Notatki – Kultura języka

1. Język i jego funkcje

Język – system umownych znaków (tworzących wyrazy) i reguł łączenia ich w

większe całości. Przy użyciu znaków i znajomości reguł możemy tworzyć teksty
językowe, którymi opisujemy świat lub oddajemy swoje emocje.

Cel przekazów językowych – zaspokajanie potrzeb komunikatywnych, możliwość

wymiany informacji w grupie oraz ich gromadzenia i przechowywania. Pośrednik w
kontaktach międzyludzkich.

Funkcje języka:
- komunikatywna – (jak wyżej) pozwala na wymianę informacji, utrzymywanie
kontaktów międzyludzkich, komunikowanie się w obrębie grupy
- dystorsyjna (zakłócająca) – przekazywanie informacji niepełnej, manipulowanej lub
fałszywej
- ekspresywna – wyrażamy za jego pomocą swoje poglądy, sądy, swoje stany
emocjonalne i uczucia
- nakłaniająca (impresywna) – narzędzie oddziaływania na innych, wpływania na ich
zachowanie, przekonywania do czegoś; może być użyty nieetycznie i przyjąć formę
manipulacji, świadomie wprowadzać kogoś w błąd, wymuszać na kimś osiągnięcie
swego celu
- stanowiąca (kreatywna) – teksty wypowiedziane przez konkretne osoby powodują
powstanie nowej sytuacji pozajęzykowej, wypowiedzenie czegoś jest równoznaczne ze
zmianą stanu, np. w obrzędach religijnych (Ja Ciebie chrzczę, Jesteście mężem i żoną)
czy obietnicach
- estetyczna – za pomocą języka można wzruszać i wywoływać doznania estetyczne
(lepsze lub gorsze)
- poetycka – podstawowy cel przekazu to zwrócenie uwagi na słowo, na jego
wykorzystanie a nie na treść
- ludyczna – gry słowne, zabawa słowami, kalambury
- magiczna – nadawca przez wypowiedzenie pewnych sformułowań uważa, że stwarza
nowy stan rzeczywistości, np. politycy w hasłach propagandowych, gdzie stan pożądany
uważa się za stan rzeczywisty
- metajęzykowa – mówimy i piszemy o samym języku, bawimy się słowami
- poznawcza – interpretujemy otaczającą nas rzeczywistość, porządkujemy i oswajamy
świat, język przechowuje wiedzę o świecie, o historii narodu i samego języka, o
przyswojonych stereotypowo prawdach, utartych przekonaniach, dawnych obyczajach

2. Język jako wartość

Wartość immamentna (autoteliczna)- wartość sama w sobie, składnik tożsamości

narodowej, zwierciadło kultury, źródło wiedzy o historii języka i spoiwo narodu.
Wartość instrumentalna (użytkowa)- język postrzegany jako narzędzie do osiągnięcia
celu, środek do realizowania wartości wyższych, awansu społecznego czy podniesienia
prestiżu.
 Jest to jednak pojęcie względne, bo bardzo trudno jest określić właściwie, kiedy ktoś
traktuje język jako wartość samą w sobie, a kiedy jako wartość instrumentalną. Ktoś
może starać się mówić wzorcową, poprawną polszczyzną i stale dbać o ten język, ale
tylko dlatego, że tym sposobem zwiększa swój prestiż społeczny i szansę na awans
zawodowy czy podbudowuje poczucie wyższości. Nawet jeśli ktoś odwołuje się do
swoich uczuć patriotycznych i postrzega język jako czynnik łączący naród, może on
mieć na celu budowanie prestiżu narodowego, a nie traktować go jako wartość samą w
sobie.

3. Kultura języka
„Jest to dbałość o język, wynikająca ze świadomości jego znaczenia w życiu
społecznym, przejawiająca się w rozmaitych działaniach, odnoszących się zarówno do
samego języka, jak i do ludzi, którzy się nim posługują.”

- umiejętność sprawnego i poprawnego posługiwania się językiem pisanym i

mówionym, używanie go zgodnie z normami przyjętymi w społeczeństwie,
dostosowywanie języka do sytuacji i możliwości odbiorcy
- działalność kulturalnojęzykowa, czyli upowszechnianie wiedzy na temat języka,
udzielanie porad, dokształcanie się
- postawa wobec języka osób, które się nim posługują
- nazwa dyscypliny naukowej, która wykształciła się jako rezultat
zainteresowania naukowców sprawami językowymi, normami, regułami oraz
przedmiot wykładany na uczelniach wyższych
- świadome i celowe posługiwanie się językiem w sytuacjach komunikacyjnych:
dysponowanie wiedzą o języku, wykazywanie się rzetelnością, bycie wrażliwym na
słowo i traktowanie języka jako wartość

3.2 Składniki kultury języka (jako zespołu umiejętności)

- poprawność językowa, konstruowanie tekstów zgodnie z normami

- sprawność językowa, dobór środków odpowiednich do osiągnięcia celu i
dostosowanych do możliwości odbiorcy
- etyka słowa, szanowanie partnera rozmowy, słuchacza, uwzględnianie jego
poglądów i wyzbycie się uprzedzeń, przekazywanie komunikatu rzetelnego i w sposób
uczciwy
- estetyka słowa, teksty zawsze dostarczają jakichś wrażeń estetycznych:
pozytywnych lub nie

4. Teksty, uzus, norma, system

Teksty językowe – indywidualne wypowiedzi mówione lub pisane. Odznacza się

spójnością wewnętrzną formalną (np. gramatyczną) i treściową (jest koherentny).
Każdy tekst jest jednostkowy, indywidualny i nietrwały. Posiadają cechy relewantne,
istotne dla odczytania komunikatu, ale także indywidualne, pozwalające na poznanie
nadawcy i jego stylu. Obejmują krąg elementów jeszcze szerszy niż w uzusie, bo
zawierają indywidualizmy, które mogą upowszechniać się np. w kręgu rodzinnym.

Uzus językowy – zwyczaj używania pewnych elementów językowych w jakimś

 środowisku; na uzus składają się zarówno elementy zgodne z normą i powszechnie
aprobowane, jak i te niepoprawne i rażące pewną część społeczeństwa, ale tradycyjne
używane i obiegowo przyjęte. Szersze niż norma. Z czasem elementy uzusu mogą zostać
zaakceptowane przez normę.

Norma językowa – zbiór elementów językowych, które w danym czasie zostały uznane
przez społeczeństwo za wzorcowe, poprawne, a co najmniej dopuszczalne. Posługując
się językiem zgodnie z normą i narażamy się na zarzut, że mówimy niepoprawnie.
Zawiera wyjątki, które ukształtowały się w języku, ale niekoniecznie są zgodne z
systemowymi modelami.

System językowy – ogół morfemów występujących w języku i modeli ich łączenia.

Przechowuje potencję języka, formy, które mogłyby w nić występować, ale
niekoniecznie są realizowane w języku i uznane przez jego użytkowników. System
zawiera całość elementów, a norma tylko wybrane, używane i akceptowane społecznie.
Jest więc szerszy niż norma, zawiera modele systemowe, nie ma w nim wyjątków.

Funkcje normy wobec systemu:

- realizacyjna – norma decyduje o tym, które modele systemu będą realizowane w
języku i używane przez jego użytkowników
- selekcyjna – filtruje formy i jedne dopuszcza do obiegu, a inne nie
- rozdzielcza (dystrybucyjna) – elementy językowe uzyskują na poziomie normy
zróżnicowanie znaczeniowe lub stylistyczne

tekst –> uzus –> norma –> system (droga awansu środków językowych)
5. Norma

Norma jako zjawisko zewnętrzne wobec systemu językowego, zespół reguł

posługiwania się językiem, zbiór zakazów i zaleceń regulujących posługiwanie się
językiem
Norma jako wewnętrzny poziom organizacji języka (nowe ujęcie), norma jako część
języka, pewien wybór elementów systemu zaaprobowanych przez społeczeństwo

Norma spontaniczna – charakterystyczna dla wszystkich odmian języka; umiejętność

wyboru takich środków językowych, które są przyjęte w danej grupie, jako
charakterystyczne dla niej, dostosowanie języka do grupy

Norma naturalna (realna) – kształtuje się spontanicznie przez długotrwałe używanie

określonych środków językowych, które okazały się przydatne; nie jest formalnie
spisana, na ogół jest dość jasno określona w danej grupie społecznej. Przekroczenie jej
naraża na sankcje w formie dezaprobaty (od wyśmiania, do podejrzliwości i
ostracyzmu). Norma realna jest w zasadzie równa uzusowi w danej grupie, choć uboższa
od niego o elementy nowe lub mało upowszechnione.

