1.

Wstęp do komunikacji
Płaszczyzny komunikacji:
 intrapersonalna (wewnątrzosobowa) ‒ procesy psychiczne podczas „dialogu
wewnętrznego”, obejmujące znajomość samego siebie, swych potrzeb, obaw, dążeń
itd.;
 interpersonalna ‒ wymiana informacji odbywa się między różnymi osobami, jest
podejmowana w odpowiednim kontekście, służy współdziałaniu, osiągnięciu jakichś
celów;
 grupowa ‒ wymiana informacji odbywa się w ramach grup społecznych (rodziny,
zespołu pracowniczego, grupy towarzyskiej, sieciowej itp.);
 międzygrupowa ‒ dotyczy dużych grup, wspólnot, stowarzyszeń, w których
członkowie nie koniecznie znają się osobiście;
 instytucjonalna ‒ zachodzi wewnątrz instytucji, organizacji, komunikowanie się jest
sformalizowane, zależności są jasno zdefiniowane, role nadawcy i odbiorcy ‒
jednoznacznie określone (przykład: komunikacji szkolna, komunikacja w korporacji);
 masowa ‒ typ komunikacji skierowanej do zbiorowego odbiorcy, ma charakter
publiczny, informacje są przetwarzane za pomocą środków masowego przekazu (mass
mediów [prasa, telewizja, radio, internet]).
Język to system przekazywanych kulturowo sygnałów konwencjonalnych, służący do
porozumiewania się w obrębie danej społeczności, będący kodem werbalnym składającym się
ze słownictwa i gramatyki, a charakteryzujący się arbitralnością, dwustopniowością struktury
(dwuklasowość, dwoistość strukturalna), produktywnością, ekonomicznością, kreacyjnością i
służący do transmisji kulturowej.
Niewerbalne kody porozumiewawcze:
 parajęzyk (barwa głosu, tempo mówienia, akcentuacja, pauzy w wypowiedzi,
westchnienia itp.),
 kod ikoniczny (wykorzystanie sygnałów w postaci obrazu, ilustracji),
 kod kinezyczny (operowanie gestami, mimiką, ruchami ciała [body language]),
 kod proksemiczny (wykorzystanie przestrzeni, rola odległości między uczestnikami
komunikacji, dystans między nimi),
 haptyka (komunikowanie się za pomocą dotyku),
 okulestyka (komunikujemy się z wykorzystaniem sygnałów wzrokowych),
 olfaktyka (komunikowanie się za pomocą zapachu),
 chronemika (czas jako sygnał komunikacyjny).
Funkcje języka:
a) jako systemu:
a. generatywna – z elementów językowych należących do systemu tworzymy
wypowiedzenia i całości ponadzdaniowe – teksty;
b. przedstawieniowa (symboliczna, reprezentatywna, referencjalna) – wyrażenia
językowe odsyłają za pośrednictwem pojęć, jakie oznaczają, do określonych
elementów w świecie;
b) jako ogółu działań językowych społeczności:
 a. socjalizująca – język to spoiwo łączące członków określonej wspólnoty;
b. kulturotwórcza – język daje sposobność tworzenia, gromadzenia i
przekazywania kolejnym pokoleniom doświadczeń.
W ujęciu K. Bühlera znak stanowi reprezentację (symbol) przedmiotów i zdarzeń; źródło
(mówca) odwołuje się do znaku w akcie ekspresji (symptom), a odbiorca (słuchacz) odbiera
go poprzez ewokacje (sygnał).
Według R. Jakobsona akt komunikacji składa się z nadawcy i odbiorcy oraz kontekstu,
komunikatu, kontaktu i kodu. Kontekst spełnia funkcję poznawczą, komunikat – poetycką,
kontakt – fatyczną, kod – metajęzykową, nadawca – emotywną, a odbiorca – kognitywną.
Wyrażaniu myśli towarzyszy intencja komunikacyjna, której źródłem jest nadawca, a
konkretnie jego sfera psychiczna. Wykładniki intencji mogą być jednoznaczne (informować,
ogłaszać, zawiadamiać, ogłaszać, wzywać, przekonywać, zachęcać, sugerować, radzić,
postulować, przypominać, namawiać, perswadować, przekonywać, rozkazywać, przestrzegać,
zobowiązywać, wymagać, żądać, wmawiać, zezwalać, zapraszać, prosić, wyrażać
współczucie, wyrazić radość, zdenerwować, skrzywdzić, sprawić ból, zirytować, obrazić) lub
wieloznaczne (musieć, móc, mieć, należy, trzeba, można, powinien, winien).
Tekst to całość ponadzdaniowa o uporządkowanej (spójnej) strukturze, stanowiąca wyraz
intencji komunikacyjnej mówiącego; zamknięty układ znaczący, którego elementy są
wewnętrznie uporządkowane; całościowy sens tekstu zależy od tego, jakie wewnętrzne relacje
wiążą jego poszczególne elementy składowe, cechująca się intencjonalnością, spójnością
(znaczeniową i gramatyczną), informatywnością, sytuacyjnością, akceptowalnością i
intertekstualnością. Badaniem tekstu zajmują się dyscypliny: teoria tekstu, gramatyka tekstu,
lingwistyka tekstu, tekstologia, dyskursologia, a do głównych polskich szkół badawczych
należą: warszawska (M. R. Mayenowa, T. Dobrzyńska, A. Duszak), opolska (S. Gajda), śląska
(U. Żydek-Bednarczuk) i lubelska (J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Mazur).
