Professional Documents
Culture Documents
ISSN 1898-1593
ANNA SERETNY
WIESAW TOMASZ STEFACZYK
Uniwersytet JagielloÍski
Kraków
WstÆp
wâaœciwoœciĊ, która powoduje występowanie âĊczĊcych się z nimi innych odmiennych częœci
mowy w okreœlonych rodzajowych formach”.
72 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2017 • 1 (19)
UjÆcie tradycyjne
To sĊ dobrzy studenci.
To sĊ dobre psy, komputery, studentki, ciastka.
2 Zob. Grzegorczykowa (2001a).
3 Rodzaj gramatyczny w angielszczyŭnie zaniknĊâ w XIII wieku.
4 Jako przykâad moůe posâuůyý język węgierski, gdzie istniejĊ liczne opozycje leksykalne, typu:
férfi ‘męůczyzna’ – asszony ‘kobieta’ i férj ‘mĊů’ – feleség ‘ůona’, oraz morfologiczne, np.: tanár ‘nau-
czyciel’ – tanárnŋ ‘nauczycielka’ i doktor ‘doktor, lekarz’, doktornŋ ‘pani doktor, lekarka’, sygnalizu-
jĊce pâeý osoby. Rodzaj naturalny bywa niekiedy wyraůany bardziej precyzyjnie w bezrodzajo-
wym języku węgierskim niů w posiadajĊcej rodzaj gramatyczny polszczyŭnie, por.: király ‘król’ –
királyné ‘królowa’, király ‘król’ – királynŋ ‘kobieta król’, gdzie zâoůenie királynŋ nie ma odpowied-
nika polskiego. Często pâeý osoby wyraůa się opisowo za pomocĊ rzeczownika assony ‘pani’, np.:
dekán assony ‘pani dziekan’, professzor asszony ‘pani profesor’ (por. Keszler, red., 2000).
5 Niniejszy artykuâ nie porusza kwestii rzeczowników plurale tantum typu paľstwo, sanie,
drzwi, nosze. Defektywnoœý tych rzeczowników dotyczy bowiem kategorii liczby, a nie rodzaju.
MajĊ one w zdecydowanej większoœci rodzaj niemęskoosobowy, a pluralia tantum jak wujo-
stwo, stryjostwo sĊ nieliczne i wychodzĊ z uůycia (por. Tokarski 2001). Tego typu leksemy wy-
stępujĊ równieů w językach bezrodzajowych, por. np. estoľskie formy typu püksid ‘majtki’,
kalsarid ‘kalesony’ (Erin, Stefaľczyk 2000) czy angielskie scissors ‘noůyczki’, clothes ‘ubranie’.
ANNA SERETNY, WIESAW TOMASZ STEFACZYK: Wspóczesne ujÆcia… 73
i czasownikiem, por.:
Tu byli studenci.
Tu byây psy, komputery, studentki, ciastka.
UjÆcia nowsze
Koncepcja biernikowa
Naâoůenie się tych podziaâów daje w efekcie pięý wskazanych wyůej ro-
dzajów gramatycznych (por. np. Laskowski 1998; Baľko 2002).
W koncepcji biernikowej oraz w omówionym wczeœniej ujęciu tradycyjnym
zwraca się uwagę na istnienie synkretyzmów form fleksyjnych, występujĊcych
zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. W postaci singularis biernik
rzeczowników nieůywotnych jest równy mianownikowi, np. ten dobry kompu-
ter, natomiast biernik rzeczowników ůywotnych jest synkretyczny z dopeâ-
niaczem, np. tego dobrego studenta, psa. W liczbie mnogiej z kolei biernik rze-
czowników niemęskoosobowych jest równy mianownikowi, por. te dobre psy,
komputery, studentki, ciastka, biernik rzeczowników męskoosobowych jest zaœ
synkretyczny z dopeâniaczem, por. tych dobrych studentów.
Naleůy zaznaczyý, ůe w podejœciu do synkretyzmu biernika i mianownika
rzeczowników nieůywotnych istniejĊ pewne rozbieůnoœci. Jest faktem bez-
spornym i stosunkowo dobrze zbadanym, ůe znaczna częœý rzeczowników
nieůywotnych6 otrzymuje w bierniku męskoůywotnĊ koľcówkę -a, np.: fiata,
samsunga, poloneza, caâusa, papierosa, hamburgera. Częœý badaczy przekonanych
do koncepcji biernikowej dostrzega zasygnalizowane zjawisko i dokonuje
jego opisu (por. np. Wróbel 2001; Baľko 2002), inni przemilczajĊ wskazany
problem, twierdzĊc, ůe biernik rzeczowników nieůywotnych jest lustrzanym
odbiciem mianownika (por. Nagórko 1996, 133).
Omawiane ujęcie jest niejednolite: większoœý jego zwolenników wykorzy-
stuje zaproponowany przez Witolda Maľczaka podziaâ rzeczowników na
pięý klas rodzajowych (por. np. Dunaj, red., 1995; Nagórko 1996; Laskowski
1998; Wróbel 2001; Baľko 2002, Dubisz, red., 2003), inni natomiast dopa-
trujĊ się istnienia aů dziewięciu rodzajów (Saloni 1976, 2007)7.
