Professional Documents
Culture Documents
13th Plan
13th Plan
g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]u
l;+xb/af/, sf7df8f}F
@)&! c;f/
1
/fli6«o of]hgf cfof]u
;DdfggLo k|wfgdGqL ;'zLn sf]O/fnf cWoIf
k|f=8f= uf]ljGb/fh kf]v/]n pkfWoIf
>L nLnfdl0f kf}8]n, d'Vo ;lrj, g]kfn ;/sf/ ;b:o
k|f=8f= uf]ljGb g]kfn ;b:o
8f= o1axfb'/ sfsL{ ;b:o
8f= rGb|dl0f clwsf/L ;b:o
8f= ef/t]Gb' ld> ;b:o
8f= k|]dk|;fb bËfn ;b:o
8f= :jl0f{d jfUn] ;b:o
8f= ljdnf /fO{ kf}8]n ;b:o
>L o'j/fh e';fn, ;lrj, cy{ dGqfno ;b:o
8f= ;f]dnfn ;'j]bL ;b:o–;lrj
4
Abbreviations
5
ljifo;"rL
kl/R5]b M !
kl/ro
!=! k[i7e"ld !
!=@ lqjifL{o of]hgf -cfly{s jif{ @)^&÷^*–@)^(÷&)_ sf] ;+lIfKt ;dLIff @
!=@=! cfly{s j[l4 #
!=@=@ ;dli6ut cfly{s If]q $
!=# ;x;|fAbL ljsf; nIosf] k|ult ;dLIff !!
!=$ ljsf; k|lqmofdf ljBdfg r'gf}tL tyf cj;/x¿ !*
kl/R5]b M @
t]x|f}+ of]hgf -cfly{s jif{ @)&)÷&!–@)&@÷&#_
@=! k[i7e"ld @)
@=@ bL3{sfnLg ;f]r @)
@=# p2]Zo @)
@=$ nIo @)
@=% /0fgLlt @!
@=^ k|fyldstf @#
@=& cfly{s j[l4 b/sf] nIo / ;|f]t ;fwgsf] Joj:yf @#
@=&=! cfly{s j[l4 b/ @#
@=&=@ ;fwg ;|f]t jfF8kmfF8sf] cfwf/ @^
@=&=# k"FhL nufgL tyf ;LdfGt k"FhL pTkfbg cg'kft @&
@=&=$ ;/sf/L jh]6 tyf ;/sf/L vr{ a]xf]g]{ ;|f]tx¿ @*
@=&=% nufgLjf6 ;dli6ut cy{tGqdf kg]{ k|efj #)
@=* ljsf;df ljleGg If]qsf] e"ldsf #!
@=*=! ;fj{hlgs If]q #@
@=*=@ :yfgLo lgsfo ##
@=*=# lghL If]q ##
@=*=$ ;xsf/L If]q #$
@=*=% u}/;/sf/L If]q #%
kl/R5]b M #
;dli6ut cfly{s gLltx¿
#=! art #^
#=@ ;/sf/L ljQ #*
#=@=! /fh:j #*
#=@=@ ;fj{hlgs vr{ $@
#=@=# ;fj{hlgs C0f $$
#=@=$ j}b]lzs ;xfotf $^
6
#=# cGt/f{li6«o cfly{s ;DaGw $*
#=$ j}b]lzs k|ToIf nufgL %)
#=% df}lb|s gLlt %#
#=%=! d'b|f tyf a}+lsª %#
#=%=@ shf{ %^
#=^ aLdf %(
#=& k"FhL ahf/ ^@
#=* ;fj{hlgs ;+:yfg ^$
#=( d"No gLlt ^&
#=!) ljb]zL ljlgdo tyf zf]wgfGt/ ^(
#=!! lghL If]q &@
#=!@ ;xsf/L If]q &$
kl/R5]b M $
If]qut ljsf; gLltx¿
$=! s[lif, l;FrfO, e"ld;'wf/ tyf jg &(
$=!=! s[lif &(
$=!=@ l;FrfO (@
$=!=# e"ld;'wf/ tyf Joj:yf (*
$=!=$ vfB ;'/Iff tyf kf]if0f !)#
$=!=% jg tyf e"–;+/If0f !)^
$=@ pBf]u, jfl0fHo, cfk"lt{ / ko{6g !!%
$=@=! pBf]u !!%
$=@=@ jfl0fHo !!(
$=@=# cfk"lt{ !@$
$=@=$ ko{6g !@*
$=# ;fdflhs ljsf; !##
$=#=! hg;ª\Vof !##
$=#=@ lzIff !#%
$=#=# :jf:Yo tyf kf]if0f !$@
$=#=$ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO !$&
$=#=% ;+:s[lt !%@
$=#=^ ;fdflhs ;'/Iff tyf ;+/If0f !%%
$=#=^=! ;fdflhs ;'/Iff !%%
$=#=^=@ Ho]i7 gful/s !%(
$=#=^=# ckfËtf ePsf JolQmx¿ !^@
$=#=^=$ afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/L !^%
$=$ o'jf ljsf; !^(
$=% v]ns'b ljsf; !&@
7
kl/R5b M %
k"jf{wf/ ljsf; gLltx¿
%=! pmhf{ !&%
%=!=! hnljB't !&%
%=!=@ gjLs/0fLo tyf cGo pmhf{ !*!
%=@ oftfoft !*&
%=@=! ;8s !*&
%=@=@ xjfO{ oftfoft !(@
%=@=# /]n tyf cGo oftfoft !(^
%=# ;"rgf tyf ;~rf/ !((
%=$ ejg, cfjf; tyf zx/L ljefu @)%
%=$=! ejg tyf cfjf; @)%
%=$=@ zx/L ljsf; @)*
%=% :yfgLo k"jf{wf/ @!@
kl/R5]b M ^
cGt/ ;DalGwt ljsf; gLltx¿
^=! ul/aL lgjf/0f @!(
^=@ dfgj ;+;fwg ljsf; @@#
^=# >d tyf /f]huf/L @@%
^=$ ;Gt'lnt If]qLo ljsf; @#!
^=$=! ;ª\3Lotf, ljs]Gb|Ls/0f tyf :yfgLo :jfoQ zf;g @#!
^=$=@ k|fb]lzs ;Gt'ng @$)
^=% jftfj/0f tyf hnjfo' kl/jt{g @$#
^=^ ljkb\ Joj:yfkg @$(
^=& hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f @%#
^=* lj1fg ;"rgf tyf k|ljlw @%*
^=*=! lj1fg tyf k|ljlw @%*
^=*=@ ;"rgf k|ljlw @^!
^=( n}lËs ;dfgtf, ;dfj]zLs/0f / d"nk|jfxLs/0f @^%
^=(=! n}lËs ;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0f @^%
^=(=@ ;dfj]zLs/0f @&)
^=!) ;fd'bflos tyf u}/;/sf/L ;+:yfx¿ @&%
8
kl/R5]b M &
zflGt, ;'zf;g tyf d"nk|jfxLs/0f gLltx¿
&=! zflGt, k'gMlgdf{0f tyf k'gM:yfkgf @*!
&=@ k|zf;sLo ;'zf;g @*$
&=# Gofo Joj:yf @**
&=$ ljQLo ;'zf;g @(!
&=% e|i6frf/ lgoGq0f @(#
&=^ gful/s ;xeflutf @(&
&=& ;'/Iff Joj:yf @((
&=* oftfoft Joj:yf #)@
&=( :jo+;]js ;]jf #)^
&=!) dfgj clwsf/ ;+/If0f #)*
&=!)=! dfgj clwsf/ #)*
&=!)=@ dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0f #!!
kl/R5]b M *
of]hgfk|lqmof, tYofÍLo k|0ffnL Pj+ cg';Gwfg gLltx¿
*=! of]hgf th'{df #!%
*=@ of]hgf sfof{Gjog #!&
*=# cg'udg tyf d"Nofª\sg #!(
*=$ tYofÍLo k|0ffnL #@#
*=% cg';Gwfg tyf ljsf; #@&
9
kl/R5]b M !
kl/ro
!=! k[i7e"ld
g]kfndf of]hgfa4 ljsf;sf] qmddf lj=;+=@)!# ;fnb]lv xfn;Dd gf}j6f k~rjifL{o
of]hgf tyf tLgj6f lqjifL{o of]hgf sfof{Gjog eO;s]sf 5g\ . ut lqjifL{o of]hgf
-@)^&÷^*–@)^(÷&)_ sf] cjlw @)&) c;f/ d;fGtdf ;dfKt eO{ t]x|f}+ of]hgf
sfof{Gjogdf cfPsf] 5 .
ljutsf of]hgfx¿df ;dofg's"n ljifox¿ k|fyldstfdf kb}{ cfPsf 5g\ . cf7f}+
of]hgfb]lv cfly{s pbf/Ls/0fsf] gLlt cjnDag u/L lghL If]qsf] ljsf; / ul/aL
36fpg] d'2fnfO{ dxTTj lbOof] . To;kl5sf of]hgfx¿df lbuf], km/flsnf] / ;dfj]zL
cfly{s ;d'GgtLnfO{ d'Vo p2]Zo /flv sfo{qmdx¿ ;~rfng x'Fb} cfPsf 5g\ . ljut
@) jif{sf] cjlwdf ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;+Vofsf] cg'kft $@ k|ltztaf6
@#=* k|ltztdf em/]sf] 5 .
g]kfnn] cGt/f{li6«o If]qdf u/]sf] k|lta4tf cg'¿k ;x;|fAbL ljsf;sf nIox¿
xfl;n ug]{ / ;g\ @)@@ ;Dddf /fi6«;+3åf/f kl/eflift æcltsd ljsl;tÆ d'n'ssf]
bhf{af6 :t/f]Gglt ug]{ cfsf+Iffsf;fy of] t]x|f}+ of]hgf tof/ ul/Psf] 5 . o;n]
bL3{sfndf g]kfnnfO{ dWo cfo ePsf] ljsf;zLn /fi6«x¿sf] ;d"xdf k'¥ofpg dfu{
k|z:t ug]{ k|s[ltsf p2]Zo, nIo, /0fgLltx¿ / k|fyldstf to u/]sf] 5 .
ultxLg cfly{s j[l4sf] b'Zrqm tf]8\g /fhgLlts l:y/tf;Fu;Fu} ljsf;sf] cleofgdf
bL3{sfnLg /fli6«o ;Ddlt (national consensus) cfjZos 5 . ljut rf/ bzssf]
cjlwdf cf};t @ b]lv % k|ltztsf] j[l4nfO{ & b]lv !) k|ltzt k'¥ofpg pko'Qm
gLltut ;+/rgf / k|r'/ nufgLsf] jftfj/0f ;[hgf ug'{kg]{ r'gf}tL 5 . d'VotM
k"jf{wf/df /fli6«o nufgLsf] k|efjsfl/tf a9fpFb} lghL If]qd}qL P]g, sfg'g /
lgodgx¿df Jofks ;'wf/ u/L x/]s g]kfnLsf] >d, ;Lk, k"FhL / pmhf{nfO{ pBd
Joj;fodf s]lGb|t ug{ h?/L 5 . bf];|f] ljZjo'4kl5 5f]6f] ;dodf g} d'n'snfO{
sfofsNk ug{ ;s]sf s]xL k"jL{ Pl;ofnL d'n'sx¿sf] cg's/0f ug]{ xf] eg] klg
pgLx¿n] h:t} b'O{ tLg bzs;Dd ;ft k|ltzteGbf a9Lsf] cfly{s j[l4sf]
dxTTjfsf+Iff;lxt cl3 a9\g'kg]{ x'G5 .
d'n'ssf ;Defjgfo'Qm If]qx¿af/] w]/} g]kfnLnfO{ 1fg / hfgsf/L 5 . o; s'/fdf
g]kfnLx¿ cgle1 5}gg\ . g]kfn;Fu h}ljs tyf ;f+:s[lts ¿kdf ;DkGg clåtLo
e"b[Zo 5 . o;af6 g]kfnnfO{ ljZjs} cu|0fL ko{6sLo uGtJo agfpg ;lsG5 .
bL3{sfndf xfd|f pmhf{sf cfjZostfx¿ :jR5, k|b"if0f/lxt, cfGtl/s hn;|f]taf6}
kl/k"lt{ x'g ;Sb5 . t/fO{ dw];sf pj{/ e"ld / lxdfn kxf8sf ljljw k|fs[lts
jf;:ynx¿sf] andf s[lifsf] Jofks Jofj;foLs/0f ug{ ;lsG5 . jt{dfgdf eg]
pmhf{sf] cfk"lt{ ;'ne agfpg hnljB't k"jf{wf/ lgdf{0fnfO{ yk k|fyldstfdf /fVg'
1
kb{5 . To:t} s[lifdf pTkfbsTj clej[l4 ug]{, lzIff tyf :jf:Yosf] kx'Fr tyf
u'0f:t/ ;'wfg]{, ;'zf;gsf] k|Tofe"lt ug]{, dfgj clwsf/ ;+/If0f ug]{, oftfoft tyf
cGo k"jf{wf/x¿sf] Jofks ljsf; ug]{, ko{6g k|j4{gåf/f cy{tGqnfO{ ultzLn
agfpg], cf}Bf]lusLs/0fåf/f cfTdlge{/tf a9fpg], lgof{t j[l4 ug]{ tyf k|fs[lts
;|f]t ;fwgx¿ pkof]u ubf{ jftfj/0fd}qL sfo{ k4lt / Jojxf/df Wofg lbg]h:tf
ljifonfO{ of]hgf k|lqmofdf k|fyldstf;fy ;d]6\g'kg]{ ePsf] 5 . o;/L pRr cfly{s
j[l4;Fu;Fu} ;Gt'lnt / ;dfj]zL ljsf;, hnjfo' kl/jt{g / g]kfndf To;af6 kg]{
c;/sf] ljifo tyf xl/t cy{tGqsf] cjwf/0ff u|x0f ug'{kg]{ cj:yfn] of]hgfa4
ljsf; sfo{nfO{ yk r'gf}tLk"0f{ agfPsf] 5 .
pmhf{, s[lif / ko{6g;Fu;Fu} g]kfnsf] ef}uf]lns cjl:yltsf] klg cfk\mg} ;Defjgf
5g\ . b'O{ l5d]sL /fi6« ef/t / rLgsf] pRr cfly{s ljsf;af6 g]kfnn] yk nfe
lng;Sg] gofF P]ltxfl;s cj;/ k|fKt ePsf] 5 . pbLodfg ahf/x¿;Fusf]
;fdLKon] e"kl/j]i6Ls/0fn] xfdLnfO{ k'¥ofPsf] cltl/Qm nfutsf] cf+lzs lg/fs/0f
ug]{5 . of] ljifo lsg klg dxTTjk"0f{ 5 eg] g]kfn h:tf e"kl/j]li6t kxf8L
/fi6«x¿nfO{ ljZjahf/;Dd k'¥ofpg] hndfu{ jf hndfu{df cfl>t ef/L
pBf]ux¿df k|lt:k4f{ ug{ sl7g x'g] u/]sf] 5 . o; cj:yfdf g]kfnn] ef}lts
cf];f/k;f/ ug'{ gkg]{ b"/;~rf/, xjfO{ oftfoft, ljQLo dWo:ytfh:tf cfw'lgs
;]jf If]qx¿df 7"nf] km8\sf] dfg{ ;s] 1fgdf cfwfl/t gofF pBf]ux¿ hGdg] /
k/Dk/fut pTkfbgd"ns pBf]ux¿sf] Ifdtf klg clej[l4 x'g] cfzf /fVg ;lsG5 .
2
!= ;/sf/L, lghL / ;fd'bflos÷;xsf/L ;a} If]qsf] ;+o'Qm k|of;df /f]huf/Ld"ns
tyf ul/aL lgj/0f pGd'v lbuf] / km/flsnf] cfly{s j[l4 xfl;n ug]{ .
@= b]zsf] efjL ;+3Lo :j¿knfO{ 6]jf k'¥ofpg] / k|fb]lzs cfly{s j[l4 ;d]tnfO{
;xof]u k'Ug] u/L ef}lts k"jf{wf/ tof/ ug]{ .
#= lbuf] zflGt xfl;n ug{ ;dfj]zL tyf ;dGoflos ljsf;nfO{ hf]8 lbg] .
$= cfly{s ;fdflhs ;]jf ;'b[9 u/L /fHosf] cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0fdf ;3fp
k'¥ofpg] .
%= ;'zf;gsf] k|Tofe"lt u/]/ ;]jf k|jfxnfO{ k|efjsf/L t'Nofp+b} ljsf; sfo{nfO{
glthfd'vL agfpg] .
^= lghL tyf ;fd'bflos÷;xsf/L If]qsf] ljsf; / cf}Bf]uLs/0f, Jofkf/ tyf ;]jf
If]qnfO{ /fli6«o ljsf;sf] k|of;df d"nk|jfxLs/0f u/L cfly{s j[l4 / :yfloTj
;'b[9 ug]{ .
of]hgfn] k|fyldstfk|fKt egL /fv]sf If]qx¿df ef}lts tyf ;fdflhs k"jf{wf/sf]
;Gt'lnt ljsf;, s[lif, ko{6g, pBf]u, lgof{t Jofkf/, /f]huf/L ;[hgf, pk]lIft
;d'bfosf] ;dfj]zLs/0f, cTofjZos ;]jfx¿ -vfg]kfgL, pmhf{, ;8s, ;~rf/, vfB
;'/Iff, cf}ifwf]krf/_ sf] pknAwtf / lg/Gt/tf, ;'zf;g clej[l4 sfo{x¿, jftfj/0f
;+/If0f / hnjfo' kl/jt{gsf ljifo tyf cfd hgtfnfO{ k|ToIf /fxt lbg] sfo{qmd
/ cfof]hgfx¿nfO{ ;dfj]z ul/Psf] lyof] .
!=@=! cfly{s j[l4
o; of]hgfn] ;dli6ut cfly{s j[l4 b/ jflif{s cf};t %=% k|ltzt k|If]k0f u/]sf]
lyof] . o; cGtu{t s[lif If]qsf] j[l4 b/ #=( k|ltzt / u}/ s[lif If]qsf] j[l4 b/ ^=$
k|ltzt x'g] cg'dfg lyof] t/ of]hgf cjlwdf ;dli6ut cfly{s j[l4 b/ cfwf/e"t
d"Nodf jflif{s cf};t $=) k|ltzt dfq eof] . o;dWo] s[lif If]qtk{m #=$ k|ltzt /
u}/s[liftk{m $=@ k|ltzt j[l4 ePsf] 5 .
3
tflnsf !=! lqjifL{o of]hgfsf] kl/df0ffTds nIo tyf pknlAw
-k|ltztdf_
lqjifL{o pknlAw
@)^^÷^&
ljj/0f of]hgfsf] cf};t
sf] l:ylt )^&÷^* )^*÷^( @)^(÷&)
nIo j[l4
cfly{s j[l4 b/ 4.3 5.5 3.8 4.6 3.5 4.0
s[lif If]qsf] j[l4 b/ 2.0 3.9 4.5 4.6 1.1 3.4
u}/s[lif If]qsf] j[l4
5.4 6.4 3.6 4.5 4.6 4.2
b/
ul/aLsf] /]vfd'lg
25.4 21.0 25.2 24.4 23.8 0.5
/x]sf] hg;+Vof
/f]huf/L j[l4 b/ 3.0 3.6 2.9 2.9 2.9 2.9
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, jflif{s cf};t ul/aL 36]sf] k|ltzt c+s .
cfly{s j[l4 b/df vf;u/L s[lif If]qdf of]hgf cjlwsf] klxnf] b'O{ jif{ cg's"n
df};d / cGo pTkfbg cg's"n jftfj/0fn] ubf{ ck]Iffcg'¿k g} nIo xfl;n eP
klg clGtd jif{ /f;folgs dnsf] cefj, df};dsf] k|lts"ntf / ;dod} k"0f{ ah]6
cfpg g;Sgfn] ck]lIft j[l4 x'g ;s]g . u}/s[lif If]qtk{m ljQLo dWo:ytfdf ePsf]
Go"g j[l4 Pj+ clGtd jif{sf] C0ffTds j[l4, yf]s tyf v'b|f Jofkf/df /x]sf] Go"g
j[l4, 3/ hUuf jxfn tyf Jofkfl/s lqmofsnfkdf b]lvPsf] ;':ttf, lgdf{0f If]qdf
ljBdfg lzlyntfsf ;fy} :jf:Yo If]qdf ;d]t lgwf{l/t pknlAw xfl;n x'g g;Sbf
ck]lIft j[l4sf] nIo k|fKt x'g ;s]g .
!=@=@ ;dli6ut cfly{s If]q
art
s'n ufx{:y art s'n ufx{:y pTkfbgsf] t'ngfdf !!=@ k|ltzt k'Ug] nIo to
ul/Psf]df klxnf] jif{ nIo cg';f/sf] k|ult xfl;n eP tfklg kl5Nnf b'O{ jif{ eg]
of] nIo k|fKt x'g ;s]g . pQm cg'kft cfly{s jif{ @)^&÷^* df !$ k|ltzt /x]tf
klg cfly{s jif{ @)^(÷&) df !)=! k|ltztdf ;Lldt x'g k'u]sf] 5 . o;f] x'g'df
d'Vo ¿kdf pkef]udf j[l4 x'g', ;]o/, l8a]Gr/, ;/sf/L C0fkq nufotsf ljQLo
pks/0fx¿sf] ck]lIft :t/df lj:tf/ x'g g;Sg', d'n'ssf b'u{d tyf u|fdL0f e]udf
cem} klg kof{Kt ljQLo kx'Fr k'¥ofpg g;Sg', art ug]{ afgLdf ljsf; x'g g;Sg',
artsf nflu pTk|]l/t ug{ ;Sg] ;+:yfut Ifdtfsf] ljsf; x'g g;Sg' cflb
sf/0fx¿ lhDd]jf/ b]lvG5g . To;}u/L ut lqjifL{o of]hgfsf] cfwf/ jif{ @)^^÷^&
df s'n ufx{:y pTkfbgsf] #%=( k|ltzt /x]sf] s'n /fli6«o art of]hgfsf] clGtd
jif{ @)^(÷&) sf nflu to ul/Psf] $!=! k|ltzt nIosf] t'ngfdf $)=# k|ltzt
sfod x'g ;Sof] .
4
/fh:j
of]hgfn] cf};t jflif{s /fh:j j[l4sf] nIo !%=& k|ltzt /fv]sf]df cfly{s jif{
@)^&÷^* df !!=% k|ltztn] a9]sf] /fh:j To; kl5sf b'O{ jif{df qmdzM @#=@ /
@!=! k|ltztn] j[l4 eO{ nIo eGbf a9Lsf] k|ult xfl;n x'g ;Sof] . of]hgfsf]
klxnf] cfly{s jif{ @)^&÷^* df s'n /fh:jsf] of]ubfg s'n ufx{:y pTkfbgdf
!$=% k|ltzt /x]sf]df of]hgfsf] clGtd cfly{s jif{ @)^(÷&) df of] cg'kft !&=#
k|ltzt k'¥ofpg] nIosf] t'ngfdf !&=% k|ltzt k'Ug ;kmn ePsf]] 5 .
;fj{hlgs vr{
of]hgfsf] cfwf/ jif{df s'n vr{ s'n ufx{:y pTkfbgsf] @!=&^ k|ltzt /x]sf]df
of]hgfsf] clGtd jif{ @)^(÷&) df @! k|ltzt /xg uof] . of]hgf cjlwdf s'n
;/sf/L vr{ cfly{s jif{ @)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf ¿=!) va{ @) ca{ x'g] nIo
/x]sf]df ¿=* va{ @* ca{ dfq vr{ x'g uPsf] 5 . s'n vr{sf] %& k|ltzteGbf
a9L c+z /x]sf] rfn" vr{ cfly{s jif{ @)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf ¿=% va{ *$ ca{
x'g] nIosf] t'ngfdf ¿=% va{ *& ca{ vr{ x'g uPsf] 5 . To;} u/L k"FhLut vr{
tk{m cfly{s jif{ @)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf ¿=# va{ ^$ ca{ x'g] nIosf] t'ngfdf
s]jn ¿=! va{ @* ca{ dfq vr{ x'g ;s]sf] 5 . ;fFjf e'QmfgLtk{m nIoeGbf %*
k|ltztn] a9L eO{ ¿=! vj{ !# ca{ vr{ ePsf] 5 . of]hgf cjlw leqsf jflif{s
ah]6 tyf sfo{qmd ;dodf g} k|:t't x''g g;s]sf] sf/0f k"FhLut vr{df ;+s'rg x'g
uPsf] lyof] .
;fj{hlgs C0f
cfly{s jif{ @)^^÷^& ;Dd s'n ltg{ afFsL ;fj{hlgs C0f s'n ufx{:y pTkfbgsf]
#!=( k|ltzt /x]sf]df of]hgfsf] clGtd jif{ @)^(÷&) df of] cg'kft #@=& k|ltzt
k'u]sf] 5 . of]hgf cjlwdf cfGtl/s C0f s'n ufx{:y pTkfbgsf] @=@ k|ltztdf
;Lldt /fVg] nIo /x]sf]df of]hgf cjlwsf] clGtd jif{df !=! k|ltzt /xg uPsf]
5.
j}b]lzs ;xfotf
lqjifL{o of]hgfsf] clGtd jif{sf] @)&) c;f/ d;fGt;Dddf ¿=# va{ @* cj{
;xof]usf nflu ;Demf}tf ;DkGg ePsf] 5 . To;dWo] ¿=! va{ &% ca{ %& s/f]8
cg'bfgtk{m /x]sf] 5 eg] ¿=! va{ %# ca{ @% s/f]8 C0ftk{m /x]sf] 5 . ;a}
k|sf/sf j}b]lzs ;xfotfnfO{ /fli6«o ah]6df ;dfj]z u/fpg hf]8 lbOPsf] 5 .
u}/;/sf/L ;+:yfnfO{ k|fKt x'g] j}b]lzs ;xof]usf] kl/rfng /fli6«o k|fyldstf /
gLltcg'¿k t'Nofpg / kf/blz{tf a9fpg cGt/f{li6«o ;xfotf ;"rgf k|0ffnLdf
cfj4 u/fpg] k|of; eO/x]sf] 5 .
5
k|ToIf j}b]lzs nufgL
o; of]hgf cjlwdf ¿=#& cj{ !# s/f]8 a/fa/sf] j}b]lzs nufgL ug]{ u/L ljleGg
&%# j6f cfof]hgfx¿n] ;~rfngsf nflu :jLs[lt lnPsf 5g\ . To:tf
cfof]hgfx¿af6 sl/a #^ xhf/ /f]huf/L ;[hgf x'g] cg'dfg ul/Psf]5 . blIf0f
Pl;ofsf l5d]sL d'n'sx¿;Fusf] t'ngfdf xfd|f] pknlAw Go"g /x]tf klg ljutsf]
of]hgfcjlwsf t'ngfdf o; cjlwsf] k|ult ;'wf/f]Gd'v /x]sf] 5 . j}b]lzs nufgL
cfslif{t ug]{ Wo]osf;fy nufgL af]8{sf] :yfkgfsf ;fy} To:tf nufgLstf{x¿sf]
;+/If0fsf nflu yk d'n'sx¿;Fu nufgL ;+/If0f Pj+ k|j4{g ;Demf}tf / bf]xf]/f] s/
d'QmL ;Demf}tfsf sfo{x¿ ;DkGg ePsf 5g\ .
d'b|f tyf a}lsª
of]hgf cjlwdf lj:t[t d'b|f k|bfosf] cf};t jflif{s j[l4 b/ !*=# k|ltzt /xg] nIo
/flvPsf]df cf};t !&=) k|ltztn] a9]sf] 5 . To;}u/L, s'n cfGtl/s shf{ cf};tdf
@) k|ltztn] / lghL If]qdf hfg] shf{ cf};tdf @@=# k|ltztn] a9\g] cg'dfg
ul/Psf]df of]hgf cjlwdf s'n cfGtl/s shf{ !#=^ k|ltzt / lghL If]qsf] shf{
!%=! k|ltztn] dfq a9]sf] 5 . To;}u/L cfwf/ jif{df a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿sf]
art kl/rfng ¿=&@(=! ca{ /x]sf]df of]hgfsf] klxnf], bf]:f|f] / t]:f|f] jif{df qmdzM
!@=( k|ltzt, @@=( k|ltzt / !&=$ k|ltznn] j[l4 ePsf] 5 . a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿sf] lgliqmo shf{sf] cg'kft of]hgfsf] cfwf/ jif{df @=( k|ltzt /x]sf]df
@)^( c;f/df j[l4 eO{ #=* k|ltzt sfod eof] .
ljutdf emF} o; of]hgf cjlwdf klg v'nf ahf/ sf/f]af/nfO{ df}lb|s gLltsf] k|d'v
pks/0fsf] ¿kdf pkof]u ub}{ df}lb|s p2]Zo xfl;n ug]{ qmddf ;/sf/L
C0fkqx¿sf] k|fylds / bf]:f|f] ahf/sf] sf/f]af/n] lg/Gt/tf
kfof] . To;}u/L, a}+s b/ of]hgfsf] ;'?df ^=% k|ltzt /x]sf]df tTsfnLg cj:yfdf
a}+lsª If]qdf /x]sf] clws t/ntfnfO{ ;Daf]wg ug{ of]hgfsf] bf];|f] jif{df & k|ltzt
k'¥ofOof] . a}+s b/sf] pkof]unfO{ yk k|efjsf/L agfpg] p2]Zon] o;nfO{
k'gMkl/eflift u/L of]hgfsf] t];|f] jif{df * k|ltzt agfOof] .
a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿sf] k"hF L sf] cfwf/ a9fO{ ljQLo k|lt:kwf{Tds Ifdtf
clej[l4 ug{ a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿nfO{ ufEg–ufleg pTk|]l/t ug]{ gLlt cg'¿k
of]hgf cjlwdf $# a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿ ufleP/ !* a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿ ag]sf 5g\ .
Pl;of Kofl;lkms u|'k cg dgL nfpG8l/Ën] ;g\ @)!! b]lv g]kfnnfO{ ljz]if
cg'udg k|lqmofdf /fv]sf]df o; cjlwdf xfl;n ul/Psf gLltut, ;+:yfut tyf
Jofjxfl/s sfof{Gjog ;DaGwL k|ultsf cfwf/df ;g\ @)!# sf] h'nfO{ kl5 ;fdfGo
cg'udg k|lqmofdf /fVg] lg0f{o u/]sf] lyof] . o; lg0f{oaf6 ;DklQ z'4Ls/0f
lgjf/0f ;DaGwdf g]kfnsf] cGt/f{li6«o 5ljdf :t/f]Gglt ePsf] 5 .
6
shf{ tyf n3'ljQ
lqjifL{o of]hgfsf] klxnf] / bf];|f] jif{df s[lif / hnljB'tsf] nflu k'gs{hf{ b/ ^=%
k|ltzt / tf]lsPsf cGo pTkfbgzLn If]qsf] nflu & k|ltzt sfod ul/Psf]df
of]hgfsf] t];|f] jif{df pQm b/x¿ 36fO{ ^ k|ltztsf] Psn k'g/shf{ b/ sfod
ul/Psf] lyof] . b'Uw tyf df;'hGo Joj;fosf] k|j4{gdfk{mt\ e"ld ePsf / gePsf
b'a}y/L ls;fgx¿sf] nflu /f]huf/L / cfo–cfh{gsf] cj;/ ;[hgf ug{ kz'k+IfL tyf
dT:okfng Joj;fosf nflu ;d]t pko'{Qm cg';f/sf] k'g/shf{ pknAw u/fpg]
Joj:yf ldnfO{Psf] lyof] . To;}u/L of]hgfsf] cGt;Dddf ¿U0f pBf]u, 3/]n' tyf
;fgf pBf]u, lgof{td"ns Joj:ffo / j}b]lzs /f]huf/Lsf] nflu tf]lsPsf ju{df k|jfx
ul/g] ljz]if k'g/shf{ b/x¿df eg] ljutsf] !=% k|ltztsf] b/ oyfjt\ sfod u/L
o:tf] Joj:yfsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf] nflu k|lqmofut ;/nLs/0f ul/of] .
ljkGg ju{df shf{sf] kxF'r a9fO{ cfo–cfh{g / /f]huf/Lsf] cj;/ ;[hgf ug]{
p2]Zon] of]hgfsf] t];|f] jif{df jfl0fHo a}+s, ljsf; a+}s / ljQ sDkgLx¿n] ljkGg
ju{df nufgL ug'{kg]{ shf{ cg'kft qmdzM $ k|ltzt, #=% k|ltzt / # k|ltzt
sfod u/L o:tf] cg'kft tLg jif{;Dd k|To]s jif{ )=% k|ltzt ljGb'n] a9fpb}
hfg'kg]{ gLlt lnOPsf] lyof] .
dfWolds tyf pRr dfWolds tx ;/xsf] k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff cWoog,
dlxnfx¿åf/f ;~rflnt n3'pBd, ;fd'bflos pkef]Qmf ;ldlt jf lghL If]qn]
Go"gtd %) k|ltzt jf ;f] eGbf dfly nufgL ug]{ %)) lsnf]jf6 Ifdtf;Ddsf] n3'
hnljB't cfof]hgf, u|fdL0f If]qdf ul7t pkef]Qmf ;ldlt jf ;xsf/L ;+:yfdfkm{t\
lgdf{0f x'g] l;FrfO{ k|0ffnL, u|fdL0f If]qdf tf]lsPsf s[lif cf}hf/ vl/b, tf]lsPsf
dfkb08 k"/f u/]sf u|fdL0f If]qdf ;~rflnt ;fd'bflos c:ktfn, ls;fgåf/f
cGgafnL ;+/If0ffy{ :yfkgf ul/g] zLte08f/ h:tf If]qx¿df a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿af6 k|jflxt tf]lsPsf] /sd;Ddsf] shf{nfO{ ljkGgju{ shf{df u0fgf ug]{
Joj:yfn] lg/Gt/tf kfPsf] 5 .
of]hgf cjlwdf ;d"xdf cfa4 ePsf C0fL ;b:ox¿nfO{ a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿dfkm{t\ n3'pBd jf n3'Joj:ffo ;~rfng ug{ ;fd"lxs hdfgLdf k|bfg
ul/g] shf{sf] ;Ldf qmdzM j[l4 u/L k|lt ;d"x ;b:o ¿=! nfv;Dd / :jLsf/of]Uo
lwtf]df k|bfg ul/g] shf{sf] xsdf ¿=# nfv;Dd n3'shf{ k|bfg ug{ ;lsg] ePsf]
5 . o:tf] shf{ k|jfx ubf{ æ3Æ ju{sf ljQLo ;+:yfx¿n] s'n shf{sf] Ps
ltxfO;Dd lwtf] lnO{ n3'shf{ k|jfx ug{ ;lsg] Joj:yfn] lg/Gt/tf kfPsf] 5 .
ljQLo kx'Fr Pj+ ljQLo ;dfj]zLs/0f clej[l4 ug]{ p2]Zon] ljQLo kx'Fr Go"g /x]sf
If]qx¿df æ3Æ ju{sf] ljQLo ;+:yf vf]Ng ljz]if k|fyldstf lbOPsf] 5 . ;a}
k|sf/sf ljQLo ;+:yfx¿sf] u|fdL0f If]qdf kx'Fr clej[l4 ug{ ;~rfng vr{ sd x'g]
df]afOn a+}lsª tyf zfvf/lxt a}+lsªnufot cfw'lgs k|ljlwsf a}+lsª ;]jfnfO{
k|f]T;fxg ug]{ gLlt cjnDag ePsf] 5 .
7
aLdf
aLdf;DaGwL cGt/f{li6«o dfkb08sf] cfwf/df g]kfnsf] aLdf If]qsf] ;du| d"Nof+sg
u/L k|fKt glthfsf] cfwf/df la:t[t sfo{ of]hgf agfO{ aLdfsf] :t/ j[l4;+u
;DalGwt k|0ffnLx¿ ljsf; ug]{ sfo{ eO/x]sf] 5 . k|rngdf /x]sf] aLdfn]vx¿nfO{
;/nLs/0f ul/g'sf ;fy} gofF aLdfn]vx¿ k|rngdf NofO{Psf] tyf aLDff bfjL
e'QmfgL k|s[ofnfO{ ;/n agfpg cjnDag ug'{kg]{ pkfox¿ klxrfg ul/Psf] 5 .
u|fld0f If]q tyf Go"g cfo ju{sf] aLdf ;DaGwL cfjZostf klxrfg ul/g'sf ;fy}
t];|f] kIf k|ltsf] bfloTj aLDff clgjfo{ ul/Psf] 5 . aLdf If]qsf] ljBdfg ;]jfx¿
kl/dfh{g tyf afnL aLdf, kz' aLdf tyf k];fut bfloTj aLdf nufotsf aLdf
;]jfsf] sfo{ If]qx¿ klxrfg, s[lif If]qsf] nufgL ;'/lIft ug{sf nflu s[lif tyf
;xsf/L dGqfnosf] ;xsfo{df s[lif tyf kz'klG5 aLdf sfo{ ;'? ul/Psf] 5 .
:jb]zdf k'gaL{df sDkgL :yfkgf ug{ cfjZos jftfj/0f tof/ ul/g'sf ;fy}
k'gaL{df ;DaGwL ;'b[9, kf/bzL{ tyf ljZj;lgo Joj:yf ljsf;sf nflu cfsl:ds
aLdf sf]ifnfO{ k'gaL{df sDkgLdf kl/0ft ug]{ k|s[of ;'? ul/Psf] 5 . :jf:Yo aLdf
sfo{qmd k/LIf0fsf] ¿kdf nfu" ug{ cjwf/0ff kq tof/ ul/Psf] 5 .
k"h
F L ahf/
lwtf]kqsf] s]Gb|Lo lgIf]k k|0ffnL, ;fd"lxs nufgL sf]if, qm]l86 /]l6ª sDkgLh:tf
lwtf]kq ahf/sf] clt cfjZos k"jf{wf/x¿sf] :yfkgfnfO{ k|f]T;fxg ug{ tT;DaGwL
lgodg Joj:yfx¿ ljsf; ug]{ sfo{ ePsf] 5 . o;cGtu{t lwtf]kqsf] s]Gb|Lo lgIf]k
;]jf lgodfjnL, @)^& tyf ;fd"lxs nufgL sf]if lgodfjnL, @)^&, qm]l86 /]l6ª
lgodfjnL, @)^* ;d]t nfu" eO;s]sf] 5 . ;f]xL Joj:yf cg';f/ ahf/df ;fd"lxs
nufgL sf]if :yfkgf eO{ ;s]sf] 5 . lghL If]qjf6 qm]l86 /]l6ªsf] ;]jf lbg] sfo{ ;'?
ul/;s]sf] 5 . To:t} s]Gb|Lo lgIf]k ;]jf ;~rfng ;DaGwL ;'? ul/;s]sf] ca:yf 5
. k"FhL ahf/ k|efjsf/L lgodg Joj:yf, k"FhL ahf/sf] l:y/tf tyf ;do;fk]If
ahf/sf] ljsf;sf] nflu g]kfn lwtf]kq af]8{n] kfFr jifL{o k"FhL ahf/ ljsf; of]hgf
th'{df u/L sfof{Gjogdf NofPsf] 5 . lwtf]kq Joj;foLx¿sf] k|lt:kwL{ Ifdtf j[l4
u/L nufgLstf{x¿df ;xh / u'0f:t/Lo ;]jf k|bfg ug{ lwtf]kq bnfnx¿sf] ;ª\Vof
j[l4 ul/Psf] 5 .
;fj{hlgs ;+:yfg
g]kfn ;/sf/sf] k"0f{ :jfldTjdf #& j6f ;fj{hlgs ;+:yfgx¿ /x]sf 5g\ . To:tf
;+:yfgx¿ dWo] !( ;+:yfgx¿ gfkmfdf /x]sf eP tfklg af+sL !& ;+:yfgx¿
nuftf/ 3f6fdf /x]sf / ! ;+:yfg nfdf] ;dob]lv sf/f]af/ ljxLg cj:yfdf /x]sf]
5 . To:tf ;fj{hlgs ;+:yfgx¿sf] ;+u7gfTds ;'wf/sf ;fy} k|lt:kwL{ agfpg]
gLltut Pj+ sfo{ut k|of;x¿ ePsf 5g\, tyflk pknlAw ;Gtf]ifhgs x'g
;ls/x]sf] 5}g . ;fy} :yfkgfsfndf tTsfnLg d'n'ssf] kl/l:yt cg';f/ cfwf/e"t
j:t' tyf ;]jfsf] pTkfbg / cfk"lt{ Pj+ /f]huf/L ;[hgfsf nflu cf}lrTo b]lvP
8
tfklg jbln+bf] v'nf cy{tGq Pj+ lghL If]qsf] ljsf;;+u} :yflkt sltko ;fj{hlgs
;+:yfgx¿n] cfkm\gf] lg/Gt/tfsf] nflu cf}lrTo b]vfpg ;s]sf 5}gg\ . ;fj{hlgs
;+:yfgsf] Joj:yflkso ;'wf/ ug]{ qmddf s]xL ;+:yfgx¿df k|lt:k4f{sf cfwf/df
k|d'v sfo{sf/L lgo'Qm x'g] k|0ffnLsf] ;'?cft ul/Pkl5 To:tf ;+:yfgx¿sf] ;du|
sfo{ ;Dkfbg Pj+ ;]jf k|jfxdf ;'wf/ ePsf] 5 .
d"No l:ylt
of]hgf cjlwdf jflif{s cf};t d'b|f:kmLlt &=) k|ltztleq ;Lldt /xg] nIo /x]sf]df
(=@ k|ltzt /xg uPsf] 5 . of]hgfsf] klxnf] jif{ (=% k|ltzt /x]sf] jflif{s d"No
j[l4 bf];|f] jif{df k|d'v vfB afnLx¿sf] pTkfbgdf ePsf] pNn]vgLo j[l4n]
vfBfGgsf] d"Nodf lu/fj6 cfO{ ;du| d"No :t/df cl3Nnf] jif{sf] t'ngfdf ;'wf/
eO{ *=# k|ltztdf ;Lldt /Xof] . of]hgfsf] t];|f] jif{df eg] ;du| d"No :t/df rfk
kg{ uO{ jflif{s d"No j[l4 (=( k|ltzt /xg k'Uof] . o;/L d'No j[l4df rfk kg'{df
nuftf/sf] k]6«f]lnod kbfy{df ePsf] cGt/f{li6«o d"No j[l4, cd]l/sL 8n/sf] t'ngfdf
ePsf] g]kfnL d'b|fsf] cjd"Nog, tna tyf Hofnf b/df j[l4 tyf ljt/0f k|0ffnLdf
cfpg] c;xhtf h:tf sf/0fx¿ lhDd]jf/ b]lvG5g\ .
j}b]lzs Jofkf/ l:ylt
o; of]hgfn] b]zut tyf j:t'ut lgof{t ljljwLs/0f tyf k|j4{g u/L zf]wgfGt/
l:yltnfO{ cg's"n agfpg] nIo /fv]sf] lyof] . of]hgf cjlwdf j:t' lgof{t k|rlnt
d"Nodf jflif{s cf};t *=# k|ltztn] a9\g uPsf] 5 . s'n lgof{tdWo] ef/ttk{msf]
lgof{t of]hgfsf] klxnf] jif{ *=$ k|ltztn] a9]sf]df bf];|f] / t];|f] jif{ qmdzM !$=$
k|ltzt / @=* k|ltztn] a9]sf] 5 . cGo d'n'stk{msf] lgof{t of]hgfsf] klxnf] jif{
)=& k|ltzt j[l4 ePsf]df bf];|f] / t];|f] jif{df s]xL ;'wf/ cfO{ qmdzM !&=% k|ltzt
/ %=@ k|ltztn] j[l4 x'g k'u]sf] 5 .
of]hgf cjlwdf cfofttk{m j:t' cfoft k|rlnt d"Nodf jflif{s cf};t !$=#
k|ltztn] j[l4 ePsf] 5 . s'n cfoftdWo] ef/ttk{msf] cfoft j[l4 b/ pRr /x]sf]
5 . of]hgfsf] k|yd jif{ k|rlnt d"Nodf ef/taf6 ePsf] cfoft @)=^ k|ltzt, bf];|f]
jif{ !$=# k|ltzt / t];|f] jif{df @@=^ k|ltztn] j[l4 ePsf] 5 eg] cGo d'n'saf6
ePsf] cfoft of]hgfsf] k|yd jif{ !$=^ k|ltztn] 36]sf] 5 eg] bf];|f] / t];|f] jif{df
qmdzM @)=( / !^=( k|ltztn] j[l4 ePsf] 5 . o;/L lgof{tsf] Go"g j[l4 /
cfoftsf] pRr j[l4sf sf/0f ;du| Jofkf/ 3f6f of]hgf cjlwdf jflif{s cf};tdf
!%=% k|ltztn] a9\gsf ;fy} To:tf] 3f6f s'n ufx{:y pTkfbgsf] @^=* k|ltzt
k'u]sf] 5 . cfly{s jif{ @)^&÷^* df s'n Jofkf/df ef/tsf] c+z ^^=# k|ltzt /
cGo d'n'ssf] c+z ##=& k|ltzt /x]sf]df ef/tsf] c+z bf];|f] / t];|f] jif{df qmdzM
^%=! k|ltzt / ^^=) k|ltzt /x]sf] 5 .
9
zf]wgfGt/ l:ylt
of]hgfsf] k|yd jif{ s'n ufx{:y pTkfbgsf] )=( k|ltzt /x]sf] rfn" vftf 3f6f
bf];|f] / t];|f] jif{df qmdzM % k|ltzt / #=$ k|ltztn] artdf /Xof]] . o;/L of]hgf
cjlwdf rfn" vftf art cf};tdf s'n ufx{:y pTkfbgsf] @=% k|ltzt /xg uof] .
To;}u/L k"FhL vftf s'n ufx{:y pTkfbgsf] cg'kftdf of]hgfsf] cl3Nnf] b'O{ jif{ !=@
k|ltzt /x]sf]df clGtd jif{df )=^ k|ltzt dfq /Xof] . s'n ufx{:y pTkfbg;Fu
ljQLo vftfsf] cg'kft of]hgf cjlwdf qmdzM )=@, !=( / )=& k|ltzt sfod /xg
uof] . o;/L of]hgf cjlwdf zf]wgfGt/ art jflif{s s'n ufx{:y pTkfbgsf] !
k|ltzt /fVg] nIo /x]sf]df of]hgfsf] klxnf] jif{df )=# k|ltzt, bf];|f] jif{df *=^
k|ltzt / t];|f] jif{df $=! k|ltzt /xL of]hgf cjlwsf] cf};t zf]wgfGt/ art s'n
ufx{:y pTkfbgsf] $=# k|ltzt /x]sf] 5 .
ljb]zL ljlgdo ;l~rlt
o; of]hgfdf ljb]zL ljlgdo ;l~rlt sDtLdf klg ^ dlxgfsf] j:t' tyf ;]jfsf]
cfoftnfO{ wfGg ;Sg] :t/df sfod /fVg] nIo /flvPsf] lyof] . of]hgfsf] cfwf/
jif{ @)^^÷^& sf] c;f/ d;fGtdf /x]sf] ljb]zL ljlgdo ;l~rltsf] :t/n] &=$
dlxgfsf] j:t' tyf ;]jfsf] cfoft wfGg ;Sg] l:ylt /x]sf]df of]hgfsf] klxnf] jif{
&=# dlxgf, bf];|f] jif{ !)=# dlxgf / t];|f] jif{ !)=! dlxgfsf] j:t' tyf ;]jfsf]
cfoft wfGg ;Sg] l:yltdf k'u]sf] 5 .
of]hgf cjlwdf g]kfnL ¿k}ofF cd]l/sL 8n/;Fu ;du|df @!=^ k|ltztn] cjd"Nog
eof] . @)^* c;f/ d;fGtdf s'n ljb]zL ljlgdo ;l~rlt @)^& c;f/ d;fGtsf]
t'ngfdf !=@ k|ltztn] j[l4 ePsf]df @)^* c;f/ d;fGtsf] t'ngfdf @)^( c;f/
d;fGtdf o:tf] ;l~rlt ^!=% k|ltztn] j[l4 x'g k'Uof] . To;} u/L @)&) c;f/
d;fGtdf o:tf] ;l~rlt @)^( c;f/ d;fGtsf] t'ngfdf @!=$ k|ltztn] a9\g k'Uof]
. s'n ;l~rltdf kl/jTo{ d'b|f ;l~rltsf] c+z @)^* c;f/ d;fGtdf *!=! k|ltzt
/x]sf]df @)^( c;f/ d;fGtdf &*=) k|ltzt / @)&) c;f/ d;fGtdf &&=^
k|ltzt /Xof] . of]hgf cjlwdf kl/jTo{ / ckl/jTo{ ljb]zL d'b|f ;l~rltsf] c+z
cf};tdf qmdzM &*=( k|ltzt / @!=! k|ltzt /Xof] .
tflnsf !=@ M lqjifL{o of]hgfsf] ;dli6ut cfly{s nIo / pknlAw
lqjifL{o lqjifL{o of]hgfsf] pknlAw
ljj/0f of]hgfsf]
nIo )^&÷^* )^*÷^( )^(÷&) cf};t
s'n l:y/ k"FhL nufgL -s'n
@!=$ 21.4 20.8 22.6 21.6
ufx{:y pTkfbgsf] cg'kftdf_
lghL If]q !^=@ 16.7 16.1 18.4 17.1
;/sf/L If]q %=@ 4.7 4.7 4.2 4.5
10
lqjifL{o lqjifL{o of]hgfsf] pknlAw
ljj/0f of]hgfsf]
nIo )^&÷^* )^*÷^( )^(÷&) cf};t
s'n ufx{:y art -s'n ufx{:y
!!=@ 14.0 11.0 10.1 11.5
pTkfbgsf] cg'kftdf_
s'n /fli6«o art -s'n ufx{:y
$!=! 37.0 39.5 40.3 39.0
pTkfbgsf] cg'kftdf_
/fh:jsf] j[l4 b/ !%=& 11.5 23.2 21.1 18.5
/fh:j -s'n ufx{:y pTkfbgsf]
!&=# 14.5 16.0 17.5 16.1
cg'kftdf_
s'n vr{ -s'n ufx{:y pTkfbgsf]
@%=* 21.6 22.2 21.0 21.6
cg'kftdf_
rfn" vr{ -s'n ufx{:y pTkfbgsf]
!$=( 15.4 15.9 14.6 15.3
cg'kftdf_
k"FhLut vr{ -s'n ufx{:y
(=! 3.5 3.4 3.2 3.3
pTkfbgsf] cg'kftdf_
cfGtl/s C0f -s'n ufx{:y
@=@ 3.1 2.4 1.1 2.1
pTkfbgsf] cg'kftdf_
j}b]lzs cg'bfg -s'n ufx{:y
$=$ 3.4 2.7 2.1 2.6
pTkfbgsf] cg'kftdf_
j}b]lzs C0f -s'n ufx{:y
@=! 0.9 0.7 0.5 0.7
pTkfbgsf] cg'kftdf_
d'b|f:kmLlt b/ &=) 9.5 8.3 9.9 9.3
lj:t[t d'b|f k|bfo j[l4 b/ !*=# 12.2 22.7 16.4 17.1
lghL If]qdf hfg] shf{ j[l4 b/ @@=# 13.9 11.3 20.2 15.1
s'n cfGtl/s shf{ jflif{s j[l4
@)=) 14.3 9.3 17.2 13.6
b/
ljb]zL d'b|f ;l~rltn]] j:t' tyf
^ 7.3 10.3 10.1 9.2
;]jfsf] cfoft wfGg ;Sg] dlxgf
zf]wgfGt/ art -s'n ufx{:y
! 0.3 8.6 4.1 4.3
pTkfbgsf] cg'kftdf_
;|f]t M cy{ dGqfno, g]kfn /fi6« a}+s, s]Gb|Lo tYof+s ljefu .
11
5 . ;g\ @))@ df oL nIox¿sf] ;dLIff ubf{ k|ult pT;fxk|b b]lvPsf] lyPg . ;g\
@))% df ul/Psf] bf];|f] k|ult ;dLIffn] s]xL /fd|f kIf k|:t't ub}{ ul/aL lgjf/0f,
lzIff, :jf:Yo, vfg]kfgL / h}ljs ljljwtf ;+/If0f / k|j4{gdf dxTTjk""0f{ k|ult
ePsf] pNn]v u/]sf] lyof] . ;g\ @))(÷!) df ul/Psf] t];|f] k|ult ;dLIffn]
k|lts"n kl/l:yltx¿sf afah'b klg pT;fxhgs pknlAw xfl;n ePsf] b]vfPsf]
lyof] . ;g\ @)!# df ePsf] rf}yf] k|ult ;dLIffn] klg nIo k|flKtdf pNn]Vo k|ult
ePsf] x'Fbf g]kfnn] cGt/f{li6«o ;d'bfoaf6 o;sf nflu k'/:sf/ ;d]t kfPsf] 5 .
ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;+Vof ;g\ !(() df $@ k|ltzt /x]sf]df @)!# df of]
@#=* k|ltztdf cfPsf] 5 . ;g\ @))% / ;g\ @)!# sf] aLrdf ul/aL Go"gLs/0fsf]
cf};t jflif{s b/ Ps k|ltzt c+s /x]sf] 5 . of] b/ sfod /xg] xf] eg] ;g\ @)!%
;Dddf @! k|ltztdf emfg]{ nIo k|fKt ug{ ;lsg] b]lvPsf] 5 . ul/aL 36\g] b/
pT;fxhgs eP tfklg ul/aLsf] /]vfsf] cf;kf;df /x]sf hg;+Vof cem} pNn]Vo
/x]sf] 5 .
;g\ @)!% ;Dd b}lgs Ps cd]l/sL 8n/eGbf sd cfo ePsf JolQmsf] cg'kft !&
k|ltztdf /fVg] uGtJo xfl;n x'g] b]lvG5 eg] dlxnf tyf o'jf nufot ;a}sf nflu
k"0f{ / pTkfbgd"ns /f]huf/L tyf ;Ddfghgs sfd xfl;n x'g g;Sg] b]lvG5 .
7"nf] ;+Vofdf g]kfnaf6 >ldsx¿ ljb]lzPsf] cj:yfn] s[lifdf pTkfbgzLntfsf]
cfwf/ sdhf]/ ePsf] 5 . o'jf tyf dlxnfx¿;d]t ljb]l;+bfsf] ;du| ;fdflhs
d"No dx+uf] kg]{ cj:yf ;[hgf ePsf] 5 .
g]kfnn] ef]sd/L 36fpg] nIo k|fKt ul/;s]sf] 5 . sd tf}n ePsf afnaflnsfsf]
cg'kft k|ltxhf/df #) k|ltztdf emfg]{ nIo /x]sf]df @*=* k|ltzt k'u]sf]n]
;f/e"t ¿kdf nIo xfl;n eO;s]sf] 5 . k'8\sf]kg ePsf afnaflnsfsf] cg'kft
;g\ @))! df %& k|ltztaf6 ;g\ @)!! df $! k|ltztdf em/]sf] 5 .
afnaflnsfdf k'8\sf]kg 36fpgdf /fd|f] k|ult eP klg #) k|ltztsf] nIosf]
t'ngfdf $! k|ltztsf] pknlAw ;Gtf]ifhgs dfGg ;ls+b}g .
;a}nfO{ k|fylds lzIffsf] nIotk{m k|fylds txdf s'n egf{ b/ ;g\ !(() df ^$
k|ltzt /x]sf]df ;g\ @)!# df (%=# k|ltzt k'u]sf] Ps ;'vb kIf /x]sf] 5 .
afnsx¿sf] eGbf aflnsfx¿sf] v'b egf{ b/ a9L /x]sf]n] ljBfnodf :jfut
cleofg tyf aflnsfsf] nflu 5fqj[lQ of]hgfsf] ;kmntf b]lvPsf] 5 . ;a}nfO{
k|fylds lzIff ;'lglZrt ug{ ljBfnodf egf{ ePsf] ljBfyL{ kfFr sIff;Dd
ljBfnod} /xg'k5{ . g]kfnsf] l6sfp b/df ;'wf/ x'Fb} @))% sf] &(=! k|ltztaf6
;g\ @)!# df *$=@ k|ltzt k'u]sf] 5 . aLrd} ljBfno 5f8\g] b/ sIff Psdf &=&
k|ltzt / sIff kfFrdf ^ k|ltzt 5 eg] ltg} sIffdf bf]xf]¥ofpg] b/ qmdzM !(=( /
%=# k|ltzt /x]sf] 5 .
g]kfnn] k|fylds lzIff;DaGwL nIosf tLg ;"rsdWo] Pp6f v'b egf{ b/dfq xfl;n
x'g] b]lvPsf] 5 / afFsL b'O{ ;"rs -l6sfp b/ tyf ;fIf/tf b/_ xfl;n x'g g;Sg]
b]lvPsf] 5 . ;+Vof / JoflKt b'j} b[li6n] k|fylds ljBfnosf] ;+hfn a9]sf] 5 . ;g\
12
@))#÷)$ sf] (!=$ k|ltztsf] t'ngfdf ;g\ @)!# df ($=& k|ltzt kl/jf/ cfwf
306fleq glhssf] k|fylds ljBfno k'Ug ;S5g\ . g]kfn ;/sf/n] k|fylds lzIffsf]
sfo{bIftf / u'0f:t/ ;'wf/ ug{ afn ljsf;, k"j{ k|fylds lzIff, ljBfyL{ cg's"n
ljBfno tyf sIff sf]7fsf] jftfj/0f, k|wfg cWofks tyf Joj:yfkg ;ldltsf
;b:ox¿sf] Ifdtf clej[l4h:tf gLltut dfkb08 nfu" u/]kl5 egf{ / l6sfp b/
a9fpg ;xof]u ldn]sf] 5 . kf7\oqmdx¿sf] lgoldt kl/dfh{g, lg/Gt/ d"Nof+sgsf]
;anLs/0f, dft[efiff, ax'efiff lzIff tyf ;|f]t s]Gb|n] k|efjsfl/tf a9fpg ;xof]u
u/]sf 5g\ . ;fIf/tfsf] b/ clt sd ePsf b'u{d If]q / ljkGg ju{sf afnaflnsf
ljBfno hfg ;s]sf 5}gg\ . To:t} ljBdfg z}lIfs tYof+sLo k4ltn] ljBfyL{sf]
pd]/ ;d"xut egf{nfO{ ;fdflhs ;d"x, ckf+utf tyf a;f]af;sf] :yfgh:tf
sf]l6nfO{ cnUu} /fVg g;Sbf ljBfno aflx/ /x]sf afnaflnsfnfO{ ljBfnodf
Nofpg] of]hgf lgdf{0f / ;~rfng ug{sf nflu vf; u/L tL afnaflnsf sf] x'g\ /
sxfF a:5g\ eGg] cj:yf cfFsng ug{ g;lsPsf] cj:yf 5 .
n}+lus ;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0ftk{m k|fylds lzIffdf 5fqf / 5fqsf]
cg'kftdf ;g\ !(() b]lv pNn]Vo ;'wf/ cfPsf] 5 / ;g\ @)!% sf nflu lgwf{l/t
uGtJo xfl;n eO;s]sf] 5 . dlxnf / k'?ifsf] cg'kft pRr dfWolds txdf )=(!
/ pRr lzIffdf )=&! 5 h'g ;g\ @)!% ;Dddf ;dfgtf k|fKt ug{ sl7g x'g]
b]lvG5 . o'jf -!%–@$ jif{_ sf] ;fIf/tf k|ltzt dlxnfsf] &(=#^ / k'?ifsf] (@=(&
u/L o'jfsf] /fli6«o cf};t *&=% k|ltzt /x]sf] 5 . !%–$( jif{ pd]/ ;d"xdf
slxNo} ljBfno guPsf $) k|ltzt eGbf a9L dlxnfsf] t'ngfdf To:tf k'?if
hDdf !$ k|ltzt 5g\ . To:t}, sfddf ;+nUg dlxnfx¿ k|fo cfly{s kfl/>lds
gkfpg] sfd u5{g / cj}tlgs kfl/jfl/s >dzlQmsf] &$=* k|ltzt dlxnf g} 5g\
. ;]jf If]qdf vf;u/L k|fylds / dfWolds txdf lzIfssf ¿kdf dlxnfsf]
/f]huf/L pNn]Vo ¿kn] a9\b} uPsf] 5 . /fhgLlts j[Qdf dlxnf ;xeflutf a9]sf]
5 / lghfdtL ;]jf ;g\ @))! b]lv @)!# sf] aLrdf ;du| /fhkqf+lst txdf
dlxnfsf] k|ltlglwTj ;ft u'gfn] a9]/ @=$ jf6 !^=( k|ltzt k'u]sf] 5 tyflk
dlxnf lj?4sf lx+;f / ljljw ;fdflhs s'/Lltn] dlxnf ;zQmLs/0fsf] lj:tf/df
cj/f]w Nofpg] u/]sf] 5 .
;g\ !(() b]lv ;g\ @)!! aLrdf lzz' d[To' b/df pNn]vgLo ¿kdf 36]/ k|ltxhf/
hLljt hGddf !)* d[To'af6 $^ df em/]sf] 5 eg] kfFr jif{d'lgsf afnaflnsfsf]
d'To' b/ !^@ af6 %$ df em/]sf] 5 . gjhft d[To' b/ ;g\ @))! b]lv @))^
;Dddf k|lt xhf/ $# af6 ## df em/]sf] lyof] t/ ;g\ @))^ b]lv ;g\ @)!! ;Dd
To;eGbf tn emg{ ;s]g tyflk g]kfnn] ;g\ @)!% cl3 afn :jf:Yo;+u ;DalGwt
nIo xfl;n ug]{ b]lvG5 . xfn kfFr jif{d'lgsf] afnd[To' b/nfO{ k|ltxhf/ hLljt
hGddf %$ df emfg]{ nIo ;g\ @)!! df g} k|fKt eO;s]sf] x'Fbf xfn gofF uGtJo
#* tf]lsPsf] 5 . To:t} lgoldt vf]k sfo{qmddfkm{t\ bfb'/fsf] vf]k nufpg] Ps
jif{d'lgsf afnaflnsfsf] cg'kft ;g\ !(() df $@ k|ltzt lyof] . of] ;g\ @)!!
df ** k'u]sf] 5 / ;g\ @)!% sf] uGtJo () k|ltzteGbf a9L xfl;n x'g] b]lvPsf]
13
5 . gjhft d[To' b/ 36fpg' afn :jf:Yosf nIo k|flKtdf cfwf/e"t s'/f ePsf]n]
d[To'sf sf/0fx¿M ;+qmd0f, hGdFbf rf]6 nfUg', lg;fl;g' / sd tf}n x'g'h:tf
ljifonfO{ ljz]if Wofg lbg'kg]{ b]lvPsf] 5 .
dft[ :jf:Yo ;'wf/tk{m ;g\ !(() df k|ltnfv hLljt hGddf *%) /x]sf] dft[ d[To'
b/ ;g\ @))^ df @*! df em/]sf] 5 . @)!% ;Dddf of] b/ !#$ df emfg]{ nIo
/x]sf] 5 . k|;"ltkl5sf] cfGtl/s /Qm>fj, lk| PSnflD;of, PSnflD;of, ue{ktgn]
NofPsf hl6ntf, aflwt k|;j, k|f;ljs /Qm ljsf/h:tf sf/0fn] g]kfndf dft[d[To'
x'g] u/sf] b]lvPsf] 5 . cfwf hlt k|;"lt cem} klg 3/}df u/fOg] cj:yf /x]sf] 5 .
k"j{ k|;"lt, k|;"lt / k|;"ltkZrft\ tLgj6} cj:yfdf lg/Gt/ :ofxf/sf] ;'lglZrttf
r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 . To:t} kl/jf/ lgof]hg ;]jfn] k|hgg 36fpg], dft[ tyf
gjhft lzz'sf] :jf:Yo /fd|f] x'g], hg;+Vof j[l4 lgolGqt x'g] x'Fbf k|hgg :jf:Yon]
dft[ :jf:Yodf k|ToIf k|efj kf5{ . ue{lg/f]wssf] k|of]u ;g\ @))) df #% k|ltztn]
u/]sf]df ;g\ @)!# df of] b/ $#=@ k|ltzt k'u]sf] 5 . ;g\ !(() b]lv @)!! sf]
aLrdf s'n k|hgg b/ %=# af6 cfwf 36]/ @=^ ePsf] 5 . Go"gtd Ps rf]l6 k"j{
k|;"lt :ofxf/df k'Ug] ue{jtL dlxnfsf] cg'kft ;g\ @))) df $*=% k|ltzt
/x]sf]df ;g\ @)!! ;Dddf *% k|ltzt k'u]sf] 5 . k"j{k|;"lt :ofxf/ lj:tf/sf] b/
/fd|f] eP klg ;d'bfosf] glhssf :jf:Yo ;+:yfx¿sf] Go"g:t/sf] ;]jf / ToxL
;]jfdf klg kxF'r k'Ug g;Sg' r'gf}tL b]lvPsf 5g\ . ;'/lIft ue{ktg ;]jfsf]
;'lglZrttf / u'0f:t/Lo ue{ lg/f]ws ljlwx¿sf] pknlAw a9fpg'kg]{ cfjZostf
b]lvPsf] 5 .
Pr=cfO{=eL= P8\; ;+qmd0f lglZrt hg;+Vof ;d"xdf ;Lldt /lxcfPsf] 5 . sfdsf
nflu ef/t hfg] / ToxfF of}gsdL{x¿ sxfF k'Ug] k'?ifx¿ g} ljz]if u/L u|fdL0f If]qdf
of] /f]u ;+qmd0f km}nfpg] dfWod ag]sf 5g\ . To;sf ;fy} zx/L If]qdf ;d]t
of}gsdL{sf ;fy} ;'O{ dfkm{t\ nfu" kbfy{sf] ;]jg ug]{ Pj+ ;dln+uLx¿sf sf/0f ;d]t
of] /f]u km}n]sf] cj:yf 5 . ;du| d'n'sdf ;g\ @)!! df P8\; ePsf !%–$( jif{
pd]/ ;d"xsf jo:s )=# k|ltzt lyP h'g ;g\ @))& sf] b/eGbf sd xf] . /fli6«o
P8\; tyf of}g /f]u lgoGq0f s]Gb|n] to u/]sf] ;g\ @)!^ sf nflu gofF uGtJo !%–
@$ jif{ pd]/ ;d"xdf )=)^ sf] JoflKt b/ xfl;n ug{ Go"gLs/0f b/ a9fpg'kg]{
b]lvPsf] 5 . ;g\ @)!!÷!@ df P8\; JoflKt b/ pRr hf]lvd ePsf dWo] ;'O{af6
nfu" kbfy{ lng]x¿df, k'?if ;dln+uLx¿df / dlxnf of}gsdL{x¿df qmdzM ^=#, #=*
/ !=& k|ltzt b]lvPsf] 5 .
cf}nf] !# j6f pRr hf]lvdo'Qm lhNnfx¿df / !* j6f ;fdfGo hf]lvdo'Qm
lhNnfx¿df dfq} ;Lldt 5 . oBlk yk #$ lhNnfdf Go"gtd ;+qmd0f b/ kfOPsf]
5 . !) j6f lhNnfdf s'g} hf]lvd 5}g . cf}nf] /f]usf 36gf b/df ljut kfFr jif{df
ptf/r9fp b]lvP klg jflif{s k/hLjLsf 36gf b/ rflxF ljut bz jif{df pNn]Vo
¿kdf 36]sf] 5 . ;g\ @)!) df cf}nf]af6 ePsf] d[To'sf] b/ hf]lvddf /x]sf k|lt
nfv dflg;df )=)$ lyof] h'g ;g\ @)!@ df z"Godf em/]sf] 5 . sL6gfzs pkrf/
ul/Psf] e'mnleq ;'Tg] kfFr jif{d'lgsf afnaflnsfsf] k|ltzt ;g\ @))% df $*=@
14
lyof] h'g @)!@ df (^=* k|ltzt k'uL ;g\ @)!% ;Dd ;a}nfO{ o:tf] ;]jf ;'ljwf
k'¥ofpg] uGtJosf] glhs /x]sf] 5 .
s'n hg;+Vofsf] $% k|ltzt JolQmx¿ Ifo/f]uaf6 ;+qmldt 5g\ eg] To;sf] ^)
k|ltzt k|f}9 5g\ . x/]s jif{ $),))) JolQmdf ;lqmo Ifo/f]u ljsf; x'G5 eg] tL
dWo] cfwf ;+qmfds / /f]u km}nfpg ;Sg] x'G5g\ . ;g\ !(() / ;g\ @)!! aLrsf]
cjlwdf k|ltnfv JolQmdf Ifo/f]usf] k|;f/ $^) af6 36]/ @#* x'g cfPsf] / d[To'
$# af6 @! df em/]sf] 5 . Ifo/f]u pGd"ng ug{ sl7g x'g] ax'cf}iflw k|lt/f]wsf
36gfsf] ;+Vof;d]t l:y/ /x]sf] cj:yfdf (! k|ltztsf] nIo k|fKt ug{;Sg]
cj:yfdf b]lvPsf] 5 .
jftfj/0fLo lbuf]kgfsf] ;'lglZrttfsf nflu to ul/Psf] ;ftf}+ nIocGtu{t
k|of;x¿ ePsf 5g\ . g]kfnsf] k|ltJolQm sfa{g8fOcS;fO8 pT;h{g sl/a )=! 6g
5 h'g ljZjsf] cf};t $=% 6gsf] t'ngfdf cToGt sd xf] . pmhf{ vkttk{m
t/nLs[t k]6«f]lnod Uof;sf] k|of]u ;g\ @)!) df !@ k|ltzt /x]sf]df ;g\
@)!!÷!@ df a9]/ !* k|ltzt k'u]sf] 5 . cfly{s ljsf;nfO{ a9fpg / jftfj/0fLo
kl/jt{g;+u h'Wg ;xfos n3' tyf ;fgf hnljB't cfof]hgfsf] lgdf{0f tyf h}ljs
Uof; KnfG6x¿sf] :yfkgfnfO{ k|fyldstf lbOPsf] 5 . To:t} h}ljs ljljwtftk{m
g]kfnn] h}ljs ljljwtfsf] Ifo Go"gLs/0f b/df pNn]Vo k|ult u/]sf] 5 . 3f]lift
;+/lIft If]qleq kg]{ e"efu ;g\ !(() / ;g\ @)!@ sf] aLrdf t]Aa/ ePsf] 5 .
;'/lIft vfg]kfgL tyf cfwf/e"t ;/;kmfOtk{m ;g\ @)!@÷!# df ;'/lIft
vfg]kfgLsf] ;|f]t k|of]u ug]{ 3/kl/jf/sf] cg'kftsf] /fli6«o cf};t *% k|ltzt k'u]sf]
5 h'g ;g\ @)!% sf] ;x;|fAbL ljsf; nIoeGbf a9L xf] t/ klg ;'/lIft kfOksf]
kfgLdf kx'Fr eg] ljut ;ft jif{b]lv a9]sf] 5}g . ;g\ @))) / ;g\ @)!! aLr
/fli6«o ;/;kmfO lj:tf/ bf]Aa/eGbf a9\b} #) k|ltztaf6 ^@ k|ltzt k'uL @)!% sf]
nIo xfl;n eO;s]sf] 5 . d'n'ssf] sl/a *% k|ltzt hgtfdf cfwf/e"t kfgLsf]
cfk"lt{ kx'Fr ePklg cflwsf+z zx/L kfgL cfk"lt{ k|0ffnL eg] k|efjsf/L 5}gg\ .
To:t} u|fdL0f If]qdf cfk"lt{ l6sfp x'g ;s]sf] 5}g .
;x;|fAbL ljsf; nIosf ck"/f sfo{ / ;g\ @)!% kl5sf k|fyldstfx¿
hg;+Vofsf] @#=*@ k|ltzt cyf{t\ @& nfv eGbf a9L dflg; cem} ul/aLsf] /]vfd'lg
/x]sf] cj:yfdf pgLx¿sf] cj:yf ;'wf/sf nflu nlIft sfo{qmd tof/ ug]{, vfB
;'/Iff a9fpg], /f]huf/L ;[hgfsf gofF pkfo vf]Hg] sfo{df cfufdL lqmofsnfkx¿
s]lGb|t x'g'kg]{ b]lvPsf] 5 .
cem} klg ljBfno pd]/ ;d"xsf ;Dk"0f{ afnaflnsfnfO{ ljBfnodf Nofpg
g;lsPsf], lzIffdf ;dfg kx'Fr gk'u]sf] / *&=% k|ltzt dfq} ;fIf/tf b/ -!%–@$
pd]/ ;d'x_ /x]sf]n] /rgfTds pkfox¿sf] k|of]u u/]/ k|fylds lzIffdf ljBfyL{
l6sfpg], ul/a cleefjsx¿nfO{ cfly{s ;'/Iff ;'lglZrt ug]{ / ljBfno aflx/
/x]sf afnaflnsfnfO{ lzIffsf] d"nwf/df Nofpg cfjZos sfo{qmdx¿ Nofpg'kg]{
15
b]lvPsf] 5 .
k|fylds tyf dfWolds txdf n}+lus ;dfgtf sfod /fVg / ;fIf/tf b/ a9fpg
5fqfnfO{ k|f]T;fxg lbg], cfd ;fIf/tf sfo{qmdx¿ rnfpg], dlxnfnfO{ /f]huf/L
s]lGb|t cj;/ ;[hgf ug]{, n}+lus lx+;fk|lt z"Go ;xgzLntfsf sfo{qmd sfof{Gjog
ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 . afn tyf dft[ :jf:Yo k|flKtsf] lbzfdf clt ul/a / lk5l8Psf]
;d'bfodf a9L Wofg lbg'kg]{ b]lvPsf] 5 . P8\;, cf}nf], Ifo/f]uh:tf /f]ux¿sf]
k|fb'ef{j x'g glbg / /f]syfd ug{ kof{Kt hgr]tgfd"ns sfo{qmd;lxtsf gofF
uGtJo to ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 . a9\bf] hg;+Vofsf nflu rflxg] lbuf] tyf lskmfotL
pmhf{ kl/k"lt{sf nflu o; If]qdf kof{Kt nufgLsf] cfjZostf b]lvPsf] 5 . g]kfnL
pTkfbgx¿sf] ef/tLo / ;d'b|kf/sf ahf/df kx'Fr k'¥ofpg], hnjfo'
kl/jt{g;DaGwL k|of;sf nflu tyf d'n'ssf k|fs[lts ;fwgsf] s'zn pkof]usf
nflu cGt/f{li6«o cfly{s tyf k|fljlws ;xfotf cfslif{t ug]{ u/L k|of; cl3
a9fpg'kg]{ b]lvPsf] 5 . ;g\ @)!% kl5sf] sfo{;"rLsf nflu ;'emfOPsf cf7
ljifox¿df ;'zf;g, lje]bsf] ;Daf]wg, Jojl:yt zx/Ls/0f, >d :yfgfGt/0f /
ljk|]if0fsf] pkof]u, pTkfbgzLn /f]huf/L, n}+lus lx+;fk|ltsf] z"Go ;xgzLntf,
u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfdf ;a}sf] kx'Fr / hnjfo' kl/jt{g;+usf] cg's"ngsf
If]qx¿df ljz]if k|of; x'g'kg]{ b]lvPsf] 5 .
tflnsf !=# M ;x;|fAbL ljsf; nIo tyf ljsf;sf cGo ;"rsx¿
;g @)!%
sf]
jif{ pknlAwsf]
qm=;+= ;"rsx¿ ;x;|fAbL ;|f]t
-;g\_ l:ylt ljsf;
nIo
! @)!! @^=%) s]Gb|Lo tYofª\s
hg;ª\Vofsf]] cfsf/ ljefu
-bz nfvdf_ -s]=t=lj=_
@ cf};t hg;ª\Vof j[l4 b/ @)!! !=#% -s]=t=lj=_
-k|ltztdf_
# @)!! ^*=* g]kfn
ck]lIft cf};t cfo'
dfgjljsf;
-jif{_
k|ltj]bg, @)!$
$ k|ltJolQm s'n /fli6«o @)!@÷!# &!# -s]=t=lj=_
cfo -cd]l/sL 8n/df_
% s'n ufx{:y pTkfbg j[l4 @)!@÷!# #=$^ -s]=t=lj=_
b/ -cfwf/e"t d"Nodf_
-k|ltzt_
^ d'b|f:kmLlt j[l4 b/ @)!@÷!# (=( -s]=t=lj=_
-k|ltzt_
& @)!! )=$^ ;+o'Qm
dfgj ljsf; ;"rsfª\s
/fi6«;ª\3Lo
-dfg_
ljsf; sfo{qmd,
16
;g @)!%
sf]
jif{ pknlAwsf]
qm=;+= ;"rsx¿ ;x;|fAbL ;|f]t
-;g\_ l:ylt ljsf;
nIo
* /fli6«o ul/aLsf] /]vfd'lg @)!@÷!# @#=* @! -s]=t=lj=_
/x]sf hg;ª\Vof -
k|ltzt_
( kfFr jif{d'lgsf sd tf}n @)!! @( @( g]kfn hg;ª\Vof
ePsf afnaflnsfx¿sf] tyf :jf:Yo
;ª\Vof k|ltzt ;j]{If0f, @)!!
!) ;fIf/tf b/ -!%–@$ jif{ @)!@÷!# *&=% !)) lzIff dGqfno
pd]/ ;d"x_ -k|ltzt_
!! k||fylds lzIffdf v'b egf{ @)!@÷!# (%=# !)) lzIff dGqfno,
b/ -k|ltzt_ @)!@÷!#
!@ kfFr jif{d'lgsf aRrfsf] @)!! %$ %$ g]kfn hg;ª\Vof
d[To' b/ -k|ltxhf/ tyf :jf:Yo
hLljt hGddf_ ;j]{If0f, @)!!
!# @))^ @*! !#$ g]kfn hg;+Vof
dft[d[To' b/
tyf :jf:Yo
-k|ltnfv hLljt hGddf_
;j]{If0f, @))^
!$ !%–$( jif{ pd]/ ;d"xdf @)!! )=# )=# /fli6«o P8\; tyf
Pr=cfO{=eL= ;ª\qmldt of}g/f]u s]Gb|,
/f]uL @)!@
-k|ltzt_
!% d'Vo pmhf{ ;|f]tsf] ¿kdf @)!! ^$ -s]=t=lj=_
bfp/f k|of]u ug]{
JolQmx¿sf] cg'kft
-k|ltzt_
!^ jgn] 9fs]sf] If]q @)!@÷!# #(=^ 40 jg tyf e';+/If0f
-k|ltzt_ dGqfno
!& u|fdL0f tyf zx/L b''a} @)!@÷!# *@=* &# -s]=t=lj=_
If]qdf ;'/lIft kfgLsf]
;|f]tdf lbuf] ¿kdf kx'Fr
x'g] hg;ª\Vofsf] cg'kft
-k|ltzt_
!* u|fdL0f tyf zx/L b''j} @)!@÷!# ^@ %# -s]=t=lj=_
If]qdf ;'/lIft ;/;kmfO
-zf}rfno_ df lbuf] ¿kdf
kx'Fr x'g] hg;ª\Vofsf]
cg'kft -k|ltzt_
17
!=$ ljsf; k|lqmofdf ljBdfg r'gf}tL tyf cj;/x¿
ljutsf of]hgfx¿sf] sfof{Gjogsf] kmn:j¿k cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;df
;sf/fTds kl/jt{gx¿ cfPsf 5g\ . tyflk, hgck]Iff Pj+ ;/sf/n] cGt/f{li6«o
;d'bfodf u/]sf k|ltj4tfx¿ cg'¿k ;jf{lË0f ljsf;df ck]lIft pknlAw cem}
xfl;n x'g ;ls/x]sf] 5}g . o; k[i7e"lddf xfd|f ljsf; k|of;x¿nfO{ gofF ult
lbg'kg]{ cfjZostf 5 . o;sf k|d'v r'gf}tLx¿ / ;Defljt cj;/x¿ b]xfo cg';f/
5g\ .
ljsf; k|lqmofsf ljBdfg r'gf}tL
clt sd ljsl;t b]zaf6 ljsf;zLn b]zdf :t/f]Ggltsf nflu pRr / lbuf]
cfly{s j[l4 xfl;n ug'{ .
/fhgLlts l:y/tf / ljsf;d'vL /fhgLlts ;+:sf/, Joj;flos sd{rf/LtGq /
;xof]uL ;dfhsf] ;[hgf ug'{ .
k|fKt pknlAwsf] Goflos k'glj{t/0fsf] ;'lglZrt ug'{ .
;LdfGts[t ;d"x / ef}uf]lns If]qsf] ;dGoflos ljsf; ug'{ .
hgck]Iff Pj+ cfjZostfx¿ kl/k"lt{ ug{ /fHon] k|efjsf/L ;'zf;gsf] k|Tofe"lt
ug'{ .
ljs]Gb|Ls/0f tyf lgIf]k0fsf sfo{nfO{ cu|ult lbnfO{ d'n'ssf] zf;g Joj:yfdf
hgtfsf] ;xeflutf k|j4{g ug{', :yfgLo:t/sf] ;]jf k|efjsf/L agfpg' /
nf]stGqsf] hgfwf/b]lv g} ;+:yfut ljsf; ug'{ .
bIf hgzlQm ljsf; tyf /f]huf/Lsf cj;/df Jofks j[l4 ug'{ .
pTkfbgzLn If]qdf nufgL clej[l4 tyf k"FhL / >dsf] pTkfbsTjdf j[l4 ug'{ .
u'0f:tl/o k"jf{wf/ lgdf{0f / Joj:yfkgsf nflu ;|f]t Joj:yfkg, Ifdtf clej[l4
/ ;dGjo sfod ug'{ .
vfg]kfgL / ljB't ;+s6sf] ;d:of ;dfwfg ug'{ .
ljBdfg cj;/
d'n'ssf] ;Gt'lnt ljsf;sf nflu hgtfdf gofF pT;fx / hfu/0f pTkGg x'g' .
:jb]zL tyf ljb]zL nufgLsf nflu cg's"n jftfj/0f ;[hgf x'g' .
hg;f+lVos ;+/rgfdf ;lqmo hgzlQmsf] lx:;f a9]sf] ;Gbe{df b]z ljsf;sf
nflu cfjZos dfgj k"FhL pknAw b]lvg' .
18
b]zsf] e"–w/ftnLo agf]6 Pj+ xfjfkfgLsf] sf/0fn] ;f+:s[lts, h}ljs Pj+
kof{j/0fLo ljljwtf k|r'/ dfqfdf /xg' .
l5d]sL b]zx¿df ePsf] pRr cfly{s j[l4 b/af6 b]zsf] ko{6g, Jofkf/ /
nufgLsf If]qdf kmfObf lng ;Sg] cj:yf /xg' .
g]kfnsf] ckf/ k|fs[lts ;Dkbfx¿sf] pkof]u u/L ljsf; lgdf{0f tyf
cfocfh{gsf nflu nufgLsf ;Defjgfx¿ a9\g' .
a;]{gL lelqg] ljk|]if0f /sdnfO{ nufgL ug{ ;Sg] cj:yf /xg'sf ;fy} ljb]zdf
uP/ cfh{g u/]sf] bIftfnfO{ pTkfbgzLn If]qdf nufgL ug]{ ;Defjgf x'g' .
u}/cfjf;Lo g]kfnLx¿ ;d]tnfO{ /fi6«sf] ljsf;df kl/rfng ug]{ ;Defjgf
a9\g' .
g]kfnsf] ljsf; k|of;df ljsf; ;fem]bf/sf] lg/Gt/ ;xof]u / ;b\efj /xg' .
19
kl/R5]b M @
t]x|f}+ of]hgf -cfly{s jif{ @)&)÷&!–@)&@÷&#_
@=! k[i7e"ld
g]kfn cem} klg cltsd ljsl;t /fi6«sf] ¿kdf /x]sf] 5 eg] /fhgLlts k|lta4tf
;lxt ljsf; sfo{df yk k|efjsfl/tf NofOPdf o;nfO{ clt sd ljsl;t /fi6«af6
dWod cfo ePsf] ljsf;zLn /fi6«x¿sf] ;"rLdf :t/f]Gglt ug{ ;lsg] ;Defjgf
5 . ;fy} ;x;|fAbL ljsf; nIo tyf blIf0f Pl;of If]qLo ;xof]u ;+u7g (SAARC)
sf ljsf; nIox¿ xfl;n ug]{, lbuf] ljsf;, dfgj clwsf/ Pj+ hnjfo'
kl/jt{gnufot cGt/f{li6«o tyf If]qLo :t/df k|lta4tf hgfOPsf cGo
ljifox¿nfO{ ;d]t ;Daf]wg u/L xl/t cy{tGqnfO{ k|j4{g ub}{ ul/aL Go"gLs/0f
ug]t{ k{m of] of]hgfnfO{ s]lGb|t ul/Psf] 5 .
@=# p2]Zo
b]zdf JofKt cfly{s tyf dfgjLo ul/aL 36fO{ cfdhgtfsf] hLjg:t/df k|ToIf
kl/jt{gsf] cg'e"lt lbnfpg] .
@=$ nIo
of]hgfsf] k|d'v nIo ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;ª\Vof !* k|ltztdf emfg]{ /x]sf]
5 . cGo nIo b]xfoadf]lhd lgwf{/0f ul/Psf] 5 M
tflnsf @=! M nIox¿
cfly{s jif{ t]x|f}+
qm=;+= ;"rs @)^(÷&) sf] of]hgfsf]
l:ylt nIo
! jflif{s cf};t cfly{s j[l4 b/ -k|ltzt_ #=% ^=)
@ s[lif If]qsf] jflif{s cf};t j[l4 b/ -k|ltzt_ !=! $=%
# u}/s[[lif If]qsf] jflif{s cf};t j[l4 b/ -k|ltzt_ $=^ ^=&
$ jflif{s cf};t /f]huf/L j[l4 b/ -k|ltzt_ @=( #=@
% ck]lIft cfo' -jif{_ ^*=* &!=)
^ ;fIf/tf b/ -!%—@$ jif{_ *&=% ()=)
& hg;ª\Vof j[l4 b/ -k|ltzt_ !=#% !=#%
* dft[ d[To' b/ -k|lt nfv_ @*! !#$
( vfg]kfgL ;]jf k'u]sf] hg;ª\Vofsf] -k|ltzt_ *% (^=@%
!) ;/;kmfO ;'ljwf k'u]sf] hg;ª\Vofsf] -k|ltzt_ ^@ ()=%
20
cfly{s jif{ t]x|f}+
qm=;+= ;"rs @)^(÷&) sf] of]hgfsf]
l:ylt nIo
!! k|fylds tx -sIff ! -%_ df v'b egf{ b/ -k|ltzt_ (%=# !))
!@ ;8s oftfoft hf]l8Psf] lhNnf ;b/d'sfd -;ª\Vof_ &# &%
!# 6]lnkmf]g, df]afOn;d]t -k|lt;o 3gTjdf_ &!=% !))
ljB' t pTkfbg -hl8t Ifdtf_ -d] u fjf6_
!$ &%* !$@^
!% ljB'tdf kx'Fr k|fKt hg;ª\Vof -k|ltzt_ ^&=# *&
!^ l;+rfO -x]S6/_ !#,!!,))) !$,*&,@&%
!& jg hª\unn] 9fs]sf] If]q -k|ltzt_ #(=^ $)
!* ;8s oftfoftsf] s"n nDjfO -ls=ld=_ @%,!## @*,!##
x'Dnf lhNnf ;b/d'sfdsf] xsdf rLgsf] :jzfl;t If]q ltAat tk{mjf6 hf]l8g] .
hnljB'taf6 &)% d]ufjf6, tfkLoaf6 %# d]ufjf6 u/L hDdf &%* d]ufjf6 /fli6«o k|;f/0f
nfOgdf hf]l8Psf], j}slNks pmhf{tk{msf] #% d]ufjf6 /fli6«o k|;f/0f nfOgdf ghf]l8Psf] .
;g\ @)!! sf] l:ylt .
clt sd ljsl;t d'n'saf6 ljsf;zLn d'n'sdf :t/f]Ggltsf nflu ;+o'Qm /fi6«
;+3n] k|lt JolQm cf};t s'n /fli6«o cfo, dfgj ;DkQL ;"rs (HAI) / cfly{s
hf]lvd ;"rs (EVI) u/L # dfkb08x¿ / ltgsf] ;Ldf ;d]t lgwf{/0f u/]sf] 5 .
ljsf;zLn /fi6«df :t/f]Gglt x'gsf nflu # dWo] Go"gtd @ dfkb08sf] lgwf{l/t
;Ldf kf/ ug'{ cfjZos 5 . plNnlvt dfkb08x¿ dWo] of]hgf cjlwdf k|ltJolQm
s'n /fli6«o cfo -cd]l/sL 8n/df_ &!# af6 ()@ / cfly{s hf]lvd ;"rs @&=*%
af6 @^=(% k'Ug] cg'dfg ul/Psf] 5 .
@=% /0fgLlt
pko'{Qm p2]Zo / nIo xfl;n ug{ b]xfosf /0fgLltx¿ ckgfOPsf 5g\ M
!= ljsf; k|lqmofdf lghL, ;/sf/L / ;xsf/L If]qsf] of]ubfg clej[l4 u/L
;dfj]zL, km/flsnf] / lbuf] cfly{s j[[l4 ug{] M d'n'ssf] ljsf;df ;j} If]qsf]
;qmLo ;xeflutf / of]ubfg cfjZos x'G5 . o; of]hgf cjlwdf ljsf;
k|lqmofnfO{ kmnbfoL jgfpg ;/sf/L, lghL / ;xsf/L ltgj6} If]qsf] Ifdtfsf]
pkof]u ug{ ;xlhsf/0f, ;dGjo / ;xsfo{sf] gLlt lnOPsf]5 . o;} u/L
ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf hgtfsf] hLjg:t/ p7fpgsf] nflu o; of]hgfdf
cy{tGqsf ;j} If]qdf ;/sf/L, lghL / ;xsf/L If]qsf] ;fem]bf/Ldf
pTkfbgzLn /f]huf/L ;[hgf ug]{ sfo{nfO{ hf]8 lbOg]5 . cfly{s ljsf;sf
k|ltkmndf ;j}sf] kx'Fr j9fpg'sf ;fy} ;j}n] cfly{s j[l4df of]ubfg lbg ;Sg]
jftfj/0f ;[hgf ug{ Ifdtf ljsf;, kx'Fr, cj;/df j[l4 / ;'/If0fsf] Joj:yf
u/L cfly{s j[l4 b/nfO{ ;dfj]zL, km/flsnf] / lbuf] agfOg]5 .
@= ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; ug]{ M efjL ;+3Lo:j¿ksf] ljs]lGb|t zf;g Joj:yf
;d]tnfO{ Wofgdf /fvL ;+efljt k|b]zx¿sf] cfly{s Ifdtf j[l4 ug]{ jftfj/0f
21
;[hgf u/L cGt/ If]qLo ;Gt'ngsf] clej[l4 ug{ ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf;
ul/g]5 . o; ;Gbe{df 7"nf hnljB't, ;8s tyf l;rfO{ cfof]hgfx¿sf]
lgdf{0fsf ;fy} :yfgLo hgtfsf] klxrfg / ;xeflutfdf cfwfl/t demf}nf tyf
;—;fgf cfof]hgfx¿ lgdf{0f ug{ hf]8 lbO{g]5 . ;fy} ko{6g k"jf{wf/sf] ljsf;
/ ;"rgf tyf ;~rf/ Pj+ ;"rgf k|ljlwsf] Jofks lj:tf/ u/L pTkfbgzLn
/f]huf/L ;[hgf ug{ hf]8 lbO{g]5 . s]Gb|Lo tyf :yfgLo k"jf{wf/ lgdf{0fdf
u'0f:t/ sfod ug{ 5'6\6f5'6\6} k4ltsf] ljsf; u/L k"jf{wf/nfO{ cfly{s
ljsf;sf] d]?b08sf] ¿kdf lnOg]5 .
#= ;fdflhs ;]jfsf If]qx¿df kx'Fr, pkof]u / u'0f:t/ clej[l4 ug]{ M u'0f:t/Lo
lzIff, :jf:Yo, vfg]kfgL / ;/;kmfO h:tf ;fdflhs ;]jfsf If]qx¿df ;j}sf]
kx'Fr Pj+ pkof]u clej[l4 ug{ hf]8 lbOg]5 . oL If]qaf6 k|bfg ul/g] ;]jfnfO{
k|efjsf/L agfpg o:tf ;]jfsf] ;~rfng tyf Joj:yfkgdf :yfgLo lgsfo,
lghL If]q tyf ;xsf/L If]q / u}/ ;/sf/L If]qx¿ aLr ;xsfo{sf] Joj:yf
ldnfO{g]5 .
$= ;fj{hlgs tyf cGo If]qx¿df ;'zf;g clej[l4 ug{] M sfg'gL /fHosf] d"No /
dfGotfnfO{ ;+:yfut ug{ /fHo ;+oGqsf ;j} If]qdf ;xeflutf, kf/blz{tf,
hjfkmb]lxtf / e|i6frf/df z"Go ;xgzLntfsf] cj:yf ;[hgf u/L ;fj{hlgs
tyf cGo If]qx¿df ;'zf;g clej[l4 ul/g]5 . o;sf nflu lghL If]q, gful/s
;dfh÷u}/ ;/sf/L If]qx¿nfO{ ljsf;sf ;fem]bf/sf] ¿kdf pkof]u u/L
;'zf;gsf] dfWodjf6 cfly{s tyf ;fdflhs ;]jf k|jfxdf ;a} g]kfnLx¿sf]
kx'Fr a9fOg]5 .
%= nlIft ju{, If]q / ;d"xsf] cfly{s / ;fdflhs ;zQmLs/0fdf clej[l4 ug]{ M
;dfhdf k5fl8 k/]sf dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt, dw];L, d'l:nd,
c;xfo, ckfËtf ePsf JolQm, clt ul/a JolQm tyf ;d"x Pj+ ljs6 ef}uf]lns
If]q;d]tnfO{ Wofgdf /fvL oL nlIft ju{, If]q / ;d"xsf] cfly{s / ;fdflhs
;zQmLs/0fdf clej[l4 ug{ :ki6 gLlt, ;+:yfut ;+/rgf tyf sfo{qmd
sfof{Gjog ul/g]5 . ;dfj]zL ljsf; cjwf/0ffcg'¿k ;j} nlIft ju{ /
If]qx¿n] ljsf;sf k|ltkmn ljt/0fdf ;xefuL x'g] / cfly{s ljsf; k|ls|ofdf
of]ubfg lbg] jftfj/0fsf] ;[hgf ul/g]5 .
^= hnjfo' kl/jt{g;Fu cg's"lnt x'g]u/L ljsf; sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ M hnjfo'
kl/jt{gjf6 xfn b]lvPsf ;d:of / eljiodf cfpg ;Sg] gsf/fTds k|efj
;d]tnfO{ Wofgdf /fvL hnjfo' kl/jt{g;Fu cg's"lnt x'g] u/L ljsf;
sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{' ckl/xfo{ ePsf] 5 . hnjfo' kl/jt{g;DaGwL
hgr]tgf clej[l4 ug'{sf ;fy} hnjfo' kl/jt{gsf ;d:ofsf] Go"gLs/0fsf
pkfox¿sf] dfkm{t\ kg{ ;Sg] k|lts"n k|efjnfO{ ;Djf]wg ug]{ u/L
jftfj/0fLo Joj:yfkgsf cjwf/0ffnfO{ ljs]Gb|Ls[t sfo{qmdx¿ dfkm{t\ :yfgLo
:t/;Dd k'¥ofpg] Joj:yf ul/g]5 . ;/sf/L tyf u}/;/sf/L lgsfox¿aLr
22
;dGjo sfod u/L k|fs[lts ;|f]t Pj+ ;fwgsf] ljj]szLn k|of]uåf/f lbuf]
ljsf; xfl;n ug{'sf ;fy} hnjfo' kl/jt{gaf6 l;lh{t k|lts"n k|efjx¿nfO{
Go"gLs/0f Pj+ cg's"lnt agfpFb} nlug]5 .
@=^ k|fyldstf
o; of]hgfn] b]xfoadf]lhd k|fyldstfsf] If]q tf]s]sf] 5 M
hnljB't tyf cGo pmhf{ ljsf; .
s[lif If]qsf] pTkfbsTj j[l4, ljljwLs/0f / Jofj;foLs/0f .
ko{6g, pBf]u / Jofkf/ If]qsf] ljsf; .
cfwf/e"t lzIff tyf :jf:Yo, vfg]kfgL tyf ;/;kmfO If]qsf] ljsf; .
;'zf;g k|j4{g .
;8s tyf cGo ef}lts k"jf{wf/ ljsf; .
k|fs[lts ;|f]t / jftfj/0f ;+/If0f .
plNnlvt k|fyldstfx¿sf] cg';/0fn] of]hgfsf] p2]Zo xfl;n ug{ ;3fp k'Ug]5 .
23
cf}Bf]lus jftfj/0fdf ;'wf/ Nofpg gofF cf}Bf]lus Joj;fo P]g nufot
cfjZos gLltut / k|lqmofut ;'wf/ ul/g]5 . cf}Bf]lus Pj+ Jofj;flos
k"jf{wf/sf] ljsf;, n3', ;fgf, 3/]n' tyf demf}nf pBf]ux¿sf] lj:tf/ / k|j4{g,
cf}Bf]lus zflGtsf] k|Tofe"lt / vlghhGo pBf]udf ljz]if Wofg k'¥ofO{ ljBdfg
pBf]ux¿df jf:tljs Ifdtfsf] k"0f{ pkof]u ug]{ jftfj/0fsf] ;[hgf ul/g]5 .
lghL If]qsf] ;+nUgtfdf ;d]t s]xL ljB't cfof]hgfx¿sf] lgdf{0f ;DkGg x'g] /
;/sf/L nufot cGo ;|f]taf6 k|fKt x'g] pmhf{af6 ljB't\ If]qsf] j[l4 b/ jflif{s
cf};t *=@ k|ltzt x'g] nIo /flvPsf]] 5 . lgdf{0ftk{m gofF / /fli6«o dxTTjsf
k"jf{wf/x¿sf] lgdf{0f tyf lj:tf/ x'g] ;a} lhNnf ;b/d'sfddf ;8s k'Ug],
/fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx¿df nufgL j[l4 x'g] / ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0fdf
lghL If]qsf] ;+nUgtf cem clej[l4 x'g] cg'dfgsf cfwf/df of]hgf cjlwdf
ljB't pTkfbgtk{m jflif{s cf};t j[l4 b/ %=% k|ltzt x'g] cg'dfg ul/Psf]] 5 .
ko{6gsf gofF :ynx¿ Pj+ ;]jfsf] ljsf; ul/g'sf] ;fy} ko{6g ljsf;sf
;+/rgfTds afwf x6fpg gLltut Pj+ ;+:yfut ;'wf/af6 o; If]qsf] jflif{s
cf};t j[l4 b/ *=^ k|ltzt x'g] nIo /flvPsf]] 5 .
oftfoft, e08f/0f tyf ;~rf/ If]qdf ;/sf/L If]qaf6 pRr nufgL ul/g] /
gLltut ;'wf/af6 lghL If]qsf] klg nufgL clej[l4 x'g] ck]Iff ul/P cg';f/
o; If]qsf] j[l4 b/ jflif{s cf};t *=$ k|ltzt x'g] nIo /flvPsf]] 5 .
nufgLsf] jftfj/0fdf ;'wf/ cfpg] / ljk|]if0fdf j[l4 x'g] ePsf]n] ljQLo If]q
cGtu{t ljQLo dWo:ytftk{msf] j[l4 b/ ^=@ k|ltzt x'g] cg'dfg 5 .
3/hUuf sf/f]af/df ;'wf/ cfO{ 3/hUuftk{m ^=& k|ltztn] j[l4 x'g] nIo
/flvPsf]] 5 . lzIff If]qdf ;/sf/L / lghL If]qsf] nufgL clej[l4 x'g] / :jf:Yo
If]qdf ;d]t nufgL clej[l4 ug{ hf]8 lbOg] ePsf]n] oL If]qx¿df qmdzM *=@
k|ltzt / &=& k|ltztn] pRr j[l4 x'g] ck]Iff /flvPsf] 5 . k|zf;lgs
If]qtk{msf] j[l4 %=( k|ltzt x'g] cg'dfg ul/Psf] 5 eg] cGo ;fd'bflos If]qdf
;/sf/ / lghL If]qsf] nufgL lj:tf/sf sf/0f o; If]qsf] j[l4 b/ (=% k|ltzt
x'g] nIo /flvPsf]] 5 .
24
tflnsf @=@ M t]x|f}+ of]hgfsf] s'n ufx{:y pTkfbg tyf If]qut d"No clej[l4 nIo
-@)^(÷&) sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cf};t cfwf/ jif{
If]qx¿ j[l4 @)&)÷&! @)&!÷&@ @)&@÷&#
@)^(÷&)
b/
! s[lif $=% 53,451.5 55,749.9 58,258.7 61,055.1
!=! s[lif tyf jg 4.5 52,786.9 55,056.7 57,534.3 60,295.9
!=@ dT:okfng 4.5 664.6 693.2 724.4 759.1
@= u}/s[lif 6.7 104,354.2 110,691.3 118,126.3 126,778.4
@=! pBf]u 5.4 23,927.5 25,091.0 26,424.9 27,995.3
@=!=! vfgL tyf 4.7 961.6 1,002.9 1,049.1 1,102.6
pTvgg
@=!=@ pTkfbgd"ns 4.7 10,031.2 10,462.5 10,943.8 11,502.0
pBf]u
@=!=# ljB't, Uof; 8.2 2,036.8 2,193.6 2,371.3 2,582.4
tyf kfgL
@=!=$ lgdf{0f 5.5 10,897.9 11,431.9 12,060.7 12,808.4
@=@ ;]jf 80,426.7 85,600.3 91,701.4 98,783.1
@=@=! yf]s tyf v'b|f 5.6 22,874.7 23,904.1 25,242.7 26,959.2
Jofkf/
@=@=@ xf]6]n tyf 8.6 2,988.6 3,236.7 3,518.2 3,831.4
/]:6'/G] 6
@=@=# oftfoft, 8.4 14,053.7 15,163.9 16,437.7 17,884.2
e08f/0f /
;~rf/
@=@=$ ljQLo 6.2 6,218.3 6,572.7 6,973.7 7,440.9
dWo:ytf
@=@=% 3/ hUuf, 6.7 13,858.7 14,690.2 15,689.2 16,818.8
axfn tyf
Jofkfl/s
lqmofsnfk
@=@=^ ;fdfGo k|zf;g 5.9 3,223.6 3,400.9 3,601.6 3,824.8
tyf /Iff
@=@=& lzIff 8.2 9,173.6 9,889.1 10,709.9 11,620.3
@=@=* :jf:Yo tyf 7.7 2,232.7 2,400.2 2,589.8 2,791.8
;fdflhs sfo{
@=@=( cGo 9.5 5,802.8 6,342.5 6,938.7 7,611.7
;fd'bflos,
;fdflhs
JolQmut
;]jfsf
lqmofsnfk
25
-@)^(÷&) sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cf};t cfwf/ jif{
If]qx¿ j[l4 @)&)÷&! @)&!÷&@ @)&@÷&#
@)^(÷&)
b/
s'n d"No clej[l4 6 157,805.7 166,441.2 176,384.9 187,833.5
ljQLo dWo:ytf ;]jf 8.2 5,520.5 5,962.1 6,457.0 6,999.4
ck|ToIf¿kdf
s"n ufx{:y pTkfbg 5.9 152,285.2 160,479.1 169,927.9 180,834.1
-cfwf/e"t d"Nodf_
j:t'df cg'bfg 11.1 16,979.0 18,846.7 20,957.5 23,158.1
s'n ufx{:y pTkfbg 6.4 169,264.2 179,325.8 190,885.4 203,992.2
-pTkfbssf] d"Nodf_
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
26
cg';Gwfg, k|ljlw k|;f/, u|fdL0f ljB'tLs/0f / ahf/ ;+oGqsf] ljsf;df hf]8
lbOg]5 .
*= ljsf; sfo{qmd tyf lbuf] cfly{s ljsf; x'g] jftfj/0f tof/ ug{sf nflu
hg;d'bfonfO{ kl/jt{gsf] cg'e"lt x'g] tyf pknAw ;DefJo ;|f]tsf] clwstd
kl/rfng x'g ;Sg] If]qx¿df nufgL a9fOg]5 .
(= ul/a tyf ;LdfGt ;d"xsf] cfo j[l4 x'g] tyf ;zQmLs/0f ug]{ sfo{qmd tyf
/0fgLltnfO{ hf]8 lbO{ ul/aL Go"gLs/0fdf 7f]; of]ubfg k'¥ofOg]5 .
!)= lk5l8Psf ef}uf]lns If]q, dlxnf, cflbjf;L hghflt, dw];L ;d'bfo, ckfÍtf
ePsf JolQm, Ho]i7 gful/s tyf Psn dlxnfnfO{ ljsf;sf] k|lqmof÷k|ltkmndf
;xefuL u/fpg hf]8 lbOg]5 .
!!= :yfgLo :t/df hg;d'bfon] klxrfg / ;~rfng u/]sf cfly{s lqmofsnfksf]
clej[l4 cfof]hgfx¿df ljQLo hf]lvd Go"gLs/0fdf hf]8 lbb} /f]huf/L lj:tf/
tyf :yfgLo ;|f]t ;fwgsf] kl/rfng ug{ ljz]if hf]8 lbOg]5 .
@=&=# k"FhL nufgL tyf ;LdfGt k"FhL pTkfbg cg'kft
of]hgf cjlwdf nufgLsf] jftfj/0fdf ;'wf/ cfpg] eP tfklg 5f]6f] cjlwdf
;LdfGt k"FhL pTkfbg cg'kftdf vf; kl/jt{g gx'g] ck]Iff /x]sf] 5 tfklg o;
cjlwdf ;LdfGt k"FhL pTkfbg cg'kft $=( x'g] cg'dfg ul/Psf] 5 . o; cfwf/df
of]hgf cjlwdf k|If]lkt cfly{s j[l4 b/ xfl;n ug{ @)^(÷&) sf] l:y/ d"Nodf s'n
l:y/ k"FhL nufgL ¿= !$ va{ &! ca{ %& s/f]8 x'g] cg'dfg ul/Psf] 5 o;dWo]
;/sf/L If]qjf6 s'n l:y/ k"FhL lgdf{0f ¿=$ va{ ^$ ca{ ! s/f]8 x'g]5 eg]
lghLaf6 ¿= !) va{ )& ca{ %^ s/f]8 x'g] k|If]k0f ul/Psf] 5 .
tflnsf @=# M k"FhL nufgLsf] nIo
-@)^(÷&) sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cg'dflgt
;LdfGt ;fj{hlgs lghL of]hgf cjlwsf] hDdf
nufgLsf
qm=;+= k"FhL
If]qx¿
pTkfbg /sd k|ltzt /sd k|ltzt /sd k|ltzt
cg'kft
!= s[lif 7,017.3 15.1 15,793.4 15.7 22,810.7 15.5
!=! s[lif tyf jg 3 6,930.1 14.9 15,597.0 15.5 22,527.1 15.3
!=@ dT:okfng 3 87.3 0.2 196.4 0.2 283.6 0.2
@= u}/s[lif 39,383.7 84.9 84,962.4 84.3 124,346.0 84.5
@=! pBf]u 7,191.6 15.5 16,690.5 16.6 23,882.2 16.2
@=!=! vfgL tyf 5 24.8 0.1 680.1 0.7 704.9 0.5
pTvgg
@=!=@ pTkfbgd"ns 5 259.2 0.6 7,094.6 7.0 7,353.8 5.0
pBf]u
27
-@)^(÷&) sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cg'dflgt
;LdfGt ;fj{hlgs lghL of]hgf cjlwsf] hDdf
nufgLsf
qm=;+= k"FhL
If]qx¿
pTkfbg /sd k|ltzt /sd k|ltzt /sd k|ltzt
cg'kft
@=!=# ljB't, Uof; 22 6,907.6 14.9 5,094.8 5.1 12,002.4 8.2
tyf kfgL
@=!=$ lgdf{0f 2 0.0 0.0 3,821.0 3.8 3,821.0 2.6
@=@= ;]jf 32,192.0 69.4 68,271.8 67.8 100,463.9 68.3
@=@=! yf]s tyf v'b|f 2.8 148.7 0.3 11,287.9 11.2 11,436.6 7.8
Jofkf/
@=@=@ xf]6]n tyf 7 565.6 1.2 5,333.7 5.3 5,899.4 4.0
/]:6'/]G6
@=@=# oftfoft, 8.7 10,222.4 22.0 23,103.2 22.9 33,325.6 22.6
e08f/0f /
;~rf/
@=@=$ ljQLo 5.5 935.2 2.0 5,789.2 5.7 6,724.4 4.6
dWo:ytf
@=@=% 3/ hUuf, 5.5 0.0 0.0 16,280.4 16.2 16,280.4 11.1
axfn tyf
Jofkfl/s
lqmofsnfk
@=@=^ ;fdfGo 4 2,405.0 5.2 0.0 0.0 2,405.0 1.6
k|zf;g tyf
/Iff
@=@=& lzIff 3.5 4,734.9 10.2 3,828.5 3.8 8,563.4 5.8
@=@=* :jf:Yo tyf 8.9 3,975.7 8.6 999.9 1.0 4,975.7 3.4
@=@=( ;fdflhs sfo{
cGo 6 9,204.4 19.8 1,649.0 1.6 10,853.4 7.4
;fd'bflos,
;fdflhs
JolQmut
;]jfsf
lqmofsnfk
s'n d"No clej[l4 4.9 46,401.0 100.0 100,755.8 100.0 147,156.8 100.0
28
vr{ s'n ufx{:y pTkfbgsf] !*=^ k|ltztdf /xg] cg'dfg 5 . k"FhLut vr{tk{m
of]hgf cjlwdf ¿= # va{ @(ca{ (* s/f]8 x'g] k|If]k0f ul/Psf] 5 . cfly{s jif{
@)^(÷&) df k"FhLut vr{ s'n ufx{:y pTkfbgsf] #=( k|ltzt /x]sf]df o;nfO{
j[l4 u/L of]hgf cjlwdf ^=$ k|ltzt k'¥ofpg] nIo lnOPsf] 5 .
j}b]lzs ;xfotftk{m of]hgf cjlwdf cfly{s jif{ @)^(÷&) sf] l:y/ d"Nodf s'n
¿= # va{ $! ca{ %( s/f]8 kl/rfng ul/g] cg'dfg /x]sf] 5 . o; dWo] j}b]lzs
cg'bfg tk{m ¿= ! va{ *( ca{ $^ s/f]8 / j}b]lzs C0f tk{m ¿= ! va{ %@ ca{
!# s/f]8 kl/rfng ul/g] cg'dfg 5 . s'n ufx{:y pTkfbgsf] cg'kftdf cfly{s jif{
@)^(÷&) df s'n j}b]lzs ;xfotfsf] cg'kft $=# af6 of]hgfsf] clGtd jif{df %=(
k'Ug] cg'dfg /x]sf] 5 .
cfly{s jif{ @)^(÷&) df cfGtl/s C0f s'n ufx{:y pTkfbgsf] @=@# k|ltzt /xg]
cg'dfg /x]sf]df of]hgfsf] clGtd jif{df @=@% k|ltzt /xg] cg'dfg ul/Psf] 5 .
o; of]hgfdf ;dli6ut cfly{s :yfloTj sfod ug]{ u/L jh]6sf] k|If]k0f ul/Psf]
5.
29
cfwf/ jif{ @)&)÷ @)&!÷ @)&@÷ t]x|f}+ of]hgfsf] cf};t
qm=;+= ljj/0f @)^(÷ j[l4
&! &@ &# hDdf
&) k|ltzt
8 v'b ;]o/ 890.2 1121.5 1179.1 1428.5 3043.3 18.4
nufgL
– cfGtl/s 535.7 887.9 917.1 1061.2 2180.3 22.5
;]o/ nufgL
– j}b]lzs ;]o/ 354.5 233.6 262.0 367.3 863.0 9.4
nufgL
9 v'b j}b]lzs –222.1 –3003.1 –3096.3 –2979.5 –10251.1 43.9
C0f
– j}b]lzs C0f 1419.0 1962.6 2008.9 2163.2 4962.5 10.9
;fFjf e'QmfgL
– j}b]lzs C0f 1196.9 4965.7 5105.2 5142.7 15213.6 25.8
10 v'b cfGtl/s 189.7 –2343.9 –2422.9 –2521.6 –8148.3 3.1
C0f
– cfGtl/s C0f 2094.0 1729.0 1877.9 2040.7 4787.7 10.8
;fFjf e'QmfgL
– cfGtl/s 1904.3 4072.9 4300.8 4562.3 12936.0 6.3
C0f
;|f]t M cy{ dGqfno .
30
cfly{s jif{
qm= t]x|f}+ of]hgfsf] nIo
ljj/0f @)^(÷&)
;+= -@)&@÷&# df_
sf] l:ylt
$ s'n /fli6«o art 40.3 41.0
% j}b]lzs ;xfotf 2.8 5.91
– cg'bfg 2.1 3.37
– C0f 0.7 2.54
^ s'n ah]6 21.2 29.47
& s'n /fh:j 17.6 21.1
* j}b]lzs cg'bfg 2.1 3.37
( s'n vr{ 17.8 25.06
– rfn" vr{ 14.6 18.63
– k"FhLut vr{ 3.2 6.44
!) jh]6 art (-) 3f6f (+) 1.8 0.59
!! ljQLo Joj:yf 1.5 0.59
!@ v'b C0f nufgL 0.70 1.42
– cfGtl/s C0f nufgL 0.74 1.62
– cfGtl/s C0f lkmtf{ k|flKt 0.04 0.2
!# v'b ;]o/ nufgL 0.53 0.71
– cfGtl/s ;]o/ nufgL 0.32 0.52
– j}b]lzs ;]o/ nufgL 0.21 0.18
!$ v'b j}b]lzs C0f 0.13 1.47
– j}b]lzs C0f ;fFjf e'QmfgL 0.84 1.07
– j}b]lzs C0f 0.71 2.54
!% v'b cfGtl/s C0f 0.11 1.25
– cfGtl/s C0f ;fFjf e'QmfgL 1.24 1.01
– cfGtl/s C0f 1.13 2.25
;|f]t M cy{ dGqfno .
**
;fj{hlgs ;+:yfgx¿sf] nufgL;d]t hf]l8Psf] tyf of] of]hgf cjlwdf ;/sf/L nufgL lghL
If]qnfO{ k|>o k'Ug] k"jf{wf/x¿sf] ljsf;df s]lGb|t x'g] x'Fbf ;/sf/L nufgLsf] j[l4 b/ a9L
cg'dfg ul/Psf] .
@=* ljsf;df ljleGg If]qsf] e"ldsf
hg;xeflutf lagf ul/Psf] ljsf; k|of;n] ckgTj kfpg ;Sb}g . o;y{ hgtfsf]
:j:k"mt{ ;xeflutf clgjfo{ / ckl/xfo{ x'G5 . pgLx¿sf] a9\bf] OR5f cfsfª\IffnfO{
;Daf]wg ug{ ;/sf/sf] ;Lldt ;|f]t / ;fwg kof{Kt gx'g] xF'bf /fi6«sf] ;Dk"0f{
ljsf;sf] lhDd]jf/L k|fylds ¿kdf ;/sf/s} eP klg d'n'ssf] ljsf; k|of;df
lghL If]q, u}/;/sf/L If]q, :yfgLo lgsfo nufot ;fd'bflos ;+:yfx¿nfO{ ;d]t
;/sf/sf] ;fem]bf/sf] ¿kdf x]l/g' kb{5 . oL If]qx¿sf] ljsf; / logsf] e"ldsf
tyf sfd, st{Jo :ki6 x'g' h?/L 5 .
31
@=*=! ;fj{hlgs If]q
;/sf/ d'n'ssf] ljsf;sf] k|d'v ;+oGq xf] . o;y{ lghL If]q tyf cGo u}/ ;/sf/L
If]qx¿sf] ;d]t ;xsfo{df ;/sf/n] cu'jfsf] e"ldsf v]Ng' kg]{ x'G5 . ljsf;df
d'Vo nufgL lghL If]qs} ePtf klg d'n'ssf] ;d'Ggltsf nflu ;/sf/n] ;a}
lgsfox¿sf] kl/rfng ug{ jftfj/0f lgdf{0f ug'{kg]{ x'G5 . o; ;Gb{edf ;/sf/sf]
e"ldsf b]xfo adf]lhd /xg]5 M
!= d'n'ssf] zflGt ;'/Iffsf] Joj:yfkg ug]{ / lgikIf Gofo k|0ffnLsf] cg'e"lt
hgtfnfO{ lbnfpg] .
@= bL3{sfnLg ljsf;sf] cjwf/0ff adf]lhd bL3{sfnLg gLlt tyf of]hgf th'{df
ug]{ .
#= lghL If]qsf] ljsf; / nufgL clej[l4 ug{ cfjZos gLltut, ;+:yfut /
sfg'gL Joj:yf ug{] / lghL If]q cfslif{t gx'g] If]qsf] ef}lts ;fdflhs
k"jf{wf/ ljsf; ug]{ .
$= j}b]lzs /f]huf/df hfg] o'jfx¿nfO{ d'n'sleq} kl/rfng ug{ /f]huf/Lsf cj;/
;[hgf ug]{ .
%= j}b]lzs /f]huf/df uP/ kms]{sf o'jfx¿åf/f x'g;Sg] nufgLsf nflu ;'/lIft
jftfj/0f tof/ ug]{ tyf ;fdflhs Gofo / If]qLo ;Gt'ng sfod ub}{ ljsf;sf]
k|ltkmn ;j{;fwf/0fdf k'¥ofpg cfjZos gLltut / sfo{ut kxn ug]{ .
^= lgdf{0fsf sfo{qmdx¿sf] ;dGjo, cg'udg tyf d"NofÍg / lbzf lglb{i6
u/fpg] .
&= ;/sf/L sfof{no tyf :yfgLo lgsfo Pj+ u}/;/sf/L ;+:yfaf6 ;~rflnt
ljsf; sfo{qmdx¿sf] ;dGjo, cg'udg tyf d'NofÍg ub}{ cBfjlws ljj/0f
;Da4 ljifout lgsfox¿n] b'?:t /fVg] .
*= ;'zf;g clej[l4 u/L hgtfnfO{ k'¥ofOg] ;]jf tyf ;'ljwf ;dod} Gofof]lrt
¿kdf kfpg ;Sg] cj:yf ;[hgf ug{] .
(= :yfgLo :t/sf ljsf; / lgdf{0fsf sfo{x¿ Jojl:yt ¿kdf ;Dkfbg ug{
of]hgf th'{df, k|fyldsLs/0f tyf hg;xeflutf kl/rfngåf/f sfof{Gjog Pj+
cg'udg tyf d"NofÍg sfo{nfO{ :j:k"mt{ ¿kdf ;Dkfbg ug{ cfjZos
Ifdtfsf] ljsf; ug]{ .
32
@=*=@ :yfgLo lgsfo
:yfgLo lgsfox¿n] ;du| k4ltsf] pkk4ltsf] ¿kdf sfo{ ug{ ;Sb5g\ . cfwf/e"t
;]jfk|jfx / kxF'r clej[l4df :yfgLo lgsfox¿n] k|efjsf/L e"ldsf v]Ng' kb{5 .
s]Gb|Lo ;/sf/sf] k|lt:kwL{ geO{ kl/k"/s e"ldsfdf /x]/ :yfgLo lgsfon] sfo{ ug'{
kg]{5 . o; ;Gbe{df :yfgLo lgsfosf] e"ldsf b]xfo jdf]lhd x'g]5 M
!= :yfgLo :jfoQ zf;g P]g @)%% n] tf]s] jdf]lhd :yfgLo:t/df ;]jfsf] kxF'r
j[l4 u/L ;]jf ;'lglZrt ug]{ .
@= t]x|f} of]hgfsf] bL3{sfnLg gLlt / k|fyldstf jdf]lhd cfkm\gf] sfo{qmd th'{df
ug]{ .
#= :yfgLo k"jf{wf/ ljsf; ug]{ / ljsf; sfo{qmdx¿sf] clen]v /fVg] .
$= :yfgLo cfly{s ljsf;sf lqmofsnfk ;~rfng ug]{ .
%= :yfgLo :t/df /f]huf/L ;[hgf / cfo cfh{g j[l4 ug]{ .
^= :yfgLo ;'zf;g sfod u/L ;xeflutfdf cfwfl/t ;dfj]zL :yfgLo ljsf;
k4lt cjnDag ug]{ .
&= ;fdflhs kl/rfng, ;fd'bflos ;zQmLs/0f / ;xeflutfd"ns of]hgf th{'df,
sfof{Gjog / cg'udg ug]{ .
*= :yfgLo ;|f]t kl/rfng, /fh:j j[l4 / ljQLo hf]lvd Go"gLs/0f ug]{ .
(= s]Gb|Lo lgsfox¿, lghL If]q / u}/ ;/sf/L If]q;+u ;dGjo / ;xsfo{ ug]{ .
!)= :yfgLo nf]stGqsf] ;'b[9Ls/0f ug]{ .
@=*=# lghL If]q
ljZjJofkL ¿kdf ;g\ !(*) sf] bzsdf b]vfk/]sf]] cfly{s pbf/Ls/0fsf] nx/;Fu}
g]kfn ;g\ !(() df k|hftGqsf] k'gM:yfkgfkl5 cf7f}+ of]hgfb]lv b]zsf] cfly{s
;fdflhs If]qsf] ljsf;sf] nflu lghL If]qsf] nufgLnfO{ k|f]T;flxt ul/+b} cfPsf]
xf] . pbf/Ls/0fsf] gLlt cjnDagsf k|f/lDes lbgx¿df ;sf/fTds k|ultsf] nIf0f
b]lvP klg o; pknlAwnfO{ bL3{sfnLg agfpg ;lsPg . o; qmddf ;/sf/L
:jfldTjdf /x]sf clwsf+z a}+s, ljQLo ;+:yf nufot ;fj{hlgs ;+:yfx¿nfO{
lghLs/0f ub}{ cfly{s If]qsf] d]?b08sf ¿kdf ljsf; ug]{ gLltx¿ cjnDag ul/P
klg nufgL d}qL jftfj/0fsf] sdL tyf k"jf{wf/sf] ckof{Kttfn] ubf{ g]kfnsf] lghL
If]q ck]lIft ¿kdf cufl8 a9\g ;s]sf] 5}g . d"ntM cf}Bf]lus c;'/Iff, pmhf{
;ª\s6, pBdL / sfdbf/aLrsf] ;'dw'/ ;DaGwdf x|f; / ;du|df /fhgLlts
cl:y/tf o;sf sf/s x'g\ .
33
o; ;Gbe{df lghL If]qsf] e"ldsf lgDgfg';f/ x'g]5 M
!= ljZjJofkLs/0f / pbf/Ls/0fsf] jt{dfg ljZj cy{Joj:yfdf cGt/f{li6«o
ahf/df k|lt:kwf{ ug{ ;Sg] Ifdtf j[l4 ug]{ .
@= pkef]Qmfx¿sf] lxtnfO{ Wofgdf /fvL d"No / dfGotfsf] cfwf/df Joj;fo
;~rfng ug]{ .
#= lghL If]q;Fu ;DalGwt gLlt tyf sfo{qmd th{'dfdf ;/sf/nfO{ ;xof]u
k'¥ofpg] .
$= ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L cjwf/0ffcg'¿k sfo{ ug{ ;xof]u k'¥ofpg] .
%= nufgLstf{ / >ldsx¿aLr /fd|f] ;DaGw ljsf; ug]{ / afn>d lg/fs/0fdf
;xof]u k'¥ofpg] .
^= j:t' / ;]jfx¿sf] u'0f:t/ clej[l4 ug{ / ;'ne¿kdf j:t' / ;]jf pknAw
u/fpg ;xof]u k'¥ofpg] .
&= ahf/d'vL cy{ Joj:yfsf] cjwf/0ff cg'¿k sfo{ u/fpg ;xof]u k'¥ofpFb}
;+ul7t ;fdflhs pQ/bfloTj lgjf{x ug]{ .
*= ;/sf/n] lgoldt ¿kdf ug]{ ahf/ cg'udg sfo{df ;xof]uL e"ldsf lgefpg] .
(= ul/aL lgjf/0f / ef}lts tyf ;fdflhs k"jf{wf/ If]qdf nufgL j[l4 ug{ ;xof]u
k'¥ofpg] .
!)= jftfj/0f d}qL sfo{ tyf ;+/rgfsf] dfWodaf6 lbuf] ljsf;df ;xof]u
k'¥ofpg] .
@=*=$ ;xsf/L If]q
cy{tGqdf ;xsf/L If]qsf] e"ldsf lgDgfg';f/ x'g]5 M
!= :yfgLo >d, ;Lk / k"FhLnfO{ clwstd ¿kdf kl/rfng ug]{ u/L ;xsf/LnfO{
/fli6«o cy{tGqsf] Ps k|d'v :tDesf ¿kdf :yflkt ug]{ .
@= zx/L tyf u|fdL0f If]qdf :j/f]huf/L tyf /f]huf/L ;[hgf ub}{ ul/aL 36fpg]
/fli6«o nIo xfl;n ug{ ;xof]u k'¥ofpg] .
#= ljkGg, dlxnf tyf cGo nlIft ju{sf] hLjg :t/ psf:gsf nflu /f]huf/L tyf
:j/f]huf/Ldf kx'Fr clej[l4 ug]{ .
$= ;xsf/L If]qsf pBf]u, Joj;fo pTkfbgd"ns lqmofsnfkx¿ Dffkm{t cfly{s j[l4
tyf /fli6«o ljsf;df of]ubfg k'/\ofpg] .
%= Uf|fdL0f If]qdf cfkm\gf ;b:ox¿nfO{ art kl/rfngdf ;xefuL u/fO{ ljQLo
34
@=*=% u}/;/sf/L ;+:yfx¿
g]kfnsf] ljsf; k|of;sf] kl\5Nnf] r/0fdf u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] of]ubfg dxTTjk"0f{
/lxcfPsf] 5 . o; t]x|f} of]hgfsf] sfof{Gjogdf ;xof]u k'¥ofpg u}/;/sf/L
;+:yfx¿sf]] e"ldsf b]xfo adf]lhd x'g]5 M
!= t]x|f} of]hgfn] lglb{i6 u/]sf k|fyldsLs/0fsf If]qdf sfo{qmdx¿ ;~rfng u/L
cfly{s tyf dfgjLo ul/aL 36fO{ cfdhgtfsf] hLjg :t/df k|ToIf kl/jt{gsf]
cg'e"lt lbnfpg d2t ug]{ .
@= ;fdflhs ;'wf/, dfgjLo ljsf;, hgr]tgf hfu/0f, ;Lk clej[l4nufot
dlxnf ;zQmLs/0f, ckfË, blnt / hghfltsf] d"nk|jfxLs/0f Pj+ c;xfosf]
;'/Iffh:tf sfo{x¿ ug]{, u/fpg] .
#= pTkfbgzLn /f]huf/L clej[l4 sfo{df ;xof]u k'¥ofpg ;fdflhs kl/rfngåf/f
;lk ljsf; / /f]huf/ ;[hgfsf sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
$= ul/aL lgjf/0f, ;fdflhs r]tgf clej[l4, jftfj/0f ;+/If0fnufot ljsf;
lgdf{0f Pj+ cfo cfh{g j[l4 / ;fdflhs kl/rfngh:tf sfo{x¿ :yfgLo
lgsfo;+usf] ;xsfo{df ;~rfng ug]{ .
%= lgoldt sfo{df pQ/bfloTj tyf kf/blz{tf sfod ug]{ .
35
kl/R5]b M #
;dli6ut cfly{s gLlt
#=! art
!= k[i7e"ld
pRr, lbuf] Pj+ km/flsnf] cfly{s j[l4sf] d"n cfwf/zLnfsf] ¿kdf /x]sf] nufgL
kl/rfng ug{ artdf j[l4 x'g' ckl/xfo{ x'G5 . g]kfndf ljut kfFr jif{sf] cf};t
s'n /fli6«o art s'n ufx{:y pTkfbgsf] #* k|ltzt;Dd ePtf klg s'n ufx{:y
art s'n ufx{:y pTkfbgsf] !! k|ltzt dfq 5 . kl5Nnf jif{x¿df ljk|]if0f
cfk|jfxdf ePsf] j[l4sf sf/0f s'n ufx{:y pTkfbgdf s'n /fli6«o artsf] cg'kft
pRr /x]sf] 5 . ;fy} o;n] /fh:j j[l4df 6]jf k'¥ofpFb} j}b]lzs d'b|f ;+lrtLnfO{
nueu Ps jif{sf] cfoft wfGg ;Sg] l:yltdf k'¥ofP klg ljk|]if0fsf] clwsf+z /sd
cfofltt pkef]udf vr{ e}/x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
ut lqjifL{o of]hgfsf] ;'? cfly{s jif{ @)^&÷^* df s'n ufx{:y pTkfbgsf] !$=)
k|ltzt /x]sf] s'n ufx{:y art of]hgfsf] clGtd jif{df pNn]Vo x|f; cfO{ !)=!
k|ltztdf ;Lldt x'g k'u]sf] 5 . of]hgf cjlwsf] clGtd jif{df s'n ufx{:y art
s'n ufx{:y pTkfbgsf] !!=@ k|ltzt k'Ug] nIo to ul/Psf]df klxnf] jif{ nIo
xfl;n eP tfklg tTkZrft\sf jif{x¿df nIo k|fKt x'g ;s]g, h;sf] d"n sf/0f
pkef]udf ePsf] j[l4 g} xf] . To;}u/L, cfwf/ jif{ @)^&÷^* df s'n ufx{:y
pTkfbgsf] #&=) k|ltzt /x]sf] s'n /fli6«o art of]hgfsf] clGtd jif{ @)^(÷&)
df $)=# k|ltzt sfod ePsf] 5 h'g lqjifL{o of]hgfn] lgwf{/0f u/]sf] nIo $!=!
sf] t'ngfdf sd x'g' xf] . ljk|]if0f cfk|jfxdf ePsf] j[l4;Fu} v'b 6«fG;km/df pNn]Vo
j[l4 eP tfklg v'b ;fwg cfodf x|f; cfPsf] Pj+ s'n pkef]udf j[l4 ePsf]n] s'n
/fli6«o artsf] nIo k|fKt x'g g;s]sf] xf] .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
a9\bf] pkef]u k|j[lQsf ;fy} ;]o/, l8a]Gr/, ;/sf/L C0fkq nufotsf ljQLo
pks/0fx¿sf] ck]lIft :t/df lj:tf/ x'g g;Sg', u|fdL0f e]udf cem} klg cfjZos
ljQLo kx'Fr k'Ug g;Sg', art ug]{ afgL ljsl;t x'g g;Sg', artsf nflu pTk|]l/t
ug{ ;Sg] ;+:yfut ljsf; kof{Kt gx'g', ;–;fgf artstf{nfO{ a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿n] k|f]T;flxt ug{ g;Sg' / artnfO{ nufgL u/L k|ltkmn lng] If]qx¿ k|fKt
x'g g;Sg' h:tf sf/0fx¿ g} art kl/rfngsf ;d:of tyf r'gf}tLsf ¿kdf /x]sf
5g\ .
36
$= bL3{sfnLg ;f]r
/fli6«o art kl/rfngsf] dfWodaf6 yk :jb]zL nufgL clej[l4 u/L lbuf] cfly{s
ljsf; xfl;n ug{ 6]jf k'¥ofpg] .
%= p2]Zo
hgtfsf] art ug{] Ifdtf clej[l4 u/L s'n ufx{:y art j[l4 ug{ ;j{;fwf/0fsf]
pkef]u k|j[lQdf qmlds kl/j{tg Nofpg] .
^= /0fgLlt
!= ljleGg cj;/x¿nfO{ a9fP/ hgtfnfO{ arttk{m pTk|]l/t ug{] .
@= ljQLo ahf/sf] ;d"lrt ljsf; u/L art kl/rfngdf j[l4 ug{] .
#= ;j{;fwf/0fsf] ljQLo kx'Frdf clej[l4 u/L nufgL clej[l4df k|f]T;flxt ug]{ .
&= sfo{gLlt
!= hgtfdf a+}lsª afgLsf] ljsf; ug{ r]tgfsf] ljsf;, a}+lsª lzIffnufot
ljQLo ;fIf/tf sfo{qmd NofOg]5 . -!_
@= ljQLo ahf/sf] ljsf;sf nflu ;]o/, C0fkq tyf cGo ahf/of]Uo
pks/0fx¿sf] sf/f]af/ sf7df8f}+sf cltl/Qm cnfjf cGo d'Vo zx/x¿af6
;d]t x'g] Joj:yf ldnfOg]5 . -@_
#= ljQLo pks/0fn] cf]u6]sf] ahf/sf] bfo/fnfO{ cem lj:tf/ ul/g]5 . ;fy}
;fd'lxs sf]if (Mutual Fund) of]hgfnfO{ yk ljsf; ul/g]5 . -@_
$= ;Demf}tLt art kl/rfng ug]{ sd{rf/L ;~ro sf]ifsf] ;Ifdtf clej[l4 u/L
yk nufgL of]Uo sf]if kl/rfng ul/g]5 . -@_
%= ;Demf}tLt art kl/rfng ug]{ gful/s nufgL sf]ifnfO{ yk ;'b[9 agfO lghL
If]qsf] ;xeflutfdf lj:tf/ ul/g]5 tyf o:t} k|s[ltsf gofF sf]ifx¿sf] :yfkgf
ub}{ nlug]5 . -@_
^= hgtfdf ljQLo kx'Fr j[l4 ug{ a}+s, ljQLo tyf n3'ljQ ;+:YffnfO{ u|fdL0f
:t/df ;]jf k'¥ofpg clek|]l/t ul/g]5 . -#_
&= j}b]lzs /f]huf/Lkqdf nufgL a9fpg k|f]T;flxt pGd'v sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 . -#_
*= ck]lIft pknlAw
of]hgfsf] clGtd jif{;Dddf s'n ufx{:y art s'n ufx{:y pTkfbgsf] !#=) tyf
s'n /fli6«o art s'n ufx{:y pTkfbgsf] $!=) k|ltzt k'u]sf] x'g]5 .
37
#=@ ;/sf/L ljQ
#=@=! /fh:j
!= k[i7e"ld
/fh:j kl/rfngnfO{ km/flsnf] / pRr agfO{ ;'b[9 ;fj{hlgs ljQ k|0ffnLsf] ljsf;
ug'{ /fh:j gLltsf] d"n p2]Zo /x]sf] 5 . ;/sf/L vr{sf] a9\bf] dfunfO{ cfGtl/s
;|f]taf6 k"/f ug{ ;s]df j}b]lzs ;xfotfdflysf] lge{/tf sd ug{ ;lsg] x'G5 .
@= cBfjlws l:ylt
cfly{s jif{ @)^(÷&) df s'n ;/sf/L vr{sf] *#=# k|ltzt c+z a]xf]g{ ;kmn
/fh:jsf] ;+sng nIosf] t'ngfdf ;Gtf]ifhgs ¿kdf e}/x]sf] 5 . To;/L ;+slnt
/fh:j s'n ufx{:y pTkfbgsf] !&=% k|ltzt k'Ug'sf ;fy} kl5Nnf] tLg jif{sf] cf};t
j[l4 b/ !*=% k|ltzt /x]sf] 5 . s'n /fh:j dWo] d"No clej[l4 s/sf] c+z em08}
Pst[tLof+z /x]sf] 5 eg] kl5Nnf jif{x¿df cfos/af6 p7\g] /fh:j eG;f/
dxz'nnfO{ pl5g]sf]n] cfGtl/s /fh:j ;+sngsf] cfwf/ alnof] xF'b} uPsf] 5 .
cfGtl/s /fh:j j[l4 x'Fb} hfg'df cfly{s jif{ @)^^.)^& nfO{ æs/ ;xeflutfÆ
jif{sf] ¿kdf lnO{ s/sf] bfo/f lj:tf/ ul/Paf6 ut of]hgf cjlwdf k/]sf]
;sf/fTds k|efj Pj+ ut of]hgf cjlwnfO{ æs/ sfof{Gjog cleofgÆ jif{sf] ¿kdf
lnO{ s/sf] bfo/f lj:tf/ / sfg'gL sf/jfxLn] e"ldsf v]n]sf] cj:yf 5 . To;}u/L
s/ k|zf;gdf ;"rgf tyf k|ljlwsf] k|of]u a9fO{Psf] -Online registration, e-filing
nufotsf e-system sfof{Gjogdf cfPsf]_, k"/fgf aSof}tf tflnsLs/0f u/L
k|fyldstfsf ;fy c;"nL ug]{ sfo{nfO{ cl3 a9fOPsf]sf/0fn] ;d]t /fh:j
;+sngdf j[l4 ePsf] 5 . ;fy} :jod\ s/ lgwf{/0f k|0ffnLdf ePsf] lj:tf/,
hf]lvddf cfwfl/t k|zf;lgs lgu/fgL, sd{rf/Lx¿nfO{ j:t' juL{s/0f ;DaGwL
cGt/f{li6«o :t/sf] tflnd pknAw u/fOg'sf ;fy} j:t' juL{s/0f / d'Nof+sgdf
sfof{nox¿nfO{ ljz]if ;hu u/fO{ eG;f/ d"Nof+sg k|0ffnL ;'wf/df Wofg lbO{
jf:tljs sf/f]af/ d"NonfO{ :yflkt ug]{ k|of; ul/Psf] 5 . g]kfn ljZj Jofkf/
;+u7gsf] ;b:o ePkl5 pQm ;+u7g / ljZj ;d'bfo ;dIf u/]sf k|ltaåtf cg' ¿k
eG;f/ ;DaGwL sfg'gdf ;'wf/ / /fh:jsf b/x¿df ;d]t kl/dfh{g ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
/fh:j k|zf;gdf cem} bL3{sfnLg ;f]r ;lxtsf] /fh:j ;DaGwL gLlt th'{df tyf
sfof{Gjog ug]{ :yfoL ;+:yfut ;+oGqsf] :yfkgf x'g g;Sg', s/sf] cfwf/ km/flsnf]
agfpg g;lsg', p4]Zout tfbDotf cg's"n efl/t nIo lgwf{/0f ug{ g;lsg', s/
;DaGwL cg';Gwfg sfo{nfO{ ulx/fOdf k'¥ofpg g;Sg', s/ /fh:jdf k|ToIf s/sf]
of]ubfg a9fpg g;Sg', s/ lzIffnfO{ k|efjsf/L agfpg g;Sbf :j]lR5s s/
kl/kfngsf] cefj /xg', /fh:j aSof}tf k|To]s jif{ a9\b} hfg', /fh:j 5'6nfO{
38
Jojl:yt ug{ g;lsg', s/ sfg'gx¿nfO{ cGt/f{li6«o cEof; Pj+ gjLgtd k|ljlw
cg'¿k kl/jt{g ug{ g;lsg', s/sf] bfo/fdf gcfpg] jf cfP/ klg Go"g ;xeflutf
hgfpg] jf s/ bfloTj k"/f ug{ grfxg] ju{dfly kof{Kt 5fglag tyf cg';Gwfg
u/L s8f sf/jfxL ug{ g;lsg', o; If]qsf k|d'v ;d:ofsf ¿kdf /x]sf 5g\ . ;fy}
eG;f/ d"Nof+sgnfO{ oyfy{k/s agfpg g;lsg', rf]/L k}7f/L lgoGq0f x'g g;Sbf
s/ r'xfj6 / 5lnnfO{ lgoGq0f ug{ sl7g x'g', ;+o'Qm ;Ldf Joj:yfkgsf] cjwf/0ff
cg'¿k eG;f/ k|zf;gnfO{ ¿kfGt/0f ug{ g;lsg', /fh:j k|zf;gdf k"0f{ ¿kdf
;"rgf k|ljlwsf] k|of]u x'g g;Sg', bL3{sfnLg /fh:j gLlt aGg g;Sbf s/
sfg'gx¿df x/]s jif{ /fh:j 5'6sf k|fjwfgx¿ ;dfj]z x'Fb} hfg' cflb ;d]t
;d:ofsf] ¿kdf /x]sf 5g\ .
/fh:j kl/rfng ug]{ ;Gbe{df s/bftf d}qL s/ k|zf;g agfpg], s/ kl/rfngsf]
nfut 36fpg], Jofj;flos nfut (cost of doing business) 36fpg], /fh:j r'xfj6
lgoGq0f ug]{, /fh:j k|zf;gsf sfof{nox¿nfO{ ljB'tLo dfWod;Fu cfa4 u/L
;'zf;g sfod ug]{, ;dGjo sfod ug]{, jf:tljs sf/f]af/ d"Nosf] cfwf/df eG;f/
d"Nof+sg k|0ffnLnfO{ ¿kfGt/0f ug]{, ;DklQ z'4Ls/0f lgjf/0f P]gnfO{ sfof{Gjogdf
Nofpg], cgf}krfl/s cy{tGqnfO{ jfl~5t ;Ldfdf Nofpg], /fh:j k|zf;gnfO{
:jfoQ lgsfosf] ¿kdf ¿kfGt/0f ug]{, s/ lzIffnfO{ k|efjsf/L agfpg] / s/
kl/kfngfsf] nflu ;a} gful/sx¿nfO{ k|]l/t u/L cfk'mn] lt/]sf] s/sf] jf:tljs
pkof]usf] k|Tofe"lt lbg] h:tf /fh:j k|zf;gn] ;fdgf ug'{k/]sf r'gf}tLx¿ /x]sf
5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;3g, :jR5 / kf/bzL{ cfly{s lqmofsnfksf] hudf Jofks cfGtl/s ;|f]t
kl/rfng ug]{ .
%= p2]Zo
:j}lR5s s/ ;xeflutf a9fpg u'0f:t/Lo ;]jf tyf s/ sfg'gsf] ;do;fk]If
kl/dfh{g Pj+ sfof{Gjog ;'lglZrt u/L Jofkf/ ;xhLs/0fsf] jftfj/0f lgdf{0f ub}{
s/ k|0ffnLsf] sfo{s'zntf tyf k|efjsfl/tf clej[l4 ug]{ .
^= /0fgLlt
!= s/ gLlt tyf s/ sfg'gsf] s8fO{sf ;fy sfof{Gjogdf hf]8 lbg] .
@= :j}lR5s s/ ;xeflutfsf] dfWodaf6 s/sf] cfwf/ / bfo/f lj:tf/ ug]{ .
#= /fh:j k|zf;gsf] jt{dfg ;ª\u7gfTds ;+/rgfdf k'g/jnf]sg u/L ;ª\u7g
k|0ffnLnfO{ cfw'lgs k|ljlwo'Qm agfpg] / ;Ifd dfgj ;+;fwg kl/rfng ug]{ .
39
$= eG;f/ k|zf;gsf] cfw'lgsLs/0f, P]g, lgodsf] kl/kfngf u/fO{ j}wflgs
Jofkf/nfO{ ;xhLs/0f ub}{ /fh:j kl/rfngdf of]ubfg lbg] .
%= /fh:j r'xfj6 lgoGq0f k|efjsf/L agfpg] / cfly{s ck/fw d'Qm cfly{s
lqmofsnfksf] ljsf;df of]ubfg k'¥ofpg] .
^= u}/s/ /fh:jsf b/x¿nfO{ ;d;fdlos nfutk|efjL / kf/bzL{ agfO /fh:j
;ª\sngsf] dxTTjk"0f{{ ;|f]tsf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
&= s/ Joj:yfkgdf p2]Zout tfbDotf ldnfpg] .
