Maria Kozyra

studentka filologii polskiej

1. rok I stopnia
Kazimierz Ożóg - Ustna odmiana języka polskiego
1. Wydzielenie ustnej odmiany języka ogólnego
– język ogólny dzielimy na dwie odmiany: język ogólny ustny (mówiony) oraz język ogólny
pisany (literacki);
– w odmianie mówionej języka ogólnego wyróżniane są różne warianty m.in. odmianę
konwersacyjną i monologową, odmianę potoczną, odmianę wyspecjalizowaną, język
oficjalny, kulturalny, potoczny, odmianę oficjalną i nieoficjalną;
– wariant oficjalny ustnej odmiany języka ogólnego jest używany w sformalizowanych
sytuacjach publicznych i towarzyskich np. w urzędzie, mówienie staje się wtedy działaniem
przemyślanym, osoba posługująca się językiem stara się mówić poprawnie i starannie dobiera
słowa;
– wariant nieoficjalny ustnej odmiany języka używany jest w kontaktach codziennych,
prywatnych, nieoficjalnych, jest podstawowym wariantem polszczyzny ogólnej, to właśnie w
nim zachodzą najważniejsze innowacje decydujące o rozwoju języka polskiego.
2. Substancja foniczna
– nośnik znaków językowych powiązanych w konwencjonalny sposób z odpowiednimi
desygnatami;
– jest ona wytwarzana przez narządy mowy człowieka;
– każda głoska jest realizacją jakiegoś fonemu;
– język z niewielkiej liczby dźwięków spółgłoskowych i samogłoskowych przez ich
kombinację może tworzyć ogromna liczbę jednostek wyższego rzędu - morfemów, wyrazów,
zdań i gatunków mowy;
– dźwiękowość sprawia, że tekst ustny jest ulotnym i przemijającym zjawiskiem przez
szybko rozchodzącą się falę dźwiękową, która zaraz wygasa;
3. Subkod prozodyczny (gr. prosoidia ‘modulacja głosu’, ‘akcent’, ‘śpiew’)
– na subkod prozodyczny składają się: intonacja (ton muzyczny mowy, strona rytmiczno-
melodyjna, podnoszenie i zniżanie głosu), siła głosu, przedłużanie niektórych głosek
(iloczas), rytm, pauza, barwa głosu, akcent, tempo mówienia;
– AKCENT – zjawisko polegające na uwydatnieniu niektórych sylab w wyrazach bądź
zdaniu. W wypowiedzi ustnej wyróżniamy akcent wyrazowy (charakter dynamiczno-
muzyczny, rozgranicza segmenty wypowiedzi) i zdaniowy (wyróżnienie jakiegoś wyrazu w
wypowiedzi, na który mówiący chce zwrócić szczególną uwagę ze względu na przekazywaną
treść);
– operowanie barwą głosu, tempem i rytmem mówienia służy przekazywaniu dodatkowych
sensów, zazwyczaj natury emocjonalnej.
4. Właściwości odmiany ustnej wynikające ze specyfiki komunikacji “twarzą w twarz”
– dialogowość mowy (bezpośredni kontakt mówiących, między którymi istnieje relacja
partnerska ja-ty);
– spontaniczność procesu mówienia (brak wcześniejszego przygotowania wypowiedzi,
doraźność operacji wypowiedzeniotwórczych, zaburzenie typowego toku składniowego);
– sytuacyjność, czyli powiązanie dialogu z sytuacją (składa się na nią relacja między
osobami dialogu, miejsce aktu mowy, składniki fizyczne i merytoryczne np.: temat dialogu,
parametry socjalne rozmówców - ich wiek, płeć, zawód itp.)
– mówiący często redukują niektóre treści, zbędne jednostki komunikacyjne
5. Zróżnicowanie wypowiedzi ustnych
– DIALOG – najbardziej naturalna forma komunikacji ludzkiej, Jan Mukarovsky wyróżnia
trzy typy dialogu:
a) dialog osobisty np. kłótnia - ujawniają się tu elementy uczuciowe;
b) dialog sytuacyjny np. dialog fachowców przy pracy -ważny jest tu stosunek między
osobami mówiącymi a sytuacją przedmiotową;
c) Konwersacja – dialog swobodny, niezależny od zewnętrznych działań oraz
zaangażowania wolicjonalnego i emocjonalnego rozmówców.
6. Oficjalny i nieoficjalny wariant ustnej odmiany polszczyzny ogólnej
– wariant oficjalny cechuje: poprawność, staranność wymowy, tendencja do respektowania
norm językowych, mówienie w tym wariancie jest procesem świadomym, ulega się tu
wzorcom odmiany pisanej, staranna budowa zdań, logiczne powiązania między
poszczególnymi segmentami tekstu;
– wariant nieoficjalny cechuje: powszechność, ekspresywność, nienacechowanie (jako
wariant języka polskiego), naiwny obraz świata, obraz zdroworozsądkowy, jest podstawą
innych odmian i stylów języka, jest centrum języka, a słownictwo odnosi się do
podstawowych sfer życia człowieka, świata przyrody, zawiera wyrazy neutralne (np. spać,
chleb, dom) oraz charakterystyczne dla tego wariantu (np. nerwus, naiwniak).