TEORIA TEKSTU, ROLAND BARTHES

R. Barthes: Teoria tekstu

- tekst – powierzchnia dzieła literackiego, przedmiot postrzegalny wzrokiem,

powiązany z pismem. Zapewnia w dziele trwałość rzeczy napisanej. Ma bronić dzieło
przed zapomnieniem, przed działaniem czasu, przed wybiegami słowa.

Kryzys znaku:
- znak – kategoria historyczna, artefakt analityczny;
- tekst zakłada, że przekaz pisany jest artykułowany jako znak 1) signifiant
(materialność liter), 2) signifie (sens);
- klasyczny znak – jednostka zamknięta, zatrzymuje sens;
- zobowiązuje do odtwarzania (w wypadku zgubienia, zniszczenia) i interpretowania
(gdyby się zatarł sens);
- kryzys zapoczątkowany przez językoznawstwo – 1) zastępuje kryterium prawdy przez
kryterium prawomocności, 2) zmusza do uwolnienia całości języka spod sankcji
treści, 3) zmusza do eksponowania bogactwa, nieskończoności tautologicznych
transformacji;
- w semiotyce literackiej – tekst to struktura formalna, obejmuje zjawiska
lingwistyczne, na poziomie tekstu bada się semantyzm znaczenia.

Teoria tekstu:
- tekst jest częścią języka;
- tekst wg Kristevej – aparatura translingwistyczna;
- tekst to praktyka znacząca (system oznaczający. Zróżnicowany, podporządkowany
typologii znaczeń. Praktyka – więc znaczenie nie formuje się na poziomie abstrakcji
języka). Praktyka znacząca przywraca językowi jego aktywną energię;
- tekst jest produktywnością, a nie produktem – pracuje nad językiem. Dekonstruuje
język komunikacji, przedstawienia, ekspresji. Analiza produktywności nie może być
zredukowana do opisu lingwistycznego;
- tekstowi można przypisać znaczenie jedyne, kanoniczne. Tekst traktuje się jako
wyposażony w znaczenie obiektywne. Ale – jak tekst zaczyna być rozumiany jako
produkcja – to krzyżuje się w nim wiele tekstów. Odróżnienie znaczenia planu
produktu, wypowiedzi, komunikacji itp. – to sensoproduktywność.
Sensoproduktywność to proces, w którym podmiot tekstu zmienia się z sensem i
zatraca się w nim. Sensoproduktywność nie może zostać zredukowana do aktu
komunikacji;
- fenotekst (termin Kristevej) – zjawisko werbalne w postaci w jakiej występuje w
strukturze wypowiedzi, przedmiot badań semiologii;
- genotekst – przedmiot strukturalizmu lub psychoanalizy. W jego obrębie zachodzi
sensoproduktywność;
- każdy tekst jest intertekstem. Z epistemologicznego punktu widzenia – intertekst to
to, co nadaje teorii tekstu wymiar społeczny; tekst nie jest reprodukcją a
produktywnością.

Tekst a dzieło:
- dzieło - przedmiot skończony, wymierzalny (może zajmować przestrzeń fizyczną, na
przykład miejsce na półce);
 - tekst – pole metodologiczne. Można tylko powiedzieć, że w dziele tekst jest albo nie
jest obecny;
- tekst to kategoria naukowa i wartość krytyczna, umożliwiająca wartościowanie dzieł;
- tekst nie musi być tożsamy z dziełem;
- tekstu nie można ograniczyć do przekazu pisanego / literatury;
- teoria tekstu ustanawia nowy przedmiot epistemologiczny: lekturę – podkreśla
równowartość pisania i czytania, pozwala na unowocześnione interpretacje.

Analiza tekstualna:
- kwestionuje zewnętrzność obserwatora, badającego zamknięte, oddalone dzieło;
- nie odrzuca danych dostarczanych przez historię literatury lub historię powszechną;
- sprzeciwia się temu, że dzieło ma być własnością autora;
- splot, intertekst;
- krytyka dąży do odnalezienia sensu dzieła, a analiza tekstualna podważa ideę signifie
ostatecznego;
- wg Kristevej – semanaliza.

