Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Ağac materialların dartılma, sıxılma, əzilmə, əyilmədə işi, mərkəzi
dartılan və sıxılan ağac elementin hesablanması.
- Mövzuda materialın, möhkəmlik xarakteristikaları, işləmə şəraiti, gərginlikli
halından danışılır

z
Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

.a
du
Mühazirənin planı
1. Ağac materialların dartılma və sıxılmada işi
.e

2. Ağac materialların əzilmə və əyilmədə işi

iu

3. Ağac materialların mərkəzi dartılan və sıxılmada işi

m
az

Ədəbiyyat:

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 2
AĞACIN ƏZİLMƏDƏ İŞİ

Ağacın lif, lifə perpendikulyar və liflə bucaq altında əzilmədə müqaviməti

müxtəlifdir.
Ağacın lif istiqamətində əzilmədə möhkəmliyi, lif istiqamətində sıxılmada
möhkəmliyindən az fərqlənir, ona görə qüvvədə olan norma onları bir-birindən
ayırmır. Ağacın lifə perpendikulyar istiqamətdə əzilmədə müqaviməti olduqca
çox kiçikdir.

z
.a
du
.e
iu

Şəkil 1. Ağacın liflərə perpendikulyar istiqamətdə əzilmə

diaqramı
m

Əzici qüvvə ilə liflər arasındakı bucaqdan asılı olaraq

ağacın əzilmədə müqavimətinin qrafiki
az

Ağacın liflərə bucaq altında əzilmədə hesabi müqaviməti

R( ez) 0
R. 
 R  
1   ez  0  1 sin 3 
 Rez  90 

Yükün qiyməti müəyyən həddə çatdıqdan sonra boru şəkilli liflər əzilməyə
başlayır və deformasiyanın qiyməti artır, yük altında bir müddət keçdikdən sonra
kipləşmə yaranır, deformasiya azalır və əzilən nümunənin müqaviməti artır.
Praktikada əzilmənin üç halına rast gəlmək olur.
 3
1) Bütün səth üzrə əzilmə

z
Şəkil 2

2) Uzununa hissə əzilmə .a

du
.e
iu
m
az

Şəkil 3
 4
3) Həm eninə və həm uzununa hissə əzilmə

Şəkil 4

z
.a
AĞACIN DARTILMA, SIXILMA VƏ ENİNƏ
du
ƏYİLMƏDƏ İŞİ

12% nəmliyi olan təmiz standart nümunələrdə liflər istiqamətində şam və

.e

küknar ağaclarının dartılmada həddi möhkəmliyi orta hesabla 100 MPa, elastiklik
modulu 10000 Mpa-dir. Materialda olan düyünlər onun möhkəmliyini azaldır.
iu

Ağacın kənara çıxan düyünlər daha təhlükəlidir.

Düyünlərin ölçüsü elementin tərəfinin 1 4 qədər olarsa belə halda həddi
m

möhkəmlik standart nümunələrin həddi möhkəmliyinin 0,27 qədər olur. Buradan

görünür ki, konstruksiyanın hazırlanması zamanı dartılan ağac elementlərin
az

seçilməsi olduqca vacibdir.

Yuvalarla zəiflədilmiş ağac elementlərin möhkəmliyi netto en kəsik üzrə
aparılan hesablamadakı möhkəmlikdən az alınır. Buna səbəb zəifləmə yerində
gərginliklər toplusunun yaranmasıdır. Sınaqlar göstərir ki, ağacın dartılmada
möhkəmliyi onun en kəsik ölçülərindən də asılıdır. Böyük ölçülü nümunələrin
möhkəmliyi kiçiklərə nisbətən azdır. Ağacın eninə istiqamətdə dartılmada
möhkəmliyi liflər istiqamətdə möhkəmliyindən 12-17 dəfə azdır.
d – nisbi gərginlik (həddi möhkəmlikdən hissə)
 – nisbi deformasiya
0,5 olduqda qrafiki düzxətli qəbul etmək olar. =0,5 mütənasiblik həddi
adlanır.
 5

z
Şəkil 5

.a
Standart ağac nümunələrin lif istiqamətdə sıxılmada həddi möhkəmliyi
du
dartılmadakından 2-2,5 dəfə azdır. Nəmliyi 12% olan şam və küknar ağacı üçün
sıxılmada həddi möhkəmlik 40 MPa-dır, elastiklik modulu olduğu kimi qalır.
.e

E=10000 MPa, E1=400 MPa. >0,5 olduqda sıxılma əyrisi dartılmaya nisbətən
çox əyriliklidir. Şərti mütənasiblik həddi =0,5.
iu

Eninə əyilmədə həddi möhkəmlik dartılma ilə sıxılma arasında götürülür.

Nəmliyi 12% olan şam və küknar ağacından olan standart nümunələrdə eninə
m

əyilmədə həddi möhkəmlik 75 MPa götürülür. Elastiklik modulu oluduğ kimi

qalır. Əyilmədə dartılan zonada yerləşən düyün və zəifləmələrin elementin
az

möhkəmliyinə təsiri kifayət qədərdir. Düyünün ölçüsü tərəfin 1 3 -ni təşkil edərsə
bu halda həddi möhkəmlik düyünsüz nümunələrin həddi möhkəmliyinin 0,50,45
hissəsinə bərabər olur. Düyünlərin şalbanların yükgötürmə qabiliyyətinə təsiri
mişardan çıxmış ağac materiallarına nisbətən azdır.
 6
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Ağac konstruksiyaların hesablanma nəzəriyyəsi. Bu mövzuda buraxıla
bilən gərginliklər və həddi hal nəzəriyyəsinə hesablama qaydalar haqqında danışılır

Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

z
.a
Mühazirənin planı
1. Ağac konstruksiyaların hesablanma nəzəriyyəsi
du
2. Buraxıla bilən gərginlikləri hesablama
3. Həddi hal nəzəriyyəsinə görə hesablamanın xüsusiyyətləri
.e
iu
m

Ədəbiyyat:
az

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 7
AĞAC KONSTRUKSİYALARINI HESABLAMA
NƏZƏRİYYƏSİ

1950-ci ilə qədər ağac konstruksiyaları buraxılabilən gərginliyə görə

hesablanırdılar. Bu metoda görə istismar yüklərindən yaranan hesabi gərginlik
buraxılabilən gərginliklə müqayisə edilirdi.
Buraxıla bilən gərginlik həddi möhkəmliyin ehtiyat əmsalına bölünməsi ilə
təyin edilirdi
  Rh.m.
K eht.
Həddi möhkəmlik kiçik ağac nümunələrin adi laboratoriya sınağı əsasında
təyin edilirdi.
Yükün uzunmüddətli təsiri, ağacda olan düyün və başqa amillərin təsiri
ehtiyat əmsalı ilə qiymətləndirildi, hansı ki, dartılma, sıxılma və əyilmədə
müxtəlif qiymətlərə malikdir.

