Ενότητα 9η

• Επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση, καταλογογράφηση, αρχειοθέτηση. Η συμβολή του

προσωπικού φύλαξης.

Εισαγωγικά

Σήμερα οι επαγγελματίες των μουσείων κάνουν τεράστιες προσπάθειες ώστε να

τεκμηριώνονται οι συλλογές και τα εκθέματα, σύμφωνα με κοινά αποδεκτά επαγγελματικά
πρότυπα. Στην τεκμηρίωση περιλαμβάνονται στοιχεία όπως η αναγνώριση και η περιγραφή
του κάθε αντικειμένου, η προέλευσή του, η κατάσταση και η συντήρησή του, η σχέση του
με άλλα αντικείμενα και η θέση στην οποία βρίσκεται κάθε στιγμή. Οι πληροφορίες αυτές
φυλάσσονται διαχρονικά με ασφάλεια, πρέπει να ανακτώνται εύκολα και να είναι
προσβάσιμες προς επεξεργασία και εμπλουτισμό από τους ειδικούς ή από όσους το επιτρέπει η
θέση τους.
Αρχικά υπήρχαν οι γνωστές καρτέλες που κινούνταν σε τύπο τετραδίου σπιράλ ταυτόχρονα
με πρωτόλειες δοκιμές σε διάφορα προγράμματα ηλεκτρονικά που είτε αναβαθμίζονταν με το
πέρασμα του χρόνου είτε ήταν απαραίτητη η μετάπτωση των δεδομένων σε νέα, έως ότου να
δημιουργηθούν πιο μόνιμες λύσεις και η καταγραφή να γίνεται με συστήματα παγκόσμια
βασισμένα στις αρχές της βιβλιοθηκονομίας.
Φυσικά, τα μουσεία γέμισαν με πλήθος αντικειμένων και ο αριθμός τους άρχισε να
ξεπερνά το όριο που μπορούσε να διαχειριστεί ένα άτομο ή μια μικρή ομάδα. Επίσης, όταν τα
αντικείμενα απομακρύνονταν χωρικά και χρονικά από τον φυσικό τους χώρο και το πλαίσιο
στο οποίο λειτουργούσαν και ανήκαν, τόσο περισσότερο είχαν την ανάγκη συνοδευτικής
πληροφορίας. Η εσωτερική προφορική παράδοση του μουσείου άρχισε να γίνεται προβληματική
και αναδύθηκε το ζήτημα μιας σοβαρής και εμπεριστατωμένης τεκμηρίωσης.
Κατέστη λοιπόν αναγκαία η πιστοποίηση της κυριότητας των αντικειμένων, απαιτήθηκε
τρόπος για γρήγορο εντοπισμό τους και για εύκολη δυνατότητα απογραφής τους και
αποθήκευσης πληροφοριών, όπως επίσης και ένα σύστημα που να δείχνει την αποτίμηση των
αξιών του αντικειμένου. Απαραίτητο είναι και η διατήρηση αρχείου με τη βιογραφία του
αντικειμένου στο μουσείο, όπου βρίσκουμε πληροφορίες για τον προγραμματισμό και την
παρακολούθηση πράξεων συντήρησης, αποκατάστασης ή άλλες προληπτικές ή παρεμβατικές
πράξεις. Όλες οι παραπάνω ανάγκες οδήγησαν στην αναζήτηση έξυπνων τρόπων
καταλογογράφησης στην αρχή και τεκμηρίωσης - αρχειοθέτησης στη συνέχεια.
Η τεκμηρίωση βασίζεται στους τρόπους καταλογογράφησης των βιβλίων με τη
διαφοροποίηση ότι εδώ έχουμε κι άλλα δεδομένα που αφορούν την περιγραφή των
τρισδιάστατων κυρίως αντικειμένων (διαστάσεις, σχήμα, χρώμα, κατάσταση, υλικό,
χρονολόγηση, πρόσωπα που επενέβησαν στο αντικείμενα κλπ.). Ως εκ τούτου τεκμηρίωση
ενός αντικειμένου εννοούμε ένα σύνολο στοιχείων που σχετίζονται με αυτό και είναι έτσι
οργανωμένα ώστε να εξυπηρετούν τους στόχους ενός περιβάλλοντος στο οποίο είναι
ενταγμένο το αντικείμενο. Ωστόσο, κύριος στόχος της τεκμηρίωσης είναι η δημοσιοποίηση
του υλικού του μουσείου στο κοινό.
Ένα τέτοιο σύστημα ξεκινά πάντα με την καταγραφή της διαδικασίας αποδοχής του
αντικειμένου, την ένταξή του σε ένα μητρώο/κατάλογο με έναν μοναδικό αριθμό ή
αλφαριθμητικό χαρακτηριστικό και τη δημιουργία μιας καρτέλας με συγκεκριμένα πεδία στα
οποία εγγράφονται οι πληροφορίες. Οι καρτέλες στη συνέχεια δεν αποθηκεύονται τυχαία αλλά
με τρόπο που να καθίσταται εύκολη η ανεύρεσή τους με κάποια κωδικοποίηση διαχείρισης
καρτών.
Τα αντικείμενα των συλλογών δείχνουν ακίνητα αλλά φυσικά αυτό δεν είναι αλήθεια. Τα
αντικείμενα μετακινούνται συνεχώς. Μετακινούνται για να εκτεθούν στους χώρους του ίδιου
μουσείου (επανεκθέσεις, περιοδικές εκθέσεις), για να μπουν σε κάποιο εργαστήριο για
συντήρηση, μεταβαίνουν σε κάποιο στούντιο για φωτογράφιση, μετακινούνται για να δανεισθούν
σε άλλα μουσεία της χώρας ή εκθέσεις στο εξωτερικό ή να ενταχθούν σε μια έκθεση που θα
ταξιδέψει σε πολλές διαφορετικές πόλεις. Κάθε τέτοια μετακίνηση, από την πιο σύντομη έως την
πιο μακρινή, το μουσείο είναι υποχρεωμένο να το καταγράφει ώστε το αντικείμενο να αφήνει
τα ίχνη του εγγεγραμμένα σε κάθε μεταβολή της θέσης ή της κατάστασής του. Τα πάντα όμως
ξεκινούν από τη διαχείριση των συλλογών που προτείνει η διοίκηση του μουσείου και φυσικά
αποτυπώνονται ακόμα και οι διοικητικές πράξεις όπως για παράδειγμα οι εγκρίσεις εξόδου ενός
αντικειμένου από το μουσείο για δανεισμό ή άλλη χρήση.
Άρα οδηγούμαστε στην ανάγκη σχεδιασμού πολιτικής τεκμηρίωσης από κάθε μουσείο,
όπου θα αναφέρονται οι τρόποι και οι κανόνες καταγραφής και η αρχιτεκτονική της ροής της
πληροφορίας, όπως και οι απαιτούμενες δομές για την εξυπηρέτηση ενός συστήματος.
Για την εργασία της τεκμηρίωσης χρειάζονται μουσειολόγοι, βιβλιοθηκονόμοι, οι σχετικοί
επιστήμονες με τις συλλογές (αρχαιολόγος, εθνολόγος, λαογράφος, τεχνολόγος μηχανικός
κλπ.), ηλεκτρονικοί υπολογιστών και ενδεχομένως επιπλέον βοηθητικό προσωπικό για την
εισαγωγή των δεδομένων στο σύστημα.
Με την πλήρη τεκμηρίωση και καταλογογράφηση εξασφαλίζεται η λειτουργικότητα των
συλλογών σε ότι αφορά
• τις εσωτερικές ανάγκες του Μουσείου σε επίπεδο διαχείρισης συλλογών,
• την ανάπτυξη περιεχομένου δημοσιοποίησης των δεδομένων και του υλικού του
μουσείου στο κοινό και
• την εξυπηρέτηση των ενδιαφερομένων ακαδημαϊκά ή ερευνητικά.

