhtunn
p itrte dn populul,;fio ecrin mL1is Iavorccid n que o resto elos
Ii ,Wituntce clu pro\incin, e como o Purn hyhuon , cmba ru-
t-' clo cm vnrios pontos por rochcclos, llâo é uut rio nave-

dir.cnüo quo su:i. cahcç;l conti11h.i u~ primcirns linli.1s d~ todos 05


arti,os do unin Enc)'clopcJin,
Vuc:F.i\f PEJ,,\S PRO\'JNCl,\ S JJF: Hlo hF. j,\NEIRO E i\11N,\ S 97

gnvcl, poclcr-sc-jft impcdll' facilmente o contrnlumdo, fn.


zcudo ohscn•nr 1·cg11]n111entos que ptoliihisscm aos pro11rie-
l:ll'ios ribciriul10s f!ossuir c:moas.
DclXnndo l\Jathi:u, Dnrhosn, cosiein•sc de vez cm qun u•
do o P nrnI1ylrn11 11; o tc1·rc110 vn i se to rnando mais nrerioso;
n vegctnç5o p cn lc nlgo do vigor nativo; ne. nrvorcs dns
ílorcs tns s1ío menos npproxim:ulns, e su.l fo1lrngcm não
aprcscn rn m:-ds tão obscuros runti zes, di fforcnçn que, no
pail, basta }HH':l faze r distiniuir ns tcrrns bo,19 rln.ii mias.
Depois de p a5.!1at· a hahitaçiio que tem o norue de R oça
da Viuva de Jorio Vall~ os morros se tornam mnie clcvn-
1lo!1, e chc gn·SC a mna 111onlanh n chnin:ula Morro dri B ort
Vüta ou dos Arrependidos (60), de onde 5c descobre uma
vistn ,lc l?r.,udc ex1cnsiio. Domina-se uma lon1?;n sc1·ic tlc
colin as chcitis tle mallae que se perdem no longe; mna,
sem umn h abitação que ec cacontr11 no meio dos morros,
cs!a vistn fo tibn rfo pcln roonotonin, No cume da mcsmi\
1muttnnha \'êC nMC á be ira du C!'=!rudn ll\U11Crosm; ern:d 11hns
fcitn s co m losca de n1n il cirn de comprimen to de um pé
ou pé e meio. Essns ctl\Zt,~ siio plnntadns pelos que trnn•
sit:tm por este cn iuiuho pelo primcirn vez, e lcmcm n,io
voltrir !!C dcixnrem de cumpri,: tão impol'lnntc dc\·cr. O
que provn, cnlrclanlo, q\tC casas ideias supcrsticio!!as estão
longe de ser i:;crncs hoje cm dia, é que o douo na vcndtt.
do rancho ele Marmelo cm r1u c perooitnmos, nos di&l!c que
npcnas os tloi<loa se confo rmriv:uo nincla com. os vcllios
USOlf.
i\Iarmclo cst(1 si tu ail n cru um n dcpr essfio entre nton-
tnnlrns hns1ontc approx.imaclns. Urn eo rrcgo nu·:i.vcsaa esse
<:~trcito Yallo e entretem-lhe u tcwpcruturn muc11n.

(60) U,n \'inj:.iu1c lhe ilc11 o nome 1lr, Murro de .,li1h'iro:s, Un


1i_:i~ proximidn.lcs um Jui;nr Jc110111i11aiJn Mcdr.irn, cujo 1101110 ê 110,.
hvd (JUC ll1c 1lêm ti1 VC7.t:!; cm 10Jo o cnso 6Cri:i cnl,io Morro de
McJciro (rtlúis .1lc1lciroJ).

1- l"l><;~t ... '·ª


98 AUGUSTO llF. SA INT·lilLAlíl E

Achamos o rancho de 1\-lnrmelo hnst;mtc grande e l>cm


con scrva<lo, cnqmm to q ue n venda Yisinh a r.ra muito p c-
quclla e muito Jirnl pi:ovid.,. Esse contrnstc, que é ni11i to
com mmu , ori giu n-sc de que os tropeiros., que cogttmrn ru
tr:msp ortnr consigo ns p rovisões, e si"i o de um:i. solnicda <lc
cx trcnrn, ligam muito menos á vcnd<L que no rtmclw. O
proprictario, <1uc, por seu Indo, quer se dcscmhnrnçnr elo
milh o, procura att rnhir frcguczcr1 lr,1t nn<lo hem do rancho,
e e abostccimcnto U:i. venda, de que pouco lia a espcrnr,
fico s-crnhncntc po r conta do homem poh rn cncun·cgnJo
de ve nder o milho .
A 1 1cg11a e ¾ de Mnr mclo se enco ntra n J1nl1itaçiío
de J ui1. el e F órn, nome que sem duvidn procede tlo ern·
prego que occupav;:1 o prime iro propric tnrio. Da venda
de Jui ;,; de F órn têm-ec soh os olllos u m,1 paysagcm c uc,,n·
tadora. E ss a vcn cl n fo i constrn ida nn c:xtrcmid,1dc de UnHl
vnst.'.I cmnpina, rodcn<ln por toda n p orte de morro s. O
P nrnhyhuu a corre ao lado do ca mi nho ; so1Jrc um pequeno
rega to que nellc se fa nçn, depois de ntrnvcssnr 11 cstrncfa,
foi construi dn um a pont e 11c m~ulcira de cffcilo mui to
p ittorcsco; perto h n um cn11-ciro: mn is Jo n::c se vê um a
cnpclln ab,1n donach e as r uinas de um engenho. Ao bdo
<ln venda e.,:istc um vnslo ranclio, e 1,cru proximo, u m
pniol de mi1ho.
At é então niío eucontr!irn lHlmhns sin.ío cm me io de
f1or cstna virgem;;, mis tu r~dos a gra nd es arvores ; lllos cn·
contrci os morros vi~inhos ao loca} ch amnUo Alcaide mór,
cober tos qunai unicam ente <lcssns hcr vus gigantescas. Au-
tcs 1ucsmo de ter podido rcconhcccl-as 1 j ,i de lougc me fc.
rira a vis ta o aspecto acreo d n vcgctn çiio qu.) percebia
sol.ire ns collinna; e.'\'.pctimcutci um vcn lnd ciro c ncnuto,
quando vi de perto cssns ílo rcstas de g:rmnineas com n al·
lu:ra, talvez, de qunrcnl n II acsscntn pés, qu e, curv,1dns cm
nl·c:ufo s clcganlcs, se cruznvnm cm to dos os sen tidos, cn·
tl'c1Ucnvam seus im111ensos pnnicnlos 1 e dcixnvllm cntrcvcc-
VIAGEM" PEUS PROVINCl,\S DE RIO DE J ,\NEmO E 1\flN'AS 99

o nzul do céu ntrnyez dna Iolhna cs tendidne como uwn


tapeçnrin no m· hnc e sustc11tndus por scmi-,·crticilos de
folhns dcJicadas. A cspccic que cu tinhn soh as vistus se
dcuomi n n no pniz tabocn ou tabioca. Su as cstip ce eâo
ocne como ns c1 o taqm1russú, q ue j:I d cs crcd ; <1w1si tão
grossas como c11 ns, e têm n mesmn utilidade; o con j uncto
dn p lnntn é, porém, infini tam en te mnis cl c:;:nute ; seus rn-
mos, m uito JUnis ruiudoa, têm menos rijczn, e na folh ns
t1íio me n ores. Como o taquaru.m'i , n taboca niio floresce
ecnão ,'lo cnb o d e certo n um ero el e nnnoe, e n Ilornção põe
termo ú s trn cx istcncin, Qunudo passei pela primeiro vez
por Al cnidc -m ór, n pl nut n cst.1v<1 cm fl ôr, e vr.rü1s cstipca
jü ti11linm perdi do as fo )hns ; ao ca ho ele q uinze m czcs nã o
encontre i maio nenhum vcsti.gio desses bosques que cu
tan to ndm irôrn .
Ap ós Alcn id c-m ór pnssn moa p ela kdiitnç:io tlc Ribci-
T<ÍO, e cm segui do, pela de Entre os Aforros. A pcqncJrn
distanc:iu dcatn ultim n, um corrcgo ntrnvc6sn o cnminhu;
depois, c2pnllwndo-sc eohrc rooh cclos inclín ndos, fo r nrn urnn
toal hu 11c ngun cspumn ntc que d~ce cm cnscntn nté o
fundo ele um vn llc. Qu nnào rcg rcssêi d.1 provi ncin du.'I
i\Hnna, fiz nlt o cm Ribeirão, e como nin da tinh a Íl di sp o·
eição ulgu ns minutos :rnt cs dn q uédn do din, nprovcitci, os
para ir h crboriaar nus muttns. Segu indo sempre o curso
tlc um rcgn to cheguei n nm a plnntnçíio de milho. A fu.
mnçn que se clcvuvn no meio do ca mp o .unnuucinvn urn n
choça qn nlq ucr de negro ; dirigi-me · pnrn csgc ]ado, e en-
contrei umn dessas h arrncns que os pretos dn provincia
dos Min as têm costume de Jcvnntnr quand o siio obrigndoa
3 dormir no cnmpo. Siio feitos <lc vnrns qu c 1 entcrradna
ohliqualllcntc nn t crrn, se j un tam nn pnrle superior como
cni h ros de um teclo, e cohrcm de Io lhns i.l c polmci ra u a
mniocia tfos vezes dispostos sem ordem. Algumas vn11 i-
lh na de b nrro , e recipientes fei tos d e enbuçne cortud ns pel o
meio no sentido do comp l'imcnto, co111po c,u todo o mo bí-
100 A UCUSTO DJ·: SAIN1'-liíLAIII E

linrio desses mesquinhos abrigos. Dca nt c dn qucll~ J c que


cu me approxinuirn encont rei um negro scntndo ao eh iío,
comendo pedaços <l e l.t hÍ nsirn tTo sobre cnrvÕc!lj nesse mo-
m ento mesmo poz nl guns pcclnços num.-. meia enbn ç;i;,
accrcaccn tou angú (61), e offcrcccu-mc n comi <ln <ln ma-
neiro m ais gracioan. AgraJ cci-lhc o co nvite, e a conver·
snção se cntri.lJolo u entre llÔ!l. " Você nnturalmcntc se
a horrece vh•cn<lo muito só no meio cio nrntto?" - No~sn
casa não é ruul!o .:i fo st.i<ln daqu i; .além disso cu trn halho.
- Você é dn costa d'Afdcn; não !len te ulgu m ns vezes
s,1 ud ndc <lc suri terr a? - Nilo: Í !!So aqu i é melhor ; niío
tinlrn nímla hnrlw qu:md o vim pnrn cá ; h ab ituei-me com
a vid a q ue passo nqui. - Mas aqui você é escravo ; n üo
p ode jamnis f:izcr o que qu er. - I sso é dcsagra<lavcl, é
ver dade; mas o meu senhor é bom, me dí1 bastan te de
comer : ninrb n~o me h,1teu seis vezes desd e que me com-
prou, e tne <lebrn tratar <ln minha roçn. Truhalho pnrn
ruim aos domingos; planto milh o e mrmdubis (n rucltis),
e com jsso nrran jo algum di nh ei ro. - E' casndo? - N:io:
mns ,,ou me cnsa r dentl'o de pouco tempo ; 1111n n do se íicn
ass im , sempre eó, o .coração nõo vive .sa tisfei to. :i\Icn se•
nho r m e oífcrcccu prim eiro u ma crcoula (62 ), mue nõo
n qu ero 1n nis: ns crconl ns de sprezam os negros da eo.s t:i.
Vou m e ca snr com oulra mulh er que n mi nh a senh ora
ncnba de eom pro r ; essn é dn minh a terra e fnlln mi olrn
lin gua". Snquci ,Je uma ruoc<l:i e dei-a no negro, e ellc
fo7, questíio lle me offcrcecr n1g:uns peq uenos peixes e um
pepino q11c foi busca r no ECU campo _llc mrmclubis.
A eonvcrsnç,io que acnbci de relata r, e da qual nilo
modifiquei uma unica palavra, p rova que os negros n ão
são sempre túo infelizes como se diz. A escravidão não
é pnrn eilca o que scri n para nós, porque se prcoccup nm

(úl) EsPctic ele polc11fu cll! ((IIC lrnlorci cm olllro lus:nr.


(ó2) O, crco111os súo no Otllsil os ncs:ro, e 11 c;;ras nascit1o, 110
r, :dz.
V IACI::i\l rELAS PnoYJ NC l,\S Dt Rto OL: J ANEINO E ~11N.\S 101

pouco com o futu ro, e, qnnndo o prese nte é su pporlnvcl,


niío prccianm de mnis. Além do mnis a m niorin dcllcs
foi fe i ta prisioneira cm guerras cuj o nn ico oh jcctivo é o
Jc ea ptu rnr hom ens pnrn vcude l-os, e o venci do nch n hns•
rnnle naturnl sc t· ., vfrtirn,1 tlc um nr.;Jt· que fez correr
ao ve ncedor. O es tado de gu er ra co ntinu a que o trafico
in troduziu entre os Africnuos é de tnl modo horrivcl que,
mesmo nn cscrnviJ:io, i1upcdc,os tlc sentir An n<ludcs dn
p alz:in; e entre os negros nos quocs perguntei ec nlio de-
sejavam voltn r pa ra II Afric.i, bem poucos não me rcspon-
clcrnm que n tcrcn dos 11r,mcos crn melhor por que ul1i
niio se com lrnti n co111 inundnmcnlc (63). Fiz um din cstn
pcrgunln a 11m velh o negro que, en ca rrega do por seu n.mo
de vender milho numa venda :1os viajan tes, J):J~savn os rlina
na trnnquillidndc, l ivre de cprnl qucr vig:ilanein. "E' pos-
sivcl esqu ecer coruplctnmcntc o paiz cm que n ascemos?
- Você cstií do ido! gri tou in continen te su a mulltcr, ei nós
volt:tsscmos p,Trn nossa lerrn, não torno. rinm II n os vcn·
der? ". Di z, sc qn c t1c os Africanos ccssnse:cm de po<lcr
vender os p,ision ciros aos h omens Lrnncos, cllcs os mas·
snc.rnr inm (6 l-); não tenham nt:tis o mc!lmO inte resse cm
1

$C g11crrcnrcm, e '\' i\•crfio cm JHlZ.


Scjn como fôr, o que tlissc ncimn mos ltn <JUC~ no catado
uct unl das coisas, devemos, p nrn ser juBtos, fozcr con ccs•
sões nos pnr ti<lnrio3 <ln cliernvitlão. O negro que cnhc un e
míios <lc um ~cnhor hom e si ncci·.irucn te ch rist:io é, deve·
n1os conícssal-o, mais feliz ~o que a mnio rin dos cnntponc·
:,,cs de ccr tns p rov incins <l n Frn.n çn; trnbo. lh n mni lo menos ;

(63) Talvez que este de 11ue ,·ou trnl:ir tculrn ~icln o 1111iro 11110
uão ,li!cnrrcu clcss., m;inr.ir.'l.
(64) Foi unrn 11:ts r:izúcs r,1lci;::11hs n:i comnm Jos 1lcpu1111los de
l82S cm ÍR \•o r ilo lr.cfico Jo, ncgroa !
"En, IUS r,4., l,&u1-., lrihlo1u,~ "" Drul!, ~i,ln """ " l'•ln,.lu ,.,.,.,.t,\(3
g,J;nuh lnltl&u mu .,.,õ., a l ,lo 111ole ,1., ~nno ,.~,,io,!~; o eu,1o, 11u cr rrrulT•tt
<tt1on1,i•I• ~ ourm l,1,o ct11uliloinlo Jo Ull. riue fel dlueld,11, • 1" qu d O r 1ol,!cn••
Jo ltelullio • .,,a ín! ,~ulll•d", ltn,lo Juó 11 0.,;1.,, 1., •• ,,.,~n10Jo o ,c,pdlo "'" l'•o·
!«10 rurl•ln,ruo • ltolicleuh,o. N olo T:·.
102 AucusTo nE SAtN·r-Hu.AmF.

n iio tem os mcsmus inquietnçõcs; n fome e 11 miscrin não


o :t mcnçn m constnutcmeu tc; vivendo nnm clim a quen te,
tem poucns ncccfsidnclcs, e nquHio de que carece seu ecnhor
1hc dá; se hnçnr um olhnr pnrn o pnssnc1o rcconhcccní
que o p1·cscntc é mel hor, e o din ecgu iutc, se pcnsor neltc,
l h e trnrá as mcsmn s commodidndcs de que já goza. Mns
rnlO é menos vcrdndc que o escravo corre m niorcs clrnnçns
de misct'Ía do que ilc folicidndc, porque os acnhorcs clcs-
I1 unrn nos s1l0 m:iis numerosos que os hom, e é liorrivcl
pcnsnr qnc um a crcaturn <1uc sente e pcnen ~e nch n dnrnn-
te .tortos os momentos ela sun vidn á intcirn dispoeiçáo de
um pcn·crso, sem cspernnçns ifc jn mnis ec snhtrahir á sun
tyrnmn in e cnprichos. O interesse do senhor, .ill se rc--
petiu muitas vc?.e!I, é !?O rnntin sufficicntc em favor do
cscrnvo (6fi): como si ne paixões conhecessem ou tro intc-
rc!l!c nlém do de sntiefnzcl-as!
No 11i 11 cm que deix~mos ;\fo rmclo, pnesamos a noi te
em .AJ-i1oni.o Moreira (66), que cslii n cerca de cinco lcgu:is
de Marmelo. No il ia @e:::;nintc ve ncemo!! quntro lcgt1as e
mc in : e, d epo is de dcixnr JHl.fil trnz grnudc numero de

(65) Nifo 6 mnia, n]iih, ~oh cs1c n1riccto q110 Ee deve trnl:ir
nctunlm cnto d:i qncuiío ~c rvil. Dcmomtrnrci em outro ocensiãn quo
n c,cr:'l\'idiio é, 1nh•c1., menos prc jmlici:il :,os nee;r o!I ('JUC n sem 1e·
11hnrc!,
(66) Um c,r.riptor in~Jci: rd ntn que c nr.nntr nu cm Antonio Mo·
r cirn n111i10, ,·infontc11 11iri i;indn-so pr1r.1 o Rio ; q11 c. cnmo ew ,J b
de fc sl:t (din Minto), Cl!cs homens aó com m11i111 cli fíicnM:idc {'OR·
scnlir:1'11 quo um ,Jcllc" lho \'cn ilcase umn i;;,llinltn, e q11 0 o ,·cnctcdo r,
1rn1lo·!O ,lcbc:ido lcnln r por um preço pelo meno ! duplo elo ~cn ,·cr•
dnJciro vnlor, foi sever11n1cnto ccmurndo por um cios :usistentcs. O
mesmo vfn jnnlo :iccr c!ccn 1:, (tllc conclain do quo lh e di~~c seu i;ui11,
qu~ não lcri nm pcrmi1ti1lo quo o i;a llin,1cco npp:irceC!~C n cE,c clb á
ni c:i.i. Não me rcconlo elo ter \'i5IO n;,tln q 11 c 1ndk.1sH: serem os Bm·
1ilciros ob u?n':l nteA 1iio j11dni co5 com n o pretendem, elos di:i~ Mnto~;
e, nem no Bro~il, nem em qunlqucr p:,iz enlholico, cxi!tc m rcgrns
(tuo p robibnm comer g11llinh:i ~m L1c& dins. - Sci;1fn 1lo tl' E~chwc gc,
Antonio Morc lm clovn•sO n 2,135 pé1 nclm:i do nivcl do mar.
VL\GP.:'>I PEJ.AS PROVINCI.\S D~ R IO DE JANEmD E rif1NAS 103

ranclto.~ e l1abitações 1 tnes como Queira:, R ocirllta de Quei-


ra;;, Ponte dn Estiva, T..,ui z A ntonio, Sobr(l(linlw, R oci 11ha
do E11 ge11lw cfo Clwpcu t!'Uvm,, Clmpco d'Uvas, 1'abão,
França e B cr,wrdo Luiz Ferreira, fo•,cU1os nlto no r1mcf10
de Retiro. Desde Ã.lH onio Moreira, o cnrni nho vni, scUl
cessa i-, orn suh ind o, or:1 dcsccntlo, e a:i 1·atll pas s:io frcqncn·
temente ass:is rudes e mui to fa tigan tes p ara os nniwncs
de curgn. Aliiis, cmh órn se ntrn vcsse cont inuamente flo•
restas, o trnjcclo 11:ío é, cm a l1soluto, mouotono. A va rie·
1.btlc, o vc r clor cxtrcmnmcntc fresco de todns ns p1antns,
n 11i vcrsid adc rlos mnti.,.cs, essas grumlcs mvorcs q u e se
~Jcvn m cm amphitl1eutro sobre a encosta <los morro3, u
en lurn: e, p o1· assim dit..er, n jmmobili tln tle elos booqucs,
os nceii1 cn tcs de luz que rcsult ttw <l n <lcsi gualdn<lc do tc1··
reno, cm u m a pa]a n tt, tudo o <JUC r oileia o Yiujnnte se
Msocia porn produzir cm seu cspirito u ma impressiio dr.-
licioso . Q u asi pol' to<ln n pni·tc n cstrodo domiu n vulles
l,nst nntc )nrgo que Ec1· pcn tci:tm cutre os morrO!S e c1nc1
rc:;n<los po r corrcgos, offcrc cem urnu cspccie de pra<los cm
,1u~ se erguem por nqui e alli arbustos dclicndoe, YCgct o-
çúo que con tra etn com .i s dcnsns motlns que cobrem os
m ol'l'O!'> vi siu h os. A d is t:m ci n pou co considc ra vcis vêem ,sc,
como jó. o disse, oi-a ul~rt11uns chou p an as <lispos lns ecm
01·dcm , orn u m rn11d10 ou u wu hnb itnçii o, e esses cd ificio 11,
que sempre a prcscn tnm ent re si. nlgmnn cliífcrcnça, eej n
JJC[a posição , scjn pe1o mo do p or •1uc e.io comlruiJos,
fon11 n111 , no meio dos bosqt1cs, na rn uis ogrn dnve is pay-
sngens.
A locnlidn dc dcnom in ncln Luiz Antonio, que citei
nll'az, tem la mbem o nome de Coqueiro.~, cujo uomc se deve
n um :1 csp ceic <lc~sa fn m ilia. mui to alltuul:mtc nns mnttas <lo
cli.!'lrÍc lo, e CJUC .!'C fa1, no tar pelo clei:::n nc in dn s formM, E sse
coq ue iro, que tem o u omc de andniá, p roduz um fructo
1k sa h or n~rndnvcl e é e mpregailo pri11cipal111 cnte cm d oce s,
Do al to <la a rvore parte um enorm e tufo de fclh 11s nludae
104 A ucu s·1·0 nE SA1N'l'·Hru11rn

mu ito co mpridns que, em vez de se cetcndcrcm cm nrco


horizon tn}, co mo succcdc g:crnlrncntc com na pnlmciras, cr-
oncm-sc cm cli rccçiio quu si vcrli cnl e, hem un cx trcmi<l:Hlc,
r.urvnm-sc grnciosnmcntc ii m nncirn cfo s pcnnm, de :wcstrnz.
Nn mnio r pm:tc cssns fo1ha s n:io virn m pm·n o solo o fa do
lar go; a prcsic atam o horrlo, e, com o a mnis 1cvc virnção
h astn pn rn .,gitnl-.tR orn p:na a clircitn o ra pnrn n csqucrifo ,
re su l tam d essa co ntinua diffcrcnço. de posiçfio cffo i.tos de
sortl hra e luz que p roduzem umn n~acfovcl divc rsidndc
de ma tizes. A pnrtc superior das folh as sccc;ie breve se
tkstroc, mns sun 11:'tinh n, comcn•nnd o-sc :Hl hr.rcntc /\ csti •
pit c, fo rm n l:trgns C!lc:nnns que ec CUC"V.lm :i. mn ncirn dns
tclliil s sohrc 11m teclo, To,1:tvin, á medi <l n que n pb ntn i:e
cl cvn, ns escama!! m nis antigas e.1hcrn , e, por consc~int c,
mais multipl ica d as p.1ra o cume da nrvore, fo rm :un: desde
o ponto cm que comcc;;n m, um cone invcrtitlo que, nhr-
g:ando-sc 1,cmp re, se con tinua pclns foll1t1s nc lnnlmentc
vivas.
Entre O!I vcgc tncs que t·e<'o lh i uo tlin cm que fi z alt o
no rc111 clio de R et iro, devo citnr um solanum qt1c, lon µ:r: r.lc
ser. urn simples nd ,usto, como n 1nniol"i.1 iln s cspecics deste
gcn ero, · se clevn n uma nlturn que est im ei, po r alto, c m
quarenta p és, e cuj as .flores, ,lc CÔ l' branca , cxh alnm um
cheiro .agrncfovcl (s olrmum c;i·celsum . N .).
A locafo1adc m ais notnvcl cp1c se cncontrn e n tre Aulo-
nio i\Iorcira e Ret iro é Clurpcu d'Uvas, onde ex iste unu,
igre ja p nrnth ial. Lá um r c;;mo corre por um grnn d c es-
pa ço ,lcscoberto que os morros clcixnm en tre si e que apre-
@eu tn nma cspccic de prad o. D os dois lados do cônego
o t ct·r cno se eslc111l c por uma ram p n pouco .icccn tuncln até
n b ase do~ m orros. N:t pnrtc ma is clcvadn foi con st ruidn
n igrej,'t, p ert o d n qual se rlispcr6n m sem ordem algmn:ls
cn~ns ele d h•erso!'I Lnrnnn hos; e c 11 1 fre nte tl i;r ,·eja, Jo outro
lndo do rc~;nto, \'ê-sc um amplo nmc/,o. O fl nnco de nl·
µ;u ns u10r1·os f oi rc,·olvido e cnltinulo; .m:n seu cume con,
VIACei\1 n :LA S Pno\'JNCI,\S DE lho DE JANEIRO E MINAS 105

tinua coberto por grnndes arvores , e, por to<loa os Judas,


:1 cspccic ele on sis qu e ncnho <lc dc11crcvcr se ncha rodcndn
por immcnsns flo restas. E ssn locnHdnd c respira umn cnl-
11111 cnc,111tador:1.
A pnrochfo de Cli npcu d'Uvns, tnmhem dcnom inndn
Nos.~ri. Scnli ora ela Assumpçtio do E,1gcnlio do Mato, co u-
finn no norte com :1 de Bnrbnccma; e, começando ao 1,ul
tia hnh it a'}áo de Juiz de Fórn 1 é li m itndn por cate lado
com ,1 parnchin de Sitniío P ereira (67} ,
E ' llOr cssn alturn elo com inho qu e se ccssn d e contar
por vintcns <lc 20 réis, e se começa n fnzcr conta s de 37,5
réis, como se p rati ca cm umn vasta p orçiio c1n pro,•incin
dn s i\Iinn.s (68} . I 1'oi tamhcm pcl us p rox im i1l:ulc'> de Chn -
J> cu d 'Uvns que comcçnrnos n notm umn dim inuiç ão hM-
l,1nt e scns-ivcl 1io preço dos gcucrns, que nté cntúo tinh n-
mos pu go CJt10si pelo mesmo pr'c ço que no Rio de Jn neiro.
De .R etiro fomos pcruoitnr cm M:mllqucir:1. Os v:iJles
con linunm a ter 1.ugnr:i. ootnvcl ; os rrinclw s persistem sem·
prc numerosos, e al guns dcU cs fo r mam lindas p.iy~ngc ns.
Posso ci t ar cntl'e outros o <lc Pcclru Alves, onde fiz a lto no
volta. Entre \':trios morros lln uma p equ ena planicic que
1ec clcspoj on <lo arvoredo, por onde desli za m algun s cór-
regos. Constru irnm•sc alii iluns huhit11 çócs outrora flores-

(67) Encoutr:'J.So cm l'iznrro n 1mroch i:1 ele ,V. S. da Â!.3/mtp çiio,


ele,, iiulic:ub co1110 fo:tcmlo pnrlc do term o 1lo D111Laccn;1, o situa tl u
~ m,1 rgcrn d:, cslr:,dn ,lo flio ele J:mciro, :i S6 lcguas dcsltt uhim:,
1·itfa1k, e 35,5 ilc i\f:iri:m1111 (,l/cm . 1/i.,t,, vol. VIII, 11. li, prq;, 203).
J nl{tuci qut"l cs1:i p,,rorhj:, só pôtlio se r n de Chnpco tl'U v11s. - Se·
i;uudo tl'Eschwcgc, Clmpco d'Uvas c~tú n 2,210 pCs de nltitu1lc, - Um
lllo1lcr110 vi:1fonto pretendo ituc, Cnt um l ui;nr <Jllc uii o nomciíl, cnlrc
Ch:ipco tl'Uv.,s e C11rrn! Novo, e cm muit.a , ou tras p:ir1ca tlo Ilrtt9il
ric.:is do ílo rcs tn~, crê,sc nn cxistcnci:1 tlc um:i rn~:i. de P>'smc1u, !JIIC,
no que so cl i1:, t~m n ,, hum 1lc ln :1: pCs, eúo l1cn1 coníoro1::idoa, ecm
11cllos no coq 10, e tln eôr do s Europeus. N ini;11c111 me lnllou n rcs•
11cito elo lcmln tiio nlisu r d, , e, no cntouto, percorri 110 Drn sil l.i tt&•
•ante~ rcgiÜe3 coherl:1s de ílorc~las.
(68) Terei occ.uiiio de \"O h nr o lruln r d essa m111cda.
.106 Aur.usTo DE SAINT·HU..\llm

ccntc.s, mas que hoje em din npcm:ts nnnu nciam uni esta do
de dccadcncin. Uma pequena cn pclla se ergu e sob re uma
plutn íorma. Casinhofos de negros, varia s r,mcltns, vendas,
algmnas cnsinh ns hn bjt udas por agregados, ,1chnm,sc c.spn·
lh udns sem nenhuma ordem pcb pJani cic e encost a tlos
morros. A cspccic d e mnchin.:i. clcnowiuntb mcmjola foz
ouvir seu monotono ruido i1 margem de um regato, e gru-
pos de brnnj cirns e araucarias c.cipnlhnm vnricdndc pcb
pnye ngcm, coroada por todos os 1ndos por mntt as virgens.
E' qunsi se mpre n o fundo dos vnl1cs que ec co ns"trocm
os ranclios e a.e h11bit11çõcs, porque nlii se nchnm regn tos
e ec podem rc prcznr ns quedas <l'ngu11 nccc!snrina no mo·
vimcnto d.1 runch inn de que fo liei lrn pouco, e que é indie-
pcnscwc] :'t fobricnçiío d n fnrinhn de milh o.
A mnrijoln ou monjolo, qu e tnmhcm cli a mum prcsui-
ça, fo i já dcsc riptn po r ulgnns viajnnlc, (69): todav ia n iio
acho inutil d ar a qu l, cm poucas pnlnvrns, uma iclcin dCS!lll
cur;cahocn uot:wcl pela simplicida de. Sobre uma peço. de
m ndeira vc rti c:i.1 e immovcl , é collocadn 1 ri mnncil'n dum n
gnngo rra, o utrn pcçl!- de nuuleirn, movc1 e h orizontul; esta
ultima é cscnva cla uumn clns cx trcmidnclcs como uma largn
colher, e na out ra, é nrnmtln de um lloquctc licm 1·csistcutc.
A nrnehina está sempre colloeoc1n, como j1í d isse, <lehnixo
<lc um a pcqucnn quécln d'ugua. O liquido, cnhi ndo nn
Cflpccie de colh er que, de um Jndo t crmin.1 n viga oscil-
1nute, faz inclin nr-Rc esta para o me!mlO hdo, cmJ111mto a
extrcmidu cl c opp ost:1 1 nr m,:uln nn porte infcl'ior com o so·
que tc que dc!:!crevi, se ergue JcscrcvcuJo um arco de cir-
ewifercncin; ums e nqunn to a extrcmi dn<lc esc,wndn se fo.
c lirrn, n aguo escorre, o peso do p ilão sobrepuja o dn colher,
n rnnch in n rnngc, e o pilão cahe pcsn<lnment~ num cocho
<leeti noJo u recebe r o griío.

(69) Foi dc~ cri 111u por Mnwce o Luccork. Q1ml :t fo rm o que SI'.!
dc\·c râ prcfuir: mnn jaln ou 111 011jolo?
VuCE;\l PEJ,i\S P1tov1NC1AS nr:: Rro OE JAN EIRO E l\11N1is 107

Nas prnximi<lndcs do lugn r dcnominndo Pinho J' cl/zo,


que est á n algumu dist ancia (lc Pedro Alves, ob~crvci um
effcito .de vegetação Lnstantc ,c urio so. Dh-crsus d1oupnuns
tinham po1· esteios, nos qi.tntl·o cnn lO!, os troncos lautos
dn arvore de m a<lcirn vermelha e cheirosa que tem n o puiz
o nomc <lc ccclro (ccdrela). Eitcs t roncos tinh um criado
rnizcs, e no a lt o ti nh nm Lrotndo grnndcs folh as nln<l ns,
do compriment o de vnr i.os pés que, curvando•sc sob o tceto,
w a!scmclhnvaw :is folhas fie ncn ntho de urn cnpitcl co•
aiutb io.
A h n.hi taçiio de Mrmtiqu cira. cm que passam os a noite,
cstó. nctualniente qun si :ih ando nadni mas fi cou célebre Dn
rcgiiio, porque seus arre dores fo ram nntigamentc o thc::i-
tro (fos Iaçanhns de umn qua d ril ha ele linndidos qu e pilha·
vam e mussacravnm os via jan tes.
Pe1os arredores do Parah.yhn tinho mos visto, ú Leira
dn cstrndn, h nfotnçõcs de ternd tes ou formiga s brnnc.1s
(70) ; ficamos muito tempo 11 e pois eem vêl•ns ; rune pelas
proxinJ\dadcs de Pinho Velho, e, principalmente, depois
de l\h n tiqueirn, cucon tramo.s grn ndc nu mero dellas. E ste
gcnero d e imcctos comprchendc mui lí1S espceies, e cst ,1s,
ainda hem Pouco eonhccid,111 1 pat"cccm d ifferi t- h nstant e
entre si pelos b ab itos de vidn e m;meirn por que cons troclll
suns mora das. As I1:1 bitaçócs 1ln espccic que é túo com-
murn aos arredores de !\fantiqncira são conslruidas com
uma terrn nrgHo~ n fo r temente 1n 11nssad n; ~fio a11proximn•
dn mcnlc cyl indricns, nrrcdond ,1dns JlO eurn e, e piircccm
marcos de dewarcnçiío. A m aior parte têm cercn de do is
n t rc;r, pêa de altu ra; nlg urnas clevnm-sc, cntrct11nto, nté
cinco ou seis pés, e vi um ,1. que podi,1 medir vinte pés, e
npproximudameu tc o m esmo de eircunfcrcncin ao meio da
nllurn onde se d ilntnva. A p nrt e c.xternn é form ndn por
uma crosta cujn es pessura ntt i nge fls vezes o compriincn to

(70) Os IlmJilciros diio •ll1cs o nom o do aipim.


J.08 AUGUSTO DE SAlNT·Hl LA. IRE

de um dedo, e onde n:ío se ofisc1·rn ncnl nun a aherlurn.


No interior, olgnmus dessas Ji nhitaçõcs que fomm llcsmoo-
t11clns me tlcix:nnm ver u1wl. serie de nm..!nrcs supcrpostoa,
muito prnxitnos 1ms dos 011tt·os, ncgrns e cheios de pcrfu-
:rnçõca orhiculnrcs. Nüo é ele um n \'C:t só cp1c os tcnni tns
conslrocm suas ci,ladcs. Á m i:! dida que n pop u1 uç:io r]o
nuclco cresce, se us l1nhitnntcs a viío nugmc ut ndo, e as p:ir-
tcs nov as se diHjnguc1u facilmente pela côr do lrnn·o rc-
ccntcmcnlc trnúdo. Como o cortiço se comJ) ÕC exterior-
m ente de um;i crost;t dura. e compactn, ê evidente que os
insccios n5o podem nu1plinr sua ltabituçiio sem destruir
casa casc a rio Ju:;ar cm qu e o accrnscim o deve sei· feito.
Era, provnvc1mcntc, ncssn Jc~truição q nc cstavnm occupn·
dos oa tenni tus que vlmos traba ll1.1r. A p or te du h:tbi.ta·
çiío onde se tiuhmn collocado os opcrnrios já cstavn cheia
de um., mt1ltidão de pcrp1cnos orifieios; os inscc tos se .tpt·c·
scutnva rn cadn um p ot· sua vez n.1 entr,,du desses orificios,
e lnrn;awnn fó ra griios de arci.1: que rolav:nu nté cm lrnixo.
CAPITULO V

PERCURSO DA ENTRADA DO CAMPO ATE'


VJLLA lllCA. - V!LLAS DE BARBACENA E
QUELUZ

Serra, da. :"',la11tiq11cira. - CJ1ega da no!'. campos; niud:mça do


\'cgctaçiio; outra s aves ; outros insectos; aspecto gcrol ; capõus .
- Bo1·da do CantJ)O, local idade clcvnda; nrvorcs fru ctiferas cio
E \ll'Opa; pn:!cri.uçfio tomaüa nn consh ucção cJ03 r 1rn chos. - O
sr. MA NOEL R ODIUGUES DA COS1'~1,· sl1n cnpclln; oração
cJn ta rde. - Culturn do li nho; plnntns br:l silcirns :lJ11'op1·indas
á !n bricoção de teci dos e cordas. - Vil11\ de Ba.,.baccrna; sun
íu ndaçüo; si tuaçii o; run s, cnsns, jn1·tlins1 muros de cerco, igrl!·
josj pelourinho. - ldcio geral elos igrejas do Brasil, focl1ndn
intel'ior; luga r dos homens e dns mulheres. - Ufoncirn de ir
5. igreja. - V~s\.tmenlas. - Mu1atn~ tlc B!nbaccma. - Es-
pcctaculo <lcnominndo prcsciiio. - Dcscripçüo do di:: ; tric to si-
tuado entre Bnrba.ccnn e Pmh·o A11astacio. - lfobitução de
Padre A11aslacio; bolos de irzhumc ; engenhos de a ssucn. r; rapa.-
clm-as ; juc11ba. ~ Vill n de Q11clllz. -Povondo de Alto; casa. de
Escoteiro. - Modo do viaj a r. - O sr. Langsdor!f ; sun nii r-
prchcndcnte .activicladc. - P rimeiros terrenos lnvndos. - Po-
vonçiio de 01n-0 BTa11co; indu mcntnt·in; bocios. - Serra. ele Dcos
li v1"0; Vdlo zfo. - Ca11iio. - Bo" v 1·s1 u. - Aspecto dos nrrc-
<lOt'CS de Vi/la Rica .

E' no chc;;ur u Mnntiqucirn que se nttingo o hnsc


d essa clcvnch cn cl cin occidcntiil Jc <JUC j á foliei; chamnm-
n n ucssc )ug.u· S erra. Ja Ma11ti<111 cira (71), e• co u!crvn es te
nom e Jurnntc conshlcravcl cxtcusiío.

(71 ) E ni'io l\fonl igncim ou i\Jnutnqucru, crimo !O escreveu. - N11


J,'fo,a 8r(l~iliur. m<'ric/irm11U,, i\f.111ti11udrJ foi d uo.s vcics in Jic:iJa. como
~c nJ o nmn \'ili.,; 1110, um n crr1rr1, }oi;o rc~1abclcccu ·a vcn 1atlc. - Sc-
i;umlo o sr. J ' EschwcJ;c o p o11lo 111ui& nlt ú Jn cstrntln oP Sr.rtn ULI
Afon1if111cirn cstii u w1111 dc\':ição Jc 3,160 pés 11ciru:1 ào nivcl do m:rr.
l!O AUGUSTO DE SA IN'r -H1u1m:

Um hypcticiio muito nlm ndantc 1í bcír:1. dn cstrnd::i pn-


rcce o p rccul'sor de uma novn vcgctnçiío. Jú. proximo a
Vallinlw, ne ar \'ores que se vêem ii <lircit11 têm um pouco
menos de vigor, e niío se aprcscnta1t1 mais cm .ai;rupamcn·
tos conde nsados, mos a diffcrcnçu niio é de tal form a scn•
si vcl que niio p ossn escapar n qucu1 esteja dcsprcvcnítlo.
E' nns proximidades de Bntalha que o viajante, fatigado
de atravcsernr florcstns 1 nvistn aubitnmcntc vnstns pastagem,
Que niio se pense, todnvi n, que n trnnsição das mattaa pnra
os campos se fnz 1>rusca m cn tc e sem aspectos intc l'mcdin•
r io9 ; durante nl gumus lcgnns se vêem ::-ti nd a moita~ de Ul'•
vorcdo de cspnço n cspac;o; nin a pouco n pouco v:ío se tor-
u nodo m.:iis rat u:1, e acnbnm por desnpp urcccr. A vcgctn-
çüo qu e se tem sob os olhos é nbsol ul nment e diffcrc nte da
que np rcse ntnm 11 s mnttas virgemi ; 11 atvorc.s gigantcsens
succc<lcm grnmincas frequen temente mal desenvolvidas,
cntrcmcndns de outrns li cn•as, e os vegctncs qne m a is ee
fazem notar i10 me io dessas pnetagcus 115.o p :111s:nn de ar-
bustos, As phrntas dos campos n5o sendo as mesmas dos
1Josq11cs 1 não podem nutrir os atihuucs que se costuw:nn
ver 110 meio da mattns: exi ste, aliás, mu itu fixiclez n os ha -
.bitos e costum es dos an im11es pnrn que ne 1uesmfls cspccics
p osl:'aw viver igualmente cm regiões que , cmhorn contib11rns 1
a presentam tantns diffc rc nçus; e q uand o n vcgetnç5.o mucla,
vêem-se npp arcccr outras nves e inscct os cliffcrcntcs.
Pe lo que tinhn ouvido di:r.cr nos Mine iros, im nginci
que o campo fo sse uma vns tn p l nni cie; m as não é rcalmcu·
te a~sim. Qu an do ae J cixn Butalhn parn tl'az 3 região já
nã o apresenta mais inclinações rndcs e v:J.llcs profu ndos;
mas é .:li nd a b nstnntc dcaigunl, e ap re.scuta o nspccto qu e
têm as pns tngens cm vnrias dns noss.:ls UlllÍS elevadas mon-
tnn lrns d::i Europa, ns, por exemplo, dos Mont-d'Or n o Au-
vcl'gne, ent re o pico ele Snncy e o povonçiío de Vassivi êrC'.
Não nccca.silo di zer que os cmnpos não são sc111pl'e
os m esmos cm to dos os pontos entre n cadeia occidc nt.o l
e o Rio S. Fran cisco; é bnstn ntc evi dente que se devem
VrAGE:\I 1•fü.AS Pnovrncu::; DE RIO DE ] ANEmo F. i'\ h N,\S UI

m ostrar diffcrentes confon uc a lalitudc e n nhurn. l\faa


os qu e <tenho de clc:icrcvcr se cncontraru gc rn1mc ntc en tre
ns l'C~iõcs clcvmln s dn prOvincin 1las i'\·Ti n ns, e fo r mam u mn
porç:ío considcr:wcl da comn rcn do R io dns Mortes. Si,
no c ntnuto, como disse al hures, no m eio de um te rreno
(lcs.coh c rto se encontrar um vullc h umido e profundo, si
l1 011v cr :llguma depressão nn cucosl a d e uni morro, pod e..
se ficar q u11si certo ele nh i encontra r uma dcssn s mo itas de
nrvorc<lo q ue os hnl> it nntcs ch nmam capõcs (72), e onde
fn zem su ns lnvon rns (73).
O p onto mais elevad o dn CS [)Cc ic '1c pbnnlto, a q nc ac
ch cgn irnrncdi11tnmc n1c n pós ter gnl gndo .-i Serro da J\fonti-
qucir:i., é Borcfo elo Ca mpo. A :i. tmosphcra é a hi têío scccn
e ardente, cp1c me fez rnclinr os htbios e os de meus com-
pnnh eiros; meu cnqlreg:u]o cx pei,:imcnlou o mesmo incom-
modo, qu nrnlo 1 q u lnzc mczes dc1>0is, passnrnos pelo mcsnto
lugn r. D cs tl c o mcz de nLl'il que o fri o .s:c for. sen tír n C9SC
distric to; qu:,s i rodos os nr111os o thcrm omctro ah i tlesce
nh.ii:xo de zero, e 11:io se podem col hcl· u cm ca fé nem 11a-
11anns. Em eom pc nsnçiío, n pcqncnu <list :mcin <lc Bord a
do Campo, nn hnhi 1.1 çfio 1lc Registro V cl.lto, tive o p razer
de Yer ttm cu mpo ilc trjgo que promcll?n :ihundan tc co-
lhci tn, e cuj o propri etm io pl nnLáru, com o mn i.or exi lo,
mncici t·ns, viul1cdos, rnnnnolefro91 ginjei rna, oliveiras e nté
mesm o p e reiras, a r vo res qu e tão rarament e pro<lu7.Clll · c m
ou11·i1s p:nlcs clcv:1d11s <lo Brasil
A 1liífcl'e nço de cli urn niio in fl ne m enos nesse d istr icto
sobre os intl i\•iduos dn n ossa cspeclc tio <JU e soh r c as pro•
du cçõcs vcg;ctnes ; poi s que, e ntre P e,lro Alves e Dnrbnce·
un, vimos umn mult ldõo de ercnnçns tão lourns corn o E s·
cossczcs, e cuj n 1oz era ,111imnda pela s rua is l indas côres.

( 72 ) ,\ dy m nl o gi:, tln p nluv ra cnpão é h:is!:inle linda . Dc ri vn de


,;tui 11oti111, 1111c, u:'I lin,;1111 geral s ig11 iíica illi:1.
(73) Vi<lu :i Jn tro<l ucçiío ,'i llistorfo Jus pln11las mais 11()/auttü
,ro Brnúl e do Parugaay,
Il2 ÁUGUSTO DE: S ,\JNT•HIL\IRE

Coto.o 11111 n t em pera tura ma i!I baixa exige que se lo·


mctn algum .:1s prec auções n urnis, j:J se começa, n pn rt il'
<lc Ilor dn <lo Cam p o, n cercar os rcmchos con1 um mul'o de
p rotccçúo, e pr:i tic:n-sc n mcsnrn c:oi sn cm todas as zon:ld
cJ cvnllns ela pi-ovjucin Jus 1\'Ii uas. E sses pe qu enos muros
tê u1 .1i 11da out1·íl va ntagem , n de libertar 0.:1 v i nja ntcs <lll
pcrs:c~ui ção dos galli unce:os, e, p dncipa lrncutc, <l os porcos
qu e os fono.dorc s cda1n cm gr:m<lc quanti dade .
.AJ irccin-sc de Registro V cl/10 um pn nornrua nsr:ul nli i-
l issitu o. SoLre 11m,1 clcvnç_5o cs tú a casa rlc u1or;1din; hem
perto vê-se uma ca p clln, e, no pé d.i coJlinn, co1T C o R io
d as !\lortcs, cu1 cuj a margc111 se const ruiu um a venda. P or
todos os J11dos vêem-se c;rn1p os <lc milho entremea dos de
pnstos e moitns Uc ar\'o rcdo ; por aqni e alli dispcrsa m-!'c
choupann s e n1g, umns casns rnclh o1·cs, e esse puincl con ti-
uunmcnt c se :lnlma pclu pa ssngcm de c:, ravanns.
'fin1rn m-mc fol bdo do prop rictat·io de Registro Velho ,
o p udrc Mauoel Rodrigues dei .Cosia: como <lc 11111 ngricul-
lor u otnvel; C, de volt:J du m iuhn vi agem, fu i visi tnl-o.
Estnvn c11tiío no se u orntod o, oceupado cm rezai· ns preces
da tanJc em meio a mn .1 tri11lcna el e pe ssoa ~, 11:1 maiorin
n egros e ll Ci;l'.'.IS, e tomei lug:u: en tre os assiêtcntcs. Jnsta·
mente nesse moment o todos se JH'Ost cnt.:u:um, e o sacerdote
se poz it rcci tn1·, cm honrn de Jcsus-Ch ris to, Jnd aiulrns qu e
indicuvum o rmmero i:xnclo dus bofctn(lns e chicotndns qu e
rct:P- beu, dus gotns de sa ngue 11uc concr:11u de suns chagas,
e uté da s lagrimas fjUC dcrrmn ou pelos n ossos pccc,1d os.
A cndn ar ti go das Jitan ins 1 n cnpclla vibrav:l co111 o .r uido
<las bofctn<lns qu e se app]icava m os prescmlcs, e todos rcs-
pondfom Lotn'lldo seja Deus. Qu:rn<lo :1s ladai nlrns tcrmi.-
n.i rn m, cu11tarnm, sc cm honra ã Virgem algumas ornçõc.s,
ao som do violfio, e c1u segui d a todos se rc lirarnm . Snu<lci
o sr. 2\-fo uocl Rodri gues ,i porta da cnpclla ; fez-me cntrnr
cm sun cns:1, e re spon de u n 111i11hus pct·gu n Las com h astun-
IC com pfacc11cin. Disse-me que, tendo p:LSsa do al gum
tempo cm Portugnl, de ]i1 trouxél'a mnchin ns propri ns pnra
VJAGE:U r.H,\S P l<OVINC IAS DE R io IJF. J ANEIUO E MINAS 113

1cccr o l inho e fazer diversos out ros tecid os; que convicl ii rn
todos a vhcm ver essas nrnchinas e n congtruir outrns ecmc·
lh nntcs, mn s CJU C ni ngucm se np rn,·eito u Jcssc offcrcci.
menta; qn c 1 inha innti Jm cn te dn dC'I pa rte no govcruo doa
seus projce tos <l c incre mcut .i r, rut provincia dn s Mi nn a, as
nrtcs utcis; nüo reec hcr.:i nem resposta nem estím ulo. To-
dm-in o s r. ~-f ono c l Rocki~ucs cont i nttou fazendo uso dos
seus m istcr cs pn rn cllc prnprio e os morn <lorcs de, sua caen.
Esuwn ,•csti1lo 1fo um esto fo de traurn, fo hriendo cm su;i
cnsn com n ]fí de suns o,·clh..is, e me mostrou uma p cçn de
tela fi un e b astn ntc rcgnb l\ feita com linho recol hido cm
snn s terra s. Já snhin que ~e começát'.1 n cu 1t1,,,1r com exito
o linho nn com rm:n do Rio <las iUortcs: O St'· Mm ioel R o·
cld~·ucs confi rmou·mc n iu for mnç:io, e <li ssc·mc que C!sn
eullurn ti vcl'n sempre op tim os rC'sultn1lo s, e 11nc todns as
épocns d o ann o se prest.1vam i;!Unlmc ntc II clln; m ns nc-
cresccntou qu e n tinh nm <prn si qnc com pl ctnmcntc nhn mlo-
11:u.lo, porque é muito mnis t1·:1lrnlho!c!a que n do nlgoclociro.
Or. qu e p la11 Ut rn o l inh o csc(lvmn n terra, ndulrnm•na 1 se•
mcinm O!'i ;.:rfio.s, c"fazc m, no cah o de trcz mczcs, umn C.'\'.·
cdlcntc colhc it n. Arlmirnr-sc-iío, sem Uuvidn, (lc que o
governo n;io p to cu1·e r.nr.ornj;n uma cuh um tão v:mtujosn;
m:1 s como poderia prcoccnpn r-sc cm lornnr um is comnmm
um vcgct., I cxot ico, se se <lcsprc;rn i111ci ramc111e umn muJti-
dii o ele plnn t:i s in d igC'nn s cujn s fi brn s flcx ivcis e resisten-
tes poclc1u se r ti'ío nt ilm cntc cmp rcgndns DO fobdco Jc
cordon ll rns e te cidos (73-n), tncs como as embt1ubn (cccro-

(1,\•11.) \ ' 1,1" n ru iid!o • rurl11nle H r le ,fo moni:r•phl~, p1rh\inJ ~ t~, n Gt


prJ,. í".t n1ro 1,,,1,111, iol. 1,.1;11,)0,11 O /j.,u/1. 11111 , ,i~:,r:n, 11111~,,.U o 11101 1~1/rot•í<"t•. t /1 1
1 1 1
t'~~lo:·~••:~• ,,:•t:,t';',:,1;:,. ~~";;,11;(.;<:j:" n:." ; ::::[~,, ' ~e '~;;,.•;;,;" ii~~1/ "!;~.~~;
u,1o, dQ l"•Ml~~~~o. , u b ,.,l a u11..,,,..1,;11,l3,le011,10,ol f<>I hnt"'-" "· r, .,.,.,.,.,., o ohl
n,r.,,.,inn,ntnl• ~, ,l iHt u , ( '4n.dnmo, ( UttM• /~l.nM, 1•• , .,., turu, r: T•fon,h l• I M>I•
11ifol,n, L,m1.c. , 1,ll~c,o): 0 ~uui,nn .,,. ,le •~•• "" u,,.,.,,,,.,.
( Urrnn 1ónnn1n, 1•. J ;
• ln ""'"'"" (ll tiiu 111 1;/in, , 11,. J•• ) \ oul•• ,lo ~11~\ '"""~ do r""'"'hu,,.
( rl lhl •, 111
1•.,,.,..,J,,,.,,., i, . 1,. ,,. C41,1n,a ). ,. ,,..,.,,,.,. ($;,ln 1,,,pb1l/ol/11, 1•. ), " ~"""""" ' " (S Mo

t::;.~j";1~.,;~\~~:·~,~··1rr!~""~-~i1r;~~~fa~·: ";"~~'. ~',~:... r~:~~11,~;u"(;;~;;.·..:7,:.s~~••~,;;:~,11~


li ·· ruc;.,, ~. ! ."'
114 Aucu s·ro or. SAINT-Hu.., mE

pia }, os wcmn e macallba.s {palmcira.s), a pitta (ngavc


vivipura ) , Ynrins malvac~as, diversas arto1wcens, ele., plnn-
tas d e qu e os eclvngcns 5'n b cm Lirn r mnio r tHt rlido q ue os
p ro prios porlubnczcs? D e ve-se fo zcr uo tar (Juc, parn os
usos co rrc11tes 1.fo vidn , os Il rnsilciros do int erior tê m pou ca
nccessi<lod~ de cordas i supprem-n as por tir:is de couro
hruto que lh es c11st,m1 pouco dinhci1·0, ou, m nis faci]mcutc,
por ci pós qu e, si se destroem fac ümcntc, podem, pelo me•
nos, ser substi t1iidos n tod o o momen to. i\fos n;ÍO é menos
vcl'<lndc que p nra ns grontlcs co rdn gcus, os b arbantes de
que os tro peiros foz cm uso túo fr eque nte, os tecidos de
ccm h:u no e li nh o, o Br:iail é ohri g.1do n recor rer aos cx-
tr:mg:ciros, e .!!C ria esse urn trihuto d e qu e facilmeute se
poderia m Jiher to r. ·
Teu<lo pass a1Io o R egistro Ve1ho nvist nmo s, do :i Jto
de um :1 c1·jstn, n villa de Barbacena (74), e Já diegnmos,
depois de enmUl lrnr cerca 1lc seis Jcguns a pnrLÜ: de l\Ian.
tiqu cirn.
Jul gavo CJllC Barb:iccna, sit und.i n.:1: extremiil:ulc dn9
innu ensas florestas que neoba vninos de nt ravcss:11·, n ão
aprescn1:1ssc mui s que uma rcun iii o d e u1 iscr:\\'ei s ch on·
p,mas, e fi quei ngradavdmente surprch cndi do d e encon·
trlll' unia pequena cidndc que p ode rivalizar co1u todas
,1s do F r;mça de iguaJ p opulnç:io.
E.ssn loe nJidnde , que àcpc odc da comarca do Rio dns
Mor tes, não era antiga me nt e m ais que umn povoaç:ío, e
tiuhu o uome de Arraial ,fo Igreja 1Vova (75). O vü~cond e
de Barb:1:ceua, governador d a provin ci:a c.b ~ i\fin:is, Iicou
hnpres!iior111 do com :1: posiçtlo v:rnt ;ijosa dessa povo açiío;
concedeu-lh e p rivilegias, fe z crigil·n cm villn por um de·
ereto llo n1mo de 1791 (76), dc ,,.l hc :'CU no me, e [_)a rn Já
a tttah iu Jwbita ntcs. Contam·sc a hi, actuahnent c, cctc a de

(74) E 11ão ll:irhu iuns, B:i l,:i:r.cnu, ou Dnrb:iccue.


(75) ESCif\V, Jo11rn. v o11 IJ ro.,., J, 1ias. 123.
(76) Luc, cit,
Vuct;u PÊLAS P novrncl,\s DE H10 ue JA Nr.1110 r. ".\'flNAS 11S

,Im:cntos c111;as (77) com um n po puluçilo de 2 .000 nlm as,


e avnl ia-sc n cfo to e.l n a pnrnchin (78) cm 9 ou 10.000 ul -
mns cm wu raio ,lc dez lcgua s npprox.imaJamcntc (79) .
Emborn agni cl nvcl mcntc co rta<los por e:un plnns e al-
gumas m oitas d e arvo r edo, os arredores de B adrncc ua sílo,
gernlmc nte, hnst unt e :iri<los; encerram actun lu1c utc mui to
pouco ou ro, e é, por assim dizer, un icarncntc devido á
p:iss11gcm dns c.irnv:m as que cstn ,· illa vjvc. Depois Jc
dez, tlozc, ou mesmo, quinze dfr1s ntrnvcz ele 111 nltna, os
tror,ciros couqlt'am scrnin·c :-1lg-uuu1 cofa,1 nn pl'Ímcim ci-
du<lc que cnconu·am, e os que vêm de Jivcreas parles <la
pl'Ovü1cin das l(i1H1!1 pan1 se dirigi rem no Rio de Jnnciro,
procuram provcr-sç cm Bn1·haccnn <los 11rtigos crue lhes
fallnm, porc1 u c s11hc111 q~1c mnis lon~c uiío ncharüo o 111c,
nor r ccnt·so.
O nl· que se respiro cm Dnrh nccnn é cxtrcmnmcn tc
JlUto, 1nas a .ign,'l é pouco al1un U11 11tc.
Ess n villa foi c(lif icada sobre a e1·ista Jc duns coHi-
uas nlougn d as, um n clns quncs term ina pcrpcmJicul.irmcnlc
ao t11cio <l a outrn. Sua foriun é npproximadam c ntc n Jc
um T 1 e nhi se con ln m Juns r un s principocs crnc são l1em
lrnç:ula s e hnstnntc lnrg:ns; u1~a <lcll as é ca lçmJa cm to<l n
n larg ur ;1, e ns ou tras o são unicn mcnlc cm frente :is casal:!.
E6t:is siio, cm gcrn1, pcc111cnns e baixas, e n moioríu n/io
coust:1 de 111nis que o rcz-Oo,chão; m;ts são lotlus caia<l11s,
seu~ tectos pouco clev;idos siio c:oh crtoe de tcl1111 s, e aprc-
!'cnt am, exlcrio rmcule: u m nspcc to de limpczn qttc agr,uln

(77) E niio t rezentos u cinrocn111 :,. 1111:1lrocc11lo3, como i;u im,


prin1iu cm 1818.
(78) Ex11lirarci uou1ro Ju i;ar 11 sii;u ificnçíio <lc~s11 1111 lavrn, t;,l
co1110 é culcndiJa nn pro\'i11cin 1lus i\Iiuas.
(79} Sci;uu.lo Pfaa rro {llfrm. /1i.,,., vol. VIH, ,,. U, p:,g. 200),
ílnrh:ircu:t cw'1 sil un1b ;cO! ::no 21' 30" Jo 1:it. mcr., e 33~º 39' 26"
do loog., :.t 10 lei;1in11 clu S. J oiiO' clel R cy, 22 1lc \'iJl n Hicu e 58 <lo
Rin 1lu J 1111ciro. Pcl.1! o hscn·nçõcs 1ID sr. d'E~rhwci;e, cs~rt dd,uh;
leni 11 1Jlti1 u1fo Jc 3,530 11ês 11cimrt Jo nh·cl Jo ma r.
116 A UCUSTO DE S ,\lNT-fIILAIRl::

ri.. \'ista. As porl us e j an cll as siío menos mult ipl i<:otl ns que
no Ri o de J aneiro, e suas csqun dd as pint,ul (ls Uc cinr.n ou
nmnrcilo contrastam agra.dnvclmcn tc com a b rancura (bs
p nrc1les. A]gunrns jancllas têm c:1ixilh os1 porém :l mn io-
ria é fci tn de uiu i; radc .1U o cn1..:nc1o oh li quamcutc.
A mnioria dns c,1s11s possue um pequeno j,1 nliru; cn•
tr:imos no de um com mcrci:mtc co11li ccido do sr. Ihlcfouso,
e nh i vimos ]nt n<las cn rrcg.ufo s de b cll os cachos de uv.1,
pcccguci rns cohc rtos de fr nctos, algum a~ Un s fl ôrcs cult i-
,·u1la s nos j nr1Ii rni <l n Europa, tncs co mo crnvo~, cscabiosas,
amõrc.s-pcrfcitos (diam luts b r1rbt1t11s); c111 fim, l1clli ssirno 11
lcp1111C9, e cntl'C outros, ha t at ns . Os j a rdins tine YÜnos 1
de um dos hr.1os d a gr.nulc• rua , ~e c.stc111lcm 11c1.i encosta
do colli n n, e, a 11111i or p :ntc, sust c11l11clos p or m ur:11lt.1 s 1
form.nm pe11ucuos te r r aços, Qun si to,los os m uros de ccren
são conslrni<los de p nL·nllclcp iJ)Ctlos tlc nrgi}u seccos no
sól, e que 110ilcm mc Lli r cerc a de u m 11é e m eio de com·
prj mcn to por quntro polJegm1os t1c espessura (adobes) :
::.;io cobertos com tclhns ocn s, un co 111 sopé.
Cot1 t111n-~c cm B n rlrnccna qu:ttro igrej as tJUC niío offc-
rcccm nado de no tnvcl, e d:1 s <1uncs unrn uiio cstó. ain da
nc11ha dn. A porncl1i al, ,lctlicndn n Nossa Senh ora dn Pic-
tl mJc, c,tâ c1lifi1:;1cl n iso lo<lum c nlc 110 mei o de unw pr açn
formncla p elo cncoulro d os du as r u as pri ncip ncs. Em
fr ent e 11 cssn igt·cja cstÍl n co1 unmn qu e lfos ign11 sempre
ns séd cs 1lc judic;tturn (79-n) . A cru fo um a tl C3sas col um -
n ns, gcr:1lmc11 lc coust ruicla s tlc pccl rn , cslií 11 rc;;o mn a r-
;;olão, e siío c11ci 111 ntl ns 11or 1110 ghdio h o rizontal, ou ru c-
JhoL', 1101n cspc cic tl c ci mit nrrn e lu11 0 csp h ern nr mill nr.
Com o tere i frequenteme nte de follnr Jns igre j:.is !lo
B rasil, c1·ci o qu e scr,í ncce:.:-snl"io tlat 1lclln!i umn id eia gc-
VtACEM l'G.L/\5 PRO\'INClAS DE lho DE J AN Emo E Muus 117

ntl. Construi dns m nis ou m enos pel o moil clo rins de Por·
tu g:n1, siío muito mc uorc3 que na no!Sns. O cnm pnnnrio
11iío ~e e rgue do m eio do tccto; é suhslituido por du ns
totrcs qunrlrn ngul.,rcs que, fm-:cndo pnrtc dn foch:u)n ,Io
cdificio, prolongam seus doi s ln dos, e o jntcrvn11o que
,Jcix;1m entre si us ton!!s é occup ndo vor mu frontão qnc
di111i1111c <le Jnr:;l1 r,'l desde a l.>.7sc n!ê o :th o, appcoxim:iJ;i.
mcu!c ú nrnncirn de 11111 trinugulo, e 8C lcnnin:1 por umn
cruz. AJgumn s ig:rcj ns do c:unpo niio nptc!'cntn m m nis
que urun faclwd,1 lisn; outras ar1cuns p ossnem um,1 torre
ou nté mesm o 11c uln1111a 1 e então o siJJo cst:i. cm gcrn ] co}.
Jocndo ao fado d::i igrcjn soh tm1a vign sustcnt:uln p o:r clois
cs1cios. Ncnlimnn i~rcj,1 tem fados rcba ix.1dos. O snn·
hrnrio niío ~. com o entre nós, co nt inuo com o resto ,Ia
nnve ; é, como o iutli.ca n dcnominnçiío port u i;nczn capalla
mór, um n verda de ira cn pcUo, <lis tí nc t,1 ,ln ll.'.ll'C, m enos
clcvndn, e, pri11cip111mcntc. meno s ln rgn que cllu. P nrn
urnscnrnr os nngulos qu e, de e:ulu In do, rc!lult arn nn turnl-
mente d:1 difícl'cnçn de Jn rgu n1 d,, nnvc e do capcll,1-v.1Ô1\
<'omtroe-:m í1 tlircita e ú csq11cnl11 um nltur obliquo.
Sobre o .i haNnór, c1 nc occup.1 o fundo dn cn pclln pdn ci·
pnl, .se elc\·n em um nicho uma ~mude prramidc de deg raus
carrc:;n dn de carldclnhrol! e j arrns ,lc ílõrcs; o cume da
!J yrnm idc 6Ustcuta n i mn~cm do 1rncl rocj ro, e os lndoa do
nicho sifo muito írcqucnt cmcntc :1comp1ml1a<lo.s de colum-
n:1s, o que formu um co ujuncto de ugrudavcl cffcito e de
hom gos to.
Não se 11cvc espera r encontrar, nas igrej as do int erior
do Brn6i1, obr.is primns Uc pi:n turn ou de cscnl ptura; não
BC v~. 11111 unico qu nd ro, m as a1s inrngcns de ~inntos, as pin•
turns <los tcctos e dns pn rcdcs mio e:'io muito pciorcs qu e
as dn mniorin ele n ossas i g1·cjag de prov in cin. E ntre nós
scn ti o·sc qu e os cdi ficio s rclig io!los ;a uha vu rn cm impo ·
ucncia, rcccbc1tdo ill umi nação lrncn; 1nu1J muilns vc..:e:s cxa-
gcrnrn m·sc esses cff citos, w ais de .um <los nossos te mplos se
ll8 AUGU STO DI~ S,UN1'-ll 1L,\IRE

tornnr:uu tristes e Iugulircs: 11:lo succcdc o mesmo com as


igrcj ns hrnsilc irns: !!iio melhor illumincnfos que as nossna;
as jancllns niío são muíto gr.nHlc Sj siio, porém, mais nu-
lJICL'OSas e uiio têm vit rac.3 de pcqncnas peças. A mngcs-
tntlc dos n o!sos templos nito se encontra, é vcrJ,1.dc, 110s
igrcj,1s do Drnsü, mas l.í se tem mnis cullln<lo cm mante["
n Ji mp c;,:a. São to<las assonlhailns, e, dos dois I.1.Jos da
nave, cm 1111111 Jnq;urn <lr. cinco n seis pés, o soalho é mais
clcvn clo cci·ca Jc nove pollcgmlas <1uc o resto da i:;rcja.
Eslc espaço a!tsirn nltcaJo é scpnrudo <lo meio da n:i vc por
unrn babustraJn de jacarmulá nc~ ro como clrnno, e a mcs·
mn hal nns tradn, prnlon;aJa pnrnllclmucnt c ao u1rnr-mór,
scparn ainda o san tua rio <ln n nvc.
As mulh eres sem rlist incçiio de clnssc 1 collocm u•SC ao
meio d a igr:cjn ngnchnJns ou il e joelhos ; os ho1uens mais
co nh eeiJos e melhor vcs1iJos se coJlocum nos dois bJos,
ncs.sc espnço q ue ncn hci tlc descrever e c1nc é !:icpa t·n<lo do
resto J a nave por: umn hrilarntratJa; os negros, fi11 nlmcnte,
e a gente d11 classe haix,'l ficam :i porta.
P.iss:1111os um Jin de fes ta cm Barhaccna, e tive occnsii'i.o
de ohscrvat os trajes que as mulheres usam w, igreja. A
urnior pur tc trozin sobre os h omhros gra ndes c.tpas Jc um
tecido pc Endo e espesso, gernhn cntc cô r de rosa ou csc1n·-
Jn1c, 1lc u,angas pendentes e goln Jargn. As mai s velhas,
us mcno.':I ric11s, e grnndc purtc <las 11 cgr;1s 1inhnm .l cahci;n
colicrla por nm toucmlo rprc cxccd in .l fronte í1 manc ir:t de
umn coifo, e, pu::su mlo soh o <JUcixo dessns clnmn s, o cobr ia
lls vezes com nma parte Jn hoeca; ouiras senho ras mais
elegantes tinham o chale arr anjnJo como turlrnntc, e us
u1clhor ,·cstidas 1 cmfim, niío nsuvnm coisa al:;mna :í cahcça.
Essa mnncirn de ll'aj.ir se cncontt·n, qunsi tre m nenh uma
<liffc•cnça, nas <livcLSD!I p.irtcs dn pro,·iocia das l\linas.
Quando ncssn JH"o\·incia , como mais ou menos c m to<lo
o res to do Brnsi l, uma i:unilia !.'C dirige 1í igt·cju, as lllll·
)Iteres cn míultmn cm !:cguida \mias .is ou tr:i.s o m .1is )c1t•
VJACEl\t l'ELJ\S 1>novJNCIAS DE R ro OE J.\Nl:.IRO E l\IJNAS 11?

tamente po~sivcI, e Iornrn in ussim uma espcc ic de procis-


súo. Núo dizem u.,du, n ão voltam a cabeça uem IÍ dirci t,'l
uern ii csquerdn, olham pura os qnc p nssnm de sos1nio, e
1·c3pondcm apenas por um ligei ro m ovimento de cabeça
n snudaç:10 que lhes fazem.
Ifo c m BnrJrnccun varina lojns m uit o hem sortidas,
mnitns ucmdas e nlgumns hospedal'in::i.
Em pnrtc a)gumn dn provincju n m flo de ohrn é tiío
cara como tJcssa vilb, o que decorre de que sendo estu
conti nn umcntc ntL·n,•cssn d.1 por viaju n lea pressurosos de
chcgitr a 6CU destino, 11c vêem estes fol'ç.iJos n ucecitnL· us
imposições dos .irtíficcs.
B n1·k1een:1 é cclehre, en tre os trn pci ros, pcJn gr:mde
<JU:.lnlidn<l e t1e mulatas pl'Osti tui Ja s que a hnbi tam, e cn·
trc cu jas uuios esses homens dc ixum o fructo <l o trnbalho.
Semi a m enor ce r imonia vêm offcrcecr-sc essas mul h eres
pelos nl hcrgucs; mui tns vezes os ,•j;,j tmtes ns convidam
pura jantar e com cllns d;rnsam balufJu ei;, cssue <ln ngus
lubdc,u que, não o po dem os dizer se m vcrgo n hn, se lor-
nuram u ucio 11 acs nu p rovinciu d11s ~1in:1s. Pcln fa cilitlud o
com que o 110110 do nosso albergue p:itccin pcnnittir que
se Ii1.csse de su:1 cnsn um lu :;a r de dcl1ochc, coneclic-se que
cu o tenha jnlg.:illo com alguma ecvcriduJc; mas, dcpoJ s
de ter com·cr~tdo muito tempo comnos<:0 1 reconheci ncllc
uu1 homem hnstu otc cli gno, que não fazia mnis que co11-
formnr-sc com os costumes gcrncs.
No di a cm que t.:hc:;amos n Bnrl.incenn fullnrnm -11 03 de
um t..1csscs cspcctuculos ridiculos Jcuomin ndos prcscpio, cm
que se fozc111 representar por titcrcs sc:c11as tirndas da
Sngr:111n Escripturn. Resolvemos a princip io ir ver o
prcsepio; mas rennnci:uuos logo ao JJTojccto q n:111do sou-
hemos por um officioso que crn .i n ós que queriam fazer
fHl1,,1 r o custo do c~pcctaculo. Em Iln r buccn u, e pro \·nvcl-
111cu tc nlh urcs, ui ngucm pngn nn dn 1í por ln J o prcscp io;
tons os nc tores procl nmum honrosnweutc o nome <lo s 'l_UC
120 AU GUSTO OE 5AIN'l'•Jlll..,\ IRE

querem que custeiem n funcção , Ci no mcsu10 tempo, apre·


scntnm-lhc.s um p ru ro cm q ue cl cpositnm rnu <li n heiro.
Frcquculc111cntc se nomca um compnrsu nntcs do cxtrn n·
gc iro cscol liido pata \'ictlma; :1qucllc colloca gcnc ros:llncn·
te uo p ru lo um n som ntn que se lhe r cst ituc depois, e o
ncunh ,nncoto im pe de n pessoa qu e u:io está no segredo
de da r menos que os que o prcccdcrnm. EstavaUl tão rc·
solvidos a proceder comnosco clcssa maneira, que o cspc·
ct,,culo deixo u de se r cnlizar qmmJo se souhc que nós não
prctcmJiumos ossistH-o. AJi.is, o cspec taculo de n~rln1ccno:
ft- cqu cnl o<lo p ri nc ip.ihu cntc p o r mn1h crcs da 11\:\ vida, nfm
crn m nía, no que pnrccc, <JUC um lo~nr de t0Icrn11cin.
A rcgi:ío que p crconc m Oi:i por cspnço de nlg11n1:1S ]e.
;;uns entre B ndrnccna e ., l1 .1Iiilnçi1o clrnmacln. Padre. Anas•
tacío, nome <lo seu ncltrnl proprictado, é scmcllrnn tc ;J que
h avinm os p:1lmillrndo desde nossa cntracln nos campos.
Siío :iindo umn·os Ul'l·cilomladoa e pouco clcvodos cob cr los
de pnatagcm, e ns moitas de arvoredo con ti: nuu m scmJn·c
a ac ruostr:i r por aqu i e aUi nos vn11cs. As gr~miucn s fo t··
mam o. 11u1ssn <la ,·c~ch\Çiio; JU(\S no m eio dc1l11s se cucon-
lrnm muitos auL •nrLu stos de pé n pé e meio, c nll"c cllcs
upocynn<:cns, cncm1tadorus we1.istomaccns el e pcq ucnns ! o.
1has, nlgumn s mn lvaCcas, umn cup!t ca que, 11chl follw. gc m,
h aste dclg;1 da e fl õrcs purpmi11:1s lcmlnn certos ur;r,cs;
!iuulmcnlc, uuw cspccic de psiclium, ,10 qual se tlú o nome
de guabirob a., e cujo frncto a1mrrclla do e pouco menor
que uma ccrcjn, é comestivcL Essas pnstngens cs táo longe
de ser tiio regndna qun ul o :.1s mnttas. As hnhitnçõcs nhi
süo urnis r aras, e o pcqucuo nume1·0 de casns que se cu•
con tr;un npf cscntn m, u u maioria tlns vezes, urn aspecto de
,rriscr i:t e de decn dcncia m:1il'! aHlictivu ainda, pois que a
Jccadc ncü1 õuppõc qu nsi sempre u,n melhor possivcl.
Do ,d to dos monas se dcsco Urc uma immcnsn cxlcn•
são de !erras scw popnlnçiio e t:iClH culhnn: e as v:istn s p ns•
VL\GEM PELAS PRO\'lNCIAS DE Rio DP. ] ANF.fl!O E l\fl NAS 121

tngens tJUC Ee a travessa e p oderia m uull·ir tnn!os rezes,


estão <lcscrt.i.s e pnrccem inntcfa, Os passa.tos que cu via
nc.!'Scs Iugnrcs Jcscoh cr los, m enos muucrosos que os d11e
ma llns, n:ío tinlrn rn , cm gen1l 1 côres tiio hcllns. Qunndo
alrnvcasavu us flo:r cstns cnconl1·nva se mp re 11ovos im!cclos;
fr ccptcn1c111 cnte, quando :i t nrtl e cscre,·in m eu jornnl, á
luz c.l c urn n ,•eHa , crn h nst:1 nl e inr.onunotl cHlo pelos mo&·
qui tos que c-1.h ia1u cm qunntídnde sohrc o pnpel; e, cm
Anto nio i\íoreírn, cspccic.s 1U:1iorcs, grilos, Jom·n-dcua,
apcclros, n111ripozns, vinl1 am como <j\10 tl ispulnndo emi<tU C·
ccr rniuhn.~ coll{!cçõcs: dcs,lc 11ue e11trci no!:! ctmtpos !!Ó
com extrema Jcntidílo se forn m nugment nmlo; pois, dif fi.
cultos11111enle pcrccbinmos, nos lugarrs nqu nLicos, nlguanas
11eque nas c.:1pccics de horbolcta!,
Doi s d ias npús deixar D,uhncena fi ze mos umn pnr.1dn
uu lrnl>i.tnçiío <lc Pallrn Anas t nc io (80), e nhi sahorenmos
peq11e no!Õ pfics hns tan lc gostosos, f ei tos com rnizcs de
ir1/rnmc (aram csculc11t 11 m} rufo <l ,1s e depoi s anrnssn<lns.
Essns r;\)1,cs conslitucm um 1e;.,"llmc C(llC, sem possuir um
a;1bor dcli cndo, é tão síld io quanto nulrÍl i\'O; silo cxccllen-
tcs sohrctu<lo para engonlnr poteoa, e suu culturn nllo p o<lc
<leixnr de sct· i·ccoru111 e n<lnd.1 ,,os Jrnhirnntcs do IlrnsiI.
O engen h o llc Pndrc Annst,1eio csl:n•a cn t:io cm p leno
nct.iviclade, ern1un11to que 11cla rocsm:l époc:\ os do Rio <lc
Janch:o jã tinlrnru ccss;i do oa trnh:il li os; o <JUC provn qunn~
10, JJC.S.Sil regi:ío clcv,ul.i, n vc;ctnç:io é Be1111 ivcl111cutc moi e
lcntn <JUC no l i\orn l,
Os cyliu<lros c1ns rnocn<lns de as~ucnr, que nté eotúo
tivri-,uu os occnsiiío <lei ver, era m rcvcstiUos de l.t minus d e.:
feno Iun<l ido presas p or :[)regos. Nos cfo Pud rc A nnstocio
e dn 111,1ior pnrte Jos cnsenhos da provin cin d as :Min:ls,

(80) En1rc lJ:irhacc nn e T'nJ rc AnMt:icio se cnt.ont ra :i Fu:emla


tlc Cnnw, dc\';1tl.i, scgnndo d'EsclmcE,C, tlo 3,500 pés nciurn ,lo nh·cl
ilo m.u.
122 Aucus-ro D!-i S AtNT·Il1L AmE

os cy1imlros síio ci.: nuplclnmcnlc dcscohc rlos, po rém. feitos


de u111n 111.:tdcirn lrn~tantc dul'a que dr:ltn nm pcrolm.
O Pn drc Auastncio, como m u itos ou t ros propdc tarios
d n provincia, mi.o fa h ricav.1 nssucar inasca\'o, e se co u-
tcnt1H•n <lc fozcr o tJUC ch,1m :11n u o p niz rfi.pndura s. S:ío
tijolos que podem ter de cinco ,1 seis pollcgadns de coui-
ptimcuto e s5o bastante gl'Ossos; sua côr, gosto e cheiro
são mnis ou tucnos os do nss11car qucimnd a Jns nossns
r cíi u ac;õcs, m ns o go.; Lo <lo xarope ~e fo z sen tir m t1is for te-
me nt e. P11 r:i. fo h rica r rapadu ras n iio se põe .igun ah.:11l in a
110 calJo; foz. se este ferver o I.Hlsta nlc p arn que 11\10 cscot·ra
uculnnn melaço, e , •crtcm-no cm 1uo1dcs J os qtrncs se v o dc
facilme nte rc tír.ir tis rapnclura.~ rcah-iadns. A s crc:rnçns,
negros e tro peiros adoram c!sa cspccic c1c nss11c:1r e con-
sowmcm-un cm quo.nticlaclc prc.<l igioirn . • Fl'cqucn tc11Tcntc,
quando os tropc il'o& chega m no ranch o e n:io tê m a pacicn-
cin de esperar que o fc ij1io fique coi.ido, a p.iod~ nm a fome
co mcor1o um u jacuba, misturn 11 uc se fo..: a frio com :1g11:i 1
forinJm de milho e rapaduras.
Cou1innnu<lo sempre <1 :i1rnvess:1r nm:i 1·egi5o <.1csco-
licrln ch cgnmos n Queluz., que cst.í. situndn a 15 Icgun s u
1cstc ,lc S. Joiio JcJ Ucy e 8 lc;u ns S. S. E. de Villa Hica.
Q ueluz ac ch anrnvn outróro Sitio o u talvez Aldca dos Cfl·
rijós, e.lo nome <lc nma tl'ihu indi gcua que ahi t c"c outrórn
Mia po,•011ç1io. Por s0Jlich :1ç.:ío do viscoru1c c.lc Bnrl.H1ecnn,
govcrn atlor el a provinein tlns M inas, u povonçfio tlc Cud-
jós foi crig ià :1 cm vi11n por um decre to de 1791; seu nome
foi w udodo (81 ) , e nclla .se Cfltnhc lc ccrnm j uizcs onlinn-
.ios. Essa pequena villn, q ue fa ;,. purtc cln comarca ,to
Rio dns J\fo1·tcs (Eschw., P iz. ), construi da sol)l'c m n:i cristri
clc"adn, seria h m;lun tc .:i.gru J ,1vel si niío fosse tão <lcsct tfl.;
n run que nlr n\'cssn a estrada é lmgn e bem traçnc1a, ma s
o m alta ahi cresce por to<los os Indas ; cn sas ba stant e 1in-

(81) Esse& pormenores 1iio fot'nceido~ l,or Piz;irro.


\TU<:Ei\I PEl,,\S PHO\'INCIAS DE RIO OF. JANEI ICO E °MINAS }23

dus n os p urccinm c:;tur al>amloumlns, e 11unsi todas estavam


mal comcL·\•u <lns e a ponto <lc cahir cm ruinns (82) .
l'nra além de Quclu~ tivemos o prazer de encontrar
mnttas. Em uurn rc~ião oud c as arvores uãu vivem cm
socicda1lc, ns fl orestas offcrcccm incuos 01unotonia que
as irnmcnsns 11.isl11gc11s, e di.sfuç;nu a falt,1 ele cultura e
populnçáo qnc a vistn de uma rc:;ii'.i o dcscoh crtn tru.hc
num momc nlo.
Foi 110 povoado d1:11n11du Alto que, pela 1crccirn vez
clcsdc o Hio tle J,:mciro, dormimos cm umn ensa. Além
elo rancho, alguns propriet:1.rios têm oind .1 1 1rnrn os viaja11-
1es de c;1thcgo rin superior nos trope iro s, c1u,ntos que ch11-
mn111 c11sti de escuteiro; mas, qu asi acmprc, o rancho é
uindn p rcfcrivcl.
Dcixa rn os 110!!Síl cu1·,1.v,ma cm Alto, c, tomnndo a 1.Hau•
tci1·n, (lirigüno-n os, uo m cs111 0 dia, :t Villn R icn.
E ' jí1 tempo de f:t ll ar da muudra como vivinrnos desde
o Rio ,lc Ju nciro. N:-1 com p :rnh in do sr. Lnngsdorif, o
homem mais :1ctivo e infa li ga\'cl qu<: cm:outrni c m minha
\'id11 1 .:tpl'cndi .i. viajar sc rn per der um só momc11to, a me

(82) U111 vi;ij;unc ini;Ic)\ Jiz ,ptc, 110, nrrcúorc, de Queluz, o


luh:i co floresce cm cst:itlo 1tcln1gcm coin :l mnior m:ii;11i ficc11ci:i. Níio
mo rccorJo tlo ter c11co111r:1Jo 110 Dr:u il o ,·e:nl:itlcirn l;1h:1 co cm cun<ln
JL•knr,cm: 1nlve1. 1111c o vinj:nuc a quo 111c l'cf iro tenho lomailo por
c~sn plnul:i a Nvcolimw l.1mi;stlorflii ou nlijllmn apoc)·11:1cc:i. - J:1111ni5
01wi, t:mtponco, folln r ele um 11as!11 ro que o 111cs11w ,·i:ij1111IC Jcnomiria
ririlm rn/Ju e do (Junl 11ir. :i li;unms pnlan:1~ lo;o dc!Jois de d:ir iul'or·
m:içlics solarc Quclux. - Exislc, 11:1 YctúnJc, no Urn si l, 11111 cuco Jcno·
min,'\tlo m1IÍ l1rw1co, que lcJTl :i 11lum;1gc111 mb.to Jc ri nzcnto Jl.lrtla·
ccnln o lirJnco; como, Jlorém, o cscriplor IJ.llo ncabo Jc ci1ar allrihue
ao seu :iuU \.J r:rn co um ,lorso :t:m l, é cviJcnic que ,1pplh:11u 111n ] o
1101110 dos Ilrn~ilciros. E' lnrnúcm crr.itlnincnlc que clii a umn cS·
11ccio o 1101110 Jc mcrlli, ó 111crI0 f)t1c so Jcvc csu c-vcr (melro, :iliiis).
Essas incxac1 id1ics c~111m1111 <l.,s cm sci;uida :i um ar1igo sobre Q11 clui.
cw (Juo o. nulur pro11li;aliza :is 1n:iii i;roescin1s i11 juri;1s nos holi ita11tcs
Jc~sn vi ll :i, hem (1C1tlr.ti;u11, .10 11 11c m o 11,1rccc, fornece r :i estes bons
nri;u111cutos 11nra so dcfon<lcrc111.
124 Aucusro OE SAINT-lifLi\ rne

condcmnnr n to d~ 9 :>!I privnçõcs, e ..-i soffrc r com nicgrin


qnn1qucr cspccie <1c iuco,umodidnJc,;, Erguinmo~nos de
maJrugad,1; ncahava de escrever o <l iurio ou de fa zer n
annlysc dns p fot1 tna rccolh\cfa s nn vcspc rn ~ e meu cmprC·
gnrlo mudaya el e pnpcl ns <Juc cet:wam eoh contprcEs;iO.
Ncssê 111cio t empo se prcpnrnv:t o no8E.O nl 1ooço, que l'i C
compu nhn de feijão pre to cm~i<lo com Loncinho 1 nrro1. e
,11gmn as chfonrn1 de ch:í:. No começo <ln vingc m tinlrnmos
}1isco itos; n1as cm hrc,·c f oi llCC c~snrio contcnt ar-mo ·n os
com farinha de milho 011, ,is vc;,;cs, <lc nin nclíocn. Niio cs-
t nndo nin<ln ncostumndo n essa ,1]i mcnt.1ç?ío, l:inçtwn, por
respeito h uma110, 1m1 pouco de forinhtt sobre o foijiío; mas
cxpc.rin1cl1lava uma scmmçiio àcsa~r~dn\'d qun11rlo os g:riío.~
tlc farinha, irupcl'fcit,nncntc mnsti g,,dos, passnvnm·Sc pcln
lingun e pI111ryn gc. Depois tlc comet· ós prcssns, sCt,'llrnutJo
o prato nn 1nlio, e 11unsl ~cmprc occupnndo·Jnc !'imnlt nnc:t·
incute <lc q un lqncr ou trn coisn, rcf.izin as mnlas que t inha
<lcs!cít o no vcspcrn . .A pnrt id n era o m omento critico.
'Meu compm1hciro de viagem in, vinlw., ngiravn•.sc, d rnmn·
va este, rcprchendfa. aqueHc, comi:l, csctc\·ia o 1,cu <li,1l'Ío,
11rrunHn n ns h od,oktna e trntavu tl c tmlo no mCfllnO tempo.
1

'fodo seu corpo c!!tuvn hm movüncnl o; n cnhcç,, e os bra·


ços, qn c arrcmcssnvn pnr.a n frcu tc, p,'.ll'ccimn ccns11rar n
l cntitlõ.o cJ o r esto dos m cml,ros; suas pahnas se pl'cd pítn·
vnm; a rcs piraçiio crtt cnt rc cortacln; fi cnvn offcg11ntc como
depois <lc umn loo gn cordch. Por minha p.irlc tl' ntnv.i ele
aprcssnr-mc qunnlo possivcl, lClllcntlo fazer-me csper:1r, e
,nu itus ,;czcs cstnvu mnis fotig:•Hlo no mom ento tla r,nrtida
<lo qu e qun.n<lo chegnv.ornos ;i 1unJc. Apcsnr de todos oa
csfor!fOS qu nsi nunca r1os podimnos pôr a cominho a n l'<:s
de sete ou oito h or:is. De cim n <lo meu huno cu arr.nuca•
va os z·amos rlc urvorcs e .irhu stos que po cJi:i. alcnu çnr e
dcscin logo (JHC 1>crccliin alguurn pl imtn m cuo~ clcwtUn q ue
dcspcJ:taese intcrc&sc. Tendo o nnima l ilo m eu crnndo fi·
VIAGEM l'CLAS PuOVlNCL\S DJl. R 10 DE ]A NttltO F. MINAS 125

c11do ünprcstaYel desde os primeiros. dine dn víngcm, pnrti-


lhavn mín l1:1 cavalgnduca com o fiel Prêgcut, e a bot anicn
gn nhavn com cssn circuusrnnci,l. Tinha mloptndo o costn·
me dos. hab ita ntes dn paiz, e hwd:1 sempre um cl 1apéo de
sol ; co11tinuci fa zen do o mesmo dm-.,nlc o 1·<:sto de .minlrns
,~ingcnB1 e creio d<'!vcr cm gc:'ln<lc pnrtc :i. cssn prccnuç1ío n
conscrvaç,io <la saudc. Estn,•amos cntiio un época dns chu-
vas: qlt.tnclo n ªb'lla c11 hí.1 clcsd c n H1:mhíi, nii.o nos p un ha-
mos n caminh o; 11rnis frcqucntcrucnt~, porém, não clloviu
sin.:io pelas ttC7. ou <Junlto ho l't\s, e era cntiío que cos1 111na·
vamos faz ei· nl!o ; nlg11111 as yczce, cn lrct;1uto 1 au ccccJ in Ii-
c.1trn os cu~op~ulos; mM;, nesses c1iu1,1s fcliics, ít chu va mio
!cm os mesmos incon\l'cnicnlClí que ua Eucopn ; é mnito
menos fri n, e hnstn um ,•niosinho de sol para qt1c n humi·
<Jn àc p rnm ptamcn tc se c,·u porc. Parn po der capcn1r com
menos i1n pncicncia n osso jautor fr ugal, u.5o me punh n u
c:11ui11 h o se m lc\'ur commigo um pouco de chocoJa tc e unrn
pcqucun garrn fo d'ngun mi stu1·11 <fo com :i:e;trnrdentc e ;1sau·
car. Apc11.1s cl1cgodos no ra1tclto nLri;t mi11has ma los, scc·
cu,·a ns p1nutns que rcco]hcra, nu nlysn ,·.1·us, e an·111ntwa os
iuscc tos qnc cucont r:h·a; comí:tmos com prccípi: tnçiio o íci-
jiío p1·cto e o :1n·oz; escrcvb o tlimio; rurnmcnlc me dei·
tnv11 antes 11.is om.e horas, e, mui tas vc~cs :i friagem que
circulitva sob o rr.nclw me privavn do somno.
Poucos ins tnutcs de pois <l~ deixar A1to 1 1'i 1 pc ln primei·
ra vez, tcrtcoos <pie linh:lm sid o ]1w11tlos pnra cxtrac1;iio ele
ouro , A SUJitwficic d a tcrrn í õrn clind nn1l n1 e 1uo11tcs de
cascalho suhstitui:un n vcrdu rn dos relva d os.
Dcstlc JUto o ho rizo nte é Hmitado ')lar nnia nh.t won·
tuuhn chum:1d:1 Deos Livre ou Ouro Rrnnco, que jô tinhu·
UlO!iavis t~do 110 din 11rct.:cdc11tc. Ao longe, seu cume pn·
rccc truucodo e 1n,1i!:I ou mcuos pbuo; os IJ1rncos têm :1 nJJ ·
pnrcneiu de muito cscar1lados e siio coLcrlos de hervas.
126 A ucusTo DF. S,uNT-HtLAmr.

Dcnt1·0 cn1 p onco chegamos :í. povo ação 1lc Ouro Bmn•
r.o(83), a unica qu e cnco ut l'lí rnmos entre Ri o <lc J a neiro
e Vilfo Ricn, e que po<lc !iC comp o1· de um.is cincocn ta
cns .a s. Es!!n povoação se tcnn in n 11or 11ma pr:u; n cm cuj :1
extre m idade foi co nstruida n igrcj11, e que dominn um nm -
plo ,•nllc. Como es te não p ode ser percebido, a igrej a p:1-
rccc apoiacJn con trn ., 111out:mlin que :1prcsc11la por t r:1z
de}fo urnn cm:ti na de vcrdur,1. De u m fad o du praç.::i cstiío
as cusns nrnis consi dc rnvcie <l:i p ovouçíio ; do outro ni'ío lrn
constmcções; rnns o q ue tornn íiunlmcntc cs:::c conjuncto
extrem amente pil to r<'sco 1 ê m n grupo de pnlmcil'as de csti·
pc csh ch :, e Io1has l c,•cs, que rodcinm uui:i grnn dc ctu·1.
pl.iutad;1 rc ui symctrin do b ilo da prnçn op pos lo .i.
j~1·cja (84) .
Tendo descido dessa })c<1ucnn plnl,1fon11n cntrnnios no
vnllc . E ro diu de fc;;ta, e o!I Jrnh itnn tcs 1ln visinhan ça se
iJfrigi nm cm gr:tndc n um ero p;n:, n igrcjn. Todos cstnvnm
vestidos co m l impcin ~ as m ulh eres trnúam ves tid os lm m·
cos, um n cspe1:ic de j111p1ct fio de Jtann o e uru ch.1 11{'0 tlc
feltro, mns as p ern as e pés cstnvnm n ús. Quas i todo.. , os
(JUC c11contr,1vnmos, ]1omcns e mu lli crcs, b r an cos e gente
<lc cô r, t.inl.:i ,nn um grn nclc l,ocio (81-a) , e, nesse dis tricto

(83) Ouro Drnnco ou S, A11 1011io d'Ot1ro nrrmi:o cqii situ:uln


uos 20° 31' 1lo foi ., e 332° 42' d e lon i;:., n (i lci;u:is E.S.E. Jc Vilfo
Ric:i, 8 tlo i'lfo ri:1 1111;1, 7J el o Rio ele Jnuciro. Ess1 povo;tç:lo ú 11 séclc
Uo umu p;t ro ch b <JIIC fo z p ,,nc do /ermo úc Vilfrz Rico, e r uj;t )) O·
111tl11çiio !O r.lc\';\ 11 ma is de 1600 intlh•id uo\ ( 1172 h,1Li1t,nlcs cm l RB ,
Eschw. ) , Mc111, 11 ist., vol. VIII, p. li, 11ai;. 75 .
~8·l ) Uf1l \'in jomc in1:lc1. erigiu cm igrej:i me1rop0Ii1:1n :1 u tl:i.
h11m 1lilo l) O\·o nçiio d e Ouro llranco. Esse \·i;1j :111 lc, u mesmo tJUc
i111 :-i;i11ou qu o o ii o q11c ri:im CJltc c ll c (: OlllCSsc snlli 11hri cm <li:i s.111 10 .
foliou cx ccs,h-.::i111cnLo 1fa rdigi<i o <lo!'ó llrn silc ir us : \"ê,sc 11uc lcrin fcil o
melhor (:0111cta11tlo JIOr H• i11íorn1i\r ro m C.\'nc.1i tliio tl:is cois:is que lhe
<lizcn1 r cs11c i\o.

i~~:;:;~''i:···:.:f!:·(i!:~::r:~:~:1·~·:.tl:~;,,,::.::;:~~·~:::u : :i~:~;~·:.~~,~:~·~,;~1&:~~:!1~'·~:
(M·•) n,,Mo n.iu,~1.,,.n1n ~ l• )(la r,01on ,lu0 .on ,e,1<• 1,,., .,. IM lrtll• de
VIAH:\T PF.1.AS PnovJNCl,\S DE Rro DE ] AN EtnO E l\fJNAs 12 7

assim como nos vnlJcs <ln Europa cm que cssn c11fcnnidn r1ê
é con11ntun 1 se attrihu c :l írinldatlc clns agtrns.
Seguindo o valle vimos nmn serie de <l atas clc terreno
de onclc l!t! cxtrnhi u ouro, e onde o solo csburaenclo, a nu.
sc nd:1 de veget:içiío, e monte5 1le enscnlh o esparsos diío li
p ,1 ysagcm u m ,1t· de lristcza.
Ch c';,!;n mos á base d.a mo nta nl1;1 de Dcos Linc, no pro.
prio p onto c11! que dcv inmos g,,l gnl-n, fi camos im p t cssio.
n:ulos com o aspecto sin.:;ulnr de unw. plnnta n1011ocotylc,lo.
11ea 11ue se d cvn no 111eio <ln rel va. Seus caules vivazes
tê111 1le cinco a seis pés de nlturn; s,io <ln grossurn de urn
bra ço, tortuoso9 1 e se tlivi,lcrn cm pcqneno num ero de r,,.
mo3 igu:1lmcnte 1·ctorcidas, nfostndos e túo grossos qu:into
cllcs. Si se cxccptuam os áp ices, tod11 a pl.1nta é despoja·
cln de folhas e coberta un ica mente de escamas scccas q ue
se recobrem ;Í manei ra <l:1s tc Ui ns ele umn cohcrtnrn, e que
siio :t l1 :1sc dns fo} h ns nntíg:is. ~ fol h ns noy11s for mu1u
um tufo na ex tremidade <los r:unos, têm n[l}>l'OXimad:i mcn tc
o comp1·i111 cnto <lc meio pi:, e s:io t i'ío rijas, lin cn rc s e pontca-
gurlas. Do rn"io dclhis nasce unrn hrlln flõr nz ul de cn·cn
<lc lrcz a <1untro poUegn<las ele diam ctro, e que, pelo con.
jm1cto <lc suas form3S, .,sscmolh:1-sc nos noss(ls ))'rios; os
estames siío numeroso!:!, e o ovario iu fccior se tc1·minu po.t
nm longo slyl o que corôa um stygnlll nmarcllo, cxJ1umJi clo 1
e ,]e trcz lóhos. E.ssn pln11tn cudo!:!n pertence ,,o g:cucro
vcllo:iri {85), cujas cspccics h:-istnntc 11umcros11s cacnctcri-
1.a111 gcrnl 111c11tc a s cumes t'Jc3cobcrtos e 11cdrc1;osos el a Cn·
dci:-i ocr. idcu lal; por cnusa de seus cuulcs scccos e cohc rtoa
<lc cn<:rnnns. ns i;ran<les csp ecics d dse gcuc ro foram chnmn-

(8S) Jii tlci hrc,·cs iníornmções õc crtn tbs vcllo::iu no mlnha


fntrQdUcJ,"iin ii lliswr fo tlru p/r,11fr,s uwi:( uMrwc.is ,lo Brasil e do Pa.
rug11ay. Si s~ rcm1ircm :,s csrccics llc cs1:uncs tlcfinitlna 1is tlc !!S·
1arucs 1HL111crosos, o gc11 crn 1lncnl ler o 11omc tlc ;ccrophyta, tl;ulo
ou1rôrn iis 11riniciras por An1ou io l,ourc11t;et tlc Jussicn; juii;o, pnrl!m,
mcll.1or tonscr,11.r os dois scu.: ros.
]28 AUGUSTO OE SAINT•HtLAIRE

dns pelos hnbitontcs tlo pniz cauclla (fcma; csscg cau les
siio gcrnlmcutt: resinosos {86), e podem scn·il' como archo.
tca (lo n1csmo moUo qnc cm a1guus lug:ucs ec uti li:r.nm 1·a·
mos de pinheiro.
A rnont:1 11h n de Dcos L ivl'c frrn pn l'tc d n cade ia occ i-
dcntul: como todns ns elevações ,·üdnhns, cstnv11 coLcrt;i,
por caso épocn, de umn vcgc tnç:io tiio fr cscn como n q ue
cxhih cm nossos campos de trigo no começo do primnvcrn.
SobC·liC cs~e morro por um declive hastnntc facil, e chc·
g:mdo-se no cume, dc.;cortin.i-sc um panor.unn )rns toutc
extenso.
Dcpoh de desce r dn seno de Dcos Livre fomos almoçar
n o lu gar chamado Capão, cru cujas proximi(fodcs se cn·
contrmn topn:t:ios, e, cm seguido, p,1ssamos pelo povoado
de Bo(! Vista que dowi n,'l uma regi.ia immcns:t.
Entre Cnp5o e Vill n Rica os cnminhos siio honivci s, e
nffirmnm q ue cm ccl·tos Iognres cm <1ue ., estrad.l pilss:i
compdmidn entre morros, corre-se o risco de ser atacndo,
:is vcze:1, por negros fu gitivos (86-n).
Apcuns ~e deixa pm-., trnz Cap iío .1 pn )'sngem tom n tm1
nr <l c tri11tcz;i que conscn•n qun si sempre nt\! Villn Hie:i.
Não se dcscolncm de totloe os bdoa siniio campos desertos,
sem cultura e sem rchnnho3. Si se uvistnm nlgumns casas,
onliniu·iamcntc cst:io em n1inns; os contornos dns mont a·
nh .1s eão nn maior pnrtc nspcro~ e irregulares; couthm:i•
mente se n\'istum c.xcnvaçõcs p:i ra 1a,•ngcms de ou1·0 ; a tCl'·
rn VCf;ctnl foi cli mi11ndn, com clb dcsup1rnrcccu a \'egc-
tnção, e 1111dn m;1is ficou que montes de r.nsculllo.

(RCi) A 011:iloi;in rmrccc imlicar 11u.: lo1los os cspccic;; ro uh': 111


rcsin:1.
CA PITULO VI

VlLLA RICA

Chcgndn. n Vilb Ricn. - O sr. bnriio d'Eschwcge. - Posiçifo


do Vi\111. Rica; populuç5.o; aspecto cur ioso tlessa villa; igrejas ;
p:ilncio tlo governa dor ; camara municipal; cascrn n; hospitnl
civil e militar; theo.tro, ncto rcs; fontes; cnsns, jardins; mn·
ncir:i de vender os gcncl'OS; mnnuínctUt'a de fn innçu ; fabrica
tlc r,-ólvorn. - Occl1paçõcs dos hnbit::i.ntcs ele Villn Rica . - Um
bu ilc. - As lnltlhercs n iio !\C! mostram. - E).;ca rs.õ.o Íl povoa•
çü.o de 1hitonio Pereira.; Sí'U locn l; habitantes ; r uinas.

D c11 cc•SC: ma ia ou m enos, dc!ll.lc Doa V íatn até Villn


Rir.n, e, ú mcdidn que nos O\lpi:ox imnmoa tlcsl!n vil1a, n
pnysagcm torna aspcdo nind n mnis severo. Cnminh1i\'mnos
hn h nst11 ntc tem p o e comcc;av:1m os n uos lam en tar de uóo
avi shn: a cidade, qmm<lo, subi tamen te, c lb se mostrou n
pcqucnn di stnu cin. O t empo cstavn sombrio <1unndo chc-
i;nmos, e co ntribui:1 pnrn augm C11 tnr o scrublnnte mclnnco-
lico cln região . 1\fo ntnnh os que, por todos os fados, <lomi-
n111u ll ciflu<lc, c:is ns un tig:ns e cm múu estado, ruas que tlca-
cem e sobem, eis o q ue lic nos nprc!'!cntou aos olh o!!, quando
entra m os 110. ca pi tal da provh1cia <l ns Mi1111 s. Dcsceuc1o
sempre acnh:m1os por chegar í1 p:irte hnix a <ln cid:itlc, e
no::1 vüu os cm um \'nlle nssás ape l'ta do rodc1ulo por m anos
c)cv.:i.<los. Uma pnrtc clns cnsas se esten de sobre os que
tin)i amos ."1 nossu dirciln; os á esquerda siio {1ri<los, qunsi
11 pique e sem }1ahi tnçócs. Pelo v:illc n que dcsecram oa
corre o Rio de Ouro Preto, pequeno curso, cujas aguns,
pou co nhun<lnntc.9, são sem ccssur divididos e iiuh<liv icli<la a
pelos fniscn<lores, e cujo le it o, ele um vermelho escu ro, nií o
nprese nt 11 ma is que filetes d',1gun que correm entre mo n tes
de acixos cn nc:;rc cidos, resíduo <lus fo\'a ge ns.