z
Bu metod istismar yüklərinin təsirindən konstruksiyaların işini mühakimə

.a
eyləməyə imkan verir, ancaq o dağılma şəraitinə yaxın vəziyyətdə
konstruksiyanın işi barədə düzgün məlumat vermir.
du
Buraxılabilən gərginliklər nəzəriyyəsinə görə gərginliklə deformasiya
arasındakı (=E) xətti asılılığın ilkin vəziyyəti bir çox materiallar, xüsusən ağac
üçün, hətta kiçik gərginlikdə belə tətbiq edilən deyil.
.e

Buraxılabilən gərginliyə görə hesablama metodunda ağac materalının

plastiki xüsusiyyətlərini inkar etməklə, yük altında konstruksiyanın həqiqi iş
iu

şəraitinin kifayət qədər nəzərə alına bilməməsi ehtiyat əmsalının həqiqi qiyməti
barədə düzgün məlumat almağa imkan vermir.
m

Böyük tədqiqat işlərinin nəticəsi olaraq ehtiyat əmsalı elmi cəhətdən

əsaslandırılmış bir neçə ayrı-ayrı əmsallarla əvəz edildi. K1, K2, K3…K4, hansı ki,
az

yükün dəyişmə ehtimalı əlavə yüklənmə əmsalı, materialın möhkəmliyinin

dəyişilməsi – keyfiyyət əmsalı – K, elementin konstruksiyada işləməsinin
xüsusiyyətləri iş şəraiti əmsal – m ilə əvəz edildi. Bu metod həddi hala görə
hesablama metodu adlanır.
Konstruksiyanın iki həddi halı vardır.
I həddi-hal – möhkəmliyə və dayanıqlığa görə.
I həddi-hala hesablamada yükün hesabi qiymətindən istifadə edilir.
I həddi-hal – konstruksiyanın elə halıdır ki, onun bundan sonra istismarı
mümkün deyildir.
II həddi-hala hesablamada yükün nomrativ qiymətindən istifadə edilir.
II həddi-hal konstruksiyanın o halıdır ki, bundan sonra konstruksiya-nın
nomral istismarı mümkün deyildir.
I həddi-hala hesablamanın əsas formulası:
N   nN n  ф(SkRH m)
 nN n - normativ (istismar) yüklərinin təsirindən konstruksiyada hesabi
 8
yüklərin cəmidir.
S – həndəsi xarakteristikadır, (en kəsik sah.ətalət.m.)
RH – ağacın normativ müqaviməti
k – eynicinslik (keyfiyyət) əmsalı
m – konstruksiyanın iş şəraiti əmsalı
f- qurğunun həddi yükdaşıma qabiliyyətidir.
Bu formulada bir çox xoşagəlməz hallar nəzərə alınmışdır: istismar
yükünün həddi qiymətə qədər artması (yük üzrə etibarlıq əmsalı), materialın
möhkəmliyinin həddi qiymətə qədər azalması (eynicinslik əmsalı ilə), elementin
iş şəraitinin konstruksiyada onun möhkəmliyinə təsiri (gərginlik toplusu və
yükgötürmə qabiliyyətinin en kəsik formasına görə dəyişməsi) və s.
Formuladan görünür ki, istismar zamanı qurğuda heç bir təhlükəli həddi –
hal yaranmır. Bu düsturla konstruksiyanın yük götürmə qabiliyyəti təyin edilir.
Yuxarıda göstərilən düsturu mərkəzi dartılan elementlərə tətbiq etməklə
buraxılabilən gərginliklər nəzəriyyəsinin həddi-hala görə hesablama

z
nəzəriyyəsinin xüsusi hal olduğunu göstərmiş oluruq.
n N
.a
n
i i  AkRn m
 N 2n N 3n 
ni N i  N n  n2 N  n3 N  ...  N1  n1  n2 n  n3 n  ...  AkR n m
n n n

du
1 1 2 3
 N1 Ni 
n
N1ni  AkR m
.e

N1n km R
 Rn , 
A n1 K eh.
iu

(n1=n2=n3=…nk) nadir hallar

 - hesabi gərginlik
m

n
K eh.  1 - ümumi ehtiyat əmsalı.
km
az
 9
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Eninə və çəp əyilməyə hesablanma, mərkəzdən xaric dartıla və sıxılan
elementin hesablanması
-Əyilən elementin hesablanma xüsusiyətləri və təxminiliklərdən danışılır

Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

z
Mühazirənin planı
.a
du
1. Eninə və çəp əyilməyə hesablanma
2. Mərkəzdən xaric dartılan və sıxılan elementin hesablanması
.e
iu
m

Ədəbiyyat:
az

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 10
MƏRKƏZİ DARTILMA

Mərkəzi dartılan elementlərin hesablanması bir qədər zəifləmiş kəsiyə

görə aparılır.
N
p   R p m0
Anet
m0=0,8 zəifləmə yerində gərginliklər toplusunu, zəifləməni nəzərə alan əmsaldır.
Əgər hesab etsək ki, 1-1 kəsiyində liflərin sərtliyi və sahəsi eynidir. Onda
bütün liflər eyni jür yükləməyə məruz qalmışdır. 2-2 kəsiyində liflərin bir hissəsi
kəsildiyi üçün onların payına düşən yükləri qonşu liflərə verilir, bu liflər daha çox
yüklənmiş olur. Dartıjı gərginliklərin 3-3 kəsiyində paylanması qeyri-bərabər
olajaqdır. Zəifləmələr arasındakı S – məsafəsində bu qeyri bərabərlik tədrijən
düzəlir. Əgər S məsafəsi kiçik olarsa dartıjı gərginliyin qeyri-bərabər
paylanmasının düzəlməsi baş verə bilmir, 4-4 kəsiyində yerləşən 2 ədəd yuvada bu
liflərin yenə də kəsilməsi baş verir, əlavə yüklənmiş qonşu liflər yenə də

z
.a
du
.e

əlavə olaraq yüklənməyə məruz qalır, nəticədə ayrı-ayrı liflərdə dartıcı gərginlik onların
dartılmada həddi möhkəmliyinə çatır və liflər dağılır bunların yükü qonşu lifə verilir və nəhayət
iu