Αναλυτικότερα ένα μουσείο, οφείλει να κάνει γνωστό το υλικό του στο ευρύ κοινό και να το
δημοσιοποιεί. Γι' αυτό το λόγο δημιουργεί καταλόγους εκθέσεων, θεματικά λευκώματα,
επίκαιρα άρθρα, ερευνητικές μονογραφίες, καρτ ποστάλ, αντικείμενα προς πώληση κλπ.,
ενέργειες που καταλήγουν στο στον απώτερο στόχο του μουσείου: την αποτελεσματικότητα μιας
επίσκεψης, την θετική μελλοντική συμπεριφορά, δηλαδή την επανάληψη της επίσκεψης στο
μουσείο από τον επισκέπτη (να γίνει πελάτης), τη βοήθεια στην έρευνα (ερευνητές, φοιτητές,
ακαδημαϊκοί) και την εκπαίδευση του κοινού μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων.
Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι η αξία ενός μουσειακού αντικειμένου εξαρτάται από
την ποσότητα και την ποιότητα των πληροφοριών που μπορεί να παρέχει το μουσείο στους
ενδιαφερόμενους. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, ο ρόλος ενός πλήρους συστήματος
τεκμηρίωσης με τη βοήθεια των νέων ψηφιακών τεχνολογιών είναι πολύ σημαντικός έως
αναντικατάστατος. Αφού παραχθεί μια ολοκληρωμένη τεκμηρίωση, τη σκυτάλη παίρνει το
ίντερνετ, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα κινητά τηλέφωνα, πληθώρα εργαλείων
προσφέρονται για τη δημοσιοποίηση υλικού έτσι ώστε να μην απαιτείται πάντα η φυσική
παρουσία του ενδιαφερόμενου στο μουσείο.
Επιπλέον, πέρα από την ευκολία στον εντοπισμό και την αλίευση της πληροφορίας ενός
αντικειμένου, την επεξεργασία, την αναδιάταξη και το ανέβασμα των στοιχείων σε επικοινωνιακά
εργαλεία, η ψηφιακή μορφή των δεδομένων μπορεί να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο ψηφιακό σύμπαν
συνιστώντας κομμάτι ενός ευρύτερου πλαισίου ή αλλιώς ενός αποθετηρίου όπου συναντώνται και
κατηγοριοποιούνται δεδομένα αντικειμένων πολλών συλλογών μουσείων, σε παγκόσμιο πλέον
επίπεδο. Οι δομές αυτού του πλαισίου, για να λειτουργήσουν απαιτούν τυποποίηση και
κωδικοποίηση των δεδομένων και γι' αυτό έχουν σχεδιαστεί σύγχρονες εφαρμογές, με στόχο τη
διευκόλυνση της διαλειτουργικότητας των συστημάτων των εκάστοτε μουσείων, ώστε να είναι
εύκολο να εντάσσονται σε αυτές ετερογενείς πολλές φορές πληροφορίες για αντικείμενα και υλικό
πολιτιστικής κληρονομιάς. Μια τέτοια μεγάλη πλατφόρμα είναι η EUROPEANA.
Το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) έχει αναθέσει την ανάπτυξη αυτού του έργου στη
Διεθνή Επιτροπή Τεκμηρίωσης γνωστή ως CIDOC (International Committee for
Documentation). Η Επιτροπή CIDOC ασχολείται με την τεκμηρίωση των συλλογών των
μουσείων. Δίνει την ευκαιρία σε επιμελητές μουσείων, σε βιβλιοθηκονόμους και ανθρώπους που
ασχολούνται με την καταγραφή και τη διαχείριση των συλλογών, αλλά και γενικότερα με την
τεκμηρίωση, να συνεργαστούν. Εκδίδει δελτίο, διοργανώνει ετήσιες συναντήσεις και συγκροτεί
ομάδες εργασίας για ειδικά θέματα.
Καταληκτικά, μπορούμε να πούμε ότι η ποιότητα τεκμηρίωσης αντανακλά το
επαγγελματικό βάθος ενός μουσείου και αποτελεί θεμελιακό παράγοντα της λειτουργίας του.
 Ενότητα 10η

• Προστασία και ασφάλεια των συλλογών. Εισαγωγή στις βασικές αρχές προφύλαξης και
προληπτικής συντήρησης.

Στην ενότητα αυτή θα μιλήσουμε για την προστασία και ασφάλεια των συλλογών, ενώ θα
αναφερθούμε συνοπτικά στις βασικές αρχές προφύλαξης και προληπτικής συντήρησης.

Ανάλυση με βάση το κεφάλαιο: «Διαχείριση του κινδύνου: Θέματα προστασίας και

ασφάλειας», από το βιβλίο «Στα παρασκήνια του μουσείου» της Α. Μπούνια.

