‘54 GONCAL TAATSUALARSINOALOZAN Tirkiye’nin Giiney Simirlari Prof, Dr. Dilek Barlas ‘Tirkiye’nin giney simran denince aka iki Gnemli konu geliyor: Biri Musul 6ekist olay. Misak-1 Mill simran iginde olan Musul Lozan Konferansinda gok tartsihyor ve ancak 1926 yilinda bir gSziime baglamyor. Hatay Musul'dan fark olarak Misak-1 Milli Simran iginde deil. Bundan dolayt Hatay bir givenlik sorunu olarak ortaya citi igin devlet agisindan 1930"larda nem kazamyor. Hatay’mn durumu daha sonra siz konusu olmasina ragmen bu konuda devlet daha basarth oluyor. Bu da 1920"lerle 1930 lardaki siyasigelisimlerin fark oldugunu gésteryor. ‘Musul Lozan Gncesi dineme gidersek, Musul Konusunda Sykes-Picot Anlagmasim: ‘yurgulamamyz gerek. Birinci Diinya Savast sirasinda 1916 yilinda bu. anlagma ile Ingilizler ve Fransizlar baz bilgeler aralarinda boltgirler ve Musul Fransa’ya verlir. Kisa sire sonra aralarmnda anlagmazhik gikar ve 1920 taihli San Remo Konferanst'nda Ingiltere Musul'u almaya karar verit. Bu karardan dolayt Mondros. Miitarekesi imzalandiktan sonra Osmanlilar Musul’w bosaltmek zorunda Kahr. Fakat ilging bir durum ortaya cikar; Kurtulus Savasin takiben imzalanan Mudanya Mitarekesi sirasinda Musul’da ingiliz Askerleri bulunmamaktadi. Inénii, “Irak Mandasinin bir pargast olarak gGrildGigiigin Ingilizler “Musul’un isgalini bize emrivaki halinde tahakkuk ettrdiler” demektedir! Musul konusu, Lozan’dan dnce Kasim 1922'de indnil ve Lord Curzon arasinda konusuluyor fakat hig bir sonuca varsimadigt icin Ocak 1923"te Lozan’da tarsilmaya baslaniyor.Ingilizler, Irak Kralt Faysal’a Milletler Cemiyetinin xzastolmadan Musul’u ‘Tirkiye'ye vermeyecekleri soziind veriyorlar? Aynica Diyar Niifusun gogunlugu 1 Ismet nn Hata 2. tp. AnkareiYeyiew, 1987, 590 2 TiskDy Pitan C1919-1980, Manb: et Yay, 2001, 5200, “TORAYENN GUNEY SULA 5 ‘Tir ve Arap degil Kirt oldugundan ve Hristiyan Néfus bulundugundan kesinlikle bu blgerin verilmesi séz konusu degil diyorar. Ingliziere gore, eger Tirkiye Musul’'u alrsa Bagdat'tan sadece 60 mil uzakhikta olacak bu da Irak'mn giventigine tehdit clugtwacakti. Musul'da petroin énemli bir yeri olmasina ragmen Lord Curzon hig petrolden bahsetmiyor. Ingilizler igin petrol énemli degilmis havasint veren Lord Curzon, Ingiltere'nin Musul'un kaderini dogil Tirk-Irak smirim tartigigimbelirtiyor. ‘Tiirk tarafi buna cevap olarak Musul"un Tiirk-Irak sini: demek oldugu belirtiyor3 Tiirk delegasyonu etnografik, tarihi, cografi, iktisadi ve stratejik durumdan dolayt Musu'un Tiirkiye’nin bir pargasi oldugunu vurguluyor. Nifusun goguntugunun Arap veya Tiirk degil, Tiirk ve Kiirtlerden olugtugunu belirtiyor ve aralarinda bir sorun olmadigin: da ekliyor. Tiirk tarafi ayrica Trak’ in ingiltere’ye bir baisimhliis olmadhgint ciinkit ingilizlerin Trak'ta halkin fikrini almadan manda sistemi kurduklann, bir ‘bakima halka bu durumu dayattiklarim da dile getiriyor. Tirkiye’nin Osmanh topraklanndaki manda