UTICAJ PARAMETARA NAVARIVANJA EPP POSTUPKOM

NA PROMJENU KARAKTERISTIKA TVRDOG NAVARA

INFLUENCE OF SAW SURFACING PARAMETRES ON CHANGE

FEATURES OF HARD METAL DEPOSIT

Mr SEAD PAŠIĆ, dipl.ing.

Univerzitet “Džemal Bijedić”
Mašinski fakultet - Mostar

Ključne riječi: EPP postupak, navarivanje, parametri, karakteristike navara, faktorni

plan eksperimenata

SAŽETAK:
U okviru rada izvršeno je ispitivanje uticaja osnovnih parametara navarivanja EPP postupkom
(struje, napona i brzine) na kvalitet navarene površine, mijenjanjem vrijednosti pomenutih
parametara u okviru unaprijed određenih intervala variranja, tj. prema potpunom faktorskom planu
eksperimenata tipa 23 sa ponavljanjem u centru plana eksperimenata. Ocjenjivanje kvaliteta i
praćenje promjene karakteristika navarene površine vršeno je na osnovu poređenja geometrijskih
karakteristika navara, ispitivanjem površinske tvrdoće, analizom promjene hemijskog sastava i
mikrostrukture na površini troslojnog navara eksperimentalnih uzoraka. Na osnovu izvršenih mjerenja
i matematske obrade rezultata provedena je regresiona i disperziona analiza, te formirani matematski
modeli zavisnosti svih mjerenih veličina od parametara navarivanja. Podaci su obrađeni na računaru
a postavljene zavisnosti prezentovane su grafički i numerički.

ABSTRACT:
In this paper is described an investigation of influence of based parameters SAW surfacing
(current, voltage, welding speed) on layer surface quality. The investigations are carried out
by changing values of parameters in the range beforehand definite intervals, i.e. according to
full factor plan experiment type 23 with repetition in the centre of plan experiment. The
quality estimation and attending of changes features metal deposit is carried out by
comparison geometry characteristics, hardness test, analysis of chemical composition and
microstructure on the three-layer surface experimental samples. On the base results of
measuring are carried out analysis regression and analysis variance and mathematics
dependence models all measurement values from welding parameters are formed. The data
are elaborated with computer and installed dependence are shown graphically and
numerically.

1. UVOD

Kvalitet navarene površine u direktnoj je zavisnosti od kvaliteta osnovnog materijala, kvaliteta

dodatnog materijala i stepena miješanja osnovnog i dodatnog materijala. Ova zavisnost je naročito
izražena kod jednoslojnih navara. Sa povećanjem broja navarenih slojeva uticaj osnovnog materijala,
pa tako i stepena miješanja, se gubi, a kvalitet navara sve više postaje zavisan od kvaliteta dodatnog
materijala. Kod jednoslojnih, dvoslojnih, pa i kod troslojnih navara osnovni materijal, odnosno, stepen
miješanja ima značajan uticaj na kvalitet navarene površine.

Stepen miješanja osnovnog i dodatnog materijala, oblik, dimenzije i kvalitet navarene površine, kao i
stabilnost samog procesa navarivanja, kod EPP postupka, u većoj ili manjoj mjeri zavise od pojedinih
parametara navarivanja:
 • jačine struje, • vrste struje i polariteta elektrodne žice,
• napona električnog luka, • nagiba žice u odnosu na radni komad,
• brzine navarivanja, • dužine slobodnog kraja elektrodne žice.

Pojedinačni uticaj ovih parametara navarivanja na određene karakteristike navara je u literaturi

detaljno proučen, međutim, radi rješavanja konkretnih problema pri optimiranju tehnologije
navarivanja EPP postupkom, u ovom radu je izvršena analiza uticaja tri osnovna parametara
navarivanja (struja, napon i brzina) na geometrijske, mehaničke i strukturne karakteristike troslojnih
navara, pri čemu su ostali parametri navarivanja (vrsta struje i polaritet, nagib elektrodne žice, dužina
slobodnog kraja žice i način polaganja slojeva) tokom čitavog eksperimenta zadržavani na
konstantnim vrijednostima.

