You are on page 1of 341
Boaventura de Sousa Santos (org.) Democratizar a democracia: ‘os caminhos da democracia participativa FBR ean Biker & Aone (Bodpn Gren ato de Svcs Lee SESSA Noreen Speen meet oe ait ta bf 1, Ge pam ci 2. ene 0p - ma. ove. BoIee Tes ioe en i ea rane ce trum de ps dene by 068 en ti ends de ep Por ts da Ec Enon chgho HATA [DITRIDIDORA RECORD DE SERVICOS DE IMPRENSA &. Persson 101s comin eo nr, Rr ra 380180 ‘Tene i) 5883000 (Gouna 2S fe ona Igoe Bas Sumério rnocugto cen. Acro 13 2 annowgio puss soca 18 2. ascmvengo pa inanemo seems 22 esAaovovoUntt 29 wtno0uh0 Para ampliar 0 ednone democritico 38 1. ncoacido mcenonck BA SRUEEACA MASEGUEDL THEE 0 SCD. 49 2 asconctcis Wo vecewOwos oArenecCARASEUNDAMEASEED ca SO 2 eeoctcanrrcmma ne sitnestc 0 $8 A AwsnanenLOnO AMEND CAMEO. 59 S.asromcavoacisoarnenche 65 & coreasio 71 Mornent0s sams aMAGAO EMOGATCA. 83 Micromoriments na fia: para uma novspoltica de democracia participative #5 wooo #7 2 owecumopeciomimclo 9 ‘ oomcusocioan. on nasies 99 {anouarcurcr on NOS 102 ‘¢necureme seinooaate 103 7H ADIMOCHCR MAERTRAGATEORAFCUTEA. 110 a anainaerotwocaca panonmaces nowt 119 seouauso 125 (O reimventar ds democraca participative na Acca doSal 133 wropicto 135 Tea tanio ounamenichoooecnineannAmin Dose 138 1 prcca meron as RIMCASYMOSS RACLNSL ORLA 14S Ie mmucns m0 196 Da wmlaceeraoceus 1 2) porn rwonewancs CTU OORT 150 24 cuneeov-rcnenes oe we NATD 150 2 ums wou 15H 2. € erenincasnocaamenDy 152 2. woinemesroices eos 1 a commtsocusiclo 13, 2. ooenbucus temas co amenmansio ce ADAP. 153 do oneo camo 154 20 condo Dos MTEECTINS IAA actuccosacKALHO BeNEHTCD_ 15S sevweucanmeneacous ema orcnenscio 156 ‘Otc Ok Ci MN UREA TEAS MUA CREASE riven 159 s eoncglon manne nemanceicho emacs 165 [Applica do reconhecimento da cidadania no Putumayo ¢na Baita Bota ‘Caueana: 0 eso do movimento coclero de 1996 171 smo 173 eovOor ati nie DL Mae actA a8 76 2 AStemas MURS AOHIACO COMET 77 ecnokanciro nme to ROUT NACHRINNGLODA NSERC 180 pa mn BA COMIN OUD OK A REANDAADO1S VAM EASA reumanmowouarwaruco ds ive 185 s.antancagi conga a coarnaat DEAOADEESCUETARO MCONMENMENODS suvpstemn ce vou tsCAGHe 189 se Aauanacicosrnecrunor 900 tak 0 MRAM CAE EA 1. Amocuna sn enengiorcht as Acs WARBLER ECD ‘euros ooteoncantrcnrea 197 ‘comico wisuuowatocauace 204 9 Amoctea ce ruseacio nek. 207 canraoe Ennancipasio socal em wm conteto de guera prolongada:o caso da Copnunidade de Pas de San José de Aparads, Colombia 217, moro 219 1 ocowrarcio ota em aooreManso soca 220, 2. aot oat cost ona 20 Bk — MANOR SE rerio tree 225, 1. samos onan) — enero aio MamNGA OceMEAGOSoEM 220 2.1, arm oxo oxDectapAo ot oMNCNEE DEAE 229 4. avconniao oe mainte neato 24 4 nomawascho cola oxrecugo 242 41 weet oa ox ea OACOMIMEAOE OCH 244 4 ovrncanenes feos 00mCTO 285 ‘es pcnbes conn YOUNTHNUSEECAS 247 15 nomena soem ron on cOuDNDE 288 Cass decent: para povo"s movimentor urbanos © emancipasio em Portugal 255 ence 257 2. annouiovomisiraoe 7478 OCEMTERO GKOHENGLOSAM. 262 5. atin 20 AUNT ALTAR NABIXHO SN DUTEROD CE AEVOLARO 266 2.2 acowrmean aoe oeomucss 267 2. onenes\0oeas ons as 276 2 comaeminroncets ot auucmgle secu tet ooeeMcRITCHATIA. 