element dağılır.
S200 mm. Anet.=b(h-2d), S<200 mm olduqda Anet.=b(h-3d).
m
az

MƏRKƏZİ SIXILMA

Ağacın plastiki xüsusiyyətləri özünü mərkəzi sıxılmada daha tez biruzə

verir, nəinki dartılmada, ona görə də möhkəmliyə hesablamada zəifləmə
hesablama aparılan kəsikdə nəzərə alınır, dayanıqlığa hesablamada isə birincisi
ağacın işləmə zonası, xüsusən nəzərə alınmalıdır, hansı ki, elastiklik modulunu
daimi hesab etmək olmaz, ikincisi – sərt bərkimə yerində dönmə bucağının sıfıra
bərabərliyinin təmin edilməsinin mümkünsüzlüyünə diqqət yetirmək lazımdır.
l7 olduqda belə elementlərin möhkəmliyə hesablanması vacibdir.
N
S   RS
Ahes
l>7 olduqda elementləri boyuna əyilməyə hesablamaq lazımdır. Çevik mərkəzi
sıxılan elementin düzxətli formasını itirməsi dayanıqlığın itirilməsi adlanır.
Dayanıqlığın itirilməsi işçi gərginliyin həddi gərginlikdən kiçik qiymətlərində
 11
milin oxunun əyilməsi ilə təzahür edir.
Dayanıqlıq kritik yükə görə təyin edilir.
 2 EJ
N kr  2
l0
l0  l
N kr  2 EJ
 2
A l0 A
J l0
r ; 
A r
2 r 2 2 E
 kr  E  2
l0 

z
.a
du
.e
iu

Şəkil 7
m

 kr
az


Rh.m
2 E
Rh.m  2

2 E
 2
 Rh.m
2 E
A
Rh.m
A
 2 E=const

A  3000 аьаж  
 А  1097 полиефир шцшя пластик
А  2500 фанера
 12

Şəkil 8

z
2
  

.a
70   1  a 
 100 
a=0,8 ağac, a=1 fanera
du
A
70   2

.e

Boyuna əyilmədə möhkəmliyə yoxlama düsturu

iu

N
S   Rs
Ahes
m

Kənara çıxmayan zəifləmələr Abr-ni 25%-dən az olarsa Ahes=Abr, Azəf>25%

az

Abr onda
4
Ahes  Anet
3
Simmetrik zəifləmələr kənara çıxarsa
Ahes=Anet
Qəbul edilir.

MƏRKƏZDƏNXARİC SIXILMA

Elementə əyici moment və mərkəzi tətbiq edilmiş normal sıxıcı qüvvə təsir
edərsə belə sıxılmaya mərkəzdənxaric sıxılma deyilir.
Buna misal sənaye binalarının karkasının sütunlarının işini, fermanın üst
kəmərinin əgər düyünlər arasında eninə yük təsir edərsə kəmərin işini göstərmək
olar. Praktikada mərkəzdənxaric sıxılmanın ən çox təsadüf edilən 4 halına rast
gəlmək oalr.
 13

Şəkil 9

z
ƏYİLƏN ELEMENTLƏR

.a
Əyilən elementlər I və II həddi hala (möhkəmliyə və sərtliyə) hesablanır.
du
I həddi hala hesablamada yükün hesabi, II həddi hala hesablama yükün
normativ qiymətinə görə aparılır.
Ağac elementlərin normal gərginliyə görə əyilməyə hesablanması
.e

təxminidir. Bir qədər dəqiq hesablama üçün sıxılan və dartılan zonada elastiklik
modulunun müxtəlifliyi nəzərə alınmalıdır.
iu

Sxemdən görünür ki, sıxılan zonada plastik deformasiyalar inkişaf edir və

normal gərginliyin en kəsiyin hündürlüyü boyunca paylanmasını pozur.
m

Normal gərginlik iki fərziyyədən təyin edilir: (Şəkil: 10)

1 – hesab edilir ki, ES=Ed.
az

2 – gərginlik en kəsiyin hündürlüyü boyunca düzxətli paylanır. Müstəvi

deformasiya dayanıqlığı təmin edilmiş elementlərdə normal gərginlik
M
я   Rя
Wnet mb
Bir qədər böyük əyilmə gərginliyi yaranan və zəifləmə olan kəsikdə
element möhkəmliyə yoxlanılır.
D.İ.Curavski tərəfindən müəyyən edilmişdir ki, əyilən elementlər təkcə,
normal gərginlik deyil, toxunan gərginliyin təsirindən də dağıla bilər, o halda ki,
bu gərginliklərdən hansı tez öz həddi qiymətinə çatarsa.
Toxunan gərginlik xüsusən təhlükəlidir dayağa yaxın hissədə topa yük təsir
etdikdə və ya tir iki tavr en kəsikli olduqda.
Müntəzəm səpilmiş yüklə yüklənmiş düzbucaqlı en kəsikli bir aşırımlı tirdə
tirin aşırımının onun en kəsiyinin hündürlüyünə olan nisbəti çox böyük
olmadıqda tirin dağılması toxunan gərginliyin təsirindən baş verə bilər.
 14
2 2 2 3
ql bh ql bh bh
M max  ; W ; Q ; S ; J
8 6 2 8 12
2 2
M 6ql 3ql
Rя  max  
W 8bh 2 4bh 2
ql bh 2

QS 2 8 12qbbh 2 3ql
R yan    
Jb bh 3 16b 2 h 3 4bh
b
12
Rя 3 ql 3 ql ql 2 bh l
2
 :  
R yan 4 bh 2 4 bh bh 2 ql h

z
.a
du
.e
iu

Şəkil 10
m
az

Toxunan gərginliyə yoxlama

QS
  R yar
Jb

S – en kəsiyin sürüşən hissəsinin neytral oxa nəzərən statik momentidir.

ÇAP ƏYİLMƏ

Əgər təsir edən qüvvənin istiqaməti en kəsiyin baş oxlardan birinin

istiqaməti ilə üst-üstə düşməzsə belə əyilmə çəp əyilmə adlanır.
q – qüvvəsi baş oxlar üzrə toplananlarına ayrılır və bunların təsirindən əyici
momentlər tapılır. Əyilmədə nomral gərginlik
 15
Mx M y
 яй    Rяй
Wx Wy

Mx və My – qx və qy – təsirindən yaranan əyici momendir.

Şəkil 11

z
.a
Wx və Wy – x və y baş oxlarına nəzərən en kəsiyin müqavimət momentidir.
du
 MW 
 Mx  y x 
 Wy  Wx h h

.e

 яй  ;  ;  ctg
Wx Wy b b
iu

M x  M y ctg
m

 яй   Rяй
Wx
az

Tam əyinti
f  f x2  f y2  f щяд.
Elementin en kəsiyi kvadrat şəkilli olduqda

Mx  M y
 яй   Rяй
W
Kvadrat en kəsikli elementlər çəp əyilməyə işləmir.

