KOMUNIKACJA – SYNTEZA

Język – system przekazywanych kulturowo sygnałów konwencjonalnych, służący do porozumiewania się w

obrębie danej społeczności.

tekst = całość ponadzdaniowa o uporządkowanej (spójnej) strukturze, stanowiąca wyraz intencji

komunikacyjnej mówiącego; zamknięty układ znaczący, którego elementy są wewnętrznie uporządkowane;
całościowy sens tekstu zależy od tego, jakie wewnętrzne relacje wiążą jego poszczególne elementy
składowe (T. Dobrzyńska, Tekst, s. 283),

Cechy tekstu: intencjonalność, spójność (znaczeniowa i gramatyczna), informatywność, sytuacyjność,

akceptowalność, intertekstualność (przykład),

Nadawca – funkcja emotywna / ekspresywna

Odbiorca – funkcja konatywna / impresywna
Komunikat – funkcja poetycka
Kontekst – funkcja poznawcza / informatywna
Kontakt - funkcja fatyczna
Kod – funkcja metajęzykowa

akt mowy – działanie (zachowanie językowe) zachodzące w określonym kontekście sytuacyjnym, świadome,
celowe. Rozróżnienie na:
– konstatacje (konstatywy): akty mowy o charakterze opisowym, opozycja prawda : fałsz,
– performatywy: akty mowy o charakterze sprawczym; poza oceną prawda : fałsz, przypisana cecha:
skuteczność (fortunność).

Efektywność komunikacji mierzona realizacją wpisanej w wypowiedź (tekst, dyskurs) intencji

komunikacyjnej przyświecającej nadawcy.

Kompetencja językowa – termin wprowadzony przez Noama Chomsky’ego na określenie wrodzonego

mechanizmu, który tkwi w umysłach osób posługujących się językiem i umożliwia wykonanie językowe, czyli
tworzenie zdań poprawnych gramatycznie w konkretnych wypowiedziach. W świetle tej koncepcji procesy
językowe są zdeterminowane przez specyficzną organizację mózgu ludzkiego, człowiek jest genetycznie
predysponowany do posługiwania się językiem.

Dell Hymes i pojęcie kompetencji komunikacyjnej (sprawności komunikacyjnej) – jednostkowa

umiejętność używania języka odpowiednio do odbiorcy oraz do okoliczności towarzyszących procesowi
komunikacji. Kompetencja ta oznacza więc umiejętność stosowania reguł gramatycznych, konstruowania
wypowiedzi poprawnych i adekwatnych do danej sytuacji.

Koncepcja M. B Rosenberga:
W naszych kontaktach możemy się posługiwać językiem dominacji lub językiem poszanowania odbiorcy.
- Rola dwóch symboli: szakala i żyrafy - język żyrafy językiem empatii i szacunku, używany z perspektywy ja.

Idiolekt – język jednostki (mój, twój), która korzysta z zasobu językowego wspólnego społeczności
używającej określonego języka, jednak jej wypowiedzi stanowią efekt dokonanych przez nią indywidualnych
wyborów, np.: w wypadku odmiany wyrazów preferuję jedną z form fleksyjnych (filolodzy – filologowie,
meczy – meczów, oczami – oczyma),w sytuacji oficjalnej stawiam na wykorzystanie składni interpretacyjnej,
tzn. zdań jednokrotnie i wielokrotnie złożonych, powiązanych rozmaitymi relacjami semantycznymi
[przyczynowo-skutkowymi, tempolnymi itd.], mój współrozmówca ogranicza się wówczas do użycia zdań
pojedynczych i równoważników zdania

Język prawny jako ogniwo dychotomicznego układu:

język prawny = język przepisów prawnych,
język prawniczy = język stosowany przez prawników wypowiadających się na temat prawa, język doktryny
prawniczej.

Język prawny nie jest zawieszony w próżni, lecz otaczają go języki, w których różne podmioty
formułują wypowiedzi o tekstach prawnych lub o sprawach z nimi związanych. Języki te można
nazwać okołoprawnymi. Dadzą się one pogrupować w krąg najbliższy temu językowi oraz w kręgi
coraz bardziej od niego odległe

Język prawniczy nauki:

- praktyczno-naukowy,
- popularnonaukowy,
- nauk historyczno-prawnych,
- dydaktyki.