Norma skodyfikowana – jest kształtowana z udziałem refleksji językowej i

świadomego odwoływania się do tradycji oraz znajomości systemu językowego; opisy,
zalecenia, wzory; odmiana ogólna języka. Jest przedmiotem nauczania i popularyzacji,
kultywowana, rozwijana świadomie i celowo.

Norma wzorcowa – składają się na nią elementy języka i wypowiedzi, które są używane
 świadomie, pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami gramatycznymi i
semantycznymi polszczyzny oraz zyskują aprobatę większości wykształconych
Polaków. Jej przestrzeganie jest wymagane w kontaktach i wypowiedziach o charakterze
publicznym, oficjalnym.

Norma użytkowa – obejmuje zbiór wyrazów, ich form i połączeń, używanych w

kontaktach swobodnych, nieoficjalnych, o różnorodnej tematyce. Chodzi więc o zespół
środków językowych charakterystycznych przede wszystkim dla tych typów kontaktów,
w których język traktuje się jako narzędzie przekazu informacji, perswazji itd., czyli w
których przypisuje się mu wartość użytkową.

Norma użytkowa dzieli się na:

- profesjonalną – elementy języka używane w kontaktach sformalizowanych

aprobowane w danym środowisku zawodowym, ale poniżej normy wzorcowej (badanie
NA cukier)
- potoczną regionalną – regionalizmy pozostające poniżej normy wzorcowej (na pole,
rojber, tytka)
- potoczną ogólną - charakterystyczna dla tekstów nieoficjalnych, powstających w
aktach komunikacji zachodzących między uczestnikami dobrze się znającymi, czyli w
języku potocznym.

Norma jest dynamiczna, ciągle się zmienia i ewoluuje, ale szybciej norma
użytkowa, zwłaszcza potoczna niż wzorcowa.
6. Warianty w normie i ich typy

Wariantywność wewnątrzpoziomowa – warianty istnieją w obrębie jednego poziomu

normy (zwłaszcza użytkowa)
Wariantywność międzypoziomowa – jeden z wariantów występuje wówczas w normie
wzorcowej, drugi w użytkowej (w której zresztą użycie wariantu z poziomu normy
wzorcowej jest w większości wypadków możliwe)

Wariancja alternatywna – warianty równoległe (alternatywne), mające oparcie w

dwóch modelach systemu, równouprawnione w normie; wybór jednego z wariantów
zależy od użytkownika języka (poranku//poranka, będzie chodzić//będzie chodziła,
przyjazny komuś//przyjazny dla kogoś)
Wariancja recesywna – jeden z elementów obocznych wychodzi już z obiegu, jest
przestarzały, przez co ma ograniczony zakres użycia, drugi zaś jest neutralny
(pisarzów//pisarzy, gjenerał//generał, uchylić okna//uchylić okno). Tutaj przemiany są
najszybsze.
Wariancja ekspansywna (innowacyjna) – do normy językowej wchodzą z uzusu
elementy nowe, innowacje językowe (liściami, dłoniami, tych kocy). Wyłącznie w
normie użytkowej, jeśli przechodzą do normy wzorcowej przekształcają się w wariancje
alternatywne.

7. Innowacje językowe a błędy językowe.

Innowacja językowa – każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie. To
będzie nowy sposób wymawianie głoski, nowa forma fleksyjna, wprowadzenie
nieodmienności jakiegoś wyrazu, nowy wyraz czy nowe jego znaczenie.

Innowacje, które zostały zaaprobowane w normie i systemie, to zmiany językowe.

Innowacje zaś, które nie uzyskały takiej aprobaty, gdyż nie mają uzasadnienia
funkcjonalnego, są błędami językowymi.

- Innowacje uzupełniające – elementy językowe, najczęściej wyrazy i połączenia

wyrazowe (np. zestawienia, frazeologizmy), które „wypełniają lukę” w systemie
nazewniczym (biling, katering, kliknąć, promocja jako reklamowanie towaru, oszołom,
superatrakcyjny)
- Innowacje regulujące – nowe formy wyrazowe, modele składniowe i słowotwórcze,
będące wynikiem usuwania wyjątków z systemu językowego, najczęściej z systemu
gramatycznego (gałęziami, liściami, przyjacielami, bić głową W mur)
- Innowacje rozszerzające – nowe formy fleksyjne, konstrukcje składniowe itd., które
powstały wskutek dostosowania reguły obejmującej mniej elementów do reguły
dotyczącej większości elementów określonej kategorii językowej (dwie dziewczęta
zamiast dwoje dziewcząt, broniłem kolegę zamiast broniłem kolegi, uchylić okno
zamiast uchylić okna)
- Innowacje alternatywne – nowe wyrazy, formy i połączenia wyrazowe pojawiają się
obok wyrazów, form i połączeń już istniejących, jako wynik nasilania się nowych
tendencji językowych, np. mody językowej, szerzących się zapożyczeń (lider obok
przywódcy, aplikacja obok podania, funduszy obok funduszów)
- Innowacje nawiązujące (analogiczne) – nowa forma lub nowe znaczenie elementu
językowego powstają wskutek nawiązania do innych elementów, podobnych kształtem
dźwiękowym albo pokrewnych znaczeniowo (protokół Z zebrania* zamiast protokół
zebrania, bo sprawozdanie Z zebrania, zachrystia* zamiast zakrystia, bo Chrystus). Ich
typem są kontaminacje językowe, czyli przemieszanie części dwóch elementów
językowych istniejących już w języki i stworzenie nowego (pstry i srokaty= pstrokaty, w
każdym razie i bądź co bądź= w każdym bądź razie)
- Innowacje skracające – nowy wyraz, forma lub konstrukcja wyrazowa pozwalające
„zaoszczędzić wysiłek” nadawcy tekstu. Innowacja taka może mieć charakter skrótu
bądź skrótowca (dyr., kg, pomocowy zamiast przeznaczony na pomoc)
- Innowacje precyzujące – różnicowanie wyrazów, ich form i znaczeń, które pozwala
usuwać zbędną synonimię, dwuznaczność przekazu (wieczorna może być pora, a
wieczorowa tylko suknia, śnieżna biel, a śniegowy to zrobiony ze śniegu)

Nie ma jednego, uniwersalnego kryterium oceny elementów językowych.

Kryteria oceny innowacji językowych wg Bogdana Walczaka

- Kryterium wystarczalności języka – poprawne są takie nowe wyrazy, połączenia
wyrazowe, które uzupełniają zasób środków językowych, lukę w języku przez wprowadzenie
elementów nazywających (nominatywnych) lub ekspresywnych; poprawne jest to, co
faktycznie potrzebne (poprawne są: body, harlekin, promocja jako reklamowanie, wyluzować
się, oszołom, dresiarz)
- Kryterium ekonomiczności środków językowych – dobre są te środki językowe (i takie
ich użycie w tekstach), które pozwalają na spełnienie swoich funkcji w sposób wymagający
jak najmniejszego wysiłku od nadawcy lub odbiorcy (dobre są skrótowce: inż., WSiP; pisanie
krótsze, precyzyjne: dystans do kogoś, dystans między kimś, śnieżny a śniegowy).
Ekonomiczne jest to co systemowe, więc wlicza się tu tendencja do usuwania wyjątków.
- Kryterium funkcjonalności środków językowych – dobre są te środki językowe, które są
zgodne z funkcją pełnioną przez określoną wypowiedź, niepożądane zaś są te, które
utrudniają bądź uniemożliwiają pełnienie tej funkcji (studio kosmetyczne jest funkcjonalne,
bo oddaje luksus miejsca, funkcjonalne są skrótowce w tekstach technicznych i urzędowych,
bo przyspieszają pracę, niefunkcjonalne jest studio mebli, bo nie wiemy, czego dokładnie
możemy się tam spodziewać: sprzedaży czy wystawy)
- Kryterium uzualne (rozpowszechnienia) – poprawne jest to, co powszechnie używane – w
rozmaitych typach tekstów, w rozmaitych typach sytuacji komunikatywnych i w różnych
środowiskach. Stosowane, gdy innowacja nie ma poparcia w innych kryteriach (ten żołądź
zamiast tradycyjnego ta żołądź)
- Kryterium autorytetu kulturalnego – poprawne są te elementy systemu językowego, które
mają oparcie w powszechnym uzusie grupy społecznej albo określonych osób, które cieszą się
autorytetem kulturalnym, w tym językowym, to znaczy są uznawane za środowiska lub za
osoby posługujące się polszczyzną poprawną, a nawet wzorcową. Takimi autorytetami nie są
współcześni pisarze, bo często stylizują język na potoczny, a nawet wulgarny.
- Kryterium estetyczne – ocenia elementy językowe, teksty, które można oceniać jako
wyróżniające się walorami estetycznymi (piękne), nijakie albo brzydkie. Zawsze będzie to
trochę subiektywne, ale pozytywne wrażenia estetyczne wzbudza tekst uporządkowany,
starannie skomponowany, niezawiły składniowo, obrazowy i wyróżniający się bogactwem
środków. Odbiega trochę od oceny pod kątem poprawności.
- Kryterium narodowe – wyrazy rodzime, które są synonimiczne z obcymi (rosyjskie „póki
co” i nasze „na razie”), są zwykle lepiej i łatwiej zapamiętywane, a także funkcjonalniejsze
jako bardziej zrozumiałe. Rodzime struktury słowotwórcze nie ulegną tak szybko zatarciu.