279 2. Abia pe mocso ssa. 282 «Avec o8 n9OL40 E00 ALN: CUS MA A ENO rumscingioy 264 IneMTUGDEs ATONE ours 296 cumwoe ‘Tribunal Coastucional eemancipacio socal na Cokimbia 297 oti Uy nrc nc tse onto 299 foes bnc 300 2 aemateo neo CHEETA DO MMINAL 305 sewer 310 2+ omouneonoweienr 310 22 ommmaresweien 313 2.2. orbmaror nr vowcisiua 915 2 4 orm Fos oentons ricnes ume) 317 4 romeaLauvcmidzocesneacoutmaonss 220 1 xerche 8 cat MbcRESETS co TREN, 320 ‘22 ocowroo ca pene a curosrouneos JB 429, ormcemons oc okeno welo BAEC ROCA, 327 424 omsoscumonasimanicansioes 227 436 anaelonmcicont 228 © testo como espago de aio coletva:paradotesepossibilidadss do “jogo estratigico de ators” no planejamento tritorial em Portal 41 maeogio 343 1 onANtunotckro UMMA ERDSOscoD aco ETMATGKD BEATE s omueutosroureswuoms 3 1.2 ena earner crows fone oc comane 245 1. acount pane coun 346 1.4 orunenuane sto umn cou 200 ESTREKGLO BE ATOMS 7 1.5. osrmsosTor ox toms Lad Ees STIS BE AGO CMTS 3B 2 trio maeba or remomes cas 35 2 1 anounovaunene x nomecaclor 351 2.2 nawuasueoesmarlco tooo, moor mEmCcagies 364 22), atmusa eaters ot oer 355 22. omocNs0 Raga A MAND ETMATOKD DAS DE BOR cestevaoorte 256 2. os anv ns rssmAne OmMNMMAO SOOM 36S 2. tannic as wacko. 366 2.2. peomencemcneecetioAtAnoEMECICK EE ITO. 368 comune Empress e responsabiidade social 0s enredamentos da cidadania no Brasil 372 imvonusho 378 1. OUEAROA trios ox SEROMA SURSIRA © DSCURO BO AO TOR SEO 2 asrasouungoescearonanumroeocit 365 2 wmmcomiseseauinsineas 404 Podes poco e protgonismo feminino en Mosanbique 419 ‘em ie moose 21 {cone TOME or emo: aoa ARC.. 27 2. asouom AGORA 0 COMTENOR DEAE HO ACK IE MANA feos ina «00 2. amisoangio oo rose 96 cand courWO oA conStRUHO SECA ON renee 424 {Astrud oureaoucomoueushoneinencn NEO ARKO) 497 DEMOCMACA PntCantNA AGO 452 ‘Orgamento Parscipaiva cm Porto Alegre: para uina democracia redistributive 455, seomicio 457 Travancauiaaa ocicaceronro Aten 452 fo aeonoe ronan 42 2 omauenoraricexno moro ase 458 2 i nsmuxsocmmcmcio 467 2.2 ome nmenmio 47t 2.9 Aoetmugia noes De msramno METOOLUGAE CRERES EAA 2. At Eo onan Teno: So ARECACEAE tamer S00 «onaueno pach: mua ocean oeranTia S12 1. americas osiKAO 512 4 2 commoner EASHESOAS S16 4a. amououuccoctio 526 {4 paonpnnactan AHERN. 59 {cs srtpsoe fins 0ouautao urge exCAaaeeOEFARORS 54 sconusherornconizocormiaa 548 cute “Modelos de Deliberagto Demecritics: wins anise do otgamento partcipavo no Beasl Sot mooi $63 1. antmncenar so mast atten oA mRK/O 0 HEL ASGCRDARE 559 2 nowosoentcAcvercticnsnenaente ranean 572 2 computes nuemean aroma mcr ewonoRaD. 576 svvonoaeat 57% Da. rmonarecionocastimtus mona S77 a2 woowsaareniodnesastvtesewens S78 24a come cocngauromareng 572 2 canannustasrhoncacs S82 4 oonsatro mncMWD EAAMPUUCOCASOHERAWEA KIELCE SE ‘rarmgha conmnenaor uonroninTosoO® 5 ‘mows soca. eae roms commantarusnens casera rsarconnn 592 coma 2 © perfil police institucional da Demociaa Pati Kerala [eda 9 vas Highs de ssmomeco 600 ‘ocamtaxaoascanenan 60s “RewumurmUa LADCORALAGIOO MAREN 613 {nctemoaeroinen oA oMns CERARACOS 625 12. ovumanone cana mamaxivoctwomangiosteas 616 A esrmecnzasio 621 5 romwugiocmmeworao oe rncee of msnarnio. 622 St asceae sanas 625 5 > nuarbuoscsemdaosoe seRoumtnTs 25 3 4 omucseeruanso critnsuci cemostos 626 5 5 sccumtnestcooioacAoDoRAAMENTO. «27 5 « mocimenosmancenes 629 4.7 succoaosacuanes 630 ‘sna Semi oe FOMMAEAMER 53 6 2 atoms oosnacs 622 ea rouse 6 4 quoter oneannn 635 es como mori 657 fe mowozioatenanne 638 eweiio 640 coMcntAgo Gina 647 Para ouwas democracas 49 1. eeocmcaueanc mano c cant. 651 2 penonreca aaTEMAIAS. 