Języki okołoprawne:
- język urzędników,
- języki poszczególnych dyscyplin pomocniczych prawa lub prawoznawstwa(logiki prawniczej,
kryminologii, wiktymologii, kryminalistyki, medycyny sądowej, psychiatrii sądowej),
- języki mówiące o prawie polityków i dziennikarzy,
- język obywateli.
- języki okołoprawne

j. sądowy = wypow. organów sądowych związane ze stosowaniem prawa,

j. okołosądowy = wypow. formułowane przez inne podmioty uczestn. w postępowaniu w danej sprawie,
j. administracyjny = wypow. podmiotów zarządzających instytucjami,
j. okołoadministracyjny = wypow. innych podmiotów uczestniczących w procesie zarządzania.

Język urzędowy to język obejmujący te wypowiedzi, które występują w procesie zarządzania

instytucjami państwowymi (z uwzględnieniem instytucji samorządu terytorialnego) – oczywiście z tymi
ewentualnymi wersjami, które odpowiadałyby wąskiemu i szerokiemu pojmowaniu języka
administracyjnego, a także z analogicznym rozróżnieniem języka urzędowego i języka urzędników”.

STYL
Styl to nie tyle wynik wyboru elementów językowych, ile podstawa wyboru rozmaitych tych elementów,
nadrzędna instancja, która związana z celem i konwencją wypowiedzi wpływa na jakość elementów
językowych.
Styl to ponadtekstowa, ponadgatunkowa całość znakowa (semiotyczna).
Styl coś znaczy, niesie określone informacje; czemuś służy, stąd zasadne jest pytanie o wartości stylu i ich
tekstowe eksponenty.

Wartości (treści) przekazywane przez styl dotyczą:

- ontologii przedstawianego świata,
- przyjętego punktu widzenia i powiązanego z nim obrazu świata,
- typu racjonalności [co ma wynikać z posłużenia się określonym stylem],
- intencji komunikacyjnej.

Eksponenty wartości stylu są dwojakiego rodzaju:

- sygnały stylu – ogólnie wskazują na przynależność tekstu do danego stylu językowego, np.: podział na
wersy i strofy (w tekście poetyckim), rozczłonkowanie na rozdziały, paragrafy, akapity (w tekście prawnym,
prawniczym),
- wykładniki stylu – mają charakter językowy, to konkretne środki fonetyczne, morfologiczne, słowotwórcze,
fleksyjne, składniowe, leksykalne, semantyczne.

Style w języku polskim: potoczny, urzędowy, naukowy, artystyczny

STYL POTOCZNY
1. Wartości stylu potocznego:
- opis realiów, konkretnej sytuacji, tzw.„naiwny”realizm (świat jest taki, jak go widzimy),
- obraz świata antropocentryczny, konstruowany na bazie doświadczeń życiowych człowieka w roli
obserwatora, świadka zdarzeń, [to, co ważne w wypowiedzi, koncentruje się wokół ludzi],
- styl potoczny utrwala punkt widzenia (przeciętnego) człowieka w roli obserwatora, opiniotwórcy, jego
oczekiwania wobec innych ludzi, stosunek do nich,
- w tekście współgrają różne intencje (nawiązuję kontakt, staram się go utrzymać, informuję o zdarzeniu,
oceniam jego uczestników,

2. Eksponenty stylu potocznego:

- wypowiedź nieoficjalna, mówiona,
- doborem środków językowych rządzą: antropocentryzm, fizykalizm w postrzeganiu człowieka, empiryzm,
- leksyka konkretna, pozwalająca opisać człowieka, jego wygląd, zachowanie,
- słownictwo nacechowane, wartościujące, oddające emocje (proszę wskazać przykładowe określenia);
- zdania nierozbudowane, przerywane, ucięte (proszę o kilka ilustracji),
- częste elementy retardacyjne,
- wyrażenia niepoprawne (fonetycznie),