Które jest najważniejsze? Każde jest ważne i żadnej innowacji nie oceniamy tylko pod kątem
jednego kryterium. Żadne nie jest uniwersalne, jednak elementy językowe powinny być
bowiem przede wszystkim potrzebne, ekonomiczne i funkcjonalne, a także dostatecznie
rozpowszechnione. Jeśli natomiast chodzi o teksty językowe, to podstawowe są tu kryteria
funkcjonalności i ekonomiczności oraz kryterium estetyczne.

8. Typy błędów językowych

Błąd językowy - nieświadome odstępstwa od obowiązującej w danym momencie normy
językowej, czyli takie użycia określonych elementów językowych, które nie znajdują
uzasadnienia funkcjonalnego w języku. Błąd językowy razi jego świadomych
użytkowników.

Błędy zewnętrznojęzykowe: ortograficzne i interpunkcyjne.

Błędy wewnętrznojęzykowe: błędy systemowe (językowe): gramatyczne, leksykalne,
fonetyczne i błędy użycia: stylistyczne.

8.1 Błędy wewnętrznojęzykowe

------Błędy systemowe------

A. Błędy gramatyczne
- błędy fleksyjne – wybór niewłaściwej postaci wyrazu, dobór nieodpowiedniej
końcówki fleksyjnej, niewłaściwego wzorca odmiany, odmiana wyrazu nieodmiennego
lub na odwrót
- błędy składniowe – niewłaściwe łączenie form wyrazowych w większe jednostki, w
teksty; błąd w zakresie związku zgody (do pokoju wszedł* Adam i Grzegorz), błąd w
zakresie związku rzędu (używać dobrą szminkę*), błędne używanie przyimków,
niepoprawne skróty składniowe (przed i po obiedzie*), niepoprawny szyk wyrazów w
zdaniu

B. Błędy leksykalne
- błędy słownikowe (wyrazowe) – używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu,
mylenie ich znaczeń (klimatyzacja a aklimatyzacja), używanie pleonazmów,
nadużywanie wyrazów modnych, obcych
- błędy frazeologiczne – użycie frazeologizmu w złym kontekście, zmiana jego
pierwotnego znaczenia, ingerowanie w związek frazeologiczny przez wymianę słów lub
formy gramatycznej
- błędy słowotwórcze – budowanie formacji niezgodnie z polskimi modelami
systemowymi, zastosowanie niewłaściwego formantu (głupość zamiast głupota) czy
niewłaściwej podstawy

C. Błędy fonetyczne – niepoprawna wymowa głosek i grup głoskowych, literowe

odczytywanie wyrazów, redukcja głosek (czeba zamiast trzeba) i niepoprawne
akcentowanie

------Błędy użycia------

A. Stylistyczne
- niewłaściwy dobór środków językowych w danej wypowiedzi, niedostosowanie
wypowiedzi do jej charakteru, funkcji, sytuacji i możliwości odbiorcy, np. używanie
języka potocznego w sytuacjach oficjalnych lub na odwrót lub mieszanie obu stylów, a
także nieuzasadniona stylizacja wypowiedzi (onegdaj)
- naruszenie zasady zwięzłości, jedności i prostoty stylu, utrudnianie odebrania i
 zrozumienia komunikatu, komplikowanie zdania, zawiła składnia, niejasno

8.3 Błędy zewnętrznojęzykowe

A. Błędy ortograficzne – używanie niewłaściwych liter ( „h” zamiast „ch”) i połączeń

literowych, niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna, niewłaściwe używanie wielkich
i małych liter

B. Błędy interpunkcyjne – brak właściwego znaku interpunkcyjnego, wymaganego w

danym miejscu, nadużywanie znaków interpunkcyjnych, użycie znaku
nieodpowiedniego

Podział błędów ze względu na stopień naruszenia normy językowej

Błędy rażące – naruszają podstawowe zasady poprawnościowe. Ich popełnienie
powoduje zakłócenie podstawowej, komunikatywnej funkcji przekazu językowego. Tekst
z takimi błędami może być niezrozumiały dla odbiorcy, prowadzi do nieporozumień i
naraża na negatywną ocenę ze strony odbiorcy (ja to wypiła, myszów, dotknąć kobietę* w
znaczeniu trącić)
Błędy pospolite – nie powodują na ogół nieporozumienia na poziomie semantycznym,
jednakże naruszają normę panującą w danym środowisku (nieodmienienie nazwiska,
wzięłem, włanczać)
Usterki językowe - odstępstwa od normy, które naruszają ją tylko w niewielkim zakresie
(przestawny szyk zdania, użycie neologizmu niezakorzenionego w języku lub formy
przestarzałej)

Błędy są popełniane nieświadomie, jeśli ktoś narusza normę świadomie, np. artyści czy
twórcy reklam („zabija owady na śmierć”) to są to zabiegi artystyczne i nie podlegają
ocenie normatywnej, możemy jedynie oceniać ich trafność.
9. Kodyfikacja normy językowej

Kodyfikacja normy językowej – zespół działań zmierzających do podtrzymania

swoistości i integralności języka narodowego, do eliminacji elementów naruszających
jego wewnętrzną harmonię i równowagę oraz popierania środków szczególnie
sprawnych z komunikatywnego punktu widzenia, odpowiadających jakimś istotnym
potrzebom społecznym. Element zewnętrzny wobec języka. Ujmuje język zawsze w
określonym momencie jego rozwoju.

- funkcja sankcjonująca (stabilizująca) – zapisy kodyfikacyjne potwierdzają

rozstrzygnięcia zawarte w normie językowej, a tym samym stabilizują normę, utrwalają
ją na pewien czas
- funkcja promocyjna – czasem rozstrzygnięcia kodyfikacyjne sugerują jedną formę z
dwóch poprawnych, przez co przyczyniają się do jej rozrastania i zanikania tej drugiej
- funkcja normotwórcza – może sprzyjać wytworzeniu i utrwaleniu się normy
- funkcja hamująca, opóźniająca, retardacyjna (w stosunku do uzusu) – elementy
rozpowszechnione w uzusie nie zawsze zyskują sankcję kodyfikacyjną
 - funkcja ochronna – nie dopuszcza do systemu językowego elementów
rozpowszechnionych w uzusie, które są niezgodne z jego modelami
- funkcja wspierająca – wpływa na stabilizowanie się pewnych modeli systemowych i
wpływa na wzmocnienie modelu systemowego
- funkcja modelująca – kodyfikacja propaguje pewne rozwiązania, które nie mają
jeszcze dostatecznego oparcia w modelach systemowych

Kodyfikacja preskryptywna – zbiór przepisów używania środków językowych,

zakazów i nakazów (XIX wiek)
Kodyfikacja deskryptywna – rozstrzygnięcia normatywne są podawane do wiadomości
użytkowników języka wraz z argumentacją uzasadniającą ich ostateczne sformułowanie
(XX wiek)

10. Działalność kulturalnojęzykowa. Polityka językowa.

Kodyfikacja językowa jest jednym z elementów działalności kulturalnojęzykowej.