2. PLANIRANJE EKSPERIMENTA

U cilju ispitivanja uticaja osnovnih parametra navarivanja (I, U, v) na karakteristike navara, kao
najoptimalniji, odabran je potpuni faktorski plan eksperimenata tipa 23 sa ponavljanjem u centru plana,
koji omogućava rješavanje datog problema sa zadovoljavajućom tačnošću, i uz minimalne troškove
dovodi do jednoznačnih zaključaka [1].

Poznato je da se zavisnost bilo koje karakteristike navara od parametara navarivanja može izraziti
stepenom funkcijom opšteg oblika [2]:
k
F = C ⋅ Π f i pi (1)
i =1
U konkretnom slučaju ispitivanja uticaja struje (I), napona (U) i brzine navarivanja (v) na
karakteristike navara, dakle za trofaktorni plan eksperimenata, funkcija (1) izražena je matematičkim
modelom oblika:
F = C ⋅ I P1 ⋅ U P2 ⋅ v P3 (2)

Određivanje numeričkih vrijednosti konstante C i eksponenata p1, p2 i p3 u modelu (2) izvedeno je

primjenom matematskostatističke obrade podataka. Za modele ovog oblika najčešće se koriste
višefaktorni ortogonalni planovi prvog reda oblika 2k, pri čemu je u ovom slučaju k = 3. Ovakvoj
kompoziciji eksperimentalnih tačaka pridružuje se određeni broj eksperimenata (no = 4), u centralnoj
tački plana, radi statističke ocjene eksperimentalne greške. Ukupan broj eksperimenata prema tome
iznosi:
N = 2k + no = 23 + 4 = 12 (3)

Prije početka izvođenja eksperimentalnih navarivanja određene su granice intervala variranja faktora u
modelu (2). Izbor intervala variranja uticajnih faktora, odnosno, određivanje gornjeg i donjeg nivoa
jačine struje, napona luka i brzine navarivanja izvršen je na osnovu praktičnih saznanja i preliminarnih
eksperimenata i iznose za:

• jačinu struje navarivanja (I): 1. donji nivo: Imin = 450 A,

2. gornji nivo: Imax = 550 A,

• napon luka (U): 1. donji nivo: Umin = 30 V,

2. gornji nivo: Umax = 34 V,

• brzinu navarivanja (v): 1. donji nivo: vmin = 30 cm/min,

2. gornji nivo: vmax = 50 cm/min.

Ponavljanje u centru plana eksperimenata vršeno je sa parametrima koji su odabrani tako da je

ispunjen uslov:
 I sr = I max ⋅ I min = 550 ⋅ 450 = 497,49 A
U sr = U max ⋅ U min = 34 ⋅ 30 = 31,94V
v sr = v max ⋅ v min = 50 ⋅ 30 = 38,73cm / min

Postavljanje ovako precizno izračunatih parametara i njihovo održavanje tokom procesa navarivanja,
zbog nepreciznosti mjernih instrumenata, nije moguće te su se zbog toga usvojile približne vrijednosti:
• Isr = 500 A,
• Usr = 32 V i
• vsr = 40 cm/min.

Zbog jednostavnijeg praćenja eksperimentalnih rezultata pri analizi i obradi podataka se uvodi
kodiranje vrijednosti posmatranih faktora sa +1, -1 i 0, gdje +1 označava gornji nivo faktora, -1 donji
nivo faktora a 0 centar plana eksperimenata. Jednačina transformacije realnih i kodiranih vrijednosti
faktora, u opštem obliku, izgleda:
ln f i − ln f i max
xi = 1 + 2 ⋅ (4)
ln f i max − ln f i min
Plan-matrica eksperimenta sa realnim i kodiranim vrijednostima faktora prikazana je u tabeli 1.