sistemini reddettiklerini, ayrica 11. ylizyildan beri Musul ve Bagdat’m Kuzeyinde olan bélgenin Tirklerin kontrol altnda oldujjunu ifade ediyorlar. Musul’un Anadolu, Suriye ve Iran's birbirine baglayan yollarin kavgajimda bbulundugunu tistelik ingilizlerin iddia ettigi gibi Bagdat'm Musol'dan gelen degil Diyarbakir dan gelentirinlereihtiyag duydugunu ida ediyorar Indnd, ingilizlein “Musul'u Tirkiye'nin almast Bagdat’a telike olusturuyor” ‘nerisi kabul edilirse hem Tiirkiye*nin kontrolii altinda olmayan Bogazlar rejiminin degismesi hem de Edirne*yi korumak igin Trakya’daki Tiirk simmlarim daha ileriye ‘gotiirmek gerektigini savunuyor4 Tlirk askerinin Trakya sinirinda olmamast yabanct askerlerin Bdime’ye ve Tirkiye'ye tehdit olusturdugu g6rdtind de yansitiyor. Indni Milletler Cemiyeti’nin ingilizlerin etkisi altinda oldugu igin bu konuyu Milletler Cemiyeti’ne tagimak istedigini belirterek bilgede plebisite bagvurulmast gerektigini ‘vurguluyor. inénii’niin dnerisini ingilizler kesinlikle kabul etmiyor. Bunun Uzerine il taraf Mayts 1924 tarihinde Hali¢'te toplanryor. Tiirk tarafi, Tirkiye’nin Batt Sinirlart {gin ingilizler Trk etnik unsuruna dayah bir ¢ziim kabul etiklrini belitikten sonra ‘Masuda plebisiti neden kabul etmiyorlar diye sorguluyor. Ayrica Sileymaniye, Kerk ve Musul'u Tirkiye’ye birakan bir sim talebinde bulunuyor. En Gnemlisi de Musul konusunun iki iilke arasinda sitrekli bir anlagmazhk nedeni olacagim ve higbir zaman Tirk-ingilziigklerinindiizelmeyeceini vurguluyor. Angiltere, Turk tarafinin dnerilerini giz ardi ederek Milletler Cemiyeti’ne basvuruyor. Milletler Cemiyeti Meclisi, 20 Eyliil 1924 tarihli oturumunda sorunun Musul'un gelecegi degil Tiirk-Irak simirmin saptanmast oldugunu ve sim sorununun plebist ile géziimlenemeyecegini dne siiriyor, Milletler Cemiyeti Meclisi konuyu incelenek amaciyla bir komisyon kuruyor ve smmirda gerginligi azaltmak amactyla Musul’u Hakkari'den ayiran Briksel Hatt: diye bir gizgi saptyyor.® Komisyon manda ‘Soha Mera, Lozan Bas Konferans Cit 1 tanbul-Yap kre Yon 5: 357-6. Mena 36-35, ‘Omer Kirkgol, Trg glen, Ankara: Ankara Onversites Basie, 1976, 292-98 laa 262eer uzatrsa Kurtlere haklarverlmesini onayliyor. ‘Riistd Aras Ingiltere tarafindan kabul edilen komisyonun rerekIngitere’nin Irak sii sirekltkuzeye gektigni hata kisa sxe Hakkar vilayetiin bir bélimint de istedigini belitiyor. Kisacast Miller ‘Cemiyetinin kurdugu komisyonun karan Tirkletin dfillngilzlrin lehinecaistyos™ Genel bir perspektiften bakarsak bu gelismeler gagurtict degil. tkinci Diinya Savasinin sonuna kadar Pax-Britanica dizeninden bahsediyoruz. Pax ne kadar bong anlamina yelse de barigtan ziyade Ingitere'nin dimyadaki hegemonyasindan bahsediyor. Musul's dmek olarak gisterisek, bir tarata hegemon ate ingiltere ‘te tarafta uluslararastalanda diglanmis ve heniz Milltler Cemiyeti iyesi olmayan Tarkiye var. Zaten Musul sonmundan dolayt Milletler Cemiyeti’ne