Polityka językowa – krzewienie zasad kulturalnego i zgodnego z tradycją narodową

obcowania językowego; działania nakierowane na system językowy i jego
funkcjonowanie, prowadzące do celowych zmian w tym zakresie; skrajnie działania
rządu, władz polegające na ingerencji w język przez wydawanie nakazów i zakazów;
zespół działań, zaplanowanych i skoordynowanych, których celem jest oddziaływanie
zarówno na język, jego rozwój, jak i na postawy użytkowników wobec języka. Polityka
polega na przedstawianiu pewnych problemów i podpowiadaniu możliwości ich
rozwiązania.

Planowanie językowe – polityka językowa rozumiana jako zespół działań

zmierzających do oddziaływania na język i zapewnienia prawidłowego rozwoju języka
oraz kodyfikacja języka za pomocą wydawania podręczników i gramatyk

Pedagogika językowa – oddziaływanie na świadomość użytkowników języka,

upowszechnianie wiedzy o języku, zwłaszcza w nauczaniu szkolnym, i propagowanie
form językowych zgodnych z normą języka literackiego

Ochronie języka polskiego i dbaniu o jego prawidłowy rozwój sprzyja uchwalona przez
Sejm Ustawa o języku polskim.

Cele polityki językowej:

- zachowanie obecności polszczyzny we wszystkich dziedzinach życia społecznego,
stworzenie warunków jej wszechstronnego rozwoju i zapewnienie jej statusu pierwszego
języka na terytorium Polski (wewnętrzna polityka językowa)
- dbałość o to, by informacje o polszczyźnie były stałym, dobrze opracowanym
elementem witryn internetowych polskich placówek zagranicznych, by rozwijać sieć
placówek oświatowych w krajach europejskich i pozaeuropejskich, w których można się
uczyć polszczyzny, by jak najczęstsze były przedsięwzięcia promujące polską kulturę i
język (zewnętrzna polityka językowa)
11. Upowszechnianie opisu i kodyfikacji współczesnej polszczyzny. Poradnictwo
językowe.

Działalność kulturalnojęzykowa może mieć charakter prewencyjny – polegający na

upowszechnianiu wiedzy o języku i o jego kulturze, albo interwencyjny, którego
zadaniem jest rozstrzyganie wątpliwości i sugerowanie rozwiązań w różnych kwestiach
językowych.

Działalność upowszechniająca (prewencyjna)

11.1. Dla całości społeczeństwa, bez konkretnej grupy odbiorców

Upowszechnianie wiedzy o języku i jego kulturze za pomocą książek, artykułów
prasowych, audycji radiowych, programów telewizyjnych, poradników i blogów
tematycznych
- konkurs „Dyktando”
- program „Ojczyzna polszczyzna” Jana Miodka
- artykuły, książki naukowe, m.in. „Polszczyzna znana i nieznana” Andrzeja
Markowskiego
- internetowa kampania „Ojczysty – dodaj do ulubionych”
11.2. Dla konkretnych środowisk
Upowszechnianie wiedzy o języku i jego kulturze w środowiskach, których praca opiera
się na używaniu języka i może wpływać na kształtowanie go u Polaków poprzez
wydawanie książek i cykli wydawniczych dla określonych grup środowiskowych,
organizowanie szkoleń, obozów językowych, cyklów odczytów, zajęć z języka polskiego
- środowisko dziennikarskie
- szkoła (uczniowie i nauczyciele)
- studia polonistyczne (kultura języka polskiego)
- środowisko prawnicze
- wydawnictwa książek
- księża (kultura słowa i retoryka)

Działalność interwencyjna (poradnictwo)

11.3. Poradnictwo językowe o charakterze ogólnym

- słowniki poprawnościowe
- poradnictwo internetowe
- programy telewizyjne
- audycje radiowe
- stale wydawane książki, cykle prasowe i felietony językowe
11.4. Poradnictwo językowe prowadzone w określonych środowiskach
- „akcje językowe” i ocena poprawności języka poszczególnych wydawnictw, czasopism
- kiedyś były komórki językowe
- konferencje poświęcone językowi
- ocena języka uczniów pod kątem popełnianych błędów
 Instytucje prowadzące działalność kulturalnojęzykową:

- Rada Języka Polskiego – stała dbałość o język polski i jego ochrona jako
ogólnonarodowego dobra kultury i dziedzictwa narodowego oraz upowszechnianie
wiedzy o polszczyźnie w prasie, radiu i telewizji, a także na konferencjach naukowych i
popularnonaukowych. Rada współtworzy politykę językową państwa, analizuje i
krytycznie ocenia polszczyznę używaną publicznie i formułuje ekspertyzy.
- Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN – organ o charakterze
opiniodawczym i doradczym
- Komisja Kultury Słowa Towarzystwa Naukowego Warszawskiego –
upowszechnianie kultury języka rozumianej szeroko, nieograniczającej się do zagadnień
poprawności językowej, lecz obejmującej np. także kwestie etyki słowa
- Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (kwartalnik „Język polski”)
- Towarzystwo Kultury Języka (miesięcznik „Poradnik językowy”)

Teraz w działalności kulturalno językowej stawia się na łączenia poradnictwa z

działalnością popularnonaukową, na opisowe udzielanie porad językowych i
poszerzanie wiedzy użytkowników języka o jego historii i funkcjonowaniu. Wskazuje
się dobre rozwiązania, a nie karci złe. Nie skupiamy się na zakazach i nakazach.

12. Warunki właściwego użycia słowa. Nowomowa i neonowo mowa.

Etyka słowa jest jednym z warunków tego, co nazywa się powodzeniem, fortunnością
aktu mowy. Zasadza się ona na naturalnym oczekiwaniu odbiorcy tekstu, że ten, kto
mówi (pisze), jest prawdomówny, nie oszukuje. Zakłada ona też grzeczność językową i
dbałość o to, by rozmówca czuł się dobrze w rozmowie niezależnie od treści
komunikatu. Jej naruszenie jest też niezachowanie podstawowych reguł
poprawnościowych. Dbałość o formę językową wypowiedzi to też oznaka szacunku dla
partnera dialogu, tak jak nienarzucanie swojej opinii i uważne słuchanie.

Najwyraźniejsze naruszenie zasad etyki słowa nastąpiło w tekstach nowomowy, których

założeniem jest nieuczciwa perswazja, modelowanie postaw przez manipulację
językową i stwarzanie pozornej rzeczywistości poprzez odpowiednio ukształtowany
język. Na etykę przekazu językowego trzeba być uwrażliwionym w kontaktach o
charakterze perswazyjnym i agitacyjnym

12.2 Manipulacja językowa

Takie używanie wyrazów, wyrażeń i wypowiedzeń, którego celem jest próba
nieuczciwego wpływania na zachowania, postawy i przekonania innych ludzi bez ich
świadomości o tym (wyraźne kłamstwo, zatajanie informacji, używanie eufemizmów)

Nowomowa (newspeak – George Orwell „1984”) opiera się właśnie na manipulacji

językowej. Jest to język władzy i kontrolowanych przez nią mediów w państwach o
ustroju totalitarnym, służący szeroko pojmowanej propagandzie i wykorzystywany do
manipulowania nastrojami i zachowaniami społecznymi, mający także na celu
uformowanie myślenia całego społeczeństwa w sposób narzucony przez władzę.
Tworzy ją rządząca siła polityczna i wykorzystuje w swoich propagandowych hasłach i
postulatach. To taka narośl na stylach, które pełnią funkcję perswazyjną.

Warunki powstania nowomowy:

- władza totalitarna musi mieć monopol informacyjny (cenzura prewencyjna, jedyny
dostawca informacji obywatelom, zatajanie niektórych faktów, uwypuklanie innych)
- muszą istnieć szybkie środki przekazywania informacji, aby dotarły one do odbiorców
niemal równocześnie

Funkcje nowomowy:
- perswazyjna – wpojenie odbiorcom określonych ocen, postaw, światopoglądu i
przekonań prezentowanych przez władze, „zniewolenie umysłu”
- dystorsyjna (zakłócająca) – faktycznym dezinformowaniu odbiorców, przy
zachowaniu pozorów ich informowania, przez podawanie informacji dowolnie
manipulowanej, przekształcanej, fragmentarycznej lub po prostu fałszywej (tutaj też
szum informacyjny, czyli powtarzanie nic nie znaczących, utartych sloganów, które
niczego nie wnoszą w życie obywateli, a czynią ich bezmyślnymi i bezrefleksyjnymi)
- manifestowanie przez władzę swojej obecności i przewagi
- rytualno-fatyczna – konieczność używania stałych, utartych formuł, mających na
celu, poza manifestacją obecności, także wypełnienie kanału informacyjnego i
podtrzymywanie kontaktu z odbiorcami
- kontrolna – kontrolowanie wymiany informacji i właściwego używania języka
propagandy mającego wyrażać lojalność wobec władz, np. dla dziennikarzy

Cechy nowomowy:

Magiczne pojmowanie języka – przekonanie, że słowa mają moc kreującą, że coś jest
takie, jak się mówi, że jest. Powtarzanie pewnych haseł, przekonań ma sprawiać, że tak
jest w rzeczywistości. Często to, co przedstawiane jest jako stan rzeczywisty jest
zaledwie stanem pożądanym. Następuje utożsamienie rzeczy z ich nazwami, a każdy akt
mowy staje się aktem performatywnym – stwarzającym nowe stany rzeczywistości.
Mamy więc do czynienia z logokracją – „rządami słów”.