W II połowie XX wieku rozwija się myśl pragmalingwistyczna, reprezentowana przez
oksfordzką szkołę analityczną (J.L. Austin, J. Searle, J. Sadock).
Akt mowy to świadome i celowe działanie (zachowanie językowe) zachodzące w określonym
kontekście sytuacyjnym; można podzielić je na:
 konstatacje (konstatywy) – akty mowy o charakterze opisowym, opozycja prawda –
fałsz;
 performatywy – akty mowy o charakterze sprawczym; poza oceną prawda – fałsz ma
też przypisaną cechę: skuteczność (fortunność); powołują one do istnienia; np. akty
prawne, instytucjonalne, obietnice, przyrzeczenia, gratulacje itp.
Funkcje poszczególnych wypowiedzi wg. Renaty Grzegorczykowej:
a) w wypowiedziach zamierzonych:
a. informacyjnych;
b. pozainformacyjnych:
i. nakłaniająca;
ii. ekspresywna;
iii. kreatywna;
iv. sprawcza;
 b) w wypowiedziach niezamierzonych.
Podział wypowiedzi według funkcji pragmatycznych:
a) opisowe – zdania w sensie logicznym, mówiące, że tak a tak jest albo tak a tak nie
jest:
a. prawdziwe;
b. fałszywe;
b) pozaopisowe – niebędące zdaniami w sensie logicznym:
a. dyrektywalne – funkcja sugestywna;
b. oceniające – funkcja ekspresyjna;
c. performatywne – funkcja performatywna.

2. Bariery komunikacyjne w nas i wokół nas

Efektywność komunikacji mierzona jest realizacją wpisanej w wypowiedź intencji
komunikacyjnej przyświecającej nadawcy. Claude Shannon i Warren Weaver zakładają
względność skutecznego porozumienia (szum informacyjny), wynikające z przyczyn:
 wewnętrznych – wypływających z cech osobowości interlokutorów;
 zewnętrznych – tkwiących w otoczeniu;
 semantycznych – wynikających z niewłaściwego zrozumienia wyrażeń językowych.
Przyczyny zakłóceń w komunikacji językowej wg. badaczy:
 Z. Nęcki – postrzeganie siebie i adresata, ich stan emocjonalny, aparat anatomiczno-
fizjologiczny, uwarunkowania społeczne i kulturowe, przebieg interakcji;
 A. Grimshav – nieznajomość kodu, nieuwaga odbiorcy, szumy w kanale, błędy w
interpretacji;
 K. Jaspers – pustosłowie, wieloznaczność słów, wyrażenia fałszywe, degradacja
człowieka w języku i przez język;
 I. Krucz – zerwanie zasady rzeczywistości (wypowiedzi nie dotyczą świata realnego),
zerwanie kooperacji (brak związku między partnerami aktu komunikacyjnego).
Bariery komunikacyjne:
a) indywidualne;
b) grupowe;
c) osobowościowe;
d) społeczno-kulturowe;
e) formalne.
Kompetencja komunikacyjna (sprawność komunikacyjna; wg. Della Hymesa) to jednostkowa
umiejętność używania języka odpowiednio do odbiorcy i okoliczności współtworzących
proces komunikacji; zdolność operowania elementami leksykalnymi (słownictwem) i
stosowania odpowiednich reguł gramatycznych, konstruowanie poprawnych wypowiedzi,
adekwatnych do danej sytuacji.
Obszary barier komunikacyjnych:
 różnice między pokoleniami;
  różnice w językach płci;
 komunikacja na linii rządzący – społeczeństwo;
 komunikacja osób zdrowych z osobami z niepełnosprawnościami;
 komunikacja w grupach mniejszościowych.
Stereotypy to obrazy w głowach ludzi, obrazy ludzi i rzeczy, uproszczone, cząstkowe,
jednostronne, służące ułatwionemu diagnozowaniu zjawisk, uzgadnianiu wspólnych ocen i
tworzeniu w taki sposób więzi społecznych. Nie wywodzą się z doświadczenia jednostek,
często są sprzeczne z faktami, mogą być nacechowane zarówno negatywnie, jak i pozytywnie,
są trudne do zmiany i dziedziczone kulturowo.
W psychologii komunikacji wyszczególnia się różne rodzaje wypowiedzi blokujących
rozmowę; według Thomasa Gordona jest to tzw. fatalna dwunastka. Powodują one zakłócenie
na osi: nadawca i jego intencje − adresat i rozumienie wypowiedzi, ponieważ naruszają jego
pozytywną samoocenę i dobre samopoczucie.
 rozkazywać, zarządzać, wydawać komendy;
 ostrzegać, upominać, grozić;
 moralizować, wygłaszać kazania;
 robić wyrzuty, pouczać, przytaczać logiczne argumenty;
 osądzać, krytykować, obwiniać, sprzeciwiać się;
 ośmieszać, zawstydzać, zwymyślać;
 interpretować, analizować, stawiać diagnozę;
 wypytywać, badać, indagować;
 bagatelizować, zabawiać, odwracać uwagę.
