ournal of Research on Archaeometry, 2021; 7 (1): 55-80

DOI: 10.29252/jra.7.1.55 URL: https://jra-tabriziau.ir/

Original Paper


Absolute (C14 AMS) and Relative Chronologies of
the Little Zab River Basin’s Bronze Age Cultures;
The Genesis of Cultural Identity against the Backdrop of
the Late Chalcolithic Developments Iran by Micro-PIXE
Ghader Ebrahimi1*, Reza Rezaloo2, Michael Danti3, Ardeshir Javanmardzadeh4,
Akbar Abedi5, Barbara Helwing6
1. Ph.D. Candidate in Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, IRAN
2. Professor, Department of Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, IRAN
3. Researcher at University of Pennsylvania and ASOR; PhD, University of Pennsylvania, Philadelphia,

USA
4. Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Mohaghegh Ardabil, Ardabil, IRAN
5. Associate Professor, Department of Archaeology and Archaeometry, Tabriz Islamic Art University,

Tabriz, IRAN
6.Faculty Member of Staatliche Museen zu Berlin, Stiftung Preußischer Kulturbesitz, Vorderasiatisches

Museum, GERMAN ,
Received: 22/07/2021 Accepted: 21/08/2021

Abstract
Accounting for only a rather limited part of northwestern Iran, the Zab basin has historically
assumed a prominent, strategic role as a bridge between Mesopotamia and the Lake Urmia Basin.
The Zab region has not received due scholarly attention notwithstanding its great importance to the
Early Bronze Age (EBA) research, in particular the regional developments characterizing the Late
Chalcolithic-Early Bronze transition. As a crossroads, northwest Iran links Mesopotamia to
Caucasia on the one hand and the regions to the north to the central Iranian plateau on the other,
hence its important place in archaeology of Iran and the broader Middle East. Meanwhile, the Zab
basin as the home for the major lines of communication linking southern Mesopotamia to the
Urmia Lake basin and thence the mineral rich region of Caucasia is of great importance. Thus, an
inquiry into local cultural developments, viz. the spread of cultural contacts in the ancient Near
East, at the onset of the Bronze Age, is vital.
Keywords: Bronze Age, Little Zab, Chronology, POW, Accelerator Mass Spectrometry (AMS).

Introduction
Until a decade ago, almost all archaeological works, except for a number of recuse excavations,
lacked question-oriented strategies to explore cultural sequences and interactions. A review of the
archaeological investigations in the Zab basin indicates multiple, large-scale researches in recent
years. Of the total 31 excavated sites, only 11 have produced EBA deposits. Despite extensive
excavations at the Bronze Age sites, a regional sequence is still awaited.

*Corresponding Author: ebrahimiqader@gmail.com

8
 Ebrahimi, G et al. / Journal of Research on Archaeometry 1 (2021) 55-80

The Tepe Silveh Project furnished the required grounds for looking into an important part of this
region through pursuing the question of

the regional cultural characteristics and evaluating its social complexities. The great significance of
Silveh lies in its Late Chalcolithic and EBA deposits. Despite the persisting work in the last decade,
a relevant regional sequence is yet to be established.

Materials and Methods

The first season of excavation at Silveh began on March 16, 2017 and lasted for 4 months. Seven
trenches were opened, producing artifacts from the early Chalcolithic Dalma (4500 BC), the EBA
(Hasanlu VII), the Parthian and also Islamic periods. Work at the site was governed by two main
strategies. The first and foremost one concerned establishing the sequence of the site and, thereby,
the broader region focusing on the process of late Chalcolithic-EBA transition in the region. To
this end, which informed the present study, a stratigraphic operation was set up at the highest point
of the site and excavated as Trenches I and VI. Additional trenches, often as extensions of the main
ones, also followed to gain further information on the different periods and, more importantly, to
confirm the obtained information on the attested periods. As part of the second major purpose of
the excavation, further trenches were dug for broader studies in relatively larger dimensions.
To explore the sequence, first changes in architectural phases were examined. In the meantime, on
the basis of the architecture exposed in the stratigraphic operation (Trenches I and VI), 9
architectural phases were identified from the earliest residential levels up to the latest level. The
earliest phase represents a relatively large building from the Dalma period with a central feature
akin to a furnace. The succeeding phase, with meager architectural remains belonging to the late
Chalcolithic, provides a picture of the regional culture in this period. Phases III-IX relate to the
EBA transition and represent the major part of the EBA period in the region.
To achieve the desired goals via establishing the exact date of architectural changes and,
consequently, the regional sequence, 14 charcoal samples were obtained for C14 determinations.
Regarding the spatial distribution of the obtained samples, the sampling process was planned so as
to enable reconstructing the beginning and ending dates of individual phases.