Προστασία και ασφάλεια των συλλογών

Μία από τις ουσιαστικές δεοντολογικές υποχρεώσεις των εργαζομένων στα μουσεία είναι να
εγγυόνται την προφύλαξη και συντήρηση των συλλογών αλλά και των μεμονωμένων
αντικειμένων και ότι μέσα στα πλαίσια της λογικής, οι συλλογές θα μεταφερθούν στις επόμενες
γενιές σε όσο καλύτερη και ασφαλέστερη κατάσταση είναι πρακτικά δυνατόν, σύμφωνα με τις
σύγχρονες γνώσεις και πηγές.
Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έγινε σαφές στην ανθρωπότητα ότι έχει χρέος να
προστατεύει την πολιτιστική κληρονομιά, όπως επίσης έγινε παγκόσμια συνειδητοποίηση η
αναντικατάστατη αξία των πολιτιστικών αγαθών και αντικειμένων που μας πληροφορούν για το
παρελθόν και την εξέλιξη των κοινωνιών. Για παράδειγμα, το κέντρο της Αγίας Πετρούπολης
που καταστράφηκε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αποκαταστάθηκε εξαιρετικά. Όμως ακόμα,
γίνονται προσπάθειες να φροντίζουμε εκ των προτέρων να μην συμβούν ανεπανόρθωτες
καταστροφές σε μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς και να αποφύγουμε τις επεμβάσεις. Βεβαίως,
οι κίνδυνοι μπορεί να προέρχονται και από τη φύση (φυσικές καταστροφές) αλλά οι
ανθρωπογενείς παράγοντες αποτελούν επίσης σημαντικούς κινδύνους. Ενώ όμως τείνουμε να
αποκαθιστούμε τις ζημιές, πόσο χρήσιμο είναι να προετοιμαζόμαστε;
Ας θυμηθούμε κάποια παραδείγματα φυσικών καταστροφών που είχαν ως αποτέλεσμα την
καταστροφή πολιτιστικού πλούτου:
Το 1966, πλημμύρισε η Φλωρεντία. Οι καταστροφές ήταν τεράστιες: πάνω από 130.000
αρνητικά καταστράφηκαν από την Galleria degli Uffigi, 250.000 τόμοι στο Gabinello Vieusseux,
14.000 τόμοι στην Εβραϊκή Συναγωγή, ολόκληρη η συλλογή μουσικών χειρογράφων, 1.300.000
τόμοι στην Biblioteca Nationale, όπως επίσης έγιναν καταστροφές στο Βαπτιστήριο του Duomo
και αλλοιώθηκαν τοιχογραφίες των Uccello, Botticelli, Lorenzetti, Martini.
Το 2002 έγιναν πλημμύρες στην Κεντρική Ευρώπη. Δεν έμειναν μόνο πολλοί άνθρωποι
άστεγοι αλλά και τα μουσεία των πληγέντων χωρών ήρθαν σε δυσμενή θέση. Για παράδειγμα οι
Κρατικές Συλλογές Τέχνης (State Art Collections) στις οποίες υπάγονται 11 μουσεία της
 Δρέσδη0ς, επλήγησαν στους αποθηκευτικούς τους χώρους που πλημύρισαν από τις
βροχοπτώσεις και την υπερχείλιση του ποταμού Έλβα.
Το Δεκέμβριο του 2004, το τσουνάμι που έπληξε την Ινδονησία και άλλες χώρες του Ινδικού
Ωκεανού, προκάλεσε σοβαρές καταστροφές και απώλειες ανθρώπινων ζωών, όπως επίσης και
καταστροφές σε σημαντικά ανασκαφικά ευρήματα και αρχεία. Εξίσου καταστροφικοί ήταν και οι
κυκλώνες Κατρίνα, Ρίτα και Βίλμα, που έπληξαν το 2005 τον Κόλπο του Μεξικού και τις Νότιες
πολιτείες των ΗΠΑ (Μισσισιπί και Λουιζιάνα).
Στην Ελλάδα, ο σεισμός του 1979 δημιούργησε σοβαρές ρωγμές στον Παρθενώνα, προκάλεσε
την καταστροφή πολλών αμφορέων στο Παλαιό Μουσείο Ακρόπολης και οδήγησε στο κλείσιμο
του ΕΑΜ για πολλούς μήνες. Επίσης, μεγάλος ήταν κίνδυνος από το σεισμό του 1999, όπως
επίσης και από τις πυρκαγιές που έπληξαν την Πελοπόννησο το 2007, από τις οποίες κινδύνεψαν
αρχαιολογικοί χώροι και μουσεία, όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας και ο αρχαιολογικός
χώρος, καθώς ο κίνδυνος έφτασε τόσο κοντά που σόκαρε τη διεθνή γνώμη και τη μουσειακή
κοινότητα. Δεν ξεχνάμε βέβαια την πρόσφατη ολική καταστροφή του μουσείου στη Βραζιλία από
τη φωτιά και την καταστροφή στα αρχαιολογικά μουσεία της Βαγδάτης, της Μουσούλης, της
Βασόρας και άλλων πόλεων κατά τις πολεμικές συρράξεις.
Βεβαίως, καταστροφές συνέβαιναν και θα συμβαίνουν πάντα και οι άνθρωποι θα βρίσκουν
τρόπους να τις αντιμετωπίζουν. Όμως, σήμερα είναι πλέον κατανοητό ότι δεν πρέπει να
αφοσιωνόμαστε μόνο στην αντιμετώπιση της καταστροφής αλλά κυρίως στην πρόληψή της, με
προγραμματισμό και προετοιμασία. Άρα στοχεύουμε στην πρόληψη και έπειτα στην
αποκατάσταση. Από την άλλη, οι διεθνείς οργανισμοί και οι εθνικοί φορείς όλο και περισσότερο
αναγνωρίζουν πλέον και προωθούν την προετοιμασία αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης
ανάγκης.
Γι' αυτό όλοι οι εργαζόμενοι στα μουσεία οφείλουμε με κάθε τρόπο να υποστηρίζουμε την
εξασφάλιση και την προστασία των συλλογών. Η υποχρέωση περιλαμβάνει τόσο την προστασία
από φυσικές φθορές που συμβαίνουν καθημερινά εξαιτίας της περιορισμένης περιβαλλοντικής ή
άλλης φροντίδας, όσο και την προστασία του μουσείου από κλοπή, βανδαλισμό, φωτιά, πλημύρα
και αντίστοιχα φαινόμενα. Πρόκειται δηλαδή, για ζήτημα γενικότερης στρατηγικής ασφάλειας του
μουσείου και αποτελεί τμήμα της πολιτικής διαχείρισης των συλλογών του. Επομένως
καταλήγουμε σε τρία βασικά στοιχεία ασφάλειας:
1. Η ασφάλεια αποτελεί υπευθυνότητα του καθενός ξεχωριστά και όλων μαζί σε ένα μουσείο.
2. Είναι απαραίτητη μια συστηματική προσπάθεια τήρησης ενός βασικού επιπέδου
μουσειακής ασφάλειας.
3. Κάθε οργανισμός θα πρέπει να διαθέτει μια σχετική τουλάχιστον ικανότητα επιβίωσης σε
περιπτώσεις έκτακτων αναγκών και μεγάλων καταστροφών.
Επειδή, για ειδικότερα θέματα προστασίας του μουσείου θα αναφερθείτε και σε άλλα
μαθήματα, εδώ θα μιλήσουμε συγκεκριμένα για την ασφάλεια των εκθεμάτων:
Η φύλαξη των μουσειακών αντικειμένων βασίζεται συνήθως σε μια προσπάθεια συμβιβασμού
μεταξύ της ανάγκης για προστασία και της επιθυμίας για πρόσβαση από τους επισκέπτες. Δεν
μπορούμε να έχουμε κλεισμένα και αποκομμένα τα αντικείμενα από τον κόσμο. Σε πολλά μουσεία
η ασφάλεια βασίζεται στην επίβλεψη των αιθουσών με κάμερες είτε με φύλακες, και την
τοποθέτηση των αντικειμένων σε προθήκες, τη χρήση εμποδίων και την ύπαρξη συστημάτων
συναγερμού. Η επίβλεψη εξαρτάται από τον τύπο και την αξία των συλλογών, τους πιθανούς
κινδύνους που έχουν εντοπιστεί, το είδος του κτιρίου και την εσωτερική του διαμόρφωση, τον
αριθμό των επισκεπτών, τον τρόπο που έχει οργανωθεί η έκθεση (σε προθήκες, ράφια κλπ) αλλά
και το εύρος των ευθυνών που έχει το προσωπικό φύλαξης. Σημαντικό είναι το θέμα της
εκπαίδευσης του προσωπικού φύλαξης αλλά και του ρόλου του στη λειτουργία του μουσείου.
Σε σχέση με την προστασία των εκθεμάτων θα πρέπει επίσης να γίνουν κατανοητά τα εξής:
• Η διαμόρφωση των χώρων θα πρέπει να γίνεται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ότι χωρούν όλοι οι
επισκέπτες και δεν παρατηρούνται φαινόμενα συγκέντρωσης υπερβολικά μεγάλου αριθμού
ανθρώπων σε μια αίθουσα.
• Θα πρέπει να υπάρχει καλή οπτική σύνδεση μεταξύ αιθουσών.
• Τα αντικείμενα θα πρέπει να στηρίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η
υποστήριξή τους και η δύσκολη μετακίνηση ή να συνδέονται με συναγερμό.
• Ειδικά οι πίνακες έργων τέχνης θα πρέπει να προσαρμόζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι
δύσκολο να ξεκρεμαστούν.
• Τα μικρά και εύκολα μετακινούμενα αντικείμενα θα πρέπει να εκτίθενται όσο το δυνατόν πιο
μακριά από εξόδους.
• Σε ό,τι αφορά στις προθήκες θα πρέπει να υπάρχουν συνθήκες ασφαλείας ικανές να
προφυλάξουν το περιεχόμενο της προθήκης:
• Οι κλειδαριές θα πρέπει να είναι δυνατές για να μην παραβιάζονται εύκολα, καλά κρυμμένες
και όχι σε κοινή θέα.
• Οι μεντεσέδες θα πρέπει να είναι καλής ποιότητας και καλά στερεωμένοι στο κύριο τμήμα της
προθήκης.
• Ο σκελετός θα πρέπει να είναι κατασκευασμένος έτσι ώστε να αντέχει σε επιθέσεις χωρίς να
διαλύεται.
• Τα γυάλινα στοιχεία της προθήκης θα πρέπει να είναι ανθεκτικά και να μη σπάνε εύκολα.
 Ο ρόλος του προσωπικού
Βασικό στοιχείο της πρόβλεψης για την ασφάλεια των μουσειακών συλλογών είναι η ύπαρξη
ενός οδηγού με πλήρη στοιχεία για τις ευθύνες, τις αρμοδιότητες και το ρόλο του καθενός από το
προσωπικό. Επομένως, θα πρέπει:
• Να προβλέπονται οδηγίες για περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης είτε εντός ωραρίου λειτουργίας
είτε εκτός.
• Να ελέγχεται η πρόσβαση στο μουσείο τόσο τις ώρες λειτουργίας όσο και τις υπόλοιπες.
• Να ελέγχεται ο αριθμός των επισκεπτών ανά αίθουσα αφού έχει οριστεί ο μέγιστος δυνατός.
• Να ελέγχεται η πρόσβαση στα κλειδιά του κτιρίου και των εκθεμάτων.
• Να καταγράφονται οι μετακινήσεις των αντικειμένων του μουσείου.
• Να υπάρχει επίβλεψη στους χώρους του μουσείου ακόμα και κατά τη διάρκεια εκδηλώσεων.
• Να έχει οριστεί υπεύθυνος ασφαλείας του μουσείου ο οποίος να καθορίζει και να ελέγχει τις
προδιαγραφές.

Προληπτική συντήρηση

Από τα φυλλάδια του ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ

ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ - ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ
ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ/ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ / Αθήνα, 2015.