Koncepcja M. B. Rosenberga zakłada istnienie dwóch języków: żyrafy (język poszanowania
odbiorcy, empatii i szacunku, używany z perspektywy ja) i szakala (język dominacji).
Rezultatem komunikacji zwykle nie jest pełne zrozumienie i porozumienie dwóch stron, lecz
zgoda na pośrednie stanowisko, kompromis, chwilowe przyjęcie poglądu drugiej strony lub
rezygnacja z całkowitej prezentacji swego punktu widzenia.
3. Językowe zróżnicowanie współczesnej polszczyzny. Języki prawny, prawniczy i
urzędowy.
Jako język etniczny (narodowy) polszczyzna jest niejednorodna, heterogeniczna, wewnętrznie
rozwarstwiona. Poziomy tego zróżnicowania stanowią m.in:
a) język ogólny (ogólnopolski) – gwary miejskie, gwary wiejskie, dialekty;
b) język mówiony – język pisany;
c) język oficjalny – język nieoficjalny;
d) odmiany (style) funkcjonalne ‒ np.: potoczny, naukowy, urzędowy, medialny,
poetycki;
e) odmiany środowiskowe (gwary środowiskowe, języki środowiskowe, socjolekty) –
np.: uczniów, studentów, sportowców, alpinistów, paralotniarzy, brydżystów,
wędkarzy;
f) odmiany zawodowe (gwary zawodowe, języki zawodowe, profesjolekty) ‒ np.:
dziennikarzy, informatyków, aktorów, lekarzy, prawników;
g) język płci.
Językowi towarzyszy przenikanie się perspektyw: językoznawczej i socjologicznej: język jest
jednocześnie wartością i własnością wspólną.
Idiolekt to język osobniczy, język jednostki, która korzysta z zasobu językowego wspólnego
społeczności używającej określonego języka.
Polszczyzna urzędowa wpisuje się w sferę komunikacji oficjalnej, publicznej i
zinstytucjonalizowanej. Uczestnicy tej komunikacji są w relacji formalnej, nierównorzędnej
(określonej przez przypisaną jednemu z uczestników władzę). Działania urzędowe mają
charakter konwencjonalny, są obudowane procedurami prawnymi, a ich najszerszą ramą jest
prawo.
W polskim językoznawstwie długą tradycję ma określenie styl urzędowy; inaczej określony
jako odmiana administracyjna, styl administracyjny. Językoznawcy przyjmują, że odmiana
urzędowa ma najszerszy zakres; według E. Malinowskiej w jej obrębie mieszczą się język
prawny, język kancelaryjny i język retoryczny.
Dwie odmiany stylu urzędowego wg M. Wojtak:
1. styl urzędowo-kancelaryjny (styl wypowiedzi kancelaryjnych)
2. styl prawno-urzędowy (styl aktów prawnych)
Dwie odmiany stylu urzędowego wg D. Zdunkiewicz-Jedynak:
1. styl urzędowo-kancelaryjny – typowy dla pism, dokumentów (wezwań, zarządzeń,
decyzji itp.)
2. styl urzędowo-prawny – realizuje się w aktach normatywnych
Język prawny to język przepisów prawnych, a język prawniczy – język stosowany przez
prawników wypowiadających się na temat prawa, język doktryny prawniczej.
Język prawny dzieli się na język prawny przepisów (język tekstów prawnych) i język prawny
norm (język norm wyinterpretowanych z przepisów).
Według Macieja Zielińskiego język prawny otoczony jest przez języki, w których różne
podmioty formułują wypowiedzi o tekstach prawnych lub o sprawach z nimi związanych – są
to języki okołoprawne.
Podziały języków prawniczych:
a) język praktyki orzeczniczej (postępowania sądowe i quasi-sądowe, uzasadnienia i
rezultaty tych postępowań);
b) język praktyki pozaorzeczniczej;
c) język prawniczy nauki (praktyczno-naukowy, popularnonaukowy, nauk historyczno-
prawnych, dydaktyka);
d) języki okołoprawne (język urzędników, dyscyplin pomocniczych prawa lub
prawoznawstwa, język obywateli).
Grupa wypowiedzi należących do języków okołoprawnych jest socjolektalnie ogromnie
zróżnicowana. Należą do niej wypowiedzi nawiązujące do prawa, a formułowane przez
przeróżne podmioty. Spośród wszystkich tych typów wypowiedzi należałoby wyróżnić
wypowiedzi należące do kilku szczególnie doniosłych języków okołoprawnych:
 a) sądowy – wypowiedzi organów sądowych związane ze stosowaniem prawa;
b) okołosądowy – wypowiedzi formułowane przez inne podmioty uczestniczące w
postępowaniu w danej sprawie;
c) administracyjny – wypowiedzi podmiotów zarządzających instytucjami;
d) okołoadministracyjny – wypowiedzi innych podmiotów uczestniczących w procesie
zarządzania.
Język urzędowy to szczególna odmiana języka administracyjnego, obejmujący wypowiedzi
występujące w procesie zarządzania instytucjami państwowymi.