, - n .. 1.~1 ,. t.o
130 A UGUSTO UE S.UNT•Jll LAtnE

Tendo atravessado o pequeno va1l c ch egamos í1 cnsn


<lo sr. hndo <l'Esch wcge, situadn isolad11 no pé de um <lo!!
morros que fn1.cm face ii villn (26 <lc clczcmhro de 1816),
O sr. d'Eschwcgc, b:tst.i nt e couhc ci<lo pc]os seus tr:iba-
lhos e cui ão tenente-coronel no ecrviço de Pol·tugal, fôrn
o compnuhci ro de cst n<los do sr. Lon gs<lorff; fc;,:-nos cxccl-
lcntc recepção, cumulou-nos de gcntilczo9, e, dur:mtc os
dc·1.0ito clias qu e passamos c m sua c,,sa, foi sempre ao cn-
coutro (los nossos desejos.
A grnnde quautidn<lc de ouro que se cucon tl'O ll cm
Vj}fo Ricu foi n unicn cnuan de aun fun<lnçiío (87),
Seria, ali:í.s, impo!!sivcl escolher posiçóo menos fuvot·o.vcl,
po is que essa villa r:s t;'l afo stada dos p ortos de mnr e maie
ufostndti. ainda de qn:.ilqucr r io navcgnvcl; na mcrcndori us
h•) po tlcm chc;a\· ahi cru nnimaca de cnrga 1 e seus nrrcdo-
rcs s1ío comple tamente cstcrcis.
Contam-se cm Villn Rica cerca de du.,a mil cus.is.
E Esa vil1a flo resceu cmq uan to os terrenos que 11 rodeiam
forneciam oul'o cm nhun <lnncia; á medida , porém, que o
meta l se foi tornnrnl o ruro ou de cxlra cçfo mais difficil,
os h.ibitnnt cs foram pouco a pouco tentar for tun,"t cm ou-
tros lugnres, e, cm al gumas ruas, ns casllS estão quns i nb an•
do nndas. A população de Villu Rica q11c chcgo11 a ser de

{87) As min:i.~ de Onro Prelo i'ornm Ucscohr. rtas em ) 699. liOO


o 1701 por ANTONIO DIAS de Tunba1C, e pelos PanliMns T O O:\I,\Z
LOPF.S DE CA~fARGO o FRANCISCO UUENO DA SILVA. No\·o,
colonos cnt hrcve se reunirnm a c3scs h omens cm prclicndedor cs, e o
povoaçiio qno so oc.1bav.i 1lc fu nd.1r foi acb:ub i nffidcn1cmcntc impo r•
Jante, cm 1711, Pllnl poUcr &cr clcv;i<ln a vil ftt. - ,\ ca pilnl Uns Minn,
C! l:l silu:idn n 00 lci;m1s do Ilio do Jnnciro, :10, 20º 25' 30" de l:n., e
33,io 2' 12" tfo loni;. {li/cm, 1,i~r., vo1. vnr, p. IJ, pni;s. 87-93).
~o r.rrninl ,ln 011,0.J•r,-1 0. ul• oi-u Jo r or An111nl, Dlot, ,ic Toulul.Õ, q ut
r<J:m" ~ l51 e!o 1in,I:, l10Jc u l,1tl\lc, con t e,.·,nJn t<11 """'º• o r,Jr• Joio ,!e Fui•
r'b!ho (poJro Forb), <'' J"ll ão do U Pt dl,,io lou l,~1,an~. 0 rcuc,n •• dco on110
c.tl'<II~. Tl,o ,n•• Lo1,c , ,1., Corn n1Go o f , ,n, lo,o Uueno Jn Sih·•, Jt IG9' ,. 1101;
foi • a J o /nll ,n ,1c llll c!c,·• J • " ,,m,. 'º"' o IIOm<:t J c Vi1ln-llico ,"º' Anlorll• ti•
Allo11q1><r<JUc, 'l"º J<>l,ou o p1 hn ith<1 1,,H·o,Jo c0 ,11 l,•1to u1 c ,le1<11•·nlvirueGIG ror•
=•••••• u i. promot~• (CluJ!o !>iu,orl tio Co,I•, 01,101 /'(}(1lro 1. li, 160), l't'. ,lo T.".
Vuct!\I PT.LAS rno\'JNCIAS DF. H10 DE ).\NEmo E l\trNAS 131

20 ruil nlwns, cst:i octunl mentc rc duútln n 8 mil, e cssn


vilJn cstnrin mn is dcsel'tn nindn si não fosse a capitol da
provincin, a sédc tln ndminis traç5o, e n rcsiclcnci,1 de um
1·cgimcnto (88).
Vílln Rica tciu tão pouca rcgulnri<ln cl c que é extremo·
mente difücil d:11: dellu uma idén suffi.cientc mcnlc cxnctu.
E' construida sobre uma longa serie de morros (!Ue margÍ.·
num o Río cl'Ou ro Preto e lhe dcscnh:nn ns si nu osidades.
Uus av,uH;am mais; ou tro s, mais rccolhídos, formam ga r·
guu tos Lasl:rnle profuudnsi nlgtms, dcmnsindo c~c11.rpo.dos
p:irn recebe r lrn hitnçõ~, niío nprc3c11t11m, c1u meio dos que
os rodr.inm, sin.io uma vcgctnçiio lin:Jtnn tc en fezada, e gran-
des cxcavaçõcs. As cnens se encoutrnm ni;sim dispostns por
grnpos dcsjguac.s, e cuda u ma é, por assim dizer, construida
cm plnno dilfcrcnt c do <lus outrns. A m aioria tem un1 pc-
tJucno jnnlim ]011:;o e estreito, muito mal cu.idada. Esses
jnrdins siio snslcn ta dos por urua murnU111 pouco clcvncb.,
quusi semp re cobe rta po1· iu'imcnsa qua11tiilmlc de fétos, grn-
mi nc~s, musgos, e nn mnis tl ns ,·czc~ fonnnm uns por cima
dos outros uma sct"jc de terraços cujo conj1mcto apresenta
uma VC7. ou outrn uma mnssa de verdura, tal como jn m nis
se ,·ê nos nossos climas temperados. DcSt1ae easruJ, nssim
ent re mead as de cumes áriJos e tufo~ condensa dos de \'e,
gc tacs, r esultam pontos de "istn tão vnriudos como pittu-
rescos; a côr cunccrccidn do sôlo, .:i. doR tectos, que n:ío é
mcuos escurn, o verde cnrrcgaclo dns la rnnjciras e cafeei-
ros muito multiplicndos nos jnrJius, um cên qunsi sem pre
nevoento, a es teril idade dos morros niio c Jifieádos, iJiio,
porém, ao pnuornma um nspecto somh['io e wclanch olico,

(03) V i\l:'1 llicn é níin &Ô :t c:1 11iwl d n p rovincfa conio u aédo de
um;i. romarcn fJUO se ai\'irlc c ni do i! termos, o tl:i propria villa e o
do M:i1·iann11. EE,s:i co11iarco, n nicnnr 1?.,9 cinco fJ\lc formam n pro\·in,
cio, co11111rch cn1li.1 clll 1013, ~ci;1111do tl'fad 1wci;c, C.,517 fôi;o! e 72,200
imlíviduos, 11ucr di1.er, cc rc,'l rb 5CJHima 11ar1c tlu populnçiio to1ul
diu Minas; p elo 111 c1101J, si nd m itt irmo s o numero 1lc! ,JJJ,019 l1 ~hi 1nn•
lcs, i111lic.1do por U'Eschwci;c 1mm 1808.
132 AucusTo UE SA1NT-Il1LArnE

P nr:i d:ir o. conh ecer cssos p nysag;ens curjosas, vou ten-


tar esboçar n que tinhamos d cantc de n ós quando, dn coso.
do lrnrão d 1Eschwcgc, l:mçav omos os olh os .rnLrc a vill a,
Essa cnso., como j:í o disse, estava dcllrt ,;cporuda pelo Rio
d'Ouro Preto. Uru 1·clv.ido de hclli ssi mo ycrdor utn p cta
os espaços d csiguac!l que se uch :nn comp1·clicndidos entre
o r io e n Ln sc dos morros sobre os qu acs se construiu ,,
cidade. Aqucllcs que dcfrontnm <lircc tnmc1Hc a cas:i do
sr. 'Eschwcgc, niio 11prcscnt audo encosta suffic icntcwcntc
h• :uuln pn rn rcer her coustrucçõcs, fornm clcix:ulos cobertos
por uma grn mmn rarn e pordaccntn; urna unicn cnsn foi
co nst ruitlo hem na bosc, e se us muros, re centemen te caio.-
dos, co ntrustavam cnti'io com o verd e enrregado d as Jnrn njei,
ra! 1 liana n cirns e cn fcci ros qu e a rodenvam , hnstaul e com-
pr im i dos uns con tra os out ro!', E' defronte do lado c!<Juer•
do da casa do sr. ,l'Eschwcge qu e estão situ ados dois dos
grn poec Je easus m nis cons id ernvci!'I. Reun idos pe lo. bn ~c,
clew1n1·se, dfrergin do, pc ln cncost n de doi s mor ros q u e
nva 1H,:11m pelo vall:ío <l o Rio d'Ou ro P reto, e deixam cutrc
cllcs, em mu p lano pouco menos sal iente, u m es paço tria n-
gulnr sem cu ltu ra e hah itnçiío 1 onde o ter reno revoh•itlo e
despojado de vegeta ção dcíxu por toda a pa rte lohrign r
vestígios affJ ictivos <los trnbn1hos dos min ei ros. Nenhum
<los dois grupos :1lcnnçn o cume dos morros; esse fi cou mí,
e npcuas mostr:1 um .sólo ovcrmc1hndo e qnnsi <lesproviclo
,lc vc:;ctuçiío. Co mo a dísposiçíio <lo tcl'rcuo u~o pcrmit-
tc que duns casas possnm ficar n o mesmo pl nno, podem
ser \'ÍSta~, n nrniorin JcH,u, total ou pnrcinlmcnlc. O
mnior numero, co11i:i truidas de Uarro e ma l conservadas,
nttesla os parcos rccurso:1 d os h,,bitantcs. A cõr pn rd n dos
tcctos cujos a. has ,1wmçnm ba~t:mtc além dtts pa re des p ar-
dacent os <lns casas, e ns gciosin.s <.l e mu ve rmelho cancga-
do, co nt ribuem parn a maio r mclan choli,, dn pny~:tgem; e
algum as co nstrucçócs, cílindas de fresco, foi.cru :rcsnlt;,r
m ais a ind a as côrcs so rubóns das casus prox.irnas. O grup o
VIAGEM PJ;L.AS Pno\'JNCL\S DE Rm DE J AN r.llRO D :MtN.\S 133

que ca t:í á es qncrdn, mnis lnrgo que o outro, apresenta um


conjuneto m ais irregular, e se el eva aci ma rla igrej11 p ;1ro -
chi11l d'011ro Preto qu e ;iprescn tn um <los seus Indo& ito
curso do :rio. As c.1sa9 que formam o grupo da d ire ita,
approximacl:is umas d as ouirns, n iio deixam entre si qu.,s i
espnço n enh u m; ca<l:i qunl tcin u m jan.l im fJUC fo rm n u o
mesmo plano qu e a li ahitnçlio um te rra ço estreito, e con-
tei até vinte e dois desses terraços q ue se clcvnvnru cm 11m-
p hiten tro un e p or cimn <los outros. Oa f étos que cohrcm
as mura lh as dos lerrnços mnsc,1.rnm II côr d.1s ped r ns, e,
mi,;turn m1o seu vcrdor ós tint as mnis carregadas 1lns plnn tns
cnlti\':t1ln s no!:I j rmlins, pro duzem um cffoito muito <lccorn-
tivo; si, poré111, c:>sns p ut·::is it.a s {89) <lcmonstnun n forçn
da \'cgc tnç5o nesses felizes cl im as, nttcstam no mesmo tem-
po u negligencia do homem, e nugm cnlíl m o ::ispecto de
nh:mdono (Jue têm ns habitnções. Ao Indo do gnip o q ue
ncnho d e tlcscrcvcr vê-se a i~i:c jn mi Jitnr cdificacln soJm}
umn p latnforma, ab nixo de umn c11 cos t:1 qu e só cxhi!Jc
sarças cut rcm c:uJas de ,1 lguus roche<loe cnn egrccid os. Um
pouco mn ie lon ge que o grupo <ln esqu erda exis te um outro
que ccrcn um;i igreja, e uciuin do qua l se c lc\·am, cm 0 1111·0
pJn no, alt itud es :hi<las fJttC foram revolvid as por 111incru-
dorcs. Vêem-se mais nl ém al gumns tcr rns cultivad as e
moi tns d e araucarias; c mfim , mou ta uh m; clc,·n das , dcscrc-
\'cn do um Remi-circulo , limit:Hn esse hori zonte hnstn ntc
npproxim udo, e pa recem sc parnr n Lu cin est reita que cn•
ccrrn m, do resto do univer:io.
Con la m-.5c cru Villa llica q uiri zc ou <lcze!!scis c.1pc1lns
(90) e duns igrejas parochi:i.c:;, um a dcdicncln II Nossa

. (89) Niio tcnl10 11ccc~síJntlo tlc 1lizcr que ena Jl:'tbnn uiio ó
nqoi 10111 "d;1 n o ~cntlllo <Juc lhe d iio ns nn t ura listn!.
(!)O) Pcln 11:dn,..r:1 cnpdlr,. cuicncJcnr·sc lnilo! os tcm1,los IJUC niin
são icr~jn~ pa ruc h inc!. ]'iznrro J.i " lisln 1lc <l c:r.oi ln c1111cflal; m ~j
JIOtlc,sc, no f)ll O me parece, su,nci1.,r que 1culn 1lesdohr :11ln nlsnm n! ;
poi1, J cpof3 tlo noiucar, cmrc ou tnu, a cnp cll n .:l i! No.~la S c11/iora ,lo
134 AucUSTO DE SA JNT•lilL\lRE

Seuhorn do l'ilar, e conliccida p elo nome de Antonio Di11a,


seu fund ndor ; 11 outra, coustruitl n sob .i: invoc;1çiio <lc
Nossa Scnho rn Ua Concciçfío, e cha mndn gcralru c11 tc a
igtcja do J{fo ,!Ouro Preto, p or causn da corrente perto
da q ual foi Ic ..·nututfo.
A ig;rcjn d'Ou ro Preto tem o comprim ento de cerca de
cincocnta e ci nco passos, desde a porta de cntrad:1 nté o
oltar•mór ; é muito nntigu e pnrcccn-mc n ão ser de grnn11c
eo)itlc;,:, Menos illumina cl:i do que, cm gc r:11 1 as ig:rcj ns
mni@ modem,,s, cllo é, qua nt o ao m a is, hnstan tc houi tn .
A formo da no.vQ. é cllip ti cu; e n nmbos os lados cstíio
ndossn dos trcz altnrc1:1 hastnntc ornn ifos e cheios de don-
rndos. Esses altares eüo scpar~ulos por pilastras de ordem
corjn thi n e cohcrtos, quando se não ruhí officianclo, por
reposteiros de dnm.:i.9co vermelho. A pequena distanci a
dc1lc!1, uma bahustrocfo de jacnraridá eontornn, segun do o
costwnc, a nave. Sobre o po rtn de c ut radn e altar es Jntc·
rnca corre um a tribnnn que termina , de umhos os lndos,
no começo do santu nrio, ou enpcll n p rincipnJ. As pi ntu·
rns do tceto e das ou tras p nr tcs <l n ?grela são passnvcis. e
iniinitamentc su pcdorcs ás doa outros tem plos (JUC se vêem
na provincin. Na ópocn cm que fo i construida a igrcj n
de Ouro Preto, os minera dores, no a uge rln abnstnnça,
mnndnrnm vj r, nnturnlmcnte, op erarias e nrt ia ta s ele Por-
tngn l ; rli mi nu imJo sun riquczn pa S!! :U-íllll a se contentar
<:om os pin tores do paiz que, emb or a dotndos de tnlen to
natura l, contimmm mi scrnvcis bo rrncl orcs porque u;io
têm mestre~ e jamais vêem h ons modelo!. Aos lados e.lo
snntunrio du. ig rej;"t de Ouro Prelo v~cm•ae, n ce rtn n.llur3,
qundros support avci:1 que reprcscnt,nn os qu.1tro Evnngc·
Ji stns : os que cstn,•am mais buixo Liuham sido dcstru i<los,
p rnvavcl mcnte ; o"Jg~em mo tlc rnnmc ntc se ]cmJJron tlc

Rourrfo <lo T(l<Juural, 1c11nina su a li9l.'l ela m:111ciro sci;oin tc: A tlt!
S. Scbfl5 lifÍ o e <l5 trcs ,lo l Ítlllo de No.tJa Scultoru do lfo 5flrio 11 0 0 11rf1
Prctu; 110 Alto du Cru= e 110 5itio d c11 omi11ado do Podre Fa ria,
VuCEM PELAS PnovJNCIAS DE H10 b E J ANEIIIO E ilfo•: .• s 135

substiluil-os pcfoa qua tro es ta ções, feita s, como todas na


pinturas nctuuca, com gr:mdcs 1lincc1ndas e côrcs grosecirns.
A igreja pa roch iul de Anto11 io Dius, coustrni cla )líl
pnrtc m!lis alt n da cidade, tem ap proximud amcntc o mcs•
mo com primento qnc n <lc Ouro Preto: é mclh o1 Hlumina-
do, mas ~cus dou ra dos tiÕ O me1105 fre.scos, as pin turas runis
grosscirus, e n forma menos ngrndnvel. De ea<l n lado da
nave estão quatro ultarcs; e, segundo o costume, os dois
mais proximos du enpclla-mór são collocn do s ohliqoamen-
tc. P ibst rns <l•:mra dns scpnmrn eseés :1harcs que, Ió~·n das
hous de ófficio, pctmancccm escondidos por cortinns de
1lnmneco ve rm elh o. Por cim n tln i,or la de ent rada hn uma
trihun n, e a um dos Juclos de.seu galeria 6C vê uuL pequ'c -
nino tcchtdo de orgão.
O cdifido mais eonsidernvcl que cuecrr..i Villn Ri ca
6 n residcneia tio govcrnndor, á C)\l nl se d,i o nome pom-
poso de p aln cio (90-a ) , e que cstii sitund~ sobre um,1 pruç.a
irrcr;u1:n: cm um dos locacs m ais clcv11dos do ci<lndc. E~,c
1,rctcnso pnlacio nprcscuta unia ll1nssn de construcçõcs
Lastnntc pcsn dns e <lc wnu gosto, cm form n de qnac.lriln•

(90,a ) Do ll,·ro Jo p1ol. A"i ~•I Ma na• l<l1ir,.,t,,,1t, Mon•"'ª"'"' 1//1toto",01, ,t,1!,11.
co., o n,11,10,01 c~,n.,
,1., /lf/na , "F""'"·
c.. m~r n,~ • n, d1 J H .,., • .., ,,h1h·o, • '""
, ,UUcia :
F.,; C: omu t"ui•1t do Al'<lta,lo flucn, ,., l!ci rou, om l7JS, p,nnluio r••• «•n•11<11't
010 poro o, ,;o,r,uodorc,, alô cnl~O oloj ,,loo na lohf•!• o u ,lo An1•ni1> lllu ou 1>0
p1!,da , lo Vllln J a UILc ir~u J n Canna. FoJ.lbo n,nuJIJa • pem,J u .fo p or orl o
r'1lo ,!, !3 J• ago ,1 0 J ~ 1139. Di•is iu • tol!U r<>< t ão, 'I"º foi da l'•d ra o c•I, tt«1d 1
,!1 muro , , b, lu ura ,lo•, , ,. , g,., lu •mó r ,.,, , ,.hc i,- o J,,ij •·nnon J,: , l'fo io ,lo Alro1m,
o ,,,.1, 1., ,1 rul J<> Jo, n ,i1 1ta•n do ,. ., lw1pu foi 11 un111 ..J1 crr, h u 11 pobllu •
, 1r.proh1J~ P" HI mH cnu, ,f•, {IG:000,otO) . "'""" ' n p u 1~ 'º"º'""".i.",º 101 c1111hou.
p11r10, e jo n,ll,o, dt1 1•<ta 11ue ~ 1:11•<rn.,dor " 'Pl""'l,ª 11õo ruvlu J• 1 :~00$0 00. •"
•d•m 4~.000 uou,!o , """ toJ, o •b •"· J'nl • 'l~O Conor , fr• i •a cnn,mu oi cou oe
ro l ..,, t? ria 0~0,10 rio 17.1:.
Foi aru rul•n! o Jo, .,.,,., ~hno ol t°un d uo l. h1,oo, ,...oi ro coro 1,in,, p , 1 da
,\J,õjo Jl nl, ~. <',"rm lod1 1 o i obro ,, J'<' <<m, fic ou m 1 "·" U<(O• A rarlc r<Ícf< n!, ,i
cu,lorla foi aU<moh Ja ao r'"{" J~ 11 nlJ•d• pur !>hno,I t'rntlu r o1• •• o • p~11lu1
do <<>tr•da por f":••l• no da Silu ll ulu . n,uuo ,011tdr o, I' ª' -! :.O .DO ) ri !.. O 1orln•du
50,crnodar o """I'"' 1 ~11ul, ,.., m,0M 1,.,1Jo lei )0 1io ,\1 1o n;o F«i •c ,t, ,\nJrod<,
'l U lheu íMrdo1m,nla ,.. ' "'"'"º .i .. Ml""' cmqu•nto C":<>m<1 íu hr 011h1I , no m~
d , Ja neiro. cm 17H.
S<r~/u ., .. c>1>râe • ~ru!Jcntco ,lo pro iMl1, e, ,lt polo do mud1n1 • J a capl!nl
mln•i•• "º'" Odlo Hori ,ontr, 1or no11 •U o oi:do d1 L'uolo J<0 ~llaM. E,1ã od ual11,c,,lo
t:1~ho oll«o<l a o orchi1u1w-1 pri1ni Lh·n.
136 Aucusro DE SAtNT·Ilit.AIRE

tcro alonga do, e ii qn nl se quiz <for nlguma scmcllrnnçn com


um castcllo for tificndo. A focl1ad:1 princi pai n,1uclla p or
onde se cntrn, é Iormn dn por u m n <las grnndcs fo ccs do
c<l ificio, e oprcscntn um corpo centra l e du at1 nlas muito
pouco salient es. E !sa Inchada <lã pam um tc rr;iço m uito
es treito que domin ,1 o qtrn r tcl ; um dos 1nflos menores do
cnsorüo dcfront n a prnç.1: a1n·cscnt;i. tnmh cm um corpo
m cdi nno e <lmuo 11bs mu ito curtm,, e se clc\'rt igual mente
sobre u111 te rra ço mu ito cstrci to qnc nvnnça soh rc o la rgo
,i ma neirn <le basti tio. Al gumas pequenas p eços de ,1rti-
1lrnrin que ec fi icrnm vir com ha slnntc difficulJ mlc ntra-
vcz <l!ls mont auhos, fornm collo cndns sob re este ultimo
te rraço. O in terior do pnl ncio :1 prc~c11 tn uma 6cric de
opp artn mcutos elevo. dos e muito cspn çosos 1 m;is tiio cscas.
snmcntc wo hiliildos como o súo cm gcr.,1 ns auti gne cnens
portuguezne. As p:1rcclce erio nhi intei ramente dcsphlnsj
só o.s corn ijns e lnmhrins fornm pinto.dos e, ninda :iseim,
groasciramen tc (9) ). O Joc:1I dcsti nn<lo ó fundi ção do
ouro cm pó foz pnrlc do palacio.
A pr;iç;i Jc que ji1 fa1ci fo rma um q111ulri latcro alon -
gutlo, pouco 1·cgula r, de qu e o pn la cio occnp n. um dos fo.
dos mc uorcs. Defron te desse cdificio cstfi a c;1mnrn mu•
nicipo.l (casa da cantara), const rucçiio <l c bom gosto, parn
o qunl rn eóhe pot· um,, escada com pata m ar, e que é co-
rondn pot· umn li11lnustr1ufo fi itaHnnn. E' Jnmcntnvcl que
cAsc cdificio uüo cstcj n acnlrndo e níio defronte cx uctn•
me nte o p:ilacio, Corno é costua1e ,rn paiz, nm a pnrte dn
casa da cnmnrn acrvc de cndcia.
Em fr ente ri cn l rndn p rincipal do pn1ncio se en con tro.,
como jll o disse, n cascrnu, que unda np rc.!:!entn de n otnvcl ;

(9J) l'jznrrn <lii: dc!5o pnl:icio 11uo cllc é mo i;niiico. Pc rcebc-5c


1)1111 fo ll11 os,ini, pnrquc, ,cm tlm•iJo, niio 1i11lm 1crmo 4 ,lc compora•
çüo, Niio siio, 11 Iiiís, julg:un c11los aoLrc ohjcc1os de nrtc que ~e tlc i·cm
hosc:i r nu Mcmõrfos liistoricns, etc., lino quonto oo rm1i5 rnuito
vnJio~o.
Vur.tM PELAS PROVINCIAS DE Rro DE ]ANEmo E l\fJNAS 137

consiste simplesmente cm cusns de um eó ondor, dispoetns


cm torno de um pn teo cuja forma é a tle um pnrallel o-
grnmmo alo ngado. A poueu distancia do quartel yê-se n
igrcjn mi lit:-ir, er;uidn soh rc uma p lnta forma da qunl se
descortina um panorn m n hclli!simo.
A r eparti ção do thczouro (casa da fazenda) é um
cdificio hnstnn lc p esado, que, cntretonto, ee dcstnen pelas
tlimensõce. E' ]ií que se reune a junta d:1 fazenda, que
cstüo os cofre~ pubJicas, e se consen·nm os documentos e
registros relativos ás fin an ças dn provin cin.
Exis1c c m Villíl Ri cn um hospital civil mant ido pcfa
innan dn<le da Miscricordi n; mns e!i tc estnhclccim cnto
ape n as nttcstu II mai s dcplol.'avc1 dns ncgligcuci ns. N5o
é pilrn lumcn tnr qu e na capital de umn região que se di ·l
ch ristü, e onde tantos souuuns se despendem pnrn con11·
lruir igl'ejns ínntcis, não se tcnhn nindn penan do cm offc-
rcccr um usy1o convcn ica tc ti pobreza Ao ffrc dorn? E ei
os p,1r tículurcs são t!lo indifícreu tcs no cumprime nto desse
dever, n ão é pnrn es pantar que os govcrnnutes niio tcnhn trt
tomado n menor clis posiç<ío p:1rn !ó!npprir o seu pnrco ze lo?
O h aspi111I mili t.ir, nrnutic.lo pelo gove rno, occupn o
pavjmcnto s upe rior do cd ificio, cujo rcz-ilo-c hão é rc8cr-
vndo no ltospicio civil , e que pertence todo ellc 1í irm:m-
dndc da i\1iscrico1:diu (92). Tão bem o.<lminietrndo qunu·
to é re1nxn do o h oi:.pitnl civil, ns enferma rias militares
pa1lcm receber scsscu tn doentes. Os lei tos, enfi1c irados
c.m d uns snlu s bns tnntc alt as e passnvclmcute nrcjndns, são,
segund o o cost um e tnu li cionu l , scpuru<los por 1liombos que
fo 1·mom out1·os ta ntos compar timentos; mns, :ipcsnr <lcssn
distribuiçi'io run l cowp rch cmli c.Iri , zclO·Sc bastante pelu lim•
pczn, e n ão se sent e hí nenhum cheiro dcsngrntlnvcl. Os
doentes são nlii cercados <lc cu idados, e qmmdn n c nfor·
mida de que os acommcllc uão os impede de se 11liwcut11r,

(92) Creio ci uc, Jc11uis <l c 1818, o hosJ1l1:1l mili1ur foi traoaícriJo
pnrn outro locul.
138 AUCUSTO UI:: S,\lNT•Ill!.,\IUl:.

d:'1-sc.Jhcs dinrhimcnte um pequeno pão, umn pe quena


ração de fn rio bo. e duas libras <l c carne. Um ajudante,
que reside na casa, faz cumprir ns p rcscripçõcs do Clrur-
gião-mór, e o scn'lço é f ci. to por cscl'avos de pnr ticubrcs
qu e os aluga m ú odmi nis t ro.çiio, soh a direcçiio <lc um c u-
ícr mciro lmmco. Nfio estacionam cm VilJa Rica mais que
cen to e vinte o cento e ciu cocn ta soldadoR, e, o que é mo ía
di:;no de not:i, cm numero tifo reduzido de imlivMuos un s
dez opp rox im;ulamcntc occup;m.1 o hosp it al ~ outros t:m-
Los ficnm trnt:uulo-sc ii propYio cust n cm •. cae ns particula-
res. Dieso 11:io se po de, tod avia, concl uir nada contra a
ea iubr irb<lc <l n r cgi iío; n!J mOICBt ias vcncrcns, tiio communs
no interior do Br asil, siio o unico wot ivo <le tão nlt a por-
ccntng:cm de <locntes.
Si os h nhitnntcs de Villn Rica não possuem cm ena
cidn<lc m:i. i3 q ue um unico estahc]cdmento de hencficcn·
cín, e ÍR:r.c1n tITo poucos e:tcrüi cios parn eustcn 1111-o, pelo
menos não re Jli cs po<lc ccusur nr <lc ínzcrcm grn.m1 ca gas-
tos co m seus propriois prazeres, no minimo com o~ (JUC é
pcrmittido coofc~snr. N5o h a c m sua cidade um tmico
pnsseio pu1 ,J ico, nenh um cníé pnsenvc1, nenhum n h ihl ioth e-
cn, nenhu m ga hinetc littcr:ujo, ne nI1 um centro de reun ião,
e os cxtrnn gci ros nem i:.equcr têm o rec urso de nhi encon-
trar lUnn h ospc dari,1 aupportnvcl.
Existe, na vcrda,lc, umn caen de cspcctneuloa cm Villn
Ilicn; como, poré m, vamos ver, be m pouco c0111pcnsn .1.
fnlt n de tnntna ontrns com lllocl idades. Após subir-se µma
rnn cxceesi.vamcnte ingre.me, chc;a-sc a urnn casn de np·
pllrcncía mcsquiuhn; é lá que se fa zem as rcp rcseutaçõcs.
A saln 6 b nstn nte houitn, porém pequena, e mlÚto cs lrc ita.
Tem quat ro ordens de canrnrotce, cuja fr en te é fcclrn<la
por hnlnuslro<lns rcndadns que 11,ío pro<luzcm máu cffcito,
Só os J1omcns íi c:i m no pla tcin, e ahi se se11 tnm cm bancos.
Até ngorn mio ~e tentou illumi nn r n snla de outra m nncira
que niio a de coJloc:ir vcl ns entre os c1110t11:otcs. A cortina
representa ns qunlro pa rtes do muu<lo pi otadns do modo
V IAG'EM PELAS P n OVJNCIA S DE Il10 DE J ANEIRO E l\IJNAS }39

m ais grosseiro ; en tre, p or ém, a s decorações, que sii o Ya-


ria dns, hn al gum ns su pportavcis. Ú !'I nctorcR têm o cu id o.•
elo de coLri r o rosto com u mn c:imncb ele br an co e ,·crru c-
Jho; nrns na m iios trnh cm a cô r <JUC n nnt u rczn lh es deu ,
e p rovnm q ue n m nior ia dcllcs é de ruufoto!I (92-a ). N1i.o
lêm a menor idé a de in dnmcntnr iu ; e, por exempl o, c m
peçns ti n ub s dn h istoria grcgu vi pc raonugcne vcstidoi:l ii
turca e h e roinns :í írn m:czn. Qu ando esses nctorca gest i-
culam, o que r aramen te suecc dc, potl er-se-tn p ensar que
s:ío movi dos p or molas, e o pon to, qu e lê ns pcçns em-
qunn to ellcs a dec1 amnm , fn ln tiío alto, que frc<p1cnt emcntc
sun v oz mascn rn co mp letame nte a dos in terpret ei! ,
Vi1l a lli cn gosn de u ma va ntngc m iu np tc cinvel. Por
10,tos os ln do.s u mn a gua excellcute l>rotn dos monas cm
que íoi constr u.i dn essa vil1n . Ap rovciturnm-se dessa ci r-
cunstnncin pnra con struir gra nde numero de chaínr izcs;
cates, porém, umln npr esentnm el e notavcl.
Qu nsi t ocln !I a 'I cnsns cstii o m ,11 consc n ·a (lae, e têm 11m
nr tristonlio q ue devem á eôr cscnrn de suns g:clo sias, e no
matiz cn nc{,,rrc ci do que ndqnirc m r a p id amente as tcl hns de
h:i r ro quan clo cx p ostél :1 ao nr. De pe rmeio, no entauto, n
umn mu1tid íio ele cosns pcssiurn s, vêem -se nlgunine h:istnnte
Louitns, sohrctn do na m a p rineipéll que tem o nowe ele
füw direita (92-h) , mui to cmllDrn aej n irrcgulnr,
Com o algun.!i dos morros soli r c os quoc.s se construiu
têm i ncli naç ã o m uito i ngrcme, succcdc ús vc1.cs que ns
lon gae. ch uvm, ele janeiro e fever eiro dcs.Iocnm o ter ra e
faze m ., Uu i r ns casas.
{?2•a) V i , C, ir/lfn n u C11r<<U CM/en a, {~u1<> ~·. Ili • % , ,Jlç iii a J a l t6l ) l
"O rd r n~ -• • h m bun, 'l"" na , tbu1101
O, Uu m ah b elo, <l••m u '" u lrar ,,m ,
ílt pt t!Jo , r, or l,ou 1 ~. mul • l<> o: '
{92 ,b) n u a .Ji,t iro niio ,J5t111iuu •nl ii;a•,,." I•, ~amo oup r, u _nb 1 S1ln t. n ll 1ln ,
rui , ec rilitorn, " ''"'' " ' • e olm, n,1 ,litcc,,,. ru a prin d p ol, r111 ljUO le n • • 10 u n tm c!a
,; d1,lt . No ni., ,lo Ja11<1,., to m l,u, 1 1n1lg1 /fun nr,.1,,. {.,1.,.1,,. ,1111 1.0 ,lu Ma,{<> )
.; l,1,1o n1 0 lrr rs ulu , De u- ,,. n~ • 11 ,uçii o .:!a ,/1, utc 1,su ,U,c/111 " "' s,h w,.., cno J1

i:,~~:~:~~",,::,.,'1";,.,•)~;f:.u n~~~":,::..,.;~;~·:: :: ;:~•.:;,•;,• c:::,::~i;;=l'~~'::::,,ç~::


Couro por C<p lu, e !~. t i~.
140 AUGUSTO DJ,; S Al NT-fllI.AIRE

Os pequenos jntdins que, co mo já o disse, ncompn-


nhn m as casus, são gcrn lmcntc muito pouco cuitlado5,
Lnranjcirns, cafeeiros e haun ncirns nhi se vêem, plantados
qun si sempre sem ord em. A co uve é o l egume que mnis
se culti vn ; e, entre as Uôres, ns preferidas siio os cravos e
o. rosa de Bcugnln, que con scn•a fl Un côr primiliva (93) .
A p r esença d o governa dor e das prin cipnes rcpa r ti çõc11
publicns dn provincin en tretêm cm ViUn Rica mn co mm cr-
cio de importaçiío considcruvcl, e ] ii. se vêem lojas 1rnstantc
sortid os.
N n terça e nn qunrta· fcirn d e todas ;is seman as con -
ductorcs de hcstus cnrrcgudas de gcncros chcg-nm n Villn
Rica, e pnsscinm pelos ruas1 nté terem \'cnrl irlo tucl o o qu e
trouxcrnm. Um pequeno galho r.l c arvore, trazido pelo
animal, indicn que sc11 c:nrcgmncnto está á vcu<ln . Qniz-
ac cstnb clccer n c!tsn cidmlc urn mercado regular, ma!'! foi
escolhida occnsiiio pouco fnvor avc] , mnn époen de carestia.
O pequ eno nnmcro tlc vcn tlctlorcs, vendo de rcl nnec n
g:rnnrlc qunntidadc de eowpr ndorcs qu e se nprcscnt.iv:nn,
nugmen tou eu.as wctençiíes. F ez-se unia re prcsentnçiío no
go,·ern ndor e us coi sos forum rceta bel ccidas no antigo
systcmn.
Si C.."tccptunrmos n mntrníncturn de pólvorn, que p er-
ten ce ao governo, e um a fohricn de 1ouça que se cstnhcle-
ccu h n poucos tnmos n p cqucnn distancia de Vi1la Ricn ,
niio existe nessa \'illo e snns 11 roximi,1ndc e nenhu ma cs po-
cic de m imufoctu rn. Os vnsos q ue snl1cm <h fnlirica de
Villn Ricn tt[)resentom , cm gcrnl, lindas formas; m as afio
r evesti.dos por utnn ca mo<ln m u ito espesso ele vern iz, e quc-
lmim•ec, di7.Cm, com muita fn cilicln<le. E' evidente, nli ,i e,
que se conscgt1 irií foc il mcnlc evitar esses <leícitos, e n m a·
11ufnct11 rn ,Jc Vi11a R icn tnh•c7. fi que rivaliz;mdo com as de
Eurorn, sol ,r ctuc.ln HC os J1al1 itnntcs <ln rcgiiío, sahen do

(93 ) Fnrnm CS!C~ jt1 r ili115 que J1m vi::i jank jul{;.ou p oder J en o·
min:ir porn po5atucnro o reino de Floro,
VuGE:-.r N.:LAS ·Pno\1NC1AS DE Rro DE JANEIRO E MINAS 141

zcln r sna h ourn e intere!!sca, quizcrcm fnzer alguns so.cri•


íi cios pnrn sustcntnr o primeiro estabelecimen to de produ-
ctos iudustdncs que se fundou entre clica. Mns, dc\'e-ae
con fcs::i;d,o, si he m qne os Mir1 ciros pnrcçnm muito orgu-
11,osos de sun ptltrin, ha rc:1lrncntc entre cllcs tiío pou co
cspil·ito publico, que quosi nunca ou\'i os hnliitnutea llc
ViJla Ricn rcfcrircm,ec scuiio com desprezo !Í. unica indm·
lrin qne po~!lllcru; c..\:agernm os defeitos de seus productos,
e, si co111pnrnnr suo louça cotu n da lnglntcrrn, é pnrn
fnzcr i.cntir quunto é superior n que compram aos extrno•
gciros.
J\ fobrícu de pólvora cstti Ioeafürndn fórn dn vilfo e
i2o ladn no meio de morros. Os pro cessos ahi segu idos
e:io npproximudnmcnte os mesmos crn uso na Europa; mns
pnrcce-nie que r clnxnru muito as precnuções n tomnr crn
um cstahclccimc nlo desse gcnc~·o, e, vnrjns vezes, por
um triz níío h ouve !lerias nccidentcs.
Como ns urn lhc1·cs cm Villn Rica sã o tõo pouco eo-
cin\•cia como c m qu asi todo o Tf':SlO dn provim:io, u üo fie
podem t·e11Iizar nc!l!ln ,·illn reu niões mundn11 ns. O jogo,
os prazeres grosseiros e pequ cn3s in trjgoa const it uem os
unicas distrações ,los lrnhi t:u11es.
D. MANOEL DE CASTRO E PORTUGAL, govc_rnu-
dor dn pro\'inci,1, procur.ít·a, todavia, usar de ,ma influ en·
ciu parn reunir cm sua cn511 um n eociednrlc boneatn com•
posta de li oniens e 6e11h oras; wns essns reuniões apcn.ia
tinham lugar cm círcums tnn cias cxtrnot·dinnrias. No llin
seguinte .10 <l:1 nossn chegada houve um Luilc cm pabcio
e fomos convhh11lo!!. A maneira de ves tir e de nprc6eu•
tnr-sc dos acnhorns potliC\ offcrcccr mn tcrin it critica de
tnn Francc~ recentemente chcg:ulo de Pnriz; ficnmoe, to-
davia, nd mi rn1]os por não vcrmo~, a t:ío grande distuncin
do litto rnl, di ffcrençn mais ~ensivcl aind:1 entre us mnnci-
r;is dcssns scnborns e as d:is Europcns. O;inaaram·se vnri ns
coutrndunens lrnstantc prolongnd ns. Entre dun s con trn•
1•12 ÁUGUSTO DE SAINT-I1ILA1ílE

dnnsas fo:r.ia-sc musica; nlgumns c1ns scnho ,-aa cnut11:ra01


bastante ngra dnvclmcntc, e 11m sol(fa do veio 1·ccitnr um
pequeno discurso de su,1 nuctorin. P:an p ngar, sem tluvi-
da, 111n tribu to uos cos tumes do pniz, fez-se com que umn
mulnta drmsassc urun cspccic de foudnngo, e css:is mcsnius
dnmaR, ús guncs mal uos era pcrmittido n pnlnnn, manti•
vcram-sc cnhnas cs1,cctadorrra dessa c1nusn cxtrcmarncnlc
livre, sem que ningucm pensasse cm se admirar disso.
Não couhcccnc1o ainda en tão os lrnliitos 1ln rcg:í,io, imn-
giniwa que, dnrnntc uo!!sa estadia cm ViJJa Rica, tcrinmos
occasiiio de tornnr n ver :1s senhoras com que passitr:unos
o snrúu cm cnsn do govcmn dor. Fizemos frcqucut cmcut c
visita a seus mn ridos, IJUC crrun os prin cipncs 11cl'sonn gc11s
dil cida flc ; mas uÃo n\'ist:i.ruo.R um a unica urnlhcr.
Durante o tempo fJUC permanecemos cm Villn R ica
fizemos quaai fJUC Ji arin n1cntc passeios, .,os q11aes a con•
\'Crsnçiio instructivn d o nosso gu ia, o .sr. hnriio d 'E sch wc-
gc, conunuuicavn grande in te l·cs~c (91 ) . A rn ai.s lou gu
Jcss11s c..xcursõcs fo i tl que teve por olijcclt',•o a p o\'o,1ção
de .A,1toriio Percirrr, umn '1 :ts Jocnlicln cl cs clu proviucia
metia ricas cut ouro. Após s,,hirmos tb v illn, galg:1mos
as dcvru;óc!I que a rodci n111. Por todos os lutlos tiuhnmos
sob O!:! olhos os vestigios nffli ctivos dns }nvngcns, ,·nstos

(9.l) Um vi:ij:uuo i111;ler. ínlb, por iuformnçõcs que lhe ,lcr:1111,


1lu Tntlioe que habit:1111, tli:t cll c, os. orrt!Jorcs tle Vill11 llic,1. E' ,lc
crer qi tc l!Jc quir.cssc,a í:il111r ,los Cnrnmlos, J'arís e Coropú., , 11110 oc•
cupnm n5 11rnri;cns 11 0 Rio Xi11oló, u ci11ro 011 seis tl..i:15 tle JHurdm J::i
cnpital ,b prO\'Ínci11, O mesmo vi n j11utc 11ccrcsccn111 qoc a ccrlil tlis,
lnncin Jo Vilb Rica, pam o norOC5le, !ui 1riluu intliscnas que · us~ imi•
br.,in os p rimei roi; dcmwtn11 tl:1 c i\·iliznçiio; que se reunem, Jizcm,
cm hnndos pam cntrc~nr-sc :,o IJ:mJi1ismo; que pouuc m, tlizcm ;iin·
tla, :,nnn11 1le íoi;o e pro cu ram o:; meios ilc :ulqnir ir p6h'ora; (J IIC ,
enfim, çut•r rci11m,sc con1i r111umc11tc e nc:,h:1111 po r ~e cx1cnui11ur, cri·
q11:m lo 05 Urn uco~, :i gin<lo de com hinnçiio, l'ic;i nt 11:i hn1rnssihiliõntl c,
nui.;1i111lo c.ssc11 infelizes se 1lci;t mird11 1111 5 uo& outros. Os {(llc co•
uhcct!m os crrc,lorcs de Villn Ricn fi carão lmst;111le t!~p:11110110& tl o
subcr fl lW l ií se lJDli&.1111 coius 1ü o c).'.traonlinurins,
VL\G r M l'ELAS PUO\'JNC IA S DE R to DE JANEIRO E MJN,\S }13

extensões de tcrrn rcvolvid n, e m on tes de cascal ho; mas,


ao mes mo temp o, dom imn·:unos uwa pa r te da cidade, o
mnis :iléu1 percebíamos o vnll e cm que co rre o rio de
Ouro Prelo. Qu,mdo chegnmos :í onti:n yertcntc da mou-
tanh n .i villn desnppureccu-nos <ln visl,1 , e entiio nJ)Cnn s
pcrcchi nw os morros de aspecto i;:clvagcw , dos quncs al-
gu ns coroa dos llOr rochc Uos mís; ent re estes nlgnus h a
que nbuu dnm ta o10 cm fe rro, que cm cem lih r::is de mi-
nc\'io se 1·ctirnm oitenta tlc m etal puriíicaclo. Conti-
nuan do nose;l dcrrotn, suh imos e descem os vnrins vezes,
seguin do pelos cnmiuhos mni!I horrivcis, e chegamos fiuu J.
ruen te n um vnllc de ta l mo t1o sombrio que, com para do
n clle, a regi1ío q ue ncabava mos de atr.wcsear poderia pns -
s:ir por sorritlentc. Os m orros qu e a ro dci,u u são eohcr los
de nmn r elva pnn]acc111 :1, e cxh ihcm u im ngcm dn esteri-
lida de; e1u to dos o_q lugnrcs cm que o trnba lho dos mi uc-
nul orcs des p oj ou n ten,1 dn vegc taçífo, cl111 nprcsent n umn
coloraçiio vcnnclh n escura; e ne ugumi p ouco nhunrl nntee
do rega to de Cualacl,a (95 ) , que corre pelo v,1 11e, dei'\'.nm
vc;r eeu ]c ito de côr ,Jcncgôcla. E' nhi que está ei tun du n
povonção tlc A ntor,io Pera.ira, séde de uum pnrocl1ia mui-
to ex tensa eujn popu ]nç-fi o se clern n cerca de 5 . 000 nlmn s.
Esen p ovonç,io, afastncla duas l eguas da eidn de de l\Iarian-
nn, se compõe de umus cin coent u cnsns que forn m bem cous-
trui dn~, mns que, nn ru:-iio1·io, estiio nctualmcn tc no pcior
cst:ulo. Cndn casa é ncom pa nli nda de um pequeno j nrcfün
pouco cui dudo, oudc se vêem pkntl.id os :il:,'1.rns pós de eufé,
couves e hn nancirus. Além d isso não se pcrccl,e no cam-
p o o nl~nor sigua l de culturn; uão se coxcrgn um uuico
rch,mh o em meio ús vastus pns ln gens que eolirem os mor-
r os, e é ucccssnrio que os tropeiros trngnm de l\In ri nnna
n03 h nhit:mtcs de Anton io P ercirn o ncccssnr io í1 sua sulJ-
l!istcncia. A maior pnr tc destes ul timas é gen te de côr;
"ivcm apcun s da fa vn gcm do ouro, e, qun si tocloe muito

(95) Ou, tulvcz, C1wlfacl10.


]44 AUGUSTO DE SAJNT-HILAIRE

pobres p aro. poderem dispor de escravos, s5o ob rigados a


trnhalh ar pelas proprina m ãos; dcacansn m porém, desde
que cooscgucm, por uma buscn de ulgumaa h oras, o ouro
sufficicntc pa ru satisfazer as necess idades do di a, e uií o
voltaw no trabalho aimlo quaodo a. fome a isso oa força
novamente. Entretan to, um pouco 1onia de in tcllii;cacin
e nctividndc seda iofollivelmcu tc rccompco andn por cxito
compcnaodor, pois as tcrrua desse rliatricto contê m ainda
grande qunn ti dn dc de ou ro, Assim, nntc e de chegar ú
povonçiio paaimmos d cn ntc de umn h:1hitaçiio on<l c, p o u-
cos mc,:ca ante s, se ohtcvc, cm uma b om tle trohnlho, ouro
cm põ no valor de cerca de 20 .000 réis (125 fr,) . O pro-
prictnrio <ln lr nhitn~ão j(1 se entregava í1s ruais bcll as ce-
pcm nç0:s, mn s n5o soube tomnr ae precnuçõcs que exigia
n na tureza d o terreno; victam us cn ehentês, n tcrrn Jes-
woronou, e soterrou o gerente da h ahitnçiio com vnrios cs-
Crn\·ns.
CA PITULO V I I

i\!ARIANNA

Partido do Villn Rica. - Pnssrqiodc. - Cnminho de Villn Rico


o Ma,·iaiu,a; \•eget:i.çiio; 9amcllcirru. -P ovooçiio de Passa--
oom; aquctluctos rustico::;. - i\turinnnn; suo sil uoçõ.o; runsj
prnçns; palocio episcopal ; scminario; chafarizes ; cosas; \'Cgc-
tnção dos nrrcdorcs de Mnrianna; productos; minn!J ; commcrcio.

Ao cabo de um quinze dias pl'Cp trr nmo-nos pnrn dci-


xnr ViUa R ico, e fomos oprcscntnr os dcspcrlidns no govcr-
n m.lor que nos <:u mulárn do ottcuçõca e ::;entilczns. Offc-
rcccu t>ôr ti minha disposição um soldndo pora m e ocom1>n-
nhar 11cI0 resto <ln província, e 1uoslr.ir nos hnbitnn.tca
que cu viajava sob a especial protCC!;;ÜO do :;o\·crno. Eu,
porém, in pcrcoL·rcr um1t região pacifi co e hospit:i1c ira;
:ich ci que n delicadeza niio me perruittia nccei tar esse of-
fcrceirnento, que, nl iás, me penh orou complc tomcn tc. O
govemn<lor n ão se limitou n essn mnn ifcstaçõo de houU:t-
Ue; uo momcuto <l.'.l p.'.lr ti<la recebi <lclle um p.1ssnport c
que me concc Uin ai:i w nis nmplas prcrogativ.1s. E EEC p ns•
suporte di:spenaon-mc dus revistas nos registros, e ruc
isentou elo!! direitos que se pngam n~ pus!!"agcm elos r ios.
Exccpto, aü:is, cm duas occnsi.õcs cxtraor<linnrias, níio o
c:d1iUi, dnl'antc quinze rnc1.ca, a rtcnhu m pnrticuJnr; e si
dur:m tc o decurso ele min has viagens fuj trn ln<lo com
tnnta l hanczu e ho~p itnli.<l.idc, pelos liubit.::mtcs <lo pniz,
oão o devo sinão n clles p roprios.
No dia scguiut c ao <la chegada n Villn Rica, nosso
companh eiro d o viagem, sr. Antonio Ildefo nso Gomes, se
sc11nrou p ara ir ter com su::i fo m-iJia cm S. Migu el do
illnto dcutro. Deixamos Villa TI.ic:t com a intenção J c ir
no seu cucon tro, e até a po"o;1çúo de Catas .-1ltas, se1;uimos

IC- YUU.'fl ,. I.º


146 A UG US'l'O DE SAlNT-HILAJRE

íl gron<lc c.strn do. que conduz ,lc Villa Ri ca a Villn do


Prin cipc e no Distr icto Diamanlifcro.
Até Mririmm a, que cs1á sitmHb. n duns lcgun.s de ViJfo
Ricn, cssn cstl:nda vu i. dcsccn,lo semp re; é hast:rnt c h clln,
pelo m enos, pnra n 1·cgi:'io 1 e o que roe parece ser m cn-
t.ion.1do, h ouve o cuidado de fa;;cnl-a nn s p ro,.,;111idaclcs
de Mo.rianna. Segue-se a priucipio n mcin cucosUt os
morros qu e dom ina m do bdo de oes te o v nllc cm que corre
o do d'O uro Preto, o cmqu.:mto se cl cscor tiu a u m trecho d n
cidade, gozn-sc sempre desses pontos de vis ta pillorcscos
qu e ap resenta por qualquer fado que seja oh scrva da. O ter-
re no ná<> desce p or \ lll l clcclin IH·nnclo nlé n m orgcm do
Rio fie Ouro Pre to; m:is, cm qu.isi todo o percurso, esse
córrego é encai xa do c11trc rochedos cnnc r;reci dos e escar-
pados. Algumas cas iulrns, ergu idas no fund o do vnllc e
roclca<lns de L,1na nu c8 com pactos, dã o um pouco de vid.1 ú
pa)·angcru ; tnas n,í o lhe tiram , absolut nmcutc, o ns pccto
,rn stcro e se lvagem. Quando Villa Rica dcsapp:u:cr.c uo~
oJhos do vinja nte, o que cm lJtevc aco ntece, c1Je n ão vê
por tod os os lados siuiio morro s estcrcis. Os que a trn,·cs-
s:í.vnmos cstnvnm cm gra nde parte cohcrtos da com po:-1t11
ch umada carqu eja e da s h astes vi scosas do mala /Jtl!ilo,
out rn composta cujo chei ro a<:tivo afugenta o godo, e qu e,
upode ro11do,se 1 como nossa .gencinnu uma re]Jn, de cxtc n·
sões <lc tcrru co usi dcrnvci s, t oru;t·as intei rnmentc iuutci8.
Nas proxi midad es de l\forl.mnn, é outru plau1 n. que do-
mi nu a vegetação do s ntonos·: uma cricacea, cujo fr ucto é
6U cculento 1 e qn c, pcJus fo lha s, Lrancns in fer iormente e
verde cu ncgndo ua face su p-crior, c.1.'a ás p ns tugcne u1u
mnt iz 1rn1·ticuln i:.
D e distm1ci;1 cm d istanci a pl.i lll a1·am-sc ii marf;(!m dn
cs tr:i dn ;ilgmna s dcssns Iigu cirm:1 selvagens conhcci<fas no
uaiz pelo nonte de gmurdleirns. Essas anorcs p égam ele
cstucn; um si tup1cs g::iU10, esp etado nn terra sc w nc olmw
cuid ado, vcgc t.1 l"a pidu mcute e dii cm breve uma sornhrn
ncolhc cior;1. Hcn lmcn te néio é possivcl nprovc itar nas a t-
Vuct;>iJ PEL,\S PUOVINC l,\ S UE Rio !)E JANElllO E :i\'lrN,\S 147

lcs o lenho muito hrn ndo <lc!!aas arvores; torluvin, a rapi·


de~ de seu ct·csciwcn to, o parco truha lho que exige o
plnnlio, a ut ilidade tln sombru cm um pa-i;. tão quente,
nlém tl a neccss icfa<lc J c Jcuh.1, que cm nlguns 1ogores j1i
se foz sentir, :9fio suffi cicntcs motivos pnru que n acl111i11 is-
trnção n;io Jcvn dcsdcnlrnr de man<lnr pfo n tar gn mcllcirn s.
â margcw dos caulinhoa na s zonas dcscoh cr tns dn pro·
..-incin.
P o uco tempo (kpoi s ck ter deixado Villa Rica, ,·ê-sc,
pro'.\;mo ó. cstrncla, uma fonte de a;p1n mineral Ii.g-cira mcutc
ferrugin osa . Os morros solm:; os quncs se tra çou o cami•
nlio, fo:rn in, cm mais ,l c uin l ugar, t!scavudos nu supcrficic
pe los miu craclorcs, e, nJs proximi<lnilc! de Villa Ricll ,
\'ê•sc, Jc csp tu;o a espaço, n entrada das gnlcrius que
antignmcntc obrir:un pelas c11 trnnh as da tcrru, Al guma s
dessas galerias mal foram co mcçn<l.is, e formnm grot as re-
ves tidas de mus~os e foli<.: incas, on de n agua, que corre por
lodos os l:rclo-5, ent retem n Ircscurn .
A cel'Ca <lc meia 1cgu1.1 de i\Iarfonnn alrnvessn-sc
l'assagcm, puvoado de po uca. iruport:lncin situado 1mhrc
a encost a c:1os morros, e que tem umn c:i pclla 1]cpcndcutc
tla puro cltin de 1\la rim mu. Em Pnssngcm, o Rio de Ouro
Preto, <1uc, como j;í disse, Jurnnte muito tem po cor reu a
leste c:1 o caminl10 , cortn•o <lc sullito; esconde-se cm scgui-
tla po1· trnz dos morro s tiuc íic:im u oes te da estrada , e
uiio ap pnrecc novame n te scnno n os confü1s dn cidade de
i\ful'iariuu.
P nrn :11ém de P ussngcm ol1ecrvci um desses nqucdu~
elos rusficos 1p1c os mincr,:ulo rcs constrôcm pan1 contluzir
n ngu n, 1ís vezes de mui lo lon ~c, até suu~ luvngc11s. Esses
u1111cductos, q ue consis1cm simplesmente cm co n <lu ctos de
maneira 1Icscolicrtos. e suppor t.tdos po r lont,;o.!! c!l lcios, !oc-
mam, ,i s vc·t.cs, como o do P uss a~cm, curva turris bn slanto
larga s, e prod uzem 1Ut 1•11 rsugc111 um cffci lo nltamC'ntc
decorativo.
148 AUGUSTO OE SAINT•HlLUIIE

Dnstarnm-nos duas horas de trn jccto pnra chegar


11. Marin uun, e os pl'imei ros hahitnntea gnstavam cinco
clins pnrn fnzcr cssn vingcru, qu nndo a rcg iiio nln da
cst.wn coberto d e runtt as virgens, e se cm obrigado a
t:eguir, nt rnvés de roch edos e snrças cspcs3as, todns ns
tilnuosicbdcs que o Rio de Ouro Preto descreve em se u
curso (96 ) .
Immc<lia tamcntc antes ti o se chcgnr n l\Inrianna pas•
!a-se por pe rto de umn ígrcjn constrnida isoludn uo nlto
de um morro que domin a quasi toda a ci<ln<l c, e qne, por
sua vez, é dominada por outros mot~roe mnis c1cvn<los.
E ssa igreja níío cet:l ncalrn Ja; mas, cxnctamcnte por is.so,
produz nn p.:iysn gcm um cffcito m.1is p ittorcsco. Desse
pon to IHmi:mna pnrc cc, por um n illusiio de op tica, esten-
der-se {1 maq;:cm de um regato cm uma pe quena p1nn icie
rodc:ufa de montunlrnsj mos realmente não se <l:'i isso. A
ciclnJe quas i, intcira é cdificn dn sobre o cum e e a vertente
ori cn tnl de 1una collin n has tantc bni.~n, cstrcitn e nlougndn,
qu e se cs tcudc do sul pnrn o norte e diminuc ecnsivcimcntc
de :.ihuru nlé n C.'<lrc ru irla dc. Dois corrcgos qu e cst;ío
longe de encher to do sou leito, <lcsfü:nm pnrallelamcutc

(96) Fo ram dc~coúcrtn11 j:izitlus, cm 1700, no Ribcirtío úo Crirmn


pelo p:mlistn JOi\O LOPES DE LIMA, e, j1í cm 1711 , n sovemndor
,\LUUQUEnQUE encontrou, ú m:ngem ilesse regalo, uma po1rnlnção
assii~ considcrnvcl p:ir::a crii; ir cm ,·ill:i n r eu nião Uc c.1sn! que clln
construira. A vill., foi :i prit1t íp in Jcu omiundn Villri Renl ,Ic No.uri
Scnlwra ,ln Carmo; mn~, cm 17'15, fi1.crnm -na sC,lc Jc um bi~(IU(lO,
clcvnram-nn lÍ c.1lhcsoria tlc cirladc e muJar:1111 seu nome p:tr:1 o de
Mnria11 na, que er:i o <fa rni rihn e 11tiio rein::in te J\1ARIANNA D'AUS.
TnlA , cs pos::i de D, JO,\O V. A pt1pulnç:io actunl de Mnrinnnu ele-
vn-,o n 5,130 in1li,•id11os. Mcm. lii~t., vol. VII I, p. TI, p::is. 76. - Corog.
/Jrn.~., 1, p;1s;. 371.
"~flgud C•rci o, ilo T•11b.i1ó. ín ' o p,[,,.rlrn a , c,·du conhtchne nla elo cór•
rt~o quo " ' " ~"• '"' nu,.1,~, ,to Corn,o • po u• fl ot ~l • ri•nn•. •:,1., uh ln," .,1,.1,ôo
í•I dcuo~u!o ,uhn,nlt por J~io l.t,11u de Llmn ,.,, 1,00, "" n,.,m o tern fl o quo
Mi• u•I G• •d ~ uJ>lor <1•0 a 11gliio. O a rulol r,rhn lll u ío l rlc u,1• o rilla , om o
titulo .!t Vf//11 ,lo ll/&ci,lio Jo Co,,..o, rd o ~º""'""º' AH,o'luU'IU( " " l11l.
N. do 1'.'".
V1AGE;\l PELAS Pll0VINC1AS DE Rto DE ]AN Emo E MtNAS 149

nos fJan cos dn collina sohrc uma nrein ferru gioosa e ne grn.
Um bnnha o 1ndo odcntal, e tem o nome de Ribeirão do
Scminario, porque tem os alicerces á sua margem; o
outro corre do lado do occiclcntc, e se elrn mu Ribeirão do
Catr.tc. Um terceiro regato, o ele Ou ro Preto, que vem
<lc Villa Rica e toma a qu i o nome ele Ribeirão elo Carmo
(97), p as11:a, co wo j ií. o <lissc, <lo lado de oeste, por irn z
de um morro Last nutc c1cvn do, pnrallclo ii. cid a de; formou.
<lo um coto\•cJo, cone p or um momento pcrpcn <l iculnr-
mcntc i1 c.x trcmi<la<lc se ptcn tri onn.l des ta uJtiwa , e <lcpoi6
de receber ns aguns nvcrm elhn<l.i s <los có rregos <lc Ca t ctc
e do Scmin,1rio, rctom.i se u curso n n <lirecçii o de sul norte.
Desse modo 1\fari,rnun está realmente constru iiln cm unia
pcninsula. Todavia, fóra dessa pcuinsub , existem ain da
dois grupos rlc c.1s;1s <las <]Unes o princip al csti, situatlo
sohrc o morro que se cncontr,1 entre o Rihcirúo do Carmo
e o de Cntcl c, e , pura estabelecer communic:içií o entre C5ee
morro e a cidn <l c, co n5tru iu-se soLrc o ultimo dos dois
regatos u run ponte de pcclrn de um só nrco, M orro!! baa•
t.111 tc clevudos, ou trora cobertos de mnllns e hoje em cl i,,
re<luziclos n mu grns pastagen s, dom ina m n cicb c1c por to•
dos os lndos, e npn!9C n tow cm vari os lugnrcs os vc:i ti gios
<lc trnLalh o9 el e mincrnção.
A ci<l n<lc de i\forinnnn é rasga cl.i po r r uns l on~ritu<li-
nacs, qu e cortam outras ruas, ohl i<1u:is r elativamente ás
priwc irns, e, nppro~;urndnmt:ntc, pm:n lJelas entre si. As
ruas lon gitudinacs, que seguem tl crista d,'\ collin11, viío dcs•
ccn<l o de m odo iuseneivcl; as trnnsvcrsu cs se estendem-
sobre o fln nco da collina por umn rarupn um tanto in•
grcnic. T o clns são rcgnlarm cnlc cn lça<las; e, cm gcr n1,
dircitns e bastante 1::i.rgas, principulmcu le na duas ruas
longitudin ncs chnmnd:is rua Direita e ruc: das Córlcs. A

(97 ) E' c~~o rcs!lto que um vfnj_:n1tc inslcz: d1:nom in.1 füo t!d
Carmcn~
]50 Á UCUSTO UE SATN T-Il!L,\JRE

primeira levo ú pra ça ch uma,la tl n Cadcit1, n o ut ra ternd nn


n o chan m<ln d:u1 Cmwll1n J as.
E ' no m eio da praça da Cacfo ia CJUC cst il a col u.mna
enci ma d o pc1n cs phern dourncln que ind ica ser a cidnilc
11 sé dc de u m11. jurisd ic~5o. .E ssu p ra çu 1! pcq ucnn e qua.
drnt1a . Uw cios seus Jncloa é fonn .ulo pela caM dti cama·
ra, edifício pouco im ponente, porém regul ar e JJcm co n.
acrvn <lo, que comp rchenclc a p d siío; dois dos outros lados
6:io occu1w dos por ontrns tnnta~ i~rcjas, A praçn chnma.-
Jn elas Cnvulltndns é um quadrila tcro al ongu,lo e cohert o
de gnuo n; ê lá que nos fes tejos puh1icos se fa zem as
eorrid ns a cnvnllo e os torneios.
A cidade de Mari.inna const itu c uma unica pnrochin i
mos nc llu se contnm uove igrcjns, incluindo a c:uh cdral
O pnl nc io c piscopul est á situ ado fór., ila cid:i dc. E'
um c1liEicio lrns tan le longo q ue nnd:t ,,prese nta de no tavcl 1
e que 111ostr11 1 do lado de de ntro , um co rpo de h.aLitação
prinei pnl , e <l uas ,1lu s. T iu lrnm-mc g11bn(io mu ito .se u
jardim , e , c ffc cti wm1cntc, d :1s clcl'nçõcs proximns, pal"c·
ceu-mc desenhado com rcgula ri<lndc, e ser ma ior e melhor
tr:llndo que todos os ou tros IJU C vi ra no res to d., p1·ovi11 ci:1.
P nssnn1lo, de volta da viagem, dcnritc do bispudo <lc l\fa.
i:ianun, vi dois snccr dotce u uma jn nclln ; 111Iin ntci-m c e
pedi II um dellcs pcrm iuão pnrn ent ra r no jardim. E n·
,·iou-m c no o u h:o pndrc 1 e este m e rcsiiondcu, com poucn
11maLili tl ncle, que a permiss ão so licit nd11 s6 ruc pod ei-ia
se r conccc.l idn (lclo ,·i:;ario gernl, <1uc, <lcscle a morlc elo
ulti mo h is[JO , gove rn ava a diocêsc. Como j:í tinh a visto
o j:ud im dos lugnrcs clcvudos que o clom imuu, ach ei qu e
niio val ia n pena faze r cssn diligc11ciu, e rc tirci,m c1 m:ini•
fcs tn ndo miu h n surprczn de que se fizesse tanta <li fficu].
da (lc po r tão pouc.1 coisa, e lamc:H,uu.lo, confc sso·o, n iio
ter no momento commi go meu pnssa po rte p:irn oppo c- n
nuctoridnclc do governad or á impoli tlcz dcse:es scnh orc.s.
Foi, n ltús~ n u1úcn rccu@a desse :;cncro que experi mentei
dur..i nt c :1s vi ugcna de vinte e dois ruczcs que fi z pcl .J
\'UC'.Ei\l rEL,\ S Pnm'INCIAS DE Rio T)E J ANF.1110 E MINAS 151

provinc in das Minas, e nh i fui r ccch hlo, pelos ccclcaina ti•


co@, cru !Hnticu1ur., da m ancirn m ais ucoJ h cdorn.
Proxirno ao pnfocio ct>piacopal e ii margem d ireita do
Ribeirão do Carmo vêcm-ac os cdifici.os do nutigo 11cmina·
rio. F ormam um q-uadrilutcro nlongndo J,astnu tc irrChri.1-
lnr, e são imutcnsos; 111.1s, como cs tiio nhn n donndos h u
varias :umas, nlllcnçnm ruina por todos os lados. O sc-
ruin:tdo <lc Madanna foi fu ncJn do J1or nl guus mincirof!
ricos que Jcscjuvum educur hem seus fi1 h os, !Cm p recisar
cnYiaLos á Eu ropa . T inham-se nnncxn ilo no pntri mouio
desse csh1 bclcciui cn to terrns e cscr:1vos, e 11ada fõrn csA
quecid o para fnz cl•o digno do fj m a que ~e dcs tinnvu . Si
en tre os proprictarios de certa i<bcJe que hnbitum os cnm·
pos <las comarca.~ de Sahnr:í e Vilb R ien, se eueont.ram
ou lros tantos homen s educados e <":Olll cer t a instrucção,
Jcvc-~c foso cm gran de pal·tc :í instrucção rcccb i<ln n o
scmi nurio Jc l\fo r iaunn, En t rc lunto, as terr:.is que o cs-
tulicleci men to po.• su in cxg:0 1:u:nHM!e (98), e os Cf!crnvos
rnon-cr,1m ; os m incrn cl o1·cs, cuja riqueza Jimiirnirn, n ão
cs lavam mn is cm cond ições de fazer n ovo.11 sacriíieios, e
.icnlrnrnm-se os meios de puga r 11rofcssorcJ1 competentes.
l!:r:t o mom ento dns nuc toridmfcs ccclesias ti cas e ch ia 110 1

reun irem pnrn vii· cm soccorro <lc n m cstnhclceimcnto t5o


utiI it 1,rovh1cin, e que, j ÍI fundn Jo, !!Ó n ccc~itnvu (lc se r
montitl o ; m as, p nra tnnto, seria ncccn~ar io 11.io sô estar
,:mirn;ulo Jc zelo pc1o hem p uhl jco, J>ol'élll, ni nJ.i, Jcsc u-
volvcr nl:;unrn nctiv iclndc, irnhcr for1J1nr um p lnrw, ecguil-o
com persevera nça, e ven cer us pc,1 uc1rn.s iut r igns que, no
lln.1sil m nis que cm q u al quer o u tr n parte, .~e oppoC'm :í11
in ic i:tlivus u tcis. Ach ou,sc nmi.s commo<lo fc chur o semi,
nnrio e <leixn l-o cn hi r (99).

Vido o qu e dli;o no ca11i l11lo JX sobre o systcmn 1lc ncri-


(98 )
culw r:i pelo, Uc:'lsilciros.
11 clo11t:ido
E', po i,; , c rr:idnmcnlc, que 11 li;1ms vi:1jn111cs e um hi&1orin,
(99)
dor C!CrCYcnun que c~sc C!lahclccimc11 to 11 i11 1l:i prcr-u cl1i:i i;co, fin ~
Clll 1817 o 1822,
152 AUGUSTO DE StúNT-lllLAlRE

~foriannn possuc vnrios chuíorizcs, que na<ln digno de


notA aprcec ntnru.
As cni;;-is cles.!!n ci<lutfo, cujo numero se eleva n cerca
de 500, parecem cm geral m elhor conscrvn<lns que ne de
Villu Ricn; são mu ito menos t ristes, e os teclas não têm
ns abas tão i.nlicntcs.
Desde !\fontiqucírn vinjárnmos sempre pcln grnmlc
cudc in occidental ou no seu poente (100) ; cm l\fori nnnn,
porém, ,1cl111\·nmo•uos a lc&to dcBsn cadeia. Apca nr <la
pequen a clistnndn que ha <ln ca pital <ln p rovíncia n Mn-
rinnnn, c~la ultimn ci dntlc é, to davia. muito m enos clcvn-
<ln soln:c o nivcl <lo mnr (101) ; nasim~ vnrios frncto s t nes
como o nnnnn1:, que se diio rnn) cn1 Vilfo Rica, dcscnvol-
,·cru-ac hem cm l\fori:mun. 'l'om;unos u ver perto dcs9a
cidn<lc ns Cccropiri (vul~nrm cntc imlm,í.lm), que uão ª"is-
lúvamos clcsdc Juiz de Fórn, e o gcrváo (vcrbcria jamoL
ccmsi.~. L. ) que ncio me lcrnh ro de ter cnco nt rndo uos
:trrc1lorcs d e Villu Rica.
Os morros <los nrrc<lorcs de Mrn:innn:t sõ o cstcrcis e
iucu.ltos, e os gcncros que ac co nsomem na ci<lndc véw ele
grnn<lc di stancia. Como as florestas lJUC outrorn cerca-
vam n chln<lc fornm clcstrui<lns, os negros vão lmscnr lrn s·
lan te longe u lcnlrn de que os h nb i1 nntca têm ncccss id a<lc,
e, trnzi<ln e 1108 homhroa de homens, tlc,•c nnl 11 rnlmc11 tc
rnn<lcr-.se cn rn.
Hoje cm diu niio cx iMcm cm torno de i\forfrm n n mais
que qun tro luvrn s cm cxplorílção; mns u gente p obre Yni
procurar _uo lei to dos có rregos ns pnrccllns de ouro quo
ns cnxu rrn<las acurret:1m.
O com mercio dessa cidade limi ta-se ao conrumo in•
terno; exis tem poucas lojas, e npcn as dois ou trcz com-
mcrciant cs dcos.
(100) Serrn elo l;$pin.liaço, E!chw.
(101} Sci;1111clo !l'E5chwcgc o p:iJocio de Yilla Rica c51zí :i umn
nltituclo do 630 toes.is cm rcluçiio ao Occan.o, e Mnrfo nnn a 398,S
t oc~a,.
CA PI TULO VI II

ACERCA DA RELIGIÃO E DO CLÉRO NA


PROVINClA DE MINAS.

Dispndo o Cllbido de Mnd annn. - Prohibiçüo feita :is or de ns


religiosas de s e cst.nbcleccrcm nns r egiões nurifcrns. - Di7.imo.
- Constituição da Dahin. - Rcndimcmtos dos pnr ochos. -
P rovisões. - :M aneir a de nomea r os pnl'ochos; concurso. -
Vigurios c ncom mendn dos ; convcuçõe!s s1'moni ncos. - Repnrn-
çõcs tln:. ig rejas p nr och iacs; igrc~us da s inna nd ndes ; p r ivile-
gias de stas ; su ns riv afükidcs. - V iya.río da 11a1·a.; ~uns ntt.ri-
buiçÕ<?s ; processo curioso en tre pc:;sous (jll e se (] ucrem cnsnr.
Origem dos abusos que so introduzira m no cléro. - A quo
foram i·cduz idos os clavct·cs dos sacerdotes e !los leigos. -
Remedias nos a busos.

A p r oposito do que tenho a dizer eohrc o biep:i.do de


i\Inriamrn , You c~bo çnr aq ui um qu:1dro do cstru.lo du re-
ligião na proviuci~ dn s Minas. Os que t iverem percorri-
do cs9n p rovin cin tal vez me nccuscm de r eticencias ; m ns
cluvido <JUe me pos9n1n h n putur ex:u ggcros. O ckristiio
lc rii cruc se offli gir com os nhusos que vou n9s ignolor, 111:ie
ex iste u mn idéa superior que lh e deve servir de consol o.
Com o n 5.o ndmit li r que seja rc nlwentc sustentado por uru o
potencia supe rio r o n:ivio, cp1c 1 11ing:rnndo um ocenuo
tempes tuoso, sob n dirccç:ío de pilotos ue,gli gentes ou inhn -
bci 9, rc si6 tC, com tudo, í,s m a iores tormcn1as? Os erros
dos miuistros dn religiã o não siio n ello inhcrcntes, e é
util fo7.er co nhecer n ver dade, porque n publicida de obri-
ga o cul pado a c nvcrgouhnr•se e incitn o homem de bem
A procur ar um rcrncclio pnra os 11bueos.
M11 r ionno é, como jú •lissc, nfio só n séde de u mn cir-
cumscripç:io j ud icinri n1 como oindn ele u1o n diocé~c, e é
ieso, un icn mc nt c, que impede o ciclnclc de c.ihir ern com-
pleto. <lc cndcnc ia . Seu cab ido se co mp õe J c doze coucgos
154 ÁUGUS1'0 DE SA t N1'-HILAIRE

e ,g uatro dignitaríos (102). O pr im eiro destes nlti mos,


que é o arccdingo, recebe elo Es tado 500,000 rs. (3,125 fr.) 1
os outros d ign jtnrim1 ,J-00 ,000 rs. (2,500 Ir. ), e os siw pJcs
concgos 300,000 rs. (1,875 fr. ). Quan to oo bi!.po, ava-
li nm su ns x·c ntla s cm 18 on 20,000 cru zados. E mquau lo
que ,u1 chlud cs elo Brnsil, q ue siío 5Írnplcsrne11tc capi tncs
de Jirovinci u ou séclce de judicaturas, niio usn m scniio o
títu lo de villa, Mnria nnn e tocl:u; as sédcs cpiscOJH1cs go-
za111 do privil eg io de ter :1 dc nomiu nção de cidade (102-a).
O t.crmo de Minas No,;as depende do arcchisp,'.u.lo dn
Ba11i,1 1 e o lCl'rito rio de Parncat 1í do h ispa do de P crn am·
l.,uco ; todavia, a 1líocé~c de Mn rinnn n co mprch cu de uincfo
a mct nd c cb provincin de :i\1inns G,ernes, e vê-se 1)C D1 flll C
uma vigilnnein cxe l'eicln õolnc reg ião tão vas tn <leve ncccs~
sa ri amcnlc ser pouco cfficaz.
Nfio ex islc um só convento cm t oda a p rovjnci u das
Minns (103). O gonrno p roh ih ira .ís orde ns reli giosas
cstnhclc cc rcm•sc n cssu p rovín cia: e nc~sc p:trticulnr 1,11,1::1
ordens foram sem pre r igorosn m cnt c r csp cilu1ba.
0 02) Casal e Ph:i rro J i,:cm que o capilulo ,fo illnri:mu:i se
compõo 11n ioo m cn1 c d e Jc'I: tnnci;os. A cslcs e :ios c1muro ,li,;nitnrioF,
Pharro nccrc!CCll!íl Jozo e;i p cll:ic.s, ,los q u .:ic s um mestre 1lc ccrinlO•
11i:i~, qun1ro coris1:1!1, um m c~L rc <lo c.:i 11clb, um sacrislão, 111n bcdcl
o 11m oq ;nnis 1:i ,
(lO :-a ) Eu a d rci,n,1 l~nd~ ,.~., c~n , !1113 un, rrilttlo <on >1111!~ 11••11 n tlcut.io ,k
~~•" d/ln a ri,/tt,/<> . Olh1<h, ru u,n,pl,,, , ê,I" ~ri•upal ,lo,1• lG ,lt No,cm ltrb ,lc
IG7G , •ln,la U• ,·,/lo <n' Jijl1, 'l" "" '!o A~·« • rlo Ca, ol ru Micon "'ª Co,o,;,n/to Jt«., iUt<1,
Sõ o l'• ul•, ci</~<ln ,lc,,lc J J6 .,1,, il ,Jo li U, crn dr lu d~ J , , 0u: ri,.;1, Jt H J• Julho
,h llll, I'•"•~• ., ,\nlonh, Je ,\ll,~'l"tf'I"º Ct>dho ,to C..n·aU.u, ,ó <h<''" ' o •<•
, êJo ,lo !,lop•d o • p ut ir J~ 6 d• D«r,nLto Je lô l i . lcJL,lo " l" i1M i•o 1,1, po lor, ~Jn
I'""" cm li ,!~ Dut1ubto do l Nli; r.. 1,0 f' rio """º ,.,., .. 11",h• t, o J' cu , l,!ndu
du rl~ ma r~,u•.,ri • "" l61 S r•or n . Cou1 !ontino ,J., Nrnd,íu, ,~ n..,, .. .,,J., ,.,., 1i1 ,,l• .
01,u~, Jo ,1<~••• r,op 1>h~i.. ., pe,pi,n~ Jm )' orl• ncia 1•01!1ic• o eommcu l1l. NMo >< i
11 ,.;,1,1n n u1r a, u, mr,loi, '"º" uk , 1.. , t1n , p~•• ,1c,,,011 ,1u, ,1,,. n~~ «o • e.o•
11,c ,lr•l 'l"º 1,1d. 1•••• • d//n, º"' l<n•r • • colcnlaro, • • l,ea•n do d,/o,/o,
(1 03) Al i; u11s ,:i11j:111t c,, ::ipós nu cst.a rcm n 111csmn cois~ q u e c u,
dizem q11e so vêc 11t cm Mari111uw Jo i! mosteiros, um ,lc C:muclitas e
o utro d o Pr.1nci~ta1to5. E' claro (JU C ~e !JUl'rcm r efe ri r IÍs isndu , <l as
irrn11 nd:1d c11 <lo i\Ionlc Cn r mclo e d e S, Frnn ci~co; e ,! coisn f1tbi11:i,
110:1 p .,iics catJcolicos, cruc cssns co nír:irins &iil) 1le ~implca lcii;l.)s 11cr -
lé t)ccnt cs a ~odos os cslados,
Vu.CE:'\J PELAS PílO\'INCJAS l>E RIO O.E ),\NEIRO E l\IJNAS 155

Nu provincin c.1aR i\1inas, !lo m esmo modo que cm to-


dos us outras, o déro secu],,r nfio possuc bens t erritoriacs,
e 0:1 proprio!õ ,·igarios siío ohrignd oa n alugar ou eomprat·
as et1s11s que occupam. R cccl,iam nnti:;nmentc o dizimo
de todos os prnductos c1a terra; mas, como c 11 t;io c:-..;5.
tiaw pouens cultivudm:11 acharam seus rendimentos c:ci-
guos; cederam por isso, o direito dos dizimas ao
governo, e este se comproniettcu a p agar unnun1111cntc :iOs
purochos u sommu Uc 200,000 réis (cerco de 11250 fr,)
que 11indn rccchcm ;1ctua1mcntc. Os ccclcsiasticos que
fo:cram esse .:urnnjo ] ucrnt·am com cllc , nnturnlui cntc, mns
é foeil comprcl1cncler <JUC estava m sacrifi cando os intc-
rcsscs de seus eucccs3ores :1 umn vnn htgem pcssonl e tran-
sitorin. Effcclirn,ucntc, n (Junntitlatlc de tc rn1s cu]tivacfa.s
11 50 tnrr.lou n se tonrnr consi<lernvc1; os diziiuo.s <JUC 11
,ulmin istração puh licu ]lCrcchc h oj e cru 1li11 em cncln pu-
1·ochio ac eleva muito nci m:i tlo (JUC pag.:i ,ws curas, e
J c ve nclo n lavourn ncccssad:ime ntc progred ir, o lucro do
go\'c r no só tc mlc n a u; mcntar com o tem po.
Eutrct a11to, cowo na congn rns dos "-igu r io, n.io cmm
sufficicn tcs un p1·0,•inci11 pnr:i pc rmiltir-lhcs pcovcrcm uo
scn·iço dna snccursncs tornntla.s ncccssnrius pelo nccrcsci,
rn o Ju população, os llroprictario!I o ffcrccer111n-sc vohu1 t,'I·
rinmcntc pnra p ngnr li scut! pnstorcs 40 1·éis ( 25 ccntimos)
por clJcs e suns esposas, e.: 20 r éis {12 e 1/2 centimos) por
cada filho e por cn hcça de c~crm'o, Este nrrnnjo, <JUC rc-
cchcu n anncç,io superior cln nuctoridaclc, é conhecido soh
o 11ornc de Constitlliçcio cln Brdu'ri (103-n) , e uiio fôrn
feito, n princi]lÍO, sinâo par.:i n provincin tlcssc nome.
No t ntnn to, os ccclcsinsticos <lc , ·11rias portes do Drnsi1
clclln se prcvalcccnm1 1 e n,io se contcnlnt am com n eomm n
fixall a pcJa Constituiç,i o; prctcndcrnm CJUC se lhes p ng;111,
se 2 e 300 n!is (l fr. 25 a 1 Ir. 95) por cabcçu de pcsson
livre o u cscrn va, e cJahi nnsccram intcrmjnnvc is d iepu111s
156 AUGUSTO DE SAt NT•IltLA JRE

entre os vignrios e ecns pa rochionos. P nrn pôr um fi m


a tncs dcsnb,uisndos o rei estendeu u constituição <ln Buhia
n v'nrias partes do Brasil, e, entre outras, :l provincia dns
l\linns; mus, sob o pretexto de remuneração pelo tl'ahallto
da confissão pnscul, prctc.xto que os cntholicos europ eus
tcríío, folizmcntc, nlguwn tlifficuld:ulc cm con ce ber, os pa-
rochos conseguiram introduzi r o costume de se fuzcrcru
pagnr 300 ré is (1 fr. 95} por cada communguntc. Um
clérigo cnri<loso niio ex igi rá n:Hln, cer tamente, dos in<li•
gen tes; mas viram-se padres (mal ~e pode <l izcl-o) , que,
no m omen to de ndministrar n hosti:i no tempo da P nscho n,
auspc ndi nm esse ucto solcnn c para pedir 11 h omcn8 pobres
n rc ru uncraçiio hobitu nl. Djsso rcsultarnm , coruo se com-
prch cndc, p rocessos e cscn ndalos, e tenho entre :18 m ãos u
sen tença de um ouvidor que, un qunli dn dc de jub: entre
um eur:t e seu pnroch i:1no disputando pe la rc trHmiçúo de
300 réi s, dec idiu, de nccordo eom u l ei, cm fnvor do p a·
ro chia uo; o eccl c3insfico, pol'ém, mi o se de u por vcncirl o,
<·nthaq;ou para a instuncia s up erior no ltio de Jon ciro;
lú foLsc pr otcln ndo o processo, poz-sc nmn pcdrn cm ci-
ma, e a questão cnliiu no esquecimento. A cnusu desse
Bilendo é facil tlc con cclJCr, Desde n chcgnda do r ei no
Ilrasil, o governo exigia, p nra manutenção dn capclla rea l,
uma ce rta p,1rte da r cccitn d o primeiro nuno dos rendi-
mento s dos pn rochos; ora, cnleubv11m-sc esses rcndime11tos
nn hasc de 300 réis por commuu gn n te, e, por conseg uinte,
u iío se pod ia pcrmittir que fosse dada scnt cnç u àcfí ui tivn
contraria u essa nvnl inçfio (104) ,
Pelo que se ncabn de ver, uiio é par n espantar si
disse r que é comm um ver-se, no bispndo de 1\'f odn nun,
cume q11c nrrecadnm de oito n nove mil cruzados, com-

(10-i ) Es•:1 cxpiir.açíio tolvc:(, scjn (undodn, 11 pcn:1i;, sobre uma


su.spci!n, mns mo fo i d:ufa. por unl l1omcm muito rcspcita \·cl; o povo,
nliá~, procuro r~ scm pro o motivo do urn11 1lcuclí11çíío J c j ustis_a no~
inicrcascs dos que a 11crm i1tcw.. ·
VL\GEM l'I?.LAS P n O\'INCIAS DE Rio DE J ANtlnO E MINAS 157

prel1cnclcudo-se nessa sounun os emolumentos e n con-


grnn pngn pelo governo. O curnto de Vill rr. do Principe,
que foi dividido depois de cu ter pnssnclo por css n locnli-
d.a <lc, produzia nn tcs dcssn divisiio entre 8 e 12,000 cruzu-
clo, (Piz.) (105).
Convenhamos, po rém que, mostrnnclo-sc exigentes prirn
com ns suns ovclh ns, os ccclcsinsticos de scgun<ln ordem
não fozcrn mnis que tratnl -os <lo mcs w o mo do por <JUC 0
são cllcs proprios por seu superior , Com cffc ito, ií. cxcc·
pçiío tlos curas, os ccclcsinstieos que querem exercer O mi,
11is1crio snccrt1otn1 1 rccclicm an nu.ilmcntc tres ou qua tro
provisões <lo bispo, e cndn omn lhes custn 1,800 réis (cer-
co de ll fr.). E' ncccssnrin umn provisiio pnrn pod er
<lizc r missa, outra pa ra coufcssar, umn tercei rn prn 1>réga r,
e u ul timn, cm ri m, paro. exercer as fnucçõcs paroch ines,
quando o sacerdote está collocn do cm ulgnma pnroc11in
como coadjutor 011 ca p c115o. Até os sacristães d as igrejas
têm de pagnr to<loe os nnuos um,'1 provis ão de 1,800 réis .ao
hispo.
A 1é 1>0 11cos nnnos atriis os curatos se precuchin m por
concurso. Qunn<lo vagava um, os concurrcntcs se uprc•
sentavam pera nte quatro cxnmiuadorcs, escolhidos e ntre o
cléro pelo bis po. O c.xnwc se fazia cru publico; os exn~
minadores proclamavam tres c:mdidn tos, e o bispo nprc-
scntuva-os ao rei, que nomcnva um ,Jcllcs. Tnlvcz se
po~sa cncon trnr ncS!W, praxe nlgo de controdo Ít humilda-
1lc christã e ú dignidade do eucc rcloc io; mn s pelo menos
ti nh n a vn ntngcm de gnnm tir aos fieis pastores instruí d os.
Subsiste o rcguln mcnto crue cslab cl cccu o concu rso; m ns,
j:'i desde nlguns nnnos, o governo foi pouco n pouco dei.
,.ando de uomca1• pnrn os curntos os caudiilnto s np p rovn·
dos; dnhi ningucm mais se nprcscutar a concurno e l10je
ctn dia os ]ugu rc3 de pnrochos são lm mniori:-i J.,s Yczcs

005) Ycr-sc·ÍI cm oulro lui;:nr que o resto tlo clero Lr.1i;ilciro


cst:i Jongo de liCr tra t::itlo liio fovorn\·clm cnt c como o tlo Minas.
]58 AucusTO oe SAlNT-IltLAtra:

prcc nch iclos grnçns ó intrí gt1,. e frequenteme n te, nrnsmo,


comprados n preço <lc dinheiro ,
Os 1rnroch os podem ler con <ljntorcs a quem rcmwtc•
rnm, e que residem cm sua co mpn nhin n a eé llc das paro,
chias. Co mo, cnlrc tauto, CS!! as têm, nn pL·oviucia du s
Minas, uma cxtcus5o ü umensa ( 106) 1 é impossivcl que os
c:ui•as ou seus nuxilin rcs se transportem n toda n parte para
admin ist ra r encrawcntos. Os rc1;,rulamcntos os obriguw
poi5' a mnnt c r á sun c11stn 1 de 1cgua cm lcguíl, "ignrios cn-
commcn<ludos o u cn11cllãcs; mas cm pnrtc alb'111Ila , ou
C(U nsi, ta cs rcgu ln mcutos s:io c mnpi:idos com r igor. l\lnir o
focqucntc mcntc, nn verdade, o numero de capcllns ou
suceuraucs é insu!ficientc p a1·.n os cnpcllãcs que seria n c-
ccssnrio cstahclcccr; não são poucns ns vezes, porém, cm
q ue cxialcm succuraaca que os cu rns dcixnm fechada s.
Sito cllcs que nom eiam seus capcllãcs, e podem @uhsti-
tu il-os ii vontade. Os emolumentos destes siío objccto de
um a com•cnç.fio pnrti cnln r entre cllca e os em as ; J1111 fl 1
qunnllo o rcndiu1cn1 0 ele u ma s11 ccu rsal é um pouco rn nio1:,
sue.cede, ás vezes, que o paro cho, cm lugar ile pagar ao
enpcllão, r ccehc de11c u m png:amcnto, e cntâo n succmsn l
torna· !!'C p nra o p rn-ocho um a espccic de herdade 1n·-
rcn1la <ln.
Vê-se, por tudo o que .ic11hci de e xpôr q rn; s.i no Drn-
sil a vcnalid:1de carnctcri cn os !;el'vcntuarios cln justiça, a
simonia não é m cuos frequent e ent re os. ccc)csiusli cos da
provincia dns i\l inus. Recordo-me que duran te minh a
viagem fiquei rcti <lo, cer ta vez, soh um nmcho, por uma
eh uvn torrencial que durou varias dias, e fu i du:is ou trcz
,·czcs vis itar um padre da vi!!i ulrn nçn, <1uc me pareceu es-
cl arecido e co11q1cnctrado de se us dcvc rc!!. Durnntc a JU Í·
11 l1n pdwcirn visita di~sc-n""i"e que, scnilo j <l oso, e tendo
11ccc!!'sidnde ele rep ouso, dc1:1ejnva <lcixar a parochi.a e ohter

{] 06) A parod iia de Sn/1;111fo, p or cxcm11Io, lcm •iO lc;;u,, s tlc


com1nimento, u de l tacnmbirr, 80 (Piz. ), :i de MorriuT, ,n 100, el e.
VucE~t l'Ef.AS Pno\'INCIAS JJF. Rio DE J ,\N ETRO E MINAS 159

um canonicato que acabava de vn:;ur. Qnnnào o vi pcin


scgun<ln vez, vcrsun<lo a conversação sohrc a ciclaclc do Rio
de J:moiro, rncociooci, por acu so, um homem n <JUcm se
podia cntíio nttrihuir urnu cxtrnor<lllrnrfo influcnci.:i.
HConrn ! excla mou o curn , o sr. conhece F .... ! ficar,lh c-111
muito grato si m\: fizesse o ohscquio ilc foliar-lhe u rcs·
peito do ca uonicnto que prclc ndo, e, si fõr ncccs,mrio en·
trnr com <linheiro, estou disposto a fazei-o. - i\fas, senhor
ciira, ê uma simonia o que cst:i propondo!, cxclnmci, um
lauto surprchctHlido de que um homem que me parecem
rcspcitin•c l ousnssc fozct· scmelhuntc proposta a uru CX·
traugciro que 11 50 llie tinha ,ludo c usauchn de pôr cm
<luvidn f!cus esci:upulos. - Eu sei Lem, respondeu o curn ,
que C uma sim on ia ; nrns, infclízmcntc, neste pnir. 11 aimo·
uin cslií consa:;ra<ln pelo uso, e l:!Crn cI1u, não potlcrinmos
Íll7.Cr n ndn:•.
Pelo co ntracto feito eu trc o cléro e n corôa para a
,lcsislcncia dos d ir.imos, esta ul lim n é (JUC deveria cncnr-
rcs;nr•sc du rcp1t1:nçí'io das isrej ns pn rochiaes; entret anto,
jr1111nis co ntrihue com a menor imporlnncia para t.il fim,
e o, fieis súo ohrigu dos n .:ircar coru esse onus por meio
de c~molas. Mas não é pelas ig rcjns parochiace que cssce
ruc1ie AC inte ressam, Além dciisas igrejas e suas succursucs,
existem outt·us pcrte!')ccntcs a iro1umln<lcs, e, enquaulo
estes nltimo s templos se ornam com prat:1ri:1 e alfoins prc·
cios.is, muitas vezes n is;rcja mntr iz é complctnmcntc ohan•
donn,ln. A nrnis infimn povoaçúo possue iis ver.cs cinco
ou seis tem plos; mui uma eonfrarin d isriõc <le ulguns rc·
cursos lo so inicia a cons truc1)ío de u m,, igreja, sem pensar
cm como n tcn ni11u ri1; si, po1·ém, o zelo nr refccc, o cdiíicio
não se term ina, ou orn n•sc o interior e :1s paredes fi ca m
ca hi111lo cm 1:uinna. Co nslrocm·sc templos ec m ncccssi<la-
de, f:izenM,c <lcspczus Joucns pnru cdehrnr os padro ei ros
com fes ti vidades t}Ui1ai pa:;ãs, e, como jí, o Iir. n otnr alhu-
rce1 não se pensa cm fundar csrahclceimentos de eurí <l u<le,
hospitncs, escol.is gratui l,'ls, etc., etc. Nem mesmo se pode
160 AucusTO DF, S,\ tNT·HtLAm E

di:tcr que parn isso concorra urnn p icdndc JUal cntcn<lido;


nn maioria <los vezes o cnusn é o vnidn<lc. As irnrnn dadcs
rivalizam eutrc si e procuram d istinguir-se p or cshanj:i.
mentoa inutcis. Tão brrnndcs privile gias for:nll concedidos
ás ordens. terceiras do Cnrw.o e de S:m to Antonio, que ft c-
quentcmenlc, s;ío vistas n lutar com succcsso contra uma
<lns auctorid:Hlcs mnis rcspcitnvcie parn os ch ri8túos 1 n nuc-
toridadc de fiC tta pnstorcs.
O cl éro bra:ú lciro niio possuc unicnmcntc auctoridodc
ccclc!instica; tem, lambem, -c m certos cnsos, jurisdicçúo
civil. Qunndo h n umn <livcrgcnciu entre clérig:o e lcii;o,
e o primeiro é o au tor, faz citar o leigo perante seu mn-
i;ís trado no.tnrnl, que é o jui:: nrdinario ou o juiz ele fóra.
Quando, porém, o 1cig;o inicin a dcuumdn, cnt:io a cnuim
se plcitc in pcrnnte o juiz ccclcsinstico, cm primeira ins-
tancfa, o que cb aw 3m vignrio da unrn, e <leste se uppc1n
pa ra o vignrio geral da tliocésc.
O t.'it;ario ela. vara poss ne, nlém <liBso, ou trn cspccic
de jurisdicçiio. E' jui?. d os casn mcntos, e ni'io ;e pode con·
trnh ír ncohum sem o ~c u consentimento. Ainda que n!!
pnrtcs este j am Jlcríci tnmcn tc de nccôrd o é ncccs9!1rio que
tenha lug;1r um p rocesso per ante o vigario da vara, e .:,
rcsultmlo dcssu ucçõ:o bi:t.1rrn, é urn n provisiio que se png:o.
por 10 ou 12$000 réis (cerca de 65 n 75 Cr.) ou mais, e
que auctoriza o curn n casar os nubentes. Si cxi!tc n
6omhm de um impedimento, então n <lcspczn so be a 301
40, 50$000 réis ou ruais. E' vcrdn<lc <JUC não hn nadn a.
necrcsecntar n ci:sne dcspczus p:ll°O n ccl'imouin do casa-
mento propriamente dito, ums é ncccssnrio di.,pcnclcr ai nda
1$200 rêis com os proclamas. A!!.sim, cm um pniz onde
jú existe ta11tn rcp ugmmc in pelas uniões legitimas, e onde
Ecri a tão csscneia.l pnr,1. o Estado e a moralidade )Hililica
que clbs fossem cucor,1.jndns, os in<l ige ,ltcs sõ:0 1 por nssinl
dizer, a rrast;1 dos pela Cult a <le recursos n viver de mo do
i rregula r. Ou,·j u w e:tcenlote lnm cnt:ir-se nmnrgmncute
úc que o rcspeit.tYel e gene roso bispo do Ri o de J noei.ro
VIAGEM l'ELAS P n OVINCL\S DE l ho DE JA NEIR O E MINAS 161

houvesse cn sn<l o, o u m nn<lndo ca sar, no tl ccurao <lc suas


pcuosas visi tns p nstoracs , pesso as que niio podiam p ng11r
ns custas l1nhi tu acs,
Alêm <lns ;illrilm içõcs que ncaho de wcnci ounr, o vi-
gario du. varn. tem uinil:i v:iri:1s outrn s. Assim, tendo tido
ncce~sid:i<lc tlc umn licença p:uo. enterro, diri ~i-mc no curn
dn p ar ochin cm que o ohito fr,,.cra lugar (106-n) ; este rcs·
ponilcu·rnc que IJ:\o me podcd11 co nceder n nuctorisnçiio
que cu sol icitnva scw o consentimento do vi.sario da vara.
Aprci;cntci, pois, umn pctiçiio n este ultimo, q ue me conce-
t1cn n nuctorisaçiio, e fui obriga. do a png:n l-n,
Em 1796 o cc uu<lo <ln cnruarn <ln VW11 de Cacté rcprc·
l!Cntou ,í l'uinh.i. D. ;\{nrin I contrn os provisões que QS
bispos de L'l fo ri:urn.i. faziam pa:;;i r aos enccrdo tcs de su nR
diocéses, e sohrc os p 1·ocessos ridiculos, que <lu os pe!!S.oos,
CJHC se cn tcn<l inm u1lmirnvdmcnt c, ctn ru ohrign<lae n fa1:cr
p arn contrah fr m atrimoni o. O governo m nlHJ ou, n prin-
cipio, tomar n]gum ns informnçõ cs, mas n rcprcscnt açüo nã o
teve com!cqucncias.
Tudo o qu e acnbo de dizer demonstra j ii sulíiciente•
men te qunes siio as dep lornvcis condiçõe s <ln religião na
cliocésc de 1\ln~i:uma. Procurarei ntc n unr, ton to quanto
wc Iôr possivcl, o que 11intlo tenho a nceresccn tnr n qu11-
dro tito triste. O principal dever, po rém, de quem escrc,·c,
é dizer a ,•cnladc, e, dando-se n co,1hcccr os nhusos, pode-
se ter n espcra nçn, repito-o, de que se fnç.iru eeíorços para
<lcsc11rni1.a l-os.
Pelos males que ncaho de rcícril' nrio devem, todavia,
ser julgados com muita seve rid ade os ncltl;1cs m embros do
cléro Ue i\inriannn. Seus erros si'io n comc,1uc 11cia tias
circuustancins crn ,1ue se foi ach nntlo succcsei,·nmcutc o
po,·o hrnsilcirn; o costume nenliou fam iliarizando II popu·
laçüo com os nhu sos , e t.ilvcz que u maioria dos ccclesiae·

{JO~•) Tro!3·tt, p,,.u,dn,,ni~. ,1• winro ,lo \',u 1'rif111 1, ,.,3 ,lo .l o •" lor. fal•
lu f4o ,,., S. Jo,;o J·1:t Jl,1, pot ocuu; 0 do \'l11 r1i1 h 11~,rrnlu Ju nfij S. frJ11ch r<0 •
P•l• l' •~• iicl.:, úa Coyu,

li- \U.GL~$ ,, l,O


162 ÁUCUSTO DE 5AINT•lf1LAIRE

ticos m:;i.l <lcsconfic <lo mnl que praticnm o u <lc que são
cumpliccs.
Sabc-st: que Po1·t11gnl é um <los pnizcs <la E ul'opn cm
qnc n ignonncin e a supersti ção mni s nltcra rn 111 a JlU rcz:i.
do christi nnismo . O:, homens que pm•ou ram o Brnsil u iio
tni 'l.ia m, pois, <lc sua potri a, siniio um n i<lcia obscura e
incomplctn <ln rcligiiio chri stú; e, quando chcgnvnm á
Awcdcn, os <lcsrcgr.11nc11 tos da moioria <lcllcs já lhcB de·
ver iam ter v nrri<lo <lo corn çã o os fr acos principias de mornl
ncchi<los Jur an te a pri meira juventude. Dcixn,•am n pn·
tria: p[lrn enriquecer, m ui tns _ vezes m esmo, talvez, parn
fni;ir aos rigores ela justl~a, e é fa ci] de con ccher que umn
,'l<l:i. consa; radn :í nvnrczn e crucM:uic, cm um., região
airi<la ba rb ara, cm p ouco propr i,1 pnrn in sp irar-lhe s i<lcias
1·el igiosas. Os obstaculoa que n cada passo encon t rnvnm,
fl8 guerrns qn c crnm ohrig:i<los n austen lnr contra os indi-
genna, as <lifficulcJndca sem con ta pnr:i sati sfazer ns nwia
prementes neccS! ida,lcs, ahso rvinm-1 hcs todos os pcnsamcn·
toa; qu e tempo Iltcs soh rnria para fazer u m ex ame ele cons-
e1cnci,11 e rcllcclir so hre seus dC\'crcs? EmLór:i od ian<l o
aos in<ligc n as, mcscl avnrn-sc cou1 cJlcs; n vi J :1 animal <lesses
povos só podi a augmcn tn r o gosto <le seus o pp ressorcs para
n liber tin ngcw, e esse gosto fo rt ificou-se d cJJ o is, nin<l:i mais,
pcfo introducçiio da escravatu ra. Vi crnrn padres i:;ccul,1·
rcs de mistura com os pri mei.rO!i linbi ta11rcs <lo Il rnsil; 1n ns
eram nrra shulo s pnro o v icio pelos h ome ns de cspir ito
avcn lurciro qu e os roJcavnni, e seus m:l ns exem plos, r c·
ngintlo cm scguidn sobre os leigos, clcviam co utril.mir pn rn
e11coraj,1l•o! ctn seus desr~gramentos (106h ) . Desse modo o
desprezo pe la rnoral to rnou-se universn l. Com o tempo os
comliçõc~ !oram se modi!ieanclo, sem duvicla; mns eo liio

(106b) A rc~peito ,los ,·ieios do s primeiro ~ clcrico~ d 1cg!lJos no


Bm~il c11 co11tr:nn·~c 1cstcm11nhos clof[ncnlcs nu Primeira Vüitnç,io ,lo
Snnto Of/icio 1ís prirlcs ,lo llru sil - CMfi.núr's da Dril1in - S5u
!'nu lo, 1922.
VJ,\Cfü\1 PEL·\S PnO\'INCIAS DE Rrn DE JAl\'EtRO E i\!JNAS 163

j :í o relaxamento fnzin parte <los costumes, e, elevemos


tlizcl•o, os exemplos que <lnv:t n côr tc d.e P or tu gnl durnntc
sua pcrm:mcncin no Hio tle Janeiro, e a vcu:1Ii<la<l c que
introd uzi u cru t ud o, eontrihuirnm aincln m ais parn a cor·
rupção gernl.
Passo u-se n olh ar com indiffcrcnça os dc,•ercs mai s
c~scnciacs; ns fn ltns co ntra os hons costumes mnl se eou-
si J crn m falt n.s, hoje cm clin; n rcligiiío contin uou sem mo·
1·al, e <lclb apenas ~e conscn·nra m as prnti cns C.'\'.tcriorcs.
Chcgo u•sc, m!!smo, ao pon to <lc observar cstns ultimas com
lrn stn ntc dcslci.xo, in nis por l1 nl1 ito qu e por co uvicçiío, e
muit as vez~ clclfo.., S<'i perdura uu1 li geiro vernir.. As!! Ím ,
usn-se ú 1u issa hnter 110 peito, e ao mesmo le111po conver•
&nM;e com os ,·isi nh o~. Qu asi todos os l\fi11ciros usa m
um r osn rio ao pescoço, mas muito poucos existem n quem
te nha visto rezar.
Os deveres dos leigo!:! se limil nzn n um·i r IDÍ!.!m nos do.
mingas e ili as !Htut ificndos, e n se con fcss:ir por occnsião
da P nscho o. Appnrcecr nn igrcjn com um livro é cx pôr .
.!!C no ricl iculo, e si existe m n a provi ucí n d:is l\Iinns varias
cxcmplnrcs c.l:t E sctipturn snn U1, é ce rto, pelu menos, que,
cm toe.lo o tl ccmso de minhn viagem, npcnas vi dois. Os
Jrn rochos miu têm obrignçúcs muito m ais nm plns q ue ns
dos i;i mp lcs fiei s. Dizem npenna umn m issa si mples :1oa
domin gos. Não são ohrignc.los, 11cm mesmo, n dizcl·n sem•
J1rc na igrcjn pn roch ial; pocfom escolher í, vontac.le orn
umn i ;;rcjn, or:i outra (J07). Jnmaü, se faz n leitura cio
Ernngelho n a missa paroch ial; mio se re za m :1s orações
elo pr:i.ctica; não se fo z c.loutrin:-tç:io, e uõo se snl,c o q ue
siío ,·cspcl'ns e completas. Os cm:as npc n,,s visita m os
doen tes p aro. n aUm iui su·a çúo Uoa sncrnmcntos ; nuuen c11 -

(107} Foi, pelo mcnofl, o quu cll vi cm umn villo cJll tJU C p:isaci
cerca ele nm me...:.
161 A UCUSTO DE S ,\I NT•EIJ[.,\U\E

th ccbl!!am ns crcunçoe, e, o que pnl'~cc ninda mais iacrivc],



n:io se <li'i o sequer trnb:ilho de cx om i.nnl-ae para sab er
si csti'io sufficicn tcmcntc doutrinndos pnrn fn zc r a primeira
commua húo. A confissflo é de todas :is fum.:çócs saccrdo-
tnc8 a que tomn rnúor tempo aos padres, e vi cinco 11cgros
dcspnchaclos cm um quarto de hora. Si os ccclcsiasticos
lêm o hrcvinrio, deve ser muito sccrctnmentc, pois npe:nus
me succcdcu um a vez surprchc nclcr um no cumprimento
tlcssc dcvcL·. Ser pndrc é uma cspccic de meio de. \·ida ,
e 011 proprios clérigos nch ,, m natural considcrnr assim o
snccrdocio de que csLío investidos. Agradeci , certn vez,
n um vignrlo que nssisti rn, cm seus ultimas mowcntos, 11m
h omem por quem me intcrc!!snva. - "O sen hor núo te m de
que me Hgrodeccr, rcspo ntlc u-m c clle, sou pogo porn isso".
Como as fun cçócl'I succrdotacs deixam nos padres baa-
lantcs lo.zerei;, não é paro. se aclmirnr, que, no mesmo tempo
em que os exerça m, se occupem, frcqucnteru cntc, tlc ou·
lra.s coisas. Niío foltam ex empl os de p nc]rcs cnlrci;ur•se
ao commc1·cio1 e mesmo, terem loja ubcrta; nlguns súo
n,hogndos; e conh eci um curo, muito digno, nlifl.s, que,
todoe os domingos, depois dn misen, ia caça r ve;1doe com
os nmigos.
Quonto no mais, si os snccrdotcs es tão longe de serem
isentos de ddcito!I, devemos rcconl1cccr com prazer cruc
não têm o <b hypocrisin: mostr:un-sc tncs quncs s,io, e
niio · procuram pns~or pelo que núo são, usa ndo de solcru-
ues discursas e all itu dcs austéras, Fóru dos cidades suu
moncirn de ves tir nfo se distingue, cw absoluto, dn dos
leigos, e niug:ucm se cepnntn de Ycr um curn de hota.9 7

cnlçus de nnnk.im, camisa clcs..ibotond n e vestia de chita


verde ou côr de rosa,
Do que acabo ele dizer núo se deve conc1uJr, en tre-
tanto, que o cléro da diocése <lo Marinnnn acjn in tcirowcu-
tc composto de ib'lloroutcs. O ultimo bispo dessa cidndc
VucEM PELAS Pnov1Ncu s Dg Ibo DE J Ai'lEinO E :i\'IJN,\S 165

tli ííicultnvn 1,netantc n investid urn de ordens sncr.1s (108),


e, si e:eus d csignios niio fosse m nmi tne vezes cont rariudos,
enco ntr:ir-sc-i:l nn pro,'l uc ia du.s Mirn,s n umero muit o
menor de snccnlotcs jniJignos tlc scl- o. Os elementos p:ira
umo uti l rcformn ruio cstüo n imla eompl ctnmentc annul;,.
(los; ma!! será ncccesnrio, parn lev:il-a por dinnte, muito
tempo e prndencfa extrema: feri n do 1le frente os hnh itos
i11vutcr:1dos só ~e potlcm co lh er máu 9 1·csultados. ScrÍl
ncccssnrio, píira comcçnr, que só se concedam onlcns a
incliv iduos eompctc11 tcs; se rest nbcleç:im os concursos, cuja
lcmbr:mça mio está nincln npagn<ln; e u primeira coiso
n fnz er, cm scg:uidn, !Cria exigir pouco :i pouco doa curns
11ue doutrina ssem :is crcnnçns, e fiz essem, no.a domingos,
ligcir:1s pré clicas mor aes (109).
P ovo nenh um tem tnntn i nel in uç,io como o de Minas
para se tor nar religioso: e mesm o, parn sêl-o sem fonn lis-
mo. Ao mesmo tempo csp iritu,1listns e che ios de rc ílcxiío,
incli n01u•sc n nlnrnlme ntc, p:irn íl s co i11ns eérius; eun viela ,
pouco occu p;11la, fn,·orcce nimln mn is cssn )l t Opens:!o, e
se u genio nffcctuoso prc1l ispõc n mnn doee pie lloclc. E m
~ernl, os Mineiros eiío mu ito vc11t11 rosn mc ntc c]o tuclos pelo
P rovidencio: ,lê-sc-lltcs bons i nsti tui1,sõ cs e potler-se-ú C9·
pcrnr tlHlo clcss:1 gente.