STYL URZĘDOWY
1. Wartości stylu urzędowego:
- wskazuje na specyfikę przestrzeni administracyjno-prawnej, na zależności wiążące jej członków,
- obrazuje konkretny rodzaj uregulowania (wyrok sądowy),
- zakłada modelowy obraz świata (realia idealne, postulowane stosunki społeczne),
- przypisane mu cele: regulujący (f. performatywna), przestrzeganie społecznie ustalonych zasad,
informacyjny,
- eksponenty stylu (sygnały stylu) urzędowego:
- wyraźne sygnały delimitacji tekstu, pozwalające rozpoznać, z jakim przekazem mamy do czynienia,
- graficzny układ tekstu, segmentacja dostosowane do wymogów gatunkowych (rubrum i tenor),
- nadrzędnej intencji podporządkowana druga część wyroku (postanowienie sądu),
- stała kolejność ogniw pozwalająca na szybką orientację co do kompletności zawartych danych (ważne, by
oficjalnie procedować w danej sprawie).
STYL NAUKOWY
1. Wartości stylu naukowego:
- teza o obiektywnym istnieniu świata, tożsamości realnych obiektów,
- możliwość empirycznego poznania obiektów,
- właściwy dla komunikowania się w tym stylu model świata zakłada racjonalność typu logicznego, logiczny
system zasad wnioskowania i przyczynowo-skutkowe relacje między przedstawianymi zdarzeniami,
- przyjęty punkt widzenia pozbawiony subiektywizmu i emocji, wyróżnia go obiektywizm,
- podstawa doboru środków językowych to: abstrakcyjność i ścisłość, pozwalająca weryfikować twierdzenia i
oceniać prawdziwość sądów.

Różne znaczenia terminu „kultura językowa”:

- umiejętność mówienia i pisania poprawnego i sprawnego, zgodnego z przyjętymi w danej społeczności
regułami (normami) językowymi i wzorcami stylistycznymi;
- działalność kulturalnojęzykowa służąca osiągnięciu odpowiedniego poziomu kultury języka (w rozumieniu
podanym wyżej);
- postawa wobec języka osób używających tego języka (rola stanu świadomości językowej użytkowników
języka i ich wiedzy o tym języku, jego powstaniu, rozwoju);
- dyscyplina naukowa albo typ humanistycznego myślenia, który powstał jako efekt zainteresowania
językoznawców zagadnieniami normatywnymi w języku (określenie teoretycznego zaplecza dającego
podstawy normatywnego opisu języka i szeroko rozumianej działalności kulturalnojęzykowej).

Poprawność językowa – umiejętność użycia wyrażeń językowych zgodnie z istniejącymi normami

językowymi.

Sprawność językowa – dobór takich środków językowych, które umożliwią jak najlepsze dotarcie do
odbiorcy, spowodują jego reakcję, pozwolą mu na ocenę osoby mówiącej (piszącej); piszę [mówię stosownie
do sytuacji], umiejętność wykorzystania środków językowych należących do różnych odmian i stylów języka.

Etyka słowa – cecha kontaktu językowego w akcie mowy, właściwy stosunek nadawcy do odbiorcy przekazu
i odpowiednia postawa odbiorcy wobec nadawcy tekstu - podmiotowe postrzeganie interlokutora,
szacunek, nienarzucanie mu swoich poglądów, danie możliwości wyboru postawy, odbiór tekstu bez
uprzedzeń, przekazywanie informacji w sposób uczciwy, rzetelny, przyjazny dla odbiorcy (por. epoka
elektronicznych środków komunikowania się – [naruszanie godności adresatów wypowiedzi, manipulacja
językowa, bezkarność wynikająca z anonimowości wypowiedzi).

Estetyka słowa – ocena tekstu pod kątem wrażeń estetycznych (ładny, harmonijny, spójny, poukładany,
uporządkowany, brzydki, nieestetycznie napisany, niepoprawny, itd.).