Status języka prawnego jako odmiany innych języków:
a) języka potocznego – B. Wróblewski – język pozwalający porozumiewać się
prawodawcy z szeroką masą laików, zrozumiały i przystępny dla ludzi
wykształconych i garnących się do kultury; język mówiony warstw wykształconych;
a. teoria ważna tylko w kontekście języka potocznego rozumianego jako języka
używanego w sytuacjach nieoficjalnych przez osoby wykształcone (1948r.);
przy obecnym rozumieniu języka powszechnego to odwołanie nie jest
możliwe, gdyż język prawny należy do odmiany oficjalnej i występuje tylko w
wersji pisanej, w tekstach aktów prawnych.
b. język prawny nie jest językiem, którym się mówi na co dzień, a w jego zasobie
słownym nie występują jednostki leksykalne, które określane są w słowniku
języka polskiego jako potoczne.
b) języka ogólnego (powszechnego) – M. Zieliński – bazę leksyki prawnej stanowi
słownictwo języka ogólnego;
c) języka rodzajowego (specjalnego, specjalistycznego) – S. Gajda, H. Jadacka –
wyspecjalizowana odmiana polskiego języka etnicznego objawiająca się poprzez
wybiórczość środków z ogólnego systemu polszczyzny i ich przystosowaniem do
warunków komunikacyjnych sfery administracyjno-prawnej:
a. istnienie w językach rodzajowych substratów materialnych wyrażeń prostych,
niespotykanych w języku powszechnym; lub
b. istnienie w tych językach tych samych substratów materialnych, lecz co
najmniej niektórych z nich używa się w innych znaczeniach niż w języku
powszechnym; lub
c. stosowanie w odniesieniu do obecnych w nich wyrażeń złożonych nieco
innych reguł składniowych niż w języku powszechnym; lub
d. idiomatyczność wyrażeń złożonych w opozycji do ich nieidiomatyczności w
języku powszechnym;
e. wg B. Hałas języki specjalne są wyodrębniane przez dwa kryteria: grupę
społeczną i strukturę języka.
4. Polski język urzędowy.
Wzorce wypowiedzi, teksty jako gatunki stanowią przedmiot opisu genologii lingwistycznej i
stylistyki. Przykładami gatunków języka urzędowego są: konstytucja, ustawa, życiorys,
podanie, list motywacyjny, skarga, zażalenie, upomnienie, zawiadomienie, wezwanie, decyzja
administracyjna, wniosek, regulamin, protokół.
Stylistyczno-językowe ukształtowanie tekstów cechuje się schematyzacją, dyrektywnością,
bezosobowością i precyzją.
Językiem urzędowym w RP jest język polski – wszystkie organy władzy publicznej, instytucje
i organizacje uczestniczące w życiu publicznym są zobowiązane do dbania o poprawne
używanie języka i doskonalenie sprawności językowej jego użytkowników oraz stwarzania
warunków do właściwego rozwoju języka jako narzędzia międzyludzkiej komunikacji.
Należy więc prosto i zrozumiale redagować dokumenty.
Dokumentacja administracyjna musi odpowiadać wymaganiom pod względem
merytorycznym i w zakresie kultury komunikacji językowej, ponieważ jej odbiorców różni
wykształcenie, status społeczny, poziom sprawności językowej.
Pracownia Prostej Polszczyzny w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego:
dr hab. Tomasz Piekot, mgr Grzegorz Zarzeczny, dr Marcin Poprawa, dr Marta Śleziak.
Rozwój prostego języka w Polsce:
a) 2010 – Jak pisać o Funduszach Europejskich? – Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
prof. Jan Miodek
b) 2012 – projekt Język urzędowy przyjazny obywatelom – Rzecznik Praw
Obywatelskich, Wojewoda Mazowiecki, Rada Języka Polskiego, Senat RP, Szef
Służby Cywilnej
c) najważniejsze polskie instytucje publiczne i władze państwowe podejmują kwestie
związane z nieprzystępnością języka urzędowego
d) organizacja szkoleń z prostego języka w urzędach wojewódzkich
e) 2013 – Polski z urzędu – E. Czerwińska, R. Pawelca
f) 03.10.2018r. – podpisanie deklaracji na rzecz prostej komunikacji przez
przedstawicieli ministerstw i innych instytucji
g) prosta polszczyzna standardem komunikacji w urzędach miast
h) Prosty język w dokumentach urzędowych – J. Liberek, K. Ruta-Korytowska
Plain language to styl komunikacji dotyczący głównie odmiany pisanej w sytuacjach
publicznych, który konstytuują konkretne zasady organizacji wypowiedzi. Teksty w tym
języku adresowane są do szerokiego grona odbiorców i pozwalają komunikować dowolną
treść zwykle w formie krótszej i przystępnej. Mitem jest, że prosty język to język prostacki
lub ulotna moda (wynika bowiem z koncepcji stylu attyckiego), który nie pozwala
komunikować trudnych treści i służy komunikacji z osobami słabo wykształconymi. Plain
language stanowi sposób ukształtowania tekstu, który zapewnia przeciętnemu obywatelowi
szybki dostęp do zawartych w nim informacji, lepsze ich zrozumienie oraz – jeśli trzeba –
skuteczne działanie na ich podstawie. Cechuje go szeroki zasięg odbiorczy, krótki czas
przetwarzania tekstu, mniejsza strata informacji w odbiorze i efektywniejsze działanie na jego
podstawie.