Tabela 1.- Plan matrica eksperimenta sa realnim i kodiranim vrijednostima

Oznaka Realne vrijednosti parametara Kodirane vrijednosti Izlazi
uzorka I [A] U [V] v [cm/min] X0 X1 X2 X3 Yi
1. 450 30 30 +1 -1 -1 -1 Yi1
2. 450 30 50 +1 -1 -1 +1 Yi2
3. 450 34 30 +1 -1 +1 -1 Yi3
4. 450 34 50 +1 -1 +1 +1 Yi4
5. 550 30 30 +1 +1 -1 -1 Yi5
6. 550 30 50 +1 +1 -1 +1 Yi6
7. 550 34 30 +1 +1 +1 -1 Yi7
8. 550 34 50 +1 +1 +1 +1 Yi8
9. 500 32 40 +1 0 0 0 Yi9
10. 500 32 40 +1 0 0 0 Yi10
11. 500 32 40 +1 0 0 0 Yi11
12. 500 32 40 +1 0 0 0 Yi12

Ostali parametri EPP navarivanja su tokom čitavog eksperimenta zadržani na konstantnim

vrijednostima:
• prečnik elektrodne žice: Φ 4 mm, • slobodni kraj elektrodne žice: 35 - 40 mm,
• struja: istosmjerna "+" pol na elektr.žici, • nagib žice u odnosu na radni komad: 90°,

Navarivanje eksperimentalnih uzoraka izvršeno je urađajem za EPP zavarivanje ESAB - 750 LA,
zavarivačka glava oznake A2, proizvođač ESAB Švedska, na ravnim pločama izrađenim iz materijala
klase CK 45 dimenzija 300 x 500 x 15 mm, u tri sloja sa ukupno deset prolaza. Položaj gorionika, način
polaganja slojeva i elementi za dimenzionu kontrolu prikazani su na slici 1 [3].

3. ISPITIVANJE EKSPERIMENTALNIH UZORAKA

Za ispitivanje uticaja parametara navarivanja na kvalitet troslojnog navara odabrane su sljedeće

metode ispitivanja:
• vizuelna i dimenziona kontrola navara, • ispitivanje hemijskog sastava navara,
• ispitivanje tvrdoće navara, • metalografska analiza navara.
 Slika 1.- Izgled uzorka za dimenzionu kontrolu

Vizuelna kontrola je izvršena golim okom i uz pomoć lupe sa povećanjem pet puta. Ovom kontrolom
je konstatovano da površinskih grešaka tipa poroznosti, pukotina, zareza i nenavarenih mjesta nema,
da su navari pravilno preklopljeni i uglavnom ravni i glatki.

Dimenziona kontrola navara obuhvatila je mjerenje širine navara u prvom sloju (b1), širine navara u
trećem sloju (b3), visine troslojnog navara (h3) i površine poprečnog presjeka navara (A10), slika 1.
Širine navara prvog i trećeg sloja i visina troslojnog navara mjerene su na svakom uzorku na tri
mjesta, a veličina poprečnog presjeka navarenog depozita na oba kraja izrezanog uzorka. Vrijednosti
prikazane u tabeli 2 predstavljaju srednje vrijednosti izmjerenih veličina.

Za ispitivanje površinske tvrdoće navara korištene su epruvete za ispitivanje tvrdoće, dimenzija 15 x

25 x 100 mm. Mjerenje tvrdoće je vršeno po metodi Vikers, sa po pet mjerenja na svakoj epruveti, a u
tabeli 2. su prikazane srednje vrijednosti izmjernih veličina.

Nakon izvršene dimenzione kontrole i mjerenja površinske tvrdoće isti uzorci su iskorišteni za
ispitivanje hemijskog sastava na površini troslojnog navara. Ispitivanje hemijskog sastava navara
izvršeno je na optičkom emisionom kvantometru, oznake ARL 34 000, Švajcarska, a sadržaj glavnih
legirajućih elemenata (C, Mn, Cr i Mo) prikazani su u tabeli 2. Neposredno prije ispitivanja uređaj za
ispitivanje je prekontrolisan i baždaren odgovarajućim etalonima [4].

