Bölüm 3

Merkezi Eğilim Ölçüleri ve

Değişkenlik Ölçüleri
Merkezi eğilim ölçüleri bir veri kümesinin ortasını belirleme eğiliminde olan sayısal
değerlerdir. Veri setinin merkez noktasını gösterir. Veriyi tek bir değerle ifade edebilen
değerlere merkezi eğilim ölçüleri adı verilir.
MERKEZİ EĞİLİM ÖLÇÜLERİ (ORTALAMALAR)
Duyarlı Ortalamalar: Serideki tüm gözlem değerlerinden etkilenen ortalamalardır.
(Örnek: Aritmetik, Geometrik, Kareli)
Basit Serilerde Aritmetik Ortalama:
Aylık Ortalama Gelir:
σ𝑘𝑖=1 𝑚𝑖 𝑓𝑖
𝑥ҧ =
𝑛
129000
𝑥=
ҧ = 3225
40
Varyans, bir seriyi oluşturan gözlem değerlerinin aritmetik ortalamadan farklarının
kareli ortalaması olarak tanımlanır. Varyansın karekökü ise Standart Sapma’dır.
Örnek: 8 öğrenciden oluşan bir sınıfta İngilizce sınavı notları aşağıda verilmiştir.
Öğrencilerin aldıkları puanlara ilişkin varyansı ve standart sapmayı hesaplayınız.
ÖNEMLİ NOT :
x y
 Deneysel Hata Tipleri, Hata Analizi
ve Şüpheli Ölçümlerin Eliminasyonu
 DENEYSEL HATA TİPLERİ VE NEDENLERİ

Bu bölümde genel olarak deneysel ölçmelerin geçerliliği, hassasiyeti ve hatalarının

tespiti incelenecektir.

Deneyleri yapan ve bu deney sonuçlarını kullanan araştırmacılar daima elde edilen

bulguların geçerliliğini bilmek isterler. En basit bir ölçme şekli olan bir uzunluk
ölçmesinde bile, kullanılan ölçme aletinin hassasiyeti bilinmelidir. Diğer taraftan, bir
pompanın karakteristiğini çıkarmak isteyen bir araştırmacı, pompanın basma
yüksekliğini ölçen manometre ile debisini ölçtüğü cihazın hassasiyetini bilmek
mecburiyetindedir. Genellikle elektriksel ölçmelerde olduğu gibi, bu ölçmeler
esnasında yükseltici elemanlar (amplifikatör) kullanılıyor ise bu elemanların da
karakteristikleri ayrıca bilinmelidir.

Deneysel hataların bazıları rastgele karakterde görülürken, bazıları da deneyi yapan

elemanın dikkatsizliği nedeni ile ortaya çıkan ve çoğunlukla normal dağılımdan aşırı
farklılıklar gösteren karakterde olabilir.
Genel olarak deneysel hataları üç grupta toplamak mümkündür.

1- Dikkatsizlik ve tecrübesizlikten kaynaklanan hatalar.

Ölçme cihazlarının yanlış seçiminden veya ölçme sistemlerinin yanlış dizaynından
ortaya çıkan hatalar. Örnek olarak, bir cismin sıcaklığını ölçerken bu cisme ısı verildiği
halde, cismin sıcaklığını ölçen alette sıcaklık azalması görülüyor ise bu alet kesinlikle
yanlış ölçmektedir ve ölçme değeri hemen atılmalıdır.

2- Sabit veya sistematik hatalar.

Genel olarak tekrar edilen okumalarda görülen ve nedenleri çoğunlukla bilinemeyen
hatalardır.

3- Rastgele hatalar.
Deneyi yapan elemanların değişmesinden, deneyi yapanların dikkatlerinin zamanla
azalmasından, elektrik geriliminin değişmesinden, cihazların ısınmasından ortaya çıkan
elektronik ölçme aletlerindeki salınımlardan veya ölçme aletlerindeki histerizis
olaylarından kaynaklanabilir.

Belirli sayıda deney yapıldıktan sonra bu deneye ait hata oranlarının tespiti için pratikte
birkaç yöntem geliştirilmiştir. Bunlardan en çok kullanılan bir tanesi “akılcı yaklaşım”
(commensense basis), diğeri ise “belirsizlik analizi” (uncertainty analysis) yöntemleridir.
Son yıllarda, hata oranlarının tespitinde, araştırmacılar tarafından belirsizlik analizi daha
çok tercih edilmektedir.
 HATA ANALİZİNDE AKILCI YAKLAŞIM
Bu tip hata analizinde ölçme sisteminde bulunan bütün aletlerin aynı anda maksimum
hatayı yaptığı kabul edilir. Örnek olarak bir elektrik devresindeki güç, gerilim ve akım
şiddeti çarpımı olan
P = EI
bağıntısı yardımı ile ölçülmek istensin. Sistemdeki ölçme esnasında E elektrik gerilimi ve I
akımı için
E= 100 V ± 2 V
I= 10 A ± 0,2 A
değerleri okunmuş olsun. Bu ölçmede nominal güç 100x10 = 1000W değerindedir. Bu
deneyde yapılabilecek en hatalı iki değer
Pmax = (100 + 2)(10 + 0,2) = 1040,4 W
Pmin = (100 - 2)(10 - 0,2) = 960,4 W
şeklinde olacaktır. Görüldüğü gibi, böyle bir ölçmede akılcı yaklaşım adı verilen bu
metodun kullanılması ile hata yüzdesi +4,04 ile -3,96 değerlerindedir.