Tlliye ancak 1932 yalinds gitiyor Esas Gnemlisi logittere ile aast gok iyi olmayan Tirkiye"nin Musul yizsindenilgkisi daha da kétilesmeye yiiz tutyyor Lozam Konferan’nda Lord Curzon Tikiye'ye Musul konusunda tchitkar uyanlarda bulunarak bu konu Giplomasiyolulagciimezse besa yollarsbagurlacagim ima emis On yen za siekl savasins olan ve Cumhuriyet rejimini gil kalmaya galigan Tre yent bir gatismayi géze alamryor. aa ee settetelt tae Tirkiye ve Ingiltere arasinda Musul konusunda gekigme dovam ederken Dogu'da Seyh Suid isyam baslryor. Bu konuda disk fikivierortaya ator. Balas bunu bit Naksibendiharckoti olarak yorumlarken digereri bir Kt hareeti olarak gOriyorlan. ‘yma Trkiye'de bu hareketn ingilteretarafindankisaraldian iia edener de var. Bu konuda Kesin bir sey sdylemek mimktin olmamasina ragimen bu harcketin Tirk devletini yeni tedbirleralmaya yéneltii kesindr. Bu baglamdaIstiklal Makemeler ‘kuruluyor. Her alanda tedbirler ve reformlar baghyor. 1920"lerin ikinci yanst ve 1930"lann basindareformlaryaptryor. UstlikTirkiye’nin 1920" lerde sadeceIngltre ile del diger mitteik devletlerle de sorunlan tamamryla giderlmis dedi Bunlarn arasinda Trkie'nin en baiyktehdit olarak gorda lalya var 1922 yin iktidare gelen Mussolini bizzat kendisi Lozan'a gidiyor. Mussolinvnin Lozan Konferansr'na gahsen gitmesinn en nem nedeni On lki Ada’nin Yunanistan veya Torkiye'ye deft Ttalya’ya ait oldugu mesajim vermekti, 1911 Tripoli Savasi sirasinda iggal ettikleri On Tki Ada'y: Kalyaniar 1947 yuna kadar ellerinde tutuyorlar ve bundan dolayt ‘Tirkiye’nin batisinda ftalyan asker vara devam ediyor. Musul soruna Turkiye ve ingitee arasnda ¢tkmaza girnee Mussolini bun fat tilipdrundan yarn ior, Ialyan belgle lait nin Pkie t zayifduruma digirecegini ve bunu frst bilerek ltalya’ nn Kilikya balgesinj kontrol luna alablecegini bile yaayor8 Bu sartlaraltinda Tirk devlet adamnan geryekei davranarak Tuskiye'yirske atmak istemiyorla, 5 Haziran 1926 tarihinde TUskiye, Ingiltere ve Irak arasinda Sir ve iyi Komsuluk Antlasmast imzalamyor, Genelde Briksel Hat: kabul ediliyor ve taraflann bu sim degistrmek ign higbr eirsinds 2 aden Zeynep Arar Tk Oy Poss Mie nei an east“ Poland Mit erie Diner Tt ohn A, ut {Archivo Ste Dama, Paco 417/50, 96.3827 TORMIYENN GONEY SLAM 57 bulunmayacaklan da taahhit ediliyor. Antlagmada Trak’m Tlrk hikiimetine elde edilen petrol gelirinin %10"nu 25 yilstireyle Sdeyevegi belitiliyor. Genel gizgieriyle bu antlagma ingiltere’nin istedigi sekilde yapiimis ve Musul'daki Tirklere azinlk hhaklart verilmemigti.? Hatay Hatay'm Tarkiye iin jeopolitik agidan Onemli bir Konumu olmast Ozellikle 1930"larda agurhk kazaniyor. 1920"terin basinda Cumhuriyet ilan edilmesine ragmen ‘Trkiye’de birgok konuda belirsizik var, bu belirsizlikler 1930'lara vanldiganda agiklik kazanmaya bashyor. 