Tabela 2.- Rezultati dimenzione kontrole, mjerenja tvrdoće i hemijskog sastava

Oznaka Dimenzije navara u mm Tvrdoća Sadržaj glavnih legirajućih elemenata u %
uzorka h3 b1 b3 A10 HV C Mn Cr Mo
1. 10,5 58,5 46,0 406 512 0,32 1,98 3,43 0,61
2. 7,25 45,5 34,0 210 519 0,33 1,91 3,13 0,56
3. 11,0 58,5 48,0 460 502 0,33 2,03 3,45 0,59
4. 7,50 48,5 36,0 241 502 0,38 1,96 3,17 0,60
5. 11,5 67,0 53,0 489 447 0,33 1,76 2,61 0,48
6. 8,00 48,0 38,0 250 451 0,35 1,52 2,80 0,49
7. 11,5 59,0 48,5 417 520 0,41 1,92 3,18 0,58
8. 8,50 47,0 36,0 260 520 0,40 1,84 2,86 0,53
9. 9,00 47,5 36,5 250 520 0,36 1,85 2,87 0,54
10. 9,50 47,5 37,5 280 500 0,35 1,88 2,98 0,56
11. 9,50 52,0 41,0 307 508 0,38 1,80 2,97 0,55
12. 9,00 50,0 39,0 260 523 0,35 1,90 2,85 0,53
Obzirom da vizuelna kontrola, ispitivanje tvrdoće i hemijskog sastava navara mogu da pruže samo
ograničeni broj informacija, provedena su i metalografska ispitivanja sa ciljem da se dobije dodatni niz
podataka o homogenosti navara, obliku i dimenzijama pojedinih prolaza u navaru, širini zone uticaja
toplote i strukturi u pojedinim zonama, na osnovu čega je mnogo lakše donijeti precizan sud o
kvalitetu navarene površine. Izbor uzoraka za metalografsku analizu je izvršen na osnovu pogonske
energije, pa su tako izabrane epruvete sa oznakama 2 (Qmin), 9 (Qsr) i 7 (Qmax):

I min ⋅ U min 450 ⋅ 30

Qmin = 60 ⋅ = 60 ⋅ = 16,2 kJ / cm ,
v max 50
I ⋅ U sr 500 ⋅ 32
Qsr = 60 ⋅ sr = 60 ⋅ = 24,0kJ / cm i
v sr 40
I ⋅ U max 550 ⋅ 34
Qmax = 60 ⋅ max = 60 ⋅ = 37,4 kJ / cm .
v min 30
Odabrani uzorci su pripremljeni po uobičajenom postupku. Analiza makro i mikro strukture vršena je
vizuelno, uz povećanje od pet puta, odnosno, na metalografskom mikroskopu sa povećanjem od dvije
stotine puta.

4. OBRADA I ANALIZA REZULTATA

Shodno postavljenom cilju - utvrđivanje uticaja parametara EPP postupka navarivanja: jačine struje
(I), napona luka (U) i brzine navarivanja (v) na kvalitet troslojnog navara, rezultati dobiveni
eksperimentalnim istraživanjem analizirani su na taj način što se posmatrao uticaj naznačenih faktora
na četiri osnovna elementa navara: geometriju, površinsku tvrdoću, strukturu i hemijski sastav, koji su
međusobno usko povezani i čiji zbirni uticaj određuje kvalitet navarene površine. Obrada rezultata
analiziranih elemenata izvedena primjenom matematsko statističke obrade podataka, metodom
potpunog faktorijalnog eksperimenta, tipa 23, sa četiri ponevaljanja u centru plana eksperimenta.
Podaci dobiveni obradom eksperimentalnih vrijednosti ispitivanih uzoraka, kao i postavljene
zavisnosti, predstavljene su grafički i numerički.