(IOB) Quero rcfcrir-n1c uc1ui ao rcvcrr.mlo p:ukc D. CYPRIANO


DE S. JOSS, 11u e fnllcceu n U ele ui;:osto de 11H7. A 11,lm inislraçiío
du sc 11 "11m:ssor, o P. JOSE' DA SANTJSSIMA 'l'UI NDADE me ó
c01111,lct11mcntc Jcsconl1cci<la.
(109) Do f\ UO se 1lisso adm o 1150 1lcvcmos concluir, tf.lJ:wi ri, (IIIC
o clero tio Drnsil niio 1e11lrn 11rcs1:iJo oli:un11 serviços o seu p:ii1,, Dou·
,·n rclisiorns que -'D s:,crific:ir:im sencrosomcutc p:ar.i ci\'ili!ar oa Jn.
1lio1 o 11:ir.i subt.rahil·o~ :í tyranuia Uc !.'CU& op 11re1~orcs, Quanto ao
clero scc:ulur, c: i, como 11 seu respeito se exprime um cscriplor pro·
lc~ 111n to quo nitq;ucm po<lcr.í sur. pcilar tl c parc:inlidncl c: "Tlicra wa.1
no clClls o/ wcn ... 1cl10 pm~c~sc1l, . . rim .m mr. dc.1irc nf doing goo,l."
(Snuthcy, lhu, o/ llra::., Ill, P"b• 071). O 11 ulor escreve cssn phr11 110
1rntomlo um c11hoço 1;crnl J o ~ lodo do Dr:u il ontca Jo c:hcsal.U1 do
D. J oii.o VI oo R io Jc Janeiro,
CAP I TULO IX

PEHCUHSO DE MARIANNA A CATAS ALTAS.


CAUSAS PIUNC IPAES DA DECADENCIA DA
PROVl.!"\'CIA DAS Ml.t"\'AS

Povonçiio <lc Cmmirnos. - Molcstia denominada morpltéct.


Povoação ele B011to Il0clrig11os. - Povoaçiío de lnjiciowulo; "~
g-ctnção. - Povoado ele Morro d'Aq11a. Quente. Povontlo <le
Catas A l(m;. - As qun t..ro causns da decndencfo, dn JYJ:ovincil\
das i\lina.s. - Primeira causa: manr!irn erronC?a 11or que os mi-
uera<lorcs consitlcrnm o fructo tlc :;cu lrnbalho. - Segunda
causa: o systemn ngl'icoln; origem desse systcma. Fnltn tlri
adubos e ele charrúa. Queima dns f lores tas; plnntnçõcs de ce-
reaes feitas nns cinzas dns arvores. Cupociras. Capim qor-
d11rn. 'l'errns nbn ndonudas <lcpois da !iC!te n alto colheitas.
Dcstmiçi1o funesta d.:is mattns. Decreto nbsunJo promulg::i.do
sob o ministcrio do conde t.lc? Linhnrcs. Emigração. Re:mcdio
no nctual estndo de coisas. Proccsso!'i <lc cultul'n cmp,·c~ados
;por um haliitnntc do!'; Aço 1·es. - Terceirn cau!'i n: a pretensa
conspirnçiío conhecida sob o nome Oc lncanffrlc11cia das Minas. -
Qunrt.l cr.usa: O!I longos prnzos parn pa~nmcmto concedii:los
::ios adquirentes ele bCns eon!iscndos. - Maneira por que os
pobres constroem suns cnsus; fac ilidade? com que se des troem;
ntinns chnmndns tapc,·as.

A rcgifio qu e ntrn\·cssamos entre IH:w ia nna e n PO\'Oa-


çiio de Canwrf!OS, cm qu e fi1,~rno:1 íl lto, niio apresenta
uc·nhum vcs tigio ele culttmr. C:mwr gos, sédc de uma pn·
1·ochin, está sitnnda ó uw.rgcm de um rcg.i to cm posiçiio
hnstnntc tr iste, rodeada de morros ilcf!olndos 1 cslmracaclos
por 1icsqu i;r,nclorcs de ouro (110). Seus nctuncs habitou·

010 ) A povo:içiio do Cnmnr~o!, ou No$Sf1 Sc11liom rlfl Concci.


ção rlc Camargos i;iln11 cb a 2 lcgnas J c .i\lnriun11:i e fJ.l Jo Rio tlc! Ja·
11 ciro, é :i. ~érlo 1lc um:i 1lns lrc~c p:i.roclalns que conslituc111 o termo
do Muriaunn. (V_ Mcm. hh,r., vol. YJII, pnrtc U, pug. U·O. A f!OIIII•
lnçiio <lcs~:, 11:irod1 i:i. se clr.,·11, Ecgu111lo Piwtro, a 1,000 i11tli\·i1luos, e,
scswido d'Eschwcsc, 11iio aui11 ,;i:,, cm 1813, a n1aia de 82G.
VIAGEM PELAS l'novmcus DE R IO DE JANEIHO K l\'IlNAS 167

te, são rnuito pohrcs; po.ssucw parqui ssimoe cscrnvos parn


poderem mnn!cr lava gemi: de ccrtu importnncia, e suns
cnsos estii.o mal eonscrvudns.
Vimos, per to de Cn nrnrgos, uma mullter atncnlla 11e la
molcs ti:1 que os i'l 'fineiros den om iu rnu morplicn, molcsti n
contngios n {111), bos tante conmmm, é ve rdade; muito
menos, porém, do que ~e tem pret endido. O fo cics da!I
pcssous doentes é de um vermel ho p nrdnce 11to; enormes
,·cr.rugns Jefo rmn11t-110 i ntcirnment c, e muitus ,·ci.cs os
oJhos mal se distinguem ele permeio n cssns l1orrendn s pro-
1uI1ernucb,s.
Tendo deixado Cnurnrgoa seg uimos, durante a1guw te m-
po, o cónego que corre proximo a csrn po\'onçiio, e fi ca-
mos imprc..,;sio nu<los com a semclhnnçil entre os plant.,s
desse tl istricto e ns dos arredores do Rio de Jnnciro, eemc-
lhnnçn pouco extrnnhnvcl, nliás, pois que n os nchnvnmos
cutiio a leste da i;rnndc c.:ideia que, com o se 1lissc, formn o
limite entre a vcgctuçiío Uns m:lltas virgens e a das Tegiõcs
1lcsc:ohcrt,1s.
A di5't:rncin p ouco co nsidcrnvc l de Cnmargos pnseumoíl
()Ot n e,ao Rodrigues, outru povoaçRo si lumln 1í margem ele
um córre go, entre m or ros pouco c1c,•ncloe, e que recehe
um .;1 spccto lmstan lc p iUorcsco <ln prei;cntn ele 1mmc1·osu11
bunancirn s pb ntnc1ns pelos bnhitnntcs cm t orno de suns
cnsas.
P :i rn nlém d e Dento Uoddgucs ovi~tnmos re penti na·
mente a Scrm <lo Curaça, um dos pontos mais clevudos (la
cnt1cin oceidentnl, e cm hrc,•c chegamos n /,i ficio ,wclo.
Essa pov onç5o, situada n qu:, tro lcguas ao n orte de Marinn•
na, é cons idcrnv<'l e bem edifíc:u]a. E' a t.êde de urun pn-
roch i:i: e nn locu li dndc se contam trei. igrejas (112), F oi

(111) A~~ci;ur.1r:un·mc, 1nJ1n·i:i, 'JU C 0 1 que l rn l:i ni IHi pc!SOM ttla·


cncl:i! por cs•c m al no hospital tlo loni;íl díll:i íun,l:ulo cm Sii ri Cl1ri~·
lov:io, pr.rto Jo Rio 1lc J:rnciro, se consc rvom puríci 1:1111c11tc smlios.
(ll2 ) A 11:iroch iíl <lu Tnfi ciona<lo 1 ou Nos5tl Srnfw ru ,fc Nu:11rc1'1
du 111/icionado (e niio lnfi:ciiomulo, como jíi &e c~crcvcu) , ~0111prcl1Cn·
168 AUGUSTO Dt SAINT•Il11.A1RE

cm I nficioniulo que nasceu o P. ]o!ié de S. Rita Du rão


(112-a), autor do poc mn intitnlado CaranmrlÍ (113).
Depois de pnssur por Inficionndo a trnvcssnmos um
terreno int cirnm cntc fcrru gi no!lo, cober to de mattn~, e :i.hi
recolhemos grn nd c nmucrn de 1icUas plantas, principnl-
mcntc el e a pocynnccaa. OhscrY,1mos qu e cm gernl os ter-
renos dcesa nntu rczn aiío os que nprcgcu tnm a fl oro mn is
vnrinda . As plan tas siio c m geral menos vigoros:1s que cm
outros lugares, mns es tão longe de conter tn n taB p nrt c8
nquosn!!.

<lo dn;is succu r!:H:i'I o pertence no tcrmn t1c Markm ua, (V. Mcm. 11i_1t.,
vol. VIlI, p:ir10 JT. pni::. 8S) . Em 1813 :, p o1111l:ição 1lcssa p:iroc:ltin
!O clcvn\·n, sctu111lo <l'Escliwci;c, n 1,102; n1as Pi1-·1rro J iz so men te,
cm sun ob rn imprcS63 cm 1822, que clla ~o hc n nrnis tlc 3,445 in11i-
ví1luos. In fici on:ulo estú sit u:u1u :tos 20º 11' Jc lat. e 333° 11a Jons,
O 11om<1 d o ln /iciomulo s i~niíica clctcriorrr<lo, e r foi J;ulo, ~csmulo
C:nnl, 1i povoa çüo fJnc o usn por1111c o 011m f] IIC l:i !C cs: 1rn h ia 11:i o
c r:-i 110 tiío i tom q11 ib to co mo o que íôr:i u priucip io Jcscolicrto.
(112·• ) l'h u iJo <nlro o, ~n11111 J o l11 B o n:a, ,,n f il!,11 Jo l'l'J.<nto, ,n Dr r ,,.1.,
n oJrÍ!;n<1 O urio o l>ona Armo C,r,c a do )fo., .,, J>u, nn • • 11r im clro, •nno o .,., !\lo
Jo Jono lro . r tt ndon<!o no Co!lrdo dot Jr1t1 ilao- Fol ,!, r oí• r• rn rMU•it~l. 1111,lo , , .
tu ,fau. tlo 11loron,l•·•• "" Cohn toro, ~ ,n,un,lo ro,11 Q Or J;,u do1 l:fon•Ho o ,Jc S1oto
,\ fnlllnho. Foi ,lo1>0h, r11r 1ru1 1~1,nto , , , 1<0!1,SJe 11.!<1 1,101,n do 1Alr11, D, Ju:o
(.'o ,rr.o do Cu.,!,~, f'"'º rdoclor .z., um a pulout '1"º '"" p«l~,lo puMl<ou f0111r• 01
l~yolhti ,, 111m Jo rtconuHnJa,. , o ao rno«1un ,la l'uml,al, ,·hto <omo , .,..,Jo ru<nlo
Jo , Tn•-ou1, rroo!~u "' c•mrromc tl hlo no p,n,uH movl,ID <ontr, ,-,1.,. Não tmdo,
(lorino, olttiJo a, , ocomron••• 11uo c,r,,r••• Jo f' t<h..Z•, o, ,lcmai, • 1nGlo, •lor,,,,.,u,/o,
,c, undo ,!11 o fc111it1 r .,J,., ,\n1unt1 VJ,-i,o (A,1hur Yl,;:u }. ror "'"""°'• Hl<"Iº''"'º
Dur.io Jrro!o, Jo , e.alumn!u 'I"" cnn1 u 01 ííl!,o , Je Son\o 1,,.1<10 r•or•!.;,., or,1!n,.nto
~ rnr r•«l rlo. l ncen,nJo, on!m, no <6Itro Jo l,l• pCt o <lc l'emhol, r•«• r1••ru, Jl1<1,
!ulo•t Jo t~rair!o,-n. u,n ,.,n! a !nldi,!<l,Jr, pnr in, . riu• u h,nlo u o ,:urrrn r1>ho
l'orh•u l " Uer111nh 1 10 tempo ~m quo o no no poo11 n achHa HI CiuJo,1 llo Jris•,
onJn foi rruo. l::n1«,011, rn r '""ª 0« 01icio, ,o M••ri ur 1 ,fo So,.l a .,,. r,U.aln(iio
r or c1t<i1,10. o • n1r roil,:, rhe,.1<n11011chJ1 do 111 n ulosiin com u l,hl'O ,to l..o:irl•.
Qu on,lo ruuru.au o lihc<J,Jo ,H rlA!u,10 o Il01n1, onJa , • .,, ,.,1,n,u 11,c unr\Uar,m
1 pro1or(do do l' ull!tco. 1cndo nomu,to co~ K rud<1r ,la Jlll,Jhulo<u l, onci,iana. \'ollo"
a 1'0,111~'1 em 1774, 1<;unJn 'Jh,opl,ilo Jlu~D {Fili..in Ely,/o o 01 J/,s/,1,nie, do
,fr,odio) roa ,. 411!odo um lu~ar do [rn!o na Unhct1!J 1Jo J 1 Cein,hro, ,;uj1 Orr1,;o Jo
So,,l~nc/o cin 11,a foi rur ,u, pronuudoJo, F.K•c•·u• rnuitu 1•<>Ulo1, 'lUt 11 0 p~u,le
mal•rio •~ rcrdnan,, .1.;.,, J. Co , ~mu ,t',, , uje pri,nelro , ,1JfÔ• ó Jc 1,Dl, o rol!tcc u
no ,o..,colo do o Cru !DO<I I Jo l.i1l,01t "" 71 J~ Jon rl,., ,lo l1U.
(113 ) O Br. Denis trnn scre\·o um cxccr1110 i11 1cre~~ontc ,lo Cri-
rrinmrii no ,cu RcJ11p10 da lfistorii,1 litlcrarin rlc Portu g_nl, e J cpo is o
er. ilu Moni;lu,·o pul,licoc n lrnJu cçíio co u1plcta uu 111na im il:içiio
d esse po ema.
VucEr.t r•EJ.,\S P HO\'INC IAS DE Rro ni:: J ANEIRO E l\1JNAS 169

Certos vcgct:ics ind icnm q unsi com scgu rnnça nbsoluta


n presençn <lo fe rro, e, entre ellcll, devem-se citnr prin ci-
pn1mcntc trcz cspedes de ,r u inqn i11 n de ca ule mui to tl cl.
gndo, que, ~cnc1o mui to prox imn :!, s:i o confundid:is pelos
hnbit;m tcs da região soh o nome de quinn da Serra ou do
Remijo, e empre:;adns com C).-Ílo como fcl,r ifu gns (cúic/roria
fcrmginc!fJ., V cllo::.ii, Rcmijiarw, Aug. de Sain t.Hi1.) (114) .
Não longe de lll fi ciouado encon t ra-se ú povondo de
Morrn d' Agua Qucnt~, cujo nome é devido a fontes thel'-
macs que cxis tiRm outrora cm suas pro:Omicladcs.
Forrun 1lcstruid ns pcl ns cxcava.çÕC3 ah i feitns, n a cspci:nnçn
de cncon trnr ou ro cm maior alnmd nuci:i quo u1h urcs.
Desde mui lo te mpo j{L ti ulin mos ,í csqucnb us nltns
montnnlrn s ehamnclas Scrr1t ,lc Catrrs Altas, que J,Rl'eccm
co rtndns no cume, e apl'~sentum rochedos nú!! de côr de-
negrida separa dos por cscnssa \'Cg.c tação. E ssns m ontunl1ns
toru.1m o nome de unrn povo a~iío a que cm hTc\·~ chcgn-
rnos, e onde pn!!snmo:1 n noi te. To do o rHn se p:1s9ftra r,cm
(JUe 1ol)rigasscmos n me nor lavour n; atravcss1írnmoa nlgu-
mas ho.1~ pn st,,gcne, mns se m a presença de umn ovclh n
ou uma c.,l>cç:1 de gado, !lcqucr; e o que JUnis frequen te>
men te clrnmnya nossn ntlcnção crnm os manos ÚTidos, sul-
cado!! em to<lo!! os sen ti do!! peln miio rlos min era dore s. Oe
homens que :is \'CZC~ :n·istnvnmos no cumpo eram negros e
mub to!I , occ up,ulos n.o. procur a do ouro.
Cffl a s Alf(l,,; (11 5) ele Mu l o dcttlro é .sédc de um n pa-
rochia nl:s,ís considcra\'cl Os l u hit1m tcs nctun cs dce!!n
povonçfo, coroo os de Anton io Pc,rc irn, nüo se cn trcg um
ia ngricu llu ra ; e quando u m trnhnlho de a1g:umne ho rne

(lH) Vi,lo a Iu1rodncção .í llistoria ,las plantas mais notavci.,,


etc., o o Jh-ro 1lm1 Plm1t113 tU II U<' ., ,lo, Brasileiro.(. Tnh-c1. fl\lC CblO!
trcz cspccics niio scjnm siuiio vnl'i c1b dcs Jo umn EÕ.
( 11 5) Dc11001inn11i-so :i~~im os c:<cm·oçÕc5 foit::l s pelo, 111i11orn.
clorcs. Dcs10 moclo, Cat~ Altas ~ii;uífic.1 cxc:i\·:1çõc11 11rofw1ilu.
170 AUCVSTO DE S,\INT-HU.,\JRE

lhes rendeu trc;,; ou qua tro vin tcns de ouro, vão <lcscan-
sa r (116) .
P or toda n parte cm que cstnciorui,•amos cxcitávnmo~
curiosi<ln dc gcrnl. J:i uo Parnhyho~ 36 pessoas tln 1·cgi:io
qu·c, pela n p parcncin, eram gente de importnucin, nos ti -
n h n-m ro rlcndo, e cnch inm-u os de pe rgun t as. Em Cnt;is
AltnR fora m mais lon:;c: hnviíl um a n1ul ticliio dcnn tc <ln
j nnclln crit que cu annl ysavn pla ntas, n qual me privnvmu
dn luz que me cm ncccssarin.
Foi cm uma hospedaria que pn ssnmos n noite, e, como
cm todt:is cm que nos hospc dúrn mos uté cn tfio 1 fomos se r-
vidos cm baixcUa de prn tn. Depois do junta r a dona do
albergue tocou ;;u itnrr n e cantou cr..,m suns irmã s fi e run-
nc-iru muito .igradavcl. As canções q ue essas senhora s nos
fizera m ouvir ti nhnm sido compostn~ no proprio pa iz;
eram vctsos ,macrconticos ncompnnhndns de melodias tcr-
n:1s e muito ndcquaclas no violiio.
Cntns Altas, Inficiom11lo e grande numero de outras
povoações elos dist rictos :rnrifcros <ln p-rovincin J.ts :i\linas,
fornm cdi!icn rl ns co m muito m ais esmero qu e o mn ioria
dns que se vêem cm Frnnça, e mesmo n,1 Allcmnnh n; forum
outrórn riens e prósperos, m as ,1ctual mcntc niio ap resen-
tam, como t ocfo a zona drcuujnccntc, si não o cspcc tnculo
do nhnndono e cln (lcco1clcncin. Podc nM1c nttrihuir d iver-
sas c:mens a essa mu dnnçu: dn rci n conhecer as qun tro
principac!!, 11 sa hcr, o mo do crronco por qu e os m iu ct·;Hlo-
rcs semp re considcrnr nm os fructos do seu trnhalho, o ele-

( 116) U nm pnrlo d:, pnrodii:i de C:i. tnij Ah:1s, ou No$.SIJ Sc11l1orn


'1n Co11cciç.io de Calas Alws 1Ic Mato dc111ro, 11crlcncc no term o llc
:'\forinnun, Oulra no cio Villn Rkn, Olllr:t no <le C1ctê, un1:1 qu:i.rt:i
onfjm ao <lo S:i. haró. Scg1111do d'Escl1wc,;c, ;, 11npul11çiio <lcs~n JHI ·
rochin orçnv11, eni 1813, p or 2,,144 i11<lh- i<lu os; pcln ohr11 Jc I'iznrro.
im prcssn cm 1822, nscc n<lc n 2,899. A povoa ção de Cntn!. Altos cst:i
loc:i li1...llb 11 6 leguns do !\fa rb nn :i, e 88 tfo Rio de J:111ciro, pelo
20° 7' do 10 1. S. E' incluiudo a parochi,1 Jc Cnt:i.1 Ahu s que 10
colrtaru trezo no rcrmn do ~Iorinnn:i (Mcm , fliM., voJ. VIII, p:1 r1e
II, pns, 85).
V uci::M 1'.ELAS PnoV TNCIAS DE Rio DE JANEIRO F. MINAS 171

fciluoso sys tcma de agricultura. a cJopt:ulo, os crc<li to!'l a


long;o pra:rn concc cJi dos :ios nn cmn tantcs ele bens coufi scn-
doe, e os fJCrscguições que nttrn hin sobre os h t1bitnotcs mn is
l llustrcs <la p rovincia o prctc:usn conspi rnçi'ío conl1 cc:i Ja
sob o nowc Jc bi co,ifidcucin da s illiu ns.
H o uVc wn tem po cu1 q ue o Olll'O se cncontrnvo. c u1
tont a nhun da ncia nos nrrctlorc!; Jc VilJa Rica, Sn h,mi, Vilfo
do Princi pc, etc., que, pnra <lcscrcvcr n rjquczn <lcssae
1.ona s, a in<ln li ojc se repete com sn ud ndc que, qun11<lo 6e
nrrrt11c:wn umn touccir,1 J e cnpim, e se sacuJjam :i.s raizcs,
cu hi ,1 o uro c m pó <le mistm:n com u tcrrn. Os m incra<lo-
res 1Tc slumhrnclos ncrctli tnv,nu qu e cssns 111irific11s j:nill ns
ca:nm incxgo tavci s; <lcspcml ium im prcvidc utc mcntc to do o
ouro que extrahia m, e i:frnliz uva m cm luxo e pro1Hg-nlid u-
<lc. O mcl:i. l prcciosoi por(~m, q ue comititu ia o ohjccto de
suas pcsqu i,rns 11.io se rep rod uz como os fru ctos e os cc-
rcncs; e, revolven do immcnR!H! cxtcm sõcs <lc terra , <lcspo·
jnnclo·ns elo se u Jnumt!'l pd n opc rnç;fo d:1s lrwagens, est e·
rili zuram-n as para sempre. O ouro que se rc tirn J n terra
niio deve, por conscq ucnciu , ser cow~i dern <lo como um renrl i-
rn cnto, e sim como capil 111. Este ouro, polS, era n ece!!sar io
fazcl-o vnlcr, so b pen a de ter n sorte <lo p rop ric tar io que
vcucl c. aun henl rulc p or pnrccll as, e foi isso o q ue nco11 1cccu
aos mi nc.rn<lorc!!. N,ío conhc ci um Jn uis que uma m aneirn
de cnpil.1 1iia r : cornprnr, como meios rl c cxploi:nçiio, ne-
gros e hu nos, e esse emp rego cru p rccario. Á m ctli cl a
que o ouro cru re tira do <lu tc rrn. sahia da p rovinci n fJ Rt u
nunc:n n1rtis vo lt ar, e ia enriq uecer os comm<:rci:rntcs cl()
Lo ndres e <lc Lisboa : os p ais viveram u a opulcncia; os fil h os
s:ío pobres. O ouro ela 1n·o,·incin nin<la está longe <lc ser
cxgo La cl o ; os primeitos h :1liita11tcs lcg:a rnm n 11eus succce,
!!Ores u parte ele mais ,l ifficil c.x tracç5o, e prceien meu tc
.tas im que se lornnra m nccc~sarios nrn is escravos cm grnn <lc
qu an li<ln <lc, n iio i; c p ossue m os meio~ ilc adquiril-os. Não
ec c rcjn, porém , q ue n triste CXJ1er icucia <lo p nssn<lo tenh a
172 Aucusro DE SAIN'í·HH,Amc

tornndo m nis prudentes os nctuncs m incradorCSi s1, 11s


vezes, n for tuna aimb os favorece, moslrnm•!!C tfio imprc•
vi,lcotcs como seus p.iis, 'e não se pl'coccup am igualwcutc
com o que lhes deve aucccdcr,
Em F-cguidn ao erro que acabo de n!sign:1lar, o aystcrun
1lc ngricnlturu ndoptado pelos Brasileiros cm gcrnl, C: em
particular pelos i\Iinciros, Ioi, ccrtnmcn tc, n cnusa que
mais contrihuin pnrn n ruina clns zon..is <ln p rovíncia 1la!I
Minas que primeiro íornm hnLitndus por broncos. Pnrn dn r
u conhecer ~ se defeituoso systc m n sou obrigado a entrar
cm al guns pormenor es.
A agricultnrn, talvez, nunca te nho si<lo tf10 florescente
cm Portugal com o cm v:1rins outras por tes da Europa, e
011 hom ens que lrnbiturnm o Drnsil oüo tirnvom t>rovcito,
sequer, dos írncos conhecim entos que possuiom. O i nlc·
reese que o 1.tvrndor leio em comervor su.1 tcrrn é n me-
lhor snrn utia elos esforços que faní. pnrn Lem cul tivol-u:
cesc in teresse n,io o possuiom os p r imeiros hnhitautes flO
Drnei], e mol o sen t em scu.s aetuac,:1 desce11tlc11tcs. Uma
regii'ío iouncn!a se l hes of!erecin uns olhos; ás vezes um
homem 1.ubin n umn elevação e cxclanrnvo:"Tudo o que
avisto me pertence""; e em tempos recen tes aind.1 se viu
rccompenanr por uma donção d e vinte e quatro 1egu:is <lc
t errne, sobre amh.is os murgeus de u m rio nnveguvcl, nl t,rn·
nrne obscuras delorins alc,mçadns 5ol, rc Iodios timidos.
Homens que podiom dispor ii. vontmle de um te rritori.o im-
rucmm, uiio tinha m ucnhuinn ucccssid odc <lc tomm· prc·
cuuçÕe9 pnrn poupar o pedaço de terra cai que ocn'Lavum
de colher nlgu.us grãos. De muis ., maia, era bem rnro que,
vindo ú Amcrica, tivessem o designio de oh i se fixur defi-
nitivamente; qucrinm omonton r r iquezo.s pnr,1 oslentnl-as
cru seguido 1109 olhos dos seus compatriotas, e mal cotnpu·
tavuru, cm sun c:cistcoeiu, o tctnpo que passavam longe
do pa tria. Durnntc esse intcrvullo, cro. ncccssario viver,
ccrtnmeutc; os p rocessos ado11ta<los foram os mais c.-,:pedi-.
\'L\CEM PELA S PRO\'INCIAS DE RTO UE JANEUlO E i\IJNAS 173

toa, os que m elh or convinham ú vida noma d c que levavam,


ns das tl'i hu s m11is barlrnl'as. A m orte, as cn fcrnti<la<lca,
urun .c;cric de circuus tanci.::ts Iruslrnram, Ire queutemcnte, os
c.ilculos flc~scs homens nvc1tturosos: seus filhos não po<limn
scutfr sim<ln<les nem dns murg:cns do Tejo ncw <los fructos
sa boroso; <lo Douroj estavam frtt ign 1los de ouvir gnbur con•
tinu amcntc um pni1. que n ão conh eciam; fic uram nnqucllo
cm que nasceram, e o Brnsil se povoou; mas cstnvnm ncos-
tu mnc1os lls prnlicns i01pcrfoi t us d os primei ros habi tan tes,
e Cli90S se p erpe tuaram a té nossos Jfr1 s.
Com cxccpçiio Ju p roviocin <lo Rio Grande elo Su l,
dn de Missões e <ln provincia Cisplntin u, niio se foz uso,
no Drnsil mel'id ion nl, nem <ln chnrrun, nem de fortilizn n·
tcs: todo o i.yslc mn <lc a gricultura hi:asilcii:n é lrnscado na
dcstrniç,io dn s ílorcstns, e onde uiio ha tna tl:is niío <.'! :íÍste
favouro.
A cxpcrícnci n ensinou nos llr.:1si leiro11 quncs ns espe-
cics de arvo1·cs eommun s n:1s 1nntta s que, prcpnrndna pnr.a
o cultivo, cHío rnnis lucrnth•ns col heitas. Quan clo se fn'I, n
escolh a de um te rreno, não é ell ci l'eaol vi clo; contenta-se cm
cortnx, cm alturn conve niente , as arvores que o colirctu:
operação gcrnlmeutc eo n íiaJn n cscr,wos, e que n c:xccssivn
durczn Jns mndeir:ia tonin muitns vezes cx lrcwnmcnlc fn.
ligante. E' qunn,lo p:is~a a cstnçi'ío dna eh uvns que se
nba tem ns porções de mnllns que se de!'!cjnm eult h·Jr; dó-se
aos g,1l11os tempo pnra eccca r,. e ntcin-sc o fogo notes que
ns ch uvn s recom ecem.
Não somente t!nlrc nós se eon tc1nplu co m doce MI.is·
foçõ.o ns messes qne comcçnm a nmurcllcccr, como um
campo recentemente lnvrndo LnmlJcm agrndn os olhos por
esse aspec to (lc rcg:u lnridn de •]nc, <lcs pcrtnnd o na cBpcrnu·
çns, nttcst:1 o truhalho <lo 110,ucm íutlnstrioso e civílisndo.
No Brasil, pelo con trario, o terre no que se ncu1rn <lc F.c-
mcur só npi·cscutu u imagem da dest ruição e do chnoa; n
tcrrn ca tú cobcrln de cínzns e cnrpõcs., de enorm es galhos
174 AucusTo nr, SA1NT-li1LAmE

esparsos scmi-carb onizn dos pelas clrnmmas, e no meio <l c:l-


l cs !!C clcvn m troncos CTU1 Ct,'TCC iclos e dc~pojn dos d:.1 cor\cx :
cspcctnculo tanto m uis p avoroso, qunnto con trnsta com na
1nngeetos::1s hc1Jczns das fJorcs t .i s proximas,
Qu an do jó. se {izcro.m dun s colheitas cm um aólo ou-
tr6rn col1erto de ruattas virgens, deixa-se o mesmo 1:cpous:11·
uru pouco; brotum nhi arvm:cs muito m uis dclg:1das que us
pri mcir,1s, e de u,1turczn com pletamen te d iffcrc ntc; clci-
xum-sc estas crescer dur:in tc ci nco, seis ou sete :mnos, ac.
g:un<lo m1 regiões ; cortam-se, nova mente, quc imnm-se em sc-
gui <.l n, e fo z.se n pln n tação n as cinz:is. Depois ele u mn
un icn co1hci. tn <lc ixn-sc n tc l'm r cpou :rnr n ovamente; novns
arvores uhi tonwru n crescer, e se con tiu un cln mesmo m11-
nci1·;1 nté que o sólo fiq u e inteiramen te cxgo ta<lo. As c.s•
11ecics <le sarças que se succctlem â3 m :lltns virge n s <lcno·
wínom-sc capoeiras.
E s!la por çiío ela 11rovin ciu <lc Mi11;1s Gcrncs si tuada no
oriente ela Scn;1 <ln .M nn tiqu eira e <ln cn<lcia q ue n cou-
tiinía para o norte, é corla (b de m ontanhas mals ou menos
clcva<lns, e foi outróra ]itcrn lmc ntc coberta de florestas
{117) . Quando, nessa pàrte do Drnsi1 , u m t erren o jó. fo i
cultivado umas p oucns de ,·czcs, vê-se nnscer um feto i m-
mcuso cio gcncro pteris. Uma gr;1111inea viscosa , rrnr<la-
ceutn e fétida, eh:nmula cnpim. gordura (110), su cccde cm
breve n csrn cryptogn ma, o t1 se dese nvo lve ao 1o cs mo tc,~po
q11c cl la. Entiio, quasi torlns os ou trn s pfo ntas desappnre-
ccm com rnpi<lcz. Si :dgum nrlJusto nasce de permeio no

(117) T alvc1. cxisltl umn cstc11çií(l cm Min::is Novns,


(118) Tris1egis gluti11osn, Nêcs. No Rio tlc J:inciro cssn pl:rnla
tem o nome t1c ~1pinw11cluclo. A pah \'1'1\ sn:itan)' e<1pi111, ou. par:l
~cr mais c:cacto, copyi (TI.e!. 1fo Uni;. J;11nr. ), sign iíicn hcn·o, Ic110.
Esm c.,i;prcqs iío so i11tro1l11ziu cnl rc os llr;1~ilci ro~. cruhora 11iin ÍOS!O
nccCSfl1ri::i 1Í 1110 liup1:i, p oh c:,,; islc cm porlui;ucl. o termo Jc,10. O
b;1bito tlo viver en tro ln tli0$ foi o unico 111oli11n po rn {JUC os Ponu,
guczce n<loplo~sctn a pnlun-a capri,
VIACF.M l'EL,\5 PnOVINCIAS OE UI O OE JANEI RO E °MINAS 175

caz,im gorclurn, é l ogo cowi<lo pelo g:ndo e a ambiciosa


grm ni 11 C;L fi ca sc nliorn <lo terreno; nã o se rccorn mcn<ln,
seque r, como forrugc m ; porque, si por u m lu do en gorda
os aniorncs cargueiros e o gado, <liminuc•llrcs scusivcl w cntc
ns for ças. O ngricultor, J11io nia is po<lcodo esp erar ver
nn ~cet· nn•orcs sol1rc o scn terreno, J iz que este está clcfi-
nilivnmcntc perd ido {lcrni acabuda) ; após fa :-:cr scfc ou
oito colh ei tas cm um ca mpo> e iís vc;:cs menos, cll c o nhan-
<lonn, e qucjrnn out l'ns mnttas, que ciu breve têm n mcsmn
sorte das precede ntes. On de pouco an tes se elevavam nl·-
\'orcs gign ntcscn!!, cnli:clnça <lm~ de lia n as clegnntcs> o via-
jante 11,i o enxcrg.l mais que ca mpos immcnsoa Je capim
gordura, e, no cntnu to, parece incon tcstnvcl que 'Cssn g:ra-
miIJca só ac i ntrn<luziu nn provü1 eia de una ei ncocutn
annoi. Píl rn cá (119); suas se mentes a<l hcrcm ás vestimen-
tas t.lo homem e ao!5 pollos <los nn.iurnos; cepalhn-sc por
tod a n p arte, e al~ mas mo n tn nllíls visinhas uo Rio <le
Jan eiro, cm que 11110 c..'\'. istin um uuico pé por occnsiúo ,l c
in inh n chc:;n <lri no BrnsH, estão h oje cm <l io com plctílmc,1tc
cohcttas dcllcs.
Dess e mo,lo os a grieu1tores tcruúunm nu p rovi ncin
dns i\Iinns o que co111cçm·n111 os homens que iam :í cata <lo
ouro, a funesta J cstruiçiío tl,is mnttn s. A fn l ta de lc ulrn
jú se fnz se ntir cm al gm nns villns <p rc foram prnvnvcbucn-
tc co11s trui tl :.1s no seio <lc fl ores tas, e ue 1i1i11ns de ferro,

(119) ,\Ji;ims cfü:cm quo foi um religioso 1111 c, 110 i111c1110 1fo
prcsl:1 r um sen'i!,'O -'º 1i:1 iz, pa ra l ii lc~·ou essa l; t ílmim:n como forn•
gcm , ., nccrcscc11111m qno foi , por m11i 10 l cm110, dc11om i11 n1fo cnp(111
1lc Frei l,11i':, Oo no111c 1l c~sc r eligioso, Outros offimmm 1111c o cnprn1
gor'111r11 fo i i111rodu1.iõo 11~ pro,'inc in ilc Minas por 11111 lropciro que
\·i11lia 110 n111i1<, longe, e se scrvir:i <lcss:1 hcr,,n f ll'lr.t encher sun~ nl·
h:mlas. Chci;:ufo 1ís [1ro~i111i1laJcs 1fo V illa Ri ~n rc11o~·ot1 o cqUÍIHI·
in,mLo; o c«pim gord11 rn fui c,i11nlhtulo, e sa:u semente~ se rn uh ipli.
c:ira in . Sej:i co111u fôr, (oi•111c im 1rnssivcl dcs coLrir de 11u c p:i iz e~~;1
rlnn ta ú origiunrin. Alguns minc rai1orc s p rclc11Ucin que clln Hnl
do Riu Grande do Sul, mas l1í mwcu a cnco111rci.
176 AUGUSTO DE SAINT•flJ L,\JR E

(fo r iquissimo teor cm metnl, niio podem ser explorados


por folt:i de combustível (120). Diariamente arvores 11rc.
ciosas Cl1c1u sem u tili dade sob o mach ado do lavrn dor im-
previdente. E' poss ivcl que, 11 0 meio de ta ntos e tiío
repelidos inccndios, não tenha dcMppurccido uma série
de cspccice utcie úe orles e ii. medicina, e, de ntro de nlguns
nuuos 1 u l•'lora que nesse momento ncaho de puhlicnr {121),

(120) 'fc11Limos foz.e,· ver oo gmmlfl n1úr INNOCENCIO ilo Cntn,


Ah:u q110 tlc,·criri Jciso.r li c.xploraçüo das mi1rn1 de 011ro pclns de
kno. Mo11ro11,nos n rci;iâo tircunj:1c c111c, e no, fez ve r que crn
<lc1pro\·itlu du maltn,. No cnlnulO é 11rovnvc1 quc cs~c dislricto ti,
,•ct !O iido coberto outrór.:a Ju rlorcslns, 11ois c, 1{1 si111utlo tlO oricnlc
à11 i;rontlo cnUt!io. - O m:il que dcvi11 inc\·il:1\·clmcn1c rcsuhnr do
dc, 1ruiçio d:11 m:-.tL1s, di'I! Sou!lrny, 1cp111do Vicirn Coulo, íôrn Prc·
\'isto ba bosll'IHlo temp o, e, por cerca de 1736 o i;ovcru:ido r Guines
Frciro já eu cs iorç.;Ír:-. 110r conjurul•o, Ordé11ára 11u e unrn c,;1c11si'.io
Uo duzc:111os palmos Uc laq;urn fosse. sempre conscl'V:111:-. c 111ru Uuo$
plnn111çíie1j c.s.~:i.s 111:11t.is niio se dcn: ri:i.m corlnr sem urrm t•crmi~súo
cspeci:ll, u Ec dc1·1:lm pou{lar scznprc P! urvor c:s de muito i;u n clcr;
dim cn1ões. Não t.cria t:, mbcm p érmitt iilo qncim nr nenhum tronco
J1roprio pllr:t o cnu(cctiio d e bt11d:i s de mincr:itlorcs ou tJUc mcUiuc
mnis 110 dc1: pn]mos do circuufcrcnciu; o os troncos c:i.11:u:ce t1c &crcm
C..'CcnvoUos p ;i r:s c.1110;1, niio se dc,·cri.'lu l cmpreg.1r cm outro u,o, si
so cnconlnascm cm umn faixa do 1crrcno cQmprchcm1iiln n 11111 tiro
d(, cspini;::ir d1l dns m:irgcu:s das rios. Os proprict:irios de mntia:s \·ir·
i;cns Ucverinm con$cn·:,r im,,ctn um a 1kci1u,1 11::irtc Jclb!, e n mr.1ndc
Josll.'I tiorçíio, C'OSo o ll!rrcuo o n1TtniL1i,6c, ris m:,q;en s dos côrrcg,u
011 dos rios (Soulh,. l lisl, o{ !Jrn:., 111, 11::i(;S, t\25 11 826). Niio i;c
tlo\'ctn rl!g:itcar cloi;ioa Ú!I Ltcncfic:-.s inlcuçôu de Gomes rreyrc; mus
clc\'C•50 comprohc111lcr que t:ics rcgulnmcntos ~criam in(.l(;cc:111:ivcis
cm uma região cm 11uc n populaçiio é tiio Ír:'.lC:J e on<lc o colono pôJ o
com l:inta fociliU:lJc cscaimr 1i ,·l gilsinci!l 1Ic seus supniorcs, Aliúe,
cc mo lrrnito hem oli! cr \'a Soutl1or, hoje arrcpcndo111-sc de que tão
p1·c,·i,lc11\(:S J isposiçõc!I núo fossem cumprid:,9; e, no cntun lo, os
act11;1 c9 lmhitontes dn Min:is Gemes,, tão intJJfO\'idcnLcs como seus
ontcp:,ss..,dos e mni~ c ulp:wcis niu Jn, lll') is 11uc j,í scntcn1 os cífcito1
dn m:11, os IMbi1~ 111<'s uctuucs 1lc Min:u; Gcracs, tl l&o, co111inuum ti
destruir ii1,c11sat:unc11 1c suas nmttos, e tlCj).':r.r;ío :, se us tlcscc11 J cntcs
um:1 ,i11uçüo n111is Ju5tl m;ivcl ui11J3 quu ::i qucll:-. cujo, díuiloi; jú. e.-.:.
pcrinicnlnnz.
(121) Flora Drasiliac 111crirlio11t1fü, co1u o,t:impas.
VIAC EM rEI..,.\S P nOVJNCIAS D8 R10 DE J ,\ NEHIO E l\'ÍINAS 177

n.ío scd ma is, pnrt:1 certos <li stri ctos, que um monumento
historic o,
P ot un1 a iguora ncin íaci l de comtn·ch cu<lcr qunn<lo
se conhece m ns t clnçóes <lo governo portugucz com suas
colou ins, o p rop rjo ministc rio, qul'.: se devia oppôr co m
to<lns as fo rçns á destrui ção das mnllns, tmnbcm co ntri-
buiu parn. accclcr:,1-n. Exis ti am :ünd., intactas ns mni e
lindn s fl orcstns nos confi ns dn prov incla li nhitnd os llor
Li<lioe selvngem. Por occnsião d a cl1cgncl a do sol1cr:mo
ao Hio d e Janeiro, o conde de Li nl 1nrcs foi p romul :;nr
1m1 dcerc10 q n c iacntnvn de impo,;;tos, d1nn11tc dc:r. nnnos,
os colon os cp.1c se fosse m cst ah clcccr no meio dcssns runttue.
'Gma lei Jc tnl :ilc:m cc podcrü1, imluhitnvclmcntc, ~cr util
si fosse p romulgo{h c in fnvor de colonos cxtrnngcirns, cp.t c
nu g,mcn tnsscm :i popuhçiio, e tnsi nnsscm uu1 processo de
cultivo mnis rncion::il; m::is não deveri a ter siJ.o feito pnra
con\'id:n· os p roprios Brnsilciros, que j á dcStruiram t:rntas
florcs tns, n ir tl,,r cnho d:is que ainda res tam.
As oppo r tunicladcs nvcn tmosM du procura tlc onro e
pctlrnrL,s cxnlt:i r:1 111 cnll'C os i\linciros esse CSJJÍrito de ín-
quí c t:,çiio ualurnl ., tolloa os h o)lle11 s; como os jogn<lo rcs,
{lcL..,.11m•sc nnnslnr velo mcuor l w nc de esperam;.,, e estão
acmp1·c promp tos a snctificnr o que h n c1e mnís r cnl lls
chinic rns <lc sua imnginm;iío.
!\fuitos 1\'Jinciros, uh uudon;mdo os lugurcs eu1 que uns•
r.cr;un, varina ,·czcs têm j:'1 tr.u1s p ortn<lo de um 1:ulo p ur n
on1ro famili n, cac rnvos e hcns; e, e,j 11cln nnrrnç,io, que fi :r.
a um propri ctnrio dos arre do res ele Villn Ricu, tln ferti -
li dade clns mar~c11s do Jcqu it jnho nh n, vi-o 11isposto n dei·
xor a l1 nhit:1çiio cm que un secrn, a 11 1rn ..·cssar umn regido
immcns.:i., e n se intcnm r por fl ores tas h :1h itnd ns por Bo-
tocudos . Concebe-se cont que soffrcguidão homens nni•
wndos de toes propcneõcs tcnh :1nt nccc itndo n isca que o
propl:io gov erno lhes o[fc rcccu. 'l'c ntlcin os lrnl,ita ntcs n
ec nfostar do cen t ro d:t pro,·inci:ij 11ovooçõcs ontrórn flo,
rcsccu tcs são nbn ndonndns, e inicio-se n migrnçiío cm m ns30.

U - UU:L'<I , , ),º
178 Aucus-ro DE SA JNT~HtLAJRE

parn ns frón tcirns. A des truição dn.:i mattos ulio é a nnica


conscqucncin fomc ntavcl <lesse systcmn. Uma população
fraca, d is scm inan<lo·SC por u mn C.'< tcnsiio im mensn, toma·
ec m nir, <l ífficil de govcrnn l· : vivcrulo a gra n des cl istanetas
uoR llos outros os l,,vr.1<lores pc1·clcm po uco :1 ponco aa
ideia s íJUC inspira m a civi1iza.ç5.o; o criminoso escapa com
mais focilida cJc .i.o r igor dna leis; o Estado cxpcr imcntn
maiort!s difficuldn1lc~ cm c0Jlcct:1r os impostos; e, cm caso
llc ncccssi(b<lr., o rraiz não p ode, sinii.o após muito tempo,
reu nir seus defensores.
Umn rcfol'Drn elo systcm,1 cln ugricultur.1 empregado
nté agorn rcmclliaria to<los cs!:cs males . Adapt em os ) Ji.
uciros o uso do arado e ,los Icrtili7.a n tcs, e niio mais terão
ncc.ress i<luc.lc de destruir suas mattas, e cse as terras, qnc
clles di1.cm perdidas sem rcmccJio, dur-lh cs-:io todos os
nnnos almml antc, colh eitas; os íil hos morrcrfio per to t1 03
lugares cm qu e repousa m ns cinzas 1le seus proge11 itorcs 1
e a p opu lação u iio mnis se estenderia sen:io á medi da que
fõ r nugmen tan do.
Sei mu ito hem que existem rmnpns muito in~1:cmcs 1

para serem 1.ivradas; mn s quantos vnlJcs fertcis podem ser


cu1tivn<los com a eh nri-ún ! .A•.s rnizcs das arvores sedam
certamente um ol1!!taeulo nos <lislrictos cm que as mntt:ls
tivessem sido reccn tcrncutc jnceu<lint1ns, ma s, cm muitos
lu gares, cll:is j.í.. cst5o tlcs trui ilns; e, cm gcnil, nntcs que
o scjn in, nt\o se passam, ecr t:101cn 1c, tantos :innos como
pre tendem os 1\'li ncfro3, quando querem <lcfc11dec o pro•
cess o de cultura a que estí\o iufcl i1: 111eute acos tumnt1os.
Tfrc frequentes vezes oceasií\o <lc ci tar nos eulti,•ndo.
rcs <l os arredores de ViUn Rica um exemp lo de que ti nham
s.i do tcs temunlias como cu, e que l he~ 1n ·ovn corno as terra~
cobe rtas de capim, gordrira cs tiio longe de !e j nlgn1·cU1
dcfini ti v~1 mcntc pc1·didaa. Um lw l,i tnn tc cl ns ilh"s dos
Açores vicrn estnhclcccr,sc a pequena distancia dn capilnl
de Minns Gernes, prox imo á poYonçã o de Snn ta Barbarn,
e posfui n umn rc lrnnh u de s.etcccnt:1s cnLcças de gudo bo·
V1,\GE:'II 1•Et As Pnov1Ncu s m ~ Rto DE J,\ NEtno E MrNAS 179

Yino. Em ve~ ele nlrnt ci: e qu ei mai: as ma ttas, r cunin to<l ns


as lnr<lcs o rc h:mh o cm um cunul ; fo~in ro de:1r por uma
cc t·cn rus ticn um campo de capim gordura_. e otenva fo ~o.
Sem esgran 1tar o sôlo, sem lavrnl-o, muuJavn nbr ir fur os
nell c ; os negros <l c posit avnm cm cn<la um. dc!:scs lnirnco!S
u m po uco clc estr ume rcco lh i<lo nos pu rqucs cm q u e tlB
rc1.cs J orwiu m, e, cm scgu ll) a, plantm·am-se ah i griios J c
mil ho. Vi esses cnmpos p ela época da flo~·:1çií o tlo milho;
os p és crnm , p elo menos, tifo hcllos comO os qne n.1scem
no m ei o dns cim,as «ln~ m:ittns v:ir gcns, e o vcrtl c nl cgrc ele
suas fol h,1s con trns lnn.1 de moJo ngrndnvcl com a côr p nr·
daccntíl <l o capim bo rclu rrt que brotnr·a no mesmo tempo
que cJ1('9'. Si p rocc!;sos tii o priw ilivos p udc l'a rn produzit·
tiio bon s r csu ltndos, o que niio se pode eapcrn t· J c um cul-
livo r eg ula r ?
E' hem vcnla J c qu e quarnlo ec tem o cui dado <lc
nfastnr o ga do de um terrcuo cm que cresce o capim gor-
dura , e q ue esse terre no é p or si m(!smo de composiç,io
cxccll cu tc, a nmhi ciosn gr íl mi uctt acah n por se exting ui r
cxp onta nc:.uncntc ; os pés vel hos fo rmnm Ulll íl esp essa ea-
m~da <1uc n:io p c nui ttc ús 6cmen tcs gcrmin nr ; hrotos de
nr vorcs e a rlms tos c m Jircvc cou1cça111 n :1ppnrcccr, e qu an-
do prin cipiam-' dnr so mbra mata m complctnmcutc o capim
gordu ra. Mas n ii o s,io ucccssorio s m enos de dc:1. nnn os
pnrn q ue lal m udan ça se opere n os mcll1 orcs tcncuos ; e
com o n:\o é diCfici l, :1 l iás, de imp ed ir o :pelo <lc se uppro•
xi ma r de um p asto qu ao<lo n iio tem pastor t
Não é u oh;uwcnlc, aliiis, na s r.onus do Dr,isil cm que
cresce o capim gordura que o systcma de ng rículturn usado
11clos Drasi lcii·os · tem os maiores inconvenient es. E xistem
immcn sns regiões cm que css:-i grninincn nimb núo pene•
trou , e ou tr.is cm que p rovnvclme n tc jnm nis p cnctrnrii,
porqu e néio se 1.ln be m si.11fo cn.1 lcrrc11 os t1 rgiJosos ; mns
mesmo ncssns reg iões, as culturus rc1>ctidas qu e se segu em
iia queima c1 ns cxgotnm Íf,'U 01rocuto o sól o. Assim, ns ter-
r as de Jlicdadc, no termo de Miria.s Novns, ond e n;io se vê
180 ÁUGUSTO UE SAIN'l'-HH.Am E

capim go rduro, começam n se Íll ti g:1 r, e, no ent,mto, esse


districto só es tá po\'on<lo ha oitcn tn nnnos. Nüo ha ma is
de i.rinln e cinco nnnos que se cnltivum os nrre<lol'C!I de
S. Doniinsos, e já os colono9 se quci:s: aw dn cscnssez de
suas co1hcitns. Talvez c:x istnm :1l guns districto8 par1ic11Iar-
m<'.ntc fovorecidos, t:tes co mo os arredores tlc Sci.lgado, ús
margens do Rio S. Fr.1ncisco1 onde mal se dcixn rep ousar
terra, clb p r oduz novawcnte com gran de fccundi<l ndc;
:i.
wns esses di!ltrictos pertencem ao numero das rarissimns
cxccpçócg, e é prcíci·ivcl não ci ta r ncuh umn em um esboço
que só clcn nprcscntnr nl gnns M1 pcctos principncs.
Si fôr ncccssnrio in<li cnr aos Mineiros um meio 1lc
renunciar n sua s prnclicas ag:ri col:ts cn·oncns, essa tnrcfo
núo scrii. difficil. O governo isenta por dez ,mnos de
impostos nos que sC transportn rcm pnrn as fron teiras dn
proviucin de Minas: nlio acc1·esccn tc natln a esse sncrificic. 1
mude-lh e apc nns n cli rccçúo. Em vez de recompensar o
honiens que destroem fl o resta s, que ~e conceda o m esmo
premio .,os qnc ]ayrnrcni ns tc rrns coLcrtns de capim gor·
dura, e ver-se-á, ouso di:wl-o, um,1 feliz rcvoluçiio den tro
cm pouco nn p rovincia ele Minns Gcracs.
Uma <las cuusae ela ruinn dessa p1·ovincia foi, co1110 jii
disse, n prctcn!!n conspiraçiio c011hcci<ln sol, o nom e de
ln co,ifidcmcia das Minas. E is em c1nc consistiu: Pelos
pr incipios d u revoluçúo írancezn pa rece que um individ uo,
que yfoj.írn peln Eu ropa, costumavn cxtcrnnr cm conversa
ideias muito im pruden tes e pe rigos.is (121 - n). Em um
gramlc ulmoço p nra o qu11l fõra convidado, dcixou•ec lcvnr
mnis longe do que nté então o fizérn; outros convÍ\' :t!I
seguiram-lh e o exemplo, os cnb cças se exaltnrnm 1 e h cheu.
se ó lihcrtnçõo da Amedc.1, O nco n tccimcuto foi com-
inunic:i do no governndol', o visconde de Bnrlrnr.c nu, debaixo

(l! I· •) O J,wlnr Jg,.; AI,.,. r.l1<l~l. cuh lrmi, O, CoraUnc .Ahu ~!.c i,l <r•
upo" Jo 1<11,u\~.,ual\<l Fun<h,a J• Pt>uh ~·,.1,,. J, Aud,~de . . . utro <01>Juude,
Iliba n• u1ul Jc Jaoâ Antont4 Fni« Jo ,\o.d,.,h,
VL\CEM PELAS PnovtNCIA S DE Rto DE J,urn mo E l\fJNAS 181

das circumslnncins m nis compromcu c<lorne; era eslc um


hom em timi.do e de vü;tn s curtas ; fico n a tc rrndzad o com
n no tic ia q u e lhe foi lranemittida, e deu 11arlc no vice-rei
no Rio de fo n ciro. Este escreveu o côttc, e pintou o que
su cccdcr.1 c m V illa Ricn como o acto de rchclfüio mais
crimiuoao e temível
O bovc rno portugucz escolheu umn junt11 de l1omcns
severos e fo1·mou urn a nlçn da q ue u mu dou p ara o Drnsil.
Fcz·!C o pl'Occsso dos pretendidos c011j11 r,1dos, e n p erse-
gu ição foi gera l. Todos os homens ele certa cu ltu ra forn m
ti. elos por suspeitos; n iio foi dcscobcr1n uma unicn proyo
da conspi1:aç:io; nó.o se cncon trnraut nrmas 11c m corrcspo n-
dcncin; por ém as mais in nocc ntcs pD.J:wra& fornm couei-
deruclns como crimes. O supposto .chefe ela cons pírnção,
o de nom e JOAQUIM J ost; DA SLLVA XA\'JF.rt, m ais conhecido
pela al cunha ele T ira den tes, fo i con dc111nn<lo í1 mor te; aun
cnsn fo i nr ruznda; ct'gucu-sc um.:t columnn t runcoc1a uo
locnl que clln occup nv a {122); e no p c<lcstll l dessa colmn-
nn ac g1·nvou uma inscríp çiio dci;rinu d a n rcconlnr o prc-
lcnao cdmc e o castigo receb ido. As c.-xecuçócs Jimitnrnm-
se fe lizmente 11 um u1iico imlividno ; porém gr:111<le
nume ro 1lc pcssons fo i couc1cmu uc1o ao cxi]io, e co,úisca•
mm -se os licns dos li:111i dos. i\Tu itn gente, t cmcml o n
mcsnrn sor te, fu giu, e n provinciu perdeu seus m.:iis c.lis.
linctos lrnhit.1nlcs. Uma victim a cél ch rc llcssa aup11ostu
conjn rnção íoi o p oc tn THOi\JAZ ANTO<"i l O GONZAGA DA
COSTA, (122,n) o,widor de S. João <lcl R cy (123).

(122) Yi n columtto cm Vill a Tiicn n:i rui, J1J S. ) Mé,


(12! ,o) Tho~,a , ,h 1011l<t Co,uoia, 11p,n a,, foi un, o ,ltd•to u ,hu,u r, ,o n .. a wfo
•/~ J>C<IC""'º' do 17 do No.-r01L ,o , I~ l 'l!W, • 111bu11 u,nl n , o D !011,l,<m f<tto\D opporrro
"" 1101>10 ,rn tntlo , o, <lot<u1o , 111c, orlicloo o p ar 1ltu)M cl co11he cl tlo ,, O op p , llitl<>
e.,..,, i ob10\1tlunu,10 inuJluo, io,
(123) E', pelo mcno!, o ci 1ulo quo ll1c U~u Spi:t o Mnrtiu~.
:•c:.,n,•~• foi our /d.,r do Vilh R iu o , n au 11on,ra,lo o!u, rnL.,god a, d1 llrl •ç óa
•l• ll•l•Ja, top tr~n.!a • Peno , • loJ hr,n u .. 1 ll c,nç• riii b ""'ª ,,.,a,,,.
clrn D, llul'f
J<>1 ~Ylo Dar~lhê a ,ls Sr lu, {• M,dllo), a i!lr!1tMc & ,l.le •h u o noro «11 0,
tJuo 11Jo fol ""'" rni Viu •• m ... 0 ,ro~cni,la ror~ a IU. J. J.r..U o, on.lo tt rl.> lc:Hro,
1• .!o • <onJr noo,Jo • .!,grrJo, N, do T.'' ,
182 AUGUSTO DE 5A INT•li1LAinE

Em ,·ão gromlcs ta.lentos dcpunhnm cm seu f,wor, foi exi-


lad o pcirn ;:i costa d'Africn: seus versos, porém, to1·111J.r:1m•sc
p opulares, e por mu ilo tempo ain<ln cncant:1r,ío o vi;1jnntc
oté soh os hum ildes machos e nos lu gnrcs mais eol itn-
rio, (124).
Disse jii qu e n ,1dminislrnç iio (/azcncla real), pelo
systcmn que a<loptnrn p nra a vcudn dos bens ap prchcndi-
dos, uindn wais co ntribuira pnra n dccadcncin c..l,1 provincia
das Minas. A imJl OSsiuilidadc cm que frc11ucn tcmcn lc ec
nclrnrnm os <liz.imci ros ele cump rir as clnusulns de ~cus
contractos, ncnrrctou .sucessivamente n nprchcnsão pelo
{jsco de grande uumcro de propl'ictlndcs rum ~ . Eram
vcn<l iJns ctn hnsta publico, e co nccdiatn-sc aos a nc nrnt,, n·
tcs prnzos lrnstuntc s longos 1iata cfícctunr os J1í'lg11rne11tos.
1\Iuita gen te ndquiria hens se m dinhcit·o e sem cspcrnn çn
de jornais possuil-o; goza\'nm el os rendimentos 1lurantc o
pr:a1.0 de credi to qu e U1cs cm. co ncedi elo ; mn s niio tomnvaut
o menor cu iclu do com 1imn propricd.::a<le de que cs tovnm
certos de se r Jcspejn <los, e .::as mai s hell:l s h ahitaçõcs, assim
vc ru li<lus e reven di da s vn rias vezes , acahnrnm por se de·
tcrior., r completamente.
O .u de d ccndencia que tê m, c m geral, uo interior <ln
proví ncia dns Minas, os villarcjos e J1ahi tn çócs iso1udn~,
decorre tn mhem, mn grauclc parte, deve-se clizcl-o, 1le IJlll:
C5sas collstrucções, se mpre feit as ele }Jnrro 1 ec C8trag;mn fo.
ci Jmcntc, principalmen te pot· ffan. As casns dos pobres
siío t5o faccis el e construir, que qunlqucr um é seu proprio
nrchileeto ; e, cou10 l!e vc rii, cesns casns tomhcw ~e de!·
troem com facil idade ex trema, Purn Jcv,m tor as parceles
fincam-se un terrn, a pcqucn n <l ist:1r1cia u ns dos outros,
(IN) So utlicy d c!ltrC\.'o n Íll co11/jclc11dr1 d e mntlo b:i ~luntc 1liffo.
r c111 c; mn~ 11clos BU!I& ci laçúcs, 11:irccc 11ii o ter litlo ~ol.i os olbus scn ãt\
n propri:i scn lcnça do~ con<lcm11!'tdos. A citnçúo do ,mmu scripto in·
tit11 l:i do N oticia$, que ec ;'ltb:, no princl11io d:1 nun:11iv:1 d o lii~ tori:ulor
iui;lc~, 11:i rccc r dcrc1110 ús C!lm :is da conspir.içiio, o niio ó corij ur:i·
s~o propriurncnlc di1;1,
V 1AGEl\l PEL,\S PnO\'fü'CIAS DE 1~m DE JANl:.III O E 1hNAS 183

c11tcios de mn<lcira toscos, <la grossura npproxima<lu de


um braço. Co m o nlLx.ili o tlc alguns cipós, umnrrnm-sc a
estes r ip ns h'rmsversucs muito approxim;u1ns, e, quoudo se
co1111,lctn assim um n cspccic (l c go ioln, c nchc1 U·l:i c os in-
tcrvnl los com Larrn. Quau to uos tcctos 1 coI, rcm-se co m
cslip cs e follios de umn grnmincn pcrtcncc11te ao gcncro
succlH1rnm, e que tem no paiz o 11omc de sa pé. lntcrna-
mcn lc essas m iscruvc is lrnl1itnçócs 6fio quasi l:!Cmprc divi-
didas JlOl' sc1itos tlclg11dos1 e nprcscn tnm umn serie de
pequenos rcduclos ohscuros que comnmn icnm uns com os
outros, sem podns ele scpnrnção. Coucehc,!Jc fa cil mcutc
que n;io se pode ligar grande nprc ço a sc wcllrnntcs lrn bir n-
çõcs1 e ahnndonam-sc sem p cznr qu ando hu cer teza de
poder cncontr:n cm outro lugnr os mntcrin r.?s w!cc9snrio.;
ll construcçiio de outrn s do mesmo typo, E ncontrarn,ec
contiuu;uucntc no in terior do Bl·asi l JiaLituçõcs scmc ll rnn•
tcs com ple tame nte :i. bo ndon aclns e scmi-dcsttuidns1 e existe
rn~rno um termo C$pccinl pnrn <lcs ig:nnr as casos que
cabem cm ruiu ns, o tl c wpcrn.
CAPI11ULO X

PEHMANENCIA mr ITAJURú. - COSTUMES


DOS MINEHADORr"5 E PARTICULAfüffiNTE
DOS QUE HABITA:Vl O CAMPO. - EXCURS,\O
A EIOUDA DE NOSSA SENIIORA ~!ÃE DOS
rrmurns. - PORMENORES somm A AGRI-
CULTURA NAS REGIOES DA PROVINCIA
PROXIMAS A CAPITAL.

Pnrtidn de Cntns Altas, - Chcgndn a llajw,í.. - D í!fcrcnçn.


entre as /a:tcndas e os sitios. - Fazcndoil'os; intcdor de suns
casns; moveis. Sala. l'arnnda. Cosinhns e j;n'din~ p,:ivati-
vos das m!llhcrcs. - Ali111cntos; ícijúo; scrrnlhu; farinha ele
milho; q11iabos; doces; canoica; og1.1a. - i\Inncit'O. llc comer e
de tcnninnr ns 1·cfciçõcs. - Bcnçilo elos pais. - Lnvngcm tios
pé.s. - Dcscl'Ípção dn fazdnda <l'llCL_im,i; prov:i de CO:líinnça;
jn:rdim. - Excursão á S erra. do Co.rnça. - P ovoação de S(l.nln
BarCiarn. - Fa:c11da do Santa. Quitaria; prntarin; fruct.os. -
Povonçiio elo Br1m1ado. - E rmidn de Nossn Scmhorn Mãe dos
H omens; mosteiro; ig:rcjn. Histor ia do il'mfio Lo,mmço. -
Vcgctnçõ.o de um dos picos dn Serra do Cai·aça. - Volt.1. n
Itnjuiú; pnrtidn dos srs. JJ::ings<lorfí e IMefonso. - Rasgo de
generosidade. - Retro.to do sr. ANTONIO GOMES DE ABREU.
- Ccrcmonins dn misso: pl'Ocissão. - Povo::i.ç?io tlc S. Mioiccl de
Mato dentro; s un posiçüo; população. - Cult ura <lo feijão. -
Cu1tmn do milho; batedor; /1<b<l farb1/u1,. - Cultivo do nrroz.
- Plantio <ln cnnnu de nssuco.r.

Nosso nmigo, o sr. Ant onio Ildefonso Gomes, ,·cio :10


n osso cncoutro nn p ovonção de Cnt::is Altas. L :í <lcix.:i.mo3
a cstrncfa grande que lc,•n ele Vilfo Tiicn ao Dist ricto D ia#
mau lífcro, e tomamos por caminhos tr1rnsvcrsncs. Afo~
tnudo-nos J o cn<lcin occidcntal percorremo~ umn rcgiúo
Jucnos c lc,•a<la <fUC nqucll.-t p or ('lntlc vinjãrt1mos 1rn vcs·
p crn, e cuja vegetação vigorosa krnhrn h nstnnlc a do Rio
VIAGEM PEI.AS PnovmctAs DF. R to DB JANEIRO E M1N,\s 185

tlc Janeiro. De lon ge cm lon ge dcscohriarnos lrnbitnçõcs


e nlguns campos cul tiva dos ; mn~, 110s l ugares cm que ns
fl ores tas tính:nn si<lo cor l.tdns j :í liu al guns annos, uüo
Jolu·jgnvn mos @c niio p tcri.s e cnpim gordura.
A tnnlc chegamos u ltajrmí, onde morava o pn~ do
sr. Ildefonso, que nos receb e u com n urnior omnbi lidu dc.
A hahi t:1çiio <lo sr. capitão Ar1to11io Go mes de Abreu
é dns que se chn mn m fa :cndas, nom e rcscrvndo ,is pl'Opric.
fl ndcs nnucs J c cer to jmportan ci n, e cm que trnbalhmn
numcroEos cscrnvos. Qunnto ús lrnbitaçõcs de gente de
poucos rcc111:aos, eh am:nn•Ec gcr:ilmentc sítios.
P.n trc os :i\'linciros: os homens de maior consid cru çíio
siío, scgurnmcu tc, os que hnbitn m o camp o, e so brct111lo,
os fazendeiros dos <l istrictos auríferos do ccnl ro dn pro,
viucin . E sses pl'o pric tarios, c 1 pnrtí cularmcntc:, os que CX·
plormn minas {125}, sii o gcrn lm cutc sn pcrforcs pelo tr,1 to
e pur cz:1. de Jin b'lta:;c1n, uilo só nos noseos aimp Jcs campo·
nios, como a ind a nos uossos m nis ricos lnvrntlo rcs ; e, como
jó. tive occasi:io rlc dizei-o, cxislc n1 m esmo vn.ios <lcllcs
que fh-:c rmn nlgun s estudos, Qunsi torlo5 são h olucns hrnn·
cos; u ão trnhnlh ant pcesonJmc ntc, e coul co tnw•flC cru rli d·
gfr OS C.9 Cl'3V0S.
Suus casas offorcccm, cm rcgru, pou cos co rn mo<lidncl ce
e n5o p ossuem, cm gcr:-i l, nenhu m orn nLo sohrc n brnncn ra
tln a paredes (126). Como custnrin muito dinh eiro mnn-
dar vii· \'i <l raças cm lombo de burro d~ <l c o 1itornl até
o in terior, deixam-se as jnncll ns comp1ct11mcntc nhcrtns du·
rnn tc o di.i e :í noi te fccl1.1u1,sc com nl d ra b os. Niio ec
con hecem 11as casas de fazendeiros ncnhutll desses moveis
que accumufamos cm nossos " poscntos, gunrdum•ec os rou,
pns un s mnlas, ou, nntcs, dcpcu<lurnm-sc cm cor dns, nfi m

(1 25 ) E' li cll c, 'JUO EC dií propri:imcntc o nome <lc mi11ci'ro,,


o chnmnm,so r oceiro,, clii p ~lnvrn roçn, os c11mpo11 ios q11c se limil ~m u
cnh hu .
'126) E' nccc.~&i rio nr111i ndmit lir c:<.ccpçõcs com 60 vcrú otliruHc.
186 Aur.uS'1'0 DE SAINT•lIIL,\IRE

de prcscn•al-ns du humidade e dos insc ctos. As cn dcir3s


eiío r.ara:1 , e as pessoas se sc11tnm cm hnncos, tnrnhorctcs
de mndch.:i. e cscal.Jcllos. Nns casas dos ricos os l eitos sií.o
os mo\'cie qnc merecem maiores cuidados; ns cort inas e
ns colchns são muit::is vezes de <lnrna sco, e os Jcnço cs, de
um tecido de ;rl ;oclão muito fi no, têm guarni ções tlc renda.
Qunnto :io colchiío compõe-se simp1csmcntc de um fardo
de palha de milho clcsfincb; lllªS, cm pni'l. tiio qucn lc,
dormir-se-ia pcior so hrc lã ou 11cmi:1s.
Nas cnsns dos pohrcs , assim como nns dos l'ico!cl, existe
sempre umn pcçn denominada salrt, que dá 1rnra o exte rior.
E' nhi <1uc se recebem os c.xt1·auhos, e se íozcm as refeições,
S'cntado c m Laucos de mndcira cm t orno ele num mesa
comprida. A gente nUastada tem o cuidado <le re servar
na frente de sua cnsn umn gale ria o u varanrfo, ÍOl'luada
pelo teclo que se prnlongu n lém das paredes, e é susten-
tado por columuns (lc madeira.. Ficll·Sc gcrnlrucnt c nessas
gnlcri us e, cm to dns ns estaçÕC-"J a hí se rcspirn uro nr fr esco,
igu.:1lmcntc ao .,brigo dn cl1m•n e do ardot· solar. O in•
tedor d as cnsa s, reservado ús mulheres, é um snntua rio
cm que o extranho nuucu pcoc trn, e pessoas que me dcmons·
trnvam a maior coníinn çn jamais pcnnittiram t{U C meu
crcado entrasse un coz.i nlrn para scccnr o papel nccces:uio
ú co nservação <lc minllilS pbu tas; cm ohrit;ado a acccudcr
o fo;;;o fórn, nas s:cnzn la s ou c ru algum alpendre. Os jllt·
dine, acm 1>rc situa dos por trnz das casas, eõo p.:1rn as mu-
lheres uma Iruca co mricneaçíio de se u capth·cirn, e, como
as coziohm1, só.o escrupulosamente iotcrdíc tndaa aos C.X·
traogciros.
Os. h o.Uit;intcs do Drnsi ], que fazem gcrnlmcn tc trcz
refeições por dia, têm o costume de ahnoçar no nicio dia.
Gnllinha e porco s5o ns carn es que se se rvem mais com·
mu mrucntc cm cas:1 <los fa:endciros da provincin dns Miuas.
O fcijiio prelo formn prato imlisJicnsnvcl no mcsn do r ico,
e esse lc{;UmC eo nstituc qunsi que a uuicn iguaria do Pº-
VL\GE!\I PEL\S PJW\'INCL\S DE lllO DE JANEIRO E ilflNAS 187

brc. Si :1 CS3C grosseiro mnnj ar este ultimo accrcaccn tn


mni s nlgmna cois:i, é arroz, on couve, ou oukas hcn-ns
pica<ln s, e a plntlta g:c1·almcntc iu:cfcrid a é n nossa scr rnllrn
(soricl111s olcrm:rus, L .), (JUC ia;c nu turnl i1.ou no ll rnail, e
que, por mun sin~ ulartdn<lc iuc." pl icrtvcl se cu contrn fr e-
quentemente cm nhun<lnncin nos terrenos cm que rccen·
tement e ec fomr:11n quciiuátl:is ele m atlíl virgem. Como
mio se conhece o fabrico da m:m tcign, sub stituc-sc-l he n
gorclura qne csco1Tc <lo toucinho que se fritn. O põo é
um ohjccto tlc htx:o; usrMc cm seu l ugnr n fodnhn de m i-
lllo: e scn-c-sc esta u ltimn orn cm pcquc1rns ccs tiuh ns ou
11r.1 tos, Ol' n so b re n p ropri a tonlh a, clispostn cm moutc!S
~ymcu· icos. Cnd.1 co nviva salr>ica c<>m farinha o feijão
ou outrol:I ,1limc n LO!i-, nos quncs e.e ad<licionn snlsu, e foz.se
nsshn u m :1 c.1,pccic <lc pn sta : m :1s, qunndo se come cnrne
ns.;;a<ln, cada \' CZ que se )eva um p c <lnço ti lioccn, junta-se
um:t eolh c T de fnr inhn, e, com uma <lcst rczu inimi tnvcl,
arrcmessn•sc a colherada sem deixar c.1hi1.· urn só grtio.
Um elos pr.i tos favoritos <los i\lincii·os é gn11inhn cozi d :1
com os fru ctos elo qui,, l,o (hibiscus csc1dcntus) (127) , <lc
que se <lcsp.rcndc uwn muciJage m espessa seo1clhuntc ú
colln; mas os 11uial1os mlo se comem corri prn1.er slniío
ncomponh:u1os de ongú, cspccic de polcutn scJ u anbor <l c
que trnl ~n ci ucliantc. Em p urtc n)guma, tnlvcz, ac co n-
su mma tnnto tlocc como ,w provind a clna .!\linns; ínzcm•sc
<loccs de umn multidão <lc eoi sne <liffcrentcs; moa, n t1 m.iio·
rin <las vezes, mio se <lisli116'1.IC o ;;oslo de nc nhum n, com
tanto nssuc.ir siio feitos. Niio é esse, cn trcll1nto1 o gcnc ro
tlc 6ohrcmcsn preferido; o que <l c]i cia os :M ineiros é o
11rato <lc crmgica; nome que cliío ao milho <l<.."'!!c:iecndo e
cozido cm agua. Nadu cgualn n insipi<lc:t de scmclhn ut c
ig;unria, e, no entanto, c.'\'.lranl ia-!!c que o exlrnngciro tenha
o mân i;os to <l~ n<l<liciouar-füc ns5 ucnr. E' muito ra ro

(127) Ch :1111:im·no q11 l mgomLô no Rio 1lc Junciro e 6omLü n11s


colonioa Íni.11cc'la6.
188 AucusTo oE S,u NT·Hn.AmE

enco nt rar vinho cm casn de fnzcndcíros; a aguu é a suo.


hcb idn br<li nnria, e, tanto duran te os refe ições como no
res to <lo din , é clla servida cm um copo immcnso leva do
cm u ma salvn de p ra ta, e que é sem pre o m cen10 parn
totlos. Em cosn ele gen te pouco nbastnda cncontra-.sc, a
um cauto Ja p eça de nominad a safo, uma cnonne talh n
com u ru co po p reso a um cabo, e cada qual bcUc por suu
vez. Niio existe, talvez, cm parte nl~"ltmn do mundo, ngua
túo dcliciosn como n dos pa rtcg montnnhosns da p roviu ci a
dns Minns ; o cn lor . cxci t,1 a hcbcl-n cm grnml c qunutidadc,
e mrnc,1 ouvj di1.cr que ol;,rucm sofresse por isso.
Os i nd ividu as ele mais baixa cathc gorin, tuc5 como os
con ductorcs de boi e de burros, siío os unieos que nw;-is _
srun o comem com os dedos a fn rinh .1 e o Ic ijiio preto. E'
ncccssnrio, ali ás, que um h omem com cosn pro prio scjn
muito pobre pn ra não possu ir nlguns talheres de pro ta;
mns cesce tnlhercs são, geral mente, de ex tremo pcquc nc:r..
Ueu-sc por todo a 11arte toa1hn, m:is n 5o se offcrcccm ::,'llar·
dnnnpos uo.s com·ivne. O escravo que serve ó. m esa está
sem pre de p ~s no ch5o, por melh or \·c.9tido que se nprc•
sente, e leva no homb ro uw u toalha de olgodfio nrrcmn-
tnda por umn hainhu foxgn. Oa Miueiros não costumrnn
connrsar qu1m<lo comem. Devornm os alimen tos com
uma r.-ipidcz que, co nfesso, ruuitus vezes me desesperou, e
quem ae contcn tnssc cm ussistil-os comer, tomal-os•ia pelo
povo do terra m:lis nvnro rio seu tcw po.
Depois da refeição os comwe11s:1cs se lcvnntom, juntnru
ns mãos, inclinam-se, rend em grnçns, fn:r.em o signo] <ln cr uz,
e, cm scgnidn, atmel,, m•sc recipr ocamente. E sse costume
é, acm d udda, rcspcitavc); m as fic a-!!c surprcw ele ve r o
eacra\'O que se rviu a mcsn juntnr·sc ~os convivns, ,e ngrn-
dcecr n Deus um :repas to cm que niio tomou pnrtc.
A t arde, apó s as otnçõcs de gr. nças, as cr cnnÇn!I têm
o costum e ele se ap t• roximar elo pni; pe dem-lhe o bcnçiío
e rccebcm•un,
\'JACEi\f PELAS PROVJNCJAS DE RIO DE JANEIRO E 1\ttN.\S 189

Todo o mundo, an lcs de se deitar lovn os p Ce co m


ngnn quente. Nns ensns riens um negro, com sua tonllrn
no 11 ombro, lcv.i n ngun no cxtrnngc iro cm umn grnnde
hncin tlc cob re j os pobres, porém, ec con lcntmn com umn
gn rnclln de mndcirn. IHuítns vezes, cm cas n de gente de
cõ r, o pro11rio d o no da cas11 ,·cru, como nos temp os nnti-
g:os, lnvnr os pés do vi:ijante q u e :i.colhc u com II tnais fron cn
h o5p it..i l idadc.
J:."t tive occasi5o <le dizei· que ger almente se cons truiam
as h abit:1çõcs nos vn I1cs. A do sr. Gomes está situndn cru
um l'a ll iiÕ qu e, por todos os l ndos, é ccrc.1110 por cl c,·n~õcs
cohcrtns de ma ttns virgens, capoeira s e pastngc11s. A cerca
de ,,jn te ou trjntu passos Ju h.,hitaç5o corre o Pcrcicalm
(128), rio bostnntc l nrgo (Jll C, npl>s receber os córregos de
Cutfls Altns, Iu jicio,rndo, etc.., voi se reunir ao Rfo Doce,
e cujos aguas, sujns pelos trahnl hos de mi ncrnt:c ão, concm
com rnpidez. As monton h ns que se clevnm nlé ,n do rio,
e que defron tam n cnt rndn ti o cnsn, cstiio r.ohertn s de flo-
rcs tns; nrns ns que se esten,lcm no J:ido 1Jns prim eiras, mio
exliib cm senão sa rçns. No me io d csslls vê-se um grn nd c
rocl1 cd o pnrdaccnto e é n esse rochedo fjue todn u r cg iiío
dc,·c o nome de ltajuni, que , no ifliomn do~ Tmlio~, sigriÍ·
fica boc ca <le 11cdr.'.l (129).
Dor li. conhecer a fa=c11da de It.1jurú C fornecer umn
i<lei:i gcrn J de grnudc nnmcto 1lc h ubitn çõcs. As cnsns
es tão d ispostas i1 volta de um grande tcnciro que tc rn n
Iormn ele um q undrilnt cro alongado. Um dos b<lo s é fo r_
ma1lo pelas scn zn1ns, cm segu ida ós quncs vem um engenho

(128) O Perei e:iba 011 l'irncieoh:i tem sun nosecnlc na Serra.


rfo Lapr1 (Cns1I), JJ:lrlo Jn coilein occiJc111nl si1u111l:i no Sul 1lc Tij11c11,
l'irú cy cnbá porcr.c -mr, ,i~n iíirnr1 n:i li11i;n:1 i;unro ny, p eix e l u!Lroso
o 11ci;ro.
029) ltrí, 11cclr:1; jimí, liocc..'I. (1i11g, i;cr.). Como uislc u111
o u1ro hnjurú /la p11rocbi11 ilc Sn111n Unrlw r n, Jcvt-...l c ilist ini;ui r- a11u el-
lu a quo :i qu i me refi ro p elo nome Jc ltaj1m; do S. Miguel ilo Mato
dc11tro, ilo 11 omc da 11o rocbin cm que estú situndo.
190 AucusTo IJE S,ut\,··HTLlrnt~

de assutar cu jo tccto é snstcn tnck, por espeques muito


nltos. Do lrulo o pposto é o nlojmncn to do senhor, que
só tem u m nndnr e é t nw hcru snc;thlo por espeques de
madcirn . Em scgu i<ln :i r.ssc c:<l ificio h a um muro qu e se•
parn o tcnciro do jnrJ im. Celeiros e armuzcns formam
um doa lados do t erreiro, e, cm fre nte, está uma parede
con tra a qu nl se npo ia, do ln<lo <lc íórn , um nJpcudrc cm
que f:iC fazem os crucijos.
O sr. Gomes dcn-110s umn prova <lc co nfi:mç:1 e llc
mniuulc cxt rc m:nnc ntc cncn ntadow levando-nos no seu
jnr<lim, que poderá med ir cerca de um11 gcirn. Esse jardim
é cor tado po r um regato l iwpido, que n."io somen te é de
grnudc utilidade pnra ;1 resa, mas cuj us aguas, dcsvindns
por ruuito!I pe quenos regos, scn•cm p:1ra gnrn!llir dos cs•
trago~ dns g:rnn clcs fonn igna tuna por te dos canteiros cm
que se plan tam ns fJôrcs e legume!'!, Eucontrn mos no jar-
dim <lo sr, Gomes larnoj cir:1s 1 a lguns peccg:uciros) urnn
pnrrcirn, e figucirns C1Lrregnd:1s de fr nctos muito mc]h orcs
que todoe os dessa cspecic qu e comi ein Frnn çn. As flô·
rcs 01:nm as que or ri :1111 os nossos tnl,o]c iros, c rn\•os, csporns,
cscnbiosns, ma l-me-qu er es, cliantlms barbatus, sifone arme•
rias, alecrins e basiliscos. Quan to nos legumes n iio vimos
acmio couves e ahohorus.
Aprovei ta mos oOS!la dcmoi·n cm Itnjurú parn i rmo~, o
sr. Langsclorff e cu, visitar umn crmiJa cé]chrc, a de Nos$a
Senhora Mãe do s /lonnms, que está situn dra na Serm do
Carriça n cc1·cn de nove lcguas da halii tação <lo sr. Gomes.
Após cnru inhnrmos cerca ele c inco leg:uas por uma t:e·
gião inculta e dcscrt.1t chcgnmos ÍL po voaç.io cfo Snnt a Bnr·
bara (130), situada sohrc o córre go do mes mo nome. Essn
po\'oação dc pcJHfo da justiçu de Cncté e d;l co11rnrca do
Rio d as Vc]h:i.a, e é n sédc de umn pn roch in que compre·

(130) S:mt,, D11 rl rnr:1, Oll S, Antonio do Ribcirúu 1/c Snnta JJnr,
barn, c~l:Í silo:u1n a 9 lcs1111s tlc !'.\I :1ri:, 11n:1 e 89 <lo Rio tlc J ::mdro,
nos 20º l nt. e 333º 59' Jc 1011g, (Ph:.).
VuceM rtr.As P itOV TNCIAS DE R10 DE JtiNEIIIO E :l'\ltNAS 191

hcn <lc seis succursncs e ccrctt rlc 12.000 hnhitnn tcs. E'
fa ei l perceber qnc Sa nta Barlrnra teve outrórn grnndc iru-
por tnncía; rnns esse villarcjo csl!Í ncl ualmente ele tul Iormn
nhandoundo) que um propt:ictnrio que nh i po~suc vnrjns
casas su rnnliu-me que ningncm queria huhitnl-os, mesmo
de grnç:1.
A cc rc.1 de meia 1c~'ltn de Santn Barhnrn chegamos n
S. Quitcri<i, hahi tnçiío pertcncc11lc uo coronel Antonio Tho-
111a:; de Figueiredo Neves. tio <lo t10!:H10 compnnhciro <lc
,·iagcm, Sl'. lJ<lcfonso. Como n1gumns outrns fa :;c1ulas cons•
1ru icbs na época dn opu"Jcucin dos luvristns, ., 11ahitnçiio
ele Snntn Qnitcri n se risscmc lhn muito mai s 1ís nossas vi-
vencias nolJrC!\ que :is herdad es. E stú aitun da p roxim o no
rihcir.ío ele Snrzla Barb11ra cnl l'e morros ele pcqucnn ele-
vação. Com cxccpçiio de um pequeno jnr <li m qu e depende
<la propriu hahitnção, não se oJJscrv,1 cm seus al're dorcs
o menor sih'lla l ele euJLura; p or to tios os la dos n tcrrn foi
cscu\':nln e rc,·olv:idn pelos ca tncloi:cs. Os comuiodos dl!
l111 lú tnç:io uiio têm J1 cnhunrn pfoturo; nrns os npnincfodos,
os portncs e ns propri ns pol·taa são pi ntndns ii imitaçiío
de nrnnuorc; os lcctos, feitos <le tuhoas, :;iio it,'llnlmcntc
pi nt ados, . mas ele moela grol!se iro) e representam i;rnndes
fi ~urns e nr.1hcscos. Encontrn•sc n m eemn cspcc ic de de·
cor:içiío uns fm:erula5 que c u ]1a pouco compnrnvn aos nos·
sos c11s1cl1os, e que, 1.:omo já o cH~sc, da tam dn época cui
que n 1;rovi111.:in aindn era rica e rlorcscc nlc.
Vimo::i, c m c:1sn <lo coronel Antonio Thoma1., vnsos de
prn tn n<lmir:ivchncntc lt·ulrnlliada) e, entre outr,1s p eça~,
gom ís de forru::J. mu ito elcga utc. Essr1 pratnria attruhi u
pdncipnlrncutc 110~:1 :1ttc11çiio1 q11,u11lo soubemos que fônt
1nnad:i, j ií h n muitos nnn os, na povoaçiio de Cntns Altas.
Tcr~sc-:í occasiiio de ver que tive a indt1 nrnitn!I outr as op·
portm1 iàn dcs ele :11h11ll'ar ,Í habilidade dos artcziios dn pro·
vincia de Mio.is.
192 AUGUSTO DE SA I N'f-HlLA.IIIF.

O que tlcmonstrn como Rl\ parte!'! cJ cvn <laa <lcs~n pro-


vincin s,ío fovomv cis nos fructos da Eurnp a, é que nos
scr\'iraui no mesmo tempo , cm casa do coron el Antonio
Thomnz, figos cxccllcntcs, ,nnçãs de sab or agradnvcl e uv; s
negras. Es r.as ultimna, como todas as que se :recolhem nn
cstnç ii o <lu s chuvns, crnm optiruas, nws mui to mnis uquosas
e roemos assucarn<lns que as nossas (131). Co1ucmos tom-
b em cm Sontn Quitcria uru p ão c:x:ccllc ntc, feito ele trigo
Cúlhido a 11oucaa lcgu:1 s dessa habit:i.çüo.
N o <li n ·seguinte, :ipós noo despedirmos do coronel
Antonio Thom az, qu e no!'! ncolhcrn com tan ta fidal guia,
1rn1.cmo-uos novamen te a cnminho, Scg,rimos o córrego
de Sant:1 Bnrbnr11 1 qu e perde cm pouco tempo o pro prio
nome pn rn lomnr succcssiva me nt e os do viUnrcjo J.e B arrn
e da povoação ele Brumado, proxiruo aos quncs corre.
Bnmrado ou SmdA ,wa do Brumado é um n dns euccursacs
de S:mtn Bndrn.rn, e como essa povon çú o, apenas cxllll>e
signac.!I <l c nbnndono e <lccn<lcncio.
A pcqucun dist:mcin <le Brumado começamos o gulgar
morros cobertos de cctpim gordura que j:i. pertence m :i.
Serra tio Caraça (132). A' mcili<ln q ue suhiamo s o ]1ori-
zontc se nlnrgnva; uws em par le nlguu m <lc1:oco brimos ha-
bitoçócil ou t crrns cuhivndns. Suhindo sempre, .encontra·
mos peque nos bosques, e as n:;un s hn n cutns <lc nl guns
cót·re:;os pro\·aram- nos que se procurava ouro até. n esses
lugnrcs desertos, O cam inho, que u;io é mais que uma
picada, tinh a que parecer r mlc a quem !J U Cr que estivesse
ncostuma<lo eó aos dn Europa, e, no eut an lo, pnrn tornal o
prnlicavcl houver,1 o cuida do de c.:1l çul- o c u1 viuios lu:;nrca.
A pequena <listnnein do e:q)cll,, de Nossa Senhora Mlie dos

(131 ) Enconlr.lr-sc-:í olLU rC!! informe! dcsenvolviJus eobre o vc-


s ctnçii o tb \'inL11 nn provinci:1 Un s Min:is,
(132) Essa lermo ú sinrnh u11 cmncnlo porlus11cz e i;uur:my. Ca·
raç11 cm 11or tus ucz &ii;niíic::i má cara, cara an ci11al/1 ict1. Em s 1rn rnny
caru o aç1í ou ena araçapa ba, ou mc~mo caraça, eimplcsmc111c, quo r
dizer dcdil nJciro.
V IACEl\t PELAS Pno\'JNCIAS DE Rio UE JA NEmO E M INAS 193

H omens comcçmnos n vc1·, no 1Ucio de rocl1edos, b cllii;si-


m us pinn tns q u e :1indn ruio conl1 ccinm os: e nt re ou trns,
ord ti dcas ele lo ngas cspisns ele flô res de u111 r ulJro vcrmc-
lh :io, e umn mc1n stomnccu arho1·csccntc, cuj;i.s Io}hns glo.u -
cns e m u ito nppl'O:ximaclas se di!!.pocw cn1 quatro series;
e ns f1ô1·cs, 11z11cs, de oi to pét al as, e es tames in<letcnninados,
afio quasi tiio srnndcs como aa da malva-r osn,
T end o cnw inhndo durante duns ho1·ns, np.p rnxi m ncln-
mc1tte, ch egamo!'!, cmfjm, ú cspcde de plnnieic crn q ue csti,
situn cl n n erm ida de Nossn Scnhor,1 Múe dos Home11R.
Essn plouicie, qnnsi eirculu r e 1un pouco dcsigunl, é rega·
da p or grn n1 lc u umc ('o tlc córregos e cob er ta úc pnstngcns
cut rcancn d ns de pequ enos bosques. Si hem que hastnut e
c1cvnd:t cm rclnçfío 1í lrncin cm que co l're o úbeiriío de
B ru m ndo, n<:h a-se cl ln pro pria rodeada p or mo nlanh us
e1cYn das, que só dcixmn u mn cnnl1 adn 1lo 1n do por ond e
se chego, IJUnn do se YCUl de San tn B nrhnrn. Nn pa r te
mais hn ixa csstl!I m on tanhns cxh ib cm nl:;uns bosq ues cs•
parsos ; mtts sen óp icc só 11 p rescnto roch cclos ntís c11 trc-
mcntlos de vegctnçiio pou co nbllmln ntc.
E ' justnmcntc ,í cntrmfo dn plno icic que ncaho de
dcscrc,•cr, e 110 u ui co b<l o cm que é ollcrtn, qu e foi cdifi.~
cad., n ermid a de Nossa Senhora ?.1:fo dos H omens. F ica-se
cho cn llo cm avistnl· assim tle r epente u m c<lificio tõo vnsto
a tnl altitu de e tiio 1on~c J c totl ns as h nhit nçÕc!!. Lá cl1c-
ga ndo, cucou tr a·!!C o viaj nnre cm uma p lnto.for mn, cm r.: ujn
frent e, se p'lnn tou uma filcirn de pn lmeir ns que confu udclll
suns cl ccaotcs fo lh uge ns. Ncssn plataforma erguem-se ns
conslrn cçõcs da ermida, scparn dns em dun ~ pnrtcs , q ue
fazem fa ce uma ií outr.i. Um:1 cscn tl n, collocnda e n tre
a·m has ns porçóc11 d o c<lificio, con d uz a um pntnmn r ao
n ivcl d o seu pr im eiro p av jmcnto, e, alfrn do mais, j un to~
mente com .i igreja, constl·ui d n c m pla no m ais recu ado,
formn de qu nlqncr m o<lo o corp o pducipa] de um ed ifitio
do c1 u:1l ., s constr ucçõcs Iu tcrues reprcscn tn m ns nfo s.

n - n~u~, Y, 1.''
194 .AUGUSTO DE S AINT· Hll.,\IRE

Toda a fachada <lo c <lificio, desde n e:.:trcmida dc de


uma dn s a1as até a tla outra, m ede ccrc:l de vin te e trcz
passos, e cada aln aprcacuto, n o primeiro andar; seis jn-
ncllas l.rnHan tc cspnça das. A cscn<lnrin conta dezoi to dc-
gruus: depois elos q untro pritnci ros chcgn•sc n um pn tamnr
de repous o, e os quatorz11 <lcgrous qu e vêm cm seguido,
rm1is cattcitos 'IllC os outros, a;io murgínados de ambos os
lndos por um corrimão d e pedra de bastante bom gosto.
A' volta do lcrrnço c."tis te un, parapeito 11cmcllrnutc no da
esca d a.
D crmtc do. por ta d a igreja está um n cspcci c de porlico
formn<lo por d ois pilares qu e sust êm o côro cm q ue foi
coJJoca<lo o orgiio, A igrej a é estreita, rn.i a m ui to ornn<ln,
e possuc mab'l1ific:n prataria, consln nte de grandes cnndc-
lttbros doul'ndos de contorno irregular como os de todos
os <lcma i, templos. Em vol la da igreja hn um corredor
cm forma de Icrradum que não se communica com clla ;
1, cuctrn •sc n clle }JOl" dua s porias ext eriores, e cm seu in-
terior se encontnnn cn pell ns collocn d;1s n ce rto distnncia
um ns das ou tras, Sobre o altar de cndn uma existe uwn
imagem cnca rn :1dn de madeirn, que reprcscu ta o Christo
cm algumas das a ttltudcs ele sua pnixão. Essas imagens
estão longe de se r obrns primas; lêrn, todovio, suffi cicntc
cxprcssrio pnrn que facilmente se reconheça a intençiio do
nrtista, e niio se potlc deixar de odm iral-as quando se sabe
que Iornm csculpidus por um homem que jamais tivera
modelo ao olca ncc, e vi.\' i,'l ua solidã o, 110s confi ns dn l"C•
g: i,ío elos Botocudos. As duns mais no tavcis e omnclns
capdbs nc11am-sc fórn do corredor 11u c acabo <lc descrever;
es tã o collocu<las cm face uma <la ollll"n, no fundo dns pro·
prias constrncçõcs da crwi<ln, ao nivcl dn cspccic ele 11or·
tico, q ue foz pa rte dn igre ja. Sob re o :1lt11r cl n capelln que
ee ach,t 1i direi ta cstiio varias figuras cm madcirn rcprc•
acut,'lndo nlgum:1 sccnn da puix.:io. Nn co lloc.1dn ll cs-
VL\CEi\f flEJ.AS PnOVINCL\S DE Rto DE JA NEmO E MINAS 195

querda vê-se um corpo cm cêra, l'icawcnte vestido, que


cnr.crrn rcliq-ufos rccc bi<lns de Roma,
O rez-do-chfio d o cdificio cln ermida foi utilizndo par n
;trmn zca s e nloj nrnentos de negros. O primeiro nndtrr catá
divid ido cm ce11nlus dcstinndns nos eremitas e aos vinjon-
l ~ qne n tlcvoçiío ou curiosidade .:ittrnhcm n essas rnon•
tanhns.
'fal é n ermid a de NoJsa S('ri/rnra Mãe dos llom ens.
Ess., funcla\,'.llo não d;t tn ,Jc 11111is <1c 11uur'cntn e poucos nn-
n os. O fnn<ludor ni ndn vi vi;i p or occa siiio de nO.!ISl'l viagem
e r.onl nvn 110\•cula e dois amtos de i:dnclc. Esse homem ,
·,rn!'c ido ew Po1:tugn l 1 retiriíru,sc a principio p nra 11 s mon-
taulrns de Nossa Senhora dn Piadarle, perto de S uha rii;
fez uma viagem íi de Nossa Scuhom ,Uãe dos Homens, e,
cnthusinsmndo 11clo ns1ie cto tlo locnl, resolveu ahi cons-
tru ir u ma ig:rcj11. T inh a cntiio mais ,lc quarenta nnnos.
Os oi to mil emzados flUC Jm.ssuin ufio b n! lnvnm pt1ra u
execução <l c seu proje cto; .runs soulie eonununicar seu cJt ·
th usi.a <imo no s J111bi tautcs d a rc~i1io, e cm breve as esruol ,1s
Iorn m !mfficicn lcs Jrnrn 11cnnittir n constmcç5o 11os cclifi -
cios cuj .'.l d cscl'ipção acabo ele fozcr. O cst.,bcJccj mcnto
ndquil·iu ncrrros e cnbcçns de gado; n igreja fo i ornada c
tcecLcu tun org5o i n crmi dn foi provida tlc torlo o ncccs·
ando patn 11Ioj.ir os peregri nos, e n.io se csquc ecrom os
vasos de prnta. O fuudndor LOIDlENÇO suhmctt cu-sc á
regra <los frm iíos tercci.J:os de S. Frnncisco, e <lcz inuiíos se
lhe reuniram. 'f o<l avin, o esplendor dessa cs pccic d e mos-
teiro foi de curta dura çúo: o i rrniio Lourenço não pensí1rt1
uo furnro. Com cxccpçiío tl c dois, todos os cremitns mor·
rcram , e ni ngu cm se n11rcscn tou par11 eubstituiJ-os. Nc•
nhum a tradiç;io anliga se p rend ia 110 crcmitcrjo; a dcvoçiio
dos lw h ll:m tcs do di shi.cto Ctifrio u quan do a jclndc já n ão
pcnnitti a a irmiio Lourenço r cnni mnl-n ; ns p crc:;rinnçõcs
torn ntnm-sc mnia 1·nr,u; na ceportulns ccssnrum, e cesns
coustrucçõcs tiio modcrune de ixam YC t por Lodn a pnrtc
196 AucusTo DE SAINl'-IlU..\TRE

vestigios de vctustcz. Tiveram o desLino do Iuu<la<lor,


fornm dccahin<lo n medida qu e os ,mnos p canva w eohre
flua cnlic~a. E sse anc ifio erra como umn aoml1t·a pelos
corrc1lo rcs que seu zelo oulrórn povonvn de eremitas e pe-
regrinos; au11 cohcçn cn frnquçccu, a V07. mul se fnz ouvir;
cm breve terá. deixa do de VÍ\'Cr1 e n:io se sabe sequer o
que se toro ará então o estabclccimcnto que cllc fundou
(133). Ba qual que r coisa de: myatcrioso na vi da do frmão
Lourenço; um doa governadores dn provincia seu contem•
pornnco trolav:l-O com gt!lndc considcruçüo, e snppõc-~c
q_uc cllc per tenceu n unm fnmilia condcw11adn, <luroJ1tc
o minietcrio do morqucz <lc Porolw.1 1 por crime de alta
traição. Contcmplav~ esse ancião dchruçado no pnra-
pcito do tctraço de seu mosteiro; uwa polnlcir.1 cobria-o
com su:i eombra; a cnhc~a incl ima\'o•sc sob r e o peito, m ns
seus olhos u:ihinm nin do o fogo que outróra os animou;
um bastão de jncarnnclá, mais negro do que o é bano, ser·
vin-lhc de rurimo no corpo; v::n-ccia meq;ulh a do cut g:r:t-
ves re fl exões, e talvez de si 1i.n·a si nccusn sse menos a
rapidez do tempo que a i.nconstnncin 1los homens. O n ome
<ln perdonagem e.xtrnordinaria qnc reinava sobre a Fronçn
ehegó.ru até oe ouvidos de irmiío Lourenço, e sahiu 110
sc n n1rntimcnlo parn nos perg un tar o que fô rn feito de
Napoleão, tlepois de se entregar nas mfíos dos Inglezcs.
Os bcmfcitores dn laumnnidu<lc vivem desconhecidos; o
medo, porém, não é discreto como a 0rnti1lão; a fama dos
conquistadores pc nctrn nté nos l ugares mnis ibri1orn1los: é
o rugi do do trovúo que se foz ouvir ao longe e por todn
a pnrte eepallta o terror.
No din immetliato no de minlia cbcg:a<l11 fui ver nmn
font e ferruginosa ele que se J.10dcrin tirar vantajoso parti-

033) lrini:io Lourenço legou-o no rei, e nc11c forom insl.,11:ulos


miGsionorloa Jc S. Vieen10 <lc Pnu?o, que se c11c:nrc1;nn1 Jc c'111c:1r n
modtlndo.. Pnrccc,mc qno ncnbun:i locnl t101lcrio ser nidhor este•
lhi<lo p,ua fun1lor-so uma cns.u de cJuc.1ção.
V IACF.M P ELA S PnovtNClAS DE Rrn DE JA NfJRO z M INAS 197

do; possei to d o o di:i hcchor ii:nnJo nos nrrc do1·cs dn ermi-


da , e, pel a n nturc;,,n d n vc:;etnç5o, suppuz que n pl:micic
cm que está situad.t <leva ter u m esm a altitude que Vill a
llica.
Do is dia s 'd epois gõtl t;am os u mu das ult ns montanh as
que rodeiam css11 plnn icie. Á mcdi<la que su hi nmos n vc•
gct uçüo tornavn-sc menos ,·igorosn e mnis variud n, e vi1nol -a
mu dur cousta ntcm cut c, con forme o nlt urn. Encont rei, en-
tre outr:u11 lllgnw::is p la ntas da fn milin clns cric nccns; vn ri:::is
umhcllifc ras de folh ns sim ples; grundc numero de crlo-
ccm lous; cluus ou 1rc1. cs pccics de vcllozia; uma sui·prcbcu·
dente vnricduJ c J c ruclnstomnccns de !olh ns pequen as;
um a sohc rba ilfr icuforia de flô rc!I roscng tJUus i elo tnma nh o
<la!! <lo m1tin liimw t nl(rjus (I:i4); um a npocy11.1ccn de co•
roll ns quas i tão grnnclcs co m o ns <lo ncriu m olcuruler; umn
dro.~crn de fol h as 1incnres, que cresce cu1 um l u;;n r Lna•
t,mtc secco 1lc m uo ulto J a mont anh a (clr oscra grnminifolia,
Aug. de Snint-ll it.); devi, fi n nlni cntc, no ar. Ln nssdo rff
umn sa rivngesia. de caules lcuho!lo!l, folh n11 sc,u el h nntcs iii,
ti as ur:r.cs, e cujos ramos delicad os se tc rm in.un po r 11n1
pe qu eno ra m alltctc de flô rcs roeemi (lavrndia crico itlcs,
Aug. ele Sain t-Hil. ). Cli cg:ulos oo o.lt o J o pico, que p nrccc
eleva do de 6.000 pés cm relação oo nivcl do mur, dcsco r-
tin nmos um <lesses pornornmn!!I immcmos que imprcsaionum
muito m nis pel a ex tensão do (f UC ngrn<lam pcln h cllcza;
dom inn vnwos umn }ongu sequencia J c morros sem l1nhi-
tnç5o e sem cultu r.1 , e nosso 01h.1 r procu r:wn cm viio nlguw
ponto cm que i:cpousn r. Voltei íl crrui dn com eetcn 1n c s-
pccies iJc plant as que oiniJa ni'io possu.in, e · passei n noite
n descr ever ns pnrtes mais dclicniJns de gr:m<lc nmucro
dcll ns, no d nriio nvcrmc1hoclo de um n lnwpnJa frnc n. No
começo Jc u ma tn] viag em o :,.el o não conhece limites ;

ClH) Utriculo.ria rcni/nrmis N. U., /ofiiJ rcni/ormibus; /forib,u


tllOE;JlÍS.
198 AUGUSTO DE S ,\INT•IlILi\lRE

mas cl1cgn o momento cm que n gen te se nrrcpcu dc de


n õo ter tido a prudcncia ncccesorin pnru mo<lcro.l -0_.
Voltamos n ll ajurú passnndo novnmcntc po1· So.nta
Quitcrin e fomos nhi tiio bem r cccl,idos como pela pl'i•
mcira vez.
No cntnnto a liccn çn que o sr. Lnn gsdo rff o lit i\'crn
para vinj:i r npptoximu,•n-sc <lo Iim , e o sr. Ildefonso vin-sc
ohrigndo o retomar o curso de seus estudo~ l 1 ul'tindo elo
Hio ilc J :mciro com esses cxccllentcs nmigos linhn nculc11•
todo o projccto de acom1l;tnhnl-os tnmhcm n,, voltn; n pro-
vincin <lc Minna, porém, offcrcci,, -mc tnntas rü1uczos \ºC·
gctnes, que tomei a resolução de pcrcorrcl-n qunsi toda.
Foi ma is uw momento p enoso pn rn mim nquc1Jc cm que
me separei dos srs. L,,ugsdorff e Ildefonso; mns enconlrei
o m .:i ior conforto nn amiz:ulc do er, A11lonio Gomes. Um n
i;rnn de conformidade de gostos e ecnl imcntos nos li gim1
iu tim:i.mcn tc, e cs~a .iffüiç:ío recipro ca aiud n mais ec rc·
forçou clu rnu tc u long.-. estad ia q11c continuei fn zcudo cm
ltnjurll.
O pai do er, Gomes fôro. um dos maie ricos minerado·
rcs da província, e cu proprio vi cm Sant a Qniteri a uma
c,ccn,•nç:"io (cata) que o torruíru possuidor de tr cz DUlh&s
de cruzados. Julgando su n jazida i ncxgotm·cl o er. . .. CÔ"'
lwujayn o ouro ú medida que o cxtr.:thin do sólo; si era
p:i.<lrin h o d e \10ln crcall 'i,<t fnziu it 1.,'0m11drc um prcsculc
de dez mil cntzo<los; dnY.1 festas e n5o ec prcoccupavn com
o futuro. P erdeu, cntrctnnto, cm pouco temp o quinl1en·
tos cecr ovos; sua jnzidn se cxgotou; a brilhante fortuna
que possui n evaporou-se, e o s r. Antonio Gomes foi abri•
ga do a enll'.cgar-sc ,10 commcrc io puro resgatar a h crdndc
de se u pni. Easn Li!itorin é a d e grande numero de mine-
radores brasileiros; mns ruuito poucos homcus existem el e
quem se possam eoot11r rnsgo9 ec rncJhan tcfl no que illustrou
n vi d n do er. • •• .
VuGEM PELAS P 1tO\'INCIAS DE Rm DE JANEIRO B 1\hNAS 199

Fôrn encnrrcgndo de obscr vnr n conductn do ndminis•


trn dor de uma l1 ubi1nção. Este, pnrn se <lcscmbatn çar c1c
umn vigilnneia importuno! clcmmciou-o como ecn<lo o os•
snssino de um h omem que cffcctiv nmcnte <lcsnppnrcccra.
Á força <le -in<ln gu ç(Jes o sr. •"" <leitcoliti u que o individuo
de cujn morte o accusnvnm ac rc ti riirn pnrn os confins <ln
proviocin de Goynr., e for. vil-o cou1 6ron<lcs dispcndioa.
Couvcnci1lo de cnlumnin o <lcnuncindor 1>erdeu o emprego e
cahiu cm proíuncln miscri.i. l\Ias con1,ccin o caracter ge-
neroso d.u1ucllc a quc1n qttiY-crn infelici ta r; foi n cllc que
recorreu e o sr. "• * sustentou.o de mo do digno n té o seu
ult imo niow c nto de sun vidn.
Si o sr. Antonio Gomes uiio succc<lcu a ecu tHi.i. '"'
fortuna , hcr<lou.lh:c as virtude!!. E' rcalmcutc um dos ho.
ruene mnis <li gnos que tenho encontrado cm. minhn \'i<la.
E' imposs ível se1·-sc melhor p.1i, laonrnr mais n pnr. e a
jusltçn, ter almn mais pura e pi.c <ln<lc maia ainccrn. Es-
tudou no scmin u1·io de Marinnnu ; coru1,rcl1cnclc bem o ln-
tin1t o italia no e o frauccz, e sun conversação é in tcrcssnnte
e espiritnosa. Escu tuva.me com iutc rcss c quando lh e fo.
lnvn da Fn, n!,;a e da miTlha fa111iliu, e corupraziu-sc, por sun
vez, cm ensinar-me sua lingun e in for mar-m e t:1ohrc OJ cos•
tumcs <lo p aiz,
Dinriamcntc fov.iu umn pequena 'excursii.o e, nos do.
mingos inwos ouvir n missn purochi al na povonç5o ele
S. Miguel (}UC c6tá situm]o n cerca de umo l cgun de
ltajunl.
As ccrcmo11i11s da miasn aiio, no Brasil, cxnctamcntc na
mcsmns que BC observam cm França; mas, fJ nnudo o pn·
<lre dcacc <lo altnr, o~ assis tentes se saudttm rcciprocnmcnte.
Nn mni.oria das parochias dn provincia dns 1\liuus faz.
s~ nntcs da missa, um a procissão fóra da igreja porn o
resgate das almns do purgotorio, de que se occnpom ncsi:;:i.
rei;iiio muis talvez que cm outros lugares. Niío só se reza
por cllas, como nin da sito ínvocndns afim de se obterem
200 AucusTo oc S,u Nr-H1LAinE

grnçns por seu intcnncdio. Niio c."<istc, cc rtnmcntc, dc\'o-


ção tri o tocnn tc como n que, constnutcwcntc, n os foz pre-
sentes no cep:iri to ns pcssons que Jlrnnt c:m10s, e cstaL clccc
entre cllas e nós mnn rcciprocn communicaçiío de ornçõca
e soccorros. l\fo a na provín cia dns Mina s, e tnlvc;,; cm ou-
trns do Brn:t il 1 cssn dcvoçiio fr equen temente ilcgcnc rn cm
nbuso. Vê-se, cru todas ns tab crn ns, u m tro11co cm qu e CS·
tão pinta das figuras rodcn dn s de clw nmrn s, e q ue é desti-
na do a recebe r na csmolns que se q uerem fmwr õs almas
do pt1l'gatorio: l1postu-sc cm proveito das almas (135), e
faze m-se-lh es prontcssns, afi m de encontrar os objcctos
perdid os.
A p ovoaç:io de S. } Hgucl de ?ifato dcnu·o ou da Per-
cicaba está situ ndu n dor.e l cgu ns a S. O. dC' Mnri.i ;:inn e n
novcntn e tlnn s do Rio de Jan eiro. Depende (136) dn
jmtiçn ou termo de Caeté, e é ,'l eé dc de umn. pn ro c11 in
que, cm extensão 1lc vinte lcgnns de co mp rimen to e seis
de lnrguru, Lermo mcdio, comprch cn dc cinco sueeur.s aes e
perto il c onze m il hnhi t1mtes, Nessa po\'o:1ção, como pro·
\'nve1mcnte Sl!cccd c cm qna lqu ct p:t rl c dn pro,'1.ncin, o
numero dos nneeiwcu los é sc m11 rc supe rior no dos obi tos.
S. i\li gucl está cdi ficndu no sopl! de umn sede de mor·
ros sobre us d u ns mn r:,;cns do P crcicnh,1. Esse rio scrpeu-
tcin no l onge pel o vnll c que l he serve el e hncia.; uma ponto
de w ndcirn q ue lhe lign ns m argem, estnhelccc couHntmi·
caçiio entre os huhit:m tes el e um e out ro la,lo; ci nco igrC·
jns d isp c rsnm-sc en t re os cutms da 1rnvon1;iio 1 e ;;r up os de
hn nnucirus, que se vêem por to dos O !! la dos, eou trilmcuu n
tornar a pnysnp;cm extremamente pittorc.!len.
Os quadros da popula ção da pnroehin de S. i\li gucl
pnra o nrmo de 1816 fornm feitos por um homem intclJi.