ANALIZA:
 tradycyjne ujęcie tekstu; tekst to materialny zapis słów uporządkowany w taki sposób, że
można z nich odczytać sens – niezmienny i najczęściej jedyny (tekst = trwałość + sens);
to rozumienie Barthes stara się obalić, wskazując na kryzys znaku i rozbudowując teorię
J. Kristevy

 kryzys znaku: tradycyjnie rozumiany tekst jest znakiem, w którym elementem znaczącym
są słowa, zdania, akapity itd., a elementem znaczonym jest określony sens,
determinowany przez poprawne użycie systemu
 w takim ujęciu praca z tekstem wymaga odtwarzania (prawdziwej formy, w myśl założeń
tekstologicznych) i interpretacji (odkrywania znaczenia lub hierarchizacji znaczeń)
 jednak już w latach 60. językoznawcy zauważają, że znak ma charakter arbitralny i
umowny, a więc nie może być źródłem jedynego, prawdziwego sensu; do tego dochodzą
nowe konteksty podważające zaufanie wobec znaku, bo wprowadzają element
pośredniczący pomiędzy nadawcą a tekstem: Nietzsche: nie można mówić o prawdzie,
skoro język narzuca mówiącemu własną logikę; Freud: część naszych sądów wynika z
podświadomości i nie możemy ich kontrolować; Marks: sposób widzenia świata zależy
od determinantów społeczno-ekonomicznych

 w takim kontekście Barthes stwierdza, że do tekstu można dotrze przez metaforę lub
definicję; metafory będą później; teraz definicja Kristevy: tekst to aparatura
translingwistyczna, która zamienia uporządkowanie języka, ustanawiając związek
pomiędzy mówieniem komunikującym coś i mającym na celu informację bezpośrednią, a
różnego rodzaju wypowiedzeniami wcześniejszymi bądź synchronicznymi
 z tego Barthes wyprowadza kategorie, którymi opisuje tekst: praktyka znacząca,
produktywność, sensoproduktywność, fenotekst, genotekst i intertekstualność

 tekst jako praktyka znacząca: tekst jest praktyką, ponieważ nie dotyczy systemu, ale
wypowiedzi (nie langue, ale parole); znaczącą, ponieważ jest systemem odwołującym do
typologii znaczeń (nie – jednego, konkretnego znaczenia) wynikających z mnogości
 podmiotu (nie mamy już jednego cogito, ale rozbudowaną i wieloraką instancję nadawczą
determinowaną przez różne czynniki)

 tekst jako produktywność: tekst nieustannie pracuje nad językiem bez względu na
obecność lub nieobecność nadawcy czy odbiorcy; przekształca system w
wielowymiarowy związek, który może być nieskończony, o ile wykracza poza
prawdopodobieństwo dyskursu i reprodukowanie powszechnych sądów (np. gry słowne
nadawcy, wizualizacja odbiorcy, która jest historycznie niemożliwa)

 tekst jako sensoproduktywność: skoro nie mówimy już o sytuacji (a Barthes od początku
o niej nie mówi), w której element znaczący odsyła do konkretnego elementu
znaczonego, to pojawia się przestrzeń produkcji, proces, który jest
sensoproduktywnością; w ten sposób język przejmuje kontrolę nad zatracającym się w
nim podmiotem (metafora orgazmu)

 tekst jako fenotekst i genotekst; fenotekst to materialna forma dzieła, element znaczący,
podlegający analizie strukturalnej; genotekst to sensoproduktywność podstawiona przez
Barthesa w miejsce elementu znaczonego, otwartość na rozmaite odczytania, a więc
właściwe rozumienie tekstu

 tekst jako intertekst: każdy tekst jest intertekstem, nową tkaniną złożoną ze starych
cytatów, przy czym te cytaty występują jako anonimowe wzorce, nieuświadomione i
automatyczne przytoczenia (dzięki tej anonimowości i braku konkretnego źródła nie
mówimy o reprodukcji, ale o sensoproduktywności)

 tekst a dzieło; w gruncie rzeczy to podział na fenotekst i genotekst; dzieło jest odrębne
od języka, można je wziąć do ręki, zbadać cechy materialne lub związki z jemu
współczesną sytuacją społeczną; tekst jest językiem 🡪 konsekwencje: (1) nowy sposób
wartościowania literatury, wykraczający poza utarty podział na „wyższą” i „niższą” –
czynnikiem najważniejszym jest poziom otwarcia na znaczenia (2) tekst nie musi być
literaturą, może odwoływać się do każdej praktyki znaczącej (dźwiękowej, filmowej,
malarskiej) (3) wzrasta znaczenie czytelnika i czytania – taka teoria tekstu z jednej strony
pozwala na odczytania skrajnie nowoczesne lub niechronologiczne, a także podkreśla
produkcyjną równoważność pisania i czytania

analiza tekstualna (u Kristevy: semanaliza): zakłada wieloznaczeniowość tekstu, a więc

wyniki badań kanonicznych (historii, socjologii itd.) traktuje w sposób relatywny, ponieważ
krytyk nie jest zewnętrzny wobec języka, co oznacza, że jego obiektywizm jest
pozorowany 🡪 stąd postulat Barthesa, by pisząc o literaturze tworzyć teksty (i stąd tyle
metafor)