SIXILIB-ƏYİLƏN ELEMENTLƏR

Sıxılıb-əyilən elementlər o elementlər adlanır ki, elementə əyici momentlə

birgə, mərkəzi tətbiq edilmiş boyuna sıxıcı qüvvə də təsir etsin.
Sıxılıb-əyilən elementlərin hesablanması professor t.e.d. K.Z.Zavriyev
tərəfindən təklif edilmiş qıraq gərginliklər nəzəriyyəsinə görə aparılır.
Bu nəzəriyyəyə görə mil o vaxt yükgötürmə qabiliyyətini itirir ki,
 16
sıxılmada qıraq gərginliyin qiyməti ağac materialının hesabi müqavimətinə
bərabər olsun.

Şəkil 12

Milin sərtliyi sonsuz olmadığı üçün əyici moment təsirindən əyilir. Onda
bu əyinti mərkəzi sıxan qüvvə üçün eksentrisitet olacaqdır və bu əyinti hesabına
əlavə moment yaranır. Normal qüvvənin təsirindən yaranan əlavə momentin

z
hesabına deformasiyanın qiyməti artır.
Tam gərginlik

 
N M q Nymax

.a  Rя (1)
du
A W W
Mq – eninə yükdən əyici momentdir.
y – milin deformasiyasıdır.
.e

Tam əyici moment

Mx=Mq+Ny (2)
iu

Bu iki tənlikdə üç məchul vardır (x, Mx, y).

Bunun üçün üçüncü tənlik tapmaq lazımdır.
m

Tirin əyintisinin sıra şəklində analitik ifadəsini vermək olar bu şərtlə ki, bu
sıra tez yığılan olsun və sərhəd şərtləri təmin edilsin.
az

x 2x 3x
y  f1 sin  f 2 sin  f 3 sin  ...
l l l
f1 – əyrinin maksimum əyintisidir. Simmetrik yük təsir edən halda sıranın 1-ci
həddi 95-97% dəqiqlik verir. Məsələnin həlli sadə olmaq üçün yükü simmetrik
qəbul edirik.
 x 
y  f1 sin  (3)
 l 
3-cü tənliyə əlavə f1 məchulu əlavə edilir.
İnşaat mexanikasından bizə məlumdur ki,
d2y Mx
  (4)
dx 2 EJ
d2y 2 x
2
  f1 2 sin (5)
dx l l
 17
2
Mx  x
 f1 2 sin
EJ l l
  2 EJ  x
M x  f1  2  sin
 l  l
x
M x  f1 N kr sin
l
l
x olduqda y max  f1
2
x
sin  1; M x  f1 N kr
l
f1N kr  Mq  Nf1
f1 ( N kr  N )  Mq
Mq
f1   ( y max )

z
N kr  N

.a
Bu qiyməti 1-də yerinə yazsaq
N Mq NMq N M q ( N kr  N )  NMq
k      
du
A W W ( N kr  N ) A W ( N kr  N )

N M q N kr N M
.e

   
A W ( N kr  N ) A N
W (1  )
iu

N kr
 N 
  1   - əlavə momentin təsirini nəzərə alan əmsaldır və qiyməti 01
m

 N kr 
arasında dəyişir.
az

N kr  Ahes R

N M
x   det  Rs
Ahes Whes
Mq N N 2 N
M def  ;   1  1  1
 Ahes R 3100 3100 Ahes Rs
Ahes R
2

d  M q  1 dM q Qq
Qs.яй    
dx     dx 
pn l 3
f k
EJ

Əyilib dartılan elementləri möhkəmliyə yoxlama düsturu

 18
N Mq
d    Rd
Anet Wnet

z
.a
du
.e
iu
m
az
 19

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Gərginlikli deformasiya halına görə birləşmə vasitəsinin növləri, yarma və
şponka birləşməsinin hesablanması xüsusiyyətləri.
-Birləşmələrin gərginlikli hallarından danışılır

z
Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

Mühazirənin planı .a
du
1. Gərginlikli deformasiya halına görə birləşmə vasitəsinin növləri
2. Yarma birləşməsinin hesablanması xüsusiyyətləri
.e

3. Şponka birləşməsinin hesablanması xüsusiyyətləri

iu
m
az

Ədəbiyyat:

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 20
AĞAC KONSTRUKSİYALARINDA İŞLƏDİLƏN ƏSAS
BİRLƏŞMƏ VASİTƏLƏRİ

Ağac materialının sortamentində onun maksimum uzunluğunun 6,5 m, eninin isə

27,5 sm olduğunu bilirik. Ağac materialının ölçüsünün məhdudluğu onların həm
eninə, həm də uzununa istiqamətdə birləşdirilməsi tələbatına gətirib çıxarır, məs.
böyük aşırımlarda tirin hündürlüyünü və uzunluğunu artırmaq lazım gəlir.
Gərginlikli deformasiya halına görə ağac konstruksiyalarında işlədilən
birləşmə vasitələrini aşağıdakı tiplərə ayırmaq olar:
1) Əsasən əzilməyə və yarılmaya işləyən birləşmə vasitələri belə
birləşmədə daxili qüvvə bir elementdən o birinə səthlərin bir başa toxunması
vasitəsi ilə təmin edilir (Yarma və şponka birləşmələri).
2) Əsasən əyilməyə işləyən birləşmə vasitələri (lövhə və silindrik nagel
birləşmələri).
3) Əsasən dartılmaya işləyən birləşmə vasitələri (tağlardakı dartqı və

z
asqılar).

.a
4) Dartılıb yuvadan çıxarılmaya işləyən birləşmə vasitələri (mismarlar,
şruplar, qarmaqlar).
du
5) Əsasən sürüşməyə işləyən birləşmə vasitələri (yapışqan birləşmələri).
.e
iu
m
az
 21
YARMA BİRLƏŞMƏSİ (ALIN YARMA BİRLƏŞMƏSİ)

Alın yarma birləşmələri bir dişli və iki dişli olurlar. Alın yarma
birləşmələrinə praktikada ən çox çatı fermasının dayaq düyünü və düyünlərində
rast gəlmək olar. Bu düyün birləşmələri əsasən əzilməyə və yarılmaya işləyir.
Tədqiqatlar göstərdi ki, əzilmə sahəsinin (əzici qüvvəyə) sıxıcı qüvvənin oxuna
perpendikulyar olması daha məqsədəuyğundur.

z
.a
du
.e
iu

Şəkil 13
m

Alın yarma birləşməsinin yükdaşıma qabiliyyəti əzilmə və yarılma şərtləri

üzrə aparılır.
az

Əzilmə şərtindən yükdaşıma qabiliyyəti

N ez  mez Rez. Aez
Rez. –  bucağı altında əzilmədə hesabi müqavimətidir;
Aez – əzilmə sahəsidir.
mez – əzilmədə iş şəraiti əmsalı olub birə bərabərdir.
h yar b
Aez 
cos 
h b
Nez  mez Rez . yar
cos 
N ez cos   mez Rez . hyar b
N d  mez Rez. hyar b
Nd – böyük dartıcı qüvvədir.
b – brusun enidir.
hyar – yarma dərinliyidir.
 22
Fermanın aralıq düyünlərində yarma dərinlikləri:
1 1
hyar – h -dan, dayaq düyünlərində isə h -dan çox olmamalıdır.
4 3
hyar – minimum dərinliyi şalbanda 3 sm, brusda 2 sm-dən az olmamalıdır.
Yarılmada yükdaşıma qabiliyyəti
N p  m yar R yar
orta
. Ayar

myar=1.
orta
Ryan .   bucağı altında yarılmada hesabi müqavimətin orta qiymətidir.