(135) Dcsisn:m 1·!C DB olm:ir; 110 p11ri;a 1orio Eimplc;mclltc sob o


nomo d'ns almas.
(136) Vitlo Memoria.! 1,í,tori<:as, , ·ol. VIH, p11r1c li, pni;. 112.
VIACEl\l PELA S P RO\'IN"CI1\ S UE Rro OE J ANElRO E j\fJ NAS 201

gente e muito meticu.lo!o (13 7). Dellcs C..'l: tra hirei nlgu ns
ponu cnores ele cst.atistic,1 ta nto mais int ercssu ntca qunnto
o mov imen to da popula!; ÕO e n proporção do, ind ividuoa
de cud:i r nç., sã o provavelm ente n ruesmn, com upp roxi•
m:i çiio, u a mnior pa rte da, paroch ine que co rnp rchc11dcm
na 1·cg:iõce í lorcs tncs nm ífcrn a tln provin cin.

J>OPULAÇ,tO DA PAROCITTA DE S. MIGUEL (!8 16 )

s. nuucri!ino s. fcmi11ino De ambos


S C.'fó.t
l>S

fl r:in cos .•.••..... 992 950 l!J.\2


J,ulio, ,, •• .• •. .• .. 7 11 JR
;\Tufoto.s Jincs , ... lS3G l,1.74 3010
166 215 3Rl
53' 518 lll 2
:?589 1897 1·186

5021 5125 109.19

MAX!MO DA POPULAÇÃO
Sc:co n111sc11lino Sc.'fn Jcmi11ino
Pnro os brnncoa de
30 :i 35 nnnuR '. ]].\ 30 o 35 nnno~
25 n 30 "
... ] 06
103
15 n 20 " 100
IS 11 30 " 102
Maiatos Ii,·rc1 de
20 n 25 nunos . , • . ] 86 20 n :!5 :m no1 120
15 a 20 .... ... ... ] 60 30 n JS " 112
30 n 35 " .......... 122 15 o. 20 " !06
Mulnlos cscm,·01 de
lO nl:!nm11'ls 19 :!O n 25 nnnos 26
6 mczcs • . ,, ]8 J.0 n 15 " 21
5 a 10 01mos ]2 6 mczc, 21
2Sa30 '' ]2

(13 7) O 1r, gtUlrda múr Lotb::irfo ,


202 AucusTo oE SAINT·IltLAtnf':

Nc~ros !JVTC5 elo


25 o. 30 unno& 58 25 a 30 :rnnos 63
10:115 " 56 JO n 35 " 63
15 a 20 " 50 25 a 30 " 58
Nci;ro1, cscra~·c! t1c

45 n 50· nnnos 266 30 n 35 :innos 228


,JO u 45 " 260 25 a 30 " 226
30 u 35 " 236 3Sa ·10 " 220

NESSA POPULAÇ,\O HAVIA :

Sexo Sexo
masculino / cmfnino
Drn ncos • . .. •.. , , . . . , ... 6 15
Mulntos l i\'tCB . ...... •.. . 51 56
Do 70 n 75 {
1 4
Nc~ros ~!:~~·os . . 76 20

Ilrn ncos .. ..... ..... • . , , 6 10


Do 75 n 80 { Mlllato., lh-res .. . .• , . •. . .
Nc~ros lincs .. , .
cscraYoi, . ..
·11
1
76
46

20

Droncoa •.•.•.•.••.. , • . . 3 G
Do 80 n 85 { :'\fulo1os lfrrc, . . .. ... , ..•
Ncfltll liv res .• . ..••... ,
c~crnvos .
21
2
28
19
6
16

l
Br.in cos . • .•.. . ..... . ,, . o 3
MuJ ntos ih'tcs 12 20
Do 85 n 90 1
C!1Cn1 \ "0S 1 o
Ncros lfrrc, ... .. .. . .. • o 2
escravo, • • •
• 3

Do 90 i1 95 { llrnnco!I • • .. ,
Mulnlos livres

Do 95 n 100- r.Iul:i to~ livre, , . . , .. , •.

Acima do 100- Mulatos livres , .. . . . . ... .


VIAGEM PELAS PnoVINCIAS m:: Rrn OE J ANEIRO e I\IJN,\S 203

MAX!MO TOTAL DA POPULAÇÃO


Do 30 n 35 nnnos 1~13
Do 20 n 25 " 1015
Do 15 n 20 928
NASCIMENTOS
S= SP.10 Amlimu,
mcuculir,o /ominino sexos
Dr:incos . .. .. . .. .... ,, .••.. •
Mulntos livres , . .....•...•. .,
32 33
20
65
68
30 29 59
27 26 53
<0 38 78

169 m 323
55 1lcs,:is crc:i.nçris morrcrnm nnl cs <lc um anno <lc i<lrulc,

FALLECJJIIENT OS,
Sexo Sc.,o
r~n,o, . . ... .
Ambos 01
mnJculino /cmini,w Jcxo,
6 2 8
C/ 6 M1ú~11oe livres .• . 20 3 23
mczcll cscrnvos . o 2 2
Nci;ros l ivrei; .••. l 2 3
" cacrnvns . 12 7 19

C/ 1 l°"""' . . . . .
i\1uluto8 liv re, .•.
" cscrnvos.
Ncsros l ivres •.. ,
6
7
o
1
10
11
1
2
"' Ci Cf B VOS •
• 7

152 3-1 86

Sc:to 5c.<O Ambo, o,


ma.,cii liuo feminino

Com
rruuco, ... .....
Me lotos li nc!I , ..
21
45
14
26
"'''"
35
71
itlndc " cscrn\·os. 7 3 10
.tanbp:nb Nci;ros livres •.. , 17 18 35
" Cl1Cf0..i 0 5 , 67 30 97

157 91 248
204 ÁUCUSTO DE SAINT•Ill LAffiE

MAXIMO DA MORTALIDADE:
Sexo ma.,culi110 Scxo feminino
Drnn co1 com n iJntlo ,fo ... • • . ,, (j mczcs 1 onno
Mubtos 1inct com :i idndo de ..•. 6 " 1 "
I onno S5 o GO onno9
" " "" .......
Negros livres com n i,fo<lc Jc .. . .
,
SO n 55 onnos 4,
l n S 1' ·1. 40 n 45 :11mo1
Noi;ro9 escravos com n id:ulc de . • 6 JnC7,CS 6 IUC7.C5
50 o 55 ;uuioa l nnno
55 a 60 "
70:i 75 " 6.

NATUREZA DAS J,IQ LESTIAS QUE OCCA SIONAfü\M


A MORTE:
n mcrc ntcs febre s 31 ind ividu o&
H yàrorisi ::t .. .. ..• 25 ,.
Febres int crruiltc11tc, ... . 22
Mortes n1l1im s .... ........ • ... . . 22
No nnuo de 1815 morrcr:im 229 in !l iviJuo ,.

Aprovei tei n cstndin cm ltajn n'i pnrn instruir-m e ríccr•


cn dn m nnci rn por que t rabalham os min crndorcs, e colhi
tnmh cm infonn nçõce sobre o cultivo das tcnos.
TiYc já occneiõo de dnr n conhecer o systc wn ndopt n«lo
110 int erior do Broa il , e, c m p nrtieul:tr, nn provi ncin ilns
J\-Iinns. Falamlo d11s tlivers,1s regiões d cssn prol·il1cin hei
dnn do pormenores sobre os varlos gcncros de cultura que
nhi ob servei succcssi vnmcntc, An tes de terminnr o cnpi·
tulo direi nni camcnte al t,'\lmas prdavras a 1·cffpeito elo mi -
lho, do feij ão, dn c:rnnn de nesucnr e do arroz: si m e con•
tento nqui cm trn tnr dcssns pbntns é porque cf!sns são as
geralmente cultivn dns cm tod n n provinciu e priacipnl·
mente nos visi nhn nç11s do cnpilul.
Todos oe ngricultorce plantam milho, a ão só porque
sun forinlrn substitue o pão, como niudn p orq ue cllc é
porn os a11ir.nn cs de cnrgn, o que é p nr11 n ós a aveia, e é
c111 prcgndo tnmhcm parn en;o rdnr ns gnlliu lü1::i, e eobre·
tudo os porcos.
VucE11f !'ELAS l>n o ,•rnCfAS DE R IO DE JANEIRO v, M INAS 2 05

Si o feijão se cultivn mnie univcrenlmente aincla é por-


que níio encontra o que o possa substituir cm p.1r te nlgumn,
cmqu:m to que 110 deserto do R io S. F r:meisco (Sertão)
1111 lizn-se a farinh o 1lc mnndiocn crn vez do do milho.
Comprchc1ulc-ec que se elevam tc1· introtluzido a.lb'U·
m n~ motlificaçócs nn cultura desses vci;ctncs sc1:,'l111 clo os
zonas, a natu1·cz.1 elo !!Ólo e as <lifícrcnços de clinm r csul-
t untcR d as d e nltitud cs. Eis as p raticas ruais ~ernhucntc
cm U!'I O 11.1s partes J n provincin m enos nínst.1<lns de ,mn
copitnl.
1'o<lo o tale nto d o lllvi:o<lor consiste cm queimar os
m nttns e sem cu1· nu é pocn Invornvel (138). P elo mcz de
setem b ro, quer d ize r, pelo fi m <ln sccca, fa:1.cm-sc, no tcr rn
cohc1·tn de cinzas, bUl'acos nfo staJ os el e trcz ou qu nlro pés,
e p õe-se crn ca da u m dcllcs :i li;uus griios de milho.
Qunndo o terreno é <lc prhneirn qunlidndc, e os m atina
<1uc o coh r inm foram hem qucimnJ M, niio brotnui nh i
h cn·ns. e niio se tcrn mn ior l impci,n n fnzcr que n de corta r
oi, brotos no,·os <J1-lC rcapp:tr ccc111. i\fni e frcqucntcu1c11tc,
porém, nüo succcd c a,sim, e, um rnez 11p ós1 n scmcndurn,
removem-se ns h cr vns <lnmninhns com unin cspccic <lc c.:n•
vnclcirn ou cmrn,b, sam cntrcte,n lo escavar n tcrrn cm m ui.s
de duas e m ci:1 n t rc:t. pollcgndas (cflpit1ar) . P elos fins
de jnnci ro, um p ouco 1lcpofo dn íccu ndnção do m ilho,
plon tn m-sc ordi11ndn mautc os fe ijões entre na c;;tipce 1lc911,1
grnminco i limpa-se a inda urnu vez n tcrrn entre n plnnl n,
çiio 1\0 feij ão e o tempo ela coll1citn, e, pelo m e;,; de abril,
fa.:-! c n colhcil n do milho e <lo foij ~o no mesmo tem po
ou com poucos <lins tle intcrvnllo (139). O fe ijão protlw:
írcqueutcmentc, cm optimas tcrrns, tité qunrcn tn por um .
O u tilho, scme.ido cm eólo ing;rnto, não dá m nis que o itcu·

(138) Vi,l c Eschwcsc, J "urn., I, pog. R.


(139) Nú.o prct cmlcudo il:ir attui um tr.11:iilo complclo de ngri•
cu lturn hr:isilcirn nüo mo c5tcn<lcrci eoLrc 11, Jiffcrc111c, mnnciroe J o
cuh ivnr os fcíjôc,.
206 AUGUSTO DE S ,\ li'f f·'EI IU.lílE

ta; 11108 :tsscgurn•!!c que ,ia vezes j á tern proclmddo até


quatroce ntos por um cmr certas terras de primcirn qunH -
Jn<lc. A porccatngctn ordinaria, cm um bom terreno, é
duzen tos por um; mns, ei um cmnpo p roduziu cssn q1rn 11-
tidodc c1c griíoa iruo1c<liat.imc utc apôs o in ccudio dn m nlln
que o coh ria, jú não dá mais que cin cocnta por um uas
cinzas do c:11,ocirão 11uc succcdcu ás florcst,'.UI.
Mui tas vczc, debulha-se o milho com a mão; mos, n as
h obitnçõcs um pot1co considcmvcis C dcscaro!:ndo cnt uwn
rnachinu que chamam barcclar, e é cons truida como vou
tli'l,cl·o cm poucni1 palavrns, Entre quatro c~tcioe J c ccr·
ca de scie pés fix am-se, na a]turn de trez n <J llntro pés,
quttt1·0 pcçns de modcir:1 trnusvcrsucs e Jwst:tlllc fo1·tce,
que form a m um qundrado ele quatro a cinco pé!. Solirc
doie desses travessões nrrumam•sc pnl'a11clamcnte cstuc:ts
nr rcdoudaclns dn grossura de um brnço, u ão deixando cn·
trc cllae rnc.is que um io tcrvallo de ci nco :t seis 1inbas, e,
guamcccm ·sc com uma cstcirn vertical trcz dos lados dn
mnchi na, 11uc eó ficn ab erta r•eln p arte, Jia111 cira. Quan·
do ec quer hntcr wilho, e nchc•sc 1lc esp igas nté n a] tuni
J e meio pé a cepccic de redil for madn pelos bastões traus·
vcreacs do batedor, e os neg ros hntern ncssue espigas conl
longas varns. A Cl!tciJ::1. vertical 1·ctctn as cspigns fJllC ec
poderiam nfnslnr; os grãos, dcs lncados do plcduncu)o,
passam entre oe Lnrras do r cdü e caem sobre um couro
q u e está. co1locado por hnixo.
Para fazer servir o milho á nlimcntaçiío orclinaria dos
homens, .é cHc J)rcparúlo de tluas 1unucirns tliffcrcntce.
Sua foriuhn simplesmente, moidn e scpurndn do forc-
Jo, cow o auxilio, 1lc u m,1 peneira de h:nubú, toma o n ome
de f11luí. E' fo'l.cnl1o cor.cr o fubll ua .:2g1rn, ECUl :1ccrcs·
ccnt.:ir sal, que se fo~ essa csp ccic de polenta grosscirn que
se clrn111a, como jii o di~lic. m,g,í, e (:onati tuc o pri1u:ip:.iJ
n1irncnto dos escravos.
V IAGEM rELAS P nO \'TNCl,\S DE Rio DE JANEIR O E i\IJNAS 207

A fari nha de que 8C nutrem gcr::ilwcn te os homens


livres exige .u1gumns prcpnrnçõcs a mais. Separa-se O mi-
lho de sem cnvoltorios com o nu.,ilio da u:ii:tchinn que já.
descrevi (v ide pu gi un 106), e que chn mam mflnjola. Pnra
~!e fiw co]loc11-sc ~ rnillio nn cxcuvnçüo ew que ciic o
dente pesa do dn mnch.iun; case dc111c desp oja o gr:ío sem
tritnr:11-o, e um pouco de ngi.w que se teve o euidnclo de
pôr no cocho, focilif:1udo n !Cpnruçfio dos envoltorioe, iw-
pcllc lambem oe gri'ios de saltarem e se pc1·dc rem. Qnnn~
!lo o milho está nYsi m limpo, coUocum-no cm ou tros :1 lgni.
dnrcs 1 enjn agua con linuumenl e ac renova; dci~a-sc ohi
r.lurn rltc dois ou trcz cli:ia, e mesmo mais, uló o momento
Clll c1ue com eça n fcrmcntaç:io; ]evnm•n o entiío, hem em-
bebido ã manjo/a, e, por meio dcsrn mnchinn, rcdU1:cm-no
n um:1 cspccie de pnstu (140). Pnssn-sc estn ultima por
lllllil pen eira sobre uma c:ll<lcirn pouco profun dn, sob n
qual ec uccendcu o fogo; a pnstn o n cozido eéca; reduz&
se n 11m pó grosso, e é isso o qu e constiu,e essa farinha
com que se pulvcri:,,,n, como j1í o diss e, os alim cnloe, e que,
sem dnYi<ln nlgumn, é muie snl>oro.s:i e uutriliva que u de
mondjocn.
Fazem-se tnmhcm com n fnriulia de milho bolos, ccr•
to gcncro (lc lii!coitos, e mesmo, pequenos p,ics de gos to
ngrn davcl, m:i ~ d e miolo muito comp acto. Ás vezes wis•
tur:i-sc cssn mes ma fnrinha com o de :ll' ro:.e, de CCu tcio ou
<le tri go, e dahj rcsultn 11111 püo mui lo menos massudo.
Na zon n flor catal t.: oriental dn provi11cio dns :MU10e
cuhivum-ec tluas cspccics úc nrroz hnrhutlo, umn hroncn
e outr,, verwcllrn, que, ambos, nprcscntom a immcnen
voutagcm de não carecerem de terrenos inundados. O
arroz se plnntn muitos vezes no mcsrno cnnq10 que o roi-
lhoj mas então dii'.sc ndia ntudomentc certo trntnmento õ.

(HO) QurmJo niitt 10 podo c11cla1n::11· o milho cm nguo corrclllc,


tc111,so o cuid üdo de Jov:i l-o l,cm antes ele rcdwiil.o a fnrinh:i,
208 AUCUSTO DE SAINT•HlL.\IRE

tcrrn, e das duas espccics de gl'líos é o arroz que se scmcfa


cm primeiro l ugnr.
A cannn de assucnr, que, dizem, cxgotn muito u ter-
ra, d á mnl nn encosta dos won:os ; dc6cnvolvc•!!C mclht11·
nos terrenos plnnos e um pouco ltmu idoe j e obscrvou.i:c
que clln cm menos doce qunmlo n:1scia c m queimada de
malta virgem do que qunndo era pluntuda lla de r:apoci•
ras. Antes de fnzcr uma pbntnç1ío de cnnnn, cnvauHc
long:is vollns de pa1mo e meio Jc profundidade, e dcixn.
se e ntre clfos uma distnnci.t <lc dois ou trCs palmos. NC!·
sas ,·nllns collocam·sc, u cerca do dois pu1mos e meio umas
d'1S outras, pedaços de ca nnu com Joi3 ou trcr. nós ou runis,
e, · cm scguidu, coLrcm-sc os cstac.o.s com te rra. Ao cabo
Jc quinze n dezoito mczca a cannn j á cstii cm con dições
<le ser colh i cln; mns C ncecssnrio que, durnntc esse i ntcr-
vnllo, n tcr rn tcnhn sido snch,ula qu:-itro ou cinco vczc!.
Nas regiões Yisinh nij de Villa Ricrt, Villu elo Prillcipc, etc.,
a c:-innn só se desenvolve gcrnlmcutc tlu,1a vezes, e, cm
nlguns lugnrc3 mesmo, niio pro,1u z ou1is q u e tlllrn unicn
(141 ) . Cortam-n n o mnis perto possivcl <lo pé; cm ~cgui·
dn t ir:im-1hc ns Iolh.ts e trnn sportnm-níl á moenda.
E sse!:! p ormenores hnstar ão, cspcl'o, p ora tl nr umn
i déa dn cultur.:1 rins pluntus mais gc1-.i'l mcntc cspnlhntlns;
vou passar agora no q ue concerne os t ruhn1hos de mine·
1·açiio.

(141) N:u flrO\'Íncios 111:iis c1ucntc, a cnunn <lurn v:1rios nnnos.


EEcL.w., ]ourn., I.
CA PI TU LO XI

EXPLORAÇ,i.0 DAS MINAS DE OURO.

J\lnneirn de ndquir ir terras. Scsmai·ias. Juiz das soS111aria 8.


Preço dn scs mada. - Conccssiio de terrenos nuriícros. Data.
Guarda 111ó1· ocml. Gmu-dCJ. 11161· substit11to. - Regulamentos
sobre ns aguas de J.w.igcm. - Explornçiio dn!I minns. Lavras,
divcrsns cspecics dcstns. Mtllcraçiio; seus dif!crcntcs mctho·
dos, Da lovngcm cm gcl'nl e seus vnrios lcmpos. - Dcscripção
de ,ilgumos lavras. - Rcsiduo dns lavagens. - Faiscar/orca.
- Dcsci:i))Çiio d'\lmu. c:-1sc:\ta l)e\"to de Villn Rico.

Ali tcrrns que .,iru]n n ,ío têm proprjctnrios suppocrn·


ec pCl'lcucc11tcs 110 r e i: o governo concede-as u todos O!I
que ns so lici tam; ums, nn província de :i\Ii11ns Gemes não
outorgn de c,u.ln \'C:t.. ex tensão stqJcrior n m ci:1 ·Jcb'ªª de
co111primcnto, qt1e tem o no me de M!Smr1ria {1•!2). Qunn -
<lo uli;ucm prete n de tornar -se o p o:1,ui tl o r <lc um t c rt1.:110
Jjnc {te rra clc uolu tn ), tli dge 111r1:i. 11ctiçiío i'IO gcnernl <l n
ca p itn nin , e este rerne ttc o pe<litlo á 11111aicipal id ndc
(co mura ) ,lo dia1ricto, ,'l íi m <lc que se fnçn u m inqu cri to
1rnrn sn l,cr-sc ai rc,1lmcn tc a ,ircn solicitndn n5o tctu dono.
Si o inqur. ri. lo fo r favornvcl no 1mlicitantc1 o gc ncrnl off i·
cin ao ningi.51rado de nomin:1110 j ui= dns scsmnrifls pnrn CJUC
co n ccrla ns tcn:1a rcq 11 cridas (1'13). Este 111111111a mc<lil-ns
e tl cmm·cill-as e cntrcgn 110 conccssionn rio o titulo de po!!&e
(cnr tn de s<>smnrin) , q ue este u ltimo é ohrign do n fnr. cr
coni'irmnr () Cio rei. As dcspczns u pagar 11u r:1 oh teM:c
nrnn scsma,-in, poclcw e ]cvar-sc n 100,000 r éis (625 fr.)

( U2) Do JCJr,111r, rrnrtlllinr.


(1"13) Uni cscriplo r, uliih Jicn o Jc con fi nuçn, c1iníun1liu o juiz
:J~: ::s;~~r::~Ul:~:(I O
dr:;;;!:rc:'.Ôr,
cuj11& ÍUn cÇÜC5, COTIIO Jo&o vcrcmoa,

H - ,1,1,cc.~1 , . 1,0
210 AUGUSTO nr,: SAl NT•HTU.llft

(144). Po<lc-sc hem co1cufor qu e tcl'rns medidas pOr ho.


meus alheios á gcomctr:in scj:11n-no geralmente muito mal;
clahi nascem, frequentemente, intcnni navcis disputas cn•
ttc vizinhos (145).
Si no prazo de urn anuo o novo propric tario <la
sesmaria n:lo começou n cul tivnl-::i, clla rcn:rtc no E stndo.
No entanto, ás vezes se tem conseguido budar essa lei
siihia cstnLclcccnclo no terreno co ncedido um cscrn,·o tor-
nado inutil pela idade, ou cnfcrmidndcs, e que unicn·
mente por sun presença uttcstn a proprjcda<lc do senhor.
Niio se creio, porém, qu e a posse de uma sesmaria
conceda qun1qucr direito nl~m do de cult iva]-u. E' uc ·
ce~sa1·io um ti tulo especial para podcl'. retirar o ouro <ln
terra, e esse ti tulo é conced ido pelo ofiic iul ao qual se dá
o nome de guarda mór. Pode-se couscs1rir o direito de
p1·oeurm· ouro cm um terreno cultivado por outro, mas
<lcbnixo dn ohrigllçúo de conce der umn indcmni,;açüo ao
lnvrndor. E' fncil co.mp rchcndcr•se que BClllcl h nnle cos·
tuwe acancla os mnis grnvcs i11co1wcojcutcs, e é umn
fonte ele disputa s e odios.
A cxtcusiío de te rra que o guarda mór pode conceder
de cnda vez tem o nome de dnt". Concede-a mediante
uma simples requisição, mas dc,·e ter o cuidado de .:1ssc-
b'urnr•sc co m 11ntccc(1cncin de que ,1 co11ccssiío da .írca
sol icitnda niío fére direitos 11ntcrior111cn tc n<lquiridos; u1ío
é si ui10 1lcpois de haver clcm:1rcndo o tcncn~, que concede
o titulo solicitado, e c.!sc docnmcuto não ca rece de ecr
couíi rm ado pelo governo. O suarda rnór recebe 3,000 réis
(18 fr. 75 e.) po1· din de quem o utilizu, e, alêw disso, tem
os c ru olumcntos de seis tostões (um ponco m enos de 4 fr.)
por cntln ti tulo que cmi ttc.

(l,H) No il ccurao dcs~ obrn ca?culo o írnneo c m 160 réis ; ruu


essa ovnl inçiio ~ô convcm 1u1rn u 111:i épocn cm fJIIC os w1lorc! n1c·
tallicos circulavam f;N.:ilo1cn1e 110 Urn9il.
(HS) Eschw., ] oum., I, JlllS, G.
VU CE:\I l 'ELAS PnovJNCJAS DP, Rro DE J ANEIRO E MINAS 211

Succc de muitus vezes que se so1icit11 a pcnnissiio de


procurn r ou ro cm llnt terreno sc u1 a intençíio de utili zn l· o
no momen to ; é u nicamente uma cspecic de d irei to que
se quer rcs~mml ar parn o futuro. Lim it:1-Se cutão a dili-
ge ncia á prim eira p etição) e uão se foz nenhuma dns <l cs-
pczns que exigir in a ou torga ci o ti 1ulo.
Não au~ccde com ns :1gua s emp regadas nns lavagens
o mesmo qu e com os terrenos nurífcroe. De neconlo com
anti gas d isposições, o rei reservava pnrn si n proprjcdatlc
clclb a. Só coucc<l i11 o uso, e qunn <lo um minerndor rlCl-
xnva de ut il hmt u m rcgnto, outrn mine iro podia ao]ici tuJ. o
ao gun rrfo mór. Toruav,1-sc intclligcnt cmcntc n preca u-
ção de prohib ir n <lcstrn içiio <l ns mattas crn vol ta dos lu-
ga res cm que tinh nm suas n,1sccutca as ugun a c1u e serviam
á lav ngcm.
O cargo <le gunrdtt mór geral é h crc<li tnrio na !:m1il ia
de um r ico ci<ln. <liio da proviaci n <lo Siío P~mlo (146)
que nrnndo u ab ri r ll sua custa o cnmi uho <lc R io de J n·
nciro n Vilfo llicn,

(HG) Gnrcia Rodriguc, Pncs, filh o de&~e iJJ uslrn Fcmnndo


UinH Pnc., Leme n quem já me r eferi cm ou1ro lug:ir, e f] UC dc~co·
liriu o p:ii1. dns Min as. Garcin Rod ri1,;ucs fo i non1 c1ulo gu::irJ:i mór
n ,J Jo 1l e1.cmbro (lo 1702, e fo i tlcpois clis~o, oo f] ll ll pnrccc, quo
nLriu a cs1rntln do Rio d o Janeiro {V, Hi.1l. o/ lln,:::,, v. Ili, png. 5-0 .
'' O c: ,nlnl,o o!,t,(<'J ['tl f C:tul, lltJrltm• l'o u jii c110 0 !t,.hlM,la . Ja111
cm l>0r1 oin,!o u,1#0 u n11 olmplu píc,,,ln. ••n :':ni ,!o U,'l?. t0t.1n 10 coi<l,n rl , ,lo
/Uo,loiio Jo 2 Jo ou!ul,ro , lo 16~? • ., um• urlo ~o uphiio,m &r í'tdto Taqut o Jt
Aln,<!ilo . ,liriJ;d, a o I OHrn nJor ·~tul ,1 0 F.110da ,ln n,, , lt '"' :o dt m Of(O ile l110.
J>U bl!t~Jn r elo IJr , On·Ult D,rL y n~ J/1,·f,ln úa ltu tj/u/o 111,to,ita o Cro6ropMcn c!t
j, ra.. ra, V. 2n.:8J .
Tw,ln, porê,11 , ••inuJo u u , "'"'"'' · •·iu-10 tln ?103 • 170 1 C:o«lo no,lrJii ue,
"'" n,rlo, r aro 11u1l,uar a •l o 'l"" f1on1ucâu u puLll,o , T,u ô. oluid· •, lhnr•Z·•·
luonlo< 1>01110,, o pb nlnt fa ( U ,h nun1lmtn101 rv• o• ,l1J on111. i'ol. LtJ.,·I•. Mlt•
<Ur!Jo r><lo c11nh ,!1 , ll o,n!n~n, na,l,!i11n ,h ~·onuc,,. que 1 0<ni1l ou '""' 18 co,:nn ,,
<O n1<g<, ln ,lo t., n, h,u I em(>rUI ,r., t into ,nnc• • ,,, ,1.,. /, 11 i, olor1•• e lrc d ,o ~ 1n•
l" •h«,JiJo c 11 tr• 0 l 'a, , !,1 !,, 1 01 Gctu•. "'º'' 1uo O I'"""'" Jo n"i J , J•no lro
Ui o l'uohL• i ó , ,cau "'""'''to.
Qu,,,, •••Lo11 •h to•lo o .. ,,n ~ lnlia r>••·o" .J• fill,., ,!• f •rnõo Ob , !' .. , fo i
Dcn,ordo S•••~• ,lo 1',a,nfa. co n,n 1n u Jdtn<la Jn ,, m J oro ,n<nl<> Jc,rol,c.,., r , Jn
" · Uo1 11 ;1 <l i Hatol t, ii " (\'Ido f:• p•n1,ir, G,01,ophl,,. Jt> 11,o,11 C:olonlol, 1. 1 rJ r,~o,
I'& •. lG-1,!6.S).
212 ÁUGUSTO UE SAINT-lJILAmt::

O guardn múr gctal tem o Ji roito privntivo <le concc.


der o titulo de mincrnção (H7 ); como, ))Otém, não habita
ordinnri nm en rc a pro\•incin <las l\linas, seu cargo eo rcU.uz
n um titulo, e os guardas mórcs sub stitutos preenchem
suns fun cções. Qu:rndo o gunrda mór ge ral se encontra
n n capitnnin, é cllc quem nomeia os sub stitutos ; e m suo
nusencin esse direito pcrtcncç ,10 gcncral-go,·cruador. De
p oucos nn nos para cá multipliciirnm-sc cxtraordin::iría·
mente os guardas mõrcs .~ubstüutos, que, na linguagem
corrent e, se ,lcsigucnn sim pleetllentc pelo nome de guardas
mórcs.
'fend o eli ta como .ec entra ua p osse de terrenos nurifc-
ro~, vou cxpli cn r de que man ei ra são explora dos. Niio
cutrnrci cm n enhum pormenor scicn tifico ; Hmitnr-mc-ci
n mencionar os vnrios proccssós dos que se entregam IÍ cx-
trncção do puro.
Aquillo em que os Mineiros são mais compctcut cs é
nu tec1rnicn de con duzir u ngu .i. pum os lu gares em que
a lavagem do om·o a tornn ncccssaria. Qua nto ao mais n
arte de cxp Jornr minas não é en h·c cllcs mni e que uma
ro ti11a jinpcrfcita e cega, e não existe c m ijCU pni z cscofo
ncnhum n cm que possam adquirir os conhecimentos que
lhes siio tiio ncccss:tdos. Sem prcvi doncin pnru o fu turo,
entulham os vallcs com a tcrrn d:is montanh as; cobrcll).
com os rcsif1uos de lnv:igcns terrenos que niuda 11ão foram
explorados, e c1uc contêm tnmhc m grn ude quantidade de

Q u• nio • o Cucio TI ..ltlt ue, egrofl•olo co•n " me,c8 d<> oHl d o J ~ ,:ut>ro/Q.,nÓr,
n;o fel o Cor< ia TloJ, ~u " l 'aei, rm ,o Jo Ju,ob, 1,lor ,t .. 1,oe uJ• •u n1< ul J, ,. • 1ha,
uu l lo ffl o!emo, Cu,da Rcdr/tr,o f'.-11,o, en nl n"'li,lo co,n o rrlmdTO pelo 1 l,i u orl •·

;E~~.i::!~ ~:~i~~f:f:~• :l~:~.~: ;•~;a: ~~•li: :,::;,:t~~{:~,IP~:.~:;l~ ~,,:~'.ffü'.


0
Niic o!,,1onlc !uo, Cnrcl o Tlod,it<1ct J'ou ,q
1

1n hcni foi nomuJo J Uu d• ·•nÔr 1terol ~ ..


Minu, pel o rd, moo o 19 ,lt oL rll Jo l 70?, n~o 1< n,lo, I'"'~"'• oh ,l~oJo • del ur •
J irc e~ iio ,ln oLf" "' " t!c rar,rfoJ,Q n o ,·o , ri,to r u u ulr ía ruld ,t! r • porc, con, o>< ,u t.otl•
tui ot ( t>p, rir., 369-J iG ) . N. cio T ."

(H 7) Cri 11 o<l cr lr::i<luzír u {J::ilona m incrnçiio, cujo cquin1lcn10


lulia t111 Jinsun fr,111ccz."1,
VL\CEM l'EL,\S Pn ovrnc u s Dt:: Rro l>E JA.NEIHO E Jlt'IJNAS 213

ouro; obstruem o l eito dos r ios com nrcia. e p cdrns, e


comproruettem frequ entem ente a cxis tcn cin dos c~c rn vo s.
D istingucnMc c m gcrnl, n o B t"nsil , dois modos p rinci•
JJacs ele minerações, palnvra que ind ica n cx plor:içüo dn s
j:izjdas de ou ro, consi<lcra dn segundo n w nnci rn por que
se np rcsc ntmn. E!:'SC! mo<loa são: n mi11cruçiio de morro,
e a mi,1eraçi'io ele cnscnl/10. Quu1q ucr jnúdu cm cxplora-
çiio ~e Jcsignn sob o nome de lm;ra, e pode m-se disti11 guir
na lavras segundo sua man eira de mi ncrnç:io.
Qunndo se trn tu <l n m iccrnçúo de mon tunh n, ist o é
qunnJo o ouro aind a n iío a:1hin da rochu mat riz (Eschw.),
os mineiros, cm sua l ing11 ngcm r cco11liccr:1n 1luas cs pccics
de Iormnçócs, 11 formru;ão de urcin, e n formação de pedra,
conforme o n1ctnl se c ncontrn c nccrrntlo cm runtcri.ls di\·i·
<li das ou comp.,ctn s, qu al quer que sej a, <J Ua n to ao mai~,
u n atnrez:1 <lcssns m ntcrias.
O on ro 6C c ncoutr u, quer íi supc rficic, q uer n o intc•
ri or dos mol'ros, órn cm p ó, o ra cm gl'ãos, órn cm p ul hc·
ta e, órn cm l:nn inns p ou cos espessas, ele maior o u menor
tamanho, m u ito raro rucn tc c m pecbçoe c.Ic vo1uwc consi•
<lcL·a,·cJ. O ou ro ap rese nta-se, ou dissem inado n a mat riz,
ou c.Iisposto cm ve ios, A matriz ê muito frequentemente
de fe rro, e o pó f ilio a que cate nõo rn ro ec nch n reduzido
tem o uowc d e esmeril (148) . Oa vcinll o u filões repoli·
sam sobre um leito <lcnominmlo piçorra, r1uc, ús vezes,
tombem con tem um pó de ouro extremam ente fiuo, fo eil-
m e nle levado J>cln t1b"l.1a.
Do is rnethoJos se cmprcgnm purn cxtrnhir da& mon•
lnulrn& :t& suhsro.ucins aurifcrns: uwa qn c chnmnm min e-
rução d e talli o aberto (1'19), consiste c m cor t ar a8 eleva-
ções pcrpemlicu1nrmcntc no sólo, nté ch egar -se o.o ouro
que contêm c m ecu seio. Ah rir gnlcrins t1firu de seguir

(118) Eisc11glnn1:, Spi."' e M:irt.


(H ?) E 11 iio tallw nb cria, como iú. ,o c1crcH o..
214 AUGUSTO Dfi SAINT-HILt\fflE

os \'Cios pelo in terior clns mont:i.nlrns, constitnc o ecg-urnlo


mcthodo denominado mincra~:iio de mina. Pode-se !Cr
t cntndo n ceusurnr nos m incrudorca brnsi1ciros .o tralrnlho
ao nr livre; mns deve-se com,idcr,1r que, cm cert as locali-
dades, n Inlta ele madeira não p 1:1·ml ttc tt nber turn de ga-
)crios enhtcrrnncns, que se cn rccc, p nra scf,rttmn ç!l. dos
trnhallrn clorcs, de sustcutnr co m espequ es.
Quando as rnntcrins compactas que cnc crrnm o ouro
foram cxtr:ihidns d., mina, torna-se ncccsmrio tritural-as
nfim de cxccutnr-sc a opcra çiio dn lavagem. Vi cruprcgnr
J>nrn esse fim dois proccs!WS d iffc rcnlcs, um dos qu ncs
consiste c m csm,1:;ar o mincrio po r cscr;i.vos nrm.idos de
mnlhos de ferro, e outro, cm subiucttcl-o .i trituradoras
nnnlogna :is usado s v e1os Europeus.
N n jnzida da montnnl1a de ltabira de Mato dc11tro
csmnguvnm·ac, com llluços de forro, as motcrins compa·
et,1.s que ence rrava m o outro. Recolhiam-se, cm segui da,
os frng mcnto.s ob tidos, e punham -se cm uma gra nde cuhn:
qua tl r ntln, cm que se vcrtin nbruo. Do is u egros scnlll\ 0m- 0

sc uo chão e c:ula um dcllcs man linhn entre ns J>Ctnus


uma parte do recipiente. Neste est,1v,m1 dois grnn<lcs
pcdnços de fo rro immoveis: cada nc:;ro empunhava mu
outro, 'e cutre este ultimo e a pcç11 fixn triturava os fra-
gmen tos humc,lccidos do miucr io, ah! rc tluzil·oil n unrn cs•
pccic de pnt,tu destinado n ser submcttida 6 opcrnçilo do
1nYngcm.
Os min cirO!I scrvcni ,se d e lrc;-; utcns ilios prin cipa ca, u
alnvau ca, a cavadeira e o 11lmocafrc. A alavat1cn ê unrn
1Jflrra de ferro de ce rca de Lrc:t a 11uatro p és ele comp ri-
mento, tcrm innd:i de um la do po r uma cunha, e na outra
ext remidade 1wr uma ponta ele pyrmnidc qun<lrnngu1 ar:
n C.'ctremid11dc em bisel serve p:1ra dcsnggreg:m· o mi11crio
qu ando é molJc, e a outrn <JU a11do duro. A cavadeira é
uma ba rra clta tn de ferro, cortant e nn cxtl'cmid,tdc. e da
lar;urn de trez ou «iuntro pollc;;ndus: utili za-se parn ca·
VLAGE;\I rEJ.AS P RO\'INGIAS DF. Rro DF. J,u,rnmo r. l\IJN,\S 215

vn r n tcrrn tHl pnr tc superior dns gn1crins e prc p:n:nl-n


parn receber os revestimentos li mc ditl n que se nvnnçn
pela minn. Dcsi~'!ln-se, emfim, pc1o nome de almocafrc
umn cnxadn nchntn<la e curvn, cuju brgura diminuc dn
horn ii cxtrc miilndc 1 que é nrrcdondn d11: os mi neiros cm-
1n·cgn m-nn 11nra aju nt:lr o m Íl! crio e dcp o!iita1-o n na gn-
mclas (c(l'rnntbé) dcsliu:ulns n trnn!;po rtal-o. Niio se co-
nhece a pii, com n q nnl se tcri n menor t ral»llho e econo-
win ,fo tempo.
O ca rmub é {150) é umu culrn ele ccrcn de cloia pés
de cli ant et ro tJtle tem u for mn de mo con e t runcnclo e in-
vertido. Veremos ndfontc que é cmprcgrul n par,1 tcrmi-
n nr n opcrnçiio cb Invngcm umn outrn cspecic <lc cuhn ,
qu e se ciiati ugue pc lo nome de bntcin (151), e que mio
,liffore do carumbé sinrío cm q ue um homcw tem tl iffi-
cu1d ,1dc l!m nharcal-u co m os hraços. A mbos os vnsos ec
foiem ordin:irimncn tc com n madeira vcrmc1Jrn e pcdu·
ruutln chum:i dn cedro (cedrcfo.).
Sob o 11o n1 c de crtscalho dcsig 11:nu os míociroe uma
mieturn. de pcdrns e nrcí.i que enccrrn panicu1ns de ouro
(152 ). DjsJ>osto cm cnnincla ~, cssn misturn repousn, co mo
os veios das montnnha!!, sohrc um leira Jc pi,;arrCl,
O C(l'Scal/10 n5o se encontro nunca no cume tla s mon·
ta uh,1s ncru cm seu interior, e deve ser con siderado como
um deirosito de a1luvião (153). Existe n ccr la profunUi-
dntlc nn hn.~e do!! morr0 91 nos lu gares pJnn os e i nrnrgcm

(ISO) Es11a paln\'m, 11n Jini;uagcm dos ln tlioa &ignifi c.1 ca.1ço ,lc
tnrtnruso,
(151) !'oi crr:uJnmcn tc q11c !uhios 11llcn1úes conMo rll cmcntc cs·
crc1·crnm potca, Igu~ ln1c nlc uilo se dc,·c di-.:cr n em griroml,é, n em
rtlmnca/eJ, nem muli11clc JJOr bolinclc.
(152) Es&o termo ca.scnfho, cm porlU&ncz, aisn ifi cn propri!!m cnlc
11c ix1n mis111rndos ii arcín. Os mineiros uppl ic;uu• no uínd.i aos aciXDY
quo íorn rn ln vnt!o&.
(153) Um honu:m jn5t ru idu, 11 quem lerei occnsiiio de faze r
jualo& cloi;ios, disliuguo o caJcallio do m ontnnlm e o cusculho diJ rio ,
216 AUGUSTO DE SAINT~HlLAlRE

dos rios; Iiunlmcntc, é cncontrntlo no proprio leito dos


cursos dngua ,
O cttscnllio do leito rlos rios, no qu nl se d{1 o nome
de cnsc<1lho ,lc veio d e r io, na maiol'ia das vezes cslii Cl\·
cober to por ollnviõcs moveis, que, umns vczce, ta lvez, fo raru
trazi d os po r cml!ns natu rncs, mn s q,2c otdi narin m cutc mio
são mn is que o rcsidua de lnv;;\gcmi, Assim, cm. Vilh Ri ca,
~m que o-, babnlhos de miu c1·aç5o for nm tão mnlti[•licn•
dos, o cascalho do Rio de Onro Preto n iio se cncontrn a
men os de ciucocnta p almos <lc proíu1H]i 1]nclc, e rnnit ns
vezes es sa preciosa ca nrnd rt fo i rJc tul fo rma rccohcrt n qu e
11 fi o é p ossivcl cspcnrr compcnsnçíio dos gas tos n cccssnrios
p ura f;C cli cgitr nté cUn.
Cha mam cascalho de tnboleiro no qu e se cnconl rn
nos tct rcnos pfanos e á mo.rgcm dos ri os. Scn nome Jcm·
b rn n pcqucnn cSpe!sUra <ln cnmo.du, e su o. posição h ori-
Y.On tal. A profundi dndc e m q n c jnz vo. rin coLrc trcz e
cin co }lfllwos.
A terceira cap ccic <lc cascalho, que, com o dissc mo!!,
s e cncon t rn no pé dos mor ro~, ,1 hi fo r m a cumn d1ts incli-
n ndus m nis forgns n o .i p icc q ue n n b 11sc. D cs ign n-sc cSEc
cu~calho p elo nome de g1tpiára, por cnusu dn sc mclh nnçn
qu e oHcrecclll :i for nrn e a posiçiío de sun c:unmJa com ns
vcr dndc irm1 gnpirím s, pcr1ucuos teclo!; t ri :m:,•ulnrcs que
se pl'olougaru p or cinm ti a empena <las c:1sas (154) .
Dus trc.,. düfc rcutcs p osições que nprcscn tn o casca lh o
dcYcm 1mlurnlm cnte rc:,ultm li ge irns m o difica~õcs no p to·
cesso ele cx trncção. O si mples ,:i mon toumcnto <lns nrcins
nurffcras constituc a m incrnç1í o do cascalho de v eio ele

Como cllo ctcscrcvc seu ca~c11ll10 tle mont~nhn tttl com o ê rcnl rncntc o
so r sulfio das J;1tphíras (Y. n<li:mtc, png. 252), é h~slantc cforo que
n ii o linhn, qu,1" 110 escreveu, cs!:i ill cin uit.i Jn dos oújcctos, (l ll C •.:cio
n adquir ir depois.
(15') Vide o quo se 1fü; li. pngina 252 sobre o i;orcul/10 Jn s
gupiúra.s.
VIAGEM PELAS PllOVINCIAS DE l{IQ DE JANEIRO E MINAS 217

rio. A de labnleirn cous islc cm rc tirnr n terrn 11uc cobre


n cnmndn aurífera ptu·n C lll scgui du cxtrnhir n urcin cm-
peclrn tln de que é íormtida. Na m incrnção de gupiiira
oontcn t n,sc cm pôr n <lcscobcr lo n su pcr ficic dos dcposi·
to3 au rifc ro!:J dis l)ondo.o!I tle mo do n opcrnr i,1.foco llmn
111n·tc <ln. Jnvagcm (155).
A hv:igem co11stitu c o unico processo <lc <JUe se ser-
vem os Il l';1silciros p:lrn separar o ouro dns mn tcrins com
que vem mistm·;ulo, qunc!:!q ucr que cllua acjnm. Seus
mcthodos, pouco nnmcl'Osos, fundado s sobre o peso espe-
cifico do ou ro e sua tenu ida de bnbilnnl, consistem, co mo
o veremos, cm fazer ucarrctnr pcln ngun ns substnncins
qu e acompnulrn.m o precioso me tal, todas menos pesadas
ou mnis vo )umosus cpic ellc.
Pod em-se distinguir trez tempos un opcrnçrío da Ja.
vcgcm : 1.0 Scpur:tm·se ns aubstnncins mais grosseiras pela
ncção de uma col'rcntc <ln gun, e chcg:n-sc n este resu lt a do
por divc1·!1:1s nu:i nçns <lc tcch n icu, que cxplicnrco1os mnis
pot·mcnoriza<lnmcntc no Íuzcr n dcsc ri. pçíío p11rticu)nr <lc
c11d:i cspccic <lc fovrn. 2. 0 Qunn<lo o pro<lncto dceen p1'i•
meira opcrnçâo é cm 1mfficic11lc qun ntidn<lc, rcti rom•sc ns
cuJ hos u ns quncs se nccumulu, <lcpois de t cl·o novamente
la,·ndo com n mcsm:i ngun corrc nlcj C isso o que se chn-
mn «p11rnr ri s C<tna<ts. 3.° CoHocn·sc, fin:1 lrocntc , cm umn
butei,t o que 1·cat:1 d ns o pera ções precede ntes, e nclln, por
umn dcrr,1deirn lnvngcm, dcscmbn rnçn·sc o ouro de todos
us suh!;tnucíns r1uc lh e sito c:,:trn nh:is.
Só os csc rnrna siio emprega dos nns grnndcs c:itp]orn•
çóes; oe hoructia )ivrcs não exercem outra fun cção n1ém
clu de fiscn1iz:u- l hcs o trolialho.

055) O, p rimciro11 mincrmlorcs :ip cnn1 conbcccr:tm o lroh nllio


<lo, rios o ,lo, \c r rcn os proximos. Fnzinm cxcn\'il{;Óc5 qu:ulrntln, a
f]llO cln\'nm o i1omo 11c (.'0/11.s, 11:1!:l\'ru f')U C 8i6ni fica procura, o covnvo m
atU d1cgnr ao cnscnl fu1 ; r ct irnv:1m cs10 com u n/ rwn11ca e o ulnia·
cn/rc, e hirnv:uu-110 c1 11 bllíciru. ( \', So111h., J/ist, o/ Dra=,, III, pug,
53; o Piz., Mcm., ,·oi. VllJ , parte If, pai;. 251).
218 AUGUSTO DE SAINT-HILAIRE

Até aqu i C.'\'.pnz de maneiro geral Ludo o que <liz res-


peito aos tra balhos <los m ineiros. Tcrmin nrc i sua dc~c ri-
pçílO :-1 p rcscatn11clo o aspecto par ti cula r das dii:enrns lrivras.
Quando estava cm Itnj ur ú fui cow o sr. Lnngsdorff vi-
sitar na lavras do sr, • •• que são <ln cspccic dns dcnoruinn-
fla s de ve io de rio e de taboleiro. E ssns cxplornçõcs cstn·
vnm locali1.u dus á margem dircitn do P c rcicnh.t. P or
todos os fo.dos a tcrrn , dcspo j n<la de \'Cgc tnçUo, n11rcsc11t n-
va pro fundas cxcnv:1çõcs. Scnz:tlns e sll·citns, ha ix.,s e co-
hcrlns de col mo, disr,crsavnm-sc pelo meio dus jn.:illns.
l\fais longe cstuvn mn nqucducto d e m;11lc irn , com n allu,
r a de quare nta n cincocnln pC.9 1 que, das montnnl1ns <ln
w nrgcm esquerda lcv.wn Íl d ireita n ngun ncccss:irin 3
opcrn ç5o da lavagem. Esse mp1c<lucto, como to<los os <lo
mesmo gcncro que tive oec:isiüo de obscrvnr n css., região,
não cm mais que uma calh n de rnndciro, supportndn por
longos post es, e este!:! acrviurrt .simullnccnmcnlC de ap oio
n nmn pont e que trnns punlrn o rio. NcMn locali<l.,<lc, e
pro,•nvc1mc ntc cm muil11s outrns, quando m1 nguna estão
l,aixn s trn t.i-ac da cxtrncç,í o <lo c<tscttlho, e se o amontoa
parn lavnl•o nn cstnçiio cm q ue ns aguas se tornom abun-
dantes. Ern nesse ultimo t r:1bn lho que se occupnv.nu
qunndo chcg:imo.,. Üii ucgros iam succcssivuwcntc Lu!<c:ir
com o seu ca rmnbé n ,ucia destinada 5 l nvngcw e km·
vam-un ú cnbcçn a pcqucn., dista ncia do curso d., gua cm
que se começnva n opcrnçiio. Executavn-sc cs ln nqu i. por
um proe~so gcrnlmeu Lc cm u so cm todn s ns lavras c m
que o primeiro tempo <lo proccEs o niío ac executa sobre
o proprio tc1Teuo.
Nessas lavras dirig:c-sc uma corrente de agun sobre
con ductos al,ertos (canoas), cujo comprimento lota] é de
trinta n q unrentn pés, e a brgm·a de dois, Niio .só se d:i
n esses co nUuctos s rn mlc iuclinaçiio, corno nin<la, pnrn
au gmcnt nr n rnpidc'l. <la agu a, siio d ivid i.do~ cw trcz ou
quntro porções (boli11etes) , fonn.1<los p or trcz t:iboa3, dns
VIA GEM PELAS P11m'INCL\S DE Rro DE J ,\NEIRO E 'M INA S 2 19

quacs umn constituc o fundo e ns duas ou tras os lados.


Esses boli11ctes, collocnclos c m trcz ou qua tro plnnoa dií-
Icrcute!, scpnrndos pela a ltura Uc do is pnlmos ou dois
palmos e meio un s dos ou tros, produzem ontrua tnntns
pcqucnns qu édas d'agun. L nnçn -.sc o casca lho no começo
da s c.1lh as.; os negros remexem-no eom a mão ou com o
alm ocafrc, c m p urrurulo-o .sem pre p arn H purtc sup erior
dos bolinetcs, e no mesmo tempo retirnm os ecixoa que cn•
tupidnm estes nlt imos. As nguns urrnstnm n urcin e as
part es l1 ctcrogenens coru que vem o ouro m :s1 u rado . E ste
se accumula nn ori ge m dos boli,wtcs, 11 iud n de mistura
com nrcia fiua; e as parccllns de om:o que escapam são
1·etir;1d:is por couros Uc boi de dois pés qundrados de
supcrficie, colie rt os de seus pcUos, e coJlocn doa n a extrc·
midade do ultimo bolinctc. Qllnn do os couros es tão stÚ·
f ic icn tcmeotc cnrregndos de OU l'O , são rctirn dos, e um
ncgl'O agach.1tlo cm umn cistc1·na cm qu e lin n1Jua até 1i
ciulurn, la vn•os u m por u m 11 11 ba.tcin. Scp nrn ncasn
occnsiúo o ouro da nrcia com que cstú ai ndn de m isturu,
e na parccllu s de mclnl, que ao csc111>.1u1 dn bateia, cnco u·
tram-$ic :io fundo dn cis terna.
O ouro accnruula<lo nn origem dos conductos 1nvn-sc
pr imcin1 m c ntc in loco. E ssn phnAc Jcnominndn npurn·
çiío n iio se faz ii mcdid.1. que o ouro e:c depos ito; niio tem
lug:or si não cm épocas 1lctcr111 in111lns. Em nlguns lugares
cm que o ou ro é muito nhuud:mtc, n apuruçiio foz.se tlin•
riament e ; cm outros só tem l u gnr urnn vez por e:cmn n u,
e é s;er.1hnc ntc o snlJlrndo o din J cstin ndo a tn l trnbulho.
No momento da apurnçiio n ão se lcvn maia cascalh o pnra
ns canoas; rcmcxc·!:IC o que a in da uhi se cncoutro, até que
a ngnn o tcnhn r<:1l uúdo á q u nutidn1lc que díl pnrn eucl1cr
doi s ca rumb és, e fn z,sc cntiío n la,·ugcm na bateia. D u·
r aute o intcrvaHo <1nc .se p urn <lua s np urnçócs, tcw·sl! o
cuidn<lo J.e gunrd nl" os conductos pato im pe dir os ro uhoe.
220 AUG USTO DE SAINT•Jlll.All!E

E' cl aro que os processos que ncnbo de descrever mi-


nuciosnmcnlc são susccp th•c ís de a rlcrfciçon m cntos fn ccis.
Logo de inicio, cm vez de cm prcgrn· grande numero de
negros a trnnsportar ii cahcçn tiio pcqucnn q unntidadc J c
terrn, podcr-sc-inm cmprcgnr ca rrctne, machinn cuja utili-
znção é q un si tolnlmcntc clcsconhcci<l a no p.1h: {156).
Fizemos csen oln1crvuçáo no proprict.uio da lavra que vi-
sitú,·nmos per to de Itn jurú, e cllc nos ohjcctou com o
costume. Fizemos-lhe obscrvnr que, pela e.xtrcmn rnpidcz
co m que n ag:un corre sobre o cascalho, devia. levar mui to
ouro pnrn fóru dos co uros, e prop u1.cmos-fü c vcrificnr o
que uv,mçavnmos, fazendo, l n,·ar um c«rumbé de nrcin
colh ida cm ba ixo do conducto. O sr. • • • aq;um cntou ain da
com n roti na; e rccusou•ac a fnzcr n c."Xpcricncin propost.i.
Poi· m u ito im pe rfeito q ue possa ser o methodo de
lavngcru cmp1.·cgndo :Letunl men tc n o inte rior d o Jlras il,
niio sei de ni ni;ucm que , com CXCC\l Ç-âo do barüo
cPEsch wc;;e, te nha tent ado apcrfci~o:1I-o. E m sua lavrn
dcpositavam·!!C p r imeiro ns terras ,·rnrifcrns cw u m a CS•
p ccie de redil di sposto ein p os iç5o incl inndn e fo rmml o
de pequenas tnbons pnrullcJns que, retendo os seixos e a
areia s ro!!sa, deixnvu m suffi cicntc espaço entre si pata
que ns p nrccllns 1lc ouro pudessem cscapnr com a agua
q ue se l cwwa ao ea grn dndo. E!õsn ngun, ca rregada de
terra e pnrticulns de ourn, escorri a paro umn cuba cm
que cru agi tada por c.sp atufas ele fcrxo eus pcnsns a uma
r o<l n horizon tul q ue uma corrente dngun punha cm movi-
w cnto. As partes tcn·osns se <lcsmnnchavnm nnguu, e o
ouro se <lcpositnvn no fundo da cuba. Dccau tavo•sc css n
agua por um a ulJcrtnrn latcrnl, e se cleixnvn escorrer por
um plnuo in clina1lo reves tido <lc estofo llc 1:í, no qunl se
retinha a pcq ucu n quantida de c1e ouro que poc1crin csca,
p ni- á upcrnç:ío p recc c1cutc,

~156) Vi•as u tili:u1do5 unicnmcmc cm I tnl.tiro,


VIACEi\t l'tLAS PnO\'l NClAS DE Hio J)E J ANElnO E i\IINAS 221

As diffcrcnçns que c.xis tem en tre ne fo vra.s de veio de


rio, de que trntnmos ocimn , e ns de gupiára, ec foriío
mai s ecnsivcis pot uwn dcscripçáo <lcssns u1timos. E etnn·
<lo n o Rancho de S. Marçal, pert o de S. J o5o <lc1 Rcy, fui
com o mcn hospcllciro visitnr n jnzi<ln de gupiára que cllc
cs l:1\',1. c:xploro ndo. Estc nrl ia-Re cm declive pou co nccn•
llmdo a pc<ruenJ dist :rn cin ila hJ h itaçii o, As p:u·celb e d e
ouro jn:t.foru cspol'Bns q unsi ú supcrficic <ln tcrrn, e o
cascr,lho CJUC ~e enco n trnvn n oito ou dez pn1mos de pro·
fuu di il udc cont inhu , ds vcr.cs, menor qu an l itl.:ul c de ouro
que ns c:m1ndns eupe riorc.'I (]57}.
Pnrn exp lorar esses tcrtenos, qu.1. lqu cr q nc scjn, a1iús,
seu declive 0 11 posiçiio, começn•sc por re tina· n relva cm
um es paço <li.:tcnn inndo, covauJ o su lcos pnrn llclos de trcz
ou ri.untr o p ul m os ile la rgura ou nrnis, segu1Hlo n qunnti-
<lodc <le noua de que se pode <lispôr. Á mcclid1t que ee
CU\'fltn cssc5 sulcos, foz.se nhi cahi r, <ln pa rte superior do
sõlo 1 urn n corre nt e ,bg ua que rli luc n lerrn e n leva, cm·
ciua nto as pni·tctl :13 de ouro, 111na p esa das, í icntn no íu nclo
dn vnHn. Quando a mesmn corr ente d·ngun p assou nssi01,
sueccssÍ\'nutcn tc, por totlu s ns v:i lln5l, retornn-~c i1 p rim cirn,
cnvn,sc mois pro íurularn cnte, dcamontn-se n purtc superior
ilos Jior <los que n mnri;innm, e torn tH:c n fo zer pnssn r n
concute d'ngun. F az-se .:1 mc:Btu.:t opernçíio para o sc-
b'lm <lo r c:;o, e assim e10 segu ida p nr,1 to1las 11s outras. Rc-
~omcça-sc n cavnr tercei ra e <1unrt11 \'CZ todo!! os sulcos, e.
qu and o .~e jul;;n já hnvcr i-c unido euííicicu tc qunuti 41ntlc <lc
ouro fnz.. :o:e u npu raç<io. P ara esse cJfcito dirige,sc u cor·
ren te d 'ngun p11r a um dos s1tlcos <111e se cxcnvou de ruodo
n formar do is p1uuo5l diífercutcs, e oli tcm-s c nss iru uma
pcquen:t qué da . Lc,·n-sc pnrn hnixo dngnn, no bntcia, n
lam.i que se e ncon tra no fu nUo dos varios s1ilcos, e ln\' a-ec

057) 0.1 fr3g111c11tos Jc rocha nindn uni;ulo!o,, c,o m eio 11,01


11 11:ics so cnco nl ru o ouro 11ns fo11ra, cbom nd111 dll ,;upiúra, 1~m , cm
1w r1 u1,ucz, o uoinc Jc g11rs11llio,
222 Aucus·ro OE s,,.1N1··Il1LAmE

pelo processo corumum nté rcduziJ.:1 n c.rntcril. Esvoz.ia-


liCentão n barcin em um pcqucuo rcscnator io, e é 1:i r1uc
liCtermina n opcr:ição dn lavnõcru.
O que prccctlc lrnetn, espero, purn dnr uma idoin tfos
lavras de cascallio. Vou agor:i entrar c,u alguns pormc•
norca sobre as tlc montauha.
O coronel Antonio 'l'hotun:r. de Figueiredo Neves, eu1
cujn c:isn me hospedei cn1 Saut,1 Quitcri:i, possuin uma
c."<ploraç;fo n céu nl,erto. Uru morro bn!tnntc elevado
fôrn cortndo n pique pelo meio de enn cspcssurn, e, por
cfícito dc.s!c tr:ibnlho, um iutcrvnllo de n mn dczcun do
pé9 rcstnvn entre as duus partes scpnrndae. Negros, por
nssim d izer suspensos a mcin cncoslu sobre umu tlns duas
I:tceti cortados do morro, nbntimu n terra que se cncontrnva
irumc<lintnmcntc por cima cb. porção <le veio que se ia
c.xplorar. Nu cspccie de atnlho que 6C com prchcndin cn·
trc na <lua! par tes &cporadne, aR negras quchravnu1 1 com
maços de ferro, n terra do quartúto aurífero. O rucs•
010 camiul10 acr\'Ía de leito :\ ngu1t dcstin:i.da ó law1gcm ;
essa ngun, porém, que se cscnpa\·n ,]e um rcscrvntorio i;j.
tundo sobre o ruon-01 pot.liu ser iutctro1upid11, quundo ee
p nrnva o trabalho. O leito onde se achnrn o ouro mistu·
ttHlo á terrn que lhe serviR de rochn matriz, cstavn disposto
cm rnmpa muito ohliqua, e, por.a au gmcn111r n rnpidcz di1
corrente, haviam praticncJp, de diinnucia cm distnocia,
dcgrnue que fo rçavam n ngun n se prccipitnr. Esta <liluin
e ocnnc tn\'n ns letras aurífcr,1s. Na cxt rcmiJ:ulc <lu cor-
rente estava uma c!lpccic ela grnelc cstrcitn, nL·waelu sobre
um tencno m:Ua b:tix:01 e que era form:Hb por lJnrros 1fo
mndcirn tronsvcrsnc,, nrr.inj:ufos mais ou menos 5. manc ir;i
ele nossos persianas. Os eci.xos rctinhnm-sc nessn grade,
ou mc~mo, eram anc_mcssnclos moie loo:;I! pela !orçu tl'ngu u;
um negro rctiravn com a miio os pcdn1s que a corrente
oüo prccipitó.rn, e :) ngun passnvn utra.vcz do rc<lil com o
ouro e oulrns portes hnstnutc tcnuc9 para seguir o metal.
VuGEi\J rEus Pnov1Ncus m: Rio l.>E )ANtmo F. l\Íl!".."As 223

Um canal obliquo conduzia n ngun pnrn um rcscrvn torjo,


e, nhaixo <lesse, cncontrnva-sc outro e:mnl ilc mn<lcirn que
pod ia me dir doia pés de 1nrgura, e estava eo1loen do e m
pb110 hnstnutc foclituulo. Cobrin- ac o fundo deste ultimo
caua1 com pe daços de couro de boi qundrndos, guarneci-
dos (lc pcllos, e focc is J c tran spottar. A .agu:i do rcscrvn-
torio escorria peJos couros, e o ouro ficnvo. i-c tido nos pel1os,
junl amcntc com ma tcl'ins nrcuosas. RctiravnnM c cm 6e·
guida ae pcllcs, e Javnvam·sc cm uuin cisterna fcchnda n
clin\·c (158) . Qunmlo se querin rc tirnr o onro do poço,
lomn\·n-sc com cnrumbés tudo o que ac cncontrnvn no
fundai ptmhu-sc cm plano li g:ciramcntc inclinado um cn-
nnl de ma<lcirn (boliucze ) , mui to mnis curto e es treito que
os cm tJUC SC' la va o casca lho; ton1t1vn-se o cuidado de qu e
n agun só chegasse crn pequen a qu ;mtid:Hle, e só se expu-
nlm d su11 acção pequena qunnti du <lc de ureia nuríicrn.
Um negro remcx.in c.st n truzcn!lo-n eo ntinu nmcntc pnru n
pnrlc eupcrior Jo cnnnl, tul como se prntic.1 1111s lavras de
c11scnlho, e o ouro, que assim se nceumuln vn un origem do
comJ 11c10, crn c m seguida Jnvi\ J o com n bateia . Na cx trc-
midncle el o cn nnl prepara-se um 11 pcqucnn qué<ln d'nh'Ua ,
cm hnb.:o dn qual '!!C coUoca m, sobre um p1nno muito leve-
men te i ncl inado, pedaços àc lccido de lii grosscirn quo
retêm ns pnrticuleci tcnucs de ou rn (ouro palme) nrrnst n-
dus pclu ngun, e, quando as pcçne de tecido pareciam dou-
rndna se terminava 11or nwa lavagem cm bateia.
Nn cxplornçüo de que ncalio de ap resentar o quad ro
prnlin-sc nprovci tnr n corrente de um có nei;o que, pn ssn u•
do pcl11 mi1i:i, comcç:wa no proprio terreno <lu opcrnçiio
Jc ln\·ngcm; scutc-sc, porém , que new ecrn prc se po do
goz.1r de tal \'au1agcm, Ern o que succc<lin n ns rui11ns do
Morro Grande, perto <lc SnbRrá. Nessa cxplorn çiío o ouro
cst.1vn dispos to cm veios que se <liriginm de nordeste a

(156 ) Niío vi a opcrnçiío olé o íinnl; r cprotluzo 1HJui :u i11ÍOr·


moçõc! quo me for3m tln1lns.
224 Aucvsro uE S,,rnT-H1LAt1m

sudo es te. O fc rl'o, q11e scn•i n de mntriz :1 esse precioso


mc,a\ se nprci;cntav:i soh a forma ele urua poeira muito
fina (jacutirtga). A ogu:i era )evad n dn <lis tuu cia Jc maia
<lc uma lcgnu até o lu ga r cm que se opcrn,•a n larngcmj
os n eg ros enchiam seus ca rumbés de nrcin a uáfcra ; lc\"Q•
vnrn-110s á cohcça cm rccipienacs (canoc'-5) 6Cmclhantes uos
que <lcscrc,·cmos no follar Un s ltwras ele cascalho, e a lnva•
sem se opcrnva como m!!!MlS CJ'ploraçõcs.
Resta-me 11iodn Lrn tar do trnhnlh o sub terr:mco (l,wra
de mina). Si cs.'ic gcu cro de c,.:plornç:io não foi por to<l:1
\\ 1)1\ttc hem eom\,t c.hcm\i<lo, vcr,sc-,i., 11elo mcno'3, 'Pch
dcscripçiio, que forc i nd iuutc, da povooçõ.o de l tnhirn, que
a maneirn pot- que ah i se cxca,ravam as galerias e se ceco-
rnvam com mrulcir:1, 1lifforin pouco <lo m ct hodo seguido
pclo!'I E uropeus.
Quncequcr que scjnw o moJo de mincrn~üo e ~s w1rian·
tcs de pro cc880S cmprcgnclos p:lr11 1u 1:ivogcus, o ::ii-cin o
outras um t crins ncntrctncbs pel:l agua, vfio, como já disse,
col,ri r o cascaflio Jos ri os, e têw aiucln o grave iucoll\'C·
nicnt e Jc entupir o seu leito, n pon to de cnusn r 1í s ve:.i:cs
dnmno!111s iuuticlações. Os rcsi lluos elos lavagens, conheci·
dos eoh o nome de lavagcrts 01.1 dcsmor1tcs, cucerrnm umo
bem grn mlc nhuncl:u1cin ele partículas <lc ouro, e 11:io :iinilo
lavuclne e rclavaclue mH vezes por bomcae muito poLres para
ec 110dcrem cutrcgnr o maiores tr,1bn lUoe. Os qu e se occu-
pam com essa espccie de indus t ria s:io c1inmnclos fm'scndo·
rcs, provnvclmcu tc <ln p nlnvrn faisca .
O primeiro cxplorndo r clc ouro que th-c occ nsi.io do
ver c 1·a uo1 faiscador. Fo i 0111 um passeio qt1c fiz uns
proxi rniJ ndcs de Villn R ica, corn o s r. L trng! clorff e o hat5o
J'Eschwc gc. Tiuh nmos costeado o ldto <lo Rio de Omo
Preto, e vnr ins vezes fornruos ohrig:aclos II ntravcssn c!so
t incho, pol'que os morro!!, m u itu.s vc;o;cs tnlltn<los n piq1>c,
núo 11 03 dcixnvnm nen hum a pa~su gcm. A cirln.<lc fie.iro
9 esq uer da e, de todos os lados, aó vfomos eminencias cs-
VJ ACEM PELAS Prt O\'tNCIAS PE R10 DC ) ANE1RO F. l\.hNAS 225

tereis. Depois de om nrrnr os :rn imn es cm u11111 casa quo


calda cm ruintu, <lesccmos duran lc :1l6'llns minutos, e t rnm,•
puzemos nnw pcqucnn pon te r ust icn. E r a formnela de trcz
pcdn çoe d e félos arhorcsccut cs, cujo carie:< e!lcuro, mar-
cndo co111 o vcstig,io dns folh ns, se nsscmelha,•n u m p ouco
ú pcllc d e mun serp e nt e·. Pnrn nlém d cssn po ul c aclrnmo·
nos cm u mn c!! pccic tlc snln mais ou m'cnos nrrcdo mlntfo
e ro t!c,Hfo de roch edos. Ü.!! q u c tiuh amo:t ilcnutc Jc uós,
!;tlhatlos :1 pique, eó 11 prcse n tnvm11 um n vcgctuçiio r uru, e,
iis pcclras mnis uva n çn clns cstnYn m susp ensos n inhos ele vcs·
pa s wahi ou menos com o ns11 ec to ele ovos ele nvcs t ruz,
De um lei to lrns ta ntc profun do que cx:cuvimt no euwc 1lcs.3cs
rochedos prccip i tnva-sc umu cascntn que pod in ter c im:oc11•
l n a scssc n 1n p,!s <lc nhura, e, 1Jn propr io locnl c1n qu e c11l1in 1
conslrufrn-~e abnixo dclln um n p crp1cnn ponte que proeluzin
n n p aysagc: 111 u111 effcito pittorC$CO. Apó~ ,1 quécln n ngua,
1Ic um umarcllo nvcrwclhn ilo, fug in co m rapi<lc7. e Ionunva
um rega to . A o pé <ln cascata u m velho mu1 nto , m etti iln l lll
agun att:i os joel h os, Ja,·ava a nrc ia pnra e.x lrn h ir-lh c o ouro.
A occu pnç:io a que se cntregavu, e o míseria J c qnc offc rcdn
n im,'lti:cm, n pl'csc ut,wmn um l1i7.arro contrnsle. Alt,ruua
un ,lmjos: presos no corpo por ca il:irços, cobria m -lh e o pe ito
e os ltomhroSj ti nhn na 11er11ns e ns coxns nuns, e, á cintu ra,
prcmlin •se p e(JUc uo saeco <lc co uro !Jnstnn tc grosso. Urnu
g:ro n<lc tina servia-lhe, prime iramen te p:t ra nfostn r ua pC·
ilt:1e Jo fundo d 'agua; depois disso c n ch in-n de nrc i n m nis
ou menos nt é a m ctnelc, e, com n m5o rcjui1 nvn os scb..:o.!I
n1is lurutlos com n 111ci11. Voll .uulo em 11ci:.'"l1i1 ln no sen tido
tl:'I corr ente, i nclinnva au n cuba p;.arn a sup e rfiqic <ln agua,
e bnlnnçnva-a com muit11 hnbiliilailc e ligeireza. A cn<ln
Lnlanço fn ;: ia en t ra r um 11ouco d 'agua CJ UC lcvnvn n arcin;
o ouro cm 11 ó fica vn no fund o <l n v nso, e clle o fa zjn C.!I·
co n c:;n t }l ll t i\ seu pequen o sncco d e couro, Do is !iJhos
ilesse m u lato, mnis o u m cno g tiio hc.:111 vestidos c omo cllc,

U- n .1.,c10 Y, J. 0
226 Aucus"t'o DE SA1N1·-lliumE

lavavam n seus lados n areia nurffcrn cm llllns muito mê.


uorcs <1uc :i sua (159).
Comprch cndc•sc facil m ente que os faiscculores n:i o &C·
g,icu.1. sempre os m c..~m os p r ocessos, e que as (li ffo rcuç.,s
de locn1i d:Hlc e de circunstancias os ohri:;am :t ;ulmittir
mod ificações cm seu tl·nb nl ho. Diri:;indo-mc u Antonio
Pereira tive occo.si;io de. ver um jovem m ub to que se oc-
cupnvn cm proc ura r ouro cm um rcg:1 to 1 e cujn 01:mcirn
de tra jn r nnuuncinva tão pouca ·riqnczn como o do faisca·
dor dn cascatn. Como o Jeito <lo córrego não era pcdrc,
go!io, o jovem t omnvn aimp lcs mcn tc n tcr rn na tinn, o
fo.vavn·n sob uni filete <l'agua que cnhin de ce rca <lc dois
p és. Lá dcrrnmnvn pouco a pouco n terra sobre um pedaço
J c tecido de 15, e n agun nc,1r rctnva as purtcs m:ti s 1c,.·cs, co ,
qu:mto o out·o ficav a sob re o pan no.
O que uté ngor n ec d isse .\ respeito J os ft1iscaclorr.s é
pouco fe ito para dor um a i dci.l fn,·ornvel da irnlustrin ii
que se cntrcgnm. Apczn r do [do d,'\ aorun de que so
qu eixava o velho mulato 1ln cnsca tn, e ns dôres de peito
qu e lhe cn usnvn s11a posiçiio inc lin ;uln, feli cita ,·n-sc nindn
de go nlrnr ce rc n de ci nco viul c ,is de ouro po r d i,'\ {ce rca
de 1 fr. 25 e.), e observava que í1s vezes não eh cg:m1 a
gauli nr n em a m eta de dc11!!a f rar.a im p ot'tnuci n. As.segura•
mm -me , é verd ade, qu e os fai scadores procunun col nr
zelosamente umn p:1rtc de seus gnnbo!I; m as é d uvitloso
que C!!SC m istér t cnlrn jamais c uric1ueci J o quem <1ucr que
scjn (159-o) .
(159) Esso c:cncro tlo tr:ilmlho ilcnomin:Mc mcrgul1,or (vide
E schwcc:c, Journ,, I, pni;. 31),

d• m••o {l
{ ,i.,,1. ,1. ,1..
Jou ,.,.11,i, ,l o lol,ol r lro
"" ,.,~,....
CAPI11ULO X II

PARTIDA DE IT,\JUitú. - lTAillllA DO


MATTO DENTRO.

Pal'tidn de Itnjurú. - Composiçilo <ln min h:t. cnrav::inn e mn.


ncira d o viajar, - I deia gemi ,ln rci;i5o que se estcnd!! de I ln·
j urí1 n I tnbirn. - Pnysug<ms. - ,Jac11hu; seus h abitantes. -
Drnncos lnvndorcs de ouro. - Effcitos da i;cnda. - 1\s Bicas,
- - E xcellcntc qunlidndc de suas nguas, - Asp<'cto curioso de-
vido nos bambU.s. - Vistll de l lnbirn. - O s r. DA SILVA 'Pl·
RES. - Dcscripção geral da senn da Itnbiru. - Historin dns
minas 1lcssa região. - Histol'in da povonçiio de Itnbi rn; ilcs-
c\'lpçiio dcssn locnlich\dc; sua prospcl'idotlc ; fo1·jn s; i~cjns;
molcsLins. - Fonte de agun milngrosn. - Montanha e m inn!i
da Concriçiio; scr1·n ele l'iiiquito e ltabin<r-1í.; 1·oubos commct~i-
dos pelos cscr::i.vos. Capocfraa. Strix flammcu, nvc cosn,opoH-
ta. - l\!ontunhn e minns de Itnbirn. - Co1·iscos c.'<tranhos. -
lfabitnntci; ele r t.,birn.

Dci.'<ci Itaju[l't n .21 de fevereiro, depo is <lc ol,i te r


pns:mdo um me;,;, Durante esse tempo todo n h orulodc
de me us ]1ospc,lodorcs j:nuaís se desmentiu. Nii o deixnvn
pci-ccb cl' um desejo que n5o se apre1sassc1n Cm entisfozcr,
Dcb:rm <lo-mc n m ais completa l ibcrclndc, tinhmn, 110 eu-
tnnto, pnra. corumigo mil attençõcs, e curuul.waru-sc com;,
tn1ttc rn entc àc p ro,•o.s de am i:-.nJ c, l1cssa ,uui;,;uJ c [rnncn
_que vem do fundo ,lo coração. Os àois fill1os mais ve lhos
,lo cnp it5o, Jo5o e Gom es, jo\'cns ele cornctcr cxccllcntc,
tinhn•rnc J cmooslrndo n m nior complnccncia e fizeram jus a
pal'lillrnr com seu p ni de s:mdmJcs que sô podin1u ser minorn•
das pcb cspcr:1nça de rc\'cr, ú ruin hu voh a, casca cxccllcn·
lcs au dgos.
Minhn pequena camvnnu se compuohn de trcz pcesone:
o senhor .i\fonoc) dn Silva, C1rrieiro, q ue o capitão Gomes me
orraujfl'rn; w.o j ovem mulnto, cuj:i pdncip.il occupoçiío era u
228 AucusTo DE S,\INT-Iltr.Amr::

de tocar oa burros qunndo cstnvnmos cm marcho (tocador),


fino1ru cntc, Yvcs Prégcnt, meu crc:Hlo franccz, rn pnz nlcgrc ~
iutcllir;e ntc, com scn tinfontos de h on t n e dc]ic::Hlcza muito
; upcriorcs á sun co n<liçiiC1, P n,~nvn no toc:i dor de nn imncs
n )n odica sornma de 1$200 ró is (7 fr. 50 e.) p or mc:i, e no
nrócfro chefe a de 4$000 (25 fr. ). Este ultjrno cm um
rnjcito vigoroso tfo cincocnta a sesse nta annos; de cSt:Hura
clcvadni sun côr, <l c um nc:;ro ligcirnmc ntc am.lrcll ndo,
tr.ib in apenas as pouc,1s go tas <lc s::111;:uc europeu ({Uc lh e
corriam nn s vci:1s; seus olhos crmn g1·andcs, o n:u;;,, nchat.1·
d o, e um cnor in c bocio cahin~lhc soln:c o pei to, a cnbcllci•
rn, co mplctnmcntc lirau cn, si fosse ex1)ostn, conttasln rin
fort e me nte com a tez; ti11lw, porém, o eu id n<lo de lrn1.ek1
wmprc cscondi<ln ilcbnixo ,lc um gorro J c panno escuro.
QunnJo rin os rnusculos elo n;Hjz frnnziam-sc el e um lndo
de mo Jo notavcl, e cssn extra nha carct.1 au gmcntavn nine.l n
o. s.un fcnldaclc. Q uanto no mais, seu. Sllvn possuln Ioda!
as linb ilitaçõcs inhcrcnte1; a seu o fficio ; snb in .fcn a r os
:i 1limn1:..e, di st1·i linir-lltcs a cnrga com rnni to gcíto, e njm·
t.1 r-1hcs :is alhntdas. O jogo Jc sua physi onornia nunnn ·
cinvn írcqu cntementc uurn fiuur n e iutclligcucin que não
dcsmcntin nbsolutnmcntc. Em <lc gcnio i11 sinua11lc, e
creio que sua rn:mcira de trotar eonl rihuln m :iis de u ma
ver. p:ira que tivesse recepção fovor,wcl durnntc 111i11Jias
viagcus.
A p ós minha pnrtidn ilc ]tajnrú comecei n JJÔl' mnis
ordem e rcgula rid:itlc cm mi uh us j ornadns e trabalhos.
QuanJo vi:1jnvn os hunos cnrrcgnJos sca uium nn frente,
comluúdos pelo jovem nmbto que, sempre n pé, os obri•
g:wu u cnminlrn r e os impc<li,1 de se ;1fost::ir do e::im inho.
Mnnocl Jn Silv:i, que tinhn II sn prcm:i inspeeç1io so bre a
pcq uc n:1 tropa , scgui:i após clln, rnont,1Jo cm seu caval lo,
e protegido pol" u m enorme clrnpêo de so l de algo diio 11c
côr anrnrclln. Segui n-o cu com meu em pregado. Qu:in do
n•ústovn nlgum iusccto ou pioutn , pa1·ayn; p rcpn rav11 uo
VJACEM PELA S PnoVINCIAS Ut:: R 10 rm J ANF.lílO E M INAS 229

pl'oprio loenl os exemplares <1nc clc!cjavn conscn•nr; tor•


n nvn u cnv,ilgnr n mi nlia bcs tinl111 1 e nlcunçavn a trote os
burros cnrrcgndos. Qmmclo ch c;;av11 m us ,is p roximi<ladcs
do ]ugar cm que dc\'Íll fo~cr alto, J\fo uocl ilu Si1"11, 1lcg.
puclrndo na fr en te, in .solicit :.ir h oepitnlic l:ulc n cprnl ordi..
11nriumc11 tc m e crn co ncc<l id n com u mn ior frnnqll c'l.n, o
111cus ho;;pc dado rcs convida\'am-mc mesmo, frcqucn tcmcn·
lc, n co m pnrtillrn1· sua refeição. Quando cromos o brigo·
dos n 11 rcparnr n ossos proprios alimen tos, o tocnclor, como
o mnis jovem e menos im po rtanl c <l n cn1·nv;i11n, in huscnr
n agun e o fogo. Al gumas d 1icnras de ch á bebidas co m
hiscoito, qnc ct1 conscrvnva preciosam ente ií. parte, njlldn·
vam· mc n cspcr;:ir pelo jnnlu r . A fnrí nhn de milho e o
íeijiío preto coúdo co m toucinho conatit ui am nossn uli·
meutaç.'ío corre n te; n agu a er,, q unsi sempre n unicu J, c-
lii da. Umn 1bs m :ilns servin -mc or din :ninmcntc de as:3c n·
to: outra f.izin o pnpcl <lc 5ecrctnrin. Ma] m e hletnll avn
punha-me n cstucln r 0:1 vcgc.t nes que .rccollt êrn; os iusec tos
crn m cspc tndos, ns pl nn tas mud,uha ele p1111cJ 1 cl iqu ct:uln:1
e p ostos n n prcns:'I. l\fcn cmprcg:1do .iux ilin,·r1-1u c cffienz•
mente rrn pnrt c mn rm :11 d o trnhn lho, e cxlrnbi n as yjscc ras
do,; pa!(s;irns nhnti(1os durante a e:itninh a cln. Se nin d n mo
solu·u,·;i íllgum tempo an tes do ano itece r, ia ÍU;,.c r novu
lierhori'l.ação; co1wcrsnva com m e us hosped a do res, e p ro•
curn vn col her dc1Ics ns inform,1çõcs que m e crnm nccca-
snrias ; c:icre\'ia meu <li.,rio e ;Íli de;,. h orns doitn\•n-mc 1111
~.:de. No d ia i=.c:;uintc lcva nt,W:i•mc no nturml, eccr; ns
ph ntns m:lis fr cscue crnm muducl:1 s ,Ic p11pcl. T c rmi1111d11
a :mal ysc <lns cspccics 1·ccolh i1fos nn \'espero , comi;nuos
o resto do fc ij5o; ns mnlns crmn :1n11mndns e po!! los 110
Jo111ho dos c.i rg nc iros, e nos punhuurns n ova me nte n ca-
mi nh o.
S., hin do de J tn j nrú segu i um atn1l10 trnnsvcrsnl qno
concln:d n tl cnl.lio hostontc fl orcsccutc povonç5o de ltal.iiru
elo Mato cle,,tro, ele o nde <lc\·crin ir nté a de / Wmbé, omlc
rcLon1 arin. n f;l'oudc estrada de Villn Uicu n Tijuco.
230 Aur.usTo OI! SA INT·IlTLAmE

P ela i<lcin su ccin tn q ue dei da provi ncia cln s. Minn~1


pode-se hem su p11or qu e ca t:mdo sit uada ao oriente ,la
gr,1ndc cn<lcin interior, n região que se estende por um
espaço de dez n <lo7.c Jcguns, entre l tnjur ú e ltnhirn tlcrn
ter sido outróra cohcr ln por m nttns virgens, e que Ecjn
cortada de montca e vnilcs. Em vnr ios lugares ns mattus
nimln rnl1sis tcm; cm outros cc<lcl'am o Jngnr, como succctlc
gcrnlm·cnt c, 1ís cnpoeirns e nos campo$ ele ca pim gorclurn.
Comparado no nosso puiz esse d istri.cto podctü p ns!a r por
dc!lcrto; mio poclinmos, porém, considera i-o como tnl rc,
luti vnmcn tc n tan to s 011tr:H1 zonas <ln pro\·incin ,l:ts l\Iinae.
O nlgodiio é uma tias pfantas n cujo cult l\'o ec cntrcgnm
os h nh itnnt cs d~s:i zono. E ncontrnm•sc nhi terrenos ,1U·
rffcros; mns não vi ncn hnmo cxplornçfto de jnzidns de
ccrtn irnportnncia.
Dei xn ndo I1njurú tor11ei a obecrvar os Jmncntavcis e[.
fei tos dos I.n-agc ns; mas , depois de pttt:('lur por um pavoneio
s ito c m um val1c n rnciu l cguo <ln 11ubi tação do capitiio
Gomes, deixei cJ,c nv istnr min"s. Pn ra u lé m do locnl 1lc·
nominílclo Talho Abert o, n cst rn da n ,í o é mnis qnc umn
scn dn gcr,1lmc nt c m11is baixa que o sõ1o e qu :1si se mpre
utnr~nn du po r mn!!s,1s compactas de vcgct:içiio que, qunn do
dois auimacs cnm inhmn cm sentido contrari o, dilficnllo.im-
mcn le se ,1fostnm á Mia passagem , Si hem qu e os meus
esti\'csscrn pouco cnrrcgndos, gastnmos p er to r]c seis hor.is
para pcrfazel' ns du os leg11íls que se eon tnm de ltnjurú
n Ju cuhy (160), pC(f UCrHl habitação (sit.io ) cm . que pe r·
noitci. Essn morndin , coruplctnmcntc isobd ,1 , está sitund11
cm um a gnrgautn cs trcitn em que co rre um rcgn tC1j os
m orr os c1c\'ndos qtie a roc1cinm siio coh crtos n n base do
capoeiras, e por cimn de stas crguc m ·Sc m nltas virge ns cn·
trc ns q nn cs se cxh ihcm aqui e :illi rochedos nús. Esso
lu~nr 1:c)v11gcm é hah itudo por nm homem pobre, 1~1ne
iutclligcn tc e industrioso: que oprovcitárn uma qn c<l :i

(160 ) Dos p:ilu,•rns i11Jii;:cn:is jacu, prm clopc. o ,··s, ni;:uo.


Vur.~M PELAS Pn0\1N'CrA S DE RIO OE JANEIRO E MINA S 231

d'n;;ua par., ü1s lalbr umn pequena mnchina dcstino(fo n


fi a r o nlgod:'.io que coll1ia c1n su.,a terras. Com o ci:,:o de
um.1 rotl:i h ydra ul icn, exterior e verlic nl, ehgrennvn-sc, no
int~rior tln consttucçiio, uma ou tra roda que punhn cm
movj mento fuso s, um torno girat orio, e a pcqncnn mnchinn
de <l csca roçnr nlgodão que terei occnsiiío ele dc~crcvcr
nll1111:c.s. A mulher do prop r ictnrio de Jneuli)' tecia cow
o fio que fo bricnv11. DcAse m odo o nlgodáo que esse h o-
mem colh in era scpnrndo dn s semen tes, cnrdndo, fj ndo,
teci do, sem sn hir de cnsn. Um m oinho a ngua por ello
imn giu ado e que cr n dcl'>li nndo a q uc brnr o milho, com•
plctn\'ll Cl'rn pequena cxploruçiío.
A te m i dos ar redores de J ncuhy contêm um p ouco do
ouro; m.:is, como se vê, o propric tnC" io prcfcC"in n ngr icul-
t nrn á ru incrnç:ío, porque offcrccc mn is gnrnntins; C.'\:em-
plo que deveria se r .eeguiclo, tulvcz, por todos os hnl,i tantcs
cl n p rovin ~ín , por nquellcs principalme n te, qu e niio dis-
pocm d e grnm1cs rec urso!!.
Pou co depois 11c deixa r J.,cuhy avistei, c m um vn1lão
p rofundo, .:ilguus horncn!I brn nco!I occn pn<loe cm cxtrnh ir
ouro. Só n poh r cza poderi.l tcl-os feito cnlco r o preco n-
ceito que, pr incipalmente nc1.1s.'.I. pnrlc <ln provi n cfo, co11-
denm11 ii ociosidn<lc os homens da uossn rnçn.
Em breve .lchci-m c n sohrnncciro de um valle bnstnnto
largo, cujo nspccto wc jmprcssiouou. Os morrns (J UC o
limit1n•,1 m es lnvam cohc rloe de capim gordu ra; unia uuicn
p l,111tn disputava .J hc o 1crrc11 0; cm C!ISC snccharn m, chn-
mado snpé, cuju cõr 11mnrell ncln, m esclada no ,·c C"dc mn fa
escuro e ncinzcn!mlo do cnpim gordurn, pro duzia um oiutiz
;;crn l de 11111 a del iendcin irrcproduúvc]. Em m eio n cssce
immcnsos rclvndos hnvia nrvorcs esp nrsae, ecmi-calcinnrl:is.
restos da s m nttns ,,i rgcw1 que cohrinm Cll!B8 montnnhau.
Os J; íllhos tinhnm !iilo eo11sn1uidos; mae os troncos re·
sis lirnm ao esforço dns clrnmns e dcsp ojndos da c.'.l.~cn, con·
t rastavam de mancirn si nguln r, po r su a cõi· ueg:rn e nci n-
232 Aucus1·0 nE SA1NT-H1u 1nE

~cntndn, com o ver de tenro dos hum ild es ,•cgctacs qno


cresciam cm r cdol' dcllca. Os mor ros cujo aspec to ncnho
de cxpôr cstav:nn nind il ha qua tro nonos revestidos de
capoeiras, e colhin m-sc uhi E;ri'ios cxccllcntcs. Umn cmua
fó rn 110 comrnu tu , u se nda, tinh a destruído esses bosqu es,
e ai\ grnmincns refe ridas c m pouco se apoderara m do ter•
rcno (161).
Na cxtrcm id ndc do vnllc que ncabo de desc rever,
utrnvc!sei o cónego de Snntn Ba rlrnrn, cttj ns ttgua a suj as
e avc rrnd bndo s nttc&tnvnm os trnh:i lhos dos minc rndorce.
No Jocnl cm que tr anspuz esse .d acho tive o prazer de
co utcmplnr umtt dcss us p aysngcns que, austeros sem ser
so mhrja s, ag restes sem ecdvn gcrin , apresentam uma misl urn
Ccliz ilc cõrcs b rHhautcs e obscurns, e rcsphnm uwn cs•
pccie de cnlrun desconhecida cm qua lquer outtn rcgii"io.
O rihe irfio cm atrnvcasndo p or um,1 ponte rustica suppor-
to.dn por longos postes p:ll'do ccntoa muito m aia ,1ltoR que
o pa vimento dn ponte. Em Umn das cxttcm ick1 dcs dest a
via-se mnh pequena lmhita çrío haLxa, eomhJca d:i p or hn·
naneiro8t e cm re dor da qu:tl a terra estava cu ltfr oda,
Um pouco nlém dCssn morndn o córrego fn:i ia uma curva
e pnr.ecia cortndo por umu clcvuç:io quasi a p ique, coberta
de ma ttas ,·irgcns nmito scrruclus, e c ujo vcrdor cacu1·0
contrnstavn com o Jonti z pardacento do capim go rdurn que
crescia nos outros morros. Finnlruc ntc, crn frente á pc·
qu em, hahitaçrio, e elo lnrlo opposto do r io, huvia morros

Clúl) "No.s luc:i rcs elevados de 250 a 300 loez :1i., diz tl'Eschwc,
so (Juurn., I, pa i;. 2B ), cácm, 1o<los oe nnno,, i;ca dn1 Lrnn cns 1lu·
ranlu Os mC'I.CS tlc junllo o julho,. . Em l8l1J. cclo u, ncssus r egiões,
do tnl íormn, dur11nic oito Uins, que ::,. ui;11a íieuu eobcrtn de um a
cumnUtt Jo cclo d:i cspcssur:i de um dedo, qu e, ri i;ornbrn, niío ~e
funtli n mesmo d11rt1n10 o dia. . . . Nn ntnioria dos rios •• • • os pe ixes
morri rim rlO ! mitl mr e&." Niio lenho ncccss i1lo1fo do 1lizcr 1111c n
nsscrc;ii u rcln qunt co meça o 11nr:1;;r.i plto, 111.10 acribo de ei1::1. r-, devo
&o ff rc r nwdificnçõcs sci;uml o ns distm 1ein1 o f]UC os lu&nrcs íieo m
do cqu.,dor, e Jfrcrs31o cin:umswnci.1s .1ceetsorfos,
VIAGEM PP..J.AS P nOVINCL\S UI! Rio OI:: JAm:rno E l\h NAS 233

esenr pados revestidos de pnstugens, tendo espnrsos alguns


arhustos, r esto <lc anligns capoeira.-..
Foi atravcssnrnlo morros de vcgctnç,ío :m úlo~:t ó.qucl1a
que ac:iho de tlcsc rcvcr, que cheguei ao l uga1· <lcnotninndo
As Bicns, c m que [H1SSCÍ n noi te. Entre As Dicas e Itnhi rn,
que de lii clist:1 4 legu m;, o ca m inho costc in vnllcs irrigndos
p.oc nrroios d e .,gua C'Xccllcn tc. Nas regiões el e mnttn vfr.
gero, cm gcrnl , ;is n:.;uns são no mcs1no tc.mpo nlmmluntcs
e pu ras, e o v iajante foti {.;ndo por um cnlor horrivcl , poclc
con 3tnnt cmc-n tc ilesscdcnttt.r•se cm córregos de u mn Ires·
cu rn <lclieios n.
Avnnçnm.l o par a ltnbirn vêcm•sC, de longe cm l onge,
pelo!\ vallcs, huh itações soli ta rins, e, prox imo a cncla u ma
dcllns, 11 111 jard im pluntaclo tle enfcciros, l arnnjci rns, b a.
nnnci rns, co uves e tlc arum cscu lc11t11 m. As regiões de
matla virgem fornccinm-mc, cm gera l, meno r quuuti<ln<lc
<l e plantas qu e os cnmpos; jnmnis, to<lnvfa , encontrei tiio
poucns csp ccics cm ! Jornçiío. As b orl1olctn s c nan numero.
sas; os outros imcclos, poré m, comcçuvnrn a clcsn pn rcc<"r.
Ti\·C occn eHío n esse <li11 de 1·cvcr nrn dci;scs bcllos ef•
fe itos que os k nnlnís pi.:o<luzcm nns pnysng:cns. Pelo
flu nco de um mono cscu r pmlo, cober to tle nrntlus vi rg:011! 1
ns cst ipcs longns e csbcltus <lesses immcnsos }Jíunhtés se
inc1i u.n•nm sohrc a cop,1 du s nr vorcs, que se nch nvam i111•
ruc ,Iia tam cntc ?ob e'Jlns, e vinhnm cn111r sohrc oulr,1s ar-
vo res collocnd ns rnnis ahnixo ujn <ln , de m odo que de um
U!Orro opposto po<lin-sc <lcscohril-as lo <las. Os pequenos
rnmos que, b"Uurncei.<los de grn ndt!fl foUrn s, unsciam cm
,·crúcillo cm "º h,1 dessas cstipca, co mp un hn m muns coruo
oruirlnnd.is que a menor urngc m fnziu oscll b r grociosu-
mcn te.
Chcg:w<lo i1 cxtrcrnirl ndc <lc um ;;ronde bosque 1n· istci
su l1itamcntc ,1 cl evu çiio 1íri<l11 e conicn sohrc n qun] cstú
cdiJic.icln a po,•onc;ão 1fo Itah irn . Po r traz desse morro
se clcvn uma m on tnuhn que do minn to<ln9 na clcvuçõcs
234 AUGUSTO DE 5AJNT•lltLA11lE

visinhne, e cujo cn hcço, visto do ca minho, pnrccc n con-


tin uação do primeiro mono. Essa. ruont nnh n tem o nome
de ltabira, que trn nsmittiu á povoação. Descendo :to
fun do de um vnllc, vi-me pc1·to de um rcgnto 1 qnc cone
110 pé do mocco sobre o qual está co nstru ido ltabirn. As
UJ11rgcns do córrci;o íornm r cvolvl dns cm todos 015 ·sen-
tidos pelos mi ncrndorc:!, e pelo meio desses terrenos co11-
,·uh ionndos, vêem-se cho~ns o 1,arrncócs <1uc servem uos
homens cmprcgudos n:i cxplornçúo de ouro. Ew pl11no
mcno! proximo 11,•istci dco.tt tc de mim COiSl\lt cntrcn1cndas
de tou ccir:is de hnna nciras, e todo. a parte el o mo rl'o não
cori~tru idn, !Ó me nprcecntavo umu r ch'a rostcir,, 4Jc um
verde p nttl.lcc nto.
Fui rece bido cm l tabirn (163 ) pelo cnpit:io 1lfonoel
Jouí da Silva Pires, pora o qunl o corone l Antonio 'l'homaz
mo de l':, uw:1 cnr ln de recom me ndnçiio. O cnpiliio nco-
lheu-m c com cssu polidez :i.mnv t!l que nté e ntão se mpre
cnr.01tt rára1 cm todos os I\liuciros. Em urn homem ins·
trui<lo e espiri tuoso, ( fUC co nh ccin o 1nti m e o frnnc e:z:;
cstndára b ast~n tc Dclius, e possn ia sob re n mcto llurgio
conhecimen tos mais nwp los que o commum do!I miuera·
do res hr,isilciros.
A Cildeia pa r ticula r dns mout:tnhns de I t..'l birn, que
<lcrn ncccssnri arncu tc prch<lcr•sc IÍ.. g:rau <lo cndc ia interior,
ap r::gr.ntn declives lu·nndos pnrn o or iente e outros rn.iis
r udes pelo lud o occidental. Estende-se de nor te n sul e
o sudo este, cm unrn ex tcnsüo e e duns lcguus np proxhna·
dnmcnte, desde o Ribciriio de Saut'Anrui nté. o Rio do

062) Não ,e tl cvo conínndir :i /tnl,irn de que se trnto aqui, e


qao ó um:i &a ccn 1 dn p:irochi:i de S:mto Dnrb:i r::i (Ph.), tc:rmo d o
Cocté, con«irca do S;,b:mí., cam uma ou\n. I1nbira , té1l c llc pMocbia,
.! ilu:id:i no termo do Vilfo Rica, e n 7 lcsuns :i NE. ilcssn ciifoüc
(Pi·1.. ) . Devo ecr J euo ultima po ,·onç:i u que o sr. tl'E •c h1.,.csc lirou
o nomo do Irnbirito , Qun1uo ú lot:il itl:1<lc Jc que nciui tlou o liiW•·
rico, dc,·cr-ec•in scn1p rc, pur:i C\"itnr 10Jn o c011fu sf10. d uu nul-:i It nf,ir,1
de Mato dentro.
V1A&E:'>T PEJ.AS PnO\'lNCIAS DE Rm DE J AN EIRO E M l NAS 235

Pci:rc, Os morros de que se compõe aüo cruzados por


oito val1ca princi pncs, q ue n dividem de leste a oc..stc cm
onh·:is tant.is zonns o1ong:mbs, Doi s pi cos mu it o cle,·ntloa,
um con ico e outro p yrmnidn l, rcvcl:nn a cxtrcrui,1 ,ule tln
cnd cia n dez lcguns e até muis. O do nort e tem o nome
de Itabira {]63) , e 11clo tlc ltabir1usú (IM) designa-se
o mnis t.ncridiounJ. Os cmucs dn cudci:l e todos os mor-
:ros isolndos aJlCnas nprcscnln m vcgctnçií o m agra í wn11 suns
encostas são coh cr tns de boa tcrrn veget al, c u1 que f!C tlc-
sc nvolvcm mmlcirns ele lei e vilrias plantas i11tcrcAsnntcs,
tacs como n copni1Jn. (copa/ii/cra), tlll jabQt icabcirrrs tl c
fru c toB nc~ros e am;m:1los ( rnyrlnccns), o nrn ttc (ile.,: pn·
r11g1wricrui s, Au:;. de S. Hil.), n jnp cca111,a (~m ilax), n
bur un (cocculu s) (165), o ipiim irim, a ciltco faliras big-
11 on e11ccus), etc ., etc.
Pelos nnnos de 1720, FRANCISCO DE FARIA ILilER-
NAZ, e seus i n nfio!!, Pnnfü tns de espiri ta nuojndo, já cst n-
bclc cidos n ns min as de I t nmhé, ao norte de lt nbirn, ntrnvcs·
11arnm dez lc:; u,1s de flor estas sem out rn bu'lsoln al ém J o
cume pyrn midal dessa mo nl:rnha. Costea nd o a cutlci n che-
gara m, peJn gar!;onta de l'içarrão, ú hnec do morro eohrc o
qual cstâ nctunlm cntc ctliCic:id.1 n povonçiio de l tnliini.. T en-
do feit o ap proximild :nnentc o circulo do m orro, cncontrn•
t·am em umn nascente, que àcnom in nrnm Ponte do Prata,
grnn dc 1runntidnclc de ouro de colo rnçúo urgcuti nn, e levnu-
lar;nn ncs!!c locnl uru n casn e umn pcqu cnn en pcll n cober ta
de co lmo. Tal foi n origem dt1 povonçiio de l to birll.
Outros colonos cm bl'cvc se lhes rcun irnm , e fizeram
uo w1s cxpl oruçõcs. Du ra nte esse tempo os primeiros nvcn·

{163) D:i 3 pnluvro, ilu)i scnn5 yt,r bera, pc1l ro quo brilÍin. Ira.
bira n iio qu er t.li'lcr (IOr con!.ci;u intc, como j á ~e ovonçou, i u:d r:i nlt..1
o nguJ u.
(lM ) Pcilrn sr:1 nile que hrilhn.
(165) Viilc II Floru Drasiliu,.! mrritlio,wli.,, \' &I. l , r ns, 59, e na
Plalll(U 11s11ac.s, n.O '12,
236 AUGUSTO UE 5AIN T•lill..Alllt::

tn rciros cxplorm:nm ns j{lzj elas rnais rcndoans ; ven der am


oos re tnr 1fow. rios as vust.., s posscssõc~ que tin h mn n<lqui,
rido p elo dirci Lo <lc primeiro occu pnntc, e rcti r úrrnu-sc
pnrn a provi ncin <lc Goya z e Siío Pnulo, su n pntri a. En-
tretan to, o! nO\'OS hahit:m tcs de Itah irn cou tinu arn m us
c:x: plornc;:õcs, e a.s minas do córrego dn Con ceiçiio, tlo vnllc
de It ahira, c:Jo morro <ln. Conceiçiio, do có rrego <lc I tnbirn,
<la pa rtc· occidc ntnl de ltnbirn foram, sen do succcssiwnucn-
tc dcacoh crt ns. Formnrnm-sc comp,m hias <lc mincrn <lorcs;
e, pc los começos do scculo nctunl, os trc:.r. hnTIIS de Con•
ccição, Itoh i1·n e Sant'Anuu cstn vnrn cm plen o espl endor.
Tnwbc rn n po1mlaçüo da órbitn (a7,pli c(lçcio) d:1 suecursal
(capc lla) <lc Itn hi rn, que, no começo desse sceulo mio in
além de trcz mil nlrnns, elcvavn-!!C, cm 1816, n w.i is <lc
seis mil.
A de Conceição foi ex plora<la por u mn compnnhin
qu e reuniu vnria s ecr.tcn,1 s <lc trnlwlh rulores, e, cru pour.os
mczce, um povo[l(lo se ergu eu eoh rc n montanhn n111 is
ngrcalc. P or occasiúo dn dcscohcrt n na rnl nn cnconlr.Í rn ·
se, cm um cór tc, um gr osso fio de ouro Jc rucin locsa <lc
cowprintcnlo, que n<lhcria ao ntin crio <le ferro lilhico; e,
mais r ecent eme nte, uma unicn bateia pro<luziU Vinte e oito
marcos de ouro. Esse me tal apr cse otn-sc uqui cm laminas
frn:;cis m nis ou menos g;rnndcs ; é cncontt·nclo tnmheru cm
grií os on cm pó de côr variavcl. Até o prese nte momento
rcconh cccrnm-sc, e m Conceição, duas es pessas cama <lne
min cxnes sc parudus por um leito de uma tocsa, e, ao lonr;o
dns m csums cn nrn da!-, \"R rios veios <1 uc, como clla!'\, se cs-
ten<lc m na clir ecç5o ,l c NE. , SO. Em um lapso de Uc~
zcsscis na nas os proprictn rios reUrár.im <ln mi11n ma is de
vinte mil marcos de ouro , e -pode-se culc ular n m ais nmn
quar ta pnrtc, por contn tlos 1·ouhos, que são mu ito
co mn1uns.
A cxp1or:tç5o de It nbil-n é m:1is im porlnnt c :ii nd:i que
a ele Conce ição. O ruincri o cstl\ ah i mais proximo dn su·
VtAGEi\1 P ELAS JlR0\'1NCIAS DE R,o DE J,, i'-Emo E 1'IINA!; 237

perfie ie ~o m orro, e, pn r n nlitir as gnlcrina ohliquns, niio


se neccss1t11 de perfura r h:mcos de rocha. Ncnlrnu111 ba teia
forneceu ntC aqui 111ais <lc quntro onçus <lc ouro (166) ,
1nns, crn compcnsuç:io, não se nchou c:nnnth mais con ti nua
n em que fornec esse metal nwi.s puro. i\fou grn<lo n vi gi·
lancia 1los intcrc!sndos, .l pil ha gem dos trn:bnlha tlorcs é
t,ío consiflcra,·cl, qt,1c trc1, quar tas pn i:: tcs elo ouro c1nc cir 3

culn pelas L1hc rnus ,la rcgi:io provê m dcssn lnn o,


Du rrmtc cin co nn uos, enquan to o mincrio cst nvu pro·
x.imo ii supcrficic do sólo, a m iun <lc Sant'Anno foi mnis
flore scente que todns :1~ ou trns. O 011m que clh forncr.in
n prin cip io cm de umu h clln côr :imnrclln e 110 tilll lo
23k.,3 ; o .en·con lr.,nlo m a is tnnlc, por,:111, 1inlm colo1·ação
ohscurn. Ali,ís, o <JUC se 1_1enlcu 11n eôr ganh ou-se em
crunntidn <lc, e, n o cspnço <lc dois m eze!l, re ti rou-se J cssu
mina 343 marcos. E sses magnifieos rcsultndos ce ssárnm,
porém , nss im f!IIC o mi11crlo 6Ó })01ulc i;e L· e ncl)ntrnJ o ;1
ccl'tn pto tu11di. dncl c; Bcrin n eecss,, tio , cut:'.í o, o cmpre~o
rlc ou tros me ios p:ira c:,.:trnliil,o co m vn nt.a gc m ; rnns niio
se <(Ui:r. on uiio se soube emprega i.os, e a iuiu n, n pcznr c.Ic
rica, lornou•se i1rntil.
A hi storin dus min as <lc ltnli irn é t a111bcm n 1ln povon-
çf10 d esse no me. D e 1720 a 17110 a11 ::;111cntou l cn tnmcntc,
e npcnn , se foi sustcut:m do nté n c.xplornçúo <lns trc:r. lll i-
n ns de que fi:r. ernos p nrticula r men ção. Ess .i cxplornçúo
tor uo u-sc parn o 11aiz uma fon te lle r iquc:r.ns: os ca bn n-
jmn cut os dos tll'oprietnrios de la\'r:ia, e os rouhos J os trn·
h nlhaclo1·cs !izc t·nut circular ouro cm nhun<luneiu; 'C os
proprioa Jriiscnclores 1rnrtidpur11111 <lcssn 1trosperi<la<l c nio-

( HiG) Nn época c1u .,1uc 11s cxrilur:içõcs Jn cncosin oc:ci<lcmul


tlu I1nl1ir11 ti\'Cru in iuirio, 11111 dos mi,wrmlorc1, Jc1cnn1c1nc tln rc·
~uh:ulu tlc t eus trnb:J llso!, in :i banclnn:ir O!I unU:ills os, quantlo u quédn
de 11111 pouc:o ,lo te rra o ícz 1\c!cohrir 11111 veio de ourv IÕ.o nlmn•
llnnlc que, cm se is dias, oh1 cvc 6,J mnrcos Jc ouro com tlozc U.1·
L:1 Jl1:11ln rcs. N:11lu que se piu-cs:n corn iuo , uccci.lv hoje ..:ru ,lin 110
i111crior tl:i mo111011hu.
238 AUGUSTO DE SArnT-iltLAJRE

mcntanen, pois recolhiam dos abundan tes rcsiduo.11 de Ja..


vagens, ele um n drnchwa até duns onças de ouro por dia.
Entre tanto os levas rlc vag:abu11d os e bnll(litlos nccorriam
de to da n part e; t ornavam-se um far do pcsndo p:::ira os
propdctarios 1 e o prcco da uutorid ade do commnndantc
n iío po di:J. pôr pnru dcito nos crimes que se commc ttium.
Es t1n-nru ns coisns nesse pé <1uan<lo n permissão de ex·
plornr ns minas de ferro, outorgadu pelo governo, produ-
ziu, no paiz, um n feliz rcvo l uçiío. Domingos Barbosa foi
o primeiro que , lendo visto fahricnr o ferro :perto de i'\fo.
t:iuuna, e nsaiou o de ltahin1., e seu exemplo foi c m pouco
seguido pelos homens ricos e os ícrl'ciros da povonç5o.
MANOEL FE.RNANDF.S NUNES, homem mu ito iuclustrio-
so, mnn<lou construi r forno s e crcou uma wnoufacturn
J c csr,ingu rd ns. Suas Iorjns íor ;un o modelo Jc doze outras
depois cstnbclccid ns U:'I região. P cssona, que out róra \lnõ-
savam n vid11 a mendig ar, tmh al ham ach1nhne n10 uessns fo.
brjcas, e ah i encoutrnw um asylo collt ra a ocioú <lade, o vicio
r. a miscl'in (167 ) .
O morro árido sobre o cpw1 se levantou n povonçõ.o
de Ituh jrn está cm continuidaclc com os m or ros visinhos
po r uma cspccie de pnssndi ,ço nn tur,1.l que se estende do
lntlo ele nordeste. Qunnto no muis, cstii. separa do de todos
os outros por dois vnll e$ profu ndos <lllC se reunem, cur·
vn1Hlo-ec çi rcul nnn cntc c m tol'no d cllc, e que ío inm rc•
vol vidos pelos minern dorcs. Por um corre o r ibeirão ele
Pcnlta, e pelo outro, o de Piçarrtio. As c1cvnçõcs que cer·
com esses vnllcs $iÍo coroadas de florestas; sun h nsc , porfm,
ê geral mente dceprovjcla de vcgetnçiío.