Na osnovu matematske obrade rezultata mjerenja provedena je regresiona analiza, koja obuhvata
određivanje vrijednosti konstante C i eksponenata p1, p2, p3 u matematskom modelu (2). Pri tome je
neophodno da se funkcija definisana jednačinom (2) transformiše logaritmirajem u linearni oblik:

ln F = ln C + p1 ⋅ ln I + p 2 ⋅ ln U + p 3 ⋅ ln v , (5)
odnosno:
y = b0 + b1 ⋅ x1 + b2 ⋅ x 2 + b3 ⋅ x 3 , (6)
gdje su:
y = ln F, x1 = ln I, p1 = b1 ,
b0 = ln C, x2 = ln U, p2 = b2 ,
x3 = ln v, p3 = b3.

Parametri bi (i=0,1,2,3) jednačine (6) određuju se iz sistema opštih jednačina:

1 N
bi = Σ x iu ⋅ y u , i = 0, 1, 2, 3. (7)
N i =1
Za izračunate parametre bi (i = 1, 2, 3) formira se model u kodiranim koordinatama. Prelaskom sa
kodiranih na prirodne koordinate, preko jednačina transformacije, model se prevodi u prvobitni oblik
(2). Konstanta C i eksponenti pi (i = 1, 2, 3) ovog modela određuju se iz izraza:
2bi
pi = , i = 1, 2, 3, (8)
f i max
ln
f i min
 3 3
p0 = Σ bi − Σp i ⋅ ln f i max , (9)
i =1 i = 1, 2 , 3 i =1 i = 1, 2 , 3

C = exp (p0).
Uvrštavajući vrijednosti eksponenata pi i konstante C u modelu (2) dobije se matematski model
zavisnosti mjerene veličine od parametara navarivanja u punom obliku.

Disperziona analiza, odnosno, ocjena signifikantnosti parametara modela bi (i = 0, 1, 2, 3) izvedena je

prema F- kriteriju:
si2
Fri = 2 〉 Ft ,
sE
gdje su: Fri - računska vrijednost F-kriterija za i-ti parametar,
si2- disperzija parametara modela,
sE2- disperzija rezultata u nultoj tački,
Ft - tablična vrijednost F-kriterija, koja za date uslove (fLF = 1 i fE = 3) iznosi Ft = 10,13.
Disperzija parametara modela iznosi:
S bi
si2 = ,
fi
gdje je suma kvadrata:
N
S bi = bi ⋅ Σ x iu ⋅ y u = N i ⋅ bi2 , i = 1, 2, 3 (10)
u =1
za i = 0 → N = 12, za i = 1, 2, 3, → N = 8, a stepen slobode fi = 1.
Disperzija rezultata u nultoj tački je:
SE
sE2 = ,
fE
gdje je suma kvadrata:
2
n0
2
n0
2 1  n0 
S E = Σ ( y ou − y o ) = Σ y −  Σ y ou  , (11)
n0  u=1 
ou
u =1 u =1

a stepen slobode fE = n0 - 1 = 4 - 1 = 3.

Na osnovu provedene disperzione analize formiran je matematski model zavisnosti mjerene veličine
od parametara navarivanja u konačnom obliku.

Provjera adekvatnosti ovako dobijenog matematskog modela izvedena je prema F-kriteriju:

Fr < Ft.

Tablična vrijednost F-kriterija za nivo značajnosti α = 0,05 i stepen slobode Flf = N - k - 1 - (n0 - 1) =
5 iznosi F = 9,01. Računska vrijednost F-kriterija za ocjenu adekvatnosti modela se dobije na osnovu
obrasca:
s M2
FrLF = 2 ,
sE
gdje je sM2 - disperzija razlika izmjerenih vrijednosti (yi ) i računskih ( y$ i ), koje se određuju iz izraza:
1  N 2
 n0 2 1  n0 
2
 