R yar.
. 
orta
R yan
l yar
1 
l
Ryar. - bucaq altında yarılmada ağac materialının müqavimətidir.
=0,25.
l – yarıcı qüvvənin qolu olub birtərəfli kəsildə l=0,5h. h – dartılan elementin en

z
kəsiyinin hündürlüyüdür.
lyar(min=1,5h götürülür.
.a
du
.e
iu
m
az
 23
ŞPONKA (İŞKİL) BİRLƏŞMƏSİ

Birləşdirilən elementlər arasında sürüşmənin qarşısını almaq üçün işlədilən

aralıq şərt elementdir. Şponkalar prizmatik boyuna, eninə və maili (çəp) olurlar.
(şəkil 14a, 14b)
Şponkalar quraşıq elementlərin (tir, sütun) enini və ya qalınlığını artırmaq
üçün istifadə edilir və sürüşdürücü qüvvələri qəbul edirlər.
1
hyar  h
5
1
hyar  D
4
Th yar  Qш l ш

hyar
Qш  T

z
ls
T – bir şponkanın yükgötürmə qabiliyyətidir.
1) Əzilmədə yükdaşıma qabiliyyəti
.a
du
TəzməzRəzAəz məz>1
2) Yarılmada yük daşıma qabiliyyəti
or
Tyar  myar Ryar Ayar
.e

myer=0,8;
iu

or
Ryar.
Ryar 
l yar
1 
m

l
Birləşdirilən elementlərə qənaət və yarılma sahəsinin uzunluğunu artırmaq üçün
az

çəp şponkalardan istifadə edilir. Belə şponka birləşmələrində yarılma sahəsinin

uzunluğu şponkanın kəllə tərəfində qonşu şponkanın ortasına qədər olub 10hyar-
dan artıq olmamalıdır.

Şəkil 14 a
 24

Birləşdirilən elementlərin müqavimət momentini artırmaq məqsədi ilə

birləşdirilən elementlər arasında aralıq məsafə qoyulur.
Belə olan halda dafiə qüvvəsi

z
hyar  So
Qш 
lш
.a
du
.e
iu
m
az

Şəkil 14 b
 25
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Lövhə və silindrik nagel birləşmələri, hesablanmalar və konstruk-ma
xüsusiyyətləri.
- Nagellərin, yerləşmə prinsipləri, təsir edici qüvvənin istiqamətdən asılı olaraq
onlar arası məsafə

z
Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

.a
du
Mühazirənin planı
1. Lövhə nagel birləşmələri, hesablanmalar və konstruk-ma xüsusiyyətləri
.e

2. Silindrik nagel birləşmələri, hesablanmalar və konstruk-ma xüsusiyyətləri

iu
m
az

Ədəbiyyat:

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 26

NAGEL BİRLƏŞMƏSİ
Birləşdirilən iki element arasında sürüşmənin qarşısını almaq üçün verilən
çevik mil və ya lövhəyə nagel deyilir (fermanın düyünlərində, quraşıq mil və
tirlərdə). Metal nagellərin en kəsiyi dairəvi və ya boru şəkilli olur. Bütöv en
kəsikli nagellərə misal olaraq boltları, mismarları, şrupları göstərmək olar.
Ağacdan olan dairəvi və lövhə şəkilli nagellər bərk ağacdan hazırlanır (palıd,
antiseptikləşdirilmiş şam).
Silindrik nagellər əvvəlcədən açılmış, diametri onların diametrinə bərabər
olan yuvalara oturdulur. Diametri 6 mm-dən böyük olmayan mismarlar ağaca
vurulur.
Xarici qüvvələrin tətbiqinə və birləşmədəki tikişlərin sayına görə nagel
birləşmələri iki növ olur.
a) Simmetrik iki və çox kəsimli.
b) Qeyri-simmetrik bir və çox kəsimli.

z
.a
a) Simmetriya nagel birləşməsi
Şəkil 15 a
du
.e
iu
m
az

b) Qeyri simmetrik nagel birləşməsi

Şəkil 15 b
 27

Nagel birləşmələrində elementlərin deformasiyası zamanı dafiə yaranmır.

Nagellərin yuvada dönməsi və əyilməsi yuvanın divarında əzilmə yaradır.
Kiçik diametrli nagellərin böyük çevikliyi hesabına nagel birləşməsi təsirə
tabeliyinə görə fərqlənirlər. Bu səbəbdən də qüvvə nagellər arasında bərabər
paylanır ki, bu da başqaları ilə müqayisədə nagel birləşməsinin etibarlılığının
artdığına dəlalət edir.
Silindrik nagellərin birləşmədə yerləşdirilməsi düzünə və şahmat şəkilli ola
bilər. Nagellərdən fərqli olaraq mismarlar çəpinə də düzülə bilər.

z
.a
du
.e
iu
m

Şəkil 16
az

Metal nagel üçün S1=7d, S2=3,5d, S3=3d

Palıd ağacından nagel üçün S1=5d, S2=3d, S3=2,5d
b10d olduqda
Metal nagel üçün S1=6d, S2=3d, S3=2,5d
Palıd ağacından nagel üçün S1=4d, S2=S3=2,5d
Liflər istiqamətində mismarın oxları arasındakı məsafə birləşdirilən
eldementlərin qalınlığından asılıdır.
S1=15dm.
Birləşdirilən elementləri qalınlığı c10dm olduqda S1=15dm; c=4dm
olduqda S1=25d.
Silindrik nagellərin yükgötürmə qabiliyyəti kənar və orta elementin
əzilməsi şərtindən təyin edilir.
 28
T  k1  a  d n  Rez
T  k 2  c  d n  Rez
Tn  k n  d n2  Rez Rey
Nagellərin minimum sayı 2 olmalıdır. 1224 mm.
N
n
n kT
Lövhə nagel birləşmələri iki və ya üç tiri hündürlüyü istiqamətdə
birləşdirmək üçün istifadə edilir.