&= sfo{gLlt
!= s/ gLlt tyf s/ sfg'g / sfo{k|lqmofx¿nfO{ ;dofg's'n / cGt/f{li6«o
dfkb08adf]lhd ;'wf/ Pj+ kl/dfh{g u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
@= clwstd /fh:j ;ª\sngsf] nflu cg';Gwfg tyf /fh:j k|If]k0f k|0ffnLsf]
sfof{Gjog / hf]lvd Joj:yfkg k|0ffnL ljsf;sf] nflu s/ ;"rgf ;~hfnsf]
ljsf; ul/g]5 . -!_
#= /fh:j kl/rfngdf lghL If]q;Fusf] ;xsfo{ clej[l4 ug{ / :j}lR5s s/ ltg]{
jftfj/0f agfpg Jofj;flos nfut sd ug]{ gLlttk{m hf]8 lbOg]5 . -!_
$= s/sf af/]df r]tgf km}nfpg dfWolds txsf] kf7\oqmddf g]kfnsf] s/
k|0ffnLsf af/]df hfgsf/Ld"ns ljifo ;dfj]z ul/g]5 . -@_
%= /fh:j k|zf;gdf ;"rgf, ;~rf/ tyf k|ljlw ;~hfnsf] ljsf; tyf lj:tf/
u/L k"0f{tof ljB'tLo zf;g k|0ffnLsf] sfof{Gjog ul/g]5 . -#_
^= cGt/f{li6«o dfkb08 adf]lhd ;"rgf, ;~rf/ tyf k|ljlw k|0ffnLsf] Joj:yfkg
tyf lgoldt k/LIf0f ul/g]5 . -#_
&= s/;DaGwL k];f j}lzi6otf ljsf; ug{ dfgj ;+;fwg ljsf; gLlt tyf of]hgf
th'{df u/L sfof{Gjog ug'{sf ;fy} k|zf;lgs nfut Go"gLs/0f ul/g]5 . -#_
*= g]kfnsf] s/ k|0ffnLnfO{ ;d;fdlos ;'wf/ ug{ lj1;d]t ;lDdlnt Ps
pRr:t/Lo s/ k|0ffnL k'g/jnf]sg cfof]u u7g ul/g]5 . -#_
(= eG;f/ k|zf;gnfO{ /fh:j hf]lvd, ;fdlhs ;'/Iff / Jofkf/ ;xhLs/0f ug{]
;zSt lgsfosf ¿kdf ¿kfGt/0f ug{ eG;f/ ljefusf] ;ª\u7gfTds
;+/rgfdf ;dofg's'n kl/jt{g ul/g]5 . -#_
!)= /fh:j k|zf;g tflnd s]Gb|sf] :t/f]Gglt ul/g]5 / ;f] s]Gb|df clen]v OsfO{
:yfkgf ul/g]5 . -#_
40
!!= g]kfnnfO{ k|ToIf kmfObf k'Ug] tyf nufgL k|f]T;fxg x'g] d'n'sx¿;Fu bf]xf]/f]
s/d'lQm ;Demf}tf (DTAA) ug]{ sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . -#_
!@= /fh:j ckrng / t:s/Lsf] ;fdgf ug{ pRr hf]lvdsf If]qdf /fh:j ;z:q
k|x/Lsf] kl/rfng ul/g]5 . -$_
!#= k}7f/L ubf{ Go"gtd x:tIf]k u/L zL3| hfFrkf; ug{] kl/l:ylt ;[hgf ug{
hf]lvddf cfwfl/t hfFrkf; kl5sf] k/LIf0f sfof{Gjog ug{ eG;f/ ljefusf]
Ifdtfdf clej[l4 ul/g]5 . -$_
!$= /fh:j r'xfj6 lgoGq0f ug{ k|j4{gfTds pkfo, lg/f]wfTds pkfo /
pkrf/fTds pkfosf ljlwx¿ cjnDag ul/g]5 . -%_
!%= Jofkf/ ljrng x'g] vfnsf cglws[t ¿kdf k}7f/L jf lgsf;L x'g] a:t'pk/
lgoGq0f ul/g]5 . -%_
!^= dfn;fdfg 9'jfgLsf ;fwgx¿df ef}uf]lns cjl:ylt k|0ffnL (GPS) df
cfwfl/t cg'udg pks/0f /fVg clgjfo{ ul/g]5 . -%_
!&= /fh:j r'xfj6 lgoGq0f, ljb]zL ljlgdo ckrng / ;DklQ z'4Ls/0f
cg';Gwfg sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg j}1flgs ;"rgf k|0ffnLdf cfwfl/t
cg';Gwfg k|lqmofdf hf]8 lbOg]5 . -%_
!*= ;DklQ z'4Ls/0fsf lj?4df cGt/f{li6«o ¿kdf ul/Psf k|lta4tfx¿nfO{ qmdzM
sfof{Gjog ul/g]5 . -%_
!(= /fh:j 5'6nfO{ Jojl:yt jgfpg 5'6sf cfwf/ / dfkb08 tof/ u/L nfu"
ul/g]5 . -%_
@)= u}/s/ /fh:jsf gofF If]qx¿sf] klxrfg, ljleGg If]qx¿sf] ljBdfg s/sf
b/x¿sf] k'g/jnf]sg / /}s/ /fh:j ;ª\sng k|lj|mofnfO{ ;/n / Jojl:yt
agfpg cWoog ul/g]5 . -^_
@!= s/ kl/rfngsf] p4]Zout ef/ tof/ u/L s/bftfnufotsf gful/sx¿nfO{
hfgsf/L u/fOg]5 . -&_
*= ck]lIft pknlAw
/fh:j s'n ufx{:y pTkfbgsf] cg'kftdf @!=! k|ltzt k'u]sf] x'g], s/ ljj/0f tyf
cfo ljj/0f k]z gug]{ s/bftfx¿sf] xfnsf] ;ª\Vofdf @% k|ltztn] 36]sf] x'g],
s/ k|0ffnLnfO{ ljB'tLo k|0ffnLdf ljsf; u/]sf] x'g], s/ ;xeflutf nfut tyf
k|zf;lgs nfut 36]sf] x'g]5 .
41
#=@=@ ;fj{hlgs vr{
!= k[i7e"ld
;fj{hlgs vr{nfO{ k|efjsf/L pkof]u ub{} o;nfO{ kf/bzL{, ljZj;gLo,
hjfkmb]xLk"0f{ / k"jf{g'dfgof]Uo agfpFb} n}hfg' /fHosf] bfloTj Pj+ cfhsf]
cfjZostf xf] . ljut s]xL jif{b]lv /fh:j kl/rfng pT;fxhgs ¿kdf j[l4 xF'b}
cfP klg cem} klg rfn" vr{ k|If]lkt nIoeGbf lgs} a9L / k"FhLut vr{sf] cg'kft
lgs} sd xF'b} cfPsf] cj:yf 5 . ;fy} ;fj{hlgs vr{nfO{ glthf;Fu cfa4 u/L
;Da4 lgsfonfO{ lhDd]jf/ agfpg sl7gfO{ e}/x]sf] 5 . pmhf{sf] pTkfbg tyf
ljt/0f, ;8s ;~hfnsf] lj:tf/h:tf If]qx¿df ul/g] ;fj{hlgs vr{n] cGo
;DalGwt If]qx¿df lghL If]qsf] nufgL klg lelqg] (crowding-in) k|an ;Defjgf
/xG5 .
@= cBfjlws l:ylt
s'n ;/sf/L jflif{s ljlgof]lht /sd s'n ufx{:y pTkfbgsf] t'ngfdf sl/a @%
k|ltztsf] xf/fxf/Ldf x'Fb} cfPtf klg oyfy{ vr{ nIo cg'¿k x'g ;s]sf] 5}g . ut
lqjifL{o of]hgf cjlwdf To:tf] vr{nfO{ @%=* k|ltzt k'¥ofpg] nIo /flvPsf]df
o; cjlwsf] cf};t vr{ s]jn @!=^ k|ltztdf ;Lldt /xg k'u]sf] 5 .
s'n vr{dWo] klg 7"nf] lx:;f -sl/a %& k|ltzt_ rfn" vr{ /x]sf] 5 . o:tf] vr{
nIosf] t'ngfdf ;Gtf]ifhgs ¿kdf g} e}/x]sf] b]lvG5 . t/ s'n vr{sf] sl/a !%
k|ltztsf] xf/fxf/Ldf vr{ e}/x]sf] k"FhLut tk{msf] vr{ kl5Nnf jif{x¿df nIosf]
t'ngfdf lgs} Go"g e}/x]sf] cj:yf ut of]hgf cjlwsf] k|ult ;ldIffn] ;d]t
b]vfpF5 . h;cg';f/ To:tf] vr{ cfly{s jif{ @)^^.^& sf] l:y/ d"Nodf of]hgf
cjlwdf ¿=# va{ ^$ ca{ x'g] nIo /flvPsf]df s]jn ¿=! va{ @* ca{ dfq vr{
x'g k'u]sf]] 5 . ;fFjf e'QmfgLtk{m eg] nIosf] t'ngfdf k|utL ;Gtf]ifhgs g} /x]sf]
5 . of]hgf cjlw leqsf jflif{s ah]6 tyf sfo{qmd ;dodf g} k|:t't x''g g;s]sf]
sf/0f k"FhLut vr{df ;+s'rg x'g uPsf] lyof] .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
pknAw ;Lldt ;|f]t / ;fwgsf] ljlgof]hg bIftf Pj+ sfof{Gjog k|efjsfl/tfsf]
sdLn] ;fj{hlgs vr{sf] clwstd pkof]u Pj+ nfe xfl;n ug{ g;Sg' ;fj{hlgs
vr{ Joj:yfkgsf] d'Vo ;d:ofsf] ¿kdf /x]sf] 5 . ;fy}, cfly{s jif{ ;'? x'g k"j{
ah]6 tyf sfo{qmd :jLs[t ug]{ k|0ffnLnfO{ :yflkt ug{ g;Sg', cfly{s jif{sf]
;'?cftL ;doaf6} ljsf; lgdf{0fsf sfo{x¿ ;~rfng u/L jif{e/Lsf] ;Dk"0f{
;dofjlwnfO{ k"0f{ pkof]u ug{ g;Sg', k|fyldstfsf cfwf/df 7"nf Pj+
cfly{s÷;fdflhs b[li6sf]0fn] dxTTjk"0f{ /x]sf k"jf{wf/df nufgL s]lGb|t ug{ g;Sg'
/ ;–;fgf Pj+ 5l/Psf sfo{qmddf /sd ljlgof]lht x'g', cfly{s Pj+ k|fljlws
ljZn]if0f kZrft\ sfof{Gjogsf nflu ;DefJo kl/of]hgfx¿sf] ;"rL (project bank)
42
sf] cefjdf tby{jfbdf /x]/ cfof]hgfx¿sf] 5gf}6 Pj+ sfof{Gjog x'g', vr{ Ifdtf
ljZn]if0f u/L ah]6 ljlgof]hg ug'{ eGbf ah]6 ljlgof]hg u/]/ vr{ ug'{kg]{ k|j[lQ
;d]tn] ubf{ vr{ Ifdtfdf ;'wf/ x'g g;Sg' ;fj{hlgs vr{ Joj:yfkgdf /x]sf
;d:of tyf r'gf}tLx¿ x'g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
pRr cfly{s j[l4 xfl;n ug{ d2t k'Ug]u/L ;fj{hlgs ;|f]t / ;fwgsf] k|of]u ug]{ .
%= p2]Zo
!= k|fyldstfsf] cfwf/df zf;sLo Ifdtf clejl4 u/L ;/sf/L ;fwg ;|f]tsf]
;d'lrt pkof]u ug]{ .
@= ;fj{hlgs vr{ k|If]k0fnfO{ e/kbf]{ t'Nofpg] .
^= /0fgLlt
!= ah]6 ljlgof]hg k|lqmofnfO{ s'zn agfpg] .
@= ;fj{hlgs vr{ Joj:yfnfO{ ljZj;gLo, hjfkmb]xL, kf/bzL{ / pknlAwd"ns
agfpFb} ;~rfng s'zntf xfl;n ug]{ .
#= /fli6«o dxTTj / uf}/jsf cfof]hgfx¿sf] 5gf}6sf cfwf/ tof/ u/L tLgsf]
nflu ;|f]t / sfof{GjognfO{ ;'lglZrttf ug{] .
$= glthf;Fu cfa4 x'g] u/L cg'udg / d"Nofª\sg k|0ffnLnfO{ k|efjsf/L agfpg] .
&= sfo{gLlt
ljQLo pQ/bfloTj tyf ah]6 Joj:yfkg ;DaGwL P]g th{'df u/L sfof{Gjogdf
NofOg]5 . -!_
!= u}/ ah]6/L lgsf;fnfO{ lg?T;flxt ul/g]5 . -!_
@= ah]6sf] ljlgof]lht c+z clgjfo{ ¿kdf lgsf;f x'g] Joj:yf ul/g]5 . -!_
#= cg'bfg ljt/0f k|0ffnLnfO{ pTkfbgzLn / kf/bzL{¿kdf pkof]u ug{ /fli6«o
cg'bfg gLlt th{d
' f ul/g]5 . -@_
$= ;fj{hlgs vr{nfO{ Psn vftf sf]if k|0ffnLdf cfa4 u/L sf]if Joj:yfkg /
n]vfª\sg k|ltj]bgnfO{ Jojl:yt ul/g]5 . -@_
%= of]ubfgd"ns lgj[lQe/0f Joj:yf nfu" ul/g]5 . -@_
^= ;fj{hlgs vr{ Joj:yfnfO{ ljZj;gLo, hjfkmb]xL, kf/bzL{ / pknlAwd"ns
agfpFb} cw{ ljQLo bfloTjx¿nfO{ cg'zfl;t agfOg]5 . -@_
43
&= /fli6«o dxTTj / uf}/jsf ljsf; cfof]hgfx¿sf] 5gf}6sf] cfwf/ tof/
ul/g]5 . -#_
*= ah]6 lgsf;f k|0ffnLnfO{ ;/n ul/g]5 . -$_
(= glthf;Fu cfa4 x'g] cg'udg / ah]6 k|0ffnLdf hf]8 lbOg]5 . -$_
*= ck]lIft pknlAw
;dodf ah]6sf] lgsf;f eO{ pTkfbgd'vL tyf nfut k|efjL cfof]hgfx¿
sfof{Gjog ePsf] x'g]5 . dWodsfnLg vr{ ;+/rgfsf] lg/Gt/tf ;lxt ljQLo
p/bfloTj ;DaGwL P]g th'{df ePsf] x'g]5 . ;"rgf k|0ffnLdf cfwfl/t ah]6 th'{df
/ sfo{qmd :jLs[tLsf] Joj:yfsf ;fy} ljlgof]hg cg'¿ksf] kF"hLut vr{ Pj+
lgwf{l/t ;Ldfleq rfn" vr{ /x]sf] x'g]5 . of]ubfgd"ns lgj[lQe/0f ;DaGwL sfg'g
th'{df eO{ sfof{Gjog x'g'sf ;fy} cg'bfg gLlt th'{df a]?h' ;d]t 36]sf] x'g]5 .
#=@=# ;fj{hlgs C0f
!= k[i7e"ld
ljut s]xL jif{b]lv /fh:j ;ª\sngsf] jflif{s j[l4 b/ pT;fxhgs /x]sf] t/
k"FhLut vr{sf nflu ljlgof]hg ul/Psf] /sd vr{ x'g g;s]sfn] ;fj{hlgs C0f
kl/rfngdf sdL x'Fb} uPsf] eP tfklg ;fj{hlgs C0f g]kfn ;/sf/sf] Go"g ljQ
kl/k"lt{ ug{] k|d'v cf}hf/sf] ¿kdf /xL cfPsf] 5 . j}b]lzs C0f kl/rfngdf
ck]lIft lqmofzLntf cfpg g;s]sf]n] cfGtl/s C0f g} ah]6 3f6f k"lt{sf]
dxTTjk"0f{ ;|f]tsf] ¿kdf b]lvPsf] 5 . t/ ;/sf/L vr{ Joj:yfkgn] cfly{s
:yfloTj sfod ub}{, lghL If]qsf] nufgL Pj+ lgof{t clej[l4sf nflu kof{Kt cj;/
;'lglZrt ug{ cfGtl/s / afx\o b'j} C0fx¿sf] plrt kl/rfng / s'zn Joj:yfkg
ug'{ cfjZos b]lvG5 . ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;sf nflu ;fwg h'6fpg
cfGtl/s Pad\ afx\o C0f ;d]t kl/rfng ug]{ ul/Psf] eP tfklg C0f Joj:yfkg
gLlt nfu" u/L sfof{Gjogdf Nofpg ;lsPsf] 5}g .
@= cBfjlws l:ylt
s'n ltg{ afFsL ;fj{hlgs C0fsf] c+s x/]s jif{ qmdzM j[l4 x'Fb} uPsf] b]lvPtf klg
s'n ufx{:y pTkfbgsf] t'ngfdf To:tf] C0fsf] c+z kl5Nnf jif{x¿df l:y/ k|foM
/x]sf] 5 . ut lqjifL{o of]hgfsf] cfwf/ jif{ @)^^÷^& df s'n ufx{:y pTkfbgsf]
#!=( k|ltzt /x]sf] ;fj{hlgs C0f of]hgf cjlwsf] clGtd jif{ @)^(÷&) df
#@=! k|ltzt /x]sf] 5 . ;fy} cfGtl/s C0f s'n ufx{:y pTkfbgsf] @=@ k|ltztdf
;Lldt /fVg] nIo ln+O{b} cfO{Psf]df ut of]hgf cjlwsf] cf};t cg'kft @=! /xg'sf
;fy} cfly{s jif{ @)^(÷&) df s]jn !=! k|ltzt /xg uPsf] 5 . ;du|df,
;fj{hlgs C0fsf] af]em ;fk]lIfs ¿kdf sd x'g] qmddf b]lvG5 .
44
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
g]kfndf ;fj{hlgs C0f nufgLsf nflu k|fyldstf If]q tf]Sg ;lsPsf] 5}g . o;/L
If]q tf]Sg g;Sbf ;fj{hlgs C0f Joj:yfkg k|efjsf/L / glthfd"ns agfpg
;lsPsf] 5}g . o; If]qdf pkof]u Ifdtfdf sdL x'g', k|lta4tf k|fKt
låkIfLo÷ax'kIfLo C0f k|flKt / ;f]wegf{ lng g;Sg', s"n cfGtl/s C0fdf Ps
jif{;Dd e'QmfgL cjlw ePsf] 6«]h/L ljnsf] c+z w]/} x'g', cNksfnLg cjlwsf] C0f
bfloTj w]/} eO k'glg{isf;gsf] ;dodf Aofh b/ ;DaGwL hf]lvd a9]/ hfg', ;du|
C0f bfloTjdf afx\o If]qsf] C0f bfloTj ^) k|ltzteGbf a9L /x]sf] sf/0f afx\o
If]qsf] C0fdf ljb]zL ljlgdo;DaGwL hf]lvd a9L x'g' ;fj{hlgs C0f Joj:yfkg
;DaGwdf :ki6 gLlt tyf sfg'gL Joj:yf gx'g' cflb ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ .
k|fKt cfGtl/s tyf afXo C0fsf] PsLs[t pknlAw ljZn]if0f ug{ ;lsPsf] 5}g .
C0fsf] pRrtd pkof]u u/L /fh:j / vr{ aLr ;Gt'ng sfod ub}{ C0f ef/ axg
ug{ ;Sg] Ifdtfsf] ljsf; ug]{, C0fsf] ;+/rgf / ld>0f af/] ljZn]if0f / Joj:yfkg
ug]{, a9\bf] ;fj{hlgs vr{sf] ;Gbe{df C0fnfO{ pko'Qm ;Ldfleq /fVg] Pj+ C0fsf]
hf]lvd Joj:yfkg sfo{ r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
k"FhL lgdf{0fdf of]ubfg k'Ug] u/L ;fj{hlgs C0fsf] k|efjsf/L kl/rfng ug]{ .
%= p2]Zo
b]zsf] ljsf; tyf k"FhL lgdf{0fdf of]ubfg k'Ug] u/L cfGtl/s tyf afXo C0fsf]
pko'St / k|efjsf/L kl/rfng ub{} bL3{sfnLg ¿kdf /fli6«o C0f ef/ sd ug{] /
/fi6«sf] C0fnfO{ s'zn ¿kdf Joj:yfkg ug{] .
^= /0fgLlt
!= ;fj{hlgs C0fnfO{ lglZrt ;Ldfleq /fVg] .
@= 7"nf k"jf{wf/ ljsf; / afWofTds ca:yfdf afx]s Jofkfl/s zt{df afXo
If]qaf6 C0f glng] / ;/sf/afx]ssf s'g} klg lgsfon] lng] j}b]lzs C0fdf
;/sf/ hdfgtdf ga:g] .
#= /fHo sf]ifsf] cj:yfnfO{ larf/ u/L art /sdnfO{ C0f e'StfgLdf k|of]u ug{]
sfo{nfO{ k|fyldstf lbg] .
45
&= sfo{gLlt
!= ;dli6ut cfly{s :yfloTj sfod ug{ cfGtl/s C0fsf] dfqfnfO{ plrt
;Ldfleq /flvg]5 . -!_
@= clwljsif{ lgoGq0f ug{] / o;nfO{ ah]6 3f6fk"lt{ ug{] ;|f]tsf] ¿kdf pkof]u gug{]
gLlt lnOg]5 . -!_
#= 6«]h/L lannfO{ ;/sf/sf] gub k|jfxsf] cj:yf adf]lhd cNksfnLg ;fj{hlgs
C0f kl/rfngsf nflu dfq k|of]u ul/g]5 . -!_
$= ;fj{hlgs C0f Joj:yfkg ;DaGwL gLltut tyf sfg'gL Joj:yf ul/g]5 . -!_
%= a9L k|ltkmn lbg] / /fli6«o k"FhL lgdf{0fdf of]ubfg ug{] 7"nf k"jf{wf/
cfof]hgfx¿df afx]s cGt/f{li6«o ljQLo ;+:yfx¿af6 Jofkfl/s C0f lnOg]
5}g . -@_
^= ;fdfGotM ;fj{hlgs ;+:yfg / ;/sf/ afx]ssf cGo s'g} klg lgsfox¿n]
lng] C0fdf ;/sf/ hdfgtbftfsf] ¿kdf a:g] 5}g . -@_
&= C0f Joj:yfkgdf ljQLo cg'zf;gnfO{ pRr dxTTj lbOg]5 . -#_
*= ck]lIft pknlAw
;fj{hlgs C0fnfO{ s'n ufx{:y pTkfbgsf] ## k|ltztdf ;Lldt /fvL ;/sf/L s'n
vr{df cfGtl/s C0fsf] c+z of]hgfsf] clGtd jif{;Dd @=% k|ltztdf ;Lldt
/xg]5 .
#=@=$ j}b]lzs ;xfotf
!= k[i7e"ld
;du| ljsf;df cGt/f{li6«o ;xfotfsf] dxTTjk"0f{ e"ldsf /xb} cfPsf] 5 . jflif{s
ljlgof]lht ah]6 s'n ufx{:y pTkfbgsf] sl/a @% k|ltzt / oyfy{ vr{ sl/a
@!=^ k|ltzt /xFb} cfPsf] ;Gbe{df s'n ljlgof]hgdf j}b]lzs ;xfotfsf] pNn]Vo
lx:;f /x]tf klg oyfy{ vr{df s]jn !%=* k|ltzt of]ubfg /x]sf] 5 / of] cg'kft
kl5Nnf jif{x¿df qmdzM 36\bf] qmddf /x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
j}b]lzs ;xfotf kl/rfng ug{ ;'? ul/Psf] ^ bzseGbf a9L eO;Sbf klg s'n
/fli6«o ah]6sf] Ps t[tLof+z;Dd j}b]lzs ;xfotfaf6 a]xf]g'{kg]{ afWotf /x]sf] 5 .
lg/Gt/sf] j}b]lzs Jofkf/ 3f6f k"lt{ ug{ klg j}b]lzs ;xfotf kl/rfng ul//xg'
kg]{ afWotf 5 . Psflt/ ;xfotf k|fKt ug]{ s'/f ljZjJofkL¿kdf k|lt:kwL{ aGb}
uPsf] 5 . ;xfotf kl/rfngaf6 k|fKt glthf÷pknlAw :yflkt ug{ g;lsg] xf] eg]
46
;xfotfsf] kl/rfngdf klg qmdzM sdL cfpg] ;Defjgf b]lvb}5 eg] csf]{ tk{m
;xfotf dfly ;w} e/ kl//xg] b'irqmaf6 pDsg'kg]{ r'gf}tL 5 . kl5Nnf] ljsf;
;xfotf k|ltj]bg cg';f/ g]kfnnfO{ k|fKt x'g] sl/a &) k|ltzt j}b]lzs
;xfotfdfq ;/sf/L ah]6 k|0ffnLdf ;d]6\g ;lsPsf] 5 . u}x|;/sf/L ;+:yfx¿
dfkm{t\ k|fKt x'g] j}b]lzs ;xfotfsf] oyfy{ lx;fa pknAw 5}g . To;}u/L bft[d'n's
tyf ;+3;+:yfx¿af6 ;f]em} kl/rfng e}/x]sf] sl/a #) k|ltzt ;xfotfaf6
;~rflnt sfo{qmd / ;/sf/n] ;~rfng ug]{ sfo{qmd aLrsf] bf]xf]/f]kg x6fO{
;dGjo sfod ug{ ;lsPsf] 5}g .
#= ;d:of tyf r'gf}tL
g]kfnnfO{ k|fKt x'g] ;a} k|sf/sf a}b]lzs ;xof]u ah]6 k|0ffnLleq cfpg g;Sg',
;xof]u /sd vr{ ug]{ Ifdtf sd /x]sf], cfof]hgf Joj:yfkgdf ;d:ofx¿ /x]sf]
vf; u/L af/Daf/ x'g] sd{rf/Lx¿sf] ;?jf, ;f]wegf{ ;dod} lng g;Sg', ;dod}
7]Ssfk6\6f x'g g;Sg', cfof]hgf÷sfo{qmdsf nflu ;Demf}tf x'g'k"j{ kof{Kt tof/L
gx'g' h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg /x]sf 5g\ .
cGt/f{li6«o ;xof]usf] 7"nf] c+z ;—;fgf cfof]hgf÷sfo{qmdx¿df vr{ x'g glbO{
;xfotfsf] v08Ls/0f /f]Sg'kg]{ r'gf}tL /x]sf] 5 . kl/of]hgf th'{df txdf xfd|f]
Ifdtf cem} klg ljsl;t x'g g;s]sf] sf/0fn] clwsf+z ¿kdf bftfd} e/ kg'{ kg]{
l:ylt /x]sf] 5 . ;g\ @))% df k]l/; 3f]if0ffkqdf JoQm ul/Psf k|ltj4tfx¿nfO{
klg xfd|f /fli6«o gLlt tyf sfo{qmd / Jojxf/df cfGtl/ls/0f ug'{ kg]{ / d'n'ssf]
j:t'ut cj:yf Pj+ k|fyldstf / cfjZostfsf cfof]hgfx¿df j}b]lzs ;xfotfnfO{
s]lGb|t ug]{ sfo{ emg\ 7"nf] r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
j}b]lzs ;xfotf dflysf] lge{/tfnfO{ qmdzM sd ug]{ .
%= p2]Zo
!= /fli6«o ljsf; of]hgf / /fli6«o k|fyldstf cg'¿k cfjZos kg]{ j}b]lzs
;xof]usf] clwstd kl/rfng ug]{ .
@= d'n'snfO{ cfTdlge{/ / lbuf] ljsf;sf lglDt k|fKt j}b]lzs ;xfotfsf]
clwstd pkof]u / plrt Joj:yfkg u/L ljsf; k|efjsfl/tf clej[l4 ug]{ .
^= /0fgLlt
!= j}b]lzs ;xfotfnfO{ /fli6«o ah]6dfkm{t\ kl/rfng ug{ yk hf]8 lbg] .
@= afx\o C0fsf] af]em sd ub}{ k|fKt C0f ;xof]unfO{ cfly{s k"jf{wf/ ljsf;,
pTkfbgzLn If]q / /f]huf/L ;[hgf ug]{ If]qdf pkof]u ug]{ .
47
#= j}b]lzs ;xfotfsf] kl/rfng, Joj:yfkg / ;dGjodf cem a9L k|efjsfl/tf
Nofpg] .
&= sfo{gLlt
!= g]kfnnfO{ k|fKt x'g] ;a} k|sf/sf] cGt/f{li6«o ;xof]unfO{ cy{ dGqfnodf /x]sf]
;xfotf Joj:yfkg;DaGwL ;"rgf k|0ffnL (AMP) df cfa4 ul/g]5 . -!_
@= j}b]lzs ;xfotfnfO{ jh]6 k|0ffnLleq NofO{ kl/rfng ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 .
-!_
#= kl/dflh{t j}b]lzs ;xfotf gLlt nfu" ul/g]5 . o;df j}b]lzs ;xfotfnfO{
cfly{s k"jf{wf/x¿df vf;u/L ;8s, pmhf{, s[lif h:tf If]qsf] pkof]u ug]{ u/L
Joj:yf ul/g]5 . -@_
$= cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿n] k|fKt ug]{ ;xof]usf] ljj/0fnfO{ kf/bzL{ /
pQ/bfoL t'Nofpg cy{ dGqfnon] ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ;dGjosf/L
e"ldsf lgjf{x ug]{5 . -#_
*= ck]lIft pknlAw
of]hgf cjlwdf /fli6«o k|fyldstf k|fKt If]qdf dfq j}b]lzs ;xfotf kl/rflnt
ePsf] x'g] / ;a} k|sf/sf ;xfotf /fli6«o k|0ffnL dfkm{t\ kl/rflnt ePsf x'g]5g\ .
48
xfn}sf lbgx¿df jfl0fHo dxfb't tyf >d ;xrf/Lx¿ dfkm{t\ j}b]lzs Jofkf/sf]
lj:tf/ / ljljlws/0f ug]{, d'n'sdf j}b]lzs nufgL k|j4{g ug]{, ljleGg j}b]lzs
uGtJo d'n'sx¿df u/]sf] g]kfnL >ldsx¿sf] xs lxt ;+/If0f u/L ;Lk / bIftf
cg';f/sf /f]huf/Lsf cj;/ h'6fpg], If]qLo tyf k|fb]lzs ;DaGw lj:tf/ / ko{6g
k|j4{g ;DaGwL sfo{x¿ e}/x]sf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
g]kfnL /fhb"tfjf; / cGo s"6gLlts lgsfo tyf k|ltlglwx¿af6 ePsf k|of;x¿
kof{Kt x'g ;s]sf 5}gg\ . lghL If]q;+usf] ;xsfo{nfO{ klg k|fyldstfsf ;fy
cufl8 a9fpg ;lsPsf] 5}g . To;}u/L, cfly{s s"6gLltnfO{ k|fyldstfdf /fvL
;dGjofTds ¿kdf sfd ug]{ :yfoL ;+oGq klg /x]sf] 5}g . vf; u/L ko{6g, s[lif
/ pmhf{sf] If]qdf cfpg O{R5's j}b]lzs nufgLstf{ tyf ljb]zdf a;f]jf; u/]sf
g]kfnL d"nsf JolQmx¿nfO{ ;f]r]hlt cfslif{t ug{ ;lsPsf] 5}g .
$= bL3{sfnLg ;f]r
g]kfnsf] cGt//fli6«o klxrfgnfO{ cem k|uf9 agfpFb} clwsflws cfly{s kmfObf
lng] .
%= p2]Zo
cGt/f{li6«o If]qLo / låkIfLo ;DaGwx¿ ;'b[9 u/L cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofpg] .
^= /0fgLlt
1. l5d]sL d'n's, cGt/f{li6«o / If]qLo ;ª\3 ;+:yf;Fusf] ;DaGwaf6 cfly{s tyf
cGo nfe lng] .
2. cfly{s s"6gLltnfO{ ;an t'NofO{ cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofpg] .
&= sfo{gLlt
1. l5d]sL d'n'sx¿sf] b|'t cfly{s ljsf;nfO{ b[li6ut ub{} tyf k/Dk/fut
;DaGwnfO{ ;'b[9 ub{} g]kfnsf] cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofpg pko'Qm gLlt
cjnDag ul/g]5 . -!_
2. g]kfnsf] cGt/f{li6«o cfly{s ;DaGw ;'b[9 ug{ u}/cfjf;Lo g]kfnLx¿sf] e"ldsf
k|efjsf/L agfOg]5 . -!_
3. j}b]lzs k|ToIf nufgLnfO{ k|fyldstf k|fKt If]qx¿df leq\ofpg cfjZos gLlt cjnDag
ul/g]5 . -!_
49
4. g]kfnsf] lxtsf ljifodf låkIfLo, If]qLo / ax'kIfLo ;DaGw tyf cGt/f{li6«o ;ª\3
;ª\u7gnfO{ lqmofzLn / ;'b[9 ug{ k//fi6« gLlt tyf cfly{s s"6gLltnfO{ k|d'v
dfWodsf] ¿kdf k|of]u ul/g]5 . -@_
5. cfly{s s"6gLltsf] dfWodaf6 Jofkf/, nufgL, k|ljlw x:tfGt/0f, ko{6gsf]
k|j4{g, dfgj ;+;fwg ljsf;, j}b]lzs /f]huf/L k|j4{g cflbsf nflu k//fi6«
dGqfno / ljb]zl:yt s"6gLlts lgof]usf] e"ldsfnfO{ cem k|efjsf/L agfO{
kl/rfng ul/g]5 . -@_
6. cfly{s s"6gLltsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu k//fi6« dGqfno / ljb]zl:yt
g]kfnL b"tfjf; Pj+ lgof]udf yk b/aGbL / ;|f]t ;fwg pknAw u/fO{ Ifdtf
clej[l4 ul/g]5 . -@_
*= ck]lIft pknlAw
g]kfnsf s"6gLlts lgof]ux¿sf] ;'b[9Ls/0faf6 g]kfnsf] cfly{s s"6gLltsf] cEof;
k|efjsf/L / kl/0ffdd'vL x'g], b]zdf u}/cfjf;Lo g]kfnLsf] nufgL j[l4 ePsf] x'g] /
l5d]sL d'n'sx¿df eO/x]sf] b|'t cfly{s ljsf;n] ;[hgf u/]sf cj;/sf] nfe b]zn]
lnPsf] x'g]5 .
50
P]g @)$(, cf}Bf]lus Joj;fo P]g @)$( nfO{ xfnsf] ljsl;t cGt/f{li6«o
k"FhLahf/sf] k|j[lQ adf]lhd agfpg] u/L ljb]zL nufgL tyf k|ljlw x:tfGt/0f
gLltsf] d:of}bf clGtd r/0fdf /x]sf] 5 . sDkgL btf{ ;DaGwL ;a}
sfdsf/jfxLx¿nfO{ ljB'tLo kf]6{n dfkm{t\ @$;} 306f ;~rfng x'g] Joj:yf
ldnfO{P kl5 vf; u/L ljb]zL nufgLstf{x¿nfO{ Joj;fo ;'? ubf{ nfUg] ;do /
nfutdf sdL cfpg'sf ;fy} k|zf;gLs emd]nfx¿af6 d'QmL ldn]sf] 5 .
lgof{t k|j4{g tyf j}b]lzs nufgL cfslif{t u/L cf}Bf]lus If]qsf] ljsf; ug]{ Wo]o
af]s]sf ljz]if cfly{s If]qx¿sf] :yfkgfsf] sfo{nfO{ tLj|tf lbOPsf] 5 eg] e}/xjf
ljz]if cfly{s If]q ;~rfngsf] nflu tof/L cj:yfdf 5 . nufgL af]8{ P]g, @)^*
adf]lhd 7"nf pBf]u tyf k"jf{wf/x¿df nufgL ug{ rfxg] nufgLstf{x¿nfO{ ;xh
tl/sfn] nufgL ug{;Sg] jftfj/0f ;[hgf ug{ nufgL jf]8{sf] :yfkgf u/L
sfof{Gjogdf /x]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
nfdf] ;dob]lvsf] /fhgLlts cl:y/tf, sdhf]/ >d ;DaGw, cf}Bf]lus k"jf{wf/ tyf
pmhf{sf] kof{Kt Joj:yf x'g g;Sg', sdhf]/ nufgL d}qL jftfj/0f / sfg'gL
hl6ntfx¿n] nufgL cfk|jfxdf pT;fxhgs cj:yf 5}g . nufgL d}qL gLltut
:yfloTj sfod ub}{ t'ngfTds nfesf If]qdf yk nufgL cfslif{t ug'{ r'gf}tLsf]
¿kdf /x]sf] 5 . oBlk tLj| cfly{s j[l4 ul//x]sf] l5d]sL d'n'sx¿ ef/t / rLgsf]
aLrdf /x]sf] g]kfndf nufgL pT;flxt ug{sf nflu cj;/x¿ klg ljBdfg /x]sf
5g\ . ;f]sf nflu l5d]sL d'n'sx¿sf] cltl/Qm cGo ljsl;t Pj+ Jofkfl/s tyf
nufgL lj:tf/sf ;Defjgf /x]sf d'n'sx¿;+u bf]xf]/f] s/ d'lQm, nufgL ;'/lIft ug]{
låkIfLo tyf ax'kIfLo ;+emf}tfx¿ / k|ltj4tf ;d]taf6 d'n'sn] k|z:t kmfO{bf lng]
;Defjgf x'Fbfx'Fb}klg /fli6«o ;xdtL aGg g;Sg' ;d:ofsf] ¿kdf /x]sf] 5 . If]qLo
Pj+ ljZj Jofkf/ ;+u7gsf] ;b:o eO{ pbf/ cy{k|0ffnL nfu" u/]sf], ljB'tLo
;]jfk|jfx :yfkgf ul//x]sf], nufgL d}qL x'g]u/L sfg'gL k|fjwfgx¿ ;+zf]wg / th'{df
ug]{ k|of;x¿ e}/x]sf] ;Gbe{df j}b]lzs nufgLsf] cfk|jfxdf j[l4 x'g] k|z:t}
;+efjgfx¿ /x]tf klg To:tf k|of;x¿nfO{ b|'t ultdf ;DkGg ug'{ r'gf}tLs} ¿kdf
/x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
nufgL d}qL jftfj/0fsf] ;[hgf u/L k"FhL, k|ljlw / ;Lk x:tfGt/0f x'g] u/L ljb]zL
nufgLnfO{ ljz]if k|j4{g ug]{ .
%= p2]Zo
1. nufgLsf] a9\bf] cfjZostf / ;Lldt ufx{:y artaLrsf] a9\bf] c;dfgtfnfO{
ljb]zL k"FhL nufgLsf] dfWodaf6 kl/k"lt{ ug{] .
51
2. ljb]zL k"FhL;Fu} cfw'lgs k|ljlw, Joj:yfksLo sf}zn / k|fljlws ;Lk;d]t
leq\ofO{ ef}lts k"jf{wf/x¿sf] ljsf; ub}{ pTkfbsTj j[l4sf] dfWodaf6 b]zsf]
k|lt:kwf{Tds Ifdtf a9fpg] .
3. :yfgLo ;|f]t, ;Lk / ;fwgnfO{ ljb]zL nufgL;Fu cfa4 u/L ;Gt'lnt If]qLo
ljsf; ug{] .
^= /0fgLlt
1. ljb]zL nufgL leq\ofpg nufgL d}qL jftfj/0fsf] ;[hgf ug{] .
2. ;'dw'/ >d ;DaGw sfod ug]{ .
3. lgsf;Ld"ns pBf]udf ljz]if ;'ljwf lbO{ ljb]zL nufgL cfslif{t ug{] .
4. k|fyldstf k|fKt If]qdf ljb]zL nufgL cfslif{t ug{ cfly{s s"6gLltnfO{ pkof]u
ug]{ .
5. ljb]zL nufgLsf Joj;fonfO{ kf/bzL{ agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. 7"nf kl/of]hgfsf nufgLx¿nfO{ nufgL af]8{dfkm{t\ b|'tultdf k|j4{g ub}{
nlug]5 . -!_
2. u}/cfjf;Lo g]kfnLn] g]kfnL gful/s ;/x g]kfndf pBf]u jf Joj;fo ;~rfng
ug{ kfpg] Joj:yfnfO{ ;'b[9 agfOg]5 . -!_
3. ljb]zL k"FhL nufgL v'nf gul/Psf cf}Bf]lus Joj;fodf klg k|ljlw x:tfGt/0f
ug{ ;lsg] u/L sfg'gL Joj:yf ldnfOg]5 . -!_
4. ;]jf pBf]udf ljZj Jofkf/ ;ª\u7gdf ul/Psf] k|lta4tf cg'¿k ljb]zL
nufgLsf] c+z, ;Ldf tyf k|lqmof tf]sL ;f] adf]lhd sfof{Gjog ug]{ Joj:yf
ldnfOg]5 . -!_
5. lqkIfLo >d ;DaGwnfO{ k|efjsf/L agfO{ pBf]u / dhb'/aLr b]lvg]
;d:ofx¿sf] ;dfwfg ub}{ nlug]5 . -@_
6. ljz]if cfly{s If]q / lgof{t k|j4{g If]qdf aGb x8tfn ug{ gkfpg] u/L sfg'gL
Joj:yf ldnfOg]5 . -@_
7. >d;DaGwL sfg'gnfO{ nlrnf] agfpg'sf ;fy} >d cbfntsf] ;ª\Vof lj:tf/
u/L >d ljjfb l56f] 6'ª\Uofpg] k|aGw ldnfOg]5 . -@_
8. lgsf;Ld"ns pBf]usf] nflu k"jf{wf/ ;]jf tyf ;'ljwf ;lxtsf] ljz]if cfly{s
If]q÷lgof{t k|j4{g If]qsf] ljsf; / lj:tf/df hf]8 lbOg]5 . -#_
52
9. g]kfnsf ljb]zl:yt lgof]ux¿nfO{ cfly{s s"6gLltdf ;lqmo agfOg'sf ;fy}
ljleGg cGt/f{li6«o kmf]/dx¿df x'g] ax;df j}b]lzs nufgL / k|ljlwnfO{
d'n'ssf] k|fyldstfdf /flvg]5 . -$_
10. g]kfndf a9L dfqfdf ljb]zL nufgL ub{} cfPsf d'n'sx¿ dWo] låkIfLo nufgL
k|j4{g tyf ;+/If0f ;Demf}tf / bf]xf]/f] s/ pGd'lQm;DaGwL ;Demf}tf ug{ afFsL
/x]sf d'n's;Fu k|fyldstfsf ;fy To:tf ;Demf}tfx¿ ul/g]5 . -$_
11. ljb]zL k"FhL nufgLsf] kl/lwleq ;+:yfut ck|ToIf ljb]zL nufgLnfO{ ;d]t
;dfj]z ul/g] Joj:yf ul/g]5 . -%_
12. ;+:yfut nufgLstf{sf] nflu bf];|f] ahf/ klg v'Nnf ub}{ nlug]5 . -%_
*= ck]lIft pknlAw
yk j}b]lzs nufgL;Fu} pTkfbg j[l4 / /f]huf/L lj:tf/ x'g'sf ;fy} cfoft
k|lt:yfkg tyf lgof{t j[l4 x'g]5 .
53
p2]Zon] a9Ldf ^ dlxgf cjlwsf] nflu c;n shf{sf] lwtf]df a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿nfO{ pknAw u/fOg] k'gs{hf{sf] bfo/f km/flsnf] agfpg'sf] ;fy} t/ntfsf]
cj:yf / a}+s Aofh b/sf] l:yltsf] lgoldt ;dLIff u/L k'g{shf{sf b/x¿ ;d]tdf
;dofg's'n kl/dfh{g ub}{ cfO{Psf] 5 .
a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿sf] lgodg / ;'kl/j]If0fnfO{ k|efjsf/L agfpFb} ;'zf;g /
:yfloTj sfod ug]{ lbzfdf dxTTjk"0f{{ sfo{x¿ ePsf 5g\ . a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿sf] jf;nftdf u'0ffTds ;'wf/ ug'{sf] ;fy} ;'zf;g ;d]t clej[l4 ug]{
p2]Zon] :ynut / u}/–:ynut lg/LIf0f tyf ;'kl/j]If0f, k"j{–;r]ttf k|0ffnL, zL3|
;'wf/fTds sf/afxL, hf]lvddf cfwfl/t ;'k/Lj]If0f, bafa k/LIf0f, cfsl:dstf
of]hgf, cGj]if0ffTds ljZn]if0f nufot ;dli6ut ljj]szLn lgodgnfO{ cfjZostf
cg';f/ kl/dfh{g u/L k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ul/Psf] 5 . To;}u/L, jfl0fHo
a}+sx¿sf] k"FhLsf]if kof{Kttf ;DaGwdf BASEL-II sf] k|fjwfgnfO{ lg/Gt/tf
lbOPsf] 5 . a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿sf] k"FhLsf] cfwf/ a9fO{ ljQLo k|lt:kwf{Tds
Ifdtf clej[l4 ug{ a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿nfO{ Ps–cfk;df ufEg–ufleg
pTk|]l/t ug]{ gLlt cjnDag ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
df}lb|s gLltsf] k|of;sf afjh'b u}/–df}lb|s sf/0fx¿n] ubf{ d'b|f:kmLlt b/ ck]lIft
:t/eGbf s]xL dfly /xg uPsf] 5 . a9\bf] cfoft, lgof{tdf ;':ttf / ljk|]if0f
cfodf a9\bf] lge{/tfsf] l:ylt /x]sf]n] df}lb|s gLltsf] k|of;af6 afXo If]q :yfloTj
sfod ug{ ;lsg] ca:yf 5}g . /fhgLlts cl:y/tf nlDab} hfg', nufgL d}qL
jftfj/0fsf] cefj;+u} x'g', a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿ shf{ nufgLsf] k/Dk/fut
If]qaf6 ko{6g, hnljB't / 1fgnufot gofF If]qtk{m k|j]z ug{ pGd'v x'g
g;Sg'h:tf sf/0fx¿n] cfly{s j[l4 b/ pRr t'Nofpg]tk{m ljQLo ;]jf k"0f{tM pGd'v
u/fpg ;lsPsf] 5}g . ;/sf/sf] k"FhLut vr{df lzlyntf cfPsf] sf/0f a}+lsª
If]qsf] ;/sf/ dflysf] bfaLsf] j[l4 sd x'Fb} hfg'nufot sf/0fx¿n] s'n cfGtl/s
shf{sf] j[l4 b/ NfIo eGbf sd x'g uPsf] xf] . ;+efljt ljQLo ;+s6 (financial
sector crisis) n] af:tljs cy{tGqdf kfg{ ;Sg] gsf/fTds c;/x¿;Fu h'Wg g]kfn
/fi6« a}+sdf ;'kl/j]If0f tyf Joj:yfksLo Ifdtfsf] ;'b[9Ls/0f ug{ cfjZos
b]lvG5 . cfw'lgs a}+ls+u ;]jfx¿df ax';+Vos u|fdL0f hgtfsf] kx'Fr a9fpg] x]t'n]
/fi6« a}+sn] lbPsf] k|f]T;fxg hfoh eP tfklg ;du| shf{sf] u'0f:t/af/] ;hu
/xg'kg]{ r'gf}tL 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
cfw'lgs, k|efjsf/L Pj+ :jYo ljQLo If]q ljsf;dfkm{t\ lbuf] cfly{s j[[l4 Pj+
;dli6ut cfly{s :yfloTj xfl;n ug{ ;3fp k'¥ofpg] .
54
%= p2]Zo
1. ;Gt'lnt df}lb|s tyf ljQLo gLltdfkm{t\ d"No, zf]wgfGt/ / ljQLo If]qsf]
:yfloTj ;'lglZrt ug]{ .
2. a}+lsª ;]jfsf] kx'Fr clej[l4 ug'{sf ;fy} pknAw ljQLo ;fwgnfO{ cfly{s
lqmofsnfk lj:tf/ x'g] k|sf/n] k|jflxt ug{ cg's"n jftfj/0f tof/ ug]{ .
3. ;'/lIft / k|efjsf/L e'QmfgL k|0ffnLsf] ljsf; u/L ljQLo k|0ffnL dflysf]
hgljZjf; clej[l4 ug]{ .
^= /0fgLlt
1. df}lb|s gLltnfO{ k|efjsf/L agfO{ d"No l:y/tf, zf]wgfGt/ art / ljQLo If]q
:yfloTj xfl;n u/L ;dli6ut cfly{s :yfloTj sfod ug]{ .
2. df}lb|s gLltsf] k|efjsfl/tf yk ;'b[9 ug{ gjLgtd df}lb|s l;4fGt / k|of]usf
;DaGwdf cWoog u/L df}lb|s gLltsf] cfGtl/s nIo / sfof{Gjogdf
k'g/jnf]sg ug]{ .
3. u|fdL0f If]qdf ljQLo ;+:yfx¿sf] k|f]T;fxg ug]{ tyf k"jf{wf/ ljsf; ug]{ .
4. a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿sf] lgodg, lg/LIf0f / cg'udgnfO{ k|efjsf/L agfO{
ljQLo If]qnfO{ :j:y / k|lt:kwL{ agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. ljQLo If]qsf] :yfloTj Pj+ lbuf] ljsf;sf nflu ljQLo If]q /0fgLlt th'{df
ul/g]5 . -!_
2. v'nf ahf/ sf/f]af/nfO{ df}lb|s gLltsf] d'Vo cf}hf/sf] ¿kdf lnOg]5 . -@_
3. g]kfnn] u/]sf cGt/f{li6«o k|lta4tf k"/f ug{ tyf ljQLo If]qnfO{ ultzLn
agfpg P]g, lgodx¿df cfjZos ;'wf/ ul/g]5 . -@_
4. d'n'ssf] lbuf] cfly{s ljsf;sf] nflu pTkfbgzLn k'gs{hf{ sfo{qmdnfO{
k|efjsf/L ¿kdf cl3 a9fOg]5 . -@_
5. u|fdL0f If]qdf ljQLo kx'Fr a9fpg ljBdfg gLltut Joj:yfdf cfjZos
kl/dfh{g u/L ;f]sf] k|efjsf/L sfof{Gjog ul/g]5 . -#_
6. Ohfhtkq ;DaGwL gLltut Joj:yf dfkm{t\ ljQLo kx'Fr / ;dfj]zLs/0fnfO{
Jofks agfpg] sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . o;sf nflu b'u{d Pj+ lk5l8Psf
If]qx¿df a}+lsª tyf ljQLo ;]jfsf] kx'FrnfO{ k|f]T;flxt ul/g]5 . -$_
7. ljkGg ju{df hfg] shf{nfO{ ;do–;fk]If ¿kdf kl/dfh{g ub}{ nlug]5 . -$_
55
8. pTkfbgd"ns / /fli6«o k|fyldstfsf If]qdf Psn C0f ;Ldf a9fpb} nlug]5 .
-$_
9. a}s tyf ljQLo ;+:yfsf] /]l6ª u/L jf:tljs l:ylt ;fj{hlgs ul/g]5 . -$_
10. a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿ ufEg] tyf ufleg] sfo{nfO{ k|f]T;flxt ug]{ gLltsf]
k|efjsf/L sfof{Gjog ul/g]5 . -$_
11. n3'ljQ ;+:yfx¿sf] ;'kl/j]If0f / cg'udg ug{sf] nflu ;+:yfut Joj:yf
ul/g]5 . -$_
12. n3' ljQ ;+:yfnfO{ ;an / k|efjsf/L agfpg ;fIf/tf sfo{qmd, s[lif k|;f/
tyf kz' ;]jf k|;f/ sfo{qmd, ul/aL lgjf/0f sfo{qmd, jftfj/0f ;+/If0f tyf
;Lk ljsf;sf sfo{qmd ;d]t ;dGjo u/L cufl8 a9fO{g] 5 . -$_
13. of]hgf cjlwdf &% lhNnfdf g} n3'ljQ ;+:yf lj:tf/ ul/g]5 . -$_
14. Networking Business, Derivatives Market sf ;fy} cGo d'b|f tyf ljQLo
ahf/ k|0ffnLnfO sfg'gL bfo/fdf Nofpg / cj}w lqmofsnfknfO{ /f]Sg cfjZos
sfg'g / lgodgsf] Joj:yf ul/g]5 . -$_
*= ck]lIft pknlAw
d'b|f:kmLlt b/ jflif{s cf};t &=) k|ltztdf ;Lldt x'g], lj:t[t d'b|fk|bfosf] j[l4 b/
jflif{s cf};t !$=% k|ltzt /xg], lghL If]qdf hfg] shf{ cf};t !&=% k|ltztn]
a9]sf] x'g], s'n cfGtl/s shf{ jflif{s cf};t !^=) k|ltztn] a9]sf] x'g] / ljb]zL
d'b|f ;l~rltn] sDtLdf ^ dlxgfsf] j:t' tyf ;]jfsf] cfoft wfGg ;Sg] ca:yf
/xsf] x'g]5 .
#=%=@ shf{
!= k[i7e"ld
a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿sf] shf{ tyf nufgL cg'Tkfbs If]qaf6 s[lif nufotsf
pTkfbg If]qtk{m s]lGb|t ug{ a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿n] s[lif If]qsf] nufgLnfO{
a9fpb} cfufdL bz jif{leq s'n shf{ tyf nufgLsf] @)=) k|ltzt k'¥ofpg' kg]{
Joj:yf ul/Psf] 5 . tf]lsPsf If]qdf shf{ lj:tf/ clej[l4 ug]{ p2]Zon] a9Ldf ^
dlxgfsf nflu c;n shf{sf] lwtf]df a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿nfO{ pknAw u/fOg]
k'gs{hf{sf] bfo/f km/flsnf] agfO{ k'gs{hf{ b/ 36fO+b} nluPsf] 5 . ;f] cg';f/ o:tf]
bfo/fdf s[lif nufot tf]lsPsf cGo If]qx¿nfO{ ;d]t ;dfj]z ul/Psf] 5 . dlxnf
pBdL / j}b]lzs /f]huf/Laf6 kmls{Psf JolQmx¿ ;d]t o;af6 nfeflGjt x'g]
Joj:yf ul/Psf] 5 .
56
@= cBfjlws l:ylt
s[lif / hnljB't If]qdf lbO{g] k'gM shf{sf] Psn b/ sfod ul/Psf] 5 . b'Uw tyf
df;'hGo Joj;fosf] k|j4{g dfk{mt\ e"ld ePsf / gePsf b'j}y/L ls;fgx¿sf] nflu
/f]huf/L / cfo–cfh{gsf] cj;/ ;[hgf ug{ kz'k+IfL tyf dT:o kfng Joj;fosf
nflu ;d]t pko'{Qm cg';f/sf] k'gs{hf{ pknAw u/fpg] Joj:yf ul/Psf] 5 . ¿U0f
pBf]u, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u, lgof{td"ns Joj:ffo / j}b]lzs /f]huf/Lsf] nflu
tf]lsPsf ju{df k|jfx ul/g] ljz]if k'gs{hf{ Joj:yfsf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf] nflu
k|lqmofut ;/nLs/0f ul/Psf] 5 .
ljkGg ju{df shf{sf] kxF'r a9fO{ cfo–cfh{g / /f]huf/Lsf] cj;/ ;[hgf ug]{
p2]Zon] df}lb|s gLlt dfkm{t\ jfl0fHo a}+s, ljsf; a+}s / ljQ sDkgLx¿n] ljkGg
ju{df nufgL ug'{ kg]{ shf{ cg'kft lglZrt ug'{sf ;fy} To:tf] cg'kftnfO{ k|To]s
jif{ qmdzM a9fpFb} n}hfg] gLltut Joj:yf ul/Psf] 5 . n3'ljQLo ;+:yfx¿n]
ljkGg ju{df k|jfx ug]{ u/L k|fKt ;fk6L /sdnfO{ a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿af6
Aofh cfh{gdf pkof]u ug{ gkfOg] ljBdfg Joj:yfsf] s8fO{sf ;fy sfof{Gjog
ul/Psf] 5 . ;d"xdf cfa4 ePsf C0fL ;b:ox¿nfO{ a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿dfkm{t\ n3'pBd jf n3'Joj:ffo ;~rfng ug{ ;fd"lxs hdfgL /
:jLsf/of]Uo lwtf]df k|bfg ul/g] n3' shf{sf] ;Ldf qmdzM j[l4 ul/Psf] 5 . o:tf]
shf{ k|jfx ubf{ æ3Æ ju{sf ljQLo ;+:yfx¿n] s'n shf{sf] Ps ltxfO{;Dd lwtf]
lnO{ n3'shf{ k|jfx ug{ ;lsg] Joj:yf 5 .
ljQLo kx'Fr Pj+ ljQLo ;dfj]zLs/0f clej[l4 ug]{ p2]Zon] xfn;Dd ljQLo kx'Fr
Go"g /x]sf If]qx¿df æ3Æ ju{sf] ljQLo ;+:yf vf]Ng ljz]if k|fyldstf lbOPsf] 5 .
;a} k|sf/sf ljQLo ;+:yfx¿sf] u|fdL0f If]qdf kx'Fr clej[l4 ug{ ;~rfng vr{ sd
x'g] df]afOn a+}lsª tyf zfvf/lxt a}+lsªnufot cfw'lgs k|ljlwsf a}+lsª ;]jfnfO{
k|f]T;flxt x'g] gLlt cjnDag ul/Psf] 5 . a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿nfO{ jfl0fHo
a}+s / /fli6«o :t/sf ljsf; a}+sx¿ Go"g /x]sf tf]lsPsf lhNnfx¿df sDtLdf Ps
zfvf / cGoq Ps zfvf u/L b'O{j6f zfvf vf]nL ;~rfngdf NofP kZrft\ dfq
sf7df8f}+} pkTosfleq Ps zfvf vf]Ng lbg] gLltut Joj:yf ul/Psf]] 5 . To;}u/L,
ljQLo ;]jfsf] kx'Fr sd ePsf lhNnfx¿df sfo{If]q sfod x'g] u/L :yfkgf x'g]
æ3Æ ju{sf n3'ljQ ljQLo ;+:yfx¿nfO{ k|fylds k"FhLsf] % u'0ff;Dd lgIf]k
;ª\sng ug{ kfpg] gLltut Joj:yf ul/Psf] 5 . ljQLo ;fIf/tf /
hghfu/0f;DaGwL ljleGg sfo{qmdx¿ ;~rfng eO/x]sf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;dfj]zL Pj+ ;Gt'lnt ¿kdf a}+lsË ;]jf k|jfxsf] ljsf; / k|j4{g ug]{ sfo{ cem}
r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 . a}+s tyf ljQLo ;+:yfaf6 lbO{g] shf{nfO{ pTkfbgd"ns If]qdf
k|jfx ug{ ;lsPsf] 5}g, h:sf] sf/0fn] shf{ lkmtf{ b/ Go"g x'g uO{ a}+s tyf ljQLo
;+:yfsf] Non-Performing Assets 36fpg] sfo{ r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 . zx/
57
s]lGb|t a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿df u|fld0f hgtf / pBdL Pj+ s[ifsx¿sf] ;xh
kx'Fr :yflkt ug{ ;lsPsf] 5}g eg] k|fKt x'g] ;Lldt shf{df klg pRr nfut a]xf]g{
afWo e}/xsf] cj:yf 5 . C0f k|fKt ubf{ k"/f ug'{kg]{ Go"gtd dfkb08 k"/f ug{ ;Sg]
1fg, ;Lk / Ifdtfsf] cefj /x]sf] 5 . ;fy} shf{ ;'/If0fsf] nflu k|fKt shf{af6
ul/Psf] sfo{sf] aLdfsf] e/kbf]{ Joj:yf ug]{ sfo{ r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
lghL If]qdf shf{sf] k|jfx j[l4 ub}{ b]zsf u|fdL0f tyf ljkGg If]qdf ljQLo ;|f]tsf]
s'zn kl/rfng / ;]jfsf] ;xh kx'Fr ;'lglZrt ug]{ .
%= p2]Zo
lghL If]qsf] lj:tf/ / u|fdL0f If]qdf ;dfj]zLs/0fnfO{ hf]8 lbFb} ljQLo kx'Fr
clej[l4 ug]{ .
^= /0fgLlt
1. lghL Joj;fox¿sf] :yfkgf tyf lj:tf/sf nflu shf{sf] kx'Fr ;xh agfpg] .
2. b'u{d tyf lk5l8Psf] If]qdf ljkGgju{ shf{ sfo{qmdnfO{ kl/dfh{g;lxt
lg/Gt/tf lbg] .
3. n3'ljQ ;+:yfx¿sf] sf/f]af/sf] bfo/f of]hgfa4 ¿kdf km/flsnf] agfpFb}
n}hfg] .
4. ;xsf/L tyf u}/–;/sf/L ;+:yfx¿nfO{ s[lif, u|fdL0f shf{ tyf n3'ljQsf]
sf/f]af/df cem a9L ;xefuL agfpFb} hfg] .
&= sfo{gLlt
1. lghL Joj;fo, s[lif tyf kz'kfng ug]{ pBdLx¿nfO{ a}+s tyf ljQLo
;+:yfx¿n] pQm kl/of]hgfs} lwtf]df shf{ pknAw u/fpg ;Sg] Joj:yf
ul/g]5 . -!_
2. ljkGg ju{ shf{ sfo{qmdsf] bfo/f km/flsnf] agfpg'sf] ;fy} o:tf] cg'kftnfO{
cfjZostf cg';f/ k'g/jnf]sg ub}{ nlug]5 . -!_
3. u|fdL0f art tyf C0f ;xsf/L ;+:yfx¿ u7g ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
4. n3'ljQ kl/rfng / k|of]usf] bfo/f km/flsnf] agfO{ o;sf] pkof]u pTkfbsLo
If]qdf u/fpg ljBdfg gLltut Joj:yfdf k'g/jnf]sg ul/g]5 . -@_
5. u|fdL0f tyf b'u{d If]qdf a}+s zfvf lj:tf/nfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -@_
58
6. n3'ljQ sf]if :yfkgf u/L ;f] sf]ifnfO{ cGo sf]ifx¿;Fu ;dGjo ub}{ ;x'lnot
Aofh b/df yf]s / v'b|f C0f k|jfxdf kx'Fr j[l4 ul/g]5 . -@_
7. n3'ljQ ;]jf k|bfos ;+:yfx¿sf] ljQLo ;fwgsf] cefj sd ug]{ k|of]hgsf]
nflu ;~rflnt u|fdL0f :jfjnDag sf]ifnfO{ yf]s shf{sf] cfk"lt{ Joj:yf
ldnfpg] u/L Pp6f 5'§} sf]ifsf] ¿kdf cufl8 a9fOg]5 . -#_
8. j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg] o'jf ju{nfO{ nlIft u/L n3'ljQ sfo{qmd th'{df
ul/g]5 . -#_
*= ck]lIft pknlAw
s[lif nufot pTkfbgd"ns If]qdf shf{ tyf nufgL lj:tf/ ePsf] x'g], u|fdL0f
If]qdf ljQLo ;]jfsf] kx'Fr clej[l4 ePsf] x'g] / dlxnf, ljkGg / blnt ju{sf
hgtfsf] /f]huf/L tyf cfo–cfh{gsf] cj;/df j[l4 eO{ pgLx¿sf] hLjg:t/ ;'lw|g]
/ u|fdL0f If]qdf ljQLo ;]jfsf] kx'Fr clej[l4 ePsf] x'g]5 .
#=^ aLdf
!= k[i7e"ld
ljZjJofkLs/0f tyf cfly{s pbf/Ls/0fsf] kl/0ffd:j¿k g]kfnsf] aLdf If]qn] s]xL
ult lng yfn]sf] 5 . lqjifL{o of]hgf cjlwdf aLdf Joj;fon] tLj|tf kfPsf] x'bf
aLds -hLjg tyf lghL{jg aLdf sDkgL_ aLldt -aLdf ;]jf k|fks_, aLdf clestf{,
aLdf ;e]{o/, aLdfz'Ns, aLdf If]qn] u/]sf] nufgL, /fli6«o cy{tGqdf aLdfn]
k'¥ofPsf] of]ubfg, aLdf pBf]un] ;[hgf u/]sf] /f]huf/Lsf] k|ToIf tyf k/f]If
cj;/x¿, cflbdf pNn]Vo j[l4 ePsf] 5 . aLdf lgodg lgsfox¿sf] cGt/f{li6«o
tyf cGt/If]qLo ;ª\u7gx¿df aLdf ;ldltsf] e"ldsfdf j[l4 x'g'sf ;fy} aLdf
;]jfdf b'u{d u|fdL0f If]q tyf Go"g cfo ju{sf] kx'Fr / cGt/f{li6«o dfkb08cg'¿k
o; ;+:yfsf] u'0f:t/ j[l4 ug'{ cfjZostf ePsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
aLdf ;DaGwL cGt/f{li6«o dfkb08sf] cfwf/df g]kfnsf] aLdf If]qsf] ;du| d"Nof+sg
u/L k|fKt glthfsf] cfwf/df la:t[t sfo{ of]hgf agfO{ aLdfsf] :t/ j[l4;+u
;DalGwt k|0ffnLx¿ ljsf; ug]{ sfo{ eO/x]sf] . k|rngdf /x]sf] aLdfn]v -aLdf
s/f/_ x¿nfO{ ;/nLs/0f ul/g'sf ;fy} gofF aLdfn]vx¿ k|rngdf NofO{Psf] tyf
aLDff bfjL e'QmfgL k|s[ofnfO{ ;/n agfpg cjnDag ug'{kg]{ pkfox¿ klxrfg
ul/Psf] 5 . u|fld0f If]q tyf Go"g cfo ju{sf] aLdf ;DaGwL cfjZostf klxrfg
ul/g'sf ;fy} t];|f] kIf k|ltsf] bfloTj aLDff clgjfo{ ul/Psf] 5 . aLDff ;DaGwL
hgr]tgf clej[l4 ug{ sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/Psf] 5 . k|rlnt aLdf P]g, @)$(
nfO{ k|lt:yfkg ug{sf nflu gofF aLdf P]gsf] d:of}bf tof/ ul/g'sf ;fy} aLdf
59
Aoj;fo;+u ;DalGwt lgb]{zgx¿ hf/L ul/Psf] 5 . aLdf If]qsf] ljBdfg ;]jfx¿
kl/dfh{g tyf afnL aLdf, kz' aLdf tyf k];fut bfloTj aLdf nufotsf aLdf
;]jfsf] sfo{ If]qx¿ klxrfg, s[lif If]qsf] nufgL ;'/lIft ug{sf nflu s[lif tyf
;xsf/L dGqfnosf] ;xsfo{df s[lif tyf kz'klG5 aLdf sfo{ ;'? ul/Psf] 5 .
:jb]zdf k'gaL{df sDkgL :yfkgf ug{ cfjZos jftfj/0f tof/ ul/g'sf ;fy}
k'gaL{df ;DaGwL ;'b[9, kf/bzL{ tyf ljZj;lgo Joj:yf ljsf;sf nflu cfsl:ds
aLdf sf]ifnfO{ k'gaL{df sDkgLdf kl/0ft ug]{ k|s[of ;'? ul/Psf] 5 . :jf:Yo aLdf
sfo{qmd k/LIf0fsf] ¿kdf nfu" ug{ cjwf/0ff kq tof/ ul/Psf] 5 .
#= ;d:of / r'gf}tLx¿
aLdf ;DaGwL hgr]tgfsf] sdL, cfjZostf cg'¿ksf] bIf hgzlQmsf] cefj,
;dfhsf] 7"nf] lx:;fdf artug]{ Ifdtfsf] sdL tyf aLdsx¿;+u /x]sf] /sd
nufgLsf] nflu pko'Qm cj;/x¿ kof{Kt dfqfdf pknAw gx'g' aLdf Joj;fodf
c:j:Yo k|lt:kwf{ x'g', b]z leq k'gaL{dfsf] :yfkgf gx'g' / ljleGg lgsfo tyf
ljb]zL ;+:yfx¿ nufot cGo lgsfox¿af6 aLdfnfO{ k|fyldstf glbg' h:tf
;d:ofx¿ aLdf If]qdf ljBdfg /x]sf 5g\ .
cGt/f{li6«o dfkb08 cg'¿k aLdf ;]jfsf] u'0f:t/ j[l4 ug'{, lghL{jg aLdfnfO{
;fdflhs tyf k|fs[lts hf]lvd e"sDk, lxd gbLsf] k|sf]kaf6 pTkGg x'g ;Sg]
cfly{s Iflt Joj:yfkg ug]{ ;zQm ;+oGqsf] ¿kdf :yflkt ug'{, hLjg aLdfnfO{
cfly{s ;'/Iffsf ;fy} bL3{sfnLg art / nufgLsf] pQd dfWodsf] ¿kdf :yflkt
u/L 5l/P/ /x]sf] artnfO{ kl/rfng ub}{ /fi6« lgdf{0fsf] nflu cfjZos k"FhL lgdf{0f
ug]{ lbuf] cfwf/sf] ¿kdf ljsf; ug'{ / o; ;]jfnfO{ b'u{d u|fld0f If]q tyf
;dfhsf Go"g cfo ePsf ju{ nufot ;a} tx;Dd k'¥ofpg' cfhsf] k|d'v r'gf}tL
xf] .
$= bL3{sfnLg ;f]r
cfly{s Pj+ ;fdflhs lqmofsnfksf ;fy} b}jL k|sf]k tyf cGo r'gf}tLx¿af6 pTkGg
x'g] hf]lvdx¿ lj?4 ;'/Iff k|bfg ub}{ g]kfnL aLdf If]qnfO{ cGt//fli6«o aLdf
ahf/;+u t'ngfof]Uo agfpg] .
%= p2]Zo
1. cGt/f{li6«o dfkb08 tyf /fli6«o cfjZostfcg'¿k aLdf ;]jfsf] :t/ clej[l4
ug]{ .
2. b'u{d u|fdL0f If]q tyf ;dfhsf Go"g cfo ePsf ju{nufot ;a} tx;Dd aLdf
;]jfsf] kx'Fr k'¥ofpg] .
3. aLldtsf] lxt ;+/If0fsf nflu cfjZos cfwf/x¿ th'{df u/L aLdf Joj;fosf]
ljZj;gLotf clej[l4 ug]{ .
60
^= /0fgLlt
1. b'u{d u|fdL0f If]q / Go"g cfo ePsf ju{nufot ;dfhsf ;a} txsf] nflu
pko'Qm aLdf ;]jfx¿sf] ljsf; ul/g]5 .
2. aLldtsf] lxt ;+/If0f ;'lglZrt ug{ ljZj;gLo ;+oGqx¿sf] ljsf; ul/g]5 .
3. aLdfsf] bfo/fnfO{ s[lif tyf kz' ljsf;nufot ljleGg pTkfbgzLn If]qdf
lj:tf/ ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. b'u{d u|fdL0f If]q tyf Go"g cfo ePsf] ju{sf] cfjZostf klxrfg ePcg'¿k
pko'Qm n3' aLdf ;]jfx¿sf] ljsf; ul/g]5 . -!_
2. aLdf;DaGwL cGt/f{li6«o dfkb08sf] cfwf/df g]kfnsf] aLdf If]qsf] d"Nofªsg
u/L tof/ kfl/Psf] lj:t[t sfo{ of]hgfadf]lhd aLdfsf] :t/ j[l4;Fu ;DalGwt
k|0ffnLx¿ ljsl;t ub}{ nlug]5 . -@_
3. aLdf If]qdf ljBdfg ;]jfx¿df kl/dfh{g tyf gofF If]qx¿sf] klxrfg u/L
lj:tf/ ul/g]5 . -@_
4. s[lifdf aLdf gLltdf Jofkstf lbO{, /f]u lj?4sf cf}iflwx¿ ;lhn} pknAw
ul/g]5 . -@_
5. aLdf bfaL ;/nLs/0fsf nflu k|efjsf/L j}slNks ;+oGqsf] ljsf; ul/g]5 .
-#_
6. :jb]zdf k"gaL{df;DaGwL ;'b[9, kf/bzL{ tyf ljZj;gLo Joj:yfsf] ljsf;
ul/g]5 . -#_
7. aLdsx¿ Ps cfk;df ufleg], :jfldTj x:tfGt/0f jf u|x0f ug]{, vf/]hL x'g]
cj:yfdf ;d]t aLldt, sd{rf/L, dWo:ystf{ tyf nufgLstf{x¿sf] lxt
;'lglZrt ul/g] Joj:yf ul/g]5 . -#_
8. aLdssf] cfly{s Jofj;flos Ifdtf sfod /fVg solvency margin nufotsf
ljifox¿sf sfo{ljlwx¿ th'{df u/L nfu" ul/g]5 . -#_
9. :jf:Yo aLdf, afnL aLdf, kz' aLdf tyf n3' shf{ aLdfsf] ljsf; ul/g]5 . -#_
*= ck]lIft pknlAw
cGt/f{li6«o dfkb08 tyf /fli6«o cfjZostf cg'¿k aLdf ;]jfsf] :t/ clej[l4
ePsf] x'g], b'u{d u|fdL0f If]q tyf ;dfhsf Go"g cfo ePsf ju{nufot ;a} txsf]
aLdf ;]jf -n3'aLdf ;d]t_ df kx'Fr k'u]sf] x'g] / aLdf pBf]un] sd{rf/L, aLdf
61
clestf{ / ;e]{o/sf] ¿kdf sl/a Ps nfv bz xhf/ JolQmnfO{ /f]huf/Lsf] cj;/
k|bfg u/]sf] x'g]5 .
62
%= /0fgLlt
1. k"FhLahf/ ;DaGwdf nfugLstf{x¿sf] ;r]tgfdf clej[l4 u/L lwtf]kqsf
cf}hf/x¿df nufgLsf] nflu k|f]T;fxg ug]{ .
2. k"FhLahf/df ;+:yfut nufgLstf{ Pj+ u}/ ljQLo If]qsf] k|j]zdf clej[l4 u/fO{
k"FhL kl/rfngdf clej[l4 ug]{ .
3. k|efjsf/L lgodg tyf ahf/ Joj;foLx¿sf] Ifdtf clej[l4 u/L k"FhLahf/sf]
ljZj;gLotfdf clej[l4 ug]{ .
4. lwtf]kqsf] bf];|f] ahf/ ;]jfnfO{ b]zJofkL agfpg] .
^= sfo{gLlt
1. lwtf]kqdf ul/g] nufgLnfO{ k|f]T;fxg ug{ b]zsf ljleGg efudf r]tgf
clej[l4;DaGwL k|lzIf0f sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -!_
2. lwtf]kq ljlgdo ahf/sf] sf/f]af/ k|0ffnLnfO{ k"0f{ ¿kdf :jrflnt x'g] agfpg
tyf cgnfO{g 6«]l8ªsf] Joj:yf ldnfpg lghLIf]qsf] ;xeflutfnfO{ k|f]T;fxg
ul/g]5 . -!_
3. u}/cfjf;Lo g]kfnLx¿sf nflu lwtf]kqdf nufgL ug]{ Joj:yf ldnfpg cfjZos
Joj:yf ul/g]5 . -!_
4. k"FhLahf/;DaGwL nufgL lzIff k|bfg ug{ tflnd k|lti7fg :yfkgfy{ cfjZos
sfo{afxL cufl8 a9fOg]5 . -!_
5. ;fd"lxs nufgL of]hgfdf ;j{;fwf/0f tyf ;+:yfut nufgLstf{x¿sf] k|j]z
a9fpg sf]ifcGtu{t of]hgf ;~rfngnfO{ k|f]T;fxg u/L o; ;DaGwL r]tgf
clej[l4 ul/g]5 . -@_
6. j:t' ahf/sf] lgodgsf nflu cfjZos sfg'g th'{df u/L k"jf{wf/ tof/
ul/g]5 . -#_
7. qm]l86 /]l6ª ;]jfnfO{ a9L ljZj;gLo agfpg To; ;+:yfsf] lgodg k|efjsf/L
agfOg]5 . -#_
8. lwtf]kqsf] cef}ltsLs/0f, /fkm;fkm tyf x:tfGt/0f sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg
s]Gb|Lo lgIf]k sDkgLsf] sfdsf/afxLnfO{ k|efjsf/L¿kdf cufl8 a9fOg]5 . -#_
9. lwtf]kq Joj;foLx¿sf] sfo{If]q lj:tf/ u/L ltgsf] lgodgnfO{ k|efjsf/L
agfOg]5 . -$_
10. k"FhLahf/sf] ljs]Gb|Ls/0f u/L ;Dk"0f{ hgtfsf] kx'Frdf k'¥ofOg]5 . -$_
63
&= ck]lIft pknlAw
lwtf]kq ahf/n] k"0f{ :jrflnt ;]jf k|bfg u/L b]zsf ljleGg efuaf6 cgnfOg
sf/f]af/ eO{ ahf/sf] lj:tf/ ePsf]x'g], qm]l86 /]l6ª ;]jfk"0f{?df lqmofzLn /xL
lwtf]kq ahf/sf] ljZj;gLotfdf clej[l4 ePsf] x'g], ;fd"lxs nufgL of]hgfsf]
lj:tf/ eO{ lwtf]kq ahf/df k"FhL kl/rfng a9\g]5 / nufgLstf{x¿n] bIf nufgL
;]jf k|fKt ug]{, ;"rLs[t ;+:yfx¿sf] ;+:yfut ;'zf;g tyf ;"rgf k|jfxsf]
:t/df;'wf/ ePsf] x'g] / lwtf]kq cef}lts¿kdf x:tfGt/0f eO{ sf/f]af/ k|lqmof
;/n / ljZj;gLo ePsf] x'g]5 .
64
sfo{sf/L lgo'Qm x'g] k|0ffnLsf] ;'?cft ul/Pkl5 To:tf ;+:yfgx¿sf] ;du|
sfo{;Dkfbg Pj+ ;]jf k|jfxdf ;'wf/ ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
ljleGg dGqfnox¿ cGtu{t 5l/P/ /x]sf ;+:yfgx¿sf] aLrdf Ps} dfkb08 cem}
nfu" gx'g', hgzlQm Joj:yfkg kIf sdhf]/ /xg', bL3{sfnLg Jofj;flos of]hgf
tyf To;sf] ;kmn sfof{Gjogsf] cefj x'g', ljQLo sfo{s'zntf sdhf]/ /xgfn]
gfkmfsf] t'ngfdf bfloTj a9\b} hfg' h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg /x]sf 5g\ .
;+:yfgx¿sf] p2]Zo cg'¿k ;~rfng k|lqmofdf tfnd]n ldnfO{ ;+:yfgx¿sf]
sfo{ut bIftfdf clej[l4 ug'{, bL3{sfnLg Jofj;flos sfo{of]hgf tof/ u/L ;f]sf]
;kmn sfof{Gjog ug'{, ;+:yfgx¿af6 ;/sf/dfly k/]sf] ljQLo tyf Joj:yfksLo
ef/ Go"gLs/0f ug'{ tyf ;/sf/L ;+:yfg ;~rfngsf] ;Gbe{df Jofj;flos
lqmofsnfkdf ;/sf/sf] e"ldsf qmdzM sd ub{} lghL If]qsf] ;xeflutf a9fpgsf
nflu :ki6 /fli6«o gLlt / To;sf] ;kmn sfof{Gjogsf sfo{x¿ cem} r'gf}tLk"0f{ g}
5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;/sf/L :jfldTj / ;+nUgtfdf ;~rfng gul/gx'g] ;+:yfgx¿df ;Lldt /x]/ To:tf
;+:yfgx¿nfO{ k"0f{ Jofj;flos cjwf/0ff cg';f/ cfd hgtfn] pkef]u ub}{ cfPsf
;]jf / j:t' k|lt:klw{ d"Nodf ;xh ¿kdf pknAw u/fpg ;Ifd agfpg] .
%= p2]Zo
1. /fHon] ;~rfng gu/L gx'g] If]qdf dfq} ;fj{hlgs ;+:yfgsf] ;~rfng ug]{
gLlt lnO{ ;fj{hlgs ;+:yfgnfO{ j9L Jojl:yt / ;+:yfut ¿kdf ljsf; u/L
;]jf k|jfxsf] nIo xfl;n ug]{ .
2. lghL tyf cGo If]q ;Ifd / tTk/ gePsf] tyf /fHo cfkm}n] bfloTj jxg ug{
clgjfo{ ePsf If]qdf dfq ;fj{hlgs ;+:yfgnfO{ pkof]u ug]{ .
^= /0fgLlt
1. /fHon] ;~rfng gu/L gx'g] If]qdf ;~rflnt dxTTjk"0f{{ ;fj{hlgs
;+:yfgx¿df dfq ;/sf/L nufgL s]lGb|t ug]{ / To:tf ;+:yfgx¿df s'zn
Joj:yfkg ;lxt Joj;flostf clej[lå ul/g]5 .
2. ;j} ;+:yfgx¿nfO{ ;fj{hlgs ;+:yfg lgb]{zg af]8{ -u7g tyf sfo{ ;~rfng_
cfb]z, @)^* df Joj:yf eP adflhd ;~rfng ul/g] / ;+:yfgjf6
sd{rf/Lx¿nfO{ lbOg] ;]jf ;'ljwfdf Ps¿ktf NofOg]5 .
65
3. ;+:yfgsf] cfly{s sf/f]af/df Joj:yfkgnfO{ pQ/bfoL jgfO{ ;fj{hlgs
;+:yfgdf ljQLo ;'zf;g sfod ug]{ /0fgLlt cjnDag ul/g]]5 .
4. lghL If]q ;Ifd eO;s]sf] If]qdf ;~rflnt tyf ;/sf/n] ;~rfng ug{
cfjZos g7fg]sf Joj;flos tyf Jofkfl/s k|s[ltsf ;fj{hlgs ;+:yfgx¿sf]
lghLs/0f jf qmdzM nufgL ljlgj]z ul/g]5 .
&= sfo{gLlt
1. ;fj{hlgs ;+:yfg ljsf; ;ldlt, cfof]u tyf k|lti7fgx¿df sd{rf/L egf{ ubf{
nf]s ;]jf cfof]usf] l;kmfl/;df dfq ug]{ Joj:yf ldnfpg gLltut Joj:yf
ul/g]5 . -!_
2. bfloTj jxg ug]{ ;|f]tsf] k|fjwfg g/fvL ;[hgf ul/Psf bfloTjx¿ ;/sf/L
sf]ifjf6 a]xf]l/g] 5}g . -!_
3. ;fj{hlgs ;+:yfgx¿sf] bIftf tyf Jofj;flostf clej[lå ug]{ sfo{df ;3fp
k'¥ofpg ;+:yfgdf sfo{sf/L k|d'v tyf ;~rfnsx¿ lgo'lQm ubf{ ;fj{hlgs
;+:yfg lgb]{zg af]8{n] v'Nnf k|ltof]lutf dfkm{t\ of]Uo tyf Jofj;flos bIftf
ePsf] JolQmnfO{ dfq lgo'lQm ul/g]5 . -@_
4. sfo{ ;Dkfbg s/f/sf cfwf/df ;fj{hlgs ;+:yfg lgb]{zg af]8{, sfo{sf/L k|d'v
lgo'lQm l;kmfl/; ;ldltsf] l;kmfl/;df dfq} ;fj{hlgs ;+:yfgdf dxfk|aGws tyf
sfo{sf/L k|d'v lgo'lQm ul/g]5 . -@_
5. ;+:yfgx¿df sd{rf/Lx¿nfO{ lbOg] ;]jf ;'ljwfdf Ps¿ktf NofO{ ;+:yfgsf]
cfly{s bfloTjdf Joj:yfkgnfO{ pQ/bfoL agfpg] tyf tf]lsPsf] ;dofjlwleq}
n]vf k/LIf0f sfo{ ;DkGg u/fO{ ;+:yfgx¿df ljQLo ;'zf;g sfod ul/g]5 .
-#_
6. gfkmf / sfo{ ;Dkfbg;Fu cfaå u/L ;fj{hlgs ;+:yfgsf] ;~rfng /
;'b[9Ls/0f x'g] u/L dfq af]g; tyf cGo ;'ljwf k|bfg ul/g]5 . -$_
7. nufgL ljlgj]z eO;s]sf ;+:yfgx¿sf] xfnsf] cj:yf tyf k|efjsf] cWoog
u/L ;+:yfgx¿sf] nufgLsf] ljlgj]z sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg ljlgj]zsf]
sfo{ljlw agfO{ /fHon] ;~rfng ug{ cfjZos g7fg]sf ;fj{hlgs ;+:yfgx¿sf]
ljlgj]z ub}{ nlug]5 . -$_
*= ck]lIft pknlAw
;+:yfgx¿df pRr Joj:yfkssf] lgo'lQmdf /fhgLlts x:tIf]ksf] cGTo e} of]Uotf,
bIftf / Ifdtfsf] cfwf/df v'Nnf k|lt:kwf{jf6 lgo'lQm x'g], ;fj{hlgs ;+:yfgx¿sf]
pTkfbsTj a9]sf] x'g], ;+:yfgx¿sf] ljQLo bfloTj sd ePsf] x'g], ;+:yfgx¿tk{m
;/sf/L bfloTjdf Go"gLs/0f cfpg], ;/sf/L If]qsf] ;+nUgtf cfjZos gePsf]
66
If]qdf ;~rflnt ;fj{hlgs ;+:yfgsf] klxrfg e} To:tf ;+:yfgsf] ljlgj]z k|lqmof
cl3 a9]sf] x'g] / ;+:yfg ;~rfngdf lghL If]qsf] ;xeflutf a9]sf] x'g]5 .
67
9'jfgL tyf laqmLljt/0fdf b]lvPsf] ldn]dtf]nfO{ lgoGq0f ug'{ r'gf}tLk"0f{ 5 . ljQ
gLlt / df}lb|s gLlt aLrdf pko'Qm ;Gt'ng sfod ub}{ cfly{s j[l4nfO{ ;xof]u
k'Ug] u/L d'b|f ahf/nfO{ Jojl:yt ug'{kg]{ r'gf}tL 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
d"No j[l4nfO{ jfl~5t ;Ldfleq /fVg] .
%= p2]Zo
pRr d"No j[l4nfO{ lgoGq0f u/L cfd hgtfsf] qmozlQmdf ;'wf/ Nofpg] / g]kfnn]
lgof{t ug{] j:t' Pj+ ;]jfx¿sf] k|lt:kwf{Tds Ifdtf a9fpg] .
^= /0fgLlt
1. pko'Qm df}lb|s tyf ljQLo gLltsf] th'{df tyf sfof{Gjog u/L dfu–;[lht
d'b|f:kmLltnfO{ jfl~5t ;Ldfdf /fVg] .
2. a}+s shf{sf] pTkfbgzLn If]qdf pkof]u, k"FhLsf] pknAwtf, k|lt:kwf{Tds ahf/
;+oGqsf] ljsf; Pj+ ahf/ cg'udg / cfk"lt{ Joj:yfkgsf] dfWodaf6 d"No
l:y/tf sfod ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. df}lb|s lj:tf/nfO{ jfl~5t ;Ldf leq /flvg]5 . -!_
2. ahf/ d"No / t/ntfsf] l:yltnfO{ Wofg lbO{ df}lb|s gLltdf ;do–;dodf
cfjZostf cg';f/ kl/dfh{g ul/g]5 . -!_
3. ljQ gLlt tyf ljb]zL ljlgdo b/;DaGwL gLlt th'{df ubf{ d"Nodf kg]{ c;/nfO{
Wofg lbO{g]5 . -!_
4. d"No ;"rsfÍ (price index) nfO{ kl/dflh{t u/L d"No l:yltsf] lgoldt
cg'udg ug]{ Joj:yf ul/g]5 . -!_
5. cfk"lt{ Joj:yfkgdf ;'wf/ ug]{, ahf/sf] cg'udg / lgodgåf/f cjfl~5t
lqmofsnfknfO{ lgoGq0f ug]{ / df}lb|s tyf ljQLo gLltdf ;Gt'ng / ;dGjo
sfod u/L d"No j[l4nfO{ lgoGq0f ul/g]5 . -@_
6. d"No j[l4nfO{ jfl~5t ;Ldfdf /fVg ljz]if u/L s[lif If]qdf larf}lnofsf]
k|efjnfO{ x6fO{ k|lt:kwL{ agfpg ;xsf/L ahf/ / k|ToIf ahf/sf DffWodaf6
pTkfbs / pkef]QmfaLr ;f]emf] ;DaGw :yflkt ul/g]5 . -@_
7. ahf/df yf]s k;n / v'b|f k;n :ki6 ¿kdf 5'l§g] u/L Joj:yf ldnfO{g]5 .
-@_
68
8. ahf/ sf6]{lnª, xf]l8{ª / oftfoft l;lG8s]6nfO{ lgodg u/L lg?T;flxt
ul/g]5 . -@_
9. ahf/ ;"rgf k|0ffnLnfO{ ;'b[9 u/L Jofks k|rf/–k|;f/df Wofg lbO{g]5 . s[lif
pkh tyf cGo j:t'sf d"Nosf af/]df hfgsf/L pknAw u/fpg ljleGg
7fpFx¿df ahf/ ;"rgf s]Gb|sf] Joj:yf ul/g]5 . -@_
10. pkef]Qmf hfu/0f sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -@_
11. k]6«fl] nod kbfy{sf] d"NonfO{ cGt/f{li6«o ahf/ d"No cg';f/ ;dfof]hg ul/g]5 .
-@_
12. cfjZos j:t'x¿sf] e08f/0f Ifdtfdf j[l4 ug'{sf ;fy} cfk"lt{ Jojl:yt
ul/g]5 . -@_
13. ;fj{hlgs ljt/0f k|0ffnLnfO{ ;'b[9 ul/g]5 . -@_
*= ck]lIft pknlAw
jflif{s cf};t d"No j[l4 b/ & k|ltztdf ;Lldt /xg]] .
69
pks/0fx¿sf] cfoft ug'{kg]{ cj:yf 5 eg] csf]{tk{m a9\bf] ljnfl;tfsf
;fdfgx¿sf] pkof]u k|j[lQnfO{ lg?T;flxt ug{ ;lsPsf] 5}g . pRr d"No clej[l4
x'g] j:t' tyf ;]jfsf] pTkfbg a9fpg g;Sg' Pj+ pTkflbt j:t' tyf ;]jfsf]
clwstd d"No k|fKt ug]{ u/L cGt/fli6«o ahf/df kx'Fr k'Ug ;s]sf] 5}g .
ljZj Jofkf/ ;+u7g;Fusf] cfa4tf / cGo If]qLo tyf låkIfLo Jofkf/
;Demf}tfx¿af6 k|fKt x'g] cj;/x¿sf] k"0f{ ;b'kof]u ug{ ;lsPsf] 5}g . lg/Gt/sf]
Jofkf/ 3f6fnfO{ wfGg rfn" vftfsf] cfDbfgLsf] pkof]u ug'{kg]{ / ef/t;Fusf]
Jofkfl/s lge{/tfsf] sf/0fn] k6s k6s cd]l/sL 8n/ laqmL u/L ef/tLo ¿k}of
vl/b ug'{kg]{ afWotf 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
d"ntM ljk|]if0f cfk|jfxdf e/ kl//x]sf] b]zsf] zf]wgfGt/ l:yltnfO{ lbuf] agfpg]
sfo{ r'gf}tLk"0f{ aGb} uPsf]
5.
$= bL3{sfnLg ;f]r
zf]wgfGt/ l:yltnfO{ ;Gt'lnt agfpg] .
%= p2]Zo
b]zut tyf j:t'ut lgof{t ljljwLs/0f tyf k|j4{g u/L afx\o vr{x¿nfO{ bIftf /
k|ltkmnd'vL agfpFb} ljk|]if0f tyf cGo cfo j[l4 u/L zf]wgfGt/ l:yltnfO{ lbuf]
agfpg] / ljb]zL ljlgdo ;l~rltnfO{ Go"gtd * dlxgfsf] j:t' tyf ;]jf cfoft
wfGg ;Sg] :t/df /fVg] .
^= /0fgLlt
1. a9L t'ngfTds nfe ePsf j:t' tyf ;]jfsf] pTkfbg clej[l4 ub}{ j:t'ut /
b]zut ljljwLs/0fdfkm{t\ lgof{t clej[l4 ug]{ .
2. cfGtl/s pTkfbg clej[l4 dfkm{t\ cfoft k|lt:yfkg u/L a9\bf] Jofkf/ 3f6f
sd ub}{ hfg] .
3. ef/tnufot cGo d'n'saf6 cfpg] ljk|]if0f cfk|jfxnfO{ a9L eGbf a9L
cf}krfl/s k|0ffnLsf] dfWodaf6 leq\ofpg] Joj:yf ug]{ .
4. ljk|]if0f cfk|jfxnfO{ pTkfbgzLn If]qdf nufgL ug{ k|f]T;fxg ug]{ .
5. ljb]zL d'b|fdf x'g] ;]jf vr{nfO{ ldtJooL t'Nofpg] .
70
6. ko{6g nufot cGo ;]jfIf]qsf] lgof{t k|j4{g / pTkfbsTjdf clej[l4 u/L
ljb]zL d'b|f cfh{gdf yk of]ubfg k'¥ofpg] .
&= sfo{gLlt
!= /fli6«o /0fgLltx¿df klxrfg ul/Psf k|lt:kwf{Tds nfesf j:t' tyf ;]jfsf]
pTkfbg a9fpg :jb]zL tyf ljb]zL nufgL cfslif{t ul/g]5 . -!_
@= cfGtl/s ¿kdf pTkfbg ug{ ;lsg] a9L t'nfgfTds nfe ePsf j:t' tyf
;]jfx¿sf] pTkfbg clej[l4dfkm{t\ cfoft k|lt:yfkg ul/g]5 . -!_
#= ljZj Jofkf/ ;ª\u7g, blIf0f Pl;ofnL :jtGq Jofkf/ Joj:yf / ax'If]qLo
k|fljlws tyf cfly{s ;xfotf ;DaGwL a+ufnsf] vf8Lsf] kxn nufotsf
;+:yfx¿ Pj+ ef/t / rLg nufotsf l5d]sL d'n'sx¿n] j}b]lzs nufgL
cfslif{t ug{ u/]sf k|of;x¿sf] ;d]t l;+xfjnf]sg u/L ljBdfg ljb]zL nufgL
tyf k|ljlw x:tfGt/0f P]g / ljb]zL nufgL tyf Psåf/ gLltdf ;+zf]wg
ul/g]5 . -!_
$= bL3{sfndf klg k|lt:kwL{ x'g;Sg] / cfoft k|lt:yfkg ug{] pBf]ux¿nfO{
k|f]T;flxt ul/g]5 . -@_
%= ef/tLo d'b|fsf] a9\bf] dfunfO{{ Wofgdf /fvL ef/taf6 x'g] cfoftnfO{ a}+lsª
dfWodaf6 ug{ k|f]T;flxt ug]{ tyf ef/tLo ahf/df cTolws dfu ePsf
j:t'x¿sf] klxrfg u/L ltgLx¿sf] lgsf;L k|j4{g ul/g]5 . -@_
^= l5d]sL d'n's tyf cGo b]zx¿af6 /sd ljk|]if0f ubf{ ;+:yfut dfWodsf]
k|of]u ug{ cfslif{t ul/g]5 . -#_
&= ljk|]if0f cfonfO{ pTkfbgzLn If]qdf nufgL ug{ pTk|]l/t ug]{ k|sf/sf]] gLlt, lgod
tyf sfo{qmd th'{df ul/g]5 . -$_
*= u}/–cfjf;Lo g]kfnLx¿nfO{ g]kfndf yk nufgL ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -$_
(= lzIff, ko{6g, aLdf h:tf If]qdf x'g] ljb]zL d'b|fsf] vr{df ldtJooLtf sfod
ul/g]5 . -%_
!)= d'n'sleq} u'0f:t/Lo lzIff tyf :jf:Yo ;]jf pknAw x'g] jftfj/0f agfpFb}
lzIff tyf :jf:Yosf] nflu /sd aflxl/g] qmdnfO{ 36fpFb} nlug]5 . -%_
!!= ef/t;Fusf] ljlgdo b/nfO{ k'g/jnf]sg k'g/jnf]sg ul/g]5 . -%_
!@= ko{6g pBf]unfO{ a9L ;Ifd agfO{ o;nfO{ ljb]zL ljlgod cfh{gsf] e/kbf]{
cfwf/sf] ¿kdf ljsf; ul/g]5 . -^_
71
*= ck]lIft pknlAw
ljb]zL ljlgdo ;l~rlt slDtdf klg cf7 dlxgfsf] j:t' tyf ;]jf cfoft wfGg
;Sg] :t/df sfod /x]sf] x'g] / zf]wgfGt/ art wgfTds ePsf] x'g]5 .
72
kfOG5 . o;/L Joj;foLx¿sf] pkl:ylt ef}uf]lns kIfaf6 klg ;Gt'lnt 5}g .
lghL If]q tTsfn nfe x'g] If]qdf a9L cfslif{t eO{ bL3{sfnLg nfe k|fKt x'g]
k"jf{wf/ lgdf{0f Pj+ cf}Bf]lus If]qsf] ljsf;df sd s]lGb|t ePsf] cj:yf 5 .
Psftk{m lghL If]qdf kof{Kt k"FhLsf] sdL 5 eg] csf]{tk{m lghL If]q k"0f{ ¿kdf
;+:yfut Joj;flos ;+:sf/df cfO{g;s]sf] / hjfkmb]xL lgjf{x ug]{ ;+:sf/ ljsl;t
e}g;s]sf] cj:yf 5 . lghL nufgL cfslif{t ug]{ qmddf pmhf{ ;+s6 csf]{ afwssf]
¿kdf /x]sf] 5 . To;}u/L cf}Bf]lus Joj;foLs P]gnfO{ lgoldt ¿kdf cBfjlws
ug{ ;lsPsf] 5}g . 6«]8 o'lgognfO{ Jojl:yt u/L pQ/bfoL agfpg] u/L >d
;DaGwdf ;'wf/ ug{ klg afFsL 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
lghL If]qnfO{ cfly{s ljsf;sf] k|d'v ;+jfxssf ¿kdf :yflkt ug]{ .
%= p2]Zo
lghL If]qsf] ljsf; / ;/sf/;Fusf] ;xsfo{df d'n'ssf] cfly{s ljsf; / /f]]huf/L
;[hgfsf] nflu lghL If]qsf] nufgL a9fpg] .
^= /0fgLlt
1. nufgL d}qL jftfj/0f ;[hgf u/L lghL If]qsf] nufgL clej[l4 ug]{ .
2. nlrnf] >d ;DaGw sfod ug]{ .
3. cf}Bf]lus ;'/Iffsf] jftfj/0f ;[hgf ug{] .
4. /fli6«o k|fyldstf k|fKt ef}lts k"jf{wf/ If]qsf] ljsf;sf] nflu lghL If]qsf]
;xeflutf a9fpFb} n}hfg] .
5. ;+:yfut ;fdflhs pQ/bfloTjnfO{ k|f]T;flxt ug{] .
&= sfo{gLlt
1. lghL If]qsf] nufgL clej[l4 ug{ ;xof]u k'Ug] u/L ljQ tyf df}lb|s gLltx¿
th'{df ul/g]5 . -!_
2. cy{tGqdf lghL If]qsf] pQ/bfloTj / e"ldsf :ki6 ul/g]5 . -!_
3. lghL If]qsf] nufgL clej[l4 ug{ :yfgLo txdf /x]sf ;xsf/L / kmfOgfG;sf]
k|efjsf/L¿kdf kl/rfng ul/g]5 . -!_
4. >d ;'/IffnfO{ Wofg lbO{ ;fdflhs ;'/Iff;lxtsf] nlrnf] >d gLlt ckgfOg]5 .
-@_
73
5. cf}Bf]lus ;'/Iffan u7g u/L cf}Bf]lus If]qdf of]ubfgsf cfwf/df ;'/Iff
k|0ffnL cjnDag ul/g]5 . -#_
6. cf}Bf]lus gLltsf] k|efjsf/L sfof{Gjogdf hf]8 lbOg]5 . -$_
7. lghL If]qsf] lgodgsf/L ;+:yfsf] ljsf; ul/g]5 . -$_
8. pBf]usf] ;~rfng ug{ kfpg] If]qsf] klxrfg u/L afx|} dlxgf pknAw x'g]u/L
ljB't cfk"lt{ nufotsf cGo ;]jf pknAw u/fOg]5 . -$_
9. nufgL pTk|]l/t ug{ cfjZos k"jf{wf/ Ifdtf lj:tf/ ul/g]5 . -$_
10. nufgL af]8{sf] sfo{nfO{ k|efjsf/L¿kdf cufl8 a9fOg]5 . -$_
*= ck]lIft pknlAw
lghL If]qsf] nufgL, Ifdtf / pQ/bfloTjdf clej[l4 ePsf] x'g] / pQm If]qsf] e"ldsf
cy{tGqdf a9]sf] x'g]5 .
74
/f]huf/Lsf] cj;/ h'6]sf] 5 . zx/L If]qdf ;xsf/Lsf] afx'No /x] klg ;a} lhNnfdf
;xsf/L ;+:yfsf] lj:tf/ ePsf] 5 . ;xsf/L ljefuaf6 dfkb08sf cfwf/df ;xsf/L
;ª\3;+:yfsf] cg'udg / lgodg ug]{ k|0ffnL z'¿jft ePsf] 5 . ;xsf/L If]qsf]
ljsf;, lj:tf/ / k|j4{gsf nflu ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfnosf] :yfkgf
ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;xsf/L P]g lgoddf ;do ;fk]If kl/dfh{g x'g g;Sg', cfly{s cfofdsf w]/} If]qdf
;xsf/L k4ltsf] Joj;fonfO{ k|f]T;fxg ug]{ gLltsf]] cefj x'g', cfdgful/sdf
;xsf/Lsf] pkof]u / pkfb]otfsf af/]df kof{Kt hfgsf/L gx'g' / pTkfbgzLn If]qdf
;xsf/Lsf] of]ubfg a9fpg g;lsg' h:tf ;d:of 5g\ . ;xsf/L If]qsf] ;'zf;gsf]
cj:yf ;Gtf]ifhgs 5|}g . cfkm\gf ;b:ox¿sf] lxtdf sfd ug'{kg]{ sltko ;xsf/L
;+:yfn] ;b:ox¿sf] eGbf ;Lldt tyf ;De|fGt ;d"xsf] lxtdf sfd ug]{ k|j[lQn] ;du|
;xsf/L If]qsf] ljsf; / ljZjf;df cf3ft k'u]sf] 5 . To;}u/L pTkfbgzLn If]qdf
sfo{ u/L ;b:ox¿nfO{ cfTdlge{/ agfpg] eGbf ;]jf Jofkf/df s]lGb|t x'g uPsfn] o;
If]qaf6 ck]lIft /f]huf/Lsf cj;/x¿ ;d]t ;[hgf ug{ g;lsPsf] cj:yf 5 .
;xsf/L ljefusf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0f x'g g;s]sf] / ;a} lhNnfdf ;xsf/L sfof{no
gePsf]n] ;xsf/L;DaGwL ;]jf pknAwtfdf sl7gfO{ k/]sf] 5 . art tyf C0fsf]
sf/f]af/ ug]{ ;xsf/L ;ª\3;+:yfsf nflu ;do;fk]If sfg'gL Joj:yf Pj+ cg'udgsf]
k|efjsf/L ;+/rgfsf] sdL ePaf6 ;xsf/L dfkm{t\ x'g] ljQLo sf/f]af/nfO{ Jojl:yt /
e/kbf]{ agfpg ;lsPsf] 5}g .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;xsfl/tfsf] dfWodaf6 :yfgLo ;|f]t, >d, ;Lk / k"FhLsf] clwstd kl/rfng ug]{ .
%= p2]Zo
1. ;xsf/Ldf cfwfl/t pBf]u Joj;fosf] ljsf; / lj:tf/ u/L d'n'ssf] lbuf] /
;dtfd"ns cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;df of]ubfg k'¥ofpg] .
2. ;xsf/Lsf] l;4fGt / d"Nox¿sf] k|j4{g ub}{ ;xsf/Lsf] Joj:yfkgsf ljlw /
k|lqmofdf ;'wf/ u/L ;'zf;g sfod ug]{ .
^= /0fgLlt
1. ;xsf/L ;ª\3;+:yfsf] ;+:yfut ljsf; / ;xsf/L;DaGwL hgr]tgf lj:tf/df
6]jf k'¥ofpg] .
2. pTkfbg tyf ;]jfdf cfwfl/t cGo Joj;fodf klg ;xsf/L k4ltnfO{ lqmofzLn
t'Nofpg] .
75
3. dlxnf, ul/a, ;LdfGts[t, ckfËtf ePsf JolQm, e"ldxLg tyf lk5l8Psf ju{ /
>ldssf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg ;xsf/L k4ltsf] Joj;fodf kx'Fr a9fpg] .
4. cg'udg tyf lgodgnfO{ k|efjsf/L agfO{ ;xsf/L If]qdf ;'zf;g sfod ug]{ .
5. ;xsf/L If]qsf] ljsf;, lj:tf/ / k|j4{gsf] nflu :yfgLo lgsfo / ljsf;
;fem]bf/sf] ;xof]u ;d]t kl/rfng ug]{ .
6. ;xsf/L If]qsf] ljsf;sf nflu cfjZos sfg'gL Joj:yf, bL3{sfnLg /0fgLlts
of]hgfsf] th'{df Pj+ pko'Qm ;ª\u7g ;+/rgfsf] lgdf{0f ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ;xsf/L;DaGwL cf}krfl/s / cgf}krfl/s lzIffsf] k|j4{g ul/g]5 . -!_
2. ;xsf/L Joj:yfkgsf] bIftf clej[l4sf nflu tflndnfO{ clgjfo{ ul/+b}
nlug]5 . -!_
3. ;"rgf k|ljlwsf] pkof]u u/L ;xsf/L ;"rgf k|0ffnLnfO{ k|efjsf/L agfOg]5 .
-!_
4. ;xsf/L dfWodaf6 ;a} lsl;d / :t/sf pBf]u Joj;fo :yfkgf ug{ ;lsg]
u/L If]qut gLlt, sfg'g / ;+/rgfdf kl/dfh{g ul/g]5 . -@_
5. s[lif pTkfbg, e08f/0f, k|zf]wg, ahf/Ls/0f tyf s[lif ;fdu|L cfk"lt{sf] nflu
s[ifssf] ;xeflutfdf :yfkgf ul/Psf] ;xsf/L pBf]u Joj;fonfO{ k|f]T;fxg
ul/g]5 . -@_
6. ;xsf/Ldf cfa4 ljkGg dlxnf, ;LdfGts[t ul/a, ckfËtf ePsf JolQm,
e"ldxLg tyf lk5l8Psf] ;d'bfo / >ldsnfO{ :j/f]huf/d"ns pBf]u tyf
Joj:ffo :yfkgf ug{ cfjZos kg]{ k"FhL / ;Lkd"ns tflnd pknAw u/fpg]
Joj:yf ldnfOg]5 . -#_
7. u|fdL0f txdf pTkfbg tyf pkef]Qmf ;xsf/LnfO{ ljleGg dxz"ndf 5'6 ;'ljwf
pknAw u/fpg] Joj:yf ul/g]5 . -#_
8. ;xsf/L pBf]u Joj:ffosf] ljsf; / lj:tf/sf nflu k"FhL dflysf] kx'Fr k'¥ofpg
;xsf/L ljsf; sf]ifdfkm{t\ ;x'lnotk"0f{ C0f tyf cg'bfg pknAw u/fpg]
Joj:yf ul/g]5 . -#_
9. ;b:osf] of]ubfgdf cfwfl/t lgIf]k ;'/If0f sf]ifsf] Joj:yf u/L lgIf]k ;'/Iffsf]
Joj:yf ldnfOg]5 . ljQLo ;xsf/Lsf] Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L / cg'zfl;t
agfpg ;DalGwt s]Gb|Lo ;ª\3x¿df l:y/Ls/0f sf]ifsf] Joj:yf ul/g]5 . -$_
76
10. ljifo / ef}uf]lns lgs6tfsf cfwf/df æPs ;b:o Ps ;xsf/LÆ sf]
gLltdfkm{t\ c:j:y k|lt:kwf{ Go"g ul/g]5 . nfut nfe / ;'b[9 Joj:yfkgsf nflu
;xsf/L ;+:yfsf] PsLs/0fsf] sfo{nfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -$_
11. ;xsf/Ltfsf] k|j4{gsf sfo{df :yfgLo txdf ;/sf/L tyf :yfgLo lgsfo /
;xsf/L ;ª\3;+:yf aLrdf ;xsfo{ / ;dGjosf] jftfj/0f agfpg k|efjsf/L
;+oGqsf] ljsf; ul/g]5 . -%_
12. ;xsf/L If]qsf] ljsf;, lj:tf/ / k|j4{gsf nflu bL3{sfnLg /0fgLlts of]hgf
th'{df ul/g]5 . -^_
13. s[lif ;xsf/Lsf] pTkfbgnfO{ ahf/Ls/0f ug{ ;3fp k'¥ofpg ljleGg :yfgdf
;xsf/L ahf/ s]Gb|sf] ljsf; ul/g]5 . -^_
14. ;xsf/Ldf cfa4 s[ifsnfO{ ;x'lnot shf{sf] nflu s[lif ;xsf/L ;+:yfsf]
:jfldTjdf /x]sf] ;fgf ls;fg ljsf; a}+s dfkm{t\ Go"g k"FhL kl/rfngdf ;xof]u
pknAw u/fOg]5 . -^_
15. art tyf C0fsf] sf/f]af/ ug]{ ;xsf/L a}+s / ;ª\3;+:yfnfO{ Jojl:yt ¿kdf
;~rfng ug{ P]g lgodsf] th'{df ul/g]5 . -^_
16. ;xsf/L d}qL s/ k|0ffnLsf] ljsf; ul/g]5 . -^_
*= d'Vo sfo{qmdx¿
P]g lgoddf ;'wf/M ;xsf/L P]g lgodx¿df ;d;fdlos ;'wf/, /fli6«o ;xsf/L
j}+s P]gsf] th'{df tyf /fli6«o ;xsf/L ljsf; jf]8{ P]gdf cfjZos kl/dfh{g
ul/g]5 .
;+:yfut ;'wf/M ;xsf/L sfof{no gePsf lhNnfx¿df qmdzM ;xsf/L
sfof{nosf] :yfkgf, ;xsf/L ljefu / cGt{utsf sfof{nox¿sf] ;+u7g /
Joj:yfkg ;e]{If0f, ;femf oftfoft, ;femf k|sfzg, ;femf k;n, ;femf
e08f/nfO{ k"0f{ ¿kdf ;xsf/Ls/0f, ;xsf/L art ;'/If0f sf]if / ;xsf/L C0f
;'/If0f sf]ifsf] :yfkgf tyf ;~rfngsf] Joj:yf ul/g]5 .
;xsf/L ;'zf;gM ;xsf/L ;+:yfx¿ ljz]iftM ljQLo sf/f]jf/ ug]{ ;xsf/L
;+:yfx¿sf] ;3g cg'udg u/L ljQLo cg'zf;g sfod, ;xsf/L If]qaf6 ul/g]
nufgLsf] oyfy{tf / kf/blz{tf sfod ug{ ;xsf/L shf{ ;"rgf s]Gb| :yfkgf,
;xsf/L n]vf+sg tyf n]vfkl/If0f dfkb08 tof/Lsf ;fy} ;xsf/L ;+3;+:yfdf
lgodg, ;'zf;g / kf/blz{tf sfod ul/g]5 .
k"FhLut cg'bfgM nlIft ju{ / ;d"xsf aLr u7g x'g] ;xsf/L ;+3 ;+:yfx¿sf]
lbuf] ljsf; / Jofj;flos lj:tf/sf nflu aLp k"FhL k|bfg, ;xsf/L dfkm{t\
s[lif Pj+ kz'hGo / ;fgf pBf]usf] :yfkgf tyf ljsf;sf] nflu kF"hLut
77
cg'bfg, u|fdL0f tyf ljkGg ;d'bfodf ;xsf/L Aoj;fo ;~rfngsf nflu
cfjZos kg]{ k"FhL jfl0fHo a}+s tyf ljQLo ;+:yfx¿jf6 shf{ nufgL ug]{
;+oGqsf] ljsf; / kz' tyf afnL aLdf ;]jf ;~rfng h:tf sfo{qmdx¿
;~rfng ul/g]5 .
Ifdtf clej[l4M /fli6«o ;xsf/L ;+3 / s]Gb|Lo ;xsf/L ;+3x¿sf] Ifdtf
clej[l4sf] nflu ljleGg sfo{qmdx¿ ;~rfng, ;xsf/L tflnd ;~rfng
k4ltdf ;'wf/, ;xsf/L ;"rgfsf] pkof]udf ;j{;fwf/0fsf] kx'Fr lj:tf/sf] nflu
s]Gb|Lo ;xsf/L ;"rgf OsfO{sf] lgdf{0f, ;xsf/L k4ltsf ljsf; / lj:tf/sf
nflu ljleGg txsf] z}lIfs kf7\oqmddf ;dfj]z / ;"rgf, lzIff tyf ;~rf/
;fdu|L cflb k|sfzg ul/g]5 .
ljljwM ul/j 3/kl/jf/sf] klxrfgsf] nflu kl/ro kq ljt/0f, ;/sf/–;xsf/L
/ lghL If]qsf] nfut ;fem]bf/Ldf ljleGg pBf]u ;~rfng, ;xsf/L dfkm{t\
ul/aL lgjf/0f;DaGwL nlIft sfo{qmdx¿ ;~rfng u/L /f]huf/L ;[hgf tyf
u|fdL0f o'jf :j/f]huf/ sfo{qmdx¿;~rfng ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAwx¿
;xsf/Lsf] pkfb]otfsf] jf/]df hgr]tgf j[l4 ePsf] x'g], ;xsf/L If]qdf tflnd
k|fKt hgzlQmsf ;ª\Vofdf j[l4 ePsf] x'g], lgodg sfo{ k|efjsf/L / Joj:yfkgdf
;'wf/ cfO{ ;xsf/L If]qdf ;'zf;g sfod ePsf] x'g], ;xsf/L If]qdf k|ToIf /f]huf/
/ :j/f]huf/Lsf] ;ª\Vofdf j[l4 ePsf] x'g] / dlxnf, blnt, ul/a Pj+ kl5 k/]sf]
;d'bfosf JolQmsf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg of]ubfg k'u]sf] x'g]5 . ;fy}
@)^(÷&) df s]Gb| / lhNnf:t/sf ;xsf/Lx¿sf] ;+Vof @$@ /x]sf]df ##) k'u]sf]
x'g], k|f/lDes ;xsf/Lx¿sf] ;+Vof @^,%)) af6 #%,))) k'u]sf] x'g] / ;xsf/Ldf
cfa4 ;+Vof $) nfvaf6 a9]/ %) nfv k'u]sf] x'g]5 . o;}u/L o; If]qdf ;]o/ k"FhL
$% ca{, jrt ;+sng !&) ca{ / C0f nufgL !&) ca{ k'u]sf] x'g]5 .
78
kl/R5]b M $
If]qut ljsf; gLltx¿
$=! s[lif, l;+rfO, e"ld;'wf/ tyf jg
$=!=! s[lif
!= k[i7e"ld
b]zsf] s"n ufx{:y pTkfbgsf] Ps ltxfO{ eGbf a9L s[lif If]qjf6 k|fKt x'g] / sl/a
b'O{ ltxfO{ hg;+Vof /f]huf/L tyf lhljsfsf nflu o; If]qdf lge{/ /xg] ePsf]n]
g]kfnsf] cy{tGqdf s[lif If]qsf] e"ldsf dxTTjk"0f{ /x]sf] :ki6 5 . g]kfnsf] cGtl/d
;+ljwfg, @)^# n] vfB ;+k|e'tfnfO{ df}lns xs leq /fvL /fHon] ls;fgnfO{
k|f]T;flxt u/L s[lif If]qdf pTkfbsTj a9fO{ s[lifdf cfwfl/t clwsf+z hgtfsf]
cfly{s pGglt x'g] cj:yfx¿sf] ;[hgf u/L s[lifnfO{ pBf]usf] ¿kdf ljsf; ug]{5
eGg] gLltdf pNn]v eP jf6 o; If]qsf] dxTTj cem} phfu/ ePsf] 5 .
cGt/f{li6«o :t/df vfBfGg tyf vfB kbfy{df ePsf] d"Noj[l4 tyf ckof{Kt cfk"lt{,
cfly{s ¿kn] ;s[o hgzlQm lbgfg'lbg ljb]lzg] qmd a9\b} hfFbf s[lif If]qdf j9\b}
uO{ /x]sf] >d zlStsf] cefj, pj{/ s[lif e"ldsf] u}/ s[lif k|of]hgdf j9\bf] pkof]u
tyf hnjfo' kl/jt{gsf] gsf/fTds k|efj h:tf sf/0fx¿n] s[lif If]qdf cfzfltt
pknlAw xfl;n ug{' r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 . To;}u/L pTkfbgsf ;fdfu|Lx¿sf] kof{Kt
cfk"lt{ gx'g', u|fdL0f tyf ef}lts k"jf{wf/x¿sf] ckof{Kttf, ;fgf, vl08t /
cJojl:yt e"–pkof]usf] cj:yf, cfjZos 1fg, k|ljlw tyf >dzlSt ;j{;'ne
gx'g', pTkfbgsf] pko'Qm ahf/ tyf d"No kfpg g;Sg', pTkfbgdf ljljlws/0f,
k|lt:kwL{ / jhf/d'vL x'g g;Sg', hLjgfzs ljiffbL / e]6]l/g/L cf}iflwsf] ;'/lIft
k|of]uaf/] kof{Kt hfgsf/L gx'g', cg';Gwfg, lzIff / k|;f/ aLrsf] lqkIfLo
;DaGwnfO{ dha't t'NofO{ cg';Gwfgjf6 ljsf; ePsf k|ljlwx¿ kof{Kt dfqfdf
lj:tf/ x'g g;Sg' h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ .
b]zsf] ef}uf]lns kl/j]z, pknAw s[lif lzIff, cg';Gwfg, pGgt aLp ljhg / k|ljlw,
;|f]t;fwg, s[lif pBdL o'jf tyf l;dfGt s[ifs ju{sf] rfxgf, t'ngfTds nfe /
/fli6«o cfjZostf tyf g]kfnn] cGt/fli6«o :t/df u/]sf ;GwL, ;Demf}tf, k|ltj4tf,
;x;|fAbL ljsf; nIox¿, /fli6«o gLltx¿df u/]sf k|ltj4tfnfO{ dWogh/ /fVb}
s[lif tyf kz' k+IfLhGo pTkfbg Pj+ Jofkf/df k|lt:kwf{, Joj;flos/0f, oflGqs/0f,
ljljlws/0fdf hf]8 lbg'sf ;fy} cfly{s tyf ;fdflhs ¿kdf kl5 k/]sf ju{x¿nfO{
;d]t k|fyldstf lbO{ ;/sf/L lghL ;fem]bf/Lsf] cjwf/0ff c+lusf/ ub}{ s[lif
k];fnfO{ ;Ddfghgs agfO{ cfo tyf /f]huf/L ;[hgf, ul/aL Go"gLs/0f, ;'wf/fTds
Jofkf/ ;Gt'ng, lbuf] / ;Gt'lnt ljsf;, vfB tyf kf]if0f ;'/Iff / cfly{s
¿kfGt/0fdf s[lif If]qsf] of]ubfg a9fpg o; of]hgfsf] k|of;x¿ s]lGb|t x'g]5g\ .
79
;fy,} s[lif If]qsf] ;du| ljsf;sf] nflu @) jif{sf] nIo /flv s[lif ljsf; /0fgLlt
tof/ ug]{ sfo{ clGtd cj:yfdf k'u]sf] 5 . ;f] /0fgLltsf] dd{cg';f/ s[lif
ljsf;sf gLlt tyf sfo{qmdx¿nfO{ cfufdL of]hgfx¿df ;dfj]z ub}{ nlug] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
ljut tLg jifL{o of]hgfdf s[lif If]qdf jflif{s cf};t j[l4 b/sf] nIo #=( k|ltzt
x'g] cg'dfg ul/Psf]df of]hgfsf] cGtdf cf};t j[l4 b/ #=^ k|ltzt xfl;n ePsf]
5 . of]hgfsf] klxnf] jif{ cf=a= @)^&÷)^* df s[lif If]qsf] jflif{s j[l4 b/ #=(
k|ltzt, bf];|f] jif{ cf=a= @)^*÷)^( df jflif{s j[l4 b/ %=) k|ltzt / clGtd
jif{ cf=a= @)^(÷&) df jflif{s j[l4 b/ !=# k|ltzt dfq ePsf] 5 .
lqjifL{o of]hgf -cf=j=@)^^÷^&–@)^(÷&)_ df vfBfGg afnLsf] jflif{s pTkfbg
(%^! xhf/ d]=6g k'¥ofpg] nIo /x]sf]df of]hgfsf] clGtd jif{ -cf=a= @)^(÷&)_
df *&#* xhf/ d]= 6g pTkfbg eO{ nIo cg'¿ksf] k|ult xfl;n x'g ;s]sf] 5}g .
bnxg afnLsf] jflif{s pTkfbg nIo @&& xhf/ d]=6g k'¥ofpg] /x]sf]df nIo eGbf
a9L k|ult eO{ of]hgfsf] clGtd jif{ -cf=a= @)^(÷&)_ df #%& xhf/ d]=6g
pTkfbg ePsf] 5 . To;}u/L gub]afnL tk{m cfn'sf] jflif{s pTkfbg @&%% xhf/
d]=6g k'¥ofpg] nIo /x]sf]df cf=a=@)^(÷&) ;Dddf @^$% xhf/ d]=6g pTkfbg
ePsf] 5 . To;}ul/, pv'afnL / t]nxg afnLsf] jflif{s pTkfbg nIo qmdzM #@#*
/ !() xhf/ d]=6g /x]sf]df cf=a= @)^(÷&) df qmdzM @(#) / !&( xhf/ d]=6g
pTkfbg ePsf] 5 . kmnk"mn pTkfbg tk{m &&% xhf/ d]=6g jflif{s pTkfbg ug]{
nIo /x]sf]df cf=a= @)^(÷&) df !)%) xhf/ d]=6g pTkfbg ePsf] 5 .
d;nf afnL tk{m cn}+rL, n;'g, cb'jf, a];f/ / v';f{gL afnLsf] cfjlws of]hgfsf]
nIo a/fa/ g} cf=a= @)^(÷&) df qmdzM * xhf/, %& xhf/, @ nfv @* xhf/,
$( xhf/ / #! xhf/ d]=6g pTkfbg ePsf] 5 . t/sf/Lsf] jflif{s pTkfbg #^)!
xhf/ d]=6g k'¥ofpg] nIo /x]sf]df cf=a= @)^(÷&) df #$)( xhf/ d]=6g
pTkfbg ePsf] 5 . slkmafnLdf /f]u tyf sL/fsf] k|sf]k a9\g uPsf] / ltgsf]
plrt Joj:yfkg x'g g;Sbf of]]hgf cjlwsf] jflif{s pTkfbg nIo !@)) d]=6g
/x]sf]df $^) d]=6g dfq pTkfbg ePsf] 5 . To;} ul/ lrofsf] jflif{s pTkfbg
nIo @% xhf/ d]=6g xfl;n x'g g;ls !( xhf/ d]=6g dfq pTkfbg ePsf] 5 .
dxsf] pTkfbgtk{m jflif{s !#)) d]=6g nIo /x]sf]df nIoeGbf a9L k|ult eO{
cf=j= @)^(÷&) df !^@% d]=6g pTkfbg ePsf] 5 . To;} ul/ /]zd sf]ofsf]
jflif{s pTkfbg nIo ^) d]=6g /x]sf]df of]hgfsf] clGtd jif{ $) d]=6g dfq
pTkfbg ePsf] 5 . df5f pTkfbg tk{m jflif{s %^ xhf/ d]=6g nIo /x]sf]df
of]hgfsf] clGtd jif{df %&=@% xhf/ d]=6g pTkfbg eO{ nIo eGbf s]xL a9L k|ult
xfFl;n ePsf] 5 .
kz'hGo pTkfbg tk{m b'Uwsf] jflif{s pTkfbg nIo !&&$ xhf/ d]=6g /x]sf]df
of]hgfsf] clGtd jif{sf] jflif{s pTkfbg !^*! xhf/ d]=6g ePsf] 5 . To;}u/L
80
jflif{s @*& xhf/ d]=6g df;' pTkfbg ug]{ nIo /x]sf]df cf=j= @)^(÷&) df @(%
xhf/ d]=6g pTkfbg ePsf] 5 . c08f pTkfbg tk{m jflif{s (# s/f]8 uf]6f pTkfbg
nIo /x]sf]df cf=j= @)^(÷&) df *# s/f]8 *( nfv uf]6f pTkfbg ePsf] 5 .
;du|df, of]hgfsf] clGtd jif{ -cf=j= @)^(÷&)_ df bnxg, kmnk"mn, df;' /
df5fsf] pTkfbg of]hgfsf] nIo eGbf a9L k|ult xfl;n ePsf] 5 eg] cn}+rL,
n;'g, cb'jf, a];f/ / v';f{gLsf] pTkfbg of]hgfsf] nIo cg'¿k ePsf] 5 . t/
clwsf+z s[lif / kz'hGo pTkfbg h:t}M vfBfGg afnL, cfn', pv', t]nxg, lrof,
t/sf/L, skmL, dx, /]zd sf]of, b'Uw / c08fsf] pTkfbg nIo cg'¿k x'g ;s]sf]
5}g . of]hgf cjlwsf] klxnf] b'O{ jif{ cg's"n df};d / cGo sf/0fx¿af6 ck]lIft
nIo xfl;n eP tfklg cf=j= @)^*÷^( df /;folgs dnsf] cefj, df};dsf]
k|lts"ntf / ;dod} k"0f{ ah]6 cfpg g;Sbf of]hgfsf] clGtd jif{df s[lifhGo
j:t'x¿sf] pTkfbgdf sdL cfO{ ck]lIft j[l4 b/df sld ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;DalGwt P]g lgodx¿ ;do;fk]If gx'g' / ePsf P]g lgodsf] sfof{Gjog sdhf]/
x'g', ;/sf/L nufgL Go"g /xg' / s[ifs tyf Joj;foLx¿n] ;j{;'ne ¿kdf C0f /
k|fljlws ;xof]u ;dofg's"n kfpg g;Sg' k|d'v ;d:ofsf] ¿kdf /x]sf] 5 . s[lif
tyf kz'hGo j:t' pTkfbg j[l4 tk{m ;fgf, vl08t / cJojl:yt e" pkof]u x'g',
bf]xf]/f] e"–:jfldTjsf] l:ylt /xg', s[lif tyf kz'hGo pTkfbgsf cfwf/e't ;fdu|Lsf]
kof{Kt cfk"lt{ gx'g', pTkfbgsf] pko'Qm ahf/ tyf d"No kfpg g;Sg', s[lif tyf
kz' ;]jf k|;f/ ;DaGwL sfo{df s]Gb| / lhNnf:t/sf] ;dGjodf sdL x'g', cfjZos
k|ljlw, hgzlQm, ;fdu|L, k|;f/ ;]jf ;xh / ;j{;'ne gx'g' h:tf ;d:of /x]sf
5g\ . s[lif Jofj;foLs/0f / Jofkf/tk{m pTkfbgsf] nfut, u'0f:t/ tyf ;du| k|j[lQ
k|lt:kwL{ / ahf/d'vL x'g g;Sg', lgof{t ;+efJotf ePsf afnL / j:t'x¿ tyf ;f]
sf] dfu ;DaGwL cg';Gwfgdf sdL x'g', dfu cg'¿k pTkfbg ljljlws/0f u/L
ahf/df k'¥ofpg g;Sg', ljljw If]qdf cfjZos j}1flgs tyf cGo hgzlQmsf]
Joj:yfkg sdhf]/ x'g', k|of]uzfnf nufot cg';Gwfgsf k"jf{wf/x¿sf] sdL x'g'
h:tf ;d:of ljBdfg 5g\ .
hnjfo' kl/jt{gsf c;/ sd ug{], l;+rfO ;'ljwf ;j{;'ne agfpg], ;LdfGt e"lddf
s[lifsf] nflu rfk 36fpg], ls6gfzs ljifflbsf] cg'ko'Qm / c;'/lIft k|of]uaf6
jftfj/0f / hg:jf:ydf gsf/fTds k|efj 36fpg], pknAw s[lif k|ljlwx¿ kof{Kt
¿kdf s[ifssf] ynf]df k'¥ofpg], /f;foflgs dn cfoft / ljt/0f Joj:yf
;'lgZrt t'Nofpg], o'jf hgzlQmnfO{ s[lif k];fdf cfslif{t ug]{, s[lif pkhsf]
k|zf]wg k|ljlwsf] ljsf; / lj:tf/ ug]{, s[lif Pj+ kz'hGo pTkfbg, ljt/0f, cfoft
Pj+ lgof{tdf u'0f:t/ Pj+ :jR5tf lgodg sfo{ k|efjsf/L t'Nofpg], s[lif
pTkfbsTj a9fpg s[ifs ;d'x / ;xsf/Lsf] ;+:yfut ljsf;, Jofj;flos bIftf,
;|f]t kl/rfng / sf/f]af/df u'0fTds ljsf; ug]{, ;LdfGts[t, ul/a, dlxnf,
hghflt, blnt, dw];L, d'l:nd / b'u{d If]qsf s[ifsx¿sf] s[lif tyf kz' ;]jf
81
sfo{qmddf kx'Fr j[l4 ug]{, s[lif ;DaGwL cf}krfl/s / cgf}krfl/s lzIffdf kx'Fr
a9fpg] h:tf r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
vfB tyf kf]if0f ;'/Iffsf] ;'lglZrtfsf] nflu lgjf{xd'vL s[lif k|0ffnLnfO{ Jofj;flos
Pj+ k|lt:kwL{ s[lif k|0ffnLdf ¿kfGt/0f u/L lbuf] s[lif ljsf;sf] dfWodjf6
hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg] .
%= p2]Zo
1. s[lif tyf kz'k+IfLhGo j:t'sf] pTkfbg tyf pTkfbsTj j[l4 ug{] .
2. s[lif tyf kz'k+IfL hGo pTkfbgnfO{ k|lt:kwL{ / Jofj;flos agfpg] .
3. jftfj/0f d}qL Pj+ hnjfo' kl/jt{gsf] c;/ Go"gLs/0fsf nflu s[lif
k|ljlwx¿sf] ljsf; / lj:tf/ ug]{ .
4. s[lif h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f, ;Dj4{g Pj+ ;b'kof]u ug]{
^= /0fgLlt
1. s[lif tyf kz' k+IfLhGo pTkfbgsf] Jofj;foLs/0f, ljljwLs/0f tyf u'0f:t/Lo
pTkfbgsf] nflu u'0f:t/Lo pTkfbg ;fdu|Lx¿, pGgt k|ljlw Pj+ s[lif k"jf{wf/
/ ;'ne s[lif shf{sf] Joj:yf ug]{ .
2. s[lif tyf kz' k+IfLhGo pTkfbgdf cg'bfgsf] bfo/f j[l4 u/L cfoft k|lt:yfkg
ug]{ lbzfdf k|lt:kwf{Tds Ifdtf j9fpg] .
3. s[lif tyf kz'k+IfLhGo pTkfbgnfO{ cGt/fli6«o ahf/df k|lt:kl{w{ agfpg
u'0f:t/ dfkb08 lgwf{/0f ug]{
4. s[ifsx¿nfO{ sd cfoftg tyf pRr d"Nosf afnL j:t' pTkfbg ug{ k|f]T;flxt
u/L d"No clej[l4 x'g] k|zf]wgdf cfwfl/t s[lif tyf kz'hGo pBf]usf]
ljsf;df hf]8 lbg] .
5. u'0f:t/ k/LIf0f, k|zf]wg, cg'udg / lgodgnfO{ :yfgLo :t/sf hgtfsf] kx'Fr
x'g] u/L k|efjsf/L agfpb} ahf/Ls/0fnfO{ k|j4{g ug]{ .
6. s[lifhGo h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f ;Dj4{g tyf ;b'kof]u ub{}{ hnjfo'
kl/jt{gsf c;/ Go"gLs/0f ug{ cg';Gwfgdf cfwfl/t jftfj/0f d}qL s[lif
k|ljlwx¿sf] ljsf; Pj+ lj:tf/ ug]{ .
7. s[lifnfO{ ;Ddfghgs / cfsif{s k];fsf] ¿kdf ljsf; u/L o'jfhgzlQmnfO{
Joj;flos s[liftk{m cfsif{0f ug]{ .
82
8. cg';Gwfgjf6 ljsf; ePsf k|ljlwx¿sf] lj:tf/df s[lif If]qdf sfo{/t ;Dk"0f{
;/sf/L tyf u}x|;/sf/L ;+:yfx¿ aLr cGt/lgsfo ;dGjo / ;xsfo{ sfod
ub{} sfof{Gjog kIfnfO{ glthf pGd'v jgfpg] .
9. ofGqLs/0fsf] dfWodaf6 u/L nfe–nfut cg'kft j[l4 u/L s[lif Joj;fonfO{
k|lt:kwL{ agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. s[ifsx¿nfO{ k|fljlws ;]jf / u'0f:t/Lo pTkfbg ;fdu|Lx¿ / s[lif shf{sf]
cfk"lt{ ;'ne u/fOg]5 . -!_
2. s[ifs d}qL cfw'lgs k|ljlwsf] k|of]uåf/f Jofj;flos pTkfbgdf hf]8 lbOg]5 .
-!_
3. e"ldut tyf ;tx l;rf+O / aiff{sf] kfgL ;+sng tyf l;+rfOsf pko'Qm
k|ljlwx¿sf] k|of]u u/L jif}{el/ l;+rfO ;'ljwf pknAw u/fpg] k|s[of cufl8
a9fOg]5 . -!_
4. s[lif ;8s, lah'nL, ;~rf/, uf]bfd3/, zLte08f/, ;+sng s]Gb|, yf]s ahf/ /
afx\o If]qdf ahf/ ;~hfn ljsf; / lj:tf/ ul/g]5 . -!_
5. u|fdL0f If]qdf s[lif tyf kz'hGo j:t' pTkfbg clej[l4 ug{ s[lif ;8s, ljB't,
;~rf/, uf]bfd 3/, zLt3/ ;+sng s]Gb|, yf]s ahf/ h:tf cTofjZos k"jf{wf/
ljsf;df hf]8 lbFb} s[lif tyf kz' k+IfL ahf/ ;"rgfsf] kFx'r a9fOg]5 . -!_
6. pGgt kz' g:nsf] pknAwtf a9fpg ;|f]t s]Gb|x¿sf] ljsf; u/L u'0f:t/o'Qm
aLp g:n pknAw u/fOg]5 . 8]/L kmfd{nfO{ k|f]T;fxg ug{ / ldNs xf]ln8]sf]
cGTosf] nflu w'nf] b'w sf/vfgf :yfkgfsf] sfo{ k|f/De ul/g]5 . -!_
7. s[lif If]qsf] Jofj;foLs/0f, u'0f:t/ k/LIf0f, cg'udg / lgodgsf] If]qdf
pko'Qm k|ljlwsf] pkof]u ug{ ;Sg] s[ifs, o'jf, pBdL, k|fljlws tyf
lj1x¿sf] Ifdtf ljsf; ub}{ nlug]5 . -!_
8. ;DefJo If]qx¿df d'Vo vfBfGgafnL / sd cfotg ePsf pRr d"Nosf
pkhx¿sf] 5gf}6 u/L pTkfbg j[l4 ug{ k|f]T;flxt ul/g]5 . -!_
9. u|fdL0f s[lif ko{6gsf] ljsf;df o'jf tyf s[ifs ;d"x / pBdLx¿nfO{ cfslif{t
u/L nufgLsf] jftfj/0f ldnfOg]5 . -!_
10. vfBfGg pTkfbg Go"g x'g] tyf vfB kf]if0f c;'/lIft If]qdf :yfgLo :t/d}
:yfgLo, ;|f]t, ;fwg, >d / k|ljlwsf] k|of]u eO{ pTkfbg ug{ ;lsg] s[lif /
kz'k+IfLhGo pTkfbg k|j4{g tyf pkof]udf hf]8 lbO{ ;'/lIft vfglkg /
kf}li6s tTj tyf pkof]uaf/] ljz]if r]tgfd"ns sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
-!_
83
11. s[lifdf dlxnfsf] a9\bf] e"ldsfnfO{ k|efjsf/L agfpg dlxnf s[ifs nlIft
ljz]if sfo{qmd nfu" ul/g]5 . -!_
12. j}b]lzs Jofkf/ 3f6f Go"g ug]{ u/L k|fyldstfsf cfwf/df 5flgPsf afnL tyf
kz' j:t'sf] Joj;flos pTkfbg k|j4{g sfo{qmdnfO{ cleofgsf] ¿kdf
;~rfng ul/g]5 . -@_
13. kz' g:n ;'wf/ cleofg, s[lqd uef{wfg cleofg tyf kz' cfxf/ /fli6«o
cleofg h:tf sfo{qmddf ;/sf/L tyf lghL kmfd{ s]Gb|nfO{ ;|f]t s]Gb|sf] ¿kdf
;'b[9Ls/0f u/L :t/Lo aLp / g:n pTkfbgnfO{ k|fyldstf lbOg]5 . -@_
14. ;'wfl/Psf tyf j0f{z+s/ k|hfltsf k|dfl0ft aLp / pGgt g:nsf kz'k+IfL
pTkfbg ug]{ ;/sf/L tyf lghL kmfd{ s]Gb|nfO{ ;|f]t s]Gb|sf] ¿kdf ;'b[9Ls/0f
u/L :t/Lo aLp / g:n pTkfbgnfO{ k|fyldstf lbOg]5 . -$_
15. pTkfbg ;fdu|Lx¿sf] ;xh cfk"lt{sf] Joj:yf u/L s[lif tyf kz' aLdf,
;x'lnotk"0f{ s[lif C0f, s[lif tyf kz'hGo pBf]usf] pks/0f vl/bdf cg'bfg /
Jofkf/df s/ ;'ljwf pknAw u/fO{ nfut 36fO{ k|lt:kwL{ jgfOg]5 . -@_
16. dT:o kfng sfo{qmdnfO{ dWo kxf8df lj:tf/ ul/g'sf ;fy} t/fO{df pknAw
hnfzo, 3f]n, kf]v/Ldf ;fgf e"ldxLg tyf ;LdfGts[t s[ifsx¿nfO{ nlIft
u/L ;d"x / ;xsf/Ltfdf cfwfl/t dT:okfngsf sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
Joj;flos ¿kdf dT:okfng ug]{ JolSt, s[ifs ;d'x, ;xsf/LnfO{ kf]v/L
lgdf{0fdf nfUg] nfutsf] cg'bfgsf] Joj:yf ul/g]5 . -@_
17. ;+qmfds kz' /f]uaf6 x'g] gf]S;fgLnfO{ Go"gLs/0f u/L kz'hGo pTkfbgsf]
nfut 36fOg]5 . -@_
18. g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLlt, @)!) n] lgwf{/0f u/]sf lgof{tof]Uo
afnL÷j:t'x¿sf] k|j4{g ul/g]5 . -#_
19. t'ngfTds nfesf cfwf/df pRr pTkfbg ;DefJo s[lif pkhx¿sf] 5gf}6 Pj+
pTkfbg j[l4df hf]8 lbO To:tf j:t'x¿sf] af}l4s clwsf/ (patent right)
;'/lIft u/L k|lt:kwL{ agfOg]5 . -#_
20. cGt/f{li6«o ahf/df vkt x'g] pRr d"Nosf j:t' / afnLx¿sf] k|fËfl/s
v]tLnfO{ k|f]T;flxt ug{ pTkfbgsf] a|fG8 k|a4{g tyf k|df0fLs/0fsf] Joj:yf
ldnfOg]5 . -#_
21. vfB k|zf]wg pBf]unfO{ nlIft u/L u'0f:t/ nufotsf k|fljlws ;d:of
;dfwfgsf nflu 6«fon kl/If0f tyf cWoog cg';Gwfg sfo{qmd ;~rfng ug{
hf]8 lbOg]5 . -$_
22. :yfgLo :t/;Dd s[lif tyf kz'kG5L ahf/ ;"rgfsf] kFx'r a9fOg]5 . -%_
84
23. s[ifs ;d"x, lghL pBdL / ;xsf/L If]qsf] ;+nUgtf a9fpFb} Joj;flos
pTkfbg x'g] If]qnfO{ PsLs[t ks]6 If]q 3f]if0ff u/L s[ifsnfO{ PsLs[t ;]jf
;'ne / ;xh ¿kdf k|bfg ul/g]5 . -%_
24. /fli6«o vfB k|of]uzfnfsf] ;'b[9Ls/0f u/L cGt/f{li6«o :t/sf] dfGotf k|fKt
k|of]uzfnfsf] ¿kdf ljsf; ul/g]5 . -%_
25. cGt/fli6«o P]g, lgod, ;lGw, dxf;lGw;Fu ;fd~h:otf sfod u/]/ s[lif tyf
kz'hGo j:t' Pj+ ;]jf ;'ljwf lgodgdf ;d;fdlos kl/dfh{g u/L dfkb08
tyf u'0f:t/df ;'wf/ NofOg]5 . -%_
26. hLjgfzs ljiffbL, e]6]l/g/L cf}iflw, PlG6afof]l6s, xdf]{gsf] ;xL pkof]u ug{ /
o;sf gsf/fTds c;/af6 aRg hgr]tgfd"ns sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
-%_
27. ljiffbLaf6 dfgj :jf:Yodf x'g] b"/ufdL b':k|efjnfO{ Go"g ug{ h}ljs ljiffbLsf]
pTkfbg tyf k|of]unfO{ k|f]T;fxg ub}{ PsLs[t zq'hLj Joj:yfkg k|lalw
ckgfO{ /;folgs ljiffbLsf] k|of]u sd ub}{ nlug]5 . -%_
28. sf7df08f} nufotsf d'Vo zx/df /x]sf] cJojl:yt df;'hGo, t/sf/L tyf
cGo vfB ;fdfu|L laqmL :ynx¿sf] plrt Joj:yfkg u/L :j:y vfB j:t'
pknAwtfsf] ;"lglZrt ul/g]5 . o;sf] nflu cg'udg tyf lgodg sfo{nfO{
k|efjsf/L ¿kdf cjnDag ul/g] 5 . -%_
29. cvfB j:t'sf] pTkfbg tyf ahf/Ls/0fnfO{ lg?T;flxt ug{ lgodg sfo{nfO{
k|efjsf/L agfO{g]5 . ljiffbL / lh=Pd=cf]= jf6 kg{ ;Sg] gsf/fTds k|efj
Go"gLs/0f ug{ ljz]if sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . k|+fuf/Ls v]tL sfo{qmdnfO{
k|fyldstfsf ;fy ;~rfng ul/g]5 . -%_
30. s[lif cg';Gwfg tyf ljsf;;+u ;DalGwt k|of]uzfnfx¿nfO{ ;'b[9Ls/0f
ul/g]5 . -%_
31. hnjfo' kl/jt{gaf6 gsf/fTds c;/ cg's'ng / Go"gLs/0f ug{ cfjZos
cWoog cg';Gwfg ;~rfng u/L c;/ Go"gLs/0f ug]{ k|ljlw tyf
cEof;x¿nfO{ k|a4{g ul/g]5 . -^_
32. s[lif h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f, ;Dj4{g / pkof]u ul/g]5 . :yfgLo kz'k+IfL
;+/If0fsf lgldQ ;~rfng ul/Psf k|of;df ljz]if cg'bfgsf] Joj:yf ul/g]5 .
-^_
33. :jb]zL 1fg / cfg'j+flzs÷k|fs[lts ;|f]tsf] ;+/If0f / ;b'kof]u ug{ pko'Qm
k|ljlw tyf k"jf{wf/sf] ljsf; ul/g]5 . -^_
85
34. s[lif Joj;fo ;~rfng ug{ kF"hLut cg'bfg tyf ;x'lnotk"0f{ C0f pknAw
u/fO{ s[lif pBd ;~rfngsf] nflu cfjZos pBd ljsf; / ;Lkd"ns tflnd
lbg'sf] ;fy} pTs[i6 o'jf s[ifsx¿nfO{ ;Ddfg ul/g]5 -&_
35. o'jf hgzlQmnfO{ s[lif If]qdf cfslif{t ug{] u/L ljz]if o'jf nlIft sfo{qmd
;~rfng ul/g]]5 . pTs[i6 s[ifsx¿nfO{ /fi6«klt pTs[i6 s[ifs k'/:sf/af6
;Ddfg ug]{ Joj:yf ul/g]5 . -&_
36. k|fljlwsx¿ / s[ifs÷s[lif pBdL tyf ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 ug{
hf]8 lbOg]5 . -&_
37. :jb]zdf kfOg] hl8a'l6af6 af]6 la?jf tyf kz'k+IfLx¿sf] pkrf/ ug]{ k|ljlw
ljsf; ul/g]5 . -*_
38. s[lif If]qsf] cfjZostf cg';f/ cfwf/e"t, Jojxfl/s / cg'z/0fLo cWoog,
cg';Gwfgsfo{nfO{ k|fyldstfsf ;fy cl3 j9fOg]5 . -*_
39. k|fyldstfsf cfwf/df vfBfGg tyf gub]afnLsf] j0f{z+s/ hftsf] ljsf;sf]
nflu cg';Gwfg / aLp pTkfbg sfo{qmdnfO{ k|fyldstf lbOg]5 . -*_
40. s[lif cg';Gwfg sfo{qmdx¿nfO{ ljZj Jofkf/ ;+u7g Pj+ If]qLo :t/sf Jofkf/
;Demf}tfx¿af6 k|fKt cj;/sf] clwstd nfe lng]tk{m pGd'v ul/g]5 . -*_
41. g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb / dftxtsf cg';Gwfg s]Gb|x¿af6 l;kmfl/;
ePsf glthfsf cfwf/df :yfgLo :t/df s[lif k|;f/sf sfo{qmdx¿
;dGjofTds ¿kdf ;~rfng ul/g]5 . -*_
42. s[lif cg';Gwfg, lzIff / k|;f/ljr k|efjsf/L ;dGjosf] Joj:yf ul/g]5 . -*_
43. :yfgLo lgsfo dftxt /xg] u/L k|To]s ufFp ljsf; ;ldltdf Ps÷Ps hgf
s[lif tyf kz' ;]jf k|fljlwssf] Joj:yf ul/g]5 . -*_
44. g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb cGtu{t cg';Gwfgdf cfwfl/t dflgt
ljZjljBfno :yfkgfsf] nflu kxn ul/g]5 . -*_
45. :yfgLo lgsfox¿;Fusf] ;xsfo{df s[ifsx¿nfO{ s[lif tyf kz';]jf;Fu
;DalGwt ;Dk"0f{ ;]jfx¿ :yfgLo :t/df g} pknAw u/fOg]5 . -*_
46. s[lif tyf kz' ;]jf ;DaGwL sfo{qmddf ;+nUg /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/
;/sf/L ;+3 ;+:yf tyf :yfgLo lgsfox¿sf] cfk;L ;dGjo Pj+ ;xsfo{nfO{
k|efjsf/L agfOg]5 . -*_
47. ;fgf, ;LdfGts[t tyf e"ldxLg ls;fgx¿nfO{ Jofj;flos v]tLtk{m pTk|]l/t
ug{ hUuf ef8fdf lng] ls;fgnfO{ ef8fsf] /sd / C0fdf cg'bfgsf] Joj:yf
ul/g]5 . -*_
86
48. s[lif If]qdf sfd ug]{ hgzlQmsf] cefjnfO{ ;Daf]wg ug{ ofGqLs/0f ;DaGwL
gLlt lgdf0f{ u/L sfof{Gjogdf NofOg]5 . -(_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
s[lif pTkfbg tyf pTkfbsTj j[l4
s[lif pTkfbg / pTkfbsTj j[l4 ug{sf] nflu pTkfbg ;fdu|Lx¿ /f;folgs
dn k|fËfl/s dn, pGgt aLp lahg, l;+rfO, d]l;g/L cf}hf/, h}ljs tyf
/f;folgs ljiffbL tyf aLdf lk|ldoddf nfut ;xeflutfsf] cfwf/df
cg'bfgsf] Joj:yf ul/g]5 .