(.1G7 ) Os pormc 11orcs c1uc nc nhnmos J c cbr :i rcspcilo J,.. t nJcia


t1o I1nbir-J , n hiatorin <los min:1s Ucss:i cn<lci:i , o n <ln povouçúo J o
mcsn10 110111c, ~iio cxtraltilloe d1: um .1 m1.•mori;i irn:ili 1;1, cscripta cm
írnnccz pelo sr. Mrmocl José. Pires <la Sih-n, ()uc tc\'C :, gcntilcM. 110
pôl-a á minlHt <lisp osiçiio. Cortei mui to~ coisas, purl!m () ll n& i muln
nc~rcscculci.
Vucti\1 l'El..\S PnOVlNCIAS DF. R10 DE JANF.lílo E MINAS 239

E' do ln<lo orien tu1 e D3 p nrtc inferior do morro de


que neo.ho de fu l1:1r, que cst.i eitumln qum1i toda II povon -
ç1io de I1nhirn. Existem csparsne a lgumns casas pclu s cn-
eostn s 110 "lllOrro ; pequ eno uurucro dcllas estende-se a
leste, solm; as clc,•.i çõcs visinhns. A igrcjn pri ncip al cr-
E:,'llC•!C :iciw a do povo.içúo, sobre o cume do morro,
Ap r.znr <ln <liminuiçiio que po deria ter so!frido nos
prud 11clos clns minas, esse distrícto cn1 ni nila, por oecasi1io
ela D1 inha viagem, lJm ,los que mai.'i! ourn produzinmi nssi m
n pov onç:ío de lta bir11 se .ichnva numa phnsc de notn\'cl
caplcudor. Nadn nhi fn:r.in lembrar esse nr Jc dccadcncin
que ~ffligc o ,·íujn ntc qn:111110 percorre os nrrcllorca <lo
Villn ll ica, ou mesmo, qu.i nllo atraves!l:i as povOQÇÕCs de
ínficiona ,lo, Camargos e Cntn ~ Ahae, lln\'i n nh i mn itn!j
en~ns Ji n<lns de soh ra<lo, e consl\·ninm,sc n ovne, nJiein r dos
enorme~ disp endios lJ UC era neecssn l'io fazer pnru re tirar
m,1dciras dos morros visinhos. Qu nsi totlns eram const rui•
dn ~ de barcuí 11 n ou brml1111, m ad eira que se conserva tiio
Lem que se considera lllcorruptivcl; ns pcçns qu e Iorrnn-
vnm o nrcahouço d.i s construcçõcs rcpousovum ao brc nli-
ccrccs ,lc pedrnj os tcctos ,,v:inçnvom, tal\'cz, um ponco
menos que os de Vi lb Hi e,1, e as j nncJlns ufio se 1.upcrpu-
nh:tm um n ,is outras, como no "Rio <lc J;,nciro. Si t rcz
lnvrns, com trezentos opc rnrios, a5sim JU ct:11nol'pli ol!e:nn1n
um mil!crnvcl povondo cm umn itnportoutc povoação, o
q11c scrlÍ quando se explora rem os worros do Rio do Pci:tc,
110 Piçarriio, do l'iriquiro e ,lo Doze V i11l.cm, que, scgu utlo
todos os iutlieios, siio nbun dantíssimOB cm ouro (168) ! ?
Es~os min:is, cntrc tnnto, nctua1mcn tc ricas, cxgotnr•sc-iio
como na de Vi]b R icn, Cntoe A] t ns, etc.; e si n cxplorn çiio
do ferro, que uhundn no distriet o, niío se torna r um a fouh!
mnis durnvcl de ri quczn, nado. podcní re ter 03 hnbit:mtca
solJre um mono iir irlo, cujos nrrcdorce, <lcspojndos de
tcrr:1 vegctnl pelos mi ncrnt.lorc:1, se rão po uco proprio!I pnrn

(1 68 ) Emi ph.rn sll 11cn cnto no 6r, Mn uacl Jos~ Pires d:J. Silvo.
AUCUSTO DE S .UNT•liJLAJRE

11 ngEicultu r n. Enqu;into cspcr:1m, os 1av.l'jstns de Itabira,


confi.,ntcs cm um futuro incerto, gastam SC!I ouro fi m ed ida
tiuc o retiram da lClTlt. Mais de um n \'C7. o 1irodu clo ,Te
m ns m inns foi insuffieicutc p nnt p rover a su11s ucccsf;ída,
dcs e cn11rfolios, e, nntes do cstahclcc i1nc11to tias forjas,
,•nrios cfoll cs tinh:nn (] UCbnulo.
Os ccrcacs e a cun1c que se consomem cm I t:ibírn
,•êm das fa::emlas vishihas.
Essn p ovo:iç,ío <lc11cu<lc da jurisdicçiío de f/Wn Novn
da Ra inlw ou CacL~, tpic cstú u qua tot1.c lcgnas de dist1111-
cia , e d istn d czcsc tc lcJ:,'U AS da intcnileuciu d a c1J,nílrc11.
Essas dist,mcias mio afio, se m dn vid n1 muito consi dcrnvci a
p,1rn o Drnsil i são-no, todavi111 o hastan lc ]•m·u que n fo} t:,
de poJici:nucn to se faça senti r ah i, do \ ncsnlo UlDdo que
cm tantas out r ns po\'onções.
As igrej as Uc ltnh ira são wuito pt<J11cnns par.:,, .i JH)·
pula çii.o. D cl'o me ncio nar a tlo Uosrzrio, on<lc ouvi um
ot:;1io que fôra const rt>jclo n.1 prop ri:c locali dade.
Ilu ful ta com pletn ele mc (licos, citurgiõcs e pl wnun-
ccutieos n n povonção. O c.:t!:i rr lio , :is plcurisins, n pcr i•
pncum oni n são as molcstius uhi mais com,umnm cntc observa·
do s, e o.tacatn. p l'incipnlmcnt c os opcrnrios dns min as, fr c·
1
CJUCn tcm cntc ex pos tos n nhcrn,,tt'\'as tl c fri o e calor. E
princi p alme nte pela épocn <ln pt11;:,n~c,u do tc1upo sccco
parn o (las ch uvas, e <lestos pm·:1 o de sccca, tp1e cssns u rn-
Jcstíns gri'H!Síl m mn is. Du rante n cstfr1gc 111 ff c janeiro (vc-
nmico) rci u:1m tamhem fclH'cs in tenni ttentcs e n mli ouas,
assim como dyscu tcrias mui tus vezes fouc3füs imns (169).
Dunmtc m inha í!S t..ttli:i cm I1111Jirn percorri. os a rre·
dores dcsf'!a povonçúo, e me ucionnrci succ:cssivmnculc o 11uc
encontrei rnnis digno de notu.
O cnpi túo Pitcs fol l.í.ra-m('. a respeito de uma fonte
li <J lUJl se dnvn o nome de Agua Sn.11 tn, dc\·ido l1 prop d e·

(lG!l) Essns 11uniro uliillrns al i11c.1s s1iu ;1i111h cx1ral1i 1!1.1s Jn WC·
u1 ari:t 1lo ~r. i\Jnno el Jo~i: Pir e, Un Sih·n.
VucF.M PELAS Pnovrnr.L\s oi:: Rro DE JANEIRO E l\í1NAS 24\

,InrJc que lhe attrihuiu ele curar o rl1cumntisnrn. Foi vi·


sít:ll·n coru meu hospc<lcfro. T endo In<lcn<lo o morro fron-
teiro ;i. povonção, chegamos n umn {;rota que se cnfumo.
ohliqn:uucntc pcb tcrrn. Suu cntrn<líl estú quuei fed1nl1a
por cipós ; féto.'l e oulros cryptos nmos crescem 1) vohn. E 1
<lo fuudo dessa (:,'l"Otn que sllc n fonte <le rtgua ~nutn qut:
tomJ,n sobre r o d1c1loa formando mnn pcciueuinn enscnta.
Proximo a cssn cascntn h,1 umn sc~umia que mistura fl\rns
%'UílS .i., 11a primcirn. N,io nehci o menor s11hor cu, qunl-
qucr Uc]h!l, e não me parcccrnm UiHercntc.;; das nsuo.11
conmmu.!I símio por Ullln clcv.:içiio de tcmpcrntur.i, que,
nli:is, r1 fio é n mcsm., uas <luas fontes; n d'ngi10 11:mln ó
roais quente que n cascou, que n elln ~e rcuuc.
Em outfa cxcnrs5o fomos visitar ns minne <ln Concci-
çiio. Depois 1lc illl"nvessnr o \•nllc cu, que cone o Piçnrriio,
cutrnmos cm u m bo.9q11c, e, .subüicJo acruprc cm l1irecçiio
no etd, chcgmnos ,Í tn(lot.tnlrn do Píriqr,ito. L á uchnmo-
nos cuLrc (tubiru C' l!abiruss,í, e <lcscortitinmos muito hem
sc,1s cnmcs. Contiunnnilo n cuminhnr chc1;:n mos no morro
Jo Conceição, que ec lign di[cCtnmcute ao <lc ltnbiru38Ü,
sem n scpt1rnç.ío por ocnhum v:clle. Dn pri111cirn dcasae
montnuhns 11cscolircnMe todos os morros visiuhos c0Lcr1os
ele m;11lns, nias nc11humn hnbilnçiio se mostra no longe.
Conceição tcru 11spccto muito ôri tlo. O eó]o é <:om-
p1clnmcutc fcrrns i11oeo· e tlc um vermelho denegrido. Ar·
l,ustos cnfcirndos, n composta conhcciJn no p.iiz !lc10 nome
de mttta 1msto, uma cspceic <le vcllo=itt, uu1n rubinccn com
foJh n.s <lc urze, e outros cspccics pcr1cnccntce u terrenos
fcrrn;;i uosos cre!ccm ci;pnrsas por casa n10111nnl111; e oe
in tct·\·allos, <JHC tlci':<:1 111 entre si esses vegclncs, silo colJCt•
lo.!1 por uma pequena gr.iroincn tlc Joia cstnn1ce, que me
pnrccc dcvc1· pertencer .,o mcsu10 gcncro ilo bri: ri cra,;ros-
tis. A ecccn, de que se qucixuvnm <lcec1c muito, c111vn ás
p la11t:u1 urn matiz nmurcllo e negro que ::m :;mc111avn aindn
n 11rj1lcz tla ruontanhn. Seu larr.10 cume é t.livic1ido por

lf -Ho.U.u f. 1.ª
242 Aucusro DE SAtNT-H1u1 n e

wna gnrgn~ ln pouco profuncl n, por onde p nssa o caminho.


A direita e esquerda jazem esparsas ns casas dos negros
CJUe Lro.bnlhn rn na. ruinn , e qs de seus feitores. Silo pc{JUC·
nas cn~auas , pprorima<lo.mentc qua drn tlns, e quasi todas
cm nuí u cstndo.
Niio havia na monl11nha mai s <{UC du.:18 jazidas cm
c.xploraçiío: visitnmol-ris umn cm seguida :í outr.,, come•
ço.mlo pela menos clcvulla. A gnlcrin desta ultimn media
então mai s de seiscentos p assos1 e estava, cm toda o. cxtcn•
siío, ma is ou menos no mesmo ni\'cl du cn t r.,dn . Fô rn
comcçm1n hn ccrcn de qu n h ·o nuno!!, e mn·cnta negros
co nti auuvam n pcrfu ra l-a. Atravessava uru mincdo de
ferro qunei semp re ymlvcrulcnto, e podia te r de seis a
sete pés de larga e cci·ca de !!eis de nltura. Nos lugares
cm que o fe r ro é pulvc ruJcnto, sus tcnt n,·,1·se n galeritl com
esp eques. Á medida q ue p1·oscguio a c.x:ca\•açií o fin cavam·
ec trans,·c rsrihncntc, na parle superior dn gn lcrio, pcJn ços
de p ilo hrnto, qu e se tin ha o cu idado de nj u.s tnr uus contra
os ou1ros. Os lados crn m revestidos do m esmo modo, e
sm tcntnvam.sc esses re\'CstimcuLOª-. por gro ndcs peças de
madcirn não csqun d rind as. A 1·m:1vn•sc uma espccie de
m adeiramento com trc:t desses pedaços, dos quncs doi!I
ohliquos support,1,·nm o s la ilos da galc rin, enquan to o u)-
t imo, apoi ado so hrc os dois outros, support avn o assonlh o
superior. E !:!scs modcira mcn1os a principio se colJocnvnm
11 clistnncin de poucos pés nns dos ou tros; mn s, .1 medida
q ue n g1 lerin se torn ava nt.1is antiga , ;1ccrcsccn111vnm•se
no,·ug nrmaçtlcs de reforço cutrc os pdu1ci rns, e, tlcu:1
formn umns e otJ tra s ncnhnvnm por locar-se. O ruadcirn-
mcn to que eustcnt,wa assim us galerias era rc tirn do de
monas visi uhos; os negros arrnstavorn m:1 grnnclcs pcçnti
cm carre tas e ns pcquenns aos h omhro9. E' pri11ci pnlmcn-
tc :1 l,rallrw. <fUC se emprega nesse s trnbnlb os, e, apczn r
<lc sua extrema dnrc1.a, uão ec conscr\',1 por mais tlc seis
annos ; qu anto úa outrns csscncius, é-se ohri gutlo a 1mh sti-
VucF.M I "ELAS Pnov1NcL\S DE Rio DE JANl:'.lnO E MINAS 243

tuil-as todos os rmnos ou ele clois cu do is. Rc tirnva-sc eln


;alcr ia, com o auxilio el e cn nct:ts, os mn tcriace que as
atulh nvam, o m incri o m,,ia rico 1nvnvn-sc incontiucnti cm
uwa cistcru:1; quanto ao que o crn m enos, 001ontoovn-ao
e, p um ln\·nl-o, csp crnYtHC o tem po d ns cltuvne. Era a
faltn cl'n o'lta o (JUC m :tis cont rnrinvn os rulncrntlorcs ilc
Conceição ; pois nüo existe, uessa 1uontnnlt:1 maia que uw
JlC qucno r cgn to, que mal b,tsln aos trabnlhnelorc!I, Como
j:í nüo chovia ha 111uito tempo, o min cri o, po r occas iiio da
ruinhn viai;cm, cstnva nc cuum1ado eu1 montes que nngmcn-
tavnw cl i:u·ü1mcn lc. fu Jnvngcn!I fn1.iaiu-sc1 dcbn ix o ele
nlpcnll rcs, pelos processos que descrev i fnllnndo das lavms
ele cusc,liho.
A w.inu m ais clcvncfo, que tnmbcm visitamos, fôrn
nbel'l n hn elczcs.s.cis n1mo3. Poesuin dois poços el e vcnti-
lnção muito bem dispostos. Su as gnlcrins es tendiam-se cm
vnrios sentidos e cr:1m de ,1l turn elcsig:11.11. U1ua clcllns di-
d gin ·sc tl c ba ix o p:irn ciru;i e cru muilo difficil de ga lgar ,
por ca nsn do fe n o cm 11ó que rolnvn sob os 11és; era
h orrivcJ111 cn t e fluente.
Parece que os emprega dos e cscrnvm, commctt inm,
nessa s miuos, fnrto s contiouos. Pnra rccobrnr umn pnr tc
do tJU C lhes era furtado, os proprictnrios cstnhclcccrom, nu
111·opria m ont 1u1h:i., vcnclns por cllcs rnnntidns, e non<lc
os negros lcv;1\':rnt um n pa r te do c111 c fortnvam. Sei:;uroe
de po der Toub:i.r mn is nindn, imitnv:un o prodignliilaJe
ele seus senh ores, e tli ssi p::ivnin o fru cto dos rouhos.
Núo elevo cs,piccer de tli:r.cr que fui muito bem rcec•
bldo ew Couceiçiío pelo sr. LAGE, dircctor dn miuo supc·
rior, que me offcrtou va ri .is amostras de mincraee. Os
cmprcgo elns tivera m ttm1hem commigo to dn a cspceic <lc
nttcni_;õca. Um clcl lcs trouxe-me vnrius plan tas usun ca, cu.
outras, vurins salsnpurril h us {salsu.s e.lo~ Brns i.l ~iros), e umn
C8p ccic J cnominnJ n iio pniz angclica . E stn ultima é mn n
gcmtiarrncc" de fJôrcs Lastuntce gra nd es e iu!undihufo rcs,
AucusTo nt:: SAtNT-Iln.AmE

vermelhas, e cuj :1 r:rí,:, amariasim,,, tnlvez pudesse substi-


tuir hem n gcnt ian a ,,m arclln. '
Ao rcgre,snr <la miu ~t d ei Conceiçi\o ouYi o c1mto llcs~c
galliancco que chamam capoeira (ti11amus Brnsiliensis,
ex Ncw.), e cuja cnrllc é de gosto .,gradavcl. Este couto
nnnuncin u scccn; i u1itn o couxa1• 1lc cc rt;1s riis, e pnrccc
fornrn<lo p·c la 1·c11 cliç1i.o rapl(l a das syllah ns <lc que se fez
o pro prio nome <lo animnl.
Prcscntcnnun•mc, cm Coucciç5o, com umn co11tja
(stryx flammc rt) que acnbnvcm de m.ita r cm umn :;rotn.
Fiz ver alhures 1111c, si cer ta s pfo 11L ns se limitnm n loc:1li<ln.
tl cs rcstrictas, outrus se encontram cm cli,nas e pal'lcs ab.
ao1 ut nmc nlc ,li fíc rentcs (170 }. Pode-se dizer n mesma
coisa das :1vcs. As cspccics que vivem uas mattns virgens
não súo as que habitnm os cam,pos, e, na província tlas
1\'finns o soffrcu (oriolus nu rw1tius} n:ío se af:lsL:t do de·
serro do Hio S. Francisco. Pelo con trario vi o st ryx Jlmu.-
m ea cm uro;i rcgiiío de wn ltas virgens visinh,1 do Parahrbn,
vi-o nns mont:rnltas 1lc lt;ihira nssim co mo nos campos <ln
provi.ncin de Goyaz, e u mesrun cspccic se encontra, 6Cnl
ncuhumn lliffcrcnça, nu Frau~a e ní\s Indias Oric11taes.
Duas c.xcursõcs que ni ndn fi,1, ncomponhuclo pelo ca-
pit:io Pires, fi,1 cr:m1-u1c conhccc1· com miuncia o worro de
Itnb irn. Chegados n certa a ltitude ochau10-nos cm uuin
es pccie de plnnici c que se estende, por um declive h ran<lo
,diaixo do cume <ln mont:inl1n, e que chnmam o Campestre.
P1·csnm o, pela se melhança da. ve getação, que cssn pfanicic
pod e ter n mcsm.1 altitude c1uc u ci il ,1dc de Villu Rica e
n ermidn de Nossa Scn horn :!\l úc dos Homens, no Scrrn
de Cnrnçn. Constituinm-na, ai n1la, mc]astoma.ccns <lc pc-
qucuns folhas, ulgunins 111y1·tnccas m•clhultulus, rulliaccns
com folhas de u rzes, n cinchorra de f101·cs ruivns e chei-
rosas (171}; lO(lnvi.:i, no m e io <lcssas p lnntn s cucontrci

(170) Vide n lfotoria deu Plantas m11i.s 11otavci.s.


(171) \'Jdo n 3 Plnntas usuucs 1los Brasileiro,, n.0 11.
VL\ CEM PELAS P1tO\'INCI.\S D!:: R 10 DE JANElílO E i\IJNAS 245

oli;unrns qu e nind n rnfo reeolhcr,1. nt é então. O ca pit ão


Pires mostrou-m e grnmlc uumcto de cs pccies que os ) 1n.
hitu nt cs do regi:io cmpre;nm como m eJicinncs; fez-me ver
;1s hig 11 onc,1.ccns vulgarmente dcnom inadns ipé mirim. e
d11co /olltns, que se cousiUCl·nm sudorificas e nnti-vcncrcas;
11111 purg:ni,·o de cheiro dcs,1.grncl;wcl que cJ,;tmnm /cc/o-
n!nW; cmfim, ,,. lisndcira, nrvo r c da quul muito me tinh nm
folb<lo, e il qunl .se nttribucLU na m,1is mitr:wilhosn.s pro-
pricdarlcs nu curn de fcti,las tecentes: infclí1,mc11tc esta
ultinw plnJHn niío csta,•11 cm flôr.
Voltanclo ilessn c:-.:curiio 1 pn!!c;:111105 pelo oulro Jiulo do
morro so1nc o t1nal cs tit c1liíicn da It11hiru. Vi a hocui nn
pelil qu;tl chcgnt.1.m os u,·eut urciros Puulh1111s que, cm pri-
meiro lugar, c.xplorntcun as ru inns dessa i.01111; vi o tcncuo
que cllcs c:-.:canm1m, do lado de oeste, ,Jcpois de rodem· o
mol'r o, comcç,uulo pelo lad o cio sul . A lguns ,·cs tig ios 1Ia
primei r a cns~ 'flor c llcs lcvuntadu ni ndn cxistinm. Como
jú o d isse, os wd lcs que roUc in m o morro formn rns~nclos
c m toUos os ~cu tiUos, e, c111 certos lngnrcs, fô rn ucc.cssario
rc ti rnr urn is tlc scs~cnta pés <l c tc rro pnrn chcõnr ao cm;.
cnl/10.
No m eu scguu <lo pnsscio á 111 ont:111hn ele Itnltira cn.
trnruos, <lcpo is rlc trnmpor o Campest re, cm um n gnrgnn tn
nssás profunda qn e se cstcucle abaixo <lo verticc rlo morro .
Existinm, nc~sn garg:.1111,1, cinco ou seis mi1111s pctlcnccntcs
a tlivun;os 1nop1·ictnrios. Vimil•sc li <lircitn e csquctd.t cx-
cuvni;õcs feitas nn é11ocn C/11 que o ouro ai n tli\ se encontra•
vo it supcrficic tlo sólo; e, no Jllcio dc,m::s lrnrncos, o ter-
ren o, cohcrlo dos frngmcutos Ue minc rco t!c fctro 1 de que
se co, up õc :1 mnssn <ln moutnnhn, só procluzin nrl>tutos
cnÍC'l.n<los, lichcns e al::;mnns vhrnt11s hcrhn ccas afastn<lns
umns Uns oulrns. Encontrei uh i v:iri:is dns cspccics que
jil rccolhcrn na Scrrn de Carnç:t, e utrc outras umn uml,cl.
lífcra de folhna in tcirns c ujo cheiro lembro o do ginaiio;
ums rulO vi u cuhumu criocauloll, As rudnatomnccas súo t!6
2'16 ÁUCUSTO DE ShINT-Hrumn

plunt:is que mais nlmmfom ncs~c loc:l.1, prin cipal ment e


umn cspccic da nlturn de ccrcn de quntro pés, de flôres
nl v.:is ·e fo llrns cohcrtns por ha ix:o p or um avclJucln <lo igu:11·
m en te h rnnco, cuj n ~ôr con hastn <lc m o<lo po uco agrndnYcl
com n do terreno, qu e é de parda cscuru, ou qunsi ncgrn.
Vi tnmhcm, no I1nhi1·n, alguns pés de umn cspecié cncau-
t nJorn de rlicxia <lc cercn de cinco pollegn du s de nltmn,
coLcrt,'\ ,lc innumcras flôrcs, cujns pctnlns, ela côr dm1 clia-
gas, têm nn busc umn nrnncbn nnrnrcUa em forma de co-
rnç:ío. A grno<lc c spccic de vcllozia (caue lla àc ema) é
cxtrr:mamcntc com rnum n essa montatJha :iridn, e, como nhi
u:ío se cncontrn nrgi1a, utilizarom-se, cru v arfo e cnsa11 de
n egro!!, os caules <lesta mcsmn v elloz.ia parn ench er os
intcrv<1II0s q ue <lcixnm entre si os lrnstõcs horizontnes e
lL't11tsYcrsncs qu e form am n c:1rcassn d as casa s. De permeio
nos pés ti a l)clln cspcc ic (lc t JU C ncnbo de follnr, cresce
umn out rn do mc~ruo gencro (JUC tnmlicm merece ser ci-
tn,1 a: seu caule, de 11lturn de um pé, direito, grosso, coberto
de nnligns folhas J css ccadns, t crmi n n-sc por vnrios tufos
de fo lhas rijns, e, do centro clcss,rn ult imas pnrtcm grun r1cs
fl ôrcs v iscosas, brnncas parn dentro e nmnrell ns por fórn.
Dn mon tnnh n ele Itnllira 11 csco rtinn•se mrrn vi sln m ni.9
cxtcnsn aindn que nquc11 n que se go;m <lc Conceição. Di6·
tin gucm -se pcdhil amcntc o Morro Agudo, visinho de S.
l\fi~uel, e n Serra <ln Cn r uçn afostndn quntor1.e lcguns.
As gnlcdas <las min as Jc Itnbirn crn m cscorn dns do
mcemo modo que na de Concciçíio. Não ac h nv iu coJIS·
truit.lo l ,í aindn poços vcn tifo<lorcs; mas tinha -se, de certo
mot.lo, suppriclo cssn mnnciru de r cnovnr o nr cst11bc1cccndo
communicnçõcs <lc uma galcrfa pa rn outra. Nessa mon·
t:mh a, assim como cm Conce ição, o ouro se cncontrn 110
ferro mngnctico puhc rulcnto (172), ruu s tnmlicm é cn•
contr;ulo nns urnssns compract.1s. Vud:1 siu gulnrmcntc de
cõ1·; mostraram-m e varios lingotes que np rcscntiw:int uma

{172) Sr. Pire,.


VIAGEM !'ELAS PIIO\'INCIAS or~ Rio UE JANEIRO E MINAS 247

serie ele mnt izcs desde n côr do chumho a té o wnis Lcllo


nmarclio.
Na montanha de !tal.ira, como na de Conceição, npe-
1
11:ts 11m fil ete d :1gnu existe á d i!l]losiçilo dos tr.1lrnlh1ulorcs,
e, par,1 poder Javar o ouro, é-~e obrigado a cs pern r n e.li·
ta~iio ela s chuvas. Antes tlcss;1. época o mincrco fi ca c~-
posto n roubos !aeeis: "i montes enonuee rcduziJos n p ó
e cuja CÔ l' era d e um pnrdo nci 111:cnt n<lo.
Ern já noi te qunndo voltei do morro de lt nl1íru. O
troviío n1gin ao longe ; os coriscos Lrillrnva1u no 11 trnos.
pher:1 1 e notei <jUe cllcs difícrioru muito dos que se \'êcm
u., Enropn . Espolhavnw no h orizonte uma jmmcnea l uz
de côr prntct1da; no meio 1lelh cq;uit1-sc um j ucto umis
hri lh an te, nrnis ou menos scmclha nlc n um foguete, e ce.se
jae lo desnpnrccia com a proprin luz.
Dur:l ntc miDJ111 dcmorn cm Itnbirn rccchi a visit n dn
ruaioria dos hn h itantes. Vi, entre outros, o co pcllúo, qu e
cout prchcm1ia muito hem o frnn cc:,;, e 11uc me r.urprehcn·
<leu pelo con ltccimcu lo qu e tinha <lc no.!.sn littcra turn.
Em ocrnl, por todo o dis tricto c ncontrd mn it n gcut c que
comp rchcudio J,c m nossn lingun, mio obs ta n te os c9ca~os
111cios ele que diapunlrn pnrn nprcmlcl-n; o que eontri-
lme pa ra p rovar n fo cili dndc (jUC os lmh ituntcs de Mim111
têm p nra o estudo. P odcr-sc•ia uiu <la citur, como um
c)'.emplo dn intelligcncia nntura ) tios Mi neiros, 11 creuçtio
da fahr ic.1 d e cs pin:;nr<lns que fôra cstubclcci1la no v:,lliio
da Penha, perto de ltnl>ir:l. O fu nd a<lo r d css11 fob rict1
forjava o fe r ro cm pó , e Iahr icnvu o cnrviio p or cllc cm~
prcgt1do; ima gin iira e n11mM1 ra constru ir mach in n3 hy,lrnu.
lieas pnrn. insuffl nr o nr uos fornoa o hutcr o ferro; o clle
proprio h1struira os negros e mnl ntos que fobricnvnm ns
<liffcren tcs peças de suns nrma!I, Devemos dizer, cm 1011.
vor do govcr,10 1 q u e clle procurou njud:,r cs!c }1omcm in-
duatdoso, ad inntnnJo.Jh c nlbri.1m <linheiro par n pôl-o cm
condições <lc fahr icnr flS cspi11 gard11s de cni;n de <\UÇ
r cccbCTn cn çQmmen dn.
C API TULO XIII

.J ORNADA DE ITABIRA A VILLA DO PRINCIPE.


MINAS DE FERRO. FORJAS DO ~IOJIUO DE
GASPAR SOAHES,

Pnt·tidn de Jtnbin. - Forjas de Gfrao. Hi storia da explora-


ção dns minas de forro no Brasil. - Fazanda. de E:1cadi11ha ;
seus hnbitnntcs. - Vcgct:lção aquem de It a.mbi. - Povooçfio
do Ttnmbé; seus nrreàorcs. - A:;pccto da rcgiiio cntl'c ItnmLé
I? Vi/la elo l'rinci11c. - Curiosa vcgctnçiio cios terrenos n 1·<'llO·
sos. - V1mda. de Ponte Alta. - Rio P1·oto, P.ir:ão, 1·ios. - Po-
voação do Morro dD Gaspar S oa res: desc:ripção; h istol'in; for-
jo.e; seu pr oducto. - Vcn.cla. de Sumido1wo. - Casca.vcl, ei;pc-
cic de serpente de guisos. - P ovonçiio de Concoição. - V cnda
de Oandcfrinlta, - O íornciro, pass:i.ro chamndo no pniz João
de barro. - Rancho de 1'oporoca. - Povoação tlc 7'a.ptmlma-
canga. - Costumes dos hnbitantcs da 11rovincin ilns i\!inas. -
L a)lta11a paeudothca, ch:'t. de pccfostrc. - Sun-a da Ccrnclo11ga;
s ua vegctnção; pnstnccn ~; rebanhos que lá se crinm. - Ca-
poofrão ou gran de capocfra, - Rio das Pcdnu. - Ribcircio
dos Porcos. - Rio do Peixe. - Rancho tlc Oitro Fino, cm que
cúio doente. - l\Iinhn chccndn aí. cosu do cu ra de V1lla do
Principc. - Ca.rra11atos.

Tendo po.ssado oito dios cm. Itnbira, deixei essn rico.


povoação pcnctrndo d n mais vivn gra tid ão pelo ncolh i-
n1 cnto perfeito que n\e Iizertun seus habitnnlc.,. Cado
qunl er. desvclúrn cm p roporcion.ir-mc algo de :igrnd nv!!l,
e l!cm prc sem 11cnhum comi tran gimcuto, sem a men or o{-
fc ctoçiio, com cssn o.mnbilitlnd c ius piracfo. pelo desejo de
o. grudar, que semp re commovc o homem digno que dcllo
é nlvo.
Na provincio dns Minas ne senh oras, como se vei:â
odinntc, não costumam most rn r-sc uos homct1s; todnv ia,
n o momento dn minha pn r ti<ln, o ca pit ão Pi res uprcscn,
VucEi\I PEL,\S P itOVINCL\S DE Ri o llF. JANI!.JUO E l\!INAS 2 •!9

tou-m c a sua scuhorn, que m e tratou sem o wcnor cmhn·


r nço e com muita auinhilidadc .
.Meu cxccllcu tc ltospcúcirn fc7, <Jucstiío de ucompn·
nh nr·Jnc ate! ccrt n distuucia, e o c,1p ilão Pn ulo, propri c·
tnrio J,,s forj as de Girao (173 ), crn que ilcviamos p1m1 r,
se 1·cuníu a nós. Como cm to<l os os outros l u gnr cs, fu i,
no chegar n ltahirn,. ohjeclo da curio3idndc gera l, e, <.[llílD·
<lo parti , todos O!!I hnhilantcs se p ostiír.nu ú.s po etas e ju·
ncllns para w c ver pnesar.
T c uJo caminha J o um a lcgua, :itr.t \•cssan do n pr inci•
pio :t m in ;1 Je Sa ut'Anun e c m Bcgni<la gra u J cs Jiosqucs,
ch cgnmos ós forjas l'lc · Girno. E stiio situudas cm 11111 .1
haix ndn, ;\ ma rgem J c um cõfrc go, e l'01lcndns por totloJI
os l:tJ os de morros cob ertos de j nuncnsns fl orcst:1s. Um
fi os ediíicios scn·c Jc nloj:rn1cnto nos opcrni:ios; c 111 outro,
silu:ulo muis l,,: ú.xo, cst5o assentes as fo1·ju~, e urn ult im o,
que- se cst1wa en tão constru indo, se <lcs lin11 vn n t ccclicT 08
escravos,
O ÍCtTO 11.:is r11o11 l:rnl 1!'1S Jc M inns Gem es poclc ele certo
modo se eousid er ar incx:go t11vcl. Niío é nccc:'s:u·io ir b us·
cal-o co m grnn,Jcs clü1pcnJio.9 ao interior du tcn11 : cucon-
tru-sc á supc dicic, e o min c rco tem .rcn1lido ntl: oilcu ln
e cinco por ccuto, e até nrn is (171!). Todil\·in , qunnclo o

(1 73) Como so vcrll tidin111c, d:l·!"C o noruo <lc girúo, uas l\Ii11ns,
n umo C9flcdo de lcilo n1slico.
(l 7'1 ) "Sem foliar do v,uo, qunsi lotlot os m clnc.,, Jiic rn Spi:-t e
"Marli u,, ,o cncon1r:un 11 ;'1 p1ovi11cin tias Mín:u . Qu:i si por to,ln 11
'' pariu c.-.i~ to miucrio tlo ferro ciuc rcntlu 90o/o e que comrõc o au h~·
"1r:1clu rn 1fo loui;o, cnllcin s 1lc muuwulms. Eucon\rn,so cbumh o c111
" Abrrcté, d o cu t ro l:ulo do Ri o S. Fr:inciaco; cohrc n:i Villn 110 r:u.
" ondo, c:1pitu l d o ;'\Jinns No,·11s; cluomo e 111011i;:rnci: cru Pornopcún;
" 1dn1im1 e n a C os1mr Sn,ircs o cm oulros lui;:i rc1; nicrcnrio, nr sc ni co,
''l,i smnr l1 0, 1,11ti11 io 11 io, pl11m l.m;i11;1 n os nrTc11orc, 1lc Vi!l:1 Ilic:1; tliu-
" 1111111 1c5 cm T ijuco, Almc 1é, etc. ; fi1ml l'llc111c, cm Mimia No-..·ns, lo·
" pazio:1 nuuircll o~, 11 1.ucs o lir:mco~. r1 1:11ns· nU1 riuha, de um vc r J o
'' 1111sccuto o vc rcl c-:1z u la 1lns, 111 rumli11:1s -..·cn ncl l1n, e \'C rtlc,, chryao·
"litns, s-mu;,d~s e 1m11:!l h)"iln1. (Rcisc, J, p.1s , 339)."
250 AUGUSTO PE SAINT-lln..mm

Brneil aindn gcmin solJ o regime colonial , cm prohihi-


do n seus hallit nutcs fundir n menor pa rccll:c 1lc ÍCrl'0 1 e
os que, no pient· calcnvnm esse metal, eram obrigados a
receber dos commcrcinntcs de Li sboa os instrumen tos de
agricultu ra e as fe rramentas com que c.'<ploravnm o ouro
oo propr io ferro. Com a clicgacfo do rei D. João V I tuJo
mudou sob cs!c aspecto, e foi pcrmitti<lo no! Brasileiros
aproYcita r-sc dos th csouros que lhe~ protli gulidrn n nn-
turczn; cstubclcccra m-sc forj as nn provincia dns i\lian ~1 e
aimp lcs phrticulnrcs co nstruiram, cm suas cas:ts, fon_1os
cn tnliica cm que ec puzcrmn n fundir fe rro pura seu pro-
prio uso.
Vi, cm Sant n Quitcrin, 111no pequena forjo dcs~c gc-
nero, cm que se fnnJinm de cada vez tlc vinte e cinco a
trint.t libras il c ferro.
As forjns de Girno comp unh am-se Jc oito fornos, cons-
tniitlos cowo o Jo coron el Antonio T homnz, e nos quncs
se poJit\ Ítmil ir de cuJn vc:t u ma urrnha J c mc tul (32 1i-
11rns). O fo go cm cn trctiJo nas forj as por follca nn
w nioria movidos a a gua . Como o mincrco ee cncontm
cm Girno cw urnssns muito compuc tns, comcça\'LHJC por
tritural-o com o nuxiHo de um pil úo, mo\'ido por um a
roJn hyJ rnulicn. Outrn rodo do m esmo gcncro fnzin
mover o wartcllo <lcstinnJo a malh ur o fe rro, A!I forjns
de Girno davam trnhnUto n cerca Jc vinte e cinco opcra-
rios, cuja mc tnJ c se compunha de esc ravos. Oa outros,
livr es, e qunsi todos hronco3, rccehinm alimcntnç5o e ccr·
cu tl e meia pntu cu ele eal nr io. Essn Iorjn, como vcrcmo5,
po!euia toJos 0 9 clemcn los J c prosperidade; o governo
conced era ,1 0 p roprictnrio, pnru n fo h ricaçúo ele c.1n·ii.0 1
qu.,tro sesmarias de ruu ltusj o ferro 6C cucon trn, por tod il
n parte, nos nrrc<lol'cs, e n ogua, cm grn ntlc abuncfonci11,
forn ece os me ios de movimenta r a mnchinnrin d.i fundiçâo;
fi nalmen te, 11s te rras du visiulrn nç.1, vermelhas e urg ilosa~~
pn rcccm ecr ficr tcis, e potlcm forucccr vi\'crcs nos ºt>cra-
VL\ GEM PELAS PR0\11',CJ,>S DE Rto ílE J ANEmo B l\'hNA.9 25 1

:rios. O cstnhclccimcnto de Girno é aindn 11 m dos que o.t-


testnm :i industria dos Miueiros. O cnpitii o Paulo, seu
i1ropr ietario, jnmni9 vim 11ncla de scmclhnntc, e nõo teve
outro gui n pnr:i snns couatrncçõcs si.uüo um pequeno nu-
mero J c desenhos deixados o.os hab itantes dn região pelo
vinjon te Mawc.
O eapi t:io P ires ncon1pnnl10u-mc nindn Jnrnnto 11n1
qnnrto 1le lct,'lln nlém dna fo1·jn s. Não poclin ng rndccer-lhc
c1cmnsiadnm cn te n reeepçi'io que m e fez e suas iunumerne
gentilc,r.ns. Servira-me ilc guin cm totlns m1 excursões,
tr:111smiltira,mc explicações intcrcss,:m tca, e devo-lhe \'Ct.]io-
so!i informes sobre as minas il c sua terra . Es tflvnin os nm-
hos eoum10,·idos a po n to c1e ehorn r quando nos separnmos;
promctteu-mc ir, ii minh n voltn, visitm -mc crn I t njurÍI, e,
Como veremo~, tlcu-mc no,•n prova de mniz:ide rooslrn ndo-
sc fiel n sun promcssn.
Entre Girno e Escadinha, pequena fazenda cm que
pernoitei, ohscrvei vcgc tnçiio se mel hant e ú doa nrrc<lorc e
de Itnjutú.
A fu:cntla de E scndi11h n estú sil uudn cm um vn ll:ío ii
worgem de um tcgnto, e tem um t:crrcí ro 1·odcn<lo de pnl-
fü1eadns. Perten cia a um horn ctn pob re que co ntnvn vinte
e dnco ne tos h:iv idoa <lc suus fi lhns. Segundo o costume
bns tnntc geral no p11i?:, u casa do p roprictario é construida
aoli rc cstnca s, e constu de um u ni co nnilnr. Sóhe-se á mo·
r ndfr1 p or umn p equena csemla cxlcrior. No cen tro dn
huhitnçfio 11:1 uma grnndc peç r1 immcd in lnu 1ente soli o
teclo e co mpletamente nhcrta pnrn o lndo do letreiro, nS·
sim como para o opposto: á di reita e csqucrd n lia pcqnc•
nos qua1·tos. Umn mesa e alguns lin ncos co11stiluio1n todo
o m ob iliaria dcssn cspccie <lc sala, no centro <ln qual se
crguin uurn lnreirn ff1H1drncln e de pcdrn. Era no ite qu an-
do cheguei, e, corno o frio cm muito scnsivel, to tl n 11 fa.
milia cslovn rcunidâ ú voltn do fogo, Notei que us crcnn-
ças tinhom a pc}]c muito hrnuca, e crnm qunei todus loul'a,s;,
252 AUGUSTO DE SAINT·IlIL,URI~

n m:lior pnrt c dclfos cstnvn colJCr tn de andrajos, mas esses


trnpos crnm limp os. Meu hospedeiro ncnh:wn de perder
uma tlc suas filhas; fol nvn dessn i nfelicidade com resi gna•
ç:ío, mns cbm profontlo scn timcn r.o; to clo seu co nsolo re-
sidia na p icdndc da filh,'l e nn subm issão que mostr;Íra no
meio de soffrimc11tos e privaçõ es. E asc po}J rc homem
qucixnvn-sc onrnrgamcntc dos nnc11<l.1t.1rio's dos dizi m as
(dizimciros), qnc cleixo m pcrclc1-os nns /azcu rlns, e, r c·
dnmnndo-os no cnho de dois ou trcz 1rnno2, tributnm os·
sim dol,rnd nmcnlc o agri cultor. E m outro lugar extcn·
der-me-ei mais l!Obrc a mntcrin dcssns rccfamaçõca, q uMi
gemes nn p rovincin dns 1 1inns.
No din scb'1iin tc m eu h ospe deiro acomp;mhou-mc até
uma lcgttn de !list:mci!l de su a cnsn, e nncl n quiz ncecitnr
pcln <lcspc:,rn que l ó. fi z. Poderia citar con tin uam ente
provas identicm1 de hospitali<lnde.
Um pouco antes de ltambé, n tcrrn, que até lú fôrn
orgilosn, vermelho e co mpneta , pnssa su bitnmcntc a apre·
scnlnr nm n mis tura de nr.cill~ hr:m ca e p retn, cn trc mcndn
de rochedos ; e n vegetação inu da hruscnm cutc como a
nnturczn do sólo. Nn tcrrn ,1 r gilosn crescem grandes ho3·
flncs; na nrcnMn , npcu ns umn vc gc tnç:ío ra rn e cnfcz:ula,
mns, no mesmo tempo muito vnriada; e, o que é m uito
noll'.n•c], todn essa vcgctn~ão é qu asi a mcs1ua <ln parte me·
,füm n cl n rnontnnlrn clcv:i t1a cm que hcrhol"izci n:t Scrrn Un
Cnrnç:t, mont nnhn cujo sólo é igunlmcnte fo rmado de nrein
hr:mcn e ncgrn. l)1·oximo de Itumbé, ns:s im como na Scrrn
dn C:1rnçu , ohscrvei vcliozias, mel:sstomnccas de pequ enos
follins, criocrwlons ra mificados, gcncro cujas cspecics qunú
niio se dcscn\'olvcm cm terrenos purnmcntc fe rruginoso~
o umbcliiféra de cnulc crccto e foJlrns simples, etc.; e,
qunnclo o tteeh o arenoso pa ssou, encont rei novnmcn e
mnlt.,~ Flnnlmcntc, logo nntca de Itnmhé o terreno tor~
nn•se novnwcntc aren oso, e a vcgctaçiío muda de aspe cto
pela qu artn vez, mas sempre cow nl~uwa diffcrc llç::z naa
Vur.t;\J PF.Lr\S PRO\'INCIAS DE Rro DE } ANEIHO e :i\IINA S 253

minucins. T u<lo isso tend e n provnr que cm certos cnsoa~


pelo menos, o estado partl cub:t do só1o inf1uc lmito eohrc
n vcgct.,çiio como uma diffol'Cnçn consiclcrnvcl nn altitude
<lo tencno. E n contrei tuna provn nova durautc minhn
vingcm no Rio Doce; pois, cm terrenos fo1ni:idos de .,rc in
hrnnca r.omo os que :1cabo de <lcscr c,•cr, ohsci-vci, a mui to
pr.qncu n clistnncia do mm\ umn ílol'a bnstnutc scmclhn,itc
{L que se 1uc apresentou bem longe do Occnno, n os distri-
etos elevados <ln provincin de Minns.
A p o,·onç.:ío <lc ltambé (175), snecu1·s.1l ela parochia
de Conr.ciçi(o (176), cst:í. situl\ tb cm loc:d cncnnt,H101:, á
mnr~cm de um rcgnto que tem o mesmo nome que clla,
e corre cm um largo vnlliio. Alguns morros estendem-se,
por lllll dcclh•c h rnnco, nci.run do casario, e são cm porte
cohcl·to11 de mattas e cm pnrtc re v'estidos d e relvn cu trc-
men clH el e rnchccl o!!, Pnrn nlém desses monos erguem-se
montnulrns cm <tuc n principio não pe rcchi mais CJUC uma
hr.rv.1 ,1111:nclhuJn, no meio dn qua l se moBtr:1\'nm r och ed os
cspnrsos. Essas mo11 tnnlrns, situndns n uma lc~ua de
Itmnhé, par:i a parte de oeste, têm o nome de ltacol,mt i
on Sete l'eceados Mo rtncs, por causa de seus sete cum es:
nchnvnm-sc, h n poucos annos, cobertos ele matta s ; mns, cm
conscquc ncTu de umn sccca prolongado, ficnram cst n.3 t:C·
duúdns a cinz"n pot u m inccndio que tlm·ou um me..:.
Aa margens e o leito elo rio <lc Ilamhé fornrn nn t ign·
mente exp lorados por mineradores, e ao ouro que nhi en·

(175 ) Dns p.:ilnvn1s indigcnae yta ayrn bu, :Pedrn de o.lio.r {V)<l c
Tcsoro de ln lc11soa, ele., p:ig, 179).
076 ) Por decreto 1lc 13 do ohri l <lc 1818, It.nmhé ou Nossa
Sc11 li or11 da Oliveira de ltamLé lornuu·se um::, succur,al J:, novo p:i•
rocllin d e N ossn Sc1ifwra do Pilnr rio Morr_o do Gr1s11nr Soar~s (Vjdc
Mcm , ltü t,, \'oi. VJII, 11, II, p:tg. H O). O I1:1111 l,é, J c 11u c se trot n
nqui, n ~u tl C\" C !Cr confuruliJo com S. ..-fo to11io rlc f tnmbé, r;itundo a
4 lcg11n~ na Vilh iln Pri ncipc (Piz.), P n r 11 cvit ur 1111:il,1u cr cn nfu sii•),
dcvcr-.~c-in Jcuo mi rrnr csrn ultima loculidnJc [tamLé 1/n Serra e n
0D lr.l lt 11mLú de i'l!n10 dentro. '
254 Á:UGUSTO D1~ SAtNT-HI LAtnE

contrarnw <leve-se pro va,•eilneute a origem dn prtn•oação,


A i11 signiíicancin <los result,ulos 1 por ém, foz nboutlonnr
essa cspccic de lrohnlho. A agricultu ra não po<lia tomat··
lhe o lu ga r, pelo m enos, nos nrrc <lorcs; pois s;ío <lc ex tr e-
ma cstcriliúa<lc, e, cxccptunmlo pequeno numero el e hn-
nílncirus e lnranjciras, pfantnd:1s p ro:dmo ús casas, niio se
\'ê, cm toruo n lt.imhC, nenhum vcstii;io_ <lc culturu. A
povo11çiio cstii nu m:1 situ.içfio <lc <lccatl cucin <lc que n c-
nhuina outra nprcscnt a igual ini a:;c ru, i! não ec compõe
sinUo <lc um a igreja e cerco <lc cem cairns que, todos, c(1cm
em ruin ,1s; por isso é com 1::izíio que se repete, no pn.ií'.,
cs!c pi:ovcrhio jii cita<lo por um vi oj nntc: A miscriis
Iu,m bé, libcrn nos, Domine; pro verbio que se re produz
<ln wnn cil·a ecguinte nos arredores de Caeté:

Ituhirn, It.unhé,
Sa mambnia e Sn pé {177) ~
Meiriulrna <lc Cac té (178) ,
Libera nos, Domine,

Nüo se dc\'e ntlm irnr que cu me ex.tenda t onto a rc::-


peito de simples povoações. Seutc,sc que devem ter im•
portnncía cm uma rcgiiio em (JIIC se pode Yiajn r durnntc
dias sem se enconlrnr uma unicn, e 111c,:es sem avistar a
menor cidade.
Para ir de lrambé n J' illa do Príncipe, segui n cst,rada
real que vni de Vilb Rica a '1'ij\lcO; m as, opesar <lo n ome
pomposo que tem , cesn estrada, mu ito mcuos frequcnl:l<la
que n tlc Rio de J rm ciro a Vilb Ric n não é, cm certos
l uga res., m:iia que uina picada tão Cdlrcit;1, qu e Ás \'Cze,
se tem tlifficul dn<le d e scguir.)hc o t rug a<lo.

(177 ) A i;raodo Ic1i ci nc:.a o o 5ncc1iarnni que se np odcrnm J o&


terreno, ou 1rôr:1 cu lLiv:iJos.
(178) Oíficincs do Jui1iça de Cacté.
VIACEM l ' F.LAS }lfW\'JNCL\S DE flm UE JANEIRO E MINAS 255

Situada n oeste da grnndc cadeia, e :i p cqucnn di,!nn-


cia delln, toe ln a região que se esten de nté V ilfo do Pd n-
cipc é oind.1 montnnhosa, e as I101·cs ta s 1 que n cohrium
outrora, <lcr:1w lugH r, cm mu itos ]Jontos, n im mcn sns pns-
tagcns tlc capim gordura. Não se vislumbra, por n!siw
di;,.er, o menor signal de cultura; por toda a parte tcm·l'lc
sob os olhos o aspecto do deserto, e muitns vezes, o do
nhau,lono.
En tre Itabirn e Irambé uhi dn co1nnrca de Sa bnrâ
ou do Rio das Velhns, pnrn c1ltrnr na do Serro do Frio.
Salvo curtissimos in tcrvallos, viajei nove mezcs por C!-80
im rn cnsa co111arc11, actunlmeu t c n mn ior de todas, e niío
n deixei, para nunca mais piz ar o seu sólo, sinfi o pelos
fins do mcz de 11ovcmbro.
Apenas deixei ltambé, comecei n snhir 11or entre ro•
cl1cdos. O, espaços que es tes deixnm entre si são nindn
preench id os por uma areia Lra ncn m iaturndn a terrn vc,
s;c lnl ocgrn. Em seguida vem as mnttas; <lcrois a llingi
um vnsto plnnn lto arenoso e descoberto qu e term ina um
tnorro clc vu<lo. Lá jamais cxistir ;1m mattns: vcqucnos
nrbustos crescem no m eio de rch•ados, e n vistn se expande
no longe sobre mo tros ári dos cntrc mcndos de bosques.
J:i se viu como os terrenos cm que 11 areia domina me for·
nccinm plant1ts; o plnnalto ele que nc.,ho de Inlar é sobre-
tudo de um n riq uezn cxccpcion nl. Encontrei ahi um n
multi1l,ío de mc lnstomnccns de <lois p ês a doj9 pés e mc.io
de altu ra, dun!I sa uvagcsias, umn scrop hubr iaccn de cau les
cli.: dois a trcz pé e coroll as côr de carne, uma elega nte
cassia cujos ramos pouco numerosos ~e eur,•nm ia m:i..ncitn
dos do chorüo (cass ia àemissa, N.), umn in fi ni dade de
criocrmlnns, etc. Úsn jornada forn eceu-me mai s de trio•
ta cspc cics rp.zc .:tinda não po!suia 1 e n o en tnnto jii. vis itllra
iuullos Jugnrcs mn i3 ou m enos aniiloi;os.
Em alguns lu[; arcs cm que os ro chedos c rnm muito
mu ltiplicados, encontrei uma pequena es pccic de palmei-
256 ÁtJCUS1'0 DE S,\lNT-BlL.\lílE

1·n cníczncln que ci·cscc igunlmcntc n.1 Sc1·J."o. do: CnlnÇQ.


A ,nci.1 lcguu de Ponte Alta, tomei a ver, tnmb cm, .'.l ele-
ga n te pnlmcir:l amlniá. que pcb prim cirn vez avfatci. na
cstr:Hla do P orn. h yhn a Ilnrhnccn:t , e que 1lcpoi9 nâo tot·nci
:i ver siniio cm Snnta. Bnrlrnra.
Entre a vcndn Jc Ponte Alta, cru qu e pnrei, e a po-
vo:lçiio ilc Mnrro rle Gnspor Soorcs, n,io se nvist:tm ainfio
immc ns:is campi n.\S de capim gorclurri com nlgum;is ilho-
tns de bosqu e. Por essas pastngcns vêem-se, de- um bilo,
alguns a11r/aiás, cuja s folhas lnt·:;us se ngita rn ii menor nrn-
gcm. E~sc ,Jistdcto niío ap rcscu tn o menor vestígio de fa.
,·n.:;cns, <:, pelo <1uc 1uc 1lissc rnm 1 Ioi au lrorn cnlt.ivndo; n.
11ppndção, porém, do capi1n gorJu m decidiu os prop ric-
t::ido:i n procur;u· alh u res mattns nirtdn por destru ir, Ew
\Jma rcgiiio cru q,1c h:i tnnt,, terra <levo]utn e incuhn, o
homem p o d e entregar-se complctame11 tc 3 sun natural in-
eonslanei,1, e persegu ir esse ideal <lo melhor que sem
cces,u Jltc ntoru1c11tn a imagin.1ção.
Scrb J,-,cil tira i- JH'o,·ci ro tfos vast~ !I pns t.i gens de <iuc
ncaho de folar pa ru ahi cria r numerosas cal1cçns t1c :;ndo;
porém , mal se :wjs1n uma Y,1ccn <lc lon~c t..'lll lon ge.
A nlgumn distunein de Gaspar Sonrcs tra11spt17, o Riu
Preto, que dc\·C o nome á cõc que suns nguo.s, :ib.solutn-
m cn lc limpidas, tornam <lo leito cm que correm. UJO
pouco rnuia lon ge, trauspuz varias vezes o Picão, que, co rno
o Rio P~·cto, EC lauça no Rio S. An tonio, cujns nguas se
vão rcuni..r óe elo Rio DocC!.
A 11 ovoaç/lo do .i\Iono de Gaspar Soar~; eitun da a
cerca de ci n co le6'l1DS de ItnmlJé, niio é mnts que uma suc-
cu rsnl <la p nrocbia <ln Com.:ciçi1o (179) 1 e deve o nowc no

{I 79) P or decre10 ilc 13 de nhriJ de l8J B css:i povo:11;~ío 11e to r-


nou, <lc[)ois tI.1 min ho vini:;c111, n sl:dc de 11mn p:;iroc liin 1111c &Ofll·
(l rdu,:01lu 'lllntro ft UC\'tm;:ics, :i 1::iher, N. S. du Oliuofra 1/c ltmnbé,
11o fl uo fo lie i nci111:1, S. Arr1011io ,lo R io Abaixo, N. S. ,ro J(a.rnrio,
Sa,u'A1inn [foS l•'erro:s e .Joarrnio11a. Es,::i nov:i 11arocl1i11. comprchcu-
VIAGEM P ELA S Pno vrncus DE Rro DE J ,l Nr::mo E MINAS 2 57

gerente de um a d as mais nutigas j aziàns CJUC Iormn c:tplo-


r:u]n s no pniz. Quiz,sc fozcl-o denominar Morr o de Nosrn
Senhora do Pilar, por que sua igrejn fo i edifica da sob a
jnvocnçiio dCt<~n s~ nt,1 ; o n ome mais :1 n tigo, toda,•ia, sC'm•
prc p revaleceu.
A povonçfio deve n origctu, provavelmente, a i:rnpor,
tantcs l nw1gc11s 011tróra existent es, nctunlmcntc nL nu<lona-
1lus. Sj hem qnc se encontre aincl n nctnalm cntc ouro no
leito elo nio Preto e n a cros tn dos morros, esse wctn J ufi o
é objeeto ele uma cxp101·açüo regular e constante. Só-
mente qu m1<lo o.s p top tictnrios <lc csern vos não têm OC·
cupação :t dnr-Jlwti, é que os envi a m .í. cnta de ouro . Co<l n
escravo é olirigndo n tra zei· n seu ecnho:r uma certa qua n-
tidade, e é Ca$ lí ga do qua ndo niio entrega o q ue <lcllc se
exi ge.
Ent1·c morros que 1imitnrn um espaço npproxi madn-
incntc eírculnr ha Utun collina 111011:;nda, muilo menos
clcvn dn q ue cllcs, e q u e se assc rnclhn n umn cspccic de
pa ssad i:;o. E' n a crísln dcssn collin n que es tá constcu i,Ia
n povoaçLo do iJ,Jorro ela Gaspar Soures. As monl nn hns
!pIC a contorn am pelo la<lo d ii:c ito (prnndo t"c vni :i Yi11u
do Principc, têm os Hnn cos cohc,,t os d e relva e os cumes
cobcrtoli de mattas virgens. Sobre n dn esquerd a cs tri
cdifica<ln uma c11sa muito gt·.1 ndc e <lc boa construcçiío
pertencente ao capitüo mór, e um pou co mnis l ou:;c, po-
rém cm plnno in ferior, clcv:1m·sc cm nmphithcnt t·o os
cdificios dns forjns rcncs, nos cruncs viio dnr. cnminlios Los•
tnnl c 1arãOS e hem traçn<los, que cjrculnm pelo. encosta dn
montnnlrn.
A p ovonçiio de Guspar S011rcs compõc-sc de pequeno
numero clc casus que, co mo aa de tnntos out ros povoados,
sô 11nnunci.rru dccadcucia. Qunsi n cn lmmn tem cniaçilo,

tio 15,120 n 7,000 olmn s, Gospílr S0orc11 C!I IÍ ufastnda 27 Jc&11n, Uc


i\foria1111n, o 107 ilo R io àc Jn 1tciro (Vi1lc Mc morius lii:.'loricns, yoJ,
VI U, 1rnr10 U, pag, 1'10 ).

11- ~uu,., Y. !.º


258 Aucusto DE S,\11'T·IllLArnt

e n t erra vermelha , que ecr\'ÍU pnra conslruil•ne, mostrn·@o


por to<ln a parte,
A trnvcA:tci cõsn miscrn vc) p ovoaçiio vnrn <lir igir-n,c ás
forjas rcgio.s, e fui cntrcgnr ao mestre fun<lndoi: Scho en.
wolff, uwn carta de rccnwmend,1çáo que a ·o uxérn pul'o
cllc. E sse bom nllcmão fic ou enca ntado p or ter oecasi:io
de fo1n r filln lin::,ruu, J u qual j á csta,· a bo.stnntc esquecido,
e mos lrou-me todo o eet0:helee irucnto com extr ema con1·
p1nccueia.
Após a em an ci paç,ío do Drasil, o ioten<lc m c doa di:t-
m nutc., sr. MANOEL FEllRETll.A DA CAil!ARA B E-
'CDANCOUR'f E SÁ escolheu o Morro de C nspnr Soarcc;
pnn1 nhi (!Stahclcccr fomos (1 80) cm que &e Jum1iJJsc o
fotro uecc1:1eario 11 cxploraç;\o dos di ruuautcs, Po de-se
lastimnr, sem duv i dn, qur. Gnsp nr Sonres n ão estej n utniB
np1>roximnd o de Tijuco, cnbcçn do Di stricto Diam nnúforo,
cm que o intendente resirlin ; podc·i!!C deplotnr aimln qhe
a ngu a sej a t ão p ouco nlmn<l:trt te n esse 1ocrrl; mmi:, pelo
m enos, clc,·c-sc rcconhcccr, o ferro existe ahi c m pro<li-
:;ios:i qunn titl nde, e o mine rio é t:ío t ico que rc ncle oitc,aa
e cin co po r ccr1 to (101) .
" Parn dnr n iaio r cle~envolvimcnto ã fundi çüo, <li·
zem os srs. Spi.x e Mnrtiu!I (R eisa in Bras ,, I , 426}, Dn
C.101 nJ"n, ;nnígo de grandes cmp rc hendiment os. eo11cehcu
o 1u·cj cc to de rc1ln ir o Rio S. Antonio no Rio D oe<!, :tfon
de p oder cx pcdit por agun o ferro J e Gnspu r Sou res, e
LiCceLcr e1u troca, pelo. mcsrn n \'i a, snl e ulcrc.n dorin s C'X ·

(IRO) O csto bclccimcnto d11R fo rj:is de Gaspar So:1rc1 1b1n, IC·


gu,uln Spix e }.brtiui, do :itmo 1lc J8J2.

"iudi: ,~10,"~~!:1:"~ 5
~~,:o~::n ;
r:1:::cRi1~~0~1:~~~:~1
11
11~~;:~ \J~~~:J111"!ª~
''c•c:u•n Qtinulitl:nlo il c ni;ua lii cxidc1uc; o intcntlc11 1c J os Oinm::m-
" cc,, ri orú m, ~oul.Jc fozcr c:ilo r cs,na cc nsurns o Hcrct cudo !10 governo
IOmur u &c u cocnri;o lodo o cs1ubdccimcn10, o 11:i r:,nr o, ;::1, 101 (Spi)t
"ti J\lnrl,, llciso i11 llrllS., T, ll.1;:. 426).
VIAGEM l'ELAS PnoVJNClAS DE n,o DE ] ANtlnO E MINAS 259

trnngci1:na (182). F oi esse projc cto qu e con tribuiu p r in•


cip.:i in1cutc p nr::i <lceidit o intco<le ntc <los Diaruuntes a cs·
taLcl eccL· n fun dição régia cm Gasp ar Soares".
Construiu -se inicinlmcn tc u m alto !orno no pluuo dos
<ln All cmnnl1a, <JUC são os m e lhor comprchcndidos, e se
mnuc1ou vir um furn.1i<lor ullemiio pnrn <liri gir us opcrn•
çõcs, E!!sc forno 1cm yjotc e oiro pés de profundida<lci
sun uberturn superior mede trcz tlc dinmetro, e neUc se
podiam Iundh: t rin ta quintucs de minerio de cndn vez.
Como niío exis te n.1 visinhanç.:i ,la fund ição nculnuun que-
<l:1 d'agun unturnl , cxcuvou-sc, a um quarto de legun do
cstah eJcci mcnto, um grande rcservatorio dou<lc se cscopn
a nt:,'1 1:1 dclltiua<ln a pôr cm movimen to O!I martcllos e os
folies. Esse rcscrn1tor jo, d ispo sto como no ssos tanques,
é de forrnn alongada, e sun col tadu, co11st ruidn n11 largurn,
me de 360 pés. A agua sí1c por dois orifi cios que se nhrcm
e fecham á vo ntlldc. Ahai:,..:o dc!!sc rcservntorio lia um
o\1tro mc11o r , pnrn o qnn1 pnss n n abua <lo pri meiro, e que
AÓ tem uwn ,1bcrtura,
O c<lificio cm que ca tá o alto forno mio rcm moís de
vinte e oito paa50a (cercu Jc 8.t pé1:1 ) de comprimento; u
sun cscnssn cxtcmiio .:iccrcscc urnu nltut:n bastan te mc<l io-
crc, e o nr niío pcnctrn ah i ainiio por duus portna e a lgu·
mos ahcrturn~ circula res aber tas nns pnrc<lcs. E ' fncil
ec ntit com o, so h os t rópicos, o calor devia ser in suppo r-
tavc l nos opcrarioB em local tão ncnnhnJo. Um inconvc-

(182) N:i, novo provindo, quo {lcrcord niio creio que existam
outros canocs nlém elo elo qui; ío.l!nc-ci el:iqui o. pouco, e merece onlc1
o nomo de los,, o, o um 1cs1uuJo, <lc muilo pcqucnfl cxlcns.iio, abcrlo
rclo3 jc&uil:is n:i pro\·ilicia <lo Esp iri10,San10. Oi. que conhecem o
llrnsil ilcvcm ~ ln:r, nli:is, que oin-Oa oõo chegou o tcn1[10 cm que
&li 11udi.:r.í, como un Europn, 11hrir e::inocs e toru:1r no\·csnvcis os r ios .
.Nõo li mc,io., \.'CrtloUc, po rêm, que <1 r1lur10 llc''"º se t.r.1ra ocima foi
concc\,illo com intdlistr•ci:i e seria ml1 i10 pro,·uvclmcntc Uc con&•
ltucçiíu pouco rlHficil. Dc~'<I fm:a olrscn·11r, corlrivi;1, que niin su
irntn ndlc, ccrr:;uncntc, de reunir o R io S. Au1orilo ao Rio Doce,
poi1:1 quo l'Jlo j.i rccd1c nal11r.1lmc11 tu a11 nguas llo S. Anlonio,
260 Aucusro ot S,n NT·llrum&

nicnte mais s;rnvc, aimln, porém, n.io tardou a se Í3l.cr


acntir. Não se forjára oinis de do is rui} quint:ics de forro
(102 -n) e logo foi-se obrigado n interrompei: o tr.3lrnlho,
o5o 16 po rque n agua era iu s1úficic11tc, como t:rn1bcw, po r·
(1nc ec reco nh eceu que ns pcJrns do pah: n:io podiam re-
sis tir á nlties ima lc o1pcrnturn J,1. forja. Desse moJo C.!SC
alto forno, de t:io dispendiosa comtrucç:fo, torn ou-se inutil.
No eotanlo n iio se dcsnoimou . O in tendente, pediu no
goYerno pcrmissiio pnrn man<lnr vir Jn In ~lnlcrr n p cdrns
ca pa zes de resis tir ao fog o ; e, cmq uanto cspcruvn, onl enou
que, cm um a pbtnfonna qu e .se estende por hni.'\'.O dn s 1111·
ti g,u forjn e, se conatruiescw. outras. E st ava m construin-
do quando paS!!ci pela priuic ir:i vez J)clo i\for-ro de Gaspnr
Son r cs; m;1 s1 n n voh:1, q ue teve lu gm· :io fi w Jc um nnno ,
nch ci•ne termino.das. Compoem..sc ele trcz forno s cn tnlãcs;
mas, dcade que esses for nos fora m in nugu rntlos, n falta
d 'n ~n impedi ra ele trabalhar w nis de duus ou t rcz vezes
por sc u1nn n. Tin ham , portanto, r niiio 09 que se qu eixa•
v111n 1 no dist ri clo, de qu e as ío rj :u ee th·csscu1 jnstnUndo
cm u1u lu gar cm que a ogu.:i. era insufficicntc; totl:ivia, é
preciso tnmbe m que se dig11, que choveu muito pouco no
corre r d o 1111no, e os t.n1qucs n iío se pmlcrn m ench e r.
Alills o i:ntcn<lcntc, sempre nctivo, 1ucl,1mi o const:m tc•
ment e contrn toJos os obst:i. culos, qu iz triu m phnr t:1 ml,cru
do <JUe ontcpunhn n pcquen n quantidade d'ur;ua. 1\fois
haixo que as t1c~•m1Jns fo 1'jm, <lc que jó. fal ei, constru in•sc,
por au ns ordens, por occasião da minlin volta, urn cJHicio
c1cst ina J o ninJ.:i. n novos forn os que niio dcvfa w ser posto!
cm nctivi du<lc pela agu a dos rcscr va lorio9, Em pi emo in·
fe rior no <la povoaç,i o corre o regato chnmodo Picõo, Jo
VIAGEM !'ELAS P ílOVJ NCt..\S DE Rro UE JANEIRO E l\IINA S 261

qual jll. clissc umn pnfovra, e qTIC tem suns nnscentes n as


mon tnnh nfl visinhns. O intcnilc ntc tr:vc n i,lc ia cxtrcm n-
mcntr: fc}i.,. de fn7,cr nm c:mn1 qu e, fo rgo <lc ,lc:r. pnlmos
(c('rcn de 7 pés e 6 poltc~n dns) , dcvin med ir meia lcgirn
de comp ri mento, e qu e, rcccllcmlo ns ngu ns do rc~n to cm
s11n nasce nte, p o1Jcrüi cm todn s ns cst nçÕcA pôr ns Iorj m1
cm movim ento. Nn pnrtc nrn is viei nh n de&.. as ultimn s,
foi 11('~cssn rio que esse cannl , já comcçnJ o por occnsião
de m inh.i vin ~c m, atravessasse o morro cm nmn ex te nsão
de trezen tos p almos (225 pés, approx. ), e a ahoh ndn pnrn
esse fi m construldn fo i interiormente r evestida de pc<;as
ilc nrnde ir ;,. Em qunsi todos os p ontos · cm que o cn nal
íôrn excava do, ntrn ,•essnvn n mi na de forro ; o minerio
fôr:i q11eh r:t1l~, e devia ser fu ndid o na s forjns <lcpois de
t rnzi clo pelo proprio ennnl cm peq uenas c:moas. Finnl-
m cntc, como este dcVln pnssnr por J:!rn ndcs mnttns nntes
de chcgnr ao Morro, tcncionavn ·.!!C fozcr cnrviio cm SUH
m:,rp;cns e cmh nrcnl-o como o roin crio.
Pnrn com pletar a dcscripç5o do cstnl1 clcci mento do
Mono, dire i rp1c, mu ito nbaixo dna novas fo r j ns se con s-
truiu, mnis ou menos S'cgu ndo o moclc1o clnm n dns cstom-
Jl:'I!'! da m:chitectura h ydrn.u)icn de Boli clor, um mol nl10
que é posto cm movimento pelas mcswn.!I agun s que ser vi-
ram ás forjns.
Duns a,·n liaçõcs complctnmenlc d iffc rcntcs compuru -
v 111n os dispcr11Hos feitos pnrn o cs t:ib elccimcnto do Morro
de Gn ,; par Sonl'cs, u mo cm cento e tri11tn mil cruzados
(325 100 0 fr. ), e a outrn cm du1.cntos e crunrcnt a niH
(600,000 fr. ). ~ã o cxaminnrcmos qun] dessas du as nvaliíl-
çõcs é vcrda dcirn, ou 6i ombas cnrcccm Jc c:x:acti Jão.
Dire mos unicmncn tc:, segu ndo o Lcstcmun ho de um h omem
que pot1dc ver .:is coisas de muito perto, que o que mn ilo
con trih ui ra para :rngmcn tnr os ga stos do cstnhclceiwc11to
fôr n o grnn1J e n nmcrn de const ru cçõcs e m adc iromc ntos
que se construinw e dcs truia m scguidnmcnte. J nm.iis se
262 AucusTo Dt SAINT-H1umE

en tregou umti plunta aos mestres de ohra; !cz-sc scmp:i:e


tud o sem plnno predeterminado, e quando umn cons-
lrucçiio era julgadn muito alta, ahnixavaro-nn, e, si sc achn-
vn mu ito pcqucn.i, demofüi•sc para coustruil° outrn m.i io r.
T ncs apalpmlel ns seriam impcrdonvcis na Europn; 11u1s
erattHlO m uito menos c m urna rcgiiio onde niio havi i\ ainda
modelos n imitur, e anele reco rd ações e livros 1 fr~qucntcs
vezes incxactos e incorupfotos, co n6útu iam os unicos b'l.lÍ_a s.
Até começos <lc 1818, o ferro fundid o no Morro de
Gaspar Soares cm cm•iado a Tijuco, cxccptunntlo ccl'lns
quanticl ndcs pouco cousidcrnvcis, cc1li<las aos homens cru-
prcgudos nns forjns e cnjo valor ·crn dcsco ntndo dos saln-
rios. Tcntúrn-sc fozcr o tr.,nspo1·te sohrc cni-ret;1s tira rlns
a juntar,; de boi s; cm segu ida , porém, só se umpregarnm
b cstn s de ca rga. O forro chegava cm ha rr:1s ao Districto
Diaman tífero; eonfcceion:\Vani-sc nos diversos serviços
(183) as quuntid adcs ncccssarias e vcnd in,sc o 1·csto.
Su1JOrrliuado ao intendente, um ntl millislrndor é cn•
caueg:n<lo de dirigir as forjus el e Gn spur SourCs e reccl)c
quu troçc ntos mil réis (2,500 ír.) rlc ordenado. Cen to e
poucos opcrnrios trnbnlharn 11 0 C8 tabelccimcnto, e se pngam
o jorool, cm rn.:r.fio do q ue silo capazes de fazer: n im por-
taucia media é de cercu el e !:leis vintcns de ou ro (1 fr.
40 e.). Os escravos alu:;n1los a pnrtieulnrcs s.io pn:;os na
bago de trez vi11trms (70 e.) 1 e nutridos como os do Dis•
tricto fi os Diuruan tes.
Qu ando o intendente catii uo Morro an ilun os truha·
lhudorcs com sua aetivitlade; mal, porém, se rc tirn, tudo
esmorece. Em uma rcgi,io eu:1 que o cn lor convida ú p rc•
guiçn, cm que o homem tcin poucas ncecssid ndcs, on ,l e o
trnhnllio, de certo modo é considcrn<lo uma vcrgo11lw,
nada é tiio tlifíi eil como rndicnr opcrnrios li.vt'C6; por isso

{183) Como so verti pcl n cont irmoçíio, cndl\ cxplornçíio de din•


nrnntca tem o nome de ,1crv1~0.
VJACti\l l'ELAS P nov t NCIA S DE Rio nE JA NE HIO E l\ft Nr\S 263

o mlrui nis trn dor culeul avn que mcnsnl incute haV1n, e nt
g'crnl, um m j]h ciro de j ornnjs d e fa1tu.
Ca dn mestre de offi cio, fund idor , carp inteiro, scrrn-
1J1ciro, etc., tem n Jistn d os seu s h omcm1, e dcYc nnnolllr o.~
que não se apresen tam; o rc:i, porém, pngon umitn s vezes
jornuís ,Je 11omcns que cst:ivnm hem 1ougc c)o~ fornos, ou
de que os cmprcgntlos se scrvinm pnra coisa muito diversa
do aen•jço do c~1nLc1ccimcnto.
Si existe u m paiz cm que o go\•erno n5o dcvn por sua
conl.1 c.""<p1ornr 11111nufnc1ur n11, é o Drm1iJ. A 1ircguiça, e
talvez uurn indulgencia u nturnl lcvn<ln ao excesso, <leve m
lornnr pou co zdosa u mn vigil a11ci11 que ni"io tctu por oLje-
cto um intcrcsl!c pc~son l imrncdiri to. De runis u mnis, de-
ve-se COJlfcesnl-o, o rc1a~nrncnlo d o!'! la ços sociac!"I de term i-
no.do pelo aystema colonin1, p ela a<lntiss,i o <ln escravidão,
pela capccie de dcgrn,bçi'io· cm q ue cahit:11 n mctropole,
fin nlmcnte, p elos n1úus exemplos <los E uropeus, devem ter
tornad o íl proLidndc nrnis r;irn ni111ln entre os B rnsile iros,
que entre muitos outros povos, e, po L· conecgu i11tc, o ~o-
verno é um rlo6 <1uc correm maiores proLnL ilicladcs de 6Cr
cugonados.
Pcmoitci cm Gaspa r Soares cu1 u m ;:rfücq;uc CJUC fôr n
nn ti g., mcutc m u ito commodo para os viuj;m t~, m:ts que o
proprictnrio tinha rcb xndo com plctomcntc. Não era m :i: is
que uma poci lgn eahinJo cnt ruiun }lOr todos os Jn<los,
que j:lmnis se limpn\'n; os po rcos cntrovnm ctn comp1cta
Jihcrclndc 1 e servia ele ah ri go nos morcegos.
A região que se estende .tl!Srn ele Ga spa r Sonre;; tem
boua terras. Foi culti\'oda nou tro t empo; não obsta nte,
110rém, os recursos <]UC uiudn po dia offcrcccr, os I1ohi-
tnn tcs nl1nndona rnm -n u p arn retirar-se p nrn ns p roximitln-
tlc3 dos Botocmlos, no d istri cto denomin:11)0 Os Ferros.
O Lo tunico tem poucos pln nt ns n capcrar entre Gaspar
Soares e n vet1da d e Sumidouro, em que pa ssei a no ite.
As mattns p arcccnnn-10c np rcsentar no con juncto vcgcla·
çiio mais ou menos scmellinntc á t1as íl orcstaa do Rio Uo
264 AucusTo DE SAmT-Iln,AmE

J aneiro ; as nn'orcs, todavin, têm 1 em gero], menor vigor,


e niio liC vêem entre clfos nenh uma dessas imwcn sns Ji:11lils-
quc deslu mbram pelos cffcitos Liz nrro s que pt oduzcm.
Pcl'to ,Je Sumidouro tive o prazer de nccrcscentul' a
minhm, collccçõcs 11in lndivi cluo c1n cep ccic de serpente ele
guisos do pniz (cn .{cnvcl) , cspccic tif o perigosa, qu e sua
mor<lc rlurn po(lc ruatnr cm vin te e (JU .ltro horas. O nni-
mn ) cstnva 11travcsimdo no caminho qu:mdo meu~ burro3
1rnssa ra m ; retirou-se tranquillnmcntc para a orl <t d e aJ'vo-
redo qtrc la1lcnva a cst rn<b, e o meu tropei ro p oudc }i.
qu idn l ,o com n pisro b qunsi :í. qucim 1M'OU\rn , o que inova
qunuto cssn. cspccic de reptil tem pouca VÍ\'nc i(J adc.
A vcndtt de S um idouro C8tá silmuln cm uma tl cp1·cs•
são lÍ margem do Rio S. Anton io, do crun l j,í fn Jei, e que,
:ilém dns .iguaa tio P jciío e elo Hi o Preto, rccclic ninda. ns
elo Rio <fo ltambé, e, (iu«lmcnt'c do Mnta. Cnua llos, que sc
trnnspõc n nlõumn dist nnc in de Gaspar Soni:cs. Enconlrn·
f:C ouro nas proximi<l,1 ,lcs •lc Sumiclo ll ro; c~sc 111ctnl, po-
rém, n:ío é :,.1, i hastnnte nbu nd:m tc pnr,1 m erecer qu e ec
co nslitmun, afim de exp loral-o, cstabelceiiu cntos de certo
vulto 084). Gnrantii·nm·mc t;iml ,cm que n i pccarnnnh n
(ccplrnr:lis ipccncunnha ) {185) crn n nlivn no rlistricto:
os negros que v,í o colhcl-n vcnilcm-nn n !icisccntos réis
(3 fr. 75 e.) n lihr,.
Entre Sumidouro e Concciçiío, no cume <le um morro
hnstant e cJcyndo de onde se clcEeorti na todn n rc~!iio c m
volta , e .Hé ns u1 on t:mh11s ,fo It aJ, irn, encon t rei ;i Jgumns
l indns mchstomnccna uo meio do capim gordura. E!'sn
cxccpçíí.o é bnstontc nota\'c1, índuliitnvclmcntc; mas pare-
ce que se rcpro,luz frcqu c11 tcmc111c nos lugnres clcvaclos,
e, si o caplrn gordura .thi se c.onacgue intro duzi r, n:í o se
npollcrn, to d11vín, complctnmcn lc do tcrrcnoi é, pelo me·
(18.j.) E' ;1 pcq11crm dis.1,md.1 do Sumidouro riuc. se encontra a
11l;,1 in:::,. 1 j:í ossi;;-nnl:icl:i h:::,. muito lempo pdo H, lifowc (Trn~·clJ Í!I tf,c
i11tcrior o/ llra:il, png. 209) .
{185) Vido :11> Plunt(lJ U.!UacJ d os IJ,a.,ilciroJ, n. 0 VI.
VJ,\CCi\l Pf.L,\S Pu°'1Ncus DE llm »E J.\ Ntm o E. Mrn,, s 265

not11 o que observei ninda por occasi5o do regresso, na


gr:mdc c.idcin occidc1u,il de Co11go11has, e o qnc tnmbcm
ol)scrvci tm locali<fo<lc ch:unadn Mato Grosso, nlém de
Co1tceição. Antes tlc chegar n c~n povoaçiio, é um snc·
clwrum !lc cstipc crcctu 1 Collins rjjns e h orizontncs, que .ec
\'ê 1lominando os pa::tos. Essa cspceie é commum em
vnJ:ias partes d11 provincin Jos i\finn.s.
A povonç5o Je Conceição (Nossa Senliorn d« Conce i-
ção ele M(llo d.c.11rro) é n sédc de urna parochin cn jn cx-
tcn!lüo i; <lc quarenta Ic;;nns, mas cm <pie se comprcl1cn-
tlcm florestas dcshabitmlns que se estendem a ]este (186).
E .::an po\•ouç.ío cst:i situncl:1 cm u m vnlJc, á m n rgcm de u m
rc:;:n to que tclll o 1u cs1uo nome. Por todos os fotlos é r o·
dcnda por collinns úddn!I e despidas, nbsolu tamcntc im-
prop rins pnrn culturn. Sohrc algumas, cntrctnnto, niiuln
cresce o ct1pim gordurn; cm outras cncontrn•sc cm com·
pnnhin <lc mah•nccas o saccfwrum de que fo1ci 1rn p ouco;
nq11cI1ns, fjnnlmcnlc, q ue se r1csccm pnrn chcgnr i1 povon-
~iio, nptcscutaru cm nlnmdnncia \ lutn cspccic curiosa c1c
composta tlc crntlc :irborcscc ntc e dcuci;rülo e folhns
b mn cas, que é conhccidn uo pniz pelo nome Jc candcin
(l y cl1110phora Mnrt.), e que p11rccc nntlvn nos tcrrcuos
fcrr11p:i11osos. Cou cciçfio pode ter cerca tlc du1:cotne cnens
<JUC se nlinhnm c,n J una run~ purnllcl ne. A exccpçúo <lc
l ta rubé, de todas :u povonções nté crH,io vistos, ncnlmwn
aprcscu t,w:1 como CSl',l tuntos syrnptomas de dccadcnciu
e miscrin. Essa p ovoa.'i:ão jllmnis cstc\'C, cct"tanicntc, na.
ultur;1 de fofi ciountlo e Cntns AJt.:is; no entanto, o typo

(l3G) Eu a e,ctensiin nõo porlc 1cr n mesma nctu:ihuenic, tJOis quo,


como atraz so viu cm uma uotn, :r pnrodrin ,lo N. S. da Couceiçiio de
MCllo tlc u!ro foi di,·i<li<ln por tlccrcfo d~ 13 <le ;1luil tlc l 8ll. Com{lrcl1cn•
d~ ain<ln por s ucc11 r•11cs N. S. dn A vpur<'cirl,1 dns Corrcsns, S. Aru o,
llio dn Tr:pcr«. Smu'An.11a das Cansrrnfou, S. Frnucisco <ln Pnraúnn,
S. Domi11t;o3 do Rio rio Pci,,:c, fiualmcnrl', N. S. rio Porto de C,uz.
n/uíes. N. S. t1n Cont.ciçiio Cf.l:Í sitn:t<lit nos 1?0 de lo.1. e. 339º 18'
do loui;, (Vi<lu Mcm, liist., vol. VIU, pa~tc n, p ;1i;. 13?).
266 AucusTO DE SAl NT-Hn.,\mE

dns c:i.sas pro\'o qu e seus p rj mci ros occup nn tcs g:oz,1\'am


de ah:i. st1mçn. Nc!!sa épocn o ouro re tir n\•n-sc sem di(fi.
culd1idc dos terrenos p roxímos /\ p ovon~iio; DS wiuoa, po-
rém, !IC cmpohreccn111:. 1 e os n cluncs Jlropriet nrios não llOS·
sucut recu1·11os pnru fozcl-as cxpJorn r. Af11s1nm-sc au cccs•
sivamcn tc de un 1.1. r.ona (JU C nfio runis produz ouro e é
im proprfo á agricuiturn; o mnlto que cresce nns ruas ,Jc.
Conceiçiio esco u,lc quasi corupletorncnte ns pcdra5 do cnl-
ça mcnlo ; sr.:in<lc numero tlc c:i.sns jll foi nhandonndo, e
o.e oulrns cúem cm ruinns,
Fui nc,,mpar :1 um quarto d e legun de Concciçiio, cm
um miscrovcl ]wspcdnrin chnm .1.dn Bandeirin ha. Em
ÍTcntc ii cnsn cstnva umn cruz sobre n qu ul ,,.,rios indivi-
duas de uma cspccic de f11r,rnrius, (T'icill.) tinhn ru cons•
truido os ni nh o~. l\lnmlci rc tirn1· um delice e cxnm ind-o
co m cuidado. Er.1 construido de terra nrgi los.1, mistm·,1dn
:t Uhrmt e grnvctos, e de grundc durczn. A formn cm o
<l c mu forno, e podia medi r nove pollegndas de diamctro,
íncluimlo n crostn qu e tinha a espcssurn <l c pollcgnda ou
p ollcgada e mcin. A entrad,1 c r,'l oval, u m pou co obhqu n,
e tinhn approxitn.idrunentc trcz pollcgnd ns de altura. O
inte rior corrcsponilcncia no aspecto externo, e cm igual-
mente :rrrcdondndo como u m fo rno (18i ) . Pnrn cada
postura o p11ss11ro constroe um novo ninho; o nn tis:o, po·
réw, dnr:i. vnrios anu as, e ás vezes serve (lc hn~c ,'\O que
l he eucccdc. E sse cu rioso nin ho vnlcu no pnesaro que o
constróc o n ome de jo1ío de barro~ pelo qu:ll é couhcei J o
no paiz. O joii? dP. ba rro n n1hl tem, aliás, 1m plumagem,
que nltrni., n nttcnç.io; nias pe rtence no numero dessas cs·
pccícs que p,ucccm amigns do homem, e ec compr.lzcru nn
visinh ançn das h abi tnçõcs.

087) Jii 1inh:1 ob~cn1:itlo ni nho& 1cn1cll111ntcs !Obre sal11os ilo


nn·orcs proximo il c Qud1u; cHcs ui/imos, porém, cr:tm r?ivillidos por
um icpto , como os quo fo rnm ilcscrip1os pelos ou 1orc,. Trnltl.·!c nqui
do iluni r.8pccics1 ou foi dcstruiclo o 6C plo no& nin hos observados cm
8:indcirinh n?
VIACEi\ l PELA S P RO\'I NCL\S DE Uto nr; J ANEIRO E MINAS 2 67

Antes de dci"tzu· DonrJcirj nha meu nrridro ten do eido


ferido cm varios lu g:rrcs da perna por um dos meus b ur-
ro!.<, app li cou algodão !'lohrc a!'I fcridne e otcou-lhc fogo.
Assegurou-me que c1·,1 o processo curat ivo emp l·ega<lo gc-
1·alm cntc cm scmclhautcs cii·curnst nnci11.s; será düficil, po·
rém, vislum bra r nesse zcrucdio outra coisa que não um
:mgmcnto do tnttl.
Snhi.mlo de Bandeirinha segu i um c.:iroinho mais
curto <1uc n cstrntla unteriormentc tmçn dn, e que vn i Cn·
tr<>ocnr-s e uclln n cerca de 11 mu 1egun de Tocoropa : es!!c
cami nl rn tem o nome de Crunif!ho No vo. Encontrei a
1,tincipio coJli mig :lrldus $Cmellrnntca üa c1ue co.,•olvem o
povo ado de Conceição; mas e m b reve oo menos são m ais
clevmlos, a tcr1·a torua-sc melho r, e coLrc•sc de umn c,1 ma ·
Ja espessa de cfl pim gordura. P ouco nnt cs ,lc chcg:ir li
loenlidndc, contei, cm u1u cJ:1pnço de cinco a seis gcirns 1
varias centenas ele cnheç:1s de ga do bovino: cm n re união
mai s considcra,·cl · de gado que tinh Q. ohsc n•ad o clce d c que
en trei nn província de Minas, n a cptn l se podc1·ia crinl' cm
htrgn escala .
Após vcl'dcr de vistn o ,,nlJe êiri<lo cm q ue cstú con s-
t m icl.t Concclçiío, costeei durn ntc algum temp o o rio de
S. Antonio, c;ujn3 r1guas, tui-vns e nw nrc11udna, ntlcstnv,1·rn
ltíl1n:ilh os ele mine1· aç.io. A :rcgí ão é1 cm gct',1.l, muito h em
irriga d a, como totln a porte da provincia de í'l1i n:1s atõ cn t1io
por mim percor rida. Nas de:prcssi)es, 1ís mn rgcua dos córrc-
t;os, vi.11 tlc lo nge cm 1on:_;c, choças semi-arrniu udns, h ubi·
r11d.1s por gen te ,Te cõr, e olgumns tlcssM miscnn •eís mora·
dins m e cratn nnnunc indns :i ntccipndnmente pelo ru ido
u10notono du maujola. A cerca de um a 1cgun de B nndci-
rlllh n coruc cci a dcscoh rir uma tnontnnha clevndn quo
donún n todas ns demais, e u mesma vis ta se me .1prcscntou
todus MI vezes qu e me encontre i cm. altitudes grnndcs; che-
guei, fin a Jme11 tc 1 ao sopé dn m onttmlt:1, <(u c ter mi na por
dois cumes- cgn.ics ú man ei rn de umn mitra cvjscop nl, o
268 A UCUSTO DE SAINT-Hll.AIBE

cm breve ntt in gi o mi ecrnvel rancho de T oporoca (188) ,


ond e pcntoi tci.
As terrns dos arredores de Toporoca são hons, mo s
fnlt am hrn ços p urn c11J1ival-aa. Nesse d iatri cto cncont ru-so
o u ro de <:Ô r .1\·crmcU111 (b , mas nuicam entc em pcq ucn,,
qun nti tladc.
Logo depoi s de dci..'< nr T o J)Orocn gal gue i u mn monta-
nha onde, p or todos os la do s, os rochedos se mostrnw a
dcsco11cr1 0 cm meio n utu terreno nrcno.!lo. Essa n nturczn
de só lo que j,i ohac rvJírn , com o se viu, na Scrrn cl u Carnça
e per to de I tn mhé, só produz, é Yc rdndc, u ma ve,;ctaç:io
anã; css n fJoru , porCu1, é tiio Vôl riadn como i ntcrcss,ul! e .
Sobre n montanha de qu e acab o de fa lur encont rei, entre
outra.e, um n vcllo=ia que ainda 11:io recolh era, um sub -
arhueto p"c1·tca ccut c li fa milia cl:is l.i urineas (laurucc,u?) 1
uma cucnn tn<lorn w cln.stomacen tlc Il ôres amnrclfo s, <luns
geueiaun ce a.s, plo ntne dumn famiJi n qu e, na p,1rt c oricn tn l
<l n pro1;incia das 1\finn.s, só se cu contrn cm Jogares cl cvn•
dos, etc.
A povonçiio de Trt.pnn lm rzcrm,;a (189), cm que !ui
pnssn t n noite, es tá 6i tun1la cut uw vallc, ., cercn de oi ro
ou dez Jeguaa de Coucciçiio, e pode coo tn r uma. ccntcnn
<lc cnsns que arnrgin am nu1bos os 1ados do cs trad n. E' ro -

0 811) füso 110111c ui lvcze s.o Je ri \'e di,s palavras imliGcnns 11110
&iGnific:nm olhos o/Jlictru,
(189) Tnpnnb uacn ngi, ou S. ] oJ{! de Tnpanl111a:xms11, r.uccurs:il Jo
Vill::i J o Principc, cs l:i r.i1un1b a 1 lci;u::ir, Jt>ssi, villa, e 11iio n 7, conu,
d i-.c Pit11r?"o, A 1iaf:wr:t tupa11 h 11act'mJ;a. " cm cvi1lcntcmc1110 Jc du;is
roi:tc~ di:i lingim r;craf, topunlmna , n ci;:rn, e acnnsn, cobcç;i , Es$11S J uos
p:11:i\'raa cuccrram n ideia co111plct11, e escreve r lta11au lmacangn , co•
mo o nu\ or d ne Mcmorins, é n fo sta r,se J :i tiron uncfo u~:tlb no 11;1ii.
Nãu len ho ncccs~iilndo de l cntb r;a que não ~e di·i: Tapir1l1ncnn1;a, com o
o c5,ercvea certo vioj:i nte. Cas;i l ji,,dic;i como jmni;i11nrio o lu i;or que
ô n1e,; n1u viaj:i nte Ucnomi nn Curvos, e q ue cs1c ~i1ú:1 ent re C,,ncciçiio
o Tnpnnho:wini;:n. Supponho 1JUO ~o lerá feito CorYos de N. S. tia
Apporcci'ila ,las Carrcsos, locnl i(lntlc que, sq;u11Jo o a utor Jn1 Me·
marias, cstâ •ilu:iJ n o 3 l cKUIIE de Concei ção.
VIAGEM l'ELAS !'IIOVJNCI.\S OE RIO DE JA NEIRO E )frNAS 269

deada de mootnnlias que se clevnm sobre pfonos desiguaes;


muito mais prÓ:\;m:i, porém, das que .se descobrem pnra o
poente, domino cll n p t·oprfo um vnll.ío em que. cori-e um
pequeno rcs:ato. As clcvnçõcs qu e, como nc,,bo de dizer,
rodeiam n p o,•oaçiio, oprcscntam gr:i udc vnriecl.,de 1 nêio só
rw :du u·a co mo 11 0 nspecto. As mnis próximos cstüo co-
hct·tns de pnstai;;;e ns, em meio ás qu.o.cs se vêc in nlhrumus
un•ores e numerosa! cidndcs de tcrmi tns; nrn is longe 1
onlnH1 mon tan ha !'! apresentam sornh r ias mntt ns virgens;
ontr,1s , finnlmcnl c deixam pe rcebe r grandes r ochedos mi~
em meio ,1 um a h cn•:i cuj n côr vcrdc-n mnrell adn Iuz pn·
reecr nindn nrnis cseurns os mat izes das flore5tos visinhns.
A igreja de T:ipunhunc1111gn cstti co nstrn icln sobre uma pe·
qucu :1 plntuformn, .1 meio couap riwcnto da rua, e domina
us cMns da povo:1çiio. E sta s são pequena s e bni.'Xns; eons·
l .im, em ger:11, npen.is do rcz-do-chão, mns são todas co-
bci·tas Jt.: telhas, e vê-se qu e for:1m cai n<lne noutro tempo;
íinalm cnle, por tr uY. de c111.l:i u1n.1 existem pb 11tn<los1 ec•
gun<lo o costume, ulguns pés cs11nrsos de. larnnjcir:i, enfé,
e ba n nnciros. O eonjuncto <111e ncnlio de dcscrc,·cr pro-
dm: um cffcito .tgrn1lnliiJi s~imo, e não se pode dcb:ur de
dcp lor:tr o estaclo de abandono em que cstú e1eltmlmento
esse \'marejo, que deveu n w iu ns <lc ouro sua fwHiflç1io e.
eph r.mcr:1 prnspcr idade. Iloje cm diu qunsi todns ns
cas,19 c1íc111 cm ruinu , e ma is clu metade. tlcllns cslú sem
h 11hit un1cs. i\foi s ou mcuos n meio do ena:1rio hn uruu
b:1 !1 tuntc h cll:i ; Iôrn eo uslrnida com c.ipricho; os teclas
s5o pintados e cm ahohn,la, e vêcm•se nns janclJ,19 i;;;eolosi:i!I
inuito hem ncahadõls; no e n tanto cstã desert a con10 tantas
out rns.
Exi~tc sem pre ouro 110 lei to do córrego do Arrnial de
baixo, que corre ahuixo d.1 povoação; m :is mio ha nem
cscr.:tYOS nem dinheiro pnrn cxpJorn.l-o, e cstti c11t1·eo,rt1c n
olguus Juiscndor P.s aos 11unes foruccc n subsistcn1.:i11 q uot i•
dinnn.
270 AucusTO DE SAlNT-lllLAIRE

A historia das povonçócs <{UC ti...-crnm origem nn prc•


scnçQ <lc ouro é sempre a mcsm:i. Florescem cmqu~uto
ns minas siio ricas ou foccis de explorar; quado se cxgo-
tnm, os }rnhitnntcs rctirnw•sc p ara outra pnrtc. Os minei-
ros só 1levcrintn consti tu ir populaç5o u om ndc; mns <lci...x,,-
ra m-sc ccgl\r " respei to da n.l1 urczn de seus bens, e prccí:-
p ilarani sun mina Iornrnnclo c!ltnLclcci mcutos fixo s <(Ue
Jcviam cm pouco tempo nlrnnJounr. O ouro que rcthnm
da tcrrn eó serve ;Í. prosperidad e de cxtnml1os, e seus dcs·
ccodcntca ficam pobres (190) .
Tendo jú dc5criplo n si1unç1ío e o estado .actllnl <lc um
gt·andc numero de povoaçõe s, creio dever dizer n]go n
respeito de ecus lu1hit:mtcs. Nos d istri.ctos nlll'ifcros, as-
sim como na s regiões cxclusivnmcntc ag1·ico1ns, os Juvrn Jo-
rns só vê m ,í po,'oaç,io pura assistir á missa do domingo e
dos festas, e suos c.1sus ficnio foclrn1lns J111·11ntc os 1Hns Jc
tr nl)n lho . A populnçiio pc rmn nentc <las 110vouçõcs !!, cm
geral, compos tn qun8i toda de h ouicna de côr, tcn dei ros e
nrtcião~. Esses homens, n:1turnlincntc sobr ios e c:<lr:mho~
a cssn multidão il c neccssiJndc~ que nos imJ)OCm nossos
cfünn9 frios, pod em, sc w nenhu m incorwcnjcot c, cnlreônr·
se a es~u in<lolc ncin tlto untur:il na s regiões si tu11Jns entre
os trópicos. Qunndo têm forinh n p;'lra o Jia, nli;uns t;l·ãos
de Icij:ío e um pc<lnço 1le nJJohora, ser,! cm viío offcrcccr-
1hcs cli uhciro cru trocn <lc trnlrnlho ; e, Jurante minhas
vi,1gcns, tive ,1uasi se mpre necessid ade tl c pcotcctorcs para
ob ter <los utcY.ãos os objcclos c1uc me era m ncccsanrios .

(1 90) Oa primeiro, csu1l,dceimcntos Jo~ 111in cr:ulorcs niio crnm


rc;.1 lrncn10 si nüo c.,pccies Ue c:impo s cm que lev:mt:wruu bnrrneíls lC•
nielhnnlt.-, iie UClJ Cii;nno-'· {Vide Sourh., l!IJt. 0/ Ora~., \'OI. nr, p:11;.
S5). O uonio Jc nrmiul, 11111.i :iinch hoje têm :i, prwoa çõe! 1lu~ Minas,
mio ~ii;nifica ru siniio nc:imp:imcuto, Os minc r:nlores., porém, cmm
crca111rns soírci;as tlc i;otar, e us nrr11i11es cm lito:.vc se 111c1nmofphoscn·
ram cm povou Uo, o cm \'ill:J!, Assim, M11riun110 que, cm 1700, época
cm 11110 Eo dcscol.lriu seu lcrrilorio, começou r1or um lui;nr do r1 c11111·
pnute1110, jií 10 tinlti torn:iJo ,·illn cm I il i.
VIAGEM PELAS PROVJNCl,\S DE lho DE JANEIRO E Mnv,\S 271

A a1egria que ;mima nossos can:ipo nczcs é cxtrnnhn aos


hnbitnn tcs <lns poYo açóes da pro vjncin de 1\Iiuas. Cont
c.xccpçií.o dos tomcios (cm)(t lfrndas) que ás vc:r.ea ac ccl e-
hruru pela êpoca <lc P entecostes, nlio conhecem o utra cs·
pccie de cll'vcttiin cnto além de um n ilunsn que a dcccn cia
mal permitte m cncionnr, e que, no entanto, se tornou
ftUn~i nncion nl (o batuque ). Sna fclíci<ln<lc é uiío fn zcr
na<ln; seus prazeres são os .scmuncs. T riste fructo d ~ CB·
crav idão, mulat ns prostituidns cuconlrnm-i:c cm to das .:1&
povoações (191 ), e deve m l1eecssariamcntc entreter :.ihi
easn dcp rnv., çiio de costumes ú quo l já hastan te cxci111111 o
ea1or do clirnn, o tedio e o ociôsidadc.
Não tlcixci Tnp:m h u:ic,mg n se m li' hc1·boriz:ir nns
monto.nJrns, denomi nad as Scn-a da Cm1donga, que domi-
unm :1 povo,1çiío pelo fo tlo de oeste. Após alravcssl\t o
\'alJ5o cm que COl'tC o ri 11cho do Arrahll de Doixo, trou s·
l)U7, u ma capoeira muito ccrradn, dc:pois penetrei cm uma
ma tln virgem, e ch eguei n montanh as onde grandes roch c•
do& qunrt.zosos .\!C mostrnm a J c:3c0 Lerto. Encontrei ahi
mclns tomu ccas e va rias u tricu1nrias sem Iolli a:,; n plau tn,
porém, que mn ís mcrecin minh n nttcnçiio ern um n lnn 1,ma
(la uu ma 7ise 11clo-thca, N.) (192), que se conhece no pa iz
p elo nome 1lc capitão do muto ou clut ele pedesrrc. .Ei:aa
r,spl.!cic, muito aromutica, t em fo lhas viscosns; scccan1,sc
esta"', e seu decocto .fol'nccc uma licbi da cxtrcuinmcnte
a~ i:aduvcl que cu prcfcda oo chá, e que, com um sqbor
muito mnis prnnu ncia do, niío t inl1a, sc111 duv ida, os nics-
mo5 incom·ct1icntcs. Ali,i~, n Scrrn da Canc)onga n ií o me
forneceu tnntns p1n ntna como esperava, porque os picos
mais elevados, q11 nnd o n:'io têm rochedos, são quasi intei-
rnrncn tc cohc l·tos de u ma grnminca de folh as enroladas
e llliucl as que 11ou co espaço dcix,1 nos outros VCf;Ctncs.