z
.a
du
.e

Şəkil 17
iu

r=54 mm;
m

r=72 mm.
=12 mm və ya 16 mm.
az

1
hyar  h
5
T=0,75ln
ln=b kəsib keçən
ln=0,5b kor keçən

Dartılmaya işləyən birləşmə vasitələri

 29

Şəkil 18

Mismar: dartılıb yuvadan çıxarılmaya hesablama

Td .c  Rd .c d m l0

z
l0  10d m ; d m  5 mm

.a
Rd.c – dartılıb yuvadan çıxarılmada hesabi müqavimətdir.
du
Quru ağac - Rd.c = 0,3 MPa
Yaş ağac - Rd.c = 0,1 MPa
Şruplar: dartılıb yuvadan çıxarılmaya
.e

Td.c Rd.cdşl0
Rd.c = 1 MPa
iu

l0 – yiv olan hissənin uzunluğudur.

m

YAPIŞQAN BİRLƏŞMƏSİ
az

Suyadavamlı konstruksiya yapışqanının tətbiqi ilə ağac konstruksiyasından

bərabər möhkəmlikli, bütöv və uzun ömürlü birləşmə əldə etmək olar. Yapışqan
birləşməsinin uzunömürlülüyü, yapışqanın növündən, yapışdırma
texnologiyasından, istismar şəraitindən və yapışdırlan səthlərin işlənməsindən
asılıdır. Yapışqan tikişinin möhkəmliyi ağac materialının lif istiqamətdə
yarılmada, liflərə perpendikulyar istiqamətdə dartılmada möhkəmliyindən az
olmamalıdır.
Dişli şiplər dartılma, əyilmə, burulma və sıxılmaya yaxşı işləyir.
az
m
iu
.e Şəkil 19

du
.a
z
30
 31

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Döşəmə, tir, proqonlar, quraşıq ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə
hesablanması
- Təsirətabe birləşməli ağac konstruksiyaların əyilməyə, sıxılmaya hesablanması

z
Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

.a
du
Mühazirənin planı
1. Döşəmə ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə hesablanması
.e

2. Tir ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə hesablanması

iu

3. Proqonlar və quraşıq ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə hesablanması

m
az

Ədəbiyyat:

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 32

TƏSİRƏTABE BİRLƏŞMƏLİ QURAŞIQ EN KƏSİKLİ

AĞAC KONSTRUKSİYALAR

ENİNƏ ƏYİLMƏYƏ HESABLAMA

z
.a
du
.e

Şəkil 20. Təsirə tabelilik

iu

Üç tip tir götürürük. Bunların en kəsik ölçüləri və aşırımları eynidir və

m

bunlara müntəzəm səpilmiş yük təsir edir.

1) Birinci tir bütöv en kəsikli olub
az

bh 3 bh 2 5qn l 4
Jh  ; Wh  ; fh 
12 6 384 EJb
2) İkinci tir təsirətabe birləşmələrlə hazırlanmışdır
Jt, Wt, ft
3) Üçüncü tirdə birləşmə yoxdur, sadəcə olaraq tirlər üst-üstə qoyulmuşdur.
Hər bir tir ayrılıqda işləyir
bh 3 bh 2 5qn l 4
J0  ; W0  ; f0 
48 12 384 EJ 0

Üçüncü tirin ətalət momenti birinci tirin ətalət momentindən 4 dəfə az,
müqavimət momenti 2 dəfə az, əyintisi isə 4 dəfə böyükdür.
Bu tirlərin dayaqlarına nəzər salsaq birinci tirdə tir əyilməklə bərabər
dayaqda dönməyə başlayır.
 33
Üçüncü tirdə isə dönmədən başqa tirlər bir-birinə nəzərən sürüşürlər.
İkinci tirdə rabitələr sürüşməyə müqavimət göstərir

J b  Jt  J 0

Wb  Wt  W0

f b  ft  f 0

Təsirətabe birləşməli tirlərin həndəsi xarakteristikalarını bütöv en kəsikli

tirlərinki ilə ifadəsini vahiddən kiçik əmsala vurmaqla yazsaq
Jt  k j J b
J0 J
kc – 1 ilə nisbəti arasında dəyişir. İki tir olduqda 0  0,25
Jb Jb

z
Wt  kWWb

kW 1 ilə
W0
Wb
arasında dəyişir.
.a
du
W0
İki tir olduqda  0,5
Wb
.e

fb
ft 
kj
iu

Təsirətabe birləşməli tirlərin hesablanması təsirətabelik əmsalı nəzərə almaqla

m

bütöv en kəsikli tirlərdə olduğu kimi aparılır.

az

M
 яй   Rяй
Wb kW

kp n l 2
ft   f щяд.
EJ b k j
l/2 M max S
nt 0  1,5
J bTt
 34
BOYUNA ƏYİLMƏYƏ HESABLAMA

Boyuna əyilmədə gərginlik

N
S   RS
Ahes
Gətirilmiş çeviklik
l hes l hes l hes b
t       b
Jt Jbk j J kj
kj  b
A A A
1
 1
kj
bhnt
  1  kr 2
lhes nk

z
kr - təsirətabelik əmsalıdır (sürüşmədə cədvəldən götürülür);
b – quraşıq en kəsiyin enidir.
h – en kəsiyin tam hündürlüyüdür.
.a
du
lhes – elementin hesabi uzunluğudur.
nt – sürüşən tikişlərin sayıdır.
nk – bir tikişin 1 m uzunluğunda kəsimlərin sayıdır.
.e

Paket millər:
Bütün budaqları dayaqda oturulmuş mil
iu

Bu halda belə millərin bütün budaqları dayaqda oturmuş və sıxıcı qüvvəni

m

qəbul edirlər şəkil 21(1) Milin uzunluğu üzrə rabitələr arası məsafə çox da böyük
deyildir və qalınlığın yeddi mislini aşmır.
az

X-X oxuna nəzərən (budaqlararası tikişə perpendikulyar istiqamətdə)

hesablama bütöv en kəsikli millərin hesablanmasında olduğu kimidir.
Y-Y oxuna nəzərən hesablaması (tikişlərə parallel istiqamətdə) rabitələrin
təsirətabeliyi nəzərə alınmaqla aparılır. lb7 olduqda b=0 qəbul etmək olar.

t  y
 - rabitələrin təsirətabeliyini nəzərə alan əmsal olub

bhnt
  1  kr 2
kimi tapılır.
lhes nk

y – bütöv en kəsikli millərdə olduğu kimi tapılır.