&% j6} lhNnflhNnfdf ;d"xdf cfwfl/t ;fgf l;rfO{ lgd{f0f tyf dd{t
;Def/, ;xsf/Ldf cfwf/Lt ;fgf l;+rfO{ k"j{fwf/ lgd{f0f, dWo kxf8L lhNnf
lhNnfx¿df Knfli6s kf]v/L lgd{f0f tyf wg'iff, dxf]Q/L, ;nf{fxL, l;/fxf,
lrtjg, k;{f, af/f, /f}tx6 / ;Kt/L lhNnflhNnfdf l8k 6o'jj]n h8fg,
kDkxfp; lgd{f0f tyf dd{t ;Def/, kDkxfp;df ljB'tLs/0f, :ofnf]
6o'jj]n h8fg u/L l;+lrt If]q lj:tf/ ul/g]5 .
ljleGg afnL pTkfbg tyf kz'kfng Joj;fodf ;fgf tyf ;LdfGts[t
;d'bfonffO{ nlIft u/L ;xsf/L v]tL :sLd ;~rfng ul/g]5 .
s[lif oflGqs/0f sfo{qmd dfkm{t s[lif oGq cf}hf/ pks/0fdf cg'bfg
lbO{g]5 / s[lif ;xsf/L;+usf] ;xsfo{df ;fd'bflos jLp ljhg k|zf]wg tyf
ljt/0f sfo{nfO{ ;xlhs/0f ug{ ;fd'bflos ;]jfs]G› :yfkgf ul/g]5 .
dWo kxf8L lhNnfx¿df j[xQ/ ds} tyf e6df; pTkfbg cfof]hgf dfkm{t
afnL pTkfbg, aLp, 9'jfgL cg'bfg tyf pks/0f vl/b ;xof]u k|bfg
ul/g]5 .
cleofgd'vL tnxg afnL pTkfbg sfo{qmd / cleofgd'vL sf]bf] pTkfbg
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
Jofj;flos aLh j[l4 ;xof]u tyf ;'b[9Ls/0f cfof]hgf cGtu{t s[ifs
;d"x tyf ;xsf/Lx¿nfO{ aLp e08f/0f 3/, pks/0f vl/b ;xof]u, y|]l;Ë
km\nf]/ lgd{f0f tyf aLp ljhg cfTd lge{/ sf]if :yfkgfdf ;xof]u ul/g]5 .
pTkfbg clej[l4 u/L cfoft k|lt:yfkgdf ;3fpg dl;gf tyf jf:gfbf/
wfg pTkfbg k|j4{g sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
h'6, pv', /a/ h:tf cf}Bf]lus afN˜Lx¿sf] v]tL k|j4{g sfoo{qmd ;~rfng
ul/g]5 .
87
t/sf/Lv]tL, dT:okfng, kz'kfng, 8]/L, k'ik Joj;fo, df}/Lkfng tyf
Rofp v]tLdf o'jfx¿nfO{ cfslif{t ug{] p2]Zon] o'jfnlIft sfo{qmd ;+rfng
u/L Joj;fo ;~rfngdf nfut ;xeflutfsf] cfwf/df cg'bfgsf] sfo{qmd
;~rfng ul/g]5 .
Jofj;flos sL6 ljsf; sfo{qmd dfkm{t df}/Lkfng / Rofp v]tL k|j4{gsf
sfo{qmdsf] nflu cfly{s tyf k|fljlws ;xof]u ul/g]5 .
aLp cfn' pTkfbs s[ifs ;d"xx¿nfO{ ljif]z ;xof]uL sfo{qmd -aLp sf]if
tyf Kofs]lhª ;xof]u_, cfn' aLp pTkfbs s[ifsx¿nfO{ cfn' bfgf -
kLaLP;_ df %) k|ltzt cg'bfg, /li6s :6f]/ lgd{f0f tyf k'glg{df{0fdf
;xof]u tyf cfn'sf] aLp -l6lkP;_ ljt/0f tyf pTkfbg k|bz{g ;~rfN˜g
ul/g]5 .
;]/L P08 8]/Lsf] cjwf/0ff tyf /]zd v]tLsf] ;DefJotf / dfu adf]lhd
lsDa' If]q lj:tf/ ul/g]5 .
:ofp pTkfbg /fd|f] x'g] dgfË, d':tfË, h'Dnf, x'Dnf, 8f]Nkf, d'u', sflnsf]6,
jfh'/f / ?s'd lhNnfx¿df :ofp cfTdlge{/ sfo{qmd ;~rfng u/L :ofp
af]6 x'sf{pg k|ltaf]6 ¿=100 ¿k}ofF cg'bfg ;xof]u ug{] tyf ahf/Ls/0fdf
;xof]u ul/g]5 .
ljleGg Jofj;flos ;Defjgf ePsf kmnk"mn, k'ik, cfn++sfl/s la?jf /
t/sf/Lsf la?jf tyf a]gf{ / dT:o aLh pTkfbg tyf laqmL ljt/0f
ul/g]5 .
k"jL{ t/fO{ lhNnfx¿df cfFk If]q lj:tf/ ul/g]5 .
lxdfnL tyf dWokxf8L lhNnfx¿df lsjL kmn k|j4{g sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 .
lrof tyf skmL If]q lj:tf/ ul/g]5 . lrof tyf slkm k|zf]wg pBf]u
:yfkgfdf k|fljlws tyf cfly{s ;xof]u ul/g]5 .
cgf/sf] hd{ KnfHd ;+/If0f tyf k|j4{g ul/g]5 .
h}t'g g;{/L :yfkgf, ju}rf Joj:yfkg tyf k|zf]wgdf ;xof]u k'Ug]
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
s[lif k];fnfO{ dof{lbt agfpg x/]s jif{ /fli6«o:t/df /fi6«klt pTs[i7
s[ifs k'/:sf/ tyf If]qLo:t/ / lhNnf:t/df pTs[i7 s[ifs k'/:sf/ ljt/0f
ul/g]5 .
88
afnL, kz'wg tyf dT:o aLdf ;DaGwL ;r]tgfsf] sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 .
t/fO{df cleofgd'vL dT:o pTkfbg / dWo kxf8df dT:o pTkfbg sfo{qmd
;~rfN˜g ul/g]5 .
u'0f:t/Lo dT:o bfgf pTkfbgsf] nflu Kn]6 bfgf d]lzg / kfgLdf
clS;hgsf] dfqf a9fpg P/]6/ ljt/0f ul/g]5 .
dlxnf Pj+ nlIft ;d'bfoN˜fO{ ;d'xdf cfa4 u/L s[lif e"ld, k|ljlw, cf}hf/
/ C0fdf kx'Fr a9fpg] tyf 3f]n tyf ;fgfkf]v/Ldf dT:o kfng cg'bfg
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLltn] tf]s]sf lgo{ftof]Uo afnL tyf j:t'x¿sf]
u'0f:t/Lo pTkfbgdf ;3fp k'¥ofOg]5 .
kz'hGo j:t' pTkfbg tyf pTkfbsTj j[l4
b'w tyf df;'sf] pTkfbg / u'0f:t/ ;'wf/ ug{ kz' g:n ;'wf/ cleofg
sfo{qmd cGtu{t ufO{e}+;Ldf s[lqd uef{wfg sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
kz' cfxf/f /fli6«o cleofg sfo{qmd dfkm{t h}, al;{d, :6fOnf] l6of];]G6L,
e]r, HjfOG6 e]r/ cflb hftsf pGgt 3fF;sf] If]q lj:tf/ tyf cfxf/fsf]
;ld>0f k|ljlw dfkm{t kz'hGo j:t' pTkfbg N˜fut 36fOg]5 .
kfFrj6} ljsf; If]qdf kz'j:t'sf] ;|f]ts]G› :yfkgf tyf ;'b[9Ls/0f ul/g]5 .
ljleGg ;/sf/L kmfd{x¿df /x]sf ofs/gfs, rf}+/L, d'/f{ e}+;L, h;{L,
xf]N;6Lg / qm; ufO{, e]8f, afv|f / a+u'/x¿sf Go'lSNo; ayfgsf]
Joj:yfkg u/L ofs gfs, afR5f afR5L, d'/{f g:nsf kf8fkf8L, e]8fsf
kf7f kf7L, afv|fsf kf7fkf7L, a+u'/sf kf7f kf7L pTkfbg tyf ljt/0f
ul/g]5 .
Go"XofDkzfo/ / ci6f]nk{ g:nsf s'v'/fsf dfp kfng kf]if0f u/L rNnf
pTkfbg tyf ljt/0f ul/g]5 .
:jR5 tyf :j:y b'w pTkfbg / ljt/0f ;DaGwL gLltut Joj:yf ug{'sf
;fy} ;r]tgfd"ns ;Gb]z k|rf/ k|;f/ ul/g]5 .
Jofj;flos kz' kmfd{x¿df kflnPsf ufO{x¿df s[lqd ue{fwfg u/L afR5L
g} hGdfpg ;lsg] ;]S:8 l;d]g (sexed semen) cfoft u/L ljt/0f
ul/g]5 .
89
s[lif tyf kz'hGo j:t'sf] Aoj;foLs/0f / ahf/Ls/0f
:yfgLo lgsfo, ;xsf/L tyf lghL ;+:yf;+usf] ;fem]bf/Ldf gu/kflnsf
tyf gu/f]Gd'v If]qdf kz' jwzfnf / jw:yn lgd{f0f ul/g]5 .
b'Uw ;xsf/L ;+:yfx¿;+usf] ;xsfo{df b'Uw pBf]u k|j4{g sfo{qmd tyf
lr:ofg s]G› :yfkgf ul/g]5 .
b'Uw ljsf; af]8{ / kz'k+IfL ahf/ lgb{]zgfno dfkm{t c6f]d]l6s ldNs
PgfnfOh/ nufot b'Uw pTkfbg;+u ;DalGwt d]lzg/L, cf}hf/, tyf
pks/0f ljt/0f ul/g]5 . zLte08f/ / zLt3/ lgd{f0fdf nfut
;xeflutfsf] cfwf/df cg'bfg lbOg]5 .
ljleGg s[lif pkhsf] d"No >[+vnfdf cfwfl/t eO{ s[ifs ;d"x / ;xsf/L
pBdL tyf lghL Joj;foLx¿sf] Joj;flos of]hgfx¿N˜fO{ a}b]lzs
;xfotfdf ;~rflnt cfof]hgfx¿ dfkm{t k|lt:kwL{ cg'bfg lbg] Joj:yf
ul/g]5 .
sfnLdf6L kmnk"n tyf t/sf/L yf]s ahf/sf] k'g{lgd{f0f / rf]ef/df
kmnk"mn tyf k'iif ahf/sf] lgd{f0f ul/g]5 .
;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Ldf Ps ufFp Ps pTkfbg tyf Ps lhNnf Ps
pTkfbg sfo{qmd ;~rfng x'g]5 .
kf]:6 xfe:6 lgb{]zgfno dfkm{t jftfg's"lnt Eofg vl/b, ;'Gtnfsf] k|zf]wg
tyf Kofs xfp; :yfkgf / cfn' aLpsf] nflu z"GozlQm e08f/0f ;+/rgf
:yfkgf sf] nflu s[ifs ;d"x / ;xsf/LnfO{ cg'bfg lbOg]5 .
s[lif ;"rgf tyf ;~rf/ Pj+ k|;f/ / tflnd
lgoldt ¿kdf ljleGg k|sfzgåf/f s[lif k|ljlwaf/] cfd s[ifs tyf
;/f]sf/jfnfx¿nfO{ hfgsf/L lbOg]5 .
g]kfn 6]lnlehg;+usf] ;xsfo{df k|To]s lbg s[lif sfo{qmd pTkfbg tyf
k|;f/0f ul/g]5 . /]l8of] g]kfn / :yfgLo Pkm=Pd= x¿;Fusf] ;xsfo{df s[lif
sfo{qmd pTkfbg tyf k|;f/0f ul/g]5 .
s[ifs tyf k|fljlwsx¿sf] k|fljlws tyf Jofj;flos Ifdtf clej[l4 ug{
k|fljws tyf Joj;flos tflnd ;~rfng ul/g]5 .
j}b]lzs /f]huf/Laf6 kms{]sf o'jfx¿nfO{ Joj;flos s[lif tyf kz'kfng
;DjlGw cfef/e"t 1fg / ;Lk clej[l4 u/fpg tflnd sfqm{dx¿ ;~rfng
ub{} nlug]5 .
90
sfo{qmd ;~rfng lgb{]lzsf gd{; x¿ ;do ;fk]If kl/dfh{g ub{} nlug]5 .
s[lif If]qsf] cg';Gwfg tyf ;j{]If0f
/fli6«o s[lif cg';Gwfg tyf ljsf; sf]if dfkm{t s[lif k|ljlw ;DaGwL
cg';Gwfg / ljsf;sf] nflu k|lt:kw{L k'/s cg'bfg k|bfg ul/g]5 .
s[lif tyf kz' lj1fg ;DaGwL :gftsf]Q/ / ljBfjfl/lwsf] zf]wsfo{sf nflu
zf]wfy{L{x¿nfO{ cg'bfg pknAw u/fOg]5 .
s[lif tyf kz'k+IfL ;DaGwL tYof+sx¿ lgoldt ¿kdf ;+sng tyf k|sfzg
ul/g]5 . cfof]hgf nfu" x'g] lhNnfx¿sf] cfwf/e"t tYofÍ ;+sng tyf
Joj:yfkg ul/g]5 .
s[lif pkh d"No ;+sng tyf nfenfut cWoog ul/g]5 .
dfgj tyf kz' /f]u Joj:yfkg Pj+ ljkb\ Joj:yfkg tyf ;r]tgf
/fhdfu{l:yt xf]6n /]:6'/]G6df vfB :jR5tf :t/Ls/0f nf]uf] ljt/0f
sfo{qmd d]rL dxfsfnL cleofg ;~rfng ul/g]5 .
lgof{t tyf cfofltt s[lifhGo vfB kbfy{sf] u'0f:t/ lgodg, kl/If0f tyf
k|dfl0fs/0f ul/g]5 .
ljiffbL Go"gLs/0f cleofg sfo{qmd tyf t/sf/L afnLdf ljifflbsf] cjz]if
tyf hf]lvd ljZn]if0f u/L k|ltj]bg ;fj{hlgs tyf ;r]tgf sfo{qmd
;~rfng ul/g]5 .
s[lif Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL :yfkgf u/L s[lif If]qdf x'g] ljleGg ljkb\
tyf hf]lvd ;DaGwdf k"j{ hfgsf/L lbO{g]5 .
kz'k+IfLsf /f]u /f]syfd, lgoGq0f tyf pGd"ng ug{ kz' :jf:Yo cfkTsfnLg
Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
pRr Kofyf]h]lgs ;+qmfds /f]u lgoGq0f tof/L tyf Joj:yfkg x'g]
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
kz'af6 dflg;df ;g{ ;Sg] h'gf]l6s /f]uaf/] hgr]tgf km}nfO{g]5 .
a8{km\n' /f]u ;le{n]G; ;~rfng tyf /f]u lelqg glbg kz' Sjf/]G6fOg
sfo{fnox¿sf] Ifdtf clej[4L u/L lgu/fgL a9fO{g]5 .
91
kz'k+IfLdf nfUg] ljleGg /f]ux¿sf] :ynut ¿kdf lgoGq0f tyf Joj:yfkg
;DaGwL cfd s[ifsnfO{ hfgsf/L lbg] p2]Zo cg'¿k lgoldt ¿kdf
kz'k+IfL pkrf/ lzlj/ ;~rfng ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAwx¿
lqjifL{o of]hgf cjlwsf] cfwf/ jif{ @)^(÷&) df jflif{s vfBfGg pTkfbg *& nfv
#* xhf/ d]=6g /x]sf]df clGtd jif{ @)&@÷&# df jflif{s pTkfbg Ps s/f]8 cf7
nfv *! xhf/ d]=6g k'u]sf] x'g]5 . cfwf/ jif{ @)^(÷&) df t/sf/L afnLsf]
jflif{s pTkfbg #$ nfv gf} xhf/ d]=6g af6 of]hgfsf] clGtd jif{ @)&@÷&# df
#^ nfv #% xhf/ k'¥ofOsf] x'g]5 . To;} ul/ kmnk"mn !) nfv %) xhf/ d]=6g
af6 !@ nfv ^) xhf/ d]=6g pTkfbg ePsf] x'g]5 . cfwf/ jif{df jflif{s b'w
pTkfbg !^ nfv @# xhf/ d]=6g /x]sf]df of]hgf cjlwsf] clGtd jif{df !& nfv
%( xhf/ d]=6g k'u]sf] x'g]5 . To;} ul/ df;' / c08fsf] jflif{s pTkfbg qmdzM b'O{
nfv ** xhf/ d]=6g af6 tLg nfv @$ xhf/ d]=6g / *) s/f]8 !$ nfv
uf]6faf6 (@ s/f]8 @& nfv uf]6f k'u]sf] x'g]5 . of]hgfsf] cfwf/ jif{ @)^(÷&) df
jflif{s dT:o pTkfbg %& xhf/ b'O{ ;o %) d]=6g x'g] u/]sf] cj:yfaf6 of]hgf
cjlw ;dfKt x'g] jif{ @)&@÷&# df && xhf/ d]=6g k'u]sf] x'g]5 .
$=!=@ l;+rfO
!= k[i7e"ld
g]kfnsf] s'n If]qkmndWo] sl/a @^ nfv $! xhf/ x]S6/ s[lifof]Uo hldg ePsf]
cg'dfg /x]sf]df ljs6 ef}uf]lns agfj6 tyf hdLgsf] cjl:yltsf sf/0f sl/a !&
nfv ^^ xhf/ x]S6/df dfq l;+rfO ;'ljwf k'¥ofpg ;lsg] ;+efjgf 5 . g]kfndf
l;+rfO ;'ljwf ljsf; / lj:tf/sf] If]qdf k/fk"j{sfnb]lv ls;fg cfkm}+n] / vf;u/L
of]hgfj4 ljsf;sf] yfngL kl5 ;/sf/n] nufgL ub}{ cfPsf] 5 . of]hgfj4
ljsf;sf] yfngLkl5 b]zdf pknAw gbLgfnf, e"ldut Pj+ jiff{t\sf] kfgLsf] pkof]u
u/L ;fgf, demf}nf tyf 7"nf l;+rfO ;+/rgfx¿ lgdf{0f ul/Psf 5g\ . oL ;+/rgfsf]
lgdf{0faf6 s[lif pTkfbgdf pNn]Vo 6]jf k'u]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
o; If]qdf ljutdf ePsf ljleGg k|of;x¿sf] kl/0ffd:j¿k xfn;Dd sl/j !#
nfv #@ xhf/ x]S6/ s[lif If]qdf dfq l;+rfO ;'ljwf k'u] klg To;sf] sl/a #^
k|ltzt If]qdf dfq afx|} dlxgf l;+rfO ;]jf pknAw x'G5 . lqjifL{o of]hgf cjlw -
@)^&÷)^*–@)^(÷&)_ df ;tx l;rfOtk{m @$,&)) x]S6/ If]qkmndf l;+rfO
k'¥ofpg] nIo /x]sf]df !&,^#@ x]S6/df dfq ;'ljwf lj:tf/ x'g ;s]sf], e"ldut
l;rfOtk{m !,@#,&)) x]S6/ If]qkmndf l;+rfO k'¥ofpg] nIo /x]sf]df %(,*^)
x]S6/df dfq ePsf], gofF k|ljlwdf cfwfl/t l;+rfOtk{m !,&)) x]S6/ If]qkmndf
92
l;+rfO k'¥ofpg] nIo /x]sf]df !,%%# x]S6/df dfq ePsf] / s[ifs s'nf] ;'wf/tk{m
%),^)) x]S6/ If]qkmnsf] nIo /x]sf]df #^,^&* x]S6/df dfq ePsf]n] of]hgf
cjlwdf hDdf !,!%,&@# x]S6/ If]qdf l;rfO{ k"jf{wf/ ljsf; lj:tf/ ePsf] 5 .
d'n'ssf] ;Dk"0f{ s[lifof]Uo e"ldsf] pTkfbsTjdf of]ubfg k'Ug] u/L afx|} dlxgf lbuf]
Pj+ e/kbf]{ l;+rfO ;'ljwf pknAw u/fpg] p2]Zon] l;+rfO gLlt ;d]t sfof{Gjogdf
NofOPsf] 5 .
o; cjlwdf aaO l;+rfO cfof]hgfsf] aaO klZrdtk{m l;rfOsf nflu ;fOkmg
lgdf{0fsf] sfo{ ;DkGg eO{ kfgL ;~rfng x'g'sf ;fy} /fgL–hd/f–s'nl/of l;rfO
cfof]hgfsf] OG6]s lgdf{0f tyf l;S6f l;rfO cfof]hgfsf] d"n gx/sf] #% ls=ld=
;Ddsf] lgdf{0fdf pNn]vgLo k|ult ePsf] 5 . o;}u/L ;/sf/af6 lgld{t dd{t
;+ef/df /x]sf l;rfO k|0ffnLx¿df lbuf] Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng u/L
k|0ffnLx¿sf] ;'b[9Ls/0f Pj+ hnpkef]Qmf ;+:yfsf] Ifdtf clej[l4, gf/fo0fL l;rfO
cfof]hgfsf] qmda4 k'g:yf{kgf tyf sGsfO{ l;rfO k|0ffnLsf] afFw / d"n gx/
afx]ssf] ljt/0f k|0ffnL], ;'g;/L df]/Ë l;rfO cfof]hgfsf] ;Ltfu~h zfvf, gf/fo0fL
l;rfO k|0ffnLsf] Ans g+ * / dxfsfnL l;+rfO cfof]hgfsf] k|yd r/0fdf ljsl;t
k|0ffnLx¿ u/L s'n @#,!)) x]S6/sf] Joj:yfkgsf nflu hnpkef]Qmf ;+:yfnfO{
x:tfGt/0f eO{ ;f]xL cg';f/ k'g:yf{kg ug]{ sfo{ ePsf] 5 . o; calwdf e]/L–aaO{
8fO{e;{g ax'p2]ZoLo cfof]hgfsf] lj:t[t cWoog ;DkGg eO{ ;'?Ë lgdf{0f sfo{sf]
k|lqmof ;'? ul/Psf] 5 . ;'gsf]zL–dl/g, sfnLu08sL–ltgfp, sfnLu08sL–
gjnk/f;L, lqz'nL–lrtjg / df8L -bfË_ 8fO{e;{g cfof]hgfx¿sf] k"j{;+efJotf
cWoog ;DkGg eO{ sfnLu08sL–ltgfp 8fO{e;{g cfof]hgfsf] lj:t[t ;+efJotf
cWoog yfngL x'gfsf ;fy} ef}ule{s cj:yfsf] cWoog ;DkGg ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
kof{Kt ;fwg / ;|f]tsf] cefj /xg', lgld{t ;+/rgfx¿sf] dd{t ;Def/ gx'g', l;+rfO
z'Nssf] Joj:yfkg x'g g;Sg' / ;+:yfut Ifdtfsf] ;anLs/0f x'g g;Sg' /
;dGjosf] cefj x'g' h:tf ;d:ofx¿ o; If]qdf ljBdfg 5g\ . ;fy}, l;+rfO
k"jf{wf/ ljsf; If]qdf hUuf k|flKt tyf d'cfAhf lgwf{/0f, x:tf+tl/t l;+rfO
k|0ffnLx¿sf] lbuf]kgfsf] ;'lglZrttf tyf l;+rfO k|0ffnLsf] ax'kIfLo pkof]u
ug'{h:tf r'gf}tLx¿ b]lvPsf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
s[lifof]Uo e"lddf afx}| dlxgf l;+rfO ;'ljwf k'¥ofO s[lif pTkfbg tyf pTkfbsTj
j[l4 ug]{ .
93
%= p2]Zo
b]zdf pknAw hn;|f]tsf] ;d'lrt pkof]u u/L l;+rfO If]qsf] ax'p2]ZoLo tyf lbuf]
ljsf;åf/f s[lifIf]qsf] ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg] .
^= /0fgLlt
!= tTsfn k|ltkmn lbg] tyf /f]huf/L ;[hgf ug]{ ;fgf tyf demf}nf ;tx /
e"ldut l;+rfO cfof]hgfx¿sf] k|fyldstfk"j{s sfof{Gjog ug]{ .
@= ax'p2]ZoLo hnfzoo'Qm Pj+ cGt/ hnfwf/ hn:yfgfGt/0f hn;|f]t
cfof]hgfcGtu{t ;~rfng x'g] l;+rfOsf sfo{qmddfkm{t\ jif}{el/ l;+rfO ;'ljwf
k'¥ofpg] .
#= sfo{qmd ;~rfng ubf{ ;/f]sf/jfnf lgsfox¿ Pj+ cGt/–;DalGwt
sfo{qmdaLr ;dGjo sfod ug]{ .
$= ;DkGg eO;s]sf k|0ffnLx¿sf] lgoldt tyf cfjlws dd{t;+ef/ u/L
Joj:yfkg / ;~rfngnfO{ lbuf], bIf / k|efjsf/L agfpg cfjZostfcg';f/
pkef]Qmf ;ldltnfO{ ;d]t ;Ifd agfpg] .
%= l;+rfO ;+/rgfx¿sf] ljsf; Pj+ ;~rfng ubf{ jftfj/0f d}qL, hnjfo' kl/j{tg
cg's"lnt, ;xeflutfd"ns x'g] / /f]huf/L clej[l4 ug]{ u/L cWoog, cg';Gwfg,
l8hfO{g Pj+ sfof{Gjog ug]{ .
^= l;+rfO ;]jfnfO{ lbuf] e/kbf]{ agfpg dd{t tyf ;~rfng nfut ;DalGwt hn
pkef]Qmfaf6 c;''nL ug]{ u/L cfof]hgf ;~rfng ug]{ .
&= l;+rfO ljsf; sfo{qmd ;~rfng ubf{ cGo ;DalGwt lgsfo;Fu ;dGjo u/L
:yfgLo txdf /x]sf jftfj/0f d}qL tfntn}of, kf]v/L, l;d;f/ tyf d"nx¿sf]
;+/If0f, ;Dj4{g x'g] u/L ;~rfng ug]{ .
&= sfo{gLlt
!= e"ldut hn l;+rfO cfof]hgfsf sfo{qmdx¿ tyf sd ;dodf ;DkGg x'g;Sg]
;tx tyf e"ldut hn l;+rfO cfof]hgfx¿ k|fyldstfsf ;fy sfof{Gjog
ul/g]5 . -!_
@= l;+rfO ;''ljwf pknAw u/fpg aFfsL /x]sf If]qx¿df l;+rfO u'?of]hgf tof/
u/L ;f]sf] cfwf/df k|fyldstf lgwf{/0f u/L sfo{qmd cufl8 a9fOg]5 . -!_
#= jif}{el/ l;+rfO ;'ljwf lbg] cfof]hgfx¿ ;dod} ;DkGg ug{{ hf]8 lbOg]5 ;fy}
cGo pko'Qm k"j{ ;+efJotf ePsf 8fO{e;{g cfof]hgfx¿sf] ;d]t k|fyldstfsf
cfwf/df yk cWoog ul/g]5 . -@_
94
$= 7"nf tyf d´f}nf l;+rfO cfof]hgf -ax'p2]ZoLo cfof]hgf;d]t_ ljsf;sf nflu
nufgL of]hgf tof/ ul/g]5 . -@_
%= l;+rfO ljsf;sf sfo{ cufl8 a9fpFbf ;8s kx'Fr;DaGwL sfo{qmd klg ;Fu;Fu}
cufl8 a9fOg]5 . -#_
^= l;+rfO sfo{qmdx¿ ;~rfng ubf{ hnjfo' lj1fg, s[lif Pj+ hnfwf/ ;+/If0fsf
lgsfox¿;Fu ;dGjo ul/g]5 . -#_
&= pkef]Qmf ;ldltdfkm{t\ cfof]hgf sfof{Gjog ubf{ 7"nf pks/0fx¿ k|of]u ug{
lg?T;flxt ul/g]5 . -#_
*= ;DkGg eO{ ;s]sf l;+rfO cfof]hgfx¿sf] cfjZos dd{t ;+ef/sf nflu
hg;xeflutf;d]t kl/rfng u/L cfjZos sfo{qmd ;~rfng u/L lbuf] Pj+
cem a9L k|efjsf/L agfOg]5 . -$_
(= e/kbf]{ l;+rfO ;'ljwf pknAw x'g] l;+rfO k|0ffnLx¿af6 plrt l;+rfO ;]jf
z'Ns lgoldt ¿kdf ;ª\sng ug]{ k|lqmofnfO{ k|efjsf/L agfOg]5 . -$_
!)= l;+rfO ljsf; / Jofj:yfkgsf] nflu l;+rfO ljefu tyf hn pkef]Qmf
;+:yfx¿sf] ;+:yfut ljsf; / ;'b[9Ls/0f ul/Fb} nlug]5 . -$_
!!= l;+rfOsf] ljsf;, Joj:yfkg tyf lgodgsf] nflu l;+rfO P]g th'{df u/L nfu"
ul/g'sf ;fy} l;+rfO gLlt tyf lgodfjnLsf] ;do;fk]If kl/dfh{g ul/+b}
nlug]5 . -$_
!@= cfof]hgf 5gf}6 ubf{ ;dfj]zLs/0fsf] cjwf/0ff cg'¿k lk5l8Psf If]q Pj+
ju{nfO{ k|fyldstf lbOg]5 . -%_
!#= hg;xeflutfsf l;+rfO cfof]hgfx¿ ;~rfng ubf{ pkef]Qmfaf6 ljBdfg
l;+rfO gLlt cg';f/ hUuf k|fKt u/L cfof]hgf ;~rfng ul/g]5 . -%_
!$= l;+rfO;DaGwL cfof]hgfx¿sf] th'{df, sfof{Gjog tyf ;~rfng ubf{ jftfj/0f
;+/If0f, hnjfo' kl/jt{g tyf k|sf]k hf]lvd Joj:yfkgnfO{ d"nk|jfxLs/0f
ul/g]5 . -%_
!%= l;+rfOsf] ljsf;sf nflu l;+rfO ljsf; sf]ifsf] cjwf/0ffnfO{ qmdzM
sfof{Gjogdf NofOg]5 . -%_
!^= l;+rfO ;]jf z'Ns Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg sfg'gL Joj:yf ul/g]5 .
-^_
!&= l;+rfO cfof]hgf ;~rfng tyf ljsf;sf nflu sfo{ljlw tof/ u/L l;+rfO
sf]ifsf] :yfkgf tyf ;~rfng ul/g]5 . -^_
95
!*= l;+rfO cfof]hgfx¿sf] l8hfOg tyf sfof{Gjogdf :yfgLo >d, ;Lk tyf
lgdf{0f ;fdu|Lsf] k|of]udf hf]8 lbg'sf ;fy} l;+rfO{ ;DaGwL ;"rgf Joj:yfkg
k|0ffnL ;'b[9 ul/g]5 . -^_
!(= ;fgf l;+rfOsf] ljsf;sf nflu nufgL a9fpg lghL If]qnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
-^_
@)= l;+rfO ljsf; sfo{qmd ;~rfng ubf{ :yfgLo txdf /x]sf jftfj/0f d}qL
tfntn}of, kf]v/L, l;d;f/ tyf d"nx¿sf] ;+/If0f tyf ;Dj4{gsf] sfo{df
;DalGwt lgsfo;Fu ;dGjo ul/g]5 . -&_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
l;S6f l;rfO cfof]hgfM afFs] lhNnfsf] $@,&&^ x]S6/ s[lifof]Uo hldgdf l;+rfO
;'ljwf k'¥ofpg cfly{s jif{ @)%(÷^) b]lv lgdf{0f sfo{ ;'? ePsf] o;
cfof]hgfsf] o; of]hgf cjlwdf d"n gx/sf] #% ls=ld= ;Ddsf] lgdf{0f ;DkGg
ug'{sf ;fy} x]8 jS;{sf] u]6x¿sf] h8fg sfo{ ;d]t ;DkGg ul/g], d"n gx/sf]
clGtd !% ls=ld=/ l;lwlgof zfvf gx/x¿sf] lgdf{0f ;'? u/L $,%)) x]S6/df
l;rfO ;'ljwf pknAw u/fOg] nIo /x]sf] 5 .
/fgL hd/f s'nl/of l;rfO cfof]hgfM s}nfnL lhNnfsf] @),#)) x]S6/ hldgdf
l;rfO ;'lawf Joal:yt ug{ s[ifsx¿af6} k/fk"j{sfnb]lv ;+rflnt o;
of]hgfsf] lgdf{0f÷k'g{:yfkgf, l;+lrt If]q arfp sfo{, d"n gx/sf] %=^ ls=ld=,
lkm8/ gx/sf] * ls=ld=, zfvf gx/sf] lgoGq0f ;+/rgf / ^! ls=ld= s[lif
;8ssf] :t/f]Ggltsf] sfo{ ;DkGg x'g]5 .
e]/L–aaO{ 8fO{e;{g ax'p2]ZoLo cfof]hgfM e]/L gbLsf] $) So"d]s kfgL ajO{
gbLdf NofO{ alb{of / afFs] lhNnfsf %!,))) x]S6/ s[lifof]Uo e"lddf afx|}
dlxgf l;+rfO ;'ljwf pknAw u/fpg] tyf $* d]ufjf6 ljB't pTkfbgsf nflu
8fOe;{g ;+/rgf, !@ ls=ld= nfdf] ;'?Ë tyf cGo ;+/rgfx¿ lgdf{0f ug{] sfo{
cl3 a9]sf] 5 . of]hgf cjlwdf ^ ls=ld= ;'?Ë lgdf{0f u/L bf];|f] r/0f
cGtu{tsf] x]8jS;{ / kfj/ xfp; lgdf{0fsf] k|lqmof cufl8 a9fpg] nIo
lnOPsf] 5 .
aaO{ l;rfO cfof]hgfM alb{of lhNnfsf] #^,))) x]S6/df l;+rfO ;''ljwf k'¥ofpg
afFw, k"j{tk{m l;rfOsf nflu d"ngx/ / s]xL zfvf k|zfvfx¿sf] lgdf{0f ;+kGg
eO !#,^*) x]S6/df l;+rfO ;]jf pknAw e}/x]sf], aaO{ klZrdtk{m l;rfOsf
nflu ;fO{kmg lgdf{0fsf] sfo{ ;DkGg ePsf] / of]hgf cjlwdf aaO{klZrdtk{m
d"n gx/ lgdf{0f÷;'wf/sf ;fy} 9f]9/L ln+s gx/ lj:tf/ u/L sl/a ^,#)) x]S6/
s[ifs Jojl:yt l;rfO k|0ffnLdf l;rfO ;]jf Aojl:yt ¿kdf pknAw
u/fOg]5 .
96
;'g;/L df]/Ë l;rfO cfof]hgf -t];|f] r/0f_ M ;'g;/L / df]/Ë lhNNffsf] sl/a
^*,))) x]S6/df l;rfO ;'ljwf k'¥ofpg x]8jS;{, d"ngx/, zfvf k|zfvf
gx/x¿ lgdf{0f e} tLg r/0fdf #(,%)) x]S6/df sdf08 If]q ljsf;sf] sfo{
;DkGg eO;s]sf] 5 . of]hgf cjlwdf ;Dk"0f{ l;rfO k|0ffnLsf]
;~rfng,cfjZos dd{t ;'wf/, hnpkef]Qmf ;+:yfx¿sf] ;+:yfut ljsf; /
hL0f{ ePsf ;+/rgfx¿sf] lgdf{0f tyf ;'b[9Ls/0f sfo{x¿ ul/g] 5g\ .
dxfsfnL l;rfO cfof]hgf -t];|f] r/0f_ M s}nfnL / s+~rgk'/ lhNnfsf] sl/a
##,%@) x]S6/df l;rfO ;'ljwf k'¥ofpg xfn;Dd # ls=ld= d"ngx/sf] df6f]sf]
sfd ;DkGg e} # b]lv !@=& ls=ld=;Ddsf] hUuf clwu|x0f ug]{ sfo{ / # ls=ld=
leq l;rfO{ ;+/rgfx¿sf] lgdf{0fsf] sfo{ e}/x]sf]] 5 . of]hgf cjlwdf d"n
gx/sf] !@=& ls=ld= ;Ddsf] lgdf{0fsf ;fy} !@ j6f zfvf gx/x¿ -s"n #@
ls=ld=_ sf] lgdf{0f ;DkGg ug]{ / sl/a !,))) x]S6/ hldgdf yk l;rfO ;]jf
pknAw u/fpg] nIo lnO{Psf] 5 .
afudtL l;rfO cfof]hgf M ;nf{xL / /f}tx6 lhNnfsf] sl/a $%,^)) x]S6/
s[lifof]Uo hldgdf Jojl:yt l;rfO ;'ljwf pknAw u/fpg cfly{s jif{
@)#%÷#^ b]lv sfo{qmd ;~rflnt /x]sf]df of]hgf cjlwdf ljsl;t sdf08
If]qsf] gx/ ;~rfngsf] nflu cfjZos dd{t ;+ef/, !,%)) x]S6/df gx/
gx/Lx¿ lgdf{0f, lg/LIf0f, ;8s u|fe]nLË, sdf08 If]q arfj6 sfo{x¿, klZrdL
d"ngx/df l;N6 Oh]S6/ lgdf{0f tyf ;+k"0f{ cfof]hgfsf] sdf08 If]q
l8hL6fOh];g ug]{ sfo{ ul/g]5 .
demf}nf l;rfO cfof]hgfM cfly{s jif{ @)^!÷^@ b]lv ;'? ul/Psf] o;
cfof]hgfaf6 xfn;Dd @@# demf}nf l;rfO{ cfof]hgfx¿ ;DkGg eO sl/a ##
xhf/ x]S6/df l;rfO ;]jfsf] lj:tf/ tyf s[ifs Aojl:yt l;rfO k|0ffnLx¿sf]
k'g:yf{kgf u/L Jojl:yt l;rfO ;'ljwf pknAw u/fOPsf]df of]hgf cjlwdf
sl/a ! ;o cfof]hgfx¿ ;DkGg u/L sl/a ^ xhf/ x]S6/df yk tyf !! xhf/
x]S6/df Jojl:yt l;+rfO ;'ljwf pknAw u/fOg]5 .
gofF k|ljlwdf cfwfl/t l;rfO cfof]hgfM cf= j= @)^)÷^! b]lv ;LdfGts[t
s[ifsx¿nfO{ nlIft u/L yf]kf, kmf]xf]/f, kf]v/L cflbdf cfwfl/t l;rfO
k|ljlwaf6 xfn;Dd sl/a @%) cfof]hgfx¿ ;+kGg e} #,*%% x]S6/ hldgdf
l;rfO ;'ljwf pknAw ePsf] 5 . of]hgf cjlwdf !%) j6f cfof]hgfaf6 yk
sl/j !,&)) x]S6/ hldgdf l;+rfO ;'ljwf k'¥ofpg] nIo /flvPsf] 5 .
e"ldut :ofnf] tyf 8Lk 6\o"aj]n l;rfO cfof]hgfM o; sfo{qmdaf6 xfn;Dd
$&,$%) uf]6f :ofnf] 6\o'jj]n h8fg u/L sl/a !,!!,$!# x]S6/df l;rfO
;'ljwf pknAw u/fOPsf] 5 . of]hgf calwdf #),($% j6f :ofnf] 6o"jj]n
lgdf{0f u/L &&,$)) x]S6/ hldgdf yk l;rfO ;'ljwf k'¥ofpg] nIo /x]sf] 5 .
of]hgf cjlwdf !)) j6f l8k 6\o"ja]nx¿ h8fg ug'{sf ;fy} of]hgf cjlwdf
97
8Lk tyf :ofnf] 6\o'jj]n l;rfO cfof]hgf -/fxt_, ;d'bfo Jojl:yt l;+lrt
s[lif If]q cfof]hgf, l;rfO tyf hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf, dd{t ;+ef/
cfof]hgf, j[xt ;/sf/L l;rfO cfof]hgf k'g{:yfkgf, l;+rfO ;+efJotf cWoog
tyf lgdf{0f u'0f:t/ sfo{qmd / hn;fwg of]hgf tof/L ;'ljwf cfof]hgf;d]t
sfof{Gjogdf /xg]5g\ .
(= ck]lIft pknlAw
;tx l;+rfO cfof]hgfx¿af6 !*,))), e"ldut l;+rfO cfof]hgfx¿af6 *(,*%) /
gofF k|ljlwdf cfwfl/t l;rfO cfof]hgfaf6 !&)) u/L hDdf !,)(,%%) x]= If]qdf
l;+rfO ;]jf k'u]sf] x'g]5 . s[ifsx¿af6 ;+rflnt l;rfO k|0ffnLx¿sf] ;'wf/af6
$^,*)) x]= l;+lrt x'g]5 . ;fy}, #,@^,))) x]S6/ ljBdfg l;rfO k|0ffnLsf]
Joj:yfkg, !!,*)) x]S6/ l;rfO k|0ffnL x:tfGt/0f / *,@)) x]S6/ a[xt l;+rfO
cfof]hgfsf] k'gMlgdf{0f / ;'wf/ nufot of]hgf cjlwdf s'n !$,*&,@&% x]S6/df
l;+rfO ;'ljwf k'u]sf] x'g]5 .
$=!=# e"ld;'wf/ tyf Joj:yf
!= k[i7e"ld
e"ld k|zf;g, hUufsf] gSzf+sg, clen]v k|0ffnL, e"ldxLgsf nflu e"ld Joj:yf,
d'Qm sd}of / xlnofx¿sf] nflu ljz]if sfo{qmd / b]zsf] ;du| e"ldsf] Jojl:yt
tYof+s /fVg] sfo{ ePsf] 5 . kl/jlt{t ;Gbe{df b]zsf] e"ld k|zf;g cfw'lgsLs/0f,
e"ldsf] tYof+snfO{ j}1flgs tyf ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t agfpg] k|of; ;/sf/sf]
k|fyldstfdf /x]sf 5g\ .
@= cBfjlws l:ylt
gfkgS;ftk{m s]xL ufpFAnsx¿ afx]s b]ze/sf] lsQfgfkL sfo{ ;DkGg ePsf] 5 .
ufpFAns gfkL tyf åGåsf] qmddf Wj:t ePsf c5fd / c3f{vfFrL lhNnfsf]
e"ldnut k'g:yf{kgf sfo{ k|f/De ul/Psf] 5 . lsQfgfkL sfo{df gjLgtd l8lh6n
k|ljlwsf] yfngL ePsf] 5 . b]ze/sf] :yn¿k gS;fsf] l8lh6n 8f6fj]; tof/
ePsf] 5 . ljleGg dfggfksf :yn¿k tyf e"ld;|f]t gS;fx¿ pTkfbg eO{ ljsf;
lgdf{0fsf sfo{x¿df pkof]u eO/x]sf 5g\ . ;Dk"0f{ ufpF ljsf; ;ldlt /
gu/kflnsfx¿sf] gS;fx¿ tof/ ul/Psf] 5 . gfkgSzfsf nflu cTofjZos kg]{
ljleGg k|sf/sf lgoGq0f ljGb"x¿sf] ;+hfn b]ze/ :yfkgf u/L lg/Gt/ ¿kdf
cBfjlws tyf dd{t ;+ef/ ug]{ sfo{ e}/x]sf] 5 . b]zdf ef}uf]lns ;"rgf k"jf{wf/
tof/ ug{sf nflu cfof]]hgf :yfkgf ul/Psf] 5+ .
e"ld Joj:yfkg If]qdf dlxnf, blnt, hghflt, lk5l8Psf ju{sf] kx'Fr a9fpg
pgLx¿sf] gfddf lnvt kfl/t ubf{ /lhi6«]zg b:t'/df @% k|ltzt b]lv $)
k|ltzt;Dd / zlxb kl/jf/sf] gfddf hUuf vl/b ubf{ nfUg] /lhi6«]zg b:t'/df
98
ztk|ltzt 5'6 lbg] Joj:yf ul/Psf] 5 . vf]6fË, ;f]n'v'Da', d'u' / c3f{vfFrL
lhNnfsf] Ifltu|:t ;|]:tf lkmN8df g} uO{ tof/ ug]{ sfo{ ;DkGg ePsf] 5 .
*@ j6f dfnkf]t sfof{nosf] df]7 tyf /f]Ssfsf] ljj/0f, %@ j6f gfkL
sfof{nox¿df /x]sf] lsQf gfkL gS;fsf] l8lh6fOh]zg sfo{, !^ j6f gfkL
sfof{nodf /x]sf]] Kn6 /lhi6/sf] ljj/0f sDKo'6/ k|ljli6, &) j6f gfkL sfof{nodf
lkmN8a'ssf] Od]h ;lxtsf] ;Gbe{ tYof+s tof/ ug]{ sfo{ eO;s]sf] 5 . $% j6f
dfnkf]t sfof{nox¿df sDKo"6/ dfkm{t\ hUufwgL k|df0fk'hf{sf] lk|G6 ;lxtsf] ;]jf
k|jfx, @) j6f dfnkf]t sfof{nodf lgoldt cBfjlwssf] sfo{ e}/x]sf] 5 eg]
pkTosfsf # j6f gfkL sfof{nodf sDKo"6/ k|ljlw dfkm{t\ ;]jf k|jfx eO{/x]sf] 5 .
;fy} @( j6f gfkL sfof{nox¿df lkmN8a'ssf] k|ltlnlk sDKo"6/ dfkm{t\ pknAw
u/fpg] sfo{ e}/x]sf] 5 .
xfn;Dddf @#,*%& d'Qm sd}of kl/jf/nfO{ hUuf pknAw u/fO{Psf] / sl/j
!#,&$$ d'Qm sd}ofnfO{ ljleGg k|sf/sf] ;Lkd"ns / Jofj;flos tflnd k|bfg
ul/Psf] 5 . d'Qm xlnofx¿sf] nut ;+sng ug]{ sfo{ ;DkGg ul/Psf] 5 . hDdf
!(,)%( d'Qm xlnof kl/jf/dWo] &,&*! kl/jf/nfO{ k|df0fLs/0f / $,$($
kl/jf/nfO{ kl/rokq ljt/0f ug]{ sfo{ ;DkGg ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
e"ld k|zf;gsf] k/Dk/fut ;f]r, Jojxf/ / sfo{;+:s[lt ;'wf/ x'g g;Sg',
e"ld;DaGwL clen]vx¿ Jojl:yt gx'g', e"ld;DaGwL gLlt af/Daf/ kl/jt{g e}/xg',
gfkgSzf sfo{df hl6ntf sfod g} /xg', e"ld Joj:yfkgdf /fhgLltn] k|efj kfg'{,
hgzlQmsf] ljsf; / k|efjsf/L Joj:yfkg x'g g;Sg', Ifltu|:t ejg tyf e"ld
nut k'gM:yfkg e}g;Sg' tyf e"–pkof]u gLltsf] k|efjsf/L sfof{Gjog x'g g;Sg'
h:tf ;d:ofx¿ o; If]qdf ljBdfg 5g\ .
e"ld k|zf;gsf] Jojxf/ / sfo{z}nLdf ;'wf/ Nofpg', e"ld;DaGwL PsLs[t sfg'gsf]
lgdf{0f ug{', ;"rgf k|ljlwo'Qm s]Gb|Lo e"–clen]v k|0ffnLsf] ljsf; ug{', cfw'lgs
k|ljlwsf] pkof]u u/L :t/Lo / ljZj;gLo gS;f, tYofª\s tyf e"–;"rgf tof/ ug{',
k'gM:yfkgf x'g afFsL d'Qm sd}of, d'Qm xlnof kl/jf/nfO{ k'gM:yfkgf ug{', d"NofÍg
k|0ffnLdf ;'wf/ u/L 3/ hUufsf] jf:tljs d"No sfod ug{' / lnvt btf{ k|0ffnLnfO{
j}1flgs / ljZj;gLo agfpg' h:tf k|d'v r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
e"ldsf] Gofok"0f{, dxQd pkof]u / cfw'lgs Joj:yfkgaf6 pTkfbsTj / ;fdflhs
Gofosf nflu of]ubfg k'¥ofpg] .
99
%= p2]Zo
1. e"ld tyf e"ld ;|f]tsf] clwstd pkof]usf] jftfj/0f ;[hgf ug]{ .
2. ;fdflhs tyf cfly{s ¿kn] k5fl8 k/]sf ju{sf] e"lddf kx'Fr a9fpg] .
3. e"ld k|zf;g;DaGwL ;]jfnfO{ ;/n, ;xh, kf/bzL{ tyf k|efjsf/L t'Nofpg] .
4. ljsf; tyf k"jf{wf/ lgdf{0fsf nflu cfjZos gfkgS;f, ;]jf tyf ef}uf]lns
;"rgf ;j{;'ne agfpg] .
^= /0fgLlt
1. /fli6«o e"ld gLlt th'{'df ug]{ tyf /fli6«o e"–pkof]u gLlt, @)^( sfof{Gjog
ug]{ .
2. ;/sf/L tyf ;fj{hlgs hUufsf] ;+/If0f tyf ;Dj4{g ug]{ .
3. j}1flgs e"ld;'wf/;DaGwL sfo{qmdnfO{ Jojl:yt, k|efjsf/L / ;dGjofTds
tj/af6 ;~rfng u/L cfly{s ;fdflhs¿kn] k5fl8 k/]sf ul/a
e"ldxLgnufot ju{sf] e"lddf kx'Fr a9fpg] .
4. e"ld k|zf;gsf] ljBdfg k|ljlwnfO{ sDKo'6/df cfwfl/t e"–;"rgf k|0ffnLdf
¿kfGt/0f ug]{ .
5. ufpF–Ans If]q tyf åGåaf6 Iflt ePsf gfkgS;f Pj+ >]:tf k'gMlgdf{0f ug]{ .
6. ef}uf]lns ;"rgfsf] ;xh pknAwtfsf nflu k"jf{wf/ Pj+ hgzlQmsf] ljsf;
ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. /fli6«o e"ld gLlt th{'df u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
2. ljBdfg P]g lgoddf kl/dfh{g u/L e"–pkof]u gLlt sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
3. cglws[t, clgolGqt tyf cJojl:yt a:tL ljsf;df /f]s nufOg]5 . -!_
4. hUufsf] d"NofÍgsf] jt{dfg k|0ffnLdf ;'wf/ u/L j}1flgs / Jofjxfl/stfdf
cfwfl/t d"NogLlt clVtof/ ul/g]5 . -!_
5. ;/sf/L, ;fj{hlgs Pj+ u'7L hUufx¿sf]] s]Gb|Lo nut tof/ ul/g]5 . -@_
6. :yfgLo lgsfox¿;Fu ;dGjo u/L ;/sf/L, ;fj{hlgs tyf u'7L hUuf ;+/If0f
ul/g]5 . -@_
7. e"lddflysf] bf]xf]/f] :jfldTj x6fO{g]5 . -#_
100
8. dlxnf, blnt, nf]kf]Gd'v hflt, zxLb kl/jf/, Ho]i7 gful/s tyf ckfËtf
ePsf JolQmx¿sf gfddf hUuf vl/b ubf{ nfUg] /lhi6«];g b:t'/df 5'6
lbOg]5 . -#_
9. d'Qm sd}of tyf d'Qm xlnofx¿sf] k'gM:yfkgf ug]{ sfo{ ;DkGg ul/g]5 . -#_
10. gfkL tyf dfnkf]t sfof{nox¿nfO{ ;~hfnLs/0f u/L PsLs[t s]Gb|Lo e"–;"rgf
k|0ffnLsf] ljsf; ul/g]5 . -$_
11. gfkL / dfnkf]t sfof{nox¿df sDKo'6/ k|0ffnLsf] lj:tf/ u/L ;]jf k|jfx
ul/g]5 . -$_
12. åGåaf6 Ifltu|:t ePsf dfnkf]t tyf gfkL sfof{nox¿sf] >]:tf k'gM:yfkgf
ug{] sfo{ ;DkGg ul/g]5 . -%_
13. gfk gS;f ;DkGg ug{ afFsL ufpF–Ansx¿sf] gfkgS;f ug]{ sfo{ ;DkGg
ul/g]5 . -%_
14. gjLgtd k|ljlwsf] pkof]u u/L gSzf tyf ef}uf]lns ;"rgfx¿ tof/ tyf
cBfjlws ul/g]5 . -^_
15. gfkgS;f tyf e"ld Joj:yfkgsf] If]qdf ;dofg's"n x'g]u/L hgzlQm Pj+ Ifdtf
ljsf; ul/g]5 . -^_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
e"–;"rgf tyf clen]v sfo{qmd M o;cGtu{t sDKo'6/df cfwfl/t e"–;"rgf
k|0ffnLsf] :yfkgf ug]{, Psåf/ k|0ffnLaf6 l56f], 5l/tf], ;/n / k|efjsf/L hUuf
k|zf;g ;DaGwL ;]jf÷;"rgf pknAw u/fpg lsQf gfkL lkmN8a's :Soflgª u/L
;'/lIft /fVg] sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbg], gfkL sfof{nox¿df /x]sf] gS;fsf]
ljj/0fx¿sf] 8f6fa]; tof/ ug]{ h:tf sfo{x¿ ul/g]5 .
dfnkf]t clen]v ;'/Iff tyf ;'b[9Ls/0f sfo{qmd M o;cGtu{t dfnkf]t
sfof{nox¿sf] ejg lgdf{0f tyf dd{t, sDkfp08jfn lgdf{0f, ;|]:tf jfOlG8Ë
tyf ;'wf/ h:tf sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 .
/fli6«o e"–pkof]u cfof]hgfM o;cGtu{t ef}uf]lns ljz]iftf, hdLgsf] u'0f,
pj{/fzlQm, Ifdtf cg'¿k e"ldnfO{ juL{s/0f u/L s[lif pTkfbg j[l4,
ljlzi6Ls/0f / ljljwLs/0f ug]{, h}ljs ljljwtf ;+/If0f, ;Dj4{g / ljsf; ug]{,
jftfj/0f / a;f]af;, ef}lts k"jf{wf/aLr lbuf] ;Gt'ng sfod ug{sf nflu
pkof]usf] cfwf/df hdLgsf] juL{s/0f u/L :jldTj k|df0fkq hf/L ug{ gd"gf
k/LIf0f h:tf sfo{x¿ ul/g]5 .
101
e"ld;'wf/ sfo{qmd, d'Qm sd}of tyf d'Qm xlnof k'g:yf{kg sfo{qmdM o;cGtu{t
d'Qm sd}ofx¿nfO{ k'gM:yfkgf ug{ / tL kl/jf/x¿nfO{ ;Lkd"ns Pj+
Jofj;flos tflnd k|bfg u/L :j/f]huf/ / cfTdlge{/ agfpg] / k'gM:yfkgf ug{
jfFsL /x]sf d'Qm sd}ofsf] k'gM:yfkgf ;DkGg ug]{ . ;fy} d'Qm xlnof
kl/jf/x¿sf] k'gM:yfkgf ug]{ / aw'jfF dhb'/ lgif]w ;DaGwL sfg'g lgdf{0f
nufotsf sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 .
lsQfgfkL sfo{qmdM o;cGtu{t gfk gS;f x'g afFsL /x]sf ufpFAns If]qsf]
gfkhfFr u/L hUufwgL k|df0f k"hf{ ljt/0f ug]{, c5fd / c3f{vfFrL lhNnfdf
åGåaf6 Iflt ePsf] e"ldnut k'g:yf{kg ug]{, cfw'lgs k|ljlw cjnDag u/L
gu/ tyf gu/f]Gd'v If]qdf dfu cg'¿k k'gM gfkL ;~rfng ug]{, gfkL
sfof{nox¿sf] ef}lts k"jf{wf/ / hgzlQmsf] Ifdtf ljsf;sf sfo{x¿ ;~rfng
ul/g]5 .
:yn¿k gfkL sfo{qmdM o;cGtu{t b"/ ;Dj]bg k|ljlw cjnDag u/L :yn¿k
cfwf/ gSzf÷8f6fx¿ cBfjlws ug]{, k|zf;lgs tyf laifout gS;fx¿,
ljleGg k|sf/sf ef}uf]lns ;"rgfx¿sf] pTkfbg u/L ef}lts k"jf{wf/ ljsf;
lgdf{0f Pj+ cWoog cg';Gwfgsf nflu ;j{;'ne ¿kdf pknAw u/fpg], gu/
tyf gu/f]Gd'v If]qsf] !M%,))) sf] dfggfkdf :yn¿k 8f6f tof/ ug]{, /fli6«o
P6n; tof/ ug]{, /fli6«o ef}uf]lns ;"rgf gLlt th'{df ug]{, gfk gS;fsf] nflu
b]z ;'xfpFbf] l/km/]G; k|0ffnL, k|If]k0f k|0ffnL tyf lgofds k|0ffnL ljsf; ug]{
sfo{ ul/g]5g\ .
vuf]n tyf e"–dfkg sfo{qmdM o;cGtu{t gfk gS;f, ljleGg ef}lts k"jf{wf/
ljsf; lgdf{0f tyf cWoog cg';Gwfgsf nflu cfjZos kg]{ cfwf/ lgoGq0f
ljGb"x¿sf] b]ze/ :yflkt /fli6«o ;~hfnnfO{ ;'b[9Ls/0f ug]{, hdLgdf :yfkgf
ul/Psf pRr bhf{sf lgoGq0f ljGb"÷:tDex¿sf] dd{t ;+ef/ Pj+ ;+/If0f ug]{,
GNSS sf] cfwf/ ;+/rgf tof/ u/L ;e]{If0f ug]{, lhof]8]l6s 8f6fx¿sf]
;d'lrt Joj:yfkg u/L ;j{;'ne agfpg], ;u/dfyfsf] prfO{ dfkg÷cWoog
cg';Gwfg;DaGwL ljz]if sfo{qmd ;~rfng ul/g]5g\ .
e"ld Joj:yfkg k|lzIf0f sfo{qmdM o; cGtu{t hgzlQmx¿sf] bIftf clej[l4
tyf Ifdtf ljsf;sf nflu l;lgo/, h'lgo/ gfkL] tflnd tyf cGo ljz]if
k|sf/sf 5f]6f] tyf nfdf] cjlwsf tflnd tyf cWoog sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5g\ .
u'7L hUufnfO{ /}s/df kl/0ft ug]{ / e"–pkof]unfO{ Jojl:yt ug{ cfjZos
gLltut tyf sfg'gL Joj:yf ul/g]5 .
102
(= ck]lIft pknlAwx¿
of]hgf cjlwdf () j6f dfnkf]t÷e"ld;'wf/ sfof{nox¿df ;|]:tf, lnvt afOl08ª
;DkGg ePsf] x'g], #%# ufpF ljsf; ;ldltx¿df e"–pkof]u gS;f÷8f6f tof/
ePsf] x'g], !!% gu/f]Gd'v ufpF ljsf; ;ldltx¿sf] e"–pkof]u juL{s/0f ePsf] x'g],
(,%)) x]S6/ ufpFAns If]qsf] lsQf gfkL sfo{ ;DkGg ePsf] x'g], åGåaf6 Ifltu|:t
ePsf b'O{ lhNnf -c5fd / c3f{vf+rL_sf] e"ldnut k'g:yf{kgf ePsf] x'g], l6sfk'/,
h'Dnf / s}nfnLsf åGåaf6 Ifltu|:t ePsf hUuf wgL >]:tf k'g:yf{kgf ePsf] x'g],
b"/ ;+j]bg ljlwaf6 () j6f ;L6df :yn¿k gS;f÷8f6fj]; cBfjlws ePsf] x'g],
gu/kflnsf If]qsf] #) j6f ;L6df !M%))) sf] dfggfkdf gS;f tof/ ePsf] x'g],
@%) ljGb'sf] lhof]8]l6s ;j]{, g]6js{ ;'b[9Ls/0f, gi6 ePsf lgoGq0f ljGb'x¿sf]
k'g:yf{kgf / dd{t ;+ef/ ePsf] x'g], !@) :yfgdf e"–cfsif{0f gfkL ul/Psf] x'g],
!)% ls=ld= df ;dtng ;e]{If0f ePsf] x'g], *@ j6f dfnkf]t sfof{nox¿df 5'6
8f6f cBfjlws Pj+ 8f6f z'4Ls/0f ePsf] x'g], !(,)%( d'Qm xlnofx¿sf]
k'g:yf{kgf ePsf] x'g] / @%@ d'Qm xlnofx¿nfO{ ;Lk ljsf; tyf bIftf clej[l4
tflnd ;~rfng ePsf] x'g]5 .
$=!=$ vfB ;'/Iff tyf kf]if0f
!= k[i7e"ld
dfgj ljsf; ;"rsf+sdf kl/nlIft x'g] / cGt/f{li6«o :t/df dxTTj lbOPsf] ;x;|fAbL
ljsf; nIox¿df vfB tyf kf]if0f ;'/Iffsf] cj:yf k|ltlalDat x'g] ;"rsx¿ to
ul/Psf] kfO{G5 . ljZj vfB ;Dd]ng !((^ n] vfB ;'/IffnfO{ kl/eflift u/]cg';f/
k|To]s JolStsf] :j:y / ;lqmo hLjgofkgsf] nflu cfˆgf] cfjZostf / rfxgf
cg'¿k ;w} kof{Kt, :jR5 / kf]if0fo'St vfgf dflysf] ef}lts / cfly{s kx'Fr ePsf]
cj:yf vfB ;'/Iff xf] .
@= cBfjlws l:ylt
cfwf/ jif{ @)^(÷&) df k|lt JolQm ;/b/ jflif{s pknAwtf vfBfGg tk{m #@% s]=hL=,
bfnafnL !#=@( s]=hL=, kmnk"mn #!=# s]=hL=, t/sf/L !)& s]=hL=, cfn' &$=( s]=hL=
/x]sf] 5 . To:t} k|lt JolQm df5f @=! s]=hL=, b"w ^!=( ln6/, df;' !! s]=hL= / c08f
#)=* uf]6f pknAwtf /x]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
g]kfnsf] ;Gbe{df vfB ;'/Iffsf] ck]Iffs[t ;kmntf xfl;n ug{ vfB ;'/Iffsf d'Vo
rf/ :tDex¿ vfB pknAwtf, kxF'r, pkof]u / l:y/tfdf ;dofg's"n ;'wf/ x'g
cfjZos b]lvG5 . ax';+Vos lhNnfx¿df vfB Go"gtfsf] cj:yf /xg' / emG8} $!
k|ltzt hg;+Vofn] b}lgs lgwf{l/t Sofnf]/Lsf] Go"gtd dfqf pkef]u ug{af6 jl~rt
/x]sf] cj:yfn] o;sf] uflDeo{nfO{ bzf{pF5 . g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] vfB
103
;Dk|e'tfnfO{ df}lns xssf] ¿kdf :jLsf/ u/]sf] ;Gbe{df gful/ssf] vfB ;'/Iff
;'lglZrt ug]{ tk{m o; of]hgfsf] k|fyldstf /xg]5 . vfB tyf kf]if0f ;'/Iff ;'lglZrt
ug{sf nflu vfB ;'/Iffsf b[li6n] hf]lvddf /x]sf ;d"x / If]qsf] klxrfg x'g' h?/L
5.
x/]s lhNnfdf nufOg] k|d'v kfFr afnLx¿ -wfg, ux'F, ds}, sf]bf], hf}_ sf] pTkfbg /
To;af6 k|fKt x'g] pkef]u of]Uo vfB kbfy{sf] pknAwtf / To; lhNnfdf a;f]af; ug{]
hg;+Vofsf] nflu cfjZos vfB kbfy{sf] cfwf/df lhNnfx¿nfO{ juL{s/0f ubf{ cf=j=
@)^(÷&) df #* lhNnfx¿df vfB Go"gtf /x]sf] b]lvG5 . t;y{, vfB ;'/Iffsf
b[li6sf]0faf6 hf]lvddf /x]sf ;d"x / If]qsf] cfo:t/ a9fO{ vfB j:t'df kx'Fr a9fpg],
vfB j:t'df cfTdlge{/ x'g], :j:ys/ vfgkfg tyf ;f] sf] nflu Jojxf/ kl/jt{g
s]lGb|t sfo{qmd ;~rfng ul/g'kg]{ cfjZostf ePsf] 5 . clgolGqt ¿kdf hLjgfzs
ljiffbL tyf e]6]l/g/L cf}iflw sf] k|of]u x'g yfn]sf] ;Gbe{df vfB tyf u'0f lgoGq0fsf
nflu hgr]tgf, cg'udg tyf k|of]uzfnf ljZn]if0f sfo{df Jofkstf Nofpg' r'gf}tL
ag]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
vfB tyf kf]if0f ;'/Iffsf ;j} kIfx¿nfO{ ;an kfb}{ gful/ssf] vfB ;Dk|e'tf clwsf/
;'lglZrt ug]{ .
%= p2]Zo
!= vfB tyf kf]if0f ;'/Iffsf] ;'lglZrttf sfod ug{ s[lif tyf kz'hGo pTkfbg j[l4
u/L cfwf/e"t vfB j:t'x¿sf] cfk"lt{ a9fO{ vfB tyf kf]if0f pkef]u l:yltdf
;'wf/ Nofpg] .
@= vfB c;'/Iffsf] hf]lvddf /x]sf If]q / ;d"xx¿sf] klxrfg u/L u'0f:t/o'Qm
vfBj:t'df kxF'r a9fpFb} vfB ;'/Iffsf] ;'lglZrtf k|bfg ug]{ .
^= /0fgLlt
!= /fli6«o vfB tyf kf]if0f ;'/Iff gLlt th'{df u/L vfB j:t'sf] pknAwtf a9fpg
s[lif tyf kz'hGo pTkfbg tyf pTkfbsTjdf ;'wf/ NofO{ vfB tyf kf]if0f
;'/Iffsf] ;'lglZrttf sfod ug{] .
@= vfB c;'/Iffsf] b[li6sf]0fn] dxTTjk"0f{ 7flgPsf If]qx¿df :yflgo ;DefJotf ePsf
pRrd"Nosf j:t'x¿ pTkfbg u/L cfo:t/ a9fpg / vfBj:t' tyf kf]if0fsf]
dxTTj, 1fg, zLk / hgr]tgf a9fpg nlIft sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
#= s[lif h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f, ;+a4{g / ;b'kof]u, hnjfo' kl/jt{g cg's"ng
k|ljlwx¿sf] ljsf; / lj:tf/ u/L vfB a:t'sf] pknAwtf, pkof]udf l:y/tf /
lg/Gt/tf sfod u/L vfB ;'/Iff ;'lglZrt ug]{ .
104
$= vfBj:t'sf] :jR5tf tyf :j:ytf ;'lglZrt ug{ lgodg sfo{ k|efjsf/L agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. vfB ;Dk|e"tf P]g / /fli6«o vfB tyf kf]if0f ;'/Iff sfo{of]hgf th'{dfsf ;fy} vfB
sfg'gnfO{ cBfjlws u/L k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
2. kz'hGo pTkfbgsf] j[l4 ug{ ljz]if ;'ljwf pknAw u/fO{ kf]l;nf] vfBj:t'df kxF'r
a9fOg]5 . -!_
3. g]kfn vfB ;'/Iff cg'udg k|0ffnLnfO{ ;:yfut u/L k|efjsf/L ¿kdf ;rf+ng
ul/g]5 . -!_
4. k|To]s lhNnfdf IPC sf] cfwf/df vfB tyf kf]if0f ;'/Iff of]hgfx¿sf] th'{df,
sfof{Gjog / cg'udgsf nflu vfB tyf kf]if0f ;'/Iff lhNnf ;dGjo ;ldlt Pj+
lhNnf :t/Lo vfB ;'/Iff ;+hfnnfO{ kl/rfng ul/g]5 . -!_
5. cGt/–dGqfno ;dGjo tyf s]Gb|, If]q / lhNnflar ;dGjo ;+/rgf lgdf{0f u/L
cfjZostf cg';f/ vfBfGg :6s /fVg] Joj:yf ul/g]5 . -!_
6. vfB ;+s6 Aoa:yfkgsf] lbuf]kg / k|efjsfl/tfsf] nflu “vfB ;'/Iffsf nflu
pTkfbg j[l4” gLlt clVtof/ u/L nfu" ul/g]5 . -!_
7. vfB tyf kf]if0f c;'/lIft If]qx¿df :yfgLo :t/df ;DefJo s[lif j:t'x¿sf]
pTkfbg / pkof]udf hf]8 lbO{ vfB c;'/Iffsf] hf]lvddf /x]sf 3/kl/jf/df
;'wfl/Psf] uf]7]dn, sDkf]i6 dn, ux'Ft Joj:yfkg h:tf sfo{df ljz]if ;x'lnot
pknAw u/fpg] sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -!_
8. vfB c;'/lIft If]qdf ;DefJotfsf cfwf/df :yfgLo:t/df pTkfbg x'g;Sg] pRr
d"Nosf s[lif pkh pTkfbg ug{] sfo{qmd ;~rfng u/L cfo:t/ a9fpg
k|fyldstf lbOg]5 . -!_
9. vfBfGg c;'/lIft If]qdf s[lif tyf kmnk"mn v]tL, kz'kfng cflb h:tf sfo{x¿
Jofj;flos ¿kdf ;~rfng u/L o:tf pTkfbgnfO{ k|zf]wg / d"No clej[l4 ug{
vf]lng] s[lif hGo pBf]ux¿nfO{ ljz]if ;'ljwf k|bfg ug]{ sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 . -!_
10. vfB c;'/lIft If]qdf pTkfbg x'g] :yfgLo afnLgfnLsf k|hfltx¿sf] ;+/If0f tyf
;+j4{g u/L pTkfbg tyf pTkfbsTj j[l4sf sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -@_
11. vfB c;'/lIft If]qsf] xfjfkfgL ;'xfpFbf] s[lif k|ljlwsf] ljsf; / lj:tf/sf] ;fy}
l;+rfOsf] ;d'lrt Joj:yf ul/g]5 . -@_
12. vfB c;'/lIft If]qsf] df};d cg's'n x'g] lsl;dsf afnLgfnLsf] ljsf; / lj:tf/
ul/g]5 . -@_
105
13. u|fdL0f If]qdf s[lif d}qL ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; / zx/L If]q / zx/ glhssf
u|fdL0f If]qdf kf}li6s tTjo'Qm t/sf/L Pj+ pRrd"Nosf s[lif j:t' pTkfbg ug{
k|f]T;fxg ul/g]5 . -@_
14.:yfgLo :t/df pTkfbg x'g] afnL tyf vfBj:t'sf ljleGg kl/sf/sf] ljsf; tyf
k|j4{g ul/g]5 . -@_
15. k|To]s lhNnfdf s[lif tyf vfB ;'/Iff ;dGjo ;ldlt / lhNnf vfB ;'/Iff ;+hfn
dfk{mt vfB tyf kf]if0f l:yltsf] cg'udg ul/g]5 . -@_
16. vfB j:t'sf] u'0f:t/sf] k/LIf0f, k|df0fLs/0f tyf lgodg k|s[ofnfO{ k|efjsf/L
agfpg k|of]uzfnf ;]jfnfO{ ;'b[9 ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
/fli6«o vfB tyf kf]if0f pkef]u l:ylt/ vfB cfjZostf tyf pknAwtf af/]
cWoog ;e{]If0f ul/g]5 .
vfB ahf/, vfB j:t' tyf vfB pBf]usf] cg'udg u/L :j:y / :jR5 vfBj:t'sf]
pknAwtfsf] ;'lglZrt ul/g]5 .
gLlt ljZn]if0f Pj+ cg';Gwfg, gLlt sfo{fGjog tyf k|efjsfl/tf ;DaGwL cWoog,
vfB tyf kf]if0f ;"/Iff k|bfg ug{ pko'Qm ;'/Iff sjrsf] klxrfg ;DaGwdf
cWoog ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
s[lif cg';Gwfg, k|;f/ k|ljlw / ;fdu|Lsf] ;dgjofTds k|of; tyf Jofks pkof]uaf6
cfjlws of]hgfsf] cfwf/ jif{df ePsf] k|ltJolQm k|ltjif{ vfBj:t' pknAwtf ;DaGwdf
vfBfGg, t/sf/L, kmnk"mn, df5f, b'w, df;' / c08f qmdzM #@% s]=hL=, !)& s]=hL=,
#!=# s]=hL=, @=$ s]=hL=, ^!=( ln6/, !! s]=hL=, / #)=* uf]6f af6 of]hgf cjlwsf]
clGtd jif{ @)&@÷&# df qmdzM #*( s]=hL=, !!# s]=hL=, #^=! s]=hL=, #=!! s]=hL=,
^$=$ ln6/, !!=*& s]=hL= / ##=* uf]6f k'u]sf] x'g]5 .
$=!=% jg tyf e"–;+/If0f
!= k[i7e"ld
jgn] g]kfnsf] s"n e"efusf] #(=^ k|ltzt If]qkmn cf]u6]sf] 5 . u|fdL0f If]qdf
a;f]af; ug]{ ;d'bfosf] b}lgs hLjgofkgsf nflu geO{ gx'g] 3fF;–bfp/f–sf7,
h8La'6L, cGo u}/sfi7 jg k}bfjf/ / jftfj/0fLo ;]jf h:tf cTofjZos ;]jfx¿
jg If]qaf6 pknAw x'Fb} cfPsf] 5 . jg If]qn] s[lif, pBf]u, hn;|f]t, jftfj/0f /
h}ljs ljljwtf ;+/If0fsf nflu dxTTjk"0f{ cfwf/ k|bfg u/]sf] 5 . g]kfnsf ;+/lIft
106
If]qx¿ ko{6g ljsf;sf] cfwf/ :tDesf] ¿kdf b]lvPsf 5g\ . o;}u/L jghGo
;|f]tsf] Jofj;foLs/0faf6 ul/aL Go"gLs/0fdf 6]jf k'¥ofpg / hnjfo' kl/jt{gsf
c;/x¿df sdL NofO{ dfgj Pj+ kfl/l:yltsLo k|0ffnLnfO{ abln+bf] kl/l:ylt;Fu
cg's"ng ug{ ;xof]u k'¥ofpg jg If]qn] dxTTjk"0f{ e"ldsf v]Ng;Sg] b]lvG5 . o;}
kl/k]Iodf æ;d[l4sf nflu jgÆ eGg] d"nWo]osf ;fy hg;xeflutfd"ns tyf
ljs]lGb|t Joj:yfkg k|0ffnL cjnDjg u/L ;du| jg If]qsf] lbuf] Joj:yfkgdfkm{t\
jgsf] pTkfbsTjdf j[l4 u/L /fli6«o cy{tGqdf lbuf] of]ubfg k'/\ofpg'sf ;fy}
:yfgLo ;d'bfosf] hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ u/L ul/aL Go"gLs/0fdf of]ubfg
k'¥ofpg]]tk{m of]hgfsf gLlt tyf sfo{qmdx¿ lgb]{lzt 5g\ .
@= cBfjlws l:ylt
lqjifL{o of]hgfsf] cGTo;Dddf &$ lhNnfx¿sf lhNnf jg sfo{of]hgf cBfjlws
ul/Psf] 5 . sl/j !* xhf/ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xx¿n] em08} !& nfv
x]S6/ jg If]q Joj:yfkg ub{} sl/j @@ nfv 3/w'/LnfO{ k|ToIf kmfObf k'¥ofPsf
5g\ . o;af6 ;fd'bflos ljsf;, ul/aL Go"gLs/0f, ;fdflhs ;dfj]zLs/0f tyf jg
If]qsf] ;'zf;gnfO{ ;+:yfut ug{ ;xof]u k'u]sf] 5 . ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf
;d'bfonfO{ k|bfg ul/g] sj'lnotL jg sfo{qmd dfkm{t\ ^,(#$ uf]6f sa'lnotL jg
;d"xdf cfa4 ^%,((& 3/w'/LnfO{ $),*(* x]S6/ jg If]q pknAw u/fO{
hLljsf]kfh{gdf pNn]vgLo ;xof]u k'¥ofpg'sf ;fy} jgsf] x}l;otdf ;d]t ;'wf/
x'Fb} cfPsf] 5 . t/fO{sf ( lhNnfx¿df @) ;fem]bf/L jg sfo{of]hgf :jLs[t eO{
%$,)&@ x]S6/ jg Joj:yfkg ug]{ sfo{ ;'? ePsf] 5 . o;}u/L @% lhNnfdf
ælhNnf jg If]q /0fgLlts of]hgfÆ tof/ e} sfof{Gjogdf /x]sf 5g\ .
h}ljs ljljwtf ;|f]tx¿sf] Jojl:yt ;+/If0f ug]{ ;Gbe{df #$,))#=$@ ju{ lsnf]
ld6/ If]qkmndf -s'n e"efusf] @#=@# k|ltzt_ @) j6f ;+/lIft If]q :yfkgf u/L
Joj:yfkg ul/Psf] 5 . ljleGg !@ j6f dWojtL{ If]qsf] %,&@,@^& x]S6/ If]qkmn
dWo] ^&& j6f dWojlt{ ;fd'bflos jgsf] ¿kdf s'n !,(*,%%) x]S6/ jgIf]q
Joj:yfkg ePsf] 5 . dWojtL{ If]q Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjogaf6 b'n{e tyf
;+/lIft jGohGt'x¿sf] ;+/If0f, dfgj / jGohGt'aLrsf]] åGå Go"gLs/0f x'g'sf] ;fy}
^,@&,))) :yfgLo JolQmx¿sf] hLjg:t/df ;'wf/ xF'b} cfPsf] 5 . ;g\ @)@)
;Dddf af3sf] ;+Vof bf]Aa/ kfg]{ p2]Zon] af3 ;+/If0f ljz]if sfo{qmd ;~rfngdf
/x]sf] 5 . xfn;Dd ( j6f l;d;f/x¿ /fd;f/ ;"rLdf ;"rLs[t ePsf 5g\ .
/fd;f/ ;"rLdf /x]sf 3f]8f3f]8L tfn -s}nfnL_ / sf]lz6Kk' -;'g;/L_ sf] Joj:yfkg
of]hgf tof/L e} sfof{Gjogsf] r/0fdf /x]sf 5g\ .
e"–;+/If0f tyf hnfwf/ Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng uGf{ %^ lhNNffx¿df @,)@)
j6f pk–hnfwf/ If]qsf] klxrfg u/L #$# j6f pk–hnfwf/ If]qsf] hnfwf/
Joj:yfkg of]hgf tof/ u/L #!^ j6f pk–hnfwf/ If]qx¿df sfo{of]hgf sfof{Gjog
ePsf] 5 . a]l;g Pk|f]r dfk{mt\ ;]jf lj:tf/ ug]{ cfwf/ tof/ ePsf] 5 . jg If]qsf]
gof+ /0fgLlt th{'df ug]{ sfo{ ;'? ul/Psf] 5 . r'/] If]qsf] e"–ef}uf]lns
107
;Dj]bgzLntf / h}ljs ljljwtfsf] dxTTjnfO{ cfTd;ft ub}{ pQm If]qsf] ;+/If0f
tyf lbuf] Joj:yfkgsf nflu r'/] ;+/If0f /0fgLlt tof/ ePsf] 5 . /]8 km/]i6«L tyf
hnjfo' kl/jt{g PsfO :yfkgf e} ax';/f]sf/jfnfx¿sf] ;d]t ;+Ungtfdf /]8
k|lqmofdf ;xefuL x'g /0fgLlts k|ltj]bg (RPP) sfof{Gjogsf] r/0fdf /x]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
jg If]qsf] Ps hl6n /fli6«o ;d:ofsf ¿kdf jg cltqmd0f /x]sf] 5 . xfn;Dd
t/fO{ tyf leqLdw]zsf ljleGg :yfgx¿df sl/a ! nfv x]S6/ jg If]q clts|d0f
ePsf] b]lvG5 . sfi7 tyf u}/sfi7 jg k}bfjf/sf] ca}w ;+sng tyf rf]/L lgsf;L,
jGohGt'sf] cj}w lzsf/ tyf Jofkf/, gbL s6fg, e"–Ifo, jg 89]nf], clgolGqt
rl/r/0f, clgolGqt 9'+uf–lul§–jfn'jf ;+sng tyf lgsf;L, jg If]qsf d'Vo
;d:ofsf ¿kdf /x]sf 5g\ . ljleGg ljsf; tyf k"jf{wf/ lgdf{0fdf jg If]q g}
k|of]u u/L x'g] jg If]qsf] e"pkof]u kl/jt{g sd u/L ;+/If0f / ljsf;sf] aLrdf
tfnd]n ug{ g;Sg'', jgdf cfwfl/t n3' pBdsf] ck]Iff cg';f/sf] ;kmntf xfl;n
x'g g;Sg', a9\bf] dfgj jGohGt' åGå / ;dofg's"n ;+u7gfTds ;+/rgf kl/jt{g
x'g g;Sg' jg If]qsf yk ;d:ofsf ¿kdf /x]sf 5g\ .
jg If]qnfO{ /fli6«o k|fyldstf k|fKt If]qsf] ¿kdf cfTd;ft u/fpg', o;nfO{ /fli6«o
pTkfbgd"ns If]q agfO{ cfly{s pGgltsf] alnof] cfwf/ agfpg', ;+/lIft If]qsf
nflu cfjZos kg]{ P]g, lgod, gLlt, lgb]{lzsfdf ;dofg's"n kl/dfh{g ug'{, /fHosf
;a} lgsfo, /fhgLlts bn tyf ;/f]sf/jfnfx¿sf] tk{maf6 jg cltqmd0f lgoGq0f,
jg ;+/If0f / Joj:yfkgsf nflu ;femf k|lta4tf k|fKt ug'{, t/fO{ / leqL dw]zsf
;a} vfn] jgx¿sf] lbuf] Joj:yfkg u/L pkfbsTjdf j[l4 ug'{, jg If]q ;+/If0f /
Joj:yfkgsf nflu cfjZos kg]{ ef}lts ;+/rgf tyf k"jf{wf/x¿sf] kof{Kt Joj:yf
ug'{, g]kfn kIf /fi6« /x]sf cGt/f{li6«o ;lGw ;Demf}tf cg'¿k /fli6«o :t/df
cfGtl/sLs/0f / sfof{Gjog ug'{, jgsf] Jofj;flos pkof]u u/L cfo / /f]huf/L
j[l4 ug'{ / jg k}bfjf/sf] dfucg'¿k cfk"lt{sf] Joj:yfkg ug'{ k|d'v r'gf}tLsf
¿kdf /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
jg, jg:klt, jGohGt', / h}ljs ljljwtf nufotsf ;|f]tx¿sf] hg;xeflutfd"ns
tyf ljs]Gb|Lt Joj:yfkg k|0ffnL cg';f/ ;+/If0f / Joj:yfkg ug]{ .
%= p2]Zo
1. lbuf] Joj:yfkgåf/f jg If]qsf] pTkfbsTj / jg k}bfjf/sf] pTkfbg j[l4 ug]{ .
2. jghlgt lqmofsnfkx¿sf] k|j4{gaf6 cfo cfh{g tyf /f]huf/Lsf cj;/x¿
;[hgf ug]{ .
108
3. jg, h}ljs laljwtf tyf hnfwf/ If]qsf] ;+/If0f Pj+ Joj:yfkg u/L jftfj/0fLo
;]jf ;'lglZrt ug]{ .
^= /0fgLlt
1. s"n e"–efusf] Go"gtd $) k|ltzt jg If]q sfod ug{] .
2. jg If]qsf] ;|f]t ;+/If0f, lbuf] Joj:yfkg Pj+ cTo'Qd ¿kdf ;b'kof]u ug]{ .
3. jg If]qsf] lbuf] Joj:yfkgaf6 k|fKt x'g] jghGo pTkfbg tyf kfl/l:yltsLo
;]jfsf] ;b'kof]u / Jofj;foLs/0faf6 jg k}bfjf/sf] ;'ne cfk"lt{, yk /f]huf/L
;[hgf / hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ ug]{] .
4. jg If]qsf] ;d'lrt ;+/If0f / ljsf;sf] nflu k|j4{gfTds Pj+ ;xof]uL
jftfj/0fsf] ;[hgf ug]{ .
5. jg If]qdf ;'zf;g sfod ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. s'n e"–efusf] sDtLdf $) k|ltzt jg If]q sfod ug{ cfjZos ;'/IffTds,
;+/If0ffTds tyf k|j4{gfTds sfo{ ul/g]5 . -!_
2. ;fd'bflos jg nufot ;d'bfodf cfwfl/t jg Joj:yfkgnfO{ ljsf; / lj:tf/
ul/g]5 . ;fd'bflos tyf sj'lnolt jgnfO{ nlIft u/L kl/If0fsf] ¿kdf s]xL
lhNnfdf ;fd'bflos ;]jf s]Gb| ;~rfng ul/g]5 . -!_
3. /fli6«o k|fyldstf k|fKt k"jf{wf/ ljsf; lgdf{0f sfo{sf] sf/0faf6 Iflt x'g] jg
If]qsf] kl/df0ffTds cg'kftdf yk j[If/f]k0f / Joj:yfkg ul/g]5 . -!_
4. jg cltqmd0f, cj}w s6fgL, rf]/L lzsf/ tyf jg 89]nf]nfO{ lgoGq0f ug{
;xeflutfd"ns / ;dGjofTds ;+oGq lgdf{0f u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
5. jg If]q nufot ;fj{hlgs, ;fd'bflos Pj+ lghL If]qx¿df ;a}
;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xeflutfdf a[xt\ j[Iff/f]k0f ul/g]5 . -!_
6. dfgj / jGohGt'aLrsf] åGå ;Daf]wg ug{ bL3{sfnLg /0fgLlt agfO{
sfof{Gjogdf NofOg]5 . -!_
7. g]kfn–ef/t, g]kfn–rLg l;dfgfdf kg]{ h}ljs dfu{x¿sf] ;+/If0f u/L b'n{e
jGohGt'sf] :jtGq cfjfudg ;xh agfpg Pj+ h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f ug{
cfjZos ;dGjo ul/g]5 . -!_
8. lbuf] / j}1flgs jg Joj:yfkg k4ltsf] dfWodaf6 jgsf] Joj:yfkg ul/g]5 .
-@_
109
9. a[xt\ hnfwf/ Joj:yfkg cjwf/0ff cg'¿k hnfwf/x¿sf] Joj:yfkg ul/g]5 .
-@_
10. h}ljs ljljwtf, kof{j/0fLo ;]jf tyf hnjfo' kl/jt{gnfO{ k|efjsf/L ¿kdf
;Daf]wg ug{ e"–kl/lw If]q, h}ljs dfu{ cflbsf] klxrfg, juL{s/0f / pko'Qm
Joj:yfkg ul/g]5 . -@_
11. jg tyf k|fs[lts ;Dkbfsf] e"–kl/lw:t/df ;+/If0f tyf Joj:yfkg ul/g]5 .
-@_
12. :yfgLo cfjZostf / cfly{s ;+efjgfsf cfwf/df jg;|f]t ;Da4 ;"rgf
;ª\sng tyf k|ljlw ljsf; Pj+ lj:tf/ ub{} nlug]5 . -@_
13. /fli6«o e"–pkof]u gLlt cg'¿k r'/] If]qsf] PsLs[t kfl/l:yltsLo k|0ffnLsf]
lbuf] Joj:yfkg ub}{ :yfgLo ;d'bfos} t/fO{ tyf dw]z If]qsf] e"ldsf] ;+/If0f
Pj+ lbuf] Joj:yfkg u/L pTkfbsTj j[l4 ul/g]5 . -@_
14. g]kfnsf jg:kltx¿sf] klxrfg, Joj:yfkg tyf :j–:yfgLo / k/–:yfgLo
;+/If0f, cWoog cg';Gwfg / clen]vLs/0f sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . -@_
15. b'n{e tyf nf]kf]Gd'v jg:klt tyf jGohGt'sf] ;+/If0f ug{ ljz]if sfo{qmd
;~rfng ul/g]5 . -@_
16. h}ljs ;'/Iff, Jofkfl/s dxTTjsf h8La'6L hGo jg:kltsf] u'0f:t/sf] ljZn]if0f,
kmfO6f]:ofg]6/L k|df0fLs/0fnufot 6«]8;kf]6{ sfo{sf] ;b'kof]usf] nflu
k|of]uzfnfx¿sf] ;'b9[ Ls/0f ul/g]5 . -@_
17. jg k}bfjf/ tyf ;Dkbfdf cfwfl/t pBf]u Joj;fosf] ljsf; tyf lj:tf/sf
nflu ;fj{hlgs–;fd'bflos–lghL–;xsf/L If]qsf] ;fem]bf/Lsf dfWodaf6 nufgL
k|j4{g ul/g]5 . -#_
18. :yfgLo ;d'bfo s} ;xeflutfdf jg pBd k|j4{g;+u ;DalGwt sfg'gL
hl6ntfsf] ;dfwfg ub}{ lghL hUufdf ePsf] jg k}bfjf/ pkof]u, laqmL ljt/0f
/ cf];f/k;f/df ;/nLs/0f ul/g]5 . -#_
19. lbuf] ljsf; / kof{j/0fLo ;Gt'ng sfod ug{ jg tyf ;+/lIft If]qx¿sf]
Joj:yfkg k4ltnfO{ j}1flgs tyf ;xeflutfd"ns agfpb} nlug]5 . -#_
20. jg;|f]tdf cfl>t ul/a, dlxnf, tyf ljkGg ju{sf] hLljsf]kfh{g ;'wf/sf nflu
Ifdtf clej[l4 tyf ;zQmLs/0f / xl/t /f]huf/Ld"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5 . -#_
21. h8La'6L v]tL, Ps ;fd'bflos jg Ps pBd tyf cGo jg pBd ljsf;sf
ljz]if sfo{qmdsf] dfWodaf6 u|fdL0f If]qdf :yfgLo o'jf / dlxnf nlIft yk
/f]huf/L ;[hgf ul/g]5 . -#_
110
22. ;fd'bflos jgaf6 k|fKt cfDbfgLsf] sDtLdf #% k|ltzt lx:;f ljkGg ju{sf]
;fdflhs tyf cfly{s ;zQmLs/0f ug]{ sfo{df nufgL ul/g]5 / ;f] k|fjwfgsf]
plrt cg'udgsf] Joj:yf ul/g]5 . -#_
23. pRr d"Nosf jg:klt / h8La'6Lx¿sf] klxrfg, lbuf] ;ª\sng, k|ljlw ljsf;,
Jofj;foLs/0f / ahf/Ls/0f ug{ ;d'bfo tyf lghLIf]qnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
-#_
24. hnjfo' kl/jt{gsf sf/0fn] kg{;Sg] ;+efljt hf]lvdsf] cfFsng u/L hnfwf/
:t/df cfjZos / pko'Qm cg's"ng Pj+ hf]lvd Joj:yfkgsf sfo{qmd
;~rfng ul/g]5 . -#_
25. kfl/l:yltsLo ;]jfx¿jf6 k|fKtx'g] cfo;|f]tnfO{ jgsf] jf:tljs Joj:yfkgdf
of]ubfg k'¥ofpg] ;/f]sf/jfnfx¿ ;Dd ljt/0f ug]{ cfjZos Joj:yf
ldnfOg]5 . -#_
26. lbuf] tyf j}1flgs jg Joj:yfkgsf] /0fgLlts vfsf th{'df u/L sfof{Gjog
ul/g]5 . -$_
27. sfj{g ;+Zn]if0f tyf ;l~rltaf6 hnjfo'df x'g] k|lts"n k|efj Go"gLs/0f /
cg's"ng ug{ jgIf]qn] k'¥ofPsf] of]ubfg afkt /]8 cjwf/0ffaf6 yk cfly{s
;|f]t h'6fpg] sfo{qmdx¿ ;~rfngsf nflu cfjZos kg]{ k|lqmof / ;+oGq
lgdf{0f ug]{ k|s[of cufl8 a9fO{g]5 . -$_
28. jgIf]qdf ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xeflutf / lghL If]qsf] nufgL ;d]t a9fpgsf
nflu jg ljsf; a}+s÷;+oGq lgdf{0f ul/g]5 . -$_
29. ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f ubf{ jg, jftfj/0f tyf h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f /
jftfj/0fLo k|efjsf] k|efjsf/L cg'udg ug]{ Joj:yf ldnfO{g]5 . -$_
30. sfo{qmdx¿ ;~rfng ubf{ kf/bzL{, ;xeflutfd"ns / hjfkmb]xLk"0f{ tl/sfaf6
;~rfng ul/g]5 . -%_
31. jgIf]qsf ;/sf/L ;+/rgfaf6 :yfgLo ;d'bfonfO{ k'¥ofpg' kg]{ ;]jfnfO{
;fd'bflos tyf lghL If]q;Fu ;xsfo{ tyf ;]jfs/f/sf] dfWodaf6 pknAw
u/fOg]5 . -%_
32. jg k}bfjf/sf] ;xh cfk"lt{sf] Joj:yf ldnfpg'sf ;fy} jg k}bfjf/ k|flws/0f
:yfkgf ug{ cfjZos P]g th'{df u/L ;+/rgf tof/ ul/g]5 . -%_
33. jgsf] ;j]{If0f sfo{ ;DkGg ul/g]5 . -%_
34. jg, jGohGt', jg:klt / hnfwf/;DaGwL ;d:of ;dfwfgsf nflu k|ljlwsf]
ljsf; ug{ cg';Gwfg u/L To;sf] glthf k|rf/ k|;f/ ul/g]5 . -%_
111
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdM o; sfo{qmd cGt/ut ;d'bfodf cfwfl/t jg
Joj:yfkgdfkm{t\ ;fd'bflos jg, jg ;+/If0f, hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ /
;'zf;gd'vL sfo{qmd tyf lbuf] jg Joj:yfkgsf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5 .
lghL jg ljsf; sfo{qmdM jg If]qdf lghL If]qsf] nufgL cfslif{t ub}{ lghL
hUufdf j[Iff/f]k0f u/L u|fdL0f If]qdf a;f]jf; ug]{ hgtfnfO{ jg k}bfjf/df
cfTdlge{/ agfpg, cfwf/e"t jg k}bfjf/sf nflu jg If]qdf kg]{ rfk sd ug{
/ jg k}bfjf/sf] Jofj;foLs/0faf6 cfo cfh{gsf ;fy} /fli6«o cy{tGqdf 6]jf
k'¥ofpg of] sfo{qmd nlIft x'g]5 .
/fli6«o jg ljsf; tyf lbuf] jg Joj:yfkg sfo{qmdM lhNnfsf] ;du| /0fgLlts
of]hgf th{'df, sfof{Gjog, Joj:yfkg, ;/sf/åf/f Jojl:yt jgsf] ;+/If0f /
Joj:yfkg, jg 89]nf] Joj:yfkg, jg ;+/If0fsf] nflu sfg'g kl/kfngfsf
ultljlwx¿ / jg ;|f]t ;+/If0fhGo sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . o;
cGt/ut jg ;|f]tsf] klxrfg, tYofÍ ;+sng tyf jg ;'/Iffsf sfo{qmd
;~rfng ul/g]5 . j}1flgs jg Joj:yfkg;DaGwL sfo{nfO{ lj:tf/ ul/g]5 .
/fi6«klt r'/] t/fO{ dw]; sfo{qmdM jftfj/0fLo ¿kdf ;Dj]bgzLn r'/] If]qsf]
jg ljgf; tyf e"–Ifo /f]syfd ug{ r'/] If]qsf @^ lhNnfx¿df s[lif ljsf;
dGqfno, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno nufotsf
lgsfox¿dfkm{t\ PsLs[t ¿kdf ;~rfngdf /xg] u/L sfo{qmd sfof{Gjog
ul/g]5 .
ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmdM g]kfnsf] jg If]qnfO{ ;Dj[l4sf] cfwf/, lbuf] jg
Joj:yfkg, ;dfj]zL cfly{s ljsf;, ul/aL Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{gsf]
;fdgf ug]{ sfo{df of]ubfg a9fpg] nIo lnPsf] o; sfo{qmdnfO{ qmdzM
lj:tf/ ub}{ nlug]5 .
sj'lnotL jg tyf kz' ljsf; sfo{qmdM of] sfo{qmd ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf
;d"xsf] hLjLsf]kfh{gsf cj;/x¿ a9fpg tyf ljkGg ju{sf] cfly{s, ;fdflhs
/ dfgjLo Ifdtf a9fpg kl/nlIft 5 . o; cGtu{t ul/a w'/L klxrfg, ;d"x
u7g, sa'lnotL jgsf] sfo{of]hgf tof/L / sfof{Gjog, jgsf] ;+/If0f, ;Da4{g
/ Joj:yfkg, ;d"xsf] Ifdtf clej[l4 / ;zQmLs/0f / :yfgLo jg tyf
kz';|f]tdf cfwfl/t cfo cfh{g sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . sj'lnotL
jgsf /fd|f cEof;x¿nfO{ cGo jg Joj:yfkg k4ltx¿df ;d]t cfj4
ul/g]5 .
e"–;+/If0f tyf hnfwf/ Joj:yfkg sfo{qmdM jg / s[lif k|0ffnLdf k|efjsf/L
;fdGh:oNofO{ vfB pTkfbgdf of]ubfg k'¥ofpg], e"–Ifo, af9L, klx/f]],
d?e"dLs/0f, hnjfo' kl/jt{gsf] gsf/fTds c;/ / cGo jftfj/0fLo
112
c;Gt'ngaf6 b]zsf] e"–efunfO{ ;+/If0f ug]{, pk—hnfwf/df cfwfl/t sfo{qmd
th{'df tyf sfof{Gjog ug]{, PsLs[t sfo{qmd ;~rfng u/L u|fdL0f s[lif
k|0ffnLsf c+ux¿aLr ;Gt'ng Pj+ ;dGjo sfod ug]{, hnfwf/sf] dflyNnf] tyf
tNnf] t6Lo If]qaLrsf] cGt/;DaGwnfO{ cfTd;ft ug{] p2]Zon] of]] sfo{qmd
a[xt hnfwf/ pkfuddf cfwfl/t eO{ ;~rfng ul/g]5 .
jg ;Dj4{g tyf j[If ;'wf/ sfo{qmdM jg Joj:yfkgdf j}1flgs ;f]r,
sfo{of]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu jgsf] j}1flgs,
jftfj/0fLo, Joj:yfksLo, kfl/l:yltsLo tyf cfg'j+flzs kIfx¿sf] Joj:yfkg
/ gd'gf k|bz{g h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5g\ . gd'gf k|bz{gsf] glthf
;fj{hlgs ub}{ /fd|f glthfx¿sf] cg';/0f ub}{ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] If]q
lj:tf/ ul/g]5 .
jg:klt ;|f]t cg';Gwfg, ;+/If0f tyf ljsf; sfo{qmdM jg:klthGo ;|f]tx¿sf]
cWoog, cg';Gwfg, km\nf]/f ckm g]kfnsf] k|sfzg, xa]{l/od ;+/If0f, pBfg
Joj:yfkg, k|of]uzffnf :yfkgf / Joj:yfkg, l6:;'sNr/ tyf h8La'6L k|ljlw
ljsf; / k|;f/0f h:tf ultlalwx¿ o; sfo{qmd cGt/ut ;~rfng ul/g]5 .
h8La'6L ljsf; sfo{qmdM jghGo ;|f]t laz]if u/L h8La'6L tyf u}/sfi7 jg
k}bfjf/nfO{ u|fdL0f If]qdf pBd, /f]huf/L tyf cfosf ;|f]tsf] ¿kdf ljsf; ug{
;lsg] ;Defjgf / cj;/sf] cfwf/df laz]if sfo{qmdx¿ tof/ u/L ;d'bfodf
cfwfl/t sfo{qmdsf] ;~rfng ul/g]5 .
jf;:yfg÷kf/l:ytLsLo k|0ffnL / jGohGt' ;+/If0f sfo{qmdM ;+/lIft If]qsf]
;+/If0f, Joj:yfkg / pkof]u ubf{ ;d'bfosf] cfjZostf / ;d:ofnfO{ klg
;Daf]wg ug{ cfjZos /x]sf] / ;d'bfodf cfwfl/t ;+/If0fsf k|of;x¿ af6
;kmntf ;d]t k|fKt ePsf] 5 . o; cGt/ut jf;:yfg, kf/l:yltsLo k|0ffnL /
jGohGt' ;+/If0fsf sfo{x¿ lj:tf/ ug'{sf ;fy} jGohGt' k|hgg\ tyf cg';Gwfg
s]Gb|nfO{ lg/Gt/tf lbO{g]5 . dfgj jGohGt' åGå Go"gLs/0f tyf jGohGt' rf]/L
lgsf;L Pj+ cj}w Jofkf/ lgoGq0fsf nflu cfjZos /0fgLlt agfO{g]5 .
h}ljs ljljwtf sfo{qmdM h}ljs ljljwtf ;+/If0fnfO{ ;dGjofTds ¿kn] cl3
j9fpg th'[{df ul/Psf] h}ljs ljljwtf /0fgLltsf] sfof{Gjogsf ;fy} h}ljs
ljljwtf;+u ;DjlGwt gLltut kIfsf] ;+of]hg ug]{, h}ljs ljljwtf;DaGwL
låkIfLo ;xof]u k|j4{g ug]{, ;DjlGwt dxf;lGw tyf cg'jGw, cle;lGwsf]
cg'df]bg ug]{ k|lqmofsf] ;xhLs/0f nufotsf k|fawfgx¿sf] sfof{Gjog
ul/g]5 .
jg cg';Gwfg tyf k|rf/ k|;f/ sfo{qmdM jg ;|f]tsf] ;j]{If0f tyf gS;fÍg, jg
cg';Gwfg, k|ljlw ljsf; tyf x:tfGt/0f, k|bz{gL:yn lgdf{0f cflb
sfo{qmdx¿sf] ;fy} sfo{d"ns cg';Gwfg, ;Grf/ / k|;f/, cfd k|rf/k|;f/sf
ultlalwx¿ ;~rfng ul/g]5 .
113
/]8 km/]li6« tyf hnjfo' kl/jt{g sfo{qmdM jg ;|f]tsf] ljgf; / IfoLs/0faf6
x'g] xl/t u[x UofF;sf] pT;h{g s6f}tL ug{, jg ljgf; /f]syfd / x}l;ot
lau|]sf] jgsf] u'0f:t/ clej[l4 u/L jg Joj:yfkgaf6 sfa{g ;l~rltdf j[l4
ug{ / ePsf] jg If]qsf] ;+/If0fdfkm{t\ clwstd sfj{g ;l~rlt u/L cfly{s
nfe k|fKt ug{ /]8 k"j{ tof/L sfo{qmd ;~rfngdf /x]sf] 5 .
;+/lIft jg ljsf; sfo{qmdM b]zsf clt ;+j]bgzLn Pj+ dxTTjk"0f{ h}ljs
ljljwtfo'Qm If]q tyf h}ljs dfu{x¿sf] bL3{sfnLg ;+/If0fsf nflu, PsLs[t
¿kdf ;+/If0f, Joj:yfkg Pj+ ljsf; tyf ;d'bfosf] hLljsf]kfh{gsf] nflu
hg;xeflutf ;d]t kl/rfng x'g'sf;fy} pkef]Qmfx¿nfO{ pQm If]qx¿sf]
Joj:yfkgaf6 k|fKt x'g] nfesf] ljt/0f ug]{ jftfj/0f ;[hgf ug{, :ynut
lalzi6tfsf] cfwf/df Joj:yfksLo k4ltx¿sf] ljsf;tk{m of] sfo{qmd
kl/nlIft 5 .
e"–kl/lw:t/Lo sfo{qmdM of] sfo{qmd cGt/ut e"kl/lw :t/sf ;+/If0fsf
sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ug]{, t/fO{ e"–kl/lw sfo{qmdsf] /0fgLlt tyf sfof{Gjog
of]hgf -@))$—@)!$_ nfO{ lg/Gt/tf lbg] / /fli6«o b[li6sf]0fn] dxTTjk"0f{ tyf
k|fyldstf k|fKt e"–kl/wLo If]qx¿sf] klxrfg ul/g]5 . e"–kl/wLo ;xof]u
PsfOsf] :yfkgf u/L ;Ldfkf/ ;dGjo sfo{qmdx¿ ;~rfng, jg:klt tyf
jGohGt'sf] cj}w Jofkf/ /f]syfd, Jfftfj/0fLo ;]jfjf6 k|fKt cfly{s ;|f]tsf]
Joj:yfkg, e"–kl/wLo :t/sf ;an tyf ;kmn sfo{qmdsf] ¿kdf /x]sf
PsLs[t of]hgf th{'df, ljQLo ;+oGqsf] lgdf{0f / h}ljsdfu{ Joj:yfkg;DaGwL
sfo{qmdx¿ k|:tfj ul/Psf] 5 .
hnjfo' kl/jt{g ;dfg's"ngsf nflu gd"gf sfo{qmdM æhnjfo' kl/jt{g nufgL
sf]ifÆ cGt/utsf] æ/0fgLlts hnjfo' kl/jt{g sf]ifÆ dftxt /x]sf] æhnjfo'
kl/jt{g ;dfg's'ngsf nflu gd"gf sfo{qmdÆ cGt/ut :yfgLo, /fli6«o /
cGt//fli6«o kxnx¿sf] cfwf/df kj{tLo If]qsf hnfwf/x¿df hnjfo' kl/jt{g
;dfg's"n lgdf{0f / nf]kf]Gd'v k|hfltx¿sf] ;dfg's'"ng Ifdtf clej[l4 sfo{qmd
;~rfng x'g]5g\ . kfl/l:yltsLo k|0ffnLdf cfwfl/t cg's"ng ljlwx¿ cjnDag
u/L :yfgLo ;d'bfo / kfl/l:yltsLo k|0ffnLsf] hf]lvdnfO{ Go"gLs/0f ub}{
cg's"ng IfdtfnfO{ clej[l4 ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
b]zsf] s'n e"–efusf] $) k|ltzt jgIf]q sfod ug{ ;sf/fTds gLltut /
;+/rgfTds Joj:yf ePsf] x'g]5 . gofF /fli6«o jg /0fgLlt / lhNnf jg If]qut
of]hgf tof/ eO{ nfu" ePsf x'g]5g\ . jg ;+u7gsf] ;'b[9Ls/0f, ;z:q jg /Ifsx¿
cfjZos 1fg, ;Lk / cTofw'lgs xftxltof/ ;lxt kl/rfng / ef}lts k"jf{wf/df
;'wf/ ePsf] x'g]5 . gof+ jg If]q cltqmd0f x'g glbg'sf ;fy} ePsf cltqmd0f
lgoGq0f u/L !#,))) x]S6/ jg k'gM:yfkgf ePsf] x'g]5 . $,*)) j6f ;a}
114
lsl;dsf jg Joj:yfkgsf sfo{of]hgfx¿ kl/dfh{g ePsf x'g]5g\ . ;fd'bflos tyf
sa'lnotL jg sfo{qmdaf6 yk !*,))) ul/a tyf lk5l8Psf 3/w'/Lx¿ nfeflGjt
ePsf x'g]5g\ . ;fem]bf/L jg sfo{qmd ;~rfngjf6 yk &%,))) x]S6/ jg If]q lbuf]
Joj:yfkg ePsf] x'g]5 . jg Joj:yfkgdfkm{t\ ljkGg ju{sf dlxnf, blnt, hghflt
tyf k5fl8 k/]sf ;d'bfosf yk &),))) 3/w'/LnfO{ cfocfh{gsf] cj;/ pknAw
ePsf] x'g]5 . jg If]qsf ljleGg sfo{qmd ;~rfngaf6 jflif{s yk $@,&^,#))
>dlbg /f]huf/L ;[hgf ePsf] x'g]5 .
jghGo pBf]u÷Joj;fodf lghL If]qsf] ;xeflutf tyf nufgL j[l4 ePsf] x'g]5 .
$% nfv &% xhf/ 3glkm6 sf7 / ^,!)) r§f bfp/f pTkfbg eO{ cfk"lt{ ;/n
ePsf] x'g]5 . cj}w s6fgL, cfunfuL tyf rf]/L lzsf/sf] rk]6fdf k/]sf jg h+un
tyf /fli6«o tyf cGt/f{li6«o dxTTjsf e"–kl/wLo If]q, h}ljs dfu{sf] ;+/If0f ePsf]
x'g]5 . ;+/lIft If]qsf] k|efjsf/L Joj:yfkgaf6 jg, jGohGt' / h}ljs ljljwtfsf]
lbuf] ;+/If0f ePsf] x'g]5 . r'/] ;+/If0fsf nflu /fHosf] pRrtd k|lta4tf k|fKt
x'g'sf] ;fy} /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]; ;+/If0f sfo{qmdn] r'/]sf] PsLs[t ;+/If0fdf
pNn]Vo of]ubfg k'/\ofPsf] x'g]5 . #,)^& x]S6/ e"ldsf] pTkfbsTj ;+/If0f ePsf]
x'g]5 . yk $) j6f pRr hf]lvdsf e"Ifo :ynsf] pkrf/ eO{ ;+/lIft ePsf] x'g]5 .
jg ;j]{If0f eO{ gSzfÍg tyf ef}uf]lns If]q cg';f/sf] jg;|f]tsf] cfFsng ePsf]
x'g]5 . jgIf]q;Fu ;DjlGwt ljifox¿df cWoog tyf cg';Gwfg u/L gofF k|ljlw
ljsf; / ;f]sf] k|rf/ k|;f/ ePsf] x'g]5 .
115
pRr:t/Lo sfo{bnn] k|:t't u/]sf] k|ltj]bg sfof{Gjogsf] qmddf 5 . aGb ePsf
pBf]ux¿sf] k'gM ;~rfng jf j}slNks Joj:yfkgsf nflu kxnx¿ e}/x]sf 5g\ .
cf}Bf]lus ;'/Iff an u7g ePsf] 5 .
e}/xjfdf ljz]if cfly{s If]qsf] k"jf{wf/ lgdf{0fsf] sfo{ clGtd r/0fdf k'u]sf] 5 .
l;d]G6 pBf]u :yfkgf :yn;Dd cf}Bf]lus k"jf{wf/ ljsf; sfo{qmd cGtu{t kx'Fr
;8s lgdf{0f / ljB't k|;f/0f nfOg lj:tf/ ug]{ sfo{ e}/x]sf] 5 . cf}Bf]lus
Joj;fo P]g, @)$( nfO{ cf}Bf]lus gLlt, @)^& cg's"n x'g] u/L kl/dfh{g ug{ gofF
cf}Bf]lus Joj;fo P]g / lgodfjnLsf] th'{df sfo{ cl3 a9L/x]sf] 5 . gofF j}b]lzs
nufgL gLlt tyf P]gsf] d:of}bf tof/ ePsf] 5 . dlxnf pBdzLntf sf]if
;~rfng sfo{ljlw @)^( tyf k|ljlw ljsf; sf]if lgb]{lzsf @)&) :jLs[t x'g'sf
;fy} tL sf]ifx¿df ;/sf/sf tk{maf6 cfjZos /sd hDdf eO;s]sf] 5 . j}b]lzs
nufgL tyf k|ljlw x:tfGt/0f P]g @)$( nfO{ kl/dfh{g ug]{ sfo{ e}/x]sf] 5 .
af}l4s ;DklQ clwsf/ gLlt tof/Lsf] qmddf /x]sf] 5 eg] /fli6«o af}l4s ;DklQ
;+/If0f sfof{no :yfkgf x'g] qmddf 5 . To:t}, af}l4s ;DklQ ljw]ossf] d:of}bf
tof/ ug]{ sfo{ e}/x]sf] 5 . n3' tyf ;fgf pBd ljsf; sf]if lgb]{lzsf @)^(
kl/dfh{g;lxt :jLs[t ePsf] 5 . ljz]if cfly{s If]q ljsf; ;ldlt u7g cfb]z,
@)^( hf/L ePsf] 5 . n3'pBd ljsf; sfo{qmd qmdzM lj:yflkt u/L o;sf]
cfGtl/sLs/0f ug]{ kfFrjif]{ /0fgLltkq -@)&)÷&!–@)&$÷&%_ cg'¿k ul/aL
lgjf/0fsf nflu n3'pBd ljsf; sfo{qmd sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;+qmd0fsfndf cf}Bf]lus ;'/Iff k|Tofe"t u/L :jb]zL lghL tyf j}b]lzs nufgL
cfslif{t x'g] jftfj/0f tof/ ug{ g;Sg', ljB't cfk"lt{ gx'g', k|lti7fg:t/df 6«]8
o'lgogsf] ;+Vof;+u} c:j:y k|lt:kwf{ a9\b} hfg', ;+rflnt pBf]ux¿nfO{ pTkfbg
tyf pTkfbsTjsf] b[li6n] k|lt:kwL{ agfpg g;lsg', k"jf{wf/ ljsf;sf nflu
nufgLsf] sdL] x'g', nufgLsf] jftfj/0f ;[hgf x'g g;Sg', bIf hgzlQmsf] sdL x'g',
j:t'x¿sf] ljljwLs/0f ug{ g;Sg', gofF k|ljlwsf] canDag ug]{ Ifdtfdf sdL x'g',
>d gLlt pBf]u–d}qL x'g g;Sg', u|fdL0f cf}Bf]lus k"jf{wf/sf] ckof{Kttf x'g',
pBdLx¿sf] n3' ljQ;Ddsf] kx'Frdf sdL] / ahf/;Fusf] sdhf]/ cu|;DaGw cflb
;d:ofx¿ o; If]qdf /x]sf 5g\ .
nufgL tyf /f]huf/Ld'vL cf}Bf]lus jftfj/0f tof/ u/L gofF pBf]ux¿nfO{ k|f]T;fxg
ug'{, df}h'bf pBf]unfO{ ?U0f x'gaf6 hf]ufpg', ?U0f pBf]unfO{ k'g:yf{kgf ug'{,
ljZjJofkLs/0f tyf cfly{s pbf/Ls/0fn] ;[hgf ub}{ NofPsf] k|lt:kwf{Tds
jftfj/0fsf] ;fdgf ug'{, pTkfbgdf u'0f:t/ sfod ug'{, pTkfbgx¿nfO{ u'0f:t/Lo
agfpg', ljZj Jofkf/ ;+u7g tyf ljleGg cGt/f{li6«o ;+3–;+:yfdf ePsf] k|j]zn]
;[hgf u/]sf] bfloTj k"/f ug'{, ;"rgf tyf cfw'lgs ;~rf/ k|ljlwsf] ljsf;;Fu
cfTd;ft\ ug{;Sg] Ifdtf clej[l4 ug'{ o; If]qsf k|d'v r'gf}tLx¿ x'g\ .
116
$= bL3{sfnLg ;f]r
afXo -ljZj tyf If]qLo_ cy{tGq;+u k|lt:kwf{ ug{;Sg] jftfj/0f ;[hgf u/L /fi6«df
pBf]u If]qsf] e"ldsf j[l4 ug]{ .
%= p2]Zo
1. pBdzLntf clej[l4dfkm{t\ cy{tGqnfO{ 6]jf k'¥ofpg] .
2. cf}Bf]lus pTkfbgnfO{ pRr u'0f:t/o'Qm Pj+ k|lt:kwf{Tds agfO cf}Bf]lus
j:t'sf] lgof{t a9fpg] .
3. cf}Bf]lus If]qdf :jb]zL tyf ljb]zL nufgLnfO{ cfslif{t ub}{ n}hfg] .
4. ;Gt'lnt If]qLo ljsf;df pBf]u If]qsf] of]ubfg a9fpg] .
^= /0fgLlt
1. pBf]ux¿nfO{ cfjZos ;fwg ;|f]tdf kx'Fr, pmhf{ tyf cGo ef}lts k"jf{wf/sf]
Joj:yf tyf gLlt lgdf{0f / sfof{Gjogdf hf]8 lbg] .
2. :yfgLo ;|f]tPj+ ;Lksf] pkof]u / ahf/;Fusf] ;DaGw lj:tf/ u/L ;Gt'lnt
If]qLo ljsf;nfO{ a9fjf lbg] u/L n3', 3/]n', ;fgf, demf}nf tyf 7"nf pBf]u
:yfkgf / ;~rfngnfO{ k|efjsf/L agfpg] .
3. nufgL d}qL jftfj/0f ;[hgf ug{ cfjZos gLlt tyf P]gsf] kl/dfh{g / th'{df
u/L sfof{Gjog ug]{ .
4. u}/ cfjf;Lo g]kfnLx¿nfO{ g]kfndf nufgL ug{ k|f]T;fxg ug]{ .
5. af}l4s ;DklQsf] clwsf/ ;+/If0fsf] k|0ffnLut Joj:yf ug{] .
6. lk5l8Psf ul/a ;d"xdf pBdzLntf ;[hgf u/L nfed"ns :j/f]huf/L ;[hgf
ug{ hf]8 lbg] .
&= sfo{gLlt
1. ljz]if cfly{s If]qnfO{ sfof{Gjogdf NofOg]5 . -!_
2. cf}Bf]lus If]qx¿sf] Joj:yfkgdf ;'wf/ NofOg]5 . -!_
3. /fli6«o pTkfbsTj tyf cfly{s ljsf; s]Gb|sf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . -!_
4. Psn laGb' ;]jf s]Gb|sf] :yfkgf ul/g]5 . -!_
5. ;Ld]G6 pBf]u;Ddsf] kx'Fr ;8s tyf ljB't k|;f/0f nfO{g lj:tf/ sfo{nfO{
lg/Gt/tf lbOg]5 . -!_
117
6. pTkfbg k|lqmofdf cu|–k[i7 ;DaGw dha't agfpg pTkfbgd"ns pBf]ux¿df
s/f/, s/f/ v]tL, s[lifdf cfwfl/t pBf]usf] >[[Înf lgdf{0f Pj+ cGt;{DalGwt
pBf]usf] sf/f]af/h:tf Joj:yfksLo ljsNkx¿sf] cjnDag ul/g]5 . -!_
7. k]6«f]lnodnufot vfgLhGo j:t'x¿sf] cg';Gwfg, cGj]if0f / pTvggsf
sfo{qmdx¿ cl3 a9fOg]5g\ . -!_
8. ?U0f pBf]unfO{ ljz]if ;x'lnot k|bfg u/L ;~rfng ul/g]5 . -!_
9. ;fd'bflos tyf ;xsf/L ;+:yfsf] cu|;/tfdf n3' pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u
u|fd :yfkgf u/L cf}Bf]lus s]Gb|x¿sf] ljsf; ul/g]5 . -@_
10. ul/asf nflu n3' pBd ljsf; sfo{qmdnfO{ d'n'se/ lj:tf/ ug{ sfof{Gjog
ug]{ lgsfo tyf ;xof]uL lgsfox¿sf] ;dGjo tyf Ifdtf ljsf; ub}{ nlug]5 .
-@_
11. pko'Qm k|ljlwsf] kx'Fr tyf d"No z[ª\vnf ;DaGw ljsf;sf] cfwf/df nlIft
;d"xsf n3'pBdsf] :t/ j[l4 ul/g]5 . -@_
12. n3'pBd, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u sf]ifsf] ;]jfnfO{ lj:tf/ u/L k|efjsf/L
agfOg]5 . -@_
13. Ps ufpF Ps pTkfbg;DaGwL sfo{qmdnfO{ sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
14. /f]huf/bftf / >ldsaLrsf] ;DaGwnfO{ ;'dw'/ agfpg sfdbf/x¿sf] ;fdflhs
;'/Iff;DaGwL ljZjJofkL cjwf/0ffnfO{ sfof{Gjogdf NofOg]5 . -#_
15. cfˆg} k|of;df jftfj/0f d}qL k|ljlw Pj+ pmhf{ art ug]{ pBf]ux¿nfO{ k|fljlws
cfly{s ;xof]u k'¥ofOg]5 . -#_
16. lghL tyf ;xsf/L If]q ;d]tsf] ;xeflutfdf nufgL k|j4{g sf]if, k|ljlw ljsf;
sf]if, n3' pBd ljsf; sf]if, ?U0f pBf]u k'g?Tyfg sf]if, dlxnf pBdL ljsf;
sf]if / u}/ Jofj;flos÷u}/ Jofkfl/s hf]lvdsf] Ifltk"lt{ lbg cf}Bf]lus nufgL
;+/If0f sf]ifsf] :yfkgf tyf ;~rfng ul/g]5 . -#_
17. u}/ cfjf;Lo g]kfnL / g]kfnLd"nsf ljb]zLn] g]kfndf u/]sf] nufgLnfO{ ljb]zL
nufgL ;/xsf] Jojxf/ Pj+ ;'ljwf pknAw u/fOg]5 . -$_
18. af}l4s ;DklQsf] Jojl:yt n]vfhf]vf u/L clen]va4 ub}{ ;+/If0f / ;Dj4{g
ug{ cf}Bf]lus af}l4s ;DklQ sfof{no :yfkgf / ;~rfng ul/g]5 . -%_
19. ul/aL lgjf/0fsf nflu n3' pBd ljsf; sfo{qmdnfO{ lj:tf/ ub}{ nlug]5 . -^_
20. pTkfbgzLn :j/f]huf/L ;[hgfsf nflu lk5l8Psf ul/a nlIft ;d"xsf nflu
k|lzIf0f tyf cfly{s 6]jf lbg ljz]if sf]if v8f ul/g]5 . -^_
118
21. lgsf;LhGo j:t'x¿sf] u'0f:t/ k/LIf0fsf nflu u'0f:t/ tyf gfktf}n ljefusf]
k|of]uzfnfnfO{ :t/f]Gglt ul/g]5 . -^_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
ul/aL lgjf/0fsf nflu n3' pBd ljsf; sfo{qmd, cf}Bf]lus k"jf{wf/ ljsf;
sfo{qmd -ljz]if cfly{s If]q ljsf; tyf ;~rfng, lgdf{0ffwLg pBf]u;Dd ljB't
k|;f/0f nfO{g lj:tf/, vfgL:yn kx'Fr ;8s_, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf;
sfo{qmd / g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLlt @)!) -pBf]u sfo{qmd_ nfO{ klxnf]
k|fyldstfdf /fv]/ sfof{Gjog ul/g]5 . To:t} cf}Bf]lus nufgL k|j4{g sfo{qmd,
jftfj/0fLo If]q ;xof]u sfo{qmd -pmhf{ sfo{qmd ;d]t_, vlgh cGj]if0f tyf
ljsf; sfo{qmd, e"–j}1flgs ;j]{If0f tyf cg';Gwfg / k]6«f]lnod cGj]if0f kl/of]hgf
h:tf sfo{qmdx¿ sfof{Gjogdf NofOg]5 .
(= ck]lIft pknlAw
pBf]ux¿sf] :yfkgf tyf lj:tf/df j[l4 / ahf/ ;DaGwsf] lj:tf/ ePsf] x'g],
cf}Bf]lus If]qdf jflif{s %) xhf/sf b/n] ! nfv %) xhf/ /f]huf/L ;[hgf ePsf]
x'g], cfw'lgs k|ljlwsf] clwstd k|of]u;Fu} u'0f:t/Lo j:t'x¿ pTkfbgåf/f lgof{t
a9\g uO{ Jofkf/ 3f6f sd ePsf] x'g] tyf cf}Bf]lus af}l4s ;DklQsf] ;+/If0f /
;Dj4{g ePsf] x'g]5 .
$=@=@ jfl0fHo
!= k[i7e"ld
g]kfnsf] ljZj Jofkf/ ;ª\u7gdf k|j]z, blIf0f Pl;ofnL :jtGq Jofkf/ ;Demf}tf /
ax'If]qLo k|fljlws tyf cfly{s ;xfotf ;DaGwL a+ufnsf] vf8Lsf] kxn nufotsf
If]qLo Jofkf/ k|0ffnL;Fusf] cfa4tf, låkIfLo Jofkf/ If]qsf] lj:tf/ Pj+ Jofkf/
;xhLs/0fdfkm{t\ k|lt:kwf{Tds Ifdtf / t'ngfTds nfesf] vf]hL, cfGtl/s pTkfbg
clej[l4, ahf/ tyf j:t' ljljwLs/0f tyf Jofkf/ ;Gt'ng sfod /fVg] k|of;
eO/x]sf] 5 . ;f]xLcg'¿k jfl0fHo gLlt, @)^% sf ;fy} g]kfn Jofkf/ PsLs[t
/0fgLlt, @)!) tof/ u/L sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . g]kfn Jofkf/ PsLs[t
/0fgLlt, @)!) n] klxrfg u/]sf j:t'x¿sf] pTkfbg j[l4, d"No clej[l4sf ;fy}
lgof{t k|j4{gsf sfo{qmdx¿ ;/sf/L tyf lghL If]q ;d]tsf] ;dGjodf ;~rfngdf
/x]sf 5g\ . j:t' Jofkf/sf cltl/Qm ;]jf If]qsf] pbf/Ls/0fsf sf/0f k|ToIf j}b]lzs
nufgL cfslif{t eO{ o;af6 cfo tyf /f]huf/Lsf cj;/x¿df klg j[l4 x'g] cfwf/
tof/ ePsf] 5 . ljZj Jofkf/ ;+u7gsf] ;b:otf k|flKt;Fu} Psflt/ d'n'sn] v'nf /
ljzfn cGt/f{li6«o ahf/df ;xh kx'Frsf] cj;/ k|fKt u/]sf] 5 eg] csf{lt/ ;f]
;+u7gn] cltsd ljsl;t /fi6«sf] Jofkf/ Ifdtf clej[l4sf nflu pknAw u/fpg]
cfly{s tyf k|fljlws ;xfotfaf6 cfGtl/s tyf cGt/f{li6«o Jofkf/nfO{ ;'b[9
119
agfpg] dxTTjk"0f{ cj;/af6 klg nfeflGjt x'g] kl/l:ylt ;[hgf ePsf] 5 . o:tf
k|of; tyf cj;/x¿sf afjh'b klg cGt/f{li6«o Jofkf/ 3f6f ljs/fn ¿kdf
al9/x]sf] l:yltdf ;'wf/ u/L o;nfO{ Go"gLs/0f ug{ ljz]if Wofg s]lGb|t ug]{ u/L
o; of]hgf th'{df ePsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLltn] klxrfg u/]sf !( j6f j:t' / ;]jfx¿sf] pTkfbg
j[l4, d"No clej[l4 ;fy} lgof{t k|j4{gsf If]qdf ljleGg sfo{qmdx¿ ;/sf/L tyf
lghL If]q ;d]tsf] ;dGjodf ;DkGg ePsf 5g\ . ljZj Jofkf/ ;+u7gsf] cNk
ljsl;t /fi6«sf] x}l;otn] k"/f ug{'kg{] Jofkf/ gLlt ;dLIffsf] sfo{ ;DkGg ul/Psf]
5 . ljZj Jofkf/ ;+u7gsf ;b:o /fi6«x¿sf] Jofkf/ gLlt tyf cEof;sf] cfjlws
¿kdf ;dLIff tyf k'g/jnf]sg u/L ltgaf6 låkIfLo, If]qLo / ax'kIfLo Jofkf/
;~rfngdf k/]sf] k|efjnfO{ cf+sng / ljZn]if0f ug{] sfo{ ;DkGg ePsf] 5 . ljZj
Jofkf/ ;+u7gsf] ;b:otf k|fKt ubf{ g]kfnn] u/]sf k|ltj4tfx¿ k"/f ug]{ qmddf
jfl0fHo If]q;+u ;DalGwt ljleGg gLlt, P]g, lgodfjnL Pj+ ;+/rgfx¿ Jofkf/ d}qL
agfpg] qmd hf/L 5 . g]kfn / ;+o'Qm /fHo cd]l/sfaLr Jofkf/ tyf nufgL
;Demf}tf ;DkGg eO{ sfo{ cufl8 a9L/x]sf] 5 . g]kfn rLg ;Ldf If]qsf] tftf]kfgL
eG;f/ gfsfl:yt ;'Vvf aGb/ufx lgdf{0f sfo{ ;'? ePsf] 5 .
jfl0fHo gLlt, @)^% n] jfl0fHo If]qsf] ;du| ljsf;sf nflu lj:t[t gLlt tyf
sfo{qmdx¿ cl3 ;f/]sf] 5 . ;f] gLltn] ljz]if s]lGb|t If]q / hf]8 lbOPsf] If]q
cGtu{t u/L em08} 8]9 bh{g hlt j:t'nfO{ lgof{t ;DefJo j:t'sf ¿kdf klxrfg
u/L ltgsf] k|j4{gdf hf]8 lbPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
zflGt ;'/Iffsf] sdhf]/ cj:yf, cf}Bf]lus c;'/Iff, aGb x8tfn,c;xh >d ;DaGw
/ pmhf{sf] Go"g pknAwtfsf sf/0f nufgL Pj+ Jofkf/–d}qL jftfj/0f ;[hgf x'g
g;Sg', lgsf;LhGo pBf]ux¿nfO{ pTkfbgd"ns cGo cfly{s If]qx¿ -s[lif, jg,
ko{6g cflb_ ;Fu PsLs[t ug{ g;Sg', clwsf+z lgof{tof]Uo j:t'x¿ cfofltt sRrf
kbfy{df cfwfl/t x'g', lgsf;LnfO{ 6]jf k'Ug] u/L kof{Kt dfqfdf ef}lts k"jf{wf/sf]
ljsf; x'g g;Sg' Pj+ ePsf k"jf{wf/x¿ klg k"0f{ pkof]udf cfpg g;Sg', k|d'v
lgsf;LhGo pTkfbgx¿sf] lglZrt dfkb08 cg';f/sf] u'0f:t/ sfod x'g g;Sg',
lgsf;L k|j4{gsf nflu yk ljz]if j:t' / ljz]if ahf/sf] klxrfg ug{ g;Sg',
;Lldt j:t' tyf ahf/df g]kfnL pTkfbg s]lGb|t x'g', ;]jf Jofkf/ / af}l4s ;DklQ
Jofkf/ k|j4{gdf ljleGg gLltut / ;+:yfut sdhf]/L /xg', s[lif tyf jg:klthGo
j:t'x¿sf] lgof{t sd x'g' cflb Jofkf/ If]qsf d"ne"t ;d:ofx¿ x'g\ . s"6gLlts
lgof]ux¿nfO{ lgof{t k|j4{g ug{ k|efjsf/L ¿kdf kl/rfng ug{ g;lsPsf] Pj+
cfGtl/s Jofkf/ k|j4{g sfo{ k|efjsf/L x'g gLltut / ;+/rgfTds Joj:yf tyf
;dGjodf sl7gfO{ /x]sf] 5 .
120
If]qLo Pj+ cGt/f{li6«o Jofkf/ k|0ffnLsf] cfa4tfjf6 l;lh{t Jofkf/ pbf/Ls/0fsf]
bfloTj k"/f ug{ cfjZos gLltut, sfg'gL / ;+/rgfut ;'wf/sf sfo{x¿ lgwf{l/t
;dod} k"/f ug]{, lgsf;LhGo pTkfbgdf lglZrt u'0f:t/ sfod ub}{ cGt/f{li6«o
ahf/df g]kfnL pTkfbgsf] ;fv lug{ glbO{ ljZj;gLotf cfh{g ug]{, t'ngfTds /
k|lt:kwL{ nfe ePsf lgsf;Lof]Uo pTkfbgx¿sf] cu| / k[i7 ;DaGw ;[b[9 ub}{ To:tf
j:t'sf] ljsf; / ljljwLs/0f u/L g]kfnL pTkfbgnfO{ ljZj ahf/df :yflkt ug]{,
l5d]sL d'n'sx¿;Fu sf/f]jf/ nfut 36fO{ lgsf;L k|j4{g ug{ ef}lts Pj+
Jofkf/;DaGwL k"jf{wf/sf] ljsf; ug]{ tyf låkIfLo / ax'kIfLo Jofkf/df g]kfnsf]
lxt clwstd sfod x'g] u/L jftf{ ug]{ Ifdtf ljsf; ug]{ / ;du|df lg/Gt/tfsf]
a9\bf] cGt/f{li6«o Jofkf/ 3f6fnfO{ sd ub}{ n}hfg] ljifox¿ r'gf}tLsf ¿kdf /x]sf
5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
ljZjJofkLs/0faf6 l;lh{t cj;/sf] pkof]u / r'gf}tLx¿nfO{ plrt ;Daf]wg ub{}]
k|lt:kwf{Tds jfl0fHo If]qsf] ljsf; ug]{ .
%= p2]Zo
1. cfGtl/s Aofkf/ tyf cGt/f{li6«o lgof{t Jofkf/ k|j4{g ug{] .
2. t'ngfTds nfesf j:t' tyf ;]jfsf] d"No / u'0f:t/nfO{ k|lt:kwL{ agfO Jofkf/
3f6f sd ug{] .
3. :yfgLo sRrf kbfy{, ;|f]t, ;fwg / ;Lk a9L k|of]u x'g] j:t'sf] lgsf;L
k|j4{gdfkm{t\ k|fKt x'g] nfenfO{ u|fdL0f tx;Dd lj:tf/ ug]{ .
^= /0fgLlt
1. Jofkf/nfO{ /fli6«o ljsf; k|lqmofdf d"nk|jfxLs/0f ug{ If]qut gLltx¿sf]
th'{df / sfof{Gjog ubf{ Jofkf/ If]qsf] ljsf;sf nflu ;xof]u k'Ug] u/L
;dGjofTds ¿kdf sfo{ ug]{ .
2. jfl0fHo If]qsf] ljsf;df ;/sf/L, ;xsf/L tyf lghL If]qsf] ;xeflutfnfO{
k|j4{g ug]{ .
3. lg/k]If nfe, t'ngfTds / k|lt:kwL{ nfe ePsf j:t' tyf ;]jfsf] ljsf; /
k|j4{g ug]{ .
4. jfl0fHo gLlt / g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLltn] klxrfg u/]sf lgof{t x'g] j:t'
tyf ;]jfsf] pTkfbg / pTkfbsTjdf j[l4 u/L d"No clej[l4/ d"No z[ª\vnf
Joj:yfkgdf pRr hf]8 lbFb} lgof{t k|j4{g ug]{ .
121
5. cfly{s s"6gLltdfkm{t\ Jofkf/sf nflu ;xfotfsf] kl/rfng u/L Jofkf/
;xhLs/0f, Jofkf/ k"jf{wf/ ;'b[9Ls/0f tyf Jofkf/ Ifdtf lj:tf/ ug]{ .
&= sfo{gLlt
;]jf Jofkf/sf] k|j4{g u/L lgof{t Ifdtf clej[l4af6 clwstd nfe xfl;n ug{
cGt/dGqfno ;dGjo ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . -!_
k|lqmofut ;/nLs/0f / ;+:yfut ;'wf/dfkm{t\ Jofkf/sf] sf/f]af/ nfut 36fpg
ljz]if hf]8 lbOg]5. -!_
Jofkf/ tyf lgsf;L k|j4{g s]Gb|nfO{ Jofkf/;DaGwL cWoog, cg';Gwfg, lgsf;L
k|j4{g, j:t' ljsf; / hgzlQm ljsf;;DaGwL sfo{ ug]{ u/L :jfoQ ;+:yfsf]
¿kdf Jofkf/ k|j4{g k|lti7fgsf] ¿kdf ljsf; ug]{ sfo{ k|fyldstf;fy cufl8
a9fOg]5 . -!_
cf}Bf]lus Pj+ j}b]lzs Jofkf/ k|j4{g ug]{ p2]Zon] lghL If]q;Fusf] ;xeflutfdf
Pp6f cGt/f{li6«o:t/sf] k|bz{gL:yn lgdf{0f ul/g]5 . -@_
cfoft Pj+ lgof{tof]Uo j:t'x¿sf] 9'jfgL aGb sG6]g/df ug]{ Joj:yf
ldnfOg]5 . -@_
Jofkf/;Fu ;DalGwt ljleGg lgsfox¿aLr k|efjsf/L ;dGjo ub}{ Jofkf/sf
;dsfnLg d'2fx¿df cg';Gwfg tyf ljsf;df hf]8 lbOg]5 . -@_
k/Dk/fut ;Lk / sf}zn ePsf j:t' tyf ;]jfsf] pTkfbgnfO{ ;+/If0f / k|j4{g
ul/g]5 . -#_
k|lt:kwf{ k|j4{g;DaGwL sfg'gL Joj:yfsf] k|efjsf/L sfof{Gjog Pj+ cg'udg
u/L cfGtl/s Jofkf/ / cfk"lt{ Joj:yfnfO{ ;xh / k|efjsf/L t'NofOg]5 . -#_
b]zdf pknAw ax'd"No h8La'6Laf6 clwstd kmfObf lng h8La'6L k|zf]wg tyf
h8La'6Ldf cfwfl/t cf}iflwhGo j:t'sf] pTkfbg / lgsf;Ldf ljz]if hf]8
lbOg]5 . -#_
klxrfg eO;s]sf ;]jf If]qsf] ljsf; / lj:tf/ u/L ;]jf Jofkf/nfO{ jfl0fHo
If]qsf] cleGg cËsf] ¿kdf lj:tf/ ul/g]5 . -$_
lgof{t Jofkf/ clej[l4 ug{ lg/k]If, t'ngfTds / k|lt:kwf{Tds nfe ePsf
lgof{thGo j:t' tyf ;]jfx¿nfO{ k|f]T;fxg, ;'ljwf tyf ;x'lnot k|bfg
ul/g]5 . -$_
t];|f] d'n'sdf lgof{t u/L cfh{g x'g] ljb]zL d'b|fdf lb+Ob} cfPsf] gub k|f]T;fxg
nufot ;/sf/af6 pknAw x'g] ;]jf ;'ljwfdf ;'wf/ u/L lgof{t k|j4{gdf lghL
If]qsf] e"ldsfnfO{ yk k|efjsf/L agfOg]5 . -$_
122
jfl0fHo gLlt / g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLltn] klxrfg u/]sf lgof{thGo j:t'
tyf ;]jfnfO{ cGt/f{li6«o ahf/df k|lt:kwL{ agfpFb} lgof{t clej[l4 ug{ tL
j:t'sf] pTkfbsTj j[l4 / d"No clej[l4sf nflu sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -
$_
jfl0fHo gLlt, @)^% / g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLlt—@)!) df ;d ;fdlos
;'wf/ ul/g]5 . -$_
cGt/f{li6«o ahf/df :yflkt g]kfnL j:t' tyf ;]jfsf] u'0f:t/ clej[l4 ub{}
clwstd nfe xfl;n ug{ yk ahf/ lj:tf/ / k|j4{g sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 . -$_
cGt/f{li6«o Jofkfl/s gfsfx¿;Ddsf] Jofkfl/s cfjfudgnfO{ ;xh agfO
cfoft lgof{tnfO{ ;xhLs/0f ug{ ;LdfIf]qdf ef}lts tyf ;+:yfut
k"jf{wf/x¿sf] ljsf; tyf e}/x]sf k"jf{wf/x¿sf] ;'wf/ ul/g]5 . -$_
Jofkf/sf nflu ;xof]usf] k|efjsf/L kl/rfng / sfof{Gjogsf nflu Jofkf/
If]qdf If]qut cjwf/0fsf] cWoog u/L sfof{Gjogdf NofOg]5 . -$_
g]kfnsf ljb]zl:yt s"6gLlts lgof]unfO{ Jofkf/ k|j4{g ug{ yk lqmofzLn
agfOg]5 . -%_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
Jofkf/ tyf lgsf;L k|j4{g s]Gb|af6 Jofkf/;DaGwL ;"rgf, tYofÍ ;+sng,
k|zf]wg / k|sfzg, :jb]zL tyf ljb]zL qm]tf ljqm]tfsf] Jofkfl/s d]nf, uf]i7L /
j:t' ljsf; tyf tflnd ;~rfng ug]{, j}b]lzs Jofkf/ ;DaGwdf g]kfn
;/sf/nfO{ ;'emfj lbg] sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 . ;fy} Jofkf/ tyf lgsf;L
k|j4{g s]Gb|sf] e"ldsfnfO{ lgof{t k|j4{g tyf jfl0fHo;DaGwL cWoog
cg';Gwfgdf yk lqmofzLn agfOg]5 .
Jofkf/, ;"rgf tyf lgof{t ;xof]u cfof]hgf cGtu{t lgsf;L j[l4 ug{ a:t'
ljsf;, u'0f:t/ ;'wf/ / pTkfbg j[l4sf nflu lghL If]q ;d]tsf] ;xeflutfdf
sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLlt sfof{Gjogsf] cGt/ dGqfno ;dGjo ug]{ .
g]kfnL j:t' / ;]jfx¿sf] ljZjJofkL a|fl08Ë, 6«]8dfs{ / ef}uf]lns kl/rfos
(geographical indications) :yflkt u/L ltgsf] ljz]if k|j4{g ul/g] .
tftf]kfgL eG;f/ lg/LIf0f :6]zg sfo{qmd cGtu{t cfGtl/s sG6]g/ l8kf]
lgdf{0f tyf ;~rfng ug'{sf ;fy} cfoft÷lgof{t nfut / ;do 36fpg] .
g]kfn ef/t If]qLo Jofkf/ tyf kf/jxg cfof]hgf cGtu{t e}/xjf / jL/u~h
cfGtl/s sG6]g/ l8kf] :t/f]Gglt, Jofkfl/s kf]6{n / Psåf/ k|0ffnL sfo{fGjog,
123
d'lUng gf/fo0f3f6 ;8s :t/f]Gglt / sf7df08f}df sG6]g/ k|m]6 :6]zg lgdf{0f
ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
of]hgf cjlwsf] clGtd jif{df s'n ufx{:y pTkfbg;Fu j:t' lgsf;Lsf] cg'kft ^
k|ltzt / j:t' tyf ;]jf lgsf;Lsf] cg'kft !@ k|ltzt k'u]sf] x'g], ;fy} Jofkf/
3f6f s"n ufx{:y pTkfbgsf] @) k|ltztdf em/]sf] x'g], g]kfn PsLs[t Jofkf/
/0fgLltn] klxrfg u/]sf lgof{tof]Uo j:t'x¿sf] lgof{t sDtLdf Ps cj{ k'u]sf] x'g] .
$=@=# cfk"lt{
!= k[i7e"ld
hgtfnfO{ b}lgs cTofjZosLo j:t' tyf ;]jfx¿ plrt, u'0f:t/ / k|lt:kwL{
d"Nodf e/kbf]{ tl/sfn] pknAw u/fpg, pkef]Qmf lxt ;+/If0f ug{, ahf/df j:t'
tyf ;]jfsf] s[lqd cefj, c:jfefljs d"No j[l4, sf6{]lnË cflb x'g glbg ;/sf/sf]
;dGjostf{, ;xhstf{ cg'udgstf{sf] e"ldsf /x]sf] 5 . jfl0fHo tyf cfk"lt{
Joj:yfkg ljefu / lhNnf cg'udg ;ldltdfkm{t\ ;dGjofTds 9ª\uaf6 ahf/
cg'udg sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOPsf] 5 . oftfoftsf] kx'Fr ePsf ;'ud lhNnfx¿df
ahf/ ;+oGqdfkm{t\ cfjZos j:t' tyf ;]jfx¿ cfk"lt{ eO/x]sf] 5 eg] pRr
lxdfnL, kxf8L tyf b'u{d lhNnfx¿df g]kfn ;/sf/n] 9'jfgL cg'bfg lbP/ vfBfGg,
g"gnufot cTofjZos j:t'x¿ cfk"lt{ ub}{ cfPsf] 5 .
ax'kIfLo, If]qLo / låkIfLo Jofkf/ ;Demf}tf / ahf/ lj:tf/sf qmddf pkef]Qmfsf]
5gf]6sf] cj;/ yk km/flsnf] ag]sf] 5 . ;/sf/L, ;xsf/L÷;fd'bflos / lghL
If]qsf] ;dGjo / ;xsfo{df cfk"lt{ Joj:yfnfO{ r':t, pQ/bfoL, k|efjsf/L, e/kbf]{
/ ;xh agfpg] /fd|f] cj;/ k|fKt ePsf] 5 . pkef]Qmfdf a9]sf] r]tgf / ;"rgfsf]
;xh kx'Frsf] sf/0faf6 j:t' tyf ;]jf 5gf}6sf] tl/sf, k|flKt / e'QmfgLsf]
dfWoddf ;/ntf cfPsf] 5 . g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] hgtfsf]
vfB;Dk|e'tfsf] xs :yflkt u/]sf] 5 . vf;u/L ;"rgf k|ljlwsf] If]qdf cfPsf]
cfd"n kl/jt{gn] pkef]Qmfx¿sf] :jf:Yo;DaGwL r]tgfdf j[l4 ePsf] 5 . cfk"lt{
Joj:yfnfO{ ;xh, k|efjsf/L / ljZj;gLo agfpg gLltut, ;+:yfut / k|lqmofut
;'wf/sf] qmdnfO{ tLj|tf lbO{Psf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
hgtfnfO{ ;xh ¿kdf vfBfGg nufot cGo cTofjZos j:t'sf] cfk"lt{ ug{ g]kfn
;/sf/n] ljleGg gLltut, ;+:yfut / k|lqmofut Joj:yfx¿ u/]sf] 5 . gLltut
;'wf/tk{m pkef]Qmf ;+/If0f P]g, @)%$ / pkef]Qmf ;+/If0f lgodfjnL, @)%^ nfO{
;+zf]wg ug]{ k|lqmof ;'? ul/Psf] 5 . ;fj{hlgs ljt/0f k|0ffnLnfO{ ;'b[9 / Jojl:yt
agfpg] p2]Zon] PsLs[t ;]jf s]Gb| ;~rfng lgb]{lzsf, @)^% hf/L ul/Psf] 5 .