6S 2. eeensca mee SoMREFENA 657 coun esos mons 6st S wocaMDRA MCRAE {BO 666 1 fouarromna: mia mnemecracanear 675 Intrdugio Geral & Coleco Noaentura de Sousa Santos A globalizsiogekberal hoje am fatrexplicatvo importante dos proces- sos econdimies seis, oleae culmras das sociedad nacional. Con ado, apesr dea importante elepertnica, eta plobaoago no ica, De par com cl em grande medida po reagio a ela ext emergindo ma ‘our globalzagy consttida pela rede aliangaetransfroneiigae etre rmovientos ltscerganieabe loi os raconse que no diferentes cans do slobo etna paralutar conta aexcisio sil a precriasio do trabalho, «dedi dis politica pli, a destrugio do meso ambiente da bindiversidd: o desemprego, as violages dos direitos humanos, at pandemias. 0 es iterécesprouzidos dees ou indietament pla slbalzago moira. HS, asin, anglobaliasio alterna contr-hegeménica, organized da base para orp ds cea Fats glbalizagio ¢apenae emergent, mar € mass antgee 2 sua maniferagso mas consistente at hoje, a eliza: odo primero Frum Socal Mundial ea Porto Megeyem janeiro de 2001. © tern desiolego de lvros € globlizag alternatira. Apreseara cemaeelvos osmsladospringpsis de um projeto de pesuie nial “Reiaventar 2 Eancipagio Socal: Para Nove Macifestoa™. Ralzado em seis paises — Afra do Sul Beas Calabi, lady, Mogambigue e Portugal ‘ete projets wou analisar ican, onganinasSes © movimentoe pro- resists em ci dominos socal: democraciapaeiipatias sistemas a reenativos de pag mulicalsaliso, justia e odadania cultura ta pea biodsersdak entre cochecimentos ais; ove ieternaionlime ope Fro, Alen de ads de centita sciase de cents soiie-atvisa, foram recthidsmrevistas com liderese avitas de movimento soi, ‘um rubprjeto ape foi dado o nome geral de Vos do mundo. ste projeto fo rig por mim com a claboracto de coordenadores de pesquisa em cla um dos seis pases: Saliela Buhlungu na Africa do Sal, “Maria Céha Pek, no Bresl; Mourcio Gari Villegas, na Cobia, Shalini, Randeriae Achy Yagnik na Indi Teresa Cra Sita, erm Mogambigne € Joo Aricado Nunes, em Poraugal Ese projetoenvclveu 69 pesquisaores ‘foram anaisuss 60 inciativas, moviaseatos ou organiza. ‘Ospresnposos dst projeto so Fundamentlmeate dois um epistemclico ‘eum sociopelitco, © pressoposto epistemeligica¢ 0 de que a ciéncia em ‘eral eas céncias soviaisem especial atavesam hoje uma profunda crise de ‘confiangaepisterelégica. Ax peomestae qu eitinaram opi cpa melégico do conhecimento ciensfico a partir do sculo XIX — at promes- ‘2s da pa eda raconaidade dl Uberdae edaigualade, do progresso +d para do progresso— io 36 ndose redizaram sequer no centro do ster ma mundi como se ansformara, nos pales da perferiaedasemiperileia 0 que se convencionou chamar Tercozo Mundo —, na idelogia lgi- ‘madara da sabordinagi ao imperial ocdentl, Em nome da ciéaca modems destruiran-se muirasconkecimentose cine ahematvas © bi _mlharam-se 05 grapossociis que ules eapoiava para prossegur as sas ‘vie proprias xtOnoms de deseavlvimeato. Em coma, cm rome dk cén- ‘Ga comecense mito epistemic 0 poder imperial socorren-e dee para Aesarmar 2 resistencia dos povose grupos sociisconguistados. Esta episteroogis