Uzus językowy – panujący w pewnym środowisku albo występujący w tekstach danej odmiany zwyczaj
używania określonych elementów językowych. Obejmuje wyrazy, ich formy gramatyczne i połączenia, które
zyskały aprobatę społeczną i są uznane za poprawne. W jego skład wchodzą elementy językowe, które –
mimo że są używane – nie zyskały powszechnej aprobaty i rażą niektórych członków wspólnoty

Norma językowa w ujęciu Haliny Kurkowskiej (1971): chodzi o rozumienie normy jako zbioru elementów
językowych (wyrazów, ich form, połączeń oraz inwentarz sposobów ich tworzenia, łączenia, wymawiania,
zapisywania), które w określonym czasie są uznane przez określoną społeczność (całe społeczeństwo,
zwłaszcza warstwy wykształcone) za wzorcowe, poprawne albo co najmniej dopuszczalne. Użycie środków
językowych należących do normy nie naraża autora wypowiedzi na zarzut, że mówi (pisze) niepoprawnie,
nie tak, jak jest przyjęte. Tak ujęta norma językowa to „część języka”, elementy należące do systemu, istotny
składnik wewnętrznej organizacji języka.
Norma językowa naturalna (spontaniczna) i norma skodyfikowana:
- norma naturalna – znamienna dla wszystkich odmian polszczyzny; to zdolność wyboru elementów języka,
które są przyjęte w danej grupie; kształtuje się w spontanicznie, w związku z długotrwałym używaniem
odpowiednich środków językowych; gromadzi te spośród nich, które sprawdzają się w procesie komunikacji;
nie jest formalnie spisana, została jasno określona w danej grupie,
- norma skodyfikowana – tworzona z udziałem refleksji językowej, nawiązań do tradycji, wiedzy o systemie
językowym; ujęta w zalecenia, wzory, opisy; dotyczy polszczyzny ogólnej; stanowi przedmiot nauczania i
popularyzacji; jest świadomie rozwijana.

Norma wzorcowa (wysoka) – środki języka i wypowiedzi stosowane świadomie, z poczuciem ich wartości
znaczeniowej i stylistycznej, zgodne z tradycją językowa, regułami gramatycznymi i semantycznymi języka
polskiego, tendencjami rozwojowymi, które są dla niego właściwe; środki akceptowane przez większość
wykształconych Polaków; przestrzeganie tej normy jest pożądane we wzorotwórczych i kulturotwórczych
tekstach oficjalnych i kontaktach publicznych; ci, którzy o nią dbają, winni opisywać z uzasadnieniem
rozstrzygnięcia poprawnościowe.

Norma użytkowa – wyrazy, ich formy gramatyczne i połączenia stosowane w komunikacji nieoficjalnej;
charakterystyczne dla kontaktów, w których język to narzędzie informacji i perswazji, mające wartość
użytkową; w opisie takiej normy uwzględnia się rozpowszechnienie danego elementu językowego, jego
przydatność, ekonomiczność, wyrazistość i prostotę, a w mniejszym zakresie zgodność z tradycją i rozwojem
języka. Norma użytkowa jest niejednolita ze względu na zasięg i jakość stosowanych środków językowych,
dzieli się na: normę potoczną ogólną, normę potoczną regionalną i normę profesjonalną

Innowacja językowa – każdy nowy element językowy w tekście, uzusie, normie, systemie. Każdy nowy
element tzn.: sposób wymowy głosek, ich połączeń, nowy sposób akcentuacji, nowa forma fleksyjna,
unieruchomienie fleksyjne wyrazu, nowy model słowotwórczy, nowa konstrukcja syntaktyczna, nowy wyraz,
jego nowe znaczenie, nowy frazeologizm. Innowacje występują w konkretnych tekstach, dzielą się na:
- zaaprobowane w normie i systemie (zmiany językowe),
- pozbawione takiej aprobaty, funkcjonalnie nieuzasadnione (błędy językowe).

BŁĄD JĘZYKOWY
błąd językowy – nieświadome odstępstwo od obowiązującej w danym momencie normy językowej, innymi
słowy, innowacja albo użycie elementu językowego bez funkcjonalnego uzasadnienia, tzn. takie
zastosowanie, które nie usprawnia komunikacji międzyludzkiej, nie przekazuje w nowy, inny sposób postawy
nadawczej, nie sygnalizuje nowych treści.

Inna definicja: sposób użycia elementu językowego, który razi jego użytkowników, jest w sprzeczności z ich
dotychczasowymi przyzwyczajeniami, nie daje się wyjaśnić funkcjonalnie.