(191) Si c:-chtcm cxccpçõcs, creio qttc !i:'io bem rnr:u.


092) Devo nd\·crtir f\ UC n tlcnon1iuo lfllumw sem lhé ter ,•ielo
os Iruc10,. E11s.1 cspccio se cnco n lru no Di9lric10 dos Diomlmlca.
272 AucusTo DE SA1NT-B1umt

Chegado n um dos cumes 1oais c]cvodos, descob ri itnmcusn


exte nsão de mont nuh ns, quasi todos r icas de urnltns e de
uhitu<lcs diffcrc n tcs, ás qnncs a p ovonçiio de Tnpnnhun-
cnnga , q ue se d ivisava numa <lcprcssiio, t.favn uru pouco
el e vo ricda<lc.
Vi, nn Serra d ;1 Canclongn nl guma s c;1hcças de gudo
boviuo; crrnm no ltc e <lin por essas v:ietas solid ões; pe r·
dcm nhi o hoh ito de ouvir a voz do h omem, e, i1unnc.Jo se
na dcscjn levar para a povouç:10 1 q uer para ve nder, ou
obu tcr alt;umas, quer pol"íl dar-l hes sal, o qu e r :mnncn le se
foz, caçn m,sc coin ciice. Todn vfa, os propdct:u:ios 1..Icsscs
uniru nc.s aoHrcm pcn l11s frcq ucn lcs: nlgum1 siio dcvorn dos
por animncs sclvngcns, e outros mortos pelos ncgroR fu:; i-
tivos, que fazem scccnr n cn rnc nos lui;nrcs menos acccs-
sivc il!.
Dcixn nd o Tupn nhuacnngn pnssci p or uion dcS!lns
grandes matt:1s qu e niio 11:io virgens e que ch:lrunm capoei-
r ifo (gr:11 ulc cttpoeira). Qu nn do se p nssn m uito te mpo
scw cod ar os capor.irns, e o gado n cll as n ão pcnctrn, ar-
vo res g ran des acn barn por tomnr o lug:ir Uns lmccharis e
out ros nd>Ustos que constitu em ns Cll poeiras. E sses h os-
qucs não sito commu ns, porque as circumstnncias qnc Jhc!I
t15o origc01 rnrnmcntc se encou trn ru; á primcirn ,·istn po·
clcr-.!!c•in tomnJ-u s por mallos vir gens; p o1lcnH!C, cn trc lnnlo,
dist ingui 1· 1fost as por que 11.üo têm t:io :;rnndc vigor, a
ve rdura C nhi m en os so mh rin, e 11s arvores e arbu stos s5o
gcr nlmcnte menos comprimidos 1ms contrn os outros.
A nlguwn distnncia de Tapn11huilc;mgn o caminho
ntruvcssa um cónego chomndo l<io das PcdT<1s. Uma
ponte de urn dci n, íoi cousuuidn sohrc esse eur3o Uagun;
ums estava cm tiio mau es tado q ue os bu rros n:io podia m
p nss:1]-n ecw r isco, e no entanto, Jo is ou h:cz di;is <le tr,1-
l>all10 b as tnri:-1111 para rcpnrnk1 . Ter in jii. podido cit.1 r,
desde o começo de minlrn viagem, umn nmlLidii o de exem-
plos de n egli gencia. :malogu,
V1,\CE~·t PELAS P11ov1Nc1As DE R10 oE lANErno E MINAS 273

Após tran spor o Ribcirtio d os Porcos, e, cm scguiJa,


o Rio do P<•ixe, ch c::;ut• i ao rnndio 1lc Ouro Fiuo, qu e
cm mun tiLl o pol" negros, e, co1no crn já tnr<lc, d ccit1i.-mc
n ahi passar a u oitc, emhorn JUÍO cs ti\·cs9e mos n m ais <lc
nmn 1cb'1lll de Villa. do Principc.
Antes tle dcix;,. c- Tap anhuncnngn j.í. me scntirn muit o
fatigado; tive a ci.p cr::inçn, 11orém, de que essa indisposi-
ção pnssnssc, e me pu~ a caminho, Tod avin , soffri mu ito
tlurnntc n jonunln, e, sem pre que Jcscin do huno pnra
1·ccol hcr quu lqucc- pb nt n, cxpcrimcntnvn tontci1:ns e tinhn
diffic ulda dc c tll rccuvnl g:a1·. Ch cgn ndo a O uro Fino, a
ích re se dedurou. Faltava tudo n o miscravcl r,111 cho cm
<[UC aca mpe i ; o qnc, porém, nchci ahi mais desngr:ul:1 vcl
ci-n o r uitlo que se f:1i.i,1 ouvlt' conti nu amen te á tnnle. O
mo men to da oração era cruel para mim. As pesso as di'l
casa jun tnva-sc 1if:mocl Jn Silva, e os negros de uma cnrnva.
na que es tava havia. vario~ ili as cm Ourn Fino. Ess n boa
gente canta,•n com voz muito afi nad a, mas t iío alto ,1ue
foú.t uil·::u: todos os cães da visinl1011çn. ApLÍ!! a urnção
era-se o hri~nrlo ,, ouvÜ' um:i gu itnrr11, na qunl o mni9 tei-
moso dos musicos rc pctin du rnntc horas a f io t rcz ou
quatro uolns, semptc as Dleõ1uas. Durante n noite os
negros dansn,•n m h11tcn do ns múo3 e socc:mclo n tcnu corn
os p és; finnhucn tc, qua n do totln a Jrnrullin <la cessou, e
cn<la qtrnJ prncu rnva dormfr, um llOi csfoi m a<lo <lc en1
,•inlia lnrnhc1· ecm cessar o post igo de meu <1unr to , pro-
duzindo um l'Uicl o rnonotonfasimo. Ti nh i'l uma curta de
rceom111 cndaçiio do sr, João Rodrigues P ereira. de Almcid .1
pa rn seu p nrci{tc o curn de Villa do Principc. Decidi-me
n envia r csS,'l cnrta ; o ,·ir;ario, exccllcn tc h omem, teve a
~cn ti lczn de pc<l ir emprestada pnra mim um a liteira·, e,
de pois de p nssn r alguns dins t1ocntc cm Ouro Fino, fui
tr ans pol' tudo a Yilla do Priltci pc. .Fo) o ptoptlo pntoeho
quc,u me hos pedou, e encontrei cm snn casa to<lo3 os cu ida.
doe <lo l:1t· p<>t crno.
274 Aur.usTo DE S,\INT·Hn..ArnE

Quondo co mecei. o s11h ir 1 fu i pnsscar pelos morros que


<lcfront:uu a villn. Durante todn a noi te senti cowichõcs
tcnil'cis que 111c impc ilirmn de <lormir, e cowcçnvn n crer
que cstavn sendo at aca clo p or nlgunHl m olcstin c1lla11cn,
qunndo ., luz do dia me mostrou qu e ca tnva coberto de
uma multidão de i.n scc lo~. cujns partes só se podiam <li!•
tin guí r co m n len te, e qu e Linham mcttido a ca beça pc ln
minh n pcllc. Gastei mui to tempo cm me dcscmbnrnçar
dcs@cs odiosos ,miwocs; form áram-sc p apulns uos l uga res
-c m que rnc tin ham m ordido, e, durnn lc todo o dia scuti
artlcnci as crucis. Os ins cc tos qu e nssim me maltrnt nrnm
têm no pttiz o nome de carrapatos miados, e pertencem
no gcncr o ricinrt s. Só nos incommodam d urn ntc os trc:,,
ou qua tro pr imeiros mcr.es ele iclndc, pou co n pouco vão
cresccmlo; ch ega m .i a tt ing:ir, no corpo d os lJu r ros, o tu.
mnnho de u mn avcl:í, e cntõo chnwaro-sc carrapatos gran-
des. Pcfo época em que começo m a crescer sua p icada
não é mnis tão irritnn tc, e· sffo m enos unmerosos. Scju
como Iôr, cnquunto os carrapatos conservam a pequenez
e rli ffi cil evitar de receber unm car;;a ilesses ir1scctos,
quan,lo se penetra cm snrçns visinhns a k 1.hitnçócs e cm
pn slos frcqucntnc1os por .:mirnncs c1c car gn. Os carrapatos
m im.los clc ixn m-sc, ,10 que parece, cahir sohre ns ves tes cm
)>Cq ucnos pe lotões, e Ee disseminam num instan te, Pnra
dcllcs me dcsc ml,nrnçn r empreguei poslcrjo rmentc um
processo que nconsd ho aos vinjantcs. Qunndo p nsscnvn
tinha 11cmprc na miio umn , ·:u·inhn gua rncci c1n de folha s;
<'.Sp:mnvu co m cllas minha roupa se mpre que via cnrrapa·
tos, e esses logo tl csnpparcci:un. Quando esses insectos
conseguem ntt in g:ir n pcllc, pode-se, parn rctirn1-os, ew-
prc;ar com cxito um:i h oJinhn de ccrtt :í qual adhcrcm.
CA PITULO XIV

ESTADIA EM VTLLA DO PRINCIPE. - CA-


ÇADA. -- FUNDIÇ,1.0 E CIRCULAÇ,1:0 DO
OURO. - FESTEJOS DA COROAÇÃO.

Villa Uo Pt·int:ipc. Sun i'undaçiio, l\Iinas. Posiçiio. Runs;


cns:is; i~rcjas; rm1.çn; lojas; preço dos gcneros. As mulhcl'CS
de Vil ln do Pdncipc, - Caç..'l aos vc nclos. Cúcs vcatlciros.
Cinco cspcc:ics de ce1-vos; n cspccie denominndn caffogtwiro.
Irnrosto do quinto, devido ao governo, sobTc o ouro c m pó. -
Historia dn. magistr:itul'a cncanogodo de tudo o que conce1·nc
ao ou \'o. - Cfrculac;ão do ouro f:TII JlÓ Ól'n pci::mitti,la óra pro-
hil>icln. Cosas de permuta; l,ilhotcs de pcnm,la. - Mnnolrn
de cont:n o dinheiro. - Cns"' da /lmdição; modo de íunclil' o
um·o em lingotes. Snlario dos emp1·cgados tln cn sa ,la furnh'ção .
- Lucl'o que o governo roti rn do ouro. Van toc-cns que lÕ!ll os
contrabandistas. - P1·oei1>Rão das almas. Prncissúo dos peni-
tentes <le Süo Frnnei sco. - Quinta e scxta-íchn..s snntns. -
Festejos de coronçiio. T rnjo dos mngislrnàos. - Rclrnto do
cnru de Villu <lo Principc.

Villn elo Principc ó 3. capitnl (fo comarca de Serro do


Frio (193), que ac divi de cm dois termos, o elo Serro do

(193) O Serro do Frio foi Jc,cobcrto p or ANTONIO SOARES


o por ~cu companlieiro ANTONIO R0Dfl1GUES ARZÃO. tlcsccnclcnlc
dcsso aventure iro tlo mhmo nome que foi o prim eiro n cneont111 r
unro 11n provin ciu de Mina~ Gemes (S0utl1., .J/i.u, o/ Bro=., I U ).
Prctcmlcu-50 quo oa polnvrns Serro dn Prfo ou Serro Frio eram umtt
simples trn<lucção iln nomo de Yt1ú11 r ui, d ~do pelos Indíos á região
cm que C311Í aiur:ulo Villn tl o Princi1ie; pa rece-me, porérn, muilo ma ia
llnlu r:il ínzcr tlerivu yvitunii de yvitri, vento, e tu y, frio. - Os uuctO·
rcs C!c rc\·crum Serro ,lo Frio o Serro Frio: prckri o priruciro d ei·
tc3 110 111c! porq ue ê o odop1.1do no proprio 1lis1 ricto, o alilla, como
j~ \'lrno~. 1'1:itrm,i 1nnio 11o d c significar Serro Frio como Serro do
Frio. - Qmmto ii pol;nra serro, é indic., Jn como tendo appro:tima-
cl:,11n culo a synnnymiH de serra (Mor., Dic., H, 672·1); no B rnail,
c11t r cl.nn 10, o termo serra •isnüic., niio &ó uwn cntlcin rlo monlo.nJr:is
276 AUCUSTO DE SATNT•HlLAIRE

Frio propd nmcn tc dito, e o ele Mirtas No vas, ll ns ta di zer


que o principal ruag ístrn<lo da coma rca (ouvidor), e os
cmp r cgnilos do gove rno residem nessa. vjJln. E' ainda a
sédc de uma p nrochin que tem trinta lcg\1as de co u1 pr i-
tncn to, e comprehc mlc onze succursncs e uma popuhç,í o
de cerca d e trinta mil almas. Ccrtnmcnt e que BC acI, a rá
csfn popufoçüo enorme pnrn o inter ior do Brnsil ; tnas é
ncccssn rio rcílcctir que n d e 1'ijuco cetíl ah i incluidn, e
cf!sa vilTn é a mais import:i ntc da provi nci a depois de
vm., Ricn (194 ) .
O quadro es tatístico scg:u iutc <lnr ú no lei to r urnu i<lcin
C.\.ftC!n da popu foç ff o dcs.;iu zona:

POPULAÇ.\O DA PAROCBfA DE VlLLA DO PR1NCIPE EM 1816


Sexo Scxr, Am bo.t ,,.s
mo.scu linfJ /cminillo scxo.s
llr:rn cos 1559 ]669 3228
! n1lios ... , . . . , , ••.. ,, .. ,, · li 3 14
i\fufotos livres . •.• •.•. , . •. 280B 4156 7%-1
csr.ru,·o, . .. ,.,, ... . • 770 82? 1599
Nc~ro.'I l ivre» ., . . . ... . 2011 22 85 4296
eSC:l"ll \" OS. 718<1 437-\ 11 558

To t:il 15343 13316 28659

ou umn porçii.o de c,11.Jein, com o 0ir111:i uma monlan l.s:, isolad:i, e creio
q 110 o termo .serro niio 11csignu j;1mnis sinôo u m:, r euni ão tlc mont D·
1,11.is nu do collinns (Equ ivnr.o Jc S. Jl. Serro ê cn1 11or1ui;uc 1. aem·
pro um mon te isolndo ; serra i: que pode ac r , im1ilcs ou multi 11la.
N, ,la 1'.) . E Hc tcr11to ê, nli;is, pouco usad o. e, cm toUu n p:utc
Uo imperio lmuileirn cm que viujei, n ão u ,; u11plicnr siii iio :,o Serro
du Frio u oo Se rro de S. M;gu cl, 11roximo ,te Sa11la Tl1crcsr1, na
cs1rcmidadc sul tia pro,·incb ,le R io Gr:mUc. - Scjo co mo í õr, n
cnmorco dn Serro do Frio é limitndn ao nonc pcln t1ro,·i11e in cl:i llu-
Lio , ::i IC!l lo pd:i el e Po110 Sei:; nro (Cns., Cur., I, 392); no sul pch
(.Omnrcn de Vill:i Rica . e u oeste 11 do Rio S, Frnm.:iscu, que n separo
d.1 comarca ào Po.rncoui
(19,l) Po r llm tlcc reti, tlo rei D. Joiio VI, à t1 111ào de 6 ile
11cle111 !Jro tlo 1819 (Pir.. ), T jjuco foi scp:inu1o <ln p:ltochin do Villa
elo P rincipc, o lornnu·sc o ~éd c d e Um:l uo,·a porodzin.
VJACEU PF.LAS P RO\'INCIAS DE Rio DE JANEiilO E MINAS 277

Nessa população hnvin:


Sc:w Scxn Ambos !C.:tO!
nlO$Cl1Ji110 Jcmini110 º'
.
:.
~
Brancos
J\f 11J:ilo5 lh 'T'C5
16
63
2,1
li
40
l'.·U
:~
éi
~
Nc~~os livres
cscr:wos

escravos
.. 10
5
142
7
13
116 258
12
23 } 461

::; flr,mco s 9 IS 2•1


n ; Mub tos livres 27 34 61

&
escravos
Nc~~os lh·rc5 .•
csc raYOS
12
IM
2 9
17
93
li
29
]97
} 322

ã: llr;111cos 1 7 B

&
~;
~~

g;
'i\Iufa los livre~

Nc~~os livres

Ilrn11cns
cscr:wos

cscrnvos
10

B
49
13

s
13
23

!l
62
6
l 106

&
n ;

~.
o
flfofotoJ lince

Nc~~os li nce

Drrm cos
cscr;ivos

c~cravos

i\luL,tos Ji\'fcS
4
li
4
3
12

20
6

s
3
l ,1,1

• 2
~ =
~;;
&
CSCf'JVOS
Nc~~os Iincs ,.
cscrnvos
)

o.

g~
e
Br1mcos
l\fu l:i tos li vres

1
C6Cíll\'OS

~~ Nc~;ns livres "


cecrnvos

MAXIMO DESSA POPULAÇÃO ,


Scxu mat.culi110 Sexo Jcmi11ino
Dr;111cos <l c S n 10 nnnos 19 1 De 25 a 30 unnos 19 1
Mubtos l ivros de .. 5 JO, Sll Do 15 11 20 " SM
CSCrtl\'OS do s o 10 125 De SaJO H!
Nc~ros ]h·rc~ Jc . , . 20 n 25 215 Do 40 a 45 308
<;SCr.:l\'05 de . 30 a 35 637 De 10 u 15 443
278 AucusTo oc SAINT-HrumE

Depois dc!!e primeiro mnximo, o ronior numero de


habi tantes se cncontravn:
Sc:to m,uc11lino Sexo fr.minino
Bcnn co, de •. , . , •.• 20 o 25 onnns 1!l2 De 35 n 110 nn nos 162
M11lnto1 livre. 1lc •. 10 :1 JS " 4 B De 10 n 15 " <191
c1cr:wo1 de J n 5 78
Nc i;ros livres de , ..• l o 5 214 Do IS :i 20 281
15 3 20 2U
,.. cu:mvo1 de . 15 n 20 618 Do 10 n 35 '122
25 n 30 618
l'tfn.,:imo tot.ll da popub ção, do . . , . JS .a 20 nnno, 2i2 1
ltlnior numero opós o ma,.iino, Jc .. , 10 a 15 " 2496

C.REANÇA S
Soxo Soxo A mf.tos ('J
mo.1culinn / cmi11iiio se.TOS
º"""' ........ . 82 96 118
Do 1 n S
011no1

l Muhnos fo·rc1 .. •
" C9cravos.
Nc;;ro, l iVTCI •..
" uc rnvo,.
m
78
214
249

NASCIMENTOS EM 1816
321
76
192
!IJ,\
595
154
·106
m

Sexo Sexo A 111bos os


111n.sc11li11n Jcmim'n o ll.'.TOJ
l 111liv id1101 lince •. •..•. .... . 26 5 369 63'
2•1? 282 531
Totul , •.. ..•• . •. 514 651 Il65
Crcan~u mort:u1 com mcuos do um :mno do itln1l c . , . . 11 5

MORTES EM 1816
Suo Suo Aru!,os o.s
ma3c11lino J,:minino
Drnrico.t . ••.•.... 40 •17 '"°'81
Mulnto& liVTcs ••. 231 168 405
csc rnvoa 26 32 58
Nciro1 li ..-rc.:1 185 136 321
183 102 285

1'01.al •• ••..••••••••••• , 611 '185 1156


VIAGE:\t PELAS PnovINCJAS D.G. R10 DE JANEIRO E 11.JNAS 279

MAXTMO DA i\IORTALl DADE

s. mnsculino S. /t·minillv
Pnr:i o, 1,rnncos ,lo (30 n 35 /11111 011 10 ( l nm10
Mninr muncr o npús o
mn~imn ... ... .... {ss 1 nnno
1{.is G mczcs

.
60 nnnos n 50 nnnos
"
'Mu lutos Jin cs llc .. . ( 6 Jn C7.C S 44{1J " 5
IS
Al lnOS 22
22
l\Ininr nu mero npús n { 1 n 5 nn11os 27 { 6 inc1.c! 16
mnximo .......... 1 o s a nnos JS
Mulntos ~ crnvo, • . . , ( 6 7 (SS o 60 nnnoa
ffiC7.CS
1 llllllO
( 5 o 10 nnnos G {ss
n 60
Nc i;:ro3, Tines .. . ( ú mczcs 19 ( 5 10 nnnos 2-1
'
(5 ., 10 :1111105 18 {1~ nn 20s lG
16
Negros cscr:1,·o , .. (<5 o so n1111os 19 (30 o 35 n1111os 18
(30 n 35 16 (45 n 50 JS

A hp1ropieia arrcliatou o m aior 1rnmcro de pessoa&.


Cuusou 11 mor te de:

Sc.~o Sc:rn A.mlios o.•


masc11li110 f c mi11b 10
Bu1ntos • . ..• . , • . .. .
Mulntos Jj,•rcs ••..
3
09
1
61 ]50•
~ s 9
n 5·1 95
78 27 105

To1rtl 215 1'!8 3G3

Oa outros broncos morreram de divcrene cspccics <lc


febres.

A fundução de Villa do Principc J aln de cci:c."t de cem


unnoa. O ouro q ue euccrrav11111 os morros que a roclcinw,
e o que se e1,contrn,·u no e1)crcgo cios Quatro Vin tc11s, que
p:1ssu uhnixo <la villu, attrahirnm os primeiros lrnbit.intcs
280 AUGUSTO DE SAI NT-J:IJI.,.AIRE

(195 ) . Todos cst1'io de nccôrdo no <listricto que esse re-


gato recebeu o nome dn circ unstnncio de CJ UC n primcirn
bateia <lc are ia que se tirou do seu leito forneceu cffcc ti-
vnmcnt.c quatro vi1tccns ele ouro (ccrcn <le 20 sous). l!oi,
:io que pa rece, uma n cgn1 n p rimeira pessoa a cstahclcccr-
!'C on d e nctualmc11 tc cst!i a V ill n do Principc; teve n sorte
de cm iqnccct·, e foi cm Lrc\'C im itnda por o ut ros (196) .
H oje cm <li a .u; Ia,·agcns n~ o rendem tan to como nu-
tis umcnt c; tollavia, quando os mineiros cst,í o de sorte,
poclcm nln<la oh tcr co mpensação 110 seu lrnh nlho. ~foa-
Lrnrmn•mc uma pcpitn de ouro que fôrn cncontrndn perto
de Vílin do Prjncipc, e que pcsnva nO\'Cnl n oit(lvas (324
grnmmns) ; outras j á se cxtr:1hirnm que pcsav111n, <lis~c-
1·rim-mc, nté dm:cutns (720 gran1ma s) , e mio é mui lo mro
cncontrn r laminas de OU TV com o peso de 10, 12 e 14
oitm •as, mus c~sas magn ificas dcscohcrtas quasi nunca têm
scgu irn cuto; é moa isca q ue seduz os minerad ores e os
inci ta o fazer dispcnrlio6 frC<J11c11t cmcn tc mal rccompen•

0?5 ) Um \'111 j:rnto in&lcz, j1i jusramcnlc critic1Hlo por ,l'Eschwtl;C


e C:unl, clm mo11 c.ssc corrci;o Cor vinlw 1fo Q1111tro Vcn ,i:tom.1. c&cr~-
,·cntlo prov:wclmc1110 cor ui rif111 por corrcgos, como no11tro lui;ar cs•
c:: rr..,.cu corvos cm \' C::T. 1lii mcsmn palrn'ra c11rrcgos. S(: ro~~c ncccs·
s:1 rio corrii;ir lotlo! os erros 1lc~sc cscriJJtor, o tr:ilmllio !crin liío
lnui;o co mo faslitlin so. Procurari:t foi::cl·o si com isso j u1i;:ts5c rc:i•
li2;1r n!i;o 11c 111i l ; ., obr;i, por~nt. J o ,·i:i jnnte d e que w trntn n11ui
õ b oje cm J i11 ri MiÍ s nq11il ntnJ:1 pelo seu justo \1\lor p:ir., que ::algucm
! cjn trn tntlo a ir uclln L u1m,r infom111 çõcs gcoi;rnphic:is.
(196 ) Villn J o Princiro foi crii:-i1ln cm vilb a B <lc jwciro
J o I i H , no governo rlc D. RRAZ DAL'l'IL\SAR. E'!t:í sirn11d;1 ans Hº
17' <lo lot. r. nos 333º ·~S' do lo ni;, :i N.E. 1lc Vill:i Rica (Vide Mcm.
/,i.11 ., \"ol. VIU, p .. Il ), e c5IÚ n 3.200 pés tlc :1hi1uclo cru r clnçiio no
u ivei do mar (Sp ix u l\for1. ). Sci;11 11Jo Cn s:il (CoroJ;., J, 396), sc-
sn ido por Spi:<t u Marl ius, niío ha n1:1 i1 tlc 106 lcsun s de Villn do
Priuciro no Rio de J 1111ciro; mas, n !ci;uir111os P iz:irro, existem 12 1,
o c~ lu ultimo c,tlculo concorJ:i m:ii, com o meu; p ois, 11dmi11i111ln
ns 11i1111 nr in~ iuJ ic:Hl ns p or Pi1..1rrn de Rio :i Villn Hicn r. de Vil!a
Ricn n Col.ns Altni, 5ll[IJI OIIJO, cm sci;uitla . que sc jn ncccssnr io cout:l r
3 lci;uus do Cnw s Alt:is a Cocnc~, t: rni bckço o iliucrario <ln moncim
sq;u.inte:
Vucr:.i\I Pí.I.AS PnoVJNCL\S DE Rio DE JA NEIRO E l\IJNAS 281

sa1loa . Aliás, como o.s h nhitau tcs ele Viila <lo Principc mio
têm, cm gera l, cscrnvos sufficicut ca pnt·n cst.tbclcccr luvu-
gcns tlc cert o vuh o, só os inni s rico!'. se cntrcgum :í ex trac-
ção <lo ou ro; os demais dedi cam-se it agticul turai e têm
f(l ;;cm da s pelos nrrc<lorcs d:1 vilfo.
O ou ro dos ar redores de Villa do Principc é de lin<ln
côr. As vczc11 se o encontra disposto cm ve ios; porêm, na
mn iori :i d as Yc1.cs, cst.í. Jispcrso nu tcrrn nrgi losn de que
se compocm os morros circumjaccntcs e nqucllc cm que
cstlÍ: cd ific:u1u u cidade.
Essa lcrrn é de um vcrmc1ho cnrrcgn do. A pociro,
n qu e dii lugar, !u jn mu ito íacil111cntc o interior das casna,
na ves timentas e n rou pa hrancn, e pnra consc,·var-.sc nli;um
acc io , são ncccssn1·ios cuidados p crmnncntcs.

lcgwu
De Rio ilo J .,nciro a Vilb Ric:1 . • , • , ... , , , , • • • • 80
" C111:is Alt:111 •• ••• ••• ••••• •• , 8
Coc.ic3 3
Po11tc do J\foch:iclo . .. . 2
D11n1 I1on1cs . .. ........ , .. 3 ½
lti1mhé . .... ,1,
Ponte Alln . •. . . . . 3
Casp.ir So.zrcs .,... 2 ½
" Sumitl ouro , . , 2 ½
" Co11ccit1ío 4
Tt1poroc:i 4
T.i11:111huuc.1 11i;n . .. .. 2
Villri <lo P rindtw •.. . . , . . . 4

To1:1l ..... ... ... 122 ½


Scnlc-sc, ., liús, fJ l! O to<l11s cs~:11 imlicaçõcs uiío pan.,m <lo uvn•
li.içõcs oppruxim.id:is, e é provu~·cJ 11uc por mnito 1c111po :t in<ln niío
,e- as pouun pcrfci1 :1mcnlc c:oi::ict :i~. Scjn como íôr, si é m.i is ou
menor; certo 1111c ClfÍsto, co mo J iHc P i1.u rro, 42 lc 1,11.11 de "fori::ann11
:i Vill:i ,Jo Principc, é hem tl nro 11uc esse csc ri plM !e cqni\·ocou ,
qunn<lo in<licou Tijuco como sicu111Jo :t 38 Jcguns J c Mn riu nnn: pois
qu o n c.1 pit:il do Dist rictu Oiílnaantifcro c!lÚ mnis nfost:iJu 10 lcsune
q11a Vill:t do l'rincipo,
282 AUGUSTO DE SAJNT-Ilu.,\ IRE

Viila do P ríncipe comprchendc ccrcn de 700 cnsne e


um populnçiio de 2.5 00 a 3.000 in dh·i<l uos (197) . Es1:1n
'\"ill n está. edificad a sobre a encosta <lc um mono alon;a do;
e suns cnstlS di spostns cm mnphith cn t.ro, os j ardi ne que
entre cllos ec vêem, suas igrejas cl isscDUn ndas fal'malll um
con j uu clo de us pccto mui to agradavcl, visto dns eleva ções
proximae.
A parte oricntnl <la vilfo. é muito mcJhol· construitl u
que a occidcntal, e ê lá que se vêem ns priucipncs igrcj us,
a camara e 1t lntcn<lcucia.
As ruas eiio p ouco numctosns, .e, Irn m aiori a, colça <l ns.
Aa p rin ciptlcs c:itcn<lcm-sc de les te <l oeste, prir.illclam entc
ú l, nsc <lo morro; e cndn umn dcllns ,1ch11-sc ,:u1sim ti::1çu<la,
cm tod o o comprimento, q1.rni!i no mesmo plano. Só as
ruus tro.nsvcrsace segu em o declive tlo morro; têm , porém,
pequena extensão.
A maioria dns c:rsne é cnin<líl, e os port:ica e eoix.ilhos
dai! j.incllna s1io, ger.tlmcntc, piutu<loii em ci nzcu to iwit nn-
<1o marrnore. Al guu1ns n iio têm mais que o re:r.-<lo-chão,
ou,.rns po~uem m:iis um an<lnr. Na fren te cssus casne
es tiio no rucs010 nível qu e n rua; como, porém , C!'l tÜo com-
trui<las cru tct·rc no in dinndo, foi ncccssnrio procurar nl-
gum mcjo <lc conscrvnr-lh cs o nivel, e n:ida se encontrou
<le n1 nia pratico <lo que npoinl-ns pcl:i. pnrt c. trnzcira sobre
c0Ju1nn m1 muito clcvn tl ns. Do mesmo modo <JIIC cm to1lo
ú resto dn p ro,·iucin, ns telhas afio de cn n n1, e os tclh u<los
avnn çnm menos soLtc n rua q ue os <lc Villn R ica. As
jancllas n õo eão t,io np pro.'i: imnd,1e com o uo Rio de J n-
ndro: nl gmuns pos:sucrn cuixilhos de vi dro; ou tras, cm
mnior numero , süo simplcfrncntc fcchni.Jns por postigos ou
gelo:sins. As ensns de sohr.1do têrn pcqueuoa h nlcõce de

097) Si é vcrdn dc cunio o diz o ar. .i\fowc (Trnucb, 1>. 2H) ,


qno cm 1809 :i 11opulaçiio do Vil! , !lo P rineir,e. sub in :1 5. COO olnms,
iuo Jtrovtiria como, nesses 11l 1imo11 tempos. u11 m inus <lo poiz ao
C.'t&Ol:lrlltn.
VuGJ.t M PELAS PRO\'INC1AS n.E Rio DE JANEIRO E i\'hNAS 283

mndcirn ; cm prirtc alguma, porém, encontrei verdadeiras


v,mwclns ou gnlcrins. Cri du cnsn possue um pequeno jar·
diru cm que se plantam, sem ordem, h,man cirn s, mamoei-
ros, la raujcirns, pé~ de cnfé, e se! cultivam, n ma is, co uves
e nlgumas cspecics ele cucurhi tncens . Dus j oucllas que EC
abrem pura o c:1 rnpo gozn ,se de ngrndavcl pnnorumn:
avistam -s e 11s cosns 1hoxi mas cutrc mcndns de ma88:1s es-
pessas de vcl'durn forurnd:1 pelo nrvorcdo dos jnrc1ins;
mai s além descortina-se o ,·nllc estreito que se estende no
p é dn cidntle e cm cujo fuudo corre o Qtiá tro Viulea s ;
tlo outro lndo do v:.llc o olhar rcpou sn crn :1llur:1s quasi
que completamc utc cobertas da mais lintl.1 rch•n; fiun l ,
mente, nos pJ:iuos mais cliotnnles, nlgum:is moit as de ar-
voredo .1,c uvi st,un entre os morros.
Ob ri ga do a retrib uir ns numerosm1 visitas CJUC recebi,
tive oppor1unidndc <lc ver os interiores <lns priucipacs
casas e nchci ,os longe de offcrcccrem aspecto op ulento. As
vez es os rodopês e lall cirns siío pintados (1 imicaçúo do
murmo1-c ; no mai s ns pnl'ecl cs, simplesmente cnindaa, núo
nprcscntnm mais ornamentos que pequenos espclllOs e al-
gumas grovurna m;1l eruoldur ndas. O mohili.:1rio dns p eças
cm c1u11 se recebem as " isit.1 s consislc uni camenlc cm cn•
dciras :m ti g::is de j:icarnn<lí1, de cspnl<lnr mui to alto e as-
sento de mndcirn cohc::r to de couro. Qunnto no mnis nfto
se vêm, por pnrlc nlguma , nem sccrctnri;1s, nem anundos,
e n cnsn de meu hospe deiro p odia, o esse rcspci lo, ser
ei ln dn como n uni ca cxcepç1ío.
A intern)cncia é um c<lilicio in signifi ca nte, situa do
fó r a <ln villa, no p é de um dos morros que defron tam esln
ult ima. A casn da c:mrnr.:t é de aspecto rua is modesto
cruc mu itus casns pnrticula rcs.
Niío c.xiste cm Villa do Principe n enhum cs ln belcci•
menta de ca ridad e; cm com pcmwçfio, porém, n ão foi cs•
qnccitln .a couslrucçiio <lc templos; poi6 c1uc, n1ém da
matriz, contn m-sc quutro outras que devem sua fuudnção
284 A UGUSTO DI•: SAINT· HILAIRE

no zc1o dos fiei s. A ptimch·a é certamente uma ·due mnis


Lclfos e grnndcs vistns poi· mim, !llé eo tiio, na provincin
das l\Jin:1e. Sun ru!lt uctura 6 :ipc1ws Je m.1dcira; os in -
tervnllos, porém, que cn ttc ~i r)cb::iw os hnrro tcs são prc•
en ch ido~ por esses grn1ufos 1ijo1os cm forma de pnt.tllclc·
pipcdos que já ol1sc L·v.íra cm D.i rbn cczw (adobes ) . Niio
se cn coutrum ncs!la igrcj,1 o rn.1tuc11tos de decidido rn áu
gosto; t odavin 1 é preciso cxccptuar duas cspccics de anjos
de mnJcirn que scn·cm de CD ndcJahros ll cutradn do sn:n-
tuo.rio, e que csti'io vcstitlos como gucrrci11Js. Poi: ci ma
da portn da i gi:cj::i hn mnn trib mw, e sol,rc o nltnr-múr
crgu c,sc, sCé'lmdo o costume., um.:i: Jong,t serie de dcgrrn.1s
dcstinttdos n rccehcr cas tiça c..'I e r11ru ilh ctcs de ílõrcs, A
Eacristia é mt1i.to Hmp:i, bem il1umin.ida e cspaçosn; o
que é tan to mnie nccc~s.lJ:io .uc&sc p,1iz, porquanto os Jio.
mcns runis rclaeionndos se rc1.me1u 1tas eneristius cspc·
rando que o sacerdote comece a miss a.
Alétu d,1 igrejn p arochfol pode-se citar ainda as de
S. Frari cisco e N. S. do Cn rmo, que aúo lincl:\s e bc1n
nrcjmlu:1, A ul li ma cst.í ~dificíld n cru unrn pc gucn n prnçn t
<'· pnrn Iú se ' sobe por ltzn.1 csc1Hfot·i a Lnstante alta. O
interior é Ln stnntc clnro e ot·on do <lc d ou1·,,dos e piutnr11s ;
estas cs tõo hem longe el e se poderem consi dcrnr ohrns-
prim ns; mas devem os con\·i r que grnndc num ero de tem-
plos nossc,a niio possuem melhores.
A pequena p rnçn de r111c ,, cnbo de falln r, e na qual
cstõ. construida a igreja elo C;,nno, só é pn vimc11tnd:1 cm
parte ; no ent an to é de a:1J,ccto .'.lfogre e .rc:;u1a r; 11s e.isas
dispost ns cw seu pcrjmetro são limp as e hem constr-uic las ;
e fin11lmC'Jll C, ó cmhelJc?.nda pela vc:;ctnçiío dos morros
q11 c a d oIIUnorn por todos os ludos.
Não existe cm Villn do Priucipc 'Um un ico clu1foriz,
e os luc Litnn lc s siio obd sndog n. ir hu!:car nc, vallc n n$un
de qu e ncec9si tum~
\TIA.CEM PEL,\S P nO\'ll'/C IAS Jll·: R IO DE ]ANElllO E 1'-fl N.\S 285

Ra nessn cicbc1c, duns e.stalngens, e um11s clozc ou <1ui 11-


zc lojns, llmns de comcstiveh•, ouh·ns de quin<1uilhnri:111,
Jou çn, tccidoi; lJUnsi to,Jos ele p.l'Ocedc11cin ing:Jcz.i, etc.
Muilas vczc9, como succc dc igm1lrncntc cm mui tos outros
1u:;ar!';;, o mc!>mo mercn dor ven de simuhnnc.1meu tc l1chi·
das e tcci<losi n~ssc caso, poré U1, n Ioj:i é diddidrl por
um hioml10 cm que cxisrc 11ru,1 porta de conununic,"Jçâo,
(' 1 por esse 1n0Livo, 11s mcl·cndorins sccct1s niio se acham
misturados lls liquir:l ns.
A mnio1·ia dos <:ornc.,tj\'cis se vendem por hnixo preço
iu1 c11pi 1al do Seno do f ' rio. No v.irejo, o alqueire de
forinl1.1 cnsl ;t 3?5 rêis (cerca de 2 fr. 70 e.), o de fcij,io
680 réjs, de milho 300 réis; n ca rne l8 réis (cerca de 12
e.) n Jihrrl. Um fo r te pnr de aapnlos não Cfü>l« mujs de
750 réis (ccrc,"\ de 4 fr. 70 e.}, e o nlugncl Jc. uma boa
ca!líl .u 5o vnc além de 2$000 r éis por mcz (12 fr. 50 e.) .
Não ohstautc, os c mprcgn<lo!I, q_uc, como se verá adinntc,
rcccLcm sa l:u·io!I clcv.Hio.!1, niío vi vclJl folgndo s. Não po·
dcm deixar de nn dnr J1cm trajn dos e st~as mulhcl'cs, ilizcm
todos, cxgo lum-l hca os rec ursos com o amor que têm pelo
l uxo.
As mulheres ntoS lrnm•sC mnia COI Vil1a Uo Prj n cipc:
que nos outros l ug:nrcs c1u que estiver.a atê cntiio. Em
quasi todas as r.aan, c m que entrei de visita, nprcscnt.'1•
nun-n1c as scnlrnras, e foi-me per1Uütido conversar com
cllns; n,io posso, poL·Cm, gnb ar tnnlo .eu11 hcllci:a como .i
;11llnhi Jidndc.
Não existe nu cnpital do Serro do Frio ncnJrnm desses
cstn1clcciwcntos cm <JUC O!I J1nLitu11tcs tias ciJuilcs curo•
1iéns vão t>rocurur distracções honestas. Não se cncontrnm
aqui nem cafés, nem po.!!Scios publicas, nem hiblíothcc,1&.
A cuçncln ele \'cados é, no que pn rccc, uma <l us prin -
ci pncs dístr.tci;õcs do!i h uLi tnnt ca de Vil1a tio P r jncipc, e,
cu1 gera], dos de tot.la n província tlAs 1\'linas. Foz•ac sem •
286 Aucus·ro llE S,\tNT-Illl.AmE

prc a r:ôlv.illo (198). Utilizam-se, ucs.sa c:1ç11 1 ciics cha m a-


dos vcadciro.ç, cuj a ru ça pnrc<'.c mcs tiçnd:1 como a de todos
os cães do Brnsi1, e p,irticipa r da do 1chrcu e da. do
grande ciio clc corso. Seu p cllo ~ gemi mente nrn1ivnclo ;
têm o corpo fi no e nJong<Hfo, focin ho comp ri do , orcll1 a&
cu r tíls e um p ouco cnhidns, cauda longa e pontuda . Niio
siio fech ados cm ca nis como 010s da Europa; é-Jh es penuit-
ti do nncfarcw pclns cas as, gera lmente ajoztjados do is n dois
com urn., corr ente de ferro, e sfo alimcntn doa com ang ú e
cnngicn. Chq;,1oclo ao hosciuc cm que se deseja cnç.i r,
sepa ram-se os c,"ics; estes se di!lpcrsnm , e começ am a en-
saiar logo que fn rcj am um ve ado. Os caç:ulorca conscr·
vnm-sc fó ra ela milttn, formand o um semi-ci rcul o; o ani mal
p crsc:;u ido procmn nlc::mçar o cmopo, e cac uas mãos
dos t;CU ll perseguidores. Quando os cnçn clorcs rccouh cccm 1
p ela voz dos cã~, que o veado vn c eahir <lo bosque pcJo
lado opposto áqueJJc cm que se enfileiraram, procuram
a golopc uttingir a óda da ma tt n pch qu nl se supp õc que
o animal vni passar, e nlcn n~nl- o, assim, com a rap idez da
eorridn.
Affirmilrnm·mc exccll eut cs caç::idorcs C'Xistir1 nos nr•
redores de Villa elo Prínci pe, cinco cspccics <lc ccn•os que,
todn s c11 as, perdem annualmcnt c n armaçú o. Uma <ldlae 1
chamada catingueiro ( <la pnl nvra catinga, máu cheiro ) ;
de ve seu nome ao che iro dcs .1grn dnvcl que cxha)n, o a foz
1·econhcccr p elos cães. Este odor é clcvido ,'\ uma suLs-
ta ncia de côr verde escura q ue enche uma cavidade pro•
fu nda que se encontr.1 entre os dois cascos <los pés ti·azci,
rol!. Os catinglleiro.~ coneti tucm wna p equena CS[lCcic
com a altura mnximn1 disscrnm•me, de:: trcz pés. Quando
jovens .!:iÜo mosquc;-i dos de Jirn uco, e, cnvcll1cccudo, tor-
nom-sc complet amente fulvos. Seus chifres, que medi,
ti:m <lurts e wcin pollc gn<las e trcz de co mprime nt o; não

(198) Pelo 111cno11 iusim aur:ccdcu com n (J UC ,·ou descrever.


Fnllarci nlburcs do outr.a cslJccic do cai;.:i .
Y tACEM l1CLAS PnOVINCJAS DE Rio DE ]AN F.IRO E i°\'lrNAS 287

se nnuifio.:i m ; são qun si rcctos, e v:lO diminuindo de gros·


snra cle.,;dc a h nse .11é o ápice, que termina cm pont n; sua
cór é de uru bran co sujo ou aein zcntntlo cow ,1lgumas
linh ns pu,<las (199).
El'll•TnC fo cil oh tc1·t na c.:ipital do Sc1To do Frio, in•
formaç ões sc0 urns sohrc tudo que coucc i-nc ,í caça; p ois
que m cn hospedeiro a tinha como selt principal d iverti•
mcuto (200 ). P:1ssei quasi um ruez cm sun ea.ini, e duran te
esse tc w po uão cessou de me p ro 1Jjgnli zar ns muís cnpli·
Y<m les 11rov11 s de boa Yont1ule e nmiz1ulc. Er:t imp ossivcl
ser nlgucm m elhor qu e o follccid o vig;:i rio s r. FRANCISCO
RODllIGUES RIDEin O DE AVELLAJ.l . A" i'" se clwm a·
vn meu hospcd ndo r. S na casa cstnvn abcrtn n qu em q uer
que fosse; o pobre cst.iva cer to de .1hi cncontrnr nuxilio , e
jamais q ua]qucr pa1·ochinno dess e digno pnstor foi ator•
mcntndo p,m1 p:lgamcnto de taxas ccclesinsticas. O or.
F rn.ncisco Rodrigues n ão crn homem in,; truido, não era.)
tampouco, muito esp irituoso; todavia, ex pcrimcn to.vn,sc
prazer cm sun comp auhia, porque sua lJCDa alma cxp:tn·
diu,sc cm t udo o que c1i zi11 1 crn de gcnlO :iffnvcl e nlcgrc,
e huurn r consluntc.
Aprovcitci•we d,'l miohn cs ta din cm Villn do Prin·
cipc para ir visita r n casa cm que se funde o ouro cm pó
(c<tSIL ela fun d içiio) ; nntf'..8, porém, de cntrn r nas wioucine
c1oe processos pn rn esse fint usndos, aclJO que <lc\·o di1.er
algo ,1 respe ito ela circulnçfio d cfSC wc tal na ptovincin
il as l\Iina~.
Já se viu qu e os pnrti eufarcs podiam , mediante ccrtns
condições, _extrnl d r o ouro <la tcrrn ; mas, no 1Ucs mo tempo,
eram obrigndos n pngnr ao governo a quinta parte do tC·
sultado de seus trnhallloe.

099) O c:llinguc:iro é o ccrv,u si'fnplicico rnU, IIJ.


(200) J 1í ~fJ \·iu (JTlC o~ ccclcsia11icoe LrJsitciros 11 iio ! <! privnm
Uo pni1.cr ela caço.
288 A UGUSTO. DE 5AINT· fl 1LA 1RE

Estnbclcci mcnt os destinados :t fnn<li çiío do ouro fo ram


crcn dos cm q ua tro ou cinco sé dc3 ele comarcas, a snhcr,
Vill a R icn, S. J oii.o de} R cr , Snl,a ní, Vill n do Pl·incipc
(20lj, e cm ca<la c:omczrca exi stem fu ncciouarios cn cnr•
r cgndos <lc tudo o que se rc lncion.l com cssn pn rte <la ad·
min ist ração. E ssu funcçii o cm origin nrinmcnte rcm1icJ a á
,lo primeiro mag istra do dn conrnrca que, como DC verá pc1o
continnação, tem o nome d e ouv idor; e, por essa m c9ntn
ép ocn n,ío luwin, ah aixo do ou vidor, parn <l isk ihnir juetiçn
cm primeira inet nn ci11, !l in ão jui::cs ordiriario..., eleitos pelos
ci<l ndãos. Poste rior mente crcnrom•sc pn1·a ns t rez co m a r c<1s
de Viila Rica, S. J oão tlcl Rcy e Snlmr.i fun cc iona riO!. qu e,
com o ti tulo pnrticnlnr <lc in tcm lcntc do 01tro , fo rnm cn-
cnttcgndos de dir igi r ns eas ila cm q ue se funt.1 c o o uro cm
p ó, e de t om nr couhcciruen lo dos dcli cto:1 r elat ivos ao
contr.-i bnndo desse metal . Só u n co marca de Vill n do
P r incipe, cujn pro ducçiío d o ou ro era mr.nor que a ,la ~
outras (202), os ou vidores continu nram cxcl"ccml(l cuumhi~

(201 ) P i i:l rTo Õi,\ cm um n p.:iss:icc m <lc 611:l o bra, que :z nnlr rt!
do c,1nb cl cr.cr rcpn r ljçõc1 po rn 11 fun cJição cJo our o fo i c1t11h cm 1709,
e , cm oulr o l u g:, r, tfü: fJII C fo i c m 1719, S 0111l1cy im1 iru a Unta •l.:
1i20. Um., dcun, tl u:is ultinm~ <l nt:1s é u m ais vcros im il.
"E ~h te """ o ,Jr n, ,; ila ,I~ r. tl r n a um bu, da llZO. o ,d r nu,,la qn. •
un ,l o md< Je J o nla .r~ J auoh e íom , t a •J11Jo Jo <u,1u ao , or tr ai la, qno fam
lun ~•t tJc n1!u r, r arl i~õ• .,,. ~!1 110, . L"C n, , ~,n,ttlc ' º' li ZI é '1"• 1•~,!,r!o,n, ,t1Ja
o • •i••to d• w nro • '"" r alo dc,rct a na ,· l•rern ,n odtLm•, (1,.,,.,
o -." ,l,nh,., o,
Juu J otla« , ,.i. "º ''ª U t A ,Jo .,.,.,l,o~,.,, • ,.~ rrncut, , fol "º" º onno ,111c n,J, .,.,., ., Ca» •
1t1l10 Ullntuoiin1;1 11to oa u, 0 J 3 "'" ~'lA 1<,~ ~•·• rc• ,I• , e lnro u ,n , r ctnl ,1 , 15 ,
1 .S o i1 U3 t ,d A ""'º N>ln " 1Jt,. lo <lt ~~ •1 u'. 1a l~• {V, , l {IN"d"'"" 1/0 ,\íc,f.,11,.,;, ., J ., Cn><J
rla M ,x:Jo "" ' ~" " ' ""'" nn u ro,i( Jo ,/• 1861 .•• pdu Ur , Ca w,Uda ,/,:, ,1:c,,,lo Cut1 t/n l,o,
lt lo da J.,,,d ,u, IH.!, r•~. JS ). N , ,lo T,"
(202) Ent 1~1 2 e 1813 a comurci1 1lc Vilfo fü cn prod uziu , lcnno
m cdio, ccrc;1 do ci u co \'Ct cs m ui,; o u ro (Juc a do Serro d o f r io h· i,Jc
E! cTH.,,, J oum. vo11 lJrns., II) ; c1m 11h ilu:i, t.cG1,nulo P h arr o, n ão
rendo oo 1bczo 11r o rn nís c1u c ,J 011 5 :,rr ob a s nos :11111 0 , comm m 15, e é
do 111c 11 ~n h ccimc n t o (Juc n i111cnJcn ci11 tl c S.1 h nrll, íníi uil nm cnt c
menos pro1luct i,·11 quo :1.111 igomcnt c, d:í, uo cnlnulO, 2 :i rro h :1s p o r
tri mc$lr!l (1 818), I s10, nliih , n ã o Jt:vc c~pi'l nla r; ;;o i.; 1111c, nos t11 U1oe
du 18) 2 a 1813, se co11la\'."lm , :.c i; ut,c1o cJ'Eschwc i;c, 193 l:n·agc u s 11!1
orbila d,. i111e11dcnci:r <lo Vi!ln Rica ; l &! na J:i i111c11dc11cin de S:1L:m1,
Vucr,::\f PELAS Pno,'INCUS DE R ro DE JANEll{O E MINAS 289

1ivnmcmtc as funcções de in tendentes do ouro. Entretanto,


depois do ch cgnda do rei ao Brnsil houve ainda 11mn mo•
t1ificnçiío: juizes de fóra, nomeados pelo governo, tom oratn
o lugn r do::J jid=es ordiriarios, n,1s dh-crsns comarcas, e foj.
lhes coufinda n inlc111lcncia do ouro (203). Emfim, mais
i-cccntcmcntc 1ml1stitniu-sc n tlcsignnção de intcndcncin
pela de inspector do ouru, e, ncssn qunlidnile 1 os jui:::es de
fóra percebem 400SOOO t.lc vcncimcnlos. Acho que não
necessito t.li1.er que II comarca de Parncnhí, crcncln cm
1815, não cxpcdmcntou as mudanças ele que ncabo de fnl.
lnr. Ln opcna s se inslilnirnm jui::es vrdi11arios, e no prin-
cipal magisrrndo 15 que foram confindne ne funcções de
inl co<lcnlc do ouro.
Existiu nnlig.imcntc cm Villa Rico umn cosa do moedn
cm que se cu nhavam peços de ouro. J\1oc1lciros falsos
cetnb clcccram•se cm nlgumas porte s dn provincin, princi·
pnlmcntc n n zona de Cntae Alt ns. As mocdns que fnh ri-
c:wnm linham o vnlor íntrjnecco igual no clns legitimas;
cvitavnm, por ém, pog:ar o quinto ao rei, e lucravam n BC·
uhoringem régia n o cu nha gem ele mocdns, Pnra ol>vinr
11 cs9e incon, cnicnt c 1)[ohibiu-sc complelumcntc o uso de
1

167 na comarcn <lc S. ) oiio dei Rcy, e unicnmenle 97 1m de Vi!l:i do


l'riueipc. .A p:irlo oriental tio Serro do Frio é cxeh1,ivomcnlc ai;ri·
colíl; os l.rnLit:iul c! ,ln p11rtu occidcnlul 6C 1lcdicom cxclusivomc11tc IÍ
crinçio do f;,1tln; fin:ihncutc, n.:is i\linns Novn~ rmpriomcntc 1lilo&.
ontlo j,í nüo hn"i:i, Ju 1812 o 1813, ruols de 1l )ov::igons (E,cliw.},
tulntilniu-rn n 111incrotiio pctn cnhura <lo milho, Jc nHucor, tlc., e
principnln1cu tc, Jo nl1;01lociro, o n pcquc11R quon1iU1111c 1lc 011ro quo
oim)n nhi se cxtroc tln sôlo, pounuJo quasi q11c complc1nmcnlt! 1Í
Bah ia pelo contrnhn1ulo, nõo ,•oi ter ú c:a.o Jc h111diçiio Jc Vilhi
do Principc.
(203) O cnq;o tio intcmlcntes do 011rn propri:1111ento dito foi
aupprimi,lo, ,cgundo P h:i rro, imr Jccro10 ele (j de tlczcml1ro Jo 1Rl1;
totl:l\'i ,, 11.irccc, 11do que Jiz o mcimo nnlor, '}nc holl\'O cscc11çiío 11ncn
:i intendcuci:i Jo Villa ilu Pri11cipc, e 11nc, lic,s;i ~·ili:i, o, ouvidores
c1mtio unr:m1 in1cmlc11 tcs 01,j 20 tlc jull10 Jo 1815. (Mcm, l1U1., \'01.
VIU, p. IJ, pog. 90 o 136).

lt-w,cn1 Y. 1,0
290 AUG USTO JIE S ,\JNT·HIL,\IRE

moc dns de ouro na proviDcía dns Min ns (20.1), e niio foi


ma is pcrmitti<la si niio n eireu bçüo de ouro cm pó. Quun.
do se comprava :1lguma coisa pcs:wa-sc n q unnlidadc llc
o uro ncccssari n pnrn pngnr o ,·nJor, e o v iajan te vin·sc
obriga do a trnzcr sempre consigo bala nços portotc is.
Além diS!o a circulaç.:'io do ouro cm 1~ó nprcscnt ava
gravis!limos inconn nicntes. Aiim de aub'UlCll lnr o peso
do metal mis tu rnva-sc tcrrn ou ureit1 , e se utili zavn, prin.
ci pal1neut c, ucasa fo lsificaçüo, um a cspeeic de areia Iui•
lh unte dcn omiuada ogó que se encontra parn os 1:idos de
Sa bará.
Com n chegada Jo pt·in cipc n ci reulnçiio do ouro cm
p·o foi cflmp1ct:1mcntc pro11il,i da , e só os ta berneiros con-
servovaru n permissüo de poder rcccliel,o c m pagament o
oté a importnuci o de 4 oitavas (30 fr. ). Estabcieceroru·sc
casas de conversão ( casn.ç de. pcrnmtu ). onile os que pos-
:miam pequenas qu :mtiJ a1lcs de ouro cm pó as levava m
pnrn recebe r, cru t roc:i, bilhe tes, chn m ados de p crriwta , de
um v iut cm de ouro n me ia oiravri. E s!tcs hHh ctcs eireul nm
como d inheiro cm toda a pro"in ci,'l , e, qua nd o se
p o!sue cm mãos cer l.a qunntidnJc qcllcs, po tl c-sc Jcynl-os
,is intcndcuciu s el o ouro e pcrmufnl-os por lrnrrns; toda vin,
p or oecasiiio da miuhn viagem , j[1 se com eçn vn a proceder
com menor escru pulo nns trocns, e jri ec hn vfo r espon dido
n portadores de bilhetes que não havin di nh eiro. Sej a
co mo fô r os q ue mnntê in casas de pcnuutn nfio recebem
por isso nenhu ma rctri1m ição; goznm, porém , cm rccom-
p crn.a de seus tr,,h alh os, de cer tos 1n·ivilc gios. O g:o,,crno,
tendo soffr iclo pcrJ ns consid crnvcis com a mú qualidade
do ouro forn eci do pclns casas de pcrmutn, ordenou que
nlént do q11in to que lhe cm devi do, sc rfrun retidos, cm
l'irtutlc dn <l cp rcciaçüo, uns ta ntos por cento, vnrin,·cis
sl!gu ndo o lu g:i r c m que o ouro fo i rcco1hjdo, e, parn cssu

(201\) A c:asa dn mocJ:t Jc Vill:t Ric:i foi su11prim iJn 110 mcz
Jc jullio Jc 1735. (V. Mcm. Msr., ,·oi. VII I, p. II),
VuCEM l'EU.S Pn0\1NC1AS DE RIO DE J ANE.mo E i\h NAS 291

vcrifi ençfio não hnvcrín gr:m<lc <lifficul<lnde, pois que o


proctiea lrnRt n pnrn fazer reconh ecer tle que localida de é
01·iginario o m etal (2 05 ).
Recebe-se o ouro cm pó nns cos ns <lc pe m1utn nté o
,,ofor de q uatro oitavas: úcima <lcssn quant i<ln de é-se ohri-
gn<lo n Jevn l-o ós iu tcu dcncius. Os cmp regn4los dn o<lmi-
n istr,1.çfio cohrmn o qui nto que lhe é c1cvitlo; fun<lcm o
res to y> nrn cntrcga].o no propric turio, e cadn burrri é fun-
<li<la com o proprio onro fornecido.
Quan<lo um l1omcm quer levar ou•o em pó u umn ÍJI·
tcndcncin, vai wunir-6c n a cas.1. de pcn nut a do lugur cru
que h;1l, itn, de uma cspccie de passapor te {guia ou curla
de guia.) qnc iruüca n quanti. da<le de ouro que leva, e esse
pnsim portc é pnrn o por tador um a salvngun rdu que o im-
pede <lc ser inqu ieta do pelos soldados cncnrrcgados de dar
busca nos contrnlrnndi ~tas.
Do .i.ntigo costume de fozer circub1· o ouro cm pó no
J•rovi ncia <la s Minns e de pcsnl-o constantemente, rcaultou
o de ainda se con tor cm vinteus Je ouro e oirn v11s, que n iio
sii o m aia q ue os representant es cm vulor <los p esos elo mcs•
mo 110m c. O vin tem de ouro v;1lc 37,5 réis, cnq n unto que
o vin tcm de Portugul, Rio de Ja11ciro e pr ovincias uílo
nuriforos, ap euns conte m 20 réis. Qua uto :í oitava, cousi-
dcradn como moeda de curso, equivnlc n 1200 réü;, e é
l;;ualmcutc y>or essa somma que se rccch c, nas cusr! s

(20i) O ouro 110 V l\ln tlo Princi11c é, ~onto jií o tlissc :itrn1., 1lc
bcll:1 côr; o tlc Mim1s Novas, e, cm p:n licul nr, o tle A r mrunhr, é 1lc
11111 ninnrcllo ~obcrho; cmti m, cnco nlr;i.sc cm 11:i hir:1 do .Mnto tlc11tro
u11 ro Jo to11os os nrntizcs, tlcs 1lcr o nm:ircllo vi\·o ntê n c,ir Jo chumb o.
O ouro Je Cocaes e Jc l nricioun.tlo, tli:.:cm Spix e Mnrt ius, é 1l c uma
1111 rczn uotnvcl, m ;15, 11m côr núo é um;1rcl ln ,·tvn ; mu iins VC7.c!!-, 111cs•
mo. C pnlli ib e se Dppro~ima Ua do cflhrc. O tilnlo 110 ouro vari:i,
ii;u:il111 cn 1c, sc(;llntlo ns l ocaliclr11lc~; o 011 ro ele Mi11;,5 Novas é. ser.d·
mcnlc, Jo 24 i1uih11c~; o dos nrrc<lorcil Jc S:ilrn r:i ó tlc 22 11 23 1111i·
lotes, tc rnio n wilio; 1le Co11151111lins, 1lr.: Sr1Unrrí c111 rnrtir-ulo r, tlc 18 :i
l'J k ~ (Sp i,\'. e i'lforr.); Jc Villa Ric n, Jc 20 u 23 (Spi:ot o Mnrt.); tlc
Sa11t'Amm, perto ilc hahira, 23 k., 3, etc.
292 AUGUSTO DE SA ! NT-Jl TI.,\JRt:

de cnmLio, o peso de uma oitava; m:1s niio é mcuos ver-


dade que seu valor intrlnscco é fr ccp.1cntcmcntc muito
nrn is alto.
Como jii disse, fui ver, e stando cm Vrna do Princípc,
o cstaLc lccimc ot o cm que se funde o ouro cm pó; fui
muito hem rccchi<l o pdos cmprcgnclos, e rcsponde.rom com
cxtrcmn complaccncia n mit1has pcrgu nt ns .
.A menor qunu till,,clc de ouro que ec pode lcvnt· ús
intcnd cnci as, para reduzir a lingotes, é n de oito oitauas.
A Jl ri rn cir.i opcrnçiío fei t n é :1 de JJ CSnr o mctn.l de stin ado
; 1 ser fundi do. E' o thcsonrciro o cucrm:cgado dessa opc-
rnçôlo. I nscr eve, cm umn follrn solta , o nome do indi-
viduo que leva o o uro e o peso cn con tr:lc1o; cal cula o
q uin to devido no 1·ci; indica. no Ole!mo papel c~c qui uto
e foz: n sub tracção. O ouro que restn pa ra o proprictario
í•, depois disso, cntrct,ri.10 no fu ndidor, e um dos escript u-
ru r ios dn intcndcnci a dcYc assietir ii opcraç:io. Collocn-sc
o out·o cm l>Ó cm um cadinho, rnist11rnndo-ll1c um pou co
de limullin de fo rro. O cad inho p osto sobre o fogo, é
rodcndo e coberto de curváo; no cnLo de nlt,runs minutos
ofasta-sc o can·:io que cobre o cadinho, e, com u ma pinça,
dci ta·:1C mn pouco de suh1iru ado corrosivo. Rctirn-sc. cm
seguida, o cndinho do foruo, e clcnnurn-sc o 011 1·0 fundido
cm um rnoltlc nlicrto, cm que se p:issou m:ci te. Qu ando
n b arra se formou é rctiradn do molde, e m crgulhnd n nu
aguo. Toda essa. op craçiio dura cerca de dez u1iuutos, A
Lacra fnn di dn é entregue no 11judante ensaiador, qu<! grnvn
numn das extremidades as nnnae de Portugal e un outra
uma -t!Spbcrn nrru ilbr. O mes mo Iunccion.irio imlicn cm
seguida, no Iiugotc, cm que iumo csec se fund iu ; grnvn o
numcrn de ol'<lcm, e en treg a-o ao c11s«irzdor chefe. Es te
ult imo pcsquizn o ti tulo, opcrnçtio que por1c c...:igir ccrcn
r1c meia horn. Qunn<lo ec eucontrou o titulo, o ajudante
ensaiador jndicn-o so Lrc a ha.rra mediante um pu ucção;
VIAGEI\I PEL,\ S PROVINCL\S DE R10 UIZ JANElltO E J\II NAS 293

põe a mnrcn do ensn iudor, e, cm um dos Judas da harrn


cm t(ll C se retirou um pequeno pcd.iço p ara reconhecer
o titulo, grn va 1t letra R. A hnrra é lcvmln cm scguiU u
ao thcs01ueiro que n pcsH e inscreve seu ti tu lo e peso Jta
folh u soltn de que jii. foliei. O peso da h.irrn é inscripto 11a
mesma pelo ujuda nt c cnsaindo r. Fina lmente, o pómciro
escrivão lavra um certificado chnmn clo guia, que, assignn•
,lo p ol' cllc e o jntendcntc ou i.nspcctor, d c,•c ncompnnh nr
a hnl'l'a nn ci rculn çiio. Esse ccl'tifi cMlo in«licn o peso do
omo cm pó lev ado ó. iutenclcncia, o vulor Jo quin to co·
hrndo pelo governo, o pcrn cl 11 hnrrn , !C U li. tufo e seu valor
raum crnrio. Quanto ás foUrn s soltas que ec n em, por
ass im <lizcr, de matrizes ás guias, siio reun idas cm mnço::i
e gun rdadns nn jntcnclcocin. As ~in s s,ío imprcssne-, e o
cscriviio n âo tem mai s que prc cnchel·ílS com as indicações
vnriaveis. Qu:mclo o que levou o ouro cm 11ó 1·ccclie u
hnrrn, usignui cm um rcgisto 1 uni rcconhccim cuto que tem
:is mc!'mas jndicuçõcs que n gu ia. Es9cs rccílios siío im•
pl'cssos do mesmo m oJ o C]U C ne proprias sufos, e tomhcm
n ão h n ma l:1 nntlu n fazer qu e csc l'cver nos lugnrcs cm
Lrnn co. Os p1'Íncipncs fun ccionnrios d;1 casa da fu mlição,
t:ics como o th cso u rcfro, o fundi <lol' ch efe, o cm1aiuclor
chefe, recebem caJo. um <lellcs 800 . 000 réis de vencimen-
tos (5 .000 fr.); os outros cmprngodos tê m ordenados me•
11orce.
Não é unicamente 209'0 que o governo ga nha no ouro.
Tem um lucro de 18% na opc roçiio cln cm1bngcm de moe-
das, e os purticulnrca perdem aind a 2% pelo modo irrcguJar
por que se faz o e11saio. Vê-se, portnnto, qu e h:i grurnlc
vnntagcm cm ín'l.cr-se o cont rabando tlo ouro cm pó; por
isso, todos os anaos 1 npczar da vigi l.tncin d:i n chuinistro çiio,
subtraenl-6c o.os direitos valores co nei dc ravcis. Cowo
muitos i\-linciros pngam com o ouro c ru pó as mcrca J orias
11uc a dquirem no Rio de J nnciro , não é parn admil'a r que,
jú tendo garnntido nssim um l ucro de 40%, 1·cvcudaru cm
29,l AUGUSTO DE $,\ lNl'-Ha.iURE

sun terra, essns mesmas mcrcu<lorias por preços quo pouco


di ffc1·c m dos <ln cap ital , cmbórn ven h am sohrccarrcga <las
por taxus adunuciras e g.:ls tos ele transp orte, E' assim riuc
cm Cuyaliú, rcgiiío tão lo ngí nqua, o conlralrn ndo dos d i:i.
mnutcs fornece aos J1ah itr111tcs n rc:;aliu de a<lquirircm os
obj cctos de q ue têm n cccss i<laJc p or p reços tiio )m ixos
como nos portos.
Es tive cru Villa do P r inci.pc <lurau tc a qu aresm a.
Trci vc:i:cs 1ior semana ouvia passar pela run um a dessas
proci!Sõcs que clta mam procissão da s almas, e que t êm
por ohjcctivo oh tcr <lo céu u lilicrtilçfio das alnws do p ur-
gatorio . S:io or dinariamente prec ed idas por um a mn trn-
cu; ne nh um saccnlote as acoru p nnhn, e aiío uu icnmcn tc
consti.tuid ns p elos habi.tnntcs <lo lug:n. r possuidores ele YOZ
ma is agrn<lavcl (206 ).
No domingo de Rnmos, ,1p 1ís o pôr <lo sol, houve tam•
bem uma prociss:'io de penitente& <ln irwu ncladc de S5 o
Frnudsco. Es tnvam vestidos co m umn cspeeic de nlva
brnnea que lh es cobrin n nncn, e cnmiuliavnm lent amente
cm du::is fifas, cnntnndo com voz pouco clcvnda, Cndo
um clcllcs lcrnvn na extremidade de 11m hastiío umn vé1a
envolvi,la por uma espccic d e fontcrnn de papel cm Iorma
de cône invertido, nbcrto por cima. E m seguida ás du ns
filns de pen itcr. tcs, que, na m nio ri:1 , crn m mul,1.tos e negros
Jivres, yjnli a um ando:r sustentado por qua tro pcsaons,
no qunl cstavu uma imagem de tuurnnho tHl lural rcprcscn-
tnndo J C!Sus-C h r isto c.11:rc;;audo n crll:t, Em sc.1;:,ru idn n esse
nndor cn minhnva um sacerdote que levava o Siln tissimo,
e grnn<lc mttltidão rfo povo cn tninhando sem ordem fcclrnvn
o p1·cs ti to .
A quin tn•feirn aan tn é eonsidcrn<l:t ncs6c lugar como
11:is mniore s festas <lo nnno: n esse clin niío se trnha11m, e
se cc1cbrou, na igrcjn mut rfa de VHln do P ri ncipc, uma

(206) Vi proci!,Õc9 l:ics como :is Bc:ihcl do dcscrc\'cr 1111110 cm


ltubirn como cm Vi!ID Jo l'd ncip c,
VIAGEM l'El.AS PnoYINCIAS DE R.Io DE JANEIRO E 1\JJ N,\S 295

missa com musica , :'í qual assistiram cm tra je de galo 0:s


pessoas de ma ior considcraç:i.o do loc:i1. Oe mu sicos, todo s
hnhi tnntcs do di stri cto, cstn w,m reun idos cm um n trihun:i ,
e o publico n iío tomo u 1in rtc nos can tos. A musica era
nproprin da á snnticlnclc do luga 1· .1ssim co mo ii sol emnidnde
dn festa , e foi perfeitamen te executad a. Vn rios Uos can-
tores tlnh:m1 opti mn Yoz, e duvi<lo que cm qualquer cidade
do n orte da Frnnça de pop ul nç,io cqu ivnlcutc, ac cxccut na•
se um:1 wissn musica d a tfio bem qua nto casa o foi. Os
p nroehos, não sendo ob rigados n officiar cm missus so·
!cmnes, recchc m uma re t ribui ção t ocb s as vezes que cele-
bram um a. Fornm os irm ií o.s do Santis.simo Sacrnmcnto
qu e cuslcnra m, cm Vill n <lo P r inci11e, n d.'.I. qu..intn-fcirn
santa ; o vigado r ecebeu 4.000 r éis (25 fr. )~ e 03 ndjunctos,
qnc serviram de diacono e sulMlincono1 foram pngo.s na
mcemn proporção. Como n irwand,:ulc não era então ric a,
u,ío se cclchrou ne nh uma dessas ccrcmo nins pra Licndas
nessa épo ca c m nossas ig rcjns, v orque tc ri n sido neccssario
pnsnl- ns a o vjga rio. O San ti~sirno Sncrnmcnto fi cou sim ·
plcsmc nte exposto no nltnr-mó r, e mio , e e rgueram dcss11 9
capcl lns que entre nós se chamam pnruisos, altares portn·
tcis ou mOnumcn tos,
Na sexta-fei ra snnta 011 officiuc!I i1c officio trnbulh nram
tão p ou co co mo na vcspcra; n indigc uci a, po rém, ela s
irnmndai1ee, não pcm1ittiu rcn lizar-sc u111 unico oilicio.
Jú ec ti1Lha ,a ummciado, desde muito, por toda a
11rov in cia , que n coroação do rni de Portu g,11 e elo Brasil
tc riu ]ugar no Rio de J ane iro 11 6 de Ah .. il (1817), que
era n ilia de P aschoa . Qu i:r.-sc tnmhcm celebrar, cm Villa
do Pri 1lcipc, e.sise uota\•el ncoutccimc nto; c m conscqucncin 1
na vcspcrn soltitrntu-sc, fo guetes e hombns durante o din
lodo ; á tarde do mesmo d ia todas as cn sn s fo rnm illumin n-
cln8; os principncs hnhitnntcs pnsscnrnm pelas ruas acom-
punhn clos rle bn u<lns il c mmica, c, qunndo o grupo chegou
no cant o da p ra ça cm que residia o cm·,1, um dos cmprc-
296 AUGUSTO DE SAtNT~Illf.,\lllE

gnclos da thC$Ournrin leu um pequeno pocmn em h onr.i


do sobcrnno; fin almenlc, os negros dnnsnrmn durante t oda
a noite.
No din ecguintc , dia dn fe sta , pcl:ia dez horas, os
mclllLros cfo cnrnara 111u11icipnJ1 (camaristas), com o onvi-
dor ú fr ente, clirigirnm-sc ii igreja c m trnjc de g:1In.
O om• i(] or lcvnvn um mnnlo de ec dn ncgrn, com prc-
gttcn<lo miu<lo nns costns, e l:u:gns pregas aos homlltos i
Lru zia ó. cabeça um cnpcllo rc do111lo muito Jrnixo , e n a m iio
n Jon gn vnra h r,1ncn, i:;ymholo <la su n dignidade. O s ca•
maristas calçavam supato s cow fivc ln s, mefas dt: 1:cda
branca, c:1sacn e ca lções negros e u mn vestiu de selim
hrnncoi tinha m uma lon ga gravatn de filó ou rcnd:t que
dP.scin do n1to do pescoço atê o cs tomago ; e, por ciurn. <lns
suas vestes fl uctunvn wnn cnpcl de seda negrn com goln
de sctim branco, e dchrunda com umn hngn fitn do m esmo
estofo. Cobria-lhes n cnbcçn um chnpéu n Henr;que IV,
orfo do de peJlos brnucos e com pJuma dn mcsmn côr; o
hotão desse !! chapéus crn bnstnn le rico, e gcrnlmcntc or·
nndo de grande numero <lc chrysolith as, Como o ou vidor,
os func cio n,1 r ios ttaziam un mão um bns tão de ccrcn de
seis pés ; mns, cm vez de hr.'l nco, cro dourado, e, nn ex·
trc ruidadc superior, vinm-sc mi nrmns de Portugal
Os ca maristn s e o o uvi dor ouviram a mi:;s.i n1inhndos
crn duns filas no meio <ln nnvc, lo go nlrnixo da entr,,dn
do côro. Como n mi ssn n5o c m pnga, foi dita cm vo-i
hnb.:a . Qunmlo terminou, os cnmaristas, o ouvidor e os
principacs ci dnclãos c nt rnrnm nn casrL da canwra. Lú !!C
leu umn formula de j u ramento q ue cnd n um 11s!lig11ou po r
suu ,·ez, enquanto um dcstacnmen to dn milidni reunido
:i en trada el a igrcjn mntri:,,-, da\'n t iros de fuzil. O ouvidor,
durante n ass ignuturn do juramento, me fc7, scutnr no seu
ludo; mns, na minhn qun]id adc de F rrmccz , conteu lci-mc
cm acr sim ples expcctndor. Após o jnl'nnicnto \'Olto u-ac
á igreja, e cantou-se um T<: Dcum com music,'l, que fo j
1/IACF.l\t PELIS PRO\'INCl,\ S DE R10 DE JANEIRO E l\Il NAS 297

nt.Jmir:ivclmente bem execu tado. Dessa vez a camara e o


ouvidor foram pnrn o côro; cada ca11rn ri.sta, aS3im com o
os pr iu ci p ncs mornilorcs rccchcrnm u m ciri o, e me quizc •
r nm prcstur o. mesma hon r:u-iu. P elo fim do Te Dcwu,
um sacerdo te, que faúa ns funcçõ es c1c suh-diacon o, n prc·
fiCnton o incenso ao ouvidor e ao:1 m embros (] a ca mara .
Qunmlo o Te Deum terminou os dois almolaceis (es-
pecie de inspccto rcs de polici a), e o juiz ,lo ,,ovo monta·
mm n cavnHo. Eram s.,c:;uiclos pelos principocs ci<ln<lúos,
npós os 11uacs vinh am os canrnrista.s e o ouvidor. O ju iz
do povo levava um estandarte com ns 11rmns de Port11g:i:l
e nir1 rehnv.:1 entre dois nlmatnr:<!i.~. Em toJns na esqu inas
e en c1·uz ilh ad11 s os trcz cuvíl lli:iros pn ra\•am, e o juiz do
povo ;.tritnvn: Viva o rei dos rei11 os unidos ele Portugal,
Brasil e Alga rv<!s! O pO\'O dcscohr in-.se, e 1·espondin viva!
Qu11ndo o cor tej o ac:ihou 1lc percorrer n cidnde, voltou :í
portn d:i crtsn da c,wwrn, e 11h i se flcn n d ispcraiío.
Á tn n1 inh n nrnsc;1 rn<los, qu:i. si to dos ;i cmados de snbrc s,
se cspnUrnmm pcl:i villo. Niío ioi, porém, cm ]1onrn <ln
coronçiio qu~ le,·c lu ga r c~sc c.irua,·.il: totlos os aunos,
gnran ti rnm•mc, cllc se repete no dia de P asehon, n as <li-
,·crsns 1wrtc!' 11a pro\'in cin. As umscn rns qu e puss av11m
pela cnsa do curn sn udavnm-no, e cllc respondin 1í emul a-
ç.i.o. Um HWf;O Lc Jcl lcs, en tre os qtta cs lwvia muitos ho·
mc11 s diafnrçados cm mulher, JHI TQU n a praça cm que cu
eslava mamudo, e se poz n d:m snr o batuque; grande
numero Jc senhoras se .1ehnvnnt ás j.a ne]l:i.s, e observei que
nenhuma de1l ns se retiro u du rnntc essa d:msu oh!ccnu.
Qu an do nnoi tecc n fi.zcram•8C luminnr ins como nn vc s·
pera. Os ucgros, crcou1os e nfricunos, puzcram·se a pas·
senr pclns r uas; estes, fo7.c11l10 ouvir sua musi ca monoton n
e cansativa , e os primeiros can tnnclo , cm tom menos u n i·
forme, copfo s cm honrn ;10 sobera no. E mquaulo isso, umn
1,artc dos prin cipa cs hahitnntc, percorri a ,1 villn a envnlio
e font nsi ados. A medida qu e march a"nw soltnv,un•se á
298 AUGUSTO DE SAJNT-liIL\IBE

sun rctnguardn bombas e foguet es ; pnro.vom iis cequinos


das runs principucs e dois dentre cllcs rccitil\'am repeti-
damen te versos cm que se fazia. o pancgyrico do principc.
Quando o cortejo chegou dcírontc ri casa do Yig:trio, fez.
se-lhe uma pequena s:rndaçõ o. A fcsla terminou por
dnmae de neg ros que 9C prolon ga ram b:u;tantc pela n oi te
a dcutro: fõrn cclcbru <la do modo mnis brilhante possivcl
com tão escassa p opul ação.
CAP IT U L O X V

DA ORDEI{ JUDICJARIA .E ADMINISTRATI-


VA NO DllASIL, El\1 GEHAL, E, EM PAJI.
T!CULAR, NA PHOYINCIA DE MINAS GE-
RAES. - DAS MrLICL\S E DO HEGIMEN'fO
DAS MINAS.

Div isões <lo Bn1sil. - As <la provi ncia dns Minas. - Cnp itiu~s
ccncrncs. Seu despotismo. Exemplos clc lyrannin. !<leia~ de
um cn.pitüo-p;cncrnl sobre o povo que r;ovc rn avn. Mudunçn
ope rado. pcln chcgudn elo 1·ci D. Joiio Vl no Brasil. F'ncto
h ir;lorico. D. MANOEL DE CAST RO E PO RTUGAL . Obsb-
culos qu C! encon trnvam os capitii.cs-gcncr aes melhor int!.!ndo-
nndos: ic.lcins do sr. J. C. A. DE OYE NHAUSEN. - Dn
ndmi nis tl'.:i.çüo da justiça, Da s divcl'sns instancias. Ou vidor.
Juiz ordiimrio e jui.z da /6 ni; di{forcnça que existe entre esses
magistrndo s. Nomenção dos j ui:c11 oi·d inarioa. Assessores.
E scr ivães dos ouvidores. Tabclliii. cs; distribuidor. Officios
ven didos e dados. - Justiço feit:\ a portas fechndos. Lcgis·
ln.ção portugue:r.a.. - J;.enti<lfio da justiço.; me io cmpregndo por
um c., pitiio gene rnl pn rn Inter com que os dc\'cdoi-es po.gasscm.
- Do j ustiçn criminnl. .luiz da. vintc11a. - Junt a do c1·imo.
Numcto de :i.ssossino. tos commctt iclos tm nu:i.lmcntc na provi ncia
dns Mhms. Pr isões, prc:;i<l inrios. - Empregos nccu mulndos
pelos oiividore.~. Seus vencimentos. Rcfle:,:ões J1obre n accmnu·
lação. - Dive rsos lugat·es occupn c.lol! pelos juizos do f6ra,· seus
vcneimcn to!I. - Dns ccunaros; membr o~ que ns compocm; pro·
vfoa s. Attrib,iiçíio <lns cnmoras. Sua principal dcspczu ê u
crioçiio das crco. nças abondonad mi. Su as rendas. - A lmota..
cois. - J1ti; do povo. - Commn n<lantcs . - Regist ros do estado
civil. - Da:; mil icio.s, St1a bon apresentação e snbordinaçii.o.
Seus coroncis; estes nomcinm os oí !iciacs do seu 1·egimcnto.
- Lei dos tri ntn esc ravos. - Dos tl.?stamcntos , Tribunal dos
ausentes. - Do regimento das Minas. Sua composição. Rc·
siclc ncin. Funcções dos sohlndos. Seu soldo. Officines nggte•
g ndos. - Resumo (207 ).

(207) Nüo ncccn ilo rl ir.cr <JIH!, ncsto capit ulo, npcnoa qu h: des-
crc,·cr o quo cxisti:a pcb Cpocn d e mirilia vingco1, quer di ze r, 111<:
1822, poucu m:i is ou menos.
300 AUGUSTO DE SA INT-HILAlRE

Quando deixei VilJa do Principc hnvin já quat ro


m czcs que estava cm Minns; conv ivia com homens i1lus-
trndos, e oLtivcra inforruoçõcs áccrcn da a <lministrnção
do pu iz. Ohl'igndo continu amcutc o indi ca r, no decurso
dcs ln nnrrnth·a 1 o nome dns di ffcrentcs u1 ng istrnturns 1
creio ni'io dever protela r mnis n lnrcfn de do r a conl1cccr
o orgnoizaçiio judiciaria e odmioi6trath·n da prov inda de
1'finns Gemes.
V nri11s dcpcndcncins dcssn a dministrnçiio eão ns mcs·
mas para todo o Ilrae il ; como, tod,wia, soh o sys temn cn-
loninl, cm.ln ca pi tania for movn, de ccrtn forma, um estado
dietincto, difficil .seda núo existirem diffc rençn.1! m nie ou
m enos sc nsl\'cis na administrn çã o <las tlivcna s pi:ovin cias:
d,1rci o conhecer no decurso dcel:t tacs diífer cn~as, na mc-
1)i1b do que me fôr possivcl.
Antes da rcvo ]uçúo que mudou tlc .ispecto o impeda
,lo Tirasil , essn reg ião era «lh'lll ida cm vustns porções de
tcrritol'lo de que 11 maioria tinh a o uomc de capitnnias,
e algumas o de proviricias.
A cnpi tnni:l de Minas Gentes, que o os occupn nesse
momento, c0rnpreheudin, com~ já o dieac, cinco comarcas,
as do R io dns l\Iortcs, 1le ViUn R ica, do Seno do Frio,
de Snhn rú e de Pn racntú.
Crul.i comarca se subd ividia por sun vez cm termos,
e as séde.9 de termos, co mo o..s de comarcas, tinham o nome
de villas (208).
As capi lnnins tinlrnm â fr ente do seu governo crtpil ãcs
gc11 erncs, cuja auc.:toridadc, qu.isi illirnitnda, er.l ao mesmo
tempo civil e m ililar. EscoJh iaru-sc .ecmprc grandes se-
nhores que se queria favorecer, o u ás vezes, tnlvcz, nfasl ar
do pniz. Livres de qualquer vigilnneia, saudosos dos pro·
zeres de ,uma grande enpital, cheios de Ucsprczo pcln

(208) T11 lvcz provinci11s cxhtom c n, que C!!ll p:<1 lan:1 termo, e
m esmo a Uc comarca .sej am Uc.sconhcci1I:,s,
V rA GEi'>t l'ELAS PnoVT NCIAS OE llIO nF. JA NEIRO E MI NAS 301

regiã o que govcrn:n·:nu, <levorndo!\ de têdio, niío tendo


mais c guncs com quem trntnr, rodcndos de aduloclorcs e
de escravos, esses enpil"i'íes gencraes enl rcgavuru-se bost,1nte
fa-equcn tcmcnte o tod os os ca prichos do despotismo ; e a
voz do povo opprimido não porliu ch egar até os ouvidos
do sobernuo que rcsidin além dos mares. Si .,Jgucm, sen-
sivC'.l :Js injustiçns, Ia1.ia, p:u:a queixar-se, uma viagem n
Lisho:i., cncontl'ilV,1 o th rono <:crendo de <llnigos e pureutes
de seu persegui dor, e após despender sommas co11sidern-
vcis, yo ltavn ii po tr in ncah mnlrndo ele desgostos.
A1oruns !neto.; que se p 1rss,1ram cm VH!u Rica dnrllo
u ma ideia dos netos de trrnnuin o que se cutrcg,wum, Ílll
vezes , os c.lpi tlles genenM.
Um goverun<lor '·exigira que se usassem os cnbc llos
cor tn<los. D.is jnncll::is do se u pob cio :ivistou um mulnto
que 09 tr.lÚn longos; mnu dou bmcnl-o por soldados, e,
emhôrn se 1n11 11sse de u m homem livre, m nndou amnrral-o
no pelom inho.
Um cupit:io e um de scru sohlndos pretendiam nmli os
1:,Jqnil'ir u ma c nsn que r;e devin lc-vnr (1 praça. O eo1dndo,
tendo inu ti lmente supplica do n se u chefe c1uc n üo lhe
fizesse eoncur reneia, Ioi rogar ao ca11hão general que fiC
interessasse cm seu fuvo r. E ste maml ou convià 11 r o ca-
pit ão n remrncinr ó casa; es te ultimo, porém, retorquiu
que o negocio n,io crn cm uJiso luto dn alç11<ln do gcncrn l,
que a c.isu lhe convinha, e -que n arrc mntariu. Por c.ssa
resposta o geuc ra 1 m:md ou prende r o officin J, e o co11Scr-
"ºu r ecluso por v:u'ios mczcs.
E ~tavn •sc pum executar uru crimiuoso q ue Íôr n co1,,
dcmn ado á morte. O general mette-sc cru cnLeça de sn l-
va l-o. Envio no juiz u nt s.11:gcuto e alguns soldados c.o m
ordem de 1·ccbnrnr o culpudo, e de paf.sar a fio fle espa da
lodos os servidores da justi ça, uo caso que se rccnsusscm
11 oltender 11 rcquisiçíto fcitn. O j ui z n principio uiío
queri a deixar ir o edrn inoso; tornou-se mais trntavcl,
302 AUGUSTO DE SAINT•HJLAmE

porém, qua.ndo o sargento lhe deu n conhecer a ordem


completa do gcncr:il,
Eu proprio tive, por :1ssim <li;,;cr, sob os olhos tristes
exemplos dn nrn ncira tyrnun icn com que ce rtos c.lpitãcs
gcnc r.,cs pr'occdiam cm relação n seus infcrjores. Viajei,
durante n1t,"llm te mpo, sobre ::1s pégudas de um homem
que, tendo sido nomeado capitão general, ncn b:lvn de se
dirigir a seu po sto. Antes da p:1rtida do llio de J anciro
tinhn nrrnnjndo unrn comitivu de vis avent ure iros, e cs::io.
h'opn, nvu nçnndo como qu e c m tcrrn conquista<ln, se tinha
cntrcbruc nos llHtÍS mo11s t t 11 o so s c"ccssos, e ci, pnlh:íru 11or
todu n parte o terror.
O despotismo parec ia tiio nat ural ao s n(lministra<lorcs
que 11111 cnpit5o gc ucrnl, aliás notnvcl por sun brnn<lurn e
modcrnção, sustcutava pernnt c mim que, pn ro s!!fcm rcs•
p cit.1<los, os capitiics gcncrncs dcv.i:im mante r-se :i. ~rnncle
rlistan cin de seus ndm ini strndores, e não ter com cllcs ou-
tras refações n1 ém d:i.s cxigicln.s pcl:i.ii n cccsr> itladcs ailmi•
11is ll·,1ti v:11;. E is mu is 011 m enos como cJlc !!C cxpr imi,1 :
11
0s pdmciros h :1biton tcs <lo Ilrn sil fornm , nu mnioriu,
h omens <le. l.rnixa condi~ão, neostumudos a cxtrcmn sujei-
ção; commuuicararn n 8CUs d esccu<lcutcs esse esp irita de
servilismo, que é nin<la reforç,1 do pelos que consta n te•
mente ch egam de Portug,11, e não pcr tcnecm a classe SU•
pcrjor :i de 11eu.11 nntcccssorce, Em um sup erior q ue
desce até cllcs, julga m ver um homem ({UC ac coo·
aidcrn de flC U pro prio nivcl, e trat am-no com pouco.
cons ideração". lln , sem clnvi<l:i. nlgo de verdadeiro ucssns
ohscrvnçõcs. Um povo dcgr,:nlado por lon ga escravidiío
n1io po de, sem inconvenientes, !!Cr fie umu horn p:1rn outra
trntndo com se tivesse n noln·c trn<liçilo de u m governo
livre. Mas estú no proprio inte resse dos govc rn nntca pre•
pnrar p:i.ufatinnmcntc os povo s pnru um a l1e111 comprchcn·
did n Jiberdncl c. Si D. J oiío V I, ao ch.egor ao Rio <lc
J aneiro, tivesse dudo a seus subtlitos amc r iconm1 institui.
çõcs que cstivestieru cm h nrmonin com n n o,•a ord em de
VIAGEM I'EI..\ S Pr10\'INCIA S DE RIO DE J ANEIRO E i\i!JN,\ S 303

cois,u, se ti vesse procurado melhor cicn triiar a feri do.


ah cr tn p elo systcma colonial, o impcrio do Brasil tnlvcz
11:io ti"csac passa do pcl:ts tcrrivcis vicissi ludcs que por
pou co nõo p1·ovocnrnm 511a perda.
Pnn1 fo lla r com justiça, é ncccssario, to da vja, convir
que o csta hcl cci 111cn to dn côrtc ele P or tugal no Drnsil
lrouxc algumas mod üicaçõcs fcl i·1.cs ao dep]ol'lwcl esta do
de co isas que ueabo de dn r li couhcecr. Ern mais fn cil
Jtcr-se i nformndo no R io de J:m ei1·0 do que cw Lisbon 1 do
qu e se passnva un B,1hi11 1 cm l\·liaas ou S5o Pnulo. O r ei
era ncccssivcl i po<li a-sc,lh e dirigir snpp lico.s co m fn cifüln·
ele, e os cap itães gcncrac9 scn tirnm, Hnu lmentc, que cxist in
um pode r superior n suo auctoddndc. O exemplo segui n te
provn1·ú mesmo que chegou a h.ivcr fun ccionarios eu lp n·
dos c1uc 1 nsnmlo, sem duvid,1 , dos rcCl1rsos do favor e <ln
intrign, conscguirn.m triumplrnr do seu CO})it5o gen crn l.
D. MANOEL DE CASTRO E PORTUG AL, homem integro,
qu o g:ovcrn n\•o a provincin <los I\1inas qu nndo l ií passei,
denunciou ecrt:is m n1vcraoçõcs exercidos por funccio.
nar ios in fluent,:s. Os culpados for~m, 110 enta nto, con•
aervnclos em suns Ílm c~ôcs, e o c:i pitüo gone1·al passou
pelo di ssnhor de ser obrig:ndo n viver en tre pessoas qu e
clcsdc então não podi n dcix:ir de ter como inim igos, co n,
fo r tnclo, nliii5, pelo reconhec ime nto do povo, cujos in-
teresses defendera.
O facto que acnho de rcb tur pro\'a , nli ós, qu e si certos
cn pi1:ics gcnc1·acs frcqucutcmcntc :1husnrn m de snn au ctO·
ridndc, outros hou ve qu e se concluz irnm <le form a n mc-
rcccrcn1 elogios. Pelo época· cm qu e p_crcorri o Brasi l
cstnvn m cm cxe rcicio capitães gcncrncs mui to di gnos, e,
nlém do de Mina!! Gerncs que ncn ho de nomeu r, posso
.1indn ci tar os de Go)·01:, S5o·P:iulo e Rio Grn11 dc. En·
tre tnnto, os mel h or intencionados do s capi tfics gcacracs
.nem sem pre cxccutavnm seus bcncficos <lcsignios, porque,
301 AucusTO DE SA1 N·r-H1L,\JRF.

nn p1·opda natureza dns coisas, cnco r1trnva111 invcncivci!


vhstnculos.
O sr. JO,lO CARLOS AUGUSTO D'OYENITAUSEN
(208-a), que, depois de governar durante varios annos a
provin cia de Mato-Grosso, fôra enviado a Sêío-Paulo, il ir.in
<JUC havia u·cz phnscs ua vi,la nclmi11istrativn de uru ca-
pit.io general, 11 feb re com dcl irio, a febre sem delírio e a
prostrnção. Um genera l p artia pnr,'l seu go,·crno sem co-
11hcccl-o ; sabendo, porém, que l he fôrn con{inc.ln n ndm i-
nietl'nção de nma região cm qu e tudo crn novo, tudo cs-
t:wn aindn por fnzcr. lmn giunvn poder :.1rr,111car uma rc·
gíô:n immcn8,'l :i harhnric, e jJlustrar-sc realiza ndo grandes
coiso.s. Clicgm•n com a cabeça ch eia de plimos de todns
ns csp ccics; toibvin, depois de tom nr conhecimento das
locnlid ndcs, c:ipacitnvn•se que suas idcfos, concch idns na
Europn ou no H.io de Janeiro, não eram nppJicnvcis no
interior do BrnsiJ. Em hrcvc deixava de dclirnr; modificavn
seus p rojcctos; adap lrtvn-os melhor tÍ região, e p l'cp.1rnv:1-
sc pnr:i cxccutal-os ; não co u tara, porém, com os obstn·
culoe. Os horncns e as coisas oppuuhnw-Jhc umn força
de inercio urnis dil[ici l de vencer CJU C a nrnis tcuaz; dna
rcsistcncias. Dcsgost:i.va•sc e cnhia cllc propdo nessa npn-
tlii:1 em que cslnvnm immersos todos os que o ro dc:i.va m.
A!l funcções judicítn·ine, p do menos no que co ncerne
no ávcl, não cntrmn nn:i ultrjl,uiçõc s dos c:tp itúcs gcnc-
rncs. A jm.tiçu é distrilmitfo po r todo o Brasil, cm priA
mcira iu stan cin, pelos jui::es ordinarios e os jui=es de
fóra, e cm segunda pelos ouvidores.

<lol ,~:~·~!n,:.~i•:~::":•":: .. ~~<~~;~:1, t:~: ~::r.J;t:,:1,;.,~'."'::i,_a,~: ~••t:r.· !::! •:;~


IU I, • 'I''"· r•• ,., ••nt1lLulJ~ ,!~ llh,lo rt • mt r<llo, .Jc .,dlch11,., , I"º'""<ª" ., rtoc·
f5n 1•nrulo, inrn lflo ,Jo l"b n••f""" 'Õn J11il~k•, •íint do for{ or " .. I.Jlc.,{ÕD il o J>r l·
m<l•o i1np ,r~ilor, que n~.. •111u lo "' '"" 1,,.,,.,,ncn10. ll'Oy,~nli•u ••11 H 1111nclou no1 11',••
ro 'I "" ,;,.h• "" $ ,nulo e r.o C•n,d ho J o };110,I,,, ""im oon,o i noolondlil~il• 1,,,.
, ilcho , r< !on1Dn,lo " portu~"""· foi . ;.,J , 110,ouilo go1 crn,.Jor ile :O.!•i~mL!qu• ' "'
JBlG, ·ro1 10 ou q1>1 r. uc«u,
VIAGEM PEJ.AS P n0V1NC1AS DE Rro or. JANElílO E MINAS 3 05

Dos onvidorcs nppclln,sc pa ra o t ribunnl d,i MI ppli-


caçiio, jnstalln<lo no Rio <lc Juuc ico e composto de mn·
gistrn tlos Jcnominndos dP-'>embargudores, e., si se julga
conveniente, app clla- sc dircernmcntc parn case tribunn l
dos jm'=e s de /úrn (209). Antes dn chcgn1h Jo pri ncipc,
po<lin-sc ir desse mesmo tribunu 1, qu e en tão ee chnmnvn
da rcluçrio, ii. c;1sn da supplicnçrío, co m sédc cm Lisboa;
actualmcntc, porêm, os <lcscmbarg.:11lorcs elo Rio de J a-
neiro jnlgn m cm ultim.:i iustm1cb; e, cer tnmcutc, é ninda
um:1 ,•ingc m li;1stm1 tc longa n <los confi ns <ln provincin de
Goynz, 011 dos de Minas nté n cnpito l (210).
Ha tnntos ouvidores qua ntas us conwrcns; nomc.:i clos
pcJo rei, são pagos por eli c, e residem nna cabeçn s d e
comnrcas.
Cndn termo tem, ti vonta de do sohernno, um jui;:; de
/órn ou dois jui:cs ordinarios. Esses magistrados exercem
:ihsolut,,mcnte .:,s mesmas fu ucçõcs, e aiío os ultiwos nn
hicrarch in jU!licinri::i. O jui= de fórn, nomeado pelo r e i,
não perten ce ao distri cto, flondc lhe vem esse nome ele
j ,â:: de fórn.; de,·e poi;suir estudos es peci:ilis., dos Jae leis;
fi cn dur:m lc trcz. nnnos cm cn<ln lng:n r, e é p;i~o p~lo :;o·
,•crno: os ju i:cs orditiarios, rto contrnrio, escolhidos pelo
povo en tre os cidadãos de maior considcrnçito, nfio per·
cehc>m, por ass im dizel·, nenhuns emolumentos, e reno-
vam-se un11unlmcutc.
Pa1·n n nomcn.ção dos Jrâ::.es nnlinaríos, o ouvidor
1ra11!- porta-sc n cn du termo dn sun comarca. O povo niio

{209) ;\ utignmcnto os i\(iuciroe crnm nbrig:idos o Oflflcll:ir pnra


o trihunnl (]',, relação, ço n1 nsscnto 11:1 íl:ihin; como, porém. repte·
sctllnrnm quo n cxtrcmn disl:mcin <lcBO íô ro lhes cnusovn gmmlcs
prcju i.:O!!, cst ~bch:cC ll·!C 110 Rio <lo Jn11ciro, cm 15 ele julho rlc 1751,
11111 trihmwl <l:i ,dm;iio, scmclhnm c no J n Ilah i:i, e 1lcu-sc•!hc 11or
o rhit:, 11 immcn~n c., tcn~ii o do pnh comprclil'lldidn cnlre a cxircm i,
il:ulo 1ln provinciR <lo E AJ1irito.S:m to e n colo11in tfo Sncrnmcnlo, e,
pelo i111crior, 10110 o 1c rrito rlo qu e AC estend e :-iti: Mnto-Gro!5o ( P i7,,
Jlcm, 11i.st., vol. VTT, p r,. 179).
(210) Viile nili:mtc, pg. 365.
306 Au cusTo nr. SArnT.Hu..,\mE

elege dircctmucntc os j uízes ordinu rios; escolhe se is eleito-


res, que, esses, elegem os juizcs. Cndn cida dão apto a
votar <lá seu voto de vivu voz ao ouvidor ,1uc inscreve os
nomes, e foz n ap urnçüo . Os eleito res Yic toriosos se EC·
param cm trcz secções (pautas) de dois eleitores, e c:tda
@ccção cmittc seu vo to por csc1·ipto. O ouvidor recolhe
pela segunda vez os suffrn~i o5 e pi:oclnma ll m a csco1ha
ns p cssoo3 in dicad as cm uma d a9 trcz listas. .A ífi nuam,
~l iás, que q uasi sempre se sahc nn tcci pn<l:uncntc qua ca
os q u e scrii o uomcacl os.
O modo de cl ciç1i o qu e ucaJio tlc dcscrcvcl' se dcuo•
mi na eleição ele pcllouros (211) . Existe ou t ro qu e ch a-
mam eleição de 1rnrrctc; e eis cm que casos é usncl o.
Qnan do um h omem foi clci to pelo Jlrim ciro p rocesso, e
npl'cseuln r nzócs legi timas pnra n:io occupar o cargo , a
cnnw m ou co nselho nmnici pnl se 1:cun c sem que o o,widor
&cj n obriga do n t ranspo rt.or•SC oo lo cal. Rccchc os vo•
tos ,los cid.acl fios, e o lui;nr se ndjudica no que 1·cun ir
maior n um crn de sufíragios.
Como vimos ncim a, cm cn<ln term o npcmts cristc um
jui;; ele fóra ou dois juizcs ordiuarios. A razão dc.!'s a
difforcnçn é fo cil de co m prclicudc r. Os jzâz.cs de Jórn,
p crcchcndo venci m en tos, são co mpcnsndos dos sa crifí cios
<JU C dcI1 cs exigem os dc,,eres de seu cnrgo. Os jui::.cs
ordinarins, pelo coutrnrío 1 só reccLcm 100 réis por sen -
tença, e ec no meiam dois de cn.dn vez pntn qu e possam,
llura r1tc o rucz, exercer altcrn ntiYnmc ntc suas fun cções ilc
juiz 1 e . tr.:i tnt· de seus in teresses pnrti culor~.
Como os juízes or din ndos, gcrnltncntc snhidos d.,
clnssc dos propd c tnl' io9, são cxh·unhos á juri spru dcncia,
r ccorrctu a um as5cssor que est udou direito 1 e qu e p uguro
(211 ) O lermo pcllo11 ro sii;11ifica simplcsmc11lc u mn li:1la, Eu·
cctnwa-su cm ,mm h ola t1c cêta u ccd uln cm 11uc se inscrcvi.11 o n on,c
tio juiY. orclinnr io ou mcn1Lro à n c11m11ra, e <l:ib.i provc u1 o noc,e rlo
cfoição de J1c!lo11ro1. Niio sei si cs,c co , tumc ninJ;i C5lii c m vicor
cm nls uma pa rte,
VrAGEM Pf.I.AS PROVINC J,\S DE RIO DE J t\N[IR O F. j\JJNAS 307

do seu ho1eo. Quuoi.1o o juiz orcliuurio profere uma scnlcn-


çn cm seu proprio nome, pode! qunndo trnnscorrido o tem-
po de su:1 9 funcçõ es, eer nccusnd o ,le llljustiça por quem
clle coodcmnou; qnn ndo, po rém, n sen tcnçn foi 1Inda cm
nome do :1ascssor, o juiz C!!tá no obrigo ele qualquer .,taque.
Os ouvidores tC ni um notnrio privntivo uo qual se J{1
o nom e de escriv,io da ouvicloria. Quanlo noe jui=cs de
fárn e juiz11s ordinnrios, siío os t.:ibelliiies que lhes scr,·cm
<le cser iv,ies. Cada vmn tem clois tnbclliãcs, e os huhit:m·
tcs sffo liv1·eA de escolher um ou ou trn pnrn os tcstomen·
toe e outros ne tos; n iio succedc o mc1m10 1 porém, qunmfo
os lnhelliães cxcn.:cm ns fu ncções tlc cscd viio. As cnmns
eíio entiio pnrl il had ns entre cUe s 1ior um nrn gie tra<lo, dc-
nominndo distrib 1liclor, que tlc,•e faze r cssn pn r til11u <le
morlo que os ecrvc u lual'ios r etire m de seu ofiicio rcn<ln
iguu1. Qua111lo o jniz d.í :mdicncins, os 1lois t.ihclliii cs
devem cstnr prcscolcs, e n.-'io só cxcrcelD junto ao m agis•
tréHlo a~ fu n cções tlc csc riviio, como sfio tamhcm cmprc•
gnclos como meirinhos, qmmdo o jui?. quer mandar c,tal'
algucm que mcrec.c co nsi<lcrnção pcln cn thcgorin occupn<lu
na socicdaclc.
Os officios de esc rivão dos ouvidores, de tubclliãcs e
varios outrne, se arrcmntmn cm praça de lrcz cm trcz
1111nos. Essn cspccie de leilão tem lugar cm Villa Ri cn
soh os :rnspicios dn juntn dn fwz.cndrz real. E' essa umn
dne :renilns tln pl'Ovi11cin; diminuiu, porém, de alguu e an•
110s parn c,í, por c111c o soberano, pnra recompensar 6Ct·
vidorcs ou favoritos, ug;rnciou-os com vorios o/ficios. Os
que re cebera m CS-'3:1S invcsti<lurns, cm prcjui zo dos i nte-
resses <l:.1 provincin, ficam no Rio <lc Jnnc iro ; cedem uma
parte dos cmol mucutos a prepo!!loa que 6C cncnrrcgnm do
l mbaJho, e embol sam o resto.
Vimos que porl ia )1:wc r, ó vontade do rei, ,Jojs jnizcs
orcfornrios ou um jui:: de fóra cm cada termo. Os plci·
tcantcs t~m n teme r a iguornucio doe j uiz es ordinarios e
308 A ucusTO or:. S1i.1N1·.Hn.AmE

n ,·cnuJiclaclc ,los jui::cs de Jóra; g:mm tirnm•mc, tod1n'.ia,


que estes ultimas cr mu ninda assi m p1·cícriclos nos primei,
r os, }>elo m o livo, talvez, de <1uc se é lcvndo n cstiinar ma is
o q ue se conh ece nicnos (212),
Si os cn pit;ics gcn cracs u s:wum mui tns vezes de poder
dcspo tico, os juizcs d e fórn.. e, os ouvidore.'i n:i.o cxel'ciam
na sua csph cra auctol'i.da<lc m enos ah11olut a. O fn cto que
vou rc1atur foroc ccrú mn exemplo. Um juiz. de fóra cn-
cancgi\r.i n um de seus meirinhos de me !;cnir de guio..
E ste ccclcu :í tcn taçiío ele ir nssistir n uma fos rn, e dch-:ou ,
me . De voltn n sua casa foi con dcmn:ido II fi cnr preso
nt1! a m inh a \'O ltn. E sti\'c ausen te ma ia ele um mcz, e,
ít ml nh a chegad a cncoutrci o pob re meiri nh o occnpn do
no calça111cn to de um,1 rua cm companhia de criminoso~.
P ódc.sc, como j.í. o clissc, a ppclln r dos acntcuçn11 do
jui:: de /óra pn rn o ouvidor da comarca, e, J cs tc, pn rn
a côrtc suprc:10.1. tlo llio de J :mciro ; w.is, q u.mta gen te
c:cistc que, n u esperança inccrt,1 <lc fa.-. cr rdol·mn r 11H C:t·
pit.tl um :1. seo tcnçn iniqua, se decide ,1 .-i.:ijnr dnrnn te
doi s ou u·ez mczcs por um pajz deserto, e nugmc nt ar, com
uovos rlcspcs,1s e lon ga .:iuscncia , os ptcjuizos já eoffri<los !
As proprkts eédcs ele termo siío muitns vezes di::lt;1ntcs vn·
rios rlins de vi:i. g:c ií, das capi tucs de comnrca. U poh rt:
Cí cn no lu gn r e so ffr c n injustiça. A tal pont o chcgn o
i ruuw nso i11cot1\'cui c11 Lc d:1. dispcrsiio <l c mnn po,·o tiío
po uco num eroso, por cxt cm:õcs t,ío grandes ll c t crr,1.s
(213). E ml)O rn o p oder real seja nhsoluto, as auctor i<ln·
dcs suha l tcrn as se sen tem de tal forma for t:iJcciil as pcb
dis tan cio, que p odem oppôr mil entraves ú c:,,:ccução dns
onlcns do sob crnno , qunndo cs tn s co111rnrfo. 111 nlgurn dos
seus intcrc~scs. Desse modo, alC o in<livi d uo que se fo i

(212) Núo J10Jeri11 1Tiu:r, :iliú!, até que ponlo C!!tl prcfere ru: i:t
é scrn! .
(213) l&to nq u i eoníirmu o qoc fol di10 no c:1 11itul o rx soLre o
nLsurJ o de um decreto que tende n enco roja.r C!III: <l i1t1e n ilo.
VuCE!\l PELAS P IW\'l'l','Cl,lS DF. Rro DE JANEmo E l\'ll'N11S 309

lançar uos pêa d o príncipe e Jcllc oh lcvc uma deciaão fn.