1. Μάθε περισσότερα... Η προληπτική συντήρηση

Προληπτική συντήρηση: μια ασπίδα για την προστασία των μνημείων
Η προληπτική συντήρηση των μνημείων
Σύμφωνα με το Γενικό Συνέδριο του ICOM με τον όρο προληπτική συντήρηση εννοούμε όλες
τις μη επεμβατικές μεθόδους και τα προληπτικά μέτρα που πραγματοποιούνται στο περιβάλλον
ενός μουσειακού αντικειμένου (ή συνόλου μουσειακών αντικειμένων) με σκοπό να
προστατεύσουν το αντικείμενο/αντικείμενα από πιθανές μελλοντικές φθορές ή την πλήρη
καταστροφή του. Η προληπτική συντήρηση περιλαμβάνει τις διαδικασίες ασφαλούς χειρισμού-
μεταχείρισης των μουσειακών αντικειμένων, ασφαλούς μεταφοράς και συσκευασίας τους,
ασφαλούς φύλαξης, έκθεσης και αποθήκευσής τους κλπ. Επίσης περιλαμβάνει έλεγχο, εκτίμηση,
αξιολόγηση και ρύθμιση (σύμφωνα με διεθνή πρότυπα και προδιαγραφές) όλων των παραμέτρων
που επηρεάζουν και υποβαθμίζουν με την πάροδο του χρόνου τα υλικά κατασκευής των
αντικειμένων. Όλες οι διαδικασίες αυτές στοχεύουν στη διατήρηση του μουσειακού αντικειμένου
χωρίς άμεση επέμβαση στο υλικό του (στη δομή του) και χωρίς αλλαγές στην εμφάνιση του
αντικειμένου.
 Η προληπτική συντήρηση εφαρμόζεται κυρίως από τους συντηρητές αρχαιοτήτων και έργων
τέχνης. Αυτοί με τη βοήθεια των υπεύθυνων επιμελητών των μουσειακών συλλογών
(αρχαιολόγων, ιστορικών, λαογράφων κλπ) αλλά και του εκπαιδευμένου προσωπικού φύλαξης
ελέγχουν, αξιολογούν και ρυθμίζουν σύμφωνα με διεθνή πρότυπα και προδιαγραφές όλους τους
παράγοντες που επηρεάζουν/υποβαθμίζουν με την πάροδο του χρόνου την κατάσταση
διατήρησης των μουσειακών αντικειμένων. Οι παράγοντες αυτοί είναι οι περιβαλλοντικές
συνθήκες (θερμοκρασία, σχετική υγρασία, ακτινοβολία-φωτισμός, ατμοσφαιρική ρύπανση), οι
βιολογικοί παράγοντες (μύκητες, έντομα, τρωκτικά) τα φυσικά φαινόμενα (σεισμός, πλημμύρα,
πυρκαγιά κα.)και ο ανθρώπινος παράγοντας (κακός χειρισμός, επιζωγραφίσεις κλπ).
Με την προληπτική συντήρηση λοιπόν, παρεμβαίνουμε στις περιβαλλοντικές συνθήκες που
απειλούν τα μνημεία για να προλάβουμε τη φθορά των υλικών τους. Οι συντηρητές και οι
εξειδικευμένοι επιστήμονες που είναι υπεύθυνοι για τη διατήρηση των μνημείων λαμβάνουν
πολλά και διάφορα μέτρα για την προληπτική συντήρηση, όπως:
Τακτική απομάκρυνση Ζώων και φυτών
Οι συντηρητές απομακρύνουν τα φυτά που φυτρώνουν ανάμεσα στους λίθους την άνοιξη,
τότε που είναι φρέσκα και μαλακά. Συνήθως χρησιμοποιούν μικρά ψαλίδια και δεν τα
ξεριζώνουν με τα χέρια, διότι έτσι μπορεί να παρασυρθούν κομμάτια της αρχαίας πέτρας.
Απομακρύνουν τα πουλιά από το μνημείο τοποθετώντας κάθετες διαφανείς βελόνες στις περιοχές
που κουρνιάζουν.
Τακτικός καθαρισμός και αποκλεισμός των εσοχών και των κενών
Οι συντηρητές καθαρίζουν τις εσοχές και τα κενά που κατακρατούν υγρασία και ακαθαρσίες
για να μη γίνονται εστίες μόλυνσης. Μετά, «σφραγίζουν» (κλείνουν τις εσοχές) με υλικά ασφαλή
για το μνημείο.
Τα παλιά φθαρμένα κονιάματα (μείγματα από νερό και υλικά όπως άμμος, ασβέστης, τσιμέντο
κ.ά. που χρησιμοποιούνται ως συνδετικό υλικό σε τοιχοποιίες), αντικαθίστανται με καινούρια
ώστε να προστατευτούν τα δομικά στοιχεία και να καλυφθούν όποια κενά και εσοχές. Έτσι, δεν
θα γίνουν εστίες πουλιών, φυτών και μικροβίων.
Προστασία από την υγρασία του εδάφους με δημιουργία αποστραγγιστικών έργων
Οι συντηρητές, οι μηχανικοί και οι αρχιτέκτονες προβαίνουν στην κατασκευή
αποστραγγιστικών έργων στο χώρο των μνημείων όταν κρίνουν ότι αυτά «υποφέρουν» από την
υγρασία και τα άλατα του εδάφους.
Έλεγχος της υγρασίας και της θερμοκρασίας στους κλειστούς χώρους
Οι συντηρητές ελέγχουν και διατηρούν την υγρασία και τη θερμοκρασία στα αποδεκτά για
κάθε υλικό επίπεδα με τη χρήση ειδικών συσκευών που ονομάζονται θερμοϋγρογράφοι και
συσκευές κλιματισμού. Η τήρηση των κατάλληλων περιβαλλοντικών συνθηκών προφυλάσσει τα
υλικά από την παρουσία και τη δράση ζώων, εντόμων και μικροβίων και την κρυστάλλωση των
αλάτων. Επιπλέον, επιβραδύνει τη διάβρωση των μεταλλικών μερών ή τμημάτων.
Προστασία από τη δράση της βροχής και του ανέμου
Οι συντηρητές προτείνουν τη μεταφορά κινητών μνημείων στο μουσείο με σκοπό την
καλύτερη προστασία τους. Άλλες φορές προτείνουν την τοποθέτηση στεγάστρων (είδος στέγης
σε ανοιχτό χώρο στηριζόμενο σε στύλους) και φραγμάτων σε ευαίσθητες και σημαντικές
περιοχές των μνημείων που απειλούνται από τον άνεμο ή και τη βροχή.
Προστασία από τη δράση της βροχής και του ανέμου
Ωστόσο, επειδή η παρουσία των στεγάστρων αλλοιώνει την αισθητική των χώρων των
μνημείων, η μελέτη και η απόφαση για την τοποθέτησή τους απαιτεί συνεργασία με τους
αρχαιολόγους και τους αρχιτέκτονες-αναστηλωτές.
Έλεγχος ηλιακής ακτινοβολίας
Για να προστατέψουν τα ευαίσθητα οργανικά υλικά στους κλειστούς χώρους, οι συντηρητές
εγκαθιστούν τεχνητό φωτισμό χωρίς υπεριώδη ακτινοβολία. Παράλληλα, στα τζάμια των
παραθύρων τοποθετούνται ειδικά φίλτρα που απορροφούν την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου
ώστε να μη φτάσει στις επιφάνειες των μνημείων όπου υπάρχουν χρώματα, βερνίκια και
συγκολλητικά υλικά.

Ο ρόλος της συντήρησης στην προστασία των έργων της πολιτιστικής κληρονομιάς

Η συντήρηση είναι μία ήπια μορφή επέμβασης, στην υλική υπόσταση ενός πολιτιστικού
αγαθού με στόχο την ανακοπή της φθοράς του, την πρόληψη και την προστασία του από αυτή.
Περιέχει τις έννοιες της πρόληψης και της προστασίας, και περιλαμβάνει διάφορα είδη
επεμβάσεων, όπως την περιοδική ή την τακτική συντήρηση, την προληπτική συντήρηση, την
επιφανειακή συντήρηση. Επίσης η μακροπρόθεσμη συντήρηση περιλαμβάνει στέγαστρα και
γενικότερα κτήρια προστασίας, αποστράγγιση του σκάμματος (ανασκαπτόμενου χώρου) σε
περίπτωση που υπάρχουν νερά στο χώρο και παροχεύτεση των όμβριων υδάτων.
Σκοπός της συντήρησης είναι να καλύψει όλα τα στάδια προστασίας, στερέωσης, καθαρισμού,
συμπλήρωσης, αποκατάστασης, μεταφοράς, έκθεσης και αποθήκευσης που είναι απαραίτητα για
τη σωστή διατήρηση και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς χωρίς να παραμελεί την
ιστορία και την αισθητική των τεκμηρίων της.
Θα πρέπει επίσης, να χρησιμοποιούνται υλικά που να είναι αντιστρεπτά και να αφήνουν τη
δυνατότητα για μεταγενέστερη αποκατάσταση με νέες ίσως τεχνικές.
 Έτσι λοιπόν ο ρόλος της συντήρησης είναι πολύ σημαντικός γιατί συντελεί στην διατήρηση
της πολιτιστικής κληρονομιάς κληροδοτώντας την στις επόμενες γενιές, στη διατήρηση ιστορικής
μνήμης, στην καλύτερη ερμηνεία και αξιοποίηση των ευρημάτων (τεκμηρίων) και κατά συνέπεια
την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Συνθήκες διατήρησης έργων τέχνης κατά την έκθεση και αποθήκευσή τους. Έλεγχος
περιβαλλοντικών παραγόντων.

Υλικά δημιουργήματα

α) τα χρηστικά αντικείμενα
β) η ενδυμασία
γ) τα τεχνολογικά επιτεύγματα και προϊόντα δ) τα αρχιτεκτονήματα
ε) τα έργα τέχνης
ζ) τα θρησκευτικά και λατρευτικά αντικείμενα η) οι διατροφικές συνήθειες
θ) οι επιστημονικές ανακαλύψεις και οτιδήποι υλικό υποδηλώνει τον τρόπο ζωής τη δημιουργία, τις αξίες, τα ήθη και έθιμα
και τις πεποιθήσεις μιας κοινωνίας
 Τα οργανικά υλικά χωρίΖονται σε:
Α) Φυτικής προέλευσης δηλ. αποτελούνται από τα φυσικά πολυμερή της κυτταρίνης όπως:
ξύλο, χαρτί, ύφασμα (λινό και βαμβάκι), φυτικές ρητίνες (ως βερνίκια και συνδετικά υλικά),
χρωστικές ουσίες κα. πχ. εικόνα, ελαιογραφία, χάρτης, πάπυρος, ξόανα, υφαντά, φαγιούμ, ξύλινα
σκεύη, κ.ά.
Β) Ζωικής προέλευσης δηλ. αποτελούνται από φυσικά πολυμερή πρωτεΐνης όπως: δέρμα,
οστά, μαλλί, μετάξι, ζωικές κόλλες, κ.ά. πχ. ελεφαντόδοντο, περγαμηνή, οστέινα αντικείμενα,
ύφασμα (μαλλί και μετάξι), τοιχογραφία, μεταξοτυπίες, κράνος από δόντια χοίρου, κ.ά.
Τα ανόργανα υλικά χωρίΖονται σε:
Α) Φυσικά δηλ. φτιαγμένα από τη φύση, χωρίς την επέμβαση του
ανθρώπου, όπως: πέτρα, πολύτιμοι λίθοι, ορυκτά, γεωλογικοί
σχηματισμοί και αυτοφυή μέταλλα (χρυσός, χαλκός, άργυρος) πχ.
σταλαχτίτες, καλντέρα, σπήλαια κ.ά.
Β) Τεχνητά δηλ. φτιαγμένα από τον άνθρωπο όπως: κεραμικά, γυαλί,
σμάλτο, μεταλλικά αντικείμενα, κονιάματα, συνδετικά υλικά κ.ά. πχ.
γυάλινα και κεραμικά σκεύη, ψηφιδωτά, μπρούτζινα αγάλματα,
κοσμήματα, γλυπτά, κ.ά.