Bu tip bir ölçmede belki hiç bir zaman böyle bir hataya ulaşılamayacaktır. Çünkü
tesadüfen gerilimi ölçen alette yapılabilecek hata en büyük değerde iken, akımın
ölçümünde de en büyük hata değerlerinin okunacağı şüphelidir.
 BELİRSİZLİK ANALİZİ

Deneysel bulguların hata analizi için belirsizlik analizi (uncertainty analysis) adı verilen
daha hassas bir yöntem, Kline ve McClintock tarafından ortaya atılmıştır. Bu yönteme
göre, sistemde ölçülmesi gereken büyüklük R, ve bu büyüklüğe etki eden n adet
bağımsız değişkenler ise x1, x2, x3,......, xn olsun. Bu durumda

R = R(x1, x2, x3,......, xn)

yazılabilir. Her bir bağımsız değişkene ait hata oranları w1, w2, w3,...,wn ve R
büyüklüğünün hata oranı wR ise,

şeklinde verilmektedir.
Örnek : Akılcı yaklaşımda göz önüne alınan elektriksel güç ölçümündeki hatayı
belirsizlik analizine göre çözünüz.

Çözüm : Bu durumda wE = 2 V, wI = 0,2 A değerlerinde iken,

değerlerinde olacaktır. Sonuç olarak,

bulunur. O halde aynı ölçmenin akılcı yaklaşım ile hata analizi % +4,04 ve % - 3,96
verirken, belirsizlik analizi % +2,83 sonucunu vermektedir.
Örnek: Bir telin elektrik direnci,

bağıntısı ile verilmektedir. Burada, Ro=6 +% 0,3 şeklinde 20°C'daki referans direnci,
 = 0,004°C-1 + %1 direncin sıcaklıkla değişim katsayısını göstermektedir.

Bu telin T=30±1°C sıcaklığı için belirsizlik analizine göre hata oranını bulunuz

Çözüm : 30°C için nominal direnç

değerindedir. Belirsizlik analizi için gerekli terimler

olduğuna göre, belirsizlik hata oranı

değeri elde edilir. Bu problemin akılcı yaklaşım ile hata oranı ise % ± 0,72 değerindedir.

Belirsizlik analizinin diğer analizlere göre belirgin bir üstünlüğü, burada en büyük hataya
neden olan değişkenin hemen tespit edilebilmesidir. En büyük hataya neden olan
değişken yanında diğer değişkenler ihmal edilebilir ve inceleme bu hatayı yapan cihaz
üzerine yoğunlaştırılabilir, örnek olarak dört değişkenli bir sistemde,

değerleri sırasıyla 10, 1, 0,1 ve 2 ise, belirsizlik analizine göre toplam hata oranı

elde edilir. Görüldüğü gibi en büyük hataya neden olan birinci değişken, toplam hata
oranını da yaklaşık olarak belirlemektedir. Bu şekilde, deneylerden önce ve deneyler
sırasında bu analiz yapılarak, özellikle en büyük hataya neden olan ölçme cihazının
uygun olup olmadığı incelenebilir.
Örnek: Aşağıdaki şekilde verilen R elektrik direncindeki gücü, (1) P=E2/R şeklinde
gerilim ve direnç ölçülerek, (2) P=EI şeklinde gerilim ve akım ölçülerek iki yöntem ile
bulunmaktadır. İki durum için belirsizlik analizi ile hata oranlarını bulunuz. Ölçme
cihazları ile

değerleri okunabilmektedir.

Elektrik direncinde güç ölçümü

Çözüm : (1) Durumu için

elde edilir. Buradaki bütün terimler P=E2 /R değerine bölünür ise,

bulunur.
(2) Durumu için

ve uygun cebrik işlemler sonunda,

elde edilir.