124
k|lt:kwf{ k|j4{g lgodfjnL, @)^^ sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 ;fy} cfk"lt{ gLlt,
@)^( hf/L ePsf] 5 . pkef]Qmf lxt ;+/If0f gLltsf] d:of}bf tof/L ePsf] 5 .
To;}u/L ahf/ cg'udg dfkm{t\ j:t' tyf ;]jfsf] u'0f:t/Lotf / d"No Pj+ cfk"lt{
Jojl:yt ug{ ;+o'Qm ahf/ cg'udg lgb]{lzsf, @)^( hf/L ePsf] 5 . jfl0fHo tyf
cfk"lt{ If]qdf ug'{kg]{ ;'wf/ ;DaGwdf Zj]tkq, @)^* hf/L eO ;f]xL adf]lhd sfo{
cl3 a9fOPsf] 5 . ljut s]xL jif{otf d'n'sdf b]vf kg{ yfn]sf] vfBfGgsf] Go"g
cfk"lt{ tyf pRr d"Noj[l4nfO{ ljrf/ u/L b]zdf cTofjZos pkef]Uo j:t'sf] cefj
x'g glbg s]xL vfBj:t'sf] lgsf;Ldf k|ltaGw nufOPsf] 5 .
;+:yfut ;'wf/tk{m cfk"lt{ Joj:yfkg, ahf/ cg'udg Pj+ pkef]Qmf lxt ;+/If0fnfO{
k|efjsf/L agfpg ljBdfg jfl0fHo ljefunfO{ k'gM;+/rgf u/L jfl0fHo tyf cfk"lt{
Joj:yfkg ljefu u7g ul/Psf] 5 . ljleGg lhNnfx¿df ahf/ cg'udg ug{ ahf/
lg/LIf0f clws[t lgo'Qm ug]{ k|lqmof yfngL ePsf] 5 . k]6«f]lnod kbfy{sf] e08f/0f
Ifdtf clej[l4sf nflu ljleGg :yfgx¿df gofF l8kf]x¿ lgdf{0f ug]{ / df}h'bf
l8kf]x¿sf] dd{t ;+ef/ / :t/f]Gglt ug]{ sfo{ cufl8 a9fOPsf] 5 . /S;f}n–
cdn]vuGh k]6«f]lnod kfOk nfOg lgdf{0fsf] ;DefJotf cWoog sfo{ k"/f ePsf]
5 . vfBfGg tyf g'g 9'jfgL ul/Fb} cfPsf lhNnfx¿nfO{ oftfoftsf] kx'Fr nufot
ljleGg ;"rsx¿sf cfwf/df qmdzM lj:yflkt ug]{ ;DaGwdf cWoog eO/x]sf] 5 .
ljZj vfB sfo{qmdnufot ax'kIfLo tyf If]qLo ljsf; ;fem]bf/x¿n] vfB ;'/Iff
rf;f] / ;xof]u a9fPsf 5g\ . pkef]Qmf, clwsf/sdL{, ;+3 ;+:yf / ;fd'bflos If]q
tyf gful/s ;dfh ;d]t j:t'sf] d"No, u'0f:t/ tyf pknAwtf k|lt ;r]t ePsf
5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;/sf/L, lghL / ;fd'bflos If]q;d]tsf] ljleGg k|of;x¿sf] jfjh'b klg pkef]Uo
j:t' tyf ;]jfsf] cfk"lt{ k|0ffnL ck]Iffcg'¿k ;'b[9 / k|efjsf/L x'g g;s]sf], s[lif
e"lddf cJojl:yt zx/Ls/0f, Jofj;flos / j}1flgs s[lif k|0ffnL ckgfpg
g;lsPsf], l;+rfO, aLplahg, s[lif ;fdu|L cflbsf] ckof{Kttf, j}b]lzs /f]huf/Lsf]
sf/0f s[lif If]qdf >ldssf] sdL /x]sf] nufotsf sf/0fn] g]kfnsf] vfBfGg pTkfbg
/ pTkfbsTjdf sdL cfpg' k|d'v ;d:ofsf ¿kdf /x]sf] 5 . s[lqd cefj ;[hgf
u/L c:jfefljs d"Noj[l4 Pj+ sf6]{lnª ug]{ k|j[lQdf ck]Iffg'¿k lgoGq0f Pj+ ;'wf/
x'g g;Sg', j:t' tyf ;]jf cfk"lt{ Joj:yf, u'0f:t/ / d"Nosf] lgoldt / k|efjsf/L
cg'udg x'g g;Sg', s0ff{nLnufot b'u{d lhNnfx¿df 9'jfgL cg'bfgdf vfBfGg
pknAw u/fOFb} cfPsf] eP tfklg o;n] cefju|:t ;a} If]q / hgtfnfO{ ;d]6\g
g;Sg'h:tf ;d:ofx¿ cem} /x]sf 5g\ . ljZj vfB sfo{qmdnufot ax'kIfLo tyf
If]qLo ljsf; ;fem]bf/x¿n] vfB ;'/Iff sfo{qmddf rf;f] / ;xof]u a9fPsf eP
klg PsLs[t cfk"lt{ / ljt/0f k|0ffnL gx'g', b'u{d If]qdf lbOg] 9'jfgL cg'bfg
k'g/jnf]sg gx'g', k]6«f]lnod kbfy{sf] cfk"lt{ ;xh / lgoldt gx'g' o; If]qsf k|d'v
r'gf}tLsf ¿kdf /x]sf] 5 .
125
$= bL3{sfnLg ;f]r
d'n'se/ u'0f:t/o'Qm j:t' tyf ;]jfx¿ ;xh / ;j{;'ne 9Ën] cfk"lt{ x'g] jftfj/0f
ldnfpg] / pkef]Qmfsf] xs lxtsf] ;+/If0f ug]{ .
%= p2]Zo
1. b}lgs pkef]Uo j:t' tyf ;]jf lgoldt / ;xh¿kdf cfk"lt{ x'g] Joj:yf
ldnfpg] / ;j{;fwf/0f pkef]Qmfsf] lxt ;+/If0f ug]{ .
2. s[lqd cefj, sfnf]ahf/L / c:jfefljs d"No j[l4nfO{ lgoGq0f ug]{ .
^= /0fgLlt
1. s[lqd cefj tyf sfnf] ahf/L / c:jfefljs d"No j[l4nfO{ lgoGq0f ug{
lgoldt ahf/ cg'udg u/L cfjZostfg';f/ ahf/ x:tIf]k ug{] .
2. b'u{d, lxdfnL / kxf8L If]qdf cTofjZos j:t' tyf ;]jfsf] cfk"lt{ Joj:yf
ldnfpg ;x'lnotk"0f{ k;nx¿sf] Joj:yfnufot cGo Joj:yf ug{ ljleGg
lgsfox¿aLrdf k|efjsf/L ;~hfn / ;dGjo ;'b[9 ug{] .
3. :yfgLo:t/df vfBfGg cfk"lt{ a9fpg pTkfbg j[l4 tyf Jofj;flos v]tL
;~rfng;DaGwL sfo{qmd lj:tf/ ug{ ;DalGwt lgsfo;Fu ;dGjo ug{] .
4. vfB ;'/Iffsf] k|Tofe"lt a9fpg ;+:yfut ;'wf/, vfB e08f/0f tyf pTkfbg
j[l4;DaGwL sfo{nfO{ ljz]if ¿kdf cl3 a9fpg] .
5. k]6«f]lnod kbfy{sf] ;xh cfk"lt{sf] Joj:yf ldnfOg] .
&= sfo{gLlt
1. b}lgs pkef]Uo j:t' tyf ;]jf lgoldt / ;xh¿kdf cfk"lt{ x'g] Joj:yf
;'lglZrt ug{ cfk"lt{ gLlt, @)^( sf] sfo{of]hgf th{'df u/L sfof{Gjogdf
NofOg]5 . ;fy}, cfGtl/s Jofkf/ gLltsf] th'{df u/L sfof{Gjogdf NofOg]5 .
-!_
2. ;+o'Qm ahf/ cg'udg tyf lg/LIf0f sfo{nfO{ ;3gtf;fy ;~rfng ul/g]5 . -!_
3. lg/LIf0f clws[tnfO{ cg'udg :yndf g} sfjf{xL ug]{ clwsf/sf nflu sfg'gL
Joj:yf ldnfOg]5 . -!_
4. pkef]Qmfsf] xslxtnfO{ yk ;'lglZrt t'Nofpg pkef]Qmf Ohnf;sf] Joj:yf
ug{] k|lqmof cl3 a9fOg]5 . -!_
126
5. cTofjZos pkef]Uo j:t'sf] d"Nodf x'g] c:jfefljs d"Noj[l4 lgoGq0f ug{
ahf/ l;4fGt k|lts"n gx'g] u/L ljz]if kl/l:yltdf cfwf/d"No tf]Sg]tk{m
cfjZos sbd rflng]5 . -!_
6. k|d'v pkef]Uo j:t'sf] d"No;"rL lgoldt ¿kdf k|sflzt x'g] Joj:yf jfl0fHo
tyf cfk"lt{ Joj:yfkg ljefuaf6 ldnfOg]5 . -!_
7. pkef]Qmf hfu/0f sfo{qmdnfO{ b]ze/ cleofgsf] ¿kdf ;~rfng ul/g]5 . -!_
8. rfdn, bfn, ux'F, lk7f], t]n, g"gnufot cTofjZos pkef]Uo j:t'sf] ;xh /
lgoldt cfk"lt{ ;'lglZrt ug{ ljz]if hf]8 lbOg]5 . -@_
9. b'u{d If]q nufot b]ze/ u'0f:t/Lo / cfof]l8go'Qm g"gsf] cfk"lt{nfO{ ;'lglZrt
t'Nofpg lgoldt 9'jfgL, e08f/0f / cg'udgsf] Joj:yf ldnfOg]5 . -@_
10. ljutdf b'u{d If]q egL juL{s[t lhNnf tyf If]qnfO{ ;8s oftfoft, ljB't tyf
;~rf/ ;]jf / cGo k"jf{wf/ ;]jfsf] kx'Fr Pj+ pknAwtfsf] cfwf/df k'g/jnf]sg
u/L ljs6 If]qdfdfq vfBfGg tyf g"g 9'jfgLdf ;/sf/L cg'bfg s]lGb|t ub{}
nlug]5 . -@_
11. ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf b'u{d tyf vfB Go"gtf ePsf lhNnfsf hgtfnfO{
tf]lsPadf]lhd ;x'lnot b/df vfBfGg pknAw u/fOg]5 . -@_
12. b'u{d If]qdf :yfgLo vfB pTkfbg k|j4{g u/L vfBfGgdflysf] k/lge{/tf
x6fpg s[lif ljsf; dGqfnodfkm{t\ ljz]if s[lif pTkfbg sfo{qmd ;~rfng ug{
cfjZos ;dGjo / ;xof]u ul/g]5 . -#_
13. b'u{d If]qdf :yfgLo pTkfbg g} pkef]u ug{] afgLsf] ljsf; ug{ vfB cfxf/
kl/jt{g;DaGwL hgr]tgfd"ns sfo{qmd vfBfGg cfbfgk|bfg sfo{qmdnfO{ lghL
Pj+ ;/sf/L If]q;d]tsf] ;xeflutfdf ;~rfng ul/g]5 . -#_
14. cfw'lgs uf]bfd 3/ lgdf{0f, dd{t;Def/ u/L vfB e08f/0f Ifdtf clej[l4 tyf
vfB ;'/Iff ;'lglZrt ug{ ljz]if hf]8 lbOg]5 . ;fy}, l5§} lau|g] j:t'sf
;DaGwdf pknAwtfsf] cfwf/df s[lif ljsf; dGqfno, lghL If]q;Fu ;dGjo
u/L zLt e08f/x¿ :yfkgf ul/g]5 . -$_
15. g]kfn cfon lgudsf] k/Dk/fut ;+/rgfdf ;'wf/ u/L o;sf] sfo{nfO{
;do;fk]If, hjfkmb]xL / k|efjsf/L agfO{g]5 . -%_
16. k]6«f]lnod kbfy{sf] d"No lgwf{/0fdf cGt/f{li6«o k/n÷vl/b d"No;Fu :jtM
;dfof]hg ug]{ k|0ffnLsf] ljsf; / ;f]sf] k|efjsf/L sfof{Gjog ul/g]5 . -%_
17. g]kfndf ljBdfg pmhf{ ;+s6n] k]6«f]lnod kbfy{sf] vktdf ePsf] j[l4nfO{
Jojl:yt tyf cfk"lt{df ;xhtf clej[l4 ug{ klxnf] r/0fdf /S;f}n–cDn]vu~h
v08df k]6«f]lnod kbfy{sf] kfOknfOg lgdf{0f cl3 a9fOg]5 . -%_
127
18. cGt/{fli6«o :t/df k]6«f]lnod kbfy{ / Pn=lk= UofF;sf] d"Nodf 36a9 ePsf]
cj:yfdf k]6«f]lnod kbfy{sf] d"NonfO{ l:y/ /fvL cfk"lt{ Joj:yf ;xh agfO
/fVg pko'Qm Joj:yf ul/g]5 . -%_
19. g]kfnsf lrgL pBf]uaf6 pTkfbg x'g] Oyfgf]n k]6«f]lnod kbfy{df ld;fj6 u/L
ljqmL ljt/0fdf Nofpg] ;DaGwdf ;+efJotf cWoog ul/g]5 . -%_
20. g]kfn cfon lgudsf] xfnsf] df}Hbft Ifdtf clej[l4 ug{ lgud cGtu{tsf]
yfgsf]6, kf]v/f / e}/xjfdf k]6«f]nsf] df}Hbft Ifdtf j[l4 ul/g]5 . -%_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
of]hgf cjlwdf g]kfn vfB ;+:yfg cGtu{t vfBfGg 9'jfgL cg'bfg, ;fN6 6«]l8Ë
cGtu{t s07/f]u lgoGq0f sfo{qmd / jfl0fHo ljefu cGtu{t pkef]Qmf xLt
;+/If0fsf nflu ahf/ cg'udg sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g] 5g\ .
(= ck]lIft pknlAw
b'u{d If]qdf slDtdf $% xhf/ d]=6g -k|To]s jif{ Go"gtd !% xhf/ d]=6g_ vfBfGg
/ ! nfv %) xhf/ lSjG6n -k|lt jif{ Go"gtd %) xhf/ lSjG6n_ cfof]l8go'Qm
g"g 9'jfgL ePsf] x'g], vfBfGg 9'jfgL cg'bfg lbg] lhNnfx¿sf] ;ª\Vof k'gj/fnf]sg
eO{ sfof{Gjog ePsf] x'g], /fli6«o vfB ;'/Iff e08f/df @%,))) d]=6g tyf ;fs{
vfB ;'/Iff a}+ssf] k|lta4tfadf]lhd *,))) d]=6g vfBfGg ;'/lIft ePsf] x'g]5 .
$=@=$ ko{6g
!= k[i7e"ld
e"–agf]6sf sf/0fn] l;lh{t ljZjs} clåtLo k|fs[lts tyf h}ljs ;Dkbfx¿ /
P]ltxfl;s, wfld{s, ;f:s[lts ;Dkbfx¿sf] klxrfg, ;+/If0f / k|j{4gaf6 ko{6g
If]qsf] ljsf; / lj:tf/ u/L k|fKt k|ltkmNfnfO{ Gofof]lrt tl/sfn] u|fdL0f tx;Dd
k'¥ofpgsf] nflu ko{6g If]qsf] ljljwLs/0f / lj:tf/ ul/g' kb{5 . o;sf nflu gofF
ko{6sLo :yn / pkhx¿sf] klxrfg tyf k"jf{wf/x¿sf] ljsf; u/L ko{6g
pBf]unfO{ /fli6«o cy{tGqsf] alnof] cfwf/sf] ¿kdf ljsf; ub}{ cfdgful/ssf]
hLljsf]kfh{g / /f]huf/Lsf cj;/df j[l4 u/L hgtfsf] hLjg:t/df ;'wf/ ug{'
ckl/xfo{ 5 .
128
@= cBfjlws l:ylt
ko{6g k"jf{wf/, ko{6g k|j4{g / ko{6sLo ultljlwx¿sf] ljljlws/0f tyf lj:tf/
ug]{ gLlt lnOP cg';f/ d'n'ssf ljleGg If]qx¿df ko{6g k"jf{wf/ lgdf{0fsf sfo{x¿
e}/x]sf 5g\ . ko{6sLo d]nf, pT;j, dxf]T;j dfkm{t\ cfGtl/s ko{6g k|j{4g
ul/g'sf ;fy} ko{6gnfO{ u|fdL0f :t/;Dd k'¥ofpg xf]d:6] sfo{qmd dfkm{t\ hgr]tgf,
Ifdtf clej[l4 / tflndx¿ k|bfg ul/Psf] lyof] . ljZj ko{6g If]qsf] k'gM:yfkgf /
d'n'sleq}sf] a9\bf] ko{6g d}qL jftfj/0fn] ut cfjlws of]hgf cjlwdf @@=!
k|ltztn] ko{6s cfudgdf j[l4 e} s"n jflif{s ko{6s cfudg ;+Vof sl/a * nfv
k'Ug uPsf] 5 .
d'n'ssf] ko{6sLo ;Defjgfx¿nfO{ phfu/ ug{ / ;+t'lnt ¿kdf ko{6sLo
;Dkbfx¿sf] klxrfg, ljsf; / k|j4{g ug{ &% j6} lhNnfx¿ ;d]6\g] u/L !* j6f
ko{6sLo If]qx¿ 3f]if0ff u/L k'jf{wf/ ljsf; / k|j{4gfTds sfo{x¿ cl3 a9fOPsf]
5 . ko{6snfO{ :j:y dgf]/Ghg pknAw u/fpg] p2]Zosf ;fy ;~rfngdf /x]sf
Sofl;gf]nfO{ Jojl:yt tyf dof{lbt ¿kn] ;~rfng ug{ lgodfjnL sfof{Gjogdf
/x]sf] 5 . ko{6sLo pkhsf] ljljwLs/0f / lj:tf/ ug{ z}lIfs ko{6g, :jf:Yo
ko{6g tyf s[lif ko{6g k|j{4g;DaGwL cWoog cjnf]sg nufot ljljw sfo{qmdx¿
;~rfng ePsf 5g\ . ko{6g k"jf{wf/ ljsf; sfo{qmd cGtu{t gof+ uGtJo :ynx¿
;Ddsf] kbofqf dfu{ lgdf{0f ;'wf/, ofq' lgjf; lgdf{0f, ko{6s ;"rgf s]Gb| :yfkgf
nufotsf sfo{x¿ cl3 a9fOPsf] 5 . hgzlQm pTkfbgtk{m g]kfn ko{6g tyf
xf]6n Joj:yfkg k|lti7fgaf6 cfltYotf Joj:yfkgdf :gfgsf]Q/sf] sIff ;~rfng
k|f/De ul/g'sf ;fy} ko{6g tyf xf]6n Joj:yfkg;DaGwL ljleGg :t/sf !&))
hgfeGbf a9L hgzlQm pTkfbg ul/Psf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
a9\bf] zx/Ls/0f / e"ldsf] pRr d"No j[l4sf sf/0f k|frLg ;Dkbfx¿sf] cltqmd0f
tyf lghL :jfldTj / lghL k|of]udf Nofpg] lqmofsnfk j[l4 x'g', kof{Kt ko{6s
;"rgfsf] cefj, e/kbf]{ xjfO{;]jfsf] sdL, ko{6g If]qaf6 k|fKt nfesf] Gofof]lrt
ljt/0f x'g g;Sg', gofF ko{6sLo uGtJo:ynx¿sf] PsLs[t / ;dGjofTds ¿kdf
k"jf{wf/ ljsf; / k|j{4g ug{ g;lsg' k|d'v ;d:ofx¿ /x]sf 5g\ . o;}u/L ko{6sLo
k"jf{wf/ ljsf; / ljljwLs/0f dfkm{t\ k|fKt nfenfO{ u|fdL0f If]qdf k'¥ofpg',
ko{6sLo ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f tyf k|j4{g ug{', ljutdf /x]sf] /fhgLlts ;+qmd0f,
aGb x8\tfn cflbaf6 d'n'ssf] ko{6sLo If]qdf k/]sf] gsf/fTds ;Gb]znfO{ x6fpFb}
ljZj ko{6g ahf/df g]kfnnfO{ pTs[i6 uGtJo d"n'ssf] ¿kdf ptfg'{, ko{6g If]qn]
d'n'ssf] cy{tGqdf k'¥ofPsf] of]ubfgaf/] osLg ug{' o; If]qsf k|d'v r'gf}tLx¿
/x]sf 5g\ .
129
$= bL3{sfnLg ;f]r
g]kfnnfO{ ljZjs} cfsif{s ko{6g :ynx¿dWo]sf] agfpg] .
%= p2]Zo
1. g]kfnnfO{ ljZj ko{6g dfglrqdf cfsif{s, /d0fLo / ;'/lIft uGtJo :ynsf]
¿kdf ljsf; u/L /fli6«o cy{tGqdf of]ubfg k'¥ofpg] .
2. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ¿kdf ko{6g k|j{4gdfkm{t\ ;ª\VofTds tyf u'0ffTds
¿kdf ko{6s cfudgdf j[l4 u/L k|fKt nfesf] ;dGoflos ljt/0f ug]{ .
^= /0fgLlt
1. ko{6g k|j4{g / ko{6g ljsf; ug{ lghL If]q;Fu ;xsfo{ ug{] .
2. gofF ko{6sLo uGtJo:ynx¿sf] PsLs[t / ;dGjofTds ¿kdf k"jf{wf/ ljsf;
ug]{ .
3. ko{6sLo :ynsf] / pkhsf] ljljwLs/0f / lj:tf/ u/L u|fdL0f ko{6gdfkm{t\
yk /f]huf/Lsf cj;/x¿sf] ;[hgf ug]{ .
4. d'n'sdf ;a} df};ddf ko{6sLo lqmofsnfkx¿ ;~rfngsf lglDt cfGtl/s
ko{6gnfO{ k|f]T;fxg ug]{ .
5. ko{6g k|j4{g ug{ l5d]sL tyf gofF ko{6g pb\ud d'n'sx¿nfO{ s]lGb|t u/L
Jofks¿kdf k|rf/ k|;f/ / k|j4{g ug]{ .
6. ko{6sx¿nfO{ pknAw u/fOg] ;]jf ;'ljwfsf] kof{Kttf / u'0f:t/Lotfsf]
;'lglZrttf ub}{ lbuf] ko{6g ljsf; ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ko{6sLo ;]jf ;'ljwf ljsf; / lj:tf/sf nflu lghL If]qsf] nufgL cfslif{t
ul/g]5 . -!_
2. g]kfn jfo';]jf lgudsf] Joj:yfkg ;'wf/ ug]{ qmddf /0fgLlts ;fem]bf/sf]
vf]hL nufot gofF ljdfgx¿ yk / lnhdf lng] Joj:yf ldnfO{ /fli6«o Wjhf
afxsnfO{ cGt/{fli6«o ko{6g pb\ud ljGb';Dd l;wf xjfO{ ;Dks{ ug{ ;Ifd
agfOg]5 . -!_
3. k|d'v ko{6sLo :ynx¿;Dd kx+F'r ;xh agfpg s]a'n sf/nufot PsLs[t
ko{6sLo / dgf]/~hg:yn lgdf{0f tyf ;~rfngdf lghL If]qsf] nufgL
k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
130
4. ko{6g k"jf{wf/ ljsf;df :yfgLo lgsfo, ;d'bfo / lghL If]qsf] g]t[TjbfoL
e"ldsf / ;xeflutfnfO{ k|f]T;flxt ug{ ko{6g If]qaf6 k|fKt cfosf] #) k|ltzt
/sd tt\ tt\ If]qsf] k"jf{wf/ ljsf;df nufgL ug]{ gLlt k|efjsf/L ¿kdf nfu"
ul/g]5 . -!_
5. kj{tf/f]x0fnfO{ Jojl:yt / jftfj/0f d}qL agfO{ kj{tLo If]qnfO{ pTs[i6 ko{6g
uGtJo:ynsf] ¿kdf ljsf; ul/g]5 . -@_
6. ko{6g pBf]unfO{ xl/t j[l4sf] k|d'v If]qsf] ¿kdf u|fdL0f tx;Dd ljsf; /
lj:tf/ ul/g]5 . -@_
7. ;fxl;s Pj+ dgf]/~hgfTds lqmofsnfk, k/Dk/fut, k|fs[lts pkrf/ tyf :kf,
kof{–ko{6g, Sofl;gf]÷u]ldª Sna, PsLs[t dgf]/~hg :ynnufot ko{6sLo
pkh÷lqmofsnfkx¿nfO{ Jojl:yt / dof{lbt ¿kdf ;~rfng / k|j4{gsf nflu
cfjZos sfg'gL cfwf/ tof/ u/L nfu" ul/g]5 . -@_
8. ko{6sLo ¿kdf ;+efJo u|fdL0f If]qdf ;fd'bflos xf]d:6] ;~rfng ug{ u|fdL0f
;d'bfonfO{ ;fd'bflos ejg, kbofqfdfu{ lgdf{0fnufot k"jf{wf/ ljsf;df
6]jf÷;xof]u ul/g]5 . -#_
9. vf; vf; ko{6sLo pkhdf s]lGb|t eO{ ko{6g If]qx¿sf] ljljwLs/0f ul/g]5 .
-#_
10. d'n'sleq ofqf ug]{ g]kfnLnfO{ cfGtl/s ko{6ssf] dfGotf lbg ko{6g, oftfoft
Joj:yfnufot ;Da4 ljleGg P]g, lgod tyf lgodfjnLx¿df cfjZos
;+zf]wg ug]{ sfo{ cl3 a9fOg]5 . -$_
11. rLg / ef/t s]lGb|t u/L lghL If]q;Fusf] ;xsfo{df ko{6g k|j4{gsf] sfo{of]hgf
tof/ u/L cleofgsf ¿kdf k|j4{gfTds sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -%_
12. cGt/f{li6«o, If]qLo ;ª\u7gx¿ cflb tyf cfly{s ¿kdf gjpbLodfg /fi6«af6
ko{6s cfslif{t ug{ k|j4{gfTds sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -%_
13. g]kfnnfO{ cfsif{s uGtJosf] ¿kdf :yflkt ug{ cfly{s s"6gLlt tyf g]kfnL
8fo;kf]/fnfO{ kl/rfng ul/g]5 . -%_
14. dgf]/~hg:yn, xf]6nnufot ko{6sLo k"jf{wf/df cfGtl/s tyf j}b]lzs nufgL
k|j4{g x'g] jftfj/0f ;[hgf ul/g]5 . -^_
15. k|lt ko{6s vr{ j[l4sf nflu ko{6ssf] a;fO{ calw nDAofpg] / o;sf nflu
gofF uGtJox¿sf] klxrfg tyf ;]jf, ;'ljwfdf nufgLnufot ;'/Iffsf] k|Tofe"lt
lbg] jftfj/0f lgdf{0f ul/g]5 . -^_
16. ko{6g Joj;fon] k|bfg ug]{ ;]jf ;'ljwfdf u'0f:t/Lotf ;'lglZrt ug{ ko{6g
pBf]usf] cg'udgnfO{ k|efjsf/L agfOg]5 . -^_
131
17. d'n'se/ :yfkgf ePsf xf]6n, 6«fen, 6«]lsª / xf]d:6]nufot ko{6g
pBf]ux¿sf] Ifdtf clej[l4 ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -^_
18. b'u{d If]qdf p8fg ug]{ jfo';]jfx¿n] To; If]qdf u/]sf] p8fg ;ª\Vofsf]
cfwf/df ljz]if ;'ljwf tyf ;x'lnot pknAw u/fOg]5 . -^_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
3f]lift ko{6sLo If]qx¿df u'?of]hgf adf]lhd PsLs[t ko{6g ;]jf s]Gb| tyf
ko{6sLo k"jf{wf/ ljsf; ug]{ .
lghL If]qsf] ;xsfo{df g]kfn ko{6g af]8{ dfkm{t\ /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ¿kdf
ko{6sLo k|j4{g sfo{ ug]{ .
cGt/fli6«o ¿kdf ko{6sLo k|j{4g ug{ s"6gLlts lgof]ux¿dfkm{t\ sfo{qmdx¿
;~rfng ug]{ .
ko{6g b"/b[li6, @)@) sf] nIo k|fKtLsf nflu /0fgLlts of]hgf th{'df ug]{ .
ko{6sLo If]qx¿df ;g\ @)@) ;Dd e|d0f jif{ cleofgsf] sfo{qmd ;~rfng
ug]{ .
;fxl;s ko{6gnfO{ ko{6sLo pkhsf] ¿kdf ljsf; ug{ :sL, cfO;SnfOldª,
Kof/fUnfOl8ª, alGh hlDkª h:tf lqmofsnfkx¿nfO{ k|f]T;fxg sfo{qmd
;~rfng ug]{ .
g]kfn ko{6g tyf xf]6n Joj:yfkg k|lti7fgsf] ;'b[9Ls/0f ug]{ .
kj{tLo ko{6g, ko{6g pBf]u Joj:yfkg, kj{tLo k|lzIf0f k|lti7fgsf] k"jf{wf/
ljsf; ug]{ .
ko{6g If]qsf] ;'wf/ / cfGtl/s ko{6g k|j4{gsf nflu ;DalGwt P]g,
lgodx¿df ;d;fdlos ;'wf/ tyf cfjZos gofF lgodfjnLsf] th'{df ug]{ .
kz'klt, n'lDjgL nufotsf /fli6«o uf}/asf cfof]hgfx¿sf] ;doa4 ¿kdf
k"jf{wf/ ljsf; ug]{ .
a'xQ/ hgsk'/ If]q ljsf; nufot dxTTjk"0f{ wfld{s ;f+:s[lts :ynx¿sf]
If]qut u'?of]hgf tof/ u/L ko{6sLo uGtJo :ynsf ¿kdf ljsf; ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
;Gt'lnt ko{6sLo k"jf{wf/x¿sf] lgdf{0f / ;'wf/ e} ko{6sLo If]qdf kxF'r /
ko{6sLo ;]jf ;'ljwfdf lj:tf/ ePsf] x'g], ko{6g If]qsf] ljljlws/0f ePsf] x'g],
;a} ko{6sLo If]qx¿df PsLs[t ko{6sLo ;]jf s]Gb|sf] lgdf{0f / ;~rfng ePsf]
x'g], of]hgfsf] clGtd jif{ s'n ko{6s cfudg ;+Vof !! nfv k'u]sf] x'g], k|lt
132
ko{6s k|ltlbg vr{ slDtdf %) cd]l/sL 8n/ k'u]sf] x'g] tyf cf};t ko{6s a;fO{
cjlw !$ lbg k'u]sf] x'g]5 .
133
x'g g;Sg' tyf cfl>t hg;ª\Vofsf] a9\bf] k|j[lt, sd ;fIf/tf b/ h:tf
sf/0fx¿n] ubf{ dfgjLo k"FhL lgdf{0fdf ;d:of /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
hg;ª\Vof Joj:yfkgdfkm{t\ ;j{;fwf/0f hgtfsf] hLjg:t/ u'0f:t/Lo agfpg] .
%= p2]Zo
hg;ª\Vof Joj:yfkgaf6 pTkfbgzLn / :t/Lo hLjg ofkgsf]] jftfj/0f tof/
ug]{] .
^= /0fgLlt
!= hgr]tgf clej[l4 ub}{ k|hgg :jf:YonfO{ cfwf/e"t dfgj clwsf/sf] ¿kdf
:yflkt ug]{ .
@= hg;ª\Vof Joj:yfkg;DaGwL sfo{qmdx¿df n}lËs ;dfgtf tyf ;fdflhs
;dfj]zLs/0fnfO{ k|efjsf/L agfpg nlIft ;d'bfox¿sf nflu sfo{qmd
;~rfng ug]{ .
#= ljsf; sfo{qmd / hg;ª\Vof aLr ;fd~h:otf sfod ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgsf] k|of]u, hg;ª\Vof lzIff / r]tgfsf] clej[l4af6
hg;ª\Vof j[l4 b/nfO{ Joj:yfkg ul/g]5 . -!_
2. nlIft ;d"xx¿sf] klxrfg u/L ;fgf] / u'0f:t/Lo kl/jf/ k|j4{g ug{
;3g¿kdf ;r]tgf, k|hgg, dft[lzz' Pj+ kl/jf/ lgof]hg ;]jfx¿ pknAw
u/fOg]5 . -!_
3. hg;ª\Vof Joj:yfkg;DaGwL sfo{qmdx¿df dlxnf / k'?ifsf] ;dfg ;xeflutf
clej[l4 ul/g]5 . -@_
4. hg;ª\Vof;DaGwL /fli6«o gLlt lgdf{0f ul/g]5 . -@_
5. hg;fª\lVos nfef+znfO{ pkof]u ub}{ o'jf zlQmnfO{ b]z ljsf;df kl/rfng
ul/g]5 . -#_
6. ljb]zL gful/sx¿sf] cfk|jf;, ltgsf] ;ª\Vof / ljz]iftf ;d]tsf cfwf/df
cfk|jf; k|j[lQnfO{ lgodg ul/g]5 . -#_
7. u|fdL0f tyf lk5l8Psf If]qx¿df ljz]iftM nf]kf]Gd'v s';'08f, /fp6] h:tf
;d'bfosf lgldQ PsLs[t a:tL ljsf; ub}{ hg;ª\Vofsf] If]qLo ljt/0fdf
;Gt'ng NofOg]5 . -#_
134
8. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o a;fOF;/fO{sf] k|j[lQ, ;3gtf / sf/0f;d]t kQf nufpg
/fli6«o ¿kdf a;fOF;/fO ;j]{If0f ul/g]5 . -#_
9. s]Gb|Lo c:ktfnb]lv c~rn c:ktfn;Dd h]/Lofl6«s jf8{x¿nfO{ lj:tf/
ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
:yfgLo:t/df hg;+Vof Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
d'n'ssf ;a} c:ktfnx¿df qmdzM %) k|ltzt lgMz'Ns ;]jf;lxtsf] Ho]i7
gful/s sIf :yfkgf tyf ;~rfng ug]{ .
hg;+Vof;DaGwL cWoog cg';GwfgnfO{ lg/Gt/tf lbg] .
n}lËs lx+;f kLl8tx¿sfnflu c:ktfndf cfwfl/t Psåf/ ;+s6 Joj:yfkg
s]Gb| ;~rfng ug]{ .
c:ktfnx¿df :yflkt ;fdflhs ;]jf O{sfO{ dfkm{t\ jlGrtLs/0fdf /x]sf
hg;+VofnfO{ lgMz'Ns :Jff:Yo ;]jf k|bfg ug]{ .
hg;+Vof Joj:yfkg;DaGwL hgr]tgfd"ns sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L jgfpg] .
cfjlws ¿kdf hg;+Vof k|If]k0fsf] tof/L tyf k|sfzg ug]{ .
hg;+Vof Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL :yfkgf ug]{ .
JolQmut 36gf btf{ k|0ffnLnfO{ ;'b[9Ls/0f ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
of]hgf cjlwdf kl/jf/ lgof]hg ;fwg k|of]ustf{ ^& k|ltzt k'u]sf] x'g], s'n
k|hgg b/ -!%–$( jif{sf] dlxnf_ @=$ df em/]sf] x'g] / ck]lIft cfo' &! jif{ k'u]sf]
x'g]5 .
$=#=@ lzIff
!= k[i7e"ld
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] lzIff k|fKt ug]{ gful/ssf] df}lns clwsf/nfO{
dfgj clwsf/sf] ¿kdf dfGotf lb+b} dfWolds tx;Ddsf] lzIffnfO{ lgMz'Ns ug{]
k|ltj4tf JoQm u/]sf] 5 . b]zaf6 lg/If/tf pGd"ng ub}{ u'0f:t/o'Qm lzIffdf kx'Fr
clej[l4 ug]{, ;a}sf nflu lzIff eGg] ;x;|fAbL ljsf; nIo xfl;n ug]{ / ;g\
@)@@ ;Dddf g]kfnnfO{ cNkljsl;t /fi6«x¿af6 :t/f]Gglt ug]{ bL3{sfnLg ;f]r
135
xfl;n ug{]tk{m lzIff If]qsf k|of;x¿ s]lGb|t 5g\ . ;/sf/sf ;fy} lghLIf]q,
u}/;/sf/L If]q, :yfgLo lgsfo Pj+ ;d'bfonfO{ ;d]t ;xefuL / pQ/bfoL agfO{
;du| z}lIfs k|0ffnL, k|ls|of / ls|ofsnfknfO{ ;'zf;gsf l;4fGt cg'¿k ;~rfng
ub}{ ;]jf k|jfxnfO{ l56f], 5l/tf] tyf k|efjsf/L agfpg] k|of; e}/x]sf] 5 .
xfn;Ddsf k|of;x¿af6 tof/ ePsf k"jf{wf/ Pj+ cj;/sf] pkof]u ub}{ PSsfO;f}F
ztfAbLsf r'gf}tLx¿sf] ;fdgf ug{ ;Sg] ;dfj]zL, ;dGoflos / u'0f:t/o'Qm z}lIfs
k|0ffnLsf] ljsf; u/L ;Ifd, st{Jolgi7 tyf pTkfbgzLn hgzlQm pTkfbg ug]{
;f]r lnP/ lzIff If]qsf] of]hgf th'{df ul/Psf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
cfly{s jif{ @)^&÷^* b]lv )^(÷&) ;Dd ;~rflnt ;fIf/tf sfo{qmdaf6 @)
nfv ## xhf/ %&! hgf ;fIf/ ePsf 5g\ . % jif{ / ;f]eGbf dflysf] ;fIf/tf b/
^%=( k|ltzt -dlxnf %#=! / k'?if &$=&_ /x]sf] 5 . o;}u/L] !%–@$ pd]/ ;d"xsf]
;fIf/tf b/ *&=% k|ltzt k'u]sf] 5 . xfn;Dddf k"j{k|fylds ljBfno tyf afn
ljsf; s]G›sf] ;+Vof #$,!&$ k'u]sf] 5 . b]ze/df #$,@(* k|fylds, !$,$$&
lgDg dfWolds, *,$!^ dfWolds / #,%(^ pRr dfWolds ljBfnox¿ /x]sf 5g\ .
ljBfyL{ egf{tk{m k|fylds txsf] v"b eg{f b/ (%=# k|ltzt, cfwf/e"t txdf *&
k|ltzt, dfWolds tx sIff (—!) df %$=# / sIff (—!@ df #! k|ltzt k'u]sf]
5 . k|fylds, cfwf/e"t / dfWolds txdf n}+lus cg'kft ;db/df k'u]sf] 5 .
;fd'bflos ljBfnodf k|fylds, lgDg dfWolds / dfWolds txdf dlxnf lzIfssf]
k|ltzt qmdz #&=% k|ltzt, @)=! k|ltzt / !#=! k|ltzt k'u]sf] 5 . ;fd'bflos
ljBfnodf :jLs[t b/aGbLsf cfwf/df lzIfs÷ljBfy{L{ cg'kft k|fylds, lgDg
dfWolds / dfWolds ljBfnodf qmdzM $)M ! , ^)M ! / #^M ! /x]sf] 5 .
ljBfy{L{ l6sfp b/ *$=! k|ltzt ljBfy{L{ sIff % ;Dd / ^(=$ k|ltzt sIff *
;Dd k'u]sf] b]lvG5 . sIff % k"/f ug]{ b/ &% k|ltzt / sIff * k"/f ug{] b/ ^)=*
k|ltzt /x]sf] 5 . o;}u/L k|fljlws lzIff / Jofj;flos tflnddf nlIft ;d"xsf]
kx'Fr a9]sf] 5 . s/Lj @# nfv ljBfyL{n] jflif{s ¿kdf 5fqj[lQ k|fKt ug]{ u/]sf
5g\ . ljleGg @@ dft[efiffdf sIff kfFr;Ddsf kf7\o;fdu|L ljsf; ePsf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;a} txsf lzIffdf egf{ eO{ 5f8\g] / bf]xf]¥ofpg]sf] ;+Vof pNn]Vo 5 eg] lg/Gt/tf
kfPsfx¿sf] klg pknlAw ;Gtf]ifhgs 5}g . ljkGg tyf ;LdfGts[t ;d'bfosf
afnaflnsfx¿sf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{, ;fIf/tf cleofgnfO{ ;zQmLs/0f / ;Lk
ljsf;;+u cfj4 ug{], lzIfsx¿sf] b/aGbL tyf ljt/0fnfO{ cf}lrTok"0f{ agfpg] /
k'gMldnfg ug]{, u'0f:t/sf b[li6n] ;fd'bflos / ;+:yfut ljBfnox¿ aLrsf] cGt/
sd ug]{, ;+:yfut ljBfnox¿sf] lgodgsf nflu gLltut, sfg'gL / ;+:yfut
cfwf/x¿ tof/ ug]{, k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndsf cj;/x¿df
;dfj]zL Pj+ ;dGoflos kx'Fr ;'lglZrt ug{], pRr lzIffdf gLltut, Joj:yfksLo
;'wf/sf ;fy} kf7\os|d / u'0f:t/df ;'wf/ ug]{ / z}lIfs tYof+s / ;"rgfnfO{
136
cBfjlws, Jojl:yt, ljZj;gLo agfpg] sfo{df ck]Iffs[t k|ult x'g g;Sg' h:tf
r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;a} g]kfnLnfO{ u'0f:t/Lo lzIff ;'lglZrt u/L ;Ifd, pTkfbgzLn / k|lt:kwL{
hgzlQm tof/ ug{] .
%= p2]Zo
!= ;a} tx / ljifosf] lzIffdf ;dfg kx'Fr lj:tf/ ug{] .
@= ;a} txsf] lzIffnfO{ u'0f:t/Lo, hLjgf]kof]uL, ;Lkd"ns, /f]huf/d'vL Pj+
;d;fdlos agfpg] .
#= z}lIfs k4ltnfO{ ;[hgfTds, Jojxfl/s, ;dfj]zL / ;dtfd"ns agfpFb}
n}hfg] .
$= ;du| lzIff k|0ffnLsf] bIftf, k|efjsfl/tf / hjfkmb]lxtfdf clej[l¢ ug{] .
^= /0fgLlt
1. k|f/lDes afnljsf;nfO{ ;dGjofTds ¿kdf lj:tf/ ug{] .
2. lgMz'Ns / clgjfo{ cfwf/e"t lzIff / dfWolds tx -(–!@_ sf] PsLs[t lzIff
k4ltsf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug{] .
3. k|fljlws / Jofj;flos lzIffsf If]qdf nufgL tyf cj;/df lj:tf/ ug{] .
4. pRr lzIffnfO{ cg';Gwfgd"ns agfpFb} lgodgsf k"j{fwf/ ljsf; /
cj;/x¿sf] ljljwLs/0f ug{] .
5. ;fIf/tfnfO{ pTkfbsTj;Fu cfa4 u/L cleofgsf] ¿kdf ;~rfng ug{] .
6. ljkGg, ;LdfGts[t ;d'bfo / ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ lzIffdf kx'Fr
;'lglZrt ug{ nlIft sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{] .
7. ;a} txsf] lzIffsf] u'0f:t/df ;'wf/ Nofpg] .
8. nufgLsf] k|ltkmn ;'lglZrt ub{} hjfkmb]lxtf k4ltsf] ljsf; ug{] .
&= sfo{gLlt
1. afnljsf; s]G›x¿sf] gSzfÍg u/L lj:tf/ ug{'sf ;fy} k"jf{wf/x¿sf ;DaGwdf
tof/ ul/Psf] Go"gtd dfkb08 sfof{Gjogdf NofOg]5 . -!_
2. k|f/lDes afnljsf; s]G›x¿sf] :yfkgf, ;~rfng / lgoldt cg'udgsf] nflu
:yfgLo lgsfo, ;d'bfo / u}/;/sf/L ;+:yf;Fu ;xsfo{ ul/g]5 . -!_
3. lgMz'Ns clgjfo{ cfwf/e't lzIffdf kx'Fr lj:tf/ ug{ j}slNks lzIffsf
sfo{qmdx¿nfO{ Jojl:yt / ;dGjofTds 9Ën] sfo{fGjog ul/g]5 . -@_
137
4. k|d'v glthfx¿df ;|f]t ljlgof]hg ub{} ljBfno If]q ;'wf/ sfo{qmd -sIff !–
!@_ sf] sfo{fGjognfO{ k|efjsf/L agfOg]5 . -@_
5. dfWolds lzIff -(–!@_ df ;dtfd"ns kx'Fr ;'lglZrt ug{ gSzfÍgsf]
cfwf/df ljBfno lj:tf/ u/L qmdzM lgMz'Ns ul/g]5 / lj1fg lzIffdf ;a}
ju{, ;d'bfo / If]qsf ljBfy{L{x¿sf] kx'Fr j[l¢ ul/g]5 . -@_
6. ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwnfO{ ;du| lzIff k|0ffnLsf] cleGg cËsf] ¿kdf
PsLs[t ub{} l8lh6n l8efO8nfO{ sd ub{} nlug]5 . -@_
7. lzIfs k'gld{nfgsf ;fy} ljBfy{L{ / lzIfs ;ª\Vofdf ;dfof]hg ul/g]5 . -@_
8. dft[efiffsf kf7\o;fdu|L tyf lzIfsx¿sf] ljsf; u/L dfuadf]lhd ax'efifLo
lzIffsf cj;/x¿df lj:tf/ ul/g]5 . -@_
9. z}lIfs ;+/rgfx¿sf] ;a} k|sf/sf ljkb\sf] hf]lvd ljZn]if0f u/L ef}lts k"jf{wf/
lj:tf/ ul/g]5 . ;fy}, kf7Øqmddf hnjfo' kl/jt{g / ljkb\ hf]lvd
Joa:yfkg;DaGwL ;fdu|L ;dfj]z u/L sd{rf/L, lzIfs / ljBfy{L{x¿sf] hf]lvd
Joa:yfkg;DaGwL Ifdtf clej[l¢ ul/g]5 . -@_
10. lghL If]q, u}/;/sf/L If]q, :yfgLo lgsfo / ljsf;sf ;fem]bf/x¿;Fusf]
;xsfo{af6 k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndsf cj;/x¿ lj:tf/
ul/g]5 . -#_
11. sIff ( b]lv cf/De ePsf] k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff;lxtsf] b'O{wf/sf]
dfWolds lzIffnfO{ k/LIf0faf6 k|fKt glthfsf cfwf/df lj:tf/ ul/g]5 . -#_
12. cgf}krfl/s If]qdf ljBdfg ;Lkx¿sf] clen]vLs/0f, ;Lk k/LIf0f /
k|df0fLs/0fsf nflu sfo{ljlw, k|lqmof / ;+oGqx¿nfO{ ;'b[9 ul/g]5 . ;fy}
j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg] sfdbf/x¿sf] ;Lk k/LIf0f / k|dfl0ft ug{] Joj:yf
ldnfOg]5 . -#_
13. /fli6«o Joj;flos of]Uotfsf] ¿k/]vf tof/ u/L ljleGg ljwf / txsf
ljBfy{{L{x¿nfO{ pRr lzIff;Dd cWoog ug{] cj;/ k|bfg ul/g]5 . -#_
14. k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd;DaGwL gLlt, sfo{qmd / nufgLnfO{
;dGjo ug{ ;+:yfut tyf ljQLo cf}hf/sf] ljsf; / k|of]u ul/g]5 . -#_
15. pRr tyf k|fljlws lzIffdf cWoog/t ljBfyL{x¿nfO{ ;fdflhsLs/0f ug{ /
;]jf k|jfx k4ltsf] cg'ej lbnfpg :jo+;]js ¿kdf cWoog;Fu ;DalGwt
sfo{If]qdf tf]lsP adf]lhdsf] cjlwsf nflu v6fOg]5 . -#_
16. PsLs[t pRr lzIff gLlt / pRrlzIff P]g hf/L u/L pRrlzIffdf ljljwLs/0f,
u'0f:t/df ;'lglZrttf / k|efjsf/L lgodg ul/g]5 . -$_
138
17. ljb]zL lzIf0f ;+:yfx¿;Fu cfj4 eO{ ;~rfngdf /x]sf z}lIfs ;+:yfx¿nfO{
lgodg ul/g]5 . -$_
18. dflgt ljZjljBfno / v'nf ljZjljBfnosf] cjwf/0ffnfO{ k|f]T;flxt ug{'sf
;fy} sfg'gL ;+/rgfdf ;'wf/ u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -$_
19. cg';GwfgnfO{ pRrlzIffsf] cleGg cËsf] ¿kdf ljsf; ub{} nlug]5 . -$_
20. lzIfs lgo'lQmdf of]Uotd JolQmx¿nfO{ cfslif{t u/L cem} k|ltikwL{ agfpg
xfnsf] Go"gtd z}lIfs of]UotfnfO{ k'g/fanf]sg ul/g]5 . -$_
21. u'0f:t/Lo ;+:yfut ljBfyL{x¿nfO{ ;fdflhs pQ/bfloTjsf] ¿kdf ;fd'bflos
ljBfnox¿nfO{ k7g kf7g / Joj:yfkg ;'wf/ u/L u'0f:t/Lo lzIff k|bfg ug{
;Ifd agfpg ;xsfo{ ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 . -$_
22. lzIff If]qdf ;+nUg ;'kl/j]If0f, cg'udg tyf lgodg ug]{ sd{rf/L, kbflwsf/L,
lzIfs tyf ;fd'bflos / ;+:yfut ljBfnox¿df sfo{/t lzIfsx¿nfO{ glthf
k|lt lhDd]jf/ u/fpg cfjZos sfo{ljlw cjnDag ul/g]5 . -$_
23. ;fIf/ g]kfn cleofgnfO{ k|efjsf/L agfpg ;a} ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ kl/rfng
ul/g]5 . -%_
24. ;fIf/tf / ;fIf/f]Q/ sfo{qmd dfkm{t\ sDtLdf ^) jif{d'lgsf ;a}nfO{ ;fIf/
agfOg]5 . -%_
25. k':tsfno ;~rfng, Ifdtf clej[l¢ tyf Joj:yfkgsf nflu PsLs[t gLltut
Joj:yf ul/g]5 . -%_
26. ;a} txsf] lzIffdf dlxnf, cflbjf;L hghflt, dw];L, blnt, ljz]if cfjZostf
ePsf JolQm nufot nlIft ;d'bfosf] kx'Fr ;'lglZrt ug{ cf/If0f, 5fqj[lQ
nufot ljsNkx¿sf] lj:tf/ ul/g]5 . -^_
27. lglZrt dfkb08sf cfwf/df lrlsT;fzf:q, Ol~hlgol/ª, s[lif, lj1fg / k|ljlw
cflb ljifodf pRr lzIff cWoogsfnflu ;x'lnot C0f pknAw u/fOg]5 . -^_
28. u'?s"n, uf]Dkf / db/;faf6 ;~rfng x'g] z}lIfs sfo{qmdx¿nfO{ /fli6«o
k|0ffnLdf ;dflxt ug{ dfkb08 / k"j{fwf/sf] ;'wf/ ul/g]5 . -^_
29. ljBfno hfg g;Sg] ;LdfGts[t / nf]kf]Gd'v hfthfltsf nflu 3'DtL lzIff
k|0ffnLsf] lj:tf/ ub{} ljBfno lzIff k"/f ug{] b/df j[l¢ ul/g]5 . -^_
30. ljBfnodf hfthflt, efiff, lnË, wd{, Pr=cfO=eL= ;ª\qmldt nufot s'g} klg
cfwf/df ul/g] lje]bnfO{ k"0f{tM lgif]w ul/g]5 . -^_
31. ljBfnodf afn d}qL jftfj/0f ;[hgf u/L egf{ b/, ljBfy{L{ pQL0f{ b/df j[l¢
tyf sIff bf]xf]/\ofpg] b/ / :s"n 5f8\g] b/nfO{ sd ul/g]5 . -&_
139
32. ljBfy{L{ s]lG›t l;sfO ljlwdf hf]8 lbFb} ;a} txsf] lzIffsf] u'0f:t/df ;'wf/
Nofpg Go"gtd z}lIfs jftfj/0fsf dfkb08x¿ sfo{fGjogdf NofOg]5 . -&_
33. l;sfO pknlAwdf ;d]t ;dtfnfO{ ;'lglZrt ug{ ljBfnox¿aLr ;fem]bf/LnfO{
k|f]T;fxg ub{} ;fd'bflos ljBfnosf] l;sfO pknlAwdf ;'wf/ ul/g]5 . -&_
34. ;a} txsf lzIfsx¿sf] Ifdtf clej[l¢ ug{ k];fut ljsf; tflndsf cj;/x¿
k|bfg ul/g]5 . -&_
35. lzIffdf pTs[i6 glthf xfl;n u/]sf k|ltefx¿nfO{ lzIf0f k];fdf cfsif{0f
ul/g]5 . -&_
36. z}lIfs Joa:yfkgdf ;+nUg sd{rf/L, lzIfssf k];fut ;+3 ;Ë7gx¿ /
ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf kbflwsf/Lsf nflu cfrf/;+lxtf nfu" ul/g]5 .
-*_
37. Ifdtf clej[l¢sf sfo{qmdnfO{ glthf;Fu cfa4 u/L lzIff k|0ffnLsf] bIftf /
k|efjsfl/tf clej[l¢df k'Ug] of]ubfgsf cfwf/df ;~rfng ul/g]5 . -*_
38. s]G›b]lv ;d'bfo / ljb\ofno tx;Ddsf] cg'udg k|0ffnLnfO{ ;Ifd / lhDd]jf/
agfOg]5 / sfo{;DkfbgnfO{ k'/:sf/ / b08;Fu cfj4 ul/g]5 . -*_
39. lghL If]qsf ljBfno, k|fljlws lzIffno, cg';Gwfg s]G›, dflgt tyf v'nf
ljZjljBfnosf] :yfkgf Pj+ ;DaGwgsf nflu sfo{ljlw agfO{ sfo{fGjog
ul/g]5 . -*_
40. ;DklQ Joj:yfkg / k"j{fwf/ dfkb08 tof/ u/L sfo{fGjogdf NofOg]5 .
;fj{hlgs vr{ cg'udg tyf ;]jf k|jfx ;j{]If0f / cGo ;xeflutfd"ns
cf}hf/x¿sf] k|of]u u/L ljQLo ;'zf;g sfod ul/g]5 . -*_
41. ljBdfg z}lIfs k|zf;gsf] ;+:yfut ;+/rgfnfO{ k'g/jnf]sg u/L cfjZostf
cg';f/ ;dfof]hg / ;'wf/sf sfo{qmdx¿ NofOg]5 . -*_
42. z}lIfs Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLnfO{ ;'b[9, k|efjsf/L / sfo{d"ns agfOg]5 .
-*_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
afnljsf; sfo{qmdM ;d'bfo / ljBfnodf cfwfl/t k"j{ k|fylds lzIff /
afnljsf; s]G›x¿sf] ;+:yfut ljsf;, kx'Frdf lj:tf/, ;xhstf{ / Joj:yfkg
;ldltsf] Ifdtf ljsf; / u'0f:t/ ;'wf/,cfly{s Pj+ ;fdflhs ¿kdf clt
ljkGg ju{sf afnaflnsfx¿sf] kx'Fr lj:tf/sf nflu :yfgLo lgsfo;+u
;fem]bf/L sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 .
140
cfwf/e"t lzIffM cfwf/e"t lzIffnfO{ ;j{;'ne u/fpgsf nflu clgjfo{
cfwf/e"t lzIffsf] cj;/ lj:tf/, u'0f:t/df ;'wf/, l;sfO pknlAwdf ;'wf/,
Go"gtd l;sfO jftfj/0fsf] lgd{f0f tyf ;'wf/, k|f]T;fxgd"ns sfo{qmdx¿,
ax'eflifs / ax'sIff lzIff sfo{qmd lj:tf/, lzIfs / ljBfno Joj:yfkg
;ldltsf] Ifdtf clej[l¢, kf7Øqmd, kf7Ø;fdu|L / lgb{]lzsfx¿sf] ;'wf/,
:yfgLo kf7Øqmdsf] lgd{f0f / sfo{fGjog, lg/Gt/ ljBfy{L{ d"NofÍg k4lt
;'b[9Ls/0f, ljBfy{L{ pknlAw k/LIf0f, lgMz'Ns kf7Øk':ts ljt/0f, ;"rgf tyf
;~rf/ k|ljlwsf] k|of]uaf6 sIff lzIf0fsf] cj;/ lj:tf/, n}lËs ;dljsf; tyf
;dfj]zLs/0f sfo{qmd, lzIfs Joj:yfkg, :yfgLo lgsfo;Fusf] ;xsfo{df
z}lIfs sfo{qmd sfof{Gjog, u'0f:t/ ;'wf/sf nflu ;fj{hlgs / lghL
ljBfnox¿aLr ;xsfo{ nufotsf sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ul/g]5 .
dfWolds lzIff M dfWolds txsf] lzIffdf kx'Fr lj:tf/, u'0f:t/ tyf
;fGble{stfdf ;'wf/, lzIfs tyf ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf] Ifdtf lj:tf/,
ljb\ofno Joj:yfkgdf ;d'bfosf] ;xeflutf tyf :yfgLo ;|f]t / ;fwgsf]
kl/rfng, ;+:yfut ljBfnosf] lgodg, PsLs[t dfWolds lzIffsf
k"j{fwf/x¿sf] ;'b[9Ls/0f, l;sfO jftfj/0fsf] lgd{f0f, Joj:yfksLo ;'wf/,
lzIffdf ;dtfd"ns / ;dfj]zL kx'Fr lj:tf/sf nflu nlIft ;d"xsf
ljBfyL{nfO{ 5fqj[lQ, 5fqfjf;, cfjf;Lo lzIff, cg'bfg / lgMz'Ns kf7\ok':ts
ljt/0fh:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . kf7\oqmd, kf7\o;fdu|L, ;"rgf tyf
;~rf/ k|ljlwsf] k|of]uaf6 lzIf0f, k':tsfno tyf lj1fg k|of]uzfnf nufot
ef}lts k"j{fwf/ ljsf; / k/LIff k|0ffnL ;'wf/ h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5 .
cgf}krfl/s lzIff M ;fIf/ g]kfn cleofg sfo{qmd, v'nf lzIff tyf b"/ l;sfO,
u[lx0fL lzIff, ls;fg, dhb"/ tyf ljkGg ;d'bfo nlIft z}lIfs sfo{qmdx¿
h:tf j}slNks z}lIfs sfo{qmdx¿ ;~rfng Pj+ lj:tf/ ug{], lg/Gt/ lzIff,
k|fKt 1fgsf] ;dsIftf lgwf{/0f tyf k|df0fLs/0f ug{], a}slNks z}lIfs sfo{qmd
/ cf}krfl/s lzIffsf sfo{qmdaLr ;x;DaGw :yfkgf ug{], j}slNks lzIff tyf
v'nf lzIff k|bfos ljBfnox¿sf] Ifdtf ljsf; ug{], z}lIfs pknlAw sdhf]/
/x]sf ;d'bfo, blnt, nf]kf]Gd'v hghflt, dlxnfju{ nlIft ;Lk ljsf;sf nflu
;fIf/tf sfo{qmd / gj;fIf/x¿nfO{ lg/Gt/ lzIff nufot cfocfh{g
sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 .
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd M k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos
tflnd k|bfos ;+:yfx¿sf] Ifdtf clej[l¢, ahf/d'vL tyf ef}r/df cfwfl/t
5f]6f] cjlwsf] tflnd tflndsf nflu ;xof]u tyf k"j{ l;sfOnfO{ dfGotf lbg],
k|fljlws P;=Pn=;L= / ;f]eGbf dflyNnf] txdf kx'Fr j[l4sf ;fy} nlIft ju{nfO{
s]lGb|t u/L ;Lkd"ns /f]huf/f]Gd'v lzIffsf] ljsf; / lj:tf/sf nflu sfo{qmd
;~rfng ug]{ .
141
pRr lzIff M pRr lzIffdf kx'Fr lj:tf/sf nflu 5fqj[lQ, sfg'gL, gLltut /
;+:yfut 9fFrfsf] ljsf;, ljBfy{L{ ;x'lnot C0f, ef}lts k"j{fwf/ ljsf;, pRr
lzIff / ;fd'bflos ljsf;aLr ;DaGw lj:tf/, dflgt tyf v'nfljZjljBfno
:yfkgf, k|f}Bf]lus ljZjljBfno, ;+:s[t lzIff nufot pRr lzIffsf] kf7\oqmd
/ k/LIff k|0ffnLdf ;'wf/, u'0f:t/ lgwf{/0f ;+oGq ljsf;, cg'udg tyf
d"Nofª\sg k|0ffnLsf] ;'b[9Ls/0f / cg';Gwfgd"ns sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 .
z}lIfs Joj:yfkg M z}lIfs ;]jf k|jfxnfO{ r':t, ;do;fk]If, glthfd"ns /
k|efjsf/L agfpgsf nflu z}lIfs Joj:yfkgsf] ;'b[9Ls/0f, z}lIfs
ljs]G›Ls/0fdf cfwfl/t of]hgf lgdf{0f, sfo{fGjog / cg'udg tyf d"NofÍg
k|0ffnL / ;"rgf k|0ffnLsf] ;'b[9Ls/0f, gLltut / k|lqmofut 9fFrfdf ;'wf/,
hgzlQmsf] Ifdtf ljsf;, ;]jf k|jfxsf nflu dfkb08x¿sf] ljsf;, ;+:yfut
ljBfnosf] lgodg ;+oGq ljsf;, ;fj{hlgs k':tsfnosf] ;'b[9Ls/0f, ;"rgf
tyf ;~rf/ k|ljlwsf] sfo{of]hgf / sfof{Gjog ul/g]5 . lzIffsf gofF aGg]
ef}lts ;+/rgfx¿ ckf+u / lszf]/L d}qL agfOg] / k"/fgf ;+/rgfnfO{ qmlds
¿kdf ;'wf/ ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
of]hgfsf] cGTodf !% jif{dflysf] ;fIf/tf b/ &% k|ltzt, !% b]lv @$ jif{ pd]/
;d"xsf] ;fIf/tf b/ (% k|ltzt, sIff Psdf afnljsf;sf] cg'ej;lxt egf{ x'g
cfpg] afnaflnsf ^$ k|ltzt / cfwf/e"t txdf -sIff !–%_ v'b egf{ b/ !))
k|ltzt k'u]sf] x'g]5 . cfwf/e"t tx -sIff !–*_ df v'b egf{ b/ () k|ltzt x'g]5 .
dfWolds tx -sIff (–!@_ df v'b egf{ b/ $) k|ltzt k'u]sf] x'g]5 . pRr
lzIffsf] :ki6 gLlt / 5ftf P]g cfO;s]sf] x'g]5 . ;fd'bflos ljBfnoaf6 dfWolds
lzIff k/LIff -P;Pn;L_ pQL0f{ x'g]sf] k|ltzt a9]sf] x'g]5 .
$=#=# :jf:Yo tyf kf]if0f
!= k[i7e"ld
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] :jf:YonfO{ hgtfsf] cfwf/e"t clwsf/sf]
¿kdf :yflkt u/]sf] 5 . tbg';f/ ;dfj]zLs/0f / ;dGofosf] cfwf/df ;a}
ef}uf]lns If]q, ju{, lnË, hfthfltsf hgtfsf] u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jfdf kx'Fr a9fO
hg:jf:Yodf ;'wf/ Nofpg' /fHosf] bfloTj xf] . o;nfO{ cfTd;ft ub}{ g]kfn
;/sf/n] :jf:Yo If]qsf] gLlt, of]hgf tyf sfo{qmd sfof{Gjogdf hf]8 lbO/x]sf] 5 .
g]kfn ;/sf/, jfx\o ljsf; ;fem]bf/, u}/ ;/sf/L, ;fd'bflos tyf lghL If]qaf6
:jf:Yo ;]jf k|jfxdf eO/x]sf] k|of;af6 cfd hgtfsf] kx'Fr / :jf:Yo ;]jfsf]
u'0f:t/df j[l4 eO{ :jf:Yo;DaGwL ;"rsx¿df pNn]vgLo k|ult ePsf] 5 .
142
@= cBfjlws l:ylt
;du| :jf:Yo ;]jfnfO{ k|efjsf/L agfpgsf nflu :jf:Yo P]g th'{dfsf] qmddf
/x]sf] 5 . vf]k ;]jfnfO{ lgoldt, Jojl:yt / lbuf] agfpgsf nflu gLltut Joj:yf
ul/Psf] 5 . /fli6«o hg:jf:Yo k|of]uzfnf gLlt @)^(, /fli6«o :jf:Yo ;~rf/ gLlt
@)^(, :jf:Yo If]qsf] $ jif]{ dfgj ;+zfwg /0fgLlt of]hgf / ljkGg gful/s
cf}iflw pkrf/ sf]if lgb]{lzsf @)^( sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . :jf:Yo ;+:yf
:yfkgf / ;~rfng lgb]{lzsf @)&) sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . /fli6«o :jf:Yo
jLdf gLlt tof/ e} :jLs[t ePsf] 5 . :jf:Yo;DaGwL ;"rsx¿df ;'wf/ cfP
cg'¿k ck]lIft cfo' ^*=* k'u]sf] 5 eg] % jif{ d'lgsf] jfn d[To' b/ %$ -k|lt
xhf/_, lzz' d[To' b/ $^ -k|lt xhf/_ df em/]sf] 5 . ;g\ @)!) b]lv d'n'saf6
s'i7/f]u pGd'ng ePsf] 3f]if0ff ;d]t ul/Psf] 5 . ;x>fJbL ljsf; nIo % sf] dft[
d[To' b/df pNn]Vo sdL Nofpg ;kmn ePsf]df cGt/f{li6«o:t/af6 "MDG
Achievement Award" / ;x;|fAbL ljsf; nIo $ sf] afnd[To' b/df pNn]vgLo
sdL Nofpg ;kmn ePsf]df "Motivational Award" k|fKt u/]sf] 5 . ;g\ @)!@ sf]
h'gdf h]g]efdf ePsf] "Global Leaders Council for Reproductive Health" sf]
cGt/f{li6«o ;Dd]ngn] k|hgg\ :jf:Yo If]qdf pNn]v k|ult xfl;n u/]sf]df "Resolve
Award" af6 ;d]t g]kfnnfO{ ;Ddfg u/]sf] 5 .
143
^= /0fgLlt
1. lgMz'Ns cfwf/e"t :jf:Yo ;]jfsf] kx'Fr lj:tf/ / u'0f:t/df j[l4 ug]{ . o;sf
nflu sfg'g tyf gLltdf ;d;fdlos ;'wf/ ug]{ .
2. k|lt/f]wfTds, pkrf/fTds, k|j4{gfTds / k'gM:yfkgfd"ns ;]jfx¿nfO{ k|fylds
:jf:Yo ;]jf k|efjsf/L ¿kdf ;~rfng ug{ dfgj ;+zfwg, ef}lts ;+/rgf /
cf}iflw–pks/0fnfO{ :jf:Yo ;+:yfsf] :t/cg';f/ Joj:yfkg u/L k|efjsf/L ;]jf
k|bfg ug{ :jf:Yo ;+:yfsf] Ifdtf ljsf; ug]{ .
3. :jf:Yo ;]jf k|jfxdf ;/sf/L, lghL, ;xsf/L tyf ljsf;sf ;fem]bf/x¿;+u
;xsfo{ clej[l4 ug{]{ .
4. :jf:Yo ;]jfaf/] hgr]tgf clej[l4 ug{ ;d'bfo, gful/s ;dfhnfO{ ;d]t
kl/rfng ug]{ .
5. cg'udg tyf d"NofÍg sfo{nfO{ Jojl:yt ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. lgMz'Ns cfwf/e"t :jf:Yo / ;'/lIft dft[Tj Pj+ k|;"lt ;]jfnfO{ cleofgsf
¿kdf b]zsf ;a} If]q / txdf k'¥ofOg]5 . -!_
2. x]Nykf]i6df lgMz'Ns kfOg] cf}iflwsf] ;+Vof qmdzM j[l4 ug'{sf ;fy} ljt/0f
k|0ffnLnfO{ ;'b[9 ul/g]5 . -!_
3. ljz]if ;]jf;lxtsf] df]afOn SofDk, cfp6l/r lSnlgs, 6]lnd]l8l;g h:tf
;]jfx¿nfO{ lj:tf/ u/L k|efjsf/L agfOg]5 . -!_
4. cf}iflwsf] u'0f:t/ k/LIf0f ug{ ;+:yfut Ifdtf clej[l4 ul/g]5 . -!_
5. hjfkmb]xL k|0ffnLsf] dfWodaf6 b'u{d / lk5l8Psf If]qdf :jf:YosdL{x¿sf]
lgoldt ;]jf ;'lglZrt ug{ ljz]if k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
6. :jf:Yo If]qsf hgzlQm / dlxnf :jf:Yo :jo+;]jssf] Ifdtf ljsf; / :jf:Yo
;]jf k|bfos ;+:yfx¿sf] :t/ clej[l4 u/L ;]jf k|jfxnfO{ k|efjsf/L agfOg]5 .
-!_
7. :jf:Yo, ;fdflhs ;'/Iff, :jf:Yo aLdf, u|fdL0f tyf zx/L :jf:Yosf] k|j4{g
tyf lj:tf/ u/L :jf:Yo ;]jfnfO{ ;dfj]zL / ;dGoflos agfOg]5 . -!_
8. ;a} ju{, If]q / ;d'bfosf gful/sx¿sf] cfwf/e"t tyf u'0f:t/Lo :jf:Yo
;]jfdf ;dtfd"ns kx'Fr a9fpg at{dfg lgod sfg'g / gLltdf ;'wf/ ul/g]5 .
-!_
144
9. :jf:Yosf gofF aGg] ;+/rgf ckf+u / lszf]/L d}qL agfOg] / e}/x]sf ;+/rgfx¿
qmlds ¿kdf ;'wf/ ul/g]5 . -!_
10. :jf:Yo If]q Joj:yfkg, u'0f:t/Lo ;]jf, ljs]lGb|t Joj:yfkg, ;'zf;g Pj+
hjfkmb]lxtf clej[l4 ul/g]5 . -!_
11. hg;+Vof, lj/fdLsf] rfk tyf ef}uf]lns cjl:yltsf] cfwf/df cfjZos
;|f]t;fwg ;lxt :jf:Yo ;+:yfsf] :yfkgf / :t/f]Gglt ul/g]5 . -@_
12. dfgj ;+zfwg, ef}lts ;+/rgf, :jf:Yo ;+:yfsf] Ifdtf ljsf; Pj+ cf}iflw /
pks/0f :jf:Yo ;+:yfsf] :t/ cg';f/ k'g/jnf]sg u/L cfjZostfg';f/ yk
Joj:yfkg ul/g]5 . -@_
13. u'0f:t/Lo, k|efjsf/L / ;]jfu|fxL d}qL :jf:Yo ;]jf k|bfg ug{sf] nflu ;a}
lsl;dsf :jf:Yo ;]jfdf ;+nUg :jf:YosdL{nfO{ qmda4 ¿kdf sfo{d"ns
tflnd k|bfg u/L Ifdtf clej[l4 ul/g]5 . -@_
14. k|lt/f]wfTds, pkrf/fTds, k|j4{gfTds / k'g:yfkgfd"ns ;]jfx¿nfO{ k|fylds
:jf:Yo ;]jfsf] ¿kdf ;~rfng ul/g]5 . -@_
15. j}slNks lrlsT;fsf] ljsf; Pj+ cf}iflwsf] cg';Gwfg, pTkfbg, u'0f:t/ lgwf{/0f,
d"No lgoGq0f tyf laqmL ljt/0f / cf}iflw jf cf}iflw pTkfbgdf nfu"kbfy{x¿sf]
cg'lrt k|of]u jf b'¿kof]u x'g glbO{ c;'/lIft tyf Go"g u'0f:t/sf cf}iflwsf]
pTkfbg, laqmL ljt/0f, lgsf;L, k}7f/L, ;~ro / ;]jg k|ls|of Jojl:yt
ul/g]5 . -@_
16. cfo'j]{b, k|fs[lts lrlsT;f, of]u tyf Wofg, xf]ldof]KofyL, o'gfgL, cs'k~r/ /
cfDrL ;]jfsf] PsLs[t ljsf; Pj+ lj:tf/ u/L ;j{;'ne agfOg]5 . -@_
17. ax'If]qLo kf]if0f of]hgf sfof{Gjog / cg'udg ul/g]5 . -@_
18. b'3{6gfnfO{ b[li6ut ub}{ d'Vo nf]sdfu{ glhs /x]sf :jf:Yo ;+:yfx¿sf]
cfkt\sfnLg ;]jfsf] Ifdtfdf j[l4 ul/g]5 . -@_
19. :jf:Yo;DaGwL k|j4{gfTds / k|lt/f]wfTds sfo{qmdx¿nfO{ ljBfnox¿df ;d]t
lj:tf/ ul/g]5 . -@_
20. h8La'6L v]tLnfO{ k|f]T;fxg u/L o;sf] k|of]u, cf}iflw pTkfbg / Joj:yfkgnfO{
k|efjsf/L agfOg]5 . -@_
21. b'u{d tyf lk5l8Psf If]qdf :jf:YosdL{x¿sf] lgoldt ;]jf ;'lglZrt ug{
ljz]if k|f]T;fxg ul/g]5 . -@_
22. lghL tyf ;fd'bflos c:ktfn ;~rfng;DaGwL lglZrt dfkb08 nfu"
ul/g]5 . -#_
145
23. :jf:Yo;DaGwL k|j4{gfTds / k|lt/f]wfTds sfo{qmdx¿nfO{ ;d'bfo tyf
ljBfnox¿;Dd lj:tf/ ug{ Pj+ :jf:Yo ;"rgf k|jfx ug{ / :jf:Yo ;]jfdf
k|efjsfl/tf Nofpg ;fj{hlgs, lghL, u}/;/sf/L, ;fd'bflos If]q, o'jf,
wfdL÷emfqmL, kl08t tyf gful/s ;dfh;+usf] ;xsfo{ k|efjsf/L ul/g]5 . -#_
24. jfx\o ljsf; ;fem]bf/;+u ;dGjo u/L j}b]lzs ;xof]usf] k|efjsfl/tf j[l4
ul/g]5 . -#_
25. ljz]if1 ;]jf gk'u]sf :yfgdf d]l8sn sn]h;Fu ;dGjo u/L o:tf ;]jf kx'Frdf
j[l4 ul/g]5 . -#_
26. :jf:Yo / kf]if0f;DaGwL pknAw ;]jfx¿af/] ;d'bfo;Dd :ki6 ;"rgf k|jfx
ul/g]5 . -$_
27. of}lgs Pj+ k|hgg\\ :jf:Yo, Pr=cfO{=eL=÷P8\;, w'dkfg, vfg]kfgL, dBkfg /
nfu" cf}ifw Pj+ SofG;/, x[bo /f]u, d[uf}nf, dfgl;s :jf:Yo, ckf+utf, ;':t
>j0f, d'v Pj+ cfFvf :jf:Yo h:tf ;g]{ / g;g]{ /f]u;DaGwL Jofks ;r]tgf /
k/fdz{ sfo{x¿ ul/g]5 . -$_
28. ;fj{hlgs pQ/bfloTjnfO{ clej[l4 ug{ Pj+ hgrf;f] a9fpg ;xeflutfd"ns
of]hgf th'{df, ;fdflhs n]vfk/LIf0f / ;fj{hlgs ;'g'jfO{sf] Joj:yf ul/g]5 .
-$_
29. cg'udg;+u ;DalGwt hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; ul/g]5 . -%_
30. :jf:Yo ;+:yfsf] sfo{ ;Dkfbg -lgoldt / u'0f:t/Lo ;]jf_, cf}iflw pks/0fsf]
Joj:yfkg nufot ;du| cg'udg tyf ;dLIff ug]{ / cg'udgaf6 k|fKt
;'emfjx¿ sfof{Gjog ul/g]5 . -%_
31. :yfgLob]lv s]Gb|Lo tx;Dd glthfd"ns cg'udg Pj+ d"NofÍg ug]{ Aoa:yf
k|efjsf/L ul/g]5 . -%_
32. :jf:Yo If]qsf] cWoog / cg';Gwfg k|0ffnLsf] yk ljsf; tyf lj:tf/ ul/g]5 .
-%_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;]jf k|afx;DaGwL sfo{qmdx¿M o; cGtu{t kl/jf/ lgof]hg, ;'/lIft dft[Tj tyf
gjhft lzz' :jf:Yo, afn :jf:Yo, Ifo/f]u lgoGq0f, of}g/f]u /
Pr=cfO=eL÷P8\; lgoGq0f, s'i7/f]u lgoGq0f, cf}nf], sfnfhf/ Pj+ k|fs[lts
k|sf]k Joj:yfkg, d'v :jf:Yo ;]jf, dfgl;s :jf:Yo, cf+vf ;]jf, jftfj/0fLo
:jf:Yo, cfo'j]{b tyf k"/s lrlsT;f h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5g\ .
;+:yf tyf k|0ffnL ;'b[9Ls/0f / ;'zf;g;DaGwL sfo{qmdM o; cGtu{t :jf:Yo
;+:yf Joj:yfkg ljs]Gb|Ls/0f,:jf:Yo ;]jfdf ef}lts ;DklQ ;/If0f, PsLs[t
146
:jf:Yo ;"rgf k|0ffnL, cf}iflw Joj:yfkg, cTofjZos dfgj ;+;fwg ljsf;,
;]jfsfnLg tflnd tyf a[lQ ljsf;, :jf:Yo lzIff / hg:jf:Yo k|j4{g
sfo{qmd, :jf:Yo cg';Gwfg, k|of]uzfnf, PS;/]÷Od]lhª / /Qm ;~rf/ ;]jf,
:jf:Yo k|j4{g sfo{qmd, vl/b Joa:yfkg ;'wf/, laQLo Joa:yfkg ;'wf/,
;fdflhs n]vfkl/If0f / kf/blz{tf clej[l4h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5g\ .
;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L tyf ljs]Gb|Ls/0fdf cfwfl/t sfo{qmdM o; cGtu{t
;fj{hlgs, ;fd'bflos, lghL If]qsf] ;xeflutfdf cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf
lgMz'Ns kfpg] clwsf/nfO{ :yflkt / ;'b[9 ub}{ sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5g\ .
;fy} s]Gb|b]lv lhNnf:t/;Dd ;dGjo ;ldlt u7g u/L ;dGjofTds ¿kdf
:jf:Yo;DaGwL ljs]Gb|Ls/0fdf cfwfl/t sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 .
:jf:Yo If]qsf] laQLo ;|f]t nufgL;DaGwL sfo{qmdM o; cGtu{t /fli6«o :jf:Yo
n]vf / :jf:Yo If]qsf] ljQLo If]q /0fgLlt th'{df u/L nfu" ul/g]5g\ . ;fy}
:jf:Yo jLdf h:tf nufgLsf ljleGg ;|f]tx¿ klxrfg u/L bIftfk"j{s ;~rfng
ul/g]5 .
ljz]if :jf:Yo ;]jf sfo{qmdx¿M o; cGtu{t ul/a, c;xfo, ckf+utf ePsf
JolQm, åGå tyf k|fs[lts k|sf]kaf6 zf/Ll/s tyf dfgl;s ¿kn] kLl8t JolQm
Pjd\ n}+lus lx+;fjf6 kLl8t JolQmx¿nfO{ nlIft u/L ;fdflhs ;'/Iffsf ljljw
sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5g\ .
(= ck]lIft cknlAw
of]hgf cjlwdf dft[ d[To' b/ -k|lt nfv hLljt hGddf_ 36]/ !#$ k'u]sf] x'g], kfFr
jif{ d'lgsf] afn d[To' b/ -k|lt xhf/ hLljt hGddf_ 36]/ #* k'u]sf] x'g], lzz' d[To'
b/ -k|lt xhf/ hLljt hGddf_ 36]/ #@ k'u]sf] x'g], gjhft lzz' d[To' b/ -k|lt
xhf/ hLljt hGddf_ 36]/ !^ k'u]sf] x'g], Pr=cfO=eL= ;+qmd0f÷/f]syfd b/ -!%
b]lv $( jif{_ jt{dfgs} cj:yfdf /f]s]/ k5fl8 kmls{Psf] x'g], *% k|ltzt Ifo/f]u
la/fdLx¿ kQf nfu]sf] x'g] / Ifo/f]u la/fdL pkrf/ ePsfx¿sf] ;+Vof () k|ltzt
k'u]sf] x'g]5 .
$=#=$ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO
!= k[i7e"ld
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;]jfnfO{ Go"gtd dfgjLo cfjZostfsf ¿kdf lnO{ o;nfO{
k|fyldstfdf /flvPsf] 5 . kl/0ffdtM ;/sf/L tyf cGo lgsfosf] k|of;sf sf/0f
o; If]qdf pT;fxk|b pknlAw xfl;n ePsf] 5 . ;x;|fAbL ljsf; nIo cg';f/ ;g\
@)!% ;Dd &# k|ltzt hg;+VofnfO{ vfg]kfgL ;]jf / %# k|ltzt hg;+VofnfO{
;/;kmfO ;]jf pknAw u/fpg] nIo /x]sf] 5 . /fli6«o hn of]hgf, @))% cg';f/
147
;g\ @)!& ;Dd ztk|ltzt hg;+VofnfO{ cfwf/e"t :t/sf] vfg]kfgL ;]jf /
;/;kmfO ;]jf pknAw u/fpg] nIo lnOPsf] 5 . ;/sf/L If]qsf] k|of;af6 dfq
pQm nIo xfl;n ug{ g;lsg] ePsf]n] ;/sf/, :yfgLo lgsfo, lghL If}q, ;d'bfo,
pkef]Qmf tyf u}/;/sf/L ;+3;+:yfx¿n] PsLs[t tyf ;dGjofTds ¿kdf sfo{ ug'{
cfjZos b]lvPsf] 5 . ;fy} sfo{qmd ;~rfng ubf{ vfg]kfgL / ;/;kmfO
sfo{qmdnfO{ Pscfk;df cfj4 u/L sfof{Gjogdf n}hfg'kg]{ cj:yf /x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
vfg]kfgL / ;/;kmfOsf] If]qdf w]/} lgsfox¿ lqmofzLn 5g\ . lgwf{l/t ;doleq
;x;|fAbL ljsf; nIo tyf /fli6«o nIo xfl;n ug]{ lbzfdf o;af6 6]jf k'Ug uPsf]
5 . vfg]kfgLsf] u'0f:t/ tyf ;]jf:t/j[l4 ug{ zx/L tyf c4{ zx/L If]qdf
pkef]Qmfx¿;d]tsf] ;xnufgLdf cfof]hgfx¿ sfof{Gjog ul/Psf] 5 . ;Da4
lgsfo / ;/f]sf/jfnfx¿ ;Fusf] ;xsfo{df k"0f{ ;/;kmfO sfo{qmd ;~rfng u/L
v'Nnf lb;fd'Qm If]q ljsf; ub}{ n}hfg Psn ;/;kmfO sfo{qmd ;'? ul/Psf] 5 .
vfg]kfgL / ;/;kmfO PsLs[t ¿kdf lj:tf/ ug{ lgdf{0ffwLg / gofF vfg]kfgL
cfof]hgfx¿df k"0f{ ;/;kmfO sfo{qmd cfa¢ ul/Psf] 5 .
lqjifL{o of]hgf cjlw;Dddf sl/a *%=* k|ltzt hg;+VofnfO{ cfwf/e"t txsf]
vfg]kfgL ;]jf / !!=)^ k|ltzt hg;+VofnfO{ ;'/lIft vfg]kfgL k'u]sf] 5 . o;}u/L
;/;kmfOtk{m ^@ k|ltzt hgtfdf cfwf/e"t txsf] ;/;kmfO{ ;]jf k'u]sf] 5 . o;
cjlwdf ;/;kmfOnfO{ :jf:Yo / k|lti7fsf] ljifo agfpg ;fdflhs cleofgsf nflu
hg:t/df Jofks r]tgf lj:tf/ ePsf] b]lvG5 . g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgsf] pkTosf
leqsf] ;DklQ / bfloTj sf7df8f}+ pkTosf vfg]kfgL Joj:yfkg af]8{nfO{ x:tfGt/0f
ul/Psf] / ;]jf ;~rfngsf] lhDd]jf/L sf7df8f}+ pkTosf vfg]kfgL lnld6]8nfO{
lbOPsf] 5 . d]nDrL vfg]kfgL cfof]hgfsf] afFsL sfd ;g\ @)!^ ;Dd ;Sg] u/L
7]Ssf ;Demf}tf ePsf] 5 .
;g\ @)!& ;Dddf ;a}nfO{ cfwf/e"t vfg]kfgL Pj+ ;/;kmfO ;]jfdf kx'+r k'¥ofpg]
/fli6«o nIo k"/f ug{ cem} 3gLe"t k|of; ug'{kg]{ l:ylt /x]sf] 5 . ;]jf pknAw
ePsf] hg;+Vofsf] k|ltzttk{m klg u|fdL0f tyf zx/L If]qaLrdf / vfg]kfgL tyf
;/;kmfO aLrdf ce}m 7"nf] cGt/ 5 . vfg]kfgL ;'ljwf pknAw u/fpg afFsL /x]sf
:yfgx¿ k|fozM Go"g hg3gTj ePsf / t'ngfTds ¿kdf a9L b'u{d ePsfn] ;]jf
lj:tf/ dxFuf] x'g] x'Fbf cg';GwfgfTds sfo{åf/f pko'Qm / ;:tf] nfutsf] k|ljlw
ljsf; u/L sfof{Gjogdf Nofpg h?/L b]lvG5 .
148
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
vfg]kfgL tyf ;/;kmfOsf cfof]hgfx¿df w]/} lgsfox¿sf] ;+nUngtf /xL cf–
cfkm\g} sfo{9fFrfdf sfd ubf{ ;dGjosf] sdL /xg', w]/} cfof]hgfx¿df ;|f]t 5l/g
k'Ug', kof{Kt ah]6sf] cefjdf k"/fgf cfof]hgfx¿sf] lgoldt dd{t ;+ef/ /
;dof]lrt ;'wf/ tyf lj:tf/sf sfo{ ug{ g;lsg', agh+un ljgfz / hnjfo'
kl/jt{gsf sf/0f eO/x]sf ;|f]tx¿ ;'Sb} hfg' o; If]qsf k|d'v ;d:ofx¿ x'g\ .
dfucg';f/ lbuf] / kof{Kt dfqfdf lgoldt / u'0f:t/Lo vfg]kfgL pknAw u/fpg',
;/;kmfO ;]jfdf ;a}sf] kx'Fr k'¥ofpg', sf7df8f} nufotsf 7"nf zx/x¿ tyf
u|fdL0f / b'u{d :yfgdf 5l/P/ /x]sf a:tLx¿df dfu cg';f/sf] vfg]kfgL ;'ljwf
pknAw u/fpg', ;DkGg k|0ffnLx¿sf] plrt dd{t ;Def/, ;'wf/ lj:tf/ tyf
k'glg{df{0f u/L ;]jf k'gM:yfkg ug'{, pknAw ;|f]tx¿sf] ;xL pkof]u u/L ;dtfd"ns
Pj+ Jofj;flos tj/n] ljt/0f ug{' / vfg]kfgL tyf ;/;kmfO If]qdf ;+nUg
lgsfox¿aLr k|efjsf/L ;dGjo sfod u/]/ sfof{Gjogdf Ps¿ktf NofO{
bf]xf]/f]kgf x6fpg' o; If]qsf k|d'v r'gf}tL x'g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;'/lIft tyf lgoldt vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;'ljwf pknAw u/fO{ hg:jf:Yodf
;'wf/ ug]{ .
%= p2]Zo
;a} hgtfnfO{ cfwf/e"t:t/sf] vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;]jf pknAw u/fpg] .
^= /0fgLlt
1. /fli6«o vfg]kfgL dfkb08 @)^@ / ;f]sf] sfo{ of]hgfcg'¿k vfg]kfgL tyf
;/;kmfO ;]jfdf kx'Fr, u'0f:t/ / ;]jf:t/ qmlds¿kdf j[l4 ug{] .
2. vfg]kfgLsf] ;|f]t pknAw gePsf ;'Svfu|:t :yfgx¿df j}slNks ;|f]tsf] ¿kdf
jiff{tsf] kfgL ;ª\sng / pkof]u, ;f]nf/ jf ljB'tLo klDkª, xfO8«f]lns ¥ofd
h:tf k|ljlwx¿ ;~rfng ug]{ .
3. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ sfo{qmddf qmdzM If]qut cjwf/0ff cjnDag ug]{ .
4. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;+/rgfx¿sf] lgdf{0fdf :yfgLo ;|f]t ;fwgsf] pkof]u
k|j4{g ub}{ jftfj/0f d}qL Pj+ hnjfo' kl/jt{g cg's"ng x'g] Joj:yf ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ;DkGg cfof]hgfx¿af6 k|fKt x'g] k|ltkmn ;'lglZrt ug{ dd{t;+ef/ sfo{nfO{
k|fyldstf lbO{g]5 . -!_
149
2. vfg]kfgLsf] lgoldt cfk"lt{ tyf ;]jf:t/ ;'lglZrt ug{ cg'udg k|0ffnLnfO{
k|efjsf/L agfO{g]5 . -!_
3. zx/L tyf c4{zx/L vfg]kfgL k|0ffnL] lgdf{0f tyf ;'b[9Ls/0f ubf{ nfut p7\tL
k|0ffnL cjnDag ul/g]5 . -!_
4. u|fdL0f If]qdf ;~rfng vr{ a]xf]g{ ;Sg] Ifdtfsf] cfwf/df vfg]kfgL ;]jf
lj:tf/ ul/g]5 . -!_
5. 3/]n' zf}rfno lgdf{0fnfO{ ;d]t vfg]kfgL cfof]hgf;Fu cfa4 u/L k"0f{ ;/;kmfO
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -!_
6. v'nf lb;fd'Qm cleofgnfO{ cem} lj:tf/ u/L v'nf lb;fd'Qm 3f]if0ffkZrft\sf
k"0f{ ;/;kmfO sfo{qmd ;3gLs/0f ul/g]5 -!_
7. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;]jfnfO{ cleofgsf ¿kdf ;~rfng ug{ ljleGg txdf
/x]sf vfg]kfgL ;/;kmfO tyf :jR5tf ;ldltnfO{ yk ;lqmo agfOg]5 . -!_
8. vfg]kfgL tyf ;/;kmfOsf If]qdf lgwf{l/t /fli6«o nIo k"/f ug{ vfg]kfgL tyf
;/;kmfO{ ;x;|fAbL ljsf; nIo b'|t vfsfnfO{ k|efjsf/L¿kdf sfof{Gjog
ul/g]5 . -!_
9. vfg]kfgL ljt/0f k|0ffnLnfO{ d'Vo ljt/0f nfOg / 3/]n' ljt/0f k|0ffnLsf] ¿kdf
5'§f5'§} Joj:yf ul/g]5 . -@_
10. k/Dk/fut vfg]kfgLsf ;|f]tx¿sf] ;+/If0f ul/g]5 . -@_
11. zx/L÷c4{zx/L 3gfa:tL ePsf :yfgx¿df k|zf]wg k|0ffnL ;lxtsf] :oflg6/L
9n lgdf{0f u/L k|zf]wg kZrft\sf] kfgL dfq gbLdf k7fpg] Joj:yf ul/g]5 .
-@_
12. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO If]qdf lqmofzLn ;a} ;/sf/L / u}/;/sf/L lgsfon]
lhNnfsf] u'¿of]hgfleqsf cfof]hgfx¿nfO{ k|fyldstfsf] cfwf/df sfof{Gjog
ug'{kg]{ Joj:yfnfO{ clgjfo{ ul/g]5 . -#_
13. a[xt\ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO cfof]hgfx¿sf] Joj:yfkg pkef]Qmf ;+:yfaf6 x'g
sl7gfO ePsf] cj:yfdf Joj:yfkg s/f/df lbg] gLlt cjnDag ul/g]5 . -#_
14. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO sfo{qmd th'{df tyf sfof{Gjogdf Ps ah]6 Ps
sfo{qmd / Ps k|ltj]bg k|0ffnLsf] yfngL ul/g]5 . -#_
15. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;+/rgfx¿sf] lgdf{0f / pkof]udf ;x–nufgLnufot
:yfgLo ;|f]t ;fwgsf] k|j4{g ul/g]5 . -#_
16. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO lgdf{0f / pkof]udf jftfj/0f d}qL Pj+ hnjfo' kl/jt{g
cg's"ng x'g] Joj:yfnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -$_
150
*= k|d'v sfo{qmdx¿
cfwf/e"t vfg]kfgL ;]jf pknJw u/fpg] sfo{qmdx¿M o; cGtu{t qmdfut
¿kdf ;~rfng e}/x]sf vfg]kfgL cfof]hgfx¿ lgdf{0f Pj+ lj:tf/ ug]{, ;'Vvf
If]qdf ;~rfng ul/g] vfg]kfgL cfof]hgf lgdf{0f ug]{, jiff{tsf] kfgL ;+sng /
pkof]u h:tf j}slNks ;|f]t kl/rfng ug]{, pkef]Qmfx¿sf] ;xnufgLdf
;~rfng ul/g] vfg]kfgL cfof]hgf lj:tf/ ug]{ / u|fdL0f vfg]kfgLh:tf
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5g\ .
vfg]kfgL ;]jf:t/ tyf u'0f:t/ clej[l4 ug]{ sfo{qmdx¿M o; cGtu{t d]nDrL
vfg]kfgL cfof]hgf, ;fgf zx/L vfg]kfgL sfo{qmd, vfg]kfgL ;xnufgL sfo{qmd,
vfg]kfgL u'0f:t/ ;'wf/ sfo{qmd, cf;]{lgs Go'gLs/0f tyf lg/fs/0f sfo{qmd /
k|b"if0fsf] hf]lvd sd ug]{ kfgL ;'/Iff of]hgf h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5g\ .
dd{t ;'wf/, k'glg{df{0f tyf k'gM:yfkg ug]{ sfo{qmdx¿M o; cGtu{t ;DkGg
cfof]hgf dd{t ;'wf/, k"glg{df{0f tyf ;]jf k'g:yf{kgf, 8Lk 6o'aj]n tyf
On]S6«f–] d]sflgsn pks/0f k'g:yf{kgf / hnfwf/ tyf ;|f]t ;+/If0f, e"ldut
hn e08f/ k"ge{/0f h:tf hnjfo' kl/jt{gsf] k|efj sd ug]{ h:tf sfo{qmd
;~rfng ul/g]5g\ .
;/;kmfO{ ;'ljwf / ;]jf:t/ clej[l4 ug]{ sfo{qmdx¿M o; cGtu{t b]zJofkL
cleofgsf] ¿kdf ;~rfng ul/g] Psn (stand alone) k"0f{ ;/;kmfO, vfg]kfgL
cfof]hgfdf cfa¢ ;/;kmfO sfo{qmd, sf7df08f} pkTosf 9n ;'wf/ cfof]hgf,
afudtL ;'wf/ cfof]hgf, :oflg6/L 9n lgdf{0f sfo{qmd / hgr]tgf clej[l¢
h:tf sfo{qmd ;~rfng ul/g]5g\ .
Ifdtf clej[l4 tyf ;+:yfut ;'wf/ ug]{ sfo{qmdx¿M o; cGtu{t vfg]kfgL tyf
9n lgsf; ljefusf] Ifdtf clej[l4 tyf ;+:yfut ;'wf/, ;"rgf Joj:yfkg,
vfg]kfgL ;]jf lgodg tyf cg'udg / :yfgLo lgsfo, pkef]Qmf ;ldlt,
;fd'bflos÷u}=;=;+= / ;Da¢ lgsfo tyf cfof]hgfsf sd{rf/Lx¿sf] ;Lk, 1fg
tyf Ifdtf clej[l¢ sfo{qmd ;~rfng ul/g]5g\ .
(= ck]lIft pknlAw
cfwf/e't vfg]kfgL ;]jf k'u]sf] hg;+Vof (% k|ltzt k'u]sf] x'g], pRr÷dWod:t/sf]
vfg]kfgL ;]jf k'u]sf] hg;+Vof !% k|ltzt k'u]sf] x'g], ;/;kmfO ;]jf (@ k|ltzt
hg;+Vofdf k'u]sf] x'g]5 .
151
$=#=% ;+:s[lt
!= k[i7e"ld
;f+:s[lts ;Dkbfx¿, wfld{s, P]ltxfl;s tyf k"/ftflTjs :ynx¿sf] cWoog,
cg';Gwfg, cGj]if0f, ;j]{If0f, pTvgg, ;+/If0f / ;Dj4{gsf ;fy} ;f+:s[lts k|rng,
efiff, snf, e]ife"iff / ;+:s[ltsf] ;+/If0f Pj+ hu]gf{ ug]{ sfo{ e}cfPsf] 5 . :jLs[t
u'?of]hgfadf]lhd kz'klt, n'lDagL, a[xQ/ hgsk'/ ljsf; If]qnufotsf cGo
dxTTjk"0f{{ wfld{s, k"/ftflTjs tyf P]ltxfl;s ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f u/L wfld{s
ko{6gsf] ljsf; ug]{ b[li6sf]0fn] sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/Psf 5g\ . ljZj ;Dkbf
;"rLdf k/]sf :ynx¿sf] plrt ;+/If0f / Joj:yfkg u/L To:tf If]qx¿sf] ljsf;
/ lj:tf/ ug{ d2t k'Ug] sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/Psf 5g\ . af}l4s ;DklQ ;+/If0f,
k|ltlnlk clwsf/sf] lgodg h:tf sfo{nfO{ ljz]if k|fyldstfsf;fy ;~rfng ug]{
k|of; e}/x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
ut lqjifL{o of]hgf cjlwe/df ;fF:s[lts ;Dkbfx¿sf] cWoog cg';Gwfg, klxrfg,
;+/If0f / k|j{4g u/L oL ;Dkbfx¿sf] dfWodaf6 ko{6g If]qnfO{ ;xof]u k'/\ofpg]
p2]Zosf ;fy /fli6«o ;+:s[lt gLlt, @)^& nfu" ePsf] 5 . ljZj ;Dkbf ;"rLdf
;"rLs[t ;Dkbfx¿sf] ;+/If0fsf nflu sfo{qmdx¿ ;~rfngdf /x]sf / &@ lhNnfsf]
k"/ftflTjs ;Dkbfx¿sf] ;"rLs/0f eO{ ;+/If0f Pj+ ;Dj4{gsf sfo{qmdx¿ ;~rfng
eO/x]sf 5g\ . gf/fo0flx6L b/af/ ;+u|xfno If]qsf] ljsf;sf nflu u'?of]hgf
tof/Lsf] qmddf /x]sf] 5 . :yfgLo lgsfo / ;d'bfosf] ;xeflutfdf hftLo
;+u|xfnox¿ :yfkgf ug{sf] nflu sfo{of]hgfsf;fy sfo{qmd cufl8 a9fOPsf] 5 .
af}l4s ;DklQ ;DaGwL ljZj lgsfo (WIPO) ;Fu ;dGjo tyf ;xsfo{nfO{
k|efjsf/L agfpg k|of; ul/Psf 5g\ . ljleGg d'n'sx¿;+u ;f+:s[lts cfbfgk|bfg
/ ;f] dfk{mt ko{6g k|j4{g ug{ låkIfLo ;dembf/L ug]{ sfo{ cufl8 a9fOPsf] 5 .
b]z leqsf ljleGg hflt, ;d'bfo, ju{x¿df /x]sf cd"t{ ;fF:s[lts ;Dkbfx¿sf]
a[xt Pj+ j}1flgs ;"rLs/0f ug]{ ;DaGwdf !) lhNnfsf] ;"rLs/0f ul/Psf] 5 . ut
lqjifL{o of]hgf cjlwdf k"/ftflTjs :yn ;+/If0f, ljZj ;Dkbf :yn ;+/If0f /
Joj:yfkg ug]{ nufotsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ePsf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
n'lDjgL ljsf; sf]if, kz'ktL If]q ljsf; sf]if / j[xQ/ hgsk'/ If]q ljsf;
kl/ifb\sf] :jLs[t u'?of]hgf cg';f/sf sfo{x¿ ;dod} ;DkGg ug{ kof{Kt ah]6
gx'g', k"/ftflTjs :ynx¿sf] ;f]xL tj/af6 ;+/If0f / ;Dj4{g ug{ g;Sg', /fli6«o
clen]vfno / /fli6«o ;+u|xfnosf] :t/j[l4 x'g g;sL cGt/f{li6«o dfGotf cg';f/
s]Gb|Lo:t/sf] sfd ;Dkfbg x'g g;Sg', ljZj ;Dkbf ;"'rLdf ;"rLs[t :ynx¿df
dfkb08 cg';f/ lgdf{0f sfo{ k|efjsf/L x'g g;Sg', ;Dkbf ;+/If0fdf :yfgLo
152
lgsfo, JolQm, ;+3, ;+:yfx¿aLr ;xsfo{, ;dGjo / ;xeflutf ck]lIft ¿kdf
a9\g g;Sg', jf}l4s ;Dklt rf]/Lsf 36gfx¿df j[l4 x'g' / bIf hgzlQmsf] sdL x'g'
o; If]qsf k|d'v ;d:ofsf ¿kdf /x]sf 5g\ .
ljZj;Dkbf ;"rLdf k/]sf w/f]x/x¿sf] lbuf] ;+/If0f ug{', k"/ftflTjs :ynx¿dflysf]
cltqmd0f lgoGq0f ug'{, ljleGg ljwfdf u7g x'g] /f]oN6L ;+sng ;+:yfsf] lbuf]kgf
/ :yfloTj sfod /fVg', sfo{/t lgsfox¿ aLr ;dGjo a9fpg', ;+3, ;:yfx¿nfO{
;xeflutfd"ns ;+/If0f sfo{df pT;flxt ug'{sf ;fy} g]kfn cd"t{ ;fF:s[lts ;Dkbf
;+/If0f ;DaGwL dxf;lGw, @))# sf] kIf /fi6«sf] x}l;otn] kfngf ug{'kg]{ bfloTjx¿
k"/f ug' k|d'v r'gf}tLsf ¿kdf /x]sf 5g .
$= bL3{sfnLg ;f]r
/fli6«o ;fF:s[lts w/f]x/nufot ljleGg hflt / ;d'bfosf k/Dk/fut ;Dkbfx¿sf]
;+/If0f / ;+j4{g ub}{ g]kfnnfO{ ;fF:s[lts Pstfsf] ;"qdf cfa4 ug]{ .
%= p2]Zo
1. ;f+:s[lts ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f / k|j4{g ug]{ .
2. efiff, ;flxTo, ;ª\uLt tyf gf6\osnf / nlntsnf h:tf If]qsf] ljsf; ug]{ .
3. ;dfhdf ;fdflhs, ;f+:s[lts ;b\efj Pj+ Pstf sfod ug]{] .
4. ;f+:s[lts ko{6gsf] k|j4{g ug]{ .
5. ;flxTo, snf, ;ª\uLt, rnlrq, ;"rgf k|ljlw Pj+ 1fg–lj1fgsf] If]qsf
jf:tljs ;|i6f Pj+ tT;DaGwL clwsf/sf wgLsf] cfly{s tyf g}lts clwsf/sf]
;+/If0f ug]{ .
^= /0fgLlt
1. P]ltxfl;s, k"/ftflTjs, wfld{s / ;f+:s[lts ;Dkbfx¿sf] klxrfg, ;+/If0f,
ljsf; / k|j4{g ug]{ .
2. ;fdflhs, ;f+:s[lts, wfld{s ;lxi0f'tf, /fli6«o Pstf clej[l4 x'g] u/L ;a}
;Dk|bfosf] wfld{s / ;f+:s[lts d"No dfGotfx¿sf] ;Ddfg ug]{ jftfj/0f ;[hgf
ug{] .
3. ;a} ;Dk|bfox¿n] Pscsf{sf wfld{s / ;f+:s[lts ;Dkbfx¿k|lt ;Ddfg bzf{pg]
/ cfˆgf] wfld{s, ;f+:s[lts ;Dkbfsf] cfkm} ;+/If0f / k|j4{g u/fpg] jftfj/0f
tof/ ug]{ .
4. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o k'/:sf/ / ;Ddfg sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
153
5. ;+:s[lt If]qdf /fi6«n] u/]sf] cGt/f{li6«o k|lta4tf, ;lGw, ;Demf}tf tyf
cg'df]bgnfO{ k|efjsf/L sfof{Gjog ug{ oyf]lrt¿kdf nufgL clej[l4 ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ljZj ;Dkbf ;"rLdf k/]sf If]qsf] plrt ;+/If0f / ;Dj4{g ug{'sf ;fy} cGo
;Defljt :ynnfO{ ;d]t ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;dfj]z u/fpg k|of; ul/g]5 .
-!_
2. ;f+:s[lts tyf k"/ftflTjs If]qdf ePsf hgzlQmsf] oyf]lrt pkof]u tyf
cfjZos yk hgzlQmsf] ljsf; ul/g]5 . -!_
3. b]zleq} k|fylds:t/sf] k"/ftflTjs k|of]uzfnf :yfkgf ul/g]5 . -!_
4. d"t{–cd"t{ wfld{s tyf ;f+:s[lts ;Dkbf / pTkfbgx¿sf] ;"rLs/0f, juL{s/0f
tyf k|fyldsLs/0f u/L ;Da4 lgsfo Pj+ ;d'bfonfO{ g} Joj:yfkgsf] lhDdf
lbg] u/L :YffgLo :t/df x:tfGt/0f ub}{ nlug]5 . -!_
5. wfld{s / ;f+:s[lts pTyfgsf nflu :yfgLo :t/df cfkm} ;+/If0f tyf k|j4{g
ug{] x]t'n] sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -@_
6. d"t{ tyf cd"t{ ;Dkbfx¿sf] ;'/Iffsf] k|efjsf/L Joj:yf ul/g]5 . ;fy} o;
If]qaf6 x'g] cfDbfgLnfO{ Jojl:yt / lj:tf/ ub}{ cfodf cfwfl/t nufgLnfO{
ljz]if hf]8 lbOg]5 . -#_
7. nf]kf]Gd'v efiff tyf nf]s ;+:s[ltnfO{ ;+/If0f ul/g]5 . -#_
8. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o zflGt k'/:sf/, cGo k'/:sf/ tyf ;Ddfg sfo{qmdnfO{
;+:yfut tyf Jojl:yt ub}{ hfg] gLltnfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . -$_
9. kz'kltgfy, n'lDagL / a[xQ/ hgsk'/ h:tf wfld{s tyf ko{6sLo If]q Pj+
ljifox¿sf] cGt/f{li6«o:t/df k|rf/ k|;f/ tyf k|j4{g sfo{nfO{ ljz]if hf]8
lbOg]5 . -%_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
/fi6«el/sf cd"t{ ;Dkbfx¿sf] ;"rLs/0f ug]{ .
/fli6«o dxTTjsf d"t{ ;Dkbfx¿sf] cWoog, cg';Gwfg, pTvgg, ;+/If0f /
ljsf; ug]{ .
ljleGg ;+u|xfno, ;f+:s[lts ;Dkbf, k|of]uzfnf tyf clen]vfnox¿sf]
;+:yfut Ifdtf clej[l4 Pj+ cfw'lgsLs/0f ug]{ .
154
ljleGg hfthflt, efiff, efifLsf] df}lns Pj+ k/Dk/fut ;+:s[lt Pj+
/Lltl/jfhsf] hu]gf{ Pj+ ;+/If0f ug]{ .
gjk|ltef nlIft k|]/0ffd"ns sfo{qmd ;~rfng Pj+ ;Ddfg ug]{ .
nf]kf]Gd'v Pj+ lk5l8Psf] ju{sf] efiff, ;flxTo, snf, ;+:s[ltsf] cWoog
cg';Gwfg ug]{ .
/fli6«o efiffx¿sf] zAbsf]if lgdf{0f tyf nAw k|ltli7t n]vs tyf
;flxTosf/x¿sf] n]v /rgfsf] k|a4{g ug]{ .
k|ltlnlk clwsf/ sfg'g sfof{Gjog ug]{ lgsfo / sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf j[l4
sfo{qmd ug]{ .
k"/ftflTjs :ynx¿sf] pTvgg, ;+/If0f / ;Dj4{g ug]{ .
ljZj ;Dkbf ;"rLdf ;"rLs[t :df/sx¿sf] ;+/If0f tyf hL0ff{]åf/ ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
b]zleqsf ;Dk"0f{ hflt, ;d'bfox¿sf] ;+:s[ltsf] j}1flgs tl/sfaf6 ;"rLs/0f
/ nf]kf]Gd'v ;f+:s[lts ;Dkbfx¿sf] hu]{gf ePsf] x'g], k"/ftflTjs, wfld{s /
;f+:s[lts ;Dkbfx¿sf] ;+/If0fdf :yfgLo lgsfox¿sf] :jfldTj j[l4 x'g], ;f+:s[lts
;dfj]zLs/0f tyf k"/ftflTjs Pj+ P]ltxfl;s dxTTjsf ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f,
k'glg{df{0f Pj+ lh0ff]{4f/ x'g], ljleGg efiff, wd{, ;f+:s[lts ;Dkbfx¿,
k/Dk/fx¿ tyf ;flxTo, snf, /Lltl/jfhx¿sf] ;+/If0f / k|rf/ k|;f/ x'g], ;fy}
k|ltlnlk clwsf/sf] ;+/If0f ePsf] x'g]5 .
$=#=^ ;fdflhs ;'/Iff tyf ;+/If0f
$=#=^=! ;fdflhs ;'/Iff
!= k[i7e"ld
xfnsf jif{x¿df ;fdflhs ;'/If0f;DaGwL sfo{qmdx¿df ;/sf/sf] nufgL
pNn]vgLo ¿kdf j[l4 ePsf] 5 . oL sfo{qmdx¿nfO{ lgodg ug]{, PsLs/0f ug]{ /
;'b[9Ls/0f ug]{tk{m cem} Jojl:yt ¿kdf sfo{ cl3 a9fpg afFsL /x]sf] 5 . ;fy}
bL3{sfnLg ;f]r / :ki6 gLltut, ;+:yfut / ljQLo /0fgLlt ;d]t tof/ u/L
sfo{qmdsf] lbuf]kgfnfO{ ;d]t Wofg lbg'kg]{ l:ylt /x]sf] 5 . ljleGg If]qut
dGqfnox¿sf k[ys ;+oGq dfkm{t\ sfof{Gjog e}/x]sf oL 5l/Psf sfo{qmdx¿sf]
pkfb]otf, k|efjsfl/tf / kof{Kttfsf] af/]df :ki6 n]vfhf]vf;lxt sfo{qmdnfO{ yk
kl/dfh{g u/L lj:tf/ ug'{kg]{ l:ylt ljBdfg 5 .
155
@= cBfjlws l:ylt
Ho]i7 gful/s, Psn dlxnf, nf]kf]Gd'v hflt, czQm, ckfËtf ePsf JolQm, s0ff{nL
c~rnsf ;a} hfthflt / cGo c~rnsf blnt ;d'bfosf kfFr jif{ d'lgsf
afnaflnsf cflbnfO{ ;fdflhs ;'/Iff eQf :yfgLo lgsfodfkm{t\ ljt/0f ug]{
ul/Psf] 5 . k|rlnt gLltut Joj:yf cg'¿k Ho]i7 gful/s, Psn dlxnf, ckf+utf
ePsf JolQm nufot ;fdflhs ;'/Iff eQf kfpg of]Uo nfeu|fxL JolQmx¿sf] ;+Vof
cf=j )^&÷^* df !! nfv %% xhf/ /x]sf]df cfly{s jif{ )^(÷&) df sl/a @!
nfv k'u]sf] 5 . lzIff, :jf:Yo, h:tf cGo If]qut dGqfnox¿af6 ;d]t nlIft
;d"x, ju{ / If]qsf JolQmx¿nfO{ s]lGb|t u/L ;fdflhs ;'/Iff tyf ;+/If0fsf
sfo{qmdx¿ ;~rfng eO/x]sf 5g\ . ul/a 3/ kl/jf/ klxrfg ug{ s~rgk'/ /
88]nw'/fsf] k|To]s 3/ kl/jf/sf] cfly{s tyf ;fdflhs ljj/0f ;+sng / 3/kl/jf/
txdf ul/aLsf] klxrfg u/L dGqfnosf] PsLs[t k~hLs/0f / ;fdflhs ;'/Iff
Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLdf ;dfj]z ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
:yfgLo lgsfodf lgjf{lrt hgk|ltlglw gx'g', ufpF ljsf; ;ldltdf w]/} ;+Vofdf
;lrjsf] b/aGbL l/Qm /xg', nfeu|fxL JolQm;DaGwL] tYofÍ cBfjlws gx'g',
;fdflhs ;'/Iff eQfsf] ljt/0fdf kf/blz{tf gx'bf ljleGg k|Zgx¿ p7g', eQf
ljt/0f k|lqmofsf] ;'ko{j]If0f tyf cg'udg k|efjsf/L x'g g;Sg' o; If]qsf
;d:ofx¿ x'g\ .
ljleGg lgsfoaf6 ;~rflnt ;fdflhs ;'/Iffsf sfo{qmdx¿nfO{ clen]vLs/0f u/L
PsLs[t Pad\ ;dlGjt ¿kdf ;~rfng ug'{, tL sfo{qmdx¿sf] cg'udgnfO{
k|efjsf/L agfpg', nfeu|fxL ju{sf] e/kbf]{ tYof+s tof/ tyf cBfjlws ug'{ /
;fdflhs ;'/Iff eQf a}+sdfkm{t\ e'QmfgL ug{ yflnPsf]df nfeu|fxL JolQmsf]
a}+s;Ddsf] lgs6 kx'Fr ;'lglZrt ug'{ k|d'v r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;a} gful/snfO{ ;fdflhs ;'/Iffsf] k|Tofe"lt eO{ ;Ddfghgs hLjgofkgsf]
;'lglZrttf ug]{ .
%= p2]Zo
!= ;fdflhs ;+/If0fsf] dfWodaf6 ul/aL Go"gLs/0f, dfgj ljsf; / ;fdflhs Gofodf
;xof]u k'¥ofpg] .
@= ;a} gful/sx¿sf nflu Go"gtd ;fdflhs ;+/If0f k|bfg ug{ k"jf{wf/ tof/
ug]{ .
156
^= /0fgLlt
1. a9L hf]lvdsf] ;fdgf ul//x]sf ;d'bfox¿nfO{ klxn] ;Daf]wg ug]{ .
2. ljBdfg sfo{qmdx¿sf] PsLs/0f, ;'b[9Ls/0f tyf ;'wf/ ug]{ / ;/sf/sf
k|of;x¿ Go"gtd ;fdflhs ;+/If0fsf] w/ftn tof/ ug{df s]lGb|t /xg] .
3. :j}lR5s Pj+ of]ubfgd"ns k|0ffnLx¿nfO{ k|f]T;flxt ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. cToGt hf]lvddf /x]sf nf]kf]Gd'v Pj+ ;LdfGts[t ;d'bfox¿, Pr=cfO=eL=
P8\;af6 k|efljt afnaflnsf / cfdfafa' b'j} u'dfPsf afnaflnsfnfO{ qmdzM
sfo{qmdx¿sf] ;~hfnleq NofOg]5 . -!_
2. ;fdflhs ;+/If0fsf sfo{qmdx¿nfO{ ;fdflhs, cfly{s ;zQmLs/0f, ;fdflhs
Gofosf] k|j4{g / dfgj ljsf;sf sfo{qmdx¿;Fu cfa4 u/L ;xlqmofTds
agfpg]tk{m hf]8 lbOg]5 . -!_
3. 5l/P/ /x]sf ljleGg ;fdflhs ;+/If0f ;DaGwL sfo{qmdsf] clen]vLs/0f u/L
Psåf/ k|0ffnLsf] nflu cfjZos cWoog ul/g]5 . -@_
4. ;fdflhs ;+/If0f;DaGwL /fli6«o k|f¿knfO{ clGtd ¿k lbg'sf ;fy} ;fdflhs
;+/If0f w/ftnnfO{ kl/eflift u/L k|fyldstfsf ;fy sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
5. g]kfn ;/sf/af6 lghfdtL sd{rf/L, g]kfnL ;]gf, g]kfn k|x/L, ;z:q
k|x/LnufotnfO{ k|bfg ul/g] lgj[lQe/0f k|0ffnLsf] k'g/jnf]sg u/L ;'wf/
ul/g]5 . -@_
6. ljBdfg kf]if0f;DaGwL sfo{qmdx¿nfO{ ax'If]qLo kf]if0f of]hgfn] kl/nlIft u/]sf]
p2]Zo xfl;n ug]{u/L ;dfof]hg / ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . -@_
7. a9\bf] ;fdflhs ;'/Iff vr{nfO{ wfGgsf nflu ljQLo ;+efjgf / ;|f]tx¿sf]
/0fgLlt tof/ u/L ;fdflhs ;+/If0f;DaGwL /fli6«o k|f¿kdf ;dfj]z ul/g]5 .
-@_
8. ;fdflhs ;'/Iffsf ljifodf ;+:yfut ;fdflhs pQ/bfloTjsf] dfGotf cg'¿k
lghL If]qnfO{ klg kof{Kt of]ubfg ug{ k|f]G;flxt ul/g]5 . -@_
9. ;fdflhs ;'/Iff sf]ifsf] ;'b[9Ls/0f u/L cf}krfl/s / cgf}krfl/s If]qnfO{
nlIft u/L of]ubfgd"ns ;fdflhs aLdfsf sfo{qmdx¿nfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
-#_
10. ;fdflhs :jf:Yo aLdfsf sfo{qmdx¿nfO{ cleofgsf] ¿kdf ;~rfng ul/g]5 .
-#_
157
11. s[lif / kz'kfngsf] If]qdf gjk|jt{gzLn aLdfsf sfo{qmdx¿ th'{df u/L
sfof{Gjog ul/g]5 . -#_
12. cfjZos pTk|]/s k|0ffnL / ;]jfx¿sf] ljsf; u/L ;fdflhs aLdfsf
sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{ lghL If]q / ;xsf/LnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
ljBdfg ;fdflhs ;'/Iffsf ljleGg lqmofsnfkx¿nfO{ Ps}7fpFdf clen]vLs/0f
ug]{ .
k~hLs/0f / ;fdflhs ;'/Iffsf nflu tof/ kfl/Psf] PsLs[t Joj:yfkg ;"rgf
k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ .
JolQmut 36gf btf{;DaGwL hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; ug]{ .
;fdflhs ;'/Iff eQf yk gu/kflnsf tyf ufpF ljsf; ;ldltx¿df ;d]t
a}+sdfkm{t\ ljt/0f ug]{ .
;ª\3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfnosf] PsLs[t k~hLs/0f /
;fdflhs ;'/Iff Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLsf] ;'b[9Ls/0f / :yfgLo lgsfo;Fu
;~hfnLs/0f ug]{ .
;fdflhs ;'/Iff;DaGwL sfo{qmdx¿sf] s]Gb|Ls[t cg'udg ug]{ k|0ffnLsf] ljsf;
/ sfof{Gjog ug]{ .
ul/a 3/kl/jf/sf] klxrfg tyf kl/rokq ljt/0f u/L :jf:Yo aLdf nufot
cGo ;]jf k|jfx;Fu cfa4 u/fpg] .
3/kl/jf/sf] cfly{s ;fdflhs ljj/0f btf{ ug]{ .
ljkGg ;LdfGts[t tyf hf]lvddf /x]sf JolQm, ;d'bfo / If]qsf nflu Go"gtd
;fdflhs ;'/Iffsf] k|Tofe"lt ug]{ .
;d'bfodf cfwfl/t ;fdflhs ;'/Iffsf sfo{qmdx¿sf] lj:tf/, cg'udg,
clen]vLs/0f / k|sfzg ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
k~hLs/0f / ;fdflhs ;'/Iffsf] PsLs[t Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL :yfkgf ePsf]
x'g], ;fdflhs ;'/Iff k|0ffnLsf] PsLs[t 9fFrf th'{df ePsf] x'g], ul/a 3/w'/Lsf]
tYofÍ ;a} :yfgLo lgsfodf cBfjlws ePsf] x'g], ;fdflhs ;'/Iffsf]
sfof{Gjogsf] s]Gb|Ls[t cg'udg k|0ffnLsf] ljsf; ePsf] x'g], ufpF ljsf; ;ldltdf
a}+Í jf zfvfljxLg a}+Íaf6 ;'/Iff eQf ljt/0f lj:tf/ ePsf] x'g], ;d'bfodf
158
cfwfl/t ;fdflhs ;'/Iff k|0ffnLx¿sf] klxrfg / lj:tf/ ePsf] x'g], ;fdflhs
:jf:Yo aLdf cleofg ;DkGg ePsf] x'g], ;fdflhs If]qdf lghL If]qsf] nufgL j[l4
ePsf] x'g] .
$=#=^=@ Ho]i7 gful/s
!= k[i7e"ld
Ho]i7 gful/sx¿sf] cfwf/e"t xs clwsf/sf] ;+/If0f u/L pgLx¿nfO{ ;Ddfgk"j{s
hLjgofkg ug{, pgLx¿sf] pGglt / ;+/If0fsf ;fy} ;fdflhs ;'/Iffsf] k|Tofe"lt
lbnfpgsf nflu Ho]i7 gful/s;DaGwL P]g, @)^# / lgodfjnL, @)^% hf/L ePsf]]
5 . ;/f]sf/jfnf lgsfox¿aLr ;dGjosf nflu pRr:t/Lo s]Gb|Lo Ho]i7 gful/s
sNof0f ;ldltsf] :yfkgf tyf ;a} lhNnfdf x]/rfxsf nflu lhNnf Ho]i7 gful/s
sNof0f ;ldlt u7g eO{ ;s]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
Ho]i7 gful/sx¿sf] e/kbf]{ tYof+s gePsf] x'Fbf xfn tYof+s ;+sng sfo{ e}/x]sf]
5 . Ho]i7 gful/ssf efjgf ;Daf]wg x'g] u/L ljBdfg ;fdflhs ;'/Iffsf
k|fjwfgx¿sf] k'g/jnf]sg tyf lj:tf/sf nflu /fli6«o of]hgf cfof]u /
;/f]sf/jfnf dGqfnox¿sf] ;xof]udf kxn eO{/x]sf] 5 eg] ;fj{hlgs ;]jfdf Ho]i7
gful/sx¿nfO{ ljz]if ;'ljwf lbg cfjZos sbd rflnPsf 5g\ . ;fy} Ho]i7
gful/s cfjf; u[xx¿nfO{ dof{lbt, :t/Lo, ;dofg's"n tyf Ho]i7 gful/s d}qL
agfpg Ho]i7 gful/s cfjf; u[x ;~rfng tyf k"jf{wf/;DaGwL lgb]{lzsf @)&)
tof/Lsf] qmddf /x]sf] 5 .
dlxnf afnaflnsf tyf ;dfhsNof0f dGqLsf] cWoIftfdf s]Gb|Lo Ho]i7 gful/s
sNof0f ;ldlt / lhNnf txdf lhNnf ljsf; ;ldltsf] ;efkltsf] cWoIftfdf
lhNnf Ho]i7 gful/s sNof0f ;ldlt u7g eO{ Ho]i7 gful/sx¿sf] xslxt
;+/If0fsf nflu lqmofzLn 5g\ . To;}u/L Ho]i7 gful/sx¿sf] :ofxf/ tyf x]/rfxsf
nflu k|lzIf0f tyf lgb]{lzsf lgdf{0f sfo{ eO{/x]sf] 5 . ;a} If]qsf c;xfo Ho]i7
gful/snfO{ cf>o k|bfg ug{ kfFr ljsf; If]qdf !÷! j6f gd"gf Ho]i7 gful/s
cf>d :yfkgf eO{ ;~rfngdf 5g\ eg] ljutdf dlxnf afnaflnsf tyf
;dfhsNof0f dGqfno dfkm{t\ ;~rfng ul/Psf] Ho]i7 gful/s :jf:Yof]krf/ ;]jf
sfo{qmdnfO{ :jf:Yo dGqfno cGt/ut lg/Gt/tf lbOPsf] 5 . To;}u/L Ho]i7
gful/s k|lt gofF k':tfdf ;sf/fTds efjgf hufpg cGt/k':tf ;f}xfb{tf sfo{qmd
;~rfng ul/Psf] 5 eg] Ho]i7 gful/sx¿df /x]sf] 1fg, ;LknfO{ x:tfGt/0f u/L
pkof]u ug{ sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/Psf 5g\ . ;fy} u}/;/sf/L If]qaf6 ;+rflnt
Ho]i7 gful/s;Fu ;DalGwt sfo{qmd tyf Ho]i7 gful/s cf>dnfO{ Jojl:yt ug{
lgoldt¿kdf ;xof]u pknAw x'Fb} cfPsf] 5 . lghLIf]qaf6 ;~rflnt cf>dx¿sf]
;d]t ;+:yfut ;'wf/ Pj+ cg'udg sfo{ e}/x]sf] 5 .
159
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
Ho]i7 gful/s ;DaGwL ljBdfg gLlt, of]hgf, cGt/f{li6«o Pj+ If]qLo 3f]if0ff,
k|ltj4tf tyf Ho]i7 gful/ssf cfjZostf cg'¿k sfo{qmd cfzfltt¿kdf
;~rfng ug{ g;lsg', Ho]i7 gful/ssf kIfdf ljleGg txdf ePsf lg0f{o tyf
sfg'gn] k|Tofe"t u/]sf ljifonfO{ ;d]t k"0f{ ¿kdf sfof{Gjog / cg'udg ug{
g;lsg', ;|f]t tyf ;fwgsf] cefj /xg', Ho]i7 gful/ssf] :jf:Yo, /]vb]v, ;'/Iff /
k'g:yf{kgfsf nflu pkof]uL sfo{qmd ;~rfng ug{ g;Sbf pgLx¿ c;Gt'i6 /xg',
;/sf/L tyf u}/;/sf/L If]qaf6 ;~rflnt sfo{qmd lgodg / ;dGjo kof{Kt x'g
g;Sg' ,;d'bfodf ;sf/fTds efjgfsf] ck]lIft ljsf; x'g g;Sg', Ho]i7
gful/sx¿sf] 1fg, ;Lk / cg'ejsf] pkof]u ug]{ sfo{qmdx¿nfO{ Jofkstf lbg
g;Sg', / j[4f>d, Ho]i7 gful/s lbjf;]jf s]Gb| tyf Snax¿sf] ;~rfng Jojl:yt
x'g g;Sg' h:tf ;d:of tyf r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
Ho]i7 gful/sx¿sf] cfwf/e"t xs clwsf/sf] ;+/If0f ub}{ pgLx¿sf nflu
;Ddfghgs / ;Gt'li6k"0f{ hLjgofkgsf] cj;/ ;'lglZrt ug]{ .
%= p2]Zo
Ho]i7 gful/sx¿sf] ;Ddfghgs hLjgofkgsf nflu cg''s"n ;]jf / ;'ljwfx¿
lj:tf/ ug]{ .
^= /0fgLlt
1. cfly{s tyf ;fdflhs ;'/Iffsf sfo{qmdx¿df Ho]i7 gful/sx¿sf] kx'Fr lj:tf/
ug{] .
2. ljz]if hf]lvddf /x]sf Ho]i7 gful/ssf nflu nlIft u/L /fxt, af;:yfg,
:jf:Yo ;]jfh:tf ljz]if sfo{qmd ;~rfng ug{] .
3. Ho]i7 gful/sx¿sf] 1fg, ;Lk / cg'ejnfO{ clwstd ;b'kof]u ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. Ho]i7 gful/snfO{ pknAw u/fOg] eQf /sd a}+lsª k|0ffnLdfkm{t\ e'QmfgL ub}{
hfg]] Joj:yf ul/g]5 . -!_
2. Ho]i7 gful/sx¿sf] nflu /fHoaf6 k|bfg ug]{ oftfoft, :jf:Yoh:tf ;]jf
;'ljwfdf cu|flwsf/ lbg] / o:tf] cu|flwsf/sf] ;'ljwf pknAw u/fpg lghL
If]qnfO{ klg k|f]T;flxt / lgb]{lzt ul/g]5 . -!_
160
3. c:ktfnx¿df Ho]i7 gful/sx¿sf]] ;'ljwfdf kxF'r j[l4 ug{sf nflu pkrf/
z'Nsdf 5'6 / lglZrt ;ª\Vofdf z}o\of 5'§ofpg] Joj:yf ldnfOg]5 . -!_
4. kl/ToQm, lx+;fkLl8t, zf/Ll/s Pj+ dfgl;s¿kn] czQm ePsf tyf ljz]if
hf]lvddf /x]sf Ho]i7 gful/sx¿sfnflu nlIft u/L ljz]if /fxt / k'g:yf{kgf
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -@_
5. a[4f>d ;~rfng;DaGwL dfkb08 tof/ u/L sfof{Gjog / cg'udg ug]{ Joj:yf
ldnfOg]5 . -@_
6. u}/;/sf/L ;+:yfx¿nfO{ Ho]i7 gful/ssf] If]qdf sfo{qmd ;~rfng ug{
k|f]T;fxg ul/g]5 . -@_
7. ;fj{hlgs k|of]usf ;fwg / ef}lts ;+/rgfx¿nfO{ qmdzM Ho]i7 gful/s d}qL
agfOg]5 . -@_
8. j[4f>d agfpg] / ;~rfng ug]{ sfo{df lghLIf]qsf] nufgLnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5
/ lghL If]q ;~rflnt j[4f>ddf c;xfo j[4j[4fx¿sf] nflu ;x'lnot b/df
cf/If0fsf] Joj:yf ul/g]5 . -@_
9. 1fg, ;Lk / cg'ejsf] pkof]usf nflu cj;/x¿ ;[hgf ul/g]5 . -#_
10. :yfgLo :t/df th'{df ul/g] cfof]hgf / sfo{qmdx¿df Ho]i7 gful/sx¿;Fu
;Nnfx, ;'emfj lng] Joj:yf ul/g]5 . -#_
11. Ho]i7 gful/sx¿sf] 1fg, ;Lk / cg'ejnfO{ clwstd ;b'kof]u u/L j[4j[4fsf]
cfjZstf / dxTTjaf/] hfu/0f km}nfpg] ljifonfO{ ljBfno lzIffsf] kf7\oqmddf
;dfj]z ug]{ . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;fj{hlgs ;]jf ljz]ifu/L oftfoft, ;~rf/ / :jf:Yodf Ho]i7
gful/sx¿nfO{ ljz]if ;'ljwf lbg] .
kfFr ljsf; If]qdf /x]sf !÷! j6f gd"gf Ho]i7 gful/s cf>d tyf
j[4f>dx¿sf] cg'udg u/L ;'b[9Ls/0f tyf ;~rfng ug]{ .
u}/;/sf/L If]qaf6 ;~rflnt Ho]i7 gful/s;Fu ;DalGwt sfo{qmd tyf
Ho]i7 gful/s cf>dnfO{ dfkb08 cg's"n agfpg] .
cGt/k':tf ;f}xfb{|tf sfod ug{sf nflu ljBfno :t/Lo kf7\oqmddf
;dfj]z ug]{ / r]tgfd"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
gd"gfsf] ¿kdf # j6f Ho]i7 gful/s u|fd lgdf{0f ug]{ .
Ho]i7 gful/sx¿sf] tYof+s ;+sng tyf k|f]kmfOn cBfjlws ug]{ .
161
kz'klt j[4f>dsf] ;'b[9Ls/0f tyf Joj:yfkg ug]{ .
j[4f>d lgdf{0f / ;~rfng sfo{df lghL If]q;Fu ;xsfo{ / ;fem]bf/L ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
Ho]i7 gful/sx¿n] /fxt:j¿k ljz]if ;'ljwf k|fKt u/L ;Ddfgk"j{s hLjg ofkg
u/]sf] x'g], Ho]i7 gful/sx¿sf] tYof+s cBfjlws ePsf] x'g] / ;/sf/åf/f pknJw
u/fOPsf] ;]jf ;'ljwfx¿df Ho]i7 gful/sx¿sf] kx'Fr ;xh x'g], j[4f>dx¿sf] ;]jf
k|jfxdf ;'wf/ ePsf] x'g] .
$=#=^=# ckfËtf ePsf JolQmx¿
!= k[i7e"ld
ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw / o;sf] OR5fwLg cfn]v
@))^ nufot cGt/f{li6«o k|lta4tfx¿nfO{ Jojxf/df ptfg{sf nflu ;d'bfodf
cfwfl/t k'gM:yf{kgf sfo{qmd, ljz]if lzIff, ;dflxt lzIff, lgMz'Ns ;xfos ;fdu|L,
ckfËtf;DaGwL r]tgfd"ns >Jo b[Zo ;fdu|L, ;dfj]zLs/0f, ckfËtf ePsf
JolQmx¿sf] ;+:yfut ljsf; cg'bfg, ;fdflhs ;'/Iff eQf ljt/0f nufot ljleGg
nlIft sfo{qmdx¿ ;~rfngdf 5g\ .
@= cBfjlws l:ylt
ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] xs clwsf/ k|j4{g tyf pkef]udf ;xh t'Nofpg
ckfË ;+/If0f tyf sNof0f P]g, lgodfjnL, /fli6«o gLlt / sfo{of]hgf ;d]t tof/
u/L g]kfn ;/sf/n] sfof{Gjogdf NofPsf] 5 . ckfËtfsf] kl/efiff / juL{s/0f u/L
&% lhNnfdf dlxnf tyf afnaflnsf sfof{noaf6 ckfËtf kl/ro kq k|bfg ug{]
Joj:yf ug'{sf ;fy} ckfËtf ePsf JolQmåf/f ;~rflnt ;+:yfdfkm{t\ ;d'bfodf
cfwfl/t k'g:{yfkgf sfo{qmd cGtu{t :jf:Yo, lzIff, hLljsf]kfh{g tyf
;fdflhsLs/0f ;~rfng eO/x]sf 5g\ . ckfËtf ;DaGwL /fli6«o tyf cGt/f{li6«o
sfg'g, gLlt tyf sfo{qmd Pj+ ;f]cg'¿k pknAw u/fOg] ;]jf tyf ;'ljwf / To;sf]
pkef]u ug{] k|lqmof ;lxtsf] ;/n k'l:tsf æckfËtf ;|f]t k'l:tsfÆ tof/ kf/L
d'n'ssf ;a} ufpF ljsf; ;ldlt tyf gu/kflnsfx¿ Pj+ ;/f]sf/jfnf lgsfox¿df
ljt/0f ul/Psf] 5 . ckfËtf ePsf dlxnfx¿sf] nflu sf7df8f}+df cfjf;Lo
5fqfjf; tyf k'gM:yfkgf sfo{qmd ;'?cft ul/Psf] 5 . dWodf~rndf ckfËtf
k'g:yf{kgf s]Gb| :yfkgfsf] qmddf /x]sf] 5 . ;fy} lghfdtL ;]jfdf cf/If0fsf]
Joj:yf ul/Psf] 5 eg] lghL If]qsf pBf]u, k|lti7fg tyf snsf/vfgfx¿df
/f]huf/Lsf nflu % k|ltzt sf]6f 5'6\ofpg] sfg'gL Joj:yfsf ;fy} cfos/sf] 5'6df
;x'lnot k|bfg u/]sf] cj:yf 5 . ckfËtf ePsf JolQmsf nflu c:ktfndf
lglZrt z}of ;'lglZrt ul/g' kg]{ / ofqf ubf{ ;jf/L ;fwgsf] ef8f b/df %)
k|ltzt 5'6 tyf l;6 cf/If0fsf] ;d]t sfg'gL Joj:yf /x]sf] 5 . ckfËtf ePsf
162
JolQmx¿n] k|of]u ug]{ ;xfos ;fdu|Lx¿df eG;f/ 5'6sf] Joj:yf tyf 3/ hUuf
/lhi6«]zg b:t'/ 5'6h:tf ;]jf ;'ljwfx¿ k|bfg ul/+b} cfPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ pknAw ;'ljwf Go"g /xg', pknlAwx¿sf] ljt/0fdf
;d:of /xg' / c;fWo /f]u h:t} x]df]km]nLof, s'i7/f]u, dfgl;s ¿kdf ckfËtf
ePsf JolQmx¿nfO{ nlIft u/L sfo{qmd ;~rfng gx'g', /f]huf/ :j/f]huf/sf
kof{Kt k|j4{gfTds sfo{qmdx¿ ;~rfng gx'g' o;sf k|d'v ;d:of x'g\ . /fHoåf/f
k|bfg ul/g] ;]jf ;'ljwfx¿ ;a} ckfËtf ePsf JolQmx¿ ;dIf k'¥ofpg g;lsg',
ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] lxtsf nflu cfjZos kg]{ ;]jf lj:tf/ ug{ g;lsg' /
sfg'gL k|fjwfgsf] ;d]t k|efjsf/L cg'udg x'g g;Sg' h:tf cGo ;d:of /x]sf
5g\ . ckfËtf;DaGwL ;r]tgfdf sdL x'g', ;fj{hlgs :yn, ;jf/L ;fwg tyf
;]jfx¿nfO{ ckfË d}qL agfpg], ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ :j/f]huf/d"ns ;Lk
k|bfg u/L cfTdlge{/ agfpg], ckfËtf ePsf JolQmx¿sf nflu cfjZos kg]{ ;]jf
;'ljwf / s[lqd ;fwgx¿sf] pTkfbg / ljt/0f k|efjsf/L agfpg] h:tf sfo{x¿
r'gf}tLk"0f{ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ cfly{s¿kdf ;d]t :jfjnDaL agfpg] .
%= p2]Zo
;a} k|sf/sf ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ ;Ddfgk"0f{ / cj/f]wd'Qm jftfj/0fdf
:jfledfg / cfTdlge{/ agfpgsf nflu ;dfg cj;/ tyf ;]jf ;'ljwfx¿df kx'Fr
a9fpb} ;zQmLs/0f ug{] .
^= /0fgLlt
1. ;d'bfodf cfwfl/t k'gM:yfkgf sfo{qmdsf dfWodaf6 d"nk|jfxLs/0f ug{ hf]8
lbg] .
2. ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ cfly{s¿kn] ;zQm agfO{ /f]huf/Ldf kx'Fr /
:j/f]huf/Lsf cj;/ k|fKt x'g] jftfj/0fsf] lgdf{0f ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ;d'bfodf cfwfl/t k'gM:yfkg sfo{qmdnfO{ yk k|efjsf/L agfOg]5 . -!_
2. ckfËtf ePsf JolQmx¿n] k|of]u ug]{ ;fdfgx¿ :jb]zd} pTkfbg ug]{ / ltgdf
;a}sf]] kx'Fr lj:tf/ ul/g]5 . -!_
163
3. ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/ ;+/If0f / ;r]tgfd"ns sfo{x¿ ;~rfng
ul/g]5 . -!_
4. gofF lgdf{0f tyf k'glgdf{0f x'g] ;/sf/L ejg,;fj{hlgs :ynsf ;]jf, ;8s
oftfoft, lzIffnufot k"jf{wf/ ;+/rgf tyf ;'ljwfnfO{ ckfËtf d}qL agfpFb}
nlug]5 . -!_
5. ckfËtf ;|f]t s]Gb|x¿sf] :yfkgf ub}{ jfl/; gePsf JolQmx¿sf nflu
u}/;/sf/L ;+3;:yf÷lghL If]qsf] ;fem]bf/Ldf k'gM:yfkgf s]Gb|sf] :yfkgf /
lj:tf/ ub}{ nlug]5 . -!_
6. ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] zf/Ll/s / dfgl;s ljsf;sf nflu v]ns"b tyf
dgf]/~hgsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -!_
7. ;fª\s]lts efiffsf] k|j4{gfTds sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -!_
8. ckfËtfsf] k|s[lt x]/L pko'Qm ;Lkd"ns tflnd k|bfgu/L /f]huf/L cj;/x¿df
kx'Fr lj:tf/ tyf :j/f]huf/Lsf cj;/x¿ ;[hgf ul/g]5 . -@_
9. ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ ;xh ;]jf;'ljwf k'¥ofpg ckfË d}qL ef}lts
;+/rgf agfpg] / e}/x]sf ;+/rgfx¿sf] ;'wf/ ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/ ;DaGwL dxf;lGw @))^ / OGrf]g
/0fgLltnfO{ k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug]{ .
zf/Ll/s tyf dfgl;s ¿kdf sdhf]/ / ckfËtf ePsf JolQmx¿sf]] cfwf/e"t
cfjZostf ;'lglZrt ug{sf] nflu lzIff, /f]huf/, :jf:Yo h:tf If]qdf
ckfËtfsf] ;+a]bgzLntf / k|sf/ x]/L ;x'lnotdf jf lgMz'Ns ;]jf k'¥ofpg] /
;f]sf] cg'udg ug]{ .
ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ /]km/n ;le{; nufot cfjZos ;"rgf tyf
hfgsf/Lx¿ pknAw u/fpgsf nflu ;zQmLs/0f tyf ;"rgf s]Gb| -x]Nk8]:s_
;~rfng ug]{.
;a} ljsf; If]qdf ;fem]bf/Ldf ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ pkof]uL x'g]
;xfotf ;fdu|L ljt/0f sfo{ ;'rf? ug]{ .
ckfËtf ePsf JolQmx¿nfO{ ;fj{hlgs lghL / u}/ ;/sf/L If]qdf /f]huf/Lsf
nflu k|fyldstf lbg k|]l/t ug]{ tyf o:tf sfo{x¿sf] cg'udg u/L clen]v
Joj:yfkg ug]{ .
164
lghL tyf u}/;/sf/L ;+:yfsf] ;xsfo{df ckfËtf ePsf JolQmsf nflu lbjf
;]jf tyf cfjf;Lo k'gM:yf{kgf s]Gb|sf] :yfkgf / ;~rfng x'g] .
(= ck]lIft pknlAw
sfg'gL, ;+:yfut, ef}lts k"jf{wf/x¿sf] lj:tf/ eO{ ckfËtf d}qL / cj/f]wd'Qm
jftfj/0f lgdf{0f ePsf] x'g], a]jfl/;] ckfËtf ePsf dlxnf tyf k'?ifsf nflu lghL
tyf u}/;/sf/L ;+:yf;d]tsf] ;fem]bf/Ldf k'gM:yf{kgf s]Gb|sf] :yfkgf ePsf] x'g],
ckfËtf ePsf JolQmx¿n] k|of]u ug]{ ;xof]uL ;fdu|Lx¿sf] pTkfbg tyf
pknAwtfdf j[l4 ePsf] x'g]5 .
$=#=^=$ afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/L
!= k[i7e"ld
Affnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lx¿sf] clwsf/sf] ;+/If0f / k|j4{g ug{ g]kfn
;/sf/n] cfjZos sfg'g / gLlt th'{df u/L ;/f]sf/jfnf lgsfosf] ;dGjo,
;xof]u, ;xhLs/0f / ;xsfo{df ljleGg sfo{qmdx¿ ;~rfng ul//x]sf] 5 . ;fy}
afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lx¿ lj?4sf ;a} k|sf/sf zf]if0f, e]befj / b'Jo{jxf/
lgoGq0f u/L zf/Ll/s, dfgl;s / af}l4s Ifdtf ljsf; ug{ ;/sf/n] afnaflnsf
tyf lszf]/lszf]/L;DaGwL /fli6«o tyf cGt/f{li6«o:t/df ePsf ljleGg 3f]if0ff tyf
k|lta4tfcg';f/sf] k|fjwfgx¿ sfof{Gjog u/L pgLx¿sf] hLjg:t/ ;'wf/ ug]{tk{m
pGd'v x'g]u/L of]hgf tof/ u/]sf] 5 . PsLs[t afn;+/If0f k|0ffnLsf] ljsf;sf ;fy}
afn>d Go"gLs/0f, ;8s afnaflnsfsf] Joj:yfkg, afn ljjfxsf] /f]syfd nufot
ljleGg k|sf/sf b'Jo{jxf/, zf]if0f, lx+;f / ljz]if ;+/If0fsf] cfjZostf ePsf
afnaflnsfsf] ;+/If0f / afnclwsf/ pkef]usf] ;'lglZrttfsf nflu of] of]hgf
s]lGb|t /x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
lj=;+= @)^* sf] hgu0fgf cg';f/ b]zsf] s"n hg;+VofdWo] !* jif{d'lgsf
afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/L $$=$ k|ltzt /x]sf 5g\ eg] !)–!( jif{ pd]/
;d"xsf afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lsf] hg;+Vof @$=!( k|ltzt /x]sf] 5 .
afnaflnsf;DaGwL P]g, @)$* / lgod @)%! sf] sfof{Gjogjf6 ;d]t
afnaflnsfsf] ;du| ljsf;df ;sf/fTds glthf k|fKt x'g yfn]sf 5g\ .
afnaflnsfsf] xslxt / clwsf/nfO{ k|fyldstfsf;fy sfof{Gjogdf Nofpg
afnclwsf/sf d'Vo ljifox¿ afn arfj6, ;+/If0f, ljsf; / cy{k"0f{ ;xeflutfsf
nflu afnaflnsfsf nflu !) jif]{ /fli6«o sfo{of]hgf -@)^!÷^@–@)&!÷&@_
sfof{Gjog e}/x]sf] 5 . o;}u/L lszf]/lszf]/Lsf] xs clwsf/ ;'lglZrt u/L ljsf;
k|lqmofdf pgLx¿sf] ;xeflutf clej[l4 ug]{ Wo]on] lszf]/lszf]/Lsf] ;du| ljsf;sf
nflu /fli6«o sfo{of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog x'g] cj:Yffdf /x]sf] 5 .