Έλεγχος επισκεπτών
Ανόργανα υλικά
Οι συντηρητές μπορούν να προτείνουν τον έλεγχο των επισκεπτών
όσον αφορά στον αριθμό, τη ροή και την πρόσβασή τους σε διάφορους χώρους του μνημείου. Ο
μεγάλος αριθμός των επισκεπτών στους κλειστούς χώρους επηρεάζει τα επιθυμητά επίπεδα
υγρασίας και θερμοκρασίας, ενώ δεν ελέγχεται εύκολα η ροή και η συμπεριφορά τους απέναντι
στο μνημείο.
Οι συντηρητές οφείλουν να ενημερώνουν τους φύλακες σχετικά με τις περιβαλλοντικές
συνθήκες που πρέπει να ισχύουν στους χώρους του μνημείου. Επίσης, οι συντηρητές
συμμετέχουν στο σχεδιασμό της κατάλληλης σήμανσης και της χάραξης της πορείας των
επισκεπτών στους χώρους του μνημείου.
Λειτουργική επανάχρηση μνημείου
Οι συντηρητές γνωρίζουν ότι η ελεγχόμενη λειτουργική επανάχρηση κάποιων μνημείων που
διατηρούνται σε καλή κατάσταση είναι σωστή επιλογή καθώς έτσι εξασφαλίζεται ο άμεσος
εντοπισμός, η τακτική καταγραφή και η αντιμετώπιση των φθορών τους.
Ευαισθητοποίηση του κοινού
Στην Προληπτική Συντήρηση σημαντικό ρόλο παίζει η ενημέρωση του κοινού από τους
συντηρητές, τους αρχαιολόγους και τους υπόλοιπους ειδικούς που ασχολούνται με το μνημείο,
σχετικά με την αξία του μνημείου και τους κινδύνους που το απειλούν. Τόσο οι επισκέπτες όσο
και οι άνθρωποι που ζουν κοντά του μπορούν να συμμετέχουν στην προστασία του με τη σωστή
συμπεριφορά τους και προβάλλοντας με τη σειρά τους την ανάγκη για τη διαρκή προστασία του.
Οι εργασίες της προληπτικής συντήρησης, δεν γίνονται μόνο μία φορά. Αν όμως
πραγματοποιούνται τακτικά και με συνέπεια, μπορούν να είναι εξίσου αποτελεσματικές με τις
εργασίες συστηματικής συντήρησης, δεν γίνονται μόνο από τους ειδικούς και προσφέρουν χώρο
για όλους, μικρούς και μεγάλους.
2. Η προληπτική συντήρηση των μνημείων
Προβλέπουμε, Προλαμβάνουμε, Προστατεύουμε ... τα μνημεία από τις φθορές του χρόνου!

Ποιοι κίνδυνοι απειλούν τα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μνημεία;

Οι καιρικές συνθήκες (όπως η υγρασία και ο παγετός, τα άλατα και οι μικροοργανισμοί) είναι
συχνά απειλητικές για τα υλικά των μνημείων. Το ίδιο και οι λεγόμενες «θεομηνίες» όπως οι
σεισμοί και οι πυρκαγιές. Οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι όμως προέρχονται από τη δραστηριότητα του
ανθρώπου: Η ατμοσφαιρική ρύπανση εξαιτίας της αυξανόμενης χρήσης των ορυκτών καυσίμων
διαλύει και καταστρέφει τα μνημεία των πόλεων.
Επίσης, με την άνοδο της θερμοκρασίας λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου και της
τρύπας του όζοντος αναμένεται η επιτάχυνση χημικών αντιδράσεων και μικροβιολογικών
διαδικασιών εις βάρος των υλικών των μνημείων. Όσο για τα παράκτια μνημεία, απειλούνται
άμεσα από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Τέλος, κατά τη διάρκεια των πολέμων τα
μνημεία βλάπτονται ανεπανόρθωτα με βομβαρδισμούς, κλοπές, εμπρησμούς, βανδαλισμούς κ.ά.
Πώς διατηρούμε τα μνημεία; Συντηρώντας τα!
Η συντήρηση των μνημείων είναι ένας επαγγελματικός τομέας που περιλαμβάνει όλες τις
εργασίες που γίνονται με στόχο την επιβράδυνση της καταστροφής των μνημείων, τη φροντίδα
και τη διατήρησή τους σε μια κατάσταση παρόμοια με την αρχική για όσο περισσότερο χρόνο
γίνεται. Οι εργασίες αυτές περιλαμβάνουν την εξέταση, την καταγραφή των προβλημάτων και τις
διάφορες επεμβάσεις καθαρισμού, συγκόλλησης και στερέωσης των υλικών των μνημείων. Η
συντήρηση των μνημείων μπορεί να είναι συστηματική ή προληπτική και γίνεται από τους
συντηρητές αρχαιοτήτων.
Τι είναι η συστηματική, συντήρηση των μνημείων;
Η συστηματική συντήρηση περιλαμβάνει τις επεμβάσεις που γίνονται από τους συντηρητές
αρχαιοτήτων και έργων τέχνης με στόχο τη θεραπεία των κατεστραμμένων υλικών τους. Τέτοιες
επεμβάσεις είναι ο καθαρισμός, οι συγκολλήσεις, οι στερεώσεις, οι συμπληρώσεις με νέο υλικό
κ.ά.
Τι είναι η προληπτική, συντήρηση των μνημείων;
 Με την προληπτική συντήρηση οι συντηρητές εντοπίζουν και παρεμβαίνουν στους κινδύνους
του περιβάλλοντος που απειλούν τα μνημεία με στόχο να προλάβουν τη φθορά των υλικών τους.
Το κόψιμο των χόρτων, η απώθηση των πουλιών, ο καθαρισμός του περιβάλλοντος χώρου, ο
αποκλεισμός των Ι.Χ. από τη γύρω περιοχή είναι ενέργειες που εντάσσονται στο πλαίσιο της
«προληπτικής συντήρησης».
Γιατί η προληπτική συντήρηση είναι σημαντική;
Οι εργασίες της προληπτικής συντήρησης, όταν γίνονται τακτικά και με συνέπεια:
• εντοπίζουν τους κινδύνους που απειλούν τα μνημεία
• προλαμβάνουν τις μεγαλύτερες καταστροφές και την ανάγκη για συστηματική συντήρηση
των υλικών
• επιμηκύνουν το χρόνο ζωής των επεμβάσεων συστηματικής συντήρησης που έχουν ήδη
γίνει (π.χ. καθαρισμοί, συγκολλήσεις κ.ά.)
• απαιτούν μικρότερο οικονομικό κόστος
• ενθαρρύνουν την επικοινωνία με το κοινό και τη συμμετοχή του στο ζήτημα της
διατήρησης των μνημείων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Εμείς τι κάνουμε;
Όλοι μας οφείλουμε να εμπλακούμε άμεσα σε δραστηριότητες προληπτικής συντήρησης των
μνημείων της χώρας μας, του τόπου μας ή ακόμα καλύτερα της γειτονιάς μας καθώς τα μνημεία
είναι η πολιτιστική κληρονομιά όλων μας!
 Ενότητα 11η

• Η ερμηνεία και μελέτη του υλικού πολιτισμού στα μουσεία. Οι διαφορετικές αξίες που
φέρουν τα αντικείμενα των συλλογών των μουσείων.

Στην ενότητα αυτή θα μιλήσουμε για τη μελέτη του υλικού πολιτισμού που διενεργείται στα
μουσεία και τις διαφορετικές αξίες που φέρουν τα αντικείμενα των συλλογών των μουσείων.