Zasady modelu Pracowni Prostej Polszczyzny obejmują:
 aspekt kompozycyjny, czyli segmentacja tekstu;
 aspekt wizualny, czyli warstwa typograficzna i layout tekstu.
 aspekt kognitywny, czyli organizacja treści;
 aspekt leksykalny, czyli dobór słownictwa;
  aspekt składniowy, czyli budowa zdań.
Należy zapewnić czytelnikowi:
 podejście personalistyczne – oparte na pozytywnych relacjach interpersonalnych;
 dobrą orientację w strukturze globalnej tekstu;
 szybkie przetwarzanie informacji na poziomie lokalnym.
Zasady prostego języka przyjaznego dla obywatela:
 Zadbać o strukturę pisma.
o tekst należy zaczynać od najważniejszych informacji, które powinny być niżej
uzupełnione o szczegóły i kontekst;
o treść w tekście musi być uporządkowana: podstawowe informacje,
uszczegółowienia, informacje poboczne, podstawy prawne.
 Pisać do odbiorcy jak do osoby bliskiej, ale mającej niższy poziom wykształcenia.
 Skracać wielowyrazowe konstrukcje (połączenia).
 Usuwać niepotrzebne wyrazy (puste znaczeniowo, pleonazmy i tautologie).
 Usuwać zbędne treści (pisanie tylko tego, co istotne, unikanie powtarzania tego
samego).
 Przekształcać długie i rozbudowane zdania pojedyncze w kilka zdań pojedynczych
albo w zdanie złożone.
 Unikać nagromadzenia rzeczowników odczasownikowych.
 Opracować tekst graficznie.
o właściwy dobór wyrazów, kolejności i konstrukcji;
o stosowanie nagłówków i dzielenie tekstów na rozdziały;
o pogrubienie kluczowych wyrażeń;
o dzielić tekst na akapity ze śródtytułami;
o stosowanie tekstowych schematów (kwestionariuszy).

5. Perswazja i manipulacja
Definicje retoryki, perswazji, manipulacji, interpretacji i argumentacji nie zawsze są jasne –
często te zjawiska mieszają się ze sobą.
Typy działań perswazyjnych wg M. Korolki:
 przekonywanie (nadawca chce przekazać ważny w swoim mniemaniu komunikat, do
którego jest przekonany. Z taką sytuacją mamy do czynienia w nauce);
 nakłanianie (nadawca skłania odbiorców do przyjęcia tezy, do której sam nie jest do
końca przekonany. Z nakłanianiem zetkniemy się w reklamach, propagandzie i
dydaktyce);
 pobudzanie (ani nadawca, ani odbiorca nie są przekonani do danej tezy. Ten typ
perswazji można dostrzec w akcjach politycznych i społecznych).
Według K. Poppera język jest przede wszystkim systemem argumentacyjnym
nieodzwierciedlającym obiektywnie rzeczywistości.
Rozpoczęcie systematycznych badań nad manipulacja przyjmuje się na rok 1966.
WSJP (red. Piotr Żmigrodzki) rozróżnia manipulację faktami i ludźmi, a pierwotne znaczenie
odnoszące się do działań manualnych zostało podane jako trzecie, a więc nastąpiło znaczące
przesunięcie semantyczne.

Mechanizmy perswazji wg Barańczaka:

a) symplifikacja rozkładu wartości i treści (czarno-biały świat) – populizm i prosty język
przekazów (jako forma);
b) budowanie wspólnoty świata i języka;
c) emocjonalizacja treści (przyhamowanie racjonalnych decyzji);
d) bezalternatywny wybór.
Wskaźnik FOG – mglistość tekstu.
FOG = 0,4 * [(LW : LZ) + 100 * (LWT : LW)] – gdzie LW to liczba wyrazów w tekście, LWT
– liczba wyrazów trudnych w czytaniu, a LZ – liczba zdań.
Indeks FOG pozwala określić stopień trudności tekstu i porównywać teksty różnych
nadawców pod kątem stopnia trudności produkowanych wypowiedzi; określa w ten sposób
kompetencje odbiorcze czytelnika; umożliwia porównanie „odbiorcy tekstowego” z odbiorcą
zakładanym przez nadawcę i/lub faktycznym.
W pracach z lat 80. manipulacja definiowana jest na kanwie doświadczeń historycznych, a
konkretnie – komunikacji w czasach komunizmu. Manipulacje łączono więc z praktykami
stosowanymi przez władze komunistyczne. Jadwiga Puzynina podkreślała wymiar etyczny w
ocenie zjawiska manipulacji.
Komunikacja perswazyjna wg Jacka Warchali: celowe, długofalowe i wielopłaszczyznowe
działania komunikacyjne podjęte przez organizację i polegające na konstruowaniu i
rozprzestrzenianiu informacji lub szerzej na konstruowaniu spójnej polityki informacyjnej
dążącej do wzbudzania pożądanych przez organizację przekonań na temat jej działalności lub
idei przez nią szerzonych i wytwarzania pozytywnego klimatu dla harmonijnej koegzystencji
organizacji z bliższym lub dalszym otoczeniem. Wyraźne odróżnienie manipulacji od
perswazji, która jest działaniem komunikacyjnym nastawionym na koordynację i
porozumienie, pozostawiającym wolność wyboru; manipulacja jest zaś działaniem
strategicznym o celach niejawnych, której zamierzeniem jest sterowanie zachowaniem
człowieka. W skrócie perswazja zakłada jawność, a manipulacja jest niejawna; perswazja
dąży do nietrywialności sądów, a manipulacja zakłada ich trywialność.