165
afnaflnsf;DaGwL /fli6«o gLlt, @)^( / cfjf;Lo afnu[x ;~rfng tyf
Joj:yfkg;DaGwL dfkb08, @)^( nfu" ul/Psf 5g\ . b]ze/L ;~rfngdf /x]sf
cfjf;Lo afnu[xdf cfl>t afnaflnsfsf] ;+/If0f tyf dfkb08 sfof{Gjogsf nflu
s]Gb|Lo afnsNof0f ;ldlt / lhNnf afnsNof0f ;ldltaf6 k|efjsf/L cg'udg tyf
k[i7kf]if0f ul/Psf] 5 . ul/a / blnt afnaflnsfnfO{ 5fqj[lQ k|bfg ul/Psf] 5 eg]
ckfËtf x'g]x¿sf nflu lzIff, :jf:Yo, tflnd, ;Lk ljsf;, ;r]tgf, tyf
;d'bfodf cfwfl/t k'gM:yfkgf sfo{qmdx¿ ;~rfngdf /x]sf 5g\ . g]kfn k|x/Ldf
dlxnf tyf afnaflnsf ;]jf lgb]{zgfno / k|To]s lhNnf k|x/L sfof{nodf dlxnf
tyf afnaflnsf ;]jf s]Gb|x¿ u7g u/L ;]jf ;~rfng ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
/fHon] afnaflnsf / lszf]/lszf]/Lsf] clwsf/nfO{ k|Tofe"lt u/fpg] k|of;sf]
afjh'b klg s]xL afnaflnsf / lszf]/lszf]/L cfwf/e"t clwsf/ pkef]uaf6
al~rt x'g', afnaflnsf / lszf]/lszf]/L;DaGwL sfo{x¿df ;dGjo / ;xsfo{
k|efjsf/L ¿kdf x'g g;Sg', afnaflnsf / lszf]/lszf]/Lsf] ;+/If0f, ;fdflhs
;'/Iff / of}g zf]if0f, b'Jo{jxf/;DaGwL ljBdfg\ sfg'gsf] sfof{Gjog kIf lkmtnf]
/xg', afnGofo k|0ffnL / afn d}qL :yfgLo lgsfosf] klg ck]Iffs[t ;'b[9Ls/0f /
lj:tf/ x'g g;Sg' k|d'v ;d:ofsf] ¿kdf /x]sf 5g\ .
;fy}, blnt, cflbjf;L, hghflt, dw];L, d'l:nd, ckfËtf ePsf, u|fdL0f tyf b'u{d
If]q / ul/aLsf] df/df k/]sf kl/jf/sf afnaflnsf tyf lszf]/ lszf]/Lsf] lzIff,
:jf:Yo nufotsf kf]if0f ;]jfdf kx'Fr / ;fdflhs ;'/Iffsf] l:yltdf cfzfltt
¿kdf ;'wf/ x'g g;Sg', afn>lds, åGå k|efljt, Pr=cfO{=eL=P8\; k|efljt tyf
;+qmldt, a]rlavgaf6 kLl8t, ;8s afnaflnsf, ;':t dgl:ylt ePsf /
nfu"cf}ifwsf b'Jo{;gL tyf hf]lvddf /x]sf afnaflnsfsf] nflu ;fdflhs ;'/Iff,
;+/If0f / k'gM:yfkgf ug'{ r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;a} ;d'bfosf afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lsf] clwsf/sf] ;+/If0f, ;Da4{g /
k|j4{g u/L ;du| JolQmTjsf] ljsf; ug{ ;Sg] afn d}qL jftfj/0f ;[hgf ug]{ .
%= p2]Zo
1. afnaflnsfsf] ;du| clwsf/x¿sf] ;+/If0f / k|j4{g ug]{ .
2. afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/L pk/ x'g] ;j} k|sf/sf lx+;f / b'Jo{jxf/x¿nfO{
pGd"ng ug]{ .
3. ;a} lsl;dsf] afn>dsf] pGd"ng ug]{ .
166
^= /0fgLlt
1. afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lx¿ lj?4sf ;a} k|sf/sf zf]if0f, b'Jo{jxf/ /
e]befj / alxis/0fsf] lgoGq0f u/L afnaflnsfnfO{ pgLx¿sf] clwsf/sf]
k|Tofe"lt ug]{ .
2. uef{j:yfb]lv hGd kl5;Dd cfjZos :ofxf/ tyf kf]if0f Joj:yfsf]
;'lglZrttf ug]{ .
3. afnaflnsfsf] zf/Ll/s, dfgl;s / af}l4s Ifdtf ljsf; ug{ cfjZos
sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. cfk\mgf] wf/0ff agfpg ;Ifd afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lx¿nfO{ lgh;Fu
;Da4 ;a} ljifox¿df cfk\mgf] aLrf/ cleJoQm ug{ kfpg] cj;/ lbO{ ljsf; /
;fd'bflos txsf] lg0f{o k|lqmofdf afn ;xeflutf clej[l4 ul/g]5 . -!_
2. ;a} lsl;dsf afn clwsf/x¿ / cfwf/e"t :jtGqtfsf] k"0f{ pkef]usf]
k|Tofe"ltsf nflu sfg'gL Pj+ ;+:yfut Joj:yfnfO{ k|efjsf/L agfOg]5 . -!_
3. a]rlavgdf k/]sf afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lsf nflu /fxt, k'gM:yf{kgf,
kfl/jfl/s k'gld{ng / sfg'gL tyf dgf]j}1flgs k/fdz{ ;]jfsf sfo{qmdx¿
nfu" ul/g]5 . -!_
4. afnaflnsfx¿sf] hGd btf{nfO{ clgjfo{ u/L k|f/lDes afnljsf; k|lqmofnfO{
Jojl:yt ul/g]5 . -!_
5. cGtb{]zLo tyf cfGtl/s wd{k'q wd{k'qL Joj:yfkg ;DaGwL sfo{nfO{ yk
Jojl:yt / kf/bzL{ agfOg]5 . -!_
6. afnu[xx¿nfO{ cfjf;Lo afn u[xx¿sf] ;~rfng tyf Joj:yfkg dfkb08, @)^(
cg's"n agfO{g]5 . -!_
7. uef{j:yfdf lzz' / cfdfsf] ;'/Iffsf nflu kf]if0f;DaGwL sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 . -@_
8. ;a} afnaflnsfx¿nfO{ cfwf/e"t lzIff k|bfg u/L ltgnfO{ ljBfnodf l6sfO{
/fVg :yfgLo lgsfo / ;d'bfo;Fu k|efjsf/L ;xsfo{ u/L sfo{qmdx¿
;~rfng ul/g]5 . -#_
9. afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lx¿nfO{ pgLx¿;Fu ;DalGwt ljifox¿df z}lIfs
;+:yfx¿df k/fdz{ lbg] k|0ffnLsf] yfngL ul/g]5 . -#_
10. afn ;+/If0f ;ldlt / afn Sna ;~rfng / kl/rfngsf nflu afn
Snax¿nfO{ ;xof]u k'¥ofOg]5 . -#_
167
11. lszf]/lszf]/Lx¿sf nflu hLjg pkof]uL ;Lk k|bfg ug{ ;/sf/L, u}/ ;/sf/L
tyf lghL If]qnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
sfg'g tyf gLltut ;'wf/ sfo{qmd
afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/L;Fu ;DalGwt /x]sf sfg'g tyf gLltut
b:tfj]hx¿sf] ;dofg';f/ k'g/jnf]sg ug]{ tyf ;8s afnaflnsf p4f/ tyf
k'g:yf{kgf ;DaGwL /0fgLlt tof/ ug]{ .
afnaflnsfsf] ;+/If0f / afnclwsf/ ;Da4{g;DaGwL sfo{qmd
x/fPsf afnaflnsfsf] vf]hL tyf k'gM:yf{kgf, hf]lvddf /x]sf
afnaflnsfsf] cfkTsfnLg ;]jf, p4f/ Pj+ k'g{:yfkgf, afnclwsf/
pNn+3gsf 36gfaf6 k|efljt afnaflnsfsf] tTsfn p4f/ tyf ;+/If0fsf
nflu afnx]Nk nfOg lgMz'Ns kmf]g !)(* ;lxtsf] PsLs[t ;]jfsf]
k|efjsf/L ;~rfng tyf lj:tf/, cfjf;Lo afnu[x ;~rfng tyf
Joj:yfkg;DaGwL dfkb08sf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu cled'vLs/0f
tyf cg'udg, ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ pQ/bfoL agfpg afnaflnsf;DaGwL
hfgsf/L tyf ;"rgfx¿sf] k|jfx / hgr]tgf clej[l4 ug]{ .
afnsNof0f ;ldlt sf]ifsf] :yfkgf u/L hf]lvddf k/]sf / ;LdfGts[t
afnaflnsfsf] p4f/, ;+/If0f / afnclwsf/ ;Da4{g h:tf sfo{qmd
;~rfng ug]{ . dfgl;s ;d:of ePsf / ;':t dgl:ylt eO{ kl/jf/af6
TofluPsf afnaflnsfsf] ;+/If0fsf nflu ;':t dgl:ylt s]Gb|sf] :yfkgf
tyf ;~rfng, ;a} lhNnfdf ef}lts k"jf{wf/ ;lxtsf] afnOhnf;sf] qmdzM
:yfkgf, ljBfno aflx/ /x]sf afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lsf]
cgf}krfl/s lzIff tyf ;Lk / /f]huf/d"ns tflnd sfo{qmd, afnaflnsf
dfly x'g] zf/Ll/s, dfgl;s ;hfo tyf b'Jo{jxf/af/] tTsfn ph'/L Pj+
;Daf]wg ug]{ k|0ffnL ljsf; ug]{ .
OG6/g]6sf dfWodaf6 x'g] afnb'Jo{jxf/ tyf afnzf]if0f Pj+ afn clZnn
;fdu|Lx¿af6 afnaflnsfsf] ;+/If0fsf nflu cfjZos sfg'gL Joj:yf ug]{
tyf o; ;DaGwL afnaflnsfx¿nfO{ ;r]t ug]{ .
cGo sfo{qmdx¿M
afnaflnsfnfO{ cfdfafa'sf] x]/rfxdf x's{g kfpg] clwsf/ k|j{4g ug{
r]tgfd"ns kfl/jfl/s ;xof]u sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
cfGtl/s wd{k'q wd{k'qL;DaGwL Joj:yfnfO{ Jojl:yt agfpg
168
gLlt÷sfo{ljlwsf] th'{df u/L sfof{Gjog ug]{ .
afnaflnsf / lszf]/lszf]/L]sf] clwsf/ ;+/If0f, ;Dj4{g tyf k|a4{gsf]
If]qdf sfo{/t ;+:yf tyf lgsfox¿sf] Ifdtf clej[l4 ug]{
afnaflnsf;DaGwL sfo{ ug]{ ;+:yfx¿aLr ;dGjo / afn sfo{qmdx¿sf]
cg'udg tyf d"Nof+sg sfo{qmd, afnaflnsf;DaGwL ;"rgf Joj:yfkg
k|0ffnL ;'b[9Ls/0f tyf lj:tf/ sfo{qmd ;~rfng ul/g] .
(= ck]lIft pknlAw
Affnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Ldf x'g] zf/Ll/s lx+;f / >ddf cfa4 afnaflnsf -%–
!& jif{_ sf] ;+Vofdf sdL cfPsf] x'g], ljBfno tyf ;d'bfodf afnaflnsf la?4
x'g] lx+;f, b'Jo{jxf/ / zf/Ll/s dfgl;s ;hfFodf sdL cfPsf] x'g], afnaflnsf;Fu
;DalGwt ;a} lgsfo tyf ;+3;+:yf aLr ;"rgf, hfgsf/L, tYof+ssf] cfbfgk|bfg
u/L PsLs[t ¿kdf ;"rgfsf] pknAwtf ;'lglZrt x'g], /fli6«o sfo{of]hgfsf]
sfof{Gjogsf nflu /fli6«o / :yfgLo ;+oGqx¿sf] ;'b[9Ls/0f ePsf] x'g], afn
clwsf/;DaGwL dxf;lGw / cGt/f{li6«o k|lta4tfx¿ cg'¿k afnaflnsfsf] ;jf]{td
lxt ;'lglZrt eO{ b'Jo{jxf/ / e]befjdf sdL cfPsf] x'g], lzIff, afn ljsf;,
:jf:Yo kf]if0f / cGo ;DalGwt If]qdf afn d}qL jftfj/0fsf] k|j4{g x'g], afn
x]NknfO{g ;'b[9 x'g'sf ;fy} yk % lhNnfdf ;d]t o:tf] ;]jf ;~rfng x'g] Pj+
;|f]ts]Gb|sf] :yfkgf x'g] .
169
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
:jb]zdf dWod / pRr lzIff k|fKt o'jf ljb]z knfog x'g] k|j[lQ tLj| /xg',
cfjZos ;fdflhs, cfly{s ;]jfx¿sf] pknAwtf / kx'Fr Go"g x'g', ;sf/fTds ;f]r,
Jofjxfl/s / Jofj;flos lzIff k|bfg ug{ g;Sg', b'Jo{;g, ck/fw / cGo
c;fdflhs sfo{af6 o'jfx¿nfO{ d'Qm ug{ g;Sg' h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ .
o;}u/L k|To]s jif{ >d ahf/df cfpg] o'jf hgzlQmsf] cg'kftdf jhf/df /f]huf/L
;[hgf u/L :jb]zd} o'jf hgzlQmnfO{ pTkfbgd"ns lqmofsnfkdf cfj4 u/fpg' g}
k|d'v r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
o'jfsf] cfwf/e"t clwsf/sf] k|Tofe"lt ub}{ pgLx¿df pBdzLntf, l;h{gzLntf Pj+
;sf/fTds ;f]rsf ;fy} ;Lk / Ifdtf clej[l4 ug]{ .
%= p2]Zo
o'jfx¿nfO{ ;[hgfTds tyf pTkfbgd"ns lqmofsnfkx¿df ;+nUg u/fO{ d'n'ssf]
;jf{lË0f ljsf;df of]ubfg k'¥ofpg] .
^= /0fgLlt
1. ;fdflhs, cfly{s pBdzLntfsf] ljsf;sfnflu o'jfx¿sf] Ifdtf clej[l4
ug]{ .
2. :j/f]huf/, :jb]zL >d ahf/df l;lh{t cfo cfh{gsf cj;/ Pj+ /fli6«o
ljsf;sf sfo{qmdx¿df ;lqmo ¿kdf ;xefuL u/fpg] .
3. /fli6«o ljsf;sf] g]t[Tj lng;Sg] u/L o'jfx¿nfO{ ;zQmLs/0f ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. !^–@% jif{ pd]/ ;d"xsf o'jfx¿nfO{ lzIff, Ifdtf clej[l4dfkm{t\ pBdzLntf
k|j4{g ul/g]5 . -!_
2. @^–$) jif{ pd]/ ;d"xsf o'jfx¿nfO{ /f]huf/L, :j/f]huf/L ;[hgf tyf
pBdzLntf j[l4 ug]{ nlIft tflnd tyf k|lzIf0fsf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5 . -!_
3. :jb]zL /f]huf/L ;[hgf u/L j]/f]huf/ o'jfsf ;d:ofnfO{ qmlds¿kdf ;dfwfg
ub}{ nlug]5 . -@_
4. b'Jo{;g Pj+ s'nt h:tf c;fdflhs lqmofsnfkaf6 o'jfx¿nfO{ d'Qm ug{
;DalGwt If]qut lgsfox¿ / u}/–;/sf/L ;+:yfx¿;Fusf] ;xsfo{ tyf
;dGjodf ljz]if sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -@_
170
5. ;dfhdf ljBdfg ul/aL, clzIff, 5'jf5"t, hftLo lje]b, n}+lus lx+;f tyf
cdfgjLo sfo{x¿sf] cGTosf nflu o'jf kl/rfng ug{ ;DalGwt If]qut
lgsfox¿, u}/;/sf/L ;+:yfx¿;Fusf] ;xsfo{ tyf ;dGjodf ljz]if
sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -@_
6. ljsf; sfo{qmd / ljkb\ Joj:yfkgdf o'jf zlQmnfO{ kl/rfng ul/g]5 .
7. /fli6«o o'jf kl/ifb\sf] u7g ul/g]5 . -#_
8. /fli6«o ljsf;sf] g]t[Tj / gLlt lgdf{0fsf] txdf o'jfnfO{ k'¥ofpg ltgnfO{
g]tT[ j / gLlt lgdf{0f;DaGwL ljifox¿df Ifdtf clej[l4 ul/g]5 . -#_
9. cfGtl/s / cGt/f{li6«o o'jf cg'ej cfbfg–k|bfg sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf
lbOg]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmd
of]hgf cjlwdf o'jf ljsf;sf If]qdf b]xfo cg';f/sf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]]5g\ M
/fli6«o o'jf gLlt, @)^^ cg'¿k PsLs[t o'jf nlIft sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
PsLs[t o'jf nlIft sfo{qmd ;~rfngsf nflu /fli6«o o'jf kl/ifb\sf] :yfkgf
ug]{ .
!^–@% jif{ pd]/ ;d"xsf o'jfx¿nfO{ lzIff tyf ;Lkd"ns hLjgf]kof]uL tflnd
lbg] .
@^–$) jif{ pd]/ ;d"xsf o'jfx¿nfO{ /f]huf/L, :j/f]huf/L ;[hgf tyf
pBdzLntf j[l4 ug{ cfw'lgs tyf Jofj;flos s[lif -a]df};dL tyf cuf{lgs
t/sf/L v]tL, Rofp v]tL cflb_, kz'kfng -s'v'/f kfng, afv|f kfng, b'Uw
Joj;fo cflb_, sDKo'6/, df]jfOn, 6]lnlehg h:tf pks/0f dd{t, xfp;
jfOl/ª, Ao'l6l;og, KnlDaª, nufotsf cGo ljifox¿df PsLs[t tflnd lbg] .
u}/–;/sf/L ;+:yfx¿;+u ;d]tsf] ;xsfo{df b'Jo{;g, n}lËs lx+;f,
Pr=cfO{=eL=÷P8\;, ;fdflhs s'/Llt lj?4sf] ;r]tgf, jftfj/0f, k|fs[lts
k|sf]k cflb;Fu ;DalGwt lzIffd"ns sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
o'jf ;"rgf s]Gb|x¿df ;"rgf k|lalw;DaGwL 1fg ePsf :yfgLo o'jfx¿nfO{
:jo+;]jssf] ¿kdf v6fO{ yk hgzlQmsf] ljsf; ug]{ .
ckfËtf ePsf o'jfx¿sf nflu ljleGg k|sf/sf ;xof]u ;fdu|Lx¿ ljt/0f
ug]{ .
171
(= ck]lIft pknlAw
o; of]hgf cjlwe/df $% lhNnfsf o'jf ;"rgf s]Gb|sf] ;'b[9Ls/0f ePsf] x'g],
!),(%) o'jfn] ljleGg tflnd k|fKt u/]sf] x'g], ^),)%) o'jfnfO{ ljleGg sfo{qmd
dfkm{t\ r]tgzLn u/fOPsf] x'g], @,(&% o'jfx¿n] g]]t[Tj ljsf; tflnd kfPsf] x'g],
ckf+utf ePsf ^)) o'jfn] ;xof]u ;fdu|Lx¿ k|fKt u/]sf] x'g] / s'n @# o'jf tyf
;+:yfx¿ ;Ddflgt ePsf x'g]5g\ .
172
@= cGt/f{li6«o k|ltof]lutfx¿df ;+nUgtf / ;kmntf xfl;n u/L /fi6«sf] klxrfg
Pj+ uf}/j a9fpg] .
^= /0fgLlt
1. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o:t/df v]ns"bsf sfo{qmd tyf k|ltof]lutfx¿
;~rfngsf ;fy} ;xeflutf a9fpg] .
2. v]ns"bsf] ljsf;sf nflu ef}lts k"jf{wf/sf] lgdf{0f, ;+/If0f / ;Dj4{g ug]{ .
3. :sfpl6ª sfo{qmdnfO{ lj:tf/ tyf Jojl:yt ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ;a}sf nflu v]ns"bsf] cjwf/0ffcg'¿k v]ns"b k|ltof]lutfx¿ ;~rfng
ul/g]5 . -!_
2. v]ns"bsf x/]s If]q / :t/df dlxnf ;xeflutf a9fpg ljljw v]ns"b ultljlw
;~rfng ul/g]5 . -!_
3. ljBfno, ljZjljBfno / ;fj{hlgs ;+:yfnfO{ v]ns"b k|ltof]lutfx¿ ;~rfng ug{
k|]l/t ul/g]5 . -!_
4. cGt/f{li6«o:t/df v]ns"bsf sfo{qmd tyf k|ltof]lutfx¿df ;xeflutfnfO{
k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
5. ko{6sLo, kj{tLo, k/Dk/fut tyf ;fxl;s v]ns"b k|ltof]lutfx¿ ;~rfng
ul/g]5 . -!_
6. ljBdfg ef}lts k"jf{wf/sf] ;+/If0f, ;Dj4{g tyf ljsf; ub}{ yk ef}lts k"jf{wf/sf]
lgdf{0f ul/g]5 . -@_
7. ljleGg bft[lgsfo / ldq/fi6«x¿;d]tsf] ;xof]u h'6fO{ cGt/f{li6«o
dfkb08cg'¿ksf] ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f ul/g]5 . -@_
8. ljZjljBfno:t/df v]ns"b;DaGwL k"jf{wf/ lgdf{0f u/L v]ns"b k|ltof]lutfx¿
;~rfng ul/g]5 . -@_
9. :sfpl6ª sfo{qmdnfO{ Jofks¿kdf lj:tf/ ug{ clwsflws ;xeflutfdf j[l4
u/L :jo+;]jf / :sfpl6ªnfO{ lj:tf/ tyf Jojl:yt ul/g]5 . -#_
173
*= k|d'v sfo{qmdx?
ljBdfg v]ns"b;DaGwL gLlt kl/dfh{g tyf v]ns"b ;+lxtf tof/ ug]{ .
ljBfno Pj+ SofDk;x¿df ljleGg v]nx¿sf] k|ltof]lutf ;~rfng ul/g]5 .
;fy} ljBfno:t/df ljz]if -ckf+utf ePsf JolQm_ v]ns"b k|ltof]lutf ;~rfng
ul/g] .
ljBfnosf v]nf8Lx¿nfO{ ljz]if v]ns"b ;DaGwL k|lzIf0f ;~rfng ug]{ .
k/Dk/fut, ko{6sLo, ;fxl;s tyf kj{tLo v]ns"b k|ltof]lutf ;~rfng ug]{ .
v]ns"bdf dlxnf ;xeflutf a9fpg ljz]if k|lzIf0f ;~rfng ug]{ .
ljBfno, ljZjljBfno / ;fj{hlgs ;+:yfnfO{ v]ns"b k|ltof]lutfx¿ ;~rfng
ug]{ .
v]nf8L / k|lzIfsx¿sf] Ifdtf ljsf; ug]{ .
cGt/f{li6«o k|ltof]lutfx¿df kbs k|fKt ug]{ v]nf8LnfO{ k'/:sf/ tyf k|f]T;fxg
Pad\ hLjgofkgsf cj;/x¿sf] lj:tf/ ug]{ .
cGt/f{li6«o:t/sf] ;'ljwf ;DkGg /+uzfnf tyf ax'p2]ZoLo se8{xnsf] lgdf{0f
ug]{ .
Pp6f cGt/f{li6«o:t/sf] lqms]6 d}bfg ;lxt & j6f lqms]6 d}bfgsf] lgdf{0f
ug]{ .
If]qLo /+uzfnfx¿df yk ef}lts k"jf{wf/x¿ lgdf{0f tyf ;'b[9Ls/0f ug]{ .
xfO{ clN6Ro'8 6«]lgË ;]G6/sf] :yfkgf ug]{ .
:sfp6;DaGwL k"jf{wf/ lgdf{0f tyf ;'b[9Ls/0f ug]{ .
ljBfno tx;Dd :sfp6sf sfo{qmdx¿ lj:tf/ ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
of]hgf cjlwdf cGt/f{li6«o :t/sf] Ps /+uzfnf lgdf{0f sfo{ k|f/De ug{], /fli6«o /
If]qLo:t/sf % /+uzfnfsf] :t/f]Gglt ePsf] x'g], & j6f lqms]6 d}bfgx¿sf] lgdf{0f
ePsf] x'g], #) j6f lhNnf:t/Lo ;]dL se8{xn lgdf{0f ePsf] x'g], ljleGg v]nsf
cGt/f{li6«o k|ltof]lutfx¿sf] cfof]hgf ePsf] x'g], ;qmLo :sfp6x¿sf] ;+Vof sl/a
())) k'u]sf] x'g]5 .
174
kl/R5]bM %
k"jf{wf/ ljsf;
%=! pmhf{
%=!=! hnljB't
!= k[i7e"ld
g]kfnsf] lgldQ hnljB't g} pmhf{sf] dxTTjk"0f{ Pj+ e/kbf]{ ;+efJo ;|f]t xf] . pmhf{
/fli6«o ljsf;sf] d]?b08 / cfw'lgs hLjg z}nLsf] ckl/xfo{ cfjZostf ePsfn]
g]kfnn] kl5Nnf cfjlws of]hgfx¿df hnljB't ljsf;nfO{ pRr k|fyldstf lbb}
cfPsf] 5 . hnljB't ljsf;df k"+hL;3g k|ljlwsf] k|of]u x'g] x'gfn] o; If]qdf
;/sf/L, lghL / ;fd'bflos nufgL cfsif{0f ug{] k|of; e}/x]sf] 5 . ;fy} j}b]lzs
nufgL leq\ofpg klg k|oTg e}/x]sf 5g\ . vf; u/]/ ljB't P]g, @)$( tyf
hnljB't;DaGwL cGo gLltx¿ / cfjlws of]hgf ;d]taf6 hnljB'tsf] pTkfbg
tyf ljt/0fdf lghL If]q / ;d'bfo ;d]tnfO{ ;+nUg u/fpg ljleGg k|j4{gfTds
tyf k|f]T;fxgfTds Joj:yfx¿ ul/Psf 5g\ . o;/L /fli6«o Pj+ j}b]lzs nufgLsf]
jftfj/0f tof/ ub}{ hfFbf klg d'n'sn] k|fljlws lx;fjn] h8fg ug{ ;lsg] Ifdtfsf]
sl/a @ k|ltzt;Dd klg ljB't h8fg ug{ g;s]sf]n] yk gLltut ;'wf/, ;+:yfut
;'b[9Ls/0f, k|efjsf/L sfof{Gjog / ;doj4 glthfd'vL cg'udg tyf d"Nofª\sg
k4ltsf] cjnDjg cfjZos b]lvPsf] 5 . ljBdfg pmhf{ ;ª\s6 ;dfwfg ug{
Psflt/ k|efjsf/L cNksfnLg sfo{qmd to u/L sfof{Gjog ug'{ cfjZos 5 eg]
csf{lt/ pmhf{ dfu / cfk"lt{aLr lg/Gt/ ;Gt'ng sfod ug{ ;doj4 ¿kdf Go"g
nfutsf cfof]hgfx¿ ;DkGg ug'{ klg cfjZos b]lvPsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
lqjifL{o of]hgf -@)^&÷^*–@)^(÷&)_ sf] cGTo;Dddf /fli6«o ljB't k|0ffnLdf
cfj4 hnljB''t pTkfbg s]Gb|x¿sf] hl8t Ifdtf &)% d]ufjf6 k'u]sf] 5 . h;df
g]kfn ljB't k|flws/0fsf] tk{maf6 pTkflbt $&# d]ufjf6 / lghL If]qaf6 pTkflbt
@#@ d]ufjf6 /x]sf] 5 . tfkLo ljB't %# d]ufjf6 ;lxt /fli6«o k|;f/0f nfOgdf
cfa4 ljB'tsf] hl8t s'n Ifdtf &%* d]ufjf6 k'u]sf] 5 . b]zsf %( lhNnfx¿
/fli6«o k|;f/0f nfOgdf cfa4 ePsf 5g\ . ut of]hgf cjlwdf yk !*$ d]ufjf6
ljB't pTkfbg ug]{ nIo /x]sf]df ^$ d]ufjf6 dfq pTkfbg x'g ;s]sf] 5 eg] sl/a
()) ufpF ljsf; ;ldltdf ljB't lj:tf/ eO{ yk & nfv kl/jf/ ljB't ;]jfsf]
kx'Frdf k'u]sf 5g\ . /fli6«o k|;f/0f nfOgaf6 sl/a %* k|ltztn] / cGo ;|f]taf6
( k|ltztn] ul/ s"n hg;+Vofsf] ^& k|ltzt;Dd ljB't ;]jf k|fKt u/]sf 5g\ .
kx'Fr a9\b} u/] tfklg ;]jfdf lgoldttf gx'Fbf k|ltJolQm lah'nL pkef]u Go"g /x]sf]
5.
175
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
cfof]hgfx¿ lgwf{l/t ;dodf ;DkGg gx'g' / nfut a9\b} hfg', cfof]hgf
;~rfngsf nflu ljleGg ;/f]sf/jfnf lgsfox¿aLr ;dGjo x'g g;Sg', lgofds
tyf ljt/0f lgsfo g]kfn ljB't k|flws/0fsf] ;+:yfut Ifdtf sdhf]/ /xg' o;
If]qn] ef]lu/x]sf k|d'v ;d:of x'g\ eg] /fi6«JofkL k|;f/0f nfOg Ifdtfsf] cefj,
sdhf]/ ljt/0f Joj:yfkg, gbLsf] axfjdf cfwfl/t hnljB't pTkfbg k4ltsf]
sf/0f ;'Svf ofddf hl8t Ifdtf cg';f/sf] ljB't pTkfbg gx'g', lghL If]qaf6
;d]t k|lta4tfcg';f/ ;dodf ljB't pTkfbg x'g g;Sg', ;/sf/L If]qaf6 ;d]t
nlIft ;doleq cfof]hgf ;DkGg x'g g;Sg' tyf cTolws ljB't r'xfj6 ePsf
sf/0f dfucg';f/ ljB't pmhf{ cfk"lt{ x'g g;Sg' o; If]qsf k|d'v r'gf}tL x'g\ .
;fy}, lghLIf]qaf6 tTsfn ljB't pTkfbg x'g ;Sg] If]qdf cfGtl/s k|;f/0f nfOgsf]
lgdf{0f gx'g', hUuf k|flKt / d'cfAhfsf d'2fx¿ ;dodf ;dfwfg ug{ g;lsg',
sltko ljifodf gLltut lg/Gt/tf gx'g' h:tf sf/0fx¿n] hnljB't pTkfbgdf
lghL If]qsf] of]ubfg ;Lldt x'g k'u]sf] 5
$= bL3{sfnLg ;f]r
b]zsf] ;jf{ªuL0f ljsf;sf nflu kof{Kt hnljB't ljsf; u/L ;g\ @)@& ;Dddf
hnljB'tdf cfTdlge{/ x'g'sf] ;fy} hnljB'tnfO{ lgof{t ug]{ .
%= p2]Zo
hnljB't pTkfbgnfO{ k|f]T;fxg u/L e/kbf]{ Pj+ :t/Lo ljB't ;]jfdf cfd hgtfsf]
kx'Fr a9fpg] .
^= /0fgLlt
1. nufgL d}qL jftfj/0f dfkm{t\ ;fj{hlgs, lghL, ;fd'bflos / ;xsf/L nufgL
j[l4 u/L ljBdfg ljB't Ifdtf j[l4 ug]{ .
2. ljB'tsf] k|;f/0f, ljt/0f Joj:yf lj:tf/ tyf yk ;'b[9 ug]{ .
3. a[xt\ tyf ax'p2]ZoLo hnljB't\ cfof]hgfsf] ljsf;sf nflu j}b]lzs nufgL
tyf ;xof]u k|j4{g u/L cfGtl/s cfjZostf k"/f ub}{ lgof{t ;d]t ug]{ .
4. pmhf{sf] dfu Joj:yfkgdf ;'wf/ tyf pmhf{ bIftf k|j4{g Pj+ clej[l4 ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. hnljB'tsf] cfGtl/s pTkfbg j[l4sf nflu cfGtl/s k|;f/0f nfO{gsf]
lgdf{0fnfO{ tLj|tf lbOg]5 . -!_
176
2. cfGtl/s vktsf] lglDt ljB't\ pTkfbg tyf k|;f/0f nfOg lgdf{0f ug{ ;/sf/L
If]qsf] nufgL j[l4 ul/g]5 . cfGtl/s k|;f/0f nfO{g lgdf{0f sfo{df b]lvPsf
;d:ofx¿ of]hgf cjlwleq ;dfwfg ul/g]5 . -!_
3. demf}nf tyf 7"nf hnljB't kl/of]hgfx¿df :yfgLo ;d'bfox¿nfO{ ;d]t ;]o/
nufgL ug]{ cj;/ pknAw u/fpg] Joj:yf lj:tf/ ul/g]5 . -!_
4. ;fgf tyf demf}nf cfof]hgfdf ;/sf/L tyf :jb]zL lghL If]qsf] kF"hL kl/rfng
ul/g]5 . -!_
5. hgtfsf] hnljB'tsf] cjwf/0ffnfO{ ljutsf] cg'ejsf] cfwf/df yk kl/dfh{g
u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
6. :jb]zL lghL nufgL a9fpg ljB't\ vl/b b/ k'g/jnf]sg ul/g'sf ;fy} o;
of]hgf cjlwdf lgdf{0f ;DkGg ug]{ cfof]hgfx¿nfO{ laB't vl/b d"Nosf
cfwf/df ljz]if k|f]T;fxg Pj+ lgdf{0f ;fdu|Ldf s/ ;x'lnot lbOg]5 . -!_
7. g]kfnsf] hnljB't pTkfbg Ifdtf Plsg ug{ cWoog ;DkGg ul/g]5 . -!_
8. lghL If]qnfO{ ljB't ljsf;;Fu ;DjlGwt ;/sf/L ;]jf l56f] 5l/tf] ¿kdf
pknJw u/fpg ;dGjo Pj+ ;xhLs/0f ug{ Ps ;+oGq lgdf{0f ul/g]5 . -!_
9. ljB't pTkfbg, ljt/0f / pkof]u k|0ffnLdf bIftf k|j4{g ul/g]5 . -@_
10. ;fj{hlgs–lghL ;fe]mbf/L gLltsf dfWodaf6 k|;f/0f nfOg lgdf{0fdf lghL
If]qnfO{cfslif{t ug{ cfjZos sfo{ljlw tof/ u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
11. ;a}sf nflu lbuf] pmhf{sf] cjwf/0ff cg'¿k pmhf{df ;j{;'ne kx'Fr, pmhf{
k|j4{g / bIftf clej[l4 ug{ sfo{of]hgf tof/ kf/L sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
12. k|;f/0f nfO{g tyf ljt/0f sDkgLsf] u7g u/L k|;f/0f nfO{gsf] lgdf{0f sfo{df
Jofkstf NofOg]5 . -@_
13. ljB't r'xfj6 lgoGq0f ug{ cfjZos sfg'gL Joj:yf tyf k|fljlws Pj+
k|zf;lgs pkfox¿ cjnDag ul/g]5 . -@_
14. g]kfn ljB't k|flws/0f / o;sf ;xfos sDkgLx¿åf/f lgdf{0f k|lqmofdf uPsf
cfof]hgfx¿sf] lgdf{0f sfo{df tLj|tf lbOg]5 . -@_
15. ljB't r'xfj6 tyf ljB'taf6 x'g] b'3{6gfnfO{ sd ug{ zx/L If]qdf e"ldut
ljt/0f nfOgsf] lgdf{0fsf nflu cfjZos sfo{ ul/g]5 . -@_
16. hnfzoo'Qm cfof]hgfx¿sf] ljsf;nfO{ k"0f{ k|fyldstfsf;fy cufl8 a9fO{g]5
/ o;sfnflu 5'§} ljB't vl/b b/ to ul/g]5 . gofF cfof]hgfx¿sf] 5gf}6 Pj+
lgdf{0f ubf{ sDtLdf klg #) k|ltzt hnfzoo'Qm cfof]hgfx¿sf] ljsf;nfO{
k|fyldstf lbOg]5 . -#_
177
17. ljB't ;]jfnfO{ u|fdL0f If]q;Dd k'¥ofOg] gLlt cg'¿k u|fdL0f ljB'tLs/0fnfO{
lj:tf/ ul/g]5 . -#_
18. k~r]Zj/ tyf ;Ktsf]zL hnljB't cfof]hgfx¿sf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg
tof/ ul/g]5 . -#_
19. hn ljB't cfof]hgf ljsf; ubf{ clgjfo{ ¿kdf hnjfo' kl/jt{gsf] c;/nfO{
Wofg lbOg]5 . -#_
20. 7"nf gbLx¿sf] hnfwf/ If]q ;+/If0fdf hf]8 lbOg]5 . -#_
21. ljB't pTkfbg, ljt/0f / pkof]udf bIftf k|j4{g Pj+ clej[l4 ul/g]5 . -$_
22. pmhf{ bIftf k|j4{gsf] nflu cfjZos gLltut tyf ;+:yfut ;+/rgfsf] Joj:yf
u/L sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -$_
23. ;a}sf nflu lbuf] pmhf{sf] cjwf/0ff cg'¿k pko'St pmhf{ ld>0f tyf pmhf{
bIftf k|j4{gsf nflu sfo{of]hgf tof/ kf/L sfof{Gjog ul/g]5 . -$_
24. lgdf{0ffwLg cfof]hgfx¿ tf]lsPsf] u'0f:t/ / nfutdf lgwf{l/t ;dofjlw leq}
;DkGg ul/g]5 . -$_
25. u|fdL0f ljB'tLs/0f lj:tf/sf] nflu u|fdL0f ljB'tLs/0f sf]ifsf] :yfkgf ul/g]5 .
-$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
dflyNnf] tfdfsf]zL hnljB't cfof]hgfM bf]nvf lhNnfdf lgdf{0fwLg $%^
d]ufjf6 Ifdtfsf] /fli6«o uf}/jsf] dflyNnf] tfdfsf]zL hnljB't cfof]hgfsf]
lgdf{0f sfo{ ;DkGg ul/g]5 .
a'9L u08sL hnfzoo'Qm hnljB't cfof]hgfM ^)) d]ufjf6 Ifdtfsf] /fli6«o
uf}/jsf] a'9L u08sL hnfzoo'Qm hnljB't cfof]hgfsf] lgdf{0f sfo{nfO{ cufl8
a9fpg cfof]hgf cWoog sfo{;DkGg u/L lgdf{0f cjwf/0ff tof/ ul/g'sf ;fy}
;|f]t Joj:yfkg sfo{ ;d]t ul/g]5 .
gnl;+xuf8 hnfzoo'Qm hnljB't cfof]hgfM $!) d]ufjf6 Ifdtfsf] gnl;ªuf8
hnfzoo'St cfof]hgf lgdf{0f tyf ;~rfngsf nflu cfof]hgf cWoog sfo{
;DkGg u/L lgdf{0f cjwf/0ff tof/ ul/g'sf ;fy} ;|ft] Joj:yfkgsf sfo{ ;d]t
ul/g]5 .
klZrd ;]tL hnljB't cfof]hgfM &%) d]ufjf6 Ifdtfsf] klZrd ;]tL hnljB't
cfof]hgfnfO{ ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Lsf] cjwf/0ffaf6 cufl8 a9fOg]5 . o;
qmddf k|;f/0f nfOg ljsf; / hUuf k|flKtsf] sfo{ k|f/De ul/g]5 .
178
tgxF' hnljB't cfof]hgfM tgx"F lhNnfdf lgdf{0f x'g nfu]sf] !$) d]ufjf6sf]
tgx'F hnfzoo'Qm hnljB't cfof]hgfsf] lgdf{0f k"j{sf sfo{x¿ ;DkGg u/L
d'Vo ;+/rgfx¿sf] lgdf{0f sfo{ ;'? ul/g]5 .
hnljB't cfof]hgfx¿sf] cWoogM hnfzoo'St cfof]hgfx¿sf] u'? of]hgf tof/
kfl/g]5 . 7"nf hnfzoo'St cfof]hgfx¿ ;'gsf]zL @ -!!)) d]=jf=_, ;'gsf]zL
# -%#) d]=jf=_,cf“wL vf]nf -!*) d]=jf=_, pQ/ u+uf -#)) d]=jf=_, b'wsf]zL -
#)) d]=jf=_, sflnu08sL – @ -^^) d]= jf=_, gf}d'/] -@$) d]=jf=_ sf] lj:t[t
;DefJotf tyf jftfj/0fLo cWoog sfo{ ;DkGg ug'{sf] ;fy} lgdf{0fsf]
df]8fln6L tof/u/L qmdzM sfof{Gjog ul/g]5 . dflyNnf] c?0f -##% d]=jf=_,
s0ff{nL lr;fkfgL -!),*)) d] jf_ c?0f $ -#)) d]=jf=_, l;Da'jf vf]nf-%#
d]=jf=_, b"wsf]zL $ -$( d]=jf_, a]gL—sfnL u08sL -%) d]=jf=_, ;+v'jfvf]nf ! -
#) d]=jf=_, Ov'jf / sfj]nL hnlaB't\ cfof]hgfsf] ;DefJotf tyf
jftfj/0fLo cWoog sfo{ ;DkGg ul/g]5 .
lgdf{0ffwLg cfof]hgfx¿ M s'n]vfgL t];|f] -!$ d]=jf=_ / rd]lnof -#) d]=jf=_ sf]
lgdf{0f ;DkGg ul/g]5 . ^) d]ufjf6 Ifdtfsf] lqz'nL t];|f] æPÆ hnljB't
cfof]hgf / /fx'3f6 -#@ d]=jf=_ hnljB't cfof]hgfnfO{ lgdf{0f ;DkGg x'g]
r/0fdf k'¥ofOg]5 . dflyNnf] lqz'nL–# aL -$) d]=jf=_ / dflyNnf] df]bL -$@ d]=
jf=_ hnljB't cfof]hgfx¿ ;fj{hlgs lghL ;f´]bf/L cjwf/0ff cg'¿k cl3
a9fOg]5 . c5fdsf] a'9Lu+uf hn laB't cfof]hgf -@) d]= jf=_ / *& d]= jf=
sf] tfdfsf]zL–% hnljB't cfof]hgfsf] lgdf{0f sfo{ cufl8 a9fOg]5 .\
hgtfsf] ljB't hgtfs} nufgL cGtu{tsf sfo{qmdx¿ M …hgtfsf] ljB't hgtfs}
nufgLÚ cjwf/0ffdf /f]Nkfsf] df8L hnlaB't cfof]hgf -!@ d]= jf=_ / tfKn]h'Ë
lhNnfsf] d}jfvf]nf -!#=%d]=jf=_ hnljB't cfof]hgfx¿sf] lgdf{0f ;'? ul/g]5 .
;fy} r]k] -!% d]=jf=_, ;+v'jfvf]nf -@% d]=jf=_, 8f]6Luf8nufot s"n #)) d]=jf=
If]dtfsf] hnljB't cfof]hgfx¿sf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ u/L lgdf{0f
sfo{ k|f/De ul/g]5 .
k|;f/0f nfOg cfof]hgfx¿ M ljB't k|;f/0f nfOgsf] /fi6«JofkL ;~hfn
lgdf{0fsf] u'?of]hgf tof/ ul/g]5 . g]kfn / ef/taLr laB't Jofkf/ k|of]hgsf]
nflu g]kfn ljB't k|flws/0f / lghL If]qsf] ;+o'St nufgLdf g]kfn ef/taLr
9Ns]j/–jygfxf–d'hkm/k'/ $)) s]=eL= Ifdtfsf] qm;af]8{/ k|;f/0f nfOg
cfly{s jif{@)&)÷&! df ;'? u/L cfly{s jif{ @)&!÷&@ df ;DkGg ul/g]5 eg]
a'6jn–;'gf}nL– uf]/vk'/, b'xjL – hf]uagL–k"l0f{of qm;af]8{/ nfO{gx¿ lgdf{0f
;DaGwL cWoog nufotsf cfjZos k|lqmof cufl8 a9fOg]5 . pRr Ifdtfsf]
k"j{klZrd $)) s]=eL= ;fy} @@) s]=eL= k|;f/0f nfO{g lgdf{0f sfo{nfO{ b'|t
ultdf cufl8 a9fOg]5 . lghL If]qaf6 ljsf; ul/g] hn ljB't cfof]hgfaf6
pTkflbt ljB't zlQm k|;f/0f ug{ sfnLu08sL k|;f/0f sf]l/8f]/, d:of{ª\bL
179
sf]l/8f]/, sf]zL sf]l/8f]/, ;f]n' sf]l/8f]/, sfj]nL sf]l/8f]/ nufotsf k|;f/0f
nfO{gx¿sf] lgdf{0f sfo{nfO{ k|fyldstfsf cfwf/df tLj|tf lbOg]5 .
cGo sfo{qmdx¿ M -s_ hn tyf pmhf{sf] clwstd bf]xgsf] nflu hn tyf
pmhf{ ljsf; b'/b[li6 tof/ u/L nfu" ul/g]5 . g]kfnsf] ;+3Lo :j¿kdf
hn;|f]tsf] Joj:yfkg ;DaGwL cWoog ;'? ul/g]5 . g]kfnsf] s'n ;DefJo
hnljB't Ifdtf lgwf{/0f ug]{ ;DaGwdf cWoog ul/g]5 . hnljB't pTkfbg
sfo{nfO{ ljB't vkt x'g] :yfg, ko{6sLo :yn / cf}Bf]lus If]qx¿sf]
cjl:yltsf cfwf/df ljsf; ul/g]5 . -v_ jt{dfg pmhf{ ;Í6 Go"gLs/0f ug{
;a}vfn] pmhf{ ;|f]tsf] klxrfg u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -u_ hnljB't
cfof]hgfx¿sf] cg'dltkq k|bfg ug]{ k|lqmofnfO{ j}1flgs / kf/bzL{ agfOg]5 .
hnljB't cfof]hgfsf] cg'dltkq lnO{ ;Gtf]ifhgs k|ult gug]{ k|j4{sx¿sf]
cg'dltkq /4 u/L To:tf cfof]hgfx¿ g]kfn ;/sf/ jf k|lt:kwf{sf] dfWodaf6
jf pko'St k|j4{sdfkm{t\ ljsf; ul/Og]5 . -3_ g]kfn ;/sf/n] cWoog u/L
k|lt:kwf{ dfkm{t\ lghL If]qnfO{ k|bfg ul/Psf ^ j6f hnljB't cfof]hgfx¿ -
s'n hl8t Ifdtf @!)=% d]ufjf6_ cfly{s jif{)^*÷^( df k|a4{sx¿;+u
;DkGg ;D´f}tfsf ;t{cg';f/ cfjZos k|;f/0f nfOgsf] Joj:yf nufot cGo
cfjZos Joj:yf u/L lgdf{0f u/fOg] 5g\ . yk cfof]hgfx¿ k|lt:kwf{af6 lghL
If]qnfO{ k|bfg ug{ cfof]hgfx¿sf] cWoog sfo{ cl3 a9fOg]5 . -ª_ nufgL
jf]8{dfkm{t\ sfof{Gjog x'g] dflyNnf] s0ff{nL hnljB't cfof]hgf -()) d] jf_,
c?0f t];|f] -()) d] jf_, dflyNnf] d:of{ª\bL @ -^)) d] jf_ / tfdfsf]zL # -
^%) d] jf_ sf] cfof]hgf ljsf; ;Demf}tf Pj+ ljQLo Joj:yf u/L lgdf{0f sfo{
cf/De ul/g]5 . -r_ ;a}sf nflu lbuf] pmhf{sf] cjwf/0ff cg'¿k pmhf{df
;j{;'ne kx'Fr, gljs/0fLo pmhf{ k|j4{g / bIftf clej[l4sf] sfo{of]hgf tof/
ul/g]5, h;cGtu{t ;g\ @)#) ;Ddsf nIox¿, nIo k|flKtsf nflu sfof{Gjog
ug{'kg]{ k|fyldstfsf sfo{x¿, ;+of]hg tyf cg'udgsf k|lqmofx¿ tyf
nufgLsf cfjZostfx¿ to ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
yk ^^* d]ufaf6 Ifdtfsf hn ljB't cfof]hgfx¿sf] lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug]{,
%*$ d]ufjf6 Ifdtfsf] lgdf{0f sfo{ ;'? ug]{, $)) ls=ld= gofF k|;f/0f nfOg
lgdf{0f ug]{, ljB't r'xfj6 @! k|ltztdf ;Lldt ug]{, k|ltJolQm ljB't pkef]u !$)
ls=jf=306fdf k'¥ofpg], /fli6«o ljB'tk|0ffnLaf6 ljB't ;]jf k|fKt ug]{ hg;+Vof
cg'kft ( k|ltzt c+sn] j[l4 u/L ^& k|ltzt k'¥ofpg], #,))) ufpF ljsf;
;ldltdf ljB't ;]jfsf] kx'Fr k''¥ofpg], !,%)) ls=ld= ## s]=le= k|;f/0f nfOg /
$,%)) ls=ld= !! s]=le= k|;f/0f nfOg lj:tf/ ul/g], /fli6«o k|;f/0f nfOgaf6
laB't ;]jf k'Ug] yk 3/w'/L ;+Vof & nfv %) xhf/ k'¥ofpg], k|ltJolQm ljB't vkt
!$) ls=jf= 306f k'¥ofpg] / pmhf{ bIftf k|a4{gsf] nflu gLltut tyf ;+:yfut
;+/rgfsf] Joa:yf ul/Psf] x'g]5 .
180
%=!=@ gjLs/0fLo tyf cGo pmhf{
!= k[i7e"ld
g]kfnn] ;x;|fAbL ljsf; nIo, lbuf] ljsf;, hnjfo' kl/jt{gsf c;/ Go"gLs/0f,
n}lËs ;dfgtf, ;a}sf nflu lbuf] pmhf{s{f] cjwf/0ff nufot cGt/f{li6«o:t/df
k|lta4tfx¿ hgfPsf] 5 . xl/t cyt{GqnfO{ k|j4{g ub}{ gjLs/0fLo pmhf{
ljsf;dfkm{t\ :yfgLo cfjZostf / jftfj/0f ;Gt'ng :yflkt ug{;Sg] b]lvG5 .
g]kfn ;/sf/n] bzf}+ of]hgfb]lv j}slNks tyf gjLs/0fLo pmhf{nfO{ ljz]if dxTTj
lbb} cfPsf] 5 . g]kfnsf] clwsf+z e"efu u|fdL0f ePsf]n] Toxf ljB't ;]jfdf cfj4
ug{ sl7gfO{ /xFb} cfPsf] 5 .
g]kfndf clwsf+z u|fdL0f a:tL 5l/P/ /x]sf]n] /fli6«o ljB't k|;f/0f nfOg k'¥ofpg
sl7g ePsf If]qx¿df j}slNks tyf gjLs/0fLo pmhf{sf] ljsf; / k|j4{g u/L ;]jf
k'¥ofpg' cfjZos b]lvG5 . u|fdL0f hgtf k/Dk/fut pmhf{ ;|f]tdf lge{/
/xg'kl//x]sf] / k|fou/L dlxnf / aflnsfx¿n] aghGo tyf cGo OGwgx¿ ;+sng
tyf Joj:yfkgsf] af]em p7fpg' kl//x]sf] x'Fbf klg hg:jf:Yo / jftfj/0fdf
k|lts"n c;/ kg{ uPsf] 5 . g]kfnsf] 3/fo;L pmhf{ ;lDd>0fdf bfp/fg} d'Vo ;|f]t
/x]sf] 5 . vfgf ksfpg / cGo 3/fo;L sfddf ^$ k|ltzt eGbf a9L bfp/f
aflnG5 eg] of] c+z u|fdL0f e]udf em08} &$ k|ltzt / zx/df sl/a #) k|ltzt
dfq /x]sf] 5 . ;/sf/sf] pRr k|fyldstfdf /x]sf] o; If]qnfO{ ;xhLs/0f ug{
ljleGg gLlt tyf /0fgLltx¿ klg th'{df ePsf] / ljleGg ;/f]sf/jfnf / ljsf;
;fe]mbf/x¿ klg o; If]qdf pT;fxhgs¿kdf ;xfeflutf hgfO /x]sf 5g\ .
@= cBfjlws l:ylt
xfn;Dd n3' hnljB'taf6 @^=@& d]ufjf6, ;f}o{af6 !) d]ufjf6, jfo'af6 !*
lsnf]jf6 / h}ljs pmhf{af6 $# lsnf]jf6 u/L hDdf #^ d]ufjf6 ljB't pTkfbg
ePsf] 5 eg] (( j6f ;f}o{ vfg]kfgL cfof]hgf ;~rfng, @ nfv *$ xhf/
3/fo;L, ;+:yfut tyf ;fd'bflos afof]Uof; KnfG6 h8fg, @@&@ j6f ;f}o{
8«fo/÷s's/ h8fg, (*!( j6f ;'wfl/Psf] kfgL 3§, & nfv %# xhf/ j6f
;'wfl/Psf r'nf]x¿ h8fg tyf !,))) 6g k|ltjif{sf b/n] afof]la|s]6x¿ k|j4{g
ePsf 5g\ . xfn;Dd ( lhNnfx¿df jfo' pmhf{ tYofÍ ;+sng tyf pmhf{ gSzfÍg,
/ # lhNnfdf tYofÍ ;+sng hf/L 5 . 3'DtL sf]ifsf dfWodaf6 s'n &@ n3'
hnljB'tdf !$$ j6f pBdx¿sf] Joj;foLs of]hgf lgdf{0f eO{ () k|ltzt
cg'bfg k|bfg eO;s]sf] ;fy} ^% j6f pBd ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
;a} lhNnf ljsf; ;ldltdf pmhf{ tyf jftfj/0f OsfO{ Pj+ zfvf :yfkgf eO{
;~rfngdf 5g\ . ;a}sf] nflu lbuf] pmhf{ cjwf/0ff cg'¿k gjLs/0fLo pmhf{nfO{
ljz]if hf]8 lbOPsf] 5 . g]kfnn] :jR5 ljsf; ;+oGqcGtu{t afof]Uof; sfo{qmdaf6
cfDbfgL k|fKt ug{ ;'? ePsf] 5 eg] n3' hnljB't :jR5 ljsf; ;+oGq cfof]hgfsf]
181
¿kdf btf{ eO{;s]sf] / ;'wfl/Psf] r'nf] tyf ;'wfl/Psf] kfgL3§ sfo{qmdx¿ :jR5
ljsf; ;+oGqsf] ¿kdf btf{ x'g] k|lqmofdf /x]sf 5g\ . ;fy} hnjfo' kl/jt{g tyf
n}+lus d'2fx¿nfO{ ;d]6L tLg lhNnf ljsf; ;ldltx¿nfO{ lhNnf hnjfo' tyf
pmhf{ of]hgf tof/ ug{ ;xof]u ul/Psf] 5 . g]kfndf :jR5 ljsf; ;+oGqnfO{
PsLs[t tyf bL3{sfnLg ¿kdf ljsf; ug{ tyf hnjfo' kl/jt{g tyf n}+lus
d'2fx¿nfO{ ;d]6g] u/L gjLs/0fLo pmhf{ of]hgf tof/ ug{ ;xof]u k'¥ofpgsf nflu
j}slNks pmhf{ k|j4{g s]Gb|cGtu{t hnjfo' tyf sfa{g OsfO{ klg :yfkgf ePsf]
5 . oL sfo{x¿af6 u|fdL0f, ljkÌ ju{ / dlxnfx¿sf] pmhf{df kxF'r j[l4 u/L
pgLx¿sf] hLljsf]kfh{gdf j[l4 ug]{ tyf n}lËs ;dfgtf / ;fdflhs ;dfj]lztfsf]
cjwf/0ffnfO{ d"nk|jfxLs/0f ug]{tk{m sfo{x¿ cl3 a9fOPsf]5 . gjLs/0fLo pmhf{sf]
dfWodaf6 xfn;Dd sl/a !# k|ltzt hgtfnfO{ ljB't ;]jf pknAw ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
hgtfsf] Go"g cfly{s l:yltsf sf/0f cTolws cg'bfg dfu, sfo{qmdsf]
k|efjsfl/tfsf] cg'udg x'g g;Sg', ;~rflnt sfo{qmdx¿sf] dd{t ;Def/, dfu /
cfk"lt{aLr ;Gt'ng gx'g', nlIft ;d"x klxrfg x'g g;Sg' h:tf ;d:of 5g\ .
sfo{qmdsf] lbuf]kgf, k|ljlw x:tf+t/0f, /fli6«o k|;f/0f nfOg k'u]kl5 gjLs/0fLo
pmhf{sf sfo{qmd cf]em]ndf kg]{, pkef]QmfnfO{ ;xh ¿kdf ljQsf] Joj:yf x'g
g;Sg'h:tf k|d'v r'gf}tL /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
cfufdL @) jif{leq s"n pmhf{ vktdWo] !) k|ltzt / ljB'tsf] kx'Fr k'Ug]
hg;+VofdWo] #) k|ltztnfO{ gjLs/0fLo pmhf{af6 ljB't pknAw u/fpg] .
%= p2]Zo
k/Dk/fut / cfofltt pmhf{ dflysf] lge{/tfnfO{ sd ug]{ / /fli6«o ljB't k|;f/0f
nfOg k'Ug g;Sg] If]qdf j}slNks tyf gjLs/0fLo pmhf{ k|j4{g tyf ljsf;df hf]8
lbg] .
^= /0fgLlt
1. gjLs/0fLo pmhf{sf] cg';Gwfg, ljsf; Pj+ k|ljlw x:tfGt/0f / pks/0f
:jb]zd} pTkfbgdf hf]8 lbg] .
2. gjLs/0fLo pmhf{sf] k|j4{g / ljsf;sf nflu cfGtl/s tyf afXo ;|f]tsf] ;fy}
sfa{g Jofkf/af6 k|fKt ;|f]t kl/rfng ug]{ .
3. pmhf{ lskmfot÷bIftf clej[l4sf nflu gjLs/0fLo pmhf{sf] cg';Gwfg, ljsf;
tyf Joj:yfkg ug]{ .
182
&= sfo{gLlt
1. u|fdL0f If]qdf n3' tyf ;fgf hnljB't\, ;f}o{ pmhf{, h}ljs pmhf{ tyf jfo'
pmhf{ h:tf j}slNks pmhf{sf] k|j4{g, ljsf; Pj+ lj:tf/ ul/g]5 . -!_
2. :yfgLo lgsfox¿sf] gjLs/0fLo pmhf{ ;DaGwL of]hgf th'{df, sfof{Gjog,
k|j4{g, cg'udg tyf d"NofÍg ;DaGwL lqmofsnfkx¿df cfjZos Ifdtf
clej[l4 ul/g]5 . -!_
3. 3/fo;L pmhf{sf] ¿kdf bfp/fsf] k|of]unfO{ sd ub}{ n}hfg afof]Uof; tyf
;'wfl/Psf] r'nf], Uof;Lkmfo/, afof]la|s]6 h:tf lskmfotL h}ljs pmhf{
k|ljlwx¿sf] k|j4{g Pj+ lj:tf/ ul/g]5 . -@_
4. ;DefJo 7fFpdf jfo' pmhf{af6 ljB't\ pTkfbg tyf t/fO{df l;FrfOsf nflu kfgL
tfGg ;f}o{kDk / jfo' kDksf] ljsf; / lj:tf/ ul/g]5 . -@_
5. ;fd'bflos tyf ;+:yfut afof]Uof;, kmf]xf]/af6 pmhf{ pTkfbg ug{ /
Uofl;kmfo/ k|0ffnLx¿sf] k|j4{g tyf lj:tf/ ul/g]5 . -@_
6. ljleGg If]qaf6 pTkfbg x'g] kmf]xf]/sf] ;d'lrt Joj:yfkgaf6 pmhf{ pTkfbg
ug{sf nflu cfjZos k|ljlw / k|0ffnLx¿sf] k|j4{g / lj:tf/ ul/g]5 . -@_
7. ;f}o{ pmhf{ pTkfbgdf k|of]u ul/Psf Aof6«Lsf] ;ª\sng u/L k'gM k|of]u tyf
plrt Joj:yfkg ug]{ Joj:yf ldnfO{g]5 . -@_
8. gjLs/0fLo pmhf{sf] lbuf] tyf ;d'lrt ljsf;sf nflu xfnsf] u|fdL0f pmhf{
sf]ifnfO{ s]Gb|Lo gjLs/0fLo pmhf{ sf]ifsf] ¿kdf ljsf; u/L ljQLo
;+:yfx¿nfO{ nufgL ug]{ jftfj/0f ;[hgf ul/g]5 . -@_
9. k]6«f]lnod kbfy{sf] cf+lzs ljsNksf ¿kdf b]zleq} h}ljs OGwgsf] pTkfbg ug{
cfjZos gLlt th'{df ul/g]5 . -#_
10. pmhf{ ;ª\s6sf] ljBdfg cj:yfnfO{ ;Daf]wg ug{ zx/L If]qsf dxTTjk"0f{{
;fj{hlgs lgsfox¿df ;f}o{ pmhf{af6 ljB't cfk"lt{nfO{ lg/Gt/tf lbFb} zx/L
If]qdf lgdf{0f x'g] 3/x¿df Go"gtd ¿kdf cTofjZos pmhf{sf] Joj:yf
gjLs/0fLo ;|f]taf6} h'6fpg' kg]{ Joj:yf ul/g]5 . -#_
11. zx/L If]qdf 3/af6 pTkfbg x'g] h}ljs kmf]xf]/af6 pmhf{ pTkfbg u/L pkof]u
ug{] sfo{qmd k|j4{g ug{ cfjZos cg'bfgsf] Joj:yf ul/g]5 . -#_
12. ;f}o{ Kofgn tyf cGo gjLs/0fLo pmhf{sf pks/0f cfoft ubf{ u'0f:t/ dfkg
ug]{ k4ltnfO{ yk ;'b[9 ul/g]5 . -#_
183
*= k|d'v sfo{qmdx?
h}ljs pmhf{ sfo{qmd M ;g\ @)!& ;Dddf b]zsf ;Dk"0f{ 3/x¿df :jR5
pmhf{sf k|ljlwx¿ k'¥ofO{ 3/leqsf] w'jfFd'Qm ug]{ nIo cg'¿k afof]Uof;,
;'wfl/Psf] r'Nff] tyf afof]la|s]6sf] Jofks k|j4{g tyf lj:tf/, Go"g cfo ePsf
tyf lk5l8Psf kl/jf/x¿nfO{ cfly{s ;xof]u pknAw u/fO{ kxF'r j[l4, *)
xhf/ 3/of;L afof]Uof; KnfG6 / ()) j6f ;fd'bflos Pjd\ ;+:yfut
afof]Uof; KnfG6 lgdf{0f, !@ nfv ;'wfl/Psf] r'nf] h8fg ul/g]5g\ . ;fy}
@#,))) j6f kmnfd] ;'wfl/Psf r'Nff]x¿sf] k|j4{g ul/g], k|ltjif{ @,))) d]l6«s
6gsf b/n] afof]la|s]6x¿ pTkfbg tyf ljt/0f ug]{, h}ljs OGwg pTkfbg ug{
o;;DaGwL gLlt th'{df u/L o;sf] k|a4{g, ;lhjg g;{/L :yfkgf, j[If/f]k0f,
cWoog tyf cg';Gwfg, kxf8 tyf t/fO{df h}ljs pmhf{af6 !)) ls=jf=
a/fa/sf] ljB't pTkfbg, zx/L If]qdf pTkfbg x'g] kmf]xf]/, s[lif tyf jghGo
v]/ uPsf kbfy{x¿ k|of]u u/L ljB't pTkfbgsf] nflu gd"gf cfof]hgfx¿sf]
;~rfng u/L qmdzM k|j4{g tyf lj:tf/ / oftfoft If]qdf afof] Oyfgf]n /
afof] l8h]nsf] k|of]u a9fOg]5 .
;f}o{ pmhf{ sfo{qmd M /fli6«o ljB't k|0ffnL gk'u]sf tyf n3' hnljB'tsf]
;Defjgf sd ePsf 7fFpx¿df ;f}o{ k|0ffnL pkof]uL ePsf]n] $ nfv j6f 3/]n'
;f}o{ ljB't k|0ffnL h8fg u/L ljB't cfk"lt{ ul/g]5 . zx/L If]qdf j9bf] ljB't
;+s6nfO{ Go"gLs/0f ug{ ! nfv 3/kl/jf/x¿nfO{ ;f}o{ pmhf{ k|0ffnLdf h8fg
vr{ pknJw u/fOg], b'u{d kxf8L If]qdf vfg]kfgL tyf ;—;fgf l;+rfOsf] nflu
@)) j6f ;f}o{ ljB't kDk h8fg ul/g], ljB't gk'u]sf] If]qsf ;fd'bflos
:s"ndf sDKo"6/ ;~rfng, :jf:Yo s]Gb|x¿df /]lk|mh]/]6/ ;~rfng tyf aQL]
afNg, :yfgLo :t/df kmf]6f]skL tyf ˆØfS; d]l;g cflb ;~rfng ug{ !,#))
j6f ;+:yfut ;f}o{ ljB't k|0ffnL h8fg, @,#%) j6f ;f}o{ 8«fo/ / @,@)) s's/
h8fg, ljB't gk'u]sf If]qdf * j6f ;f}o{ ldlgu|L8 dfkm{t\ ljB't ;]jf pknJw
u/fOg]5 . ;f}o{ pmhf{ k|0ffnLdf k|of]u ul/Psf Aof6«Lsf] ;ª\sng u/L k'gM k|of]u
ug{ lghL–;fj{hlgs ;fem]bf/L cjwf/0ff cg';f/ !@ j6f ;+sng tyf k|zf]wg
s]Gb|sf] :yfkgf tyf ;~rfng ul/g]5 .
n3' tyf ;fgf hnljB't sfo{qmd M ;—;fgf tyf demf}nf pBf]u Joj;fosf
nflu ljB't k'¥ofpg kxf8L ;DefJo lhNnfx¿df n3' tyf ;fgf hnljB't
cfof]hgfx¿ :yfkgf u/L !% xhf/ ls=jf= ljB't pTkfbg ul/g]5 . kxf8L
If]qdf vfB kbfy{ s'6fgL tyf lk;fgLsf] nflu @,(%) j6f k/Dk/fut kfgL3§
;'wf/ tyf goFf kfgL3§ h8fg ul/g]5 . u|fdL0f If]qdf lgdf{0f ePsf n3'
hnljB't cfof]hgfx¿nfO{ Ps cfk;df hf]8L % j6f :yfgLo u|L8sf] ¿kdf /
! If]qLo u|L8sf] ¿kdf ljsf; u/L /fli6«o k|;f/0f nfOgdf hf]l8g]5 . xfn n3'
tyf ;fgf hnljB't cfof]hgf dfkm{t\ ljB'tLs/0f ePsf gu/f]Gd'v If]q / kxf8L
lhNnf ;b/d'sfddf ljB't cfk"lt{sf] ;Df:of ;dfwfg ug{ yk !) j6f n3' tyf
184
;fgf hnljB't lgdf{0f ul/g]5 . ;~rfngdf /x]sf n3' tyf ;fgf hnljB't
cfof]hgf /x]sf 7fFpdf /fli6«o k|;f/0f nfOg k'u]df ;DefJotfsf] cfwf/df pQm
cfof]hgfx¿nfO{ /fli6«o k|;f/0f u|L8df ;d]t hf]8\g ( j6f ;DefJotf
cWoogx¿ ul/g]5 . Ps} k|sf/sf gjLs/0fLo pmhf{sf] ;+efjgf gePsf @
:yfgdf ljleGg gjLs/0fLo k|ljlwsf] ;ld>0f u/L pmhf{ cfk"lt{ ul/g]5 .
jfo' pmhf{ sfo{qmd M g]kfnsf ljleGg 7fFpx¿df jfo' pmhf{ ljsf;sf] ;Defjgf
/x]sf] x'Fbf of]hgf cjlwdf !,))) ls=jf=ljB't pTkfbg ug]{ / b]zel/ jfo'
pmhf{ ;|f]tsf] DoflkË / tYofÍ ;+sng u/L jfo' ;|f]t gS;f -P6n;_ tof/
ul/g]5 . ;fy} jfo' tYofÍ pknAw ePsf / jfo' DoflkË tof/ ul/Psf
lhNnfx¿df n3' tyf ;fgf jfo' 6af{Og h8fg u/L ljB't pTkfbg ul/g]5 .
;fy} k|fKt tYofÍsf cfwf/df ;f}o{ / jfo' ldl>t k|ljlwsf] #) j6f :yfgdf
lj:t[t ;DefJotf cWoog ul/g]5 . lj:t[t ;DefJotf cWoog k|ltj]bgsf
cfwf/df @) pRr ;DefJo :yfgx¿df jfo' / ;f}o{ pmhf{ ldl>t k|ljlwaf6
ljB't\ pTkfbg ul/ lghL If]qsf] ;d]t ;xeflutfdf u|fdL0f ljB'tLs/0f ug]{
tyf t/fO{sf ;DefJo lhNnfx¿df l;FrfOsf nflu kfgL tfGg @% j6f jfo'
kDksf] ljsf; / lj:tf/ ul/g]5 .
gjLs/0fLo pmhf{sf] pTkfbgd"ns k|of]u sfo{qmd M gjLs/0fLo pmhf{nfO{
pTkfbgd"ns lqmofsnfkx¿ ;'wf/ h:t} n3', ;fgf tyf demf}nf pBdx¿;+u
ufF;]/ ljkÌ tyf Go"g cfo ePsf hgtfx¿sf] hLljsf]kfh{g ul/g]5 . To;}u/L
;DefJo :yfx¿df k|fKo gjLs/0fLo pmhf{nfO{ kfgL tfÌ] l;+rfO{ k|ljlwåf/f s[lif
If]qsf] pTkfbsTj j[l4 ug{ klg pkof]u ul/g]5 . o:tf lqmofsnfkx¿af6
/f]huf/L ;[hgf x'g uO{ hgtfx¿sf] cfodf ;'wf/ cfpg]5 . gjLs/0fLo pmhf{
tyf k|ljlw;+u ufFl;Psf Joj;fox¿åf/f !,#)) gofF pBd ;[hgf tyf @,*))
xfn ;~rfngdf /x]sf pBdsf] :t/f]Ìlt x'g uO{ yk !(,))) dlxnf tyf
k'?ifx¿nfO{ /f]huf/L ;[hgf x'g]5 . ;fy} !%,#)) 3/w'/Ldf ljleÌ cfo–cfh{g
lqmofsnfkx¿ klg ;~rfng ul/g]5 .
;+:yfut ;'b[9Ls/0f sfo{qmd M lh=lj=;=x¿df :yfkgf ul/Psf lhNnf jftfj/0f,
pmhf{ tyf hnjfo' kl/jt{g OsfO{ jf zfvfx¿nfO{ plrt Ifdtf ljsf;,
gjLs/0fLo pmhf{;DaGwL @) jif]{ of]hgf, /fli6«o gjLs/0fLo pmhf{ gLlt tyf
P]g th'{df u/L sfof{Gjogdf NofOg]5 . gjLs/0fLo pmhf{ gLlt tyf
sfo{qmdx¿nfO{ k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug{ / o;df lghL If]q, u}/;/sf/L
tyf :yfgLo lgsfox¿sf] e"ldsf ;'b[9 ug{ j}slNks pmhf{ k|j4{g s]Gb|sf]
;+:yfut ;+/rgfdf ;'wf/sf] nflu s]Gb|sf] /0fgLlts tyf ;+:yfut ljsf;
of]hgf th'{df u/L sfof{Gjog, pQm s]Gb|nfO{ gjLs/0fLo pmhf{ k|j4{g af]8{sf]
¿kdf ¿kfGt/0f ug{ cfjZos P]g lgodx¿ th'{df ul/g'sf] ;fy} hgzlQm
ljsf;df hf]8 lbOg]5 . To;}u/L n+}lus tyf ;fdflhs ;dfj]lztfsf]
cjwf/0ffnfO{ s]Gb|b]lv :yfgLo :t/;Dd ;+:yfut ub}{ nUg cfjZos sbd
185
rflng]5 . j}slNks pmhf{ k|j4{g s]Gb|sf] g]t[Tjdf g]kfn :jR5 r'nf] ;~hfnnfO{
;lqmo u/fOg]5 . pmhf{ ljsf; / k|j4{g ug]{ sfo{df ljleGg lgsfo ;+nUg
ePsfn] oL ;j} lgsfosf] lqmofsnfkdf ;dGjo u/L k|efjsf/L kfg{ hn tyf
pmhf{ cfof]u / /fli6o of]hgf cfof]un] ljz]if e"ldsf v]Ng]5 .
ljljw sfo{qmd M gjLs/0fLo pmhf{;DaGwL ;j]{If0f, ;DefJotf cWoog,
cg';Gwfg tyf ljsf;, k|a4{g, k|bz{g tyf hgr]tgf sfo{qmd, pks/0f tyf
;fdfgx¿sf] /fli6«o:t/ u'0f:t/ dfkb08 lgwf{/0f tyf cg'udg, gLlt tyf
of]hgf th'{df, tflnd cflb sfo{qmd ;~rfng ul/g]5g\ . gjLs/0fLo pmhf{
k/LIf0f s]Gb|sf] Ifdtf clej[l4 u/L gjLs/0fLo pmhf{ k|ljlwdf k|of]u x'g]
pks/0f Pj+ ;fdfgx¿sf] /fli6«o u'0f:t/ lgwf{/0f u/L ;]jf tyf
u'0f:t/Lotf;DaGwL ljZj;gLotf lbnfpg] Joj:yf ul/g]5 . gjLs/0fLo
pmhf{sf] PsLs[t ljsf;sf] nflu o;nfO{ If]qut cjwf/0ffdf nlug]5 .
gjLs/0fLo pmhf{ k|ljlwx¿nfO{ :jR5 ljsf; ;+oGq Pj+ cGo sfa{g kl/of]hgf
tyf sfo{qmdsf] ¿kdf ljsf; ug{ ;+efJotf cWoog u/L ;+efAo ePsf
k|ljlwx¿nfO{ qmdzM sfa{g kl/of]hgf tyf sfo{qmdsf] ¿kdf ljsf; ub}{
nlug]5 . k|To]s @ jif{df x/]s pmhf{ sfo{qmdsf] cfly{s, ;fdflhs tyf
jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
gjLs/0fLo Pj+ j}slNks pmhf{af6 yk * k|ltzt u|fdL0f hgtfnfO{ ljB't ;]jf
k'u]sf] x'g], ;g\ @)!& ;Dddf ;Dk"0f{ 3/x¿df :jR5 pmhf{sf k|ljlwx¿ k'¥ofO{
3/nfO{ w'Fjfd'Qm agfO{Psf] x'g], *) xhf/ 3/fo;L, ()) j6f ;fd'bflos tyf
;+:yfut afof]Uof; KnfG6 lgdf{0f ePsf] x'g]{, %) j6f Jofj;flos afof]Uof; KnfG6
/ !) j6f gu/kflnsfx¿df kmf]xf]/af6 pmhf{ pTkfbg, !@ nfvj6f ;'wfl/Psf
r'nf]x¿ tyf cGo h}ljs pmhf{ k|ljlwx¿ h8fg ePsf] x'g], @#,))) j6f kmnfd]
;'wfl/Psf r'nf]x¿ k|j4{g / k|ltjif{ @,))) d]l6«s 6gsf b/n] afof]la|s]6x¿
pTkfbg tyf ljt/0f ePsf] x'g]5 . kxf8 tyf t/fO{df h}ljs pmhf{af6 !)) ls=jf=
j/fj/sf] ljB't pTkfbg ug]{, $ nfvj6f ;f}o{ ljB't k|0ffnL h8fg, * j6f ;fgf
u|L8 k|0ffnL tyf !@ j6f Aof6«L ;+sng s]Gb|sf] :yfkgf, @)) j6f ;f}o{ vfg]kfgL
tyf n3' l;+rfO{ cfof]hgf ;~rfng, b'u{d lhNnfsf ljBfno tyf :jf:Yo s]Gb|df
!,#)) j6f ;+:yfut ;f}o{ ljB't k|0ffnL h8fg, @,#%) j6f ;f}o{ 8«fo/ / @,@))
j6f ;f}o{ s's/ h8fg tyf zx/L If]qdf ! nfv zx/L ;f}o{ ljB't k|0ffnL h8fg
ePsf] x'g]5 .
n3' tyf ;fgf hnljB'taf6 !% d]ufaf6 ljB't pTkfbg, @,(%) j6f kfgL3§ ;'wf/
tyf h8fg, jfo' pmhf{af6 !,))) ls=jf= a/fa/sf] ljB't pTkfbg, jfo' ;|f]t gS;f
(wind energy atlas) tof/, @) pRr ;DefJo :yfgx¿df jfo' / ;f}o{ pmhf{ ldl>t
k|ljlwaf6 ljB't\ pTkfbg tyf t/fO{sf ;DefJo lhNnfx¿df l;FrfOsf nflu kfgL
tfGg @% j6f jfo'kDksf] ljsf; ePsf] x'g]5 .
186
%=@ oftfoft
%=@=! ;8s
!= k[i7e"ld
d'n'ssf] cfly{s–;fdflhs ljsf;nfO{ ultzLn kfg{, ;j{;fwf/0fnfO{ k'¥ofOg] ;]jfsf]
;/nLs/0f ug{ / cfly{s ;fdflhs PsLs/0f Pj+ If]qLo c;Gt'ng sd u/L
;jf{lª\u0f ljsf;df 6]jf k'¥ofpg ;8s oftfoftsf] dxTTjk"0f{ of]ubfg /xG5 .
To;}n] ljutsf cfjlws of]hgfb]lv g} ;8s oftfoftnfO{ pRr k|fyldstfdf
/flvPsf] 5 . g]kfnsf] cfly{s ;fdflhs ljsf;df dxTTjk"0f{ e"ldsf v]Ng] /0fgLlts
dxTTj ePsf -s_ pQ/–blIf0f ;8s sf]l/8f]/x¿ -v_ Pl;ofnL /fhdfu{sf] :t/df
k"j{–klZrd nf]sdfu{sf] ljsf; -u_ lhNnf ;b/d'sfd, b'u{d If]qx¿ Hff]8\g] ;8sx¿
-3_ k"j{–klZrd Pj+ dWo–kxf8L nf]sdfu{ / -ª_ x'nfsL dfu{ tyf pQ/–blIf0f t/fO{
;8sx¿nfO{ ljz]if hf]8 lbOb} cfPsf] 5 . o; of]hgfn] ;8s If]qdf ePsf
ljutsf k|of;x¿nfO{ g} lg/Gt/tf lbPsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
ut lqjifL{o of]hgfsf] ;'? jif{df s"n /0fgLlts ;8s !(,(^* ls dL /x]sf]df
cfly{s jif{ @)^(÷&) ;Dddf hDdf @%,!## ls=ld=sf] /0fgLlts ;8sx¿ lgdf{0f
ePsf] 5 . o;dWo] &,&(( ls=ld= sfnf]kq], ^,*#) ls=ld= v08f:dLt / !),%)$
ls=ld= df6] ;8s lgdf{0f e} nIo eGbf a9L k|ult ePsf] 5 . To;}u/L !,^)( j6f
k'nx¿ lgdf{0f e} lgjf{w /mkdf oftfoft ;~rfng e}/x]sf] 5 . d'n'ssf &# j6f
lhNnf ;b/d'sfdx¿ ;8s ;~hfn;+u hf]l8O{ ;s]sf 5g\ . ;8ssf] ljsf;nfO{
Joj:yfkg / ;~rfng ug{ /0fgLlts ;8s ;~hfn / :yfgLo ;8s ;~hfndf
juL{s/0f ul/Psf] 5 . /0fgLlts ;8s ;~hfnleq /fli6«o nf]sdfu{x¿, ;xfos
nf]sdfu{x¿ -lkm8/ /f]8_ tyf /0fgLlts ¿kdf dxTTjk"0f{ zx/ hf]8\g] ;8sx/m
kb{5g\, h;sf] lhDd]jf/L ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfnosf] /x]sf] 5 eg]
:yfgLo ;8s ;~hfnleq lhNnf, zx/L tyf u|fdL0f ;8sx¿ Kfb{5g\ / o;sf]
lhDd]jf/L ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfnodfkm{t\ :yfgLo lgsfon]
lgjf{x ub}{ cfPsf 5g\ . ;8s ;+/rgfsf] Jojl:yt ljsf;sf nflu !) jif]{ k|fylds
nufgL of]hgf -;g\ @))&–@)!^_ sfof{Gjogdf /x]sf] 5 .
187
tflnsf g+= %=! lqjifL{o of]hgfsf] nIo tyf k|ult
lqjifL{o @)^(÷&) ;Ddsf]
ljj/0f of]hgfsf] O{sfO{ k|ult
nIo
gofF ;8s lgdf{0f !$(# ls=ld= #,)@$
;8s dd{t ;Def/ ($)) ls=ld= %,*))
:t/f]Gglt, k'gMlgdf{0f / k'gM:yfkgf #&%@ ls=ld= @,))^
cfjlws dd{t #^)) ls=ld= !,^&&
k'n lgdf{0f @)) ;+Vof !%^
lhNnf ;b/d'sfd hf]8\g] -dgfË, 8f]Nkf, x'Dnf / d'u'_ $ ;+Vof @ -s"n &# k'u]sf]_
188
2. s[lif, pBf]u, hnljB't, ko{6g, lzIff tyf :jf:Yo cflb ;]jfdf kxF'r a9fO{
oftfoft lj:tf/ ug]{ .
3. ;8s ;~hfnsf] ;+/If0f u/L ;'/lIft tyf k|efjsf/L cfjfudg k|Tofe"t ug]{
u/L dd{t;+ef/nfO{ k|fyldstf lbg] .
&= sfo{gLlt
1. ;8s ;~hfn;Fu hf]l8g afFsL lhNnf ;b/d'sfddf ;8s ;~hfn k'¥ofOg]5 .
-!_
2. lhNnf ;b/d'sfd hf]8\g] tyf cGo /fli6«o dxTTjsf ;8s ;~hfnnfO{
qmdfut¿kdf jif}{el/ rNg ;Sg] u/L :t/f]Gglt ul/g]5 . -!_
3. x'nfsL ;8ssf] :t/f]Gglt ul/g'sf ;fy} ljleGg ;LdfjtL{ Jofkf/ s]Gb| / k|d'v
gfsfx¿nfO{ nf]sdfu{;Fu hf]8\g] u/L pQ/ blIf0f ;8sx¿sf] lgdf{0f tyf
:t/f]Gglt ul/g]5 . -!_
4. dWokxf8L nf]sdfu{ / sf7df08f}–t/fO{÷dw]z b|'tdfu{ lgdf{0f sfo{sf]
lg/Gt/tfsf ;fy} ;xfos dfu{ tyf lhNnf ;8sx¿sf] lgdf{0f, lj:tf/ tyf
:t/f]Gglt ul/g]5 . -!_
5. Jofkfl/s b[li6sf]0fn] dxTTjk"0f{ ;8sx¿sf] ljsf; ug{ ;fj{hlgs lghL
;fem]bf/Lsf] cjwf/0ff dfkm{t\ nufgL cfslif{t ul/g]5 . -!_
6. dxTTjk"0f{ hnljB't, l;FrfO, ko{6g tyf pBf]unfO{ ;xof]u k'¥ofpg] / s[lif,
lzIff tyf :jf:Yodf kx'Fr clej[l4 ug{] ;8sx¿sf] lgdf{0f tyf :t/f]Gglt
ul/g]5 . -@_
7. ;jf/L ;fwgsf] rfkcg'¿k ;8ssf] ljsf; tyf lj:tf/ ul/g]5 . -@_
8. zx/Ls/0fsf] rfknfO{ b[li6ut ub}{ ;'/lIft, jftfj/0f d}qL, cj/f]w/lxt cfd
oftfoft (mass transportation) Joj:yfkgdf ;xof]u k'Ug] u/L ;8s
;~hfnsf] lj:tf/ ul/g]5 . -@_
9. sf7df8f}+nufot k|d'v zx/x¿df ;'? ul/Psf] rqmky lgdf{0f sfo{nfO{ lj:tf/
ul/g]5 . -@_
10. ;8s ;DklQ ;+/If0f, dd{t ;Def/ Pj+ Joj:yfkgnfO{ yk k|efjsf/L
agfOg]5 . -#_
11. zx/L If]qdf ;8s ;+r/gf lgdf{0f tyf lj:tf/ ubf{ k}bnofqL tyf ckfª\u d}qL
agfOg]5 . ;fy}, ;fOsn n]gsf] Joj:yf klg ul/g]5 . -#_
12. ;8s dd{t sfo{nfO{ k|efjsf/L agfO{ s'n oftfoft ;~rfng nfut 36fOg]5 .
-#_
189
13. :yfgLo ;8sx¿sf] ;~rfng tyf dd{t;Def/sf] lhDdf :yfgLo lgsfox¿nfO{
lbOg]5 . ;fy} ;8s 3gTjsf] cfwf/df df}h'bf hgzlQm, d]lzg cf}hf/,
sfof{no, cfjf; ejg h:tf k"jf{wf/ ;d]t ;DalGwt lgsfonfO{ x:tfGt/0f
ul/g]5 . -#_
14. u|fdL0f ;8s lgdf{0f / dd{t ;Def/ ubf{ :yfgLo ;|f]t;fwgsf] pkof]u /
>dd"ns k|ljlw cjnDag ul/g]5 . -#_
15. ;8s lgdf{0f sfo{nfO{ lbuf] tyf :t/Lo agfpg lglZrt cjlw;Dddd{t ;+ef/
lgdf{0fstf{n] g} ug'{kg]{ Joj:yf ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
dWokxf8L nf]sdfu{ M /fli6«o uf}/jsf] ¿kdf /x]sf]] lrof]eGHofËb]lv
e'mnf3f6;Ddsf] dWokxf8L nf]sdfu{sf] cg'dflgt nDjfO{ sl/a !,&&^ ls= dL=
6«ofs v'ln;s]sf] 5 . of]hgf cjlwdf /]vfª\sgdf kg]{ ;a} k'nx¿ lgdf{0f
;DkGg x'g] tyf :t/f]Gglt x'g afFsL dWo] yk sl/j #%) lsdL ;8s :t/f]Gglt
x'g]5 .
pQ/ blIf0f nf]sdfu{ M pQ/ blIf0f nf]sdfu{dWo] s0ff{nL, sfnLu08sL / sf]zL
sf]l/8f]/ /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf ¿kdf ;~rflnt 5g\ . pQm tLg /
dxfsfnL / e]/L sf]l/8f]/ u/L % j6f cfof]hgfsf] 6«ofs vf]Ng] / :t/f]Gglt ub}{
nlug]5 . o;}u/L pt/ blIf0f hf]8\g] cGo ljleGg !) j6f ;8sx¿sf]
;+efJotfsf cfwf/df 6«ofs vf]Ng] sfd ul/b} nlug]5 . yk sl/a ### ls=ld=
;8ssf] 6«\ofs vf]lng]5 .
x'nfsL nf]sdfu{ -k'nx¿ ;d]t_ M x'nfsL nf]sdfu{ tyf pt/ blIf0f t/fO{
;8sx¿ k|yd r/0f cGt{ut ljleGg @) j6f ;8sx¿sf] s'n ^)^ ls=ld=dWo]
sl/a %)& ls=ld= ;8ssf] :t/f]Gglt ug]{ sfo{ ;DkGg ul/g]5 . ;fy} x'nfsL
nf]sdfu{df kg]{ k'nx¿ Pj+ ;8s ;Ldf ;+/If0f ug]{ sfo{ qmlds ¿kdf ub}{
nlug]5 .
;8s If]q ljsf; cfof]hgf M cf j @)^$÷^% b]lv ;'? ePsf] o; cfof]hgfsf]
k|yd r/0f ;DkGg eO;s]sf] 5 . bf];|f] r/0f cGtu{t ;8s :t/f]Gglt, cfjlws
dd{t ;+ef/ / ;+:yfut ;'b[9Ls/0f h:tf sfo{x¿ ;DkGg ul/g]5g\ .
h;cGtu{t $@^ ls=dL ;8s cf]6fl;n :t/df :t/f]Gglt x'g] tyf @,!))
ls=ld= ;fdl/s dxTTjsf ;8ssf] cfjlws dd{t ;+ef/ ul/g]5 .
lhNnf ;b/d'sfdx¿ Hff]8\g] ;8s M ;8s ;~hfnaf6 hf]l8g afFsL b'O{
lhNnfdWo] 8f]Nkfsf] ;b/d'sfd b'g} ahf/ /fli6«o ;8s ;+hfndf hf]l8g]5 eg]
x'Dnf lhNnfsf] ;b/d'sfd l;dLsf]6df ltAat If]qaf6 ;8s oftfoft
k'¥ofOg]5 . g]kfn tk{maf6 l;dLsf]6;Dd ;8s k'¥ofpg ;+efJotf cWoog
nufotsf k|f/lDes sfo{x¿ ul/g]5 .
190
rqmky ;8s lj:tf/ cfof]hgf M o; cfof]hgf cGt{ut sf7df8f}+ pkTosf
leqsf] leqL rqmkysf] sn+sL–sf]6]Zj/ v08sf] !) ls=ld= ;8s * n]gdf
lj:tf/ eO{ afFsL v08sf] lj:tf/ sfo{ qmdzM ;'? ul/Fb} nlug]5 .
k'n lgdf{0f -:yfgLo ;8s / /0fgLlts ;8s k'n lgdf{0f_ M k|d'v nf]sdfu{x¿,
;xfos dfu{x¿ Pj+ :yfgLo ;8sdf lgdf{0ffwLg #%% j6f k'nx¿sf] lgdf{0f
ul/g]5 . ;fdl/s dxTTjsf ;8sx¿ tyf ;b/d'sfd hf]8\g] ;8s lgdf{0f
eO;s]sf] t/ k'n gePsf] sf/0faf6 oftfoft ;~rfng x'g g;s]sf]
;8sx¿df kg]{ gbLx¿df tTsfn oftfoft ;'rf? ug{ a]nL la|h h8fg ul/g]5
. ;fy} /f]8 sg]lS6le6L k|f]h]S6 cGtu{t ;'gsf]zL k'n tyf af9LhGo Iflt k'gM
lgdf{0f cfof]hgf cGt{ut sf]zL k'n -rt/f_ lgdf{0f sfo{ ;DkGg ul/g]5 .
k'nx¿sf] l8hfOg, lgdf{0f tyf ;~rfngdf k|efjsfl/tf Nofpg ljz]if cg'udg
ul/g]5 .
g]kfn–ef/t If]qLo Jofkf/ tyf oftfoft cfof]hgf -d'lUnª gf/fo0fu9 v08
;8s_ M o; cfof]hgf cGt{ut d'lUnª gf/fo0fu9 v08 ;8s b'O{ n]gdf
lj:tf/ ul/g]5 .
;8s tyf k'n dd{t ;Def/ M o; sfo{qmdcGt{ut d'n'se/sf ljleGg nf]sdfu{,
;xfos dfu{ tyf k'nx¿sf] lgoldt, k6s], cfjlws dd{t ;Def/ tyf
k'g:yfkgf u/L ;8s ;+/rgfnfO{ ;'b[9 / Jojl:yt ul/g]5 . o;}u/L nf]sdfu{
tyf ;xfos nf]sdfu{nfO{ ;'/lIft / e/kbf]{ agfpg] sfo{nfO{ lg/Gt/tf
lbOg]5 . dd{t ;Def/nfO{ of]hgfa4 / lgoldt agfOg]5 .
;8s ;'wf/ cfof]hgf M o; cfof]hgfcGtu{t klxnf] r/0fdf ljleGg ljsf;
If]qsf !@ j6f ;8sx¿sf] :t/f]Gglt ;DkGg eO;s]sf] 5 eg] of]hgf cjlwdf
bf];|f] r/0fsf sfo{qmdcGtu{t ljleGg !@ j6f ;8sx¿ -%%! ls=ld_ sf]
lj:t[t ;e{]If0f l8hfOg eO{ lgdf{0f sfo{ ;'? ul/g]5 .
cWoog, cg';Gwfg tyf ;+:yfut ;'b[9Ls/0f M ljleGg ;8s tyf k'nx¿sf]
;DefJotf cWoog, lj:t[t ;e]{If0f tyf l8hfOg, e"–jftfj/0fLo cWoog Pj+
;8s laefusf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . ;+:yfut ;'b[9Ls/0f cGtu{t k'n
lgdf{0f sfo{nfO{ Jojl:yt ug{ ;8s ljefudf k'n dxfzfvf :yfkgf ul/g]5
eg] lgdf{0f sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg, u'0f:t/ sfod ug{ / 7]Ssfk§fnfO{
kf/bzL{ agfpg tyf ;8s ;DklQsf] ;'/If0f, Joj:yfkg Pj+ bL3{sfnLg
pkof]u ug{ ;8s ljefusf dxfzfvf tyf zfvfx¿nfO{ ;'b[9Ls/0f ug{
cfjZos sfo{ ul/g]5 . ;fy} k|fljlws Ifdtf j[l4 ug{ cg';Gwfg / ljsf;
zfvf :yfkgf u/L gofF pkof]uL k|fljlwsf] klxrfg / k|of]u ul/g]5 . ;fj{hlgs
lghL ;fem]bf/L sfo{qmdnfO{ cufl8 j9fpg cg';Gwfg / ljsf; zfvfcGt{ut
lghL ;fj{hlgs ;fem]bf/L OsfO :yfkgf ul/g]5 .
191
ljljwM ;8s ;'/Iff, ;8s ;DklQ ;'/Iff, cltqmd0f lgoGq0f tyf ;Ldf ;'/Iff,
d'cfAhf ljt/0f, 6«flkms tyf ;8s ;'/Iffsf pkfox¿, oflGqs pks/0f vl/b
tyf dd{t ;+ef/ nufotsf sfo{x¿nfO{ k|efjsf/L ¿kdf lg/Gt/tf lbOg]5 .
(= ck]lIft pknlAwx¿
of]hgf cjlwdf yk #,))) ls=ld= gofF ;8s -;a} lsl;dsf u/L_ lgdf{0f ePsf]
x'g], !,*#! ls=ld= ;8ssf] :t/f]Gglt -sfnf]kq] tyf u|fe]n_ ePsf] x'g], @,!^&
ls=ld= ;8ssf] cfjlws dd{t ePsf] x'g], yk #%% j6f k'n lgdf{0f ePsf] x'g],
lgoldt, k6s], / ljz]if dd{t ;'wf/ ePsf] ;8s (,@)) ls=ld= k'u]sf] x'g] / ;Dk"0f{
lhNnf ;b/d'sfdx¿df ;8s k'u]sf] x'g]5 .
%=@=@ xjfO{{ oftfoft
!= k[i7e"ld
xjfO{ oftfoft ;]jfnfO{ ;'/lIft, lgoldt, ;j{;'ne / ljZj;gLo agfpg cfjZos
k"jf{wf/x¿, ljz]ift cfw'lgs ;'ljwf;DkGg ljdfg:ynx¿sf] ljsf; / lj:tf/sf]
;fy} e/kbf]{ xjfO{ oftfoftsf] ;~rfng / k|efjsf/L lgodg ug{' cfjZos 5 .
To;}u/L lghL If]qsf] ;xeflutfdf xjfO{ oftfoftnfO{ ko{6g ljsf;;Fu cfa4 u/L
;j{;'ne / e/kbf]{ agfpg] tyf gful/s p•og ;]jfnfO{ ;Ifd / ;'b[9 agfpg
cfjZos b]lvG5 .
xjfO{ oftfoft ;]jfnfO{ ;'/lIft, ;j{;'ne, :t/Lo Pj+ e/kbf]{ agfpg xjfO{ gLlt,
@)^# df ePsf] Joj:yfcg';f/ cfGtl/s ljdfg:yn lgdf{0f, ;~rfngsf ;fy}
cGt/f{li6«o p8fg ;~rfngsf nflu lghL If]qsf] ;xeflutf a9fpFb} hfg] /0fgLlt
cg'¿k lghL sDkgLx¿nfO{ klg cGt/f{li6«o xjfO{ ;]jf ;~rfng ug{ Ohfhtkq
lbO;lsPsf] 5 . cfGtl/s p8fgtk{m lghL sDkgLx¿sf] ;xeflutf j[l4 eO/x]sf]
5 . ljdfg:ynx¿sf] ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0fdf lghL If]qsf] nufgLnfO{ cfslif{t u/L
;d'bfo ;d]tsf] ;xeflutfdf ljdfg:yn lgdf{0f u/fpg] gLlt lnOPsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
xfn b]zdf ! cGt/f{li6«o ljdfg:yn, $ j6f If]qLo ljdfg:yn, $$ j6f cfGtl/s
ljdfg:yn / * j6f lgdf{0fflwg cfGtl/s ljdfg:yn ;d]t u/L %& j6f
ljdfg:ynx¿ /x]sf 5g\ eg] tL dWo] #$ j6f dfq ;~rfngdf /x]sf 5g\ . g]kfnn]
#^ j6f d'n'sx¿;+u låkIfLo xjfO{ ;]jf ;Demf}tf ;DkGg u/L ;dofg's"n
k'g/jnf]sg ub}{ clwstd 6«flkms clwsf/ k|fKt ug]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . yk
cGt/f{li6«o jfo';]jf sDkgLnfO{ p8fgsf nflu k|f]T;fxg ug{ lqe'jg cGt/f{li6«o
ljdfg:ynnfO{ @$ ;} 306f ;~rfng ug{ ;'ljwf lj:tf/ sfo{ k|f/De ul/Psf] 5 .
g]kfnnfO{ cGt/fli6«o xjfO{ 6«flGh6sf] ¿kdf lj:tf/ ug{ ef/t, rLg, kfls:tfg
nufotsf b]z / cGt/fli6«o gful/s p8\8og ;+u7g;+u ;dGjo ug]{ sfo{ e}/x]sf]
192
5 . ljdfg:ynx¿df e"–pku|xdf cfwfl/t ;~rf/, kyk|bz{g, lgu/fgL tyf xjfO{
oftfoft Joj:yfkg k|0ffnLnfO{ nfu" ug{ !) jif]{ of]hgf -;g\ @))%–!%_]
sfof{Gjog e}/x]sf] 5 . g]kfnsf] ;du| xjfO{ If]qsf] ;'b[9Ls/0f Pj+ ljsf;sf nflu
lghL If]q;Fu ;xsfo{ ug]{ gLlt cjnDag ul/Psf] 5 . g]kfn gful/s p8\8og
k|flws/0fn] k|bfg ul/cfPsf] lgodgsf/L sfo{ / Po/ g]lju]zg ;]jf k|bfossf] sfo{
5'§\ofOP/ cnu cnu ;+:yfut Joj:yf ug]{ k|lqmof cufl8 a9fOPsf] 5 .
af/fsf] lghu9df bf];|f] cGt/f{li6«o ljdfg:yn lgdf{0fsf] nflu lj:t[t ;+efJotf
cWoog ;DkGg e} ;|f]t h'6fpg] k|of; e}/x]sf] 5 . o;}u/L lqe'jg cGt/f{li6«o
ljdfg:ynsf] Ifdtf clej[l4 ug]{ sfo{sf] ;fy} uf}tda'4 ljdfg:yn, e}/xjfnfO{
If]qLo cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] ¿kdf :t/f]Gglt ug]{ sfo{ k|f/De ePsf] 5 . xjfO{
oftfoft ;'/Iff clej[l4sf nflu ljdfg:yn lg/LIf0f lgb]{lzsf, @)^* sfof{Gjogdf
NofOPsf]] 5 . g]kfn jfo';]jf lgudsf] nflu cGt/f{li6«o Pj+ cfGtl/s p8fgsf nflu
ljdfg vl/b k|lqmofnfO{ cufl8 a9fOPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
a9\bf] xjfO{ 6«flkmssf] cfjZostf cg'¿k lqe'jg cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] Ifdtf
a9fpg g;Sg', åGbsf] qmddf Ifltu|:t ljdfg:ynx¿sf] k'glg{df{0f÷k'gM:yfkgf ug{
g;Sg', ljdfg:ynx¿ :t/f]Gglt ug{ ;|f]tsf] sdL, k|d'v ko{6g ;|f]t d'n'sx¿af6
l;wf / e/kbf]{ xjfO{ ;]jf gx'g', gofF tyf k'g:yf{lkt ljdfg:yn ;~rfngsf]
Jofj;flos of]hgf th'{df gx'g', gful/s p8\og If]qdf cfjZos bIf hgzlQmsf]
sdL, ljdfg:yn lgdf{0f tyf ;~rfngdf ;fj{hlgs–lghL ;fem]bf/Lsf] nufgL
k|f¿k cjnDag ug{ g;lsPsf] h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ .
;DefJotf cWoog e}/x]sf] bf];|f] cGt/f{li6«o ljdfg:yn tyf kf]v/f If]qLo
ljdfg:yn lgdf{0fsf] nflu cfjZos ;|f]t / pko'Qm nufgL k|f¿k tof/ ug{',
k|:tfljt ljdfg:ynsf] hUufdf a;f]jf; ul//x]sf jfl;Gbfx¿nfO{ k'gjf{; u/fpg',
b]zsf] ef}uf]lns cjl:yltsf sf/0f df};d tyf cfw'lgs pks/0fsf] h8fg /
pkof]u u/L k|efjsf/L lgodg dfkm{t\ gful/s p8\8ogsf] ;'/Iff ;'lglZrt ug'{ o;
If]qsf k|d'v r'gf}tLx¿ x'g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
d"n'sdf ;'/lIft, lgoldt / ljZj;gLo xjfO{ oftfoft ;]jf pknAw u/fO{ ko{6g
k|j{4g, /f]huf/L ;[hgf / ;Gt'lnt ljsf;df of]ubfg k'¥ofpg] .
%= p2]Zo
xjfO{ oftfoftsf] ;'b[9Ls/0faf6 /fli6«o Pj+ cGt/f{li6«o :t/df cfjfudg / kx'Fr
a9fO{ u'0f:t/Lo ;]jf k|jfx ub}{ gful/s p•og pBf]unfO{ d'n'ssf] ljsf;df
dxTTjk"0f{ of]ubfg ug{ ;Sg] cfly{s If]qsf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
193
^= /0fgLlt
1. xjfO{ ;]jfnfO{ e/kbf]{, ;'/lIft, ;j{;'ne tyf lgoldt oftfoftsf] dfWodsf]
¿kdf ljsf; u/L] /fli6«o tyf cGt/f{li6«o kx'Fr :yflkt ug]{ .
2. ;/sf/L, lghL, :yfgLo lgsfo / ;d'bfosf] ;xsfo{df p•og If]qsf] ljsf;sf
lglDt cfjZos k"jf{Wff/x¿sf] ljsf; / lj:tf/ ug]{ .
3. k|efjsf/L cg'udg, lgodg / cTofw'lgs k|ljlwsf] pkof]u dfkm{t\ gful/s
p8\8og If]qsf] ;'/Iff ;'lglZrt ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ljleGg d'n'sx¿;Fu xjfO{ ;Demf}tf ubf{ ko{6sLo k|j4{gnfO{ ljz]if Wofg
lbOg]5 . ;Demf}tf eO;s]sf d'n's;Fusf] xjfO{ ;Demf}tfnfO{ ;do ;fk]If
k'g/jnf]sg ub}{ nlug]5 . -!_
2. g]kfn jfo';]jf lgudsf] Joj:yfkgnfO{ r':t, b'?:t / k|lt:kwL{ agfpg
;'b[9Ls/0f u/L cfjZos ljdfgx¿sf] vl/b tyf ;]jfdf ;'wf/ ul/g]5 . -!_
3. xjfO{ ;]jf;DaGwL ultljlw tyf sfo{qmdx¿nfO{ Jojl:yt tyf k|efjsf/L kfg{
xjfO{ oftfoft u'?of]hgfsf] th'{df ul/g]5 . -!_
4. hgsk'/, /fd]5fk, e}/xjf / wgu9L ljdfg:ynnfO{ p8fg pb\ud:yn agfO{
ToxFaf6 x'g] kxf8L :yndf p8fg z'Nsdf 5'6 lbg] Joj:yf ldnfO{g]5 . -!_
5. /fli6«o cy{tGqdf gful/s p•og If]qsf] of]ubfg u0fgf ug]{ k|0ffnLsf] ljsf;
ug{ p•og If]qsf] 5'§} n]vf ;DaGwL cWoog ul/g]5 . -!_
6. lqe'jg cGt/f{li6«o ljdfg:yndf cfGtl/s tyf cGt/f{li6«o xjfO{ oftfoft
;]jfsf] a9\bf] 6«flkms rfknfO{ b[li6ut u/L cfjZos k"jf{wf/ ljsf; tyf
lj:tf/ sfo{ k|fyldstf ;fy cufl8 a9fO{ ljdfg:ynnfO{ @$ ;} 306f
;~rfngof]Uo agfOg]5 . -@_
7. cGt/f{li6«o xjfO{ ;]jfsf] a9\bf] 6«flkms tyf xjfO{ofq'sf] a9\bf] rfk ;d]tnfO{
b[li6ut u/L lghu9df bf];|f] cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] lgdf{0f sfo{ k|f/De
ul/g]5 . -@_
8. ljdfg:yn k"jf{wf/ ljsf; / :t/f]Gglt, k|ljlwsf] ljsf;, jfo';]jf ;~rfngdf
lghL If]qsf nufgLstf{nfO{ cfslif{t ug{ ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L
cjwf/0ffnfO{ cl3 a9fOg]5 . -@_
9. ko{6sLo ¿kn] dxTTjk"0f{ ljdfg:ynx¿ afx|} dlxgf ;~rfngof]Uo x'g] u/L
:t/f]Gglt ul/g]5 . -@_
194
10. s0ff{nL c~rn nufotsf b'u{d If]qx¿df xjfO{ oftfoftnfO{ lgoldt /
kx'Frof]Uo agfpg tL If]qsf ljdfg:ynx¿df cfw'lgs k|ljlwsf] k|of]u u/L
:t/f]Gglt / p8fgdf j[l4 ug]{ sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . -@_
11. uf}tda'4 ljdfg:yn / kf]v/f ljdfg:ynnfO{ cfjZos ljQLo ;|f]t h'6fO{
If]qLo :t/sf] cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] ¿kdf ljsf; ul/g]5 . -@_
12. lj/f6gu/, hgsk'/, e}/xjf, g]kfnu~h, ;"v]{t / wgu9L ljdfg:ynx¿nfO{ xa
ljdfg:ynsf] ¿kdf ljsf; u/L ;fgf÷demf}nf Ifdtfsf ljdfgnfO{ lqe'jg
cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] ;§f oL ljdfg:ynx¿af6 p8fg ug{ k|f]T;flxt u/L
lqe'jg cGt/f{li6«o ljdfg:yndf ;fgf ljdfgsf] rfknfO{ sd ul/g]5 . -@_
13. xjfO{ ;]jfnfO{ ;'/lIft agfpg ljdfg:ynx¿df cfw'lgs p8\8og ;xfo
pks/0fsf] Joj:yfsf ;fy} ljdfgx¿sf] p8fg ;'/Iff cg'udg / hfFr
k|0ffnLnfO{ cGt/f{l6«o dfkb08 cg's"n agfpg] sfo{ cl3 a9fOg]5 . -#_
14. gful/s p8\og If]qnfO{ ;'/lIft tyf e/kbf]{ agfpg sfg'gL / ;+:yfut Joj:yf
ldnfO{ o; If]qsf] k|efjsf/L cg'udg / lgodg ul/g]5 . -#_
15. p•og ;'/Iff / :t/Lo ;]jfsf] k|Tofe"ltsf] nflu g]kfn gful/s p•og
k|flws/0fsf] Ifdtf clej[l4 ug{ cGt/fli6«o gful/s p•og ;ª\u7gsf] dfu{bz{g
cg'¿k k|flws/0fsf] ;+/rgfTds ;'wf/ ul/g]5 . -#_
16. k|of]udf gcfPsf ljdfg:ynx¿nfO{ :t/f]Gglt u/L ;fxl;s Pj+ dgf]/~hgfTds
jfo";]jf ;~rfng x'g] u/L ko{6g k|j{4gdf pkof]u ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
xjfO{ oftfoftnfO{ ;'/lIft, e/kbf]{ / ;j{;'ne agfpg tyf g]kfnnfO{
cGt/f{li6«o xjfO{ 6«flGh6sf] ¿kdf ljsf; / lj:tf/ ug{ xjfO{ gLltdf
;dofg's"n kl/dfh{g ug]{ .
xjfO{ oftfoftsf] u'?of]hgf tof/ ug]{ .
ljdfg:yn lgdf{0f tyf ;~rfng gLlt th{'df u/L sfofGjogdf NofOg] .
af/f lhNnfsf] lghu9df k|:tfljt bf];|f] cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] lgdf{0f tyf
;~rfngsf nflu nufgLstf{ vf]hL u/L lgdf{0f sfo{ cl3 a9fpg] .
lqe'jg cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] Ifdtf / ;'ljwfdf j[l4 ub}{ n}hfg ljdfg:yn
lj:tf/ ;'b[9Ls/0fsf sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbOg] .
kf]v/fdf gofF If]qLo cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] lgdf{0f sfo{ cl3 a9fOg] .
e}/xjfl:yt uf}tdj'4 ljdfg:ynnfO{ If]qLo cGt/f{li6«o ljdfg:yn lgdf{0f
sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbO{g] .
195
lj/f6gu/, hgsk'/, e}/xjf, g]kfnuGh / ;'v]{t ljdfg:ynx¿nfO{ If]qLo xafO
ljdfg:ynsf] ¿kdf ljsl;t ug{] .
b'u{d If]qsf ljdfg:ynx¿sf] :t/f]Gglt ul/g] .
ljdfg:ynx¿df cTofw'lgs ;'/Iff ;xfos pks/0fx¿sf] h8fg ug]{ sfo{nfO{
lg/Gt/tf lbg] .
p8\og ;'/IffnfO{ cGt/f{li6«o dfkb08 cg'¿k agfpg cGt/f{li6«o xjfO{
p8\8og ;+u7gnufotsf ;'/Iff l;kmfl/zx¿ sfof{Gjog ug{ gLltut
kl/dfh{g, ;+:yfut ;'b[9Ls/0f / p8\og ;'/Iff;DaGwL sfo{qmdx¿ ;~rfng
ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
af/fdf bf];|f] cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf ;fy} e}/xjf tyf kf]v/fdf !÷! j6f If]qLo
cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] lgdf{0f sfo{ ;'? ePsf] x'g], lqe'jg cGt/f{li6«o
ljdfg:ynsf] Ifdtf clej[l4 x'g'sf ;fy} @@ j6f cfGtl/s ljdfg:ynsf] wfjgdfu{
sfnf]kq] ePsf] x'g], ;a} df};ddf ;~rfng x'g] ljdfg:ynx¿sf] ;+Vof !& af6 @)
k'u]sf] x'g], cfGtl/s p8fg ug]{ jfo';]jfx¿sf] ;+Vof !* af6 @) k'¥ofpg], g]kfn
cfpg] ljb]zL ljdfg sDkgLsf] ;ª\Vof #! / b'O{tkmL{ xjfO{ ;L6sf] ;ª\Vof jflif{s
&% nfv k'u]sf] x'g] Pj+ låkIfLo xjfO{ ;]jf ;Demf}Tff ePsf b]zx¿sf] ;+Vof #^ af6
$) k'u]sf] x'g]5 .
%=@=# /]n tyf cGo oftfoft
!= k[i7e"ld
cfly{s ljsf;, ;fdflhs ;dfof]hg / ;]jfsf] kxF'r lj:tf/sf ;fy} b]zsf] ;du|
;d'Ggltsf nflu cleGg c+usf ¿kdf /]Nj] ;]jf nufot hn oftfoft / /Hh' dfu{
h:tf cGo oftfoftsf] cfjZostf /x]sf] 5 . ljutdf sd k|fyldstfdf /x]sf]
ePtf klg /]n ;]jf / cGo oftfoft ;]jfsf] dxTTjnfO{ Wofgdf /fvL /]Nj] ;]jf tk{m
k"j{–klZrd -d]rL–dxfsfnL_, sf7df08f+}–kf]v/f–t/fO{, sf7df8f}+ d]6«f], ef/t ;Ldfaf6
g]kfnsf dxTTjk"0f{ cf}Bf]lus Jofkfl/s If]qx¿ hf]8\g], rLg -ltAat If]q_ af6
sf7df8f}F hf]8\g] /]Nj] ;]jf lgdf{0f lj:tf/ ug'{sf ;fy} v:sFbf] cj:yfdf /x]sf]
hgsk'/–hogu/ /]n ;]jfsf] ;'b[9Ls/0f ug]{ sfo{nfO{ cfly{s ;+efJotf x]/L cufl8
a9fpg'kg]{ cfjZostf /x]sf] 5 . To:t} cGo oftfoft ;]jftk{m /Hh' dfu{ /
hnoftfoft ;]jf ;+efJotfsf] cfwf/df ljsf; / lj:tf/ ug'{ klg cfjZostf
b]lvPsf] 5 .
196
@= cBfjlws l:ylt
xfn;Dd d'n'sdf @^ lsnf]ld6/ dfq /]Nj] ;]jf ;~rfngdf 5 . ljut jif{x¿df
/]Nj] ;]jfsf] yk lgdf{0f / lj:tf/ x'g ;s]g . lqaifL{o of]hgfdf /]ndfu{ lgdf{0fsf]
af/]df k|i6¿kdf p2]Zo g/fv] klg oftfoftsf] j}slNks dfWodsf] ljsf;tk{m
;+efJotf cWoog ug]{ sfo{nfO{ k|fyldstfdf /fv]sf] kfO{G5 . o; cjlwdf d]rL
dxfsfnL ljB'tLo /]ndfu{ -($% ls=dL_ / sf7df08f} pkTosf d]6«f] -&&=@^ ls=dL_
/]n ;~hfnsf] ;+efJotf cWoog k"/f ePsf] 5 . cf=a )^(÷&) ;Dd !#^ ls=dL
d]rL dxfsfnL ljB'tLo /]ndfu{ l;d/f–alb{af; v08sf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg
tof/ ePsf] 5 . To;} u/L cf=a )&)÷&! leq l;d/f tD;l/of– a'6jn– n'lDagL
@@# ls=dL /]ndfu{sf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ x'g]5 . l5d]sL d'n'sx¿sf]
cg'ej / 1fg ;d]tjf6 g]kfnn] o; If]qdf kof{Kt kxn ug{ g;ls/fv]sf] oyfy{
cj:yfdf /]n oftfoftsf] lgdf{0f sfo{sf ;fy} lj:tf/ ;'b[9Ls/0fsf nflu /]n
ljefudfkm{t\ sfo{ cl3 a9fOPsf] 5 . hn oftfoft, /Hh' dfu{ h:tf cGo
oftfoftsf] ljsf;sf nflu k|f/lDes sfo{ e}/x]sf] 5 . ;fy} o;sf] ljsf;sf nflu
lghL If]qnfO{ cfslif{t ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
/]n ;]jf / /Hh'dfu{sf] ;+/rgf lj:tf/sf nflu hUuf k|flKt tyf d'cfAhf ljt/0fdf
;d:of, lgoldt ljB't cfk"lt{sf] ;'lglZrtf gx'g', cfjZos k|fljlws hgzlQm tyf
;+:yfut Joj:yfsf] cefj, ePsf ;+/rgfx¿sf] klg ;dodf dd{t ;Def/ x'g
g;Sg' o; If]qsf k|d'v ;d:of x'g\ . /]n ;]jf :yfkgf / ;~rfngsf nflu
k|f/lDes nfut cTolws x'g', k|:tfljt k"j{ klZrd /]ndfu{sf] ;dfgfGt/ ¿kdf k"j{
klZrd ;8s / x'nfsL dfu{sf] lgdf{0fn] nfut k|efjsfl/tf sd x'g] ;Defjgf /xg',
/]n tyf cGo oftfoft ;]jfdf lghL If]qsf] nufgLnfO{ cfslif{t ug'{, /]n ;]jfsf]
k|efjsf/L Joj:yfkg ug'{h:tf r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;'/lIft, e/kbf]{, kof{j/0f d}qL / cfly{s ¿kn] ;an /fli6«o /]n ;+hfn tyf cGo
oftfoft ;]jf ljsl;t ug]{ .
%= p2]Zo
/fli6«o cfly{s–;fdflhs PsLs/0f, k|fb]lzs ;Gt'ng / ljsf;df of]ubfg k'Ug] u/L
e/kbf]{ / ;'/lIft /]n tyf cGo oftfoft ;~hfn lj:tf/ ug]{ .
^= /0fgLlt
1. /]ndfu{ tyf cGo oftfoftsf dfWodx¿sf] klxrfg u/L ljsf; / lj:tf/ ug]{ .
197
2. sf7df08f}, lj/f6gu/, kf]v/f, g]kfnu+hnufotsf zx/ Pj+ zx/pGd'v
If]qx¿sf nfO6 /]n 6«flGh6, df]gf]/]nh:tf /]n oftfoft ljsf; / lj:tf/ ug]{ .
3. /]n, /Hh' dfu{, hndfu{h:tf oftfoftsf] k"jf{wf/ ljsf; tyf ;~rfngdf
lghL–;fj{hlgs ;fem]bf/L k|j4{g ug]{ .
4. lbuf], ;'/lIft / e/kbf]{ /]n ;~hfn / cGo oftfoftsf] ljsf; ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. k"j{–klZrd ljB'tLo /]ndfu{ ljsf;sf] ;DefJotfsf cWoog u/L lj:t[t
cfof]hgf k|ltj]bg tof/L sfo{ cufl8 a9fOg]5 . -!_
2. sf7df8f+} pkTosfdf d]6«f] /]n ;]jf ;~rfngsf] nflu lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg
tof/ u/L lgdf{0f sfo{ cufl8 a9fpg ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L
cjwf/0ffdfkm{t\ nufgL cfslif{t ul/g]5 . -@_
3. /Hh'dfu{÷s]ansf/h:tf j}slNks oftfoft k|0ffnLsf] ljsf; ug{ ;DefJotf
cWoogsf sfo{x¿ cufl8 a9fOg]5 / ;DefJo cfof]hgfsf] lgdf{0f k|f/De
ul/g]5 . -#_
4. ko{6sLo b[li6sf]0f ;d]tn] dxTTjk"0f{ :yfgdf /Hh'dfu{÷s]ansf/, hndfu{
h:tf oftfoft k|0ffnLsf] ljsf; ug{ ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L cjwf/0ffdfkm{t\
nufgL cfslif{t ug{ k|f]T;flxt ul/g]5 . -#_
5. lgdf{0ffwLg lj/f6gu/–s6x/L /]ndfu{ / lj:tf/ x'Fb} u/]sf] hogu/ hgsk'/
alb{af; /]ndfu{sf] ;~rfng :jfoQ lgsfo jf ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Ldfkm{t\
ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 . -$_
6. ;DefJotfsf] cfwf/df hndfu{sf] lj:t[t kl/of]hgf k|ltj]bg tof/ u/L lgdf{0f
sfo{ ;'? ul/g]5 . -$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
Df]rL dxfsfnL ljB'tLo /]ndfu{M /fli6«o uf}/jsf] d]rL–dxfsfnL ljB'tLo /]ndfu{
cfof]hgfsf] lgdf{0faf6 g]kfnsf] k"jL{ t/fO{b]lv klZrd t/fO{nfO{ /]nsf]
;~hfnaf6 hf]8\g] nIo /flvPsf] 5 . o; /]ndfu{sf] s'n nDafO{ ($% ls=dL
x'g]5 . o; of]hgf cjlwleq o; /]ndfu{sf] ;Dk"0f{ v08sf] lj:t[t cfof]hgf
k|ltj]bg tof/ ul/g]5 . ;fy} lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg k"/f ePsf / ;+efJotf
af]s]sf v08x¿ lgdf{0fdf nlug]5 . h;cGtu{t alb{jf; – l;d/f v08 -!)*
ls=ld=_ sf] lgdf{0f sfo{ ;'? ul/g]5 .
g]kfn ef/t cGt/l;df /]ndfu{M g]kfn ef/t ;Ldfdf klxrfg ul/Psf ljleGg
kfFr :yfgsf] /]ndfu{ lgdf{0f ug]{ sfo{ cGt/ut hogu/–hgsk'/ alb{af; -^(
198
ls=dL_ / s6x/L–lj/f6gu/ -!#=$ ls=dL_ o; of]hgf cjlwleq} ef/tLo
;xof]udf lgdf{0f k"/f ul/g]5 . afFsL :yfgx¿df lgdf{0f sfo{ ;'? ul/g]5 .
sf7df08f} pkTosf d]6«f] /]nM sf7df08f} pkTosfsf] a9\bf] oftfoft ;d:ofnfO{
Go"gLs/0f ug{ sf7df8f}+ pkTosfdf ;+efJotf cWoogdf cfwfl/t eP/ d]6«f]
/]nsf] ljsf;, lgdf{0f tyf lj:tf/ ug{] sfo{nfO{ o; of]hgf cjlwdf cl3
a9fOg]5 . sf7df08f} pkTosfdf r/0fa4 ¿kn] sl/a &* ls=dL d]6«f] /]nsf]
lgdf{0fnfO{ lghL ;fj{hlgs ;fem]bf/Lsf] 9fFrfdf ;'?jft ug{ lj:t[t cfof]hgf
k|ltj]bg tof/ ug{] sfo{nfO{ cl3 a9fOg]5 .
/Hh'dfu{ tyf hn oftfoftM ;DefJotfsf cfwf/df lghL If]q;+usf] ;+nUgtfdf
/Hh' tyf hn oftfoftsf] ljsf;sf sfo{qmdx¿ ;~rfngdf NofOg] 5g\ .
(= ck]lIft pknlAw
sf7df08f} pkTosf d]6«f] /]n / Df]rL dxfsfnL /]ndfu{sf] ($% ls=dL sf] ;Dk"0f{
v08sf] lj:t[t kl/of]hgf k|ltj]bg k"/f ePsf] x'g], l;d/f–alb{af; v08sf] lgdf{0f
;'? ePsf] x'g], Hfogu/–alb{af; /]ndfu{ -^( ls=dL_ / s6x/L–lj/f6gu/–aygfxf
/]ndfu{ -!#=$ ls=dL_ lgdf{0f eO{ ;~rfngdf cfPsf] x'g]5 .
199
kqklqsf btf{ ePsf / $,&** kqsf/n] k|]; kf; lnPsf 5g\ . kqsf/sf] aLdf
Joj:yf tyf åGåkLl8t kqsf/sf] ;xof]u;DaGwL lgodfjnL tof/ ePsf] 5 .
rnlrq tyf lj1fkg Joj;fon] ljlzi6tf xfl;n u/]sf 5g\ eg] 5fkf tyf ljB'tLo
dfWodsf cfd;~rf/sf] lj:tf/n] u'0ffTds km8\sf] df/]sf] 5 . t/ ;/sf/sf] k"0f{ jf
cf+lzs ;+nUgtf /x]sf ;~rf/ dfWod -x'nfs, /]l8of], 6]lnlehg, ;dfrf/ ;+:yf
tyf kqklqsf_ x¿sf] If]qdf ;fdlos ;'wf/sf] vfFrf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;"rgf ;~rf/sf] If]qdf cfPsf] kl/jt{g;+u} ljleGg lsl;dsf ;d:ofx¿ klg
b]lvPsf 5g\ . ;]jfsf] u'0ffTds ;'wf/ x'g g;Sg', ;]jf k|bfosx¿aLr tLj| k|lt:kwf{
/xg', Jofj;flos dof{bfdf x|f; cfpg', ;/sf/sf] k"0f{ :jfldTjdf /x]sf ;~rf/ u[x,
x'nfs / k|;f/0f ;+:yfx¿ Jofj;flostf k|j4{g x'g g;Sg', kof{Kt tyf lgoldt
ljB'tsf] cefj /xg', ;~rf/ ;+:yfx¿aLr cGt/ cfa4tfsf] sdL /xg', b"/;+rf/
gLltdf ;d;fdlos kl/jt{g x'g g;Sgfn] k|ljlwsf] lj:tf/;+u} cfPsf ;d:of
;Daf]wg ug{ g;lsg' / ;'/If0f d'b|0fsf] ljsf; ug{ g;lsg'h:tf ;d:ofx¿ o;
If]qn] ef]lu/x]sf] 5 .
/fli6«o k|;f/0fsf] cjwf/0ffnfO{ sfof{Gjogdf Nofpg', g]kfn 6]lnlehgnfO{
Pgfnuaf6 l8lh6n k|ljlwdf nfg', ;"rgf ;~rf/ If]qsf k"jf{wf/sf] ;fem]bf/Lk"0f{
pkof]u ug'{, Jofj;flos dof{bfdf ;'wf/ ug'{, ;/sf/L :jfldTjsf ;~rf/
lgsfox¿sf] Jofj;flos Ifdtf clej[l4 u/L :jlge{/ agfpg', ;a} k|sf/sf ;~rf/
;]jfsf] u'0f:t/Lotf j[l4 ug'{, x'nfs ;]jfsf] ljljwLs/0f u/L cfw'lgs k|ljlwd}qL
agfpg', ;"rgf ;~rf/sf] If]qdf cfPsf] kl/jt{gnfO{ u|x0f ug'{h:tf r'gf}tL o;
If]qdf b]lvPsf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;"rgf tyf ;~rf/ If]qdf ljsf; ePsf gjLg k|ljlwx¿ cjnDag ub}{ o;
If]qnfO{ d'n'ssf cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts ljsf;sf] dxTTjk"0f{ cfwf/sf] ¿kdf
:yflkt ug]{ .
%= p2]Zo
;"rgf tyf ;~rf/ ;]jf / k|ljlwnfO{ ;d;fdlos, k|efjsf/L, u'0f:t/Lo / ;j{;'ne
agfpg] .
^= /0fgLlt
1. cfkm\g} e"–pku|x :yfkgf / a|f]8Jof08, clK6sn kmfOa/h:tf b"/;~rf/ If]qdf
cfPsf gjLgtd k|ljlwx¿sf] ;~hfnnfO{ b]zJofkL agfO{ ;"rgf tyf ;~rf/
If]qnfO{ ;dofg's"n, k|efjsf/L / u'0f:tl/o agfpg] .
200
2. b"/;~rf/ If]qdf k"jf{wf/sf] ;xk|of]u (infrastructure sharing) sf] jftfj/0f
tof/ ug]{ .
3. ;~rf/sf dfWodx¿nfO{ lhDd]jf/, Jofj;flos, cfw'lgs / :jfoQ agfpg] .
4. ;'/If0f d'b|0f;DaGwL ;a} k"jf{wf/ tof/ u/L d'b|0f ljefunfO{ ;'/If0f d'b|0f
d'b|0ffnosf ¿kdf ljsf; ug]{ .
5. v'nf :6'l8of]sf] cjwf/0ff cg'¿k cGt/f{li6«o:t/sf] rnlrq 5fofª\sg :yn
lgdf{0f u/L ;fdflhs tyf ;f+:s[lts d"No, dfGotf k|j4{g x'g] vfnsf df}lns
Pj+ cfw'lgs rnlrq lgdf{0f ug{ hf]8 lbg] .
6. x'nfsaf6 cfw'lgs, Jofj;flos ;]jfx¿ k|bfg ub}{ x'nfs ;]jfnfO{ yk
ljZj;gLo, Jofj;flos tyf k|lt:kwL{ agfpg] .
7. ;"rgfsf] xssf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu plrt jftfj/0f ;[hgf ug]{ .
8. cfd;~rf/ dfWodnfO{ dof{lbt, lhDd]jf/ / pQ/bfoL agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. g]kfnnfO{ cGt/f{li6«o b"/;~rf/ ;ª3n] pknAw u/fPsf] cGtl/Ifdf e"–pku|x
:yfkgf ug]{ :yfg cla{6n :n6 k|of]usf] tof/L u/L cfÎg} e"–pku|x :yfkgf
ug]t{ k{m tof/L ul/g]5 . -!_
2. a|f]8Aof08 tyf clK6sn kmfOa/sf] ;~hfnnfO{ b]zJofkL agfOg]5 . a|f]8Aof08
tyf clK6sn kmfOa/sf] kx'r sl7g x'g] :yfgx¿df tf//lxt k|ljlw dfkm{t\
;]jf k'¥ofOg]5 . -!_
3. u|fdL0f b"/;~rf/ ljsf; sf]ifsf] k|of]u u/L ;Dk"0f{ lhNnf ;b/d'sfd;Dd
clK6sn kmfOa/sf] lj:tf/, ;fd'bflos ljBfofnox¿df a|f]8Aof08 ;]jfsf]
kx'Frsf ;fy} ckfªtf ePsf JolQmx¿sf nflu ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw /
;]jfdf kxF'r k'¥ofpg cfjZos sfo{ ul/g]5 . -!_
4. b"/;~rf/, k|;f/0f, cgnfOg ldl8of ;d]tnfO{ lgodg ug]{ u/L Convergence
Framework sf] gLltut, sfg'gL / ;+:yfut ;+/rgf tof/ ul/g]5 . -@_
5. b"/;~rf/ ;]jfsf] u'0f:t/ ;DaGwdf gofF u'0f:t/ lgodg nfu" ul/g]5 . -@_
6. b"/;~rf/sf] gofF ;]jfsf] ¿kdf k"jf{wf/sf] ;xk|of]u ;DaGwL cnUu} cg'dlt
k|bfg ug]{ Joj:yf ul/g]5 . -@_
7. ;~rf/ If]qdf cfPsf gofF k|ljlw / ljsf;nfO{ cfTd;ft\ ub}{ gofF ldl8of gLlt
agfOg]5 . -#_
201
8. /]l8of] g]kfn tyf g]kfn 6]lnlehgnfO{ l8hL6fOH8 u/L ;fj{hlgs k|;f/0f
;+:yfdf kl/0ft ul/g]5 / If]qLo k|;f/0f s]Gb|x¿ yk ub}{ nlug]5 . -#_
9. g]kfn ;/sf/af6 k|jfx x'g] ;"rgfx¿ ;"rgf ljefudfkm{t\ k|jfx x'g] u/L ;"rgf
ljefunfO{ ;"rgf a}ªssf] ¿kdf ljsf; ug{ cfjZos Joj:yf ul/g]5 . -#_
10. kqklqsf, /]l8of], 6]lnlehg tyf cgnfOg k|;f/sx¿sf] juL{s/0f u/L To;sf
cfwf/df ;/sf/L ;x'lnot k|bfg ul/g]5 . -#_
11. /fli6«o ;dfrf/ ;ldlt, uf]/vfkq ;+:yfg, /]l8of] g]kfn / g]kfn 6]lnlehgnfO{
k|lt:kwL{, Jofj;flos agfpFb} cfTdlge{/ ;~rf/dfWodsf] ¿kdf ljsf; ug{
gLltut Joj:yf ul/g]5 . -#_
12. /fli6«o ;dfrf/ ;ldltnfO{ ;fj{hlgs lghL ;f´]bf/L cGtu{t ;~rfng ug]{
cfwf/ tof/ ul/g]5 . -#_
13. :jb]zd} ;~rf/ pks/0f pBf]u :yfkgf ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -#_
14. ;'/If0f d'b|0fsf nflu cfw'lgs ejg lgdf{0fsf] sfo{ k|f/De ul/g]5 . ;'/If0f
d'b|0fsf ;DaGwL cfjZos d]lzg pks/0f vl/b ul/g]5 . -$_
15. d'b|0f ljefusf] k'g;+/rgf u/L o;sf] sfo{nfO{ l8lh6fOH8 ul/g]5 . -$_
16. v'nf :6'l8of]df cfwfl/t cfw'lgs ;'ljwfo'St rnlrq gu/L lgdf{0f ul/g]5 .
-%_
17. ;a} lhNnf x'nfsx¿df sfp06/ c6f]d]zgåf/f x'nfssf] jt{dfg ;+u7gnfO{
k'g;+/rgf ul/g] / ToxfFsf hgzlStnfO{ ;"rgf k|ljlw d}qL agfpg k"jf{wf/ tyf
cfjZos tflndsf] Joj:yf ul/g]5 . -^_
18. 6]nL;]G6/nfO{ PsLs[t ;"rgf s]Gb|sf] ¿kdf ljsf; ul/g]5 . -^_
19. x'nfs art a}ssf] bfo/fnfO{ lj:tf/ ul/g]5 . -^_
20. ;"rgfsf] xs sfof{Gjog ug{sf nflu /fli6«o ;"rgf cfof]unfO{ k|efjsf/L /
;Ifd agfOg]5 . -&_
21. k|]; sfplG;nnfO{ ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . -*_
22. cgnfO{g ;]jfnfO{ Jojl:yt ug{ 5'6\6} P]gsf] Joj:yf ug'{sf cltl/Qm k|;f/0f
tyf cgnfO{g ;]jfsf] cg'udg ug]{ Joj:yf ldnfO{g]5 . -*_
202
*= k|d'v sfo{qmdx¿
b"/;~rf/ If]q
cla{6n :n6sf] pkof]u u/L e"–pku|x :yfkgf ug]{ sfo{sf nflu cfjZos
;|f]t Joj:yfkg ug]{af/] k/fdz{ ;]jf lnOg] / cfjZos sfg'g th'{df ug]{ .
a|f]8Aof08 ;]jf lj:tf/sf nflu yk ;"rgf dxfdfu{x¿sf] :yfkgf tyf
lj:tf/ u/L o;sf] clwstd pkof]u ug{ Application / Contents sf]
ljsf; ug]{ .
b"/;~rf/ ;]jfsf] lj:tf/, cfw'lgsLs/0f / ljljwLs/0fsf nflu cfjZos
gLltut tyf sfg'gL cfwf/ tof/ ug]{ .
b"/;~rf/ ;]jfsf] u'0f:t/ ;'wf/sf nflu cg'udg ;+oGqsf] ;+/rgf lgdf{0f
u/L u'0f:t/ dfkg :t/ lgwf{/0f ug]{ .
u|fdL0f b"/;~rf/ ljsf; sf]ifsf] k|of]u u/L ":s"nx¿ / ;d'bfox¿ ;fy
;fy (connect schools and connect communities) sfo{qmd tyf
ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf nflu ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw / ;]jfdf
kx'Fr k'¥ofpg] sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
k"jf{wf/sf] ljsf; / ;xk|of]usf nflu gLltut tyf sfg'gL Joj:yf ug]{ .
b"/;~rf/ gLlt, P]g, lgod tyf k|flws/0faf6 hf/L ul/Psf lgb]{lzsf tyf
ljlgodx¿df ;d;fdlos ;'wf/ ug]{ .
5fkfdfWod
uf]/vfkqsf] If]qLo k|sfzgx¿ qmdzM ;'? ug]{ .
kqsf/;DaGwL cfwf/e"t tflndx¿ ;~rfng ug]{ .
/fli6«o ;dfrf/ ;ldltnfO{ Jofj;flos tyf ljljwLs/0f u/L ;dfrf/ tyf
;"rgfs]Gb|x¿sf] ¿kdf ;'b[9 ug]{ .
ljB'tLo k|;f/0f
cgnfOgnufot ;a} ldl8ofx¿nfO{ ;do;fk]If agfpg lgb]{lzsfx¿ tof/
ug]{ .
g]kfn 6]lnlehgnfO{ ;g\ @)!& ;Dd l8hL6n k|ljlwdf ¿kfGt/0f ug]{ u/L
k"jf{wf/ tof/ ug]{ .
203
g]kfn 6]lnlehgsf] t];|f] Rofgn tyf If]qLo k|;f/0f s]Gb|x¿ ;~rfng ug]{ .
/]l8of] g]kfn / g]kfn 6]lnlehgnfO{ ;fj{hlgs k|;f/0f ;+:yfdf ¿kffGt/0f
ug]{ .
/]l8of] g]kfnsf] cfw'lgsLs/0f u/L k|;f/0f ;]jfsf] kx'Fr a9fpg ;6{j]e,
ldl8od j]e tyf Pkm=Pd= l/n]s]Gb|x¿sf] ;'b[9Ls/0fsf ;fy} kl/jlt{t
k|ljlwdf ¿kfGt/0f tyf yk l/n]s]Gb|x¿sf] :yfkgf ug]{ .
x'nfs ;]jf
x'nfs art a}+snfO{ cfw'lgsLs/0f ug{ ^& :yfgdf ;km\6j]o/ :yfkgf
ul/g] tyf ABBS nfu" ug]{ .
x'nfsdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO{ lj:tf/ ug{ xfn ;~rfngdf NofPsf
$)! 6]ln;]G6/nfO{ k|efjsf/L ¿kdf ;~rfng ub}{ ;DefJotfsf cfwf/df
yk :yfgdf ;d]t lj:tf/ ub}{ n}hfg] / PsLs[t ;"rgf s]Gb|x¿sf] ¿kdf
;~rfng ug]{ . x'nfsdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u a9fpg yk #% :yfgdf
sfp06/ c6f]d]zg tyf yk !)) :yfgdf 6]ln;]06/ :yfkgf ug]{ .
cGt/f{li6«o ljQ k|0ffnLsf] ;b:otf lnO{ wgfb]z ;]jfnfO{ bz b]zdf lj:tf/
ug]{ .
EMS nfO{ yk k|efjsf/L agfpg EMS ;xsf/Lsf] ;b:otf lng] .
x'nfs ;]jfnfO{ yk k|efjsf/L ¿kdf ;~rfng ug{sf nflu :jfoQ ;+:yfsf]
¿kdf ¿kfGt/0f ug{ ;DefJotf cWoog ug]{ .
;'/If0f d'b|0f
d'b|0f ljefunfO{ ;'/If0f d'b|0ffnosf] ¿kdf ljsf; ug{ ef}lts k"jf{wf/
tof/ u/L cfjZos d]lzg/L pks/0fx¿ h8fg ug]{ .
;'/If0f d'b|0f ;DaGwL sfg'g th'{df ug]{ .
lj=;+= @))* b]lv 5kfO ePsf /fhkqx¿nfO{ ljB'tLo clen]vLs/0f ub}{
n}hfg] .
rnlrq
gofF /fli6«o rnlrq gLlt lgdf{0f u/L ;f] sf] cfwf/df ljBdfg rnlrq
;DaGwL P]g, lgodnfO{ kl/dfh{g ug]{ .
204
bf]nvf lhNnfsf] nfs'/L 8fF8f ufpF ljsf; ;ldltl:yt 8fª8'ª]
8fF8fnufotsf If]qdf ;'ljwfo'St rnlrq gu/Lsf] lgdf{0f sfo{ k|f/De
ug]{ .
:jb]zL snf ;+:s[ltsf] klxrfgdf hf]8 lbO{ df}lns, ;fdflhs, u'0f:t/Lo,
cfw'lgs rnlrq lgdf{0fnfO{ k|f]T;fxg ug]{ .
ljljw
;~rf/ k|lti7fgx¿df >dhLjL kqsf/;DaGwL P]g / lgodfjnLsf]
sfof{GjognfO{ ;/sf/af6 ;~rf/ k|lti7fgx¿df k|bfg x'g] ;]jf;'ljwf;+u
cfa4 ug]{ .
;"rgfsf] xs sfof{Gjog eP gePsf] ;DaGwdf lgoldt cg'udg ug]{ .
ljB'tLo ;~rf/dfWodsf] cg'udgsf nflu k|]; sfplG;nnfO{ lhDd]jf/
agfOg] .
k|]; sfplG;n g]kfn;DaGwL P]g sfg'gsf] kl/dfh{g ug]{ .
(= ck]lIft pknlAwx¿
of]hgf cjlwdf 6]lnkmf]g 3gTj !)@=* k|ltzt k'u]sf] x'g], PSTN -cfwf/e"t_
k|of]ustf{x¿sf] ;+Vof *,&%,@&% k'u]sf] x'g], df]afOn kmf]g k|of]ustf{x¿sf] ;+Vof
@,$&,!$,)** k'u]sf] x'g], cGo 6]lnkmf]g k|of]ustf{x¿sf] ;+Vof !^,%@,#!@ k'u]sf]
x'g], OG6/g]6 k|of]ustf{x¿sf] ;+Vof !,#@,)),&)% k'u]sf] x'g] tyf OG6/g]6 3gTj
$(=*@ k|ltzt k'u]sf] x'g]5 .
205
@= cBfjlws l:ylt
ejg tyf cfjf; ljsf;sf] If]qdf lqjifL{o of]hgf cjlwdf pNn]Vo sfo{qmdx¿sf]
;'?cft ul/Psf] 5 . of]hgf cjlwdf l;+xb/af/leq tLgj6f dGqfnox¿sf] ejg
lgdf{0f ;DkGg ePsf] 5 . of]hgf cjlwdf #) j6f gofF ;/sf/L sfof{no ejg
lgdf{0f ug]{ nIo /x]sf]df #& j6f ejgsf] lgdf{0f k|f/De eO{ !# j6fsf] lgdf{0f
;DkGg ePsf] 5 . !%)) ;/sf/L ejgsf] dd{t ug]{ nIo /x]sf]df ()) ejg dd{t
ePsf]] 5 . ejg ;+lxtf cg'¿k & j6f ejgx¿sf] k|anLs/0f ePsf] 5 eg] @,%))
hgf sflnu9, ;fgf lgdf{0f Joj;foL tyf k|fljlwsx¿nfO{ ejg ;+lxtf tyf e"sDk
k|lt/f]wL ejg lgdf{0f ;DaGwL tflnd k|bfg ul/Psf] 5 . hgtf cfjf; sfo{qmd
cGtu{t lk5l8Psf tyf ;LdfGts[t ju{sf nflu Go"g nfutdf &,))) cfjf;
lgdf{0f ug]{ nIo /x]sf]df $,*%) OsfO cfjf; lgdf{0f ;DkGg ePsf] 5 .
åGåsfndf Iflt ePsf ejgx¿sf] k'gMlgdf{0f / cGo s]xL ;/sf/L sfof{no
ejgx¿sf] lgdf{0f, sf7df8f}+ pkTosfnufot cGo s]xL gu/kflnsfx¿df hUuf
ljsf; sfo{qmd sfof{Gjog, ejg ;+lxtf cg'¿k s]xL ejgsf] k|anLs/0f, s]xL
:yfgdf hUuf PsLs/0f 38]/L ljsf; tyf lgld{t ejg, b/af/ tyf :df/sx¿sf]
dd{t ;+ef/ ePsf 5g\ . 3/ hUuf tyf cfjf;df nufgL pNn]vgLo ¿kn] j[l4
ePsf] b]lvPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
cfjf; lgdf{0fdf dfkb08sf] sfof{Gjog gx'g', s[lifof]Uo hldgdf cfjf; lgdf{0f x'g',
cfjf;sf nflu rflxg] Go"gtd cfwf/e"t ;'ljwfsf] cefj x'g', e"sDk k|lt/f]wL ejg
;+lxtfsf] kfngf gul/g', sd u'0f:t/sf lgdf{0f ;fdu|L k|of]u x'g', k"/fgf zx/L
If]qx¿df cJojl:yt a;f]jf; x'Fbf hg:jf:Yo / ;'/Iffdf hf]lvd a9\g', ;fj{hlgs
If]qdf hyfefjL cltqmd0f u/L a;f]jf; ug'{, ;fj{hlgs sfof{no ejgx¿ PsLs[t
¿kdf Sn:6l/ª ug{ g;lsg', tyf Ps¿ktf sfod gx'g', sltko ;/sf/L
sfof{nox¿sf] cfkm\g} ejg gx'Fbf nfut j[l4 / ;]jfk|jfxdf sl7gfO{ x'g', sltko
;fj{hlgs ejgx¿sf] dd{t ;Def/ gx'g', k"/ftflTjs dxTTjsf ejgx¿sf]
cfjZos ;+/If0f x'g g;Sg', ;fd'bflos ejg lgdf{0fsf] dfu cTolws x'g',
åGåsfndf elTsPsf ;+/rgfx¿sf] oyf]lrt k'gM:yfkgf ug{ g;Sg'h:tf ;d:of o;
If]qdf ljBdfg 5g\ .
Go"g cfo ePsf kl/jf/ tyf u|fdL0f If]qdf 5l/P/ /x]sf] a:tLnfO{ PsLs[t u/L
;'ljwfof]Uo :yfgdf lskmfotL, ;'/lIft / kx'Frof]Uo cfjf; Joj:yf ug'{, ;/sf/L
;]jfx¿nfO{ Ps} 7fpFdf Jojl:yt ug'{, 5l/P/ /x]sf] / cJojl:yt a;f]jf;nfO{
Sn:6/sf ¿kdf :yflkt ug'{, ejg cfrf/;+lxtf kfngf u/fpg', u'0f:t/Lo
lgdf{0fsf nflu cfjZos hgzlQm, ;Lk, k|ljlw / ;fdu|Lsf] pkof]u ug'{, lgdf{0f
Joj;foLx¿df k];fut dof{bf sfod x'g g;Sg'h:tf r'gf}tL b]lvPsf 5g\ .