Tabu językowe – ważne w nowomowie; zakaz używania pewnych słów i określeń, bo

przez to problemy przestawały istnieć („to, o czym nie mówimy nie istnieje”). Jego
odmianą jest używanie omówień, eufemizmów.

Używanie zwrotów konwencjonalnych, stereotypowych, ujmowanie myśli w schematy.

Nowomowa odznacza się ubóstwem leksykalnym, składniowym i stylistycznym.

Świat wykreowany przez nowomowę jest światem czarno-białym, dwuwartościowym i

bardzo prostym. Jest on podzielony według schematu my – oni (przy czym „my”
jesteśmy oceniani zawsze pozytywnie, a „wy” negatywnie)

Skutki nowomowy:
- destrukcyjny wpływ na proces porozumiewania się ludzi, brak możliwości wymiany
 poglądów
- myślenie schematyczne, uproszczone, niezindywidualizowane
- język staje się prymitywny, czasem wulgarny
- wykształcenie się podwójnej moralności

Antidotum na nowomowę jest język potoczny, żywy, barwny, pełen humoru, często
dosadny i „szargający świętości” nowomowne.

Stale występują pewne jej przejawy: wartościowanie my – oni, nadawanie nowych

znaczeń wyrazom, nadużywanie przymiotników oceniających, określenia relatywizujące
prawdę, dostosowujące ją do punktu widzenia nadawcy. Teraz jednak nikt nie ma
monopolu informacyjnego, występuje narracja wielu podmiotów, co uniemożliwia
opanowanie sfery wypowiedzi publicznych i narzucanie jednolitych poglądów.

13. Estetyka słowa. Brutalizacja języka publicznego. Grzeczność językowa.

Teksty estetyczne (miłe dla ucha) – wyraźnie wyartykułowane, akcentowane zgodnie z

polską normą, wymawiane z odpowiednią modulacją głosu, niezawierające wpływów
gwarowych i obcych, klarowna budowa zdań, zrozumiałe słownictwo i umiejętny
podział tekstu na akapity

Teksty nieestetyczne (brzydkie) - niedbale wymawiane, z pomijanymi („połykanymi”)

głoskami, mówione cicho i monotonnie albo wykrzyczane, z jednolitym akcentem
paroksytonicznym, nawet gdy wymagany jest inny, nieporadne składniowo, zawierające
błędy językowe i ubogie leksykalnie

Estetyka jest szczególnie ważna w literaturze pięknej, zwłaszcza w poezji.

Wulgaryzmy w języku.

Wyrazy, wyrażenia i zwroty, które w swoim podstawowym znaczeniu w sposób

ordynarny nazywają, objęte tabu obyczajowym jako intymne czynności fizjologiczne
(i związane z nimi części ciała). Także przekleństwa.

Używanie wulgaryzmów ma być sposobem na danie upustu silnym emocjom,

przejawem negatywnego stosunku do rzeczywistości, narzędziem szokowania i
wyrażania sprzeciwu.

Wulgaryzację wypowiedzi należy traktować jako prymitywną próbę zapanowania nad

światem, w którym ktoś sobie nie radzi, a którego zrozumienie przerasta możliwości
intelektualne osoby tak mówiącej.

Rośnie wulgaryzacja języka mediów, dzieł literackich czy filmów (ma to zapewnić
rozgłos dziełom, lepszą oglądalność i szum wokół twórcy). Ludzi fascynuje to, co
narusza tabu obyczajowe. To przyczynia się do zacierania granic między kulturą wysoką,
a niską.
 Pauperyzacja polszczyzny – obniżenie jej poziomu, zubożenie; prowadzi do tego
obsceniczność wypowiedzi dziennikarzy, artystów, polityków oraz innych ludzi, po
których spodziewalibyśmy się uczestnictwa w kulturze wytwornej, elitarnej

Używanie wulgaryzmów – łamanie etyki i estetyki słowa, przejaw braku kultury

osobistej

Grzeczność językowa

Stosowanie w kontaktach językowych takich określeń i sformułowań, które świadczą o

życzliwości dla rozmówcy, adresata komunikatu, szacunku dla niego, uwzględnianiu
jego przyzwyczajeń językowych i kulturowych, a nawet jego sposobu postrzegania
świata.

Zasady polskiej grzeczności językowej:

- odpowiadanie na zachowanie grzecznościowe analogicznym zachowaniem
- umniejszanie swojej osoby i swoich zasług
- wywyższanie partnera rozmowy i jego zasług
- umniejszanie winy rozmówcy
- posługiwanie się zaimkami grzecznościowymi pan, pani, państwo
- używanie formuł grzecznościowych: przepraszam, proszę, czy mógłbym
- przedstawianie się zgodne z regułami (imię nazwisko w sytuacjach oficjalnych)
- stosowanie grzecznościowych formuł powitalnych i pożegnalnych (z wyrazami
szacunku, Szanowna Pani…)

Poprawność polityczna w języku

Poprawność polityczna (lub bardziej trafnie obyczajowa/grzecznościowa) odnosi się do

języka używanego publicznie, w dyskursie politycznym, ale też np. w publicystyce.
Chodzi o to, by nie używać słów i określeń, które mogłyby urazić partnera rozmowy
czy odbiorcę komunikatów pisemnych ze względu na jego płeć, rasę, pochodzenie,
religię, poglądy społeczne i polityczne, orientację seksualną itp. Nie używamy
obraźliwych określeń typu kurdupel, murzyn, pedał, ślepy oraz wszystkiego, co
wulgarne.

Poprawność polityczna polega na tym, aby nie podtrzymywać różnego typu

uprzedzeń i przejawów dyskryminacji pewnych grup ludzi, nie wywyższać się, nie
pokazywać protekcjonalizmu przez stosowanie określonych elementów językowych.

14. Sprawność językowa. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny. Styl językowy,

cechy dobrego stylu. Stylizacja językowa i jej rodzaje.

Sprawność językowa – umiejętność przekazania przez osobę mówiącą (piszącą) w

swoich tekstach tego, co się chce przekazać (informacji, przeżyć, emocji itp.) w sposób
najodpowiedniejszy w danej sytuacji komunikatywnej. Przejawia się doborem
odpowiednich środków przekazu, które pozwolą dotrzeć do odbiorcy i wywołać
oczekiwaną reakcję. Muszą być dostosowane do sytuacji i możliwości odbiorcy
komunikatu. Potocznie przez sprawność językową rozumie się niekiedy umiejętność
łatwego tworzenia wypowiedzi, płynnego mówienia, czyli elokwencję.

14.2. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny.

Polszczyzna ogólna – pierwszy język wszystkich mieszkańców miast, a także język

urzędów i instytucji państwowych i społecznych, język środków upowszechniania
informacji, Kościoła, język znacznej większości literatury polskiej. Jest on wewnętrznie
bardzo zróżnicowany. Znają go (przynajmniej biernie) wszyscy, którzy uczęszczali do
szkoły podstawowej.

Polszczyzna gwarowa – pierwszy język wielu mieszkańców wsi polskiej – chłopów.

Niegdyś była to jedyna znana im odmiana polszczyzny, używana we wszelkich
kontaktach społecznych, dziś jest to przede wszystkim mowa rodzinna i sąsiedzka. Język
mieszkańców wsi jest zróżnicowany terytorialnie. Wyróżnia się pięć dużych obszarów
dialektalnych: Małopolskę, Wielkopolskę, Śląsk, Mazowsze i tereny Ziem Odzyskanych.
Nie jest to polszczyzna gorsza – jest oparta na wielowiekowej tradycji i jest skarbnicą
wiedzy o niej. Wyrazy i formy gwarowe użyte w tekście mówionym (rzadziej pisanym)
polszczyzną ogólną noszą nazwę dialektyzmów.