1920'lerden 1930"lara kadar olan d@nemde Tirk devlet adamtan Turkiye Cumhuriyeti simrlan igerisinde yasayan yurttaslarina devietin gigi oldugunu ispat etmeye ve Hatay’t Musul Smeginin aksine kaybetmeyeceklerini ispat etmeye calisiyorlar. Hatay’t TUrkiye Cumhuriyeti’ne katarak smirlan daha gilt almak istiyorlar. Daha dnce belintildigi gibi Sykes-Picot anlasmas ile Suriye, Lbnan, Filistin ve Musul, Fransa’nin yonetimi altina giriyor fakat Mondros mitarckesi sonucunda Fransa bu bélgcleti isgal etmeyc baslayinca Londra ile arasinda sorun gilayor. Paris Konferanst sirasinda Ingiltere Basbakam Lloyd George, Suriye ve Kilikya’nin (Adana ve gevresi) Fransa'ya verileceijine dair miitefiklere agiklama yapiyor.!0 Bu aciklama bir bakima petrol zengini Musul’un ingiltere’ye kalacagina air bir garanti de olusturuyor. Aralarinda anlagmalarina ragmen Fransa, ingiltere’nin esas belirleyici unsur olmasindan rahatsiziik duyuyor. Ayn zamanda Fransa Kilikya’da bir direnig olabileceg ve Kilikya’nin kolayca elde edilemeyeceini anlryor. Bunun tizerine Mart 1921 tarihinde Franstz Basbakant Aristide Briand ile Ankara hiiktimetinin Disisleri Bakam Bekir Sami arasinda bir anlagma yapilyyor fakat anlasma Fransa’ya fazla ‘ckonomik delin verdigiigin Ankara tarafindan retediliyor. Bu gelismeler Bkim 1921'de Fransizlarla imzalanan ve Hatay’m konumunu da igeren On bang anlasmmasina (Ankara Anlasmast) yol agiyor. Iskenderun Bolgesiigin ze bir yOnetim rejimi olmasina karat veriliyor, Bu bélgenin Tirk soyundan gelen halkin Kiltirdintin gelismesiigin her trl kolayhk saglanacagi belintliyor.!! Lozan Konferanst, Ankara Anlagmasinin Hatay ile ilgili kararim onaylasa da Fransa bu anlasmayt kisa slirede deliyor. Lozan Antlasmasi’ndan iki ay sonra Milletler Cemiyeti’nin Suriye’yi Franstz ‘mandasi olarak kabul etmesinin yirdrlOge girmesiyle Fransa “Iskenderun Ozerk ‘Sancagi’n kuruyor, Fransa’nin kararmna tepki olarak Araplar ayaklamyor, Hatay’da yyasayan diger gruplar da durumdan rahatsiz oluyorlar. Bunun dzerine Fransa’nn ‘Suriye-Libnan Yiiksek Komiseri Subat 1926 tarihinde Ankara’ya gelerek Tirkiye- Fransa Dostluk ve Komsuluk Sdzlesmesini parafe ediyor. Fakat Mayis ayina kadar 9 Ismalloysal Trklnin Sass Andlagmalan Akar, Tk Tain aru, 1983, 308-20 10 stay Orrin olan sn “Tye Cumhuriyet Kurs Ddoaminde Hat" matalesinden Oren ntuimasKaih, Kog Universes! ayia, 2014, 52036 11. Soysal 48.64- 58+ ONCEL TAMTISNALAR gHIOALOZAN bu sézlesme imzalanmiyor!2 Franss, Ingltee ile arasim agmak istemediginden Tikiyenin Meso Sn ven baie. Tks ak Su Ang an bir ay nee Ankara ve Paris arasinda imzalanan 1926 Sdzlesmesi 1921 Ankara Anlasmas ile belirenen Tarkiye-Suriye simrnt kabul ediyor. Bu olay: takiben Tirkler ‘rgitlenerek Halk Partisi kuruyorlar. Asimda 1920"Iern ilk yansindan 1930"larmn otalarma kadar Tirkiye ile Fransa’mn ara iyi degil. Bu anlagmazlik sadoce Hatay konusu ile ilgili dei, ekonomik sorunlar da var. Franse ve dier Bats Avrupa ikelering verilen kapitilasyon haktan 1928 yahnin sonuna kadar devam ediyor. 