Η μελέτη των αντικειμένων, που συχνά αποκαλούνται Υλικός Πολιτισμός, έχει εξαιρετική
σημασία για την κατανόηση του ρόλου του ανθρώπου στην κοινωνία. Τα μουσεία φυλάσσουν
τον υλικό πολιτισμό του παρελθόντος, συμπεριλαμβανομένων των δειγμάτων του φυσικού
κόσμου. Συνεπώς, ο στόχος των επιμελητών, των μουσειολόγων και των εργαζόμενων στα
μουσεία είναι να ερμηνεύσουν τα αντικείμενα και τις συλλογές και να μπορέσουν με διάφορα
ερμηνευτικά μέσα να επικοινωνήσουν τις ερμηνείες αυτές στο κοινό. Οι ερμηνείες ωστόσο
βασίζονται στις διαφορετικές αξίες που έχουν τα αντικείμενα των συλλογών, στη φύση των
μουσειακών συλλογών και τη σημασία τους. Έτσι γίνεται προσπάθεια προσέγγισης των
αντικειμένων από πολλές, διαφορετικές οπτικές γωνίες.
Μέσα από τη μελέτη του υλικού πολιτισμού, ξεκινώντας από την κατασκευή των πρώτων
εργαλείων και φτάνοντας στα σύγχρονα υψηλά τεχνολογικά επιτεύγματα, ερμηνεύουμε τον
τρόπο δόμησης και μετασχηματισμού των κοινωνιών και της συγκρότησης των πολιτισμών.

Ενότητα 12η

• Επισκέπτες και ερμηνεία. Τρόποι με τους οποίους τα μουσεία προβάλλουν σήμερα

διαφορετικές ερμηνείες.

Στην ενότητα αυτή θα μιλήσουμε για το πώς ερμηνεύουν τα μουσεία τα αντικείμενα των
συλλογών τους και το πώς αντιλαμβάνονται τις ερμηνείες αυτές οι επισκέπτες.

Ανάλυση βασισμένη στο άρθρο: Μούλιου, Μ. 2005, «Μουσεία: πεδία για την κατανόηση
του κόσμου», Τετράδια Μουσειολογίας, 2, 7-19.