Gwary ludowe istnieją zasadniczo tylko jako język mówiony.

Polszczyzna ogólna występuje zaś w dwu głównych typach wypowiedzi – jako język
mówiony i jako język pisany. Język mówiony, pierwotna forma mowy ludzkiej, jest
bardziej spontaniczny, mniej sformalizowany niż język pisany. Różnice między nimi są
szczególnie widoczne w składni wypowiedzi, ale występują także w zakresie
słownictwa, a czasem we fleksji.

Regionalizmy – różnice w polszczyźnie mówionej w poszczególnych regionach kraju

(leksykalne, fonetyczne)

Język oficjalny (rozmówcy traktują się jako przedstawiciele pewnych grup, a nie
indywidualne osoby) i nieoficjalny (tutaj np. polszczyzna potoczna, gwary
środowiskowe, gwary zawodowe).

Polszczyzna użytkowa

Odmiana dialogowa polszczyzny – staranna wersja mówionej polszczyzny używana w

rozmowach w miejscach publicznych i między osobami mało się znającymi.

Odmiana monologowa – język przemówień, kazań, wykładów i innych wystąpień

publicznych, z reguły stosuje się środki perswazyjne, aktywizujące uwagę słuchaczy i
starannie dobrane słownictwo

Pisemne odmiany funkcjonalne polszczyzny oficjalnej mają ograniczony krąg

twórców i często też odbiorców:
- teksty naukowe – przekazywanie uogólnionych informacji (prawd) o pewnym
wycinku rzeczywistości; teksty te, skierowane do wąskiej grupy specjalistów, są
nasycone terminami z określonej dyscypliny wiedzy
- teksty urzędowo-kancelaryjne – mają regulować stosunki między ludźmi,
traktowanymi jako jednostki odpowiednich zbiorów: obywateli, klientów, interesantów,
a instytucjami, które służą tym ludziom

Odmiana dziennikarska – język używany w informacjach i artykułach prasowych oraz

informacyjnych programach radiowych i telewizyjnych; posługiwanie się słownictwem
wspólnym różnym odmianom polszczyzny, wzbogaconym z jednej strony określeniami
fachowymi, z drugiej zaś potocznymi

Teksty publicystyczne – przekazują subiektywne poglądy autora tekstu (np. w

komentarzu czy felietonie) i zawierają wyrażenia jawnie perswazyjne, wywierające
wrażenia

Teksty literatury pięknej (teksty artystyczne)

– w nich zastosowanie znajdują wszystkie dostępne w języku środki artystyczne
Teksty sacrum i teksty profanum

14.3. Przejawy sprawności językowej

- dostosowywanie słownictwa i środków przekazu do sytuacji komunikacyjnej (np.

nieużywanie naukowych, erudycyjnych sformułowań w prywatnej rozmowie czy
wykluczenie żartów z rozmowy o śmierci)
- branie pod uwagę nastawienia rozmówcy i jego możliwości
- świadomość języka, którym się posługujemy

14.4. Styl: definicja, cechy dobrego stylu.

Styl – stylem można nazwać sposób ukształtowania języka wypowiedzi, zasadzający się
na wyborze z bogactwa systemu językowego określonych środków (wyrazów, ich form,
konstrukcji wyrazowych, układu wyrazów itd.), ich interpretacji, a następnie ułożeniu z
nich takiej całości, która ma najlepiej służyć celowi, jaki zakładał jej nadawca.

Style artystyczne (styl indywidualny – np. konkretnego dzieła lub style typowe – np.
dla konkretnego gatunku)
Style nieartystyczne (style typowe – np. w odmianach funkcjonalnych języka lub style
indywidualne – np. styl konkretnego polityka)

Cechy dobrego stylu:

- jasność – takie ukształtowanie treści wypowiedzi, które zapewnia zrozumiałość tekstu
dla zakładanego odbiorcy
jasność względna – tekst może być jasny dla przedstawicieli pewnego środowiska, a dla
innych nie
jasność bezwzględna – przestrzeganie pewnych ogólnych zasad konstrukcji wypowiedzi;
zachowywanie logicznego porządku w budowie zdań i większych całości, kończenie
jednej myśli przed rozpoczęciem następnej
- prostota – dobór elementów leksykalnych najbardziej naturalnych w danym typie
wypowiedzi, np. nieużywanie wyrazów o charakterze oficjalnym w sytuacji prywatnej i
stosowanie w miarę możliwości prostej składni
- zwięzłość – unikanie elementów językowych niepotrzebnych w danej wypowiedzi,
niepełniących w niej żadnej jasnej funkcji (pleonazmów, wyrazów pustych
znaczeniowo)
- jednolitość – wszystkie składniki wypowiedzi (wyrazy, związki frazeologiczne)
pochodzą z tej samej odmiany gatunkowej wypowiedzi. Naruszeniem jednolitości stylu
jest umieszczanie obok siebie w jednym tekście wyrazów z różnych odmian
polszczyzny, np. potocznych i książkowych

Jednak naruszenie którejś z zasad nie jest jednoznaczne ze złym stylem nadawcy – na
wkładach czy w kazaniach nie jest wskazana zwięzłość, a pracach naukowych nie może
być powszechnej zrozumiałości.

Stylistyka – dziedzina nauki zajmująca się opisem teorii stylu, analizą i klasyfikacją
stylistyczną wypowiedzi, a także normatywnym aspektem używania różnych gatunków
językowych.

14.5. Stylizacja językowa

Nadawanie pewnej wypowiedzi cech właściwych określonemu stylowi, innemu niż ten,
z którego ona pochodzi.

- archaizacja – wplecenie w tekst utworu elementów charakterystycznych dla języka

minionych epok (słownictwa, konstrukcji składniowych) lub ukształtowaniu całego
języka na wzór polszczyzny którejś z dawnych epok (archaizacja fragmentaryczna a
całościowa)
*anachronizmy językowe – gdy przypiszemy danej epoce wyrazu, sformułowania, które
wtedy jeszcze nie występowały
- dialektyzacja (stylizacja gwarowa) - wprowadzeniu do tekstu elementów którejś z
gwar ludowych (dialektyzacja fragmentaryczna) lub na całkowitym kształtowaniu języka
utworu na wzór języka gwarowego (dialektyzacja całościowa)
- kolokwializacja – kształtowanie języka wypowiedzi na styl potoczny; jej odmiany:
*argotyzacja – stylizacja na środowiskowe odmiany języka
*profesjonalizacja - stylizacja na język określonej grupy zawodowej
- pastisz – naśladowanie i wyostrzanie cech stylistycznych naśladowanego utworu
literackiego; rodzaj zabawy literackiej
- parodia – przesadne, wyjaskrawione naśladowanie języka i stylu pewnego utworu lub
pewnego autora w celu ich ośmieszenia; najbardziej wyrazista forma stylizacji
językowej
15. Nowe gatunki językowe w polszczyźnie.

15.1. Język reklamy

- działanie polegające na zachęcaniu potencjalnych klientów do zakupu określonych

towarów lub usług
- materialny wynik reklamowania, a więc napis, rysunek, plakat, film itp. służący temu
celowi

Czasami środki pozajęzykowe (obraz, zapach) są w niej istotniejsze.

Funkcje komunikatu reklamowego:

- perswazyjna – zachęcenie tego, kto czyta lub ogląda reklamę, do kupienia towaru albo
skorzystania z oferowanej usługi
- fatyczna – podtrzymywanie kontaktu między jej nadawcą a odbiorcą, co ma sprzyjać
utrwalaniu się w pamięci odbiorcy informacji o towarze lub producencie
- informacyjna – informowanie o właściwościach reklamowanej usługi bądź produktu,
twórcy reklam uważają tę funkcję za podstawową

Reklamy (komercyjne) przedstawiają potencjalnemu klientowi świat atrakcyjny,

pogodny, w którym wszystkie trudności czy kłopoty mogą być łatwo przezwyciężone,
jeśli tylko zastosuje się do rad i skorzysta z produktu oferowanego w danej reklamie.
Odbiorca jest traktowany jako osoba bliska, ktoś jednostkowy i wyjątkowy (stosowanie
form „ty” i „my”).

- przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym

- personifikacja przedmiotów
- elementy komiczne, zabawne
- chwytliwe hasła, zabawy słowem
- stosowanie znanych powiedzeń, cytatów, związków frazeologicznych
- używanie polszczyzny codziennej, dostosowanej do każdego typu odbiorców
- przytacza się dane procentowe wzmacniające wiarygodność
- slogan

Cechy dobrej reklamy:

- prawdziwość
- atrakcyjność
- sugestywność
- zrozumiałość
- łatwość zapamiętania
- zwięzłość
- oryginalność

Reklama społeczna – działania i ich rezultaty – zwykle plakaty lub billboardy – które
mają na celu wywołanie zachowań i kształtowanie postaw pożądanych społecznie.
Plakaty zawierające reklamę społeczną nawołują np. do zaprzestania przemocy w
rodzinie czy dbania o zdrowie.

Reklama religijna – „ewangelizacja pierwszego kontaktu”, ma propagować wartości

moralne i zachowania zgodne z nauką Kościoła.

15.2. Polszczyzna komputerowo-internetowa

W wiadomościach oficjalnych czy na stronach internetowych polszczyzna jest wersjami

wypowiedzi tradycyjnych.

Język zapisany – łączący w sobie polszczyzną pisaną i mówioną, określenie na język

używany do komunikacji na czatach; polszczyzna dialogowa, w której dominuje
spontaniczność wypowiedzi, przeważają nierozbudowane zdania pojedyncze, bardzo
wiele jest wypowiedzeń będących równoważnikami zdań, czasem zrozumiałych bez
kontekstu, a czasem nie; język często wzbogacony o elementy graficzne (emotikony)
czy dźwiękowe; słownictwo potoczne, nacechowane emocjonalnie.

W czatach i listach internetowych spotyka się nieużywanie polskich znaków graficznych

(bardzo niedobrze)

Istotną rolę w rozmowach internetowych odgrywają znaki nieliterowe:

- emotikony
- obrazki

Blogi – rodzaj dziennika sieciowego, udostępniany publicznie na stronie internetowej.

Rodzaj piśmiennictwa autobiograficznego, zwykle nieprofesjonalnego. Ich tematyka i
sposób jej ujęcia są różnorodne, tak samo więc ich język (polszczyzna ogólna staranna,
niestaranna albo zapisana)

Fora internetowe – miejsce do komunikacji osób o łączącej ich cesze: wieku,

zainteresowaniach, problemach. Język jest tu bardziej staranny, raczej nie tak
wulgarny i obraźliwy jak zdarza się w języku komentarzy, stosuje się reguły
interpunkcyjne i ortograficzne , ale także emotikony oraz zdjęcia i filmy. One pozwalają
żywić nadzieję, że Internet nie musi powodować obniżenia standardów językowych i
niestosowania się do norm polszczyzny ogólnej.

Hipertekstowość Internetu – występuje w nim ciąg niezhierarchizowanych zapisów,

niemających oznaczonego początku ani końca; wyznacza je bowiem sam internauta,
decydujący o tym, od czego zaczyna korzystanie z Internetu i w którym miejscu i
momencie je kończy. Cechą hipertekstowości jest też to, że tekst składa się nie tylko z
elementów językowych, lecz także z dźwięków, obrazów statycznych i ruchomych.

Przez Internet, technologię rozpowszechnił się nowy model słowotwórczy opierający się
na przedrostku „e-” (e-szkoła, e-handel).

SMS-y – ograniczona długość, równoważniki zdań, ubóstwo interpunkcyjne i polskich

znaków diakrytycznych
 Polszczyzna w Internecie musi być stałym obiektem działań kulturalno-językowych,
ponieważ teksty czyta wiele osób, zwłaszcza młodych, które swój język dopiero
kształtują i często korzystają z wzorców internetowych.

16. Świadomość językowa współczesnych Polaków.

Świadomość językowa to ogół sądów o języku i poglądów na język, które są

charakterystyczne dla jakiejś osoby albo panują w pewnym środowisku lub grupie
społecznej. Te sądy i poglądy mogą mieć charakter intuicyjny i nie tworzyć spójnego
systemu, ale mogą też być umotywowane i podbudowane wiedzą o języku. Powinny być
trwałe i się uzewnętrzniać.

Podstawą świadomości językowej współczesnych Polaków jest ich wiedza intuicyjna,

która pozwala na porozumiewanie się w rozmaitych sytuacjach życiowych, a także na
podstawowe refleksje, dotyczące wyboru różnych form językowych i ocenę tych form.

Niższy poziom świadomości językowej – wyśmiewania, szykanowanie,

przedrzeźnianie osoby mówiącej źle według osoby oceniającej (często jest to jego
niewiedza i nieumiejętność zrozumienia wypowiedzi)

Wyższy poziom świadomości językowej – wygłaszanie sądów językowych,

związanych z koniecznością wyboru między różnymi elementami językowymi i ocena
tych elementów

Najwyższy poziom świadomości językowej – wygłaszanie sądów językowych

uzasadnianych merytorycznie

Świadomość językowa to uświadomienie sobie, że język jest rzeczą podlegającą i

wymagającą refleksji. To umiejętność wyrażania swojej opinii na jego temat i zmian w
nim zachodzących. W jej skład wchodzi chociażby dążenie do poprawności językowej i
przyjęcie określonej postawy językowej.

17. Postawy Polaków wobec języka.

Jest to ogół sądów i poglądów na język charakterystycznych dla jakiejś jednostki

czy grupy społecznej. Jest to stanowisko, które zajmujemy w sprawach językowych i
główny składnik świadomości językowej. W przeciwieństwie do wyrażanych w
pewnych kontekstach/ sytuacjach sądów językowych, charakteryzuje się ona względną
trwałością.

Wartość immamentna- wartość sama w sobie, składnik tożsamości narodowej,

zwierciadło kultury, źródło wiedzy o historii języka i spoiwo narodu.
Wartość instrumentalna- język postrzegany jako narzędzie do osiągnięcia celu, awansu
społecznego czy podniesienia prestiżu.

Jest to jednak pojęcie względne, bo bardzo trudno jest określić właściwie, kiedy ktoś
traktuje język jako wartość samą w sobie, a kiedy jako wartość instrumentalną. Ktoś
może starać się mówić wzorcową, poprawną polszczyzną i stale dbać o ten język, ale
tylko dlatego, że tym sposobem zwiększa swój prestiż społeczny i szansę na awans
zawodowy czy podbudowuje poczucie wyższości. Nawet jeśli ktoś odwołuje się do
swoich uczuć patriotycznych i postrzega język jako czynnik łączący naród, może on
mieć na celu budowanie prestiżu narodowego, a nie traktować go jako wartość samą w
sobie.

1. Puryzm - przesadna troska o język, wynikająca z przesłanek emocjonalnych, a nie

racjonalnych. Jest to dbałość o „czystość języka”, dążenie do usuwania z niego (lub – w
wersji mniej skrajnej – niedopuszczania do niego) takich elementów, zwykle
leksykalnych, które uznaje się za niepożądane. U podstaw tej postawy tkwi głębokie
przekonanie o tym, że język jest wartością, o którą trzeba dbać.

- skrajna wersja puryzmu - niedopuszczanie do języka wszelkich elementów, które

uznaje się za niepożądane, a także usuwanie składników od dawna w nim istniejących,
na ogół przyjętych przez większość społeczeństwa
- umiarkowana wersja puryzmu - przeciwdziałanie niepożądanym nowościom i
usuwanie tylko tych elementów, które są w języku stosunkowo niedługo i nie zyskały
jeszcze powszechnej aprobaty, „odchwaszczanie, odśmiecanie języka” (ma zastosowanie
np. w stosunku do anglicyzmów)

1.1. Puryzm nacjonalistyczny

Czystość języka utożsamia się z rodzimością jego elementów, w gruncie rzeczy zaś – z
rodzimością słownictwa. Przedstawiciele tej postawy są wyczuleni na wyrazy obce,
zapożyczenia, nie chcą dopuścić ich do użytku, np. najstarsze pokolenie Polaków

1.2. Puryzm tradycjonalistyczny

Uznawanie języka pewnej epoki za wzorowy i, silne bądź umiarkowane,
przeciwstawianie się neologizmom leksykalnym lub, rzadziej, gramatycznym. W
warunkach polskich, współcześnie, za język, do którego należy się odwoływać, uznaje
się niemal wyłącznie polszczyznę okresu międzywojennego, jako języka eleganckiego i
pozbawionego wulgaryzmów.