1929 yilmda baslayan dlinya ekonomi krizi Tirkiye'yi de gok kot etkliyor. Buybk bir kismnt Fransa'ya ddemek zorunda oldu Osmanls borglarins Trkiye 6deyemiyor, Bin bu Piiriizlrigidermek gin 1930 ynlnda Trkiye-Fransa Dostuk, Uzlastirma ve Hakennlik ‘Antlagmasiimzalaniyorfakat Pars antlagmay1 onaylamayi geciktirior, 1930'lanm ortalarinda Tirkiye’nin Fransa ve Ingiltere ile iligkileri olumlu yo seltvor 1932 ylinda TUskijenin Miller Cami tye olnasin, eose Meclisi olagandstt bir olay olarak yorumlamt.!3 Avrupa'da siyasi durum hizla degisiyor. 1933 yilnda Almanya’da Nazile iktidara geliyor. 1935 yiinda ltalyaniar Etiyopya’y1iggal ediyor, Yeni gelisen sartr altinda Tlrkler hem Ingilizerie, hem de Fransizlarla bazi konularda anlasmalan gerektigini diginiyorlan, Bit il inde Bojazlann statisinin TirklerinIehinde deBigmesini Londra ve Paris kabul ediyor. Akdeniz gyi arya gimiy olan Tskiye bu bala Hatay'n Konan yeniden distinmek ihtiyacim duyuyor. 1936 yiinda Surye'de bajamstzhk yéntin hark alyinca bi Sriye sje Pat gldyor Pme'de Kedar oe edilimi Halk Cephesi (Front Populaire) bagimsizik hareketine olumlu bakayor, Bu seligmelerkarssinda TBMM de Turkiye'nin Hatay mesclesi ile ililenmesi geretigi Yurgulanryor. Hem Bogazlar kontrol alta alan hem de Italya disinda mitefiklerle iigkisni dizelten Térkiye 1936 yslinda Hatay'abagunsizhk verilmes’ konust ile igi ‘nce Milletler Cemiyetine sonra Fransiz Hiktimetine nota vetiyor Bunt taken Suge Mili Paris, Hay’ Surie'den syrmak iseyen Tk sada ii fit Sn ema yn To Se Tike Hokietneyolkyer™ Toph elank Hay lak Tk Tera ve Tik Dil! Balananna bier tga olgank a oe en ae bitin bn Hin abr talmasntintedlens laipona: Sec Fran Sunak nmin rededarck Tune Dlg Naty clan ok Ismet Indnii Mayts 1936 tarihinde Pari ‘te Fransiz devlet adamlanyla Hatay konusunu 6rlsiyor ve bu gorigmeleri daha ieri bir tarihte Ingiliz Disisleri Bakanhgina aluryerGirignelerinde kde gegen acy’ See ee Bagi ltfunn stivr Surge tgmaciputen cers ‘eemniyet sorunu esas Vurgulanan konulart olusturuyor. Inénd Hatay’da Tirkce dilinin sensintn dm Gaeinde de dyer lags Pras dosoere oe 12 ym yer, 281-306 13 Dilek Solas, Serhat Goveng, Tarkienin Alene Sas istanbul Ko Unerses Yalan, 20143178 14 TeBabatand ap, 02010.26.774.26, 1836, {TOrRIVEN GLE SAR +59 bbahsetmeyi de unutmuyor.ingilizerle olan bu gbrigmelee Turkiye’nin artik Londra ya sxivendiginin bir igaret ‘Mayis 1937 tarihinde Fransa ile Térkiye arasinda Hatay’mn toprak bitinkigint ele ‘lan anlasma ile Trkiye-Suriye sir giivence altina alan bir antlasmna imzalamyor. ‘Ayat tarihte Milleler Cemiyeti Konseyi Hatay'm ayn varhgam (identité dinstincte) kabul ediyor ve Ekim ayinda Milletler Cemiyeti Meclsi kararnca Hatay'ta ik segimleri diizenleme ve denetleme kurumu kuruluyor. Fransa’da yeni hikiimet Milleler Cemiyeti dizenlemesini tamumyor ve mandater ike olarak segimlere kadar Hatay’in kendi denetiminde oldugunu agikliyr. Bunun tizerine Atatirk TBMM'nde Hoatay Meselesin Tirk-Fransiz