Το να σκεφτόμαστε νέες ιδέες και να κατακτούμε νέες γνώσεις είναι απαραίτητο συστατικό
για την επιβίωση και την εξέλιξη της κοινωνίας. Και όλοι θέλουμε να κατανοήσουμε τον φυσικό
και τον κοινωνικό κόσμο που μας περιβάλλει, παρόλο που μας φαίνεται δύσκολος στόχος. Ένας
τρόπος λοιπόν να το καταφέρουμε είναι να αξιοποιήσουμε τα μουσεία ως δυναμικά πεδία για την
 πραγματική κατανόηση του κόσμου, με την προϋπόθεση να αποτελέσουν κεντρικά σημεία
αναφοράς στην ζωή των ανθρώπων. Αυτή η δυνατότητα που μας δίνουν τα μουσεία έχει άμεση
σχέση με το ότι αυτά δημιουργούν, μελετούν και ερμηνεύουν συλλογές υλικών ή/και άυλων
πολιτισμικών αγαθών, οι οποίες αποτελούν το αρχείο που μας έχει δώσει η ανθρωπότητα μαζί με
τις γνώσεις της, τις αξίες και τις πρακτικές της.
Ακριβώς αυτές οι διαφορετικές ερμηνείες και προσεγγίσεις που επιλέγουν τα μουσεία να μας
δείξουν, είναι η αφετηρία από την οποία ξεκινάμε για να κατανοήσουμε τον κόσμο. Η γνωστική
ψυχολογία και οι θέσεις της νέας μουσειολογίας μας δίνουν τα στοιχεία για να υποστηρίξουμε τη
διεύρυνση του ρόλου των μουσείων στη σύγχρονη κοινωνία ως πεδία για την κατανόηση του
κόσμου.
Πως μαθαίνουμε, λοιπόν, για να κατανοήσουμε πραγματικά τον κόσμο; Ο Gardner,
θεμελιωτής της θεωρίας των πολλαπλών ευφυιών, ανέπτυξε έναν προβληματισμό για το πώς
μπορεί ο άνθρωπος να κατακτήσει τον συχνά ανεκπλήρωτο στόχο: την «πραγματική» κατανόηση
του κόσμου. Για τον Gardner, κάθε κοινωνία χαρακτηρίζεται από συμβάσεις, τελετουργίες,
προτιμούμενες συμπεριφορές, θεσμικά πλαίσια, ηθικούς κανόνες και αξίες, τα οποία μαζί με όλες
τις άλλες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, αποτελούν πεδία για μάθηση. Η μάθηση αρχικά επιτελείται
με τρόπο φυσικό και διαισθητικό και στη συνέχεια συστηματοποιείται μέσω ενός εκπαιδευτικού
προγράμματος, όπως είναι το σχολείο, όπου διαμορφώνονται πλέον οι αντιλήψεις και οι
ερμηνείες των μελών της κοινωνίας για τον κόσμο. Ο Gardner σημειώνει ότι η μάθηση
προσεγγίζεται είτε μέσω μιας μιμητικής διαδικασίας είτε μέσω της μετασχηματίζουσας μάθησης.
Η μετασχηματίζουσα μάθηση είναι μια διαδικασία που διαμορφώνει την ερμηνεία που δίνει ο
μαθητευόμενος για τον κόσμο μέσα από την ενεργητική, δημιουργική, εξατομικευμένη
διερεύνηση κάποιου τομέα της γνώσης. Αυτό προϋποθέτει ότι τα στοιχεία που θα μελετηθούν
από τον εκπαιδευόμενο θα είναι έτσι οργανωμένα, ώστε να του δίνουν ευκαιρίες και δυνατότητες
να αναπτύξει ελεύθερες επιλογές για να διαμορφώσει τη δική του άποψη.
Όμως, πώς τελικά αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τον κόσμο; Καταρχάς δεν βλέπουμε όλοι οι
άνθρωποι τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο, καθώς οι εμπειρίες μας και οι επιστημολογικές μας
προτιμήσεις διαμορφώνουν τα ερωτήματα που θέτουμε για την πραγματικότητα γύρω μας. Άρα,
όπως αναφέρει και ο Gardner, ο καθένας μας έχει διαφορετικό τρόπο πρόσληψης του κόσμου, των
πληροφοριών και των γνώσεων. Μήπως τα μουσεία είναι κατεξοχήν τόποι, όπου η παρατήρηση
αυτή μπορεί να αξιοποιηθεί;
Για τον Gardner, η κατάκτηση της γνώσης και η πραγματική κατανόηση του κόσμου,
πραγματοποιείται όταν οι άνθρωποι αποκτούν την ικανότητα να μελετούν διάφορα θέματα με
ποικίλους τρόπους και όταν μπορούν να αναζητούν και να βρίσκουν λύση σε ένα νέο πρόβλημα
μέσα από πολλές και διαφορετικές οπτικές, ανακαλύπτοντας τελικά τα νοήματα που θα τους
βοηθήσουν να συνθέσουν μια σφαιρική και τεκμηριωμένη άποψη γι' αυτό. Είναι το σχολείο ένας
φορέας που προσεγγίζει τη μάθηση όπως παραπάνω, δηλαδή ως μια διαδικασία με στόχο την
πραγματική κατανόηση του κόσμου; Ο Gardner υποστηρίζει, πως όχι · θεωρεί πως τα σχολεία
προωθούν περισσότερο την τυπική και μηχανική μάθηση και ότι δεν δίνουν προτεραιότητα στην
πραγματική κατανόηση, προσπαθώντας να καλύψουν μια συγκεκριμένη διδακτέα ύλη με έννοιες
και γεγονότα για αποστήθιση, με υπέρτατη αξία τον εντοπισμό της σωστής απάντησης σε βάρος
της ανακάλυψης της γνώσης από τον ίδιο το μαθητή.
Στην παραπάνω πρόκληση, ο Gardner θεωρεί ότι μπορούν να ανταποκριθούν άλλοι φορείς,
όπως τα μουσεία, στα οποία βρίσκουμε χαρακτηριστικά που δεν υπάρχουν στο σχολείο, καθώς
είναι οι κατεξοχήν χώροι φύλαξης και ερμηνείας της υλικής και άυλης κληρονομιάς της
ανθρωπότητας και εκφράζουν ποικίλες ιδέες για τον κόσμο που μάλιστα με το πέρασμα του
χρόνου μπορεί να αλλάζουν. Είναι λοιπόν πεδία διασύνδεσης του ανθρώπου με τη γνώση, τη
δημιουργικότητα και την έμπνευση και αποτελούν τόπους έκθεσης αντικειμένων και ιδεών,
φέρνοντας ανθρώπους πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους σε μια συνθήκη για την πραγματοποίηση
μιας «οικειοθελώς επιλεγόμενης μάθησης». Η μάθηση στο μουσείο, λοιπόν, εξαρτάται ουσιαστικά
από τα προσωπικά κίνητρα των επισκεπτών και τη θέλησή τους για νέες μαθησιακές εμπειρίες.
Επομένως, τα μουσεία, μέσα από την ευρύτερη εκπαιδευτική τακτική τους, μπορούν να
προσεγγίσουν ολιστικά τον κόσμο, με στόχο την πραγματική κατανόησή του.
Από την άλλη, η νέα μουσειολογία, υποστηρίζει την προοδευτική άποψη ότι τα μουσεία
αποτελούν κεντρικό σημείο αναφοράς στη ζωή των ανθρώπων, αφού μπορούν να συμβάλλουν
τόσο στην αναψυχή και στη διαμόρφωση πολιτισμικών αξιών όσο και την προσφορά δυνατοτήτων
μάθησης, δίνοντας νέα διάσταση στον ορισμό του όρου. Άλλωστε πρόσφατα, η Επιτροπή
Μουσείων, Βιβλιοθηκών και Αρχείων της Αγγλίας, υιοθέτησε έναν διαφοροποιημένο ορισμό για
τη μάθηση: Η μάθηση είναι μια διαδικασία που σχετίζεται άμεσα με την εμπειρία, αποτελεί αυτό
που πραγματοποιούν οι άνθρωποι για να κατανοήσουν τον κόσμο γύρω τους και αφορά στην
καλλιέργεια δεξιοτήτων, γνώσεων, συνειδητοποίησης, συναισθημάτων ή την ενίσχυση της
κριτικής σκέψης και είναι αποτελεσματική όταν οδηγεί σε αλλαγές στάσεων αλλά και επιθυμία για
περαιτέρω μάθηση.
Μια άλλη διαπίστωση αφορά τις μουσειακές εκθέσεις, οι οποίες αποτελούν και τον τρόπο που
το μουσείο παρουσιάζει δημόσια την ερμηνεία των συλλογών του, με στόχο τη μάθηση και την
κατανόηση του κόσμου. Έτσι οι μουσειακές εκθέσεις εστιάζουν στη γνωριμία του κόσμου γύρω
μας, μέσω κυρίως συναισθηματικών εμπειριών και επηρεάζουν τις συμπεριφορές και τις αξίες μας,
που στην τελική είναι πιο ουσιαστικές από την αποστήθιση ορισμένων γεγονότων για κάποιο θέμα.
Άρα ο στόχος της έκθεσης είναι να μετασχηματίσει τα ενδιαφέροντα, τις θέσεις και τις αξίες των
επισκεπτών μέσω μιας έντονα συναισθηματικής εμπειρίας, κατά την οποία οι επισκέπτες
ανακαλύπτουν μόνοι τους τα μηνύματα των εκτιθέμενων αντικειμένων.
Το σύγχρονο μουσείο, που επανατοποθετείται απέναντι στις γενικώς αποδεκτές αλήθειες και
ρισκάρει αναζητώντας πολλαπλές ερμηνείες για τα αντικείμενα, βασίζεται σε τέσσερις παράγοντες
που διαμορφώνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο δομείται και ολοκληρώνεται η συνολική ερμηνεία
ενός θέματος: το ερμηνευόμενο θέμα, τα ερμηνευτικά μέσα, τους ερμηνευτές και τον ερμηνευτικό
στόχο, δηλαδή τον επισκέπτη.
Τι ερμηνεύουμε όμως ως μουσεία; Το σίγουρο είναι ότι πλέον αμφισβητείται έντονα η θέση ότι
τα μουσεία πρέπει να εκπροσωπούν αποκλειστικά τις κυρίαρχες αξίες (του έθνους, της τάξης ή της
επιστημολογίας). Έτσι πλέον οργανώνουν ιδεο-κεντρικές εκθέσεις ή εντάσσουν στις συλλογές
τους, ως ερμηνευτικά εργαλεία, έργα που ξεφεύγουν από την παραδοσιακή παρουσίαση,
αναπτύσσοντας βασικές ιδέες και προβληματισμούς του ανθρώπου, όπως η ζωή, ο θάνατος, η
συνύπαρξη πολλών πολιτισμών, η δικαιοσύνη, η υγεία, η θρησκευτική πίστη κ.ά. Επίσης, άλλα
μουσεία αναζητούν και παρουσιάζουν νέους συμβολισμούς σε αντικείμενα που παλιότερα είχαν
ερμηνευτεί μονοδιάστατα.
Και πώς ερμηνεύουμε; Ποια είναι δηλαδή τα ερμηνευτικά μέσα που χρησιμοποιούν οι
ερμηνευτές; Όπως αναφέραμε προηγουμένως, κάθε επισκέπτης έχει διαφορετικές εμπειρίες,
γνώσεις, στερεότυπα, ευφυίες, μαθησιακές προτιμήσεις και κοινωνικές αναφορές, άρα και
προσλαμβάνει και κατανοεί τα εκθέματα με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο. Πώς λοιπόν, θα
κάνουμε μια έκθεση επιτυχημένη, που να αναφέρεται σε όλους τους επισκέπτες;
Πρέπει να δημιουργηθούν επομένως, εναλλακτικά σημεία εισόδου του επισκέπτη σε μια
έκθεση (με τη μεταφορική έννοια του όρου), έτσι ώστε να μπορεί να επιλέξει την εμπειρία που
θέλει να ακολουθήσει για να κατανοήσει το θέμα. Τέτοια σημεία είναι τα αυθεντικά αντικείμενα
και οι τρόποι με τους οποίους μπορούν να συσχετιστούν, ο γραπτός λόγος της έκθεσης, η
διαβαθμισμένη και σπονδυλωτή παρουσίαση αυτών των πληροφοριών, η χρήση της τέχνης, οι
σκηνικές και θεατρικές αναπαραστάσεις, ο συμβολισμός και η ατμόσφαιρα του εκθεσιακού
περιβάλλοντος, τα απτικά και διαδραστικά εκθέματα, η εικόνα, στατική ή κινούμενη, ο ήχος, οι
πολυμεσικές εφαρμογές και πολλά ακόμα. Επομένως, η ερμηνεία δεν γίνεται από έναν μόνο
ερμηνευτή, αλλά λαμβάνουν χώρα η διεπιστημονικότητα και ο διάλογος μεταξύ ανθρώπων με
διαφορετικές απόψεις, καθώς το ζητούμενο είναι η ερμηνεία να αφορά όσο το δυνατό περισσότερο
 κόσμο και όχι μόνο ένα μερίδιο που συντάσσεται ιδεολογικά με την ομάδα που ερμηνεύει το
αντικείμενο. Έτσι μπορούν να συμμετέχουν στην ερμηνεία και άτομα από τις κοινότητες που
ανήκουν τα μουσεία, καλλιτέχνες, συλλέκτες, παιδιά, πρόσωπα αντίθετων απόψεων, ειδικοί σε
θέματα ατόμων με αναπηρίες κλπ. (βλ. «Το συμμετοχικό μουσείο» της Ν. Simon, «The
Participatory Museum», 2010, www.participatorymuseum.org).
Εν τέλει, πώς οι επισκέπτες αντιλαμβάνονται το ερμηνευόμενο θέμα; Είναι πιθανό σε μια
μουσειακή έκθεση, οι επισκέπτες να μην αντιληφθούν απαραίτητα αυτό που είχαν κατά νου οι
ερμηνευτές, ούτε να αντιληφθούν τα νοήματα με τη σειρά που επιβάλλει η δομή της έκθεσης,
ακριβώς επειδή οι επισκέπτες τελικά δημιουργούν νοήματα και ιδέες βασιζόμενοι στη νέα εμπειρία
που βιώνουν στην έκθεση και την οποία συσχετίζουν με τις ήδη κεκτημένες γνώσεις τους.
Θα πρέπει λοιπόν να αντιληφθούμε ότι ο κάθε
επισκέπτης έρχεται με την δική του κουλτούρα και
κουβαλάει τις δικές του βαλίτσες, για να μπορέσουμε να
κατανοήσουμε το γεγονός ότι μπορεί να βλέπει με
διαφορετικό τρόπο τον κόσμο και να προσφέρουμε ως
μουσεία τα ερμηνευτικά μέσα για να μπορέσουμε να
επικοινωνήσουμε τα αντικείμενά μας. Τη σκέψη της
διαφορετικότητας της κουλτούρας και της σκέψης των ανθρώπων εικονογράφησε η Michele-
Kaiser-Cooke, με το παράδειγμα της «πάπιας» (Das Entenprinzip). Ανάλογα με ποια σκοπιά θα το
δούμε, είτε θα διακρίνουμε μία πάπια είτε έναν λαγό. Τα πάντα είναι θέμα οπτικής γωνίας.
Εν κατακλείδι, τα μουσεία και τα μέλη των κοινωνιών που υπηρετούν πρέπει να βρίσκουν
τρόπους να συνεργάζονται στο πλαίσιο της κοινής επιδίωξης για την πραγματική κατανόηση του
κόσμου.
 Ενότητα 13η

• Μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις, πιθανός συνδυασμός βασικά χαρακτηριστικά

και ιδιαιτερότητες. Νέα τάση πιθανού συνδυασμού των δύο διαφορετικών
κατηγοριών μουσειακών εκθέσεων. Περιοδεύουσες, κινητές, μεταφερόμενες
μουσειακές εκθέσεις.