s M2 = Σ ( u y − $
y u) − Σ y ou − ⋅  Σ y ou   (12)
fR − fE u =1  u=1 n0  u=1   
Procedura provođenja regresione i disperzione analize, kao i provjera adekvatnosti modela, opisani u
prethodnom dijelu rada, obrađeni su uz pomoć vlastitog računarskog programa, a rezultati obrađenih
podataka, za sve mjerene veličine, dati su dijagramski.
Analiziranjm rezultata uticaja parametara navarivanja na geometriju navara, i podatke dobivene
obradom tih vrijednosti, može se konstatovati da na geometrijske karakteristike navara najveći uticaj
ima brzina navarivanja. Uticaj jačine struje i napona luka na visinu troslojnog navara (h3) i širinu
navara u prvom (b1) i trećem sloju (b3), u okvirima odabranih intervala variranja parametara, je znatno
slabije izražen. Zavisnost navedenih veličina od parametara navarivanja opisana je eksponencijalnim
jednačinama i dijagramski, slika 2. :
b1 = 306,680 ⋅ v −0, 4850
h3 = 7 ,320 ⋅ I 0, 4473 ⋅ v −0, 6942
b3 = 362,421 ⋅ v −0,5974
12 65

U = 32 V I = 500 A
60
11 U = 32 V

55

sirina navara u b1 i b3 u mm
visina troslojnog navara u mm

10
b1
50

9
45
I = 550 A
8 b3
I = 500 A 40

I = 450 A
7 35

30
6
28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52
28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52
brzina navarivanja u cm/min
brzina navarivanja u cm/min

Slika 2.- Uticaj parametara navarivanja na geometrijske karakteristike troslojnog navara

550
v = 40 cm/min
540

530

520
tvrdoca navara u HV

U = 34 V
510

500
U = 32 V
490
U = 30 V
480

470

460

450
450 460 470 480 490 500 510 520 530 540 550
jacina struje u A

Slika 3.- Uticaj parametara na tvrdoću troslojnog navara

Uticaj parametara navarivanja na površinsku tvrdoću troslojnog navara izražena je matamatskim

modelom:
HV = 479,666 ⋅ I −0 ,2587 ⋅ U 0 ,4767

Iz jednačine je vidljivo da na promjenu površinske tvrdoće najveći uticaj ima jačina struje. Uticaj
napona je izražen nešto slabije, dok brzina navarivanja nije signifikantna. Zavisnost površinske
tvrdoće od parametara navarivanja prikazana je dijagramski, slika 3.
Promjena hemijskog sastava metala navara,navara, kao posljedica promjene parametara navarivanja,
uvjetovana je stepenom miješanja osnovnog i dodatnog materijala i različitim
razli itim intenzitetom odvijanja
metalurških reakcija. Sadržaj pojedinih lemenata u trećem
tre em sloju navara, u zavisnosti od promjene
parametara
tara navarivanja, izražen je eksponencijalnim jednačinama
jedna i grafički,
ki, slika 4.:

C = 0,0005876 ⋅ I 0,4843 ⋅ U 0,9821 Mn = 11,109 ⋅ I −0,5794 ⋅ U 0, 6568 ⋅ v −0,1274

Mo = 3,599 ⋅ I −0, 6408 ⋅ U 0, 6060 Cr = 69,661 ⋅ I −0,7089 ⋅ U 0,4739 ⋅ v −0,1037

0,70 3,4
v = 40 cm/min
v = 40 cm/min 3,2
0,65
U = 34 V
3,0
0,60
2,8
U = 34 V

sadržaj Mn i Cr u %
0,55 U = 30 V
sadrzaj C i Mo u %

U = 30 V 2,6
0,50
2,4
0,45
2,2

U = 34 V
U = 34 V
0,40 2,0

U = 30 V
0,35 1,8 U = 30 V

0,30 1,6
450 460 470 480 490 500 510 520 530 540 550 450 460 470 480 490 500 510 520 530 540 550

struja navarivanja u A struja navarivanja u A

Slika 4.- Promjena sadržaja C, Mo, Mn i Cr u metalu navara u zavisnosti od promjene parametara

Analiza makrostrukture posmatranih uzoraka pokazuje da je spoj osnovnog i dodatnog materijala

uglavnom homogen, bez prisustva pukotina, pora, uključaka
uklju aka troske, nespojenih mjesta i drugih grešaka
navarivanja makroskopske veličine.