Results and Discussion

The resultant radiocarbon determinations for the fifth millennium BC deposits indicate that the
Barbeneh region and the Zab basin was dominated by the well-known Dalma culture, which is
already known from Tepe Lavin. But precise dates from the onset of this period were not available.
The dates for two samples from the upper layers of the Dalma settlement suggest a date between
3960-3020 BCE for the fourth millennium BC layers. This time-span in northwestern Iran and
specifically in the Zab basin is associated with the Pisdeli and the early-middle and late Uruk
periods. These dates from the settlement deposits at Silveh represent the first excavated Uruk
period evidence from this basin and northwestern Iran in general. Previously, related materials were
recorded during the surface surveys. Two radiocarbon samples from Trenches I and IV represent
the fine painted and incised ceramic traditions that would emerge in the wake of the Uruk
expansion in these regions. They gradually evolved into the Painted Orange Ware (POW).
The two samples suggest a prolongation of about 150 years for the period. The EBA in the Zab
basin and southern Lake Urmia region is an archaeological terra incognita in northwestern Iran. Nine
C14 samples come from this period. The horizon is known as the POW tradition, where bichrome,
black and red, and occasionally trichrome designs were used to decorate vessels. The radiocarbon
dates from the relevant deposits at Silveh suggest the lion share of the third millennium BCE as
belonging to this little known culture. At Silveh, the main occupations likewise belong to this
period.

Conclusion
There are two remarkable points about the cultures of the late fourth and third millennium BCE of
the Zab Basin. Firstly, the region was populated by POW bearers, which maintained connections
mainly to the southern Lake Urmia region but also, to a lesser extent, to northern Mesopotamia.

9
 Ebrahimi, G et al. / Journal of Research on Archaeometry 1 (2021) 55-80

Secondly, the Kura-Araxian and beveled-rim bowls materials reported from the regional surveys do
not hint at the regional presence of these two leading cultures but simply indicate cultural
interactions of the POW bearers with these two cultural spheres that prevailed over vast parts of
the Near East.
Thus, the permanent and dominant presence of the bearers of the POW culture in these regions
had utterly prohibited the establishment of any Kura-Araxian or Urukian control over them.

10
‫پژوهه باستانسنجی ‪1400‬؛ ‪80-55 :)1(7‬‬

‫‪DOI: 10.29252/jra.7.1.55‬‬ ‫‪URL: http://jra-tabriziau.ir/‬‬

‫مقاله پژوهشی‬

‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم‬

‫حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش طیفسنج جرمی شتابدهنده‬
‫(‪)AMS‬؛ شکلگیری هویت فرهنگی از ورای تحوالت فرهنگی‬
‫مسوسنگ جدید‬
‫قادر ابراهیمی*‪ ،1‬رضا رضالو‪ ،2‬مایکل دانتی‪ ،3‬اردشیر جوانمرد زاده‪ ،4‬اکبر عابدی ‪ ،5‬باربارا‬
‫‪6‬‬
‫هلوینگ‬
‫‪ .1‬دانشجوی دکتری باستانشناسی پیشازتاریخ‪ ،‬دانشگاه محقق اردبیلی‪ ،‬اردبیل‪ ،‬ایران‬
‫‪ .2‬استاد گروه باستانشناسی دانشگاه محقق اردبیلی‪ ،‬اردبیل‪ ،‬ایران‬
‫‪ .3‬دانشیار موزه دانشگاه پنسیلوانیا‪ ،‬فیالدلفیا‪ ،‬امریکا‬
‫‪ .4‬استادیار گروه باستانشناسی دانشگاه محقق اردبیلی‪ ،‬اردبیل‪ ،‬ایران‬
‫‪ .5‬دانشیار گروه باستانشناسی باستانسنجی و مرمت دانشگاه هنر اسالمی تبریز‪ ،‬تبریز‪ ،‬ایران‬
‫‪ .6‬هیئت علمی موزه های دولتی برلین و بنیاد فرهنگی پروس و موزه خاور نزدیک‪ ،‬آلمان‬