Błędy zewnętrznojęzykowe (błędy zapisu):

- błędy ortograficzne
- błędy interpunkcyjne

Błędy wewnętrznojęzykowe:
- błędy stylistyczne (błędy użycia)
- błędy systemowe (językowe w wąskim znaczeniu):
→ gramatyczne
→ leksykalne (słownikowe)
→ fonetyczne
BŁĘDY GRAMATYCZNE
są dwojakiego rodzaju:
– w zakresie fleksji (chodzi o odmianę wyrazów), np.: dotyczą złego wzorca odmiany wyrazu (ta kontrol,
wziąść się do czegoś, nienawidzieć kogoś), wiążą się z wyborem nieodpowiedniej końcówki fleksyjnej (oni
umią, oni przekonywują ich, pCrzyglądam się chłopcowi), sprowadzają się do nieodmieniania wyrazów
odmiennych (grać mecz z Maroko), polegają na odmianie słowa, które nie podlega deklinacji (wypić szklankę
kakaa).
– w zakresie składni (chodzi o niewłaściwe łączenie form wyrazowych w jednostki wypowiedzeniowe i
tekstowe), np.: błędy w zakresie składni zgody (przyszła mama i tata; rodzeństwo wprowadzili się do
nowego domu; Antek i Mania wbiegły do pokoju), błędy w zakresie związku rządu (używać grzebień, brać się
za robotę), błędy w użyciu przyimków (krem dla cery mieszanej, siedzieć na kasie, być na warsztacie),
błędne skróty składniowe (przed i po kolacji, działania dotyczące zapobiegania i rozwiązywania konfliktów
na świecie), złe użycie konstrukcji z imiesłowowym równoważnikiem zdania (Czytając romanse, łzy same
napływają do oczu), zbędne zapożyczenia składniowe (takie ujęcie wydaje się być niezrozumiałe).

BŁĘDY LEKSYKALNE
są trojakiego rodzaju:
– wyrazowe, które polegają na: użyciu słowa w niewłaściwym znaczeniu (rozpłaszczyć się `zdjąć płaszcz`,
enigmatyczny `zdawkowy, lapidarny`, dedykowany czemuś `przeznaczony do czegoś`), myleniu wyrazów
podobnie brzmiących i ich niepoprawnym wymiennym stosowaniu (adaptować i adoptować, formować i
formułować, efektywny i efektowny, monitować i monitorować), operowaniu elementami redundantnymi
(cofnąć się do tyłu, w każdym bądź razie, całkowicie zlikwidować, akwen wodny, poprawa i polepszenie),
nadużywaniu wyrazów modnych (narracja, aplikacja, optyka, poważny, kompleksowy, posiadać).
– frazeologiczne, obejmujące połączenia wyrazowe, których znaczenie jest metaforyczne, polegają np. na:
zmianie postaci frazeologizmu [wymiana któregoś ze składników, uszczuplenie połączenia (ciężki orzech do
zgryzienia, dolać oliwy [...]), zmianie postaci frazeologizmu wskutek innej postaci gramatycznej jego jednego
składnika (drzeć kota z kimś, szukać przy świecy, plują sobie w brody), zmianie znaczenia frazeologizmu
(łowić ryby w mętnej wodzie `tłumaczyć się niejasno, mało przekonująco`, zob. popr. `czerpać korzyści, robić
interesy, wykorzystując niejasną sytuację`)
– słowotwórcze, powstałe wskutek: tworzenia formacji niezgodnych z rodzimymi modelami derywacyjnymi
(sport telegram popr. telegram o sporcie), użyciu niewłaściwego formantu słowotwórczego (twoja głupość
mnie przeraża, babciowy płaszcz), wyboru nieodpowiedniej podstawy słowotwórczej (eurosejm popr.
Europarlament).

BŁĘDY FONETYCZNE
Błędy fonetyczne stanowią naruszenie normy językowej w zakresie wymowy głosek w obrębie wyrazu i ich
połączeń. Obejmują one: złą realizację nosówek na końcu wyrazu, np.: robią -[robiom, robioł], chcą –
[chcom, chcoł], niepoprawną wymowę ś jako si: śruba – [siruba], nieprawidłową wymowę grup głoskowych:
patrzeć – [paczeć], zegarmistrz – [zegarmiszcz], redukcję (uproszczenia )grup głoskowych: trzeba – [czea],
słuchać – [suchać], powiedziała – [podziaa], długo – [dugo], tzw. literowe odczytywanie wyrazów: zaczęła –
[zaczęła], wzięła – [wzięła], piętnaście – [piętnaście popr. Pietnaście].