Perspektywy patrzenia na manipulację:
 ktoś, kto kimś manipuluje
 ktoś, kto poddaje się manipulacji
 zmanipulowany przekaz
Manipulacja jest nieuczciwym działaniem językowym będącym częścią aktu komunikacji,
wywodzące się z nierówności uczestników aktu mowy, instrumentalnego traktowania
odbiorcy i symboliczności języka.
Wybór schematu narracyjnego (narracja jest strukturą poznawczą i jednym ze sposobów
poznania świata) wpływa na relacje nadawczo-odbiorcze. Dwa poziomy narracji:
 zawarty w języku – obraz świata utrwalony w języku;
 przekazywana za pomocą tekstu werbalnego.
Każda narracja ma charakter wspólny, bo odbywa się w ramach jakiejś wspólnoty.
Na minionych wydarzeniach budujemy cały aparat pojęciowego postrzegania teraźniejszości
oraz perspektywy naszej przyszłości. Historie pełnią różne funkcje, ale ich nadrzędnym
elementem jest wywoływanie emocji.
Szczególnym przykładem metafory jest metafora fali wykorzystywana przez dziennikarzy i
polityków przy opisie pandemii COVID-19. Wyjaśnia obrazowo zjawisko epidemii COVID-
19 i powodowanych przez nią skutków, odwołuje się do emocji (głównie negatywnych)/
oddziałuje na emocje odbiorców, pozwala budować spójny obraz epidemii, stanowi ramę
interpretacyjną przywoływaną przez różnych nadawców (w tym polityków); funkcjonalne
wykorzystanie metafory przez polityków – instrumentalizacja, argument uwiarygadniający
wprowadzane rozwiązania, którym podporządkować się mieli wszyscy obywatele.
Postprawda opisuje rzeczywistość, w której fakty nie mają znaczenia.
Typy fake newsów:
a) humorystyczne ujęcie informacji, przedstawienie jej w formie żartu lub satyry, np.
ASZdziennik;
b) false connections, clickbait – treści, w których tytuły nie zgadzają się z zawartością
przedstawioną w komunikacie;
c) materiały zwodzące odbiorcę, wykorzystując prawdziwe informacje do przedstawienia
danego podmiotu w określonym, zwykle negatywnym świetle – misleading content;
d) fabricated content – informacje całkowicie fałszywe;
e) manipulated content – prawdziwe informacje są manipulowane w celu oszukania,
zwodzenia odbiorcy.
 6. Kultura języka
Pojęcie kultury języka obejmuje:
a) umiejętność mówienia i pisania poprawnego i sprawnego, zgodnego z przyjętymi w
danej społeczności regułami (normami) językowymi i wzorcami stylistycznymi;
b) postawę wobec języka osób używających tego języka (rola stanu świadomości
językowej użytkowników języka i ich wiedzy o tym języku, jego powstaniu, rozwoju
itp.);
c) działalność kulturalnojęzykowa służąca osiągnięciu odpowiedniego poziomu kultury
języka;
d) dyscyplinę naukową albo typ humanistycznego myślenia, który powstał jako efekt
zainteresowania językoznawców zagadnieniami normatywnymi w języku.
Główne elementy kultury języka:
a) sprawność językowa – dobór takich środków językowych, które umożliwią jak
najlepsze dotarcie do odbiorcy, spowodują jego reakcję, pozwolą mu na ocenę osoby
mówiącej (piszącej); pisanie/mówienie stosownie do sytuacji, umiejętność
wykorzystania środków językowych należących do różnych odmian i stylów języka.;
b) poprawność językowa – umiejętność użycia wyrażeń językowych zgodnie z
istniejącymi normami językowymi;
c) etyka słowa – cecha kontaktu językowego w akcie mowy, właściwy stosunek nadawcy
do odbiorcy przekazu i odpowiednia postawa odbiorcy wobec nadawcy tekstu, także:
podmiotowe postrzeganie interlokutora, szacunek, nienarzucanie mu swoich
poglądów, danie możliwości wyboru postawy, odbiór tekstu bez uprzedzeń;
przekazywanie informacji w sposób uczciwy, rzetelny, przyjazny dla odbiorcy (por.
epoka elektronicznych środków komunikowania się i zbiór działań nieetycznych, np.:
naruszanie godności adresatów tekstów, manipulacja językowa, bezkarność
wynikająca z anonimowości wypowiedzi w sieci]);
d) estetyka słowa – ocena wypowiedzi językowych pod kątem wrażeń estetycznych
(ładny, harmonijny, spójny, poukładany, uporządkowany, brzydki, nieestetycznie
napisany, niepoprawny, itd.).