 35
(1) (2) (3)

z
.a
du
.e

Şəkil 21
iu
m

QISA ARALIQ ELEMENTLİ QURAŞIQ MİL (Şəkil 21 (2))

az

X-X oxuna nəzərən hesablama aralıq element nəzərə alınmadan bütöv en

kəsikli elementlərdə olduğu kimi aparılır.
Y-Y oxuna nəzərən hesablama rabitələrin təsirə tabeliyi nəzərə alınmaqla
aparılır.
Gətirilmiş çeviklik:

q   22y  b
lt  7  d b  0
lb
b  ayrı gətirilmiş budağın çevikliyidir.
rb
 36
BUDAQLARININ BİR HİSSƏSİ ÜZRƏ OTURMAYAN
QURAŞIQ MİLLƏR [Şəkil 21(3)]

Belə halda sıxıcı qüvvənin qəbul edilməsində həmin budaqlar iştirak etmir.
Onlar əsas yükdaşıyan budaqda birləşdirildiyinə görə quraşıq milin sərtliyini
artırır.
X-X oxuna nəzərən
l
 x  hes ; J x  J ot  0,5J чат
Jx
Aot
Y-Y oxuna nəzərən
l
 y  hes
Jy

z
Aot

.a
Jy – bütün budaqların Y-Y oxuna nəzərən ətalət momenti; Aot oturan budağın
sahəsidir.
du
N
S   RS
Ahes
.e
iu
m
az
 37
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Döşəmə, tir, proqonlar, quraşıq ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə
hesablanması
- Təsirətabe birləşməli ağac konstruksiyaların əyilməyə, sıxılmaya hesablanması

z
Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

Mühazirənin planı .a
du
1. Döşəmə ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə hesablanması
2. Tir ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə hesablanması
.e

3. Proqonlar və quraşıq ağac konstruksiyalarının eninə əyilmə hesablanması

iu
m

Ədəbiyyat:
az

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 38

MÜSTƏVİ BÜTÖV EN KƏSİKLİ AĞAC

KONSTRUKSİYALARI

En kəsiyi şəbəkəli olmayan, xarici qüvvə təsir edən müstəvidə əsas daxili
qüvvələr yaranan bütöv müstəvi konstruksiyalara aşağıdakılar aiddirlər:
a) Aşırım 6 m-ə qədər olan tirlər, proqonlar, çatılar, döşəmələr.
b) müxtəlif tipli panellər, tağlar, çərçivələr və başqa dafiəli sistemləri
göstərmək olar.

DÖŞƏMƏ

Ağac mühafizə örtüklərinin yükdaşıyan elementi döşəmə adlanır. Ağac

örtüklərə sərf olunan materialın 70% döşəməyə sərf edilir.
Döşəmələr hesabi sxemi iki aşırımlı tir kimi qəbul edilir və iki yük

z
birləşməsinə hesbalanır.
1) daimi yük və qar yükü
2) daimi yük və topa yük
.a
du
ql 2
I. M max 
8
2,13q n l 4
.e

f   f щяд.
384 EJ
M
iu

 яз  max  Rяз
Wnt
m
az

Şəkil 22

II. P n  1kN ;  f  1,2 P  1,2 kN

M max  0,07ql 2  0,207 pl
q – örtüyün çəkisidir.
 39
x=0,432
p – hesabi topa yükdür.

PROQONLAR

KONSOLLU (TİR) PROQONLAR

Belə proqonlar çoxaşırımlı statik həll olunmayan olurlarp. Bunların tətbiqi

o vaxt məqsədəuyğun hesab edilir ki, müvəqqəti yük hərəkət etmir və bütün
aşırımlarda müntəzəm paylanmışdır.
Əgər oynaq dayaqdan x=0,15l məsafədə yerləşərsə belə halda dayaqda
moment aşırımdakı maksimum momentə bərabər olmur və bu həll bərabər
momentli həll hesab edilir.
Kənar aşırımlar ilə aşırım l1=0,85l qəbul edilir. Əgər oynaq x=0,21
məsafədə yerləşərsə belə halda bərabər əyintili həll hesab edilir.
Kənar aşırım l1=0,79l olduqda əyintilər eyni alınır.

z
.a
du
.e

Şəkil 23
iu
m
az
 40
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: Bütöv en kəsikli ağac tağlar, çərçivələrin hesablanması.
- Tağ və çərçivələrə təsir edən yüklər, onların hesablanma ardıcıllığı

Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

z
Mühazirənin planı
.a
du
1. Bütöv en kəsikli ağac tağların hesablanması
2. Çərçivələrin hesablanması
.e
iu
m

Ədəbiyyat:
az

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 41
BÜTÖV EN KƏSİKLİ TAĞLAR VƏ ÇƏRÇİVƏLƏRİN
HESABLANMASI

Tağların əyrilik radiusları dairəvi, parabolik və oxvari olurlar. Tağlar iki və

üç oynaqlı olurlar

z
Şəkil 24
.a
du
1
f-i tövsiyə edilən qiyməti f  l
6
.e

Dairəvi tağın əyrilik radiusu

l2
iu

f
R 
8f 2
m

R 0
S
90 0
az

1. Hesablamanı aparmaq üçün tağa təsir edən xarici yüklər təyin edilir.
2. Xarici yüklərin təsirindən daxili qüvvələr M, Q, N, H təyin edilir.
ql 2 M
M ; H
8 f
Qmax  Q0 cos   H sin 
Q0 – tir kəsici qüvvəsidir.
N  Q0 sin   H cos 
3. İç qüvvələrə görə en kəsik seçilir.
4. Seçilmiş en kəsik sıxılıb əyilən elementləri möhkəmliyə yoxlama düsturunun
köməyi ilə möhkəmliyə yoxlanır.
N M
   RS
A W
2 N
  1
3000 Ahes Rs
Əyrilik radiusu müstəvisində çeviklik
 42
lhes  0,582S   1,16S -seqmentvari
S yarım tağın uzunluğu; lhes  S düzxətli
Sonra tağın dayaq düyünü və yəhər düyünü layihələndirilir.

Şəkil 25

z
.a
ÇƏRÇİVƏ

Yapışqanla hazırlanmış bütöv en kəsikli ağac çərçivələrin binanın tipindən

du
asılı olaraq aşağıdakı konstruktiv həlləri vardır.
1) İki konsollu və ya konsolsuz sökülüb-yığılan bir aşırımlı, üç oynaqlı
.e

yapışqanla hazırlanan çərçivələr.

2) Üç oynaqlı əyilmiş yapışqanla hazırlanmış ağac çərçivələr.
iu
m
az

Şəkil 26

Çərçivənin hesablanması aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır.