imperial coniolidow sea partic de meados do séalo ‘X0X e dominos todo o sdenlo XX. Nio é ems neniuma nordade. O-qve hide novo hoje? Em peimeir lugar, é hoje mais do que nunca evident cue ‘ounversalsmo dacifacia moderna € um pprscularsmo ocidenta cuja par ticalardade consse em ter poder para defini como partiulares, oct, ‘ontentuit¢ stwacionae todos or conkecimentos que com ela #valizam. isso decore a constatago de que houve eh curas cénciaseoutras moder Aidades no ocidentase muitos ouvosconhecinentos que ae validam por ‘outs cifries que nto o serem cientfices ou sere modernos, A dver- ‘dade eptemelégica do mundo 6, ssi, potenciaimente iafinita. Todos 0, ‘conlecimentos lo contextuais eo si cao mais quanto se arrogam 130 s#lo, Niohdnem couhecimentes pars, nem conbecmentascompletom hs ‘constlagses de conhesimentos. No imteror dessa constelages ha hit zag, mas estas, enn Yer de cliinarem as relies desguasente os po ‘eres cootibem mits wetes pra reforséls 1A dovigaldade dos relacSesconsste na eapacidade de mm forma de conbeciment converter ui outa em recurso ou matsiarpima. As conse telages de conhesimento no anito da biodiversdede so apense mani fectagio mais dranitica de uma desigualdade epsemologice que sarees {od a Srea tematiasabragidas por exe projet de penuie. (© recontesimento mesmo vicado de outoscenhecimento vis ‘uma manilesacb da crise de confiancecpstemolépica. Mas bi outa, das tworias da complexidade a woras do cao, das stuagbes de bfurcagio 8 Iipstee Gis, das novas worse quince & tori dos campoe mérficos que Iioje mostrar que o rigor e verdade da céncia moderna eurocEatica no {nai que odscuso do rigor eda verdad eque as istingées que coast ‘vem, tis como as dsingbes sito objeto naturerarociedade nio 30 mai gue Folens epistemolégicas. Mestr-se tambem que a dénca moderna foi muito mais eficar em amplar a capaidade da a humana do que em mpl as conseqéncas da aio humana. Por es razio, a conseqénias riragio cenifiea or atin, e ainda conte a ortodenia epistemolégica, este projtoas- ame expictamente a plucaidale dos conhecinenrs raise alternatives € procuta drshes vor, saberado no subpeojeto das Vos do mundo. Tm bia i revlia do ctaone, 0 que exe projet prilegia€ a definigio de um ‘asco campo analtico, muito ponco caregado de conceitosteéricos ou ‘rapiicos, mat defnid segsnco wna orientago gera a idewicegio de campos socias nos quais 0 confit entre globlizasio hegeménica¢ a sobalizaco contea-hegemnica se prev se ou vt aser mais intenso; ca es sais confitives que sio também campos de confitos entre coabec- ‘mentor rvs € em que apriordade anata € dada sluts que esistem flobalzaio hegemBnicaepropdem sternaivasada-€ pelapriordade dada 2 plbalzagbocontabegeminica que antevemes a possbilidad de coatri- ‘buic para a remvengio da emancipago social Em outaspalavrasacigeca pars noe um exersio de cidadaniae de solidariedade ea sta qualidade & sferida em thimainscnca pela qualidade da Gdadani eda sohdaredate «ue promore ou toma posse. Aaui reside o segundo objetivo dest proje- to —areinvengdo de cmansipasio socal —, tunbém ele ambicioso,hetero- dao, poucoceatfio & lz do candnee leno de difcubades e mesmo de 3 AREHWENCAO OA ENANCIPAGAO SOCIAL Este objetivo levanta tes dificaldades prinipas que si outros tants desa- flor. A primeira dificildade diz