Rada Języka Polskiego – instytucja opiniodawczo-doradcza w sprawach używania języka
polskiego. Powołana przez Prezydium Polskiej Akademii Nauk na mocy uchwały nr 17/96 z
dnia 9 września 1996 roku, formalnie stanowi komitet problemowy przy Prezydium Polskiej
Akademii Nauk. Jej przewodniczącą jest prof. dr hab. Katarzyna Kłosińska.
Wydawnictwa poprawnościowe:
 słowniki filologiczne (językoznawcze) – Wielki słownik języka polskiego (red. Piotr
Żmigrodzki), Wielki słownik poprawnej polszczyzny (red. A. Markowski), Wielki
słownik ortograficzny (E. Polański), Słownik dobrego stylu (M. Bańko)
 czasopisma językoznawcze – „Język Polski”, „Poradnik Językowy”
 publikacje książkowe, poradniki – Słowa między ludźmi (Walery Pisarek), Słownik
ojczyzny polszczyzny (Jan Miodek), Praktyczny poradnik językowy (Andrzej
Markowski), Mówi się. Porady językowe profesora Bralczyka (Jerzy Bralczyk), Co w
mowie piszczy? (Katarzyna Kłosińska), Polszczyzna, głuptasie!, Ożesz ty, polszczyzno!
 (Maciej Malinowski), Poradnik językowy PWN. Potyczki z polszczyzną (Ewa
Kołodziejek), Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia (Hanny
Jadacka), Gdzie postawić przecinek? Poradnik ze słownikiem (Alina Gałązka, Jerzy
Podracki)
 działalność Internetowych Poradni Językowych (K. Burska, B. Cieśla, Reguły
językowe w praktyce. Wybór pytań i odpowiedzi z Internetowej Poradni Językowej UŁ)
 prace dotyczące tekstów prawnych i prawniczych – Poradnik językowe dla prawników
(Hanna Jadacka), Polszczyzna. O większą poprawność językową tekstów prawniczych i
nie tylko (Maciej Malinowski), Błędy formalne w tekstach prawnych (Andrzej
Malinowski)
 blogi, vlogi, portale, strony internetowe – Obcy język polski (prof. Maciej
Malinowski), Mówiąc inaczej (Paulina Mikuła), Co na języku, to i w głowie (prof.
Jerzy Bralczyk)
 wydarzenia i kampanie społeczne – Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego
Różne definicje normy językowej:
a) do połowy XX w. norma językowa to zjawisko zewnętrzne wobec języka; wg Danuty
Buttler norma językowa to „zjawisko socjologiczno-historyczne, subiektywne i w
jakimś stopniu arbitralne, skoro tworzą ją oceny i dyrektywy, dotyczące właściwego
używania elementów językowych, formułowane przez autorytatywne gremia lub
jednostki”.
b) nowsze ujęcie – Halina Kurkowska – norma to zbiór elementów językowych
(wyrazów, ich form, połączeń oraz inwentarz sposobów ich tworzenia, łączenia,
wymawiania, zapisywania), które w określonym czasie są uznane przez określoną
społeczność (całe społeczeństwo, zwłaszcza warstwy wykształcone) za wzorcowe,
poprawne albo co najmniej dopuszczalne.
Zróżnicowanie normy językowej:
a) norma wzorcowa (oficjalna, wysoka) – środki języka i wypowiedzi stosowane
świadomie, z poczuciem ich wartości znaczeniowej i stylistycznej, zgodne z tradycją
językową, regułami gramatycznymi i semantycznymi języka polskiego, tendencjami
rozwojowymi, które są dla niego właściwe; środki akceptowane przez większość
wykształconych Polaków. Przestrzeganie tej normy jest pożądane we wzorotwórczych
i kulturotwórczych tekstach oficjalnych i kontaktach publicznych; ci, którzy o nią
dbają, winni opisywać z uzasadnieniem rozstrzygnięcia poprawnościowe. W jej skład
wchodzi np.: akcent proparoksytoniczny [na 3. sylabie od końca w wyrazach: etyka,
gramatyka, muzyka, polityka, przyszliśmy, weszliście, zrobiłabym], formy
bezokoliczników mleć, słać, połączenia liczebników zbiorowych z rzeczownikami:
pięcioro piskląt, troje drzwi, użycie wyrazu optyka w znaczeniu `dział fizyki` czy
postać frazeologizmu twardy orzech do zgryzienia.
b) norma użytkowa (nieoficjalna) – wyrazy, ich formy gramatyczne i połączenia
stosowane w komunikacji swobodnej, nieoficjalnej; charakterystyczne dla kontaktów,
w których idzie o język jako narzędzie informacji i perswazji, mające wartość
użytkową. W opisie tej normy uwzględnia się rozpowszechnienie danego elementu
językowego, jego przydatność, ekonomiczność, wyrazistość i prostotę, a w mniejszym
zakresie zgodność z tradycją i rozwojem języka. W jej skład wchodzi np.: akcent
 paroksytoniczny [na 2. sylabie od końca w wyrazach: etyka, gramatyka, muzyka,
polityka, przyszliśmy, weszliście, zrobiłabym], formy bezokoliczników mielić, ścielić,
połączenia liczebników głównych z rzeczownikami: pięć piskląt, osiem drzwi, użycie
wyrazu wnioskować w znaczeniu `zgłaszać wniosek`, kasa w znaczeniu `pieniądze,
dużo pieniędzy`, postać frazeologizmu trudny orzech do zgryzienia, liczne
ekspresywizmy, m.in.: czubek, oszołom, komuch. Jest niejednolita ze względu na
zasięg, typ kontaktu językowego i jakość stosowanych środków językowych; dzieli się
na normy:
a. potoczną ogólną (język standardowy);
b. potoczną regionalną (np. gwara miejska);
c. profesjonalną (języki zawodowe).