206
$= bL3{sfnLg ;f]r
lghL If]q ;d]tsf] ;lqmotfdf ;a}sf nflu Ifdtf cg';f/sf] ;'/lIft cfjf;sf]
Joj:yf ug{] .
%= p2]Zo
1. ;'/lIft, lskmfotL, jftfj/0f d}qL Pj+ e"sDkLo hf]lvdd'Qm ;fj{hlgs tyf
lghL ejgx¿ lgdf{0f tyf ljsf; ug]{ .
2. ;a} cfoju{sf] nflu pko'Qm, ;'/lIft / lskmfotL a;f]af;sf] k|j4{g ug]{ .
^= /0fgLlt
1. gofF lgdf{0f x'g] ejgx¿ ejg ;+lxtf cg'¿k lgdf{0f, gd"gf ejgx¿sf]
k|anLs/0f, ejg ;+lxtfsf] kfngf tyf o;;DaGwL hgr]tgf a9fpg] .
2. ;'/lIft, lskmfotL, jftfj/0f d}qL tyf e"sDkLo hf]lvdd'Qm cfjf;x¿sf]
ljsf; u/L ;dfhsf sdhf]/ ju{nfO{ cfjf; ;'ljwf pknAw u/fpg] .
&= sfo{gLlt
1. ;/sf/L ejgx¿sf] lgdf{0f sfo{nfO{ u'0f:t/Lo, ;'/lIft tyf Ps¿ktf sfod
ug{ ljleGg lgsfox¿ dfkm{t\ ejg lgdf{0f tyf dd{t;+ef/ ug{] kl/kf6LnfO{
;'wf/ ub}{ ejg lgdf{0f tyf dd{tdf Psn lgsfonfO{ lhDd]jf/ u/fOg]5 . -!_
2. cUnf ejg lgdf{0fsf] sfo{nfO{ ;d;fdlos tyf k|efjsf/L agfpg lgodg
ul/g]5 . -!_
3. cfjZos k"jf{wf/ tyf ;'ljwfx¿sf] ;d'lrt Joj:yf u/L gofF cfjf; 3/x¿
lgdf{0f tyf eO/x]sf 3/x¿sf] plrt dd{t ;Def/ ug{ ;xh jftfj/0fsf]
;[hgf ul/g]5 . -@_
4. ;|f]t / ;fwgsf] k|efjsf/L kl/rfng u/L cfjf;sf] ljsf; / k|j4{gdf ljQLo
cfTdlge{/tfsf] l;4fGtnfO{ cª\lusf/ u/L sfof{Gjog ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
-@_
5. cfly{s b[li6sf]0faf6 lk5l8Psf] ju{sf] lglDt cfwf/e"t cfjZostfsf] ¿kdf
38]/L tyf cfjf; lgdf{0fdf cfjZos ;|f]t kl/rfng ul/g]5 . -@_
6. ;j{;fwf/0fnfO{ pknAw u/fOg] ;]jf Jojl:yt ug{ a:tL ljsf;nfO{ ;3gLs/0f
ul/g]5 . -@_
7. lskmfotL tyf ;'/lIft gd"gf 3/x¿sf] ljsf; u/L ;j{;fwf/0fx¿sf nflu
k|bz{g ul/g]5 . -@_
207
8. pAhfpof]Uo hdLgdf cfjf; If]qsf] ljsf; ug{ lg?T;flxt ul/g]5 . -@_
9. ;]jf k|jfxnfO{ Jojl:yt ug{ a:tL ljsf;nfO{ ;3gLs/0f ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
blnt, ;LdfGts[t / ljkGg ju{sf nflu hgtf cfjf; sfo{qmdcGtu{t cfjf;
;+/rgfx¿ lgdf{0f ug]{ .
clt ljlzi6 JolQm / ;jf]{Rr cbfntsf GofofwLzx¿nfO{ cfjf; ;+/rgf
Joj:yf ug]{ .
u0ftGq :df/s / :tDe lgdf{0f ul/g] .
g]kfn ef/t l;dfsf d'Vo rf/ gfsfx¿ -lj/f6gu/, jL/u+h, e}/xjf /
g]kfnu+h_ df PsLs[t hfFr rf}sL lgdf{0f ug]{ .
ejg lgdf{0f ;+lxtf / ;/sf/L ejg lgdf{0f cfof]hgfcGtu{t ;efxn lgdf{0f,
ejg ;+lxtf sfof{Gjog -ejg ;+lxtf kl/dfh{g, ejg ;+lxtf tyf e"sDk
k|lt/f]wL ejg lgdf{0f ;DaGwL tflnd tyf sfo{qmdx¿_ ug]{ .
ljkb Joj:yfkg tyf k|fs[lts k|sf]k k'gM:yfkg sfo{qmd cGtu{t ljkb
Joj:yfkg tyf k|fs[lts k|sf]kaf6 lj:yflkt kl/jf/x¿nfO{ k'gM:yfkgf ug{
cfjf;x¿sf] dd{t÷lgdf{0f ug]{ / ;f]sf nflu cfjZos hUuf tyf k"jf{wf/
ljsf; ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
#) j6f ;/sf/L sfof{no ejgx¿sf] lgdf{0f, % j6f cGt/f{li6«o, If]qLo tyf
:yfgLo :t/sf] ;efxn lgdf{0f, u0ftGq :df/s / :tDe lgdf{0f, k|sf]ksf sf/0f
lj:yflkt !,%)) kl/jf/nfO{ cfjf;sf] Joj:yf, &,))) OsfO{ hgtf cfjf; lgdf{0f,
( lhNnfdf !#% OsfO sd{rf/L cfjf; lgdf{0f, clt ljlzi6 JolQm / ;jf]{Rr
cbfntsf GofowLzx¿nfO{ @% cfjf; OsfOsf] lgdf{0f ePsf] x'g]5 . ;fy} of]hgf
cjlwdf lgdf{0f x'g] ;Dk"0f{ ;/sf/L ejgx¿ ejg;+lxtf adf]lhd lgdf{0f ePsf] x'g],
;+o'Qm cfjf;sf] :jfldTj x:tfGt/0f, ;~rfng / cg'udgsf] sfo{ljlw / dfkb08
tyf sfg'gL cfwf/ tof/ u/L nfu" ePsf] x'g] tyf cJojl:yt a;f]af; / k|sf]ksf
sf/0f lj:yflkt kl/jf/nfO{ c:yfoL cfjf;sf] Joj:yf ul/Psf] x'g]5 .
%=$=@ zx/L ljsf;
!= k[i7e"ld
zx/Ls/0fsf] k|lqmofn] ;]jf, ;'ljwf / cj;/x¿ lj:tf/ ug]{ ePsfn] dflg;x¿sf]
:jefljs cfsif{0f zx/tk{m x'g] ub{5 . kl5Nnf] hgu0fgf cg';f/ g]kfndf sl/j !&
208
k|ltzt hg;+Vof gu/kflnsf If]qdf a;f]jf; ul//x]sf] ePtf klg hgu0fgfdf
;dfj]z gx'g] c:yfoL hg;+Vof / gu/kflnsf gePsf zx/L If]q ;d]t ubf{ zx/L
If]qdf a;f]jf; ul//x]sf] hg;+Vof @$ k|ltzt /x]sf] cg'dfg 5 . ;]jf, ;'ljwf /
cj;/x¿sf] vf]hL tyf zx/L If]qdf pknAw lzIff / /f]huf/Lsf] cj;/sf] sf/0f
zx/L If]qsf] hg;+Vof tLa| j[l4 x'Fb} uPsf] 5 . o;sf] kl/0ffd:j¿k zx/df pknAw
;Lldt ;fdflhs / ef}lts k"jf{wf/ ;]jfx¿df cltl/Qm rfk kg{ uPsf] 5 .
sf7df8f}nufot cGo 7"nf zx/x¿ tyf gu/f]Gd'v If]qx¿df a9\b} uPsf]
hg;+Vofsf] rfknfO{ zx/L If]qsf] wf/0f Ifdtf leq sfod /fvL k|fs[lts tyf
;fF:s[lts jftfj/0fdf ;Gt'ng sfod ug'{, of]hgfa4 zx/L ljsf; dfkm{t\ :jR5,
;'/lIft / ;d[4 zx/x¿sf] ljsf; u/L dfu cg';f/sf] zx/L ;]jf tyf ;'ljwf
pknAw u/fO zx/L afl;Gbfsf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg' cfjZos 5 .
@= cBfjlws l:ylt
zx/L ljsf;sf If]qdf ut lqjifL{o of]hgf cjlwdf pNn]Vo sfo{qmdx¿sf] ;'?cft
ul/Psf] lyof] . d"ntM ;Gt'lnt If]qLo ljsf;sf] cjwf/0ff cg'¿k k|d'v ljsf;
sf]l/8/x¿ jl/kl/sf If]qLo, dWod / ;fgf zx/x¿sf] ljsf;, gu/kflnsf x'g
g;s]sf lhNnf ;b/d'sfdsf] k"jf{wf/df nufgL tyf 3gfa:tL ljsf; ug]{
;f]rcg'¿ksf sfo{qmdx¿ o; cjlwdf ;~rfngdf NofOPsf lyP . of]hgf cjlwdf
sf7df8f}+ pkTosf aflx/L rqmkysf] $) ls=ld= l8=lk= cf/ tof/ ug]{ nIo /x]sf]df
%) ls=ld=sf] l8=lk=cf/= tof/ ePsf], !@ gu/kflnsfdf :j:Yo zx/ sfo{qmd
;~rfng ug]{ elgPsf]df !# j6fdf ;~rfng ePsf], #) gu/kflnsfsf] l8lh6n
gS;f tof/ ug]{ nIo /x]sf]df #$ j6f gu/kflnsfsf] tof/ ePsf] tyf
pkTosfleq gu/f]Gd'v ufpF ljsf; ;ldlt If]qsf] lj:t[t l8lh6n e"pkof]u cfwf/
gS;f tof/ ug]{ nIo /x]sf]df ;f] cfwf/ gS;f tof/ ePsf] 5 . o;}u/L * j6f
zx/x¿sf] k"jf{wf/ ljsf; tyf jftfj/0fLo ;'wf/ ug]{ nIo /x]sf]df ( j6f
zx/x¿df ;f] sfo{ ul/Psf], !@ gu/kflnsfdf cfjlws of]hgf th{'df / #) gu/sf]
ef}lts ljsf; of]hgf th{'df ug]{ nIo k"/f ePsf], @% lhNnfsf] !÷! uf lj=;=df
gd'gf k"jf{wf/ lgdf{0f sfo{qmd ;~rfng ug]{ nIo /x]sf]df @) j6fdf ;~rfng
ePsf] tyf @* gu/f]Gd'v ufpF ljsf; ;ldltsf] 9n tyf ;8s ;~hfn of]hgf
th{'dfug]{ nIo /x]sf]df @! j6f ufpF ljsf; ;ldltsf] tof/ ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
cJojl:yt / a9\bf] zx/Ls/0fsf sf/0f zx/L If]qdf cfwf/e"t ;]jf k'¥ofpg
sl7gfO{ x'g', gu/f]Gd'v a:tLx¿df zx/L ;]jf;'ljwfx¿ k'¥ofpg g;lsg', zx/L
oftfoft Joj:yfkg gx'g', zx/L hUufsf] d"Noj[l4, zx/L Joj:yfkgdf ;+nUg
lgsfox¿aLr ;dGjo / ;xsfo{sf] cefj x'g', :yfgLo lgsfodf hgk|ltlglwx¿
gx'Fbf zx/L If]qsf] ljsf;df kof{Kt Wofg k'Ug g;Sg', zx/L If]qdf vfg]kfgL,
kmf]xf]/d}nf tyf 9nlgsf;sf] Joj:yfkg sdhf]/ x'g', a9\bf] k|b"if0fsf sf/0f
jftfj/0fLo c;Gt'ng x'g', zx/L If]qsf gbL lsgf/f / ;fj{hlgs If]qsf] cltqmd0f
209
x'g', zx/L If]qdf dgf]/~hg :yn, zf}rfno / v'nf:ynsf] sdLh:tf ;d:ofx¿ o;
If]qdf /x]sf 5g\ .
PsLs[t zx/L Joj:yfkg, zx/L ;f}Gbo{sf nflu xl/ofnL / jftfj/0f ;+/If0f ug'{,
lbuf] ¿kdf cfwf/e"t ;]jf ;'ljwf pknAw u/fpg', zx/L Joj:yfkgdf ;+nUg ;a}
;/f]sf/jfnfaLr ;xsfo{ clej[l4 ug'{ / zx/nfO{ cfly{s ;fdflhs ljsf;sf]
s]Gb|sf] ¿kdf ljsf; ug'{ o; If]qsf k|d'v r'gf}tL x'g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
zx/Ls/0fnfO{ Jojl:yt u/L u|fdL0f If]q;Fusf] cGt;{DaGw ;'b[9 ub}{ /fli6«o
cy{tGqsf] ljsf;df ;3fpg] .
%= p2]Zo
kof{Kt k"jf{wf/ ;lxt ;'/lIft, :jR5, Jojl:yt / cfly{s ¿kdf ;d[4 zx/x¿sf]
ljsf; ug{] .
^= /0fgLlt
1. d'VotM 7"nf tyf demf}nf zx/x¿sf cfwf/e"t ;fdflhs, ef}lts k"jf{wf/x¿df
lghL If]qsf] nufgL cfs[i6 ug]{ .
2. gofF gu/kflnsf tyf zx/f]Gd'v ufpFx¿sf] Jojl:yt zx/L ljsf;sf] nflu
zx/L k"jf{wf/sf] pko'Qm sfo{qmd th'{df ug]{ .
3. zx/L If]qsf] Jojl:yt ljsf; ug{sf nflu cfjZos k"jf{wf/ tof/ ub}{ hfg] .
&= sfo{gLlt
1. 7"nf / 5flgPsf ;fgf zx/x¿sf] PsLs[t k"jf{wf/ ljsf; ul/g]5 . -!_
2. zx/L cfwf/e"t ;]jf ljsf; tyf lj:tf/df lghL ;fj{hlgs ;fe]mbf/Lsf
sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -!_
3. k|d'v zx/L If]qx¿df cal:yt dxTTjk"0f{ P]ltxfl;s, wfld{s, ;f+:s[lts tyf
ko{6sLo :ynx¿sf] dd{t;+ef/ tyf ;+/If0f sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 . -!_
4. k|d'v nf]sdfu{, dWokxf8L dfu{ tyf cfly{s ljsf;sf] b[li6sf]0fn] dxTTjk"0f{
cGo dfu{x¿sf] lgs6df Jojl:yt zx/ tyf a:tLx¿sf] ljsf; ul/g]5 . -@_
5. zx/f]Gd'v a:tLx¿df kmf]x/d}nf Joj:yfkg nufotsf cfwf/e"t zx/L k"jf{wf/
;]jfx¿sf] ljsf; ub}{ nlug]5 . -@_
6. s'g} Ps zx/nfO{ Jojl:yt tyf k"jf{wf/ ;DkGg gd"gf zx/sf] ¿kdf ljsf;
ul/g]5 . -#_
210
7. lbuf] tyf Jojl:yt zx/L ljsf; of]hgf tyf a:tL ljsf; sfo{qmd nfu"
ul/g]5 . -#_
8. sf7df8f}+ pkTosfsf gbLx¿nfO{ x/fe/f / :jR5 agfpg gd"gf kl/of]hgfsf]
th'{df / sfof{Gjog ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
PsLs[t sfo{d"ns of]hgfcGtu{t zx/L gSzfÍg, cfjlws of]hgf th'{df,
ljleGg ahf/ If]q, ;fgf zx/, a:tLx¿sf] ef}lts ljsf; of]hgf th'{df,
klxrfg ePsf] of]hgfx¿sf] lj:t[t OlGhlgol/Ë l8hfOg, ljleGg
cfof]hgfx¿sf] ;+efJotf cWoog / ;fdflhs tyf jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg
ug]{ .
;fgf zx/ ljsf;af6 u|fdL0f ljsf;cGtu{t ;fgf zx/x¿sf] ef}lts k"jf{wf/
ljsf; ul/g]5 . ;3g zx/L ljsf; sfo{qmdcGtu{t gu/kflnsfx¿sf] cfjlws
tyf ef}lts ljsf; of]hgf sfof{Gjog, sf]/L8f]/x¿sf] k"jf{wf/ ljsf; / gofF
zx/ lgdf{0f ;DaGwL sfo{x¿ ug]{ .
demf}nf zx/ PsLs[t zx/L jftfj/0fLo ;"wf/ cfof]hgfcGtu{t # j6f
gu/kflnsfx¿ -lj/f6gu/, jL/u+h / a'6jn_ df PsLs[t k"jf{wf/ -af6f] 9n
tyf 9n k|zf]wgzfnf, c6f] len]h cflb_ lgdf{0f tyf ;d'bfo ljsf;;DaGwL
sfo{qmdx¿ / sfe|] pkTosfsf # j6f gu/kflnsfx¿df PsLs[t vfg]kfgL
ljsf; cfof]hgf sfof{Gjog ug]{ .
gd"gf PsLs[t a:tL ljsf; sfo{qmd -t/fO{–dw]z–kxf8–lxdfn_ cGtu{t
gu/kflnsf gePsf lhNnf ;b/d"sfdx¿sf] k"jf{wf/ ljsf;, PsLs[t 3gfa:tL
ljsf; / a:tLx¿sf] k"jf{wf/ ljsf; ug]{ .
lj/f6gu/ rqmky cfof]hgfcGtu{t hUuf ljsf;sf] dfWodaf6 $@ ls=ld=
lj/f6gu/ rqmkysf] ljsf; ul/g]5 . zx/L zf;sLo Ifdtf tyf ljsf;
sfo{qmdcGtu{t ^ j6f gu/kflnsfx¿ -d]rLgu/, O6x/L, wgs'6f, n]vgfy,
afUn'Ë / tfg;]g_ df ef}lts k"jf{wf/ ljsf; / gu/kflnsfx¿sf] Ifdtf ljsf;
ug]{ .
PsLs[t zx/L ljsf; cfof]hgfcGtu{t $ j6f gu/kflnsfx¿ -w/fg, hgsk'/,
l;4fy{gu/ / g]kfnu+h_ df PsLs[t ef}lts k"jf{wf/ ljsf; / ;d'bfo
ljsf;;DaGwL sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
(= ck]lIft pknlAwx¿
!^ j6f gu/kflnsfx¿sf] PsLs[t ef}lts k"jf{wf/ ljsf; ug]{, slDtdf % nfv
hg;+Vof j:g of]Uo !) j6f gofF zx/x¿sf] lgdf{0f k|f/De ug]{, * j6f d'Vo zx/L
sf]/L8f]/ / ;f] cf;kf;sf If]qx¿df cfjZos ef}lts k"jf{wf/x¿sf] ljsf; ePsf]
211
x'g], (% :yfgdf ;fgf zx/, gu/kflnsf tyf gu/kflnsf gePsf lhNnf
;b/d'sfdx¿sf] ef}lts k"jf{wf/ ljsf; ul/Psf] x'g] / kfFrj6f gu/kflnsfx¿df
7"nf a;kfs{, dgf]/~hg kfs{, ;"rgf tyf ;~rf/ kfs{, t/sf/L tyf kmnk"mn ahf/
h:tf cfly{s¿kn] :j;~rfng x'g ;Sg] zx/L k"jf{wf/x¿sf] lgdf{0f ug]{ .
212
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
lgld{t ;+/rgfx¿sf] u'0f:t/ / lbuf]kgf sfod x'g g;Sg', ;xeflutfd"ns
:yfgLo:t/sf] of]hgf k|lqmofaf6 cfof]hgfsf] 5gf]6, lgdf{0f / pkof]u Jojl:yt x'g
g;Sg', ah]6sf] cfsf/ / sfo{qmdsf] ;ª\Vofsf] cg'kftdf :yfgLo lgsfox¿sf]
hgzlQm Go"g x'g'sf ;fy} :yfgLo lgsfox¿sf] Ifdtf cfzftLt ¿kdf ;'b[9 x'g
g;Sg' h:tf ;d:ofx¿ /x]sf 5g\ .
;DefJotf cWoog tyf OlGhlgol/+u l8hfOg u/]/ dfq cfof]hgf sfof{Gjog ug'{,
cfof]hgfsf] k|fyldsLs/0f ug'{, jftfj/0fLo ;Gt'ngsf] kIfnfO{ hf]8 lbg', :yfgLo
qmdfut cfof]hgfx¿nfO{ ;DkGg ug'{ / ltgsf] lbuf]kgf ;'lglZrt ug'{, k"jf{wf/
lgdf{0fdf cGt/ :yfgLo lgsfo / cGt/ ;/sf/L lgsfoaLr ;dGjo ug'{, :yfgLo
k"jf{wf/ lgdf{0f / dd{t ;Def/df :yfgLo lgsfosf] Ifdtf clej[l4 ug'{h:tf ljifo
k|d'v r'gf}tL /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
:yfgLo k"jf{wf/ ljsf;sf] dfWodaf6 If]qLo ;Gt'ng / ;dfj]zL ljsf;sf] k|j4{g
ug]{ .
%= p2]Zo
:yfgLo k"jf{wf/ ljsf;åf/f hgtfsf] cfwf/e"t ;'ljwfdf ;xh kx'Fr ;'lglZrt u/L
/f]huf/L / cfo cfh{gsf cj;/x¿sf] clej[l4 ug]{ .
^= /0fgLlt
1. :yfgLo k"jf{wf/ If]qnfO{ If]qut cjwf/0ff cg'¿k u'0f:t/Lo, lbuf] / jftfj/0f
d}qL ¿kdf ljsf; ug]{ .
2. k|fljlws :k]l;lkms];g, :6\of088{ / gD;{sf] k|of]uaf6 :yfgLo k"jf{wf/
lgdf{0fnfO{ Jojl:yt ug]{ .
3. :yfgLo k"jf{wf/nfO{ ljsf; ;xof]uL k"jf{wf/sf] ¿kdf pkof]u ug{] .
&= sfo{gLlt
1. s]Gb|:t/ / :yfgLo:t/sf ef}lts k"jf{wf/x¿sf] :ki6 juL{s/0f u/L
:yfgLo:t/sf k"jf{wf/;DaGwL sfo{x¿ :yfgLo lgsfox¿af6 dfq ;~rfng
ul/g]5 . -!_
2. :yfgLo k"jf{wf/ ljsf;sf sfo{x¿ cfjlws tyf If]qut of]hgf tyf
k|fyldstfsf cfwf/df dfq 5gf}6, lgdf{0f / ;~rfngsf] Joj:yf ul/g]5 . -!_
213
3. :yfgLo k"jf{wf/ ljsf;df hg;xeflutfsf] dfWodaf6 :yfgLo ;|f]t, ;fwg /
;Lk kl/rfng k|0ffnLnfO{ yk Jojl:yt / k|efjsf/L agfOg]5 . -!_
4. :yfgLo k"jf{wf/ ljsf;sf ;ft If]qx¿sf] sfo{qmd ah]6 tyf vr{
Joj:yfkgnfO{ If]qut cjwf/0ff cg'¿k ;'b[9 ul/g]5 . -!_
5. l;+rfO ;'ljwf lj:tf/df ;xsf/L tyf l;+rfO ljsf; sf]ifsf] cjwf/0ffnfO{
k|j4{g ul/g]5 . ;DefJo :yndf æPs ufpF Ps kf]v/L lgdf{0fÆ nfO{ cleofgsf]
¿kdf ;~rfng ul/g]5 . -!_
6. gu/f]Gd'v ufpFdf gbL–gfnf tyf hldg h:tf k|fs[lts ;|f]tnfO{ k|b"if0faf6
arfpg] u/L kmf]x/hGo kbfy{sf] Joj:yfkg ul/g]5 . -!_
7. gu/kflnsfx¿df kx'Fro'Qm oftfoft u'¿of]hgf r/0fa4 ¿kdf sfof{Gjog ub}{
nlug]5 . -!_
8. ufpF:t/Lo hn;Dkbf u'¿of]hgfx¿ tof/ u/L ;f]xL cg';f/ vfg]kfgL, l;+rfO,
;fgf hnljB't\ tyf cGo hn;Dkbfdf cfwfl/t k"jf{wf/x¿sf] lgdf{0f ul/g]5 .
-!_
9. k"jf{wf/ ljsf; lgdf{0fsf ;a} sfo{x¿ k|f/De ePsf] ldltn] a9Ldf b'O{ jif{leq
;DkGg e} ;Sg] Joj:yf ldnfO{g]5 . -@_
10. :yfgLo k"jf{wf/ lgdf{0fsf nflu Go"gtd dfkb08 lgwf{/0f u/L ;f] sf] kfngf
ug]{ Joj:yf ul/g]5 . -@_
11. lgdf{0fdf k|of]u x'g] ;fdfu|L, lgdf{0f ul/g] ;do / To;df ;+nUg x'g]
hgzlQmsf] u'0f:t/ ;'lglZrt u/L k"jf{wf/ lgdf{0fsf] ;du| u'0f:t/ kIfdf ;'wf/
ul/g]5 . -@_
12. cfof]hgfx¿sf] lbuf] ;~rfngsf nflu lgoldt / cfsl:ds dd{t;+ef/ ug{
cfjZos sf]ifsf] Joj:yf ul/g]5 . -@_
13. k|of]u e}/x]sf] lgdf{0f k|ljlwsf] k'g/jnf]sg u/L gofF, >dd"ns Pj+ oflGqs
pks/0fdf cfwfl/t :k]l;lkms]zg / cfwf/ tof/ u/L nfu" ul/g]5 . -@_
14. ;DefJotf cWoog, lj:t[t l8hfOg / nfut cg'dfg u/]/ dfq jftfj/0f d}qL
ef}lts k"jf{wf/sf] lgdf{0f ul/g]5 . -@_
15. u'0f:t/ ;'lglZrttfsf] nflu cfjZostfg';f/ u'0f:t/ k|of]uzfnfx¿sf] :yfkgf
tyf ;~rfng ug{ cfjZos k|fljlws b:tfj]hx¿ tof/ ul/g]5 . -@_
16. :yfgLo k"jf{wf/ ljsf;;DaGwL cWoog cg';GwfgnfO{ ;+:yfut ub}{ nlug]5 .
-@_
214
17. ;8s lgdf{0fubf{ ;+/rgf lgdf{0f, :t/f]Gglt / 6«ofs vf]Ng] sfddf ;Gt'ng
ldnfOg]5 . -#_
18. pQ/–blIf0f Pj+ k"j{–klZrd nf]sdfu{x¿ tyf ahf/ s]Gb|x¿nfO{ cfwf/ agfP/
afx|} dlxgf rNg ;Sg] u/L :yfgLo ;8sx¿ lgdf{0f tyf :t/f]Gglt ul/g]5 .
-#_
19. ;Dk"0f{ lhNnf:t/Lo ;8s u'¿of]hgfx¿ ef}uf]lns ;"rgf k|0ffnLcg';f/
cBfjlws ub}{ gu/kflnsf / ufpF:t/Lo ;8s u'¿of]hgfx¿ ;d]t qmdzM
tof/ u/L sfof{Gjog ub}{ nlug]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
oftfoft
:yfgLo oftfoft k"jf{wf/ If]qut sfo{qmdM :yfgLo oftfoft k"jf{wf/ cGtu{t &%
j6} lhNnfx¿sf] lhNnf oftfoft u'?of]hgf tof/ u/L pQm u'?of]hgfdf
klxrfg ePsf k|d'v ;8s ;~hfnnfO{ af¥x} dlxgf ;~rfngdf Nofpg;Sg]
u/L dd{t ;+ef/ / :t/f]Gglt ul/g]5 . gofF lgdf{0fsf] sfo{nfO{ cfjZostf x]/L
;Lldt dfqfdf dfq cl3 a9fOg]5 .
u|fdL0f k'gMlgdf{0f tyf k'gM:yfkgf If]qut ljsf; cfof]hgfM of]
sfo{qmd÷cfof]hgf ljleGg @) lhNnfx¿ -Onfd, kfFry/, emfkf, df]/Ë, ;'g;/L,
wgs'6f, lrtjg, dgfË, d':tfË, kj{t, ¿s'd, /f]Nkf, 88]nw'/f, sf7df8f}+,
eQmk'/, nlntk'/, sfe|], l;Gw'kfNrf]s, l;Gw'nL / bf]nvf_ df d'Vo sfo{qmd /
yk !* lhNnfx¿df ;xfos k"jf{wf/ ljsf;sf] ¿kdf ;~rfngdf /x]sf]df
j}b]lzs ;xof]utk{msf sfo{x¿ cf=a= @)^(.&) df ;DkGg eO;s]sf 5g\ .
tyflk j}b]lzs nufgLdf csf]{ cfof]hgf k|f/De geP;Dd Ps lhNnf Ps /fli6«o
sfo{qmdsf] gLltnfO{ lg/Gt/tf lbg k|:t't cfof]hgfnfO{ g]kfn ;/sf/sf]
;|f]taf6 ;~rfng lg/Gt/tf lbOg]5 . o; cGtu{t oftfoftdf kFx'r j[l4 ug{]
u/L ;8s lgdf{0f sfo{ ;~rfng ul/g]5 . ahf/ tyf ;fdflhs ;]jfsf]
cj;/df u|fdL0f ;d'bfosf] kFx'r :yflkt ug{] / cfly{s tyf /f]huf/Lsf]
cj;/df j[l4 ug{] lqmofsnfkx¿ ;~rfng ul/g]5g\ .
/fli6«o u|fdL0f oftfoft ;'b[9Ls/0f sfo{qmdM o; sfo{qmdaf6 ljleGg ##
lhNnfx¿ -;+v'jf;ef, ef]hk'/, t]x|y'd, pbok'/, ;Kt/L, l;/fxf, wg'iff, dxf]Q/L,
;nf{xL, /f}tx6, af/f, k;f{, dsjfgk'/, /;'jf, g'jfsf]6, wflbË, tgx'F, sf:sL,
:ofª\hf, kfNkf u'NdL, c3f{vfFrL, ¿kGb]xL, gjnk/f;L, slknj:t', Ko'7fg,
;Nofg, bfË, afFs], alb{of, ;'v{]t, s}nfnL, s~rgk'/_ df lbuf] tyf ;'wfl/Psf]
u|fdL0f oftfoft k"jf{wf/ ;]jf;+u ;DalGwt ;8s tyf ;8s k'n lgdf{0f
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5g\ .
215
ljs]lGb|t u|fdL0f k"jf{wf/ tyf hLljsf]kfh{g sfo{qmdM k"jf{wf/ ljsf;sf
dfWodaf6 ul/aL Go"gLs/0f ug{ !* lhNnfx¿ -tfKn]h'Ë, ;f]n'v'Da', cf]vn9'Ëf,
/fd]5fk uf]/vf, ndh'Ë, afUn'Ë, DofUbL, h'Dnf, x'Dnf, d'u', 8f]Nkf, sflnsf]6,
hfh/sf]6, a´fË, afh'/f, a}t8L / bfr{'nf_ df of] sfo{qmd ;~rfng ePsf] 5 .
o; cGtu{t oftfoft tyf k"jf{wf/ ljsf;sf] dfWodaf6 u|fdL0f If]qsf lakGg
hgtfsf] cfly{s tyf ;fdflhs kxF'rdf j[l4 ug]{ u/LjL Go"gLs/0fsf
lqmofsnfkx¿ ;~rfng ul/g]5g\ .
u|fdL0f kx'Fr sfo{qmd -t];|f] r/0f_M u|fdL0f ;d'bfosf] cfjfudg, cfly{s /
/f]huf/Lsf] cj;/df clej[l4 / u|fdL0f ul/a tyf pk]lIftsf] ahf/ / ;fdflhs
;]jfsf] kx'Frdf j[l4 ug{] p2]Zon] x'Dnf, h'Dnf, d'u', sflnsf]6, b}n]v, afh'/f,
c5fd / 8f]6L u/L * clt b'u{d tyf kxf8L lhNnfx¿df ;~rflnt o;
sfo{qmd cGtu{t of]hgf cjlwdf @)) ls=ld= ;8s :t/f]Gglt ug{] sfo{qmd
/x]sf] 5 .
:yfgLo ;8s ;'wf/ sfo{qmd M cf]vn9'Ëf, /fd]5fk, l;Gw'nL / vf]6fË u/L $
lhNnfx¿df ;~rflnt sfo{qmd cGtu{t of]hgf cjlwdf !)) ls=ld= gofF
;8ssf] lgdf{0f %) ls=ld= ;8s :t/f]Gglt tyf k'gM:yfkgf / ^) ls=ld=
;8s lgoldt dd{t ;Def/ ul/g]5 .
;8s af]8{ g]kfn dfkm{t\ ;~rfng ul/g] dd{t ;Def/ sfo{qmdM o; sfo{qmd
cGtu{t xfn ;~rfngdf /x]sf :yfgLo lgsfo tyf pkef]Qmfsf] nfut
;f´]bf/Ldf :yfgLo ;8sx¿sf] lgoldt dd{t ;Def/ ul/g]5 .
´f]n'Ë] k'n, If]qut sfo{qmdM d'Vo dfu{ tyf :yfgLo dfu{df dfusf] cfwf/df
´f]n'Ë] k'nx¿sf] lgdf{0f / dd{t ;Def/ ul/g] o; sfo{qmd cGtu{t of]hgf
cjlwdf yk !,%)) ´f]n'Ë] k'nx¿sf] lgdf{0f tyf sl/a %,))) ´f]n'Ë]
k'nx¿sf] dd{t ;Def/ ul/g] sfo{qmd /x]sf] 5 . gbL–gfnf kf/ ug{ k|of]u
eO/x]sf t'O{gx¿sf] nut tof/ u/L ;DefJo :yfgdf ´f]n'Ë] k'nn] k|lt:yfkg
ul/g]5 .
;8sk'n tyf ;fd'bflos kFx'r ;'wf/ cfof]hgfM ;d'bfodf cfwfl/t kSsL k'nsf]
lgdf{0f ug{ !^ lhNnf 5gf}6 eO{ ;8sk'nsf] lgdf{0f sfo{ k|f/De eO;s]sf] 5 .
o; sfo{qmdjf6 of]hgf cjlwdf 5'§} sfo{qmdx¿sf] yk ;|f]t ;lxt s"n !%)
k'nsf] lgdf{0f ug{] nIo lnOPsf] 5 . ;fd'bflos kxF'r ;'wf/ kl/of]hgf cGtu{t
k|yd r/0fdf lakL /fhdfu{sf] cf;kf;sf % lhNnfsf !# j6f u|fdL0f
;8sx¿df #@ j6f df]6/]jn k'n lgdf{0f ul/g]5 .
216
;fgf l;+rfO tyf gbL lgoGq0f
hLjg:t/ ;'wf/sf nflu :yfgLo k"jf{wf/ sfo{qmdM bf]nvf, /fd]5fk, cf]n9'Ëf,
vf]6fË, c5fd, b}n]v, hfh/sf]6 / sflnsf]6 u/L hDdf * j6f lhNnfdf
;~rflnt o; sfo{qmdn] u|fdL0f If]qsf hgtfx¿sf] Ifdtf clej[l4 ug]{,
cfo;|f]t j[l4 ug]{, vfBfGg kof{Kttf tyf jflx/L ahf/ / ;]jf;Dd hgtfsf]
kx'Fr a9fO{ hLjg:t/ ;'wf/ ug]{ nIo lnPsf]5 . o; sfo{qmdaf6 # jif{df yk
!,%)) x]S6/df l;+rfO ;'ljwf pknAw x'g]5 .
;fgf l;+rfO sfo{qmdM &% j6} lhNnfdf lhNnf ljsf; ;ldltaf6 of] sfo{qmd
;~rfngdf /x]sf] 5 . o; sfo{qmd cGtu{t ;d'bfoaf6 dfu e} cfPsf ;fgf
l;+rfO dfkm{t\ cfo;|f]t a9fO{ ul/aL Go"gLs/0f u/L vfBfGg cfTdlge{/tfdf 6]jf
lbg] lqmofsnfkx¿ ;~rfng x'g]5g\ . ;fy} ;fgf k|s[ltsf gbL lgoGq0f
sfo{qmd ;d]t ;~rfng x'g]5 .
Ps ufpF Ps kf]v/L lgdf{0f cleofg M Ps ufpF Ps kf]v/L lgdf{0fsf]
cleofgnfO{ :yfgLo ;d'bfosf] ;xeflutfdf ;~rfng ul/g]5 . k|To]s lhNnf,
Onfsf, ufpF ljsf; ;ldlt, j8f x'Fb} k|To]s ufpFdf Ps kf]v/L x'g] u/L o;
cleofgsf] lj:tf/ ul/g]5 .
;fd'bflos l;+rfO kl/of]hgfM o; cfof]hgfaf6 kl/of]hgf nfu" ePsf lhNnfsf
u|fdL0f e]usf lk5l8Psf Pj+ ul/a ;d'bfo / )=% x]= / ! x]= eGbf sd s[lif
hldg ePsf ;d'bfosf] cfo;|f]t j[l4 ug]{ nIo /x]sf] 5 . sfo{qmd nfu" ePsf
!@ lhNnfx¿ sGrgk'/, s}nfnL, bfË, slknj:t', 8f]6L, ;Nofg, ¿s'd, /f]Nkf,
Ko"7fg, aemfË, h'Dnf / d'u'df of]hgf cjlwdf %,))) x]= If]qkmndf yk l;+rfO
;'ljwf k'Ug] cg'dfg ul/Psf] 5 .
vfg]kfgL, 9n lgsf; tyf ;/;kmfO cfof]hgf
u|fdL0f hn;|f]t Joj:yfkg kl/of]hgf bf];|f] r/0fM ;'b"/ tyf dWo klZrdsf !)
lhNnfdf ;~rflnt o; sfo{qmd cGtu{t vfg]kfgL tyf ;/;kmfOsf sfo{qmd
dfkm{t\ yk ! nfv @) xhf/ hg;+VofnfO{ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO ;'ljwf
pknAw u/fpg] / PsLs[t hn;|f]t Joj:yfkgsf] dfWodaf6 kl/of]hgf nfu"
ePsf If]qx¿df l;+rfO tyf ;fgf hnljB't ;]jf tyf ;'ljwf pknAw u/fpg]
nIo /x]sf] 5 .
vfg]kfgL tyf ;/–;kmfO cfof]hgfM &% j6} lhNnfx¿df ;~rflnt o; sfo{qmd
cGtu{t xfn rfn" cj:yfdf /x]sf %&$ dWo] #^) vfg]kfgL cfof]hgf of]hgf
cjlwleq ;DkGg u/L yk ! nfv %) xhf/ hg;+VofnfO{ vfg]kfgL tyf ;/–
;kmfO ;'ljwf pknAw u/fOg]5 / ;DkGg cfof]hgfsf] dd{t ;Def/ ul/g]5 .
217
klZrd g]kfn vfg]kfgL tyf ;/–;kmfO sfo{qmdM o; kl/of]hgfaf6 of]hgf
cjlwdf klZrdf~rnsf !) lhNnfx¿ DofUbL, kj{t, jfUn'Ë, :ofËhf, tgx'F,
gjnk/f;L, ¿kGb]xL, slknj:t', u'NdL / Ko"7fg &) xhf/ hg;+VofnfO{
vfg]kfgL tyf @ nfv %) xhf/ hg;+VofnfO{ ;/–;kmfO ;'ljwf pknAw
u/fOg]5 .
n3' hnljB't tyf j}slNks pmhf{
o; sfo{qmd cGtu{t pmhf{ / n3' hnljBt\ ;DaGwL cfof]hgf ;~rfng u/L
u|fdL0f If]qdf ljB't ;'ljwf k'¥ofpg] sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 .
cfjf; ejg, zx/L ljsf;
o; sfo{qmd cGtu{t pknAw x'g] ;|f]tsf cfwf/df u|fdL0f a:tLsf] ;DefJotf
cWoog / cfjZos ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f ul/g]5 .
kmf]x/d}nf Joj:yfkg
of]hgf cjlwdf gu/f]Gd'v ufpF ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfx¿sf] kmf]xf]/d]}nf
;+sng, cf];f/ k;f/, sDkf]i6 Knf06 / ;]lg6/L Nof08lkmn ;fO{6 ljsf; tyf
;~rfng ;DaGwL cWoog ug{sf ;fy} cfjZos gLlt, lgb]{lzsf / sfo{ljlw
tof/ ul/g]5 . ;fy} k"jf{wf/ ljsf; u/L kmf]x/d}nf Joj:yfkgdf j}1flgs ljlw
ckgfOg]5 .
;fdflhs k"jf{wf/ ljsf; sfo{qmd
o; sfo{qmd cGtu{t u|fdL0f ;fd'bflos k"jf{wf/x¿ ;fd'bflos ejg, ljBfno
ejg tyf :jf:Yo rf}sL nufotsf ejg lgdf{0fdf ;xof]u k'Ug]5 .
(= ck]lIft pknlAw
#@%) ls=ld= gofF u|fdL0f ;8s lgdf{0f eO{ oftfoft ;]jfaf6 yk @% nfv
hg;+VofnfO{ t/fO{df ! 306f / kxf8df @ 306f leq oftfoft ;]jf pknAw x'g]5,
$,))) ls= ld= ;8ssf] :t/f]Gglt tyf k'gM:yfkgf, ^,))) ls= ld= ;8ssf]
lgoldt tyf cfjlws dd{t ;Def/, $%) ls= ld= ;8ssf] sfnf]kq], #)) j6f gofF
;8s k'n lgdf{0f, !,%)) gofF emf]n'Ë] k'n lgdf{0f, $)) t6jGw gbL lgoGq0f tyf
e";+/If0f ;DaGwL of]hgf ;DkGg, #)) j6f ;fdflhs k"jf{wf/ -ejg lgdf{0f_ &%
j6f lhNnfsf] u'?of]hgf th{'df, *)) j6f gofF vfg]kfgL tyf ;/;kmfO
of]hgfx¿sf] lgdf{0f, yk % nfv hg;+VofnfO{ cfwf/e"t vfg]kfgL tyf ;/–;kmfO
;]jf lj:tf/, yk #%,))) x]S6/ l;+rfOof]Uo If]qdf l;+rfO ;'ljwf ;'ljwf k'uL %
nfv %) xhf/ hg;+Vof nfeflGjt x'g]5g\, %)) ls=jf=n3' hnljB'tsf] dfWodaf6
@% xhf/ hg;+VofnfO{ ljB't ;]jf pknAw, #) j6f :oflg6/L Nof08lkmn ;fO{6sf]
ljsf;, %) j6f a:tL ljsf;sf sfo{qmd ;~rfng / d'n'se/sf k|To]s ufpF
ufpFdf Ps kf]v/L lgdf{0f x'g]5 .
218
kl/R5]b M ^
cGt/ ;DalGwt ljsf; gLltx¿
^=! ul/aL lgjf/0f
!= k[i7e"ld
sl/a 8]9 bzsb]lv ul/aL lgjf/0fnfO{ ljsf; k|of;sf] s]Gb|df /fvL sfo{qmdx¿
;~rfng ul/Psfn] ul/aL / dfgj ljsf; ;"rsx¿df pNn]vgLo ;'wf/ cfPsf] 5 .
cfly{s jif{ @)^(÷&) sf] cGTodf @) jif{ cl3 $@ k|ltzt /x]sf] ul/aLsf]
/]vfd'lgsf] hgtfsf] k|ltzt @#=* df em/]sf] 5 . ul/aL Go"gLs/0fsf] /fli6«o nIo
k|flKtdf ;3fp k'¥ofpg ;fdflhs If]qdf pNn]Vo ¿kdf nufgL j[l4 ePsf] 5 .
/f]huf/ tyf cfod"ns sfo{qmdx¿ nfu" ul/Psf 5g\ . ul/aL lgjf/0fsf p2]Zo
tyf gLltx¿ lgwf{/0f ubf{ ljutsf gLlt tyf sfo{qmdsf] ;dLIff / cg'ej
;d]tnfO{ b[li6ut u/L nlIft ;d"x / If]qnfO{ s]lGb|t u/L sfo{qmd ;~rfng
ul/Psf] ePtf klg tL sfo{qmdx¿nfO{ cem a9L glthfd"ns / k|efjsf/L agfpg
afFsL g} /x]sf] 5 . dlxnf, blnt, cNk;ª\Vos hfthflt, dw];L, s0ff{nLjf;L
nufot b'u{d tyf lk5l8Psf If]qsf afl;Gbf, zf/Ll/s ¿kn] czQm ePsf JolQm /
zx/L If]qdf hf]lvddf a;f]jf; ug]{ dflg;df ul/aLsf] uxgtf x6fpg]tk{m yk
k|of; x'g cfjZos 5 .
@= cBfjlws l:ylt
ut lqjifL{o of]hgfsf] cGTo;Dddf ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;+VofnfO{ @!
k|ltztdf emfg]{ nIo lyof] . ;f]xL cg'¿k /f]huf/ s]lGb|t ;dfj]zL cfly{s ljsf;sf
sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ul/Psf lyP . of]hgf ;dflKtsf] cjlw;Dddf ul/aLsf]
/]vfd'lgsf] hg;+Vof @%=$ k|ltztaf6 em/]/ @#=* k|ltzt dfq x'g;Sof] . oBlk
pRr tyf lbuf] cfly{s j[l4 k|fKt geO;s]sf]n] jt{dfg cj:yfdf ul/aLsf] /]vfdfly
pSn]sf ax';+Vos ;d'bfo tyf JolQmx¿sf] hLjg:t/ cem} klg hf]lvdo'Qm /x]sf]
5.
of]hgf cjlwdf ul/aL 36\g'sf k|d'v sf/0fx¿dWo] tLj| zx/Ls/0f, j}b]lzs
/f]huf/Laf6 k|fKt ljk|]if0f, s[lif Hofnfdf ePsf] j[l4, u}/ s[lif If]qsf] /f]huf/L tyf
Hofnfdf ePsf] j[l4 / cfly{s ¿kdf ;lqmo pd]/sf hg;+Vofsf] lx:;fdf ePsf]
j[l4 d'Vo /x]sf 5g\ . k|ltJolQm ul/aLsf] b/df sdL cfpg' ;'vb kIf /x]sf] 5 .
b]zdf ljBdfg c;dfgtfnfO{ bzf{pg] lhgL ;"rsf+s1 (Gini coefficient) 36]sf] 5 .
zx/L If]qdf )=#%#, u|fdL0f If]qdf )=#!! / ;du|¿kdf g]kfndf )=#@* k'u]sf] 5 .
oBlk ef}uf]lns If]q tyf ljleGg hfthfltaLrsf] dfjg ul/aL / c;dfgtfsf cGo
1
pkef]usf cfwf/df .
219
;"rsf+sx¿ cem} pRr /x]sf 5g\ . ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sfdWo] @$=$ k|ltztsf]
dfq k|fylds lzIffdf kx'Fr /x]sf] 5 . To:t}, @)=* k|ltztsf] dfWolds :t/sf]
lzIffdf / !&=( k|ltztsf] pRr lzIffdf kx'+r /x]sf] 5 . To;}u/L ul/aLsf]
/]vfd'lgsf !%=^ k|ltzt hgtfn] dfq ;/sf/L c:ktfnsf] ;]jfdf kx'Fr /fVb5g\
eg] !%=# k|ltztsf] s[lif s]Gb|x¿df kx'Fr /x]sf] cj:yf 5 .
ljut !& jif{sf] cjlwdf lg/k]If ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;+Vof 36] tfklg zx/L
tyf u|fdL0f Pj+ ljleGg ef}uf]lns If]q / ;d"xx¿aLrsf] leGgtf cem klg lgs}
7"nf] ¿kdf b]lvPsf] 5 . cfly{s jif{ @)^^÷^& df zx/L ul/aL !%=% k|ltzt /
u|fdL0f ul/aL @&=$ k|ltzt /x]sf] 5 . ef}uf]lns If]qsf cfwf/df lxdfnL If]qsf]
ul/aL $@=# k|ltzt, t/fO{ If]qsf] ul/aL @#=$ k|ltzt / kxf8L If]qsf] ul/aL
@$=# k|ltzt /x]sf] 5 . To;}u/L t/fO{df ePsf] cj;/x¿sf] j[l4, t/fO{df e}/x]sf]
zx/Ls/0f h:tf sf/0fn] o; If]qsf] ul/aL 36fpg d2t k'¥ofPsf] 5 eg] lxdfnL
If]qjf6 qmlds ¿kdf a9\b} uPsf] cfGtl/s cfk|jf;, lxdfnL If]qdf ko{6g, h8La'6L
;+sngh:tf cfly{s lqmofsnfkdf ePsf] j[l4n] o; If]qsf] ul/aL 36fpg k|d'v
e"ldsf v]n]sf 5g\ . kxf8L If]qsf] ul/aL sd dfq 36\g'sf] sf/0fdf cfGtl/s a;fO+{
;/fO{+sf] rfk a9\g'sf cltl/Qm ljutsf] åGåsf] ;a}eGbf 7"nf] c;/nfO{ lng
;lsG5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;du|df, ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;+Vof 36]sf] eP tfklg ul/aLsf] /]vf ev{/}
dfq kf/ u/]sfx¿sf] ;+Vof pNn]Vo /x]sf] 5 . o; ju{sf] hLjg:t/ c;fWo}
hf]lvdk"0f{ 5 cyf{t\ lgoGq0faflx/sf] s'g} kl/l:ylt cfPdf h'g;'s} ;do of] ju{
k'gM ul/aLsf] /]vfd'lg emg{ ;S5 . ul/aL Go"gLs/0fsf] k|of;nfO{ lg/Gt/tf lb+b}
ul/a / wgL aLr ljBdfg c;dfgtf 36fpg'' k|d'v r'gf}tL /x]sf] 5 . clzIff,
ul/aL / s'kf]if0fsf] sf/0fn] s[lif If]qdf cb[Zo a]/f]huf/L JofKt 5 . ;Lk, k"FhL /
k|ljlwdf ax';+Vos hgtfsf] cfjZos kx'Fr gePsf]n] :j/f]huf/ k|j4{gsf] ;+efjgf
;Lldt 5 . åGåsf] cGTo eP klg k"0f{ zflGtsf] k|Tofe"lt gePsf]n] nufgL–d}qL
jftfj/0f aGg ;s]sf] 5}g . gofF /f]huf/Lsf cj;/x¿ ;[hgf gx'Fbf j}b]lzs
/f]huf/Lk|ltsf] cfsif{0f a9]sf] b]lvG5 . cgf}krfl/s If]qdf cTolws ¿kdf s]lGb|t
ljBdfg a9\bf] cb[Zo a]/f]huf/L 36fpg', s[lifdf cfl>t cfjZostfeGbf a9L
hg;+VofnfO{ qmlds ¿kn] u}/ s[lif If]qdf :yfgfGt/0f u/fpg', gofF /f]huf/Lsf]
;[hgf ug'{, :yfgLo ;Lk, k"FhL / k|ljlwdf kx'Fr ePsf :jb]zL pBdLx¿sf] lgldQ
:j/f]huf/ k|j4{g ug'{, ;xsfl/tfnfO{ ul/aL lgjf/0fsf sfo{qmddf cfa4 ug'{
cf}krfl/s jf ;+ul7t If]qdf ;+o'Qm nufgLdf cfwfl/t pBf]usf] dfWodaf6 bIf
hgzlQmnfO{ /f]huf/Lsf cj;/x¿ pknAw u/fpg' tyf k|lt:kwf{sf] cfwf/df
;'/lIft j}b]lzs /f]huf/L k|j4{g ug'{ k|d'v r'gf}tL x'g\ .
220
$= bL3{sfnLg ;f]r
cj;/x¿sf] ;[hgf, Ifdtf ljsf; h:tf NflIft sfo{qmdx¿sf] dfWodaf6
;j{;fwf/0fsf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg] .
%= p2]Zo
of]hgf cjlwdf ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;ª\Vof !* k|ltztdf emfg]{ .
^= /0fgLlt
1. pTkfbgd"ns /f]huf/L tyf cj;/x¿sf] ljsf; ug]{ .
2. Ifdtf ljsf;, pTkfbsTj j[l4, Gofof]lrt ljt/0f / ;dtfd"ns ljsf;df hf]8
lbg] .
3. ljleGg lgsfo tyf ;+:yfx¿af6 ;+rflnt ul/aL Go"gLs/0f sfo{qmdaLr
;dGjo sfod ug]{ .
4. dfudf cfwfl/t nlIft sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. pTkfbgd"ns /f]huf/LnfO{ s]Gb|ljGb'df /fvL /fli6«o ul/aL lgjf/0f gLlt th'{df
ul/g]5 . -!_
2. ljsf; cfof]hgf ;~rfng ubf{ >dd"ns k|ljlwsf] k|of]unfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
-!_
3. Go"gtd /f]huf/L k|Tofe"t of]hgf / sfg'g th{'df u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
4. ul/aL 36fpg k|fs[lts ;|f]t ;fwgsf] ;Gt'lnt Joj:yfkg tyf pkof]udf hf]8
lbO{g]5 . -@_
5. a]/f]huf/ tyf c4{a]/f]huf/ o'jfx¿nfO{ nlIft u/L Ifdtf ljsf;, cfocfh{g
tyf /f]huf/d"ns sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -@_
6. ul/aL lgjf/0fsf nflu ljleGg lgsfoaf6 ;~rflnt sfo{qmdaLr k|efjsf/L
;dGjo ul/g]5 . -#_
7. ul/aL lgjf/0fsf nflu ;~rflnt sfo{qmdx¿sf] PsLs[t d"NofÍg ul/g]5 . -#_
8. u|fdL0f tyf zx/L ul/aLnfO{ nlIft u/L sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5g\ . -$_
9. ul/a klxrfg tyf juL{s/0f u/L kl/rokq pknAw u/fOg]5 . -$_
221
*= k|d'v sfo{qmdx¿
ul/aL lgjf/0f sf]ifsf sfo{qmdx¿nfO{ cWoogaf6 k|fKt ;'emfjsf cfwf/df
kl/dfh{g Pj+ lj:tf/ ug]{ .
zx/L ul/aL 36fpg cfo cfh{g / Ifdtf ljsf; sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
ul/aLsf] kl/ro kq k|fKt ug]{ ul/j 3/ kl/jf/nfO{ nlIft u/L ;zQmLs/0f,
Ifdtf ljsf; tyf cfo cfh{gsf sfo{qmdx¿ ljleGg ljifo If]qut sfo{qmd
leq} ;dfj]z u/L sfof{Gjog ug]{ .
ljk|]if0fjf6 k|fKt x'g] /sdnfO{ u|fld0f If]qdf pTkfbgd"ns /f]huf/L tyf
:j/f]huf/L ;[hgf ug]{ cfw'lgs s[lif tyf kz'kfng Jojzfo ;~rfng ug{
clek|]l/t ug]{ u/L sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfnodfkm{t\ ul/aL lgjf/0f gLlt tyf sfo{
of]hgf tof/ u/L ;d'bfo tyf If]q nlIft sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ug]{ .
ul/jsf nflu cfwf/e"t sfg'gL ;r]tgf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
/fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/ ;/sf/L ;+:yfx¿jf6 ;+rflnt ul/aL lgjf/0f;+u
;DjlGwt sfo{qmdx¿sf] cWofjlws ljj/0f tof/ ug]{, bf]xf]/f]kg x6fpg] /
;dGjo sfod ug]{ .
;fdflhs ;'/Iff;DaGwL sfo{qmdx¿sf] cWoog cg';Gwfg / cBfjlws ljj/0f
tof/ ug]{, tflnd ;~rfng ug]{ / ;"rgf k|0ffnLnfO{ Jojl:yt ug]{ .
Kf|fs[lts k|sf]k tyf df};d kl/jt{gsf sf/0f l;lh{t ul/aLsf] hf]lvddf k/]sf
/ clt ljkGg JolQm, kl/jf/ / ;d'bfox¿sf] klxrfg u/L hf]lvd Go"gLs/0f
tyf tfTsflns /fxtsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
vfB ;'/Iff tyf hLljsf]kfh{g clej[l4df k|ToIf ;xof]u k'Ug] sfo{qmdx¿
sfof{Gjog ug]{ .
ul/a 3/kl/jf/ klxrfg / kl/rokq Joj:yfkg tyf ljt/0f sfo{qmdnfO{
lj:tf/ ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
ul/aLsf] /]vfd'lgsf] hg;ª\Vof !* k|ltztdf em/]sf] x'g]5 .
222
^=@ dfgj ;+;fwg ljsf;
!= k[i7e"ld
g]kfndf k|f}9 ;fIf/tf ^%=( k|ltzt k'u]sf] / sfd ug{ ;lqmo hgzlQm -!%–%(
jif{_ %& k|ltzt /x]sf] 5 . t/ ljut s]xL jif{b]lv sltko k|fljlws Pj+
Joj:yfksLo ;Lk / Ifdtf ePsf hgzlQm j}b]lzs /f]huf/sf nflu ljb]z knfog
x'g] qmd a9\bf] 5 . o;/L Psftk{m 7"nf] ;ª\Vofdf c4{bIf Pj+ cbIf o'jf hgzlQm
ljb]lzg' k/]sf] sf/0fn] ljsf; lgdf{0f sfo{df cfjZos hgzlQmsf] cefj b]lvPsf]
5 eg] csf]{tk{m b]zdf pTkflbt hgzlQm / b]zdf dfu ePsf] hgzlQmaLrdf
tfnd]nsf] cefj /x]sf] 5 . ;/sf/n] dfgj ;+;fwgsf] ljsf;sf nflu lzIff,
:jf:Yo, /f]huf/L h:tf k"jf{wf/x¿sf] ljsf;sf] nflu k|of; u/] tfklg pQm k|of;
kof{Kt x'g ;s]sf] 5}g . ljz]ifu/L u|fdL0f If]q, dlxnf, blnt tyf cGo lk5l8Psf
If]q, ju{, ;d'bfodf ljsf;sf] k|of; k'Ug g;Sbf d'n'ssf] dfgj ;+;fwg ljsf;n]
ck]lIft ult lng ;s]sf] 5}g . o;y{, ljZj ahf/df k|lt:kwf{ ug{;Sg] / b]zsf]
kl/jlt{t cfjZostfadf]lhd kl/l:ylt ;'xfpFbf] hgzlQmsf] ;ª\VofTds / u'0ffTds
Ifdtf ljsf; ug]{ If]qdf dfgjLo ljsf; s]lGb|t x'g' cfjZos /x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
/fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ g]kfnsf] s'n hg;+Vof @ s/f]8 ^$ nfv ($ xhf/
%)$ /x]sf] 5 . h;df dlxnf %!=%) k|ltzt / k'?if $*=%) k|ltzt /x]sf 5g\ .
cf};t hg;+Vof j[l4 b/ !=#% k|ltzt /x]sf] 5 . !% b]lv #) jif{ pd]/sf] hg;++Vof
@& k|ltzt, ^) jif{ dflysf] hg;+Vof * k|ltzt / !$ jif{ d'lgsf] hg;+Vof #%
k|ltzt /x]sf] 5 . b]zleq kof{Kt /f]huf/Lsf] cj;/x¿ gePsf]n] b}lgs sl/a !,%))
JolQm /f]huf/Lsf] nflu ljb]lzg' k/]sf], cf}krfl/s / cgf}krfl/s ;d]t u/L sl/a #)
nfv hgzlQm b]zaflx/ /x]sf] cj:yf 5 . o;/L ljb]lzg]df &$ k|ltzt cbIf, @%
k|ltzt c4{bIf / ! k|ltzt dfq bIf hgzlQm /x]sf] 5 . jflif{s $ nfv %)
xhf/eGbf a9L JolQm >dahf/df k|j]z ug]{ eP tfklg /f]huf/L j[l4 b/ eg] @=(
k|ltzt dfq /x]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
dfgj ;+;fwg gLlt tyf /0fgLltsf] cefjsf] sf/0fn] b]ze/L 5l/P/ /x]sf
pTkfbgzLn hgzlQmsf] plrt Joj:yfkg u/L /fi6« lgdf{0fsf] cleofgdf nufpg
g;Sg' ;d:ofsf] ¿kdf /x]sf] 5 . b]zdf ljBdfg ;lqmo hg;+Vofsf] k|r'/tfaf6
hg;f+VoLo nfe lng', /fli6«o tyf cGt/f{li6«o dfuadf]lhdsf] bIf hgzlQm tof/
ug'{, :jb]zd} /f]huf/Lsf] cj;/ ;[hgf u/L j}b]lzs /f]huf/Ldflysf] lge{/tf sd
ug'{, b]zdf pTkflbt hgzlQm / dfuaLr plrt tfnd]n ldnfpg', b]zdf ;~rflnt
ljBdfg tflnd s]Gb|x¿aLr plrt ;dGjo sfod /fVg', u|fdL0f If]q, dlxnf, blnt,
lk5l8Psf If]q, ju{, ;d'bfodf k'Ug] u/L ljsf;sf ultljlwx¿ ;~rfng ug'{ h:tf
223
r'gf}tLx¿ /x]sf] o; If]qdf Ps bL3{sfnLg sfo{of]hgf;lxtsf] dfgj ;+;fwg
of]hgfsf] vfFrf] /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
/fli6«o Pj+ cGt/f{li6«o ahf/df k|lt:kwf{ ug{;Sg] ;Ifd / bIf hgzlQmsf] ljsf;
ug]{ .
%= p2]Zo
/fli6«o tyf cGt/f{li6«o ahf/df k|lt:kwf{ ug{ ;Ifd / bIf dfgj ;+;fwgsf] ljsf;
u/L dfu / cfk"lt{aLr ;Gt'ng sfod ug]{ .
^= /0fgLlt
1. /f]huf/L tyf :j/f]huf/L ;[hgf ug]{ vfnsf] k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos
tflnddf hf]8 lbg] .
2. bIf dfgj ;+;fwg ljsf;sf nflu PsLs[t¿kdf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. k|fljlws tyf ;Lkd"ns lzIffnfO{ u'0f:t/Lo agfO{ /f]huf/L;Fu cfa4 ul/g]5 .
-!_
2. dfgj ;+;fwg;Fu ;DalGwt lgsfox¿sf] Ifdtf clej[l4 ul/g]5 . -!_
3. dfgj ;+;fwg ljsf;;DaGwL PsLs[t gLlt tyf /0fgLlt tof/ u/L
sfof{Gjogdf NofOg]5 . -!_
4. o'jf hgzlQmnfO{ g]t[Tj ljsf;;DaGwL sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5g\ . -!_
5. dfgj ;+;fwg ljsf;;DaGwL nufgLnfO{ glthfd"ns agfOg]5 . -!_
6. z}lIfs ;+:yfx¿af6 pTkflbt hgzlQm / ahf/df pknAw /f]huf/LaLr
;fd~h:otf sfod ul/g]5 . -@_
7. 5fqj[lQ tyf cGo ;xof]u pknAw u/fO{ nlIft ;d"xsf] Ifdtf ljsf; ul/g]5 .
-@_
8. ljsf;sf ;fem]bf/x¿ ;d]tsf] ;+nUgtfdf :jb]zL hgzlQmdf ;Lk tyf k|ljlw
x:tfGt/0f u/L dfgj ;+;fwgsf] ljsf; ul/g]5 . -@_
9. /fi6« lgdf{0fdf cjsfz k|fKt /fi6«;]jssf] 1fg, ;Lk / cg'ejsf] ;b'kof]u
ul/g]5 . -@_
224
*= k|d'v sfo{qmdx¿
PsLs[t dfgj ;+;fwg;DaGwL /fli6«o gLlt tof/ ug]{ .
;fdfGo k|zf;g d+qfnonfO{ dfgj ;+;fwg d+qfnosf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
dfgj ;+;fwg ljsf;;DaGwL sfo{df ;+nUg ljleGg lgsfox¿aLr ;dGjofTds
sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
/fli6«o If]qLo tyf :yfgLo:t/df dfgj ;+;fwg;DaGwL cled'vLs/0f
cGt/lqmof sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
dfgj ;+;fwgsf] If]qdf sfo{/t hgzlQmsf] Ifdtf ljsf;;DaGwL sfo{qmdx¿
Ifdtf ljsf; kZrft\ ;f]sf] ;b'kof]u ePsf] gePsf] sfo{ ;Dkfbg lglZrt ug]{
;+oGqsf] ljsf; ug]{ / cGo b]zsf] dfgj ;+;fwg ljsf;;DaGwL cg'ej cfbfg
k|bfg ug]{ h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
/fi6« lgdf{0fsf] ljljw If]qdf cfjZos bIf hgzlQm pknAw, kl/rfng / pkof]u
ePsf] x'g]5 .
225
;DaGwL gLlt lgdf{0fsf nflu cWoog sfo{ ;DkGg ul/Psf], afn>d lgjf/0f;DaGwL
;r]tgfd"ns sfo{qmd k|;f/0f ul/Psf], j}b]lzs /f]huf/Lsf] nflu xfn;Dd !)( d'n's
v'Nnf ul/Psf], cfly{s jif{ @)^(÷&) ;Dd g]kfnaf6 >d :jLs[lt lnP/ j}b]lzs
/f]huf/Ldf -ef/t afx]s_ hfg]x¿sf] ;+Vof sl/a #) nfv k'u]sf], d'Vo d'Vo uGtJo
d'n'sx¿df >d ;xrf/Lsf] Joj:yf ul/Psf], s]xL uGtJo d'n'sx¿df ;'/lIft u[x
:yfkgf ul/Psf], j}b]lzs /f]huf/Ldf uO{ kmlsP{sf dlxnf sfdbf/x¿nfO{ pBdzLntf
tflnd k|bfg u/L :j/f]huf/sf nflu k|]l/t ul/Psf], cGt/f{li6«o >d ;+u7gjf6 kfl/t
ePsf cle;lGwx¿dWo] g]kfn ;/sf/jf6 cg'df]bg ePsf ljleGg !! j6f
cle;lGwx¿sf] lgoldt k|ltj]bgx¿ k7fOPsf], g]kfn ;/sf/jf6 cg'df]bg gePsf
cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf cle;lGwx¿sf] ;DaGwdf ;do ;dodf dfu eP
adf]lhdsf k|ltj]bgx¿ k7fpg] ul/Psf], >d tyf /f]huf/ dGqfno cGtu{tsf]
Jofj;flos tyf ;Lk ljsf; tflnd s]Gb|x¿ dfkm{t\ jflif{s sl/a @) xhf/
o'jfx¿nfO{ ljleGg ljifosf >d k|wfg tflndx¿ k|bfg ug]{ ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
>dzlQmsf] dfu / cfk"lt{aLrsf] cGt/, a9\bf] a]/f]huf/L, Go"g Hofnf b/, ;Lk tyf
pBdzLntf ljsf;sf ;Lldt k|of;x¿, Joj;fohGo ;'/Iff tyf :jf:Yo;DaGwL
:ki6 dfkb08 gx'g', z}lIfs ;+:yfaf6 pknAw hgzlQm / ahf/df pknAw
/f]huf/aLr tfnd]n gx'g', lgs[i6 k|s[ltsf afn>d pGd"ng x'g g;Sg', j}b]lzs
/f]huf/Ldf ljleGg k|sf/sf 7uL, ;fdflhs ;+jfb tyf ;fd"lxs ;f}bfafhLdf
/fhgLlts k|efj, /f]huf/ ;"rgf s]Gb|sf] ;'b[9Ls/0f gx'g' cflb d'Vo ;d:ofsf
¿kdf /x]sf 5g\ .
>d tyf /f]huf/ dGqfnojf6 ;~rfng x'g] sltko sfo{qmdx¿ -;"rgf s]Gb|, tflnd
/ /f]huf/sf] ;[hgf_ dWo] cGo lgsfox¿jf6 klg ;~rfng u/]sf]n] sfo{qmd
;~rfngdf bf]xf]/f]kgf b]lvPsf], PsLs[t ¿kdf /fi6«sf] dfu / cfjZostf cg';f/
sfo{qmd ;~rfng ug{ g;lsPsf], b]zsf nfvf} o'jf hgzlQmnfO{ /fli6«o :t/df
/f]huf/Lsf] ;[hgf ug{ g;ls j}b]lzs /f]huf/Ldf k7fpg dfq Wofg lbO{Psf], j}b]lzs
/f]huf/LnfO{ Jojl:yt, e/kbf]{ / ;'/lIft agfpg g;lsPsf], j}b]lzs /f]huf/Ldf uPsf
;Dk"0f{ hgzlQmsf] cBfjlws l:yltsf] tYof+s cefj /x]sf], j}b]lzs /f]huf/Laf6
kmls{Psfx¿nfO{ pBdzLntfdf cfslif{t ug{ g;lsPsf], ljk]|if0faf6 k|fKt clwsf+z
/sd pkef]u vr{ ePsf] cflb r'gf}tLx¿ b]lvPsf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
:jb]zL tyf ljb]zL >d ahf/df k|lt:kwf{ ug{ ;Sg] bIf ;Lko'St / pTkfbgd"ns
dfgj ;+;fwgsf] ;[hgf ug]{ / :j/f]huf/sf cj;/x¿ ;[hgf ug]{ .
226
%= p2]Zo
!= :jb]zdf dof{lbt /f]huf/sf cj;/x¿ ;[hgf ub}{ a]/f]huf/L tyf c4{a]/f]huf/L
Go"gLs/0f ug]{ .
@= j}b]lzs /f]huf/nfO{ ;'/lIft, dof{lbt / Jojl:yt ug]{
^= /0fgLlt
!= lglZrt ;dosf] clgjfo{ /f]huf/L pknAw u/fpg] u/L /fli6«o /f]huf/ gLltsf]
th{'df ug]{ .
@= j}b]lzs /f]huf/LnfO{ ;'/lIft, dof{lbt, e/kbf]{ / k|ltkmno'Qm agfpg] .
#= >ldssf] xs clwsf/sf] ;+/If0f tyf nufgL d}qL jftfj/0fsf] ;[hgf u/L
;'dw'/ >d ;DaGw :yfkgf ug]{ .
%= ;Lk tyf Jofj;flos tflndsf cj;/x¿ j[l4 ub}{ /fli6«o tyf cGt/f{li6«o
If]qdf k|lt:kwL{ >dzlQm ljsf; ug]{ .
^= ;a} lsl;dsf] afn>d pGd"ng ug]{ .
&= ;fdflhs ;'/Iff sf]ifsf] k|efjsf/L kl/rfng ug]{ .
*= dlxnfsf] /f]huf/LnfO{ ;'/lIft / Jojl:yt agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. lglZrt If]qdf Go"gtd ;do ;Ddsf] /f]huf/L ;'lglZrt ug{ /f]huf/L k|Tofe"lt
sfg'g nfu" ul/g]5 . -!_
2. s[lif tyf u}/s[lif If]qsf] nufgLdf /f]huf/d"ns k|ljlwnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
3. /f]huf/;DaGwL dfu / cfk"lt{aLr ;Gt'ng Nofpg cfjZos sfo{qmdx¿
sfof{Gjog ul/g]5g\ . -!_
4. k|efjsf/L /f]huf/ ljlgdo k|0ffnLsf] ljsf; u/L ;Lk / of]Uotf cg';f/sf]
/f]huf/Ldf kx'Fr clej[l4 ul/g]5 . -!_
5. j}b]lzs /f]huf/Lsf] ;xhLs/0f ug{ ;+:yfut ;+/rgfnfO{ ;'b[9 Pj+ lj:tf/
ul/g]5 . -@_
6. j}b]lzs uGtJo d'n'sx¿df >d ;xrf/Lsf] Joj:yf / u}/cfjf;Lo g]kfnLx¿sf]
;+:yfnfO{ ;d]t kl/rfng u/L >dahf/sf] lj:tf/, k|j4{g / sfdbf/x¿sf]
;+/If0f ul/g]5 . -@_
7. uGtJo d'n'sx¿df sfdbf/x¿sf] ;'/Iff / ;xof]u k|0ffnL ljsf;sf nflu
SAARC If]qsf / cGo d'n'sx¿;Fu ;xsfo{sf] vf]hL ul/g]5 . -@_
227
8. j}b]lzs /f]huf/ ;'/lIft / Jojl:yt agfpg yk d'n'sx¿;Fu >d ;Demf}tf
ul/g]5 . -@_
9. cf}krfl/s ;+oGqdfk{mt ljk|]if0fnfO{ leq\ofpg / pTkfbgd"ns If]qdf nufgL u/L
/f]huf/Ldf j[l4 ul/g]5 . -@_
10. dlxnf, ljkGg, blnt, cflbjf;L hghflt, b'u{d tyf pk]lIft ju{ tyf
If]q;d]tsf] kx'Fr x'g] u/L /f]huf/f]Gd'v tflnd k|bfg u/L j}b]lzs /f]huf/nfO{
;dfj]zL / ljkGgd'vL agfOg]5 . -@_
11. ;Lk / ;xL ;"rgf pknAw u/fO{ j}b]lzs /f]huf/df hfg rfxg] dlxnfx¿nfO{
ljz]if Kofs]hsf] Joj:yf ul/g]5 . -@_
12. :jb]z jf ljb]zdf /f]huf/L ug{ rfxg]nfO{ C0fsf] Joj:yf ug{ ljQLo ;+:yfx¿;Fu
;xsfo{ ul/g]5 . -@_
13. j}b]lzs /f]huf/Ldf uPsfx¿sf] clen]v k|0ffnLdf ;'wf/ ul/g]5 . -@_
14. >d tyf /f]huf/ Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; ul/g]5 . -@_
15. j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg] sfdbf/x¿nfO{ ljb]z hfg'k"j{ cfjZos hfgsf/L tyf
ljb]zdf p;sf] Jojxf/, ;'/Iff / :jf:Yo;DaGwL k|f/lDes tflndsf] Joj:yf
ul/g]5 . -@_
16. ljleGg lsl;dsf >d tyf Joj;fohGo ;'/Iff;DaGwL dfkb08 nfu" ul/g]5 . -#_
17. ;/sf/, /f]huf/bftf, dhb'/aLrsf] lqkIfLo ;+oGqnfO{ k|efjsf/L agfpg
cfjZos ;+:yfut ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . -#_
18. 3/fo;L >ldsx¿sf] clwsf/sf] ;+/If0f ul/g]5 . -#_
19. ;Lk k/LIf0f k|df0fkq k|fKt u/]sf sfdbf/x¿nfO{dfq j}b]lzs /f]huf/Ldf k7fpg]
Joj:yf ldnfO{g]5 . -$_
20. Jofj;flos tyf ;Lk ljsf;;DaGwL tflnd k|bfos ;+:yfx¿nfO{ Pp6} 5ftfd'lg
NofO{ u'0f:t/o'Qm tflnd k|bfg ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 . -%_
21. lgs[i6 afn>d lgjf/0fsf nflu sfo{qmdx¿ ;~rfng u/L afn>ldsx¿sf]
p4f/ / k'gM:yfkgf ul/g]5 . -^_
22. afn>d;DaGwL gLlt, sfg'g / sfo{qmddf ;'wf/ ul/g]5 . -^_
23. of]ubfgdf cfwfl/t ;fdflhs ;'/Iff sf]if of]hgf k|efjsf/L ;~rfng u/L
;fdflhs ;'/Iff k|j4{g ul/g]5 . -^_
24. /f]huf/Ldf dlxnfsf] ;'/Iff ;'lglZrt x'g] k|0ffnLsf] Joj:yf ul/g]5 . -*_
228
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;/f]sf/jfnf ljleGg kIfx¿;Fu 5nkmn / ;dGjo u/L /fli6«o /f]huf/ gLlt tyf
/f]huf/ k|Tofe"t sfg'g th'{df u/L nfu" ug]{ .
;Lk ljsf; tflnd s]Gb|x¿sf] ef}lts cj:yf, tflnd sfo{qmd ;~rfng /
k|of]uzfnf ;'wf/ tyf lj:tf/ u/L /f]huf/ ;DaGwL tflndsf sfo{qmdx¿
;~rfng ug]{ .
j}b]lzs /f]huf/ gLlt, @)^* sf] sfof{Gjogsf] nflu /fli6«o sfo{of]hgf th'{df
ug]{ . j}b]lzs /f]huf/ P]g, @)^$ / j}b]lzs /f]huf/ lgodfjnL, @)^$ sf]
;dofg's"n kl/dfh{g / ;+zf]wg ug]{ .
dGqfno / cGt/utsf lgsfox¿ tyf j}b]lzs /f]huf/ k|j{4{g jf]8{sf] ;+/rgfut
;'wf/ ug]{ .
j}b]lzs uGtJo d'n'sx¿df cfjZostf cg';f/ >d ;xrf/Lx¿sf] ;+Vof j[l4
ug]{ .
sfdbf/x¿sf] lxt clej[l4 ug{ ;"rgfd"ns / k|j4{gfTds sfo{qmdx¿ ;~rfng
ug]{ .
sf]nDaf] k|lqmof -sfdbf/x¿ k7fpg] /fi6«x¿sf] ;+u7g_ / cfj'wfjL jftf{df -
sfdbf/x¿ k7fpg] / lng] /fi6«x¿sf] ;+u7g_ ;xefuL eO{ sfdbf/x¿sf] ;f´f
xslxt ;DaGwL ljifodf ;xsfo{sf] vf]hL ug]{ .
yk d'n'sx¿;Fu >d ;D´f}tf ub}{ hfg], uGtJo d'n'sx¿df ;'/lIft u[xx¿sf]
lj:tf/ ug]{ .
ljk|]if0fnfO{ cf}krfl/s ;+oGq dfkm{t\ Nofpg] gLlt tyf lgb]{lzsfx¿ th'{df u/L
sfof{Gjog ug]{ .
j}b]lzs /f]huf/Laf6 kmls{Psf sfdbf/x¿sf] ;Lk tyf Ifdtfsf] pkof]usf] nflu
k'gP{sLs/0f tyf :j/f]huf/L ;DaGwL ljleGg lsl;dsf tflnd nufot ;fdflhs
kl/rfngsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
j}b]lzs /f]huf/LnfO{ ;dfj]zL / ljkGgd'vL agfpg sfg'gsf] th'{df u/L ;f]xL
cg';f/ tflnd cfjZostfsf] klxrfg / ;Lkd"ns tflndx¿ k|bfg ug]{ .
;Lk / ;xL ;"rgf pknAw u/fO{ j}b]lzs /f]huf/df hfg rfxg] dlxnfx¿nfO{
ljz]if Kofs]hsf] Joj:yf ug]{ .
229
j}b]lzs /f]huf/df hfg rfxg] o'jf tyf dlxnfx¿nfO{ ljz]if Wofg lbO{ ljleGg
!* lhNnfsf ;fdflhs lzIffsf lzIfsx¿sf] nflu j}b]lzs /f]huf/L;DaGwL
;"rgfd"ns tyf r]tgfd"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg rfxg]x¿nfO{ ;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L a}+s tyf ljQLo
;+:yfaf6 C0f pknAw u/fpg] Joj:yfsf] nflu cfjZos ;dGjo ug]{ .
:jb]zdf /f]huf/ ;[hgf ug{sf nflu o'jf :j/f]huf/ sfo{qmd / o:t} cGo
sfo{qmd dfkm{t\ pBdzLntf tflnd / ;'ne ahf/sf] Joj:yf u/L pTkflbt
j:t'sf] ahf/ ;Ddsf] kx'Fr a9fpg] sfd ug]{ .
;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t /f]huf/ ;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; ul/ nfu" ug]{ .
Joj;fohGo ;'/Iff tyf :jf:Yo;DaGwL gLlt lgdf{0f ug]{ . ljleGg lsl;dsf
dfkb08 :jLs[t u/L nfu" ug]{ . sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf clej[l4 ug]{ sfo{qmd
;~rfng ug]{, >d ;DaGw ;'dw'/ agfpg], >d cWoog k|lti7fgsf] :yfkgfsf]
nflu cWoog ug]{ .
;'dw'/ cf}Bf]lus ;DaGw sfod ug{ ;/sf/, /f]huf/bftf / 6«]8 o'lgogsf]
e"ldsfnfO{ k|efjsf/L agfpg :yfoL ;+oGqsf] lgdf{0f ug]{ .
Go"gtd kfl/>lds lgwf{/0f, >d;Fu ;DalGwt P]g lgodnfO{ ;dofg's'n agfpg
lqkIfLo e"ldsfnfO{ k|efjsf/L agfpg] .
3/]n' >ldssf] k];fnfO{ dof{lbt / ;'/lIft u/fpg cg'udg k|lqmof cufl8
a9fpg] .
;Lk k/LIf0f ug]{ ;+oGqdfkm{t\ kl/If0f k|df0f kq k|fKt u/]sfx¿nfO{ dfq j}b]lzs
/f]huf/Ldf k7fpg] .
/f]huf/ ahf/sf] ljZn]if0fsf] cfwf/df Joj;fo tyf ;Lk ljsf; tflnd k|bfg
ug]{ lgsfox¿ aLr ;dGjo sfod ug]{ ;+oGqsf] lgdf{0f u/L dfu / cfk"lt{sf]
cfwf/df tflndx¿ ;~rfng ug]{ .
afn>d lgjf/0f;DaGwL cWooog cg';Gwfg ug]{, r]tgf clej[l4 ug]{, >Jo b[Zo
;fdu|Lx¿ tof/ ug]{, :yfgLo lgsfox¿ dfkm{t\ afn>d lgl/If0f ug{ ;fdflhs
kl/rfng ug]{, lgs[i6 k|s[ltsf] afn>dsf gofF If]qx¿sf] klxrfg ug]{,
afn>ldsx¿sf] p4f/ Pj+ k'gM:yfkgfsf] nflu s]Gb|x¿sf] :yfkgf / cg'bfgsf]
Joj:yf ug]{ .
afn>d lgjf/0fsf] nflu gofF u'?of]hgf :jLs[t u/L sfof{Gjogdf NofOg] .
;fdflhs ;'/Iff sf]if P]g th{'df tyf sfof{Gjog, cgf}krfl/s If]qdf ;fdflhs
aLdf tyf n3'ljQ sfo{qmdx¿, of]ubfgdf cfwfl/t ;fdflhs ;'/Iff sf]if of]hgf
230
sfo{qmd, ;fdflhs ;'/Iff;DaGwL hgr]tgf tyf k|rf/ k|;f/ sfo{qmd, ;"rgf
tyf ;Gb]zd"ns ;fdu|L d'b|0f tyf k|sfzg, of]ubfgstf{sf] kl/ro kq ljt/0f
h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
/f]huf/ ;"rgf s]Gb|nfO{ /f]huf/ ljlgdo s]Gb|sf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
(= ck]lIft pknlAwx¿
>d ahf/sf] dfucg'¿k bIf Pj+ k|lt:kwL{ >dzlQm tof/ eO{ a]/f]huf/L 36]sf] x'g],
>d ljjfb Go"g ePsf] x'g], lgs[i6 k|s[ltsf] afn>dsf] pGd"ng ePsf] x'g] / jflif{s
! nfv o'jfnfO{ sDtLdf # dlxgfsf] /f]huf/d"ns ;Lk ljsf; tflnd k|bfg ul/Psf]
x'g]5 . ;fy} sfdsf] l;nl;nfdf ljb]zdf /x]sf / hf]lvddf k/]sf sfdbf/ vf;u/L
dlxnfx¿sf] ;'/Iff x'g]5 .
231
k|ltzt ah]6 s[lifdf nufpg] gLltut Joj:yfn] cfo cfh{gsf lqmofsnfk a9fpg
s[ifsnfO{ pTk|]l/t ug]{ sfo{sf] k|f/De ePsf] 5 .
:yfgLo zf;gsf] glthf / k|efjsfl/tfdf u'0f:t/ sfod ug{ Go"gtd zt{ tyf
sfo{ ;Dkfbg d"Nof+sg ljlw k|of]udf NofO{ :yfgLo lgsfox¿sf] d"Nof+sg ug]{
ul/Psf] 5 / k|fKt x'g] glthfsf cfwf/df cg'bfg k|bfg ug]{ ul/Psf] 5 . o;af6
:yfgLo lgsfox¿sf] zf;g Ifdtf ;'b[9 x'Fb} uPsf] dxz'; ul/Psf] 5 . lhNnf
cfjlws of]hgf, gu/kflnsf cfjlws of]hgf / ufpF ljsf; cfjlws of]hgf agfO{
jflif{s sfo{qmd tyf ah]6nfO{ cfjlws of]hgf;Fu cfal4t ug]{ sfo{ hf/L /x]sf]
5 . o; qmddf rfn" lqjifL{o of]hgf cjlwdf ( j6f lhNnfsf] cfjlws lhNnf
ljsf; of]hgf, %* j6} gu/kflnsfsf] cfjlws of]hgf th'{df / !) j6f
lhNnf:t/Lo ;8s u'?of]hgf cBfjlws ul/Psf] 5 . ;a} :yfgLo lgsfox¿df
;fdflhs k/LIf0f, ;fj{hlgs k/LIf0f / ;fj{hlgs ;'g'jfO{ h:tf ljlwx¿sf] k|of]u
u/L ;fj{hlgs pQ/bfloTj clej[l4 ul/Psf] 5 .
JolQmut 36gf btf{nfO{ Jojl:yt ug]{ qmddf cfufdL % jif{df hGd btf{ *)
k|ltzt / cGo btf{ -d[To", ljjfx, a;fO{ ;/fO{ / ;DaGw ljR5]b_ %% k|ltzt
k'¥ofpg] nIosf ;fy k|of;x¿ e}/x]sf 5g\ . cf=a= @)^(.&) df dfq 36gf btf{
hGd btf{ &,@&,%(!, d'To' btf{ (*,^!(, ljjfx btf{ !,*%,$$(, a;fO{;/fO{
*^,!)$ / ;DaGw aLr5]b ##* u/L s'n hDdf !),(*,!)! 36gf btf{ ePsf 5g\ .
;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd cGtu{t k|To]s jif{ ;dfhsf sdhf]/, ljkGg tyf
;LdfGts[t gful/snfO{ Go"gtd cfwf/e"t cfjZostf k"/f ug{ ;xof]u ug]{ p2]Zon]
;fdflhs ;'/Iff eQf ljt/0f ul/b} cfPsf] 5 . cf=a= @)^(.&) df o;
sfo{qmdaf6 Ho]i7 gful/s -cGo_ ^,*#,*&$ hgf, Ho]i7 gful/s -blnt_
!,&%,)#* hgf, Psn dlxnf ##,^!,)%% hgf ljwjf @,!^,^%# hgf, k"0f{ ckfË
@!,(*& hgf cf+lzs czQm ckfË ^,&%^ hgf, nf]kf]Gd'v cflbjf;L hghflt
!*,()^ hgfnfO{ ;fdflhs ;'/Iff eQf / kfFr jif{ d'lgsf afnaflnsfx¿nfO{
nlIft u/L ;f] afn ;+/If0f cg'bfg %,$(,^*! hgfnfO{ u/L hDdf @),##,(%) hgf
JolQmx¿nfO{ eQf /sd ljt/0f ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
:yfgLo :jfoQ zf;g / :yfgLo ljsf;sf ljleGg kIfdf ;'wf/fTds k|of;x¿ hf/L
/x] tfklg cGtl/d ;+ljwfgsf] Joj:yf cg';f/ :YffgLo lgsfodf /fhgLlts
kbflwsf/Lsf] Joj:yf x'g g;Sg', ;xeflutfd"ns of]hgf k4ltsf] k|efjsf/L
sfof{Gjog gx'Fbf of]hgfut cg'zf;g vl:+sb} hfg', :yfgLo ;]jfsf] u7g x'g g;Sbf
:yfgLo lgsfox¿sf] sd{rf/Lsf] Joj:yfkg hl6n aGb} hfg', :yfgLo lgsfosf]
a9\bf] ;|f]t / lhDd]jf/L cg'¿ksf] ;+:yfut Ifdtf ljsf; x'g g;Sg', cfof]hgf
sfof{Gjogdf k|fljlws Pj+ bIf hgzlQmsf] sdLn] sfdsf] u'0f:t/ ;Gtf]ifhgs
gx'g', :yfgLo lgsfosf] cfGtl/s /fh:j tyf ljQLo ;|f]tsf] Joj:yfkg sdhf]/
x'g', ljifout lgIf]k0fsf] sfo{ k|efjsf/L x'g g;Sg' / :yfgLo :jfoQ zf;g P]g,
232
@)%% ;Fu aflemPsf P]gx¿ ;+zf]wg gx'Fbf P]gsf] sfof{Gjog lkmtnf] x'g' d'Vo
;d:ofsf ¿kdf b]lvPsf 5g\ . gu/kflnsf tyf gu/pGd'v ufpF ljsf;
;ldltx¿df Nof08lkmn;fO6 gx'Fbf kmf]xf]/d}nfsf] Joj:yfkg hl6n aGb} uPsf] 5 .
ljkb\ Joj:yfkgsf nflu :yfgLo lgsfosf] Ifdtf sdhf]/ x'g', ;fdflhs ;'/Iff
sfo{qmddf k|efjsfl/tf / e'QmfgLsf] ;/n tl/sf ckgfpg g;Sg', pkef]Qmf
;ldltnfO{ dfkb08sf] kfngf / u'0f:t/ sfod u/fpg] sfo{df pQ/bfoL agfpg
g;Sbf lgld{t k"Jff{wf/ of]hgfx¿ lbuf], u'0f:t/Lo / jftj/0f d}qL aGg g;Sg' /
;8s lgdf{0fdf ePsf] nufgLsf] cg'kftdf pkof]lutf Go"g /xg' cflb ;d:ofx¿
klg b]lvPsf 5g\ .
;ª\3Lo k|0ffnLdf /xg] ljleGg txsf ;/sf/af6 ljs]Gb|Ls/0f, lgIf]k0f / :jfoQ
zf;gsf] ;j{dfGo l;4fGtcg';f/ :yfgLo lgsfonfO{ :yfgLo ;/sf/sf] ¿kdf
¿kfGt/0f u/L cfly{s, ;fdflhs, ef}uf]lns, k|zf;lgs ;dGjo, ;]jf k|jfx /
ljsf; Joj:yfkgsf] b[li6n] ;Ifd OsfO{sf] ¿kdf :yflkt ug]{ sfo{ r'gf}tLk'0f{ x'g]
b]lvG5 . o; aLrdf :yfgLo lgsfosf sfd sf/jfxLnfO{ :yfgLo hgtfk|lt
pQ/bfoL agfpg], :yfgLo ;]jfsf] Joj:yfkgnfO{ ;'b[9 ug]{, :yfgLo txdf b]lvPsf]
ljQLo hf]lvdnfO{ Go"gLs/0f u/L ljQLo ;'zf;g sfod ug]{, ljQLo cfTdlge{/tf /
k|zf;lgs :jfoQtf k|j4{g ug]{, ;dfj]zL / ;Gt'lnt ljsf;sf] cfwf/ tof/ kfg]{,
:yfgLo nf]stGqsf] ;'b[9Ls/0f ug]{ r'gf}tLx¿ klg ylkb} uPsf 5g\ .
nf]stGqsf] hu :yfgLo :jfoQ zf;gnfO{ k|efjsf/L agfpg ljleGg k|of;x¿ eP
. :yfgLo lgsfox¿nfO{ ;+j}wflgs dfGotf lb+b} sfg'gL Joj:yf ul/Psf] eP tfklg
nfdf] ;dob]lv lgjf{lrt hgk|ltlglw gx'Fbf ljleGg ;d:ofx¿ ;[hgf x'g cfPsf
5g\ . :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% n] tf]s]adf]lhd :yfgLo :t/df ;]jfsf]
;'lglZrttf / u'0f:t/ clej[l4 ug]{ lhDd]jf/L nfdf] ;dob]lv k|zf;lgs
kbflwsf/Lx¿n] ub}{ cfPsf 5g\ . hgtfsf] ck]Iff k"/f ug{ u/fpg :yfgLo lgsfosf]
;+hfn, sd{rf/L, ljifout lgsfox¿sf] hgzlQm / hg;xeflutfdf sfo{ ;Dkfbg
ug'{ u/fpg' kg]{ cj:yf ljBdfg 5 . o; ;Gbe{df :yfgLo lgsfosf cfjlws
of]hgfsf k|fjwfg, ;xeflutfd"ns of]hgf k4lt / hjfkmb]xL lgjf{x ug]{ Joj:yf
;'b[9 ub}{ s]Gb|Lo gLlt, of]hgf / sfo{qmddf ;dGjo u/L of]hgfj4 :yfgLo ljsf;
k|lqmof cl3 a9fpg'kg]{ ePsf] 5 . o;}u/L ;+3Lo g]kfnsf] 9fFrf cg'¿k tf]lsg]
lhDd]jf/L lgjf{x ug{ ;Sg] u/L :yfgLo lgsfox¿nfO{ Jojl:yt / ;Ifd agfpg'kg]{
l:ylt 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
nf]stflGqs d"No dfGotfdf cfwfl/t clwsf/ Pj+ ;|f]t ;fwgo'Qm ;dfj]zL
;xeflutfd"ns, Gofok"0f{ / pQ/bfoL :yfgLo :jfoQ zf;g :yflkt ug]{ .
233
%= p2]Zo
lhDd]jf/ Pj+ pQ/bfoL :yfgLo :jfoQ zf;g k4ltsf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0fåf/f
;fwg ;|f]t tyf cj;/x¿df hgtfsf] ;xh kx'Fr Pj+ hgtfsf cfwf/e"t ;]jf
;'ljwfx¿ ;'ne ¿kdf pknAw u/fpg] .
^= /0fgLlt
1. ;ª\3Lo ;+/rgf, ;dfj]zL nf]stGq / lgIf]k0fsf] cjwf/0ff cg'¿k ;/sf/sf
ljleGg txaLr cGt/;DaGw Pj+ /fhgLlts, k|zf;lgs, Goflos tyf ljQLo
clwsf/ / pQ/bfloTj ;'lglZrt u/L :yfgLo lgsfonfO{ ;'b[9 ug]{ .
2. :yfgLo lgsfosf] lgjf{rg, k'g;{+/rgf, ;ª\u7gfTds ;'b[9Ls/0f / Ifdtf
ljsf; u/L hgtfsf dfu / cfjZostfnfO{ Gofof]lrt k|fyldsLs/0fsf
cfwf/df ;Daf]wg ug{] Joj:yf ldnfpg] .
3. lbuf] cfly{s–;fdflhs ljsf;, jftfj/0f d}qL / :t/Lo :yfgLo k"jf{wf/ tyf
k|efjsf/L ;]jf k|jfxåf/f cfocfh{gsf cj;/nfO{ ;3g agfpFb} ul/aL
Go"gLs/0fdf ;xof]u k'¥ofpg] .
4. ;dtfd'vL / ;dfj]zL ljsf;sf] cjwf/0ff cg'¿k ljkGg ju{, If]q / ;d'bfosf]
cfly{s, ;fdflhs, eflifs Pj+ ;f+:s[lts clwsf/ / cj;/ tyf ;fdflhs
;'/Iffdf kxF'r ;'lglZrt ug]{ .
5. ;"rgfdf cfwfl/t Pjd ;dGjofTds of]hgf k|lqmofnfO{ ;+:yfut ug'{sf ;fy}
:yfgLo ;'zf;g / ;]jf k|jfxdf :yfgLo ;d'bfo, gful/s ;dfh, ljsf;
;fem]bf/, u}/ ;/sf/L ;+:yf tyf lghL If]qnfO{ lhDd]jf/ agfpg] .
6. hnjfo' kl/jt{g cg's"ng tyf ljkb\ Joj:yfkg;DaGwL sfo{x¿df hgtfsf]
;xeflutf a9fO{ ;dGJfofTds ¿kdf jftfj/0f d}qL :yfgLo zf;gsf] k|j4{g
ug]{ .
7. afn d}qL :yfgLo zf;gsf] k|j4{g ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ;ª\3Lo ;+/rgfdf /fhgLlts, ljQLo, k|zf;lgs / Goflos clwsf/ ;DkGg,
;Ifd tyf pQ/bfoL :yfgLo lgsfo :yfkgfsf] nflu cfjZos tof/L sfo{
ul/g]5 . -!_
2. ;Ifd tyf k|efjsf/L ;]jf k|jfxnfO{ s]Gb| ljGb'df /fVb} k|zf;lgs tyf ljQLo
b[li6n] pko'Qm x'g] u/L ;+/rgfut Joj:yf ul/g]5 . -!_
234
3. :yfgLo lgsfodfcfjZos bIf Pj+ k|fljlws hgzlQmsf] Joj:yf, sfo{/t
hgzlQmsf] Ifdtf clej[l4 / sd{rf/L k|zf;gnfO{ Jojl:yt / k|efjsf/L
agfO{g]5 . -!_
4. :yfgLo lgsfonfO{ ;|f]t, ;fwg / clwsf/sf] Joj:yf u/L Ifdtf clej[l4
ul/g]5 . -!_
5. :yfgLo lgsfosf] ljQLo ;|f]tnfO{ ljs]Gb|Ls/0fsf] If]qut cjwf/0ff cg'¿k
Jojl:yt ul/g]5 . -@_
6. vr{sf] ljlgof]hg / Joj:yfkg sfo{df :yfgLo k|fyldstf, ljQLo cg'zf;g,
kf/blz{tf / k|efjsfl/tfdf hf]8 lbO{ :yfgLo ;'zf;g k|j4{g ul/g]5 . -@_
7. ljsf; Joj:yfkg / ;]jf k|jfxdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u u/L
ljB'tLo zf;g k|0ffnLsf] :yfkgf ub}{ ;fj{hlgs ;]jf k|jfxnfO{ k|efjsf/L
jgfOg]5 . -@_
8. ljQLo hf]lvd Go"gLs/0f sfo{of]hgfnfO{ k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ul/g]5 .
-@_
9. :yfgLo lgsfosf] lgjf{rg ug'{sf ;fy} :yfgLo lgsfo ;]jf u7g u/L
sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
10. :yfgLo lgsfox¿nfO{ ;fdflhs kl/rfngsf] dfWodjf6 pBdlzntf ljsf;
u/L ul/aL Go"gLs/0fsf gLlt tyf sfo{qmd ;~rfng ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
-#_
11. :yfgLo k'jf{wf/ lgdf{0fdf cfjZos k|fljlws hgzlQmsf] Joj:yf / k|fljlws
dfkb08 Pj+ lgodsf] kfngf u/L u'0f:t/ sfod ul/g]5 . -#_
12. >dd"ns, cfw'lgs / jftfj/0f cg's"n k|ljlwsf] pko'Qm ;+of]hg ub}{ :yfgLo
k"jf{wf/ tyf ;fdflhs cfly{s ljsf;sf sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 . -#_
13. :yfgLo lgsfodf e"–pkof]u gLlt sfof{Gjog ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -#_
14. ef}uf]lns, ;fdflhs Pj+ cfly{s ¿kdf k5fl8 k/]sf / kf/LPsf ljkGg–ju{,
If]q, hft, hflt, lnË / ;d'bfonfO{ ;dfj]zLs/0f / ;fdflhs kl/rfngsf
dfWodaf6 ;zQmLs/0f u/L pknAw ;|f]t, ;fwg, / lg0f{o k|lqmofdf pgLx¿sf]
kx'Fr clej[l4 ul/g]5 . -$_
15. cfly{s ;fdflhs ¿kn] k5fl8 /x]sf, lglZrt pd]/ ;d"xsf, ckfËtfePsf
gful/s / nf]kf]Gd'v tyf ;LdfGtLs[t ;d'bfonfO{ Go"gtd ;fdflhs ;'/Iffsf]
k|Tofe"lt ul/g]5 . -$_
235
16. :yfgLo lgsfox¿df ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmdsf] sfof{Gjogdf k|efjsfl/tf
Nofpg nlIft ju{sf] clen]v tof/ u/L a+}lsª k|0ffnLdfkm{t\ ;fdflhs ;'/Iff
eQf ljt/0f ul/g]5 . -$_
17. cGt/f{li6«o ;Ldf If]qdf /x]sf ufFp ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfdf /fli6«otfsf]
;Dj4{gsf nflu ljsf; lgdf{0fsf ljz]if sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -$_
18. ljleGg lgsfodf 5l/P/ /x]sf ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmdx¿ nufot xfnsf]
;fdflhs ;'/Iff k|0ffnLsf] k'g/jnf]sg u/L PsLs[t lbuf] / Jojl:yt ;fdflhs
;'/Iff k|0ffnL ljsf; ul/g]5 . -$_
19. :yfgLo lgsfo, ;]jf k|bfos, ;fd'bflos ;+:yf / ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf
clej[l4 u/L ljsf; Joj:yfkg, of]hgf k|lqmof / ;]jf k|jfxnfO{ k|efjsf/L
agfO{g]5 . -%_
20. :yfgLo :t/df sfo{qmd ;~rfng ug]{ ;/sf/L, u}/;/sf/L / ;fd'bflos ;+:yf
tyf pkef]Qmf ;ldlt Pj+ ;/f]sf/jfnf ;+:yfx¿sf] e"ldsf :ki6 ub}{
ltgLx¿nfO{ :yfgLo ;/sf/k|lt pQ/bfoL agfO{ ;dGjofTds ¿kdf sfo{
;Dkfbg ul/g]5 . -%_
21. pkef]Qmf ;ldlt, ;xsf/L, u}/;/sf/L ;+:yf tyf lgdf{0f Joj;foLsf] sfd
sf/afxLnfO{ kf/bzL{ / hjfkmb]xL t'Nofpg cfrf/;+lxtf nfu" ul/g]5 . -%_
22. :yfgLo lgsfonfO{ ;"rgfsf] k|f/lDes Pj+ k|fdfl0fs ;|f]tsf ¿kdf ;+:yfut
ljsf; ug{ JolQmut 36gf Pj+ clen]v btf{ / k|df0fLs/0f sfo{nfO{ k|efjsf/L
agfO{g]5 . -%_
23. ;"rgfdf cfwfl/t :yfgLo of]hgf k|lqmofnfO{ Jojl:yt ug{ :yfgLo lgsfosf]
;xeflutfd"ns of]hgf k4ltdf ;a} ljsf; k|bfos lgsfox¿ ;xefuL x'g]
Joj:yf sfod ul/g]5 . -%_
24. :yfgLo lgsfoaf6 If]qut / ;dli6ut ;"rgf PsLs/0f / ljZn]if0f u/L ;"rgf
;dGjonfO{ k|efjsf/L agfOg]5 . -%_
25. ljsf;sf ;fem]bf/x¿n] lhNnf:t/df sfo{qmd sfof{Gjog ubf{ ;a} ufpF ljsf;
;ldltnfO{ 5gf}6 u/L nlIft ;d'bfodf sfo{qmd k'¥ofpg] Joj:yf ldnfO{g]5 .
-%_
26. jftfj/0f d}qL :yfgLo zf;gsf] vfsf tof/ u/L sfof{Gjogdf Nofpg'sf ;fy}
:yfgLo ;|f]tsf] kl/rfng ubf{ jftfj/0f d}qL pkfox¿ cjnDag ul/g]5 . -^_
27. u|fdL0f tyf zx/L If]qsf] ;/;kmfO{ / kmf]xf]/d}nf Joj:yfkgdf k|To]s 3/,
kl/jf/sf] ;xeflutf k|j4{g ub}{ lghL tyf ;fd'bflos If]qsf] ;xeflutf
clej[l4 ul/g]5 . -^_
236
28. :yfgLo lgsfodf hnjfo' kl/jt{g cg"s'ng / ljkb Joj:yfkgnfO{ ;Daf]wg
u/L sfo{qmd th'{df Pj+ sfof{Gjog ul/g]5 . -^_
29. gu/ tyf gu/f]Gd'v If]qdf gofF lgdf{0f x'g] ejgx¿df ejg lgdf{0f ;lx+tf
nfu" ul/g]5 . -^_
30. :yfgLo txdf afn d}qL zf;g /fli6«o sfo{ of]hgf sfof{Gjog ul/g]5 . -&_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
:yfgLo lgsfo cg'bfg sfo{qmd M o; sfo{qmd cGtu{t :yfgLo lgsfox¿df
;"qsf] cfwf/df cg'bfg ljt/0f Joj:yfkg tyf cg'udgsf] sfo{ ul/g]5 .
o;sf] lgldQ sfo{ljlw, lgb]{lzsf / ;"rsx¿ cBfjlBs ul/g]5g\ . :yfgLo
lgsfosf] cg'bfgnfO{ sfo{;Dkfbgdf cfwfl/t agfpg Go"gtd zt{ tyf
sfo{;Dkfbg dfkgsf] sfo{nfO{ ;+:yfut ub}{ glthfd"ns agfOg]5 .
;fdflhs ;'/Iff M g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg @)^# sf] dd{ / efjgf cg'¿k
;dfhsf Ho]i7 gful/s, Psn dlxnf, blnt ju{, nf]kf]Gd'v cflbjf;L÷hghflt
Pj+ czQm, ckfËtf ePsf gful/sx¿sf] ;fdflhs ;'/Iff dha"t ug{ ;fdflhs
;'/Iff eQf ljt/0f sfo{qmddf k|efjsfl/tf Nofpg a}lsË ;fdflhs eQf
ljt/0f k|0ffnL :yflkt ul/g]5 . ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmdsf] k|efj, lbuf]kgf /
cGo kIfsf] jf/]df k'g/jnf]sg u/L PsLs[t, lbuf] / Jojl:yt k|0ffnL :yflkt
ul/g]5 .
;dfj]zL ljsf; tyf nlIft ;d"x ljsf; sfo{qmd M o; cGtu{t ljutdf
;~rfng ul/Psf ;fdflhs tyf ljz]if nlIft sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbb}
cfjZostf cg';f/sf yk gofF sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . Ho]i7 gful/s,
czQm, ckfËtf ePsf JolQm, nf]kf]Gd'v hflt tyf Psn dlxnf ;'/Iff Joj:yf,
/fli6«o blnt cfof]u, af}4 bz{g k|j4{g tyf u'Daf ljsf; ;ldlt, cflbjf;L
hghflt pTyfg / r]kfË ljsf; sfo{qmd, pk]lIft, pTkLl8t tyf blnt ju{
pTyfg tyf ljsf; sfo{qmd, dw]zL, lk58f ju{ / d'l:nd pTyfg sfo{qmd,
jfbL pTyfg ljsf; sfo{qmd ;~rfng x'g]5g\ .
:yfgLo k"jf{wf/ ljsf; sfo{qmd M lgMzt{, ;zt{ / ljz]if nlIft sfo{qmd
cGtu{t k|jfx x'g] ah]6af6 ;8s, u|fdL0f vfg]kfgL, emf]n'Ë] k'n, ;8s k'n,
;fgf l;+rfO / gbL lgoGq0f, j}slNks pmhf{, ;fdflhs k"jf{wf/ kmf]x/d}nf
Joj:yfkg, a:tL ljsf; tyf cGo k"jf{wf/ ljsf;;Fu ;DalGwt sfo{qmdx¿
;~rfng x'g]5g\ .
;'zf;g k|j4{g tyf ;fdflhs kl/rfng sfo{qmd M o; cGtu{t ;fdflhs
kl/rfngsf] dfWodaf6 gful/sx¿sf] ;zQmLs/0f ug]{ tyf ;"rgf, lzIff tyf
;+rf/sf] dfWodaf6 :yfgLo ;'zf;g k|j4{g ug{sf] nflu ;ª\3Lo dfldnf tyf
237
:yfgLo ljsf; dGqfno, :yfgLo k"jf{wf/ ljsf; tyf s[lif ;8s ljefu,
:yfgLo lgsfo ljQLo cfof]u, :yfgLo :jfoQ zf;g tyf ;fd'bflos ljsf;
sfo{qmd, :yfgLo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg / k~hLs/0f sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5g\ .
jftfj/0f d}qL :yfgLo zf;g M :yfgLo :t/df :yfgLo lgsfosf] cu'jfOdf ;a}
3/kl/jf/sf] ;+nUgtfdf cleofgs} ¿kdf jftfj/0f d}qL :yfgLo zf;g
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . o;cGtu{t jftfj/0fd}qL 3/kl/jf/, 6f]na:tL,
j8f, ufpF ljsf; ;ldlt, gu/kflnsf Pj+ lhNnfsf nflu 5'§f5'§} Go"gtd
cfwf/e"t / qmdzM pRr:t/sf ;"rsx¿ lgwf{/0f, jftfj/0f d}qL ljsf; /
:jR5 jftfj/0f k|j4{g ug{ kmf]xf]/ Joj:yfkg, jftfj/0f ;+/If0f, vfg]kfgL tyf
;/;kmfO, s[lif, hnjfo' kl/jt{g cg's"ng sfo{qmd, :jR5 pmhf{ / ljkb\
Joj:yfkg h:tf If]qdf sfo{ ug]{ ;a} lgsfo Pj+ ljsf; ;fem]bf/nfO{ Pp6}
ynf]df NofO{ ;dGjofTds ¿kdf sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
;fdflhs kl/rfng M :yfgLo lgsfon] ;]jf k|bfg ubf{ cfd gful/ssf]
;zQmLs/0fsf nflu xfn ;~rfngdf /x]sf] ¿kfGt/0fLo ;fdflhs
kl/rfngnfO{ j8f gful/s d~r tyf gful/s ;r]tgf s]Gb|sf] Ifdtf clej[l4
dfkm{t\ yk 3gLe"t agfO{ :yfgLo ljsf;sf] ultljlwnfO{ ;'b[9 ub}{ nlug]5 .
;fdflhs kl/rfng ul/Psf gful/s ;r]tgf s]Gb|h:tf ;d"xsf] cfly{s ;+j[l4
xfl;n ug{ of]ubfg k'¥ofOg]5 .
afn d}qL :yfgLo zf;g M afn d}qL :yfgLo ljsf;sf sfo{qmdx¿nfO{ :yfgLo
of]hgf k|lqmofdf cfa4 ub}{ afnaflnsfsf] arfp, ;+/If0f, lgsf; / ;xeflutf
nufotsf cfjZostfx¿af/] afn d}qL /0fgLlt / sfo{ljlwdf pNn]v ePsf
;"rs k|flKt ug{ ;|f]t kl/rfng ul/g]5 . afn d}qL :yfgLo zf;gsf] nflu
/fli6«o tyf :yfgLo gLltaLr ;fdGh:otf sfod ug]{ sfo{nfO{ ljz]if
k|fyldstf lbOg]5 .
;"rgf Joj:yfkg M ;"rgfdf cfwfl/t :yfgLo of]hgf k4lt :yflkt ug{ :yfgLo
txdf ;[hgf x'g] ;"rgfnfO{ ljB'tLo dfWodaf6 ;+sng, k|zf]wg / kl/rfng
ug{ ;"rgf Joj:yfkgnfO{ k|To]s cfof]hgf sfo{qmdsf cleGg cË agfOg]5 .
lhNnf ljsf; ;ldltx¿df lhNnf of]hgf cg'udg tyf ljZn]if0f k4ltnfO{
;'b[9 ul/g]5 .
;fd'bflos d]nldnfk sfo{qmd M :yfgLo:t/sf ljjfbaf6 ljsf;df gsf/fTds
c;/ kg{ glbg Pj+ ;fdflhs ;b\efj k|j4{g ug{ ;fd'bflos txdf g} ;d'bfon]
5gf}6 u/]sf d]nldnfkstf{sf] ;dGjodf ljjfb ;dfwfg u/L ;d'bfodf
;f}xfb|{tf sfod u/L ljsf;d}qL jftfj/0f :yflkt ul/g]5 .
238
:yfgLo cfly{s ;d[l4 sfo{qmd M o; cGtu{t :yfgLo ;|f]t, ;fwg, ;Lk /
k|ljlwsf] k|of]u u/L k"jf{wf/ lgdf{0f, cfo cfh{g, /f]huf/L / Ifdtf ljsf;;Fu
;DalGwt sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5g\ . o:tf sfo{qmd ;~rfng ubf{
:yfgLo:t/sf jl~rtLdf k/]sf ju{, If]q / ;d'bfosf] a9LeGbf a9L ;xeflutf
u/fOg]5 . o; cGtu{t b'u{d Pj+ ljz]if If]q ljsf; sfo{qmd, s0ff{nL /f]huf/
sfo{qmd, g]kfn vfB ;+s6 ;Daf]wg sfo{qmd, ;'gf}nf xhf/ lbg, nB' pBd
sfo{qmd, au/ v]tL sfo{qmd h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng x'g]5g\ . gu/kflnsf
tyf gu/f]Gd'v ufpF ljsf; ;ldltdf ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Ldf :yfgLo
pBf]u jfl0fHo ;+3;+u ;d]t ;+jfb / ;xsfo{ u/L :yfgLo cfly{s j[l4sf
sfo{qmdx¿ / u|fdL0f If]qdf cToGt ljkGg ;d"xnfO{ nlIft u/L cfocfh{g /
cfly{s ljsf;;DaGwL sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 .
:yfgLo ljQLo ;'zf;g k|j4{g M ;fj{hlgs ljQLo sfo{ ;Dkfbg, k|efjsfl/tf /
sfo{bIftfsf] lgldQ ;fj{hlgs ljQ Joj:yfkgsf] ;'b[9Ls/0f u/L :yfgLo txdf
glthf tyf k|lqmofdf b]lvg] ljQLo ;'zf;g hf]lvdnfO{ Go"gLs/0f ug{ :yfgLo
lgsfosf] ljQLo ;'zf;g sfo{of]hgf tof/ u/L ;f]sf] sfof{Gjogdfkm{t\ ljQLo
;'zf;g sfod ul/g]5 .
:yfgLo lgsfo k'gM;+/rgf M gofF ;+ljwfgn] lgwf{/0f ug]{ /fHo k'gM;+/rgf /
zf;sLo :j¿knfO{ Wofgdf /fvL ;fdflhs, k|zf;sLo tyf ljQLo ¿kdf
pko'Qm OsfOsf] ¿kdf ¿kfGt/0f ug{ ufpF ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfsf]
k'gM;+/rgf u/L Joj:yfkg of]Uo agfpg cfjZos tof/Lsf sfo{x¿ ul/g]5 .
ljQLo ljs]Gb|Ls/0f ;'b[9Ls/0f M :yfgLo lgsfosf] sfo{lhDd]jf/L, /fh:j
clwsf/ / cGt/;/sf/L ljQLo x:tfGt/0f ;DaGwL cWoog cg';Gwfg u/L
;'wf/ ug{] sfo{ ul/g]5 . ;+3Lo g]kfnsf] cGt/;/sf/L ljQLo ;DaGw
Joj:yfkg ug{ ;Ifd x'g] u/L :yfgLo lgsfo ljQLo cfof]usf] ;'b[9Ls/0f
ul/g]5 .
cg'udg tyf d"NofÍg M :yfgLo lgsfonfO{ pknJw u/fOg] cg'bfg nufot ;a}
;|f]taf6 ;+rflnt sfo{qmdx¿sf] glthfd"ns cg'udg tyf d"NofÍg ul/g],
lhNnf of]hgf cg'udg tyf ljZn]if0f k|0ffnLnfO{ ;+:yfut ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
cGtl/d ;+ljwfgsf] Joj:yf cg';f/ :YffgLo lgsfodf /fhgLlts kbflwsf/Lsf]
Joj:yf ePsf] x'g]5, :yfgLo :jfoQ zf;g P]g @)%% ;Fu aflemPsf P]g x?
;+zf]wg eO{ :yfgLo lgsfo ;DaGwL gLlt, P]g tyf lgodfjnLdf ;do ;fk]If ;'wf/
ePsf] x'g]5, gu/kflnsfsf] sfof{Gjog Pj+ Go"gtd k"jf{wf/ / dfkb08 k'/f ePsf
gu/ pGd'v uflj;x? ;dfj]z u/L gofF gu/kflnsfx? :yfkgf ePsf x'g]5g\, &%
j6} lhNnfsf] cfjlws lhNnf ljsf; of]hgf lgdf{0f, &% j6f lhNnfsf] ;8s u'?
239
of]hgf;+u ;dGjo u/L gu/:t/Lo ;8s u'? of]hgf lgdf{0f x'g]5, #^@% uf=lj=;
df ;fdflhs kl/rfng dfkm{t gful/s ;r]tgf s]Gb| lj:tf/ / ;'b[l9s/0f x'g]5,
&% j6} lhNnf ljsf; ;ldlt, ;j} gu/kflnsfx? tyf *) k|ltzt uf=lj=;
;fdflhs k/LIf0f, ;fj{hlgs k/LIf0f / ;fj{hlgs ;'g'jfO{ h:tf cf}hf/x?sf] k|of]u
u/L ;fj{hlgs pQ/bfloTjdf clej[l4 ePsf] x'g]5, ;j} gu/kflnsfdf /fli6«o ejg
lgdf{0f cfrf/ ;+lxtfsf] sfof{Gjog, ^) g=kf df PsLs[t ;+klQs/ sfof{Gjog, &)
gu/kflnsfdf PsLs[t hUuf ljsf; sfo{qmd ;~rfng x'g]5, JolQmut 36gf btf{
() k|ltzt k'u]sf] x'g]5, lgld{t :yfgLo k"jf{wf/sf] pkof]uaf6 :yfgLo hgtfn]
kfpg] ;]jf ;'ljwfdf kx'Fr ;xh x'g]5 . cfo cfh{g / /f]huf/Lsf cj;/x? j[l4
eO{ hLjg:t/df ;'wf/ x'g]5, ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmddf k|efjsfl/tf / e'QmfgLsf]
;'lglZrttf sfod ug{ !)) g=kf tyf !%)) uf=lj=;=df j}ÍlsË k|0ffnL dfkm{t
;fdflhs ;'/Iff eQf ljt/0f k|0ffnL :yflkt ePsf] x'g]5, ljQLo :jfoQtf /
ljlgof]hg bIftf clej[l4sf nflu :yfgLo ;/sf/sf] ljQLo ;|f]tnfO{ ljs]Gb|Ls/0fsf]
If]qut cjwf/0ff cg'?k Jojl:yt ul/Psf] x'g]5, :yfgLo lgsfoaf6 vr{ x'g]
;du| ljQLo ;|f]tdf ljQLo hjfkmb]xL ;'lglZrt e} ljQLo hf]lvd Go"lgs/0f ePsf]
x'g]5, ljsf; Joj:yfkg / ;]jf k|jfxdf k|efjsfl/tf Nofpg :yfgLo lgsfodf
ljB'tLo zf;g k|0ffnL :yfkgf u/L :yfgLo lgsfosf] ljlQo k|zf;g ljB'tLo
dfWodjf6 ;+rfng ePsf] x'g]5, pkef]Qmf ;ldltsf] sfd sf/jfxLnfO{ kf/bzL{ /
hjfkmb]xL t'Nofpg pkef]Qmf ;ldltsf] cfrf/;+lxtf :jLs[t u/L sfof{Gjog ePsf]
x'g]5, b]ze/L afnd}qL :yfgLo zf;gsf] cEof; k|f/De eO{ :yfgLo lgsfosf
cfjlws tyf jflif{s of]hgf k|lqmofdf afnaflnsfsf] ;afnx? ;+af]lwt ePsf]
x'g]5, jftfj/0fd}qL :yfgLo zf;g k|f?k @)&) sfof{Gjogdf cfPsf] x'g]5 . ;j}
g=kf / uf=lj=; df lhNnf of]hgf cg'udg tyf ljZn]if0f k4lt ;3g k|of]u x'g]5 .
^=$=@ k|fb]lzs ;Gt'ng
!= k[i7e"ld
k5fl8 k/]sf ju{ / If]qnfO{ ljsf;sf] d"nwf/df ;dflxt ug{ ljsf;sf k|ltkmnx¿
;dfg ¿kdf pknJw u/fpg' cToGt vfFrf] 5 . b]zsf] ;af{lË0f ljsf; ug{ If]qLo
;Gt'ngsf] gLlt lnO{ ljutdf ljljw sfo{qmdx¿ ;~rfng e} cfPsf 5g\ . g]kfn
;+3Lo ;+/rgfdf hfg] ljifo cGtl/d ;+ljwfgdf :ki6 eO;s]sf] ;Gbe{df pknAw
;|f]t ;fwg / cj;/df ;dfg kx'Fr, klxrfg / k|ltlglwTjsf] ;dGoflos
;'lglZrttf x'g h?/L x'G5 . o; kl/k|]Iodf b]zsf] ;Gt'lnt ljsf;sf nflu /fli6«o
cy{tGqsf] lgdf{0f Pj+ If]qLo ljsf;sf] ljifo cToGt dxTTjk"0f{ 5 .
@= cBfjlws l:ylt
rf}yf] cfjlws of]hgfb]lv If]qLo ;Gt'ngsf] gLlt lnO{ ljleGg sfo{qmdx¿ ;~rfng
eO{ cfPsf x'g\ . o;} ;Gbe{df k5fl8 k/]sf] ju{ / If]qnfO{ ljsf;sf] d"n wf/df
;dflxt ug]{ nIo k|flKtsf] nflu s0ff{nL ljsf; cfof]u, ;'b"/klZrd ljsf;
240
cfof]usf] u7g ul/Psf] 5 . o:t} cfly{s jif{ @)^#÷^$ b]lv s0ff{nL If]qsf] ljsf;
/ /f]huf/Lsf nflu s0ff{nL /f]huf/ sfo{qmd ;'? ul/Psf] 5 . o;sf cltl/Qm
:yfgLo lgsfo cg'bfg sfo{qmd, sfdsf] nflu vfBfGg sfo{qmd :yfgLo k"jf{wf/
ljsf; sfo{qmdx¿, klZrd pRr kxf8L ul/aL lgjf/0f cfof]hgf, s0ff{nL If]q
s]lGb|t ljleGg ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd nufotaf6 To; If]qsf] ;fdflhs ljsf;
/ ul/aL lgjf/0fdf dxTTjk"0f{ of]ubfg k'u]sf] b]lvG5 . ;fdflhs ;'/Iff ;'lglZrt
ug{ s0ff{nL c~rnsf ^) jif{ gf3]sf Ho]i7 gful/s / % jif{ d'lgsf
jfnjflnsfnfO{ kf]if0fsf dfl;s eQf /sd pknAw u/fOPsf] 5 . To;}u/L ljleGg
;d'bfo jf If]qnfO{ nlIft u/L tyf z;QmLs/0fsf sfo{qmdx¿ ;d]t ;~rfngdf
/x]sf 5g\ .
/fli6«o of]hgf cfo]un] ;Gt'lnt ljsf; ug{ dfgj ljsf;, ul/aL, ef}lts Pj+
;fdflhs k"jf{wf/ ljsf;sf] ;"rsf+ssf] cfwf/df k5fl8 k/]sf ljsf; If]qx¿nfO{
k|fyldstfdf /fvL gLlt lgdf{0fsf ;fy} ;fwg ;|f]t ljlgof]hg ub}{ cfPsf] 5 .
ef}uf]lns ljs6tf, cfly{s ljkGgtf tyf ;fdflhs ¿kdf k5fl8 kfl/Psf] ju{nfO{
;Djf]wg ug]{ k|of;sf jfjh'b klg jflG5t ¿kdf pknlAw xfln; ug{ ;lsPsf] 5}g
. gLltut, ;+:yfut tyf sfo{qmdut k|of; ePklg k5fl8 k/]sf If]qx¿ k5fl8 g}
5g\ . ;du|¿kdf ul/aL 36] tfklg If]qut lx;fjdf ;'b"/klZrdf~rn ljsf; If]qdf
$%=^ k|ltzt, ef}uf]lns lx;fjdf lxdfndf $@=# k|ltzt, hfltut cfwf/df
blntdf $#=^ k|ltzt ul/aL /x]sf] 5 . kl5Nnf jif{x¿df g]kfnsf] ;du| dfgj
ljsf; ;"rsf+sdf j[l4 ePsf] eP tfklg dWoklZrd tyf ;'b"/klZrd ljsf;If]q g}
dfgj ljsf;sf] b[li6n] sdhf]/ b]lvG5 . oL b'O{ ljsf; If]qsf] klg lxdfnL / kxfl8
* j6f lhNnf / k"jL{ t/fO{sf @ u/L !) j6f lhNnfsf] ;"rsf+s Go"g 5 . n}lu+s
ljsf; ;"rsf+sdf kxf8L If]q -)=%!%_ cufl8 /x]klg lxdfnL If]q -)=$#)_ lgs}
k5fl8 /x]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;d'bfo Pj+ :yfg ljz]ifsf] cfjZostf cg';f/ sfo{qmd th'{df / sfof{Gjog x'g
g;Sg', u}/ ;/sf/L / ljsf;sf ;fem]bf/x¿sf] k|of; d"ntM ;xh kx'Fr ePsf
;'ljwfo'Qm :yfgdf s]lGb|t x'g', pgLx¿sf] sfo{qmdnfO{ PsLs[t ;dlGjt 9+udf
;~rfng Pj+ cg'udg ug{ g;Sg', ef}uf]lns ljs6tf / hl6ntfsf sf/0f dfgj
jl:tx¿ 5l/P/ /x]sfn] ljsf; vlr{nf] x'g', ljsf;sf ;|f]t ;fwgdf :yfgLo
hgtfsf] ;xeflutf sd x'g', :yfgLo ;|f]t ;fwgsf] kl/rfng / Joj:yfkg
k|efjsf/L gx'g', nfdf] ;do :yfgLo lgsfodf hgk|ltlglwTj gx'Fbf pQ/bfloTj /
hjfkmb]lxtf sdhf]/ /xg', ljsf; sfo{qmdsf] k|ltkmn ;dfg ¿kdf pknAw u/fpg
g;Sg' h:tf ;d:ofx¿ /x]sf 5g\ .
:yfgLo k"jf{wf/sf] ljsf;, :yfgLo ;|f]t ;fwgsf] clwstd pkof]u ug]{, ljleGg
If]qdf /x]sf t'ngfTds nfesf j:t'sf] pTkfbg, ;d'bfo kl/rfng, ljsf;df
gful/s ;+nUgtf, ljleGg If]q, ;d'bfo tyf ju{ nlIft sfo{qmd, :yfgLo ;+3 ;:yf
241
kl/rfng, ljs]Gb|Ls/0f ljleGg lgsfo aLrsf] ;dGjofTds ;+oGqsf] ljsf;dfkm{t\
If]qLo ;Gt'lnt ljsf;sf ug{' r'gf}tLk"0f{ 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
ljleGg If]qsf gful/sx¿aLrsf] hLjg:t/df /x]sf] c;dfgtf 36fpg] .
%= p2]Zo
cfly{s, ;fdflhs tyf dfgjLo b[li6n] k5fl8 k/]sf If]qx¿sf] ljsf;df ljz]if hf]8
lbO{ If]qLo ;Gt'ng sfod ug{] .
^= /0fgLlt
1. t'ngfTds nfesf If]qx¿ klxrfg u/L tL If]qsf] k|fyldsLs/0fsf] cfwf/df
nufgL j[l4 ug]{ .
2. PsLs[t k|fb]lzs ljsf; of]hgf th'{df u/L sfof{Gjog ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ;|f]tsf] ljlgof]hg ubf{ cfly{s ;fdflhs, dfgjLo tyf k"jf{wf/ ljsf;sf
b[li6n] kl5 k/]sf ;'b"/klZrd tyf s0f{nL nufotsf If]qx¿nfO{ ljz]if
k|fyldstf lbOg]5 . -!_
2. If]qut t'ngfTds nfe Pj+ :yfgLo k|lt:kwf{Tds Ifdtfsf] cfwf/df :yfgLo
;fwg, ;|f]t / ;Lk pkof]u x'g] vfnsf] pTkfbg k|0ffnLsf] ljsf; ug{ hf]8
lbOg]5 . -!_
3. k"jf{wf/ tyf dfgjLo ;fwgsf] ljsf;df k5L k/]sf If]qdf ef}lts, ;fdflhs /
dfgj ;+;fwgsf] ljsf;sf k"jf{wf/x¿sf] ljsf; ug{ k|fyldstfsf;fy nufgL
j[l4 u/L sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -!_
4. t'ngfTds nfe pRr ePsf k|fs[lts ;Dkbfsf] pkof]u ug]{ lsl;dsf
sfo{qmdx¿ th'{df u/L sfo{Gjog ul/g]5 . -!_
5. ;+efJo pTkfbgzLn If]qx¿sf] klxrfg u/L pRr d"Nosf s[lif pkh, kmnk"mn
tyf h8La'6L pTkfbg tyf k|zf]wg ug{ lghL If]q, ;xsf/L tyf ;d'bfox¿nfO{
k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
6. ;'b"/klZrd ljsf; cfof]u tyf s0ff{nL ljsf; cfof]usf] sfo{If]qdf ;~rfng
ul/g] sfo{qmdx¿sf] th'{df, sfof{Gjog / cg'udgdf ;DalGwt cfof]ux¿nfO{
k"0f{ lhDd]jf/ agfO{g]5 . -@_
242
7. ;/sf/L tyf lghL If]q, ;xsf/L, :yfgLo lgsfo, u}/;/sf/L If]q tyf cGo
;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xeflutfdf If]qLo ljsf; k|lqmofnfO{ k|efjsf/L agfOg]5 .
-@_
8. lhNnfut ¿kdf s'n ufx{:y pTkfbgsf] of]ubfg lgsfnL ;fwg ;|f]tsf]
;dfg'kflts afF8kmfF6af6 ;Gt'lnt ljsf; xfl;n ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;dfj]zL ljsf;M nlIft If]q tyf ;d'bfosf] ljsf; k|lqmofdf kx'Fr ;'lglZrt
ub}{ ljsf;sf] k|ltkmndf clwstd nfe k|fKt ug]{ u/L o; sfo{qmdnfO{ PsLs[t
/ ;dGjofTds 9+un] ;~rfng ul/g]5 .
Ifdtf ljsf; M ljz]if If]q / ;d'bfonfO{ cfly{s / ;fdflhs cj:yf ;'wf/df
kx'Fr j[l4 ug{sf nflu pko'Qm Ifdtf clej[l4sf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5g\ .
nlIft sfo{qmdM nlIft If]q tyf ;d'bfosf gful/snfO{ ;+af]wg ug]{ u/L
pgLx¿sf cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts, wfld{s tyf hftLo klxrfgsf nflu
ljz]if cj;/ / k|ltkmndf kx'Fr k'Ug] u/L sfo{x¿ ul/g]5g\ .
;fdflhs ;'/IffM ljkGg nf]kf]Gd'v Pj+ ;fdflhs cfly{s / ;fF:s[lts ¿kdf
kl5 k/]sf / kfl/Psf nlIft If]q tyf ;d'bfosf nflu ;fdflhs ;'/Iffsf nflu
cfly{s tyf u}/ cfly{s sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
d'n'ssf ljleGg ef}uf]lns If]qx¿sf] /fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs tyf dfgjLo,
ljsf;sf] cj:yfsf] aLrdf /x]sf] b"/L sd ePsf] x'g]5 . nlIft If]q tyf ;d'bfosf]
hLjg:t/df ;'wf/ ePsf] x'g]5 / pgLx¿sf] ;fF:s[lts Pj+ eflifs ;Dkbfx¿sf]
;+/If0f ePsf] x'g]5 .
243
;lqmotfdf /fli6«o tyf :yfgLo cg's"ngsf nflu /0fgLlts sfo{qmdx¿, sfa{g
Jofkf/sf] yfngL, jftfj/0fLo ;+j]bgzLntfsf d'2fx¿sf] cfGtl/sLs/0f /
;Daf]wgsf h:tf k|of;x¿ eO/x]sf 5g\ . ;fy} hnjfo' kl/jt{gsf If]qdf ePsf
;fj{hlgs vr{ Plsg ug{ klxnf]k6s g]kfndf hnjfo' kl/jt{g ah]6 ;+s]tsf]
Joj:yf ul/Psf] 5 . /fli6«o cg's"ng sfo{qmdnfO{ sfof{Gjog ug]{ l;nl;nfdf
:yfgLo cg's"ng sfo{qmdnfO{ cl3 a9fpg] sfo{ e}/x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
lqjifL{o of]hgf cjlwdf jftfj/0fLo lgodfjnL, lgb]{lzsf / dfkb08sf]
sfof{Gjogsf] cg'udg tyf Joj:yfkg, jftfj/0fLo k/LIf0f, hnjfo' kl/jt{g
cg's"ng tyf k|efj Go"gLs/0f, k|ljlw ljsf; tyf k|ljlw x:tfGt/0f;DaGWfL
sfo{qmd, jftfj/0f ;r]tgf clej[l4 tyf k|j4{g sfo{qmd, jftfj/0f tyf hnjfo'
kl/j{tg;DaGwL cGt/f{li6«o ;lGw÷dxf;lGwx¿sf] sfof{Gjog cj:yfsf] cWoog
;DkGg ePsf] 5 . ;fy} bL3f{o' ljiffbLsf] ;'/lIft Joj:yfkg ;DaGwL sfo{ ;DkGGf
ePsf] 5 . jftfj/0f;DaGwL ;lGw÷dxf;lGwx¿sf] cg'df]bg u/L jftfj/0f ;+/If0f /
lbuf] ljsf;nfO{ g]kfndf sfo{¿k lbg sfo{qmdx¿ sfof{Gjogdf cfPsf 5g\ .
jftfj/0f Joj:yfkgnfO{ ljsf; sfo{;+u cfa4 ug]{ qmddf jftfj/0fLo k|efj
d"Nofª\sgnfO{ ;+:yfut ug]{ k|oTg ePsf] 5 . jfo'sf] u'0f:t/;DaGwL dfkb08 Pj+
g]kfn ;jf/L k|b"if0f;DaGwL dfkb08x¿ lgwf{/0f u/L sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 .
h}ljs ljljwtf dxf;lGwsf] sfof{Gjog k|lqmof klg ;'? eO;s]sf] 5 . lgoldt
¿kdf jftfj/0f / hnjfo' kl/jt{g;DaGwL ;+/rgf ljsf; ug]{ sfo{x¿ e} cfPsf
5g\ . jftfj/0f ;+/If0f k|j4{g, hgr]tgf clej[l4 Pj+ jftfj/0fLo ;'zf;g sfod
ug]{ sfo{sf nflu jftfj/0f ljefusf] u7g ePsf] 5 . jftfj/0fLo cg'udg,
lg/LIf0f / k|ltj]bg k|0ffnLnfO{ ljefusf] :yfkgfkl5 cem Jojl:yt ug{ ;lsg]
ck]Iff ul/Psf] 5 .
hnjfo' kl/jt{gaf6 kg{;Sg] k|lts"n k|efjnfO{ Go"gLs/0f ug{ /fli6«o cg's"ng
sfo{of]hgf tof/ e} sfof{Gjog e}/x]sf] 5 . /fli6«o cg's"ng sfo{qmdsf] :yfgLo
txdf sfof{Gjogdf n}]hfg] qmddf dWoklZrd / ;'b"/ klZrdf~rnsf !$ lhNnfsf
^( ufpF ljsf; ;ldlt / Ps gu/kflnsfdf :yfgLo cg's"ng sfo{of]hgfx¿
th'{df e}/x]sf] 5 . :jR5 pmhf{sf] ljsf;af6 Sof]6f] k|f]6f]sn cGtu{t sfa{g
Jofkf/af6 g]kfnn] cfDbfgL k|fKt ug{ ;'? ul/;s]sf] 5 . ;fy} xl/t cy{tGqsf]
cjwf/0ff cjnDag / Go"g sfa{g pT;h{g ljsf; /0fgLlt th'{df sfo{ ;d]t
e}/x]sf] 5 . hnjfo' kl/jt{gsf ;Gbe{df gLltut kIfdf u/]sf] pknlAwnfO{
d"Nof+sg u/L ;+o'Qm /fi6«;+3Lo k|0ffnLaf6 g]kfnnfO{ Unf]an ln8/zLk cjf8{ k|fKt
ePsf] 5 .
244
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
hnjfo' kl/jt{gsf sf/0f ePsf] tfkdfg a9f]Q/Laf6 lxdfnsf] lxpF klUng],
lxdtfnx¿ ljikmf]6g x'g] vt/f a9\g', df};dL k|j[lQdf kl/jt{gaf6 s[lif If]qdf
gsf/fTds c;/ kg'{, h}ljs ljljwtfdf x|f; cfpg', hg:jf:Yodf k|lts"n c;/ kg'{,
vfB;'/Iffdf ;+s6 cfpg', k|fs[lts k|sf]ksf] ;Defjgf a9\g', ljsf;sf k"jf{wf/
;+/rgfx¿df c;/ kg'{ t/ cg's"ngsf] Ifdtf a9fpg g;Sg'h:tf ;d:of o;
If]qdf b]lvPsf 5g\ .
hnjfo' kl/jt{gsf] c;/af6 cg's"lnt x'g', jftfj/0fLo cg's"ntf sfod ug'{,
cf}Bf]lus tyf cGo dfgjLo lqmofsnfkx¿af6 x'g] pT;h{gnfO{ Go"g ug'{, ul/aL /
cGo sf/0fx¿af6 x'g] jg ljgf;nfO{ /f]Sg', hnjfo' ljQdf kx'Fr a9fO{ glthfd"ns
sfo{qmd ;~rfng ug'{, hnjfo' ljQnfO{ /fli6«o ah]6 k|0ffnLdf ;d]6\g', jftfj/0f
;+/If0f;DaGwdf hgr]tgf clej[l4 ug'{, hnjfo' kl/jt{g;DaGwL sfo{qmdx¿nfO{
hg:t/df g} cfGtl/sLs/0f ug'{ / hnjfo' kl/jt{gsf ljifodf cGt/f{li6«o
d~rx¿df g]kfnh:tf hnjfo' kl/jt{gaf6 hf]lvddf k/]sf b]zx¿sf] ;femf cfjfh
:yflkt ug'{ o; If]qsf k|d'v r'gf}tL /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
k|fs[lts ;|f]t Pj+ ;fwgsf] ljj]szLn k|of]uåf/f :jR5 Pj+ :j:y jftfj/0f ;[hgf
u/L lbuf] ljsf; xfl;n ug]{ .
%=p2]Zo
xl/t ljsf;sf] cjwf/0ffcg'¿k dfgjLo lqmofsnfk / ljsf; k|lqmofnfO{ jftfj/0f
d}qL agfpFb} hnjfo' kl/jt{gsf] k|lts"n c;/;+u cg's"lnt x'g] .
^=/0fgLlt
1. ljsf; sfo{qmddf jftfj/0f Joj:yfkgnfO{ cfGtl/sLs/0f u/L ljsf;
sfo{qmdsf] cleGg cª\usf] ¿kdf ;~rfng ug]{ .
2. k|sf]k hf]lvd Go"gLs/0f, ul/aL Go"gLs/0f tyf jftfj/0fLo pTk|]/0ffnfO{
lg/Gt/tf lb+b} hnjfo' kl/jt{gnfO{ cg's"lnt agfpg] / k|fs[lts ;|f]t ;Dkbfsf]
lbuf] ;+/If0f tyf Joj:yfkg ug]{ .
3. hn tyf df};d lj1fg;DaGwL ;]jfnfO{ ljZj;gLo, e/kbf]{, lgoldt, u'0ffTds
agfO{ hnjfo' kl/jt{gn] kfg]{ c;/nfO{ Go"gLs/0f ug]{ sfo{df kl/rflnt ug]{ .
245
&= sfo{gLlt
1. jftfj/0f ;+/If0f;Fu ;DalGwt sfg'gx¿sf] th'{df / ljBdfg
sfg'gx¿,jftfj/0fLo gLlt lgod cBfjlws ;+oGqsf] ;anLs/0f / ;+:yfut
Ifdtf ljsf; ul/g]5 . -!_
2. :yfgLo cg's"ng sfo{of]hgfdfkm{t\ /fli6«o cg's"ng sfo{of]hgfnfO{ :yfgLo
txdf sfof{Gjog u/L hg;fwf/0fsf] ul/aL lgjf/0fdf of]ubfg k'¥ofOg]5 . -!_
3. hg:t/df jftfj/0fLo r]tgf / ;fjwfgL hufpg] sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
-!_
4. jftfj/0f ;+/If0f tyf hnjfo' kl/jt{g;DaGwL sfo{sf] lj1fg, k|ljlw tyf
jftfj/0f dGqfnoaf6 /fli6«o s]Gb| ljGb'sf] ¿kdf ;dGjo ul/g]5 . -!_
5. g]kfn kIf ePsf jftfj/0f;DaGwL ;lGw tyf dxf;lGwx¿sf] sfof{Gjog u/L
ljz]iftM Sof]6f] k|f]6f]sn cGtu{tsf] :jR5 ljsf; ;+oGqaf6 a9LeGbf a9L nfe
lng ;DjlGwt lgsfox¿nfO{ kl/rfng ul/g]5 . -!_
6. jftfj/0f / hnjfo' kl/jt{gsf lqmofsnfkdf bft[ lgsfo, u}/;/sf/L ;+:yf,
:yfgLo lgsfo, ;fd'bflos ;+:yf Pj+ cGo lgsfox¿aLr ;dGjo / ;fem]bf/L
ul/g]5 . -@_
7. jftfj/0f d}qL tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng x'g] vfnsf k"jf{wf/ ljsf;df
hf]8 lbOg]5 . -@_
8. jftfj/0f d}qL of]hgf vfsf cg'¿k of]hgf th'{df tyf sfof{Gjogdf
cGtlg{sfo ;dGjonfO{ ;'b[9 ul/g]5 . -@_
9. xl/t cy{tGqsf] vfsf tof/ u/L xl/t ljsf;;DaGwL sfo{qmd ljsf; u/L
cfly{s lqmofsnfksf ;a} If]qdf cfGtl/sLs/0f ug]{ . -@_
10. /fhwfgL nufotsf 7"nf zx/df /x]sf gbLx¿sf] k|b"if0f Go"gLs/0f ug]{ tyf
hn, hldg, Wjlg tyf jfo' k|b"if0f /f]syfd ug]{ . -@_
11. hf]lvdo'Qm kmf]xf]/ Joj:yfkgsf nflu ;DalGwt lgsfox¿;Fu ;dGjo u/L sfo{
cufl8 a9fOg]5 . -@_
12. jfo' k|b"if0f, hn k|b"if0f, e"–k|b"if0f, Wjlg–k|b"if0f h:tf jftfj/0fLo kIfsf yk
dfkb08 th'{df Pj+ kl/dfh{g u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
13. zx/L If]qsf] k|b"if0fnfO{ lglZrt ;Ldfleq Nofpg] / u|fdL0f If]qsf] ;'Gb/tfnfO{
arfO{ /fVg] ljleGg vfnsf k|b"if0f Go"gLs/0fsf ljz]if sfo{qmd tof/ u/L
sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
246
14. æk|b"ifsn] ltg'{k5{Æ / æk|b"if0f x6fpFbf klg kmfObf x'G5Æ eGg] l;4fGt nfu" ug{
cfjZos ;+oGqsf] ljsf; Pj+ sfof{Gjog ub}{ jftfj/0f d}qL OGwg k|of]u tyf
sd k|b"if0f ug]{ oftfoftsf ;fwgx¿sf] k|of]u a9fpg k|f]T;flxt ul/g]5 . -@_
15. a9\b} uPsf] k|b"if0f Go"gLs/0f ug{ pRrk|ljlwsf] k|of]u ul/g]5 . -@_
16. jftfj/0f tyf ul/aL Go"gLs/0fnfO{ ;dfof]hg ug{ ul/aL tyf jftfj/0fLo
pTk|]/0ff sfo{qmdx¿nfO{ k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
17. xfnsf] df};d k"jf{g'dfg k|0ffnLdf ;'wf/ NofO{ a9L e/kbf]{ / ljZj;gLo
agfOg]5 . -#_
18. pko'Qm k|ljlw 5gf}6 u/L af9L eljiojf0fL k|0ffnLsf] ;'?cft ul/g]5 . -#_
19. xfn ;~rfngdf /x]sf hn tyf df};dL s]Gb|x¿af6 tYofÍ ;ª\sng ug{sf]
nflu 6]lnd]6«L k|0ffnLsf] ljsf; tyf lj:tf/ ul/g]5 . -#_
20. k|fs[lts ;|f]taf6 k|fKt cfosf] lglZrt k|ltzt /sd k|fs[lts ;|f]t / ;fwgsf]
;+/If0f tyf jftfj/0fLo cg';Gwfg / ljsf;df vr{ ug]{ Joj:yf ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
jftfj/0f ;+/If0f tyf k|j4{g sfo{qmd M o; cGtu{t jftfj/0f lzIff,
jftfj/0f;Fu ;DalGwt ;Gb]zd"ns ;fdu|L pTkfbg / k|rf/k|;f/, jftfj/0fLo
;/;kmfO{, jftfj/0f d}qL k|ljlw k|of]u ug{ k|f]T;fxg, jftfj/0f;Fu ;DalGwt
n}lËs d}qL sfo{qmd, jftfj/0f ;|f]t k':tsfno :yfkgf, xl/t zx/ lgdf{0fdf
;r]tgf / ;fO{sn k|of]unfO{ k|j4{g / k|f]T;fxg sfo{x¿ ;~rfng ul/g]5 .
hnjfo' kl/jt{g Go"gLs/0f cg's"ng tyf ;dfg's"ng tyf :jR5 ljsf; ;DaGwL
sfo{qmdx¿ M o; cGtu{t /fli6«o cg's"ng sfo{qmdn] lglb{i6 u/]sf sfo{qmdx¿,
hnjfo' kl/jt{gaf6 k/]sf] k|efj Go"gLs/0f tyf cg's"ng lqmofsnfk
;~rfng, hnjfo' kl/jt{gsf] k|efj hf]lvd;DaGwL cWoog tyf cg';Gwfg ug]{
lqmofsnfk ;~rfng, hnjfo' kl/jt{gsf] If]qdf sfd ug]{ ;+3;+:yf Pj+ pQm
If]qsf ljz]if1x¿sf] of]Uotf;lxtsf] ljj/0f tof/ u/L ;xof]u ug]{ sfo{qmd,
:jR5 ljsf; ;+oGq;DaGwL Ifdtf clej[l4 ug]{ sfo{qmd / b]zsf ljleGg
ef}uf]lns If]qx¿df h}ljs ljljwtfdf cfwfl/t jfof] len]hx¿ :yfkgf
ul/g]5 .
jftfj/0fLo k|b"if0f lgoGq0f / cg'udg M o; cGtu{t jftfj/0f;DaGwL P]g,
lgod, lgb]{lzsf, gLlt, dfkb08 sfof{Gjog Pj+ k|b"if0f lgoGq0f ;DaGwdf
cg'udg tyf d"NofÍg, sf7df8f}+ pkTosf Pj+ pkTosf aflx/sf k|d'v
zx/x¿sf] jfo' u'0f:t/ dfkg Pj+ Joj:yfkg, ;jf/L ;fwg, ljleGg pBf]u Pj+
247
k|lti7fgx¿af6 lgisfzg x'g] w'nf] w'Fjfsf] Wjlg k|b"if0f, kmf]xf]/ kfgL;DaGwL
cWoog Pj+ dfkg / Knfli6ssf emf]nfsf] lgoGq0f Pj+ lgodg ul/g]5 .
nfdf] ;do;Dd c;/ /xg] ljiffbL tyf xflgsf/s kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg M o;
cGtu{t ljB'tLo nufotsf cGo xflgsf/s kmf]x/d}nfsf] ljj/0f tof/L Pj+
Joj:yfkg ;DaGwL sfo{ / nfdf] ;do;Dd c;/ /xg] ljiffbLsf]
Joj:yfkg;DaGwL sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
k|fs[lts ;|f]t ;fwg nufot /fli6«o ;Dkbf ;+/If0f sfo{qmd M o; cGtu{t
k|fs[lts ;Dkbf jf ;f}Gbo{k/s, b'n{e jGohGt', h}ljs ljljwtf, jg:klt,
P]ltxfl;s tyf ;f:s[lts dxTTjsf :ynx¿sf] ;+/If0fsf sfo{x¿ ul/g]5 .
jftfj/0f k|efj d"NofÍg tyf k/LIf0f sfo{qmd M jftfj/0f k|efj d"NofÍg
k/LIf0f ;DaGwdf If]qut lgb]{lzsf lbUbz{g tof/L, jftfj/0f k|efj d"NofÍg
ePsf cfof]hgfx¿sf] k/LIf0f, k|f/lDes jftfj/0f k|efj d"NofÍgsf] cg'udg /
jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg tyf o;;DaGwL k|ltj]bgsf] k|fljlws kIfdf cWoog
Pj+ /fo ;'emfjsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 .
jftfj/0fLo k|of]uzfnf :yfkgf sfo{qmd M s]Gb|Lo jftfj/0f k|of]uzfnf
:yfkgfsf nflu ;DefJotf cWoog, jftfj/0fLo k|of]uzfnf :yfkgf ug]{,
k|of]uzfnfsf] Ifdtf clej[l4 u/L u'0f:t/Lo ;]jf k|bfg ug]{ / If]qLo :t/df
jftfj/0fLo k|of]uzfnf :yfkgf ul/g]5 .