\'o ruvcI n seus d ircilos, está longe de ter tríum plrn <lo de
totlos os ohstacuios. Antes llc olllcr justiçn aindn que é
nccc.!!snrio ]uclar por mu ito tem p o con tra as nuctoridodcs
sulwhcrnns qu e lhe são hostis.
A j ust iça se <l istrilmc n portna fceluu1ae, e, tnn lo cm
pdmcirn como cm segunda instancin, um juiz singuln r sc
pronuncin, como \'Ímos, 5obrc os interesses dos cidn <l ãos.
Aasiw, cm um pniz no qual uuu, lo uga cseravid,í o fcz 1 por
nssim dizer, Ja cor rupção uma cspccic <lc 1mhito, os rua ,
gis trados, lihcrtos de qunlqucr cspccic tlc vig:ilanciu (213-a)
podc w impuncmcnll! ceder ú~ tcntnçõcs.
To dos q ue cstndarn111 a lcgíalnçiio porl11guc7.a convêm
q ue clln u rn·csc11t n urn n~glorne r:u)o Jc leia que ae con·
Irariam. O juiz singufar cncont rn sempre qua l quer dis,
posiç:io lcgnl cm que est ribar suas sentenças; o juiz inte,
gro foz tlc cer to modo nbs lrncç úo <las le is, e consultn
apcnns us hncs de aua conscicnefa.
'l'nhcz c m paiz íllgum n jostiçíl sej a t:'io lenta co mo
no Drnsil. P or isso os cnpi tiics gcucrncs hem intcn cioun•
dos po r mui s de um a ,•cz usarnm Jc eun :rnctorid:ulc pnrn
cortar us tliffieul<lncles, e pou par aos lit ig:m tcs ns dem o·
rns Jn ch icnnn, e os gai; tos q ue cllns ncarrct:im. Em um n
<las co.pilnn ius qnc 11crcord, os credores CJ Ul! não podinw

(2ll••l l'.1n <0 1W n<• n• lunro <1t1 que u ot u b Sn int-llihire, o oind~ drr,o h.
,!.l,lo!o•••·• • <ottlr~ " ,,,.,... ,J,.,r,01/m,o doo l<"'I""• colonln , . Niio ll<Fo •111 • ""'"
<1•0<11 ho11~c u o !,,j ,,.i lç u e ob11101: , .,., «••"• ,,.,,: n, . ,o n,e,1u<1« lo d•• ino•il• ~• \•
ln1.. ,l,i~ ~u l ,u ni,11 0, , " i,,ullo ,n oi , " i"d •, Jo , d if liu,JJ, Jo ,n hcrrnlu â, lono u ,lit -
to11ri"• 'l"ft ln,(n,,m m11 ll•1 ,-,,., n , 'l" 'l"n u • deoioriT do ,.,,. ,,çUu, < du
l111rcrhl(Z r, da lr du,iu juJlrl u 1,, ,!,. 'l"'" . 1.,J , b•/• 11io nla,nu heuleo, ,Ja 'lU•
pror,ri .. M nl• ,lo i,n ounch 011 com,r,ti!,ill,J•do do n••ii11t~1~,., ul. 11 i•I. ,,,~l,nonrt
u,olhld~ • rli or, J1•oe11rondo O ~n,ono 1om p<0 u,• u!e l-, li,·ro ,te <J•••<•<J<><r li_,çõ u
'l"• 1'uolu1<"' co!hu- 1!,N • A<,i• ou prr1url,o,,lh,, • M"rtul,l • ,lo o indc r ouol,n d •· AO>
j,d~~'"º"'" ' · O, Juff" 11:ío l'".tf•rn t<>nlrohlr m•Lrlrnoni o nu oêJu ,lo 1ua , lu, linlu•
ro, olim do .,;,. lintr,n 1''°'º" 1oc lo bçu , do I'"""""º • nenl<u n:• .t u fomHla,
rnJ,ho , • tH Ju .r,J;cçio : , 1od1 ,u1h1ra do , e o r,,o., 11 oun ao 111L,ll1>1l o ftu ,·•
t<>/~ ilt ,;, r,,."donc,<1. i t10 ó, flc, o,,.,, ou i"'l~fl;11, , ob,o ""' e, 101. feia polo , ucu,o or.
N"õu 1•11•••"' ,.,.,,, d ur~n lo u r u!o ,lo N>l •n/11. de !uh• • • i o,·c,r11,uk1 n",lm,nodo,
ro1 obu«11 <> l'•• •·M i uti:i<!, o •111• h ui, pa,u ('l o~M 'l"• ho•·h lheall u t õo L.. 1,n1e
,1,0,., ,, ,1~ ,.,,. •<I<>•. o <JUC. oi um I'" ci,uo abuu <•, r,iia era r u •111• ru Je uo
rou l~r co111 • trnpuo tdod,,
310 AUGUSTO DE SAJN1'·HTLAIRE

fozcr-sc rccmlJolsnr por seus dcvc<l orcs, cm ,·cz de seguir


o caminho pedregoso dn j usti çn, recorriam Irr.qucntcu1cn ,
te no general. Este mundnva vir o devedor, e pergunta-
va-lhe cm qu.,nto tcrnpo po din ealclnr sua Jivid n. O <lc·
vc1 lor in Jic.ava nma. épocn qu nl qm:r; o general ordcnavn-
lhc q ue cscL·tvc.ssc uni u rn·oJncssn de pa:;auicu lo para css.i
épocn , e gu nr <lnva o do cumcuto . Não é pcrmittida. n
p risíío por div idas; si, porén1, no din <lo vcncimcuto, a
ohrigaçiío n tío cm cumprhln, o gcncrnl mamh v.1 cnc~r-
ccrn.r o devedor por luc ter fal t111.lo o cUc p roprio, e o
t:tetlor n ó.o tn.rdm•n cm ser sa ti efcito.
Em materiu criminDl siio os jui::e:; de fõra que ins•
ti·ucm o processo; i:ccchcm os t es tem unhos, e dccb ram si
o individ uo é cul pado; núo proferem , poré m, ecntcu~n.
E1n ca tl n povo~ç5o se cucoutrn um ofíicinl <lc justiÇ,'1
sub ordina do :io juiz de f óra, e que dcnom ín:nn ju iz da
ti írttcnci (214). E sse mngistr.1<lo, q ue é nssis tiJ o por \lm
cscriuãn, pl·csi<lc .:1os in <p1cri tos <las causns cri m e commct·
tidna na zono de sua jnrisdi cçiío, e cnvin os uu ros n ec u
superior.
QunJllo no!j julgnn1cntos, silo feitos p elo junta do
crime, com ,'I s.sen to cm Villa l{ica. Ei;sa jttnta se com•
p ôc <lo capitllO gcncrn l, que é o prcsitlcntc, do ouuidor e
do ju i: de f,ím Jc ViI\n Rica. Jo oavítlor <lc S. Jo,ío \lcl
Uey e do de Sub:ml. R eune-se qunml o o gc ncn1l julga
con\'enicnte, e j nlgn cm ul tm'ln instancin.
As11c&urnro-mc que, 1odos os onnos, havia cerca ele
scssent:t pcssons con <lcnm adns por l1ouücitlio, na provln-
eio de Min as. O que é certo é que, qu tllldo 11nssci po r
Minas Novns, h avia, só n as c:xclcias desse termo, onze es-
Cl'a\·os nccusnJos de ter ns,nssiun J o seus senhores. Em
geral os morticinios, embora menos frequentes cm Minas

(211) A rn1l n,-r.: r. vintena Figniíica um con j uncto tlt! ~·inlc 1n n !,


(Mor., o,·c., J, 11 , lJSl); tlc:Jso múilo, j uiz 1fo ,·intcna quer 111 zcr1 n
rigor, uut ju i:~ cncn rrct:nJo Uo ,·clnr por vin te caa:i,.
VuGEM PELJS Pnov1NcJ,\ S DE. Rm ui; JANEmo E MtNAs 311

Gero.cs, tnlvcz, que cm outras provincina, siÍo ni ndn nss,im


bastnntc uumcrosos e ntre os iH inci ros, e gnr:mtírum•mc
q u e o numero do9 co ndcm n ndos nri o cou st ituia ucrn n
dccimn pnrtc dos culpndoa. Com prcl1cudc·!'C que cm umn
região cm que n })OJltlla~::io é t~o cs.cusôn~ e on<l c as mon~
tnuh ns oíforcccm tn11tos nsy los garnnti dos, deve se i· mu ito
focil cscn pn r .á justiça, cxc rcid;1, quiçá, com cxccsaiyn
n cgligc ncin. Um ctiuiinoso fo ge pnrn nlgumas lcgum~ de
J.istune iu do loca l cm que conunc ttcu o crime, e está ao
u1,rigo de qun lq ncr inq uic tnç5 o. 1\Inis ele umn Y C7., no
decurso de minhas vin gcm, encontrei desses crjminosos
forn gidos, e não pude <lcbrn.r de ficar sur prchcndi do peln
indiffcrcnçn com que m e confossavtm1 n r:auso de sua nm·
d,mça de tlomicilio : promm cinvum c9sas pn l11vra s, sou
criminoso, nulis ou men os no n\csmo tom com que m e
diriam, sou negociante ou lavrador. Núo l!C julgue, Jl O·
rém, que ecja pa ra roub:ar q ue nssnssinnru; p rat icnm-sc
esses crimes por ciumes, ocllo otr vingnnçu.
Existe urna v ri~ã o cm ca cla vil/a ou eêc1c de termo,
O nndaT tcrrco <lns casas da crmwra é, cm to das as locali.
d:at1c9, l'csc1-vn <lo pat:l os ptC'!OS, e siío vistos ás grades,
solicitando n pi ctlatlc dos passnnt cs ou convl.!rsando com
cllcs. E~ neccesario, alills, que os cncnrcccados estejam,
1,1uto qunnto possive1, c m con tucto com os cidadãos, pois
estes, ultimas é que os nlimcntiun coru auos csmofas. Nâo
se pode rc:;ntcnr clogjos á humnnicln1lc <los Min eiros; é,
p orém, fncU esquecer tt os que ec niío vê, e nsscgurn rnm•mc
tlUC p resos l,o,wc que morreram de fome.
Os ouvidores 11:io são un icnwcntc jt1izcs ; exercem
tnmbcm unctor id aclc :ulmi.ni~lrnt ivtt, e ncCllmulnm vn rin s
cspccics de magistraturas. Em todns as par les de uma
comarca cn1 CJllC n5o existe juiz de Jórn , o ouvidor p rc•
Ei dc ao trihu ll al <los au,cntcs, cncan.-cgado dn n<l.tninis tra·
~tfo de seus beus; su perin ten de i&ri.rn lwcotc " tlos bens das
irmandades; é t.1mbcm corregedor, e, ncssn uhiroa qUn·
lidade, dirii:r,c o polici.orocnto e tem de exercer -VÍ·
312 A UGUSTO DE S AINT-IllL\IRE

giluncia sobre os tnhclfüics, eecriYiics e officiocs de justiça.


Finalmente, o ouvidor de Villa Rica preside ao trilnmal
da coroa (215), pcculi.ir á proviucin elas l\linas, ou que,
pelo menos, oúo foi cs tnhclccido cm tod as as provincins.
Composto do ouvidor, Jo inapcctor clo ouro e J c um ju-
risconsulto, cs5c lrihunn ] é cncarrcgndo ,Jc jul gar ua ques-
tões que se Jcv:mtnm, motivurlas po r direi to~ ccclcsinsticos,
entre o bis po e seu c]éro, ent re os varias membros dc11sn
corporação, e en tre os clér.i g:os e lei gos.
Os ouvidores mio pcrcchcm, nessa qunlidndc, siaiio n
impor toncio de 500,000 réi s (3125 fr. } (216) ; ma s rece-
bem nindo os \'Cncimcntos dos ,·:irias ca rgos que occupaw,
Vnrios direitos de que, cm pnrticulnr 1 goz,1 o ouvidor ,J c
Sabará podem clcvor•sc n trc7, mil cruznclos (7500 fr.), e
o de Villu R icn uuiére ccrcn <lc dez mil cruzn<lo3 (25,000)
de todos os se us cn rgos.
Não se po de deix ar de coasid crur como um enorme
mnl pnrn os Brusilciros a nccwnufoç:io Jc taut:is fu ncções
por urun só ca beça. Scparnndo•as mu1ti plicnMC•i:un os
cspcr11nçus; maior uuwcro de jovens 11c .ipplicari.l nos CS·
tu dos; n emu lnção qnc fal tn comp1clnmcnte IÍ juventude
do Brasil começaria a renascer; have ria menor num ero
de capaci<l,1<lc!! perd idas e <le ho mens dignos condemna<los
ú ociosi<ladc; qu nn<lo o sobe rano tivesse que preench er
um cnq;o niio ae acharia tiío cstrcit.im cntc fouitndo na sua
escolha, e po<lerin ser mais exigente; os Iu"nccionnrios,
sendo mais numerosos, temeriam umior vigilnucin e pro•
ccderinrn mafa eorrcet:m1culc; finalmente, como os venci•

. . (~ JS! Cosnl ~ Picir ro dh.em, do motlo mais c:tlhcgorieo, que :t


Jurnt11cçao tio 011t11dor tlc Villn flicn, corno j11i:: de corVa. :tT1:t re.1 totla
n pro,·inein. Dc,·o, entrctan10, fn1.cr uolnr que, npós ter cxprr-~.,
~Ull oucrçiio (Cor., I, pg, 368) , C.a~:tl cliz um 11011<:o nll:m (pi;. 378)
(]Uu o or,ddor de S. Joiío tld R cy é l:tmbem jr,i:: 1/o corún.

(216) E' pelo rncnos nuim J1nc.:i os ouuiclurc.i de Vill:i fli t o,


Si1bnrâ 1 ViUn 1!0 Principc, S. J oão tlcl R cy.
VL\GEI\I rr.1.As P 1:ov11'iCL\S oE Rio Dl) JANF.mo E I\'l1;1us 313

mcn tos seri:i m m eno res, os fun ccio nn rios n úo mais po<le•
rinm <lm o exemplo <l c nm luxo que se. procu ro sempre
imitar, e q ue :u:rastn frc qu cntcmcnlc as fo milins [1 nlinn.
Oa juizcs de Jóra nccu mu:lnm diversos em p regos como
os ouddorcs. Nn qunlidade d e juizes, prop riamente ditos,
não g,1nhnm mnia que '100,000 réis; mas , como j á vimos,
recchcm qunnti n cqnlYnlcntc pnrn exercer n.s funcções de
inspcc lor <lo ouro; finalm ente, rcccl>Clll nindu cmolumcn•
tos como juizc.s dos nusentcs, J c oq,hüos, Me. O de Vi\la
Rica, cm pnrticulnr, pcrcchc ,100 1000 réis (2500 Ir.) po r
um cargo c1ue exerce com n <lcsignn~iio de 01wiclor da.
g1ie r m nos conselhos de b'llerra reunid o~ nessa vill a; a
t ot alidade. de ecns vencimentos clcvn·se, pelo menos, o
oito mil cruzndos (25,000 fr. ) , e os rc nilimc.ntos <lo juiz
de Jõra <lc Salrnrá sit o nvalindos cm clcz mil cnu;ndos.
Siío os jrti=cs de fórci ou os jui;:.cs or rlinarios (JUC
presiclcm n cspccic ele scna clo ou conselho municipal eeln-
belecido cm cnclu ijédc tlc l ermo com o nom e de cnmarn,
e qu e é cncarrcgn,lo <lc t uclo o que rcspci.t.i nos intercsees
loc:-tce.
Os memb ros dn camam (carrw ri,çta.~) b:io elei to!! pelob
cidndiios pelo mesmo processo que os jui;;cs orclirzarios.
Trcr. dentre cllcs têm o titulo ele vereadores (217), e o
qum·to, que é o thcsourei ro, é clcnominndo procurador. A
camura deve reunir-se duas vezes por se.mo. na; delibera,
resolve; o 11o<lcr executivo, porém , pertence no presidente,
q uer clizcl', no jui:: de Jóra o u uo juiz orc.linario.
Os camaristas !:fio ohris;.1clos n exercer suns funcções
gr.1 tuitnruenlc ; mas, soh o nome de propltlas, concecle-sc-
U1c s umn gratificnçilo que 6 pn gn p elos rcn djrnentos <ln
canrnra , e qu e vnria conform e os termos. Assin1, por cxc ni·
plo, os canrnr ist11s de Vill1t do Prin cipc recebem 40,000
r éis (250 fr.); os tlc Cncté ccrc:1 de 60,000 réis (375 fr.),
etc. Cnda ca ni ara tcru um cscdv5oi que l'ccchc "·cnclmcn•
(217) Do palavrn vcrcor, SO\'crm1r,
314 ÁUCUSTO DE SAJ~T-HtLAlUE

tos e não tem voz tio conselho. Esse officio é um dos


que, de trcz cm trez annos, víio ii praça em Villn llica.
As camara s são obri gn dn s a zclnr pcln conscr\'nçfio
da s es tradas, de mancfar construir e rcpnrn.r ns poutcs so-
hrc us estradas reacs, de conscl'var os ediiicios cm que
realizam suus sess ões, calçar as ru:is das \'illas, etc.
Um do s seus mnis onerosos encargos é o dn criaçi'io
<las crc:rnç:1s cnjeitndns . Nada é trio coromuru, nc~ec p,liz,
como a· Lwstardi a. Tcm •sc o costume de expôr os filhos
naturnc!I á porto. d ,1s pcssons qnc se julgam Lastnutc ca•
r idosas para ndop tnl·os; quando, porêrn, ulg ucm u ão ~e
quer cncnrrcgar de uma crea nça assi m exposta, va i cntrc-
gnl-n á cn:mara. Es tn procura uma pcsso n que cousiutn
cm educar a crcaoça mediante um snlnrio de 2,1 oitavas
{180 fr.) que se pngam anuualmcntc duran te sete tumos.
Ccasn, então, n rctribuiçúo; o edu cador é obri gn do a con-
tinua r suste ut nudo n crcnuçn, n YCS tiI-a, cnvinl-n no collc-
gio, e esta, qunndo ntl.ingir cer ta idade, tem o direito de
exigir o pagr1mcnto dos scr,~.iços que com r:çou n p rcstnr
dcadc que nttingiu O'I oito nn nos de idade (218).
Parn pôr as ccmrnra$ cru co ndições de íuzcr focc ;Ís
dcspczns de que estão encnrrcga dns, o ,govct·n o concctlc-
11ics o producto de va rias impostos, que, cm geral, variam
conforme as lo cn lidadc, e rccncm ordinariamente sobre
os gcncros que a r egião produz cru muior aLunJnncín.
Exist e, todavin, um certo uwncro de direitos <JUc fa .-.em
parte du renda tlc todas as ctim aras. taca como os que ee
chamam direito de affiliação e direito de fóro. O pri-
mClro consis te cm uma 1:1omma de 6,000 réi s (37 fr. 50 e. )
que paga todo o commercinntc que se cstnhclccc. Quanto
no direito de fôro, eis aqui cm que consiste. Quando um a
povon çfi o é cdgida cm villo, ndj ndicn·sc-Jh c urn tcrritorio

(2 18) Tudo o que relnto aqa i n~sim se pos,nYn cm V iliu Ricn;


é, porém, possiYcl quo em omros ln s:i rcs hou\'enc nrranjos u111
Jiouc difícrcntce,
VIAGEM l'ELAS Pnovrncus m~ lho DE J AN Emo r:: :MINAS 315

de mein legt1a qu::iJr:uln que 6e ehuma sesmaria da villa,


e totlas as casas que se comt r6cm nes9e tcrritorio, desde a
crceção da villa, pngnru 1ís camriras uma certa sowma que
vnria segund o os di6tr ietos. As camnras po~sueru ainda
umn fonte de rcccit:1 importnnte, a cousti tui<la pelas taxos
col>rn<l.is sohrc as lojas e taberna!!, pnu verificnçiio <los
pesos e mc<lid na. Essa vcdficaç5o ac foz dua s vc~ca por
unno; dn p 1·imcirn vez pngam-sc 4,700 réis,, e da ª¾"11.D<la
235 0 réis.
Em cada tcrnto, dois mngi~truclos dcnominudoa almo·
Wccis exercem, sem t"eccl1cr vencimento!!, funcções nnlllo-
r,:is ás <los nossos com n1issnl"ios de policia. São escolhidos
de dois c m dois mczcs i1c1ns carnaras, e podem ser recon-
duzidos ao cargo v;irias vc1.cs succ!!llsivnmente. Um dcllcs
{:. cnc1rrrcg,ulo do polic iamento da sédc do termo, e o
outro tlcvc exercer nu eto ri<ln de semelhan te nas povoações
que fo1.cw parl e dn mesma j nrisd ici;iio; como, po rém, n
iircn dependen te de cndo villu é cxtrewnmcnte ex tcnsu,
o ultimo almotm:d ma l pode velar por nlgum as <las pn-
rochios menos nf,1st,ltlns.
Os jui=cs do povo súo home ns esco lhi dos na classe
dos artczãos. Foram originariamente institu it1oa pnra rc•
presentar o povo junto no sohcro no e t inlrnm o 1nivile-
gio ele ser admíttidos cm suas :iudicncins, afim de repte•
sen tarem sobre as JJCccssiclndcs <ln s cbsscs lnfcriorcs: Não
posso dizer nté que ponto essa honrosn urngisLrnturn con-
scn•ou na. capi t al suos primitivus attribuiçõcs; o que é
certo, porém, é que nns provincios louginqnns está redu-
zida a um simples titulo. Tod aYin, o jrti:. tlo povo con-
serv.i niitd a nhi um lng:nr nas cerimonias publicas, e é ellc
o cncnrrcg:ido de fo zcr os publicações e proclnmnçÕc8
coslumcirns (219).

{219) Vicie n rclnçiío que fi z J o íceta Jn coronçiio cm Villn


do Principc.
316 AUGUSTO DE 5AJ N1'-I:IJLA IR E

Fn)ci dos va rios mngis tra dos que residem uns vilJ ns.
Qu anto úa povonçõcs, têm á fre nte de sun nd niinistraçõ.o
~omm anclmttcs cuj:1s fu ncções têm ul;;o de pnrccido com
ns dos nossos maircs. Esses conunnndun tcs silo nomcndos
pelos cnpit,ies mórP.s, h omens irup ortnn tcs, u cu j:1 d ignidn·
de se presta grnn dc comidernção, m as que pouco têm que
fnzcr.
N5o são nem os comruand nnlcs 11c1n ou tros mngistra-
~os oe cnc:nrcgndos de man ter ?S re gistros do es tado civil.
Esses registros estão cm todo o Drnsil nns m ãos dos vign·
rios, qu e nrni e (1 c um a vez dão luga r a qucL".:as p or ncg li-
gcn ci:i (220).
N1í o ec deve su ppôr que n nu cto r id ndc dos comnrn u·
d.antes se estenda sohrc to<ln n popnl nç5o de seus dii;tri-
ctoe. L im ita-se nos que não fo zeru p arte da s guardas n n-
cio u ace ou milici.as.
Em todo o B rasil na guarda s nncionnes foram orgn•
nizndas com uma rc t,rttl aritlaJ e que se poderia cita r como
rnocJclo. Séio d ividid ns por d istr.i ctos, e com prch cmcl cru os
cidnd.ü os que têm m:ii s in teresse nn manu tenção cl n ordem
publica. Ni'io se podcrii Jouvnr dc m.1 sia,lnmcntc n li on
a p rcscntaçiio, e, princi palmente, n n<lmirnvc] cliseipli nn
dess ns milicins; pela ê p ocn. de minha viagem as (bs 1\linns
cs tarn m r,,ra mcntc o€êupaclaa (221) , mns cm outrns pro·
vincias vi os milicia n os deixa r se m h cai t11çíío suas farni1i aP
e oceupnçõcs, p.1r:i ir C.."XCCutn r n distnncin n]gum traUalh o
penoso. No c ntn nto, é ncccssnrio confcssnl-o, essa oli edien-
cin, tão 1·nr.1 cm out ros lu gares entr e os homcus cs tahc1e·
cido3, ern, talvez, m enos o result ado de nmor no pniz, que
o de um lon go h ab ito de servidão.

(220) Mui to rcccrncmcnto os registos c;i\·i, fo ram coníinUos nos


m:ii;islrn rios.
{221) VcNc,:'i., cn1re1:mto, Ut!Se primeiro rclnto, dois c..:em11l o,
da cé:;.i ol,cdicu cio 1lc q110 fnJl o. Nu minha h:rcciro rcl n,; ão, cn·
co111rar-sc,;i i;:ramlo num ero dd lc& rclnti\"o 1h f} rovi ncina de Siio,Paulo
u S.1otn-Cnd1ndnn,
VIAGEM T'EL,\S PROVI NCIAS DF. Rio nr• .lANE1RO E l\'llN,\S 317

Os coroneis <le m iliciu go·1.mu dn mnior in!lucncin.


São ellcs que nomeium os offici;tcs dos seus regimentos;
m:is ns prrlcmlcs desses ultimos, t.1a <1u s pelo generul, en rc-
cem de confirmn.ção rég in; e como é ncceasario qu e tu!lo
se pague, o official de milic ias é obri gado ., dispcoder,
com cesn confi nnnçiio, a qua r !n parle <lo 6oldo que recebe
u.1 11·011:\ de linh a o official ele g:rn1l u nçfio equi,·nlcnte.
Si os mili cia11os estão expostos :i muitas ,·e:..:n çõcs,
;;oznm trnnhclll de privilcg ios que tendem a unda menos
que suhtrahll-os Ít auctoritlode de ·seus juizcs Hntur:ics e
a c:mbnruçar a mnrclrn tln justiço. Pnrn que um ind ivi-
duo pe rtencente a um regi ment o de milicias usslgne qua l-
quer documento, é neccssnrio ob ter n pcrmi ssiio <lo coro-
nel, si o in<livi <luo [ôr nm simples miliciuno ou suh- oífi-
cial; e si official, a permissão do gener al se toma iud is-
pcnsavc1. Por occaslão da minha vingcm, fôra hu pouco
lcmpo, pronmlgnc1n uma onlcm pcln qunl os officincs de
milicin, dcs<lc o posto de sn l'gcu to, incl usivé, <lc vfoiu ser
.i nlgn<los po r conselhos ele ,;ucrra, compostos ele ou tros mi~
liciunos; e desses consellios o culp.ido podia appcllar parn
o conselho supremo com sédc uo Rio de J nnciro.
Vê-se hem que se cu entrasse cm xniuudencins sobre
n legislação por tog:uczn, sah iria completamente do ossum -
pto de ssa nnuntiv:1. Citnrc~ todnviu, um., l ei al1st1r(l.1 que
uiio diz res peito sinii. o aos mineiros, e <li rci algum:1.s pala-
vras iiccrca dos tcstnmcutos, o que me d:mí occu eiúo ele
mostrar o que é o tribunal dos a1uentcs, de que jú tive
occasi5o de trntar.
Uwa lei ,lispõc que o rniuerru.lor que poss1tir trintn
('sc ravos rtiío J'Oderá SP.r pcnTwrndo sinúo na terça pnrtc1
do remlimento de srws mirws (222). Elisa lei foi promul·

(222) Pa rcco mesmo que, pelo u!uarií clc 17 1lc novembro de


1Bl 3, o prh·ll oi;iu r.c cstcnilcu n tndos os mincr:uJorc! sem cxccpcão!
{V, l,J,:., Mem. lii,r., ,·o). VJJT, p nrlo Il, PS'· 258).
318 AUGUSTO DE SAINT-IllLAlíl E

gndn pn ra fovorcccr a miucr~tção; mas é evidente que clln


só tende a destruir toda n cs pccic de credi to. O credor,
11foís, pode ser um minerador como o ho1ucm qu e lhe dc,'c,
e mio é itnpossivel q ue cl1 c se nrl'uinc pelo niio rccinl,o1so
de que emprestou, como poderia aê-l o o deved or, si fosse
pcrm illido pc1t11or.1l-o i e si se Ü\'Ct de opt ar ent re a ruin a
!lo credor e a do devedor, n ão é claro que no primeiro ê
que a ]ci deve p rincipalruen tc p roteger? De nw is a mais,
cssn lei absurda frcq ucutcrucntc deu lugar a ince rtezas cm
@ua a pplicaçiio. Alguns juizcs in tcrprc tnratu a cxccpç5o
como só ec referindo tis minns proprinmcntc d itas, e q ue
as dcwnis propriccl adcs dos tnincrndorc s eram suscc ptivcis
ele pc nlton.1. Outros juizcs, p elo contr:1rio, co usidcr:iraru
os rc.stnntcs b ens do3 mineradores, tacs como sua cn sn,
tcrroa cuhjvndas, como ncccss arimncntc dcp'cudcntes doa
minn s, po1·quc é iudispcn.snvcl um a lwhitaçiio no minem•
dor e terras cultivndna para seu sus tento e dos seus cs-
crnvos (223).
P nRso ngora :io que concerne os tes tamentos. Quando
um hom em quer tes ta r, dí1 a conh cr.cr su ns u.l tim11s vont n-
dci; no tahclliiio, que aa redige. e dá cm seguida conh e-
cimen to do acto ao testador. Si este npprovnr o t cstn-

(223) Jii 11or um alvnni d e 8 tlc :-q ;osto do 1618 se concecJcr:i


110! mincr.ulorcs 11:i nn t i ~;1 c:ipit::in i11 <l c Siio-Viccnto o Jiri,·ilci;io il c
n;'í o ~crcm pc1111or:i <lo!, Foi por um dcc rclo ele 19 de Ic,·erciro d e
1752, con!innocJo n 22 cJc j u11l1 0 do 17511, que IJ5FC privilc;.io !iC cslcn·
d eu no, mineiros proprlc1orio1 1le 30 cscrn,·os. Por,1 d issipnr : 1 1 du,
vicl:1s f(ll O so lc\·:mt:mnn 1nhre n cxtc11, ii o que se p ocJin iJ :,.r n c~s:t
lei, um nlvnrt'Í 1Io 17 1l c novembro ,lu 1813 tlcsii;no u t ~peci:nlmcnlc
o~ oh jcelos quo Uc,·inm 1:slar :io obri i;o cJe p enhoro. To Ua\·i:-i umn
expres&Ílo 110 mwo decreto que n iio crn lrnn:mt c preciso. ft7. misccr
novo~ cn1b:1r.iço, , P roe11rou ,, c rcrnovc!•os por cx11Ji c:1 1.õ es 1l11 J:1~ cm
uma l ei <lc 8 do julho do 11119, e, finulmcn tc, uni 11 0 \' o olvnr/i de
28 do scplcmhro tlc 1820 1lc1enninou c m qu e circu ms1u11cins os n,:.
ueratforcs dcvcrinm go1. n r do p rivi lci;io conccd icJo. (V, pj1.,, /l!cnr,
ldst., ,;o i, VIII, p o.rt c IT, pi;. 258 ) , Si, como o 1li ~ge uni om1l or :i m c·
ric:1 11 0, o. lccisloç.:i o b mei1cira é s11 l> l'.!rinr ii dn Ju i;htcrra e da fr;urt:i,
tuJo is!o, p elo m c110~, n úo po 1lcr::í scr..-ir de 11roV:l,
VL\GEM PELAS PROVJNCUS DE RIO DE ]ANEirl.O lS ihNAS 319

menta, o tnbelliii.o subscreve-o e faz com que testemunhas


tawbem nssignem. O t.i.bclfüio bcru-o, cm seguida, e
cntrcgn-o cm mãos <lo test.idor, Pela morte deste ultimo,
o tentamento é aberto pelo ouvidor, si o inst rumen to, se
:1ch:ir no lugar de aun rc:údc ncia; é nbcrto pelo vigario
na uuscnciu do ouvidor, ou nos lugares Iórn dn rcsid cnciu
desse mngistr.ido; si, finalmente, o testador. morre cm
lug ar onde não cx:istn nem ouvidor nem vigario, tÍ o ea•
pCllão dn locnlida de quem nbre o documento. O fonccio-
na rio que rompe o scllo do tcslumcuto tomn eonheci-
mcuto do seu conte,ido e attestu de que não cuccrrn
nenhu ma irregula ridade. A lei uiio atbitrn cousa
n1:;uwa aos ouvidore.<; pela uherturo dos tcstumcntos;
é, porém, de praxe pogat•!:e-lhc 2,400 réis (15 Ir.),
mesmo qunn<lo esse neto é rcnlizodo por outro. Si
é o curn que fez a nhcrtura, p:1g:uu-sc.Jhc 600 réis (cerca
de 3 fr. iO e.). Após n 1citu ra de um test0:n1e11lo1 é sem-
pre communicndo no vi gnr.io, ou no cncommcndndo nos
lng::ircs onde não lia parocho, afim ll e que um ou oulro
~ele pelo cumprimento <las disposições do <lcfunto relati·
\'íl1Ucn t c 1i sua scp ultunt. O c urn co pin o instrumen to nos
registros dn pnrochin, e, em épocns certas, communicn no
jui: de fóra a l'el nçiio <l os testamentos que lhe foram entre-
gues. QunJqucr 11u1 pode escrever suas disposições com o
proprio punho ; é, porém, sempre nccc.~sa rio qu e esse neto
scjn nppro\•n11o e ruh ricado pelo tahell-i ão.
Em cacfa cnhcçn de termo exi ste, cm todo o Dr1111il,
um a cspccie de côrtc dcnomioudu 1ribmml rios ausentes,
co01 posto <lo juiz de /óra, que é o prcsidcutc com o titulo
de j11i: dos a11.sm!lcs, de um cscriviio, o escrivão das au-
sentes e um thczoureiro. Em todos lugares cru que afio
h..t j,âz ele fúra é o ouddor que pregi(i c no tribunal, o que
&uccc tle, pottunto, nas villus cn1 que ha jui-:.es ordiuarios.
Quando um h omem morre ecm deixar dcsccmlcntes, e sem
ter !cit o tcstamcntQ pelo qual designe um executor testa·
mcntnrio, o tri bunal opodcra•se de acua bens e mau<la. ú
320

prnça os movéia e iwmovcis , quct· os herdeiros l'csida m no


locn1: quer alhnrca. A importancin que resultar dn arrc-
mntnçiio ê <lcposita<ln n:t ca ixa dos au sentes; nhi fi ca cm-
qmmto os herdeiros n ão just ifica m plenamente seus di-
reitos, e até l.i o tribunal cmhohn de h·cz cm trez nnnos
tunto por cento d,, so1mun. Qunmlo um pai não faz tcs,
tarµcnto , seus Ii ll.io s, si estiverem presentes, cntrnm cm
posse do,3 bens immcdint:imcntc npós suo morte; aj, po-
rém, ausen tes, o tribunal ordena igu11 lmcnte a venda <lcl-
Jca : assim um fi lh o que, tendo ido vin j nr, tem n dcsgrnçn
de perder sc rt p:ii dur:intc esse te m po, 1,odc, na volt a,
nnda cucout['tlr qttc lhe lcmhrc os <lias de sun ii1fanciu.
Emfirn, mcsrno que um indivitl uo ten ha fe ito testnmcnrn 1
o tribum:i J mnndn seus Ji c ns ã pl'aço si os he rdeiros estive,
rcm cm Portugn1. Abste r-me-ei <lc qnnlqucr cri tica ii ius-
tituição que ucnho ele <lnr a co11l1cccr. Si, talvez, cm su:1
orjí5cm 1 cUn foi hcn cfica, si teve p or objcclo impedir o
csphaceJamento da fo1·Lunn elos herdeiros ouscn lcs 1 não
e>ds lc quem niio si ntn o c1u;mto é od iosa ncrunl mcntc, e
niio comprchcnc1n que clfa npcnas e ra compn tivc l com o
ruais nl1aol uto <lcepo tismo e n mais c.1lrnl olicdicneia p as·
eivn. ...
Após ler <lado sobre n ordem ndministra livn1 ns milí-
cias e a ordem judicial'ja jnformnçõcs que, un wnior pnrtc,
uiio só s5o npplicavcis ii proviucin das I\Iinns corno a todo
o BrasiJ, julgo dever dizer a1so n respeito <la força militar
<lc :i\Jinns Gemes.
Sob o eystcma co lonia l o Brneil uiío nprcscntnva um
conjuncto homogc11co. Cncfo prov:in cin, cómo já o fiz ob•
sc.rvn r, formnva <lc qualquer formo um estado scpar:ido
que tinha o seu pequeno exercito, seu thczourn particulm·i
e, apó s a chcg:u.la de D. J o5o VI ao R io de Janeiro mio
l!C traton com nrn ior intcrc$Sc de orgnnizor um c.xcrcito
I,rasilciro.
VIAGEM PELAS PROVINC l,\S DE Rto DR JA NF.IRO E ]\'f[NAS 321

A provincia das Minas possue, pois, um regi mento c1o


cnvalbria , que é pazo pelo seu thczouro, e cujo 6erviço é
cspeeinlmeut c conaugrado n essa provincia, roas que, po·
rém , pode, cm enso de ncceB.t. id ade, ser eh aw.1do .i actunr
.,lhurcs no serv iço elo soberauo.
Esse regimen to se compõe de seiscentos homens, com-
prehenden do os officiae s. De,•erin ser comp lct;nucntc
constituido de brnncos ; mne, por favor, súo itd miuidos os
mul atos. E' divjdido em oito cowpunhins, pum cada nma
das quacs lrn trcz ofíi ciacs, ., saber, tuu alferes, ou sub,
tenente, uru tenente e uw capitão, o qu e importa e m 24
.ifíjciuce, aos quncs se nccrcsccn t;1 uni mnjor, um tenente·
coronel e o coronel
Os sol dados do regimen to das l\linae eiío altos, b em
1.:onstiluidos , e tem bon aprcscntnçiío ; csee é, porém, o
menor elogio que se lhes pode fazer. Em pa iz algum vi
corpo de simples militur cs t1io pcrfoitnmcnte eonstituido.
Ilnst,mtc diffcrcutca dos l10mcns t1io pouco di gnos de
nprcço que couetituem os regimentos do Rio de Juneiro,
09 i;o]cfodos de l\Iinae pertencem, gcrnlmcnte, n fo mili ns
di b'ltns; sa bem todos le r e csc rc,•cr, e afio notm·eis por sua
polidez, int clligc ncia, e:,::ccltcutc eonducL a e proliidadc.
N5o fazem unicamen te serviço militar. Sii.o ellcs que
se postam nas frontcims d11 pro\'iocfo pilra impedir o cou-
tr11b:mdo elo ouro e dos di amantes. São encar rcgn dos cepc·
cinlmcutc de ec opporcm ao comercio e cxtr.icçüo Hli ci tn
Jess1l preciosa pedra no distrido que n forn ece. Todos os
nnuos alguns dcll cs levam no Rio de J anciro os dinmautos
que siio cx. trnhidos dn terra por conta elo rei, 'l'ranspo rtnm
pa rn as intendcnciae o ouro cm pó que vúo bnscnr nas cnsns
de p crmutn. Finnlmeutc, ai succcd c não se nprcscntq.r nin-
gucm para arrematar o con tracto do11 dizimas de alguma po·
,·oaçií o afa stacln, é u um soldndo clo regi mento que ec envia
paro. receber o impos to dircc tamc nte por con tn do rei. Vê-se
qu antas cormn issõcs ele r csponsnbilidndc e import,:mcin eúo
322 AUGUST O DE SAINT-:EIU.Amr.

r.onfi:uh s a esses m ilitnrcs, e nun r.n ou..,·i dhcr que um


uuico th•cssc nbusnclo llos clcpositos n cllc cou{indos.
O regimento <l.ts 'M iuns cuat., nnn ualincutc oitenta a
noventa contos de r éis n cssn provincin ( ccrc n de 500
íf.) (223-a). Fornece.se aos soJdnllos, qnando asscntnm
prnçn, um u niforme e cqu ipumcnto completos, Dntnntc
o pri meiro nono n iio rcccbctn mnis ele 150 1:éis (ccrcn de
93 e.), de solclo por clin , cin sc6111ldn, p orém, }Hl.8Sa1u a rccc·
hcr 225 réja {ccrcn de 1 fr. 40 e.), e a5o obrigados n con,
scnrar seu uniforme, o cqui pnmcnto do cnva1lo e as annas.
0& cavnUo~ pertencem ao cst:tdo, mns este n.iÍo fornece fer·
ragcm sintio nos que cs tiío cin Villa R:ica. Os sol<la.dos
dc stacn do 9 n,1s intcndcncias, ou c ncnrrcgn Jo& de i r bu8cnr
o o uro n,'\S casas de pcrmut.i, r ecebem ao toJ o 11 uinceus
de soldo (ccrcn ele 2 Ir. 60 e,), com os quncs &Ílo obtigado3
n uutdr seus cuvn11 06. Quanto nos ho1ncns cm trnn&ito,
como podem <lcixar scua .inimacs nos p,u,tos, n ão TCccbcm,
.ilém do soldo ortlinurio rlc 225 Té1 a, sinii o um tiirLtcm. e
me io t.J c9l in odo no mill\o, Os que est ão tl csln<:o.doa cm
Tijuco recebem, al ém do soldo ordinorio e 1.lo ,'lutem e
meio destin ado ito milho, umn illdemnizí'\~iio <lc 4 oitavas
por tritncstw {30 & .). Em todos os dcslnClnucntos, con:1
c.xccpç5 o dtts intcudcnciris e T ijuco, existem ttcz cnvnllos
nutrj<los pelo go,·crno, n.íim de que,. oüo fi.cnndo soltos
pelos postos, [\ chcm ,ee sc mpTe prom ptos TH\tn qtmlqucr
evcntuaJi,ladc ; nn m nior pnrtc tio t empo, potém, o cow•
m1111dnntc, dizem, recebe o dinheiro, e os ttc:r. cnvallos são
olímcnt,ulo!I co mo 09 Otllros.
Além <lo!! officlncs 1le que já fnHel, h.i mu numero
frc qucntcrncnlc esunl de outro!! que se Jcnouünum aggrc•

(::J.• ) r o,..,;.,,.,, • folf,~ ,~1111., rrlui,·• ao •nno .i, n:1. 111MuJ• •o 1i.,a
t• «õ1,,1., Js fo,i J""""'"' 11t,,h1, f'f • . U-t;t. Nt,.., "'"l'L" ,lo •t•••l•ai••. '"' ,:ie•
lnd11 (1 n "' ,·, nd,nrnt111 ,lo Uf'1lân .,~n~ral Ja c.,,p ;1~nlo, " "" lon1L,;r,, f1rttl• l ,,oi·
~,u
,o
d~ •••clo rõ,hJc, d•il, " K11 nj11• l•11tc1 ,lo orJcfll. o \olal • .._,.,Jc " 11 ·!\iS ,S%1 rf ir.
uaJ• •\1.11~.; a ,ri. J., oo \dc,o, ~ 3,.so,.HG il, fardnm ~ut• •· u~ ,.,cru• r u o Porr• h••
... ,.,11 d, , tt~ rdo Nm o, !'.O!) o : so.oo.1 1r• .,,.,, (&o • Cll "'","' ,1. ,a., na i..,-
dt lGO • i h • fraco). ,ln lnlnnot çla de S•t111.Uluh•.
Vucnt l'ELAS Pn0V1NC1AS DE R10 DE }ANtmo E i\.hNAS 323

gados. Sn'o bonacus a quem o rei quer fn,·oreccr, e que, ua


maiorin dos vezes, não p er tencem :io rcgim c11to, e n cJu
jumais serviram (224). Os a:ggregndos vencem o mesmo
F.oldo qu e os of!ici ace cifcct.ivos; dão guarda com o cllcs,
suhstitu cm•nos cni cnso de nuscncin, e t orn:im•sc o{fici.ncs
cfícctivos pcln mo rlc ou dcmie! ilo doe verdadeiros o ífici. acs
da m csrun pa tc11tc. Esse excesso de oHíci:'lce é um accrcs-
ci.rn f) de dÔspez.i que <l,i lugnr íl just as qu eixas e con <lcromt
os eoltbdos a niio tere m promoçiio. P odem afüucut;.lt
tnnto meno res cspcrnn ç:is qunnto h:t t nmbcm nggrcgn doe
pal'll !19 grn cl11nções de s11h-0Hi ci11cs.
Tc 11 cionan do faHu r, cm outro volume, dos impostos
que se nrrcciHhuu nu provincia dns Minas e dn maneira
11or que ns fin anças s5o ahi n<l ministrn1fos, tc rmi nnrci aqni.
este ca pitulo, q11c de01011slron qunntn eonfosií.o xcilllwn,
por ocensião lln mi nh n vingcm, entr e os diversos poclcrcs.
Ahstcr-mc-ci tlc q u.1l q11cr rcílcx:ão ,1 CRse resp eito~ um
curto resumo sc ni nmpfomcntt.: suH icicnlc. A nuctor i·
tl:itlc dos cap it5cs gcncrncs, cmhó rn lHtsl rmtc lntn, n l\o
tin ha, comtudo, limi lcs 1,cnt dct c.nn inn doa; e, ó. vontade llu
cÔ1"tc, potli:im ser rcptel1cnclidos por terem ícito de mnj11
ou n,io tcrern ugido o bastante, Os ouvidores e juir.es de
/óra cstnvnm inves tido~ a um tempo de potlcrcs jn<lic.i.ll·
l'ioa e :uhuinistrativos. Os snccrclotcs c.xcrcinm jutistlicção
ch·il, e leigos juJgm•nm qu estões 110 clero rcl.ith•ns n di·
rcitos ecclcsi:l:sticos. Os no tm:ios crnm uo mesmo tempo
cscriv5cs e meirinhos, e os milltnrcs cxercin m fun cções
.\tl unneiras e de pcrccptorca tlc im postos.

(224) Pot' occ.1siiio do mi11hn pn!!AS:CD1 pd., p rovincin ch nw1•11<'


11m indh·iduo quu fõrn uo111c11Üo olh:rc~ po r ler prcscmcn J o tum \U\l
ciío a uru dae doia jO\'Cllil pri11cipcb,
CAPITULO XV I

VIAGEM DE VJLLA DO PRlNCIPE A PASSA-


NIIA. - CULTURA DO TRIGO E DO
ALGODÃO
Ideia gcrnl da TCJ.(iií.o situada entre Víllu do P r incipe e Pas-
snnl10 . - Partida de Villa do Principc. - Faicndn ele G11a11hács.
Retrato do om.1.rda ntó)· ,1NTON IO FE LICIANO. frlan ciru de
consc1·vnr n cacha ça. - Culturn do ti·igo. Modo de scmeal·o,
segai-o e bntcl-ü. Fazenda de 1'cmcnio. Seu engenho de assu-
enr. Habilidade dos opcrnrios minc h·os. - Mono Pclla<lo,·
inílucn cin do sólo sob1·c n. vegetação. - Tur vo l'cque11.0. Leitos
ruslicos denom inados qirnos. Prova da escassez Llc numcrnrio,
- Aves. - Macacos berradores. - Lianns. - Rio de Sussuhy.
- Fazenda de Ca.nnci Brava, - Fa.zemla da /J ldcia, de S . Ni-
colrw; sua historia; sltunção. Duas cspccies de nrnccns co·
mcsl ivcis . - Cultura dos algodocit os; seus produetos. P ro-
cesso da sepa mr o algodão dn~ sementes. Maneira de ctnda:r.
Scrpcnte..<J. - Fazenda de Luiz da Mota; seus proprictarios,
Melado. - Ar6:ras.

Q11nn do estnvn cm lta mb é <lcspe rt11ranMnc n curiosi-


dade fnllu ndo-ruc de Passau/ta, povoação p roxirno i, qual
fornm rcun irlos nl h'llllS r cma11cscentcs de ,•arh1s trihus i:n-
di gco ns, e que cstú situndn n n extrem id ade oricntnl da p ro-
vinci a, no ]imite dos ílorcat as hnhi ta(b s pelos Botocudas.
Pn ssaJ1hn não clista ma is de \' iutc e cinco l cguas portu g:ne-
zas ele Vi11a do Pri ncipc, e fo i pnru J:i que cu me resolvi
d iri gir d ci.'\'.r.ntlo a cupitnl elo Serro do Frio (225).
A rcgiiío 11uc se a tl'llvcssa entre Villa do Principc e
Pn&!a uhn C tnon tanl1osa e b cru irrigada , Situ:tcla n les te
(225) I1i ncrariu nr1pro,:i m:11h•o de Vill:1 el o Priucipr. n P:m:inlm:
lcguns
Do Yilln Jo Principc n Guunhiio, .• , .. , . . , . ·1.½
" " T cancrõo ...•... . . • . 3 ½
" Turvo Pc1ruc110 • .. .• , •• . . 3 ¼
VIAGEM PELAS PRoVJNClAS DE Rio DE JANEIIIO E MINAS 325

da grnndc cndcin, como n que percorrera precedentemente,


foi nntig:nwente tnml1em cohel1n de nrnttns dcmne. N ne
pnrtee rnais proximns de Villn do Principe ns past age m
tomaram o lugar dns m,HL1s; encontl'n·se cm aci;uidn, á
margem da e11trn da, uma nlternati\'ll de capoeiras e 1]c
Lasques; e as primci.rns tornnm•sc tnnto menos numerosas
quanto mais nos npprox:im:nuos de Pnssonlrn. Esse dis•
tricto, cmbórn fcrtil, n.~o JlOBSUc, todavia, nin<ln, einão umo
popnlaçiío pouco 11111ncros1t e g:crnlmc11tC" pobre. As poy.
sageus têm cs~c 11.:ipceto gr,1\'C e austero que lhe dá sempre
n \•isi nh onça <lc florestas. O cominho, muito pouco fre·
qucntado, é es treito, e., nas partes nrhorisndas, o vinjnn te
caminh:1 soh o sombra tlos immcnso s "·cget11cs que o ro·
deinw. E ss:l c:i.cm são que, sob vnrios aspectos, foi pura
mim mu ito intercssnnte, con tl'íliuiu escassamente p nrn o
nugmcnto do hcrb:ir io; encon trei poucns plun taa cm flo-
roç5o, como me sncccdi a quosi sempre nns nrntt11s, e nfto
fni mnis feliz com os imcctos, cu jn estação ji1 p:m,árn.
Já entre ltoml1é e n cap itul do Serro do F r io virn
muito menor qnnntl<ln<lc de ra11chos do que no ca minho
do Rio de Jan eiro II ViJln Ricn. Desde que deixei ViUa
t1o P1·incipe :ité. miulrn chc,;nt1a n Tijuco, cm um intcrvn llo
de cinco mc;-;es 1 não l!iajci, por nssim dizer, einfio otrnv&s
de desertos, e comprchcndc-sc que, cm cnminhos npcu:ie
frequentados de longe cm longe por nlsuns v~:ijnntcs, os
ranchos scr ium inulcis : cm, pois olirigu<lo n pedir hospi•

Tr:111s1ionc .. , ., .. , , . ll /2
1

Do Villn do Prlndpc n Tun·o . , . . . . . 3 ½


" " C:111nn Dr:wo 3 ½
Aldeia Jc S. Nic:oluu . . 2 ½
Fmwnd:a Jc Luiz do Mo1:i . . . 2 ½
Quartel do Cnnto d:t Serra
perto do Poasimhn (po,
vooçüo), cerca de

T olnl .. 26 ½
326 AUGUSTO DE SAINT•HJI.AIRE

tnlidnde aos proprios colonos; qunsi por toda .l parte, po·


rém, f ui por cl1 cs recebido dn ma neira mnis amnvc],
Antes da minha par1ida d e Villa do Pr in ci p e o ouvidor,
sr. J Oii.O EVANGELISTA FARIA LOBATO (225-n) ac-
crcscentou ao mcn r.assaportc, que ji1 concedia os mais :nu•
p Jos privileg ias, mnn injnncç:ío cxp rcssn pcln qunl toUas as
auctorj cJadci. civis e militnrc~ da comarca deviam, cm caf!o
de ncccssidndo, prcstar•roc soccorro e assistcncia, fornecer•
me guine, etc. Esse magistrnUo cn trcgou•mc tamhcm varias
cnr tna ,Ic rccommcm1açiío para Minas Novas, e n:ío qui·1.
que me puzesse .o. camiuho sem que me nrr.i.njnssc um
guin,
Deixei Villn do Prjncipc a 9 de :1h ril de 1817, cheio
de reconhecim ento pelas nUcnçõcs que me prodit;"nli.dra
meu ho11pcdciro, e pelas de que fu i alvo por parte dos h.1-
bitnn tcs da Villa. Quin7.C ou dezesseis do s prineipnes
delJcs, o proprio ouvidor, e o cxecllcntc vignrio .,campa·
nhnraln·mc durante mcin lq;un, e coufcsso que afio pude,
sem commoçiio, scpnrnr-me dc!scs h omens gcncrossos e
h ospit nlciros.
Por um espaço de cerca de lll:1rn lcgutt ntr;JYessnmos vas-
tas pastagens cuja vct;ctaç11o é p ouco ,·arinda, dominando
o saccharum, de que tratei noutro lngar, e omlc vcstigios de
lnvngcns se percebem, de tempos, ó.s margens dos córregos.
Nfio é unicamente n o cumin h o de Pnssnuhn, <JUC~ deixnn·
do.se V ilJ n do Prí ncipe, se encon tram pnslngcu.s; essa villn
cstú 1,or cl1 as rodcnd a por todos os lados, e, como num a
mu !Ud,io de outras localid::ulce, são na sueccssoraR d e im-
mcnsns florcs lus q ue provuvclu, cn tc fornm t1c.s truidas, .afim
de desnudar o sólo e poder-se cxtrahir dcll c o ouro com
w11ior facil hladc.
Após s.ih ir da zonn dos p.istos, entrei na de capoeiras
po uco fcchailas 1 en tremeadas de vui:stos espaços ein que
•h,on~f}~·,;~
Ar,oHo .i~
s:~1:.~~o 1!;:-~::o;:~l:~:".1,'f~;~,~~:::° s~~1'.:'• t!~i,•/h~l::;1~0 U!:,u1~'
1Bl1, pcl4 Ópod,o ,!4 ,l~tm J ~ S. U lloi10, o o ,·lo,011,l, Jo NiuL .. , ,. F, ~11c.ht~
.i:
Jo 1'oul, ,l o Ncg<olr,1 S ayÕ• J.oLAlo ,
VtACEl'H l'ELAS P ROYJNCIAS DE Rm DE J ANr:m o F. 1\-[t NAS 327

crc~ccm samamlrn ins. Habitações bnatantc num erosas se


espa lh am aqu i e ::illi pelos v::ill cs; cm gc rnl, porém , não
p assnm de choupmrna.
F i.,, alto nn /(1.zcmla do sr. guarda mór Al~TONIO F E-
LICIANO, que me acolh eu com a mnis nwavcl ho spitn1i-
d adc. Ee!la lrnbi toçiio, que b nstontc diífcr c das que vi ra
antcriormcutc, C! l!l situ acla numn hnüm do terre no, entre
mouos cobertos de m attns ; e, oh nixo dcllo, corre o ribci-
r 1í o d~ Cmmhú.es, (226) <1ue lh e dá o nome. A casu do p ro-
pri etnrio é bon it u e bem trn tndn, e cm torn o crg ncm-sc, cm
planos diffc rcutes, os c diffoios de cxploroç,io, toes cuulo
uo1 m oi nh o p oro o gr:io, uma d isLilln çii.o, uma moendn do
cunnn, e tc.
O gttarda mõr 1\ nto uio Fclicinno podin ter uns ciu-
cocn ta ouo os de i<ln dc . Sun physionomia annunciavo a
jovinli:dndc; parecia conten te co m o su,1 sor te, e <l i\'idia
11cu tempo entre cxcrcicios de picdndc e occupnçõcs mrnc11.
Roga,• .::i a Dcu11, <ln.vn suas ordens, iuepcccionnvn os n egros,
que p urr.cin tra tnr eoni mnit:t brandu rn, e, ii tarde, dis-
Lrahi n•se convcrs11n<lo com os vfo.jn ntcs que se ahrj g,wnm
f.o l, o 11cu tccto. Su n vitla se p :u1snva ass im , longe dos rl is-
1,cnçDcs poli tica s, acm q ue tivesse inqu ictaçDcs pelo fu tu ro,
e ínll ava dos coutrac tndorcs dos dizimas, que fa zem a dc-
llol ação dos agricultores, cow umn resignação que niod n
1,iio vira cm nenh um dcllcs.
Meu hospedei ro m o11 trou-me sua dii. till nrin, on tle od o-
p t,i ra meios execUcntcs pn r n diminui r a Ul ii o de ohrn, in-

(226) E m, pnbvrn t e prontmti:'I como se Cil i\·cssc C?cri11ln cm


frn nccz gouasnnn Ct!, Tinhn cscr ipto cm min h•15 nnl:15 ,::1rn11lim1~ ;
~ulu iituo p or c;unnl,;ic.s (S, Ilil. grnplut ,::uan/iar.11.s), po rqu e e ncontro.
c m Piznrro, n c11 pcll n ou succ u r~:il 1l c No.ssa Scn fiora do P nr:o de
Gunn/iiieJ in JicnUll como dcpcutlcnte <ln JIL'lrOcl1 in de Nosst1 Scn fwrn
,/,: Co11ccÍçrio elo Mato ,fcnir o, A p:ila n:i 1lc q\l c trnl:i tlcrh·o r•llc·lÍ U:i,
rui )'.C! indi s:cnns cmi ú,i,i, m:illn tlcns:i ? E~is ti u cm M,10 Cr11sso, mi
Scrr11 do Cfui y11c:, u mn trilm co m o nome Ue G111111n11., (Cn,, !Ǻ':• f,
295) ; cssõ 1ilurnl Gmm ,um J ou G11n nl11íc.t 11iío 11:i rccc tnmbc rn 111cl 1c:1 r
um a nn; .io?
328 AucusTO DE S,uNT~H1umE

traduzindo, com mui tn intclli gcncin, conàuc toa dcstinndos


no cecoan1cnto d os Jü1uidos,
Em gcrnl os que, nessa zonn, culti\'ltm a cann;1 de as-
sucar, ndi:11n mcuo s lucro cm fuzcr mclnço rio que agunr-
dcntc (cachaça), por cnmn do grande consumo que fazem
clceac ]icôt· os numerosos negros empregados no dist l'i cto
Dinmantifcro, visiuho desse. Os prop rictnri os, CI!lC Jis,
tillnm n agua rdente, costu D1 am cousen al-n cm enormes 1

troncos escavados, qu e lhes fornecem as muttas vitgcus,


e que ee cohrcm com u ma tnhoa q ue se retira e torna -se
;i põr, á ,·ontatlc. E' cssn, como se vê, a iufnn c ia Jc um a
dns nrtcB mnis fo ccis.
O p ropl'ictario de Gun uh iics cult ivava no mesmo
tempo o mi1ho , o fc ij.i.o, o assucnr, o c:1fé, o algod ão, n
ma tn o1:a e o tri go. As tcn-., s <lessn fn:cnda são de bon
,prniidndc; o mi lho nhi i,endc <lc cento e cin coeut« n du·
:tentos por um , e o trigo de dezesseis n <lczescte.
Não tent1o nin<ln trntndo do r:uhi"o <lestn u lt ima
plnn tn, \'O U d i.:cr a seu respeito ulgumns pnlnvr.,s. Como,
indub.i t nvelrnentc, cli., niio se cJnrja hem com o cxecs~ivo
calor e ns chu w,s tfio :ib un <lnntca rios mczc s de dezemb ro ,
janeiro e fevereiro, scmciu m -nn cu1 abril, pnrn Jn ze r n eo·
Jl1 cita cm setembro e ontuhro. E' cl nro, nlém tlisso, que
n em todos os terrenos lhe po,lcm convi r, e que, durante
n cstnç.ii o acecn, n iío se desenvolve b em n ns 1·egiõcs dceco·
J,c t·tas e nntura1m cntc ~ceens. De\•cm, p orta nto, ecr na
Jio;is terra s d os <li stl'Íetos um tnHto d evndos, e on<l e som-
Jains ntaltns vi rocn s entretêm n Ircõcuru, as m ai s Ííl\'Or,1·
ve ia fl seu culti\'O . Eut gcrnl, n cullurn do trigo está longe
de ser vulgar na pro,·iucia ,las ulinns, e o s propric turios,
cujos terrenos se ri am propícios n cssil lnvonr:1, dcsgos·
tam-sc dclln porque muito fr equc r1temen tc n ferrugem,
(226-a ) atncn as m c!!sc.s.

.1::.,~::
~:~:;~\,r~::r.,0'~\::;~,n!' ,;,;:;.~:~o,"'~~:·,•:d•f~~g::· i/;~;:~·~;,r.~::~::::: ,~
p : ~.1) )lolt1I/& r,odmhb 1•or u,n 10;11.., clo 11, u, lto, • P<1cti11in irnm/nl, , ,h

• f<n u1 •m.,!o,n1,l o oll0 Ln o.


VJACE!\J PELAS Pn°''INCL\ S DE Rrn DE JA NEIRO E MINAS 329

Seja como fõr, n rcgifio visinhn de Pnl1Sonhn C uma


dns qu e p arecem melhor convir no frumccto. Ar1t ca de
scmcn r esse griío , prcpn nHic o só lo do mcawo m o elo que
pitl'fl ll8 outras plnntns. Qun nclo o mntto que colnin n
tcrrn es tii co rtado e q ucimndo 1 f,1zcoi-;:e 1 rio campo, hu ra•
coa h nstantc npprox im.,dos (227) e mui to menores do que
parn o milho; dcixa m-!!C cal1ir ncs.11c~ furos quatro ou ci uco
grãos de trif;:o, e, desde o momen to d:i. scmcndura otC o
<ln ségn, Jimpn•.\IC n terra umn ou duns vezes. Qunntlo se
fnz ., colhci tn tonHMe com n mão CSCJ u crcln um punlrndo
de espigas, e 11c pnra uMc do pnlhn com um11 grnnde fo ca
empunh o. da pcb 01110 dircitn. A pnl hn nchn·sc assim cor-
taria immcd i.,tnmcntc ou qu 11si ubnixo de espiga, e não é
npl'ovci tndn pa ra nndn. P ura ba ter o trigo cmprcgn-sc um
bntcclor, m nis o u m e nos semelha nte no cmprcgndo pnra u
wi Jho (228) ; ns hnrrns, p orém, sáo mnis ofostnJus, e tew-sc
o cu ida do de coliril ,ns com uma cs lcirn .
Si se colh e o trigo entre Villa do Principe e Pnsen nlrn,
cultirn•sc tnmhcm lrnstantc n os nrrc 1l ol'C8 da Serra. clu Pie-
dn<fo, pe rto de S11lrnr;i ; rende nhi eommuwmcutc vinte e
quntro .1 vi nte e seis por um, ãs vezes tri nt a ou mui to ma is
nind:.i. ; e os p rnp l'i<:ta rios vcmlctu ana colhe ita cm Suhnrol,
Villn Rica. e Marin1mn. No d istricto <lc Piedade n bntedu rn
i;;c fa z cJc mo do muito rnnis g:ros.c;r. iro e defeituoso nindo
do que uoe a rred ores de Villa do Prin ei pc. Amonto.:tm•sc
ns espigas no meio dos terreiros das f"zcnda.s; surrn m·sc
com loug:is vnrns ; o trigo solta rtccc!sn rümtentc por todoB

(227) Os cuhiv:11lorn uiio dc.:i:<am 111m1 to,Jos Jsunl 1Iillm1ci0 cn-


os Lurncoa cm r:ino !cmciam o 1ri i;:o. E'm ccrloi; lugares í:n::cnt·DOI
muito pro,cimos ura Uo, ou lros ; cm111111llo que 11out ros clci."n m entro
cllc~ cerca ilc <loia rrnlmoe. Nos nrrc1lorcs de Rio v~rm cft,o ~o b ro
o limi10 do M iu:1.'I Novos p:i rccc que só 1c scpnr:i m os b urDcos po r
1m1 intcn·:illo 1lc uni palmo, pouco ma is ou 111cno,.
(228) Vi 1le acimu , JIG· 206.
330 AUGUSTO DE SAINT-liJt.AIRE

os Jnclos, e é,sc obrignc1o a ajunt ai-o com balaios (229).


Desse mo do Ycw mislut.1do com tcrnl e arci,1 ; e, como
i;crnprc se .tpp1icAm ,10JJ ohjcclos ns iclci,1.s forncciclns pelo
que 6C tem gc talmcnte liob os olltos, os agricultores ,,pp1i-
carnm ú limpeza elo trigo os processos usndos pelos mine-
1·udorcs p arn n lav11 gcm elo ouro Após terem joci rndo
se u grão, collocam-no cm nlguiclnrcs conicos scmclha11tcs
aos empregados pn rn o ouro cm pó. Lani-sc ncllcs o
ttil:,o ; a terra se dc~mancha nn ug ua; b,1lnnç n-sc a bacia
mais ou menos :i. uw ncirn elos tnincrndorcs; <lc h::n-se tiahit-
o gdío, e a areia, mais pesada, fica no íuu<lo elo vnso .
Tendo deixado Gu;-inhi'ics não cncoutrci, até T cmeriío,
11or um es paço de trcz lcguas e meia, sir15o capoeiras, o
c1uc prova que css n região começou ha bnstnntc tempo n
se r culth·.1da. Er.l quei mado pc1o sol, e não encontrnva
somJJrn siuão cm uw ca poeirão de muito pequena cxtcn-
s;Jo, cm que as cstipcs cx trcmnmcntc numcroan11 dn espc-
cie dcnonrirrnda de caqu.ara pocri (23 0), fonnnvom na wnis
clcgnntcs e fechoda a Clrca rius. A cxis tcncia dcssn l,elfo
cspecic cm nm capocirão prov;1 que os btunbúa não alio,
como to e ti.uh om <l i.to, peculia res ás mnttna virgens.
Entre Gunnlüics e 'l'cmcrão as casas nüo aiio rnras 110
fundo doa vallõcs; mns todas m1 que vi pnrccc rnm·mc bas-
tuntt: miscrnvci!:l. Parei defronte de uma clcllns que só
,mouncinvn pohrc;o;a; pedi um copo d'ugun, mna o propric -
tndo mnudou lm scn r logo, para me offcrcccr, raizcs de
muud ioca doce (aypim) (231 ) , nsrn dns dcbnixo da cinza,

(229) Como ~o \'Cd :i?Lur cs, siio lombcm ,·n rclns que ~e cm,
rm:gnm rio nio Verm el ho. Vcr-sc·Ú 111n1h cm que cu tinb:i. o cuidnllo
do ocow;ellrnr nos ns ri cultor c& o u&o tio mo. ngonl o o. operação Jo
h:inho do cal.
(230) Taqunra [70Ci1 sinnificn m 11ito pro,·n ,·clm cntc, na iin"1!0
s 1111. r1111y, Ji::1111 b l1 d,, sro5su rn de um cl ctl.o,
(231) Com o c~so termo pertence 1Í li nsua guarn n)·, creio dc,·cr
sosu ir II ortLosrop hin Jcss., li111:11a (V, Tc s. de lu. lc11g. E,'IWr., 2-1 bi&) ,
VIAGEM PELAS PRO\'INCL\S OE R10 JlE JANEIRO E 1\-IJNAS 331

Pro,•:is taes de hospitalidade uão eiio, aliáe1 pum a dmi rnr


<la pai·le de i\l ineiros.
A habi tação ele Temerão, cm que fiz aho, parcecu -me
muit o importante. Está situadn num ::i rlcprcesüo, como
fiUcccdc com to<lm1 as fazendas; gru ~1dce mott ns d rodc ium,
e os edüicios de exploração se nlinhum cm torno ele u m
gL·an d~ terreiro de forma approximndnmcntc qu adrndn.
O cn gc:nho d e nssucar fuucciona movido a ng un; niio pude
deixar <lc ndmirnL' us cngrcuagcm1 que, cmLórn enormes,
~:io .io mesmo temp o de u ruu extremo lcvez::i, e ío r.::a m
fcit oe primorosam ente. Niío foi essa, aliás, n ucica vez
que tiYc ns p rovas <l a lw bilidade dos opcrnrios minei ros;
si eão lentos 1.1.1 cxceuç..:io ele seu Lrnbnl ho, pel o OlCnos cn·
p1·ich~m muito, e creio mesmo que dão melhor ncubn·
mcut o q ue os nrtczfi.os europeus.
Foi dep ois de dcfa:o.r Te merão qu e comece i a nlrnYCfl·
sar, de es paço 11 cspnço, gra ndes florc stn!:! virgens. Seu
aspecto p ouco rl iffc rc do das mallas dos arredores do R io
de Janeiro; e, s i ns li:mas nã o produzem aqu i tão bclloe
cifcitos como nas proxiruidn dce da cnp itoJ, cm cowpc n·
snçiio, os hambu's mio dci.i:mu de c."Xcita l' n :idmiraçiio. Oe
rumos d e ulgumns cspccics, e su.1s folhna comp rimid:is
nmns conlrn as outrns 1 nprcsc utnru, <los dois fados do cn·
m inho, murn1hus impcnctr:wcie de vcrdurn; enquan to (1u c
nlhures ,1S es ti pes de outr n cspccie, npós se n1çnrcm 11
cmormcs 1.11 tut ne, se inclin:i.m e formam C!:lpc.ssas uholrn dn s
de que pcndcin guirlnndaa que se cruznm cm to dos os ecn•
tidos. E' preciso, convir t oduvi n, que essas imwcnene grn·
mlnc.::aa aprcscnt:1m os maiores inconvenientes pn rn o vin·
j,rntc, Su as cslip es e rnmoe cmhnrnçam o caminho, ahi

e, por ct11ucguin1c, niio cscrc1·0 como Mor:tc~ aypii. (Dic., I), e 11imln
mc11011 aipim ou impim. O nypi é :1 ma11iliot ai11i do Polrl. O J1omo
originurio do mrm, aipi scntlo i,uli gcnn, porccc•m c quo n Am crica 11
n vc r J:idcirn patrin dcs!a JJhutu,
332 A UGUSTO DE S ,\JNT-HIL\IRE

cntrttêm 4 huroidn~c pcln sombra que p rolluzcm, e Jiffi-


cultnm a marcha dos nnim:tee de corsa.
A pcqucun <listnncin de Tcmcr,io observei um noyo
exem plo <ln influencia da coustitn içiio tio 1:1ófo sobre a vc-
gctnção. Passei por um morro denominado Aforro Pcl-
lado, cujo c uwc é muito urcnoso. Bn1scamcntc n ,·cgctn-
çiio de g:randc porte dc!õap purcccu <le w i uh ns vistas, e n
t erra n iio ruc offcrcceu mais que rn-bustoa, tncs como crrs-
sias e mclastomncca9, Entrctnnto, depois de caminh ar
cem p::u1sos, vi n na tureza do· terreno mudar hruscamcntc,
e, ~em n menor trunslçúo, as grnndcs mnttas se most rnr:un
com novn pomp a.
As h nhi taçõcs que se cncou trom pura nlêm de Teme-
rão e:ío nintht wnie pobres que :1s Yistas por mim anterior-
mente. Apeei-me, pnrn p erno·itnr, n a de 'l'urvo P cqncno,
aSRim cl1amudn pelo nome de um córrego que pilssa pela
visin hnnçn, Essa hnh itnçiio, occupada por mu1.itns, tsc
com pnnhn de um pequeno nlpcndre c m q ue se cozinlrnvn 1
ilum cnscJ,rc que uão pai;snvn nin du de u m alpendre co-
berto de esteiras, e, fina1rncntc, de uuw pcque11u choçn
cm que n luz pcnclr.iva por toclos os lados pelos hurncos
que a tc rri'l, cnh indo, <lci.,ára n.is pnrcdcs. Era nessn ul ti-
mn cnlrnna que cst,wum a]ojnd ns winhaa hospedadoras.
Seu i nterior era dividido cm qunrtos por u m ecplo for.
mudo unicamente de c!ltncas juxtapoetas. Uw., mcso, um
lomborctc e vurios giriÍ:os (2 32) oo lei tos r u,;tico.:5 npp}ica-
dos contra us pnreiles, formn,•um lodo o mobiliaria dessa
mcequi nhn morada.
Não se pode imaginnl-as mais miecrovcis, e, n o entan-
to, 6C encon tro, no iu teríor tio Ill'nsil, umn multidiio de d10 •
ço:s ncssns condições. Esses giráos, por excmp]o, de que
ncabo de foil nr, e que c1nrumcntc uttcstum extrema indi-
gcncia, substituem gcr11lmcotc os leitos u os cns::is dos po·

(232) Sctô melhor cacrcvcr gcrnoi ou gyraoi ?


VUGEt-.1 l'tLAS P no\'INCL\S DE RIO DF. JANEIRO E l\frNA S 333

hrcs. Eis como se coostl'ocm casca pohrcs entres: fin.


c.nn-sc nn terra , perto das pnredcs, qu atro cs tnens que se
<lispocm á maucirn das quatro columnna de um leito: e,
..i Cild:i par de es teios ma is ap11rox.i ru11dos, fixa-se, com uma

cor te flcxiyeJ e rcsistc n lc, um pcdnço de 1nall cirn trnnaver-


snl. Sohrc ci;scs dois trnvC5SÕcs que se <lefrontn m, esten-
dem-se va rncs que se cobrem com umn esteira ou couro crú
e é nessas urm açõcs que ijC dorme, en costado ,í pnrctlc, e
coYolto cru uma cohc rta ou !!obrctu do.
Afim de ninntercw nlgumns terrns cullivuclns minh as
h ospcdn<loras de Turvo Pequ eno ,1 lngnYnm um negro livre,
que parn cllns tr:ib.1 Il1 nvu peln modicn sommn de 8,000
réis (50 fr.} por nnHo. Ci to esse fa cto , 1,orquc tende n
provai· q1rnuto o dinheiro é pouco corotnum n esse puiz.
O <ljstriclo que se percorre parn nlém de Temerão tem
o nome de Turvo, tornndo de um rega to que o regn e tem
'Slln m1sccutc no 1'forro Pdlndo. Mi.1 1rnssiiros fnz inm ou-
,,fr seu ca nto nns mnttas eomh rias que cobrem eesn rcgiúo.
A vóz for1c e <lcsngrndm•cl ela s .1rár:1e d om inavn ne demais;
vndas espc cics de papngalos, e so li rctudo bandos numero-
sos dessa cspceic dcnom inndn. no pniz ti.riba (pJiltacus cru -
cntallls, Ncuw.) 1 fozin m vib rnr o nr com seus gritos ru i-
dosos, e o curucú urrucuai (capitão do matto dos Brasi-
leiros, trogori. viridis. L.}, t t:jslc e eol it,1rio, porém mn is
bcllo que todas ns o utras cspecics rcpctin, por intervallos
seu assovio grave e interromp ido. Ftttigndo pcln harulhu-
da dos psittuci<lio~, fiquei mn it1 uindu pelo cullto tui,4rcln
de um n cspccic de pard al ,wcrmclh,1<lo (233). Observei
tu.na quantid:1<lc prodigios.i dc!!scs pnssn ros nas mntlns vi-
sio hns de Canna Brava. e d<L Aldeia de S. Nicolâu, e, sem
du,•id,1 pnrn Ili fo r um ntlrnhiclos pclus scwcnt ce nmt1<lu-
rccída s <los hmubús.

(233) Scni cllc iUc ntico :io no,so parUul Ír.Jnccz?


33'! .AUGUSTO DE SAtN'f•Ht LAIRE

Em um local onde o cnminho p:issn n mcin encosta


sobre um vnllc meus ouvidos Coram despertados poi: um
ruido que tomei pelo das uguns. J ulguci que uma conent e
passasse pelo vallc, cnjo arvoredo nrn csco1111ia o fundo;
mas, approximrm<lo•mc mais, reco nheci os urros da cspccic
de grnndcs macncos hnrbndos que aqui ch:nu:un sun ribas.
Rcpcntin.imcutc esses urros ccss,lrnm e aucccdcu-l hcs um
ruido m.iis ou menos scmcllrnntc no que faz o lenhador
quando férc ns nrvorea com seu mnchndo. Era esse nin<la
o ruido que fuzinm os simios qurmclo cheguei a suns proxi,
midades ; n 1uniorin, cnt.io fugiu; ti,·c~ no cnt :tnt o, nindn o
prnzcr ele ver algu ns n dar camhnlh oras sobre a copn das
arvores mais clcvada5. Essas florestas não são, 11li.ís, :i s
noicas hulJitadas pelos guaribas; c-llcs eão, por exemplo,
commnas nns g:rnn<les matt:ts que mnrginntn o Parahyhu,
e foi lú que os ouvi peJn primeira vez. Seus urros reuni·
dos p,uecc l'onMne, ent1lo, sem el hant es no mugido tlos ton·
ros; achei-os, n o cutnnto, menos vibr:.mtcs, mais surdos e
prolongados. Nn provincin fio Rio ele fon ci ro di1•sc aos
guaribus o nome de m acucos barbados (234), por cnus.i de
sun hasta b arba, e em São P.iu]o denominam.se bugios.
P cl ns altu ras de C:mnn Il1·nvu ns nrvor:ce são cm gcr:il
pouco ,1pproxima1las; seu tronco 11.='io é muito grosso, nms
devam-se perfeitamente crcetos n grnndcs nlturns. Ln s,io
os bnwhús que fo rm nm a mnS.!!n da vcgc taçiio. Tive, ncs-
rns florestas, o pr:11.cr do tornar a encontrar li ud as Ii:masi
ohscn·ci uru:1, entre outrus, f!UC Ec cnro1aYa no trooeo de
uma arvoro como o sc1·pcn tino tlc um nlnmhir1uc, mas que,
por unrn singnlai·i<ln <lc no tnvc l, deixava, po1· todos os lado:i,
gtanclc distnncin entre clln e o supp ortc. P1·cccdcutc·
mente obsc rvÍlr.1 mun dessas gra nd es nrnccas parnsitus

(23,}) Tall'cz, cni ali;.11mus p:lfle:i <la provinda J:is Mirma 50 <lâ
a olllrtl C$pccio o nonso du E,11arib1u. Seja como fôr, css:t de <1uc aqui
&e lratu sú 110Jc ser o myr.eleJ ur, inuJ,
VIAGEM l'ELAS PRO\'INCIAS OE RIO DE J ANElílO E i\fINAS 335

cuj ns longos rni:r.cs protluzem tão vnrin clos eífoitoe nne flo-
J'cstas ele 'Cfüii. E s!'in plnnla cresce, a srnnelcs nllu rae 1 sobre
o tronco clns arvores mnis nltns i suo ccpn nbarca-1hc a cir·
cumfo rcncin, e fórru a, cm vo1ta elos troncos, co mo que umn
cspccic de corõn <lc que se elevam caules numcrosoa elispos-
tos circul:irwcn tc (235). Esses, cuj u olturn avali o cm
ccrcn l1c trc:t péc; e que têm n gro ssurn <lc un1 hrnço, aão
tortos. O vcsligio das folhas que os eohdarn antes foi-os
ui;scmc]hu rcuMie n outras laut os serpent es, e aiio corondos
por folhns nova~, grnndcs, ngit:1 dns e de um ,·erde escuro ;
finnlwcll te, da part e inícrio r ela pbnta 1ic11<lcru .im mcnsn s
fibros rodieuforcs m ais rcc:tns q u e u m fio n prumo. No
ind ividuo que obserni perto de Turvo essas rni zcs niío
enltiam scmii.o tle um Jado ; eram C..'-lremarucntc opproxl-
madns um.is das oul1.·ris, e, por nssim di:tcr, formav::un um
feixe; perfe it amente cHstinel.is u a m aior parte d e seu com-
primenlo, Soldnv:uu-2e, entret;mto, n cerca de quim.e pés do
1:1ólo; .tnneto1110!'!:\\'11m-sc e se seponi,'am cw i;ci;uidn para
voltat n fundir-se no,•awcutc.
Entre Turvo e Can na Brrwa~ a cerca tle r.lo:tc ou
quinze lcguas portu:.,ru czas de Vill n elo Priucipc, encon trei
111n rio de gL·nnUc:tn me<liocrc, e ru.trginci-o d urnntc nlg:um

(235) Seria, prov:wclmcnlc, m ni, ri i;oroMnicnto c,:nc lo t1cnorui•


n11r cSB.'l. c<!I1:t. um i.:1111fe u 011 cnulcs Jc rumo"; cffccti,·nmeutc, sou
lcv:ulo u crer que, na juvculutlc lln 11l1111to, o qu e :,qu i tlc nomino
c;1ulu niio existe ninlfo, e o ce pa llii i11scrçiio {ig fo lhns, De qu:,lqucr
íorrn n ;1 :1mccn puasi •a 11uo tlcsercvo só poJcrfa , cr um cipó imbê;
niio ô impossi,·cl, porÇm, q ue com c&&c uomo cxistnnt \'llrin, c~1>ccics
hni:micos. O, cipó" imbês pcncnccm no uumcro desso11 11(nntus curio·
r.as quu os 11ntur:tÜ!ln9 sc Ucnt.·uios 1lcvcm ! cgnir com to,ln u nn cnçiio
ll ur:into to,l o o ,cu tlc!cm·olvimcn 10. Como so vcrR cm minl1:i 11e-
r;u111la Rdnção, f.11.c nMo ch:ipcus com n, rni:.:cs do cipú imbê, e O!
Tntlioi se servem tlo eortcx tito, 11;1 rdo e l,ri\11:mtc dessa, rni:r.cs p:,rn
onm rrn r as pcm1:1i tlc sun s f!c ch!IS, - A pnlovrn ymbê, q ue ~ô cn•
co ntro cm 11:i l nvr;,s co111pos1as, ~ii;n ificn, no q ue parece, co is:1 rcu11lO o,
coisa cm cach o, noruo que con,·cm nos [ructos das orn cco~ (Tc s.
lt-11,;. ~;uur,).
336 AucusTo DE S,UNT·H1LAmE

tempo, Esse rio, que tem eua n .nsccntc n n Serra de


ltambé (236), tem, a principio, o nome de Rio Ve rmelho,
que cm seguida perde para toma r o de Sussuhy (237) , e
vni 11e lança r n o Rio Doce. Como \'Cremos mais nd iun tc,
p o,Jcrú um di n se tornar navcg:,wc], e Ie,·a su as agtrn9 até o
mar. As do Su~suhy: no trecho de seu curso ero que o
costee i, s5o tu n•as e de côr feia ; na mar.t as virgens avnn-
çam :tt é suas nmq;cus; velho s troncos derribados se moR-
trnm lle espaço a espaço cm seu Jeito, e os ramos clcgnu~
tes dos bnmlnís, cnhind o dn cópa dns .1r ,'orc s mnis nhns,
vêm hnfonçar•se ó supcr!icic.
A fazenda dr! Carm a B rav<1, cm qnc me apeei, ilois
djns após ter dcixndo 'furvo P cqucuo, d eve o nome a um
rega to que se lança, prox-imo II cll a, 11 0 Sussuhy. Esse
córrego cor ta pau tano s :.ícima de Cunun B ravtt, e tiuh a ve·
hicub do doenças pcrigo~n !I JH'.ll'a c!!sa lrnbit nçiio alguns nn•
no s an tes da miuhn viagem.
A fa= cnda cm 1ruc pct·ooitc i no d in cm que snh i de
Cn nu n Brnvn tem o nome de Aldeia de S. Nicafo u, por1p1e
cffcctivnmcntc, ninda ha p oucos mmos, havia ucssc locnl
11m nldcamcnto de Jnd ios. Ccrcn ele duzen tos ic dividuos
jii civilisa dos dn nnç1fo <los Mo noxós tin h am vi ndo el e
Coyali; c1tnbelcccr,.sc nesses bo~qucs; constrnfrmn ahi u m
ra11rho qu e cohrir.uu com cascns de nrvorc.s; conicç:i r a1u n
cultivar u terrn, e vi, nn floresta, bnn,1.neiras p or c Uc~ plon·

(236 ) E9sn scrrn, clc\111.la tlc 5,590 11és frrncc1.c., (Spix e l\fart .)
C1cini;1 do nivcl do mur, C 11ro,·a,·clmculc n mais alta J11, q ue fon1m
mcdiJns uu pro,•ü1d11 C:u; i\I in :ia; é, nífirmam, 111uito tl iffic il Jc e!·
calar, o iM icu nomo :1 1mm po\·oação siwatla n meia lesua <lo Vill a
do Prineipc. E ss., povo:içíio ni'io dc,·c ser eoníu n<li<ln com a q uo
<leacrc\·i 110 XHI cDpitulo <lesse vol111nc,
(237) C.,s:>I c9crc'<'c u Saswl,y e S11n:m1l1y, Sp ix e Mortius S11.s,
.m/iy. Prefi ro est a ul1i11111 orthogr:i11hin, porq ue nd1o,i1 conlormc com
11. [lronunc in maJ :i no p;li"t., Aliús, Sussuhy me parece JlrO\'ir Jos
lermos i nt!ii;cnos cuclm. pequeno J)npni;aio, e í, :ii;u:1 {110 lin grw gc.
rol, y'g), rio <los p equeno~ pap:1ga ios (rio ,los periquitos).
VIAGEM PELAS PnOVJNCL\S OE Rio DE J ANEIQO E MINAS 3 37

t.idns e. que nctu:-tUucntc pnrcccm 11ch-ns;cns. Entret.:into,


110 ettlio Uc qiintro nnno, CS!:CS Monoxós qucimnrttm seu
r11t1cho, e rctirnrnm·!c poro Pnssouh11 1 onde foro 1n rcuui.
Uo, no, lndioe Mnlalí.~, ufim de !trem uns e outros cruprc--
g.:i.dos 1111 gucrrn contrn os .Botocudos. O propricturio <ln
fa:c1tda, <pie tomou o lugnr J o rancho doe i\1onoxÓi!, com~
prou do seu capit:io, pela móclic;1 6omma de 200,000
(1250 ú:. ), o terreno que 11ossuc ttctunlmcntc, e que nbnrcn
mais de meia lcgu a; construiu mua choupnua pnrn cllc e
1:1ua forailia, e nccTcsccnlou n1gmnns coustrucçócs de cxplo-
1·11çiio.
Essa fa=cmda esl:í 1ocalizadu nurun 11cprc!siio, ú mar-
gem de um rcgnto que se )nnçn no Swsuhy. Ordinnria-
mcntc os morros pouco cspnço t.lcixnm cnltc cllcs e as h n-
hitoçõcs <1uc circnndnm. Aqui, pclll contrario, um v11sto
terreno p1ouo se estcncle cm frente ii casa do proprictnrio,
entre clla e os morros que :1 dcfronlnmi o fozendciro )a.
vrou ea!-c terreno, e, por assim Uizcr, sem &l\hir Ue cns:1 1
po<lc inspcccionnr seug escravos.
T onto qumulo in para Pnesonhn, como ao voltnr dcss:i
po,·oaçõo, fui recebido, n., Alcleill de S. Nicotn1, com n
m ais :icolhedorn hospitalidndc, A C6J>osn do propric.t n-
rio, o alferes Mac1,ndo, niio fugiu no me avistur, e, no en-
tanto, cm brnncn. Nessa cnsn todos cstnvnm cm uctivida<lc,
cspcctaculo de que raramente gozn o vi ajante que percor-
re o Rrnsil. A senhora l\bchaclo cosia; n1gumns <lc suna
filho s H uv:1n1 o algod.10, e outrns fo1.Jom reud:i.
Comi cm S. NicoHu tubc.rculos pro,lu1.idos por umn
n rncca dcuominndn ma11g11rito branco. E' uma cspccic
cujas folh:i!!, e,pign<lns e Jc nru verde ngrn<l:wcl, nnscem
cm pequenos tufos, mns de que iufcli1.mcntc mio ,·i ns
f1õrcs. O tubcrculo principnl t! nmurcllo e do volume .ip-
proxint;'.ldo de umn ,nuçã; cm voltn <lc11c nnscciu ouu·o!I, e
silo estes ultiuzos os comcstivci~, qunn<lo ntlingcm appro-
ximadarocntc as dimensões de u ma noz. Siío ba!lt:mtc fn-

Zl - '"'"' " ~. l.º


338 AUGUSTO DE:. SA INT-HIL.\ 111 ~

rinaccos, de gosto agrndavc1, 10011 niio têm o :ulocicndo dn


bata.ta doce (co,wolvulus bntcztas ). O s1·. l\Inchodo mos-
trou-me tmnhcm no seu jnr<.lim umn ou l rn arncca c0D1cs-
ti\·cl co nh ecida pelo nome ,lc mtmgarito roxo. N5 o comi
clcsscs tuhrculos; dissera m-me, porém , que por fórn s;io
vioJctas, e lntcl'iorm cntc ap resentam n mcsmn côr com to-
na lidndc nmnrcll:uln. Aliás n nsccm como os do mangarito
brauco. As folhas da cspecic violctn eiio rcnifo1·mcs, nlon•
gada.s, muito ohtus:is, muilo g1aucas ntt face inferior e sue-
tcn talla :1 por pcciolos :wcrmcllwdos.
Com al gum c.uid:Hlo po1lcr-!c-á cultivar n.o Rio
Gr., ndc , Siio Poulo, e mesmo nas zonas clcvn<la e dn provi n-
cin rbs i\fi n ns todos os lcgu111cs da s hor tas curopéns; é, po·
l'ém , iu cou tc!l- tnvcl que cllcs p ouco se po der ão descn vol\'cr
nns regiões mu ito q1H:ntcs, onde a rapidez d 11 vc:;ctnçiio se
oppõe u es te es tado de emmngrccimento 1 que , por assim
dizer, coastitue todn a de lieudcz.u llc nossas p1antn s hort i-
cub s. Si, por ém, umn pnrtc dos Dr:isilciros 1150 poc1c es-
pe rar poder. cuhiv.1r nossos Jc::,'1uncs, esse ])Ovo cn co 11 tt·a
f' nbs titutos cm suas 1111mc1-os.,s rnizcs cowes th'c is, ns lrn tn ·
tae, os aypi.s (mani /wt aypi, P,) os carás e :is carac(ainp,s
(diosco rea), os in11amcs (arum e.çculontam), os dois man-
garito.~, etc. Furei uotnr, de passílgcin , q ue niío ex iste no
Brtu1i l uma só rn i:r. eomc stivcl ncss:is fom ilins de vcgclncs
qu e, en tre nós, prndu:r.cm rn izcs nlim cnticins ; e, cuq u;mto
n n E11ropa nã o ex iste umn cspccic de raiz eoinestivcl pc1·-
tcnccntc :1 cln.!!se das mo noeotylctloncns (238), é, pelo con-
tr,1rio n CS5e grupo que per ten ce n maioria. d11s rnizcs nli-
rucnticias <los BL'nsi1ciros.
O bom aJiétcs I\Inchn<lo mos trou-me sua J)lcmtnçiio rlc
aJgo<locü:os, que cm immcnsa. N.'io tinha mnis de um nn•
no, e jã os jovens arbustos attingi:nu rt nl turn de um ho •
mcrn, e csta\':tm eoli crtos dt! eupsulm1.

(238 ) E' J, rm cloro IJUO 01J11i 1150 foli o tio, Lu lbo~.


VJACl-:i\t J>F.L,\ S PRO\'INCIA S OE R io DE J ,\ NtlRO e AhNAS 339

O nlgoiloeirn é, cnl gera], um a <las plnn tns que se cu}.


th•;un com maior exito nos arredores de Pmmmh a. Nndn
l tá.o pouco dispen dioso ne!!le pai?. como o cnltl\'o do nlgo-
<lociro, e nada pro duz t:1nto. CClmo pa ro o mil ho, cn-
rnm-lic un te rra hurn co!\ c m q ue se dcpocru os sementes.
Dcixa-~c u11u1 distu ncia Jc Jcz pnlmos entre os di,· crsos
pés; qunnto no runis ol>':crvn-sc nns pl:mtnçõcs t1io ]>Oucn
reguJarid:H) c como nas Jc milho e cnfé. Ao cubo de seis
mczcs Jimpn-sc n terra, o rcpctc,sc esse trn bal ho com o
mesmo iutc n •a Ho de tem po; é, porém, feito com J>OUcn
e:anscirn, 11ois cm lugar de 1·cvolver n su pcrficic do sólo,
l 'útuO se foz nos cn mp os de mi lh o e de tr igo, contcnt aut-sc
cm cortar as hcn·ns rl c1111ninhns rente no sólo. t n cs!c
li çciro tmh aU10 rp,c se !iTJlita todo o cu lti vo do nlgo diio,
e um negro cnc:u-rcgn<lo Uc cuidar do cspnço de terreno
pl an lndo ele algodoeiros, que se scmcndn com um alqueire
de milho (239) : potlc ao mesmo tempo cultivar umn cg1.1:1l
exte nsã o <lc tcrrn cm mi füo e fcijiio. U m n p1:mlaçiío t! c
a1gotlociros <lura eoummmmcn tc cinco ou seis nnnos, e, cm
;1lg11 ns l ugate5, nté nove nnn Cls. A :i rcn de terre no que ac
podcri.1 sc rnenr' 'c;o m um alqu eire de mi l ho rcntl c c m S.
Nico1.íu e nÔs arrcdorcH, cc111 nrrolins p or colhe ita, e mes mo
cm P us.sanha úrcn igunl rende até cento e c incocntu ;1 r ro·
lrns. N os tel'tcnos p ouco fn\'ornvcis n esse gencr o
ele cultura os nJgodoei ros uiio prod uwm siu,io no
ca bo de doi!I a n 11os; nos nrrcdorc3 tl c P:t ss:mlta,
poré111, n!:sim como cm i\I inns Novas, o districto dn
provincin mais prop:icio no :il:;o<l:ío (2'10) , c!lscs ar-
b11stos rendem a pnrtir do primei ro nm10; 11 sc:;urnla co-
lhcitn, ent rcla nt o~ é mnis abundant e que n p rccc <lentc. O
nlgod:io de P nssn nha é, dissc rum-me, de qunfülnd c extcl·
lente ; e, dc~pojado dns i:;cmcn tes l'entJ c nt é oi to libr ns e

(239) O 111,pwira não é o mern10 e111 todn r, J1:1r1c: o sr, fr cycl-


uct :l\7L]i:t o tio H io J c ):ii1eiro cm ,rn litros.
(2,10} Entrm\rnr·St·ilo, no ~l:F,\1ml o vol11inc 1lcsl:i 0 lir:i, " "lc11,01
jlormcuorcJ soliru o cuhfro el o~ nl t o1loc iro9 cm Miu:i& No~·11s.
340 AucusTo DE SAINT·H•r..,unE

mci:1 f)Or cnda rnrobn tlc trintn e duil.s lih1·:t! cm lm1to.


i\Icrcadorca de Villn do Principc e outra& loc:ilidru1cs
viio buscar o nl go<lão iis fa:cndrr.-. tlos agdcultol'cs, e pn·
gam•no cm dinheiro ú vista. Vende-se, geralmente, com as
sementes, ::r. 900 rêis n arroba (5 Ir. 62 e,) ; ás vezes, poréw,
nttingc n 1,000 on 1,200 réis, e ainda nfio 1:c viu cnhit· uLai-
xo de 600 rl!is.
Pnrn 9cp:1rnr o nl godúo <las sementes emprega-se uma
pequen a nrnchino portatil que se compõe 1lc duns colum-
uns nas quncs se npoi::r.m outros tnutos cylin1lroe do coru-
11rimcnto de cerca de um pé, <la grossura de um dedo e
muito np prnximaclos um do outro. Apresento-se o~ fl o-
co;; de n1i;od5o n um Jndo dos cylind rns e foz-se girar c:11.:-s
cm sentido contr:aio com o nuxi1io d e mnnivcllas colJo-
cadaa do lado de fóra dos espeques. Os cylindros pcg.'lm
o nlgocT,io, pm,am-no com a. sua rotnção 1 lnzcrn-uo p :1Sf1n r
parn o outrn fado da mnchioa, e as acD1cntcs ficnm d o 1:uio
c1u ')lle fornm nprcscnt.:iclos os flocos. E sse proce~ o é,
como se vê, cxtrcm:1mcntc d cmorndo, e csti'1 n rxi~ir apcr•
foiçoamcntos (241). Jii. roeu hospedeiro il c J ocuhy (24,2 )
e o alferes l\fochndo tinh:un ganho 11 Jgumn coisn pelo Indo
dn mão de ohra, pois que era com o nu.xilio da agu a que
mo\'imcntnvom os cylinclrotL
Pnra cnrd:n o nlgodão existe um pequeno arco cuja
cor da pode ter o contpdmcntn de pê e meio. lnsiut1n-~c
cssn corJn cm ,nn fardo de ,il go<lão; pinçn-sc esta com lc·
veza i i·cpcrc-se seru ccssnl" esse ruo\•irncuto, e, il mcdi<ln que
ec o reiter o coru umn mfio, cou1 a ou tra, a qun.l sustem
o arco, passein-sc este l.H:istautc cloccmcnte nfostando-o <lc
si. A corda c mpurrn o 1,Jgodão, e, pelo movimento ele ,m.
cudidelns que se dá .i primei ra, afostn as fibr,'ls, E sse me•
thodo ele cnrdnr tnlvcz sejn: m nis C."'< pcdito ciuc o tlog pen·

(2'\] ) Um;i n111chinn acmclh:tntc C! l:Í ninJ:i cu1 uso no Lcv:m lc.
(M2) Vida o c,'1pitu1o XII J cstc volume.
VL\CEM l'ELAS P ROVINC?AS DE lho DE JA NEIRO E :i\ft1''AS 3,n

tcs; é, porém, fnci1 de percebei· que niio p oderá ter n mc~-


ma pe rfc iç.10, e que os fios não podem sr tão h em separa•
dos co mo quando cutrc cllcs passnru dentes de fer ro cguac 13
e hn st nnte finos.
Si. as mn ttns qu e encontrei depois dn Al dcin de S. Ni-
col:íu nií o tCm a maj estnde Uns dos ul'l'cdorcs do Rio de
J anei ro ~ offcrecem, 110 enl.:tnto, tambcm, grandes hellczns,
No fla nco de nlgumas monta. nhri s que entre clfos dcixnm
nmn dc~sns gnrga otas cstr~it:is cm cujo fun do corre um
regato, e onde reinam sem in lelTltpçiio n humidade e 0
írcscor, vi palm itos (243) de cs lipc delgn do clcvnr sun fo-
lh ngein a cerca de cincoenta pés de ulturn (244). A seu
pé uma cspccie de féto arborescente de folhas rccurv.:td a~
pnrcci.:t querei· im ita r suas fo r m os . 'fo dns ns demais nr·
vore~ tinhnm ce di do o lugnr ii.s duns monoeotylcdoneu&,
e só os h.:tmlm's contrnst:wam com esses vcgc tucs pcrfcitu•
ruente crcctos, pcln curvn c1ci::aotc de suas h.1stc.s e por
seus , a mos qu e, crm'..:t nclo-se c m diífcrcntcs sentidos, se
estendiam ern &u irln ndn das palme iras uos fé to:i.
Numc rõsris cspeeies de serpentes se cocontr:nu nos 1,oi.-
qucs que cu então percorria. Conhecem-nas pelos nome,;
de su ru cucu' (botl,rops surucllctl, Spix. e Mnr t. ) ]uraráco,
1ar<m1cu ssu.' (bo throps Ncmvicdii, Spi'< e lHart.) 1 surucu•
r.1L'rir1ga, coral (colubc r fulvit,s, Lin. ex Ncuw.), cipó (co•
b.tbcr bicarinatus?). cairiana d e p apo amarcllo, cainuna de
papo brm1co, co fJra ele duas cabeças, e cobra frin. Con-
tn-ac, no paiz., que ess a ult ima cspecie se nutre de ou tras
se r pe n te! , até dos mnia vcue11 os as1 tacs como o sunicucu',
o jaruracussu', etc. Quando encontra ol gumn, onda á
volt a dclln , dizem, e solta, orrustondo,sc, uwn b obo viscoso,
A ou tra serpen te, como que cucnnlnda nessa espccic de

(2•l3) Pnlm ci r11 ,lcnom in:ub .f:UíCrJIC olcracca pelo ,r. M:i rtiut
(Palm., p g. 29, t. 28, 29, 30) . Seu i;omo lcnro é comutivcl o rivnli&\
mc!mo com oa mnis J clicn ,los lcsumcs tlrt Europa.
(214) McJiJ::i mu ito :l\lproximnth·o.,
342

circulo, e mio ousando trirnapor ;1 h :n-rcir:1 cnvcncunda que


acnlrn de lcvnn l;1r sua nJ,.·c,·snria, fi ca immovcl e se deixa
devorar. E!!!CS factos parecem confirurndos por nlgum oh-
Eiervndor co1u11ctcntc ; sahc-Ec, porém, que fo, ciua~õcs J c.,:;.
se i;cncro mio s1io sem exemplo.
No dia cm que dcí.xci S. Nicolán pnrci na Ja::enda de
Luiz da Mota, onde n casn do ptopriclnTio é, como t:rnta~
outra.;, umn simples choça fcitn de lrnrro, pnns e l.iamUU!.
Quer (Jllauc.lo me Jirigin a P ass:wlrn, f1uc1· quando <1c r1>-
t:,'TCS.S0 f.lcsea povoaç,io, fui pcrfoitarncntc ncolliido llC8SO
hnbitnç5o.
i\feu9 hospedeiros crnm dois homens pobres que nõo
possuknn c.~crnvos, e se tinham associado pnrn explorar a
j,i:e,1dn de Luiz da !d ot.'.l, cu jos terras afio cxccllc11tce, Um
<lcllcs co1·rcr n mundo; nnsccra no Porto ; tinh:i csto<lo cm
Angofo, e, 1n·ova\'elmcntc 1 t criuiuou seus <li.na ncfJ!OS rnot-
tus, Um a coisn 1,ostnntc curiosa é <ruc, gunrdada õJS pro-
porçÕc! , cncoul.rc i entre Vi11n do Priucipc e Possunbn
muito ma ior qnnntidadc de E u ropeus do que alé cnt5o
v iro. Ha um momento cm que aqucllc que cnou pelo
m u ndo, como continuo jo6rt1etc de suas csp crnncas1 nculm
por scnli r n necessidade do 1·c11ouso e da solidão; foliam-
lhe dessas fl orestas, cm que poderá possuit" vnstns tcr.rns,
e \'ÍVcr il trnnqníllo no nb rii;o tlu miscrin; rcnunei;1 a .seus
t11nhiciosos proj ccto!, e o pcdgoso n\'cntnrciro, fixando-se
.:20 sóJo, 1orntt-!e um cidnd úo utH.
l\Ieus hottpedeiros, r111c cultirnvaw .:2 can nn de :l9sucar,
tinham um pequeno engenh o movi clo p or bois. Serviram.
me o caldo de cunno, reduzido pcln cvaporru;i"io á co11sis-
teucia do mebço eommmu. Essn cspecic de x arope, que
ainda tive occnsiiio de s:.ihorcnr cm outro Jugnr, é de 11rn
,·crmclho dou rado um pouco t ronspnccntc (mclndo). Cad n
couvjva mis tur n-o no seu p rnto com forinhn de m ilho ou
de m l\adiocn, o fonu.J assiro uurn p:tslu de sabor haa•
l :uite ag-racfovcl.
VIACEM PELAS PROVI NCTAS DE RIO llB JANl:.lRO E f\JJ NAS 343

Nos arre dore s de Lu fa <la i'\iotn \'i cm uron grc1.ndc


un-orc u m hnnJo numeroso tlc arn r.i'3, Aqucllns den tre
suns pcuuaa que siio verdes ou nzues confun diam-se com n
côr dns folh ns; não se diatí nouinm siui:ío ns outras, c 1 de
lon ge, a a 1·vorc pareci:\ cohcrta de pc dnços de vclludo d a
mais h cl ln côr ycrmclha. As :m1rns approximarnm-6(! de•
11ois mai s, e tive o pr:i:tcr tlc coutcmp lar C!.'lao U\'Cs com
éuas grnç;1e nntur11es e os ricas côrcs el e que são ornn<lus.
CAPITULO XVII

OS INDIOS DE P,I SS,U(IlA.