Nieůywotnych wedâug kryterium semantycznego.
6
Saloni (1976, 2007) oparâ swojĊ koncepcję na zróůnicowaniu form biernika liczby poje-
7
dynczej i mnogiej, uwzględniâ w niej równieů liczebniki, takůe zbiorowe. Wyróůnia on mia-
nowicie trzy rodzaje męskie, rodzaj ůeľski, dwa podrodzaje nijakiego (pierwszy obejmuje rze-
czowniki âĊczĊce się z liczebnikami zbiorowymi, np. pięcioro dzieci, cielĊt, drugi rzeczowniki âĊ-
ANNA SERETNY, WIESAW TOMASZ STEFACZYK: Wspóczesne ujÆcia… 75
Koncepcja dopeniaczowa
Dyskusja
2003) sprawiâo, ůe glottodydaktycy europejscy uzyskali wspólnĊ podstawę, dzięki której moů-
liwe jest opracowanie i porównywanie programów języków nowoůytnych, inwentarzy, egza-
minów oraz podręczników. Wspólna baza terminologiczna uâatwia takůe dyskusję i wymianę
doœwiadczeľ między dydaktykami z róůnych krajów.
ANNA SERETNY, WIESAW TOMASZ STEFACZYK: Wspóczesne ujÆcia… 79
Gramatyka opisowa
a gramatyka pedagogiczna
sady jego funkcjonowania. Œwiadome i refleksyjne uůycie języka, na które coraz częœciej zwra-
ca się uwagę w opracowaniach glottodydaktycznych (czasopismo „Neofilolog” kilka tomów
poœwięciâo refleksyjnemu nauczaniu/uczeniu się), nierozerwalnie wiĊůe się z wiedzĊ o nim,
rozumieniem rzĊdzĊcych nim zasad.
16 Maâgorzata Kita okreœla gramatykę mianem domeny przymusu, pragmatykę nazywa zaœ do-
wszystkie fakty, wyjaœniý róůne zjawiska i procesy gramatyczne, na co sâusznie zwraca uwagę
M. Kita (2002), autorka interesujĊcego podręcznika do nauczania gramatyki.
82 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2017 • 1 (19)
to w liczbie pojedynczej męski, ůeľski (61,69 proc. uůyý), w liczbie mnogiej zaœ – niemęskoo-
sobowy (24,64 proc.).
22 Jej przygotowanie wymusiâa zmieniajĊca się rzeczywistoœý, a zwâaszcza publikacja Rady
Europy, tj. Europejski system opisu ksztaâcenia językowego: nauczanie, uczenie się, ocenianie (zob.
ESOKJ 2003), wprowadzajĊca w miejsce dotychczasowej trzystopniowej skali poziomów
biegâoœci językowej (poziom poczĊtkujĊcy, œrednio zaawansowany i zaawansowany) skalę sze-
œciostopniowĊ (A1, A2, B1, B2, C1, C2).
23 Tj. koncepcji pięciu rodzajów.
ANNA SERETNY, WIESAW TOMASZ STEFACZYK: Wspóczesne ujÆcia… 83
Podsumowanie
Literatura
Tambor (2014).
84 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2017 • 1 (19)
Saloni Z., Gruszczyľski W., Woliľski M., Woâosz R., 2007, Sâownik gramatyczny języka polskiego.
Podstawy teoretyczne i instrukcja uůytkowania, Warszawa.
Stefaľczyk W.T., 2007, Kategoria rodzaju i przypadka polskiego rzeczownika. Próba synchronicznej
analizy morfologicznej, Kraków.
Swan O., 2002, Grammar of Contemporary Polish, Bloomington, Indiana.
Tambor J., 2014, Znajomoœý języka a wiedza o języku. Uwagi o nauczaniu uczenia języka polskiego,
w: Biedrzycki i in., red., Polonistyka dziœ. Ksztaâcenie dla jutra, t. 3, Kraków.
Tokarski J., 2001, Fleksja polska, Warszawa.
Wâodarczyk H., 2009, Lingwistyka na polonistyce krajowej i zagranicznej w dobie filozofii informatyczno-
-logicznej, „LingVaria”, nr 1.
Wróbel H., 2001, Gramatyka języka polskiego, Kraków.
Zaron Z., 2004, Aspekty funkcjonalne polskiej kategorii rodzaju. Charakterystyka fleksyjna, Warszawa–
Puľsk.
Zgóâkowa H., 2008, Praktyczny sâownik języka polskiego z zarysem gramatyki polskiej, Poznaľ.
Zgóâkowa H., 2009, Sâownik minimum języka polskiego z zarysem gramatyki polskiej, Poznaľ.
Zgóâkowa H., red., 1994–2005, Praktyczny sâownik wspóâczesnej polszczyzny, t. 1–50, Poznaľ.
Keywords: grammatical gender, noun, Polish language teaching and learning, pedagogical
grammar