;+:yfut ;'b[9Ls/0f M o; sfo{qmd cGtu{t Xl/t cy{tGqsf] vfsf th'{df,
jftfj/0f ;+/If0f P]g tyf lgodfjnLdf ug'{kg]{ ;+zf]wgsf sfo{x¿, Jfftfj/0f
ljefusf] Joj:yfkg ;j]{If0f u/L ;+/rgfTds ;'wf/ / sd{rf/Lsf] ljleGg
lsl;dsf ;Lk tyf Ifdtf clej[l4h:tf sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
hn tyf df};d;DaGwL sfo{qmd M o; cGtu{t df};d k"jf{g'dfg k|0ffnLsf] ;'wf/,
af9L eljiojf0fL k|0ffnL ;'?jft / 6]lnd]6«L k|0ffnLsf] ljsf; / lj:tf/sf sfo{
ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAwx¿
;a} lsl;dsf k|b"if0f /f]syfd / Go"gLs/0f ug{ dfkb08 kl/kfng ug]{ cj:yfsf]
;[hgf ePsf] x'g], hnjfo' kl/jt{gsf] hf]lvd Go"gLs/0f, cg's"ng / ;dofg's"ng
sfod ePsf] x'g], s]Gb| / If]qdf u/L ^ j6f k|of]uzfnfsf] :yfkgf x'g], @) j6f
jftfj/0fLo k|efj d"Nof+sg ePsf cfof]hgfx¿sf] k/LIf0f ePsf] x'g], /fli6«o
;fIff/tf b/;Fu ;dfg x'g] u/L jftfj/0fLo lzIff / ;r]tgf clej[l4 eO{ /fli6«o
;Dkbfsf] ;+/If0f x'g] .
248
^=^ ljkb\ Joj:yfkg
!= k[i7e"ld
b]zsf] ljlzi6 ef}uf]lns agf]6, ef}ule{s ultzLntf, k|fs[lts tyf hnjfo' kl/jt{g
Pj+ dfgjLo lqmofsnfkjf6 l;lh{t ljkb\sf b[li6n] g]kfn pRr hf]lvddf /x]sf]
d'n's xf] . ljutsf ljsf; k|lqmofdf hf]lvd Go"gLs/0fnfO{ ;f/e"t 9ª\un]
d"nk|jfxLs/0f ug{ g;Sbf 7"nf] wghgsf] gf]S;fg / dxTTjk"0f{ ef}lts ;+/rgfdf
Iflt k'Ug uPsf] b]lvG5 . g]kfndf af9L, klx/f], cfunfuL, v8]/L, lxdtfn ljikmf]6g,
e"sDk, dxfdf/L, zLtnx/, r6\ofË cflb k|d'v k|sf]ksf ¿kdf b]lvPsf 5g\ . o;sf
cltl/Qm a8{ km\n', :jfOg km\n' h:tf gofF k|s[ltsf dxfdf/L, cf}Bf]lus b'3{6gf,
lj:kmf]6g, laiffn' kbfy{;Fu ;DalGwt ljkb\sf 36gfx¿ ;d]t x'g] u/]sf 5g\ .
hyfefjL lgdf{0f ul/g] 3/ tyf ef}lts ;+/rgfx¿af6 ljkb\ hf]lvd cem a9\b}
uPsf] tyf dfgjLo lqmofsnfkaf6 jftfj/0fdf kg{ hfg] gsf/fTds k|efjx¿n]
jftfj/0fLo k|sf]ksf] hf]lvdnfO{ a9fpFb} uPsf] 5 . o:tf hf]lvdnfO{ :jLsfo{ /
;+efJo txdf 36fpg ljkb\ Joj:yfkgnfO{ gLltut, If]qut tyf sfo{qmlds ;j}
txdf d"nk|jfxLs/0f ub}{ n}hfg' h?/L ePsf] 5 . ljkb\ Joj:yfkgdf ;/sf/sf]
PSnf] k|of; dfq} kof{Kt x'g ;Sb}g . o;sf nflu ;/sf/L, u}/;/sf/L, lghL If]q,
gful/s ;dfh nufot ;j} If]qsf] PsLs[t k|of; h?/L x'G5 .
@= cBfjlws l:ylt
jt{dfg cj:yfdf ljkb\ Joj:yfkgsf] k|d'v sfg'gL b:tfj]hsf ¿kdf b}jL k|sf]k
p4f/ P]g, @)#(, ljkb\ hf]lvd Joj:yfkg /fli6«o /0fgLlt, @)^^ /x]sf 5g\ . To:t}
:yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% n] ljkb\ Joj:yfkgsf] sfo{df :yfgLo lgsfosf]
sfo{ tyf e"ldsfnfO{ :ki6 u/]sf] 5 . e"sDkLo hf]lvdsf] cj:yfnfO{ ljZn]if0f u/L
lgdf{0f ul/g] ejgnfO{ e"sDk k|lt/f]wL agfpg ejg P]g, @)%% tyf ejg lgdf{0f
;+lxtf, @)^# sf] th'{df u/L gu/kflnsf If]qdf sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . ljkb\
Joj:yfkgnfO{ PsLs[t 9Ëaf6 ;Daf]wg ug{ gofF ;+/rgfTds tyf ;+:yfut k|jGw
ug]{ sfg'gL Joj:yfsf nflu gofF ljkb\ Joj:yfkg P]gsf] k|lqmof cufl8 a9fOPsf]
5 . e"sDk, af9L klx/f], lxdkft, ljikmf]6, cfunfuL, ;'Vvf, cfFlwa]x/L, zLtnx/
h:tf ;DefJo ;a} k|sf/sf ljkb\hGo cj:yfx¿sf] k"j{;"rgf ;+s6f;Gg cj:yfdf
tyf If]qx¿df /x]sf ;d'bfo / ;/f]sf/jfnf lgsfox¿nfO{ pknAw u/fO{ ;Defljt
ljkb\af6 hf]lug / k"j{tof/Lsf] nflu cfjZos k|aGw ug{ ;3fpg k'¥ofpg] p2]Zon]
k"j{;"rgf k|0ffnLsf] ljsf;sf nflu /0fgLlts sfo{of]hgf tof/Lsf] r/0fdf /x]sf]
5 . af9L k|efljt s]xL If]qx¿df ;d'bfodf cfwfl/t k"j{;"rgf k|0ffnLsf] :yfkgf
u/L ;~rfngdf NofOPsf] / h;af6 s]xL ck]lIft glthf ;d]t k|fKt ug{ ;lsPsf]
5.
hnjfo' tyf df};dsf] eljiojf0fL ug]{ Joj:yfnfO{ yk ;'b[9 agfpFb} nluPsf] 5 .
hnjfo' tyf df};dsf] k"jf{g'dfg ug]{ Joj:yfnfO{ j}1flgsLs/0f ub}{ If]qut cfwf/df
249
;d]t df};dsf] k"jf{g'dfg ug]{ k|lqmofsf] ljsf; ub}{ nluPsf] 5 . e"sDkLo t/Ësf]
;"rgf b]ze/sf e"sDkLo ;~hfn dfkm{t\ /fli6«o e"sDk dfkg s]Gb|af6 k|fKt u/L
tTsfn} /fli6«o cfkt\sfnLg sfo{;~rfng s]Gb| dfkm{t\ k|jfx ug]{ Joj:yf ul/Psf]
5 . ljkb\hGo 36gfx¿sf] ;"rgf k|efljt If]qx¿af6 t'?Gt k|fKt u/L Joj:yfkg
ug],{ ;"rgfsf] ljZn]if0f / k|jfx Pj+ p4f/ tyf /fxt sfo{sf] ;dGjosf nflu u[x
dGqfno ljkb\ Joj:yfkg dxfzfvf cGtu{t /fli6«o cfkt\sfnLg sfo{;~rfng
s]Gb|nfO{ rf}la;} 306f ;~rfngdf NofO{Psf] 5 . lhNnfx¿af6 ;"rgfsf] ;+sng,
ljZn]if0f, k|jfx / p4f/ tyf /fxt sfo{df ;dGjo ug{ ;a} If]q tyf lhNnfx¿df
cfkt\sfnLg sfo{;~rfng s]Gb|x¿sf] :yfkgf ul/b}+ nluPsf] 5 . ljkb\;Fu ;DalGwt
;a} k|sf/sf ;"rgf tyf ljj/0fx¿nfO{ Pp6} :yfgaf6 k|fKt u/L ljkb\
Joj:yfkgsf] sfo{nfO{ yk ult lbg / ljkb\;DaGwL ;"rgfdf kx'Fr ;'lglZrt ug]{
ljB'tLo ;"rgfdf cfwfl/t kf]6{n tyf ;km\6j]o/sf] lgdf{0f ul/Psf] 5 . sf7df8f}+
pkTosfdf e"sDkLo hf]lvdnfO{ dWogh/ u/L cfkt\sfnLg cj:yfdf ;~rfng ug{
;lsg] u/L ljkb\ k|ltsfo{sf nflu *# :yfgx¿nfO{ v'nfIf]qx¿ klxrfg u/L tL
:yfgx¿df ljkb\sf ;dodf cf>o:ynsf nflu vfg]kfgL nufot cfjZos
Joj:Yffsf] tof/L sfo{ cufl8 a9fOPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
cfw'lgs k|ljlwo'Qm k"j{;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; ug{ g;Sg', ljkb\ Joj:yfkg÷hf]lvd
Go"gLs/0f lqmofsnfkdf ;d'bfosf] ;xeflutf sd /xg', ;d'bfodf ;r]tgfsf] sdL
/xg', ;"rgf k|0ffnLnfO{ r':t e/kbf]{ agfpg g;lsg', ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0f÷ljkb\
Joj:yfkgsf] k|lqmofdf sdhf]/ ;dGjo /xg', p4f/ tyf vf]h sfo{df k/Dk/fut
1fg tyf ;Lksf] pkof]u ug{ g;lsg', ejg ;+lxtf k|efjsf/L¿kdf sfof{Gjogdf
gcfpg', ljkb\ Joj:yfkgsf] sfo{df lghL If]qsf] ;xeflutf gx'g', ljsf;
cfof]hgfx¿sf] lgdf{0f ubf{ ljkb\ hf]lvdsf] cj:yfnfO{ cWoog / ljZn]if0f gul/g',
ljsf; of]hgfsf] th'{df / sfof{Gjogsf] r/0fdf g} ljkb\ hf]lvd d"NofÍg ug]{
k4ltsf] ;+:yfut ljsf; ug{ g;lsg' h:tf ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ .
ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0f / jftfj/0fLo tyf hnjfo'hGo hf]lvd Go"gLs/0fsf
sfo{qmdx¿nfO{ PsLs[t ¿kaf6 cufl8 a9fpg g;lsg', ljkb\ Joj:yfkgsf ;Dk"0f{
r/0fx¿nfO{ PsLs[t ¿kdf ;Daf]wg gul/g', ljkb\sf] 36gf kZrft\ dfq p4f/ tyf
/fxt ljj/0f sfo{df s]lGb|t /xg', ljkb\ k|ltsfo{sf nflu PsLs[t p4f/ tyf vf]h
6f]nLsf] lgdf{0f u/L Jofj;flostfsf] ljsf; ug{ g;Sg', p4f/ tyf /fxt sfo{
kZrft\ k'gM:yfkgf / k'gMlgdf{0fsf nflu kof{Kt ;|f]t–;fwgsf] cefj x'g' h:tf
r'gf}tL 5g\ .
250
$= bL3{sfnLg ;f]r
g]kfnnfO{ ;a} k|sf/sf k|fs[lts tyf dfgjLo k|sf]ksf] hf]lvdaf6 ljkb\ ;xgzLn
(disaster resilient) agfpg] .
%= p2]Zo
k|sf]ksf] hf]lvd tyf o;sf c;/x¿nfO{ Go"gLs/0f ug{ ljkb\ Joj:yfkgnfO{
ljsf; k|lqmofdf d"nk|jfxLs/0f ug]{ .
^= /0fgLlt
1. ljkb\ Joj:yfkgsf ;j} rqmx¿sf sfo{x¿nfO{ k|efjsf/L agfpg ljkb\
Joj:yfkg;DaGwL k|efjsf/L sfg'gL tyf ;+:yfut Joj:yf ug]{ .
2. ljkb\ Joj:yfkg sfo{df u}/;/sf/L, lghL If]q tyf :yfgLo ;d'bfo ;d]tsf]
;fem]bf/L clej[l4 ub}{ ;"rgf k|jfx / ;dGjo sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg] .
3. ljkb\af6 pTkGg kl/l:yltsf] ;fdgf ug{ k"j{ tof/L tyf k|ltsfo{ Ifdtf
clej[l4 ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ljkb\ Joj:yfkg ug{ 5'§} cfjZos sfg'g tyf lgb]{lzsfx¿sf] Joj:yf u/L
sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
2. ljkb\ hf]lvd Joj:yfkg /fli6«o /0fgLlt, @)^^ nfO{ ;do;fk]If kl/dfh{g u/L
k|efjsf/L sfof{Gjogdf NofOg]5 . -!_
3. ljkb\ Joj:yfkg /fli6«o sfo{ d~rnfO{ lqmofzLn agfOg]5 . -@_
4. PsLs[t ;"rgf s]Gb|, cfkt\sfnLg sfo{ ;~rfng s]Gb|, vf]h tyf p4f/, ljkb\
hf]lvd cNkLs/0f nufotsf sfo{x¿nfO{ clwsf/ ;DkGg /fli6«o ljkb\
Joj:yfkg lgsfo dfkm{t\ k|efjsf/L Psåf/ k|0ffnLaf6 ;~rfngdf NofOg]5 .
-@_
5. ljkb\ Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L ¿kdf ;~rfng ug{ ljleGg /fli6«o tyf
cGt{/fli6«o ;ª\3 ;:yf tyf bft[ lgsfo;Fusf] ;dGjo / ;xsfo{sf nflu ljkb\
Joj:yfkg /fli6«o sfo{d~r dfkm{t\ ljleGg sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -#_
6. ljkb\;DaGwL tYo, tYofÍx¿nfO{ Jojl:yt\ ug{ PsLs[t ;"rgf s]Gb|sf] ljsf;
ub}{ of]hgf, sfof{Gjog tyf cg'udg;Ddsf ;a} rqmx¿df ljkb\sf sf/0f x'g
;Sg] Ifltsf] ef}lts tyf cfly{s d"No ;d]tsf] ljZn]if0f ug]{ k4ltnfO{
;+:yfut ub}{ nlug]5 . -#_
251
7. k|sf]k Joj:yfkgnfO{ lskmfotL agfpg h}ljs tyf :yfgLo 1fg÷k|ljlwsf]
;d]t pkof]u ul/g]5 .-#_
8. a[xt\ k|s[ltsf ljsf; lgdf{0f tyf k"jf{wf/ cfof]hgf tof/ ubf{ ljkb\ hf]lvd
ljZn]if0f tyf Go"gLs/0f of]hgf clgjfo{¿kn] tof/ ug{'kg]{ Joj:yf nfu"
ul/g]5 . -#_
9. kfFr} ljsf; If]q / &% j6} lhNnfx¿df cfktsfnLg sfo{ ;~rfng ug{
s]Gb|;Fu ;~hfn :yfkgf ul/g]5 . -#_
10. ;a} ;'/Iff lgsfodf 5'§} ljlzli6s[t vf]h / p4f/ (search and rescue) 6f]nL
u7g u/L pgLx¿sf] cGt/f{li6«o dfkb08 cg'¿k Ifdtf clej[l4 ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
ljkb\ Joj:yfkgsf ;a} rqmx¿sf sfo{x¿nfO{ k|efjsf/L agfpg ljkb\
Joj:Yffkg P]g hf/L ug]{ .
ljkb\ Joj:yfkgsf ;j} r/0fsf sfo{x¿nfO{ k|efjsf/L jgfpg 5'6\6} clwsf/
;DkGGf ;/sf/L ;+oGqsf] ¿kdf /fli6«o ljkb\ Joj:Yffkg lgsfo u7g ug]{ .
ljifout If]q tyf dGqfnox¿sf] gLlt tyf sfo{qmdx¿df ljkb\ hf]lvd
Go"gLs/0fsf ljifo ;dfj]z ug]{ .
ljsf; lgdf{0f tyf k"jf{wf/ cfof]hgfx¿ ;~rfng x'g' k"j{ tyf ;~rfng ubf{
ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0fsf pkfox¿ cjnDjg ug]{ .
ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0fsf] ljifodf ;r]tgf a9fpg cf}krfl/s tyf
cgf}krfl/s lzIff / ljleGg tflnd sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
Xof]uf] ;+/rgfdf :jLsfl/Psf] ljifo tyf Xof]uf] kZrft\sf] cjwf/0ff cg'¿k
jftfj/0fLo k|lts"n k|efjsf sf/0fn] x'g] hf]lvd tyf ljkb\ Joj:Yffkgdf ;a}
ju{ / ;d'bfonfO{ ;dfj]z u/fpg] .
ljkb\ k|ltsfo{ IfdtfnfO{ clej[l4 ug{ ;'/Iff lgsfox¿ leq dWod tyf
;fdfGo:t/sf vf]h tyf p4f/ 6f]nL u7g ug]{ .
xfn sfof{Gjogdf /x]sf lHfNNff ljkb\ k|ltsfo{ of]hgf, :yfgLo lgsfo ljkb\
hf]lvd Joj:yfkg lgb]{lzsf tyf lhNnf hf]lvd Joj:yfkg of]hgfx¿nfO{
PsLs[t u/L lhNNfftxdf Psdfq ljkb\ Joj:yfkgsf ;j} rqmx¿ ;d]l6Psf]
PsLs[t lgb]{lzsf agfpg] .
252
ljkb\;DaGwL ;"rgfx¿ ;dod} k|fKt u/L ljZj;gLo lsl;dn] ;"rgf k|jfx ug{
tyf ;du| ljkb\ Joj:Yffkg sfo{sf] k|efjsf/L ;dGjo ug{ ;a} lhNnfdf
cfkt\sfnLg sfo{ ;~rfng s]Gb|sf] :Yffkgf ug]{ .
sf7df8f}F pkTosfdf klxrfg ul/Psf v'nf If]qx¿sf] k|fyldsLs/0f tyf cGo
gu/ If]qx¿df ljkb\sf] ;dodf k|of]u ug{ ;lsg] u/L v'nf If]qx¿sf] klxrfg
tyf 3f]if0ff u/L kfFrj6} ljsf; If]qx¿df cfkt\sfnLg ;fdu|Lsf] e08f/0f ug{
uf]bfd 3/x¿sf] Joj:yf ug]{ .
;/sf/L tyf lghL If]qaf6 ;+rflnt c:ktfn tyf ljBfnox¿ / ;Dk"0f{
;/sf/L Pj+ ;fj{hlgs ejgx¿nfO{ e"sDk lg/f]ws jgfpg hf]lvd
Go"gLs/0fsf pkfox¿ cjnDjg ug]{ .
ljkb\ Joj:yfkg /fli6«o sfo{d+rnfO{ k|efjsf/L agfO{ ljkb\ Joj:yfkgsf
sfo{nfO{ k|efjsf/L¿kdf ;~rfng ug{ ljleGg lgsfo;+usf] ;dGjo /
;xsfo{sf nflu g]kfn ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0f sfo{d~r dfkm{t\ ljleGg
sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
ljkb\hGo kl/l:yltsf] ;fdgf ug{ k|sf]k k"j{;"rgf k|0ffnLsf] ljsf;dfkm{t\
;DefJo ;a} k|sf/sf k|sf]ksf] k"j{;"rgf lbg] .
ljkb\ Joj:yfkgsf ;a} r/0fx¿df ;d'bfo / lghL If]qsf] ;ls|o ;xeflutf
a9fpg] lsl;dsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ub}{ ljkb\ Joj:yfkgsf] If]qdf
;fj{hlgs–lghL ;fem]bf/L cjwf/0ff kq Nofpg] .
ljkb\sf] tTsfn kZrft\ n]vfhf]vfdf Ps¿ktf sfod ug{sf nflu ljkb\ kZrft\
n]vfhf]vf lgb]{lzsf hf/L ug]{ .
ljkb\af6 kg]{ c;/x¿nfO{ Go"g ug{ tyf ljkb\ hf]lvd x:tfGt/0f ug]{
k|lqmofnfO{ Jojl:Yft ug{sf nflu hf]lvd aLdf+sg k|0ffnL ;'¿jft ug]{ .
(= ck]lIft pknlAwx¿
ljkb\ Joj:yfkg ;j} ljifout If]qdf d"n k|jfxLs/0f ePsf] x'g], ;/sf/L,
u}/;/sf/L tyf lghL If]qaLr ;xsfo{ ePsf] x'g] / ljkb\jf6 x'g] IfltnfO{
Go"gLs/0f ug{ k"j{ tof/L tyf k|ltsfo{ Ifdtfdf clej[l4 ePsf] x'g]5 .
253
pkof]u, ljZjJofkL ¿kdf e}/x]sf] tfkqmd j[l4 tyf df};d kl/j{tgsf sf/0f clt
hl6n k|s[ltsf hnpTkGg k|sf]ksf 36gfx¿ bf]xf]l/O/x]sf 5g\ . e"–Ifo, af9L,
klx/f], u]u|fg axfj, gbLwf/ kl/j{tg, gbL lsgf/f s6fg tyf 8'afgh:tf k|sf]kn]
d"ntM jiff{ofddf ;Dk"0f{ d'n'sjf;LnfO{ g} cfqmfGt agfpg] u/]sf] 5 . o:tf]
k|sf]kaf6 dfgj a:tL, v]tLof]Uo hldg / lgld{t k"jf{wf/sf] ;+/If0f ub}{ Iflt
Go"gLs/0f ug{ ljsl;t gjLgtd k|ljlwsf] pkof]u ub}{ o; If]qdf sfo{/t ljleGg
lgsfox¿;Fusf] ;dGjofTds ;xsfo{df ;Lldt ;|f]t tyf ;fwgaf6 clwstd
pknlAw xfl;n x'g] u/L kl/rfng ug'{kg]{ cfjZostf /x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
dg;'gL jiff{;+u} b]zel/ /x]sf sl/a ^,))) gbLgfnfx¿df kfgLsf] ;tx a9\g uO{
af9L, klx/f] tyf u]u|fg axfj h:tf k|sf]kaf6 dfgja:tL, v]tLof]Uo hldg / lgld{t
k"jf{wf/sf] Jofks Iflt x'g] u/]sf] 5 . k|sf]kaf6 k|efljt JolQmx¿jf6 Iflt
/f]syfdsf nflu c;Lldt dfux¿ cfpg] u/]sf 5g\ . dfux¿ ;Daf]wg ug{
hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f ljefu / cGo ;Da4 lgsfox¿af6 sfo{x¿ x'Fb} cfPsf
5g\ . of]hgf cjlw;Dd k"jf{wf/ ;+/If0f sfo{cGtu{t gf/fo0f3f6 d'lUnª ;8s
v08sf] #) ls=ld= / l;Gw'nL alb{jf; ;8s v08sf] ( ls=ld= u/L hDdf #(
ls=ld= ;8s k"jf{wf/ ;+/If0f sfo{ ;DkGg ul/Psf] 5 / pQm ;8s v08df lgld{t
;+/rgfx¿nfO{ ;'/lIft /fVg tyf l;Gw'nL alb{jf; ;8ssf yk hf]lvd If]qdf
hf]lvd Go"gLs/0fsf nflu yk sfo{ rfn" /x]sf] 5 . ;fy} @( j6f a:tL6f/ ;+/If0f
sfo{x¿ ;~rfngdf /x]sf 5g\ . hg;xeflutfdf cfwfl/t hgtfsf] t6aGw
sfo{qmd xfn t/fO{sf !$ j6f gbLx¿df ;+rflnt 5g\ . xfn;Dd gbL lsgf/df
sl/a &^! ls=ld= t6aGw lgdf{0f sfo{ ul/Psf] 5 . hnfwf/ If]qx¿sf] hf]lvd
gS;f tof/ ug]{ qmddf afudtL, sdnf, nf]y/, k"jL{ /fKtL, sGsfO{, ltgfp,
cfFwLvf]nfsf] k|sf]k hf]lvd gS;f agfpg] sfo{ ;DkGg ePsf] 5 eg] al8uf9
hnfwf/ If]qsf] sfd rfn" /x]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
cToflws hn pTkGg k|sf]k x'g] jiff{tsf] ;dodf k"/fgf] ah]6 cg';f/sf] sfo{
;DkGg x'g] / gofF jflif{s sfo{qmdsf] th'{df geO;s]sf] ca:yfdf gofF pTkGg x'g]
k|sf]ksf] ;Daf]wg ug{ ;|f]t tyf ;fwfgsf] Joj:yf gx'g', ;|f]t tyf ;fwgsf]
cfjZostf / pknAwtfdf Hofb} cGt/ kg]{ sf/0faf6 sfof{Gjogdf ;d:of v8f
x'g', gbL lsgf/df lgld{t t6aGwx¿sf] plrt dd{t ;Def/ / ;+/If0f x'g g;Sg',
u'?of]hgf ;lxt gbL] hnfwf/ If]qsf] plrt Joj:yfkg x'g g;Sbf e""–Ifo eO{
gbLsf] ;tx dfly p7\g uO{ gbL lsgf/df lgld{t t6aGwjf6 8'afgsf] ;d:of lbuf]
¿kdf xn x'g g;Sg', l8lehg÷;a l8lehg sfof{nox¿sf] k'g;+{/rgf / Ifdtf
clej[l4 x'g g;Sg' h:tf ;d:of o; If]qdf /x]sf 5g\ .
hn pTkGg k|sf]k Joj:yfkgnfO{ ljsf; Joj:yfkgdf PsLs[t ug{', jg tyf
254
hnfwf/ If]qsf] ;+/If0f ug'{, k|sf]k k"j{ ;"rgfsf] ljsf; u/L hf]lvd Go"gLs/0f ug'{,
k|sf]k Go"gLs/0f u'?of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug{ cfjZos ;|f]t tyf ;+:yfut
Ifdtfsf] ljsf; ug'{, 7"nf gbL lsgf/fx¿df jif}{lkR5] x'g] IfltnfO{ lbuf] ¿kdf
lgoGq0f ug'{, gbL lsgf/fdf a;f]jf; ug]{ k|j[lQnfO{ lg?T;flxt ug'{h:tf r'gf}tL o;
If]qn] ef]lu/x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
hnpTkGg k|sf]kaf6 ;[hgf x'g] ;fdflhs tyf cfly{s Iflt lgoGq0f ug]{ .
%= p2]Zo
hnpTkGg k|sf]k Go"gLs/0f ub}{ dfgj a:tL, v]tLof]Uo e"ld tyf lgld{t ljsf;sf
k"jf{wf/sf] ;+/If0f ug]{ .
^= /0fgLlt
1. hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f ;]jfdf hgtfsf] kx'Fr clej[l4 ug]{ .
2. hnpTkGg k|sf]k Go"gLs/0f cfof]hgfx¿ cWoog, cg';Gwfg, l8hfOg Pj+
sfof{Gjog ubf{ jftfj/0f d}qL, hnjfo' kl/jt{g cg's"lnt / /f]huf/L clej[l4
x'g] u/L ug]{ .
3. hnpTkGg k|sf]k lgoGq0fsf sfo{qmd ;~rfng ubf{ ;/f]sf/jfnf lgsfox¿ Pj+
cGt/–;DalGwt sfo{qmdaLr ;dGjo sfod ug]{ .
4. ;DkGg eO;s]sf gbL lgoGq0f k"jf{wf/ ;+/rgfx¿sf] lgoldt tyf cfjlws
dd{t ;Def/ ug]{ .
5. hn pTkGg k|sf]k lgoGq0fsf] sfo{sf] k|efjsfl/tfsf nflu pko'Qm k|ljlwsf]
klxrfg, ljsf; tyf lj:tf/df hf]8 lbg] .
6. PsLs[t hn;|f]t ljsf; Pj+ Joj:yfkg /0fgLltcg'¿k hnpTkGg k|sf]k
Joj:yfkgnfO{ klg ;du| gbL a]l;gsf] ljsf; tyf Joj:yfkg sfo{sf] Ps
cleGg cª\u dfgL sfo{ ug]{ .
7. hg>d Pj+ cGo ;|f]tx¿sf] kl/rfngdfkm{t\ hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f sfo{
ug]{ .
8. o; If]qdf sfo{/t lgsfox¿sf] ;f+u7lgs ;'wf/ ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. gbL lgoGq0f / hUuf psf;;DaGwL sfo{qmd ;~rfng ubf{ hg;xeflutf
kl/rfng u/L ;~rfng ul/g]5 . ;fy} psf; ePsf] hUufdf j[Iff/f]k0f, ;lhjg
255
v]tL nufot hLljsf]kfh{g / jftfj/0f ;+/If0fsf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5 . -!_
2. cfof]hgf 5gf}6 ubf{ ;dfj]zLs/0fsf] cjwf/0ff cg'¿k lk5l8Psf ju{sf]
lxtnfO{ pRr k|fyldstf lbOg]5 . -!_
3. hg;xeflutfsf cfof]hgfx¿ ;~rfng ubf{ pkef]Qmfaf6 lgMz'Ns ¿kdf hUuf
k|fKt u/L cfof]hgf ;~rfng ul/g]5 . -!_
4. hg;xeflutfdf cfwfl/t hgtfsf] t6aGw sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L ¿kdf
lg/Gt/tf lbOg]5 . -!_
5. t/fO{ If]qdf gbL lgoGq0fsf nflu lgdf{0f ul/g] t6aGwnfO{ oftfoft ;d]tdf
k|of]u ug{ ldNg] u/L sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -!_
6. b]zsf k|d'v tLg gbL j]l;gnfO{ s]lGb|t u/L If]qut sfof{nosf] :yfkgf
ul/g]5 . -!_
7. b]zsf ;du| gbLgfnfx¿sf] 8]6fa]; tof/ ul/g]5 . ;fy} g]kfnsf k|d'v gbL
k|0ffnLsf cfwf/df gbL lgoGq0f sfo{of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
8. gbL lgoGq0f k"jf{wf/ ;+/rgfx¿sf] lgoldt tyf cfjl3s dd{t;Def/sf nflu
cfjZos ;|f]tsf] plrt Joj:yf ul/g]5 . -@_
9. af9L, klx/f] h:tf hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f ubf{ pknAw :yfgLo Pj+ cfw'lgs
;|f]tsf] pTkfbgzLn pkof]u ug{sf nflu ;+/rgfutsf ;fy} h}ljs -afof]
OlGhlgol/Ë_ k|ljlw ;d]t ;dfj]z u/L hnfwf/Lo gd"gf sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf
lbOg]5 . -@_
10. hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f cfof]hgfx¿sf] l8hfOg tyf sfof{Gjogdf :yfgLo
>d tyf lgdf{0f ;fdu|Lsf] k|of]udf hf]8 lbOg]5 . -@_
11. gbL lgoGq0fsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ubf{ l;+rfO, hnjfo' lj1fg, s[lif,
jftfj/0f, jg, lgs'~h, :yfgLo lgsfo Pj+ hnfwf/ ;+/If0fsf lgsfox¿;Fu
cfjZos ;dGjo ul/g]5 . -#_
12. t6aGwsf nflu lgdf{0f ul/Psf ;+/rgf af9Lsf] ;dodf k|efjsf/L¿kdf
;~rfng x'g cfktsfnLg ;|f]t ;fwgsf] Joj:yf ul/g]5 . -$_
13. gd'gf sfo{x¿sf] sfof{Gjogaf6 pko'St k|ljlwsf] klxrfg, ljsf; tyf lj:tf/ ug]{
sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . -%_
14. hnpTkGg k|sf]k;DaGwL tYofª\s ;"rgf k|0ffnLnfO{ cfGtl/s / jfXo
lgsfo;Fu ;dGjo u/L ;'b[9 kfl/g]5 . -^_
256
15. :yfgLo ;d'bfo Pj+ of]hgfljbnfO{ pkof]uL x'g]u/L hf]lvd gS;f tof/ ug]{
sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . -^_
16. ;/sf/L÷u}/;/sf/L lgsfo tyf ;d'bfox¿nfO{ tflnd tyf e|d0f sfo{qmd
dfkm{t\ k|sf]k;DaGwL 1fg k|jfx ug]{ sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 . -^_
17. u'?of]hgf th'{df ubf{ gbL If]qsf] klxrfg, lgwf{/0f / ;LdfÍgdf ljz]if hf]8
lbOg]5 . -&_
18. hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f ljefusf] ;ª\u7gnfO{ ;dofg's'n k'g;{+/rgf
ul/g]5 . -*_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
k|sf]k Go"gLs/0f ;xof]u sfo{qmd M hgr]tgf clej[l4 ug]{, k|sf]k If]qsf]
lgwf{/0f tyf gS;fÍg ug]{, :yfgLo Pj+ cfw'lgs k|ljlwsf] pkof]u u/L
hnfwf/Lo kl/k|]Iodf k|sf]k Joj:yfkg sfo{ ug]{, pko'Qm k|ljlwsf] ljsf; tyf
lj:tf/ ug]{ gLlt, sfg'g, lgodfjnL tyf lbUbz{gsf] th'{df ug]{ .
klx/f] tyf u]u|fg axfj Joj:yfkg sfo{qmd M kxf8L tyf lxdfnL If]qdf klx/f]
tyf u]u|fg axfjaf6 x'g] u/]sf] 7"nf] hgwgsf] Iflt sd ug{ :yfgLo lgsfosf]
;dGjodf :yfgLo Pj+ cfw'lgs ;|f]t ;fwg tyf hg;xeflutfdf ljz]if
sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
:yn ljz]if k|sf]k lgoGq0f sfo{ M :yn ljz]if ;fgf÷7"nf k|sf]k lgoGq0f sfo{{,
;+:yfut ljsf; sfo{, cfkTsfnLg /f]syfdsf] sfo{ tyf cWoog sfo{
sfof{Gjog ul/g]5 .
hgtfsf] t6aGw sfo{qmd M t/fO{ If]qsf gbLx¿af6 x'g] s6fg 8'afg ;d:ofnfO{
;'Jojl:yt 9+un] :yfoL ;dfwfg ug{sf nflu cfly{s jif{ @)^^÷)^& b]lv ;'?
eO{ xfn !$ j6f 7"nf tyf demf}nf gbLx¿df kxf8 km]bL b]lv g]kfn ef/t
;Ldfgf;Dd t6aGw lgdf{0f sfo{ ;+rflnt /x]sf]df of]hgf cjlwdf cGo yk
gbLx¿df ;d]t o; sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
a:tL6f/ ahf/ ;+/If0f sfo{ M gbL lsgf/df cjl:yt a:tL, v]tLof]Uo 6f/,
;fj{hlgs dxTTjsf :yfg / /fli6«o dxTTjsf k"jf{wf/ ;+/rgfx¿sf] ;+/If0f
ul/g]5 .
nfnas}of, sdnf, afudtL tyf cGo gbLx¿df ef/tLo ;xof]udf ;~rflnt
sfo{qmdx¿nfO{ lg/Gt/tf lbOg]5 .
(= ck]lIft pknlAw
qmdfut @( 6f/ ahf/ ;+/If0f sfo{nfO{ ;DkGg u/L yk If]qdf ;d]t sfo{qmd
lj:tf/ ul/Psf] x'g], #%) ls=ld= gbL lsgf/ ;+/If0f sfo{ ul/g], tLgj6f hnfwf/
257
If]qleq ul/Psf sfo{nfO{ lg/Gt/tf lb+b} yk # j6f hnfwf/ If]q leq sfo{ ;'? ug]{
tyf lqo'uf, klZrd /fKtL, ;]tL, aaO{, e]/L, rd]lnof, a8Luf8 / ;'gsf]zL hnfwf/
If]qsf] hf]lvd gS;f tof/ ul/Psf] x'g]5 .
258
ljZjdf ljsl;t cTofw'lgs k|ljlw u|x0f / pkof]u ug'{, pTs[i6 k|ltefnfO{
d'n'sleq} ;Ddflgt / k|f]T;flxt x'g] jftfj/0f ;[hgf ug'{, ljleGg JolQm tyf
lgsfox¿af6 ePsf cg';+wfgx¿sf] clen]vLs/0f / pkof]u ug'{, cg';+wfg /
k|ljlw ljsf;df ;+nUg lgsfox¿aLrdf ;dGjo sfod ug'{, kof{Kt ;|f]t ;fwgsf]
;'lglZrttf ug'{, :jb]z tyf ljb]zsf cfljisf/s tyf cg';+wfgstf{aLr ;fem]bf/L
/ ;xsfo{sf] l:ylt ;[hgf ug'{ o; If]qsf k|d'v r'gf}tL x'g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
lj1fg tyf k|ljlwsf] cg';Gwfg, ljsf; / k|of]unfO{ ;fdflhs, cfly{s ljsf;sf
kIf;Fu cfa4 ug]{ .
%= p2]Zo
lj1fg tyf k|ljlwsf] ljsf;, lj:tf/, k|j4{g / Ifdtf ljsf;af6 /fi6«sf] ;dli6ut
ljsf;df of]ubfg k'¥ofpg] .
^= /0fgLlt
1. j}1flgs 1fgsf] clejl[4 tyf gjk|jt{g u/L lj1fg / k|ljlwsf] If]qsf] ljsf;df
of]ubfg k'¥ofpg] .
2. j}1flgs tyf k|fljlw1x¿sf] Ifdtf ljsf;df hf]8 lbg] .
&= sfo{gLlt
1. j}1flgs tyf k|fljlwsx¿nfO{ :jb]zd} cfsif{0f ug{ ljz]if clek|]/0ffd"ns
sfo{qmd nfu" ul/g]5 . -!_
2. /fli6«o ;'/Iffdf lj1fg tyf k|ljlwsf] e"ldsfnfO{ cfTd;ft u/fO{ of]hgfx¿df
lj1fg tyf k|ljlwnfO{ dxTTj k|bfg ul/g]5 . -!_
3. k|ljlw cfoft / cg';Gwfg k|j4{gnfO{ ;xh Pj+ b]zsf] lxt cg's"n agfpg
Joj:yf ul/g]5 . -!_
4. cg';Gwfg tyf ljsf;df nufgL j[l4 u/L cf}Bf]lus k|lti7fgx¿df cg';Gwfg /
ljsf; OsfO{ :yfkgf ul/g]5 . -!_
5. j}1flgs tyf k|ljlw cg';Gwfg dfkm{t\ cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofOg]5 . -!_
6. k/df0f' k|ljlw, cGtl/If k|ljlw / h}ljs k|ljlwnufot cGo cfjZos
k|ljlwx¿sf] ljsf; tyf pkof]usf nflu ;do ;fk]If gLltx¿ lgdf{0f tyf
kl/dfh{g ul/g]5 . -@_
259
7. b]zdf pknAw h8La'6L / cGo k|fs[lts ;|f]tsf] k|of]uaf6 nfe p7fpg h}ljs
k|ljlw, cltz"Id k|ljlw tyf /f;folgs k|ljlwsf] Ifdtf clejl[4 ul/g]5 . -@_
8. k|fs[lts k|sf]k tyf hnjfo' kl/jt{gsf sf/0fn] k/]sf k|efj Go"gLs/0f ug{
cGtl/If k|ljlw ;d]tsf] k|of]u u/L k"j{ ;"rgf k|0ffnL ;+oGqsf] ljsf; ul/g]5 .
-@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
h}ljs ljljwtf cWoog cg';Gwfg M r'/], dgf:n' / ;u/dfyf If]qdf /x]sf
jg:ktLo Pj+ ;"Id h}ljs ljljwtf cWoog u/L ;b'kof]u ug]{ tk{m pGd'v
sfo{x¿ / ljp ljhgx¿sf] ;+/If0fsf] nflu :yflkt lxdfno aLh a}+s nfO{
;anLs/0f ul/g]5 .
df]n]s'n/ afof]6]Sgf]nf]hL cWoog÷cg';Gwfg M g]kfndf kfOg] cf}iflwo
jg:kltx¿sf] Bar Coding Pj+ Genetic cWoog u/L g]kfnsf] :jfldTjsf]
lglZrt ul/g]5 . ;fy} Plant disease diagnostic kits / Bio preparation ljsf;
u/L s[lif pTkfbgdf of]ubfg k'¥ofpg] .
g]r'/n k|f]8S6 ;DaGwL cWoog÷cg';Gwfg M o; cGtu{t h8La'6Lx¿sf ;fy}
;"Id hLjf0f'x¿af6 ;lqmo of]lussf] ljZn]if0f ul/g] .
hnjfo' tyf jftfj/0f cWoog M k|1f–k|lti7fgdf :yfkgf ul/Psf] g]kfn
jftfj/0f kl/jt{g 1fg Joj:yfkg s]Gb|nfO{ ljsf; u/L /fli6«o jftfj/0f
kl/jt{g cg';Gwfg s]Gb|sf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
ef}lts lj1fg ;DaGwL cWoog M xfn k|1f–k|lti7fgdf /x]sf] ljsL/0f cg'udg
k|of]uzfnfnfO{ ljsf; u/L ef}lts lj1fg cg';Gwfg k|of]uzfnfsf] ¿kdf
ljsf; ul/g] .
j:t' lj1fg tyf gfgf]6]Sgf]nhL cg';Gwfg M b]zdf j:t' lj1fg tyf
gfgf]6]S6f]nhL cWoog÷cg';Gwfg u/L b]zsf] cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofpgsf
lgldQ /fli6«o lj1fg tyf k|ljlw k|lti7fg Material Science and
Nanotechnology :yfkgf ug]{tk{m sfo{ ug]{ .
;f}o{ pmhf{ k|ljlw cg';Gwfg / ljsf; M ;f}o{ pmhf{ /fli6«o ljB't k|;f/0f
nfOgdf hf]8\g] k|ljlw;DaGwL System Research Sun Simulator k|of]u u/L
;f]nf/ df]8'nx¿sf] u'0f:t/ cWoogsf ;fy} ;f}o{ pmhf{sf] k|of]unfO{ Jofks
¿kdf lj:tf/ ug]{ .
Technology Innovation and Incubation Centre : b]zsf gljgtd
cfljisf/sx¿nfO{ k|j4{g ug{sf nflu 8f6f a]; ;lxtsf] cfljisf/ s]Gb|sf]
:yfkgf ug]{ sfo{ k|f/De ug]{ .
260
h}ljs pmhf{ k|ljlw cg';Gwfg M ;lhjg h:tf la?jfaf6 pTkflbt t]nnfO{
h}ljs l8h]ndf kl/0ft ug]{ k|ljlwsf] ljsf; u/L k|of]udf Nofpg] k|ljlwsf]
ljsf; ug]{ .
jfo' pmhf{ ;DaGwL cg';Gwfg M jfo' pmhf{ ;DefJotfsf] cWoogsf nflu #
:yfgdf hl8t -#) ld6/eGbf_ cUnf hnjfo' lj1fg ;DaGwL 6fj/ tyf
s]Gb|x¿df ;+slnt tYof+sx¿sf] cWoog ;DkGg ug]{ .
OG:6«'d]G6]zg ;]G6/sf] ljsf;M xfn lj1fg lzIfs pkof]uL pks/0f ljsf; af/]
tflnd lbOg] / j}1flgs pks/0fx¿sf] dd{t ;Def/ tyf k|df0fLs/0fsf nflu
k|of]uzfnf :yfkgfsf] k|f/lDes sfo{ ug]{ .
k|fs[lts k|sf]k Joj:yfkg tyf Go"gLs/0f s]Gb|sf] :yfkgf M af9L klx/f] cflb
k|fs[lts k|sf]k Go"gLs/0f ;DaGwL cWoog s]Gb| :yfkgf ug]{tk{m cfjZos sfo{
k|f/De ug]{ .
af}l4s ;DklQ clwsf/ M g]kfnsf j}1flgs÷k|fljlwsx¿nfO{ cfk"mn] k|ltkfbg
u/]sf vf]h÷cGj]if0fx¿ k]6]06 clwsf/af/] hgr]tgf clej[l4 ub}{ ltgsf] ;'/Iff
ug]{ .
HARCC sf] :yfkgf ug]{ tk{m cfjZos sfo{ ug]{ .
ljBdfg lj1fg k|of]uzfnfx¿df cfw'lgs pks/0f h8fg u/L ltgLx¿sf]
Ifdtf clej[l4 ug]{ .
lj1fg ;+u|fxnosf] :yfkgf ;DaGwL sfo{ ug]{ .
(= ck]lIft pknlAwx¿
g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|lti7fgdf cfjZos pks/0f h8fg u/L h}ljs ljljwtf,
h}ljs k|ljlw, k|fs[lts pTkfbg, ef}lts lj1fg, Nanotechnology / jftfj/0f h:tf
If]qsf] cg';Gwfg ;'b[9 ePsf] x'g]5 . ljlwlj1fg ;DaGwL cg';Gwfg Pj+ k/LIf0f
k|ljlw ljsf; ePsf] x'g]5 . HARCC sf] :yfkgf ePsf] x'g]5 . lj1fg tyf
k|ljlwsf] If]qdf eP u/]sf cWoog cg';GwfgnfO{ ;xh ¿kdf a'em\g lj1fg
;ª\u|xfnosf] ;~rfng ePsf] x'g]5 . cGtl/If lj1fgdf df}lns Ifdtf ljsf; /
k|j4{gsf nflu ljleGg ljZjljBfno;+u ;DaGw ljsf; ePsf] x'g]5 .
^=*=@ ;"rgf k|ljlw
!= k[i7e"ld
;"rgf k|ljlwsf] b|'tt/ ljsf;n] d'n'ssf] lzIff, :jf:Yo, s[lif, ko{6g tyf Jofkf/
nufot cfly{s tyf ;fdflhs If]qsf] lbuf] ljsf; ug{] cj;/x¿ k|bfg u/]sf] 5 .
;fj{hlgs ;]jfx¿sf] k|jfxdf k|efjsfl/tf xfl;n u/L ;]jfu|fxLx¿sf] kx'FrnfO{
261
;xh t'NofO{ ;'zf;gnfO{ ;'lglZrttf k|bfg ug{df ;"rgf k|ljlwn] lgs} dxTTjk"0f{
of]ubfg lbb} cfPsf] 5 . ;"rgf k|ljlw g]kfnsf] ef}uf]lns ljifdtfaf6 l;lh{t
ljsf;sf r'gf}tLsf] ;fdgf ug{] Pp6f ;zQm k"jf{wf/sf] ¿kdf ;d]t :yflkt x'g]
b]lvG5 . lghL If]qdf ;"rgf k|ljlwsf] a9\bf] k|of]unfO{ ljZj;gLo t'Nofpg
lgodgsf] k|efjsf/L Joj:yf eg] x'g ;s]sf] 5}g . s]Gb|b]lv :yfgLo :t/;Dd lghL
If]qcGtu{t ;"rgf k|ljlwsf] a9\bf] pkof]unfO{ Jojl:yt ¿kn] k|j4{g u/L ;Defljt
ck/fwsf] hf]lvdnfO{ Go"gLs/0f ug{ Pj+ ;f]af6 cfpg ;Sg] ljs[ltx¿ lgoGq0f ug{
k|efjsf/L lgodgsf] nflu cflwsfl/s ;+/rgfut ;+oGqsf] cefj /x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
ut lqjifL{o of]hgfdf ;"rgf k|ljlwsf] ;d'lrt ljsf; / k|of]u u/L ;f]sf]
dfWodåf/f ljsf; lgdf{0f tyf ;|f]t ;fwgsf] pkof]udf hf]8 lbb} ul/aL Go"gLs/0f
tyf /f]huf/Lsf cj;/x¿ lj:tf/ u/L g]kfnL hgtfsf] hLjg:t/ psf:g] p2]Zo
kl/k"lt ug{ ljleGg /0fgLlt tyf sfo{gLltx¿ to ul/Psf] lyof] . of]hgf cjlwdf
;"rgf k|ljlw lzIffsf] pNn]Vo ljsf; / lj:tf/ x'g'sf;fy} ;"rgf k|ljlw gLlt @)^&
hf/L eof] t/ o;sf] p2]Zo k|flKtsf nflu gLltsf] k|efjsf/L sfof{Gjog x'g eg]
;s]sf] 5}g . ;"rgf k|ljlwsf] If]]qdf lghL If]]qsf] ;+nUgtf / ;lqmotf ;+tf]ifhgs g}
b]lvG5 . of]hgfcjlwdf ;"rgf k|ljlw ljefusf] :yfkgf e} ;~rfngdf cfPsf] 5 .
;"rgf k|ljlw kfs{sf] ;~rfng / Joj:yfkgnfO{ ult lbg ;lsPsf] 5}g .
;j{;fwf/0fdf ;"rgf k|ljlwsf] kx'Fr lj:tf/ ug]{ sfo{ cufl8 a9]sf] 5 . ;"rgf
k|ljlw ;DaGwL ;"rsf+s tyf tYof+s tof/ ePsf] / cBfjlws ug]{ sfo{nfO{
k|fyldstf lbOPsf] 5 .
;/sf/L PsLs[t ;"rgf s]Gb| ;~rfngdf /x]sf] 5 . t/ ;a} lgsfox¿sf]
tYofªsnfO{ PsLs[t ug{ ;lsPsf] 5}g . ljB''tLo sf/f]af/ P]g / lgod
sfof{Gjogdf /x]sf] 5 . o;sf cltl/St u|fdL0f ;"rgf s]Gb|x¿sf] :yfkgf u/L
;~rfng ug]{ nIo ePsf]df ;fj{hlgs ljBfno / ;fd'bflos ;+:yfx¿df $))
eGbf a9L u|fdL0f ;"rgf s]Gb|x¿ :yfkgf ePsf] 5 . ljB'tLo zf;gsf] :yfkgf ug]{
nIo ePsf]df ljB'tLo ;/sf/sf] cjwf/0ff sfof{Gjogsf nflu bL3{sfnLg of]hgfn]
klxrfg u/]sf /fli6«o kl/ro kq nufotsf dxTTjk"0f{ k|0ffnLx¿ ljsf;sf qmddf
/x]sf 5g\ . ;j} ;/sf/L lgsfosf ljB'tLo k|0ffnLx¿sf] :t/ lgwf{/0f tyf Ps
¿ktf Nofpgsf] nflu GEA tyf GIF tof/Lsf] qmddf /x]sf] 5 . PKI sf] RDC
sf] :yfkgf eO{ sfof{Gjogdf /x]sf] 5 . To:t} lghLIf]]q ;d]tsf] ;+nUgtfdf ;"rgf
k|ljlw lzIff, ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u / hgzlQm ljsf;sf] ;'?cft ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
Aff}l4s ;DklQ clwsf/sf] ;+/If0fdf sl7gfO{, ;"rgfsf] cTolws e08f/0f Ifdtfsf]
cefj, ;+nUg lgsfox¿aLr sfo{If]qut :ki6tf / ;dGjosf] cefj, ;"rgfsf] rf]/L
tyf ;"rgf ck/fw sd ug{ g;lsg', PsLs[t sfg'gsf] cefj, ;"rgf k|ljlwdf
262
ePsf] ljsf; cg'¿k sfg'g / lgoddf kl/dfh{g ug{ g;lsg'h:tf k|d'v ;d:of
o; If]qn] ef]lu/x]sf] 5 . ;"rgf k|ljlw If]qdf g]kfnsf] k|lt:kwf{Tds Ifdtf clej[l4
ug'{, pknJw ;"rgf k|ljlwsf] k"jf{wf/ ;d'lrt pkof]u ug'{, lghL If]q / ;/sf/L
If]qaLr ;dGjo sfod ug''{, ;"rgf k|ljlw ck/fwnfO{ lgoGq0f ug'{, ;"rgf k|ljlwnfO{
hg:t/;Dd k''¥ofO{ cfly{s ;d[l4 xfl;n ug{ pkof]u ug'{ cflb o; If]qn] ;fdgf
ug'{ k/]sf k|d'v r'gf}tL x'g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
g]kfnnfO{ ;"rgf k|ljlwsf] ljZj dfglrqdf :yflkt ub}{ 1fgdf cfwfl/t ;dfhsf]
lgdf{0f ug]{ .
%= p2]Zo
1. ljB'tLo zf;g Pj+ ;'zf;gsf] cjwf/0ffnfO{ sfof{Gjog ub}{ hgtfdf k|jflxt
x'g] ;/sf/L ;]jfnfO{ ;/n / kf/bzL{ agfpg] tyf ;"rgf k|ljlwnfO{ u|fdL0f
hg:t/df k'¥ofO{g] .
2. ;"rgf k|ljlw pBf]usf] k|j4{g ub}{ cGt/f{li6«o ahf/df k|lt:kwf{ ug{ ;Sg] u/L
Ifdtf ljsf; ug]{ .
^= /0fgLlt
1. ljB'tLo zf;gsf] dfWodaf6 ;'zf;gnfO{ 6]jf k'¥ofpg] .
2. ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO{ u|fdL0f txdf k'¥ofO{ ;fdflhs ljsf;df o;sf]
clwstd pkof]u ug]{ .
3. ;"rgf k|ljlwnfO{ pBf]usf] ¿kdf ljsf; u/L cfly{s j[l4 tyf /f]huf/Lsf]
cj;/ ;[hgf ug]{ .
4. ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO{ e/kbf]{ / ;'/lIft agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. ljleGg ;/sf/L lgsfoaf6 k|bfg ul/g] ;]jfx¿ Pp6} /fli6«o kf]6{nåf/f ljB'tLo
dfWodaf6 k|bfg ug{] Joj:yf ldnfO{g]5 . -!_
2. cfsfzLo k"jf{wf/ (cloud infrastructure) sf] :yfkgf u/L ;/sf/L PsLs[t
;"rgf k|0ffnLdf ;Dk"0f{ ;/sf/L lgsfox¿sf] ljB'tLo tYofÍ :yfgfGt/0f
ul/g]5 . -!_
3. k|sf]k p4f/ s]Gb| lgdf{0f ul/g]5 . -!_
4. ;/sf/L, ;fj{hlgs Pj+ lghL If]qsf] kxndf k4lt ljsf;nufot ;"rgf k|ljlwhGo
263
sfo{x¿df Ps¿ktf Nofpgsf nflu GEA / GIF nfO{ g]kfn ;/sf/sf ;a} k|d'v
ljB'tLo k|0ffnLx¿df nfu" ul/g]5 . -!_
5. ljB'tLo u'?of]hgf cBfjlws u/L k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
6. ;"rgf k|ljlwsf] :yfgLos/0f u/L :yfgLo efiffdf k|of]u ug{ u/fpg k|f]T;fxg
ul/g]5 / :yfgLo :t/df nf]sn kf]6{nx¿ agfO{ ltgLx¿nfO{ /fli6«o :t/sf]
g]zgn kf]6{n;Fu cfa4 ub{} nlug]5 . -@_
7. ljBfnox¿df OG6/g]6sf] kx'Fr lj:tf/ ul/g]5 tyf ljB'tLo k':tsfno h:tf
ljB'tLo ljj/0fx¿sf] lgdf{0f tyf k|of]u ug{] Pj+ ljB'tLo cWoog sfo{qmdsf]
lj:tf/åf/f u|fdL0f tyf zx/L lzIffdf ;dfgtf Nofpg ;xof]u ul/g]5 . -@_
8. ;"rgf k|ljlw;+u ;DalGwt af}l4s ;DklQ clwsf/ ;+/If0fsf] k|efjsf/L
Joj:yfkg ul/g]5 . -@_
9. g]kfnnfO{ ;ˆ6\j]o/ cfp6;f];{ uGtJosf] ¿kdf :yflkt ul/g]5 . -@_
10. ljB'tLo ck/fw Go"gLs/0f tyf ck/fw cg';Gwfg ug{ TMC, CFL h:tf
;+oGqx¿sf] lgdf{0f ul/F+b} nlug]5 . ;"rgf k|ljlw If]qsf] cfktsfnLg p4f/sf
nflu cfjZos x'g] ITERC nfO{ cfjZos sfg'gL tyf gLltut Joj:yf ub{}
:yfkgf ul/g]5 . -#_
11. ;~rf/ ;+oGqsf] dfWodaf6 x'g] ljB'tLo Jofkfl/s sf/f]af/nfO{ Jofjxfl/s
agfpg EG nufot cGo cfjZos ljifodf lgofds, gLltut, ;+:yfut
;+/rgf lgdf{0f ub}{ nlug]5 . -#_
12. ;/sf/L tyf hg;/f]sf/sf lghL If]qsf dxTTjk"0f{ ;"rgf k|ljlw k|0ffnLx¿sf]
clgjfo{ cfO 6L ;]So"l/6L cl86 ug'{kg]{ Joj:yf ul/g]5 . -$_
13. ljBdfg ljB'tLo sf/f]af/ P]gnfO{ cGt/f{li6«o dfkb08cg'¿k kl/dfh{g ug]{
tyf cGo cfjZos sfg'gsf] lgdf{0f ub}{ nlug]5 . -$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;"rgf k|ljlw kfs{nfO{ ;~rfngdf Nofpg] .
ljB'tLo u|fdsf] sfo{qmd lj:tf/ ug]{ .
;/sf/L cfsflzo k"jf{wf/ tof/ ug]{ .
ljB'tLo zf;g ;DaGwL u'?of]hgf tof/ ug]{ .
TMC / ;"rgf k|ljlw cfslZds p4f/ ;d"xsf] u7g ug]{ .
;"rgf k|ljlw ;DaGwL 5ftf P]g agfpg] .
264
ljB'tLo tof/L / kl/kSjtf ;e]{If0f ug]{ .
;"rgf k|ljlw ;DaGwL ;]jf ;d'xsf] u7g ug]{ .
;"rgf k|ljlw ;DaGwL tflnd s]Gb| :yfkgf ug]{ .
;/sf/L sfof{nox¿sf] ;"rgf k|ljlw k|0ffnLsf] k/LIf0f ug]{ .
(= ck]lIft pknlAwx¿
of]hgf cjlwdf ljB'tLo ;'zf;gsf nflu cfjZos k"jf{wf/ tyf gLltut Joj:yf
ePsf] x'g], ;"rgf k|ljlw pBf]usf] ljsf; eO{ /f]huf/Ldf j[l4 Pj+ k|ltef knfog
Go"gLs/0f x'g], l8lh6n l8efO8 sd x'g], ;"rgf k|ljlw If]qsf cfjZos hgzlQmsf]
:jb]zd} pknAwtf x'g], ;"rgf k|ljlwdf gjLgtd tyf lbuf] k|ljlwsf] k|of]u eO{
e/kbf{] tyf ;''/lIft dfWodsf] ¿kdf :yflkt ePsf] x'g]5 .
265
sfg'gL cfwf/ tof/ ePsf] 5 . n}+lus lx+;f lgjf/0f sf]if -;~rfng_ lgodfjnL,
@)^& sfof{Gjogdf cfO{ n}lËs lx+;f lgjf/0f sf]ifsf] :yfkgf ePsf] 5 . n}lËs
lx+;fdf k/]sfx¿sfnflu tTsfn p4f/, cf}iflw pkrf/, sfg'gL ;xfotf tyf
k'g:yf{kgfsf sfo{x¿ e}/x]sf 5g\ . Psn dlxnf ;'/Iff sf]if -;~rfng_ lgodfjnL,
@)&) sfof{Gjogdf cfPsf] 5 . lghfdtL ;]jf -!%=# k|ltzt k'u]sf]_, g]kfn k|x/L,
g]kfn ;z:q k|x/L, g]kfnL ;]gf nufotsf /fHosf ljleGg c+ux¿df dlxnf
;xeflutf j9\b} uPsf] 5 . n}lËs pQ/bfoL ah]6tk{m d'n'ssf] s"n ah]6sf] @!=&%
k|ltztsf] cg'kft / :yfgLo lgsfodf hfg] cg'bfgsf] sDtLdf !) k|ltzt /sd
dlxnf ;zQmLs/0ftk{m 5'6\ofpg'kg]{ Joj:yf ePsf] 5 . lakGg u|fdL0f dlxnfsf
nflu j}slNks cj;/ ;[hgf ug]{ u/L ;~rflnt dlxnf ljsf; sfo{qmd cfly{s jif{
@)^(÷&) sf] cGt;Dddf b]zsf krxQ/} lhNnfsf #,^#^ ufpF ljsf; ;ldltdf
lj:tf/ eO;s]sf] 5 . dlxnf ljsf; sfo{qmddf nlIft dlxnfsf] ;xeflutf & nfv
*! xhf/ k'u]sf] 5 . 3/]n' lx+;f / of}ghGo b'Jo{jxf/af6 k|efljt dlxnfsf nflu !%
lhNnfdf ;]jf s]Gb| ;~rfngdf cfPsf 5g\ . g]kfnn] ;x;|flAb ljsf; nIo k|fKtLsf
nflu u/]sf k|of;af6 dft[d[To' b/df ;'wf/ cfO{ k|lt Ps nfvdf !&) df em/]sf] 5 .
dlxnfx¿sf] s'n ;fIf/tf b/ %& k|ltzt eGbf a9L k'u]sf] 5 eg] !%–@$ jif{sf]
pd]/sf dlxnfx¿sf] ;fIf/tf b/ *% k|ltzt k'u]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
dlxnf tyf k'?ifaLr ;dfgtf sfod ug{ gLltut, ;+:yfut tyf sfo{qmdut k|of;
x'Fbfx'Fb} klg ;dfhdf /x]sf] lkt[;QfTds ;f]r cem} sfod /xg', dlxnfnfO{
ljsf;sf ;a} r/0fx¿df ;f/e"t ;xeflutf u/fpg g;Sg', dlxnf ljsf;sf nflu
ul/Psf ;+:yfut tyf sfo{qmdut k|of;x¿ ckof{Kt x'g', dlxnf ljsf;
sfo{qmdx¿n] nlIft ;a} If]q / au{nfO{ ;d]6g g;Sg' , n}lËs lx+;f tyf ul/aLsf]
k|efj dlxnfx¿df a9L kg'{, dlxnfsf If]qdf sfo{/t ;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L
;+:yfx¿aLr k|efjsf/L ;dGjosf] sdL /xg', dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] If]q lj:tf/
ePklg ;f]xL cg'kftdf dfgjLo, cfly{s tyf ef}lts ;fwgx¿sf] pknAwtf gx'g',
dlxnfsf] >dnfO{ cfly{s pkfh{go'Qm lqmofsnfkdf kl/0ft ug{ g;Sg', PsLs[t
n}+lus tYof+s /fVg] k4ltsf] ljsf; x'g g;Sg', n}lËs lx+;fsf] cGTosf nflu
cfly{s ;zQmLs/0f / hgr]tgfsf] kf6f] k|efjsf/L gx'g', cg'udg tyf d"Nof+sg
ubf{ n}lËs b[li6sf]0fn] ;d]t x]l/g] k4ltsf] ljsf; x'g g;Sg'' h:tf ;d:of tyf
r'gf}tLx¿ ljBdfg 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
dlxnfsf] d'ne"t tyf ;dfg clwsf/ ;'lglZrt ub}{ n}lËs ¿kn] ;dfj]zL /
;dtfd"ns /fi6« lgdf{0f ug]{ .
266
%= p2]Zo
1. ;a} ;fdflhs ;d"x, ju{ / If]qsf dlxnfx¿sf] cfly{s, ;fdflhs / /fhgLlts
;zQmLs/0fsf nflu n}lËs e"ldsfnfO{ ;zQm agfpg] .
2. dlxnf ePs} sf/0faf6 x'g] n}lËstfdf cfwfl/t lx+;f Pj+ lje]b / alxis/0fsf]
cGTo ug]{ .
^= /0fgLlt
1. n}lËs d"nk|jfxLs/0fnfO{ ;'b[9 ub}{ zf;g k|0ffnLsf] k|To]s r/0f / ljsf;
k|lqmofsf] ;a} rqmdf dlxnfx¿sf] pNn]vgLo / ;fy{s ;xeflutf clej[l4
ug]{ .
2. dlxnflj?4 x'g] ;a} lsl;dsf lx+;f, lje]b / alxis/0f cGTosf nflu sfo{qmd
;~rfng ug]{ .
3. u|fdL0f If]qsf ;LdfGts[t dlxnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 Pj+ hLjg:t/ ;'wf/sf
nflu nlIft ;+/If0ffTds, ;]jfd"ns tyf ;zQmLs/0fsf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. dlxnfx¿sf] xs clwsf/sf] ;+/If0fsf] nflu n}lËs lx+;f lgjf/0f nufot
cfjZos gofF sfg'gx¿sf] lgdf{0f, ljBdfg sfg'gx¿sf] sfof{Gjog Pj+ ;f]sf]
cg'udg ul/g]5 . -!_
2. dlxnfx¿sf] /fhgLlts, cfly{s tyf ;fdflhs clwsf/x¿sf] ;+/If0f / ;Dj4{g
ul/g]5 . -!_
3. /fHosf ;+/rgfdf dlxnfsf] k|ltlglwTjnfO{ Go"gtd ## k|ltzt k'¥ofOg]5 . -!_
4. cfof]hgfx¿nfO{ a9LeGbf a9L /f]huf/Ld"ns / n}lËs b[li6n] pQ/bfoL agfpg
cfof]hgf th'{dfsf] qmddf n}lËs k4ltx¿sf] ljsf;, sfof{Gjog / cg'udg
ul/g]5 . -!_
5. n}lËs ah]6 k|0ffnLnfO{ ;+:yfut agfpFb} :yfgLo:t/;Dd lj:tf/ ul/g]5 . -!_
6. ;|f]t / ;fwgdf dlxnfx¿sf] kx'Fr, :jfldTj / lgoGq0f a9fpg] sfo{qmdx¿nfO{
k|fyldstf lbOg]5 . -!_
7. dlxnf la?4 x'g] ;j} k|sf/sf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;lGwsf] sfof{Gjog tyf
cg'udg ug{ dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnosf] Ifdtf
clej[l4sf sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -!_
267
8. dlxnf lj?4 x'g] ;a} k|sf/sf lx+;f, zf]if0f tyf lae]b / alxis/0fsf] /f]syfd
Pj+ lgoGq0fsf nflu sfg'gL pkrf/ k|0ffnLnfO{ ;xh / ;a}sf] nflu kx'Frof]Uo
agfOg]5 . -@_
9. n}lËs lx+;f;DaGwL sfo{nfO{ ;dfhdf g} bafak"j{s ldnfpg] sfo{nfO{
lg?T;flxt ul/g]5 . -@_
10. Psn dlxnfsf] nflu cfo cfh{g, Ifdtf ljsf; / ;zQmLs/0f ug]{
sfo{qmdx¿sf] klxrfg u/L sfof{Gjogdf NofO{g]5 . -@_
11. ckfËtf ePsf dlxnfx¿sf] lx+;fsf] cGTo ub}{ /f]huf/L / :j/f]huf/Lsf nflu
sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -@_
12. dlxnf tyf n}lËs lx+;f lgjf/0f sf]ifsf] lgb]{lzsf agfpg'sf ;fy} ;f]sf]
k|efjsf/L kl/rfng ul/g]5 . -@_
13. 3/]n' lx+;faf6 kLl8t AolQmnfO{ tTsfn ;'/Iff k|bfg ug{ :yfkgf ePsf ;]jf
s]Gb|x¿sf] ;~rfngdf k|efjsfl/tf NofOg]5 / o:tf ;]jf s]Gb|x¿nfO{
ax'p2]ZoLo tflnd s]Gb|sf] ¿kdf ;~rfng ug]{ b[li6sf]0f lnO{g]5 . -@_
14. Gofo / sfg'gsf] If]qdf ;+nUg dlxnf sd{rf/Lx¿ / dlxnf sfg'g
Joj:ffoLx¿nfO{ dlxnf lj?4 x'g] ;j} k|sf/sf e]befj lgd"{n kfg]{ lbzfdf
kl/jt{gsf] ;Djfxssf ¿kdf sfo{ ug{ ;Ifd agfpgsf] lgldQ dlxnf Goflos
g]t[Tj ljsf; ;DaGwL tflnd ;~rfng ul/g]5 . -@_
15. ;+;b / :yfgLo lgsfodf dlxnfsf] k|ltlglwTj j[l4 ug]{ ;DaGwdf ;/sf/,
/fhgLlts bnx¿, u}/ ;/sf/L ;+3 ;+:yf, gful/s ;dfh tyf cfd ;~rf/
dfWodsf aLr ;fj{hlgs ax;sf] yfngL ul/g]5 . -@_
16. dlxnf ljsf; sfo{qmdsf] If]q lj:tf/ ug'{sf ;fy} k|efjsf/L sfof{Gjog ub}{
nlug]5 . -#_
17. jl~rtLdf k/]sf ;a} dlxnfx¿sf] Ifdtf ljsf; tyf ;zQmLs/0fsf nflu
sfo{qmd ;~rfng ug'{sf ;fy} ljz]iftM afbL, sdn/L, sd}of, r]kfª\ / /fp6]
;d'bfosf dlxnf tyf lszf]/Lx¿sf nflu nlIft cfly{s tyf ;fdflhs
sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -#_
18. dlxnfx¿nfO{ Joj;fo ;~rfng tyf cfod"ns sfo{ u/L :j/f]huf/L ;[hgf
ug{ ljQLo kx'Frsf] Joj:yf ldnfOg]5 / ;x'lnotdf ;]jf k|bfg ul/g]5 . -#_
19. d'n'ssf] k|zf;g tyf gLlt lgdf{0f txdf dlxnfx¿sf] kxF'r a9fpg nf]s ;]jf
cfof]uaf6 ;~rfng x'g] k|ltof]lutfTds k/LIffx¿sf nflu tof/L sIffx¿
;~rfng ul/g]5g\ . -#_
268
*= k|d'v sfo{qmdx?
dlxnf ;zQmLs/0f sfo{qmd M gLlt lgdf{0f, sfg'g th'{df tyf ;'wf/ sfo{qmd
-anfTsf/ lj?4sf] sfg'g, dlxnf lx+;f lgjf/0f sf]ifsf] lgb]{lzsf_, If]qut
lgsfo tyf n}lËs If]qdf sfo{/t u}/;/sf/L ;+:yf ;+of]hg, n}lËs ;r]tgf tyf
clwjfrg, n}+lus lx+;f lgjf/0f, Psn dlxnfx¿sf] lxt ;+/If0f sfo{qmdx¿
;~rfng ul/g]5 .
dlxnf ljsf; sfo{qmd M o; sfo{qmddf cfj4 sd{rf/Lx¿sf] Ifdtf clej[l4,
lghfdtL ;]jfnfO{ ;dfj]zL agfpg dlxnf pDd]bjf/x¿nfO{ nlIft u/L ljz]if
tof/L sIff ;~rfng, n}lËs d"nk|jfxLs/0f sfo{of]hgf, If]qut sfof{nosf]
n}lËs n]vfhf]vf, Ifdtf ljsf;, :j–/f]huf/Lsf cj;/ ;[hgf, dlxnf ;+:yfsf]
ef}lts k"jf{wf/ ljsf;, ;]jflad'v ufpF ljsf; ;ldltdf sfo{If]q lj:tf/ h:tf
sfo{qmd ul/g]5g\ . ;fy} ljsf; cfof]hgfsf] sfof{GjognfO{ n}+lus d}qL Pj+
;dfj]zL agfpg cfjZos ;"rsx¿sf] ljsf; ul/g]5 .
n}lËs lx+;f lgjf/0fsf nflu PsLs[t ljsf; sfo{qmd M j8f ;ldltcGtu{t
lgu/fgL ;d"x u7g, n}lËs lx+;f ;Daf]wgsf nflu ;~rfngdf /x]sf ;]jfx¿sf]
pkof]udf ;r]tgf clej[l4, nlIft dlxnfsf] ;d"xLs/0f, ;d"x ;b:osf]
cg'lzIf0f Pj+ clesfo{ k|lzIf0f, dlxnf ;+:yfsf] Jofj;flos ;]jfsf]
;'b[9Ls/0fsf nflu ax'pkof]uL sfo{qmd ul/g]5g\ . åGåkLl8t dlxnfx¿sf]
dgf]j}1flgs lrlsT;fsf nflu ;/sf/L–lghL If]qsf] ;fem]bf/Ldf dgf]ljdz{
s]Gb|sf] :yfkgf ul/g]5 .
cfod"ns sfo{qmddf ;xeflutf / cg'udg M lzIff / >d tyf /f]huf/
sfo{qmdx¿af6 ;~rflnt ;a} ;Lkd"ns tflnd / aLp k"FhL ljt/0f sfo{df
dlxnfx¿sf] ## k|ltzt ;xeflutf /x] g/x]sf] cg'udg ug]{ . o:tf ;Lkd"ns
tflnd, /f]huf/ / aLp k"FhL ljt/0f sfo{qmddf cflbjf;L hghflt, blnt, afbL,
sdn/L, r]kfË, sd}of, /fp6], ufGwf/ h:tf lk5l8Psf ;d'bfosf] plrt
;xeflutf ;'lglZrt ul/g]5 .
;a} lhNnfdf g]kfn k|x/L cGtu{tsf dlxnf ;]n / ;]jf s]Gb|x¿sf] Ifdtf
clej[l4 ul/g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
/fHo ;+oGqdf dlxnf k|ltlglwTj Go"gtd ## k|ltzt k'u]sf] x'g], k|ToIf¿kn] n}lËs
pQ/bfoL ah]6 ljlgof]hgsf] cg'kft sDtLdf @% k|ltzt k'u]sf] x'g], dlxnf ljsf;
sfo{qmd ;a} ufpF ljsf; ;ldltdf lj:tf/ x'g] / ;d'x ;b:o ;+Vof ( nfv %)
xhf/ k'u]sf] x'g], n}+lus lx+;f 36\g] / kL8snfO{ clgjfo{ ;hfo x'g] ;+oGq;d]t
ag]sf] x'g]5 .
269
^=(=@ ;dfj]zLs/0f
!= k[i7e"ld
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] juL{o, hftLo, eflifs, n}lËs, ;f+:s[lts,
wfld{s / If]qLo e]befjsf] cGTo ub}{ dlxnf, blnt, cflbjf;L÷hghflt, dw];L,
d'l:nd ;d'bfo, pTkLl8t ;d'bfo / lk5l8Psf If]q / ju{sf ;d:ofx¿nfO{
;Djf]wg ug{ /fHosf] s]lGb|s[t / PsfTds 9fFrfsf] cGTo u/L ;dfj]zL, nf]stflGqs,
;+3Lo zf;g k|0ffnL ;lxtsf] cu|ufdL k'gM;+/rgf ug]{ pNn]v u/]sf] 5 . g]kfn
dfgj clwsf/;DaGwL ljZj 3f]if0ffkq, gful/s tyf /fhgLlts clwsf/;DaGwL
dxf;lGw, ;a} k|sf/sf hftLo e]befj pGd"ng;DaGwL dxf;lGw, cGt/f{li6«o >d
;+u7g dxf;lGw g+= !^( sf] ;fy;fy} cGo cGt/f{li6«o b:tfj]hx¿sf] x:tfIf/sf/L
/fi6« ePsfn] cflbjf;L÷hghflt nufotsf ljleGg ;d'bfox¿ lj?4 x'g] e]befj
cGTo ug'{kb{5 / pgLx¿sf] ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/sf] k"0f{ pkof]usf
nflu cfO{ kg]{ cj/f]wx¿ x6fpg' kb{5 . ljutsf cfjlws of]hgfdf cfly{s,
;fdflhs, ;fF:s[lts, /fhgLlts, wfld{s, eflifs tyf ef}uf]lns ¿kdf
jl~rtLs/0fdf k/]sf ;d'bfosf]] ;+/If0f tyf ;Dj4{g, gLlt lgdf{0f k|lj|mofdf kx'Fr
lj:tf/ nufot k|of;x¿ x'Fb} cfPsf 5g\ . tyflk oL ;d'bfosf] ljBdfg cj:yfdf
;'wf/ u/L b]zsf] ;du| ljsf; k|of;df logLx¿sf] of]ubfg cy{k"0f{ ¿kdf ;dflxt
ug{ yk k|of; ug'{kg]{ b]lvG5 .
@= cBfjlws l:ylt
;dfj]zLs/0fsf] ;jfndf ljleGg ;+j}wflgs, sfg'gL, gLltut, of]hgfut, ;+:yfut,
sfo{qmdut tyf ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿;Fusf] ;xsfo{ / ;dGjodfkm{t\ cflbjf;L
hghflt, dw];L, blnt, d'l:nd ;d'bfo, jfbL ;d'bfo nufot lk5l8Psf] ju{sf]
pTyfgsf nflu ljleGg nlIft sfo{qmdx¿ ;~rflnt ePsf 5g\ . clwsf+z
sfo{qmdx¿ ;d'bfox¿s} k|ltlglwd"ns hftLo u}/ ;/sf/L ;+3;+:yfx¿ Dffkm{t
;~rfng x'b} cfPsf 5g\ . pgLx¿s} k|ToIf Pj+ ;s[o ;xeflutfdf sfo{qmd tyf
of]hgf th'{df sfof{Gjog / cg'udg sfo{qmdx¿ ;~rfng x'g]5g\ . ljleGg ;/sf/L
lgsfox¿, :yfgLo lgsfo / u}/ ;/sf/L lgsfox¿jf6 ;dfj]zL ;d'bfox¿sf
lglDt ljz]if nlIft sfo{qmd ;~rfng ul/Psf] 5 . ;d'bfosf efiff, wd{, ;+:sf/, /
;+:s[ltsf] ;+/If0f ug{ s]Gb| tyf :yfgLo lgsfox¿dfkm{t\ ljleGg sfo{qmdx¿
;Grfng ug{ /sd ljlgof]hg ePsf] 5 . lqjifL{o of]hgf cjlwdf ljleGg
;d'bfox¿sf nflu ;fdflhs, ;f+:s[lts / cfly{s ljsf;sf ljleGg sfo{qmdx¿
;~rfng ug]{ nIo /flvPsf] eP tfklg k|efjsf/L sfof{Gjog x'g ;s]sf] 5}g .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
ul/aL, ljBdfg ;ª\sL0f{ ;fdflhs d"No dfGotf, clzIff, ;|f]t / ;fwg tyf ;]jf
;'ljwfdf Go"g kx'Fr, ;fy} of]hgf th'{df / sfof{Gjogdf ;dfj]zL / ;dGoflos 9+un]
270
b[li6sf]0fsf] cefj Pad\ ljleGg If]q, ju{, ln+u / ;d"xnfO{ pknJw ;|f]t ;fwg tyf
;]jf / ;'ljwfdf ;dGoflos kx'Fr ;'lglZrt ug]{ h:tf ;d:of / r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
dlxnf, cflbjf;L hghflt, dw];L, blnt, d'l:nd ;d'bfo, jfbL ;d'bfo nufot
lk5l8Psf] ju{nfO{ ljsf;sf] d"nk|jfxdf NofO{ ;dtfd"ns ;dfhsf] lgdf{0f ug]{ .
%= p2]Zo
dlxnf, blnt, cflbjf;L÷hghflt, d'l:nd ;d'bfo, dw]zL ;d'bfo, lk58f ju{ tyf
;d'bfox¿sf] /fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs, dfgjLo, ;f+:s[lts tyf eflifs
clwsf/sf] ;+/If0f tyf k|j4{g ub}{ lt ju{sf] cfly{s, ;fdflhs Pj+ ;f+:s[lts
pTyfg ug]{ .
^= /0fgLlt
1. dlxnf, blnt, cflbjf;L÷hghflt, dw]zL, d'l:nd ;d'bfo, lk58f ju{,
cNk;ª\Vos nf]kf]Gd'v hflt, s0ff{nL If]q nufotsf b'u{d kxf8L / lxdfnL
If]qsf afl;Gbf, ljkGg ju{ h:tf jl~rltdf k/]sf tyf kfl/Psf ;d'bfo tyf
JolQmx¿sf nflu nlIft sfo{j|md ;~rfng ug]{ .
2. ;sf/fTds lje]b / cf/If0fsf dfWodaf6 /fHosf ;j} If]qdf nlIft ju{sf]
kxF'r tyf ;fy{s ;xeflutf ;'lglZrt ug{] .
3. ;fdflhs ;r]tgf tyf Ifdtf ljsf; sfo{qmdnfO{ cleofgs} ¿kdf ;~rfng
u/L ;zQmLs/0f ug]{ .
4. k/Dk/fut ;Lk, efiff / ;+:s[ltsf] ;+/If0f, ;Dj4{g tyf ljsf;df hf]8 lbg] .
&= sfo{gLlt
1. /f]huf/Lsf cj;/x¿df Gofof]lrt kx'Frsf] Joj:yf u/L /fHosf ;j}
lgsfox¿df jl~rltdf k/]sf ;d'bfox¿nfO{ d"n k|jfxLs/0f ul/g]5 . -!_
2. zf;g k|0ffnLsf] ;a} tx / k|lqmofdf jl~rlts/0fdf k/]sf ;d'bfosf]
k|ltlglwTj ;'lglZrt ul/g]5 . -@_
3. vfB ;'/Iff, :jf:Yo, lzIffh:tf cfwf/e't ;]jf / pknAw ;|f]t ;fwgdf nlIft
;d'bfosf] kx'Fr a9fpgsf nflu cfjZos gLltut / ;+/rgfut ;'wf/ ul/g]5 .
-@_
4. nlIft ;d'bfox¿sf] ;fdflhs tyf cfly{s pTyfgsf nflu ljleGg ;/sf/L,
lghL Pj+ u}/;/sf/L If]qaf6 sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -@_
271
5. nlIft ;d'bfox¿sf] ;zQmLs/0f tyf ;fdflhs ;'/Iffsf nflu Ifdtf clej[l4,
/f]huf/L tyf r]tgfd"ns sfo{j|mdx¿ cleofgs} ¿kdf ;~rfng ul/g]5 . -#_
6. nlIft ;d'bfosf] k/Dk/fut ;Lk, efiff / ;+:s[ltsf] ;+/If0f, ;Dj4{g tyf
ljsf;sf nflu ;DjlGwt ;d'bfos} cu|;/tfdf ljz]if sfo{j|md ;~rfng
ul/g]5 . -$_
7. nlIft ;d'bfosf] pTyfgsf nflu :yfkgf ePsf ;+:yfx¿sf] ;'b[9Ls/0f
ul/g]5 . -$_
8. ljBfno txsf] lzIffdf qoeflifs gLlt cjnDag ul/g]5 . -$_
9. hnjfo' kl/jt{gaf6 hghLjgdf kg]{ gsf/fTds c;/sf ;DaGwdf :yfgLo
;d'bfonfO{ hfu?s u/fpg cfjZos sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g]5 . -$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
jl~rltdf k/]sf blnt, cflbjf;L hghflt, d'l:nd, dw]zL ;d'bfo, lk58f ju{ tyf
;d'bfox¿sf] /fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs, dfgjLo, ;f+:s[lts tyf eflifs
clwsf/sf] ;+/If0f tyf k|j4{g ug{ b]xfosf k|d'v sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
/fHosf] ;+/rgf / gLlt;DaGwL
ljleGg ;d'bfosf] xLt x'g] sfo{qmdx¿ ;~rfng ubf{ ;fdflhs kl/rfngnfO{
clgjfo{ k"j{zt{sf ¿kdf lnO{g] / x/]s sfo{qmdx¿ ;~rfng ubf{ ;fdflhs
kl/rfng u/]/ dfq cufl8 a9fOg] .
;DalGwt hghfltsf k|ltlglw ;+:yfx¿nfO{ /fHo ;~rfngsf x/]s r/0fdf
;xeflutf x'g] u/L ;+/rgfut ;'wf/ ul/g] . o;sf nflu ;+:yfut Ifdtf
ljsf; / k|a4{gfTds sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g] .
;dfj]zL ;d'bfosf] k/fdz{ / ;xeflutfdf ;DalGwt gLlt, P]g sfg'gx¿sf]
;dLIff, ;'wf/ tyf gofF lgdf{0f sfo{ ul/g] .
;/sf/L÷u}/;/sf/L If]qdf pknAw x'g] cj;/x¿ tyf ;+rflnt x'g]
sfo{qmdx¿df ;dfj]zL ;d'bfox¿nfO{ k|fyldstf lbg] gLlt cjnDag ul/g] .
cGt/f{li6«o >d ;Ë7gsf] dxf;lGw !^( ;Fu lj/f]wfefif x'g] sfg'gL Pj+ gLltut
k|fjwfgx¿ klxrfg u/L ;+zf]wg ul/g] .
hn, hldg, hËn / vfgL h:tf k|fs[lts ;|f]tx¿df cflbjf;L hghfltx¿sf]
kx'Fr j[l4 ug{ pko'Qm Joj:yf ug'{sf ;fy} k|fs[lts ;|f]t ;Dkbfsf] ;+/If0f,
;Dj4{g, / pkef]u ug]{ sfo{x¿df :yfgLo ;dfj]zL ;d'bfonfO{ k|fyldstf
lbOg] .
272
dft[efiff ;lxtsf] g]kfnL efiff hfg]sf] :yfgLo ;dfa]zL ;d'bfoaf6 l/Qm
lzIfs b/aGbLdf lgo'lQm x'g ;Sg] jftfj/0f ;[hgf ug{ cfjZos Joj:yf
ldnfOg] .
k/Dk/fut tyf hftLo ;Ë7gx¿sf] Ifdtf clej[l4;DaGwL
dfgjclwsf/, cflbjf;L clwsf/ nufotsf ;d;fdlos ljifox¿df ljz]if
hghfu/0f cleofg sfo{qmd ;~rfng ul/g] .
;~rf/ dfWodx¿nfO{ nf]kf]Gd'v ;d"xsf] efiffx¿df ;~rfng ug{ k|f]T;flxt
ug]{ .
cflbjf;L hghflt;DaGwL ;|f]t s]Gb|x¿ pko'Qm :yfgdf :yfkgf ug]{ .
lk58LPsf ;d'bfosf ;+u7gx¿sf] Ifdtf clej[l4df ;xof]u ug]{ .
cfly{s ljsf;;DaGwL
pRr d"Nosf afnLx¿sf] v]tL ug{, ahf/sf] kx'Fr k'¥ofpg / d"No >[ªvnf
clej[l4 ug{ / ;fd'bflos kz'ljsf; ;DaGwL ljz]if sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
;dfj]zL ;d'bfosf hfthfltx¿df k/Dk/fut ;Lk tyf 1fgx¿nfO{
cfw'lgsLs/0f / Jofj;foLs/0f ug{ cfjZos kg]{ aLp k"+hL, tflnd tyf
k|ljlwsf] Joj:yf ug]{ .
Jofj;flos s[liftk{m pGd'v u/fpg nlIft sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
s[lif pTkfbg;Fu ;DalGwt k|zf]wgstf{ tyf dWo:y Jofkf/L ju{sf] ¿kdf
Ifdtf clej[lWbsf sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
pBdzLntf -k|fljlws tflnd;lxtsf]_ ljsf; sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
cflbjf;L hghflt, blnt ;d'bfo, k5fl8 k/]sf If]qsf ;d'bfo, dw]zL Pj+
lk5l8Psf] ;d'bfo, d'l:nd ;d'bfo, jfbL nufotsf ;d'bfosf hghfltx¿sf]
klxrfg tyf kl/rokq ljt/0f ug]{ gLlt lnO{ 5gf}6 ul/Psf lhNnfx¿df
cfly{s ljsf;sf nlIft sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
ljleGg ;d'bfosf] a;f]af; a9L ePsf lhNnfx¿df ;fF:s[lts tyf ko{6g
ljsf; sfo{qmd th'{df / ;~rfng ug{ /fHon] cfjZos Joj:yf ug]{ .
d'Qm sd}ofx¿sf] k'gM :yfkgf tyf hLljsf]kfh{g sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbg] .
cflbjf;L ÷hghflt, blnt ;d'bfo, k5fl8 k/]sf If]qsf ;d'bfo, dw]zL Pj+
lk5l8Psf] ;d'bfo, d'l:nd ;d'bfo, jfbL nufotsf ;d'bfox¿df dlxnf tyf
k'¿if ;lDdlnt ;xsf/L ;+:yf vf]Ng k|f]T;fxg ug]{ .
273
nf]kf]Gd'v, clt ;LdfGts[t tyf ;LdfGts[t cflbjf;L hghfltx¿nfO{ j}b]lzs
/f]huf/sf nflu cfjZos kg]{ cfly{s ;xof]u tyf ;Lk ljsf;sf sfo{qmdx¿
;~rfng ug{ /fHon] ljgf lwtf] cfly{s ;xof]u pknAw u/fpg] .
cgf}krfl/s If]qdf sfo{/t cflbjf;L hghflt dlxnf tyf k'¿ifx¿sf] xLt
;+/If0f ug]{ cfjZos ;+oGq tyf sfd ug]{ jftfj/0fsf] ljsf; ug]{ .
h8La'6L tyf u}/ sfi7 jg k}bfj/;DaGwL pBdx¿ k|j4{g tyf pTkflbt
j:t'x¿nfO{ ahf/;Dd k'¥ofpg cflbjf;L hghflt ;d"xx¿nfO{ k|fyldstf lbO{
cfjZos sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
cflbjf;L hghfltx¿sf] k/Dk/fut k];f -x:tsnf, s'l6/ pBf]u, df5f dfg]{,
lzsf/ v]Ng] cflb_ sf] ;Ddfg ub}{ tL k];fx¿sf] ljsf;, ;+/If0f / ;Da4{gsf]
nflu ljz]if gLlt agfO{ cfly{s tyf k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg] .
;fdflhs ljsf;;DaGwL
ljkGg ju{ / b'u{d If]qsf ljBfyL{sf nflu :jb]z tyf ljb]zsf
ljZjljBfnox¿df pRr lzIff -Ol~hlgol/Ë, d]l8sn, s[lif, jg, sfg'g cflbdf
;d]t_ df cf/If0f tyf 5fqj[lQ k|bfg ug]{ .
k|fljlws÷Jofj;flos lzIff tyf ;Lk ljsf;df o'jfx¿sf] ;xeflutf j[l4sf
nflu ljz]if k|f]T;fxg sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
ljleGg ;d'bfosf hg;+Vof a9L ePsf lhNnfx¿df dft[efifL lzIfsx¿
pTkfbgsf lglDt tflnd sfo{qmdsf ;fy} dft[efiffx¿df cf}krfl/s—
cgf}krfl/s lzIff sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
n]Vo k/Dk/f ePsf dft[efiffx¿df k7gkf7gsf] ljifosf] ¿kdf k|fylds lzIff
sfo{qmd qmdzM ;~rfng ug]{ .
dft[efiffx¿sf] dfWodaf6 lzIff lbg] k4ltnfO{ ;+:yfut ug{ cf}krfl/s—
cgf}krfl/s lzIff sfo{qmd dft[ efiffdf ;~rfng ug]{ .
/fli6«o kf7\oqmd tyf kf7\o ;fdu|Lx¿sf ;fy} :yfgLo ljz]if kf7x¿ ljsf;
ug{ cflbjf;L tyf hghfltsf Oltxf;, ;+:s[lt, bz{g tyf ;flxTo;DaGwL
;"rgf ;+sng tyf clen]vLs/0f ug]{ .
:jf:Yo ;]jf If]qdf cflbjf;L hghflt hgzlQm pTkfbg sfo{qmd ;~rfng
ug]{] .
Ps nfv hg;+Vof eGbf a9Ln] k|of]u ug]{ dft[efiffx¿df :jf:Yo, ;/;kmfO /
jftfj/0f;DaGwL r]tgf hufpg] sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
274
ljleGg ;d'bfosf] hg;+Vof a9L ePsf If]qx¿df :jf:Yo ;]jf tyf ;'ljwfx¿
pkef]u ug]{ l;nl;nfdf cflbjf;L hghflt dlxnf tyf k'¿ifx¿nfO{ cfpg]
;fdflhs -eflifs, If]qLo tyf n}lÍs_ cj/f]wx¿sf] clen]vLs/0f ug]{ .
dlxnfx¿dfly x'g] ljleGg vfn] zf]if0f Pj+ cf];f/–k;f/, afn>d, 3/]n'
lx+;fnfO{ cGTo ug{sf nflu hftLo ;Ë7gx¿sf] ;fem]bf/Ldf ljleGg sfo{qmd
;~rfng ug]{ .
hghfltx¿sf] :jf:Yo ;]jfdf kx'Fr a9fpg :jf:Yo;DaGwL ljz]if ;]jfx¿
;~rfng ug]{ .
efiff / ;+:s[ltx¿sf] ;+/If0f;DaGwL
cflbjf;L hghflt, blnt ;d'bfo, k5fl8 k/]sf If]qsf ;d'bfo, dw]zL Pj+
lk5l8Psf] ;d'bfo, d'l:nd ;d'bfo, jfbL ;d'bfo nufotsf ;d'bfox¿sf] hft
hfltsf efiff, ;+:s[ltx¿sf] ;+/If0f, ;Dj4{g / ;r]tgfsf lglDt cWoog
cg';Gwfg sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
efiff, ;F:s[lt tyf ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f / ;Da4{gsf lglDt ;Gbe{ ;fdu|L tof/
ug]{ .
efiff, bz{g / ;+:s[ltx¿sf] cWoog cg';Gwfgsf lglDt ;+:yfut Joj:yf ug]{ .
snf tyf ;+:s[lt u|fd / ;f+:s[lts ;Fu|xfno cGtu{t k/Dk/fut snf, ;+:s[lt
tyf ;Dkbfx¿sf] ;+/If0f tyf ;Dj4{g ug{ sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt, dw]zL, lk5l8Psf] If]q, d'l:nd, jfbL nufotsf
;d'bfox?n] klxrfg u/]sf slDtdf #% xhf/ j6f ;fd'bflos k"jf{wf/ ljsf;
;DaGwL of]hgfx? ;~rfng x'g]5g\, ;d'bfosf] ;zlQms/0f / r]tgf clej[l4
;DaGwL slDtdf !% xhf/ j6f sfo{qmdx? sfof{Gjog x'g]5g\, slDtdf # nfv %)
xhf/ hgf cflbjf;L hghflt nufot k5f8L k/]sf ;d'bfosf JolQmx?n] ;fdflhs
;'/Iff eQf k|fKt ug]{5g\, slDtdf * nfv o'jfn] j}b]lzs /f]huf/sf] cj;/
kfpg]5g\, slDtdf @% xhf/ hgf dlxnfn] /fHoaf6 pknAw u/fO{Psf] ;'/lIft
;'Ts]/L ;'ljwf pkof]u ug]{5g\, s0ff{nL nufot k5f8L k/]sf] ;d'bfosf nflu !)
nfv >dlbg a/fa/ /f]huf/ ;[hgf ePsf] x'g]5 .
275
k|0ffnLdfkm{t\ ;~rfng Pj+ ;xhLs/0f ug]{, cfrf/;+lxtf lgdf{0f u/L u}/;/sf/L
;+:yfsf lj|mofsnfkx¿ ;+lxtfa4 Pj+ kf/bzL{ u/fpg] tyf k|efjsf/L ;dGjo
sfod u/L u}/;/sf/L ;+:yfsf sfo{qmd :yfgLo ljsf;d'vL agfpg' h?/L 5 .
g]kfndf sfo{/t cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfsf sfo{qmdx¿df ;xhLs/0f l;kmfl/;
;ldltn] :jLs[lt lbg] u/]klg g]kfndf sfof{no gePsf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L
;+:yfaf6 ;f]em} k|fKt x'g] ;|f]tnfO{ nlIft If]qdf k'¥ofpg cfjZos 5 . u}/;/sf/L
;+:yfx¿sf] ;ª\Vof / lqmofsnfkx¿sf] j[l4;Fu} ltgsf lqmofsnfkx¿ ;fdflhs–
cfly{s ljsf;sf] sfo{df lj:tf/ x'g k'u]sf] cj:yfdf o;sf] ;~rfng /
Joj:yfkgdf k|efjsf/L lgodgsf nflu pko'Qm tyf ;do;fk]If sfg'gL, k|zf;lgs
tyf ;+/rgfut Joj:yfdf k|efjsfl/tf NofO{ ljsf;sf ;fem]bf/sf] e"ldsfnfO{
pkof]u ug'{ cfjZos ePsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
ljutdf b]zsf] ;fdflhs cfly{s hLjgdf u}/ ;/sf/L ;+:yfx¿sf] e"ldsf Pj+
nufgLdf pNn]vgLo lj:tf/ ePsf] 5 . oL ;+:yfx¿ :jf:Yo, lzIff, ;fd'bflos
ljsf;, afn clwsf/ ;+/If0f, dlxnf tyf ;LdfGts[t ;d'bfosf] ;zQmLs/0f, lbuf]
jftfj/0f Joj:yfkg, hLljsf k|a4{g,;r]tgf clej[l4, dfgj clwsf/, zflGt
nufotsf If]qdf ;lqmo /x]sf 5g\ . cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf]
;xhLs/0fsf nflu dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno cGtu{t Ps
cGt/dGqfno ;xhLs/0f ;ldlt lqmofzLn /x]sf] 5 . o; qmddf cGt/f{li6«o
u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] kl/of]hgf ;xhLs/0f sfo{ljlw, @)&) :jLs[t eO;s]sf]
5.
;dfh sNof0f kl/ifb\sf] dfWodaf6 klg o; If]qnfO{ dof{lbt, Jojl:yt /
hjfkmb]xL agfpg]tk{m k|of; ePsf] 5 . :yfgLo lgsfodf u}/ ;/sf/L ;+:yfx¿sf]
Ifdtf clej[l4 u/L k|efjsf/L :t/Lo sfo{ ;Dkfbgsf nflu ljleGg tflndx¿
k|bfg ul/Psf 5g\ . :yfgLo lgsfo;Fu u}/;/sf/L If]qsf] cfa4tfnfO{ ;xh agfpg
k|of; ul/Psf] 5 . ;+3 ;+:yf;DaGwL sfg'gdf ;do;fk]If kl/dfh{gsf nflu sfo{
k|f/De ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;dfhsNof0f P]g @)$( adf]lhd u}/;/sf/L ;+:yfx¿n] ;dfhsNof0f kl/ifb\af6
cg'dlt lng'kg]{ Joj:yf eP tfklg kl/ifb\;Fu cfa4 ePsf sl/a #& xhf/ eGbf
j9L / :yfgLo k|zf;gdf btf{ eO{ kl/ifb;Fu cfa4 gePsf xhf/f}+sf] ;ª\Vofdf
/x]sf /fli6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf ;fy} @%) sf] xf/fxf/Ldf /x]sf cGt/f{li6«o
u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] ;dGjo tyf cg'udg / d"Nofª\sgnfO{ ;+lxtfa4 u/fpg]
sfo{df ck]lIft glthf k|fKt gx'g' / ljleGg lgsfox¿n] cfcfkm\g} tl/sfaf6
;DaGw :yfkgf u/L cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿af6 k|fKt ;|f]t pkof]u ug]{
276
cEof;n] o;/L k|fKt x'g] ;|f]tnfO{ ck]lIft ¿kdf Psåf/ k|0ffnLaf6 lgodg ug{
g;Sg' h:tf ;d:of / r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
/fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿, ;fd'bflos ;+:yfx¿ / gful/s
;dfhsf] e"ldsfnfO{ ;'b[9, dof{lbt / kf/bzL{ agfpFb} ltgLx¿nfO{ cfly{s,
;fdflhs ¿kfGt/0fsf] e/kbf]{ ;fem]bf/sf ¿kdf cl3 a9fpg] .
%= p2]Zo
;/sf/L, u}/;/sf/L tyf ;fd'bflos If]qsf sfo{qmddf ;dGjo, ;xsfo{ /
cGt/;DaGwsf] ljsf; u/L :yfgLo txsf] ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;df
u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] e"ldsfnfO{ k|efjsf/L agfpg] .
^= /0fgLlt
1. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] nufgL /fli6«o k|fyldstfsf]
If]qtk{m lglb{i6 u/L ljsf;sf] ;fe]mbf/sf] ¿kdf k|j4{g ug]{ .
2. :yfgLo u}/;/sf/L ;+:yf tyf ;fd'bflos ;+:yfx¿sf] :yfgLo lgsfo;Fusf]
;dGjo / ;xsfo{nfO{ km/flsnf] / pGgt agfO{ ;fdflhs– cfly{s ljsf;df
of]ubfg k'¥ofpg] .
3. u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] kf/blz{tf, hjfkmb]lxtf ;'lglZrt ub}{ ;xhLs/0f,
kl/rfng, cg'udg / d"NofÍgnfO{ k|efjsf/L agfpg] .
&= sfo{gLlt
1. u}/ ;/sf/L ;+:yfx¿sf] nufgLnfO{ nlIft ;d"x, ;LdfGts[t ;d'bfo, lk5l8Psf]
If]q, u|fdL0f ljkGg If]q tyf ;d'bfosf] ;zQmLs/0f, hLljsf k|j4{g, lzIff,
:jf:Yo, vfg]kfgL, jftfj/0f ;+/If0f h:tf /fli6«o k|fyldstfsf If]qdf lglb{i6
ul/g]5 . -!_
2. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/ ;/sf/L ;+:yfx¿sf sfo{qmdx¿nfO{ sfod x'g]u/L
dfgj ljsf; ;"rsfª\ssf] cfwf/df k5fl8 k/]sf lhNnf, If]q / ;d'bfotk{m
pGd'v x'g] Joj:yf ul/g]5 . -!_
3. :yfgLo ef}lts ;|f]t, dfgjLo ;|f]t tyf :yfgLo k|ljlwsf] k|of]udf k|fyldstf
lbO{ ul/aL Go"gLs/0fdf ;xof]u ug]{ sfo{qmdx¿nfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . o;sf
nflu cfjZos sfg'gL k|lqmofdf kl/jt{g tyf lgb]{lzsf agfO{ sfof{Gjogdf
Nofpg] Joj:yf ul/g]5 . -!_
277
4. g]kfndf sfof{no gePsf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfaf6 ;f]em} k|fKt x'g]
;|f]tsf sfo{qmd;d]t ;xhLs/0f l;kmfl/z ;ldltaf6 :jLs[t ug'{kg]{ k|fjwfg
nfu" ul/g]5 . -!_
5. g]kfnL u}/;/sf/L ;+:yfnfO{ j}b]lzs ;xfotfdf lge{/tf sd ug{ d'n's leq
;+:yfut k"FhL cfh{g ug{ k|f]T;flxt ul/g]5 . -!_
6. cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] sfo{qmd sfof{Gjog ubf{ :yfgLo txdf sfo{/t
;+:yf 5gf}6 ug'{kg]{ / pknAw gePdf glhssf] If]qdf sfo{/t ;+:yf 5gf}6
ug'{kg]{ k|0ffnL nfu" ul/g]5 . -@_
7. u}/ ;/sf/L ;+:yfsf lqmofsnfkx¿df kf/blz{tf, hjfkmb]lxtf / pQ/bfloTj
;'lglZrt ug{ of]hgf lgdf{0fb]lv sfof{Gjog;Ddsf lqmofsnfkdf :yfgLo
;/f]sf/ tyf :yfgLo lgsfosf] ;dGjo / ;xeflutf ;'lglZrt ul/g]5 . -@_
8. cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿n] g]kfndf sfo{qmd ;~rfng ubf{ dxfn]vf
lgoGqs sfof{noaf6 lglb{i6 ul/Psf] jfl0fHo a}+sdf vftf ;~rfng ug'{ kg]{
Joj:yf ;'? ul/g]5 . -@_
9. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfsf] vr{sf] dfkb08 lgb]{lzsf
agfO{g]5 . s'n ah]6sf] @) k|ltzt eGbf a9L k|zf;lgs vr{ gx'g] Joj:yf
ul/g]5 . -@_
10. låkIfLo, ax'kIfLo / cGt/ ;/sf/L :t/df ;Demf}tf eO{ g]kfnsf nflu
5'6\ofOPsf] sf]if cGt/f{li6«o u}/ ;/sf/L ;+:yfx¿n] cGo b]zsf] nflu pkof]u
ug{ gkfOg] Joj:yf ul/g]5 . -#_
11. ;dfh sNof0f kl/ifb\sf] ;+/rgfnfO{ kl/jlt{t ;Gbe{ cg's"n u/fpg'sf ;fy}
P]gdf ;dofg's"n;'wf/ ul/g]5 . -#_
12. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] sfo{qmd ;Demf}tfdf cg'dlt
lbFbf cfwf/ tf]sL n}+lËs ah]6 cg'kft a9L x'g] sfo{qmdnfO{ k|fyldstf lbg]
Joj:yf ul/g]5 . -#_
13. cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf sfo{qmdsfnflu hgzlQm, k|j]zf1f, eG;f/,
s/ h:tf Joj:yfsf ;DaGwdf sfo{qmd ;Demf}tfdf ;dfj]z u/L tbg'¿k
;]jfdf ;/nLs/0f u/fOg]5 . -#_
14. If]qLo:t/sf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] g]kfndf sfof{no vf]Ng' kbf{ To:tf
;+:yfn] g]kfndf ;d]t sfo{qmd ;~rfng ug'{kg]{ Joj:yf ul/g]5 . -#_
15. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfsf] hgn]vf k/LIf0f tyf sfo{qmd tyf
vr{sf] ;fj{hlgs ;'g'jfO{ ug]{ k|0ffnLnfO{ nfu" ub}{ nlug]5 . -#_
278
16. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf lj1x¿ /fVg] k|0ffnLdf ;'wf/
u/L g]kfnL hgzlQm k|of]u ug]{tk{m k|fyldstf lbOg]5 . -#_
17. dGqfno / ;dfh sNof0f kl/ifb\df /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L
;+:yfx¿;DaGwL ljB'tLo ;"rgf a}+s tof/ ul/g]5 . -#_
18. ljQLo Joj:yfkgsf] k|ltj]bg ug]{ ljB'tLo k|0ffnLsf] ljsf; u/L k|ltj]bg ug]{
/ To;sf] ljQLo hf]lvdsf k/L;"rsx¿ agfO{ 5gf}6 k|0ffnLsf cfwf/df To:tf
u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] t];|f] kIfaf6 n]vf k/LIf0f ug]{ k|0ffnLsf] ljsf;
ul/g]5 . dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnodf /x]sf] ;xhLs/0f
;ldltsf] Ifdtf clej[l4 x'g] sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 . -#_
19. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿af6 ;~rflnt sfo{qmdx¿sf]
clen]vfÍg, ;dGjo, cg'udg tyf d"NofÍg ;DalGwt ljifout
dGqfnox¿af6 ul/g]5 . -#_
20. u}/;/sf/L ;+:yfsf] lgodgsf/L lgsfonfO{ ;zQmLs/0f ul/g]5 . -#_
21. u}/;/sf/L ;+:yf jf ;f] ;+:yfn] ;~rfng u/]sf] cfof]hgfsf] d"Nof+sg ;f]xL
;+:yfn] pknAw u/fPsf] ljQLo ;|f]t k|of]u ug'{kg]{ jt{dfg Joj:yfnfO{
k'g/jnf]sg ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnodf /x]sf] ;xhLs/0f ;ldltsf]
sfo{ ;~rfng / Ifdtf clej[l4 sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
u}/;/sf/L ;+:yf÷cGt/f{li6«o u}/ ;/sf/L ;+:yfsf sfo{qmdnfO{ k|fyldstf k|fKt
If]qdf ;~rfng ug{ k|f]T;flxt ug]{ .
s]Gb|Lo:t/ tyf lhNnf:t/df u}/ ;/sf/L ;+:yf÷cGt/f{li6«o u}/ ;/sf/L
;+:yfsf] cg'udg tyf d"Nof+sgsf] lgb]{lzsf÷sfo{ljlw tof/ ug]{ / pgLx¿sf]
juL{s/0f Pj+ ;'ljwfsf] dfkb08 tof/ u/L cg'udg tyf d"Nof+sg ug]]{ .
u}/;/sf/L ;+:yf÷cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] ljj/0f ;lxt tYof+s tof/
u/L clen]v s]Gb| ;~rfng ug]{ .
cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] ;xsfo{ ug]{ u/L u}/;/sf/L ;+:yf 5gf}6 ug]{
lgb{]lzsf tof/ ug]{ .
;dfh sNof0f P]g kl/dfh{g u/L ;dfh sNof0f kl/ifb\sf] ;+u7g ;+/rgf
kl/dfh{g ug]{ h:tf sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/g] 5g\ .
279
(= ck]lIft pknlAw
u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] ;~rfngdf kf/blz{tf tyf pQ/bfloTj clej[l4 ePsf] x'g],
u}/;/sf/L ;+:yfx¿dfkm{t\ kl/rfng x'g] j}b]lzs ;xfotfsf] sDtLdf *) k|ltzt
/sd sfo{qmd nfutdf vr{ ePsf] x'g], j}b]lzs ;xfotfsf] PsLs[t Joj:yfkg,
clen]v / cg'udg x'g], ;dfhsNof0f P]g, @)$( sf] ;do;fk]If kl/dfh{g /
;dfh sNof0f kl/ifbsf] ;+/rgf kl/dfh{g ePsf] x'g] .
280
kl/R5]b M &
zflGt, ;'zf;g tyf d"nk|jfxLs/0f
&=! zflGt, k'gMlgdf{0f tyf k'gM:yfkgf
!= k[i7e"ld
lj:t[t zflGt ;Demf}tfkl5 d'n'sdf cGtl/d ;+ljwfg hf/L x'g'sf ;fy} ;z:q åGå /
P]ltxfl;s hgcfGbf]ngkZrft\ ;'? ul/Psf] zflGt k|lqmofnfO{ ;fy{s lgisif{df
k'¥ofpg] k|oTg eO/x]sf] 5 . cfGbf]ngsf qmddf hLjg pT;u{ u/]sf zxLbx¿sf]
;Ddfg, a]kQf kfl/Psfx¿sf] vf]hL, åGå kLl8tx¿sf nflu /fxt tyf k'gM:yfkgf,
k'gMPsLs/0f / ;ª\qmd0fsfnLg Gofo k|bfg Pj+ åGåsf sf/0f k'gMl{gdf{0f ug{'kg]{
;+/rgfx¿ cem} klg dxTTjk"0f{ sfo{;"rLdf /x]sf 5g\ .
@= cBfjlws l:ylt
ljut of]hgf cjlwdf zflGt k|lqmofsf] dxTTjk"0f{ kIfsf] ¿kdf /x]sf] lzlj/df
/x]sf n8fs'x¿sf] ;dfof]hgsf] sfo{ ;DkGg ePsf] 5 . d'n'sdf åGå/t ljleGg
;d"xx¿;+u jftf{, ;Djfb / ;xdlt sfod u/L aGb x8tfn tyf lx+;fTds
lqmofsnfkx¿ Go"gLs/0f ug]{tk{m w]/} pknlAwx¿ xfl;n ePsf] 5g\ . pbfx/0fsf
nflu åGåsf sf/0f d[To' ePsf !&,**^ JolQmsf kl/jf/x¿dWo] !$,@)! kl/jf/nfO{
/fxt k|bfg ul/Psf], &(,%&! JolQmx¿ lj:yflkt ePsf]df @%,))) hgfnfO{
k'gM:yfkgfsf] nflu cfly{s ;xof]u tyf k'gMPsLs/0f ul/Psf] / !,%#) JolQmx¿
j]kQf ePsfdWo] !,%@* hgfsf] kl/jf/nfO{ /fxt pknJw u/fOPsf] 5 . åGåsf]
sf/0fn] k'glg{df{0f ug'{kg]{ cj:yfdf k'u]sf *,(!^ ef}lts k"jf{wf/x¿dWo] @,(*)
k"jf{wf/x¿sf] k'glg{df{0f ;DkGg ePsf] 5 . ;Dklt Iflt ePsf !&,$*$ kl/jf/sf]
JolQmut ;Dklt IfltdWo] (,)$% kl/jf/nfO{ /fxt, ckx/0fdf k/]sf #,$)%
hgfnfO{ cfly{s ;xfotf / zflGt ;Demf}tf kZrft\ 36]sf 36gfdf k/L d[To' ePsf
JolQmsf xsbf/x¿nfO{ /fxt pknJw u/fOPsf] 5 . hgcfGbf]ngsf zlxbsf
kl/jf/nfO{ hLjg lgjf{x eQf, c+ue+u÷ckf+u ePsf &,((^ hgfnfO{ cfly{s
;xfotf, %! k|ltzteGbf a9L c+ue+u÷ckf+u ePsf JolQmx¿nfO{ hLjg lgjf{xeQf
/ 3fOt]sf ;Gtltx¿nfO{ lgoldt ¿kdf 5fqj[lt klg pknAw u/fOPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
a]kQf ePsf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg¿k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g;DaGwL
sfo{df ePsf] l9nfO{, sfof{Gjog ug]{ lgsfox¿aLr ;dGjosf] cefj, lkmtnf]
cg'udg tyf d"Nof+sg, k'glg{df{0fsf] Jofks dfu / ;|f]t tyf ;fwgsf] cefjn] ubf{
lbuf] zflGtsf nflu ;dfgtf, e]befj/lxt Jojxf/, /fHosf ;a} tx / If]qdf
;a}nfO{ ;dfg cj;/ pknAw u/fpg] sfo{x¿ k|d'v ;d:ofsf ¿kdf /x]sf 5g\ .
281
cem} klg k'glg{df{0f / k'gM:yfkgfsf sfo{qmdx¿nfO{ k|efjsf/L agfpg], ljleGg
kIfx¿;+u ePsf jftf{ tyf ;xdltnfO{ Jojxf/df sfof{Gjog u/L zflGt /
;xdltsf] ;+:s[lt ljsf; ug]{, ;z:q åGåsf] dgf];fdflhs c;/nfO{
k'gM;fdfGoLs/0f ug]{ / /fhgLlts k|ltj4tf h'6fO{ ljsf;sf nflu ;femf cjwf/0ff
agfP/ zflGt k|lqmofnfO{ :yfgLo:t/;Dd ;+:yfut ug'{ kg]{] r'gf}tL ljBdfg 5 .
;fy}, d[ts tyf a]kQf kl/jf/, JolQmut ;Dklt Iflt ePsf Pj+ lj:yflktx¿nfO{
/fxt, k'gM:yfkgf Pj+ k'gM;fdflhsLs/0f, :yfgLo:t/sf zflGt ;ldltx¿nfO{
k|efjsf/L ¿kdf lqmoflzn agfpgsf nflu tof/ ul/g] /0fgLlts of]hgfx¿sf]
sfof{Gjogsf nflu pRr:t/sf] k|ltj4tf h'6fpg] h:tf s'/fx¿ klg yk r'gf}tLsf]
¿kdf /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;d[4, zfGt / Gofok"0f{ g]kfn lgdf{0fsf nflu, d]nldnfk, cfk;L ;b\efj /
;lxi0f'tf clej[l4 ug]{ .
%= p2]Zo
1. åGåaf6 k|efljtx¿nfO{ /fxt pknAw u/fpg] / åGåsf sf/0f Ifltu|:t ef}lts
;+/rgfx¿sf] k'glg{df{0f ug]{ .
2. åGå k|efljtsf nflu kl/k"/0f, k'gM:yfkg Pj+ k'gMPsLs/0fsf] Joj:yf ldnfO{
d'n'sdf lbuf] zflGt :yfkgf ug]{ .
3. ;dfhdf lbuf] zflGt / ;'Joj:yf sfod ul//fVg] .
^= /0fgLlt
1. åGå k|efljtx¿sf nflu /fxt, kl/k"/0f, k'gM:yfkgf tyf k'gMPsLs/0fsf sfo{
ug]{ .
2. åGåsf] qmddf Iflt ePsf ef}lts ;+/rgfsf] k'gMl{gdf{0f ug]{ .
3. lj:t[t zflGt ;Demf}tf Pj+ cGo ;Demf}tf, ;xdlt / ;dembf/L sfof{Gjog ub}{
/fli6«o tyf :yfgLo :t/df zflGt lgdf{0fsf ;fy} ;ª\qmd0fsfnLg Gofodf
ljz]if hf]8 lbg] .
4. åGåkl5sf] cjlwdf zflGtsf nflu ul/g] sfo{qmdsf nflu ;|f]t kl/rfngsf]
k|efjsf/L Joj:yf ug]{ .
5. zflGt sfod ug{ ljleGg ;d"x¿;Fusf] jftf{ k|lqmofnfO{ lg/Gt/tf lbg] .
6. ;dfhdf x'g;Sg] åGåsf sf/s tTTjx¿nfO{ oyf ;dodf klxrfg u/L lbuf]
zflGt sfod ug]{ .
282
&= sfo{gLlt
1. åGå k|efljt JolQm tyf ;d"xx¿nfO{ /fxt tyf ;fdflhs k'gM:yfkgf Pj+
k'gM;fdflhsLs/0f ug]{ qmddf cfjZos dgf];fdflhs k/fdz{, /f]huf/L jf
:j/f]huf/Lsf nflu cfjZos ;Lk, tflnd / cj;/sf] Joj:yf ldnfOg]5 . -!_
2. k'gMlgdf{0f, k'gM:yfkgf tyf k'gMPsLs/0fsf sfo{qmdx¿sf] ljz]if¿kdf cg'udg
ug'{sf ;fy} t];|f] kIfåf/f ;d]t cg'udg tyf d"NofÍg u/fOg]5 . -!_
3. åGå kLl8t dlxnf, afnaflnsfx¿sf] /fxt tyf k'gM:yfkgsf nflu tof/
ul/Psf /fli6«o sfo{of]hgfx¿ sfof{Gjogdf NofOg]5 . ;fy} åGå k|efljt Ho]i7
gful/snfO{ /fxt / k'gM :yfkgfsf lgldQ sfo{ of]hgf agfO{ sfof{Gjog
ul/g]5 . -!_
4. åGå kLl8tx¿nfO{ ;fdflhsLs/0f / k'gMPsLs/0f ul/g]5 . -!_
5. zflGTf, ;b\efj / /fli6«o Pstfsf] efjgf k|j4{gsf nflu gd"gf a:tL, /fli6«o,
If]qLo Pj+ :yfgLo:t/sf zxLb kfs{, :df/s, jfl6sf cflb lgdf{0f ul/g]5 . -!_
6. k'glg{df{0f;DaGwL sfo{nfO{ sfo{of]hgf agfO{ sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
7. j]kQf ePsf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg¿k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g u/L
kLl8tnfO{ ;ª\qmd0fsfnLg Gofo lbnfpg cfjZos Joj:yf ul/g]5 . -#_
8. zflGtsf]ifnfO{ zflGt, k'gMlgdf{0f, k'gM:yfkgf, k'gMPsLs/0f Pj+ ;ª\qmd0fsfnLg
Gofo;DaGwL sfo{qmdx¿ sfof{Gjogsf nflu k|efjsf/L¿kdf kl/rfng
ul/g]5 . -$_
9. lj:t[t zflGt ;Demf}tf / To;kl5 zflGt lgdf{0fdf ePsf ;xdlt,
;Demf}tfx¿sf] sfof{Gjog k|efjsf/L¿kdf ul/g]5 . -%_
10. åGå Joj:yfkgsf nflu ljleGg txdf jftf{ ug]{ Ifdtfsf] ljsf; ul/g]5 . -%_
11. zflGt / ;'Joj:yfsf r'gf}tLx¿nfO{ ax'cfolds sfo{qmdsf dfWodaf6 ;Daf]wg
ul/g]5 . -^_
12. ljleGg cfGbf]ng / /fhgLlts åGåsf] qmddf 3fOt] / cËeË ePsf
gful/sx¿sf] ljz]]if pkrf/ / ;fdflhs Joj:yfkgsf] sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 . -^_
13. ;dfhdf x'g;Sg] åGåsf sf/s tTjx¿nfO{ klxrfg u/L :yfgLo:t/d} ;dfwfg
ug{ ;fd'bflos dWo:ytf sfo{qmd sfof{Gjog ul/g]5 . -^_
14. lbuf] zflGt k|j4{gsf nflu zflGtsf nflu k"jf{wf/ ljsf; sfo{qmd ;~rfng
ul/g]5 . -^_
283
*= k|d'v sfo{qmdx¿
k'glg{df{0f tyf k'gM:yfkgf sfo{qmd cGtu{t åGåaf6 Iflt ePsf ef}lts
;+/rgfx¿sf] k'glg{df{0f tyf åGå k|efljt JolQmx¿nfO{ /fxt tyf cfly{s
;xfotf pknAw u/fOg]5 .
:yfgLo zflGt ;ldltx¿ Dffkm{t :yfgLo:t/df x'g] åGånfO{ Go"gLs/0f ug{
;3fp k'Ug] u/L dfudf cfwfl/t lqmofsnfkx¿ ;~rfng ul/g]5 .
åGåsf] ;dodf a9L k|efljt ePsf dWoklZrdf~rn / ;'b"/klZrdf~rn If]qsf
lhNnfx¿nfO{ nlIft u/L æåGå k|efljt If]q ljz]if sfo{qmdÆ ;~rfng ul/g]5 .
æzflGtsf nflu ljsf; sfo{qmdÆ cGtu{t lbuf] zflGt xfl;n ug{ ;3fp k'Ug]
cfof]hgfx¿ ;~rfng ul/g]5 .
zflGt k|lqmof ;xof]u cfof]hgf cGtu{t åGå k|efljtx¿sf] k'gM:yfkg Pj+
k'gMPsLs/0fdf ;3fp k'¥ofpg /f]huf/÷:j/f]huf/ sfo{qmd tyf dgf];fdflhs
k/fdz{ ;]jf ;~rfng ul/g]5 .
zflGt sf]if dfkm{t\ lbuf] zflGt k|j4{g ul/g] sfo{qmdx¿ ;~rfng x'g]5 .
j]kQf ePsf JolQmsf] 5fgjLg, ;To lg¿k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] u7g
dfkm{t\ åGåkLl8tx¿sf nflu kl/k'/0f;DaGwL sfo{qmd ;~rfng x'g]5 .
(= ck]lIft pknlAw
of]hgf cjlwsf] cGTodf d[tssf glhssf !&,**^ / a]kQf kfl/Psf !,%#)
JolQmsf xsbf/nfO{ /fxt:j¿k clwstd ¿= % nfv, ;j{;fwf/0f @)) d[tssf
Psn dlxnf, a]kQf kfl/Psf #*( JolQmsf kTgL, åGåaf6 JolQmut ;Dklt Iflt
ePsf !,))) JolQm tyf kl/jf/, ckx/0fdf k/]sf @#& AolQmx¿nfO{ /fxt pknJw
x'g]5 . To;}u/L !),@#) JolQmnfO{ k'gM:yfkgf tyf k'gMPsLs/0f /f]huf/sf cj;/
/ %,))) JolQmnfO{ dgf];fdflhs k/fdz{ ;]jf pknJw x'g]5 . !(% hgf cª\ueª\u
tyf ckfË ePsf JolQmx¿ / ^@) hgf åGåsf] qmddf cfdfafa' b'j} u'dfPsf 6'x'/f
afnaflnsfnfO{ cfly{s ;xfotf, *#) hgf hgcfGbf]ngdf ckf+u / 3fOt] ePsf
JolQmx¿nfO{, @^ zlxb kl/jf/x¿nfO{ kfl/jfl/s j[lQ / %) hgf 3fOt]sf
;GtltnfO{ 5fqj[lQ pknJw x'g]5 . åGåaf6 Iflt ePsf %,$$( ;+/rgfx¿sf]
k'glg{df{0f x'g]5 .
284
;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo ;lGwnfO{ Joj:yflksf–;+;bn] cg'df]bg u/]sf] 5 . g]kfn sfg'g
cfof]uåf/f g]kfnsf k|rlnt sfg'gx¿nfO{ ljB'tLo clen]v ug]{ sfo{ eO/x]sf] 5 .
lgjf{rg k|0ffnLnfO{ ;'b[9Ls/0f ug{ dtbftf gfdfjnL j}1flgs / Jojl:yt
agfpgsf nflu kmf]6f] / afof]d]l6«S; ;"rgf ;lxtsf] dtbftf gfdfjnL ;ª\sng ug]{
sfo{ eO/x]sf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
;fj{hlgs k|zf;gdf ;'zf;g sfod ug]{ ;DaGwdf ;/sf/n] ljleÌ k|of;x¿
ul//x]sf] 5 . x]nf] ;/sf/ tyf u'gf;f] Joj:yfkg, ;8s lj:tf/ tyf ;'wf/,
e|i6frf/ la?4sf] sfo{of]hgf, tTsfn /fxt sfo{qmd, @)^*, nlIft ju{sf] xLt
;+/If0f, ;'zf;g sfo{of]hgf, @)^*, /fli6«o uf}/asf cfof]hgfdf glthfdf cfwfl/t
Joj:yfkg k|0ffnL, rf/ :yfgdf PsLs[t ;]jf s]Gb| :yfkgfsf] tof/L, s]Gb|b]lv
lhNnf;Dd ljleÌ cg'udg tyf d"Nof+sg ;ldltx¿, /fi6«;]js sd{rf/Lx¿sf]
cfrf/ ;lx+tf, @)^*, dlGqkl/ifb\sf @)@& ;fnb]lvsf lg0f{ox¿sf] ;+/If0f ug]{
sfdsf] ;'?cft ePs]f 5 .
g]kfn ;/sf/sf ;a} s]Gb|Lo lgsfox¿df ¿= %,))) eGbf a9Lsf] e'QmfgL ug'{k"j{
j]a;fO6df /fVg] sfo{sf] yfngL ePsf] 5 . ;j{;fwf/0f hgtfsf] b}lgs sfd kg]{ /
k|ToIf hg;Dks{ x'g] s]xL ljefux¿ / cGtu{tsf sfof{nox¿df Ifltk"lt{;lxtsf]
gful/s a8fkq nfu" ul/Psf], ;/sf/L sfof{nox¿df ;"rgf k|ljlwsf] k|of]udf
lj:tf/, nf]s;]jf cfof]usf] kf7\oqmddf ;"rgf k|ljlw;DaGwL ljifo ;dfj]z ul/Psf],
lglZrt cjlwleq ;j}sf] nflu tflnd Joj:yf ldnfpgsf cltl/Qm ljleÌ tflnd
k|bfos ;+:yfx¿af6 k|bfg ul/g] tflndnfO{ ;d;fdlos / Joaxfl/s agfpg]
k|of;x¿ ePsf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
k|zf;sLo ;'zf;gnfO k|efjsf/L agfpg] ljleÌ k|of; x'Fbf x'b} klg k|efjsf/L
;dGjosf] cefj, ckof{Kt ;|f]t tyf ;fwg, nlDabf] ;+qmd0fsfn, /fhgLlts
k|lta¢tfsf] sdL, hg;xeflutfsf] cefj, kf/blz{tf tyf hjfkmb]lxtf h:tf
kIfx¿ cem} sdhf]/ /x]sf]n] k|zf;lgs ;'zf;gdf ck]lIft ;'wf/ x'g g;s]sf h:tf
;d:ofx¿ 68\sf/f] ¿kdf /x]sf 5g\ .
nfdf] ;do;Dd :yfgLo lgsfosf] lgjf{rg x'g g;Sg'sf cltl/Qm Joj:yflksf–
;+;bsf] lgjf{rg x'g ;d]t l9nf] ePsf]n] ;d;fdlos ¿kdf kl/jt{g x'g g;s]sf
P]g sfg'gx¿sf] th'{df ug]{, lghfdtL ;]jf cGt/ut :jtM kbf]Gglt ePsf
sd{rf/Lx¿sf] Joj:yfkg ug]{, ;du| ;fj{hlgs k|zf;gsf] g}ltstfsf] clej[l4 u/L
pTk|]/0ff j9fpg] / ;/sf/L ;]jfsf] k|jfxnfO{ ;xh / k|efjsf/L jgfpg'kg]{
r'gf}tLx¿ cem} ljBdfg 5g\ .
285
$= bL3{sfnLg ;f]r
/fHo k'gM;+/rgf / ljsf; k|lqmofnfO{ 6]jf k'¥ofpgsf nflu ;fj{hlgs k|zf;gnfO{
hgd'vL, kl/0ffdd'vL, kf/bzL{, pQ/bfoL / k|lt:kwL{ agfpg] .
%= p2]Zo
1. /fHo ;+oGqsf /fhgLlts, k|zf;lgs, cfly{s, ;fdflhs tyf kof{j/0fLo
lqmofsnfkx¿df kf/blz{tf, hjfkmb]lxtf, ;xeflutf tyf lgikIftf k|j4{g ug]{ .
2. ;fj{hlgs gLlt th'{df, sfof{Gjog / d"NofÍgnfO{ glthfd"ns k4ltsf]
dfWodaf6 k|efjsf/L agfpg] .
^= /0fgLlt
1. /fhgLlts / k|zf;lgs If]qaLrsf] ;DaGwnfO{ kl/eflift u/L sfo{If]qnfO{ yk
:ki6 ug]{ .
2. ;fj{hlgs lgsfodf /x]sf ;"rgfdf gful/ssf] kx'Fr / k|flKt ;'lglZrt ug]{ .
3. ;fj{hlgs ;]jfnfO{ ;dfj]zL agfO{ :t/Lo lgikIf Pj+ ljlw;Ddt 9ª\un] ;dod}
;]jf kfpg] ca:yf ;'lglZrt ug]{ .
4. ;a} /fi6«;]jssf] d"NofªsgnfO{ j:t'ut agfP/ ltgLx¿sf] sfdsf] cfwf/df
b08 / k'/:sf/sf] Joj:yf ldnfpg] .
&= sfo{gLlt
1. /fhgLlt / k|zf;g If]qsf] ;DaGwnfO{ cem :ki6 ¿kdf kl/eflift ul/g]5 . -!_
2. ;fj{hlgs lgsfosf kbflwsf/Lsf] lhDd]jf/L / st{JonfO{ :ki6 kfl/g]5 . -!_
3. k|zf;lgs sfo{ljlwsf] ;/nLs/0f / ;ª\If]kLs/0f ul/g]5 . -!_
4. cTofjZos ;fj{hlgs ;]jfsf] kx'Frdf sl7gfO{ ef]lu/x]sf hgtfnfO{ ;]jf
k'¥ofpg PsLs[t ;]jfs]Gb|x¿sf] :yfkgf / lj:tf/ ul/g]5 . -!_
5. ;fj{hlgs k|zf;gnfO{ hgd'vL, glthfd'vL tyf hjfkmb]xL agfOg]5 . -@_
6. ;fj{hlgsIf]qnfO{ :jR5 Pj+ ;bfrf/o'Qm, k|lt:kwL{, kf/bzL{, kl/0ffdd'vL,
;dfj]zL / hjfkmb]xL agfOg]5 . -@_
7. hgu'gf;f]sf] Joj:yfkgnfO{ yk k|efjsf/L agfOg]5 . -@_
8. e|i6frf/lj?4sf] cGt/f{li6«o dxf;lGwdfkm{t\ JoQm ul/Psf k|lta4tfcg'¿k x'g]
u/L e|i6frf/hGo lqmofsnfksf] cGTo u/L z"Go ;xgzLntfsf] gLlt cª\uLsf/
ul/g]5 . -#_
286
9. b08xLgtfsf] cGTo u/L sfg'gL zf;gsf] cg'e"lt lbnfOg]5 . -#_
10. g]kfn ;/sf/sf ;a} dGqfnosf jflif{s sfo{qmd / lgoldt ;]jf k|jfxsf]
glthfd"ns kl/;"rs ;fj{hlgs u/L ;"rsx¿sf] cg'udg ul/g]5 . -$_
11. g]kfn ;/sf/sf ;a} ;lrjx¿sf] glthfd"ns sfo{;Dkfbg ;"rs;lxtsf]
sfo{;Dkfbg ;Demf}tf u/L sfof{Gjo ug]{ k|0ffnLsf] sfof{Gjog ul/g]5 . -$_
12. ;]jf k|jfxnfO{ hgd'vL agfpg Ifltk"lt{;lxtsf] ;]jf j8fkq qmdzM sfof{Gjog
ul/g]5 . -$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;"rgfsf] xs;DaGwL P]g, ;'zf;g;DaGwL sfg'gL k|fjwfgx¿sf] sfof{Gjogdf
pRr k|fyldstf lbOg]5 .
lghfdtL sd{rf/Lx¿sf] dgf]an / pTk|]/0ff clej[l4sf nflu sd{rf/Lx¿sf]
;fdflhs ;'/Iff sfo{qmdx¿ :jf:Yo tyf b'3{6gf aLdf, sd{rf/L cfjf;, lzz'
:ofxf/ s]Gb|, lghfdtL sd{rf/L ;Gtlt 5fqj[lQ, lghfdtL sd{rf/L ;Gtltsf
nflu cfjf;Lo ljBfno lghfdtL sd{rf/L c:ktfn h:tf sfo{qmdx¿ lj:tf/
ub}{ nlug]5 .
lghfdtL k|zf;gnfO{ /fHo k'gM;+/rgf kZrft\ gful/sx¿sf] rfxgfcg'¿k ;]jf
k|bfg ug{ ;Ifd lgsfosf] ¿kdf :yfkgf ul/g]5 .
lghfdtL ;]jfdf sfo{/t ;Dk"0f{ sd{rf/Lx¿nfO{ cfufdL tLg jif{leq ;a}sf
nflu tflnd sfo{qmd ;~rfng ul/g]5 .
lghfdtL ;]jf P]g -bf];|f] ;+zf]wg_, @)^( sf] k|fjwfgcg'¿k nfu" ePsf]
cf/If0fn] ;[hgf u/]sf] k|efj d"NofÍg ug{ cWoog ul/g]5 / To;af6 k|fKt
lgisif{nfO{ gLltut ;'wf/sf] dfu{bz{ssf] ¿kdf k|of]u ul/g]5 .
;"rgf k|ljlwsf] ljsf; / lj:tf/åf/f ;fj{hlgs k|zf;gnfO{ ljB'tLo zf;g
k|0ffnLsf] ¿kdf cl3 j9fO{ ;j} ;/sf/L sfof{nox¿df :jrflnt sfo{
k|0ffnLsf] lj:tf/ ul/b} nlug]5 .
lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug{ tyf lgodfjnLsf
c:ki6 k|fjwfgnfO{ :ki6 kfg{ lgodfjnL ;+zf]wg;DaGwL sfo{ cl3 a9fOg]5 .
(= ck]lIft pknlAwx¿
lghfdtL sd{rf/Lsf] ;fdflhs ;'/Iff;DaGwL sfo{qmdx¿ nfu" ePsf] x'g],
ghfdtL sd{rf/L tyf ;]jfu|fxLx¿df ;"rgf k|ljlw;DaGwL cjwf/0ffsf] qmlds
ljsf; ePsf] x'g], lghfdtL sd{rf/Lx¿df ;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;DaGwdf
gjLgtd\ ;Lk / 1fg ljsf; e} ;j{;fwf/0fnfO{ ;]jf k|jfxdf kx'Fr ;xh x'g] /
287
;fj{hlgs vl/b÷e'QmfgL kf/bzL{ x'g]5 . To;}u/L glthfd"ns sfo{;Dkfbg
k2lt nfu" e} tf]lsPsf] ;do / nfut leq u'0f:t/Lo sfd ;DkGg x'gsf
cltl/Qm ;/sf/L sfof{nox¿df Ifltk"lt{;lxtsf] gful/s j8fkq nfu" ePsf]
x'g]5 .
288
k|zf;gdf of]hgfj4 ljsf;sf] cfjZostf jf cf}lrTonfO{ :yflkt u/]sf] cj:yf
5.
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
lg/Gt/ ¿kdf gLltut, sfg'gL / ;+:yfut k|oTgx¿ x'Fbfx'Fb} klg sfg'gsf]
zf;gnfO{ hLjGt t'NofO{ cfdhgtfdf To;sf] ck]lIft nfe k'¥ofpg g;lsg',
ablnFbf] ljZj kl/j]zcg'¿k g]kfn ;/sf/n] cGt/f{li6«o hutdf u/]sf
k|ltj4tfcg'¿k sltko gofF ljifox¿df sfg'gL Joj:yf ug{ g;lsg' / sfg'gL
zf;gsf] ;'lglZrttfsf] nflu ;Da4 lgsfox¿sf] ;+:yfut Ifdtf clej[l4 x'g
g;Sg' k|d'v ;d:ofsf] ¿kdf /x]sf 5g\ .
Gofokflnsf ;dIf cfpg] ljjfbx¿sf] ;+Vofdf qmdzM j[l4 x'b} uPsf], km};nf
sfof{Gjogsf] nfut j9]/ uPsf], Gofokflnsf cGtu{t b/aGbLcg';f/ kbk"lt{ x'g
g;s]sf], cfjZostfcg';f/ ef}lts k"jf{wf/x¿sf] sdL /x]sf] cflb r'gf}tLsf] ¿kdf
/x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
k|efjsf/L sfof{Gjogaf6 sfg'gL zf;gsf] k|ltkmn hgtfdf k'¥ofpg] .
%= p2]Zo
1. :jtGq, ;Ifd, sd vlr{nf], l56f]5l/tf], k|efjsf/L / hgtfsf] ;xh kx'Fro'Qm,
hgcf:yfdf cfwfl/t Gofok|0ffnL dfkm{t\ clwsf/sf] ;+/If0f ub}{ sfg'gsf]
zf;gsf] dfWod4f/f ;j}sf] lglDt Gofo ;'lglZrt ug]{ .
2. sfg'gsf] zf;gnfO{ ;+:yfut u/L cfly{s, ;fdflhs, /fhgLlts If]q nufot
/fli6««o hLjgsf ;a} If]qdf Gofok"0f{ Joj:yf sfod ug]{ .
3. Gofo k|zf;gnfO{ r':t, ;'b[9 / pQ/bfoL jgfO{ Gofo k|0ffnLk|lt hgcf:yf
clej[l4 ug]{ .
4. Gofo k|zf;gnfO{ :jR5, lgikIf Pj+ k|efjsf/L agfO{ b08xLgtfsf] cGTo ug{
ef}lts k|df0fd'vL j}1flgs cg';Gwfg / j:t'lgi7 cfwf/o'Qm cleof]hg
k|0ffnLsf] :yfkgf / ljsf; ug]{ .
5. /fli6«o tyf cGt/f{li6«o hutdf Gofo / sfg'gsf ljleGg ljifo If]qx¿df
ljsl;t cjwf/0ff tyf dfGotfx¿ Pj+ g]kfnn] JoQm u/]sf k|ltj4tfx¿cg'¿k
sfg'gsf] th'{df u/L sfg'gL /fHosf] :yfkgf ug]{ .
^= /0fgLlt
1. Gofodf cfdhgtfsf] ;dfg kx'Fr clej[l4 u/L sfg'gsf] zf;g ;'b[9 ug]{ .
289
2. sfg'gsf] lgdf{0fdf ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xeflutf ;'lglZrt x'g] Joj:yf ug]{ .
3. ;j{;'ne, l56f] 5l/tf]] Gofo;Dkfbg u/L To;sf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. b]jfgL tyf kmf}Hbf/L sfg'gsf] ;+lxtfs/0fsf] dfWodaf6 d'n'ssf] sfg'gL
k|0ffnLnfO{ cfw'lgsLs/0f ul/g]5 .-!_
2. dlxnf tyf afnaflnsf ;+nUg d'2fx¿sf] zL3| ;'g'jfO{ ;'lglZrt ug{ b|"t
cbfntsf] :yfkgf ug{ sfg'gL tyf ;+:yfut Joj:yf ul/g]5 . -!_
3. ljBdfg sfg'gnfO{ yk n}+lus d}qL / ;dfj]zL agfOg]5 . -!_
4. sfg'gL lzIff tyf ;r]tgf clej[l4 ul/g]5 . -!_
5. sfg'gL zf;gnfO{ ;+:yfut ug{ ;+:yfut Ifdtf clej[l4 ul/g]5 . -@_
6. clwsf/d'vL b[li6sf]0fdf cfwfl/t sfg'gsf] lgdf{0f ul/g]5 . -@_
7. g]kfn kIf ePsf cGt/f{li6«o ;lGw ;Demf}tfsf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug{
ljBdfg sfg'gsf] k'g/jnf]sg u/L cfjZos sfg'gL ;'wf/ ul/g]5 . -@_
8. sfg'g tyf Gofo If]qdf ;+nUg hgzlQmsf] Ifdtf j[l4 ul/g]5 . -#_
9. Gofokflnsfsf] /0fgLlts of]hgf qmdzM k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ul/g]5 .
-#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
Gofo k|zf;g;+u ;DjlGwt lgsfo / clwsf/Lx¿sf] Ifdtf clej[l4 ug]{ .
sfg'gL ;xfotf;DaGwL Joj:yfsf] k|efjsfl/tfsf] nflu sfg'gL ;xfotf;DaGwL
lgsfo / b]jfgL tyf kmf}hbf/L sfo{ljlw ;+lxtfnfO{ kl/dfh{g ug]{ .
d'2f Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L agfpg cWoog, cg';Gwfg, kl/dfh{g / ;r]ttf
clej[l4 u/L j}1flgs k4lt tof/ u/L nfu" ug]{ .
d'2fsf clen]vx¿sf] ;+/If0fsf nflu cfjZos ef}lts k"jf{wf/ ;'wf/ tyf
sfo{qmdsf cltl/Qm cbfntx¿sf] ejg tyf GofofwLzx¿sf] nflu cfjf;
lgdf{0f, ;jf/L ;fwg vl/b tyf ef}lts k"jf{wf/sf] ;'b[9Ls/0f ug]{ .
km};nf sfof{GjognfO{ k|efjsf/L agfpg ;+:yfut ;'wf/, Ifdtf clej[l4 tyf
;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xof]usf] kl/rfng;DaGwL sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
dxfGofoflwjQmf sfof{nosf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0f, ef}lts k"jf{wf/ lgdf{0f tyf
;'wf/ ug]{ .
290
;/sf/L jsLnx¿df Jofj;flostfsf] ljsf; / Ifdtf clej[l4 ug]{ .
Goflos sfd sf/jfxLx¿dff ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO{ cem j9L ;+:yfut ug{
cfjZos ef}lts k"jf{wf/sf] lgdf{0f tyf Ifdtf clej[l4 ug]{ .
Gofo k|0ffnL / Goflos ;'wf/;DaGwL cWoog cg';GwfgnfO{ ;+:yfut
ug];
{ DaGwL sfo{qmd tof/ u/L sfof{Gjog ug]{ .
Gofo If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿;+usf] ;+:yfut / sfo{d"ns ;DaGwnfO{ ;'b[9Ls/0f
ug{ sfo{qmd sfof{Gjog ug]{ .