1. Çərçivəyə təsir edən xarici yüklərin normativ və hesabi qiymətlərini
tapılması.
2. Xarici yüklərin təsirindən daxili qüvvələrin tapılması.
3. En kəsiyi seçilməsi.
 43
4. Seçilmiş en kəsiklərin sıxılıb-əyilmədə möhkəmliyə yoxlanması.

z
.a
du
Şəkil 27
.e
iu
m
az

Şəkil 28

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

 44
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

İnşaat fakültəsi

İnşaat konstruksiyaları kafedrası

Fənnin adı: APK konstruksiyaları

Mövzu: . Ağac fermaların təsnifat, yapışqanla hazırlanmış ağac fermaların
hesablanması və layihələndirilməsi

Mühazirəçi: Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Əsgərov Cahangir Vəli oğlu

Mühazirənin planı

z
1. Ağac fermaların təsnifat

.a
2. Yapışqanla hazırlanmış ağac fermaların hesablanması
3. Yapışqanla hazırlanmış ağac fermaların layihələndirilməsi
du
.e
iu

Ədəbiyyat:

1. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Г.Карлсен

m

2. «Конструкции из дерева и пластмасса» müəl. Г.Н. Зубарев

az

Fakültənin Elmi-Metodik
şurasında təsdiq olunmuşdur
05.01.2012

Bakı-2012
 45

ŞƏBƏKƏLİ MÜSTƏVİ AĞAC KONSTRUKSİYALARI

Kəmər və onları bir-biri ilə birləşdirən millərdən ibarət konstruksiyaya

şəbəkəli konstruksiya adlanır.
Kəmərlər bir və iki budaqlı olmaqla öz növbəsində bütöv və quraşıq en
kəsikli olurlar.
Şəbəkələr ayrı-ayrı millərdən dirək və dirsəklərdən olurlar.
Şəbəkəli ağac konstruksiyaları statik həll olunan sistemlərdə tətbiq edirlər
(dayaqlarda bərkinməsinə və şəbəkə elementlərinin həllinə görə). Ağac
konstruksiyalarda tətbiq edilən birləşmələrin təsirə tabeliyi və həmçinin ağacın
quruması və nəmlənməsi zamanı statik həll olunmayan sistemlərdə şəbəkə
konstruksiyanın elementlərində iç qüvvələrin işarəsinin dəyişilməsinə qədər
qüvvələrin paylanması baş verə bilər. Ona görə də şəbəkəli ağac konstruksiyaları

z
statik həll olunmayan sistemlərdə tətbiq etməyə icazə verilmir. Örtükdə tətbiq

.a
edilən şəbəkəli müstəvi konstruksiyanın əsas tipi fermadır.
Müasir tikintidə ən çox tətbiq edilən yapışqanla hazırlanmış seqmentvari
du
fermadır. Bəzi hallarda, çox aşırımlı sənaye binalarında bir və ya iki maillikli
trapesiya şəkilli fermanın tətbiqi əlverişlidir.
Fermanın elementlərində iç qüvvələr düyün birləşmələrinin oynaqlı olması
.e

şərtindən tapılır.
iu

SEQMENTVARİ FERMANIN HESABLANMASI

m

Seqmentvari fermanın elementlərində iç qüvvələrin tapılması üçün

az

aşağıdakı yük birləşməsinə baxılır.

Şəkil 29

Yapışqanla hazırlanmış fermanın hesablanması ferma düyünlərində təsir

edən topa yükdən millərdəki iç qüvvələrin tapılmasından başlayır.
Düyünlər arasında eninə qüvvə təsir etdiyindən fermanın üst kəməri sıxılıb-
əyilməyə işləyir. Seçilmiş en kəsik aşağıdakı düsturlar yoxlanılır.
N M
S    RS
Ahes Whes
 46
M
Md 

M  M0  M N
M0 – eninə yükdən MN ilə boyuna qüvvədən momentdir.
Yuxarı kəmər kəsilən olduğu halda səpilmiş yükdən
ql 2 l2 f  1 1 l 02 R 0
M  Nf0 ; R  ; f    l ; f  ; S
8 8f 2  6 8 8R 90 0
Yuxarı kəməri kəsilməz fermalarda eninə yükdən M0 momenti çoxaşırımlı
kəsilməz tirlərdə olduğu kimi üç moment tənliklərinin həlli ilə tapılır.
Fermanın alt kəməri metaldan və ya şüşə plastikadan qəbul edilir və en
kəsiyi dartılan elementlərdə olduğu kimi taplıır. Yoxlama netto en kəsiyə görə
aparılır. Sıxılan dirsəklər boyuna əyilməyə hesablanır. Hesabi uzunluğu düyünlər
arası məsafəyə bərabər qəbul edilir.

z
.a
du
Şəkil 30
.e

Tavanın qalınlığını əyilmə şərtindən qəbul edirik.

M N
t  ; M  1t a 2 ; t 
iu

Ry lt b
1 – böyük tərəfin kiçik tərəfə olan nisbətindən asılı olaraq lövhələr üçün verilən
m

cədvəldən götürülür.
Üç ədəd ölçüləri (8x80)mm olan qabırğa ilə gücəlndirilmiş dayaq tavasını
az

möhkəmliyə yoxlayaq.
 t lt b 2
M
8
En kəsiyi ağırlıq mərkəzindən tavanın kənarına qədər olan məsafə
 8 
l b  t t  3  8  0,8   t 
S 2 2 
y 
F lt  t  3  8  0,8

Ətalət momenti
2 2
lt  t3  0,8  83     l 
Jx      3  (lt  t ) y  t   3  0,8  8 t   t  y 

12  12   2 2 

Dayaq tavasındakı ən böyük gərginlik

 47
M (h  y) M (8   t  y
    Ry
Jx Jx
Yuxarı kəmərin en kəsiyinin seçilməsi: bh verilir
bh 2 bh 3
Fv  bh; Whes  ; J ; r  0,289h
6 12

l0 2 N
 ;   1
2 3000 RS Anet
Aşağı kəmər
U
Aтял 
R
Öz çəkisindən əyici momentss
g юз l 2
M
8

z
U M
  Rd
Anet W
.a
du
.e

ŞƏBƏKƏ MİLLƏRİNİN HESABLANMASI

iu

Eninə yuxarı kəmərin eninə bərabər qəbul edilir. h – tapılır.

m

l0
hтял 
0,289
az

=120150 qəbul edilir.

h
n  тял
t
h  t n
3000(0,289h) 2

l 02
Dayaq düyününün hesablanması

Yuxarı kəmərin başmağın tavası üzərində oturma sahəsini ağacın livlər

istiqamətində əzilməsi şərtindən təyin edirik.
N A
Aяз  ; l яз  яз  l z
Rяз b
Üfüqi dayaq tavasını hesablayaq.
 48
Dayaq tavasının ölçülərini qəbul edən dayaq tavasının enini materialın
eninə bərabər qəbul edib uzunluğunu materialın liflərə perpendikulyar
istiqamətdə əzilməsi şərtindən qəbul edirik.
R
l d .t  a  Ad .t  l d .t bd .t
bd .t
Ra
 d .t   Rяз.900
Ad .t
Dayaq tavasının qalınlığı əyilmə şərtindən təyin edirik.
 d .t l k2
M
2
Orta cismin əyilmə şərtindən
 d .t b 2
M
12
6M

z

R

.a
Aşağı kəməri üstlük lövhədə birləşdirən bucaq qaynaq tikişinin uzunluğu
U
du
lt 
2 R0 f K f 
.e
iu
m
az