TEMEL KAVRAMLAR

Türk Dili Tarihi

• Sınıflandırmada esas noktalar: coğrafya, belli (düzenli ses denklikleri)
• Nedir bu denklikler?
• z/ş, r/l denklikleri; Çuv. Tĭhhĭr = GT tokuz, Çuv. hil = GT kış
• sözbaşı t- sesi: taġlı, daġlı vb.
• söziçi ve sözsonu d sesi; adak, ataḫ, azaḫ, ayak.
• sözbaşı h: hadak ~ adak, ataḫ, azaḫ, ayak
• ıġ ses öbeğinin gelişimi: taġlıġ, taġlık, tavlı vb.
• aġ ses öbeğinin gelişimi: taġ, tav, tō, tū vb.
• İsim durum ekleri, zaman ekleri
• Tarihi dönemlerin sınıflandırılmasında dilsel ölçütler yetersiz,
• Bu yüzden tarihi, politik, sosyal diğer olgulara başvurulur. Bu nedenle de tarihi
dönemlerin tarihlendirilmesi konusu tartışmalı.
• İlk Türkçe (Pre- Turkic) (Çuvaş Dil Birliği dönemi)
• Türkçenin Altay dil birliğinden ayrıldığı dönemdir. Ne zaman başladığı bilinmiyor.
Milat sıralarında sona erdiği kabul edilir.
• Çuvaşça dahil bütün Türk dilleri bu döneme götürülüyor.
• Bu döneme ait herhangi bir yazılı metin yok.
• Karşılaştırmalı çalışmalar sonucunda tespit edilmiş belli ses denklikleri var.
• En önemli ses denkliği, Ana Altayca /r/ ve /l/ seslerinin bu dönemin en azından
başlarında korunmuş olduğudur.
• Bu ses denkliğine en önemli kanıt Macarcadaki en eski Türkçe alıntı sözlerdir.
• Buna göre bugün Çuvaşça dışındaki bütün Türk dillerinde Ana Altayca /r/, /l/ sesleri
yerine /z/, /ş/ sesleri bulunur:
• TT taş = Çuv. çul, TT kış = Çuv. hıl, TT. öz= Çuv. var
• Ana Türkçe (1-6. yy. Proto-Turkic)
• Kesin olmamakla birlikte milat sıralarında başlayıp Eski Türkçe dönemine kadar
sürdüğü kabul edilir.
• En önemli özelliklerinden biri Çuvaşça dışındaki bütün Türk Dillerin bu dönemden
gelişmesidir. Yani bu dönem artık bir /z/, /ş/ dilidir. Çuvaşça ise İlk Türkçeden
ayrıldıktan sonra Ana Çuvaşçaya doğru gelişim gösterir.
• Bir diğer önemli özelliği ünlü uzunluklarını koruyan bir dönem olmasıdır.
• Ana Türkçedeki uzun ünlülerin varlığı bugün Yakutça, Türkmence, Halaçça gibi Türk
dillerinde yaşayan ünlü uzunlukların karşılaştırılmasından ve,
• Türkiye Türkçesi, Çuvaş, Azerbaycan gibi Türk dillerinde ise ünlü uzunlukları olmasa
da bu ünlülerin kısalırken bıraktığı izlerden anlaşılmaktadır:
• Türkçe sözcüklerin sonunda ötümlü (titreşimli, tonlu) ünsüz bulunmaz. Ancak Ana
Türkçede uzun ünlülü olan tek heceli bazı sözcükler günümüze bu uzunluğun etkisiyle
ötümlü olarak gelmiştir: Ana t. *āt > TT. ad, Ana T. * sāç > TT sac, Ana T. * ōt > od
gibi
• Başka bir seslik izi; Ana Türkçede uzun ünlülü olan yine tek heceli sözcükler
günümüze Türkçenin genel özelliklerinde olduğu gibi ötümsüz ünsüze değişerek
gelişir. Ancak bu tek heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında uzun
ünlünün etkisinden dolayı sözcüklerin sonundaki ötümsüzler ötümlüleşir: Ana T. *āk
> TT ak > ekli biçim ağar-
• * Kȫk > TT. Gök > ekli biçim göğü
• *tǖp > TT dip > ekli biçim dibi
• Bazı sözcüklerde ise böyle bir ötümlüleşme gerçekleşmez, çünkü bu sözcüklerin Ana
Türkçe şekilleri uzun ünlü barındırmaz:
• Ana T kök , TT kök > ekli biçim kökü
• Ana T sap, TT sap, ekli biçim sapı
• Ana T üç, TT üç, ekli biçim üçü
• (geniş bilgi için bk: Talat Tekin, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara,
Simurg, 1995.
• Emine Yılmaz, Nurettin Demir, Türkçe Ses Bilgisi, Anadolu Ünv,, Eskişehir, 2011.
• Eski Türkçe (6-9, 6-10 yy.)
• Türkçenin yazılı metinlerle bilinen ilk dönemidir.
• Orhon ve Uygur olmak üzere iki dönemden oluşur.
• Bazı araştırmacılar bu döneme Karahanlı dönemini yani İslamiyetin kabulünden sonraki
dönemi de dahil ederler.
• Ancak İslamiyetin kabulünden sonra Arapça-Farsça sözcüklerin yoğun olduğu Arap
harfli metinler ile aynı tarihlerde yazılmış Budist metinler söz varlığı, bazı ses ve şekil
özellikleri bakımından birbirinden ayrılır.
• Bu nedenle İslami çevrede yazılmış metinler ile Budist çevrede yazılmış metinler ayrı
tarihi dönemler içinde değerlendirilir.
• Türk dilinin işlek bir yazı dili olarak kullanıldığı, belgelenen ilk dönemdir.
• Bu işlekliğe bakıldığında aslında Türk dilinin bu tarihten önce de edebi bir geleneğe,
yazı dili geleneğine sahip olduğu sonucu çıkar.
• Moğolistanın Ötüken bölgesinden Altay dağları bölgesine ve Çinin kuzeyinde
Köktürkler(Göktürkler) (552-630, 680-745), Uygurlar, (-Ötüken-745-840; -kansu-911-
1256; -hoço-850-1250)
• Karahanlı Türkçesi (Orta Türkçe, Hakaniye Türkçesi; 11-13. yy)
• İslami Orta Asya Türk yazı dilinin ilk evresidir.
• Merkezi Doğu Türkistanda, Tarım havzasının batısında, bugün Şincan Uygur Özerk
Cumhuriyetinde, bulunan Kaşgar’dır.
• Karahanlılar, Karluk, Yağma, Çigil, Tohsı gibi Türk boylarından oluşmuştur. Asıl
çoğunluğu ise Karluk boyu oluşturmuştur.
• Satuk Buğra Han’ın 950 tarihinde İslamiyet’i kabulüyle ilk İslam-Türk devletini
kurmuşlardır.
• İslamiyet’i kabul etmeleriyle birlikte Arap alfabesini kullanmaya başlamışlardır.
• Kaşgar, Balasagun, Semerkand, Buhara, Taşkent önemli kültür merkezleridir.
• Kutadgu Bilig, Dîvânu Lugati’t-Türk, Atebetü’l-Hakayık, Kur’ân tercümeleri bu
döneme ait önemli eserlerdir.
•
Karahanlı Türkçesinin Başlıca Ses ve Biçim Özellikleri