Gofodf ;xh kx'Fr tyf hgcf:yf clej[l4 ug{ sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
sfg'gsf] sfof{Gjogsf] k|efjsfl/tf cem clej[l4 ePsf] x'g], dfgj clwsf/,
nf]stflGqs zf;g Joj:yf, ;dGofosf] cfwf/df ;dfgtf, sfg'gsf] ;jf]{Rrtf,
:jtGq Gofokflnsfsf d"ne"t dfGotfx¿nfO{ cfTd;ft ub}{ plrt, :jR5 tyf
pko'Qm sfg'gdfkm{t\ sfg'gL zf;gsf] k|ltkmn hgtfdf k'u]sf] x'g], b08xLgtfsf]
cGTo, ck/fwsf] 36gfx¿sf] Go"gLs/0f tyf ;fdflhs zflGt sfod ePsf] x'g] /
Gofo k|zf;gsf] ;'b[9Ls/0f / cfw'lgsLs/0f ePsf] x'g]5 .
291
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;dodf jh]6sf] k|:t'lt / :jLs[lt gx'g], jh]6 k|:t'lt;+u} jflif{s vl/b of]hgf tof/
gx'g], ;dodf 7]Ssfk6\6fsf] jGbf]j:t x'g g;Sg], ;fj{hlgs vr{sf] dfl;s tyf
jflif{s ljj/0f tf]lsPsf] ;dodf tof/ gx'g] / cfGtl/s n]vf k/LIf0f / lgoGq0f
lkmtnf] x'g uO{ k|To]s jif{ j]?h'sf] dfqf j9\g] h:tf ;d:ofx¿ /x]sf 5g\ .
sfg'gL ¿kdf tf]lsPsf] lbg jh]6sf] k|:t'lt ug]{ Joj:yf ldnfpg], cfGtl/s
n]vfk/LIf0f / lgoGq0fnfO{ k|efjsf/L jgfpg], cfly{s jif{sf] cGTodf jh]6sf] %)
k|ltzteGbf j9L vr{ ug]{ k|j[lQdf /f]s nufpg'kg]{, ;fj{{hlgs vr{nfO{ k"0f{t
kf/bzL{ jgfO{ vr{df ldtJolotfsf ;fy} bIftf sfod u/L nufgL cg';f/sf]
k|ltkmn (value for money) sf] k|Tofe"lt u/fpg] sfo{ r'gf}tLk"0f{ 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;fj{hlgs cfo JoonfO{ Jojl:yt u/L k};fsf] d"No (value for money) sf]
k|Tofe"lt u/fpg] .
%= p2]Zo
;fj{hlgs cfo / vr{ Joj:yfkgnfO{ kf/bzL{, hjfkmb]xL / k|efjsf/L tyf
kl/0ffdd'vL agfpg] .
^= /0fgLlt
1. ;fj{hlgs vr{ Joj:yfkgsf k|lqmofx¿nfO{ kf/bzL{ / hjfkmb]xLk"0f{ agfpg] .
2. ;/sf/sf] ljQLo cfFs8f Pj+ cfoJoo j:t'k/s, lgoldt / cGt/f{li6«o
dfkb08cg'¿k agfpg ;fj{hlgs ljQLo Joj:yfkg k|0ffnL ;'b[9 ug]{ .
3. sf]if tyf gub Joj:yfkg k|0ffnLdf ;d;fdlos ;'wf/ ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. gLlt, ah]6 / sfo{qmdsf] cGt/;DaGw :yflkt ub{} j:t'ut dfkb08sf cfwf/df
;|f]t k|If]k0f k|efjsf/L agfOg]5 . -!_
2. ljifout tyf If]qut gLltx¿nfO{ jflif{s ah]6 tyf sfo{qmddf k|ltljlDat ug]{
;DaGwdf ;fj{hlgs ljQLo Joj:yfkgdf z[ª\vnfa4 ;'wf/ of]hgf nfu"
ul/g]5 . -!_
3. /fh:j kl/rfng clej[l4 ug]{, s/ 5Ng]lj?4 s8fO{sf ;fy sf/jfxL ug]{,
u}/sfg'gL k"FhLut k|jfx /f]Sg], s/ ltg]{ ;+:sf/ ljsf; ug]{ s/ k|0ffnL Jojl:yt
ug]{ gLlt lnOg]5 . -!_
292
4. n]vfªs\g k|0ffnLnfO{ ljB'tLo dfWodaf6 ;~rfng ug]{ k|0ffnLsf] :yfkgf
;+:yfut ub}{ cfGtl/s n]vfk/LIf0fnfO{ ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t agfOg]5 . -@_
5. vl/b u'? of]hgf / jflif{s vl/b of]hgfsf] cfwf/df gub k|If]k0f ug]{ tyf
ah]6, sfo{qmd / vl/b of]hgfsf] sfof{Gjog, cg'udg / d"Nof+sg k|0ffnL
k|efjsf/L agfOg]5 . -@_
6. /fh:j, vr{ tyf ljQLo juL{s/0f;DaGwL ;"rgf tyf cfFs8f k|0ffnL ljsf;
ug{ / n]vf k|0ffnLcg';f/ vftf;"rL tof/ u/L sfof{Gjog ug]{ sfo{ dxfn]vf
lgoGqs sfof{no dfkm{t\ lg/Gt/ ul/g]5 . -@_
7. Psn vftf sf]if k|0ffnLnfO{ xfn;Ddsf] cg'ejsf cfwf/df kl/is[t u/L
k|efjsf/L ¿kdf nfu" ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
jh]6 ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnL / ljifout If]q÷dGqfnosf] jh]6 ;"rgf
Joj:yfkg k|0ffnLnfO{ k"0f{ sfof{Gjog ug]{ .
;fj{hlgs ljQLo Joj:yfkg k|0ffnLnfO{ ;'b[9 jgfO{ j:t'ut dfkb08sf
cfwf/df ;|f]tsf] k|If]k0f / ljlgof]hg ug]{ .
cfjlws of]hgf, dWodsfnLg vr{ ;+/rgf, / jflif{s jh]6 tyf ut cfly{s
jif{sf] sfo{ ;DkfbgaLr tfbfDotf ldnfpg] .
cfGtl/s n]vfk/LIf0f / lgoGq0fnfO{ ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t agfpg'sf
cltl/Qm /fh:j, vr{ / ljQLo ;"rgf tyf cfFs8f k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ .
u}/ s/ / s/ k|zf;g b'j}df ;d;fdlos ;'wf/ u/L s/ 5Ng], cj}wflgs
af6f]jf6 kF"hL aflx/ n}hfg] h:tf cj}wflgs lqmofsnfkdf /f]s nufOg]5 .
(= ck]lIft pknlAw
ljQLo cg'zf;g sfod eO{ ;fj{hlgs hjfkmb]lxtf clej[l4 ePsf] x'g]5 .
293
nufgL;DaGwL dxf;lGw / ;ªul7t ck/fw lj?4sf] dxf;lGw cg'df]bg ul/Psf] 5 .
e|i6frf/sf] ;DaGwdf z"Go ;xgzLntfsf] gLlt nfu" ePsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
cfof]usf] kxndf ljleGg dGqfno cGt/utsf $( j6f ljefux¿sf] sfo{ljlw -sfo{
;~rfng lgb]{lzsf_ tof/ u/fO{ ;~rfngdf NofOPsf] 5 . :yfgLo:t/df e|i6frf/
lj?4sf] cleofgnfO{ ;zQm agfpg] p2]Zon] e|i6frf/ lj?4sf] ;ldlt;DaGwL
sfo{ljlw, @)^^ nfO{ k|To]s lhNnfdf nfu" ul/Psf] 5 . :yfgLo ;dGjo ;ldltsf]
u7g u/L :yfgLo:t/af6 g} e|i6frf/ lj/f]wL cleofg ;~rfng x'Fb} cfPsf] 5 .
e|i6frf/ / cg'lrt sfo{;DaGwL ;"rgf ;+sng / ljZn]if0fnfO{ ljZjfl;nf] / e/kbf]{
agfpg'sf ;fy} cfof]un] lg0f{o sfof{GjognfO{ ;zQm / k|efjsf/L agfpg]
l;nl;nfdf cfof]uaf6 5nkmn tyf cGt/lqmof sfo{qmd ;~rfng ul/Psf]
kmn:j¿k e|i6frf/ lgoGq0fsf If]qdf cfof]un] cem a9L k|efjsf/L, ljz]if1tfo'Qm
/ bIftf k|fKt lgsfosf] ¿kdf cfk"mnfO{ :yflkt ug]{ k|of;x¿ e}/x]sf 5g\ .
g]kfnn] e|i6frf/ lj?4sf] ;+o'Qm /fi6«;+3Lo dxf;lGw (UNCAC) nfO{ @# km/j/L
@)!! df cg'df]bg u/L kIf /fi6« ag]sf] 5 . g]kfn ;/sf/n] e|i6frf/ lj?4sf]
;+o'Qm /fi6«;‹Lo dxf;lGwsf] sfof{Gjog;DaGwL /fli6«o /0fgLlt tyf sfo{of]hgf,
@)^( :jLs[t u/L cfof]unfO{ e|i6frf/ lgoGq0f ug]{ k|d'v lhDd]jf/ lgsfosf]
¿kdf lnPsf]n] cfof]usf] lhDd]jf/L ylkPsf] 5 . e|i6frf/ x'g glbg] k|efjsf/L
cEof;x¿sf] ljsf; / k|j4{g ug]{, e|i6frf/ lgoGq0f;Fu ;DalGwt gLlt, sfg'gL
Joj:yf tyf k|zf;lgs pkfox¿sf] cBfjlws d"Nof+sg ug]{, e|i6frf/ lgjf/0f P]g,
@)%( nufotsf P]gx¿df ;+zf]wg ug]{ tyf s]xL gofF P]gx¿sf] th'{df u/L nfu"
ug];
{ DaGwL sfo{x¿ e}/x]sf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
e|i6frf/ lj?4 ;+o'Qm /fi6«;+3Lo dxf;lGw ;+;baf6 cg'df]bg e} g]kfn pQm
dxf;lGwsf] kIf /fi6« eO;s]sf] jt{dfg cj:yfdf ;f] dxf;lGw;+u d]n vfg] u/L
df}h'Fbf sfg'gx¿ ;+zf]wg Pj+ kl/dfh{g x'g g;s]sf] / cbfnt, ;}lgs, ljQLo tyf
j}+lsË If]q, lghL If]q tyf u}/;/sf/L ;+3 ;+:yfdf x'g] e|i6frf/hGo
lqmofsnfkx¿nfO{ clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]usf] sfo{If]qleq Nofpg
;lsPsf] 5}g . cem} klg cfof]usf] If]qflwsf/leq e|i6frf/hGo lqmofsnfk x'g ;Sg]
$) k|ltzt hlt If]q dfq ;d]l6Psf]n] 7"nf] If]q e|i6frf/ lj?4sf] sfg'gL bfo/fdf
;dfj]z x'g g;s]sf] cj:yfsf] cGTo u/L ;'zf;gsf] k|Tofe"lt ug]{ sfo{ 68\sf/f]
;d:ofsf] ¿kdf /x]sf] 5 .
e|i6frf/hGo lqmofsnfkx¿ a9\b} hfg', ;]jfu|fxLn] ;]jf gkfpg', cg'zf;gxLgtf
a9\b} hfg', cg'udg k4lt k|efjxLg /xg', ;'zf;gsf] k|Tofe"lt gx'g', ;fj{hlgs
lgsfodf clg0f{osf] cj:yf ljBdfg x'g' r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 . To;}u/L, s]Gb|Ls[t
;+u7g ;+/rgfnfO{ ;dofg's"n kl/dfh{g u/L ;'zf;g sfod ug{ k|ToIf ¿kn]
294
of]ubfg lbg] clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]u tyf /fli6«o ;t{stf s]Gb| h:tf
lgsfox¿sf]] kx'Fr lj:tf/ ug]{], k/Dk/fut cg';Gwfg k2ltdf ;'wf/ NofO{ gljgtd
k|ljlwsf] k|of]u u/L cg';GwfgnfO{ l56f], 5l/tf] / tYok/s agfpg] tyf ;|f]t
;fwgsf] sdL nufotsf ;d:ofx¿sf] ;dfwfg vf]Hg' yk r'gf}tLx¿ x'g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
g]kfnnfO{ e|i6frf/d'Qm agfpg ;'zf;g clej[l4 ug]{ .
%= p2]Zo
1. e|i6frf/hGo lqmofsnfksf] lgoGq0f u/L ;'zf;gdf 6]jf k'¥ofpg] .
2. ;fj{hlgs hLjgsf x/]s If]qdf ;bfrf/, OdfGbf/L / hjfkmb]lxtf clej[l4 eO{
e|i6frf/d'Qm ;dfh lgdf{0f ug]{ .
^= /0fgLlt
1. e|i6frf/ lgoGq0fsf] nflu r]tgfd"ns, lg/f]wfTds Pj+ b08fTds sfo{qmdx¿
;~rfng ug]{ .
2. ;fj{hlgs Joj:yfkgdf x'g] e|i6frf/sf] lgoGq0fsf] nflu j:t'lgi7 / kf/bzL{
dfkb08 nfu" ug]{ .
3. lghL tyf u}/;/sf/L If]qnfO{ ;d]t e|i6frf/ lgoGq0fsf] bfo/fleq Nofpg] .
&= sfo{gLlt
1. OdfGbf/ gful/ssf] lgdf{0fsf] nflu g}lts lzIffdf hf]8 lbOg]5 . -!_
2. e|i6frf/;Fu ;DalGwt ;"rgfsf] ;ª\sng, cfbfg k|bfg ug{ / ljZn]if0f u/L
To;sf] ;b'kof]usf] nflu cfjZos k|aGw ldnfOg]5 . -!_
3. sfg'gsf] zf;g, OdfGbf/L, kf/blz{tf / hjfkmb]lxtf ;'lglZrt ub}{ ;fj{hlgs
;DklQ / sfo{x¿sf] Joj:yfkg ug{ e|i6frf/lj?4 lqmofzLn lgsfox¿sf]
;+:yfut ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . -!_
4. e|i6frf/lj?4sf] hgdt kl/rfng ug{sf] nflu gful/s ;dfh, u}/;/sf/L tyf
;fd'bflos ;+:yfx¿sf] ;lqmo ;xeflutfdf ;r]tgfd"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5 . -!_
5. e|i6frf/ lgoGq0f;Fu ;Da4 lgsfox¿sf] ;+:yfut lj:tf/ tyf Ifdtf clej[l4
ul/g]5 . -!_
6. e|i6frf/ lj?4sf] cGt/fli6«o dxf;lGw cg';f/ sfg'g lgdf{0f tyf kl/dfh{g
u/L sfof{Gjogdf NofOg]5 . -!_
295
7. ;fj{hlgs If]qsf ljleGg txdf x'g] l9nf;':tL, k|zf;lgs tyf cfly{s
clgoldttf nufotsf e|i6frf/hGo lqmofsnfkx¿sf] lgoGq0fsf nflu b08 /
k'/:sf/sf] ;+:s[ltnfO{ ;+:yfut ul/g]5 . -@_
8. e|i6frf/lj?4sf] sf/jfxLnfO{ lhDd]jf/ lgsfox¿sf] aLrdf ;dGjo sfod u/L
PsLs[t ¿kdf cufl8 a9fOg]5 . -@_
9. kf/blz{tf, k|lt:kwf{ / j:t'ut k|fjwfgsf cfwf/df ;fj{hlgs ljQsf]
Joj:yfkg cfly{s cg'zf;g / g}lts ;bfrf/ clej[l4 ug{sf nflu k|efjsf/L
k4ltsf] lgdf{0f ul/g]5 . -@_
10. sfnf] wgn] cy{tGqdf Nofpg] ljrng / ljs[ltnfO{ lgoGq0f ug{ ;DklQ
z'4Ls/0f sfo{nfO{ b'?T;fxg u/L o; lj?4sf] sfo{nfO{ yk ;zQm agfOg]5 .
-@_
11. lghL tyf u}/;/sf/L If]qaf6 x'g] clgoldttf tyf cjfl~5t ultljlwnfO{
lgoGq0f ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
e|i6frf/lj?4sf] cGt/f{li6«o dxf;lGwsf k|fjwfg adf]lhd /fli6«o gLlt /
sfg'gsf] kl/dfh{g / cfjZos sfg'gsf] th'{df ug]{ .
e|i6frf/ lgoGq0f;DaGwL sfg'gx¿sf] kl/kfngf / sfof{Gjogsf] nflu
cGt/f{li6«o ;fem]bf/L, ;dGjo / ;+ul7t k|of;nfO{ clej[l4 ug{ e|i6frf/
lgoGq0f;+u ;DalGwt cGt/f{li6«o ;+3, ;+:yf, bft[ lgsfox¿sf] ;xsfo{
k|jw{gsf nflu cfjZos gLltut, ;+/rgfut / sfo{ut Joj:yf ug]{ .
e|i6frf/lj?4sf] gful/s ;r]tgf clej[l4sf nflu ;/f]sf/ kIf ;d]tsf]
;xsfo{df sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
e|i6frf/sf] hf]lvdk"0f{ If]qsf] klxrfgsf] nflu cfwf/e"t ;"rssf] lgwf{/0f u/L
cfjZos cWoog / cg';Gwfg ug]{ .
e|i6frf/sf] b[li6n] hf]lvdk"0f{ /x]sf If]qsf] klxrfg tyf lgoGq0fsf 7f];
pkfox¿ ;d]t klxNofO{ e|i6frf/ lgoGq0f ug{ ;/sf/nfO{ 7f]; ;'emfj k|bfg
ug]{ .
clVtof/ b'¿kof]u cg';Gwfg cfof]u / ;Dj4 lgsfosf] ;+:yfut Ifdtf
ljsf;sf nflu cfw'lgs ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u a9fpg] .
cg';Gwfg sfo{nfO{ j}1flgs, j:t'k/s / glthfd"ns agfpg sd{rf/Lx¿sf]
Ifdtf ljsf;sf nflu ljleGg :jb]zL / j}b]lzs tflnd, cWoog e|d0f,
k|lzIf0f;DaGwL sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
296
cfof]usf] s]Gb|Lo, If]qLo / ;Dks{ sfof{nox¿ ;d]tsf nflu cfjZos ef}lts
;+/rgf, ;jf/L ;fwg tyf k|fljlws pks/0fx¿sf] Joj:yf ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
e|i6frf/ lj?4sf sfg'gx¿sf] ;dofg's"n kl/dfh{g eO{ k|efjsf/L sfof{Gjog
ePsf] x'g] e|i6frf/;DaGwL ck/fwx¿sf] klxrfg, cg';Gwfg / cleof]hg k|lqmof
j}1flgs / j:t'ut ePsf] x'g], e|i6frf/hGo sfo{sf] 5gf}6k"0f{ / j:t'ut cg';Gwfg
ePsf] x'g], e|i6frf/ lgoGq0fdf ;+nUg cGo ;/sf/L / u}/;/sf/L lgsfosf
k|of;x¿df ;xof]u, ;dGjo / cg'udg x'g], cGt//f{li6«o:t/df cfof]usf] e"ldsf /
5lj pRr kfg{ cGt//fli6«o ;dGjo / ;xsfo{ k|j4{g ePsf] x'g]5 .
297
canDag ul/Psf] eP tfklg :yfgLo lgsfox¿sf] lgjf{rg gx'gfn]
hgk|ltlglwx¿sf] jxfnL ug]{, ;a} ju{, If]q, lnË / ;d'bfosf] /fHosf] ljleGg
txx¿df ;xeflutf u/fpg], ljleGg lgsfox¿af6 ;~rfng x'g] ljsf; lgdf{0f /
;]jf k|jfxdf nfeu|fxL ju{sf] ;xeflutfnfO{ k|ltkmnbfoL agfpg] tyf ;d;fdlos
ljifodf gful/s ;r]tgf a9fpg] h:tf ljifo r'gf}tLsf ¿kdf /x]sf] 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
zf;g ;~rfngsf] x/]s tx / k|lqmofdf hgtfsf] Jofks ;xeflutf u/fO{
hg:jfldTj clej[l4 ug]{ .
%= p2]Zo
b]zsf] ;fdflhs, cfly{s, /fhgLlts tyf ;f+:s[lts ljsf; k|lqmofdf gful/sx¿sf]
;dfg ;xeflutf ;'lglZrt ug]{ .
^= /0fgLlt
1. s]Gb| tyf :yfgLo:t/sf ljleGg txdf lgikIf lgjf{rgsf] dfWodaf6
hgk|ltlglwx¿sf] 5gf}6 ug]{ .
2. ljsf; lgdf{0f sfo{ / ;]jf k|jfxsf] Joj:yfkgdf gful/s ;xeflutf k|j4{g
ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. aflnu dtflwsf/sf] cfwf/df zf;gsf ljleGg txdf :jtGq, lg:kIf,
wfFwnL/lxt lgjf{rg k|0ffnLnfO{ ;'b[9 ul/g]5 . -!_
2. nf]stflGqs Joj:yfsf] k|ToIf nfe cfd hgtfdf k'¥ofpg ;/sf/L tyf lghL
If]qsf ;Dk"0f{ lgsfox¿sf] k|of; s]lGb|t ul/g]5 . -!_
3. lgjf{rg cfof]u / cGtu{t lgsfox¿sf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0f tyf ToxfF sfo{/t
hgzlQmsf] Ifdtf ljsf; ul/g]5 . -!_
4. gful/s clwsf/ / st{Joaf/]df ;r]tgf clej[l4 ub}{ ljsf; k|lqmofsf x/]s
r/0fdf ;xeflutf, kf/blz{tf / hjfkmb]lxtf k|j4{g ul/g]5 . -@_
5. ljsf; lgdf{0f sfo{df pkef]Qmf ;ldlt dfkm{t\ u'0f:t/Lo tyf hjfkmb]xLd"ns
sfd u/fpg u7g ul/g] pkef]Qmf ;ldltsf sfo{;Dkfbg k|lqmofdf cfjZos
;'wf/ ul/g]5 . -@_
298
*= k|d'v sfo{qmdx¿
oyfzL3| :yfgLo lgsfox¿sf] lgjf{rg ;DkGg u/fO{ hgk|ltlglwx¿sf] axfnL
ug]{ .
gful/s ;xeflutf clej[l4 ug{ ljBdfg sfg'gx¿df ;+zf]wg ug'{sf ;fy}
ljleGg lgb]{lzsfx¿, dfu{bz{g lgdf{0f ug]{ .
;fj{hlgs ;'g'jfO{, ;fdflhs k/LIf0f, ;fj{hlgs k/LIf0f h:tf ljlwx¿nfO{
cfof]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] cleGg cËsf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
gful/s lgu/fgLnfO{ k|efjsf/L u/fO{ ;]jfu|fxLk|ltsf] hjfkmb]lxtf ;'lglZrt
ug]{ .
:yfgLo txb]lvg} of]hgf k|lqmofdf hg;xeflutf clej[l4 ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
pTkfbsTj, pBdzLntf / gjk|jt{gsf] ;+:s[lt ljsf;sf nflu gLltut, sfg'gL, /
;+:yfut k"jf{wf/ tof/ ePsf] x'g], cg';Gwfg k|0ffnL Jojl:yt / cem ;'b[9 ePsf]
x'g] / ljsf; k|lqmofdf hgtfsf] :jfldTjaf]w, kf/blz{tf tyf hjfkmb]lxtf k|j4{g
ePsf] x'g]5 .
299
ljkb\ / ljkb\kl5sf] cfsl:ds Joj:yfkgsf nflu sf7df08f} pkTosfsf ljleGg
:yfgx¿nfO{ v'Nnf If]q tf]lsPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
bIf tyf k|ltefjfg hgzlQmx¿ ljb]lzb} hfg', pTkfbgzLn pBf]uwGbfx¿ aGb xF'b}
hfg', nufgLsf] jftfj/0f k|lts"n x'g' h:tf ;d:ofx¿ c;'/Iffsf] sf/0fn] ;[hgf
ePsf 5g\ . ;'/Iffsf] nflu lhDd]jf/ lgsfox¿aLrsf] ;dGjodf sl7gfO{ pTkGg
x'g' / tL lgsfox¿df ;fwg ;|f]tsf] Go"gtf /xg' k|d'v ;d:ofx¿ /x]sf 5g\ .
To;}u/L, ;Lldt ;|f]t ;fwgsf] k|efjsf/L pkof]uu/L u[x vf; u/L k|x/L k|zf;g /
/fli6«o cg';GwfgaLr tfnd]n / ;dGjo :yflkt ug]{, cg';Gwfg / ck/fw
lgoGq0fnfO{ tYodf cfwfl/t agfpg] / cfw'lgs tyf gljgtd k|ljlw / ;"rgf
k|0ffnLsf] Joj:yf ug{ g;lsPsf h:tf r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# tyf k|rlnt sfg'gåf/f k|Tofe"t gful/s
:jtqGtfsf] /Iff ub}{ ljlwsf] zf;gnfO{ k"0f{ ¿kdf :yflkt ug]{ .
%= p2]Zo
1. d'n'sdf zflGt, cdgrog sfod u/L gful/ssf] ;'/Iff ;'lglZrt ug]{ .
2. gful/s ;'/Iffsf nflu k|ljlw / k4lt s]lGb|t k|0ffnLsf] :yfkgf / ljsf; ug]{ .
^= /0fgLlt
1. gful/s tyf JolQmsf] hLp, wg, :jtGqtf tyf ;fj{hlgs ;DklQsf] ;'/Iff ug{
;'/Iff lgsfonfO{ cfw'lgs, Jofj;flos tyf ;fwg–;|f]t ;DkGg agfpg] .
2. ;'/Iff k|zf;gdf ljlwsf] zf;gnfO{ klxnf] k|fyldstfdf /fvL hgtfnfO{
;'zf;gsf] k|Tofe"lt lbg] .
&= sfo{gLlt
1. gful/ssf] ;'/Iffsf nflu g]kfn k|x/L, ;z:q k|x/L an / /fli6«o cg';Gwfg
ljefunfO{ ;dGjofTds ¿kdf kl/rfng ul/g]5 . -!_
2. clt ;+j]bgzLn Pj+ dxTTjk"0f{ k|lti7fg tyf ef}lts k"jf{wf/sf] ;'/Iff k|aGw
ldnfOg]5 . -!_
3. ;fd'bflos k|x/Ldf ljz]if hf]8 lbg] / k|x/LnfO{ hg d}qL tyf hgtfnfO{ k|x/L
d}qL agfOg]5 . -!_
300
4. ;"rgf ;Dk|]if0f k|0ffnLnfO{ s]Gb|Lo ;~hfndf cfa4 u/L ;'/Iff k|0ffnLnfO{ k|ljlwdf
cfa4 u/fOg]5 . -!_
5. ck/fw lgoGq0fdf ;xof]u k'Ug] gofF gofF k|ljlw k|of]udf NofOg]5 . -!_
6. ;'/Iff ;"rgfx¿sf] ;ª\sng, ljZn]if0f tyf ;Dk|]if0f÷k|jfxsf nflu ;j} ;'/Iff
lgsfox¿sf] ;+o'Qm ;'/Iff ;"rgf ;dGjo ;+oGq lgdf{0f ug{ cfjZos sfg'gL
Joj:yf ul/g]5 . -!_
7. ;'/Iffsf ljleGg txdf dfgj clwsf/ OsfO{ :yfkgf / ljsf; ul/g]5 . -@_
8. dfgj clwsf/ pNnª3gstf{nfO{ sfg'gsf] bfo/fdf NofO{ dfgj clwsf/sf]
;+/If0f / ;Dj4{g ub}{ nlug]5 . -@_
9. nfu" cf}ifwsf] cj}w pTkfbg laqmL ljt/0f Pj+ cf];f/ k;f/nfO{ s8fOsf ;fy
lgoGq0f ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;'/Iff ;"rgfx¿sf] ;ª\sng, ljZn]if0f tyf ;Dk|]if0f÷k|jfxsf nflu ;j} ;'/Iff
lgsfox¿sf] ;+o'Qm ;'/Iff ;"rgf ;dGjo ;+oGq lgdf{0f ug{ cfjZos sfg'gL
Joj:yf ug{sf cltl/Qm u[x k|zf;g ;'b[9Ls/0f of]hgfsf] sfof{Gjog ug]{ .
gful/stf ljt/0fnfO{ Jojl:yt jgfpgsf cltl/Qm k|of]ufTds ¿kdf
gful/stfsf] k|df0fkqsf] ;6\6f ax'p2]ZoLo /fli6«o kl/ro kq qmdzM ljt/0f ug]{ .
cWofudg k|zf;gnfO{ ;"rgf k|0ffnLdf cfwfl/t jgfO{ lgoGq0fd'vLeGbf ;xhsf/L
e"ldsf lgjf{x ug]{] lgsfosf] ¿kdf ljsl;t ug]{ .
sf/fuf/ k|zf;gnfO{ ;'b[9 ug{sf cltl/Qm v'Nnf sf/fuf/ k|0ffnL :yflkt ug]{ .
/fli6«o cg';Gwfg Joj:yfnfO{ e/kbf]{, tYout / l56f] 5l/tf] ;"rgfsf] ;+sng u/L
/fli6«o cv08tfdf cfFr cfpg glbg] gljgtd ;f]ro'Qm agfpg] .
dxTTjk"0f{ k|lti7fg, ;+/rgf / cf}Bf]lus If]qnfO{ ;'/Iff k|bfg ug]{ .
cfjZos pks/0f, ef}lts k"jf{wf/, ;"rgf k|0ffnL / cg';Gwfg tyf ljsf;
dfWod4f/f g]kfn k|x/L / ;z:q k|x/L ;]jfnfO{ ;'b[9 jgfO{ cfGtl/s ;'/Iffsf]
k|Tofe"lt ug]{ .
xltof/ tyf v/vhfgf / ljz]ifu/L ;fgf xltof/sf] ljuljuLjf6 cfGtl/s ;'/Iffdf
vnn k'Ug uO{ ;fdflhs j}dgZotf j9\g] vt/fnfO{ k"0f{tof /f]s nufpg xltof/
tyf v/vhfgf;DaGwL P]g lgodx¿sf] kl/dfh{g tyf ;+zf]wg ug]{ .
e"sDk, jf9L klx/f], v8]/L, cltj[li6, cl;gf h:tf k|fs[lts k|sf]k / cGo
dfgjhGo k|sf]ksf] ;Defljt IfltnfO{ Go"g u/fpg ;r]tgf / ;'/Iffsf
301
pkfo;DaGwL r]tgf hufpg] / ljkb tyf k|sf]kkl5sf] l:yltnfO{ lgoGq0fdf lnO{
k'g:yfkgf;DaGwL sfo{nfO{ Jojl:yt ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
;'/Iff lgsfosf] Ifdtf clej[l4 tyf ;ª\u7gfTds ;'b[9Ls/0f eO{ hgtfdf ;'/Iffsf]
cg'e"lt ePsf] x'g]5 .
302
ODaf]:8 gDa/ Kn]6df kl/jt{g ug]{ ;DaGwdf k|f/lDes u[xsfo{ e}/x]sf] 5 . ;jf/L
rfns cg'dltkq k|0ffnLsf sl/j () k|ltzteGbf a9L ultljlwx¿ ljB'tLo
dfWodjf6 ;~rfng ug]{ Joj:yf ldnfOPsf] 5 . ;fy} ;jf/L rfns cg'dltkq klg
h'g;'s} oftfoft Joj:yf sfof{noaf6 gjLs/0f ug{ ;lsg] Joj:yf ldnfOPsf] 5 .
oftfoft Joj:yf sfof{nox¿df /x]sf ;jf/L rfns cg'dltkqsf] ljj/0fx¿nfO{
sDKo"6/df cWofjlws ug]{ sfo{ e}/x]sf] 5 . ;jf/L rfns cg'dltkqsf] lnlvt tyf
k|of]ufTds k/LIffnfO{ j}1flgs agfpg cfjZos kf7\oqmd tyf lgb]{lzsf nfu"
ul/Psf] 5 .
oftfoft Joj:yf ljefu / cGtu{tsf sfof{nox¿sf] sfo{af]emsf] cfwf/df ;+u7g
;+/rgfsf] sfd e}/x]sf] 5 . ljB'tLo k|ljlwsf] dfWodaf6 oftfoft k|zf;gsf] sfo{
;~rfng ug{ / ;jf/L rfns cg'dltkq :df6{ sf8{df pknJw u/fpgsf] nflu
cfjZos sfo{x¿ ;'? ePsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
a9\bf] ;jf/L ;fwgsf] t'ngfdf cfjZos ;8s ;~hfnsf] lj:tf/ x'g g;Sg',
oftfoft Joj:yf sfof{nox¿sf] JoJf:yfkg ;Ifdtf / ;]jf k|jfxdf u'0ffTdstf
clej[l4 x'g g;Sg', ;fj{hlgs ;jf/Lsf ;fwgx¿ lghL If]qaf6 dfq ;~rfng
eO{/x]sf] ;Gbe{df o; If]qdf ;/sf/L pkl:ylt z"Go x'g', oftfoft If]qdf ljBdfg
l;l08s]6 k|0ffnLn] ;fj{hlgs oftfoftsf] If]q k|lt:kwL{ / u'0f:t/Lo x'g g;Sg',
;fj{hlgs oftfoftdf cfrf/ ;+lxtf / cg'zf;gsf] kfngf gul/g', a9\bf] ;jf/L
;fwgsf] t'ngfdf kfls{Ë Jojl:yt x'g g:fSg', ;fj{hlgs ;jf/Lsf ;fwgx¿sf]
lg/Gt/ cg'udg gx'Fbf ;jf/L b'3{6gfx¿ a9\g' cfufdL lbgdf :yflkt x'g] k|fb]lzs
:j¿ksf cfwf/df oftfoft Joj:yfsf] ;f]r ljsl;t x'g g;Sg', cfd oftfoftsf
cltl/Qm cGo j}slNks oftfoftsf] Joj:yf ug]{tk{m kof{Kt Wofg k'Ug g;Sg' o;
If]qsf k|d'v ;d:of x'g\ .
;jf/L ;fwgsf] j[l4;+u} o;sf] plrt Joj:yfkg ug'{, a9\bf] ;jf/L b'3{6gf,
;jf/Laf6 x'g] Wjlg tyf pT;h{gsf] :t/ lgwf{/0f Pj+ lgoGq0f / sf7df8f}+
pkTosfnufot zx/L If]qx¿df 6«flkms hfdsf] ;d:of ;dfwfg ug'{, clgolGqt
;jf/L cfoft lgoGq0f / cfo' lgwf{/0f ug'{, l;l08s]6 k|0ffnLsf] cGTo u/L
k|lt:kwf{Tds ¿kdf u'0f:t/Lo oftfoft ;]jf ;~rfng ug'{, ;do;fk]If oftfoft
;DaGwL gLlt th'{df u/L nfu" ug'{, a9\bf] ;jf/L b'3{6gf lgoGq0f ug'{, zx/L If]q
ljz]ifu/L sf7df08f} pkTosfdf 6«flkms hfdsf] ;d:of ;dfwfg ug'{, gofF
dfkb08df cfwfl/t k/LIff s]Gb| / ;jf/L ;fwgsf] pko'Qmtf k/LIf0f s]Gb| :yfkgf
u/L ;~rfngdf Nofpg', ;jf/L ;fwgsf] gDa/Kn]6nfO{ cfw'lgs / k|ljlwo'Qm
agfpg], ;fj{hlgs oftfoft k|0ffnLnfO{ j}1flgs, Jojl:yt / ;]jfu|fxL d}qL
agfpg', ;fj{hlgs ;jf/L ;fwgx¿sf] af6f] Ohfht k|0ffnLnfO{ Jojl:yt / kf/bzL{
ug'{ h:tf r'gf}tLx¿ /xFb} cfPsf 5g\ .
303
$= bL3{sfnLg ;f]r
lgaf{w ¿kdf cfjthfjt ug{ kfpg] ;j{;fwf/0fsf] df}lns clwsf/sf] ;+/If0f ub}{
cfw'lgs oftfoft ;]jf pknJw u/fpg] .
%= p2]Zo
ljBdfg oftfoft Joj:yfkg k|0ffnLdf ;'wf/ u/L ;j{;fwf/0fsf] cfjfudgnfO{
;'/lIft / e/kbf]{ agfpg] .
^= /0fgLlt
1. ljBdfg ;jf/L rfns cg'dltkq k|0ffnLnfO{ ;'wf/u/L rfnsx¿nfO{ a9L
lhDd]jf/Lo'Qm / bIf agfpg] .
2. oftfoft Joj:yfkgdf lghL tyf ;xsf/L If]q;d]tsf] e"ldsf clej[l4 ub}{
pgLx¿af6 k|bfg x'g] ;]jfnfO{ k|efjsf/L u/fpg] .
3. ;fj{hlgs oftfoftnfO{ j}1flgs ef8f b/ lgwf{/0f, ;x'lnot tyf 5'6
;'ljwfx¿sf] dfWodaf6 pko'Qm Joj:yf ;lxt gful/s d}qL agfOg]5 .
&= sfo{gLlt
1. oftfoft k|zf;gaf6 k|bfg ul/g] ;]jfdf cfw'lgs tyf ljB'tLo k|ljlwsf]
pkof]u ul/g]5 . -!_
2. ;jf/Lsf] k|efjsf/L Joj:yfkgsf] nflu :df6{ sf8{, ODaf];8\ gDa/ Kn]6nufot
cfw'lgs k|ljlw k|of]udf NofOg]5 . -@_
3. ;jf/L Joj:yfkgdf sDKo'6/ k4lt / a}Í dfkm{t\sf] e'QmfgLnfO{ lj:tf/ ub}{ O–
e'QmfgL k|lqmof ;'? ul/g]5 . -@_
4. ;jf/L rfns cg'dltkqnfO{ Joj;flos / u}/Joj;flos cg'dltkqdf ljefhg
u/L u/L 5'§f–5'§} kf7\oqmdsf cfwf/df cg'dltkq ;DaGwL k/LIff ;~rfng
ul/g]5 . -@_
5. oftfoft If]qsf] ljsf; / Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L, k|lt:kwL{, cfslif{t /
lhDd]jf/ agfpg lghL If]q;Fusf] ;fem]bf/L / ;xsfo{nfO{ clej[l4 ul/g]5 . -@_
6. ;fj{hlgs oftfoftsf nflu k|of]u ePsf, c;'/lIft / ;'ljwf sd ePsf ;jf/L
;fwgx¿sf] qmlds ¿kdf lj:yfkg ub}{ nlug]5 . -#_
7. Ho]i7 gful/sx¿nfO{ kl/rokqsf] cfwf/df oftfoft ;fwgsf] ef8f b/df
;x'lnot / ;L6 cf/If0f ug]{ / ckfËtf ePsf JolQmx¿ / ljBfyL{x¿n] k|fKt
ub}{ cfPsf] 5'6 ;x'lnot, dlxnf tyf ckfËtf ePsf JolQmnfO{ k|fKt cf/If0f
;L6 ;xh¿kdf pknAw x'g] Joj:yf ldnfOg]5 . -#_
304
8. j}1flgs ef8f b/ lgwf{/0f u/L oftfoft If]qdf x'g] clgoldttf tyf l;lG8s]6
lgoGq0f ul/g]5 . -#_
9. oftfoft Joj:yfkgdf k}bnofqL, ;fOsn ofqL tyf u}/ oflGqs ;fwgx¿sf]
nflu plrt Joj:yf ul/g]5 . -#_
10. ;8s oftfoftdf b'3{6gf sd ug{ ;8s ;'/Iff sfo{of]hgf nfu" ul/g]5 . -#_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;fj{hlgs ;jf/L ;fwgsf] ;~rfng cjlw lgwf{/0f u/L cfo' gf3]sf / ef}lts
k/LIf0faf6 cg'ko'Qm b]lvPsf k"/fgf ;fj{hlgs ;jf/L ;fwgx¿nfO{ lj:yfkg
ug]{ .
;fj{hlgs ;jf/L ;fwgx¿sf] pko'Qmtf hfFrnfO{ k|efjsf/L agfpg u/L gofF
dfkb08 jgfO{ sfof{Gjog ug]{
;8s tyf 6«flkms lgodnfO{ ljZjJofkL dfkb08 cg'¿k nfu" ul/+b} nlug] .
oftfoft gLlt, ;jf/L tyf oftfoft Joj:yf P]g, @)$( / ;jf/L tyf
oftfoft Joj:yf lgodfjnL, @)%$ nfO{ ;dofg's"n kl/dfh{g u/L oftfoft
Joj:yfsf] ;+:yfut ljsf; ug]{ .
;jf/L b'3{6gf / ;'/lIft oftfoft af/]sf hgr]tgf cleofg ;~rfng ug]{ .
oftfoft Joj:yf sfof{nox¿n] k|bfg ug]{ ;]jfnfO{ k|efjsfl/ / e/kbf]{ jgfpg
ljB'tLo k|0ffnLdf cfj4 ug]{ .
;jf/L ;fwgsf] gDa/ Kn]6nfO{ j}1flgs / k|ljlwo'Qm agfpg] .
(= ck]lIft pknlAw
;fj{hlgs ;jf/L ;fwgsf] cfo' lgwf{/0f ePsf] x'g], /fli6«o nf]sdfu{ tyf zx/L
;8sx¿df 6«flkms lrGx tyf ;+s]tx¿ Jojl:yt ¿kdf k|of]udf NofO{g], ;jf/Lsf
3gTj clws ePsf If]qx¿df oftfoft Joj:yf ;]jf s]Gb| :yfkgf ePsf] x'g], ;jf/L
hfFr k|lqmof e/kbf]{ / ljZj;gLo x'g], oftfoft Joj:yf sfof{nosf d'Vo d'Vo sfd
vf; u/L ;jf/L ;fwg btf{, Aff6f] Ohfhtkq / ;jf/L rfns cg'dlt kq k|bfg ug]{
sfo{nfO{ ljB'tLo ;"rgf k|ljlwåf/f Jojl:yt ul/g] / ;jf/Ldf ODaf]:8 gDj/ Kn]6
nfu" u/L 6«flkms Joj:yfkgdf pkof]u ul/Psf] x'g]5 .
305
&=( :jo+;]js ;]jf
!= k[i7e"ld
/fli6«o ljsf; :jo+;]js ;]jfaf6 :jo+;]jfsf] k|j4{g / :jo+;]jsx¿sf] kl/rfng
ug]{ qmddf @)%^ ;fnb]lv cf=a= @)^(÷&) ;Dd (,@)^ JolQmx¿n] :jo+;]js eO{
of]ubfg k'¥ofPsf 5g\ . ljt]sf] 8]9 bzssf] cjlwdf ;fdflhs kl/rfng, cfo–
cfh{g k|j4{g, k"jf{wf/ lgdf{0f, hgr]tgf clej[l4, :yfgLo k|ljlw k|j4{g, lzIff,
:Jff:Yo, s[lif tyf kz'kfng h:tf If]qx¿df ljleGg lgsfox¿ dfkm{t\ :jo+:f]jsx¿
kl/rfng ePsf 5g\ .
@= cBfjlws l:ylt
@)%^ ;fndf @) lhNnfjf6 ;'? ePsf] :jo+;]js kl/rfng sfo{qmd xfn &@
lhNnfdf lj:tf/ x'g'sf cltl/Qm @@) hgfsf] ;'?sf] ;+Vofjf6 j[l4 e} xfn;Dd
(,@)^ hgf :Jfo+;]jsx¿ kl/rfng ePsf 5g\ . o; cjlwdf s]Gb|Lo, :yfgLo,
u|fdL0f / ;]jfsfnLg tyf Og6g{ u/L ljleGg rf/ lsl;dsf] :jo+;]jsx¿ kl/rfng
ePsf 5g\ . :Jfo+;]js kl/rfngsf] o; cjlwdf ;fj{hlgs ;]jfsf] ljt/0fdf
;xhLs/0f, ;fdflhs kl/rfng, cfo–cfh{g k|j4{g, k"jf{wf/ lgdf{0f, hgr]tgf
clej[l4, :yfgLo k|ljlw k|j4{g, lzIff, :Jff:Yo, s[lif tyf kz'kfng h:tf If]qx¿df
:jo+:f]jsx¿n] dxTTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x u/]sf 5g\ . ;fy}, :jo+:f]jsx¿sf]
;+nUgtfdf blnt ;fdflhs ljsf; sfo{qmd, cflbaf;L hghflt ljsf; sfo{qmd,
gd"gf ufFp ljsf; sfo{qmd / :ofd'n pGb'Ë ufpF ljsf; cg'z/0f kl/of]hgf h:tf
sfo{qmdx¿ ;DkGg ePsf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
k/Dk/fut d"No dfGotfdf cEof; ul/Psf] k[i7e"ld / ljut 8]9 bzsb]lv :jo+;]jf
;+rflnt ePklg o; If]qdf ljleGg ;d:ofx¿ 5g\ . tLdWo] :jo+;]jL ;+:yf tyf
sfo{qmdx¿aLr ;dGjo / ;xsfo{df sdL x'g', :jo+;]jssf] sfo{If]q tyf cjlw
Plsg gx'g', :jo+;]jssf] dfu / cfk"lt{aLr tfnd]n ldnfpg g;lsg' h:tf d'Vo
;d:ofx¿ /x]sf 5g\ . :jo+;]jfsf] dxTTjnfO{ ;dfh / :yfgLo:t/df :yfkgf u/L
o;nfO{ cleofgs} ¿kdf cufl8 a9fpg] sfo{ r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
:jo+;]js ;]jfnfO{ ;fdflhs Pstf k|j4{g ug]{ dfWodsf] ¿kdf ljsf; ug]{ .
%= p2]Zo
:jo+;]jssf ¿kdf ;]jf ug{ rfxg] JolQm tyf ;+:yfx¿nfO{ kl/rfng u/L
ljsf;sf] /fli6«o nIo k|flKtdf ;xof]u k'¥ofpg] .
306
^= /0fgLlt
1. ljsf; sfo{ tyf ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;xhLs/0f ug{ ljleGg ljifo /
If]qsf JolQmx¿nfO{ :Jfo+;]jf ug]{ cj;/ ;[hgf ug]{ .
2. s]Gb| tyf :yfgLo:t/af6 tyf ljleGg ;+3÷;+:yfx¿ aLr ;xsfo{ ;d]tsf
cfwf/df ljleGgg laifo If]qsf :jo+;]jsx¿sf] kl/rfng ug]{ .
3. :jo+;]jfsf] efjgfnfO{ ;d'bfo:t/af6} k|j{4g ug]{ .
4. :jo+;]jf;DaGwL ;"rgf Joj:yfkg Pj+ ;+hfnLs/0fnfO{ ;'b[9 ug]{ .
5. :jo+;]jfsf] If]qdf ul/Psf /fd|f cGt/f{li6«o cEof;x¿sf] cg'z/0f / ;dGjo
ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. :yfgLo dfusf cfwf/df ljsf; lgdf{0f, ;]jf k|jfx tyf ljifout k|ljlwsf]
If]qdf :jo+;]jL hgzlQmx¿sf] kl/rfng x'g ;Sg] If]qx¿sf] klxrfg u/L 9fFrf
tof/ ul/g]5 . -!_
2. cfsl:ds cj:Yffx¿df ;xof]u k'¥ofpg ;Sg] JolQmx¿sf] /f]i6/ tof/ u/L
cfjZostfcg';f/ :Jfo+;]jsx¿ kl/rfng ul/g]5 . -@_
3. :jo+;]jfnfO{ km/flsnf] / Jojxfl/s agfpg gLltut vfsf tof/ u/L ljsf;sf
cfofdx¿df of]ubfg k'¥ofpg ;Sg] JolQmx¿nfO{ :jo+;]jssf] ¿kdf kl/rfng
ul/g]5 . -@_
4. g]kfn ;/sf/af6 ;do ;dodf lglb{i6 If]qdf cleofgsf] ¿kdf :jo+d;]jsx¿
kl/rfng ul/g]5 . -@_
5. ljleGg z}lIfs, k|flalws tyf k|fl1s ;+:yfx¿df cWoog/t o'jfx¿nfO{
cWoogs} cleGg cËsf] ¿kdf :jo+;]jfdf ;+nUg u/fOg]5 . -@_
6. :jo+;]js kl/rfng ubf{ of]Uotf / ;dfj]lztfsf] l;4fGtnfO{ cg'z/0f ul/g]5 .
-@_
7. :jo+;]js kl/rfng ubf{ ljleGg /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;ª\3–;+:yfx¿;Fu
;dGjo / ;xsfo{ ul/g]5 . -@_
8. :jo+;]js kl/rfng ug]{ /fli6«o tyf cGt{/fli6«o ;+:yfx¿;Fu ;~hfn lj:tf/
u/L :jo+;]js kl/rfng tyf :jo+;]jf k|j{4g sfo{nfO{ lj:tf/ ub}{ nlug]5 .
-#_
9. :jo+;]jfnfO{ ;fdflhs ;+:s[ltsf] ¿kdf ljsf; ug{ ljBfno txsf] kf7\oqmddf
;dfj]z ul/g]5 . -#_
307
10. :jo+;]jfsf] k|j4{gsf nflu k|rf/fTds tyf hgr]tgfd"ns sfo{qmdx¿
;~rfng ul/g]5 . -#_
11. /fli6«o ljsf; :jo+;]js ;]jfnfO{ :jo+;]js kl/rfng ug]{ ;+3÷;+:yfx¿sf]
;Dks{ lgsfo tyf ;|f]t s]Gb|sf] ¿kdf ljsl;t ul/g]5 . -$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
:Jfo+;]js kl/rfngsf] nflu :Jfo+;]jf;DaGwL gLlt, lgb{]lzsf / cfrf/ ;+lxtf
tof/ u/L nfu" ug]{
:yfgLo dfu / cfjZostfsf] cfwf/df :jo+;]jsx¿sf] kl/rfng ug]{ .
cGt/f{li6«o ;+3;+:yfjf6 kl/rfng x'g] / g]kfn ;/sf/n] kl/rfng ug]{
:jo+;]jsx¿jf6 ul/g] sfddf /x]sf] bf]xf]/f]kgf x6fO{ ;dGjofTds¿kdf
kl/rfng ug]{ .
/fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno cGt/ut kl/rflnt :jo+;]js ;]jfnfO{
pRr lzIff cWoog ug]{ ljBfyL{x¿n] k"/f ug'{kg]{ kf7\oqmd;+u ;d]t cfa4
ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
of]hgf cjlwdf kl/rfng ul/g] :jo+;]jssf] ;+Vofdf j[l4 x'g], :jo+;]js
kl/rfngsf] If]q lj:tf/ x'g uO{ :yfgLo:t/;Dd k'Ug] / :jo+;]jL lqmofsnfkx¿sf]
dfWodaf6 :jo+;]jL efjgfsf] k|j4{g x'g]5 .
308
blnt tyf jfnjflnsfx¿sf] xs clwsf/sf] ;+/If0fsf nflu y'k|} gLltut tyf
sfg'gL Joj:yfx¿ klg ul/Psf 5g\ . dfgj clwsf/ cfof]u, /fli6«o dlxnf cfof]u,
blnt cfof]u, hghflt pTyfg /fli6«o k|lti7fgsf cltl/Qm k|wfgdGqL tyf
dlGqkl/ifb\sf] sfof{no, ljleGg dGqfno / cGt/f{li6«o tyf /fli6«o u}/;/sf/L
;+:yfx¿ ;d]t dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / k|j4{gdf ;+nUg 5g\ .
dfgjclwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwcGtu{t ljleGg k|ltj]bgx¿ / ;+o'Qm
/fi6«;+3Lo dfgj clwsf/ kl/ifb\df ;d]t lgoldt k|ltj]bgx¿ k|:t't ul/Psf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
;+ljwfg k|bQ df}lns xs / /fli6«o tyf cGt/f{li6«o:t/df :yflkt / dfGotfk|fKt
dfgj clwsf/x¿sf]] ;xh ¿kdf k|of]u ug]{ / cfkm\gf] clwsf/sf] k|of]u ubf{
csf{sf] clwsf/ xgg gx'g] jftfj/0f ;[hgf ug]{ sfo{ k|d'v ;d:ofsf] ¿kdf /x]sf]
5.
dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, pkof]u, ;+/If0f / k|j4{gsf] ;+:s[lt ljsf; u/L b]zsf
;a} hft, hflt, efiff, wd{, ;+:s[lt, j0f{, ;Dk|bfo, lnË, ju{ / If]qsf gful/ssf]
dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, ;+/If0f / ;Dj4{g ub}{ ;dfgtf / Gofok"0f{ ;dfhsf]
ljsf; ug'{kg]{ r'gf}tL /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
;+ljwfg k|bQ df}lns xs / ljZjJofkL ¿kdf cjnDjg ul/Psf dfgj
clwsf/x¿sf] k|j4{g / ;+/If0f ug]{ .
%= p2]Zo
;a} k|sf/sf /fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs tyf ;fF:s[lts lje]bsf] Go"gLs/0f u/L
nf]stflGqs clwsf/sf] ;+/If0f ug]{ .
^= /0fgLlt
1. dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, ;+/If0f / ;Da4{gsf nflu /fHosf lgsfox¿nfO{
kl/rfng ug]{ .
2. dfgj clwsf/sf] ljifonfO{ ;a} If]qut ljifo, ljsf; gLlt, of]hgf /
sfo{qmdx¿df ;dfj]z ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. ljleGg ;dodf ePsf cfGbf]ng / åGåsf qmddf 3fOt] ePsf, dfl/Psf, a]kQf
ePsf, lj:yflkt ePsf JolQm Pj+ ltgsf kl/jf/x¿nfO{ nlIft u/L
sfo{qmdx¿ sfof{Gjog ul/g]5 . -!_
309
1. cNk;ª\Vos / ;LdfGts[t ;d'bfosf] ;+/If0f, ljsf; / ;zQmLs/0fnfO{ ljz]if
hf]8 lbO{ /fHo Joj:yfdf tL ;d'bfosf] ;xeflutf a9fOg]5 . -!_
2. dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 u/L ;xsfo{nfO{
yk k|j4{g ul/g]5 .
3. dfgj clwsf/;DaGwL lzIffnfO{ k|j4{g ul/g]5 . -!_
4. ;'/IffsdL{ Pj+ cGo ;]jf k|bfossf nflu k|bfg ul/g] k|lzIf0f sfo{qmddf dfgj
clwsf/ ljifonfO{ clgjfo{ ¿kdf ;dfj]z ug{'kg]{ Joj:yf ul/g]5 . -!_
5. sf/fuf/ Pj+ lx/f;tdf /x]sfx¿sf] dfgj clwsf/sf] k|Tofe"ltsf nflu cfjZos
Joj:yf ul/g]5 . -!_
6. /fHosf tk{maf6 k|bfg x'g] ;]jfx¿nfO{ lj:tf/ ub}{ l56f], 5l/tf] / :t/Lo ;]jf
k|fKt ug]{ gful/ssf] clwsf/ ;'lglZrt ul/g]5 . -!_
7. If]qut ljsf;sf gLlt, of]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] th'{df, sfof{Gjog, cg'udg
Pj+ d"Nofª\sgdf dfgj clwsf/sf ljifonfO{ ;dfj]z u/L k|fyldstfsf ;fy
sfof{Gjog ul/g]5 . -@_
8. Dffgjclwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfnfO{ ;do ;fk]If ;'wf/ u/L sfof{Gjog
ul/g]5 . -@_
9. b08xLgtfsf] cGTo u/L sfg'gL /fHosf] cjwf/0ffnfO{ ;fsf/ kfg]{ gLlt
cjnDag ul/g]5 . -@_
10. k|rlnt sfg'gdf ;'wf/ Pj+ cfjZostfg';f/ gofF sfg'g lgdf{0f u/L ;+ljwfg
k|bQ df}lns xs tyf g]kfn kIf ePsf cGt/f{li6«o k|lta4tfnfO{ sfof{Gjog
ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / k|j4{gdf ;+nUg lgsfox¿ / ToxfF sfo{/t
clwsf/Lx¿sf] Ifdtf clej[l4 ug]{ .
cGt/fli6«o dfgjLo sfg'g;+u ;DalGwt h]g]ef dxf;lGwnfO{ sfof{Gjog ug]{
P]gsf] d:of}bf tof/ ug]{ .
dfgj clwsf/ / dfgjLo sfg'gsf ;DaGwdf z}lIfs ;+:yfx¿df ;r]tf clej[l4
sfo{qmd ug]{ .
dfgj clwsf/sf gjLgtd k|j[lQx¿ nufotsf ljifox¿df cWoog, cg';Gwfg,
k|sfzg dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgf, e|i6frf/ lj?4sf] ;+o'Qm /fi6«;+3Lo
dxf;lGw sfof{Gjog ug]{;DaGwL sfo{of]hgf, n}+lus lx+;f lj?4sf] /fli6«o
310
sfo{of]hgf nufot dfgj clwsf/;+u ;DalGwt /fHon] c+uLsf/ u/]sf
sfo{of]hgfx¿sf] sfof{Gjog;DaGwL sfo{qmd ug]{ .
dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o k|lta4tfcg'¿k cfjlws k|ltj]bg;DaGwL
sfo{qmd ug]{ .
c;dy{ kIfnfO{ lgMz'Ns sfg'gL ;xfotf;DaGwL sfo{qmd ug]{ .
/fHosf gLlt, of]hgf / sfo{qmdx¿ th'{df, sfof{Gjog / cg'udg ubf{
clwsf/df cfwfl/t k4lt cjnDjg ug]{ .
;+qmd0fsfnLg Gofo;DaGwL sfo{qmd ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
sfg'gL zf;gsf] k|ltkmn hgtfdf k'u]sf] x'g], cfly{s, ;fdflhs Pj+ z}lIfs ¿kdf
k5fl8 k/]sf ju{ / ;d'bfosf] ;+/If0f, ljsf; ;zQmLs/0fsf nflu ;dfj]zLtfsf]
l;4fGt cg'¿k gLlt tyf sfo{qmd th'{df Pj+ sfof{Gjog ePsf] x'g], dfgj clwsf/
tyf dfgjLo sfg'gsf] pNn+3gsf 36gfdf lgoGq0f ePsf] x'g] / ;+:yfut tyf
gLltut ;'wf/dfkm{t\ cfdgful/ssf] cfwf/e"t dfgjclwsf/ k|Tofe"t ePsf] x'g]5 .
&=!)=@ dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0f
!= k[i7e"ld
dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0fsf nflu ljutdf dfgj a]rlavg tyf
cf];f/k;f/ -lgoGq0f_ P]g, @)^$ / lgodfjnL @)^%, dfgj a]rlavg tyf
cf];f/k;f/ lj?4sf] /fli6«o of]hgf, @)^*, dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/af6
kLl8t÷k|efljtx¿sf] x]/rfx tyf ;+/If0fsf nflu /fli6«o Go"gtd dfkb08, @)^*
tyf k'gM:yf{kgf s]Gb| ;~rfng lgb]{lzsf, @)^* hf/L ePsf 5g\ . dfgj
a]rlavgdf k/]sf afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/L, dlxnfsf] p4f/, k'g:yf{kgf /
k'gP{sLs/0fsf k|of;x¿ ul/Psf 5g\ . ;fy} dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/sf]
hf]lvddf /x]sf tyf hf]lvdpGd'v ;d"x÷;d'bfosf] klxrfg u/L ;fdflhs ;'/Iff
tyf cfly{s ;zQmLs/0f ug]{ tk{m sfo{qmd s]lGb|t /x]sf 5g\ .
@= cBfjlws l:ylt
dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0fsf nflu P]g lgoddf ePsf
k|fjwfgx¿nfO{ Jojxf/df nfu" u/L ck/fwhGo sfo{nfO{ lgoGq0f ug{ ædfgj
a]rlavg ljz]if u/L dlxnf tyf afnaflnsfx¿sf] a]rlavg tyf cf];f/k;f/
lj?4sf] /fli6«o of]hgf, @)^*Æ sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . ;fy} P]gdf Joj:yf eP
adf]lhd /fli6«o:t/df /fli6«o ;ldlt / ;a} lhNnfdf lhNnf ;ldlt u7g eO{ o;
311
If]qdf lqmofzLn /x]sf 5g\ . dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/af6 kLl8t tyf
k|efljtsf] p4f/, ;+/If0f tyf k'g:yf{kgfsf nflu sf]ifsf] Joj:yf ul/Psf] 5 .
;/sf/L / u}/ ;/sf/L ;+:yfsf] ;xsfo{df * j6f lhNnf -sf7df08f}, l;Gw'kfNrf]s,
emfkf, ¿kGb]xL, lrtjg, afFs], s}nfnL, jL/u~h_ df kLl8t tyf k|efljtsf nflu
a9Ldf ^ dlxgf;Dd /fVg ;lsg] u/L k'g:yf{kgf u[x ;~rfngdf /x]sf] 5 . oL
k'g:yf{kgf u[xaf6 cfly{s jif{ @)^(÷&) df hDdf !,$%* kLl8t tyf k|efljtnfO{
p4f/, ;+/If0f, :jf:Yo pkrf/, sfg'gL ;xfotf, ;Lk ljsf; tflnd, kfl/jfl/s
k'gld{ng tyf k'g:yf{kgf h:tf ;]jfx¿ pknAw u/fPsf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0fsf sfo{qmdx¿nfO{ PsLs[t¿kdf
sfof{Gjog ug{ g;lsg', PsLs[t tYof+s tyf ;"rgf k|0ffnLsf] cefj x'g', dlxnf,
afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/L dfly x'g] of}g tyf >d zf]if0f x'g', lgs[i6 k|sf/sf
afn>d, / bf;Tjsf] Jojxf/ sfod /xg', dfgj clwsf/, dlxnf / afnaflnsfsf]
clwsf/ ;'lglZrt ug{ g;lsg', j}b]lzs /f]huf/Lsf] cj;/df ePsf] j[l4;Fu} l;lh{t
dfgj a]rlavg, Pr=cfO=eL= ;qmd0f, >d tyf of}gzf]if0f, o; If]qdf sfo{/t
ljleGg lgsfox¿aLr ;+:yfut ;dGjo sfod ug{ sl7gfO x'g' h:tf ;d:of tyf
r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ k"0f{ lgoGq0f u/L ;Ddfghgs hLjgofkgsf]
;'lglZrttf ug]{ .
%= p2]Zo
1. dfgj a]rljvg tyf cf];f/k;f/ sfo{nfO{ k|efjsf/L 9ª\ujf6 lgoGq0f ug]{
;+oGq / ;+/rgfx¿sf] ;'b9[ Ls/0f tyf bIftf clej[l4 ug]{ .
2. b08xLgtfsf] cGTo u/L k|efljtx¿nfO{ Gofodf kxF'r clej[l4 ug]{ .
^= /0fgLlt
1. dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0f sfo{df ;+nUg ;+:yfx¿sf] ;+:yfut
;'b[9Ls/0f ug]{ .
2. afnaflnsf tyf lszf]/lszf]/Lsf] a]rlavg tyf cf];f/k;f/sf b[li6n] x'g]
hf]lvd sd ug{] pkfo cjnDag ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. kLl8t÷k|efljtx¿sf] clwsf/ ;'lglZrttf / p4f/sf nflu ;+oGqx¿sf] ljsf;
tyf ;'b[9Ls/0f ul/g]5 . -!_
312
2. dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/ lgoGq0f /fli6«o ;ldlt / lhNnf ;ldltx¿sf]
;'b[9Ls/0fdfkm{t\ ;Da4 lgsfox¿s]f dfgj a]rlavg lj?4sf sfo{x¿sf] th'{df /
sfof{Gjogdf ;dGjo a9fOg]5 . -!_
3. :yfgLo :t/df a]rlavg tyf cf];f/k;f/nfO{ /f]Sg ;'/lIft cfk|jf;g;DaGwL
;"rgf s]Gb|x¿sf] :yfkgf ul/g]5 . -!_
4. hf]lvdk"0f{ ;d"x÷;d'bfox¿sf] klxrfg u/L ;d'bfodf cfwfl/t ;fdflhs tyf
cfly{s ;'/Iff;DaGwL ultljlwx¿ ;~rfng ul/g]5 . -@_
5. cfGtl/s a]rlavg tyf cf];f/k;f/sf] ;d:ofsf] cGTosf nflu k|efjsf/L
lgodg tyf cg'udg k|0ffnLsf] ljsf; ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
Dffgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/sf b[li6n] ;Dj]bgzLn uf=lj=; tyf
gu/kflnsf / ;Da]bgzLn ;d'bfosf] gSzf+sg tyf ax'cfoflds jl~rtLdf
k/]sf ;d"x÷;d'bfosf] ljj/0f tof/ ug]{ .
:yfgLo:t/df cfjZostf cg';f/ :yfgLo ;ldltx¿sf] u7g u/L dfgj
a]rlavg lgoGq0f ug]{ .
hf]lvddf /x]sf afnaflnsfx¿nfO{ :yfgLo afn Snadf qmdzM cfa4 u/L
;r]tgf j[l4 ug]{ .
cltljkGg, hf]lvdk"0f{ / hf]lvd;Gd'v ;d'bfosf kl/jf/sfnflu cfly{s ;'/Iff
tyf ;fdflhs Ifdtf clej[l4 ug{ nlIft sfo{qmd sfof{Gjog ug]{ .
cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s lzIffdfkm{t\ Jofks ¿kdf dfgj a]rlavg la?4df
hgr]tgf clej[l4 ug]{ .
hfgsf/Ld"ns ;"rgf ;fdu|Lx¿sf] pTkfbg / ljt/0f ug]{ . ;"rgf tyf ;xfotf
s]Gb|x¿sf] :yfkgf ug]{ .
cfjZostfg';f/ ljBdfg sfg'g ;+zf]wg tyf gofF sfg'gsf] lgdf{0f ug]{ .
>d zf]if0f tyf of}g zf]if0fsf p2]Zon] ljb]zdf a]rlavg tyf cf];f/k;f/df
k/]sf kLl8t tyf k|efljtnfO{ tTsfn p4f/, :jb]zlkmtL{, ;Dk|]if0f ;]jf,
k'gM:yf{kgf tyf k'gld{ng;DaGwL sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg] .
kLl8t tyf k|efljtnfO{ pknAw u/fpg] ;]jfx¿nfO{ ;'ne tyf k|efjsf/L
agfpg ;]jfk|bfosx¿sf] Ifdtf clej[l4 tyf ;+oGqsf] ;''b[9Ls/0f ug]{ .
313
(= ck]lIft pknlAw
Dffgja]rlavgsf] b[li6n] ;Da]bgzLn If]q, ;d"x / ;d'bfosf] klxrfg Pj+ cBfalws
ljj/0f tof/ ePsf] x'g] / cltlakGg, hf]lvdo'Qm ;d'bfodf ;r]tgf clej[l4 eO{
dfgj a]rlavg tyf cf];f/k;f/df Go"gLs/0f ePsf] x'g]5 .
314
kl/R5]b M *
of]hgf k|lqmof, tYofÍLo k|0ffnL Pj+ cg';Gwfg
*=! of]hgf th'{df
!= k[i7e"ld
kfFr bzseGbf a9L ;dob]lv d'n'sn] cfjlws of]hgfsf] th'{dfnfO{ k|fljlws /
Jofjxfl/s b[li6sf]0fn] pko'Qm agfpg] kl/kf6L cjnDag ub}{ cfP tfklg cfzftLt
¿kdf of]hgf th'{df k|lqmofnfO{ oyfy{k/s / Jofjxfl/s agfpg cem}} w]/} k|of;
ug{ cfjZos ePsf] 5 .
@= cBfjlws l:ylt
cfjlws of]hgfx¿sf] th'{dfsf] k|f/lDes sfo{ ;'? ug'{cl3 ljut of]hgfsf] ;dLIff
/ cBfjlws l:yltsf] ljZn]if0f ul/+b} cfPsf] 5 . o:tf] ljZn]if0f ubf{ ;dli6ut /
If]qut ;"rgf tyf tYof+sx¿sf] pkof]u ug'{sf cltl/Qm ;/sf/L, lghL / u}/–
;/sf/L If]qaLr 5nkmn / ;dGjo u/L /fli6«o tyf If]qLo gLltx¿sf] d:of}bf
tof/ ul/b} cfPsf] 5 . d:of}bf cfjlws of]hgfnfO{ ef}uf]lns tyf If]qLo
;Gt'ngsf] kIfjf6 ;d]t kl/dfh{g ug{sf cltl/Qm cGt/If]qLo ljsf;nfO{ kl/k"/s
x'g] u/L tof/ ePkZrft\ /fli6«o ljsf; kl/ifb\df 5nkmn u/L g]kfn ;/sf/ -
dlGqkl/ifb\_ sf] lg0f{ocg';f/ t]xf}+ of]hgfsf] -cfly{s jif{ @)&)÷&!–@)&@÷&#_
cfwf/kq :jLs[t e} sfof{Gjogdf NofO{Psf] 5 . ;du|df of]hgf th'{df k|lqmofnfO{
;"rgf tyf tYod"ns, oyfy{k/s / Jofjxfl/s jgfpg /fli6«o of]hgf cfof]u,
tYof+sLo k|0ffnL / cg';Gwfg tyf ljsf; nufot ljleGg kIfdf ;'wf/ ug]{
k|oTgx¿ e}/x]sf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
cfjlws of]hgfx¿n] ;d]6\g] cjlwdf Ps¿ktf 5}g . s'g} jif{ of]hgfljxLg /x]sf
5g\ . s'g} of]hgf kfFr jif]{ cjlwsf] nflu tof/ x'g], s'g} tLg jif]{ / s'g} cGtl/d
cjlwsf] nflu tof/ x'g] u/]sf] 5 . To;}u/L, cfof]hgf th'{df ubf{ gljgtd ;f]r /
k|ljlwsf] pkof]u ug{ ;lsPsf] 5}g . tYodf cfwfl/t ljZn]if0f / To;sf] glthfsf]
cfwf/df xf]Og, ljutdf s] ul/Psf] lyof] ;f]xL s'/fnfO{ ;LdfGts[t¿kdf j9fO{
r9fO{ gLlt k|:tfj ug]{ nIo lgwf{/0f ug]{ ;d:ofjf6 of]hgf th'{df;DaGwL sfo{
d'Qm x'g ;s]sf] 5}g .
cem k|To]s of]hgfdf p2]Zo, /0fgLlt, sfo{gLlt to ubf{ / k|fyldstf lgwf{/0f ubf{
klxn]sf of]hgf;+usf] ;fdf~h:otfnfO{ j]jf:tf ub}{ gofF gofF k|of]u ub}{ hfFbf s}of+}
of]hgf cjlw ;ls+bf klg ;+tf]if lng] u/L pknlAw xfl;n x'g ;s]sf 5}gg\ . o;
kl/k|]Iodf, ;fdflhs cfly{s ljsf;sf] oyfy{ l:ylt lgwf{/0f ug{sf cltl/Qm
315
lglZrt cjlwkl5sf] uGtJo Plsg u/L gLlt / sfo{qmd sfof{Gjogsf] nflu ;|f]t /
;fwgsf] ;'lglZrttf u/L cfjlws of]hgf / jflif{s ah]6aLr ;fd~h:o sfod ug]{
sfo{ 7"nf] r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 . To;}u/L of]hgf th'{df ubf{ ljifout
dGqfnox¿sf] :jM:km"t{ ;xeflutf x'g g;Sbf sfof{Gjogdf lzlyntf cfpg'sf
cltl/Qm cg'udg tyf d"Nof+sg kIf ;d]t lkmtnf] x'g] u/]sf] l:ylt cGTo ug{' cem
s7Lg r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] 5 .
$= bL3{sfnLg ;f]r
tYodf cfwfl/t glthfd'vL of]hgf k4ltsf] ljsf; x'g] .
%= p2]Zo
cfjlws of]hgfnfO{ k|fljlws¿kdf ;an / Jofjxfl/s ¿kdf sfof{Gjogof]Uo
agfpg] .
^= /0fgLlt
1. of]hgfsf ljleGg txx¿aLr Ps cfk;df sfo{d"ns ;DaGw :yflkt ub}{
n}hfg] .
2. of]hgfsf p2]Zo, nIo, k|fyldstf tyf sfo{gLltx¿aLr tfbfTDotf sfod
ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. cfjlws of]hgf th{'dfdf ;+nUg ljleGg lgsfosf ah]6, sfo{qmd tyf of]hgf
OsfOnfO{ ;Ifd Pj+ ;'b[9 agfOg]5 . -!_
2. of]hgfnfO{ oyfy{tfdf cfwfl/t agfpg cfjZos x'g] tYofª\s tyf ;"rgfx¿sf]
ljZj;gLotf clej[l4 ul/g]5 . -!_
3. of]hgfsf] nIo tyf gLlt lgwf{/0f ug]{ kl/kf6LnfO{ a9L j}1flgs / oyfy{k/s
agfOg]5 . -!_
4. of]hgf th{'df k|lqmofdf ;/f]sf/jfnfsf] ;fy{s ;xeflutf cem} k|j4{g ul/g]5 .
-!_
5. of]hgfsf] p2]Zo, nIo, k|fyldstf tyf sfo{gLltx¿sf] aLr tfbfTDotf sfod
ug]{ k4lt ljsf; ul/g]5 . -@_
6. bL3{sfnLg of]hgf, cfjlws of]hgf, jflif{s ljsf; sfo{qmd, :yfgLo:t/df
th'{df x'g] of]hgfx¿ / If]qut of]hgfx¿aLr ;x;DaGwsf] ljsf; ul/g]5 . -@_
316
7. glthfd'vL of]hgf k4ltsf] ljsf; ug{ xfn cEof;df /x]sf] dWosfnLg vr{
;+/rgfnfO{ cem} oyfy{k/s agfOg]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
g]kfnnfO{ æcltsd ljsl;t d'n'sÆ af6 :t/f]Gglt ug]{ cfwf/kq tof/ ug]{ .
!$ cf}+ cfjlws of]hgf / !% jif]{ bL3{sfnLg ;f]rsf] tof/Lsf] k|f/lDes
sfo{x¿ ug]{ . /fli6«o of]hgf cfof]u / s]Gb|Lo tYof+s ljefusf] ;'b[9Ls/0f / oL
lgsfodf sfo{/t hgzlQmsf] Ifdtf clej[l4 ug]{ .
s]Gb|Lo cg'udg k|0ffnLnfO{ k|efjsf/L agfO{ cg'udg tyf d"Nof+sgjf6 k|fKt
k[[i7kf]if0fnfO{ eljiodf tof/ ug]{ of]hgfsf] nflu cfwf/ agfpg] .
glthfd"ns k|0ffnL cjnDag ug]{ .
(= ck]lIft pknlAw
of]hgf th'{df glthfd'vL / oyfy{k/s ePsf] x'g]5 .
317
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
/fhgLlts cl:y/tf;+u} ljifout dGqfnox¿sf] k|fyldstfdf cfjlws of]hgfdf
to ul/Psf /0fgLlt tyf sfo{gLltx¿sf] sfof{Gjog k|fyldstfsf] ljifo jGg
g;s]sf] / pRr:t/sf] sfo{;DkfbgnfO{ pTk|]/0ff lbg] / k'/:s[t ug]{ ;+:yfut
kl/kf6L / ;+:sf/sf] ljsf; ug{ g;lsPsf] x'Fbf of]hgf sfof{Gjog kl5Nnf] ;dodf
klg ;d:ofd"ns /x]sf] 5 .
;fj{hlgs ljQ Joj:yfkg, kof{Kt tYo / tYof+ssf] cfwf/df cfly{s ;fdflhs
ljZn]if0f / nfe nfutsf] lx;fj u/]/ dfq cfjlws of]hgfn] kl/sNkgf u/]sf
cfof]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] sfof{Gjog h:tf s'/fx¿ cem} r'gf}tLk"0f{ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
cfjlws of]hgf / jflif{s of]hgfaLr tfnd]n eO{ lgwf{l/t nfut / ;do tyf
k|dfl0ft u'0f:t/;lxt cfof]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] sfof{Gjog x'g uO{ cfjlws
of]hgfsf] sfof{Gjog glthfd'vL / oyfy{k/s agfpg] .
%= p2]Zo
1. ljsf; of]hgf, sfo{qmd tyf cfof]hgfx¿ tf]lsPsf] ;do, nfut / u'0f:t/df
;DkGg u/L of]hgfdf lglb{i6 glthf xfl;n ug]{ .
2. cfjlws / jflif{s of]hgfaLr hLjGt ;DaGw :yfkgf u/L of]hgfsf] sfof{Gjog
;'lglZrt ug]{ .
^= /0fgLlt
1. glthfd'vL of]hgf / dWofjlw vr{ ;+/rgf tof/ u/L jflif{s sfo{qmd tyf
ah]6 / cfjlws of]hgfaLr k|efjsf/L cGt/;DaGw :yflkt ug]{ .
2. sfof{Gjogsf hjfkmb]lxtf ;+oGqnfO{ ;an agfpg] .
3. sfo{;Dkfbg s/f/nfO{ j:t'ut agfO{ qmdzM nfu" ub}{ hfg] .
4. gLltut tyf k|lqmofut ;'wf/ u/L ;fj{hlgs vl/b If]qdf ;'zf;g sfod ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. of]hgf th'{df ubf{ g} sfof{Gjog kIfnfO{ s]Gb|df /fVfL ljifo If]qut glthf vfsf
;dfj]z ul/g]5 . -!_
2. kl/dflh{t cfwf/x¿ nfu" u/L glthfd"ns dWodsfnLg vr{ ;+/rgfnfO{
;+:yfut ul/g]5 . -!_
318
3. cfjlws of]hgf, jflif{s ah]6 tyf sfof{GjogaLrsf] ;DaGwsf] jflif{s
n]vfhf]vf ul/g]5 . -!_
4. PsLs[t gtLhfd"ns cg'udg tyf d"Nofª\sg k|0ffnL nfu" ul/g]5 . -@_
5. ;a} txaf6 x'g] cg'udg tyf d"Nofª\sgnfO{ yk ;'b[9 / sfo{d"ns agfpg
cg'udg tyf d"Nofª\sgaf6 k|fKt ;"rgf tyf hfgsf/Lx¿nfO{ ;fy{s¿kdf
k|of]u ug]{ k4lt ljsf; ul/g]5 . -@_
6. ljsf; of]hgf, sfo{qmd tyf cfof]hgf sfof{Gjogdf ;fdflhs hjfkmb]lxtf
k|j¢{g ug{ ;dflhs k/LIf0f, ;fj{hlgs k/LIf0f / ;fj{hlgs ;'g'jfO{ k|lqmofnfO{
;+:yfut ul/g]5 . -@_
7. sfo{qmd tyf cfof]hgf k|d'v;Fu sfo{;Dkfbg ;"rssf cfwf/df ;Demf}tf u/L
tL sfo{qmd tyf cfof]hgfsf] pknlAw tyf sfo{;Dkfbg:t/sf cfwf/df
d"NofÍg ul/g]5 . -#_
8. ;fj{hlgs vl/b P]g / lgodfjnLdf cfjZos ;+zf]wg;d]t u/L o;nfO{
k|efjsf/L ¿kdf nfu" ul/g]5 . -$_
9. hUuf k|flKtnfO{ ;/n / ljsf;–d}qL agfpg cfjZos gLltut tyf sfo{ut
;'wf/ ul/g]5 . -$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
;|f]t / ;fwgsf] kof{Kttfsf] Joj:yf ug]{ .
cGt/ lgsfo ;dGjo / ;xhLs/0f ug]{ .
glthf vfsfnfO{ kl/dfh{g ug]{ .
dWojlw vr{ tyf jh]6 ;+/rgf tof/ ug]{ .
sfo{;Dkfbg s/f/nfO{ lj:tf/ u/L k|efjsf/L jgfpg] .
(= ck]lIft pknlAwx¿
of]hgfsf nlIft glthf / k|ltkmnx¿ k|efjsf/L ¿kdf xfl;n ePsf] / sfof{Gjog
;Da4 kbflwsf/L tyf lgsfox¿ ljsf; glthfk|lt lhDd]jf/ ePsf x'g]5g\ .
319
gofF cg'udg tyf d"NofÍg lbUbz{g th'{df u/L nfu" ul/Psf] 5 . cg'udg tyf
d"Nofª\sgdf ;+nUg hgzlQmsf] Ifdtf ljsf;, ;"rsx¿sf] kl/dfh{g,
cfof]hgfx¿sf] sfof{Gjogdf b]lvPsf ;d:ofx¿sf] ;dfwfg ;d]tsf nflu ;+:yfut
;+oGqnfO{ k|efjsf/L agfpg k|of;x¿ ePsf 5g\. ;~rflnt sfo{qmd tyf
cfof]hgfsf] d"NofÍg ug]{ kl/kf6LnfO{ klg ;+:yfut ug]{ k|of; yflnPsf] 5 .
glthfd"ns cg'udg tyf d"NofÍg Joj:yfnfO{ ;+:yfut ug]{ / cg'udg tyf
d"NofÍgnfO{ k|efjsf/L u/fO{ sfo{qmd tyf cfof]hgfdf ul/Psf] nufgLk|lt
;fj{hlgs hjfkmb]lxtf clej[l4 ug{ cfufdL k|of; s]lGb|t /xg'kg]{ l:ylt 5 .
@= cBfjlws l:ylt
cg'udg tyf d"NofÍgnfO{ yk glthfd"ns jgfpgsf nflu /fli6«o cg'udg tyf
d"NofÍg lgb]{lzsf, @)&) sfof{Gjogdf NofO{Psf] 5 . /fli6«o ljsf; ;d:of
;dfwfg ;ldlt / dGqfno:t/Lo ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf a}7sx¿
lgoldt ¿kdf ;DkGg eO{/x]sf 5g\ . /fli6«o k|fyldstfsf / hg:t/df k|efj kfg]{
cfof]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] pRr:t/Lo cg'udg ug]{ sfo{qmdn]] lg/Gttf kfpgsf
cltl/Qm ljsf; glthfsf nflu Joj:yfkg ;+:yfut ug]{ qmddf !^ lgsfox¿sf]
Jofj;flos of]hgf tof/ e} sfof{Gjogdf cfPsf 5g\ . cfof]hgf sfo{;Dkfbg
;"rgf k|0ffnLsf] ;km\6j]o/ tof/ eO{ sfof{Gjogdf Nofpg cfaZos k"jf{wf/sf]
tof/L e}/x]sf] / ljleGg lgsfodf cg'udg tyf d"NofÍg sfo{df :f+nUg hgzlQmsf]
Ifdtf clej[l4sf] nflu tflndx¿ ;~rfng ul/Psf 5g\ .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
cg'udg / d"Nof+sg sfo{n] dxTTj gkfpg', cg'udg / d"Nof+sgjf6 k|fKt
k[i7kf]if0fnfO{ gLlt lg0f{o k|lqmofdf cfjl4t ug{ g;lsg', bIf tflnd k|fKt tyf
gljgtd ;Lk / k|ljlw k|of]u ug{;Sg] hgzlQmsf] cefj / ljifout dGqfno tyf
of]hgfx¿n] cg'udg tyf d"Nof+sgnfO{ k|d'v sfdsf ¿kdf glng] h:tf ;d:ofx¿
5g\ .
cg'udg tyf d"Nof+sgnfO{ ljleGg txut ¿kdf geO{ PsLs[t ¿kdf sfof{Gjog
ug'{kg]{, of]hgf th'{df ubf{sf] cj:yfdf cg'udg ul/g] lqmofsnfk / d"Nof+sg ul/g]
pknlAwnfO{ j:t'ut tyf dfkgof]Uo ¿kdf kl/eflift gu/L ljifout ¿kdf sfod
ug]{ / vf;u/L d"Nof+sgnfO{ sfo{;Dkfbg / hjfkmb]xLtf;+u cfj4 gu/L ;fdfGo
kf7 l;sfO{sf] ¿kdf lng] k|j[lQnfO{ kl/jt{g ug'{kg]{ r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\ .
$= bL3{sfnLg ;f]r
cg'udg tyf d"NofÍg k4ltnfO{ glthfd"ns / e/kbf]{ Joj:yfksLo cf}hf/sf]
¿kdf :yflkt ug]{ .
320
%= p2]Zo
cg'udg tyf d"NofÍgsf] dfWodaf6 of]hgf tyf gLlt lgdf{0f k|lqmofnfO{ k|df0fdf
cfwfl/t u/fpg], ;fj{hlgs hjfkmb]lxtf clej[l4 ug]{ / ljsf; gLlt, sfo{qmd tyf
cfof]hgfsf] sfof{GjognfO{ k|efjsf/L u/fpg] .
^= /0fgLlt
1. cg'udg tyf d"NofÍgnfO{ glthfd'vL agfpg tof/ ul/Psf] /fli6«o cg'udg
tyf d"NofÍg lbUbz{gnfO{ k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjogdf Nofpg] .
2. cg'udg tyf d"NofÍg;DaGwL ;+:yfut ;'wf/ u/L ;Da¢ ;+:yfx¿sf]
e"ldsfnfO{ ;'b[9 u/fpg] .
3. ;DkGg ePsf jf ;~rfngdf /x]sf ljsf; gLlt, sfo{qmd tyf cfof]hgfx¿sf]
d"Nofª\sgnfO{ ;+:yfut u/fpg] / k|fKt ;'emfjx¿nfO{ gLlt lg0f{o
k|lqmofdf k|of]udf Nofpg] Joj:yf ug]{ .
4. cg'udg tyf d"Nof+sgdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO{ lj:tf/ ug]{ .
5. cg'udg tyf d"NofÍgsf dfWodaf6 ;fdflhs hjfkmb]lxtf k|j4{g Pj+ gLlt
lgdf{0f / lg0f{o k|lqmofnfO{ ;';"rLt ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. /fli6«o cg'udg tyf d"NofÍg lbUbz{g, @)&) nfO{ Jofks ¿kdf ;Dk|]if0f
ul/g] . ;f]sf] k|efjsf/L k|of]usf nflu Ifdtf ljsf;sf sfo{qmdx¿ ;~rfng
ul/g]5 . -!_
2. ;fj{hlgs ;]jf k|j]z;DaGwL tflnd tyf ;]jfsfnLg tflnddf cg'udg tyf
d"NofÍgnfO{ ;d]t ;dfj]z ug{ nufO{g]5 . -!_
3. bIftf xfl;n u/]sf cg'ejL hgzlQmnfO{ of]hgf, cg'udg tyf d"NofÍg sfo{df
nfdf] ;do ;]jf/t /xg] Joj:yfsf nflu gLltut ;'wf/ tyf Joj:yf ul/g]5 .
-!_
4. /fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldlt / dGqfno:t/Lo ljsf; ;d:of ;dfwfg
;ldltnfO{ sfo{d"ns agfOg]5 . -@_
5. cg'udg tyf d"NofÍgnfO{ Jojl:yt Pj+ k|efjsf/L agfpg x/]s lgsfon]
jflif{s sfo{of]hgf agfO{ sfof{Gjog ug'{kg]{ Joj:yfnfO{ clgjfo{ ul/g]5 . -@_
6. cg'udg tyf d"NofÍg sfo{df If]qLo k|zf;g sfof{no / If]qLo
lgb]{zgfnox¿nfO{ kl/rfng ul/g]5 . -@_
321
7. ;DkGg jf ;~rfngdf /x]sf sfo{qmd tyf cfof]hgfx¿dWo] x/]s jif{ lglZrt
;ª\Vofdf t];|f] kIfaf6 / s]xL cfof]hgfsf] /fli6«o of]hgf cfof]usf] txaf6
;d]t d"NofÍg u/fOg]5 . -#_
8. ljleGg lgsfoaf6 u/fOg] d"NofÍg k|ltj]bgx¿sf] clen]v cBfjlws ug]{ /
d"NofÍgaf6 k|fKt ;'emfjx¿nfO{ gLlt lgdf{0f tyf of]hgf k|lqmofdf k|of]u ug]{
Joj:yf ul/g]5 . -#_
9. cg'udg tyf d"NofÍgdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u / ;~hfn lj:tf/ ul/g]]5 . -$_
10. ;/f]sf/jfnfx¿ ;d]tsf] ;xeflutfdf cg'udg tyf d"Nofª\sg ug]{ k4ltsf]
ljsf; ul/g]5 . -%_
11. cg'udg tyf d"Nofª\sgdfkm{t\ cfof]hgf k|d'vx¿nfO{ glthfk|lt hjfkmb]xL
u/fOg]5 . -%_
12. cg'udg tyf d"Nofª\sgaf6 k|fKt gtLhfsf] ljZn]if0f tyf k|of]u clej[l¢ u/L
gLlt lgdf{0f / lg0f{o k|lqmofnfO{ k|df0fdf cfwfl/t u/fOg]5 . -%_
13. ljsf; sfo{qmdx¿sf] cg'udg tyf d"NofÍg ubf{ n]vfk/LIf0fsf] k|ltj]bgnfO{
cfwf/ dflgg]5 . -%_
14. ;fdflhs k/LIf0f, ;fj{hlgs k/LIf0f tyf ;fj{hlgs ;'g'jfO{ h:tf ljlwx¿
k|of]u u/L ;fj{hlgs hjfkmb]xLtf k|j4{g ul/g]5 . -%_
*= d'Vo sfo{qmdx|?
/fli6«o cg'udg tyf d"Nof+sg lbUbz{g, @)&) sf] k|efjsf/L ;Dk|]if0f tyf
sfof{Gjogsf] qmddf ljsf; If]qx¿df sfo{zfnfx¿ ;~rfng ug]{ .
;fj{hlgs vr{sf] cg'udg ;e]{If0fnfO{ yk j:t'k/s jgfO{ ;+:yfut ug]{ .
/fli6«o uf}/j nufot ljleGg dGqfnox¿n] sfof{Gjog u/]sf cfof]hgfx¿sf]
cg'udg ug]{ .
;~rfngdf /x]sf jf ;DkGg sfo{qmd jf cfof]hgfx¿sf] k|efj d"Nof+sg /
;fdflhs k/LIf0f t];|f] kIfåf/f u/fpg] .
cg'udg tyf d"Nof+sgdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO{ ;+:yfut / lj:tf/ u/L
cfof]hgf;+u ;Da4 kIfx¿nfO{ k[i7kf]if0f ug]{ .
ljZj ljBfno tyf ljleGg tflnd k|lti7fgx¿df cg'udg tyf
d"Nof+sg;DaGwL cWoog, cWofkg tyf k|lzIf0f ug]{ Joj:yf ug{ clek|]l/t
ug]{ .
322
;xeflutfTds cg'udg tyf d"Nof+sg ljlwnfO{ k|of]udf NofO{g] .
glthfd"ns cg'udg tyf d"Nof+sg / k|lzIfs k|lzIf0f;DaGwL Ifdtf ljsf;
sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ .
cg'udg tyf d"Nof+sgdfkm{t\ ;fdflhs hjfkmb]lxtf k|j4{g ug{ sfo{qmd
;~rfng ug]{ .
gLlt, sfo{qmd tyf cfof]hgfsf] d"Nof+sgsf] dfkb08 tyf gD;{ lgwf{/0f ug]{ .
cfGtl/s jf :j–d"Nof+sgnfO{ ;:yfut ub}{ nlug] .
(= ck]lIft pknlAwx¿
glthfd"ns cg'udg tyf d"Nof+sg Joj:yf ;+:yfut ePsf] x'g] / cfof]hgf tyf
sfo{qmdx¿sf] ;DkGg b/ j[l4 ePsf] x'g]5 .
323
;fj{hlgs ul/Psf 5g\ eg] /fli6«o n]vf tYofÍsf] :t/j[l4sf nflu ;~rfng ul/g]
ul/Psf] ljleGg cfly{s ;j]{If0fx¿ klg lgoldt¿kdf ;~rfng eO{ /fli6«o n]vfdf
k|of]u ul/b}+ cfOPsf] 5 . d"No tYof+stk{m s[lif If]qsf] pTkfbs d"No ;"rsfÍ klg
tof/ ul/Psf] 5 . ;x;|fAbL ljsf; nIosf] cg'udg tyf d"Nof+sgsf nflu
cfjZos ;fdflhs, cfly{s tyf jftfj/0f;Dj4 tYofÍx¿sf] ;+sng tyf k|sfzg
klg e}/x]sf 5g\ . g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0fsf] t];|f] ;+:s/0f ;DkGg eO{
;f]xLadf]lhd ul/aL ;DaGwL tYof+s ;fj{hlgs eO;s]sf] 5 .
#= ;d:of tyf r'gf}tLx¿
/fli6«o tyf cGt/f{li6«o dfucg'¿k tYofÍ cfk"lt{sf nflu cTofjZos ;+:yfut,
;+u7gfTds, sfg'gL, ;"rgf k|ljlw tyf hgzlQm / o;sf] Joj:yfkgdf sdL
ePsf]n] dfu / cfk"lt{aLrsf] a9\bf] vf8n, sltko If]qdf bf]xf]/f]kg tyf
cGt/f{li6«o:t/df :jLsfl/Psf ljlw, juL{s/0f tyf dfkb08x¿sf] cgle1tf,
lgsfout ;dGjosf] cefj ;d]t b]lvg' o; If]qsf] k|d'v ;d:ofsf ¿kdf /x]sf]
5 . To;}u/L /fli6«o tYof+s k|0ffnLnfO{ Jofks agfO{ cfly{s ;fdflhs kIfsf
ljleGg tYof+sx¿nfO{ cGt/f{li6«o:t/df t'ngf ug{ of]Uo jgfpg] sfo{ r'gf}tLk"0f{
5.
$= bL3{sfnLg ;f]r
/fli6«o ljsf;sf nflu cfjZos ;"rgf tyf tYofÍnfO{ e/kbf]{, :t/Lo tyf
;fdlos agfpg] .
%= p2]Zo
;"rgf k|ljlwsf] clwstd k|of]u tyf g]kfnsf nflu cfjZos ;"rgf / tYofÍnfO{
e/kbf]{, :t/Lo / ;fdlos jgfpg] .
^= /0fgLlt
1. tYof+ssf] ljsf;sf nflu /fli6«o /0fgLlt tof/ ug]{ .
2. lgwf{l/t tYofÍ k|0ffnL tyf cg'dlt k|0ffnLnfO{ ;+:yfut ub}{ ;"rgf k|ljlwsf]
pkof]u / lj:tf/ dfkm{t\ ;dGjofTds /fli6«o tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ .
3. gLlt th'{df, of]hgf tyf sfo{qmdx¿sf] cg'udg tyf d"NofÍgsf] nflu e/kbf]{,
;fdlos tyf cGt/f{li6«o dfkb08cg';f/sf] tYofÍ pknAw u/fpg] .
4. tYofÍ ljsf;df b'O{kIfLo tyf ax'kIfLo ;xof]unfO{ ;'b[9 agfpg] .
324
&= sfo{gLlt
1. /fHosf] ;ª\3Lo cjwf/0ff ;d]tnfO{ Wofgdf /fvL tYofÍsf] sfg'gL ;+/rgf
tof/ ul/g]5 . -!_
2. tYofÍLo lqmofsnfkdf ;+nUg ljleGg lgsfosf] lhDd]jf/LnfO{ ;+:yfut¿kdf
ls6fgL ul/g]5 . -!_
3. s]Gb|Lo tYof+s ljefu nufot tYof+sLo sfo{snfk ul//x]sf cGo ;/sf/L
;+u7gx¿sf] tYof+s OsfO{x¿sf] ;+:yfut tyf ;+u7gfTds ljsf; tyf
k'gM;+/rgf ul/g]5 . -!_
4. /fli6«o tYofÍ kl/ifb\nfO{ yk ;lqmo u/fO{ cGo ;DalGwt lgsfox¿aLr
;dGjo ul/g]5 . -!_
5. ;j]{If0f cg'dlt k|0ffnLnfO{ ;+:yfut ul/g]5 . -!_
6. kl/jlt{t ;Gbe{df ;ª\3Lo ;+/rgf cgs"n x'g] u/L tYofÍ ;Ë7gx¿sf] ;+/rgf
agfOg]5 . -!_
7. tYofÍ pTkfbgstf{, k|of]ustf{, pknAwstf{ tyf ;~rf/ If]qnfO{ Psfk;sf
kl/k"/s jgfOg]5 . -!_
8. sfof{no clen]vx¿nfO{ ;'/lIft /fvL ;+:yfut clen]v lbuf] /flvg]5 . -!_
9. lg0f{o k|lqmofnfO{ cfjZos kg]{ ljleGg cfly{s, ;fdflhs, jftfj/0fLo tyf
cGo If]qx¿sf tYofÍ ;ª\sng k|zf]wg tyf ;+k|]if0f ul/g]5 . -@_
10. kl/;"rsx¿nfO{ ;+:yfut ug{ u0fgf tyf ;j]{If0f / ;"rgf k|0ffnLx¿sf]
Joj:yf ul/g]5 . -@_
11. tYof+s Joj:yfkgdf ;"rgf k|ljlwsf] clwstd k|of]u ul/g]5 . -@_
12. tYof+s Joj:yfkgdf sfo{/t sd{rf/Lx¿ tyf cGo ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;d]t
Ifdtf clej[l4sf nflu s]Gb|Lo tYof+s ljefusf] dftxtdf /xg] u/L /fli6«o
tYof+s cg';Gwfg tyf tflnd s]Gb|sf] :yfkgf ul/g]5 . -@_
13. tYofÍ If]qdf ;+nUg lgsfox¿sf] ;+:yfut ;'b[9Ls/0f tyf hgzlQm ljsf;
ul/g]5 . -#_
14. cGt/f{li6«o¿kdf k|rlnt dfkb08, ljlw, tyf juL{s/0fx¿sf] cg';/0f ug]{
Joj:yf ldnfOg]5 . -#_
15. /fli6«o n]vfnfO{ a9L ;d;fdlos tyf e/kbf]{ agfpg cfjZos ;'wf/ ul/g]5 .
-#_
325
16. /fli6«o tYofÍ k|0ffnLdf cfa4 lgsfox¿sf] tYofÍLo Ifdtf clej[l4 ug{
b'O{kIfLo tyf ax'kIfLo ;xof]unfO{ k|fyldstf lbOg]5 . -$_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
v'nf tYof+s (open data) k|0ffnL sfof{Gjogdf NofOg] .
/fli6«o tYof+s ljsf; /0fgLlt tof/ u/L sfof{Gjogdf Nofpg] .
q}dfl;s /fli6«o n]vf tYof+ssf] ;+:yfut ljsf; ug]{ .
ljleGg ;j]{If0fx¿sf nlfu cfjZos kg]{ Master Sample Frame tof/ ug]{ .
tYofÍsf] ;]jfsfnLg, cGo /fli6«o tyf cGt/f{li6«o:t/sf tflnd tyf tYofÍLo
cg';Gwfgsf nflu /fli6«o tYofÍ sfof{nosf] dftxtdf /xg] u/L /fli6«o tYofÍ
cg';Gwfg tyf tflnd s]Gb|sf] :yfkgf ug]{ .
q}dfl;s /fli6«o n]vf tYofÍsf] ;+:yfut ljsf; ug]{ .
cGt/f{li6«o cf}Bf]lus dfkg jlu{s/0fsf] d'Vo ljefhg cGtu{t kg]{ ;Dk"0f{
lqmofsnfkx¿nfO{ ;d]6\g] u/L k|d'v /fli6«o cfly{s tyf ;fdflhs ;"rsx¿
(comprehensive socioeconomic indicators) tof/ ug]{ .
;DEffJotf tyf dxTTjsf cfwf/df ko{6g, :jf:Yo, dlxnfsf] /fli6«o cy{tGqdf
of]ubfg, cgf}krfl/s cfly{s lqmofsnfk cflb If]qx¿sf] lj:tfl/t -:of6nfO{6_
n]vf tof/ ug]{ .
s]Gb|Lo tYofÍ ljefusf] k'gM;+/rgf tyf tYof+s sfof{nosf] lj:tf/ /
;'b[9Ls/0f ug]{ .
tYof+sLo sfo{snfk ul//x]sf cGo ;/sf/L ;+u7gx¿sf] tYof+s OsfO{x¿sf]
;+:yfut tyf ;+u7gfTds ljsf; tyf k'gM;+/rgf ug]{ .
s]Gb|Lo tYofÍ ljefudf ef}uf]lns ;"rgf k|0ffnLnfO{ ;+:yfut ug]{ .
>dzlQm ;j]{If0f ;~rfng ug]{ .
ul/aL dfkgsf nflu jflif{s 3/kl/jf/ ;j]{If0fnfO{ lg/Gt/tf lbg] .
s]Gb|Lo tYof+s ljefuaf6 ePsf u0fgf tyf ;j]{If0f;Fu ;DalGwt tYof+s /
ltgsf] k|lqmofut clen]vg ug]{ sfo{qmd (National Data Archive -NADA)
nfO{ cflwsfl/s tYof+ssf cGo lgsfox¿df klg qmdZfM lj:tf/ ug]{ .
326
(= ck]lIft pknlAw
gofF tYof+s P]g hf/L ePsf] x'g], gLlt tyf of]hgf th'{df tYok/s ePsf], /fli6«o
tYof+s k|0ffnL ;+:yfut ePsf], tYof+s Joj:yfkgdf ;Ifd hgzlQmsf] Joj:yf /
cflwsfl/s tYof+ssf] u'0f:t/ j[l4 ePsf] x'g]5 .
327
^= /0fgLlt
! a9L ;+efjgf ePsf cfly{s, ;fdflhs ljsf; / ef}lts k"jf{wf/sf If]qx¿nfO{
nlIft u/L gjk|jt{gzLn / bIf hgzlQm / k|f]T;fxg k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ .
@ cg';Gwfg / ljsf;sf If]qdf /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;xsfo{ / ;fem]bfl/tf
lj:tf/ ug]{ .
&= sfo{gLlt
1. cg';Gwfg tyf ljsf;;DaGwL Ifdtfsf] d"NofÍg u/L ljBdfg k"jf{wf/x¿sf]
;'b[9Ls/0f / j}b]lzs cj;/x¿sf] ;d]t pkof]u u/L pRr:t/Lo hgzlQm
tof/ ul/g]5 . -!_
2. cg';Gwfg tyf ljsf; sfo{sf] lg/Gt/tfsf] nflu ;d]t cg';Gwfgaf6 k|fKt
k|ltkmn¿kL 1fgnfO{ lj:tf/, pkof]u / Jofj;foLs/0f ul/g]5 . -!_
3. cg';Gwfgstf{ / k|fljlws hgzlQmnfO{ b]zleq l6sfO{ /fVg / ljb]z ePsfnfO{
:jb]zd} kmls{g] jftfj/0f ;[hgf ug{ pko'Qm gLltut k|fjwfg / k|f]T;fxg
k|0ffnLsf] Joj:yf ldnfOg]5 . -!_
4. cg';Gwfg sfo{x¿nfO{ qmlds¿kn] ljs]lGb|t ub}{ nlug]5 . -!_
5. ;j} ju{ / If]qsf k|ltefzfnL / l;h{gzLn ljBfyL{x¿nfO{ k|fyldstfsf If]qdf
lj1fg tyf k|fljlws lzIff k|fKt ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
6. lghL If]qnfO{ k|f]T;fxgsf nflu ljQLo pTk|]/0ff k|0ffnL ljsf; u/L cg';Gwfg /
ljsf; sfo{df nufgL ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -!_
7. ljBdfg pRrlzIff;DaGwL ;+:yfx¿, lghL If]q Pj+ cf}Bf]lus k|lti7fgx¿ /
;/sf/sf ;DalGwt dGqfno tyf ljefux¿aLrsf] ;xsfo{ / ;fem]bf/LnfO{
;3g agfOg]5 . -@_
8. cg';Gwfg / ljsf;df /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;xsfo{ / ;fem]bf/L lj:tf/
ul/g]5 . -@_
9. k|ljlw x:tfGt/0f, cg';Gwfg / ljsf;sf b[li6n] a9L nfebfoL x'g;Sg] vfnsf
ultljlwx¿nfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . -@_
10. af}l4s ;DklQ;DaGwL clwsf/sf] ;+/If0fsf nflu ljBdfg Joj:yf k'g/jnf]sg
u/L cfjZos ;'wf/ ul/g]5 . -@_
11. cg';Gwfg / ljsf; sfo{ k|j4{g ug{ ;fdflhs lj1fg;DaGwL cg';Gwfg kl/ifb\sf]
:yfkgf ul/g]5 . -@_
328
12. ;/sf/L tyf u}/;/sf/L ;+:yfjf6 ul/g] cg';Gwfg sfo{df ;DalGwt
ljZjljBfno÷k|fl1s ;+:yfx¿;Fu ;xsfo{ ul/g]5 / ;a} cg';Gwfg sfo{sf] nfut
klg ;f]xL b:tfj]hd} ;dfj]z ul/g]5 . -@_
*= k|d'v sfo{qmdx¿
cWoog cg';Gwfg sfo{nfO{ Jojl:yt tyf ljsf; ug{sf nflu s]Gb|Lo:t/df
;+:yfut ;+/rgfsf] Joj:yf ug]{ .
;dli6ut / If]qut cWoogsf ;jfnx¿ klxrfg ug]{ .
pTkfbsTj, pBdzLntf / gjk|jt{gsf] ;+:s[lt ljsf;sf nflu gLltut /
sfg'gL Joj:yf ug]{ .
(= ck]lIft pknlAwx¿
nlIft If]qdf ljsf;sf ;+efjgfx¿sf] j}1flgs klxrfg ePsf] x'g], pTkfbsTj,
pBdzLntf / gjk|jt{gsf] ;+:s[lt ljsf;sf nflu gLltut, sfg'gL, / ;+:yfut
k"jf{wf/ tof/ ePsf] x'g] / cg';Gwfg / ljsf; If]qsf] nufgL / k|0ffnL
Jojl:yt eO{ kf/bzL{ tyf ;'b[9 ePsf] x'g]5 .
329
cg';"rLx¿
cg';"rL–!
of]hgf th'{df ubf{ ckgfOPsf] k|lqmof
t]x|f}+ of]hgf bf];|f] hgcfGbf]nkl5sf] t];|f] of]hgf xf] . bf];|f] ;+ljwfg;efsf] lgjf{rg
;DkGg ug]{ d"n p2]Zosf ;fy ;/sf/ u7g ePsf] / ;+ljwfg;efsf] lgjf{rg
kZrft\ pTkGg kl/l:yltdf /fhgLlts ;+qmd0fsfnsf] cGTo x'g s]xL ;do nfUg]
dfGotf /fVb} of] of]hgfnfO{ klg lqjifL{o ¿kdf NofOPsf] xf] . of] of]hgf th'{dfsf
;Gbe{df cGtl/d ;+ljwfgsf lgb]{zs l;4fGt tyf gLltx¿, /fHosf] k'gM;+/rgf /
To;sf nflu cfjZos k"jf{wf/sf] tof/L, -O:tfga'n sfo{of]hgf–;+o'Qm/fi6« ;+3sf]
kl/efiff cg';f/ g]kfnnfO{ cltsd ljsl;t d'n'saf6 :t/f]Gglt ug]{_ h:tf
s'/fx¿nfO{ k|d'v cfwf/sf] ¿kdf lnO{ of]hgf th{'df k|lqmof ;DkGg ul/Psf] 5 .
bL3{sfnLg ;f]rsf] cjwf/0ff
ul/aL lgjf/0fsf nflu cfly{s ultzLntf k|j4{g ug{ g;Sg' Ps ;d:of /x]sf] 5 .
ljutsf cfjlws of]hgfdf klg ul/aL sd ug]{ d'2fnfO{ k|d'vtf lbOP tfklg cem}
Ps rf}yfO{ hg;+Vof ul/aLsf] /]vfd'lg 5 . ;fy}, cGt/f{li6«o txdf g]kfnn] u/]sf
ljljw ljsf; nIox?k|ltsf] k|lta4tf klg k"/f ug{ TolQs} cfjZos /x]sf] 5 . o;}
;Gbe{df, O:tfga'n sfo{of]hgfdf g]kfnsf] k|lta4tf cg';f/ ;g\ @)@@ ;Dddf
g]kfnnfO{ cltsd ljsl;t d'n'saf6 :t/f]Gglt ug]{ bL3{sfnLg ;f]r /fvL
;dli6ut p2]Zo, /0fgLlt, gLlt / ljifoIf]qut gLlt tyf sfo{qmd th'{df ul/Psf]
5.
cfwf/kqsf] tof/L
o; of]hgfsf] d"n b:tfj]h tof/L k"j{ o;sf] cjwf/0ff kq tof/ ul/Psf] lyof] .
pQm cjwf/0ff kqnfO{ ;xeflutfTds 9+uaf6 th'{df ug{ /fhgLlts bnsf
k||ltlglw, ljifo lj1, of]hgf sfof{Gjogdf ;+nUg /x]sf kbflwsf/Lx¿;+u s]Gb| tyf
df]km;ndf lj:t[t 5nkmn tyf cGtlqm{of u/L k|fKt ;'emfjx¿nfO{ ;dfj]z u/L
of]hgfnfO{ jf:tljs / j:t'lgi7 agfpg] k|of; ul/Psf] 5 .
s]Gb|Lo :t/df cGtlqm{of
of]hgfnfO{ jf:tljs tyf j:t'lgi7 agfP/ ;kmntfk"j{s sfof{Gjog ug{ th'{dfsf]
qmdb]lv g} ;xeflutfd"ns k|lqmof ckgfpg' cfjZos kb{5 . oxL s'/fnfO{ dgg
u/L o; of]hgfsf] th'{dfsf] qmdb]lv g} s]Gb|:t/df /fhgLlts bn, lj1, gful/s
;dfh, ljleGg ju{, If]qnfO{ k|ltlglwTj ug]{ k];fut ;d'bfo tyf ljsf;
;fem]bf/x¿;+u ljleGg r/0fx¿df lj:t[t cGtlqm{of u/L ;'emfj tyf k|ltlqmof
lnOPsf] xf] .
330
If]qLo :t/df cGtlqm{of
cfwf/kqsf] d:of}bfpk/ ;'emfj tyf k|ltlqmof ;+sngsf nflu If]qLo:t/df
/fhgLlts bn, gful/s ;dfh, lhNnf:t/Lo ljifout lgsfosf k|ltlglwx¿,
:yfgLo ;+3;+:yfx¿sf k|ltlglw, lhNnf ljsf; ;ldltsf k|ltlglw, lzIfs, kqsf/
Pj+ ;j{;fwf/0fx¿;+u ;d]t cGtlqm{of sfo{qmdx¿ ;~rfng ul/Psf] lyof] .
cGt/lqmofx¿df /fli6«o of]hgf cfof]usf pkfWoIf, ;b:ox¿ / sd{rf/Lx?sf] ;d]t
;xeflutf /x]sf] lyof] .
lj1 ;'emfj
of]hgfsf] cfwf/kqsf] d:of}bf tyf lj:t[t of]hgfnfO{ clGtd ¿k lbg] ;DaGwdf
ljleGg r/0fdf If]qut lj1x¿sf] ;'emfjx¿ ;d]t lnOPsf] 5 . o:tf lj1x¿n]
;DalGwt ljifoIf]qsf] ljutsf] k|ult ;dLIff tyf of]hgfn] ;d]6\gk' g]{ ljifosf]
;DaGwdf Jofjxfl/s ;'emfjx¿ cfof]u;dIf k|:t't u/]sf lyP .
/fli6«o ljsf; kl/ifb\sf] lgb]{zg
ljleGg r/0fdf ;d'bfo tyf lj1x¿af6 k|fKt ;'emfx¿nfO{ ;d]t ;dfj]z ul/Psf]
cfwf/kqsf] d:of}bf :jLs[ltsf nflu /fli6«o ljsf; kl/ifb\df k|:t't ul/Psf] lyof] .
/fhgLlts bn, /fli6«o hLjgdf dxTTjk"0f{ of]ubfg lbPsf dxfg'efjx¿, a'l4hLjL,
dlxnf, dw];L, blnt, hghflt, ckf+u, ;dfh;]jL, ljZjljBfnosf
kbflwsf/Lnufot g]kfn ;/sf/sf dGqL Pj+ ;lrjx¿;d]t ;dfj]z u/L ljsf;
kl/ifb\sf] k'gu{7g ul/Psf] lyof] . k'gu{l7t /fli6«o ljsf; kl/ifb\sf] sf7df8f}+df
ePsf] Jofks cGt/lqmofTds 5nkmnn] /fli6«o of]hgf cfof]usf] tk{maf6 k|:t't
cfwf/kqsf] d:of}bfnfO{ ;'emfj;lxt clGtd ¿k lbg lgb]{zg lbPsf] lyof] .
cfwf/kqsf] :jLs[lt tyf k|sfzg
/fli6«o ljsf; kl/ifb\sf] a}7saf6 k|fKt ;'emfj tyf lgb]{zgx¿nfO{ ;dfj]z u/L
/fli6«o of]hgf cfof]un] cfwf/kqnfO{ clGtd ¿k lbO{ @)&) c;f/df k|sfzg
ul/Psf] lyof] .
dGqfno, cGo lgsfo tyf ;+3;+:yfx?sf] ;+nUgtf
t]x|f}+ of]hgfsf] lj:t[t b:tfj]h tof/ u/L k|sfzg ug]{ qmddf /fli6«o of]hgf
cfof]usf] ;lrjfnosf] ;+nUgtfdf ljleGg dGqfno tyf cGo ;fj{hlgs lgsfo,
lghL If]q, ;+3;+:yf tyf ;/f]sf/ ;d"x / /fli6«o of]hgf cfof]usf k"j{
pkfWoIfx?;Fu;d]t cGtlqm{of u/L /fo tyf ;'emfjx? k|fKt ul/Psf] lyof] .
d"n b:tfj]hsf] d:of}bf tyf k|sfzg
ljleGg r/0fdf ePsf] 5nkmnsf cfwf/df tof/ kfl/Psf] t]x|f}+ of]hgfsf] lj:t[t
b:tfj]hnfO{ /fli6«o of]hgf cfof]un] efiffut z'4fz'l4 ;d]t ;RofO{ hg;dIf
k|:t't u/]sf] 5 . cg'udg ug]{ sfo{nfO{ cem k|efjsf/L agfpg gtLhfvfsf 5'§}
tof/ u/L sfof{Gjogdf NofOg]5 .
331
cg';"rL @
lqjifL{o of]hgf -@)^&÷^*–@)^(÷&)_ sf] ;f+lvsLo ;dLIff
tflnsf ljifo ;"rL k[i7
g+=
1 s'n ufx{:y pTkfbg -k|rlnt d"Nodf_ 333
2 s'n ufx{:y pTkfbg -@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ 334
3 s'n tyf If]qut cfly{s j[l4 b/sf] nIo tyf pknlAw 335
-@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_
4 s'n ufx{:y pTkfbgdf If]qut of]ubfg 336
5 lghL tyf ;/sf/L If]qsf] s'n l:y/ k"FhL lgdf{0f, nufgL / j[l4 337
b/ -k|rlnt d"Nodf_
6 lghL tyf ;/sf/L If]qsf] s'n l:y/ k"FhL lgdf{0f, nufgL / j[l4 338
b/ -@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_
7 pkef]u, art tyf nufgL 339
8 ;/sf/L vr{ / ;|f]tx¿ -k|rlnt d"Nodf_ 340
9 ;/sf/L vr{ / ;|f]tx¿ -@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ 341
10 /fh:jsf ;|f]tx¿ -k|rlnt d"Nodf_ 342
11 /fh:jsf ;|f]tx¿sf] ;+/rgf -k|ltztdf_ 343
12 lqifL{o of]hgfsf] ljQLo nIo / pknAwL 344
-@)^^÷^& sf] l:yt d"Nodf_
13 df}lb|s ;j]{If0f 345
14 /fli6«o pkef]Qmf d"No ;"rsfÍ -cfwf/ jif{ @)^^÷^& Ö !))_ 346
15 j}b]lzs Jofkf/ l:ylt -k|rlnt d"Nodf_ 347
16 j}b]lzs Jofkf/ l:ylt -@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ 348
17 zf]wgfGt/ l:ylt -k|rlnt d"Nodf_ 349
332
tflnsf ! M s"n ufx{:y pTkfbg
-k|rlnt d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cf};t
@)^^÷^& jflif{s
If]qx¿ @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
-cfwf/ jif{_ j[l4
-k|ltzt_
! s[lif 39,575.50 47,814.90 50,628.40 53,451.50 10.54
!=! s[lif tyf jg 39,151.90 47,327.00 50,046.50 52,786.90 10.47
!=@ dT:okfng 423.60 487.90 581.90 664.60 16.20
@= u}/s[lif 72,281.50 81,199.20 93,119.00 104,354.20 13.02
@=! pBf]u 16,938.30 19,284.50 21,538.70 23,927.50 12.20
@=!=! vfgL tyf pTvgg 592.60 695.60 816.60 961.60 17.51
@=!=@ pTkfbgd"ns pBf]u 7,092.40 8,053.10 9,116.40 10,031.20 12.25
@=!=# ljB't, UofF; tyf kfgL 1,524.40 1,600.20 1,751.80 2,036.80 10.14
@=!=$ lgdf{0f 7,728.90 8,935.60 9,853.90 10,897.90 12.14
@=@ ;]jf 55,343.20 61,914.70 71,580.30 80,426.70 13.27
@=@=! yf]s tyf v'b|f Jofkf/ 16,106.70 17,930.60 19,816.40 22,874.70 12.40
@=@=@ xf]6]n tyf /]:6'/]G6 1,734.70 2,105.70 2,530.70 2,988.60 19.88
@=@=# oftfoft, e08f/0f / 9,530.40 10,583.40 12,235.40 14,053.70 13.82
;~rf/
@=@=$ ljQLo dWo:ytf 4,608.30 5,011.10 5,852.90 6,218.30 10.50
@=@=% 3/ hUuf, jxfn tyf 9,374.70 10,623.60 12,321.30 13,858.70 13.92
Jofkfl/s lqmofsnfk
@=@=^ ;fdfGo k|zf;g tyf 2,169.50 2,483.00 3,054.70 3,223.60 14.11
/Iff
@=@=& lzIff 6,138.40 6,773.90 8,179.70 9,173.60 14.33
@=@=* :jf:Yo tyf ;fdflhs 1,538.20 1,708.70 2,043.10 2,232.70 13.22
sfo{
@=@=( cGo ;fd'bflos, 4,142.30 4,694.70 5,546.10 5,802.80 11.89
;fdflhs JolQmut
s'n d"No ;]clej[
jfsfl4lqmofsnfk 111,857.00 129,014.10 143,747.40 157,805.70 12.16
ljQLo dWo:ytf ;]jf ck|ToIf 3,515.60 4,166.00 4,999.20 5,520.50 16.23
¿kdf
s'n ufx{:y pTkfbg 108,341.40 124,848.10 138,748.20 152,285.20 12.02
-cfwf/e"t d"Nodf_
j:t'df cg'bfg 10,935.80 11,847.20 13,986.20 16,979.00 15.79
s'n ufx{:y pTkfbg 119,277.20 136,695.30 152,734.40 169,264.20 12.37
-pTkfbssf] d"Nodf_
;|f]tM s]Gb|Lo tYofÍ ljefu
333
tflnsf @ M s'n ufx{:y pTkfbg
-@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cf};t
@)^^÷^& jflif{s
If]qx¿ @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
-cfwf/ jif{_ j[l4
-k|ltzt_
! s[lif 39,575.50 41,357.09 43,264.11 43,735.65 3.39
!=! s[lif tyf jg 39,151.90 40,908.56 42,781.79 43,240.24 3.37
!=@ dT:okfng 423.60 448.52 482.32 495.41 5.36
@= u}/s[lif 72,281.50 74,852.37 78,090.28 81,679.11 4.16
@=! pBf]u 16,938.30 17,675.27 18,123.17 18,591.07 3.15
@=!=! vfgL tyf pTvgg 592.60 604.47 634.88 655.82 3.44
@=!=@ pTkfbgd"ns pBf]u 7,092.40 7,379.81 7,647.54 7,931.87 3.80
@=!=# ljB't, Uof; tyf 1,524.40 1,592.20 1,724.04 1,728.78 4.28
kfgL
@=!=$ lgdf{0f 7,728.90 8,098.80 8,116.71 8,274.61 2.30
@=@ ;]jf 55,343.20 57,177.10 59,967.11 63,088.04 4.46
@=@=! yf]s tyf v'b|f 16,106.70 16,333.70 16,904.94 18,052.85 3.88
Jofkf/
@=@=@ xf]6]n tyf /]:6'/]G6 1,734.70 1,842.32 1,978.36 2,087.02 6.36
@=@=# oftfoft, e08f/0f 9,530.40 10,026.77 10,838.68 11,642.64 6.90
/ ;~rf/
@=@=$ ljQLo dWo:ytf 4,608.30 4,760.45 4,925.47 4,880.81 1.93
@=@=% 3/ hUuf, jxfn 9,374.70 9,585.59 9,870.43 10,136.92 2.64
tyf Jofkfl/s
lqmofsnfk
@=@=^ ;fdfGo k|zf;g 2,169.50 2,253.05 2,335.72 2,464.87 4.35
tyf /Iff
@=@=& lzIff 6,138.40 6,322.97 6,675.45 7,070.69 4.83
@=@=* :jf:Yo tyf 1,538.20 1,615.34 1,719.21 1,815.68 5.68
;fdflhs sfo{
@=@=( cGo ;fd'bflos, 4,142.30 4,436.90 4,718.85 4,936.57 6.02
;fdflhs JolQmut
;]jfsf lqmofsnfk
s'n d"No clej[l4 111,857.00 116,209.46 121,354.39 125,414.76 3.89
ljQLo dWo:ytf ;]jf ck|ToIf 3,515.60 3,731.50 3,862.15 3,890.18 3.43
¿kdf
s'n ufx{:y pTkfbg 108,341.40 112,477.95 117,492.25 121,524.58 3.90
-cfwf/e"t d"Nodf_
j:t'df cg'bfg 10,935.80 10,809.39 11,531.19 12,472.03 4.48
s'n ufx{:y pTkfbg 119,277.20 123,287.34 129,023.43 133,996.61 3.96
-pTkfbssf] d"Nodf_
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
334
tflnsf # M s'n tyf If]qut cfly{s j[l4 b/sf] nIo tyf pknlAw
-@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ k|ltzt kl/jt{g
cf};t
lqjifL{o
jflif{s
If]qx¿ of]hgfsf] @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
nIo j[l4
-k|ltzt_
! s[lif 4.50 4.61 1.09 3.39
!=! s[lif tyf jg 3.90 4.49 4.58 1.07 3.37
!=@ dT:okfng 6.00 5.88 7.53 2.71 5.36
@= u}/s[lif 3.56 4.33 4.60 4.16
@=! pBf]u 4.35 2.53 2.58 3.15
@=!=! vfgL tyf pTvgg 5.00 2.00 5.03 3.30 3.44
@=!=@ pTkfbgd"ns pBf]u 5.00 4.05 3.63 3.72 3.80
@=!=# ljB't, Uof; tyf kfgL 9.50 4.45 8.28 0.28 4.28
@=!=$ lgdf{0f 6.50 4.79 0.22 1.95 2.30
@=@ ;]jf 3.31 4.88 5.20 4.46
@=@=! yf]s tyf v'b|f Jofkf/ 6.50 1.41 3.50 6.79 3.88
@=@=@ xf]6]n tyf /]:6'/]G6 8.00 6.20 7.38 5.49 6.36
@=@=# oftfoft, e08f/0f / ;~rf/ 8.00 5.21 8.10 7.42 6.90
@=@=$ ljQLo dWo:ytf 5.00 3.30 3.47 –0.91 1.93
3/ hUuf, jxfn tyf Jofkfl/s
@=@=% 5.00 2.25 2.97 2.70 2.64
lqmofsnfk
@=@=^ ;fdfGo k|zf;g tyf /Iff 5.00 3.85 3.67 5.53 4.35
@=@=& lzIff 8.00 3.01 5.57 5.92 4.83
@=@=* :jf:Yo tyf ;fdflhs sfo{ 7.50 5.01 6.43 5.61 5.68
cGo ;fd'bflos, ;fdflhs JolQmut
@=@=( 9.70 7.11 6.35 4.61 6.02
;]jfsf lqmofsnfk
s'n d"No clej[l4 5.50 3.89 4.43 3.35 3.89
s'n ufx{:y pTkfbg -pTkfbs d"Nodf_ 5.60 3.36 4.65 3.85 3.96
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
335
tflnsf $ M s'n ufx{:y pTkfbgdf If]qut of]ubfg
-k|rlnt d"Nodf_ k|ltztdf
@)^^÷^& cf};t
If]qx¿ @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
-cfwf/ jif{_ -k|ltzt_
! s[lif 35.38 37.06 35.22 33.87 35.38
!=! s[lif tyf jg 35.00 36.68 34.82 33.45 34.98
!=@ dT:okfng 0.38 0.38 0.40 0.42 0.40
@= u}/s[lif 64.62 62.94 64.78 66.13 64.62
@=! pBf]u 15.14 14.95 14.98 15.16 15.03
@=!=! vfgL tyf pTvgg 0.53 0.54 0.57 0.61 0.57
@=!=@ pTkfbgd"ns pBf]u 6.34 6.24 6.34 6.36 6.31
@=!=# ljB't, Uof; tyf kfgL 1.36 1.24 1.22 1.29 1.25
@=!=$ lgdf{0f 6.91 6.93 6.86 6.91 6.90
@=@ ;]jf 49.48 47.99 49.80 50.97 49.58
@=@=! yf]s tyf v'b|f Jofkf/ 14.40 13.90 13.79 14.50 14.06
@=@=@ xf]6]n tyf /]:6'/]G6 1.55 1.63 1.76 1.89 1.76
@=@=# oftfoft, e08f/0f / ;~rf/ 8.52 8.20 8.51 8.91 8.54
@=@=$ ljQLo dWo:ytf 4.12 3.88 4.07 3.94 3.97
@=@=% 3/ hUuf, jxfn tyf Jofkfl/s 8.38 8.23 8.57 8.78 8.53
lqmofsnfk
@=@=^ ;fdfGo k|zf;g tyf /Iff 1.94 1.92 2.13 2.04 2.03
@=@=& lzIff 5.49 5.25 5.69 5.81 5.58
@=@=* :jf:Yo tyf ;fdflhs sfo{ 1.38 1.32 1.42 1.41 1.39
@=@=( cGo ;fd'bflos, ;fdflhs 3.70 3.64 3.86 3.68 3.72
JolQmut ;]jfsf lqmofsnfk
s'n d"No clej[l4 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
336
tflnsf % M lghL tyf ;/sf/L If]qsf] s'n l:y/ k"FhL lgdf{0f, nufgL
/ j[l4 b/
-k|rlnt d"Nodf_ ¿= s/f]8df
j[l4
;/sf/L
lghL If]qsf] s'n l:y/ df}Hbftdf b/
cfly{s jif{{ nufgL If]qsf] k"FhL nufgL kl/jt{g s'n nufgL -k|lt
nufgL
ztdf_
@)^^÷^& -cfwf/ jif{_ 21,122.30 5,366.50 26,488.80 19,160.20 45,649.00
@)^&÷^* 22,892.40 6,380.60 29,273.00 22,653.80 51,926.80 13.75
@)^*÷^( 24,562.90 7,155.50 31,718.40 20,970.40 52,688.80 1.47
@)^(÷&)* 31,109.90 7,105.40 38,215.30 24,249.20 62,464.50 18.55
lqjifL{o of]hgfsf] hDdf 78,565.20 20,641.50 99,206.70 67,873.40 167,080.10
* ;+zf]lwt cg'dfg
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
337
tflnsf ^ M lghL tyf ;/sf/L If]qsf] s'n l:y/ k"FhL lgdf{0f, nufgL
/ j[l4 b/
-@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
j[l4
;/sf/L
cfly{s jif{{ lghL If]qsf] If]qsf] s'n l:y/ k"FhL df}Hbftdf s'n nufgL b/
nufgL nufgL kl/jt{g -k|lt
nufgL
ztdf_
@)^^÷^&
21,122.30 5,366.50 26,488.80 19,160.20 45,649.00
-cfwf/ jif{_
@)^&÷^* 20,630.80 5,750.25 26,381.05 20,415.78 46,796.83 2.51
@)^*÷^( 20,774.30 6,051.83 26,826.13 17,735.91 44,562.04 –4.78
@)^(÷&)* 24,769.79 5,657.34 30,427.13 19,307.28 49,734.42 11.61
lqjifL{o
66,174.90 17,459.42 83,634.31 57,458.97 141,093.28
of]hgfsf] hDdf
* ;+zf]lwt cg'dfg
;|f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
338
tflnsf & M pkef]u, art tyf nufgL
¿= s/f]8df
cf};t
@)^^÷^& jflif{s
ljj/0f @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)*
-cfwf/ jif{_ j[l4 b/
k|ltzt
k|rlnt d"Nodf
s'n pkef]u 105,619.00 117,603.00 135,954.00 154,233.00 13.45
s'n ufx{:y jrt 13,658.90 19,892.30 17,646.10 15,886.50 5.16
s'n /fli6«o jrt 42,835.40 51,433.10 61,401.80 65,349.90 15.12
s'n nufgL 45,649.00 52,727.00 53,555.00 64,291.00 12.09
@)^^÷)^& sf] l:y/ d"Nodf
s'n pkef]u 105,619.00 105,326.18 114,157.84 121,439.48 4.76
s'n ufx{:y jrt 13,658.90 17,815.70 14,817.08 12,508.66 –2.89
s'n /fli6«o jrt 42,835.40 46,063.89 51,557.86 51,454.99 6.30
s'n nufgL 45,649.00 47,222.72 44,969.06 50,621.24 3.51
s'n ufx{:y pTkfbgsf] cg'kftdf
s'n pkef]usf]
88.55 86.03 89.01 91.12
k|ltzt
s'n ufx{:y jrtsf]
11.45 14.55 11.55 9.39
k|ltzt
s'n /fli6«o jrtsf]
35.91 37.63 40.20 38.61
k|ltzt
s'n nufgLsf]
38.27 38.57 35.06 37.98
k|ltztdf
s'n nufgLdf s'n
ufx{:y jrtsf] c+z 29.92 37.73 32.95 24.71
-k|ltztdf_
s'n nufgLdf s'n
/fli6«o jrtsf] c+z 93.84 97.55 114.65 101.65
-k|ltztdf_
* ;+zf]lwt cg'dfg
;f]]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
339
tflnsf *M ;/sf/L vr{ / ;|f]tx¿
-k|rlnt d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cf};t
@)^^÷^& lqjifL{o
qm= jflif{s
ljj/0f -cfwf/ @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&) of]hgfsf]
;+= jif{_ hDdf j[l4
k|ltzt
1 s'n jh]6 25,968.91 29,536.34 33,916.75 35,863.70 99,316.79 11.36
2 /fh:j tyf cg'bfg 21,653.78 24,429.85 28,518.41 33,317.20 86,265.45 15.45
6 ah]6 art (-) 3f6f (+) 1,056.95 1,319.69 966.67 –3,111.90 –825.54
– cfGtl/s C0f lkmtf{ k|fKtL 195.40 144.27 18.70 75.50 238.47 –27.16
– j}b]lzs C0f ;fFjf e'QmfgL 1,074.30 1,121.81 1,353.24 1,419.00 3,894.06 9.72
– cfGtl/s C0f ;fFjf e'QmfgL 768.93 600.24 662.68 2,094.00 3,356.92 39.65
340
tflnsf (M ;/sf/L vr{ / ;|f]tx¿
-@)^(÷&) sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
cf};t
@)^^÷^& lqjifL{o
qm= jflif{s
;+= ljj/0f -cfwf/ @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&) of]hgfsf] j[l4
jif{_ hDdf
k|ltzt
1 s'n jh]6 25,968.91 26,618.38 28,685.40 28,554.78 83,858.56 3.21
– cfGtl/s C0f lkmtf{ k|fKtL 195.40 130.02 15.82 60.11 205.95 –32.49
– j}b]lzs C0f ;fFjf e'QmfgL 1,074.30 1,010.99 1,144.52 1,129.81 3,285.32 1.69
341
tflnsf !) M /fh:jsf ;|f]tx¿
-k|rlnt d"Nodf_ ¿=s/f]8df
@)^^÷^&
sf]8 g+= ;|f]t -cfwf/ jif{_ @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
11100 cfo, d'gfkmf tyf k"+hLut nfedf nfUg] s/ 3,382.13 4,135.04 5,130.30 6,418.67
11110 Psnf}6L kmd{ tyf JolQmut cfodf nfUg] s/ 929.09 1,091.89 1,229.28 1,554.15
11130 nufgLsf] cfo tyf cGo cfodf nfUg] s/ 432.43 650.03 851.58 1,157.80
11620 Joj;fo afx]s cGon] e'QmfgL ug]{ 67.15 66.07 79.71 98.18
342
tflnsf !! M /fh:jsf ;|f]tx¿sf] ;+/rgf
k|ltztdf
@)^^÷^&
sf]8 g+= ;|f]t @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
-cfwf/ jif{_
11100 cfo, d'gfkmf tyf k"+hLut nfedf nfUg] s/ 19.00 20.84 20.99 21.68
11110 Psnf}6L kmd{ tyf JolQmut cfodf nfUg] s/ 5.22 5.50 5.03 5.25
11120 lgsfosf] cfodf nfUg] s/ 11.35 12.06 12.48 12.52
11130 nufgLsf] cfo tyf cGo cfodf nfUg] s/ 2.43 3.28 3.48 3.91
343
tflnsf !@ M lqjifL{o -afx|f}+_ of]hgfsf] ljQLo nIo / pknlAw
-@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ ¿= s/f]8df
of]hgfsf] nIo of]hgf cjwLsf] pknlAw nIosf]
s'n
@)^^÷^& s'n s'n t'ngfdf
ljj/0f vr{sf]
-cfwf/ jif{_ /sd vr{sf] /sd vr{sf] pknlAw
k|ltzt k|ltzt
k|ltzt{ k|ltzt
s'n vr{ 25,968.91 100.00 101,999.00 100.00 83,858.56 100.00 82.22
344
tflnsf !# M df}lb|s ;j]{If0f
¿= s/f]8df
@)^^÷^& cf}ift jflif{s
zLif{s -cfwf/ @)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)* j[l4 b/
jif{_ k|ltztdf
!= v'b j}b]lzs ;DklQ 21,320.55 22,126.55 38,377.21 46,823.80 29.98
#=! d'b|f k|bfo -Pd !+_ 58,992.61 62,232.60 78,926.93 92,546.91 16.20
-v_ art tyf dfu lgIf]k 37,782.90 39,997.45 52,556.36 62,387.89 18.20
* ;+zf]lwt cg'dfg
;|f]t M g]kfn /fi6« a}+s .
345
tflnsf !$ M /fli6«o pkef]Qmf d"No ;"rsf+s
-cfwf/ jif{ @)^^÷^& = !))_
of]hgf cjlw jflif{s kl/jt{g k|ltzt
cf}ift
2066÷67
ef/ jflif{s
2068÷69
2068÷69
2069÷70
2069÷70
2067÷68
2067÷68
ljj/0f -cfwf/
k|ltzt kl/jt{g
jif{_
k|ltzt
346
tflnsf !% M j}b]lzs Jofkf/sf] l:ylt
-k|rlnt d"Nodf_ ¿=s/f]8df
@)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)* cf};t
@)^^÷^&
jflif{s
ljj/0f -cfwf/ j[l4 j[l4 j[l4
/sd /sd /sd j[l4 b/
jif{_ k|ltzt k|ltzt k|ltzt k|ltzt
lgof{t 6,082.40 6,433.85 5.78 7,426.10 15.42 7,691.70 3.58 8.14
-Pkm=cf]=jL=_
ef/t 3,999.37 4,336.04 8.42 4,961.63 14.43 5,099.98 2.79 8.44
cGo b]zx¿ 2,083.03 2,097.81 0.71 2,464.47 17.48 2,591.72 5.16 7.56
cfoft 37,433.52 39,617.55 5.83 46,166.77 16.53 55,674.03 20.59 14.15
-;L=cfO{=Pkm=_
ef/t 21,711.43 26,192.52 20.64 29,938.96 14.30 36,703.13 22.59 19.13
cGo b]zx¿ 15,722.09 13,425.03 –14.61 16,227.81 20.88 18,970.90 16.90 6.46
Jofkf/ l:ylt –31,351.12 –33,183.70 5.85 –38,740.67 16.75 –47,982.33 23.86 15.24
cGo b]zx¿ –13,639.06 –11,327.22 –16.95 –13,763.34 21.51 –16,379.18 19.01 6.29
s'n Jofkf/ 43,515.92 46,051.40 5.83 53,592.87 16.38 63,365.72 18.24 13.34
cGo b]zx¿ 17,805.12 15,522.84 –12.82 18,692.28 20.42 21,562.62 15.36 6.59
s'n Jofkf/df 100.00 100.00 100.00 100.00
c+z k|ltztdf
ef/t 59.08 66.29 12.20 65.12 –1.77 65.97 1.30 3.74
cGo b]zx¿ 40.92 33.71 –17.62 34.90 3.54 34.20 –2.01 –5.80
* ;+zf]lwt cg'dfg
;|f]t M g]kfn /fi6« a}+s⁄eG;f/ ljefu .
347
tflnsf !^ M j}b]lzs Jofkf/sf] l:ylt
-@)^^÷^& sf] l:y/ d"Nodf_ ¿=s/f]8df
@)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)* cf};t
ljj/0f @)^^÷^& j[l4 jflif{s
-cfwf/ jif{_ j[l4 j[l4 j[l4 b/
/sd k|ltzt /sd k|ltzt /sd k|ltz
t k|ltzt
lgof{t 6,082.40 5,873.47 –3.44 6,257.81 6.54 5,899.71 –5.72 –1.01
-Pkm=cf]=jL=_
ef/t 3,999.37 3,958.38 –1.03 4,181.06 5.63 3,911.80 –6.44 –0.74
cGo b]zx¿ 2,083.03 1,915.09 –8.06 2,076.75 8.44 1,987.91 –4.28 –1.55
cfoft 37,433.52 36,166.91 –3.38 38,903.72 7.57 42,703.25 9.77 4.49
-;L=cfO{=Pkm=_
ef/t 21,711.43 23,911.18 10.13 25,228.90 5.51 28,152.14 11.59 9.05
cGo b]zx¿ 15,722.09 12,255.72 –22.05 13,674.82 11.58 14,551.11 6.41 –2.55
Jofkf/ l:ylt –31,351.12 –30,293.44 –3.37 –32,645.91 7.77 –36,803.54 12.74 5.49
ef/t –17,712.06 –19,952.80 12.65 –21,047.85 5.49 –24,240.34 15.17 11.03
cGo b]zx¿ –13,639.06 –10,340.63 –24.18 –11,598.06 12.16 –12,563.20 8.32 –2.70
s'n Jofkf/ 43,515.92 42,040.37 –3.39 45,161.53 7.42 48,602.95 7.62 3.75
ef/t 25,710.80 27,869.56 8.40 29,409.96 5.53 32,063.94 9.02 7.64
cGo b]zx¿ 17,805.12 14,170.82 –20.41 15,751.57 11.15 16,539.02 5.00 –2.43
s'n Jofkf/df 100.00 100.00 100.00 100.00
c+z
k|ltztdf
ef/t 59.08 66.29 12.20 65.12 –1.77 65.97 1.30 3.74
cGo b]zx¿ 40.92 33.71 –17.62 34.88 3.47 34.03 –2.44 –5.96
* ;+zf]lwt cg'dfg
;|f]t M g]kfn /fi6« a}+s⁄eG;f/ ljefu .
348
tflnsf !&M zf]wgfGt/ l:ylt
-k|rlnt d"Nodf_ ¿= s/f]8df
of]hgf cjlw cf};t
@)^^÷^& jflif{s
ljj/0f -cfwf/jif{_ j[l4 b/
@)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
k|ltzt
-s_ rfn" vftf –2,813.52 –1,293.64 7,597.92 5,706.07 –687.33
j:t' lgof{t, Pkm=cf]=aL= 6,317.75 6,870.15 8,151.18 8,598.98 18.65
t]n 0.00 0.00 0.00 0.00 –
cGo 6,317.75 6,870.15 8,151.18 8,598.98 18.65
j:t' cfoft, ;L=cfO{=Pkm –36,669.25 –38,837.14 –45,465.31 –54,729.43 17.07
t]n –5,160.72 –7,507.62 –9,225.56 –10,713.89 22.88
cGo –31,508.53 –31,329.52 –36,239.75 –44,015.54 15.67
j:t' Jofkf/df ;Gt'ng –30,351.50 –31,966.99 –37,314.13 –46,130.45 16.73
v'b ;]jf cfo –1,638.53 –867.46 1,405.70 758.58 –262.05
;]jfM cfo 5,112.05 5,301.25 7,235.15 9,519.08 36.48
ofqf 2,813.86 2,461.07 3,070.38 3,421.06 24.76
cGoq gk/]sf] ;/sf/L cfo 663.56 553.46 1,007.14 1,838.97 81.97
cGo 1,634.63 2,286.72 3,157.63 4,259.05 38.09
;]jfM e'QmfgL –6,750.58 –6,168.71 –5,829.45 –8,760.50 –5.50
oftfoft –2,296.46 –1,860.47 –2,229.23 –3,327.67 19.82
ofqf –3,228.82 –2,764.29 –2,576.97 –3,961.19 –6.78
;/sf/L ;]jf –187.45 –115.46 –156.64 –117.79 35.67
cGo –1,037.85 –1,428.49 –866.61 –1,353.85 –39.33
j:t' tyf ;]jf If]qsf] ;Gt'ng –31,990.03 –32,834.45 –35,908.43 –45,371.87 9.36
v'b cfo 911.74 754.94 1,229.14 1,307.88 62.81
cfo k|flKt 1,491.79 1,750.40 2,252.13 2,332.01 28.66
cfo e'QmfgL –580.05 –995.46 –1,022.99 –1,024.13 2.77
Jofkf/, ;]jf tyf cfo ;Gt'ng –31,078.29 –32,079.51 –34,679.29 –44,063.99 8.10
v'b 6«fG;km/ cfo 28,264.77 30,785.87 42,277.21 49,770.06 37.33
6«fG;km/M k|flKt 28,777.06 31,115.67 42,780.57 50,506.82 37.49
cg'bfg 2,667.36 2,578.00 3,622.71 3,418.05 40.52
lghL If]qsf] ljk|]if0f 23,172.53 25,355.16 35,955.44 43,458.17 41.81
k]G;g 2,585.07 2,899.34 2,834.36 3,532.67 –2.24
cGo 352.10 283.17 368.06 97.93 29.98
6«fG;km/M e'QmfgL –512.29 –329.80 –503.36 –736.76 52.63
qmdzM
349
of]hgf cjlw cf};t
@)^^÷^& jflif{s
ljj/0f
-cfwf/jif{_ j[l4 b/
@)^&÷^* @)^*÷^( @)^(÷&)
k|ltzt
-v_ k"FhL vftf -k"FhL 6«fG;km/_ 1,257.83 1,590.61 1,824.17 1,034.83 14.68
hDdf -s_±-v_ –1,555.69 296.97 9,422.09 6,740.90 3,072.74
-u_ ljQLo vftf ;d"x -ª afx]s_ 784.66 321.25 2,891.28 1,249.63 800.00
k|ToIf j}b]lzs nufgL cfk|jfx 285.20 643.71 919.54 908.19 42.85
kf]6{kmf]lnof] nufgL 0.00 0.00 0.00 0.00 –
cGo nufgL M ;DklQ –1,825.39 –2,576.22 –1,571.96 –2,284.64 –38.98
Jofkfl/s ;fv –100.90 –613.34 –513.74 –514.74 –16.24
cGo –1,724.49 –1,962.88 –1,058.22 –1,769.90 –46.09
cGo nufgL bfloTj 2,324.85 2,253.76 3,543.70 2,626.08 57.24
Jofkfl/s ;fv 2,196.89 1,829.25 2,644.23 1,443.46 44.55
C0f –393.35 261.20 103.68 –128.18 –60.31
;/sf/ –390.15 263.16 104.76 –121.89 –60.19
C0f k|fKtL 684.16 1,384.92 1,344.53 1,370.10 –2.92
;fFjf e'QmfgL –1,074.31 –1,121.76 –1,239.77 –1,491.99 10.52
cGo If]q –3.20 –1.96 –1.08 –6.29 –44.90
s/]G;L tyf l8kf]lh6 –103.13 123.17 844.62 1,430.11 585.74
/fi6« a}+s 4.49 –0.78 3.70 –1.17 –574.36
jfl0fHo a}+s –107.62 123.95 840.92 1,431.28 578.43
cGo bfloTj 624.44 40.14 –48.83 –119.31 –221.65
hDdf -s_±-v_±-u_ –771.03 618.22 12,313.37 7,990.54 1,891.73
-3_ ljljw k"FhL tyf e'nr's 335.33 –86.08 1,693.91 333.54 –2,067.74
hDdf -s±v±u±3_ –435.70 532.14 14,007.28 8,324.07 2,532.25
-ª_ l/he{ tyf ;DalGwt lzif{s 435.70 –532.14 –14,007.28 –8,324.07 2,532.25
l/he{ ;DklQ 105.82 –491.87 –13,958.78 –8,204.90 2,737.90
g]kfn /fi6« a}+s 439.82 –943.84 –13,478.70 –6,576.34 1,328.07
jfl0fHo a}+s –334.00 451.97 –480.08 –1,628.56 –206.22
cfO{=Pd=Pkm= shf{ pkof]u 329.88 –40.27 –48.50 –119.17 20.44
v'b j}b]lzs ;DklQdf kl/jt{g -–j[l4_ 332.57 –408.97 –13,162.66 –6,893.96 3,118.49
;|f]t M g]kfn /fi6« a}+s .
350