respira a prapeia nage de globliasto contra egennic. O que faz com que am conjuao de niiatvas ov movie _meatos sea consderado uma forma de slobalizacSo? Mutas das inicatvas ‘¢movimentos que séoanalisados neste pcjetosioloais,ocorem em esp ‘ostempos mato circuses E certo que em mnitas dla €posiveliden far arial alana com oursiniativas ou organiagdesestrangeras ‘ou tansnacinais,parecendo eno lepftimofala-se de globalzagio. Mas ‘suponhamcs qu iniciaivas diferentes, ainda que com algumassemelhancss, orexemplo, na read democraciaparicpstia, oerram no mesmo period ‘em dferentes partes do mundo, mas sem que se couheazn umasis otra 08 ‘sem que ha quaisquer contatos entre els. Esta ocorrnciasimaltinea & ‘ficients para que poesamos falar deglobalzagio da iniciaiva? ‘Aconeepsto dominant da lokalizacio conta-hegemdaica rede aes- ‘wingla aos movimentoseorganizacées no governamentas transnacionas eas sus dramdnicas aparigbes em Seatle, Montreal, Wahington, Genebra, Davos, Praga ePoro Alegre. Sem dvida que este movimento democritico, ‘wansnacinal, de ativismo sem ronteras€ uma forma de plobalzago con- terhegeménica. Mar nfo devemos esquecer que esse movimento ébaseado ‘em iniiatvas loa destinaas a mobili lata loals, mesmo que para e- Sti a poderestranslocais,nacionis ou globais Por outro Tadoycentae imbnico, Hberal, paca o ssl da Europ sinds nos anos 70e,posteriormente, para. América Latina ea Europa do Leste (O"Donnel Schmitt, 1986) {ornaram desatalzade a anlives de Moore ede Przeworsli, Parecem po ‘co ata as perpectvas sobre a democeaca da segunda metade do séeulo XX com as sus discusses sbre os impedimentos estruuras da demoera- ‘Giana medida em que paamos ate raitas dezens de pases em proces- fo de democraizagh, pates estes com enoemes variag6es no papel do ‘ampesinato enor seas respecives processes de urbanizago. AmareyaSen ‘as dou que celcbra a perda de eredibidade da dia das condiges esr turais qeando afria que a quertio nfo é a de saber seam dado pats ets preparado para a demcracia mas antes de partie daidéia de que qualquer pals se prepara através da democrasa (199944). Por outro lado, som 0 ‘desmonte do Ext de bem stac socal ecom os corres das pica socials ‘pari dadécoda de 1980 tambim pareceram inalidaasandlses de autor res com Prreworsk ou Lipset acerca doses disbuvosireversives da democracia, Reabre-se, asim, a discussio sobre osigasficado estromural (da democracia em particle para o¢ assim charnados pases em desenvol- vento oa pases do Su ‘Amel que a debae sobre osigifcad esrutural ds democracis muda ‘seus trmos, oma segunda queso parece vir&tona: problema da forma dda democraciae da sa variago. Esa queen recebeu a sua respota mais Influetenaslugie ees proposta por Joseph Schumpeter de acordo com ‘qual o problems da constracio demorrdtica em gera deveraser derivado, dos problemas enfentados n constusio da demoeracia naEuropano perio dd etre goers. A parte dees respons fanda-e 0 que poderlameschamar de concepsio hegendnica da democraca. Ox piacpais elementos des ‘oncepgio seriamh a tio apontadacontradicio entre mobilzaio iste ‘Sonalzagio antngton, 1968; Germans, 1972); a valotagtoposiva da pata poitce (Down, 1956), uma ica muito salientada por Schumpeter, para quem o cidadéo comam no tinha capacidade oa interest politico se:

You might also like