1. Eski Türkçe söz içi ve söz sonu b sesinin w’ye degisir:

ET seb- “sevmek”>sew-, ET ab “av”> aw, ET yabız “kötü”> yawuz vb.
2. Eski Türkçe söz içi ve söz sonu d sesinin ḏ’ye degisir:
ET tod- “doymak”>toḏ-, ET edgü “iyi”>eḏgü, ET eder “eyer”>eḏer vb.
3. E.T. söz başı /k-/ sesi korunur:
K.T. küç, kars, kün
4. E.T. söz başı /t-/ sesi korunur:
K.T. tün, tag, ton
5. E.T. söz başı /b-/ sesi korunur (üç sözcükte)
K.T. bar, bar- ber-
6. Durum ekleri şu şekilde:
İlgi durum eki: +nXŋ: iller +niŋ, bu+nıŋ
Yükleme durum eki: +g; +nI; +n; +I: baş+ ı+ g, tilekim+ni, közi+n, atım+ı
Yönelme durum eki: +GA, +A, +ŋA: tapug + ka, eviŋe, beg+e
Bulunma durum eki: +DA, öd+te, çeri+de
Ayrılma durum eki: +DIn, +Dun: kamud+dın, bilig+din
Araç durum eki: +n, +lA: adak+ı+n, yaz+ı+n
3. Düzlük yuvarlaklık uyumunun bozulmaya baslar:
tap-u-g “hizmet”, yapu-s- “yapısmak”, sew-ü-p “sevip” vb.
4. Olumsuz genis zaman ekinde degisme:
ET -mAz > K.T. -mAs: ET bol-maz > bolmas, ET kör-mez > kör-mes vb.
5. Emir kipinin çekiminde -sun/-sün yanında -su/-sü ve -sunı/-süni biçimlerinin
de ortaya çıkısı:
yazıl-su “açılsın”, kel-süni “gelsin” vb.
6. Eski Türkçe şart eki -sAr’ın son ünsüzünün düsmesi:
ET kel-ser > K.T.kel-se, ET bol-sar > bol-sa vb.
7. Yetersizlik bildiren u-ma- eyleminin ana eylemle birleserek -u-ma->-ü-me biçimini
alması:
ET tapın-u u-ma- “tapınamamak”> K.T. tapunuma-, ET kör-ü u-ma- “görememek”
> körüme- vb.