1.3. Puryzm elitarny

Przekonanie, że tylko język określonej grupy czy warstwy społecznej może być
wzorcem, coraz rzadsze w dzisiejszych realiach. „Obrona języka” polega w tym
wypadku na niedopuszczaniu do jego odmiany ogólnej, zwłaszcza zaś do jej warstwy
starannej, wyrazów i form wyrazowych charakterystycznych dla innych odmian języka.

1.4. Puryzm egocentryczny

Przekonanie o tym, że się całkowicie opanowało istniejącą normę językową;
konsekwencją takiej postawy jest przekonanie o tym, że formy językowe, których ja
nie akceptuję, pozostają poniżej normy współczesnej polszczyzny, są błędne, te zaś,
które występują w moim idiolekcie, są poprawne, godne akceptacji i propagowania.

2. Konserwatyzm – zgodnie z tą postawą nie potrzeba np. wprowadzać wielu nowych

wyrazów, gdyż słowa już istniejące wystarczają, a tradycyjne formy odmiany są lepsze,
gdyż umotywowane historią języka. Pokrewna puryzmowi, ale ma swoje źródło w
pobudkach racjonalnych; niechęć wobec nowych wyrazów, jako niepotrzebnych,
zbędnych.

3. Kreacjonizm językowy – postawa przeciwna konserwatyzmowi, przejawiająca się

tworzeniem nowych wyrazów, których – zdaniem ich twórców – brakuje w
polszczyźnie.

4. Perfekcjonizm – wyrasta z pobudek racjonalnych; wyraża się on w dążeniu do tego,

by elementy językowe były używane precyzyjnie i jednoznacznie, a także do tego, by
środki językowe były w jak największym stopniu systemowe, a co za tym idzie, żeby
ograniczyć liczbę wyjątków, zmniejszyć wariantywność i wszelką nieregularność w
języku. Przekonanie, iż istnieje pewien ideał języka, do którego należy dążyć, i że tym
ideałem jest język uporządkowany, jednoznaczny, precyzyjny i ekonomiczny. Postulują
używanie wyrazów zgodnie z terminologią dziedziny nauki do jakiej się zaliczają (np.
lilak a nie bez). Popiera wszelkie przejawy tendencji do wyrazistości i precyzji w języku.

5. Logizowanie w języku – opiera się na przesłankach rozumowych; zgodność wyrażeń

językowych „z logiką”, tzw. logiką potoczną, nie naukową. Chodzi o logiczność
wynikającą z obserwacji rzeczywistości, która powinna być odzwierciedlona w
wypowiedziach językowych. Popierają więc różnicowanie znaczeń wyrazów
początkowo całkowicie synonimicznych, gdyż logiczne jest, aby dwóm formom
językowym odpowiadały dwie różne treści (wieczorny i wieczorowy). Zastanawianie się
nad tym, czy „nocnik” powinien się tak nazywać, skoro używany jest w dzień i czy
zamiast „odchudzać się” nie powinniśmy mówić „odtłuszczać się”. Wszystko ma być
logicznie uzasadnione.

6. Liberalizm językowy – postawa bardzo tolerancyjna w stosunku do wszelkich

zjawisk językowych: zapożyczeń, neologizmów, sformułowań pochodzących ze
środowiskowych odmian języka, form obocznych i wariantywnych. W myśl tej postawy
należy uznać za dopuszczalne formy:
-wariantywne w normie ogólnej, np. Jasiu i Jasio, tych pomarańcz i tych pomarańczy
-regionalne np. na polu czy oglądnąć
-ale także formy rzadsze: przestarzałe np. wykonywam i wyraźnie innowacyjne:
wysłałem SMS-a, zamiast wysłałem SMS
- jest otwarty na zapożyczenia, neologizmy: didżej, biznesmen.
- akceptuje też neosemantyzmy, czyli nadawanie utrwalonym już w polszczyźnie
słowom nowych znaczeń: promocja to propagowanie jakiegoś towaru czy miejsca.
-ekspresywizmy potoczne np. oszołom
-nowe formacje: łyżworolki czy europoseł
Tolerancja ta sprzyja utrzymywaniu się i rozrastaniu form wariantywnych, ale
jednocześnie ogranicza funkcje polityki językowej do regulowania właściwego
stylistycznie i funkcjonalnie użycia wyrazów/ ich połączeń.

7. Leseferyzm językowy – to skrajna forma liberalizmu. Pochodzi od francuskiego

„laisser faire”- pozwolić, nie sprzeciwiać się i oznacza właśnie akceptowanie
zdecydowanej większości zjawisk zachodzących w języku, zwłaszcza tych, których
przejawy widzimy bardzo często. Tak jak liberaliści uważali formy wariantywne za
dopuszczalne, tak przedstawiciele leseferyzmu uważają je za równoważne i nie
wartościują zjawisk językowych. Utrzymują, że język sam się reguluje i powinien
sam spontanicznie się rozwijać zgodnie z bieżącymi potrzebami społeczeństwa. Ich
zdaniem wszelkie ingerencje w kwestie językowe są niepotrzebne (czasem nawet
zakazują takich ingerencji) i negują możliwość prowadzenia jakiejkolwiek polityki
językowej. Język jako wartość użytkowa.

8. Indyferentyzm językowy- postawa zewnętrznie trochę podobna do leseferyzmu, ale

wynikająca z innych przesłanek. Cechuje się obojętnością wobec zjawisk językowych,
wynika z nietraktowania języka jako wartości. Zwykle bierze się ona po prostu z
braku zainteresowania kwestiami językowymi i przekonania, że nie są one istotne w
życiu codziennym i nie mają na nie żadnego wpływu.

9. Abnegacja językowa- to postawa w obrębie indyferentyzmu językowego, ale

świadoma i motywowana. Jest to zamierzone kwestionowanie języka jako
jakiejkolwiek wartości, a nawet, w skrajnych przypadkach, celowe naruszanie
norm obowiązujących w społeczeństwie, by wyrazić swą postawę.

10. Postawa naturalna (spontaniczna)- uznawanie języka za „dobro naturalne” ,

które po prostu tkwi w tradycji i jest używane zgodnie z przyjętymi zwyczajami.
Przestrzega się wówczas normy naturalnej- niepisanej ale zwyczajowo przekazywanej
w grupie. Postawa ta dotyczy głównie użytkowników gwar ludowych i środowiskowych.
Osoby przyjmujące tę postawę nie wykazują większego zainteresowania kwestiami
językowymi, ale nie są też skrajnie obojętni- po prostu traktują go jako integralną
część życia społecznego. Jednak tak naturalną i utrwaloną, że nie trzeba o niej
dyskutować i zastanawiać się nad nią.

11. Postawa racjonalistyczna – to oczywiście oparta na rozumowej analizie,

naukowej lub intuicyjnej wiedzy o języku i procesach w nim zachodzących, mało
emocjonalna postawa wobec języka. Występuje raczej rzadko: wśród najbardziej
świadomych nosicieli języka (humanistów, pisarzy, językoznawców). Pozwala ona na
przewidywanie zmian, które mogą zajść w języku oraz racjonalne, obiektywne
używanie go, np. używanie form słownikowo poprawnych i racjonalnie uzasadnionych,
nawet jeśli inna podoba mu się bardziej. Wiele osób uznaje tę postawę za najlepszą.

**Polityka językowa – ogół świadomych działań mających na celu kształtowanie

pożądanych indywidualnych i zespołowych zachowań językowych. Według innej
definicji polityka językowa to zbiór zasad i założeń przyjęty przez władze danego
państwa w stosunku do języka lub języków obowiązujących bądź używanych na jego
terenie. Obejmuje ona przyjęcie języka urzędowego, określenie sposobu jego nauczania,
status języków mniejszości narodowych, a także stosunek do ochrony języka przed
wpływem obcych kultur.

17.2. Przewidywanie w języku

Przewidywanie rozwoju form językowych i języka jako całości może być wynikiem
wiedzy i znajomości praw rządzących rozwojem języka, ale może być też tylko postawą
życzącą, pragnieniem, by stało się tak, a nie inaczej.

Prognozowaniem w języku nie zajmują się na ogół osoby wyznające poglądy liberalne
ani, oczywiście, indyferentne językowo. Pojawia się ono stosunkowo często jako
składnik postaw purystycznych, racjonalnych i logizujących.

Obecnie przewiduje się jeszcze większy wpływ anglicyzmów na zasób leksykalny

polszczyzny i powstanie języka „polgielskiego”
18.