Ispitivanje mikrostrukture trećeg

eg sloja navara izvršeno je na tri uzorka, odabrana na osnovu razli
ćeg različite
pogonske energije, oznaka 2. (16,2 kJ/cm), 9. (24,0 kJ/cm) i 7. (37,4 kJ/cm), slika 5.

Sva tri uzorka su međusobno

usobno slič
slični, pa se ne može konstatovati znatniji
tniji uticaj pogonske energije na
oblikovanje strukture. Usljed različite
razli pogonske energije za očekivati
ekivati je i različiti stepen penetracije
osnovnog materijala u navar, a što bi rezultiralo i u različitoj
razli itoj hemijskoj analizi na površini navara,
pogotovo ako see uzme u obzir da pri većoj
ve oj pogonskoj energiji dolazi i do znatnijeg odgora elemenata
sa većim
im afinitetom prema kisiku, kao što su ugljik i krom.

Slika 5.- Mikrostruktura trećeg

tre sloja navara, povećanje
anje 200 puta:
a) uzorak oznake 2., b) uzorak
uzorak oznake 9., c) uzorak oznake 7.
Ipak, iz prikazanih mikrostruktura, koje pokazuju izraziti liveni dendritni oblik, može se zaključiti da
uticaj pogonske energije nije od presudnog značaja na formiranje strukture, kao u ostalom ni na
promjenu hemijskog sastava na površini navara, ni na mehaničke karakteristike, prvenstveno
površinsku tvrdoću [4].

5. ZAKLJUČAK

Analizirani rezultati su ukazali da promjena osnovnih parametara navarivanja (struja, napon i brzina),
u granicama odabranog intervala variranja, ne utiču značajnije na promjenu hemijskog sastava i
strukture metala navara, pa tako nema ni velikih odstupanja površinske tvrdoće, maksimalno do 10%.
Promjena tvrdoće u naznačenim granicama je posljedica različitog stepena miješanja osnovnog i
dodatnog materijala i različitog intenziteta odvijanja metalurških reakcija u kupki, tj. vezane su sa
geometrijom navara, koja utiče i na brzinu hlađenja, a time i na strukturu.

Ipak, uticaj promjene parametara navarivanja je veoma zbačajan, a ogleda se upravo na mogućnostima
promjene geometrijskih karakteristika. Pri tome je posebno izražen uticaj brzine navarivanja, dok je
uticaj struje i napona na geometriju navara, u okviru odabranih intervala variranja parametara
navarivanja, nešto slabije izražen.

Dakle, variranjem osnovnih parametara navarivanja: struje, napona i brzine, u okviru odabranih
intervala, uz adekvatan izbor dodatnog materijala (žica / prah) može se u velikoj mjeri uticati na
željenu visinu, širinu i oblik navara, a odrerđeni uticaj ne moguže ostvariti i na hemijski sastav,
strukturu i mehaničke karakteristike navarene površine, prvenstveno, površinsku tvrdoću, što je bitan
činilac u optimiranju tehnologije navarivanja EPP postupkom.

6. LITERATURA

[1] P.Y. Adler, E.V. Markova, Y.V. Granovskij: “Planirovanie eksperimenta pri poiske
optimaljnih uslovij”, Moskva, 1976 godine,
[2] V.A. Deev, V.I. Drozdov, S.V. Ivanov, A.V. Leonov: “ Issledovanie matematičeskimi
metodami vlijanija režimov naplavki cilindričeskih detaljej pod fljusom na harakter
formoobrazovanija valika”, Svaročnoe proizvodstvo, Moskva 1972 godine,
[3] S. Đurić, P. Dašić: “Analiza izbora matematičkog modela u oblasti zavarivanja EPP
postupkom”, Zavarivač, 1/1988 godine,
[4] S. Pašić: “Optimizacija navarivanja habajućih površina na rotirajućim dijelovima rudarske
opreme mehanizovanim EPP postupkom”, magistarski rad, Mostar, 1991 godine