Chegada n Pn~sanhn. Sltuac:iio desse povondo. - Historin dn
colonia de P1m:mlm. Os Jlfolalú, Monoxós, Copoxó1, Panlurmcj
juntnm-sc :ios Portuguezcs. Epid cmin tc n: ivcl. - Culturns pro-
prias nos ancdorcs de Passanha. Canell n. Jut obá.. Pobreza
dos hnbitnntes desse districtoi seu gosto pela ngun rdcntc. Meio
de trnn!;portnr at é o mo.1· os p1·oductos tlc Possnnhn. - Qim,·tcl
do Canto da Scl'm- de S . Joãu. - O commanrla.n tc .Tnmw.rio
Vfofra llraua. Sun casa. - n :visõcs m iliUl:res. -- Curiosidades.
- Aldeia de S. A11tonio ; cn minbo que f13r.l li't condmq rcccpçíio que
a hi nos fiz crnm; cnsns que n compocm , - Ü!l Malnlfo. Sc11s
tr:i.ços, e cm gci-al os da raça in<ligcna: cxccpçiio. Côr e posi-
c: ii.o dos olhos entre os Imlios. Côr de sun pcll e. Pronuncin
das linguns indii;cnns. Vocnbul::i.rio dos idiomas malnli e mo-
noxó. - Tradições histo1·icas dos Indios de S. Antonio. - Es-
tado tln relig iüo entre esses Jnclios. O capitão dos Mnlalis, -
Cusn do conselho. Vcstimcntns dos Indios de S. Ant onio; su:is
occupaçõcs; seu cnrnctcr, - nicho tln tnquarn. - Qua,·tcl de
S. A nlo11io. Um Pnnlin.mc. - Dotocudos prisioneiros. i\lnncirn
de fazCl' n guerra a l'SSes selvagens. Absurdo dessa gucnu.
Iddn Que 110 faz. cm P:i9~1111ha clo9 co1t umc9 t1o! Dotocudo&.
Sua nnthropophngin.
Puzér:1.-mc n cnminho p nr n h de L ui.r. da :iliotn n Pns-
6/mha, qun n<lo, n mais de lcgu n e wci a <lo pos to wil.itar
cm que ruc dcvcri::i. npcn r, encontrei dois h om ens a e.avalio
que, logo que me ::i,vjstal'nm, dcscnv11lg,1ram, e partici pn•
:rmn-me que: vinht1.tu 110 meu encontro dn pnrtc do cotn·
urnudnntc elo p os to, a fim de ap rceen tnr -mc s uas sn udnçõea
e r eceb er minh as ordens. Um dos dois homens cr.1. o nju-
dnnte do commnodantc, Sr. FRA.~CISCO DA SILVA DE
OL1VEIRA, e o oulrn um doa milit.uce do p os to. A gra-
d eci mui to n esses cnvalhciroe, e, clurnutc toda a cumi-
nhada, a c0Dvcrs:1çiio vcr6on sohrc a rcgi;1o e os Doto,
cud os,
V IACEi\r f'I~LA S Pno,·JNCL\s nr. Rm DE JA NEIRO F. M INAS 345

Im mcdiatamcnlc :m tcs de cl1egn1· :i povoaçiio de Pns·


s.iuhn, u ão cucou lrn m os mnis que capoeira.s, o que é o r e•
1mhndo n ntu rnl dos estnlw1ccimento3 Iorm:idos pelos h o-
mens tle noarn 1·nçu. Depo is de gnlgnr por decli\'e brando,
cl ur,1 ntc ccrc:l de um qu:n· lo de horu, um morro h:lstnutc
aho, chcgnmos a u ma p1atnforma de on de se dcseortinn
gl',1n <lc extensiio c1 c tnontnnh ns e de v:11lce todos co bertos
el e nwuna, e nlém dos qua es o h orizon te é limitado por
m on tes bastante clcv.u.los que fou~.m 1rnrte, sc1u duvidn, dn
f!rnudc ca deia occidcntnl. E ' ,í cn tr:ub cl n pb tnforJUn , e
pt·incipnhncntc u m pouco aha ixo delln, que cst{1 erliíi cuda
n povoação de rnssnn h n. .Ae casna que n co mpoem são
po uco numerosns, esp m:sns, cobertas um na de tclh ns, outro11
de ~n pé; neahumn é cni:i dn, e têm nspecto wiscrnvel.
N:io h a m.,is q ue nlgumns poucas cnsns ó. eu trnda <ln pin-
tnforma: é descoberta n o resto de sua ex tensão ; m us, n a
pon te wa is recuada, cic,·n m-se solit;.lrias a i greja p:trocl1ial
e t1 cn s,1 do pastor, muito 1110.is bonita que todas us da p o-
voação, P or traz desses dois ediíicios cstt:1H.lc-se cw sem i•
circulo um mono qum:,i. u pique, col>cclo de mu ltas vir•
gcus, <1u e eireumd a :,, pln tafo n uo . T odo esse conjuncto
nprcsenta um asp ecto sel\f:tgcrn no qu ul h n ao mesmo
tempo qun)qucr coisn de grave e solcmu c.
A povonçiio de P :is.sanlrn (2•15) n ão contn. m ui e
de cincoenla a sessenta annos desde a da tu de eun fund ação
( 245) llicrcvcu-so Pcunn l10, Paç11i1dm e Prmnnlin : preferi es!n
ultima orthosm 11hiu por quo é eonfom)(; 1í 11rou11ue in scr;1lmc11to
UMtlu mi 1irop ri::i reõ iÕo, O 11riucipc d e Neuwicd c5crevcu nrn ilo
corrcel:i mcnto l'uurml,a ; m;;,s imluzir::im-no cm erro, como su v;1i ver,
qu nnd o llto diucrnm que Oft M::i lnlis \•lvioru ao loni;:o elo ::a lto Rio
Voco aol, ;1 pro1ccç:io do qui1rtcl 11e Pass.1nl1::i. - P;1,s.:111l1::i provirá
1Ja9 p:i /n.,·ras i;11nrnni'.1 payé, feiticeiro, e clÍnÚ, coisa que se move?
"l'~•unh• . ru,a nh~, ~" J'c; anl,;. , ;;., ~•,l~n lr, do no"'º do ' """'" Cn, mon,,.I
l'ru cgno, cal>!r::u;! oJ o r<lo r,I LI. 11;,.1, r•• • ""onl u,! of ,1~ " '""''" porl11~,,ua, Jlc-
ut .. n n 1il11lo d~ ahnlunt, , brrr,t iu, 11 , ,., 'ºº J u«nJ<11tb ,.,uwllna, A la n,111 • h,
~""'· 18 rn, l 'o1t.:1 a l. n J uem,!~laltl ML1a ,•i,rf r., JIO< O o l ha oll, on~• un, J oo ,rhcnlo o
Jru~ u,·,,.,, nontul ,lo Con,po, Je C: orU<o n , , tJ ,,,011 • r,u,JJul• d o ri ~ru ~Uoo ; \'<O•
•o•d,,.,n,o o i,uutlo Jn,li,;u o J «, u o uomo • 'l"•l'l'"' oolonl n,ç, ,n o •r11 el ll•
Jo, r(, ,/1 T,"
316 .AUGUSTO DI:: S,\ INT-lltUlllE

(1817) . O;; primeiro!'! h ab itantes npcuas trntav:nu de pro-


cura i· ouro, e foram bn stnntc fcli.-:c.s cm suas ilcscobcrtas:
os Ilotocu<los, po rém, inquiclnrarn-nos de tnl fornrn qu~
,,1u.1si lodos se r etiraram. Tod:1.via 1 uo mcz de feverei ro
de 1807, o govcmo envio u ú região um <lcstncnmccto de
oitcuta homens que foram nloj ados n principio cm JlOsi-
!:iiO haatnutc suluhrc, eohr c a crista de mn morro clcvo<lô,
o. u ma lcgu;i do povoado, e cm scgu iJa se trnusportnr~un
para oito lcg uus mais longe, ris 1Unrgc u s do rio de S L1~su11y.
Um howc rn resol uto, chttmll<lo Januario Vieira Braga, com·
muu<l:wa cSl!u tro pa , e cm csli muhulo , no cu mp d mcnto cJc
seus deveres, pcln cngnuadorn cspcrnnçu de cnpturn r :il-
~ m selvagem que lh e indíc:iôSe m inos ricas e :i t l! então
<lcsconhccjd us dos P ottu~ruczcs. Os J,otocndos forn rn per-
se guidos cm suas Ilorc!tas e mortos varios dclJc!.
Quando se cnpturnvnm alguns homens <lcssn n nção Lratn•
va•sc <lc co n<lu7.il.oa no p osto (quartel); como. porém,
rceisl ia m semp re , era m mortos.: quan to ás mul heres e crc•
mu;os levavam-nos e distl'i bui nm-n os pelos h nhituntcs, em
cuj:1e ca<;os se 11cost11mavnm ú ,•itln civilisa<lu . Em breve
os :itaqucs do!'! Ilotocu<los tonrnrnuH!e menos frequ entes;
as victorjas do <lcst uc11men10 iu;;pi r.,vnm coufinuç11 1 e novos
h ab;ta utcs vicrnm cs tnbclccer-!c cm P asrn oh n; não sendo,
porém, lms tan tc ricos parn fn :1.cr cxc.1vnçócs nn tcrrn ii
procur a <le ouco, uiío se occup,t1·,un siniio <lc ug;ricul tu rn.
Na época cm qu e os primeiros Portncruezcs chcgnraw
i1 rc~riiio, cro clb hohita <la por uma trih u JU<li;cnu denomi-
n ada Malalís, umito mais Ulansn que os Ilotocu<los. P;i-
recc q ue j {1 negros fugitivos tiulrnm vindo es tabel ecer-se
<'nll·c esses pcwos, e vi cm mnpp;i s m anusc1·iptos Pnssnnh n
intl icn dn co mo uma região recentemente descoberta on de
os Indios crnru governados por umn oc; rn. Scjn corno fôr,
com a npp rox imaçii•; dos Portng uczci;, üs i\fa lalís a 1•r i11ci~
pio <l ch nud numj arns, tendo sido pcrscbru idos 11elos Iloto·
çu<los1 seus inimi~os, vicr.:uu 1nocur;u· nsylo junto µos uo-
VIAC E!\I PELAS Pn o\'JNCl,\S Dlt RIO DE J ANEIUO E 1\h NAS 347

vos h ahi tnntcs, com os q uncs p ouco n pouco se fmnilinri-


zar:nn. Dci.xll r aw-o os bvrar a terra; a]guns dcl1cs c1uprc-
gnram -.:1c p!lru trulJ:llha r cm hnlJi taçõcs de Portuguezcs, e
n1guns, n(lmitt idos no dcslacauicn to, tom árn111-sc utilíssi-
m os pelos con h cciuacn tos que Li11 l1111u elos costumes de se us
inimigos; finalmente, fornn~ baptizn dos, e se Clvifüaram
pelo menos tanlo <1mmto o pcrmittinm sun io J olc e as cir-
cnmstancins cm que .se adiavam. A os Mulnlís jun tnrnru•sc
<1 u nt ro outras u·ibus ou restos de tril,us que lambem fu.
giam das pcrscgu ic;ôcs dos Dotocudos, ou que apenas p1·0 ·
curnvnm ruclhornr sua sort e, os P wifwmcs, os Copoxóti,
nlg,111s Mac1111is, e os Mort0.T1is (246), dr. q ue foltci ulhu-
J·c:s. E8S1t6 trihus, rcuni dns 30 po!.Ho 11ortugue:t, íormarnm,
its m argens do Suss11hr 11111n uni cn povoação ã qu:11 sc deu
o no me de Porto ele Sa,tta Cr11::1 e cssn pc1111 c11 n eolonia
tornm•a-sc tlin :, tli n 1nnis Ilorcscc ntc, quando, cm )81,t,
u rn n rl oc11 ~;1 cpidcmicn ceifou grumlc par le de sun pop u·
Iu çiio.
E ssn doe nça p nrcce tlevcr·sc all riliu ir nos 111i11snrns
pcst ilcur.i.ics q ue, c m :icgui,la n umo sccea, se exhn lárn111
dos vasto s paulnuos que .i lrm•cs~n o Sussuliy antes de che-
gar 110 1u~nr cm <1uc n povonç1lo estava silua,Ja. Uma fc.
hrc cscn ldaut c, tremores vio1cntos, dôr nffeclando a
par te superior dn cabeça, e 1Iclirio 1 tncs os syn1 ptomas
que se mnuifcstavnru {24f>-n). A mn ior porte dos docutcs
m orria logo ; ou tros soffri::i. m dur,mtc nlguna mc:1.cs ; out ros
l1ouvc, enfim , que só pcrcccrnm depois <lc dois an nos de.

(2·16) Creio 11110 foi c.rratlrimcntc q ue ac c3ereve11 Mnfaíi:cs, Mo.


1rnc/1ú.1, Copocf,cs, 1:i h·c,; mcsnin, Cnpocf1os. Dcvc,sc 1nn1Lc111 Ji1.cr
llotoc111lo., o 11 50 Botccwlos, ll otocnwly:i; ou ll oll11c1ulics. lmprimiu,,c
l iu1w111cJ e l'rmlwmis, o os hnhi1;1ntcs 1\c P n6sinh:i p ;1rcccr;1m,mo pro,
1

11u11cia r f'i11lrnmis; tnd:, vb, 11 põ.;; mui 1n1 h c, ilaçõcs, :idiei q11c tlcYi J,
de accúrdo cnm C:is;,l ndop1:ir :i fom111 Pn11'1a111c.J.
(~1 6·•1 D,~i• 1,u.,.•.,, 1"'" qu~ ,!~111,h,n,le J o .Juurr,••. ,!e um11 ~p!ol , n,b
,,.01,·,~.,, •
\M fcJ.r<1 1••!1111,e,, J a fot1>•• runi< ie ••• IUu ~ • .ta 11ru IC •(.; l''"J ,nlJ o
vrle 1,/u,n.,Jir,,., /elt/1"''""'•
348 AUGUSTO DE 5AINT•llll.AIBE

vidn cm d epauperamento. G rande n umero de lmlios Iu-


giu; 11 índ igo, porém , foz irt com que o J ocnç:t se oõgrav;u;sc;
cahfom cxgotudos, e morrimn miscravchncn tc nas m oltne,
i soladoa e longe de q unl<jucr con solo. O olfcrca i\fochado e
6un s enhora viaitnrom o Porto de Sontn Cru;,. por occasiiio
«ln epidemia. Então, só dois lndios ain<la n ii.o tinJ1am sido
attingidos pela doença; todos oa demais estavam ntucntlos,
e succumbiam aucccssivamcntc sem soccono. Um unico
rcmc<lio foi cw p t"cgado com vnntngcm: o npp1icnçiío de
vcsic,' ltorioe. Os Port u:;-uczes foram m nis poupados que
os iuUigcnne; cates ultimas csl:ío hoje cm tlio reduzidos
app1·oxímm.l,nnc nlc o umn ccntc nn, e n:ío rcstn muis que
cinco Pauhnmc~ e mo Copo~ó. Si se coraservarnm mais
os ;\falalíe é que seu chefe, t e11Jo j,i pcrditlo 1nui1:1 gente,
clcclnrou ao commnnthmtc portu1:,ruez J anu:n:io, q ue qucrin
rclirnr-ae; e, eom cficíto, nintfa cm tem po fo i p rocurar
outro asylo. Q uaulo n Janunrio, preso ú di.,cipli ua por
um resp ei to idóla tr:i, nchou q u e devia ficar n o poslo
que o sobe rano Jhc.: dceign iira, e foi unicamente n a
u ltima extremidade que dci.'\'.ou a loculitlac.lc cujo ar ern-
pcetn<lo tuotos ma1ce cnusára. Na noite lllcsmn cm que o
nntigo posto foi aban<lonu<lo, os Botoeudos vieram ioccn•
di:1}-0 e pJant:nnm mu.1. flccl1u n o m eio do locnl por cllc
occupado, O quarlcl foi tro.nsportndo pm:o. o alto <lo mor•
rn cm que fôrn fund.ido pl"imith•nmcnte, e ou<lc niuda se
cn contrn: dai,sc-lhc o nome Jc Qrrnrtcl do Canto du Serra
de S. João.
Qunnto .í povonçiío de P assaolt:1 1 6ituada eohrc umn
clcvnçúo cm que uma atm osphcrn purn circuln livremente,
u ão eoffre u com n cruel c pi dcrui.1. que Jiquidára com Um-
tos Jodioe.
A parochia (247) de que essa poyon~ii.o é sédc, limi-
tadn pclu de Villn do Pl"iuciP.:c, pela tio Rio Vermelho, e

~ Piurro uiio dá a ena p:irochi:a síuão o 1i1ulo ele cu rrilo;


~ccrcsccmu, porén1, 1(110 o ('11151or r ecebe conçn m Uo i?ovcmo,
VIACEI\C r ET.AS P RO\'INCl,\S OE fitO tu,: JANEIRO E MINAS 349

o paiz dos Dotoeu,los, compl'cheudc uma enorme extt:müo


de tcrr:i.s; sua popuJaçiío n iío excede, porém, 1200 iudivi-
d uos. Aa tcrrna dessa pnrochia são de exccllcnte qualidade.
No distrieto o milho rende duzentos po r um ; o trigo, que
uhi se culti"a hnstontc, remie m ois ric lrintn e oito por uru;
o feijão q um·enta, e mais nté. E' p-,ra Villo elo Principc
e T ijuco que se culth-a o trigo; vende-se, conforme aa eir-
cumstaucins, por 1200 a 3000 réis o fllq rieirc, e é de tão
1,oa qualidade que nlgumns pessoas ob:istados de Villn Rien
que quc1·em ter J,on íorinhn, w:.111clam vir o grifo ele Pns•
!õioo lrn. Os l111hi1nntcs dessn povonçiio não se contentmu
c·m culti v:n suns tt:rr:1s 1 cri nm la mbem muitos porcos que
tmnl1em se vendem para o consumo de Villn do Príncipe
e Tijnco. A m onteig:1 (le P.1,s:1nh n é de cxcclleute qua-
lid ade ; nfio custo, porém, menos de uma patnc:i (2 fr. ),
preço que pouco diffcre <lo por que ec vende o m esmo
nrti~o nas vcndos <lo lUo de Janeiro (2'18).
~ncon trn-sc ll09 :irre,lores de Pnss:mhn um.n coecn n\·cr-
mellrnda cujo sohor é muito m:iis frn co que o da crm e11n
dn Iadi,1, e que, no culnnto, potlcrin suhstituil,n. A nutt·
login me leva a crer que css.i cnsen I! ., de al c,,urua laur.1-
cea. Presente.iram-me, taruhcm, na Iocnlidn<lc, com um
gr:m<lc pcd,1ço de r esina nruarclln<l:1 1 trausparentc, que núo
se funde na 1,occa, e que se queim.i sem sro a<lc difficul<lo-
de, cspalhon<lo um clieiro frnco, tuna bol!lantc ogroclavcI.
Essn suhstnnci n é prorluzi<l :1 pclns rnizcs <le uma grnndc
arvore que cluuuaw jazobá (/1ym c11oca courboril, L. ex
J\.fort.) (249). Os h abitantes desse districto cl1ío mnito
v.ilor ú r csi110 do j.itol.ui pnrn íl9 molcstia9 do peito, nns
qunca a administram reduzidu n pó.

(2,18) A m:1111cii;n qao &o coraomc no CO!lil:i.l 110 Dmt il n rn dn


Europu.
(2,19) Er1con1r:i.·sc jornul,a cm um oucior crnJi10; deve acr , {lfO·
\'UVclmcntc, um erro de iD1prcssâo.
350 Aur.usTo PP. SA INT-HlLAIRE

Apc1::i1· dn cxtrcm:i fcr ti:lidadc <lcss:1 ,·cgiiio, seus Irnl)i-


t nntcs são pohrcs. Bastnri.o sua igrcjn porn trnhir- lh cs a
ind igcncia; po is que cm ,·cz de cohril-n conl t ccto de tn-
Loas, co n tcnti'i rnm· '>C com uma cohcrtu rn de ~ tcirns. N1í o
é gente rica n que se dispõe :t pcnctrnr no nm ogo tlc <lcn-
~n s f1orc sta!, h nhita tlos por h omens q ue se- cons id era m
como :mthro poph agos. Os co lonos <lc Pnssanha c.,; t:ibcl c-
ccrnm-sc sem cnhc<lncs ; ruia p ossuem CSCL'nvos, e, si consc-
g1tcm rn:mt cr-sc, é scu1 nlwstnnça.
O gosto pela. ngn.utlcn tc é qunsi gcrnl cm todo esse
d istricto; ns mu ll1c rcs n ão cstõo mais isentas que os ho-
mcus, e os h rnn cos a cll a se e ntregam qunei tanto corno a
gente 1lc côr. E ' de crct' que o tcdio e a ociosi<la,lc ocj;nn
as causas que íizc:rn m t iío coru wum umn tiio ignohil pn Lxüo.
Scjn eomo fôr, a p os lçiio <lc P ass.,nlrn p oderá tornnr•
~e, com o tempo, cxtrcma rneu tc fn. vornvel ú expo rtação <le
1n·ocl uctos <lo sólo, pducipa l111cnlc do nlgotliio. Desse
loen l a té o m nr não !e eont nm ru:1is de uovc jorn :ulns tlc
,lis tan eia. Al,riu•se, n tl·,n •és d e m attus vi rgen s, trnrn eslrn·
da de quinze leguns de percurso, lignnclo Pa ssunlrn no locnl
tlcno minado Portn Alegre, situado ii s mn q;t'nS t!o Sussuhy.
Uma l cgua além , o Snssuh y fonç a-sc no R io Doce; e de
l:'t uté o oeenno n úo se contam m ais <lc qua t ro n ci nco dins
,l c n avcgnçúo. J á se tinhn comcçn do a utiliz:ir esse ca wi·
nh o q uando .i gua rn ição foi .r c<luzi<lu a tr int n homens ;
cm c ut Uo, im poss ivcl pa trnllrnr a cs trnclo. oté P orto Alcgl·c,
e o temor dos Botocutlos fe z nl)/\n doHar o calllinho que
con<luzin ao Sussuh y. No \'Crda dc lrn cutrc P ol·to Alc;.;rc
e o mar ll'Cz lugnrcs cm que u nn,·cgação é prcjud icn d n;
primeiro nm ,'l cacliociru (250} no Sussuhy, um p ouco un~

(250) Os b rnsi lci ros c111cmlc 111 , p cl:1 ti;iluvrn cac/ioci, r,, ór;i nmn
c11i.c:11:1, úra 11111 clcsscs trcd1os cm 11nc o c11r~o Jos riu csl:Í 5im·
r,lcsmcuto c mli:i roç:ul o p or rocl1cJns que se crs;ucm 11 0 me io Jo seu
lcilo. Níio tcudo cslrido no loc.,1 i~no ro Õo.! qu e u :ilnr cz.1 de c<1cf1odra
é que !C 1r1.1tn, e ê por i1rn que conícn•o cs!:t p:tl:n-r;i.
Vu,;r.:i.1 rr. r.AS P n0\11NC IAS Of. lho OE JANEIRO E :M INAS 351

tca Uc sm1 fo z; cm 6Cb'l1i<l a, 1lo Rio D oce, uuw concllcira


mui to r:-ipicb q u e cl 1n111am Ucmi ; e fin 11l mcn1c, n o mesmo
r io , ou tra cachoeira. de nominada Escudittfin$. P arece que
scríl neccssnri o cl csca rrcgar as mcrc,,dorias ua cac11ocira
do S ussuhy; ma s, com um pouco de hahil icla dc, evitam-se
facilmente os perigos do corrcn lcza <le Ucmi, e pcqucun
<1uau ti<la de dr. pcí lvorn seria i;ufficicntc pa rn tornnr 11.wc-
gnvel n c,icltoeira de E sca dinlrns. Todos os h:1hitnntcs <lc
P nssa nlt :-i têm o mnio1· desej o <le ver r cnhcrln a estrn<ln de
P o1·to A legre; como, porém, se v cró no corre r dessa obra,
n rm vcgnção do llio Doce C niruln <l iffícu1tndn por mu ito
grandes oh.staculos, apc zn r 11.is considcrnvcis despczas que
o gr,vcrno Ic1. p nr n d iminuil-os (251) .
N:'io me deti ve c m r ass:mha; fui ao Qunrtc l elo Cm,lo
d 11 Scr.rn de S. Jo;i o pedir hosp itali dade ao co uuunn dan tc
Jnu unrio Vic irn Drnga. Desde u i<lu <l c ele quutorzc. :umas
esse auc iiio scmptc vivera nns mntf ::,s, occnpado, or:1 cm
explorar ouro e pc<lru ria s, ór., cm corn h:11 cr os Botoc:ucloe.
'fa l gc n cr o <lc guerra cm cxtrc111a m c11te In1 ign11 tc; pois
que u cccssa rio se lol' níl\'a p ercorrer con li uu mncntc !t om·
hrfos Ilorcstns, dilnccra<lo pelos esp inhos, exposto ;', Íomc e
aos riscos continu as de ser victiurn<lo por urnn flechn nti -
t a Ua por mão inv isi\'cl. 'l':-inl:is cn nscirns 11cm por i!!so
nltcruram n B.'.lúdc de J :munrio; co utava, por occnsiüo d e
m in ha vin ;::crn , mnis J c sc1cntn :uwos de ht.ulc, e era ind n
hastu nt e foi- te p nra ahatc r cl1e pro p1· )0 na nn·orcs dn flo-
rcst:1. Seu genio era semp re nlcgrc, e sua p hyeionomi a
rcs1úrnvn :1 cnhuo. e n IJou<ln dc. E!sc ancião ncoll1cn-rn c
com am nhil idad c cxtrcmu, e não cessou <lc se em penh ar
por m e torn:.11" agrndn,·cl n cstadin (JUC fiz cm sun c;i~ a.
Todavia , 110 meio <l os esforços q ue o h om co n1mamln11 tc
fazia parn me servi r cond igai:nnc nte, senLin cu um n cspecic

{251 ) Nn m iuha ~c;;m1dn Rclnçiio 1orn:1rci :t 1rn111 r ,:0111 111im1.


~ias riu 11:l\'CJ;nçiio tlu Rio Doce o dos uUl ucllt es de.Me rio,
352 Aucus1·0 oE S,\lNT·HtumE

de constrangimcuto, vendo que cUc npcnns possuía o que


cm noasas cidades se comiidcr u o cstrictomcu tc ncccsan rio.
Sun c.:i.sa uiio mcrccin outl'o no111c que o de choupana; nem
m Mmo se tivérn o cuidado de cniar as paredes, e por todo
ruobilinrio l:i n5o se vin mni s que um g:i r1ío, umn mesa e
li l b'linS l.HlllCOS.

Foi sobre n cristn de um mor ro, cutrc dois vnllcs pro•


fundos, que foi instnllndo o po!:! to de Cnuto da Serra de
S. Joiio. De hi dcscoitinnm•sc de todos os Judas cleviu;õcs
cohcrtns de flor cstn s; todnvin ns menos nfostncl11s npt·cscn-
tnm nlgu mn s mussns de rochedos dispostos por cnmndue
h ol'izontncs. O ' lllar tcl consiste '3 implcsmcn tc cm peque·
no num ero de cnsus, to das cnt má u cstnOo, e que, corno n
do comman<la ntc, nií o passam de simples casebres,
O p osto ele P nss:mha e as diversas gual'niçócs mi1itares
ncpta1·tcla das p ela fron leira dn l'egião dos Bo to cu<lo.s, ou
mesmo dn de outros In<lios, tê m o nome de rlivisiio, e de
cndn divisã o clc1lcudc umu ce1·t:t extensão de tcrritorio.
Na órhit11 de sua dhrisiío os eommau<lautcs go;o;arn de irn-
rncnsa auctoriclncle . S:ío uhi juizes de sesma rias; podem
C'ILri gnr os h:1l1ituntes n trnlrnllza r nas estra das, e têm, c1u
cnso de ueccs sidndc, o direito de rcquisílal-os Il:lra o ser-
"iço régio. Disse j:i (cap. IX ) que todo pessoa que, n a
circumsc ripçfio de uutn divis;ío utilirar ae esta bclcec, com
us formn1idn1lcs pl·esctiJJta s, cm um tcrrcu o Uevo)uto, es·
tnvn isentn de im po!\tos durnntc o prazo de ,lcz armo s;
fi z sen tir os graves i nconvenien tes de scmclh n11 te lei, e,
por conseg uin te, nch o desncccssa rio voltar n trntnr <ln m a-
tcrin. Content ar- m e-e i cm referir um fa cto 11ue mostrnrít
quiio p ouca ordem linvin nns fi nanças <ln província das
Mi uas. Qunndo c.st:wn cm Pa s.sa.nh n, o soldo dos milita-
res das divi sões cs l~ \'.1 atruzndo ele dois nuu os, e, no. cntan·
to, é com esse ,m l<lo qu e ellcs têm ,1uc se n11l"rir e vestir.
Dem po ucos pnizcs existem cm que solda dos assim dcs·
preza dos ni.nd .-i qucirum ficar no seu posto. Os militares
VJACE:\J l'ELAS PRO\'INCL\S DE Rio DE JANEIRO E i\'IINAS 353

dns d i,·isúcs culti\·,101 n tcr rn, e unicnmcntc dcs!a urnneirn


se poem no abrigo dn fome e <ln nudez (252),
Estnva .,lojudo, no Qunrtcl do Cnuto da Serra de S.
J o:ío e m um pequeno qua rto, que foz parte de um edi!ic io
c1u qnc dormiam l,nnhcm soldndos, e pnrccia um celeiro.
P or quasi toila 1.1 pnrtc com minhns occu11nçóc!I :i ttrahi rn
cm tomo da m inha rc2soa grnmlc numero ilc espectadores;
no Cnn to da Serra, por ém, 03 cu,·iosos crnm r c:tlmcntc in-
support:wcis. Era-me impos!ivcl ficnr 607.inho nm unicu
m omento, e npcaas rniovn o din cachin-sc o meu cuUiculo
de Portuguczcs, de muln tos e de JnJios, que pnssav:un uma
parte do dia n me olh:ir enqnanto cscre,·i.i e a ver meu
cmprc:;n<lo Pré~cnt prcpnr.ir pussnros. Niío é pnrn a<lmi-
rnr que, cru u mn r egião cm que nuocn pcnctrãrn uni
cxtrnagciro 1 cxci1nsscmos n curiosi<ln<lc; mos, no mesmo
1cmpo, é uccess:nio confessar que n pcrte,·crnn ço com que
u ofi oUscn•avnm provn um.1 falta rle occupn i;iio de que,
fcli1,[u entc, h a pou cos exemplos e ntre nós.
Do Q1unlcl do Conto du Ser ro de S. J oâo fui vi!itnr
u Aldeia dr. S. Antonio, que dc11c dista um:-c lcb'lln e meia,
e. onde estão rc1midos os Imlios. Após ler scg:u ido, cm
mntlns virgens impcnctrn\'cis nos roios do so), umn picru.ln
estreita, cmburaçndo po[' troncos cnhi<los e ramos d e hnm-
},i'1s, c11contrci-wc numn dcprcssiio rotlcnda por todo! os
lndoi; por morros clcvndos. E' lá que cstL1 situa do n nhlcin.
U rn p ouco anles de chcgnr fui obriga do a dcscavnlg111·; niio
Jinvi n mnis picndn, e cominhavn aol1rc :;nlh os eahi1los e
troncos de or\'orcs. Os lm1ios ccrlnmcn tc tomnr1.1w n prc.
cnu<:iio de não prolon~nr o caminho nté suos 1uorndae,
pnrn poder gnra ntil-a:t de um uln<1nc suhito doa B01ocndos.
O njudnntc do commondontc roe acompnuhavn; cm um
homem cxccUcntc; os lndios parcciau1 couaidcru l·o seu

(252) A di\·is5o 11c Pon:inhn cr:i n 11ui111n. Os folJ:ulos 1ln9 J i.


\·isõn 111io fo zcm 11:irtc do rc;i1111::n10 ,lc Ct1 \':1 lln r i11 J:i pro\;11cio, o
1iio, snh 01ui1os :11pcdo1, IJ:.M:rnlc inícriorc.; oo, JcHa corporaçüo.
354 AucusTo DE SA1rn·Hn,,1, um

pni, e crn o pnrl 1·iuho de qunsi todos os !CU S filhos. Essa


l,oa g:cnlc o viu ch c,;ar com o maior pL·azcr e rcccbcrnw-
uo da melhor m:mci r,1 posúvcl. A nossa chcg:uh um a
Yclha mul hc1· 110s trouxe aypis nssndos dclini.xo d:i ci nza,
e ou rros Indios tc 111 arnm fozcc-uos acccll:n: ccrcace e
p cunn11.
A al<lei a rlc S. An tonio n:ío conlnvn, cm 1817, mais
ele trcz a nnos ,Je cxistcncia: foi qu nm lo n c p irlcmin <lc
1814 cessou seus estragos, que os restos da colonia inJigcua
<'<'co]hcraw c.s~c locnl para ahi se cs tnbclccc rcm e cu l tiwir
n terra. Os hnb i1 nnt cs dn .:ililci;:1 scnl'<:a rnm wiU10 p or
todas as cm:oslas dos mo rr:os q ue rodeiam o povoa<lo; e,
nos lugnrc~ mni8 proxiwos d.is h.1hit nções, plantaram
uypis, fei jão, jacnlripé.t, p lnnrns pa pil1io unccns, cuj n rni;,;
tubcrosa ee come cozida n n agua ou nssad a soh ,1 cinza,
e pôde forne cer exccllcnte omylo. As casas dos lndios sfio
l'Onstruidas sem ordem, no es treito intcn •o1Jo que e ntre
si deixam os monas, e que é r egnclo por um córrego de
agua puta. Eesns cnsas, por occasiiío de m inh a viagem,
níio eram cm numero excedente a dez, e ntre os q u nes se
co11st111iaru trcr. ou quatro n mn is. Cada uma dellns é
conslruidn com estocas de m :ulcirn fi n cndaa nn tcn·;.i, afns-
tadns umas das out ras, e revestid as ele esteiras de hnnib ús;
os tectos efio cobert os por mua cspecie de grnwincn de
fo llins amnrelfos, lntgos e b usta utc lon ~ns, ou com p cdatos
de casco de arvo res nrrnmnd11s exac t:nuc nt c :i uum cii:n <lc
n ossn11 tcl hns de cana l. O interior dessas incaqni uh ns mo·
r odius {: hnst;mtc l im po: pode-se mesmo dize r que as CS·
te.iras que ns tnpct iun são ma is n:grn:d:wcis ,í YÍ!ln que a
côr cuncgndn dn tcrrn co m a qunl são constl'nidas nesse
1liatdc lo ns c;:isns ilos Portuguezes. As divisões íntcrn:1s
aÃo fei to s com a.s proprins pa redes. Qm:m to ao mobi l in-
1-io, os Indios de S. An tonio uiio possuem n.1da além de
leitos scmcll umlcs ao de Torvo P equeno (giraos, vide o
VL\GF.:O.f rm..\s PROVJNC!AS DE Rio DE JANEJRO E MINAS 355

cnpitu1o precedente), e Yll6os vcrmcllios de tnmanhoe di-


versos, Jeitos pclns mulheres com umu terra ncgr:-t hastnnte
fin u.
Os Judios que vi nn uldcia era m Mnl:11ie, e nollcs rc•
c:onltcd cxactamcntc os mesmos traços que ohserv6rn nos
Coroados de Ubú., quer tli:tcr, todos os que me purecinm
earnctr,riznr com maior gencrnlidndc n rnça amcricnnn
l253). A cstatnrn dos Malolís ê pequena; seu peito e
suns cspnduas s~o lnrgns, as coxns e pcrnos miudos; têm.
o pescoço pouco alongado, n cal,eçn gramle e r edon da, os
cahcllos negros, lisos e hnstos, 09 oll1os grandes, o os9o
cln9 fuces s.ilientc, o nnri:t neh atado, o. hoccn .gra:mdc1 011
mamlibul:is proclllinentcs.
Ohscrvci, toda\'i a, cm olguns desses I ndios difícrençaa
iudividtwes que m e imprcssionnraw. Um dentre ellc91 que
vi n o Qunrtcl elo Crm to da Serra ele S. Jo5o tinhn n parte
h ni.xu tlo rnsto sensivelmente muie estrei ta que n supcriôr,
11 focr. mu ito tn.i is n1ongnd:i que n dos Col'Ontlos, a cnheço
menor e o n.:ariz menos ad iataõo; fiu;1)mcntc, porcci:1
muito com dois Coyrrpós ou Cayapós «ln proviudn <lc
Goy:1z, cp1c cu tive occasi:io d e ver cm Ubó.. Com o 1\-fo.
foli Uc ,1uc acaho tlc fallar e,;tavam <lois jovens <lc qua torze
n quinze aunos, que, por sua fi gura, n5.o diffcriam menos
tlo que ellc dos outros hnhi tnutes de S. Antonio. Esses
dois jovens, que eram filhos do cn pi1iio dos Malnü s, níio
me parcccrnm ter nada cm sun phyeionomin pcrtcuccntc
n r nçn nmcricann i achei-os nn tcs com qua lquer coisa do!
trnços e côr <los mulatos. E ssa semelhança, a li ás, l!C expli·
cu muito bem pelas r clnções q ue tiveram ou trórn os Mnln lis

(253) N'iio conheço 0111ros A mericanos intlii;cn:is nlêm tlos tlo


Urn,il; r rcio, 11orém, que c111ro cllc! e os nhoris r11cs Jo1 E,1:1do1-U11i·
ilo!, P crU, Allo-PnrC11,uay só c~isrcm :1s 1Jirfcri:uço! que ,e c11conm1m
ontrc ns vnri.ls nnçôc& tl;,. 111csmn roçu.
Aur.usTô ru:; SAINT·lIILAinE

com nc{;t'OS Íugitlos; devo acct"csccnta r, tambcm, q ue a nvó


do cnpi tão dos l\folaffs era um a negru, e talvez aqucilu
que antigamente, dizem, governou o tribu.
Umn carnctcristicn que creio abso lu tamen te sem
cxccpçiío en tre os I mlios tlo Brasil meridiana 1 e da s Missões
do "Crug:uoy ê a côr dos 01h03, que consL:mtcmentc uch ci
negrn. A posi~ão dos orgiios dn vistn fomccc ainda outro
carnrtcr. Entre os Indios, cm gcrn I, os oJho s siío um
tanto b ridndos ; sfio ohfüruos, e seu an:.,rulo exterior é mais
c:lcvaclo q ue o interior. 'fo<lnvfo esses caractei·cs <lc pos i-
t;:io e for mu n<1millem cxcepçõcs.
Quanto á côr dos Intlios compnrtil ho dn opinião do
bnriio <l'Eschwcgc, que crê que o wnth: cohrca<lo que se
lhes altri huiu, e se cucontrn realmente cm ,•nrios <lcllcs,
?1:io é nnturul {254) , Entre os lndios que vi cm Pnssanli n
1150 observei a côr cobrcnda siu:i o cm dois in<lividuos que
cstavnm sem cam is:1. Os outros, q ue se apresentavam ves-
tidos, tinham ,1 pclie sinip1esmcn tc haçn, e mesmo de um
um arcl1o mu ito 111c11os escuro que o dos muln.tos. 1\s mar-
gcus do JequitinhonJ1a existem Botocudos quusi br:mcos, e
vi cu1 Pass:rnha um jovem dcsea naç5o , que não eõ niio ti•
nirn a tez cohrcn da, como aprcscnta\·a fa ces liud.,mentc
coradas. Os Botocudos que os soldados ele Passanha captn•
rnm nos bosques perdem pouco n i>ouco a côr de cohrc
tJUando se lhes J,í ro11pa , e nã o comcn-am si niío um matiz;
,1 mn rdfmlo m ais pnlJido que o elos mu1ntos e pouco u1:i is
escuro que o dos hr.:111co3 at:teados de ictcricia, mat i:.:: que
é mesmo npcn:is ectisivcl em certos in1Iividuos mnis bran-
cos que alguns de nossos camponczcs frnncczcs. A côr
cohrcnd~t dos Iodios que an<lam mís não é poi::!, vcr<luc1ci-
armcntc, sin.io o rcsultndo de sua immundicic, e o do ardor
do sol .e c1e toda.! rts in tcmpcri cs n que estão· co ntinnn mcn tc
c.'Cpostos, Eit1 ainda um fo cto que tende a confirm ar o

(,25.l) Y iJc ]our11 . von Brasilic11, I . r&. 8-1.


\IIACG!II l'ELAS PnOVINCIAS DE R IO OE J ,\NEJltO E l\flNAS 357

que nqu i deixo escripto: Qunudo cstavn cru 1'íinas Nov~s


vi um jovem m ulato ciuc, aos cuhcilos crespos do.!I negro 9 ,
rc11nia uw,1 physiooomia h nstontc u"r:HlaYcl e tot1os os
tr:i~os d os J:nropcus. No m omento c1:1 q ue chct,•uei a sua
modesta morudn 111í.o vestia m:iis que uus e,1.]ções t1e nlgo•
<liío, e pnrcce que essa cr.i su,1, vestimenta onlinari:i. Sun
pcUc, que f icava c."Xpostn no nrdor do Eol e o umn pociru
muito nhundnntc, era de color~i;ão t:ío ct1cu rn como n dos
Imlios de côr m nis e.i rregatlu ; e ecrtnwentc esse j ovem u iio
p erten cia de formn alguma :'i raçn nmericnna.
Si exis tem trar,os physiom uu icos mais ou m enos eoru-
muns II todas as trihus ind igcnns, hn tamhcm na pronuncia
de to1las1 a1>c:wr da variedade de suas li11g1.111s, cer tos ea-
l'netcr es que w c parecem pertence r 11. raça. E nqu:mto que
os Ilesp :mhocs, P ol'tu gnczcs, It,dinuos, Francczca, Allcuuics,
HoJJnndezes, Dhinm11r,p1czes, e, provn,•cJmeute, todos .os
u:içõcs de origem c:n1casicn f:illam com n bceca, os l1UH.os,
pdo eonh'arjo, tiram <ln g:irganta os son s que fo;i:cru ou\'ir,
ecr r~m ordin;n·i:1mcntc os dente!. afostnm muito pouco os
lnhio!l, e mal movem a lin:;tia. E' cntrclanlo faeil de scn·
tir <1ue no meio de cu1·aclcrcs gcrucs, 1Je"c hnvcr, n n pro•
nunci,1 dos <liífcrcntcs it1iom ae, nuanças pnrticul., rcs. Assim
os 'Mnlnlis têm hnstnntc sons que vêw do n a riz, o que cu
n ,ío oh!!crvci n a lingna dos Coro,1Jos. A lin:;ua dos Mo·
noxós tem umn p rounncin nindn nrnis surda qne II cios
)fo]nfü; e existe, 110 primeiro desses dois idiomns, palnvrn11
que rnnl se podem rcprcscn tnr coot nossns l ct1r,1s, tllo c u-
Ir.iquccidus são as eonsoanLc.!1, as guttur:ics e as ,·ogaes.
Por exemplo, 1150 fo i símio ri. forç.i Jc fazer repetir a JHI·
lnvra monoxó que equivale a nossa palnvrn mal. que me
foi possl\·el sen tir que cssu mcsm n pnl:ivra p odin acr n :·
l,rcscu tnda pelas lclll'as ac:;ui ntcs, JJ(lll8· sohrc AS qnaca é
ncecssnrio escorregar, qunsi sem mexer n ling:ua e os lnbios,
solt1111rlo o ar <h gaq;:,.11t:1. Alit1s, sj é vcrclaclc, como o
prctcu<lcu1 os 1\fo]alís, que cllcs e oe i\fonoxó8 teq1 origcu1
358 Auc usTo rm SA 1NT-Bu..um:

commum, é 11cm cxtraor<lin:nio que suns lin.;uos divirjam


tanto entre si. Podcr•!c-ií. fazer wnn ideia pelo vocnbul:trio
oci;uintc (255):
Dcuo: lllALALt, Tupán; MONOXô, i,l. - I ~rcja:
:MAL. 1 T1tpnn.Jm é ; MON., id. - Fogo: ~1AL, cohi; l\IQN. 1
a pronuncin fronccza do lermo hcu. - Abru11: 'MAL. , clic-
clié; MON., n pronunc ia Irnncczn dn pnl.i.vrn ti.aine. -
Cnmie,1: MAL., cámisn n ; i'\lON., t opitcliaifí. - Mach:i<lo:
MAL., pl; MON., pi/iim (Il aspir;1do ) . Pni: J\'IAL., ma·
nair. mcú; ~ION., tatá,i. - i\Iflc: l\IAL., itú; i\lON.1 torjó.
-Homem MAL., niopsa; MON., ctpim. - l\l u]bcr: MAL.,
n iopt 1inpitccnrín.; l\10N., aticli11m. - Vumo., come r, vnru os
beber, vnmos dor mir: :MAL., in 11asit, ia m ococcioc. ia mi-
hocno (ncs t n ultim n pnlavcn o h é uspirado, e u 6yllnLn
lwc ec p ronuncia com o nn riz); MON., n/iam arcl1i11, 11 l1am
atclrnm. (pronuncini como se pronunciaria ew frnuccz urnn
pn lnna o.ssim ;rnph:i<la: atc/rnme}, nham mo11ó11. - Bicho
de pé: MAL., amhai (11 Mpjr,'ldo) j MON., toclf10. - Ser-
pente: ?11AL., liáhim ; :!\'ION., nl,a,1. - l\Iel: ~CAL., tón ;
MON., paug (essa pnbvro se pronun cin com n g.::i r:;ant:i,
qunsi sem nbrir II hoccn ). - Cobc ç:i: i\IAL. 1 cni; l\lON.1
roi. - OlJ10: MAL., acl,ctó; MON., i11.r.;11á. - Nnriz: MAL.,
ccgi; MON., nitchicoi. - Boccn: l\1AL, iataco; MON.,
11icoi. -Dente: 1\·IAL., ajo ; l\10N., tcliooi. - Lin gun: MAL.,
11/wcnlw; MON., tcliapetan. - Gurgnut.::i: MAL.,aort; MON.,
ictat:ni. - B raço: M:ON., 11ftininoi (uc;i::io pnlavrn o o J evc
ec r for temen te pron uncint.lo com o n arfa }. - Dc<lo: !\fAL,
nnlicmcó; MON., nhimatcín . - Coxns: l\JON., c11nlié. -
Pernas, cnnhiotá. - Pés: MON., impatn. - Uuhos,
11/m1iatchai.
Disse l.i..::i pouco que os l\In lolia ncrct1i.tnvnm ter com
os l\ronoxóa origem comm11m . Os Ia<lios <lc S. Antonio

(2SS) Siso :iCJ Ui ,1 orthosr:i.phia 110rt11i;ueza c1uc ic np1iroximn


nini , c1ua n nona <l n mnucira ,Te pronu 11cinr, o J)01lc reprodu1.ir 1011!
n11:1~nladoa m:iis ou menos ecm cll,rintc, nos 1b1 lingun, indiccn:u,
O i é lou co.
VL\CEM PELAS P noVINCl:\S ne R 10 DE ]ANEtnO E MINAS 359

conscn·nram , com cffcito, nl gumas t ra11içõca h istoricn&.


Preten dem que oa Panhnmc s, os 1''1nl:t1íe, os P endia o u
Pi.JuHs, os Mouo;'(ÓS, os Coroados, etc. 1 tlesecn,lcm de p!li
com m um; q ue unti;:tmeute fonnnvnm um n só n:tçõ.o; mas
q ue, tendo-se n di! conl}n introu1cltido entre ell cs, se sep arn-
ram e fonnnrum varine trilrns di ffc ren tcs. Entrelanto
es.,cs lnd ioij de ecr lo modo se considermn como fil h os el e
uma só fa milio, e é, sem duvldn 1 po1· c.9su i-nz.iío q ue cllcs
foei1mcntc: se fn n dirnm q uando se approxi m nrnm «los
Por tuguczcs. Segundo clles, os l\lonoxóa, origin nri,nuentc
dcnomiu:tdos Mwmchús, eomeçnrnm a gncrrn que JC8de
e nt ão nunca cessou en tre os Botoeudoe e ns ,l ivcrsns JUlÇÓC!!
1lc origem commum. As nmlhcres dos i\fono:xós núo
<l:tvno1 ét luz si nfio crenuçns do ecxo 11111seulino. Pnrn im-
pedir a extiueç:io de snn tr ibu, esses selvagens ruptnrnm
ns m ulhcr'!S dos Bo locudos, e cEsn é zt odgeUl do ódio c1uc
tlcsdc en tão ficmp1·e existiu entre cases u lthnoe e os )Io no-
xós, M ab lís, etc.
Todos os Iu<lios <lc S. An touio fornm lmpti7.ados;
tp.rn si to dos !omm casndos pc1o vignrio de Pn ss:111h:1; l'C1.3tn ,
confossnm-~c; todn\'in, creio que nlim enl nm idcins U1uilo
pouco cxnctllB da re1igi.ío ch ris L1í ; e co mo poclerinm tcl·:ta
pcrfcitns, viven cio t:io longe <ln pnr ochin, e núo rcccbcudo
instr ttcção <lc quem 11 ucr que seja? Pcrguo tnmos n u m
tlcllcs cnmo ec tlizin Deus cm sue, 1iugun; i eepo nde u T u.pún.
P cr gu ntuUlos-llic em seguida como ch amnrnm n S. Auto•
n io, o p:i droei ro tlc sun povonçüo, respon deu tnmbe1U '.l'u ..
ptín.. Esses lndios, nléDI disso, acrcdit:tm cm mnlcficios,
e qu nn do encm d oentes imng innru frccfllentcruc ntc que
íornm enfc it içr1<los.
Um (los J\fo falis usa o titulo <lc capitiío; como, porém,
a tribn está nctu:1l mc1, tl! intcirnm cute sulimcll id a nos Por-
t u guczcst o cup it::Ío ni'io •tlcsfruta dt: o_utrn unctori~n d~
nlé nt Ua que lhe &i sohre seus cou111;itr1ot;u; n 1rnpenOrt·
Jndc 11.t tu r nl tlc sun intclligcncin. E' mu ito estimado o
360 AUGUSTO DE S,\IN'l'•BILAIRE

consiclcrndo pelos Portugnczcs, e é por seu intcrrncrJio r1uc


CJu outros Mnhlís solicitam as graças que querem olJtc r.
En tre ns cnsas ela nlclcia urun cx.istc que uiío é Jw bit:ub
por 11 in gucru: é a casrt do consel lio, que pertence :í com.
m urúclade. Os homens ma is velhos P. co nsiderados ohi 11c
rcunclll, e clclibcr:un sobre o que se deve fozcr cm circums-
tnucias cxtrao rcl inar ins, sohrc ns c:iç11clns que se <levem
cruprclwndcr, etc. Essa cspccic ele conselho é uw rema-
nescen te ele urnn nntiga inslit u içfio que tinham esses lndios
antes rle rcmwci<1t ,í vicl& vagahund;i. dos Ilorcstns. Então
os nrni3 va lentes fonu,1vnm um n reun ião que se clcsignavn
pelo nome de conselho dos b rauos, e cr:i ~se c.:ouscl ho CJUC
dcciclin de todo!! os cm prehcndimcntos.
Entre cllcs os Mnlalie só fnll um a eun lingnn; quasi
todos, porém, SDh em o portu::,ruez, e se ex primem ne!!se
idioma de modo nss.is intclligl\'cI.
U:mm todos um cu1ção de al~o diío brrnco, e n lllílior
porte tnwbcm llllHl camisa cujus fraldas, cm vez de se es-
conderem p oc baixn d.,s cnlçns, fl u ctu oro por f órn, Ess.1
ves ti menta é u mesmo que trazem, al iús mui tos porluguc•
zcs p ob r es que assim se servem de suas cnmisns ú maneira
de b lusa, nfim ele gnrontir as coxos dos espinhos. Quunlo
ás mulheres :i\1n1alís, têm umn s.iía de nl:;odüo e uma
simples cnm jsn q ue lhes cob re os seios.
As occupn~õcs dos foclioa de S. Antonio , siio a agri-
cultura e II cnçn. Apenas djspocrn, p oro nbntcr os nnima cs,
de .1rcos e flc chn~.
E esn hon gen te é timicln, d e C):ti·cmn mnnaidão, e parn
obt er-se dclln o que se deseja, hn sta aca d cinl-a como a
crcanças. E sse sosto pelas caricias não é, .aliás, peculia r
o cesa tdbu , e deve ecr considera do, pelos que o ecntcw,
como umn eonfiss:io ti:teita de .sua iufcriod<laclc. Sej a
como f ôr, os Portuguczcs bra ncos ou rnul:1tos pnrcccra1u 4

me trnta r os Indios com m uita hrur1d ura, e com cllcs \'ivcr


na melhor intclJigcncin,
Vu..GE.\I r ELAS Pno,•1xc11i s ot Rio nE J ANEIRO F. MtNA S 361

Os ln <l ios de P nssn nhn se en tregam muito ú l nscivio.


Succc dc mesmo, muito frequen temen te, que exgotndos pcln
voluptuos idndc, renunciam ií vid:ii e se cnforcnrn cm qunl-
quer nr\•orc e.la florcs tn.
Um dos petiscos fn,·oriLos d esses In<l ios é um grnnde
verm e hrn nco IJU C ac cn conlrn no inter ior dos hnwb,h
<i uando estes florcsccm 1 e que tcl.ll o comprimento de meio
dedo ind icador (b iclio ela taquara) . Os lnd ios cozinha m
cssns lnrv.1s, e <lelln s cxtrn cm umn espceic de gordura
muito forn e <l elicn dn com n ,piai prc parnm os nlim cutos.
O ajncln11 tc f r an cisco dn Silva de OJivcira , d e íJUc a lwrn
fn\l ci, co nfir 111 ou m c esses pormenores, ({\I C jí1 conh eci:,, e
0

ut c info rm ou d e outros no~ q ua cs suo respd tnh ilid:idc p er•


utitte da r cred ito. A lnn·n de CJUC ac tru tn u ão é nli m cnto
fi..illio, e quand o clln a p1ia rcec, o que n ão sucee c.lc todos
os :umas, porque é prec iso p:irn ii;so que os lrnmhús flo-
rcsçnm, os .lud ios ficmn eemprc doentes. Esses ]1owc us
costum:uu pôr patn scccn r :il t,•1rns bichos de toquiírn; eon-
scrvum-nos cuicla dosa mcntc ; upp lic:i w -11011, rcduzi<los n pú,
E-Obre as fc1·i c.l.1s, e c!!sns .sn rnm rnp ic.l:i mcnte. O sr. de
Oliveira 1fü sc-rnc ter fei to com exilo cxpe r iencin t1 es..cic
rcmec.lio ncllc p rop rio e noutras pessoas. N:io é tu<lo: os
Indios <l iío ni ntl n 1.10 bicho de lrlqtrtmr u ma npp1icnçúo has•
tnnt e cJi ,·crsa. Quando oe c." ecssos amorosos lhes cnusa m
insomnin s e ngolem um desses un imncs , eceos se m n r ctiradn
previa tl o tuho in testinal, e co tão cnem numa cspecic
1lc somuo cxtrn tieo que 1l ur:1 \·orios c.l ins. Qucin comcn
11 111 :1 fa 1·v.1 d e luunhú scccn co11tn, ao <lcspcl'tnr, sonhos
mnrn vill1 osos; v iu fl orcs tns hr il bontce, com eu fruetos deli•
ciosos. An te!!, p on;m, de com e r o bich o cln taquara tem-
se muito cui d ado cm retirar-lhe n caLcçn , que se consi,Je ru
corno perigoso veneno, Os fod ios, nfüís, uüo s:i:o oa un icos
q ue fnz cm uso como alimeut o tl a hgar lu que ncaho de
menciona r. Yadoe Portuguc1.c!\ co11 sic.lcrn 111-110 igua lr ucn lc
como um 11rnto c.lclidoso, Quan do cssns lnrvas nppnrcc ium ,
o comrun ndan tc Jnnu nrio m un<lava de rre ter 11wu gra nc.lu
~62 AUGUSTO DE SAINT-HILl.lRE

quantidade <lcllns, e guarcfov.:i su::i go r dura pnrn cmprcgnl-n


ti gu isa de m ante iga. Desejando núo deixar incompleto
o q ue djz respeito no bicho da trtqunra, citu rci aqui o que
já escrevi áccrcn dcssn larva nn in trotlu c~1lo ás Plnn tas
mais notuvcis do Brasil e do Paraguay:
"Não vira en tre os Mnlulís siniio os bichos da taquara
seccos e !!cpnra dos de t ims cabeças; numa herhoriz:iç5o,
porém, que fi7, nn ilhn S. Francisco, com me u Dotocudo,
CijSC rnpn:,: enco ntrou grmuJe numero dcs!!cs anirnacs cm
})atnlnís c1n floraçiio, e se poz a comel-os na minha prc-
scnçu. P nr t in o :tninrnl, tíravn-lhc com cuid:H.lo a c:tbcça
e o tu bo intestinal, e chu pnvn " aubs tnncin mollc e cs h rau·
quiç ncfo que ficnv,'\ p or hnb.:o dn pcllc. Apezar ele m inJ rn
,;epugmrn cin, ~c~ui o exemplo do jovem sclv ngcm, e achei
nesse manj:r:r extranho um enhor extremamente agrnd.wel
q ne lembrnvn o do creme m ais del icado. Si, pois, como
n.:'io p osso duvid ar, o q ue contam os 1\folal ís é ,·crdn<le, n
p ropriedade nnrcotien do bicho rle tnqunrri resi de unica·
u1 entc 110 tubo in tcstiunl, po is que a gordurn que o envolve
nlío prod u:r. o m enor ncciil cntc. De qualque r fo rnrn auh-
metti no sr. Lntrcillc a d csr.r ipçõo que fo•; do animal n que
me refiro, e esse profu nd o en tomo logista 1·cconhcccu,o pol'
umn lngnrtn 1>rovnvclmentc pcrtencenlc no gcncro cossus
ou hepinlc".
N em to dos os In,l ios civi1isntlos de Pnssnnha h nh hnm
n AJ dcin tl c S. Antonio. Dos que s:ío cmprcgnclos como
eo ltl ados, u ns fi cn rn no Quartel <lo Cnuto dn Serra. de S.
Jolio 1 os outros ew um segundo posto mais p rox:imo ditai·
dcin 1 e que cha.nrn m Quartel ele S. Àritonia. Deixrm do o
p ovoado pn.ssnmos por este ultimo. Está local izado ew
nruu dcp rcssiio, entre morros bas tnntc elevados e cowp1c·
tnru cntc cobc1·tos de ml\ltns. As ba rracas que servem de
Jmhi tnçüo ao dcstncamcnto súo si mplesmente coru1Lruilln.;
com lon «ns cstne.:r s b nstnnlc grosf!a s e muito ap prox imudns,
e têm t;c to cohc r to <lc cascas de arvores. Com cxccpçüo
<l c cinco, todos os wifünrcs <l o posto s,ío I ndios que mnn·
V1ACEM l'ELl.S P nov1NG1AS nE H 10 ne:: )ANf..mo E l\fIN,\S 363

têm consigo suas mul heres e filhm-. Vi um Copoxó e um


P anhnmc, e uiio n otei ucllcs nenhum dos trnçoe <ln r aça
iu<ligcn a. O P11nh:Ju1c pnrccia muito co m nlt,'11llS <lc nossos
cnmpon ios ftnn<·czcs que con scn·:u·11 111 esse nr 1lc simp lici-
dn de qu e se cl c;1cjn se mpre cu contrnr nos cnmpos. Como
esse P auharnc foi o un ico q ue encontrei, é-m e impossi\'cl
a fíirm ar !'.Í seu s traços era m purnm c11te indi,· idu11ce 1 on
pcrtcnci:1111 1·cuhnentc II mnn horda in tciru, o que coneti-
t1ti1·in umu c.xccpç1fo extremamente notnvcl,
Vi, pcl'to ele P nssnnlrn, val'ios Boto euclos <lc lo<l.,e as
itln<lcs, que tinh nm si<lo ca pturndos nn primciru infn n eia,
e vivinm n ns cn:;ns <l os r or tugul'!z.es trn lia lli undo parn cllea.
Ess es nh orig:;1•ncs me imrn·c~sionn r:1111 mnis que os o\\tros
pela obliqu id mlc de seus olhos e pc1n 1nrgur:-i dn s espn·
duns e do pe ito. Tê111 \'igor, mostrnnHc hnstnnlc lnhorio-
sos, e os Portu guez.cs guhnm hustcm lc ccus i;c rviços .
Qunndo n divisiio mili lar de P nssn nh u nindn crn li as·
tnntc forlc p nrn fo7.cr aos Botocmlos gucrrn offcnsivu, os
1;old11dos r>mmtiaru p:irn o .,taque vestes fla espcssu r., de
eercn de u111u poUe~,1,Jn, ícitns 1lc vnrios pannos de nlt;odiío
cosi<los co11j11net11men 1e, ii man ci rn de nossus eoherturns
11 cspontn d:1s, ([;ibão). E!!s.,s ves tes garnnti::rnt dns flcclrns
o corpo e os hrnços; mas <lcixn vnm n descoberto a enl1cça,
!IS coxns e ns pcrn:.isj crnm tno l'ij:is qu e se podi:un mnntcr
e,ectas por si sós: e seu peso rct urcln\'n II mnrcliu do solda-
do alrnt ido pelo cnlor. Em on lin nr in m c n tc durnutc n
noit e que, se puulwm cm march a. D;1vn-sc um:i ,·eln u
cail,, sold ndo, e p cnc lravnm pcln espessura dns mntt.'ls, pre-
cedidos de algu ns In<lios eivil isnclos que conh ccforu ns lo-
cnlidn<lcs. A nlgn:tnrrn das crenu ças e os can tos hm:haro s
com que esses homens ncomp :rnhnm ns da nnas a que ee
entr egam ordin ariamente no fim do dia , clnvnm ll coul1ccer
o locll l cw que um grupo ele Boto cudos in pern oitnr. Em
se m pre cm urn v.11lc: á mnrgcm d e um regulo. Ccre.wn-se
por tod os os lado s o ,1e.unpnmento d os 1:! clvngc u~; dci.'\::l•
\'<Hn ·nos pnss111· n noite ew completo scgur:rnçu; e ao rnlnr
364 AUGUSTO DE S,\I NT-HILr\JnE

do cfü1, vinm-s'c ccrcndos. Enti\o comcç:wn o comhntc;


os PorlU!,'Uczcs diapnrnvam tiros de cspi nga rd n, e os Do-
tocnclos lauçnvnm flcchn s. Pouco n pouco diminuía-se o
circulo que se form;.ha cm torno destes u lti mas, e <Junndo
certo numero jli auccuruhirn, os 1·cst.:m tcs investiam soliro
os inimigos af im de nhrir pnssagcru e fugir. Finalmente,
qu nn do mio 1·cs lnvam mais n o m eio dos Portuguczcs que
n tulhc1."CS e crcnnças, ca ptu rnv:11u-nns e lcvavmn-u ns ii força.
As nuUhcrcs a prlllcipio $Oltn,•am gra ndes gritosi JD<ls
npcans cnmiuhnvnm um pouco, p,treciam conform,ulas, e
apcgavnin-se n sc ns cond u ctorcs. Qu rmto aos homens, !!Í
nconlccin p rcmlcrcru-sc íllguns, fcc h u\'nm os olho~, nega-
vam-se .:1 responder Üs pcrguut:1s fJUC se lh es dhigin e w
su n propri,-i lingnn, e dcixnvnrn-ac malar. Os notocu doe,
temendo bnstautc ,19 ;umas de íog:o, não alac:im 0 9 Por·
tnguczcs de fre nte; cscomlcm-se por trnz das Prvorc9 1 e
lnnçaru ílcch ns nos <]UC pnssnm no alcnnce.
De qualqu er fo r rna a guerra co ulrn os Botocudos é
um ahsurdo digno doe, tempos mnis barbara s, e o sr. aju·
dn nle Frn nciseo rln Silva de Ofü·ei ta foi o prime iro a me
follnr n esse scotido. As tropas que se envinm contra os
Dotocu1l os cão são snfficicntcs parn cxlcrm inal -0s, e, por
consc~'llinrc, limitnm-sc n nrntnr de tempos cm tempos
ulguus, mor ren do tnmbem olgnns soldados. Nüo sedn
mclho1· p rocu l'ar nttrahi r esses selv n;e ns, e nprovcitnr, por
esse m eio, as tcrr,1s de que e:io sen hores? Seria muito
focil, dizia-me o sr. Oliveira. Os Botuc11<los <l.1 scl imu
divieüo jú se approximnram dos Pot· tugucz.es; poderinm
ser cmpregurlos pnrn fozc r n paz com os outros, e n1 guua
presentes de rnach ndos e Inca!!, acompanhados de palavras
nmi;as bns tatiani, 1irovavclmc11t c, pn t·,1 ]>Ôr termo n todn
n ho!!tilidade (256). Esse resultn do seria sem du\'idu

(256) Yer-se·Ó no minlin sei;u1hln vio;;cm rzuc os Uo1 oeu1!0! Jo


Rio Doco Jcixarnm de &;uc rrc:ir os Po r1ui;uc7,c5, Os Jo& orrcJorcs de
P.1u,1nl.i n &cm dm·i tln se Guir:1m o e.<cm11Jo. Pro,·:wcl mculc ntcsmo, n,
tóLu.1 do Pnu:ml.io e os J o Rio Do ce !Õo o~ Dlc!m!I&.
VuCEM PELA S PnnvtNCIAS or. Rrn OE J ANEIRO F. MINAS 365

muito p urn dCscjnr pelos Porlnguczcs, aos qua ca darin


.,·:ii;lo cxtc 1111 ão de terras feri e is. Quan to ooa Do tocudoa
ecrin 11cccsanr io 1 :10 menos, que, t irando proveito de euna
mattna, ~e uti li z:nHcm m eios d iíferentcs doa cmprcgn <los nn
scti mu d ivlsiío, cm que nin:;ucm procu ra inculcnr 110s
J1omc ne dcs,:1 n:iç1io os vcrd ndciros prin c ipio1:1 dn rcli g; iRo
ch ristfi, omlc recebem os pciorcs c:<emplo11, e onde ns
crc.o. nçn11 1 nrrcba todos n acu!I pni9, ano ÍTc qncntcmcnl c coo ·
d cmn ndn s n um n c spccic de cscrnvi <liío (257 ).
O que me contaram cm Pnesimh a dos costume!! dos
Dotocndos dessa 1.ona provn que ses Itulios pouco ,Jü.

(2S7) Dcpni11 <ln m inbn ,•iiti;ciu :10 J iqa ili11l10nl111 uni fr:in ccr, o
rc~pci1nvcl u. MorHrrc, 1liréc1or ,lo, Jr, dio11, 1omon, 11:1 nicditl'I 1lo
rio~sivcl, provlJcnciru, n<lequntln, n r cmcJi:,r o m!I\.
"Do , Áp<>n/omrn 10 , ,obro ., ,·t,la ,lo l ndlo c,./d• ,,.,,,..,~ ~ , nb,o o /,on,u C ,,1.r~
Mar//~,,.• .,ffrrr•ldoo ro, " " 111ru, o un,,n,.1,., r,.,h r ..l,cln Jo C.hlO l'u r• • • •
ln,1lr.u10 n ;, io,i,n o CN1•1p ti.l,o 11,ul;.iro, 'I J• o, rul.lii:eu rm 1u1 Ro..l.ia. 101n1
X\ '111, rs, , , '410,il' , r, 1,,•,1 01 JoJo, 'I"" ,. , 11 ,rm:
r. uL.!a Tl,1,., u ~hrlJ h 1. fu.,,r, nu,,.11100~• Lrull,!lo. o ,, .,.,.1,.,0,.,.,1 J, l lnh•.
foi 1,u • • ,.., 11: 1, Jlt••'•• ~,,.1 ••• Indla, . H .,, u.b,d,!& r•l• IH''"' ,,.,,., ,1 ••
.a:,;o.Jo <!,f , nu, <! H •rh lcoloo. r,oh 'lett, n1 ,yu olh! , Jo J• "'º'º' ,.,.,,,,,.!, Ja I~ •·
ru,io J., Jt,lsô•, elll.11un, ""' o rh r , ..,,. olflcl :l r1 ,, , ,,rto,t.bJ <o 1ul'f,i,,,.,. ""'"'
mln•o 1111 • IJ<ls , fou ru,, ã ,,1r(l,,.1 Je, ,.iu,,,., 11~• r., ,lo, r1,m,., , . Dill1 r ll• ,
u ,ru,.,, rrn ,., s , fu n,~~ ... 'I°' •••okuo .,,., ., " ln J iu ,,.., r ,.F1<1<!, l,o ls • Jc n,Ulo<>
J, rrdu.<1 <11 , , ,lo , t,umbo, F'.rn r n1 An, , "º'' "~i• ,lo Rln 1'10<1 ,au,,,.,rn,u1 1 dlíl l·
d!, ,,., ,o,u,1n, nrlo clu ha11U!d"'I" .t.01 Dolon,Ja , . A, , u mulu .. nuJlJ u o , u t,.
no • não ,nco<1Usu~, '1~•111 · ., ,.,;..,,.,. • 1,,1.,, , ,, 0 r• lo dondnlo ,\o!, ... ho,., ruo
clunor.,, l•u, Mul lê~ <l i lnh!o , "'" c• ,., r• nl11 rHillta ; ft\on,1 1 Nn•uo lr um•
unn•, rnr.!1<•• ,1• thuro • Futo,r,t nlu, J'·ll•• u,111 r<iu•n• .C:"""lfi• ,h ul.Jado•
di•l•lons,lu e ""' inlurrclf, Duro o n10 U•«t. ,, 111d., ,,. tMon1,,Jo ,.m
d• D11ocrnlo, . un0<1 nt cilobrltttr uhsõn 11n ~ • ••I • com dlo, 11u.J l, n11 pn .. ntc , .
um bando

1:: nu• 0 1 Jn,llo, <!r11 a h 1Ja, " '" ,.ru do :.1 , l.. ,,. ~,., ,:1 n ome l 'tl \ r•M, nllollh,.
r•• " '" rhyol>namb 1,.1, ln lflll,c:<c nlt, u , 7,np,11,b, ,!, ~!>,Ili,,, '"'' o tomou ,on
'"" 11u1hulor p,atcriin. r.i.o ll~rthor,1•. Jo n ·Jo ,lll t " " nom•. e J1ll • •• ou,;.,, .:,1,1
<m ,Han1 o, rimo ln1,.,, ro tt .Ja <o nU»if •• • bns• cl h <l\e " " "'""' ''" do ,l,o rn• • u
!~~11;;11·1; ~~1·:~t.~·º; ,::::~~~~ 1:,:11::" ~;;;,r;·t'º i:::.:·Jo't ·:,.~:..l'~':Oº',/ .~:i::
J;,,,.,., p,101 uriâu. Ca111 1•0 lu" d, mc<1101, dlr·"· C11/J, ~lorl li.,o 1,, ""' ,.,,.,.,1.
"""'º rn> ')u o r, lchu•• 11,n U1uln nnJ.lliud,lto, 'I NI oi, ,e u lt, rr.uo fim luou, Nlo
• r1o•.,d 11110 a , t-, u o frito, pol o, ' " "' <110 . nõ, d<cin•l• J, ,., ,,,.,1.,1, , .. i.10
•1111 • l'fl:ndro ,.,.,.,.J., •
"'n, hh,u• huro.,11. s;, •• ..,,.,11.,,a,. , u o .i,,.Jo Ju,01111
• ru;.,.i. r,;C11,i1I, ,n, ')1.a • 1, h\11 prloo 110.,ku ,!, 110L<r u u 1fflfl11 • •ui•.
C: .. Cde P okr•no, "JLM foi lelk> 1aldaJ& ,lu ,tl , lol t, , or,tu < da ,!,il!utl1, """"

~!:;·::. ~:~;;:o:::r.··:.~?,t·j: 1:.::t~·::·~~~%~~.:;::!~::,: ~: !0:E·:~:::~::··:~: ~~~::


, i.,·,.i.. ,,;, üo

:i,-.,,o ,., v. J.0


366 AucusTo DE SAJN T-lltLAJRE

ferem dos da mesma nação q ue lrnhitnm as m argens do


Jiquitinhonlin, e que vi m.1is tnnlc: ta lvez utcsmo ns Ji f-
for c11çns que m e jnJic.1ram não cxistôlm realm ente. Disse·
rn m-m 1: que os Ilo tocu<los de P nssn oha nn r.I av:1m ahsolutn-
mcnlc mís; não tiuh nm cult<1 ; não tinhnm m orn llin fixn ;
co nstruinm chOIJaS ,'ls p rcss,1s e scn1 acah:nnl'nto, enfiando
cs tacns un terrn e cohúu(.lo-ns de folhas; que nlrnndonanm
boje ns choças construidas n n vcspcrn pnrn lcv11otnr novas
cm oulrn parte; que acccndinm fogo pnrn espantar os wo!·
quitas, muilo llhundnot c~ nas mnttas:; cmfim, que toc1n a
sua industria se limit,,va n fazer nrcos e flechas para ir
ú caçn e mntnr seus ü1imigoa. Di!lscr.im-mc mais que esses
sch-agc ns comiam a cnroc dos nu imncs a!-.sodn ~o fogo e
imp erfoi t,,mcnt c <:01,idn; que introduzia m nas orelhas e
no l ohio iufcrior pedaços de pnu ele tnmnnho enorme, <ln
form a de um ba toque; que corrinrn com grande cclcridn·
de, e que, p arn acostumnr o.s jovens n correr linstontc,
nmttrruvam as pcrans aciuHl do~ j ocJhos pnrn que, <lesem·
b;irnç,1<los p osteriorment e desse cnt ra"·c, ti\'CSsc m mui to
mtüo r agil id ade. Si os Boto cuàos de l\~1ssnnlan não entre·
têm, como é provavel, r efações com os do J iquílinlton hn,
pelo menos o eouju11cto doa por menores que precedem
prova, como se verú pel., co ntinuaç:io, que esses sclvo:rcns
pe rtence m todos fi mcsm:1 u;i ç:io. Todnvin , como o.s Bo-
toeu dos elo J jquiti nhoaha não têm nen hum a id ciu de Di•
vindadc (258), os de Pas.snnha diffcriam dcllcs em um
ponto essencial, ai é vcrd:1dc, co mo me contaram no pni1.,
que cJJce recon hece m um Ser 5Uprc mo_, e julgnru-no irri•
tado quando ouvem o rui.do do troviío. O que, nliáe, tende
n provar que cs.sn crnuça lhe s foi eommuniemlo pel os Ma·
falis e ou tros Ind ios da mesma li nha gem, é qne dão n
D eus o nome de 1'upán, que pci-tc ncc ú l inguagem desses
po'r'OS, Ser.ia certnmente muito cudoso p csquiza t n vcrda~

(258) VeNC·!Í. pelo me11os que, &i Jcll:i lêm umn idci:1 1
,·n~11, o ~e confunde em .seu c.;pirito tom n tio 101.
L:i i!:-tlih>
V I AGEM I'El'..i\ S PnOV INCL\S DE RIO DE JA NEIRO F. i'll NAS 367

<leirn origem <lesee uome; pois que se o cnconlrn cm idio.


10ali m u ito rlifferen tcs entre si.
Affirmil.·SC, gcrnlmcntc, nn prnvincin dns MinuA, que
os Dotocudos süo 011lh topophagos, e ns iuformnçõcs <Jue
co lh.i cm Pn ssanba tendem a corúi.rrunr essa opiniiío.
Qu .i ndo CSS<'.S Judias mnta m al gum inimi so snhorcin m, dis·
scrnm-mc, sun ca rn e como se fosse um man jar tlclicndo,
e nilo fo:tcm o mesmo caso de to<l ns as partes <lo corpo.
ftluitas vezes, nsscgut:i ram-mc, foi encontra do 1:1ó o t.1·011 co
tloa mortos por cll cs, e foro1n vütos os ossos dos ou tros
mcmhrns c m voltu de CogucirM np:q;a<l:t s. Dc\'O l\qui
d izer ffUC F.irwfanu , o Doto cud o que me beguiu <lu rnn tc
v;irlos nuuos, repellin a nccn snção rlc nnthropophag ia como
uma m cu tira inven tada pelos Por tuguczes :1fiw de terem
um pre texto para fnzcr mol o sua nnção; mas, ao mesmo
tempo accrcsccntavn, qu e podcrin ter dado cni:cjo n c~sn
calurni n o h nh ito <ruc tin ham seus corupatrio lu!i 1lc cortar
cm pedaços o corpo dos inimigos mortos,
CAPITULO XVIII

VTAGE;\1 DE PASSANHA AO TERMO DE


MINAS NOVAS. - POVOAÇÃO DO mo VER-
MELHO. - CULTURA DO TABACO

Pnrtidn de Pnssnnhn. - S. Roberto, O nutor tonmdo por me-


dico. - Attençiio do proprictnrio de Cnnnn Brovo.. Bcllo cu-
minho ntrnvl!s de uma mnttn vÍl'gcm. - P onte dos P nulistns,
- R io Vermelho. Mnncirn de npnn)inr 0 3 Jleixcs. - Povonçüo
de Rio l'o1·mclho; sua origem; sit.uuçüo; c:isns ; populaçi\o; pu-
1·cza do or quC! nhi se resp ira; exemplos de loni::cvidadc ; h y-
dropisin. 1>roducções du reg ião. - Cultura. do tnbo.co. -
Sntyrn ícitn por um Mineiro â indolcncin de seus compntriotns
- Mudnnço no nspccto da região. - Fa:c11dC1 de Mundo No'IJo.
Obscrvo.çõcs sobre Rio Pa.1·da e Co11q1dsta. - Anileiras.

Dd xci n 21 de abril o Quartel elo Canto d u Scrru,


para ir vis ita r o l armo túo iutcrcss:mtc {259) de Múws
Nov<IS; e <lcspecli-we elo how commnnclnntc <le P11ssn11hn
com profundo pezar e grande commoç:io, lia ncssns p a·
lavras : não nus veremos mais n1:;o cruc parece com :1 eter-
nidade, e que cm mim produzia nrua imprcssüo que não
posso defin ir.

(259) I1i11cr:1ri o :q1proxi n1;11lo de Pussallha :i. l\lin:1e Novos:


lc&/lD5
Do Pa1s:r nb:i a Lui~ dn Mola, ccrcn 1lc •. , , , , , , , ... , 3
" " Al1lcia do S. N icolriu • •• , • , , . • . . . 2 ½

"C:11111:i Dra\'u . . ... . ..•• , •......
" Jcroll)'tllO Luii ,, .. . , . ... . .. .
'• Rio Vcm1clbo (pO\'O:lt;Üo) .. , .
.
3
'' Mu11do Novo . , . , • , . •..... , , ·. 2 ¼
" N. S. da i:1p1:'>cl ( po\·on,;:io do tcrnw
do Minas Norns) . . 4 '/4
'Iolnl 22 1. p.
VL\GE!\t PELAS PRO\'INCL\ S UF. R 10 DE JA NEIRO E MI NAS 369

Pernoitei pc1n EICgtJndn vez nn fa=cnda de Lu iz dn


Motn , na Aldcin de S. Nico]áu, cm Cnnua Bravo:, e foi.
um pouco adian te desse ultimo pouso, no lugar chnmo:do
Pont e dos Panlfatas, que 1lci.'<ei a cstrn,lii de Villn do P d n-
ci.p e pnrn seguir a d o: po,•oação de R io V crmclho e tle
Minns Novos, diri gindo-me pnrn o norlc.
En tre S. Nlcoláu e Cnrrna Drovu foi-mC uccc~snrio
pnrnr nlguns insta ntes no pcqucn/1 fa zc,u]n c1 c S. Rohcrto.
O t itulo J c dou tor que m e quhc rnm dar, de Vi1Ja d o
Principe at~ P nasnnhn, nttrah irn vnrios doentes n S. Robe r-
to; por mais qnc repetisse q ue n:io crn u1cdieo 1 foi-me
nccc1rna ri o de qu nJque r forrna, in<li cnr mc<l-icnmcntos; ca lo u,
porém, hem certo que ruinl in s inoffc usivns rcccitns mio
cnusnrnm n morte de n in guc m.
Durnn lc o cspn ç:o de mais ,Jc uma 1cgua nn tcs de che,
ga r n C11nno. Dr.:\\'n encontrei o caminho complctnmcntc
Jintpo, e no melh or esta ria. Era umn ntt cnçn'.o que tivcl'U
pn ra co mmi go meu h ospedeiro ele Cnn nn Drnvn, e devo-lhe
o pr.17,er rlc h nvc r fei to, n lTa, cz de m.,ttn s vi rgens, um
1

pnsscio delicioso. Á d irei ta e ó. cequcrdn dn vercdn qnc


anteriormente eonsti tui n o caminho, :-ie arvores e os nrlm stos
tinlrnm si do cortados cm um espaço de trcz o quulro pés,
r. dc b.:n v11m ver a mais I1 ella relvn. Os gnlhos 11cccos, na
lianns pend entes e os ramos cn trecruzo<los dns taquaras
que, por occnsiiio de mi11h n pnssngem an terior, ío rçnvnm-
lllc constnntcmcntc a tomar precn uçõcs e deita r-me sobre
o pescoço de minliu cavalgndnru 1 Ilido isso ti nh o dcs11 ppa-
rcciclo, e pod in contcm plur :í vontade us mnjestosas beJlc-
wa d11 s mntt:1s virgem: esses bn mluis, elos quncg uns co-
h rinm com s una pcq11c11as follrns es paços consiclcravcis
occupn dos po r nrhustos e eo.r çns, e outros form1wnm sobre
min h n eahcça nrcos ele tdu mpho ; essas Hanns que eah ium
de cima <lna a rvores mais n)lns; os fétos 11rlioresecn tes e
os pnlmitos (mlterpe ole mcen, 1'ln rt.) que mistumvnm !!nas
folhn gcna; Hnolmentc, ~sscs fétos 111:iis humiJdes, cujos
cspecics túo vnria<las mostr11vom suns fo lhns úcima doa
370 ÁUCUSTO DR SAINT-Jlll..,\IRC

rclvallos, ou dcixavnin·n us cuhir elo tron co dns mn is velha s


nr VOl'cs. O que tü1hn u Jowcntnr, entre ta11tn nrngui fi ccn-
cia, era n falta de fJôrcs; pois que apcnos nlgnwas l<mtn-
nas e dun s ou trc7. cspccics de .,cnnlhn ccns clcvnvn m de
longe cm lon ge sun corolla ele um cnc:i.rnndo ,-crmclhão
do meio ela m ass11 de vcnlurn que os rodeavam.
As ma ttas que se atrnvcssn desd e o começo dn cstrncla
de i\1inas Novas tilé a localidade llcnominadu Jcronymo
Lui::. por csp:iço de mnn a tluas lcgua:;, têm um nspccto
ain cln mais soml>r io e selvagem do que .is do cnmi uho de
Pns.rnuha.
E' n cerca de cem passos do cntron cnmcnlo dn s duns
cstr;1dn~ que se enco nt ra ., ponte dos Ptwlistru,, cujo nome
se com111unicou n to<la a \•isin h:mçn. Lú o Rio Ve rm el ho
que, mais acima, pode ter ]ni-gurn compnrnvcl á do
Loirc t, nch :Mc rcpcntinamcutc comprimido entre rnehcdos
qu e n5o lh e dcixnn, si não um.a p11ssn~cm (1 c dun s ou trcz
tocan!i; pl'ccipihH!C, cscomn, e cm hl'cVc c11 lrn cm um leito
m11is hr;o onde se es praia com tr:mquillicl n<lc. A ponte
(oi com ti-uidn 110 t1·ccho cm que o r io se 1u·eciJli t11; é de
m:11Jcir.1, m as desde M orinnnn ni nd;, niio vim 11c11 huma tfío
bem cons tn.ii<la . Seu uomc prorn que C rle,•ü1a a nlguns
d ce!cs ousa dos aventureiros que, partin do dn cidade de
S. P nu lo, lcvnrnm n cnho, :mti;;anacntc, ta ntas <lescobcrtn s
n o in terio r cfos ter ras, e eujn lcmhr,m~n nrio se :q,agou
rln memoria dos Brasi leiros (260).
Após n ponte J o1. Paulistas o cnminho, que wio é mai,
qu e u.mn vereda cstrcit:1 1 segue qu asi sempre o Rio Ver-
melho. Ás vezes o mnq;inn, e, vêcw•sc mi n;;uas escuras do
rio dcs1iz"r fo(ltnmcnte cutrc ns g:rnndet1 nrvorcs dn flo-
resta, as lionns e os h,unbús. Maior numero de vezes n
picndn clevn•.!::e " altnrn bastante cons idcravel nei111 n do
Jeito do ri.o; ent ão os galhos furtam este á vi stn (lo vin-
juntc; o rnldo, porém, que cl lc faz ouvir, pass;i.odo entre
(260) Prclcudcu•sc qllc cnlro cncs 11vcn1urciro, L:n·in Fr:rncc1.cs,
o o 1101no ile ,·n rios P:11tlis tu s co111cmporancos nouus 11u1:cc rro\·.:1!-0.
VL\CEM l'l\LAS PnoVH\'ClAS DE lh o UE J ,\Ntmo E 1\lli.'iAS 371

os rochedos que de t emp os em tempos e mb araça m seu


cur.;;o, tra he haslante sua prox imidn<lc. A cerca de lcGtHl
e meia da povoa-:ão do mesmo nome o Rio Vcrrnc1ho niio
mede maia q ue dunR ou trcz tocsas, O Cocncs (261), o
Bnrrcirn (262), o Turno vêm fa nçar·~c no se u leito, e é
no rjo resul tan te cJn rcuni ii o ,J c to das c.ssus aguas que se
dú o t1omc d e Sussuhy (2G3).
Observei no Rio V cr mclho u m d oe mctJ,odos que cm·
1n ·ef.!;:U ll os hnh itnn tcs dessa .r.ona p:1 rn upu ult nr o p eixe.
En terra ndo n o foi. to do rio g randes cs tncns muito appro-
xi 1rn1Ja.3 1 fonn am nnt qua<lrilatcro alougndo de que unin
da.!! margcn:, é um lo do; e, do opposto~ dcix ntn u m11 J10 1' lll,
q u e .!! C ah re puxn mlo p a r,1 cirun, ií mancil'a dns de certas
rn tocirn s. Joga m no in lcrior d o ccrcud o n)'m p h:1a de
,·cspn de qn c os peixes s,io u n1ilo gu losos; lcvn ntam a.
1101·ta , prcnd cm•nn com u m ci pó II nlgumu arvore visinlta 1
e quando nchmu que o cci·cndo estú ch eio d e pci.'\'.cs,
dcb::a m cnh ir n porta.
l ':1ra alt'm il c Jcrouymo Luiz, fa ::cnrln cm qu e fi z
um:, p orad.1, as fJorcs tas siio menos denso@, as cqpoeiras
e capncirõcs torn :mH c mcuos numeroso!!; vcêrn•ec a1g-uma3
hah ituçõc.s, e, npós cnmiuh ar•sc trcz lcguns, chcgn·SC 1i po-
vonçüo de Rio V <:rmclho.
Easc povo:uJo, que di s1a quatorze lcguas portugu czn fi
de T ijut".o, e cerca rlc q uin7.c de Pneaunha, é n sédc de
umn p arochia que m ede doze lcguas de comprimento, e
nii o comprchc111k sin5o unw pop ulação de 4.000 jndí"i ,

(2Gl) Scsu nJ o l\Ior:'lcs (Dic., I, p. 423), cuciio &ii;niíicn umn es•


11cci o do 111:11ldr:i tlo DrnsU cmpn.:i;;:itl., cm c;:irpint;:iria. Cocacs Jcr i·
\·;:in'1 1lc!c;i palnvrn cccáo?

rom,,.,... .V, ,la T."


~11;t,;~·~. :, :;•n;;t•~~~~l(~:·~1,•;•;. ~~~;i•;
')U~ •:::t;:i~l:11 S:1:•,:•;;,:•• C>;::::::;O d: ~:~:~:~
(2G2) O, n rn!;Jc iro., ch;nouru b11rrciro um I ui;:i r cm que e., iaio
11rsiln rnlitr:11Jn,
(263) Vide o q 11c foi ,lilo II respeito desse rio no t :i 11i m lo XVI
d csrn \"ol umc.
372 AucusTo DF. SAtNT-Hn.ArnE

duos, dos quacs dois mil e rluzcntos ncima d:i. idndc de


se te :rnnoa (261). Rio Vermelho niio con l:l mnis de qun•
rcntn o ciucocn tn anno! de fund11çiio, e pnrcce que sr.us
h :1hi tnn tce fornm attrahifloi!, u iio pelo intu ito de procur:i.r
ourn, porém, pela fer tili dade do tcrrc,10 e pc1u visinh nn~a
.Jc Tijnco, ond e oe "ivcrcs se vendem por preços mni s :11 tos
(lUC no utrne lu;nrcs.
Como u povoa~1ío de que se trata fol chmnadn Rio
J/crmcllw, pode r-se-ia crr.r que é :rcsnda pelo rio do mesmo
nome; ca te ul timo, porém, possa n u mn cl iiitnncia de Jc611:i
~ mci:J do Iocn l, e ê o r ihcirlio de Barreiro que puss:i pro·
ximo no J)O\'oa do.
Rio Vermelh o fo i edificada .sollfc uma pequena plnui·
cic ~crca<la de todos os fado s por montanhas. Tem rn:iior
comprimento que Jnrgurn, e cornpóe-se <l e umns eincocn·
ta casi nhas que, 11:i maio•· pa r te, si'ío de co ustrucção 1-cccntc,
mos das quncs npcn:u duns ou lrez foram cn ind as, e npe-
nna coustnm, todns cJl.i.a, do rez -do -cluio, P ar te dcs,ns
cnsos form a urna nrn. que ac cx lcnde nppl'Ox irnndnmen le
do or iente uo poente; ns demais casas cs túo agrupndns nqui
e nlli; todas &ão aco mp:i nhnd::t~ de urna toncc ir:i de bn nn·
ne ioos, cujas longas folhas se C.'(p:mdcm aohre os tcctos
cohcrtoe de telhas. A igreja cstii silu:1dn sohre uma ele·
Ynçiio, na ex tremidade d.i vilJ a; não é cuiadn; suas paredes
de barro caem cm rui n ns, e o inter ior mio tem orm1·
m cut nç,io. A povoação é ccrcn da por um g:rn 1u:Hlo 1 no
me io do qunl cresce cm nh und nnei11 u1u u composta cujns
folhas s1ío c.strcil .is, e ns flõ rcs d e cõr purpuri1111 palfüfa;
ch:unnnt·ntt /icrva rio vignrio. i\fattae \'irgcna mu ito dcnsns
cobrem os worros b astante ingremcs que, dn parte ,lo

(26,0 O autor dos Mcmnria.s l1isiorico.s dá li Rio Vermelho o


nnmo elo N. S. J" Pen/ia tlu Rio Ycrmcl/lo, o nccrcsccnln que C•'-1
pom~~iio c&l:Í ,i1und11 ao:1 18° 18' do 1ot. o 333º 18' de loui; ,, :i. 9 Jc-
11:uu~ E.N.E. d o VilJ n ilo Priiicipc, S2 de Marinnnn, o 130 tlo Rio tle
J nuciro. O mesmo :1utor iutlicu popula ção diffcrcnte tln que cu dou;
11cbo, porém, que devo prclcrir 1.11 iuforulaçõcs colh iiln, in-loco,
VuceM rtLAS PnovtNCIAS DE R IO DE J ANEIRO E MINAS 373

nor te, Hm itnm a cspccic de pcqacna pl.inicic cm que es tá


situncln u vovonçlÍoj elo l ndo do sul (265L pelo eon lrnr io,
a mon lnnh a eleva-se por mn decl ive hrn n<l o, formn mlo um
e~mi-ci.t·calo perfeito~ e não nprcscut n, ncimn de su n base,
sinão grnm:ulo.s, depois pcqucnns nr\'orcs isolndns e moitas
de arbus tos, vcsti gios ele nu ti gne cultur.as. O conj uncto
cuj o qun dro ncHbo de ceb oçar, .iprcscnta nw .ispccto b ns-
tn ntc ugrnclavcl.
Do que precede vê-se que hn ; rantlc d.iffcrcnçn entre
o Rio Vermelho e .is p ovoações proxiurns de Villn Ricn ;
cstns, porém, Iorn m cd if icm1us po1· r icos mineradores, e
Rio Vermelh o, nss im co mo P:1~11;:mlw, eleve n !umlnçiío n
lavradores provavelmente p obres 1rn sua tota1id;1.dc. A] iiis,
cssne diversas povoações hão de ter, sem cluvida, n m cimn
sorte, si oa Mineiros não r enunciarem n scn defei tuoso
6yetcma de agricultura.
O ur <1uc se respira cm Rio Vt:rmclho é mui to antl io,
e os octogcnarios , ccntcnarios, mes mo, ufío são ohi raros.
Pouco tempo no tes <ln mi1111a chcgnda n cssn povonção,
ti11lwm morrido dois esposos, dos qlrncs um contnvn ce nt o
t ~ vin te oito nnuos, e o ou tro cento e trjntu e c1oi8; e unrn
molhcr morre m, ho n]guns mczcs, de nccidc11tc, com a
i Undc de cen to e td nta e dois nnnos, deixando uw n fill rn
de n 0Ycn ta1 que ninda trnbnlh uv a e cortnvn arvores n ron-
chndo. Em gcrn l os exemplos de longcv id mlc se enco n-
tram com Ircqncncin no in tc1for ,la ptovi nciu das Minas,
e nltcstnm n sn lnhridmlc clcssa heU:1 rcgi5o.
A doença mn is connnu m cm llio VcnncJho corno cm
S. i\Iigucl do Mn tt o den tro, Vil1a do P riucipc, Pnesouhn
e, provnvc1mcotc, to<la n provincin, é n hyd r opiein. Attri-
ln1c-sc nqui cssn molcslin ,is couves que constituem n prin-
cipa l alirne ut nç:ío dos h nh i tnntes; é, porém, muit o maia
pro\'í\ \'Cl qu e seja dcvicla, t nnlo cm llio Vermelho como
(265) Devo prc\·enir quo não ptulo t!elcrtuinnr II po~ição dos
h1s:1rc, com rigoros., e,,;actiil ão.
Niio mais repelirei catu ohservnçüo,
374 Aucusro ur. SA INT-II1umE

uos outros lugares, ao pernicioso ahu eo 1lu ngunrdcnt c ele


cann n.
Do mesmo modo que cm muitas oulrns povoações, os
h rrm cos siío Lnstnutcs r aros cm Rio Vcrrn clho, e qu as i rodn
a popula ção da pnrochia se compõe de mulatos. Esses
homens, pobres e ignorantes, n ão podem <lci.x11c de ser
aupcrsticio!los; por isso, nesse distdcto, ncrcditu-sc muito
cm sor tilcgios.
A ng:ricu1tnrn constituc a occupação de todos os h,,hi-
tantcs da zona; têm, po1·rim, seus campos a certa d istn nci a
rla povo nç5o, e , cm torno dclln n ão se vêem terra s scmcu<l11s.
O lnLoco, n cnmrn de ,1!!suc.1r, o mil110, o fcij,io, sito as
11 lnn ta" que: principahucntc se culti va m nos nrccdorcs de
n io Vermelho. Os c.ifcci ros nhi se dc.sc nvolvcm muito
he m; totlnvin, pouco se occu p11m com esse gc ucro de cul-
t ura, niio se vcnd cmlo o caíé por nrnis <lc 1$200 a ,1 rroba,
preço qu e rn.il inde mni za o ng1:icul tor de seus t rah allios.
Culth·n-se 1nmbctn pouco o ,al g;odiio nos nncclorcs ele Rio
Vcrmeila o; m as é porqu e esses ndrn slos nRo proJu;,;cm nhi
ta nto como cn lrc Pa ssa nl111 e Vill:i ilo Pri ncip c. A terrn
i:i cntrct;mto, tflo fcrc il que ec viu, disscram·mc, um uoico
g;riio rle t rigo prod uzir até sessenta. es11igas. Assim como
nos nr rc rlorcs el e S.,lrnr,í, cmprcgnm-sc nqui vnriulws }Jlll'a
J,atcr o t ri go; como, porém, por esse processo perde-se
b'Tandc quan tid ade de grãos, procurei c nsinnr-lh cs o uso
do nosso m nngonl. Ach ei que dcvin tam1cm expl icar a
ope l' nç5o elo b anho de c11l 1 não só nos propri ctarios dcssn
re:;i5o, como aindn aos tio caminh o de Passurl1a, que todos
se queixavam <ln /erru:;cm.
Pelo. pr imch a vez mencion o n cultura <lo tnLnco;
creio dcvct dat· n cou hcccr rcsumic.larncntc cm que cHn
consiste n esse distric10. Dep ois ele cortar e queimar .as
cn.pociras, aduhn-sc n 1c rra, e cm segu ld:t scmcj a-6C o tn·
bnco. Quan do as semen tes b r otam, pr~tegenMc ns p lan_tas
11 0,·as cobrindo•:is com fofüas de palmc,r.1; quando, porem,
n pfan ta nttin{;e a pproxiro adamcntc n nltura. de qu;1tro
VL\GEM PEl.J\ S Pr.oViNCTAS D'F. R io DE JAN EIRO E 1\:Ú N/l S 375

dedos, retira-se-lhe a protecç:io. A scmea<lurn é feita


muito condcmrndamcnte; qu,m do, porém, n pb ntn nltingc
cerca de mn pé, tem-se o cuid ado de trnnsplnntal- n. AJ.
guns colonos ni'i o nduhnm o t erre no paro onde se trn ns-
portnm os tenros pés de tnli:1co i es ses., poré m, se tlcscnvol-
vcm mu ito m elhor qn;indo se 1uilb:n o esterco. Rcplnntn•
se o tab nco cm filcir.1s, ent re ns quncs dcixu-sc espaço
etifficicn tc p:n:a que l.lm homem poss.n circular focilm cntc,
<' na mesma filciru, deixa-se cerca de trcz pnlmos de dis-
tancia entre dois pés co11 sccuth•os. Limpa-se a lcrrn ton-
tas yczcs qu:111 t:1s fornm ucccssar ins, e, dinriamcu te, oté o
momento da r.olhc itn, :urnncam-sc os Lrotos que n nscem
na axifa tlus fo lhns, íl Íi m de que cs ln s arlquinun roulor
vigor. P o cle-!\e semcur o labnco em todna ns cstaçõc.,: o
que vem tlcpoia das chuvus produz follrns mais tlr!eeuvol·
vidas; o do tempo secco, porém, que se é obrigndo n rei;n r,
tem mni s pujnnçn e perfume. P nr:i. ;irrnuj!lr esterco sunr-
da m-sc n.is c:wallariças lnntos c,~vallos qu !lntoa forem n c-
cessarios, e nlirucn tum-sc nu mangcdoura i.:om hcrva fr esca.
Nos nrrcilorcs de Bah in os propL·ict11 r los, <lisscrmu-mc,
cercam os terre nos cm que dcvc.m pJnnt ar tnlrnco no unno
segu inte; e, to<bs ns tardce:, alii m:rnd nm recolher o gnc.Jo,
para :1duhar n tcrru. Do que ficn el ita vê-se que cst:1 la·
vouni exi ge infinitnmente mni s cui rl;ulos que a tlo milho
e do feijão; 1>or i!SO hn muitos pro1>rjetarios que núo
querem ,mbcr dclla.
Fui rccchi do cn1 Rio Vcanelho pelo sr. il IARTINHO
TEIXEillA, cunhado do njudnnlc d o cownumd;intc de
Pn ssanhn. Esse dig-no senhor cr:n c.xlrcruamcntc nlegce, e
divcrtin-sc muit o cm ouvir fali.ir um n lingua que n:í o crn
n <le Rio Vermelho. Min h as plant as n:io o inlcressavam
menos, e euns numerosos perguntas assás lhe <lemonstravum
n curiosidade.
O s1·. 'fcixcirn me fez , com mui to cspirito e ori~inn·
Jitlndc, n satyr!l <ln vidn pre guiços:1 t1c seus compalriotae.
Prctcudin en lre outras coisas, q ue ellcs niio ~nst.J.vnm euns
376 AUGUSTO DE SA INT-IllL,\lRJ,:

cnmisas ecnão ntrnz e nos brlos por estarem sempre deit a-


dos; ou noa co tovcllos, porque não pocH:nn conversar sem
se apoiar em . Dcecnnsn•sc na scg:utula -fcirn, accrcsccn t:1vo.
cllc, dn fndiga cl c ou\'i r 110 d owiu ;;o tum• mi ssa <lc q unrto
do hora; nn tcrçíl·Ícirn <lcíx mn·oc os negros a trnbalh ar cm
seu l ngar; ua quarta e qui nta é ncccsaario ir ÍI caçn pn L·.i.
obter um pouco de cnrnc; é n·cceesnrio pcscnr n n sexta e
no sohbn clo porque sfio d ias mugros; fi nnl rucntc, uos do-
mingos d cscanea•!C d as ca nseiras de toda a scman,,. Cnc
u wn arvore cm u m caminho, fM:•S(! uma picn.Jn pn~s,mdo
pelo matto, e vni-se encontrar o cn minbo elo outro ln<lo;
gnstar•sc•in menos cm cortnr ., arvore ; mas seria ncccssn t'io
cwprcgnr o m acl1n<lo, e, In1.cnclo n veredn poup:tm-sc na
grandes nr vo res; hnsto. cortur arbustos, e pnrn is110 é suff j.
cien te o facão. Prccisn um l1 omem de fn ri nhn, m ont a no
ficu hurl'o, levo um pequeno .sncco, e f u:r. seis vinscns: bo.
ta11 clo um a]íorgc n o animal poelcrin lcvnr toela n ca rga ele
utna só vez; seria, p oré m, ohtignclo a andur a pé.
Fui yj sí tar o vigario de Rio Vcrmcfüo, q ue se queixou
de que cu n ão me tivesse hospe dado cru s un casn. Trndu.
zfo perfcitawcnte o Iraacr.z 11am o p ortuguez, e serviu-se,
para p rovar-mo, de uurn b ib1i n de Sa cy. E sse exemplo
e muitos outros demonstram ,1ssiis que o cléro el:1 provin-
cia de :Minas niío é tfio ignoran te como se po eleria crer .
Pe]o espaço de uma lcguu, appro:drn ael:nucu te, nlém
d e Rio Vermelh o, n r cg:i áo tem aineln o me3mo ns1iccto.
Nurun volta, porém, q ue foz n cs tr:ieln, uvistc i um artdaiá:
esse coqucirn não se <lí1 bem n as grandes mat tas; nüo gosta
de sombrn , e devia nssignn1ur alguma modificação da pay•
eagcm. De.!! dc então, cffectivn mcutc, deixei ele vcx florCB•
tos ohscuxn!, tacs como na que utr,.wes~ii rn conatnnlemcnt c
desde Villn <lo Prineipe e ach,ci-rue a cnva lJeiro de um liirgo
,·alie, enquanto que os dos di.:ia precedentes ernm, cm geral,
est rei tos e profuudos ; os m orros cob ertos ele cnpoet'ras tor-
n:1r;nn•se mcuos elcv a<los, e !innlrocntc o Cllmpo perdeu
Vu.cE~J PELAS Pnov1NcJAs or. R10 ot ]ANmno r. M 1NAS 377

esse aspecto sombrio e selvagem que durílu te tanto tem po


m nntevc.
A duns lcgnas e mcin <Jc Rio Vcnnelho fiz alto nn
Jn:cn cln hn!t:'mte importun tc de Mu ndo Novo, assim ehn·
u1:uln JlO l' enusn de um rcgnto elo mesmo nome, cm cuja
wnrgcu1 foi const ruida. O prop rjctnrio, sr. i\lARTINIIO
JOSE' DE SANT'Al\"NA me fez n mais cordial da s rc·
ccpçõcs. l\for:wit nté pouco tempo nutcs na povonçiío de
Rio P<1rdo, no termo de 11-Hnas Novas (266) , e compn'trn
a fr1:c11<lrt que occu pn nclualmcutc 1rnra se npp roxinun:
m!IÍS dns vi ll as e poder vende r com maior fncílidadc os
productos de sun s terras. De R io Pnrdo, dh1sc,mc cl lc,
JJodc- sc:, cm vinte <'. cinco jorm,,los, chegar ii Bn hin , vin.
janelo com os burros cnncgndos. A dez jorn ndo.s deB11.1
mesma povonçiío se encontra, no cami nho do. Bahia, mo
districto ch nmndo Co11quistn, p orque, cífcclh-o.mcnte1 foi
conguistndo Íl forç a clarmns 010 s indii;cnns. Quem rcnH.zou
cssn conquietn é um homem :wcnturoso e cheio de coro.·
gcw que, passou todn a vida ,'\ pe rcorrer Ooreslns, e, com
n id ade de ccru :urno~ (e m 1817), nirnln na percorre. N:ío
cessou de fazer gucrrn nos B otocuJos, e, como o comnn•
d ontc de P11esanha, utilizo u-se hn stanle ele outros unções
imligcuns, que o temo r elo inimi go commum np1>roxiruou
dos Portnguci'.cs, e que pouco .l po uco se civ il isnram (267).

(266) Rio Pnnlo csli'i i;itun<l n nos 15º l' tlo lal. o 335° 3G' J1.1
lmq;,, u u Scrlíío 0 11 Deserto, o pcqucmi dis1n11cio Ju con flucncb J o
ri o Jo mcEmo nome o llo Rio Preto (Pi1:.) .
(267) E' clnro q uo o cuo cxpc<l içiío ó ituc !O r efere Soutltc)',
como tcnJ o tid o lu~ur cn1 1805 ús ordc11~ tios cnpitiice JOÃO CON•
ÇAL\'ES OA COSTA E HAYMU NDO GONÇALVES DA COSTA
(lfbt. o/ l lrn:il, III, 11i11:, 692), Núo procur:irci co11rilinr o CJ.UC nq ui
ficn 1lito com o f'[nc escreveu o priucitic 1lc NcuwieJ <lo 11r111ial d1t
Co11quiM n, O que ô certo i: q uo niio ,:Xi&lO urraiol que ~cj.,, como o

~::ir~::\~::· o~ c~~:\~-~~·~l~s égi ~1~n:r::'~::c ,oc::~:~,~~t:"~,r:~~n~?~


0 5 1 0

tl ~~!~\1:st1~:~.~1~~ si #::~~ J:~1,;:lvê~~~i1~l~!tºl,iua, ilo StJrt;ipc


378 AUCUSTO DC SAINT-BtLA1RE

A nnil cira (2ti8) se desenvolve mai s ou menos cm


todas as capoeiras; as que .se cocontrnm, porém, untes de
chcgnr ó fazenda de l\fondo Novo süo coruplctamcntc eoru-
posrns dcssn plantn. Niio ec ti.ta delln nenhum pa rtido
para o co mmc ceio; mns os p ro ptict,11: ios utiliz:on-n:1 1 ,is
vezes, para tingir os tecidos de q ue se vc.slcm. O sr. l\Inr·
tinha José de Sout'Anu n m e mostrou umas calços que
tingirn com o anil de &U ílS terras, e que era de um azul
bclliFsimo. Dever-se-ia rccowmend nr o culti, 0 da anilcirn 1

nos Jrnhit:mtcs dns provinciUR muit o nfa st urln s do litoral,


porl]Ue, e111 pcqucuo vo huuc, o nnil :rtprcscntn y:ilorc,
avult:ulos.

{26ft) N:io 1cnd o, infcli1.wcntc, mi11b1111 aruostr:1s ao nlcnncc, n:io


11oaso Jjzcr co m ccrh:zn si ns bo 1:inicos 11t:,·cm comidc mr cssn cspccic
como ::iLs0Iut::imcn1c it1cnticn ó cfa! Aotil b::i!,
E,ra livro foi compoJ!o e inzpuJso nru
officina, ,la l;"mprc:r,. Grnpl1ica da "Rc.
tJisfff. doJ T,ilmnries", ú Rua :XatJier do
1't1lc1fo, 72, cnt Srío Pu11lo, puru a
Compmrlii11 Editaríl Nacion al cm h m1w
Je 1938.
· ,f;;';ç r,;. ,;J:,,, .. q•,<7,;:A,iu/ !_!'ft;:;{t 9;1':(' ~9.;;d'<'mX.m·f/·~·
'"7.

e. 'r.,.
..l.r,v,..,,,:,, .. ,,..r/,.r,•rr/,,r,wn• tfr /~:,,.~ 'h'rr ;;;J_l/;,,J,;! . / ·
-iit ,8tt~-- .
II
Jil
IV

,\Hll'\110 Ili : f l ' II A' - \10:0. J OI.O. l;,1 ,,. ,1"• at,;:i11,>I ,1 , .,1.,~ ,t, J . \f,,,, r: T,1t ,.·I, ;,. /1,1,:, /. :d
cJ,, ~.,,. l..on,l~ u. ] H~!. /11;. 104) .
V
VI
Vil
YIII

, · 11.1 .\ 111 (: \ . l'")•>;r11, urVrn,>.I .l< ll »~• 11•ln 1\/oll<ti"hc 1/<i...· li! n,,., i/i,·n). 11,11ro,lu ,i,b ,h, ' " ' " ,!~
I'. n,,.;,_ .,,,,1~ ~ ,,,,."J'• ~1.,,,, 111a 1;i,1< h ,., .. ,1,r.,.~;,,, ,1., ""~"'"' · 11, , 1:•u
IX

ll,\ lt.\O n · 1:...C:U\1 t:r.r,., il•lf•t" rt r•••h.,l,I" ,b 1•ho1 ..· rltotn- i•~ ·
r lila 'l"e ;u,,.1,. n l,' ,Jif;;" in:ri••l ,h lfí,r,.,;,. r;~,al ,lo llrM•il
prlo \i•ou,1, ,le l'ntlo> !'••• ••u (lo,,. u \') , (~w H ~).
X

AQt:~ tl CC'J"O Jtl:!.T ICO DtSTl:,r,AOO ÁS 1.AVM:1:::-.s OC 0 1:MO E II P. OU~l.\ ~ T l:S . E,u ,nr~ on; i
li~••
r.~I .._ do ~•••· {J>l. )O) .
XI
XI[
~/
· '~
r ,

OJ."f\CL\ I. r, SOI.IJ,\ UO UO n tG UJ E:<110 lll: C.\V,\ 1.1,.,\ UI ,\ .D \S ~ll l\,\ 5, ( 1030). ,\q 11, .,IJ• or ~inol
Jo w.,l,l l ta,!titu ... flrrroclu1i.S. ~ Hl•m1•~ J~ .i.,~ J r G,n to, <> n~u•$<> ; Unlío,,.,, , Jo r.~1Hi,., D,o -
, ll, i•o (lõ J O- l ?l:) . {rg , 3! 1),
XV

o n ·1c s.\1. nt CA\',\ 1.1.,\ lt! A IIF. .,11:-. ,s C F. lt.\F.S 1 11 r. 1.1 c1oc;o cf ,.,,ch• ,!, n. Jni• \' 1). f'_.1~,n 1,,
u i~ lnol , lo t i~,,. de n~11,J, ., on. (r,, J ~l).
XVI

You might also like