BŁĘDY STYLISTYCZNE
Błędy stylistyczne (użycia) powstają w wyniku niewłaściwego doboru środków językowych w tekście,
niedostosowania ich do charakteru i funkcji tego tekstu. Obejmują m.in.: stosowanie środków oficjalnych w
tekstach potocznych (Dokonałem zakupu wędliny.; Skończywszy 30 lat, posiadała sztuczne uzębienie.;
Opisany w prasie wypadek w ogóle nie posiadał miejsca.), użycie wyrażeń potocznych w tekstach
oficjalnych, publicznych (W łóżeczku darło się niemowlę płci męskiej, czyli Bartek, będący obiektem
nienawiści swoich sióstr.; Ciekawe, że nawet słonie urodzone w niewoli, które nigdy nie chlały, kiedy
podsunie się im alkohol, spijają go łapczywie.), nagromadzenie w jednym tekście elementów językowych
właściwych dla różnych odmian polszczyzny

PLAIN LANGUAGE
Prosty język (plain language) – sposób organizacji tekstu, który zapewnia przeciętnemu obywatelowi szybki
dostęp do zawartych w nim informacji, lepsze ich zrozumienie oraz – jeśli trzeba – skuteczne działanie na ich
podstawie.

Zasadnicze cechy prostego języka:

1. prosty język to styl komunikacji (głównie w odmianie pisanej);
2. styl ten konstytuują konkretne zasady (reguły) organizacji wypowiedzi;
3. prosty język pozwala komunikować dowolną treść w formie zwykle testowo krótszej i przystępnej.
4. prosty język to styl pisania w sytuacjach publicznych (komunikowaniepubliczne);
5. teksty w prostym języku adresowane są do szerokiego grona odbiorców, tzn. dorosłych Polaków.

Zasady modelu Pracowni Prostej Polszczyzny obejmują zazwyczaj kilka pięter organizacji języka i tekstu:
- aspekt leksykalny, czyli dobór słownictwa;
- aspekt składniowy, czyli budowa zdań;
- aspekt kompozycyjny, czyli segmentacja tekstu;
- aspekt kognitywny, czyli organizacja treści;
- aspekt wizualny, czyli warstwa typograficzna i layout tekstu.

Zasady pisania prostym językiem:

- myśl o odbiorcy i pisz tak, jakbyś pisał do osoby bliskiej, ale słabo wykształconej
- buduj krótkie zdania (i zastępuj rzeczowniki zdarzeniowe czasownikami)
- zadbaj o strukturę pisma: tekst zaczynaj od najważniejszych informacji, które niżej powinny być
uzupełnione o szczegóły i kontekst
- szukaj prostszych synonimów
- opracuj tekst graficznie – ma być przejrzysty i komunikatywny
- w tekście przedstawiaj tylko to, czego odbiorca nie wie: przedzieranie się przez gąszcz znanych faktów to
dla czytelnika strata cennego czasu; może to wywołać irytację, która zostanie skierowana na autora tekstu

Lektury, które trzeba znać:

- Zieliński M., Język prawny, administracyjny, urzędowy, [w:] Język – Prawo – Społeczeństwo, red. E.
Malinowska, Opole 2004, s. 9-17.
- J. Bartmiński, Odmiany i style języka miarą bogactwa kultury, [w:] Współczesny język polski, red. J.
Bartmiński, Wrocław 1993, s. 19-21 (również wydania późniejsze).
- Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2018, s. 35-36, 49-57.
- Zdunkiewicz-Jedynak D., Wykłady ze stylistyki, Warszawa 2008, s.192-212.
- Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej, red. J. Stewart, Warszawa 2005, s. 121-
157 [Komunikacja niewerbalna]
- Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2018, s. 128-131.
- Przybylska R., Wstęp do nauki o języku polskim, Kraków 2003, s. 100-126.
- Piekot T., W poszukiwaniu uniwersalnej metody upraszczania pism urzędowych i decyzji administracyjnych,
„Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, Poznań 2021, s. 109-122.
- Zandberg-Malec J., Prosty język w komunikacji prawniczej – okiem redaktora językowego, „Poznańskie
Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, Poznań 2021, s. 191-203.