Norma naturalna (spontaniczna) to zwyczajowo przyjęte zasady przestrzegane przez
mówiących w swoim środowisku użytkowników gwar i regionalnych odmian polszczyzny, w
tym odmian środowiskowych. Operowanie takimi elementami językowymi niezgodnie z
normą właściwą dla danego rodzaju tekstu i w określonej sytuacji komunikacyjnej jest
błędem językowym.
Uzus językowy to panujący w pewnym środowisku albo występujący w tekstach odmian
języka polskiego zwyczaj używania określonych elementów językowych. To wyrazy, ich
formy gramatyczne i połączenia, które zyskały aprobatę społeczną i są uznane za poprawne.
To również takie elementy językowe, które nie są społecznie zaaprobowane i rażą członków
wspólnoty, np.: szłem, poszłem, weszłem, zaczełem, lubieją, rozumią, włanczać, odłanczać, a
my żeśmy przeczytali książkę, [robioł], [robiom].
Błąd językowy to nieświadome odstępstwo od obowiązującej w danym okresie normy
językowej, innymi słowy, innowacja albo użycie elementu językowego bez funkcjonalnego
uzasadnienia, tzn. nie usprawnia ono komunikacji międzyludzkiej, nie przekazuje w nowy,
inny sposób postawy nadawczej, nie sygnalizuje nowych treści; inaczej jest to sposób użycia
elementu językowego, który razi jego użytkowników, jest w sprzeczności z ich
dotychczasowymi przyzwyczajeniami, nie daje się wyjaśnić funkcjonalnie. Klasa błędów
językowych jest rozbudowana i niejednorodna – istnieją różne podziały błędów.
a) błędy zewnętrznojęzykowe (zapisu):
a. błędy ortograficzne;
b. błędy interpunkcyjne;
b) błędy wewnętrznojęzykowe:
a. błędy stylistyczne (użycia);
b. błędy systemowe (językowe):
i. gramatyczne;
1. w zakresie fleksji
2. w zakresie składni
ii. leksykalne (słownikowe);
iii. fonetyczne;
iv. frazeologiczne.

7. Poprawność językowa. Interpunkcja

Współczesnej polszczyźnie towarzyszą dwie sprzeczające się ze sobą tendencje:
 a) tendencja do ekonomiczności, skrótowości;
b) tendencja do precyzyjnego, jednoznacznego wyrażania myśli – analityzacja.
Rodzaje konstrukcji analitycznych:
a) rzeczownikowe, np. proces odbudowy miasta;
b) czasownikowe, np. ulec zmianie;
c) przymiotnikowe i przysłówkowe, np. ołówek koloru czerwonego;
d) przyimkowe:
a. lokatywne, np. na terenie miasta;
b. temporalne, np. w dniu wczorajszym.
Szczególnie wysoka frekwencja rozbudowanych konstrukcji analitycznych o charakterze
temporalnym charakteryzuje akty normatywne.
Zasady użycia przecinka:
a) w zdaniu pojedynczym oddziela składniki o tej samej funkcji syntaktycznej;
b) występuje w wypowiedzeniach przed określonymi spójnikami i zaimkami:
a. spójniki parataktyczne (i, a, ale, lecz, więc, zatem, czyli);
b. spójniki hipotaktyczne (bo, gdyż, ponieważ, gdy, jeżeli, choć, chociaż);
c. zaimki względne (który, co, kto);
c) sygnalizują dopowiedzenia;
d) sygnalizują wtrącania, również zaakcentowane przez wyjaśnienia (to jest, to znaczy,
na przykład) i uściślenia (zwłaszcza, szczególnie, nawet);
e) po wykrzyknikach (ach, och, aj, hej);
f) po wołaczach;
g) jako wykładnik postawy nadawczej;
h) do rozdzielenia równoległych konstrukcji składniowych (tak, jak; taki, że; tym, czym;
tam, gdzie; tam, skąd; dopóki, dopóty; zarówno, jak i; im, tym).
Zastosowanie myślnika:
a) zastępuje czasownik;
b) zastępuje przecinek;
c) zastępuje przecinek przed zdaniem synonimicznym;
d) oddzielenie wtrącenia;
e) oddzielenie wtrącenia przy nagromadzeniu spójników;
f) oddzielenie informacji zamieszczonej wewnątrz cytowanej wypowiedzi;
g) między członami przeciwstawnymi;
h) między liczbami podawanymi w przybliżeniu;
i) na początku wersu sygnalizuje, że mamy do czynienia z dialogiem.
Istnieje możliwość użycia nawiasu zamiast myślnika.
Stosowanie dwukropka:
a) przed wyliczeniem;
b) po wyrażeniach na przykład, jak na przykład, mianowicie;
c) wprowadzenie czyjejś wypowiedzi i dialogu;
d) zastępuje myślnik w wyjaśnieniu, wyliczeniu.