Bu örnekte görüldüğü gibi, belirsizlik analizinde daha küçük bir hata yüzdesi
vermesi nedeniyle, elektrik gücünün ölçülmesi için, (2)'inci yöntem yani, gerilim ve
elektrik akımının ölçülmesi tercih edilmelidir.
Örnek : Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi, diyafram, lüle veya ventüri tipi bir cihazla
debi ölçümü yapılmak istenmektedir. Bu tip cihazlarda debiyi veren bağıntı

şeklinde verilebilmektedir. Bu bağıntıda, C bir katsayıyı, A cihazın en dar kesitinin

alanını, p1 cihaza girişteki, p2 çıkıştaki basınçları, T1 girişteki gaz sıcaklığını, R ise gaz
sabitini göstermektedir.
Lüle katsayısı C = 0,92 ± 0,005
Lüle giriş basıncı p1 =2,5 ± 0,05 bar
Lüle giriş sıcaklığı T1 = 20 ± 1°C = 293 ± 1 K
Lüledeki basınç kaybı p =p1-p2 = 3000 ± 10 Pa
Lüle kesiti A = 1 ± 0,001 cm2

olduğuna göre, bu lüleden hava akması halinde

belirsizlik analizine göre hata yüzdesini
bulunuz.
Kesit daralması ile debi ölçümü.
Çözüm : Bu yöntemde debi beş değişkenin fonksiyonudur.

Analiz için gerekli türevler ve hata oranı ifadeleri

şeklindedir. Problem ile ilgili sayısal değerler ve havanın gaz sabiti için R =0,287
kJ/kg K konulduğunda
değeri elde edilir.
Bu örnekte görüldüğü gibi, sistemin toplam belirsizlik hatasına etki eden faktörler,
önem sırasına göre; p1 giriş basıncı (% ±2 hassasiyet), C lüle katsayısı, T, sıcaklığı, p
basınç farkı, A lüle kesiti olmaktadır. Bu deneydeki hata oranı azaltılmak istenirse,
öncelikle p, giriş basıncı, sonra da C lüle katsayısı daha hassas olarak tespit edilmelidir.
 CHAUVENET KRİTERİ

Chauvenet kriteri, ölçüm sonucunda elde edilen deneysel bulguların şüpheli olanlarının
elimine edilmesi amacıyla kullanılır. Aşağıdaki Tabloda görüldüğü gibi, bu kriterde çeşitli
ölçüm sayıları için kabul edilebilir maksimum sapmaların, standart sapmalara oranları
verilmiştir.

Tablo : Deneysel bulguların eliminasyonu için Chauvenet kriteri.

Kriterin kullanılabilmesi için, öncelikle yapılan deneye ait a standart sapma ve bütün
bulgulara ait di (= xi-𝑥)ҧ sapmaları bilinmelidir. Bundan sonra her bir deneysel bulgu,
Tablodaki kriter değeri ile karşılaştırılmalıdır. Eğer eldeki deneysel bulguya ait
oranlardan bazıları, bu kriter değerinden büyük ise, bu bulgular değerlendirme dışı
bırakılmalıdır. İstenirse bu şekilde elde edilen yeni sonuçlara ikinci ve üçüncü defa,
bu kriter tekrar uygulanabilir. Fakat pratikte genel olarak bu kriterin bir defa
uygulanması yeterlidir.

Örnek : Bir ocaktan çıkan kömür numunelerinde yapılan nem ölçmesinde, aşağıdaki
sonuçlar bulunmuştur. Bu değerlere göre, aritmetik ortalamayı, sapmaların mutlak
ortalamasını, standart sapmayı, değişikliği (varyansı) ve örneklem için standart
sapmayı bulunuz. Verilen deneysel bulgulara Chauvenet kriterini uygulayıp, şüpheli
bulguları değerlendirme dışı bırakarak, yeni standart sapma değerini bulunuz.
Çözüm :

Aritmetik ortalama

Bu değere göre aşağıdaki tablo hazırlanarak istenen değerler bulunabilir.

Sapmaların mutlak ortalaması:

Standart sapma :
Değişiklik (varyans) :

Örnek standart sapma :

Örnek standart sapma s = 1,61 değeri kullanılarak Chauvenet kriter tablosuna göre
bir karşılaştırma yapabilmek için aşağıdaki tablo hazırlanabilir.

Chauvenet kriter değeri ile her bir bulgunun karşılaştırması yapılır ise, sadece 6 nolu
numuneye ait okuma (2,174>1,96), değerlendirme dışı bırakılmalıdır. Bu durumda yeni
aritmetik ortalama
değerindedir. Bu yeni değerlendirmeye göre aşağıdaki tablo yapılabilir.

Bu tablo yardımıyla da
Örnek standart sapma :

olarak hesaplanabilir.

Sonuç olarak, bu deneyde 6 nolu numunenin değerlendirme dışı bırakılması ile, örnek
standart sapma 1,61 değerinden, 1,109 değerine indirilmiş olur.