Στην ενότητα αυτή θα μιλήσουμε για τις επιλογές που έχει ένας μουσειολόγος
για την παρουσίαση του υλικού του μουσείου ή με άλλα λόγια για τα είδη των
μουσειακών εκθέσεων και κυρίως για τις μόνιμες και τις προσωρινές / περιοδικές
εκθέσεις.

19.(Β) Ποιες είναι οι βασικές κατηγορίες εκθέσεων που οργανώνονται από τα

μουσεία;

Οι εκθέσεις αποτελούν βασική λειτουργία των μουσείων και είναι εξαιρετικά

μέσα αισθητηριακής αντίληψης και επικοινωνίας με το κοινό. Οι βασικές
κατηγορίες μουσειακών εκθέσεων είναι οι μόνιμες και οι περιοδικές εκθέσεις.
Οι μόνιμες εκθέσεις, συνήθως προβάλουν τα σημαντικότερα εκθέματα του
μουσείου, δηλαδή τα αντικείμενα που έχουν επιλεγεί ως πιο αντιπροσωπευτικά,
σύμφωνα με την πολιτική, την αποστολή και τους στόχους του μουσείου. Κάποια
αντικείμενα υπάρχει περίπτωση να βγουν από τη μόνιμη έκθεση για να
συντηρηθούν ή να συμπεριληφθούν σε κάποια άλλη έκθεση εκτός μουσείου στα
πλαίσια ανταλλαγής ή δανεισμού. Επίσης, η μόνιμη έκθεση δείχνει το γενικό
σύνολο του προγράμματος του μουσείου και γι' αυτό απαιτεί προετοιμασία,
συνεργασία, διεπιστημονικότητα και συνεχείς αξιολογήσεις. Οι μόνιμες εκθέσεις
έχουν διάρκεια πολλών ετών, ενώ πολλά μουσεία, και ανάλογα με τις δυνατότητές
τους, τις ανανεώνουν ή τις εμπλουτίζουν (και ίσως αλλάζουν και την αρχιτεκτονική
του μουσείου), με στόχο την πρόοδο της μουσειακής έρευνας και την συνεχόμενη
ευαισθητοποίηση του κοινού στη μελέτη και ερμηνεία του υλικού πολιτισμού.
Οι περιοδικές / προσωρινές εκθέσεις διοργανώνονται παράλληλα με τις μόνιμες
και λαμβάνουν χώρα σε κάποια αίθουσα του μουσείου όπου φιλοξενούνται
περιοδικές εκθέσεις, ενώ προβάλλουν και καλύπτουν ένα πιο συγκεκριμένο
γνωστικό αντικείμενο ή θέμα. Διαρκούν από μία εβδομάδα έως - σε κάποιες
περιπτώσεις, μετά από παρατάσεις - ενάμιση χρόνο, με συνηθέστερο διάστημα τους
2-3 μήνες. Συχνά στις περιοδικές εκθέσεις δοκιμάζονται νέες πειραματικές
μουσειολογικές προσεγγίσεις οργάνωσης και στησίματος της έκθεσης, που
ανανεώνουν το μουσείο και ξαναφέρνουν το κοινό του στους χώρους του. Μπορεί
να συνοδεύονται από ευρύτερες εκδηλώσεις και να είναι αφιερωμένες σε νέα
αποκτήματα του μουσείου, νέες δωρεές ή συλλογές, σε αντικείμενα του μουσείου
που δεν είχαν εκτεθεί ξανά (και ήταν αποθηκευμένα), σε κάποιο ειδικό θέμα,
επέτειο, καλλιτέχνη, περίοδο, εποχή, τεχνοτροπία κλπ., ενώ συχνά περιλαμβάνουν
 αντικείμενα δανεισμένα από άλλα μουσεία. Σχολιάζοντας κάποια μειονεκτήματα,
αναφέρουμε το γεγονός ότι είναι αρκετά δαπανηρές και το ότι η διαδικασία του
δανεισμού αντικειμένων από άλλα μουσεία, μπορεί να είναι πολύ περίπλοκη από
γραφειοκρατικής πλευράς, ενώ ενέχουν το ρίσκο της αρνητικής ανταπόκρισης από
το κοινό.
Κάποιες περιοδικές εκθέσεις είναι και κινητές ή περιοδεύουσες, δηλαδή
μεταφερόμενες. Αυτό σημαίνει πως μεταφέρονται και σε άλλα μουσεία, μέρη και
χώρες, ώστε να δώσουν τη δυνατότητα να τις επισκεφτεί ένα ευρύτερο κοινό.
Υπάρχουν όμως και δευτερεύουσες κατηγορίες εκθέσεων που σχετίζονται με τα
είδη των συλλογών και εκθεμάτων και τον τρόπο στησίματος, όπως για παράδειγμα:
χρονολογικές - τυπολογικές/ταξινομικές ή θεματικές εκθέσεις.
Έτσι οι μουσειακές εκθέσεις μπορούν περαιτέρω να κατηγοριοποιηθούν σε
εκθέσεις αμιγώς αρχαιολογικές, σε εκθέσεις τέχνης, εκθέσεις επιστημονικές που
σχετίζονται με τεχνικά ή τεχνολογικά εκθέματα κλπ. Τα τελευταία χρόνια
πραγματοποιούνται εκθέσεις αφιερωμένες σε ιδέες, αξίες, ανησυχίες του κοινού κλπ.,
με στόχο τον συνδυασμό των αντικειμένων με τις ερμηνευόμενες έννοιες. Ανάλογα
με το είδος της συλλογής υπάρχει και η ανάλογη μουσειολογική προσέγγισή της.

) Πώς βελτιώνεται η δημόσια εικόνα του μουσείου με την οργάνωση

προσωρινών εκθέσεων;

Οι περιοδικές εκθέσεις ανανεώνουν το μουσείο, το καθιστούν πιο εξωστρεφές, το

αναγκάζουν να αφυπνιστεί και να αφουγκραστεί τις επιθυμίες των επισκεπτών αλλά
κυρίως των μη επισκεπτών του. Με τις περιοδικές εκθέσεις διεγείρεται το ενδιαφέρον
του κοινού, ενώ αυξάνονται και ανανεώνονται οι επισκέπτες του. Το μουσείο
προβάλλεται περισσότερο (ΜΜΕ, social media κλπ.) και έτσι γίνεται γνωστό σε
ανθρώπους που το αγνοούσαν ή πιο ελκυστικό σε άτομα που το γνώριζαν, αλλά δε
σκόπευαν να το ξαναεπισκεφτούν.
Το μουσείο δείχνει ότι είναι ζωντανό κύτταρο της κοινωνίας σε πολιτιστικό και
επιστημονικό επίπεδο, αφού η οργάνωση περιοδικών εκθέσεων προϋποθέτει εντατική
(συν)εργασία όλων των τμημάτων, συντονισμό και αποτελεσματικότητα. Συχνά στα
πλαίσια των περιοδικών εκθέσεων διεξάγονται νέα εκπαιδευτικά προγράμματα που
ελκύουν διαφορετικό κοινό και ηλικίες και δεν είναι λίγες οι φορές που οργανώνονται
συνοδευτικές δραστηριότητες (διαλέξεις, συνέδρια, λογοτεχνικές και μουσικές
βραδιές, δείπνα κτλ.) που προσελκύουν νέες κατηγορίες επισκεπτών.
Με τις περιοδικές εκθέσεις ανανεώνεται και το πωλητήριο του μουσείου,
φιλοξενώντας νέα αντίγραφα αντικειμένων, καθώς και οι εκδόσεις του, που μπορούν
να προσελκύσουν μέσω της κατάλληλης προβολής το ευρύτερο κοινό. Αλλά και η
καφετέρια και το εστιατόριο μπορούν να προσαρμόσουν το μενού τους στο θέμα της
περιοδικής έκθεσης και να κινητοποιήσουν περισσότερους επισκέπτες, οι οποίοι
μπορούν να απολαύσουν μία ολοκληρωμένη εμπειρία.
Συνεπώς μία περιοδική έκθεση μέσω της σωστής επικοινωνιακής διαχείρισης, που
θα απαιτεί συνολικά την ενεργοποίηση του μουσείου, μπορεί ποικιλοτρόπως να
ενισχύσει τη δημόσια εικόνα του, συμβαδίζοντας με τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες
του κοινού, καθιστώντας το μουσείο φιλικό και ανοιχτό σε διαφορετικές κατηγορίες
επισκεπτών, αυξάνοντας την επισκεψιμότητά του, ενισχύοντας την
αναγνωρισιμότητά του, προσελκύοντας περισσότερους χορηγούς και τελικά
επαυξάνοντας τα οικονομικά του οφέλη.