minasebetinin inkigafinda bir amir olacas gibi aym zamanda bir lastas olacagin aciklyor.5 Tirkiye Fransa’ya iiskilerinin iyilesmesinin Hatay mesclesine bag oldugu mesajint vermek istiyor. Durum 1938'de Fransa’'a Halk Cephes’nin yeniden iktidara gelmesi ile dedisiyor ‘veParisTirkiye'nin yaklasimina olumlu bakiyor. Bukonuda isvigre basinnda ilging bir ‘yorum yer ahyor: “Fransa’nn Hatay konusunda tavizde bulunusu meselesinin Atatirk ‘arafindan cebir ile halledileceginden korkmasindan ziyade iskenderun limansnin art kendisi ign ne strate, ne de ekonomik bakimdan ehemmiyet rz etmeyisinden ileri gli... Britanya Almanya'ni sark yolunu kapatmak igin Fransiz-Tirk noktai nazar itilafim ortadan kaldinp bu iki devlet birbirine yaklatsrmaya galismasina sasmamak gorekir".16 Isvigre basinmin izerinde durmadyét nokta Fransa igin Almanya ve ltalya'ya karst Tirkiye ile igbirligi,o tarihte iskenderun’unstratejik Konumundan daha ‘nemli olmasiydi. Kisacast Ingiltee gibi Fransa da Mihver devletlernin ilerlemesini engellemek gin arafrztkeleri kendisine gekmefe galistyordu, Bu baglamda Tirkiye ile diismanca bir ilikiye girmek istemiyor. Fransizlar ingilz ve Turk Hokimetlerinin karsiikls uzun vadeli bir ankasmaya varmak amaciyla baslatuklart mizakerelerin bir pargast olmayt isteiklerini dile getiriyorlar.Tirkiye cevaben Fransa’nin bu istegini Hatay’daki sirekli bir gai kabul etme gartina baglyor. Sonunda iki ike 3 Temmuz. 1938" de Tsk Fransiz Askeri Anlagmasin imzalyorlar. 4 Temmu2"da da dostluk anlasmasin:imzalayip Hatay'a 2500 kigilk birer asker’ kuvvet gndermeye kararveriyorlar. Bbylece 2 Eyl 1938°de Hatay Meclisi ilk toplantsin yapryor, milletvekillriTirkge yemin ediyorlar ve Hatay au resmi olarak kallanimaya baslantyor'7 Manda dénemiyonetcileri g6revden almyor,yerine Hatay Halk Partisine yakin ksiler gtiriliyor. Eylal sonunda Tirkiye, hem Hatay'm denctimi ve givencesi altnda bir Kigik devlet olmasina resmiyet kazandurmak hem de Fransa'nin Turk-ingiliz. minasebetlerinin bir pargast olma istegine agikgart kosmak igin bir muhiara veriyor. ‘Biitin bu olaylara agmen 1939'a kadar Fransa tutumune pek agikhk getimiyor. Bu sirada Snemli bir olay oluyor: Nisan 1939°daItalya Amavutluk’a saldinyor. Bu olayin 15 TC Bagbakanb pi 030.10.2225015, 1957 16 Te Bagbaka sp 030:10.24.508.28, 1938, 17 Fern Comal tn Dlernde 34 | Ct Ankara, Tk Tah Kuru, 1987, 5105.ONCEL TATINUALARGEINDKLOZAN hhemen ardindan tifa giden yolda baslayan Tirk-Ingiiz gbriymelerisonucunda 12 ‘Maye'abrortale demeg aiklanyor ve Fransa bu demecibenimseyerek ayms Parse Je vaaranda inzatanyor!® Hatay'm Tirkiye'ye brakamasinailigkin anlagma da yi zamanda imzalanmu oluyor. Fransa'nm Hatay’da verdigi 6d Tkinet Dinya vag basladiktanhemen sonra Trkiye-Ingiltere-Fransa araindn imzalanacak olan felt tifa antlagmasinn Ekim 1939°da hayata geririlmesini kolaylastmyor. Bu da itay"i bakikaten bir gvenliksorunu olarak algilanmasina dayantyot 16 Soya Sa-0,