‫تاریخ پذیرش‪1400/05/30 :‬‬ ‫تاریخ دریافت‪1400/01/31 :‬‬

‫چکیده‬
‫حو ضۀ رودخانۀ زاب در ایران باوجوداینکه در پهنۀ جغرافیای شمال غرب ایران و سعت کمی را ا شغال کرده ا ست‪ ،‬از دیرباز به‬
‫جهت پل ارتباطی دو سرررزمین بینالنهرین و حوضررۀ دریاچۀ ارومیه از یک جایگاه ویژه و اسررتراتژیک برخوردار اسررت‪ .‬باوجود‬
‫اهمیت بسیار منطقۀ زاب‪ ،‬در مطالعات عصر مفرغ قدیم‪ ،‬بهویژه تحوالت این منطقه در گذار از مس و سنگ جدید به مفرغ قدیم‪،‬‬
‫مورد غفلت واقع شده است‪ .‬پروژۀ کاوش تپه سیلوه ‪-‬از محوطههای شاخص شکلگرفته در سرشاخههای حوضۀ زاب ‪ -‬فرصت‬
‫مطالعات این موضوع را فراهم ساخته است‪ .‬در این پژوهش سعی بر آن شده است که با استفاده از ‪ 14‬نمونه آزمایش کربن ‪14‬‬
‫به ترسیم توالیهای فرهنگی تپه سیلوه و بهتبع آن به توالیهای فرهنگی حوضۀ رودخانه زاب در دوران پیشازتاریخ دستیافت‪.‬‬
‫بر این اساس‪ ،‬نتایج ‪ 14‬نمونه کربن ‪ 14‬در محیط آزمای شگاهی آنالیز شد و در تاریخگذاریهای بهدستآمده از این نمونهها پس‬
‫از انجام کالیبراسررریون آن در چهارچوب گاهنگاری ایران به تعریف توالی فرهنگی منطقه پرداخته شرررد‪ .‬چهارچوب گاهنگاری‬
‫بهد ستآمده از این پژوهش ن شان میدهد که حو ضۀ رودخانۀ زاب در طول هزارۀ سوم پیش از میالد‪ ،‬بی شتر از منطقۀ شمال‬
‫غرب ایران بهویژه جنوب دریاچۀ ارومیه تحت تأثیر فرهنگهای شمال بینالنهرین قرار داشته است‪.‬‬
‫واژگان کلیدی‪ :‬عصر مفرغ‪ ،‬رودخانه زاب‪ ،‬گاهنگاری مطلق‪ ،‬سفال نارنجی منقوش‪ ،‬روش طیفسنج جرمی شتابدهنده (‪)AMS‬‬

‫* نویسنده مسئول مکاتبات‪ :‬اردبیل‪ ،‬انتهای خیابان دانشگاه‪ ،‬دانشگاه محقق اردبیلی‪.‬‬
‫پست الکترونیکی‪ebrahimiqader@gmail.com :‬‬
 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬

‫خاکستری و سیاه داغدار با نقوش کنده هستند [‪.]1-4‬‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬

‫از طرف دیگر‪ ،‬توالی فرهنگی تبیین شده توسط پروژۀ‬
‫حسنلو برای نواحی جنوبی دریاچۀ ارومیه‪ ،‬وجود‬
‫مردمانی با سنت سفالی نارنجی منقوش را مشخص‬
‫کرده است [‪ ]5-6‬و آشکارا در تقابل کامل بافرهنگ‬
‫شناختهشدۀ کورا‪-‬ارس [‪ ]7‬در منطقه است‪ .‬همچنان‬
‫که از وضعیت توپوگرافی منطقۀ آذربایجان مشخص‬
‫است‪ ،‬این منطقه دارای چهرههای مختلف جغرافیایی‬
‫است و عوامل مختلف تکنوتیکی زمین در این منطقه‬
‫منجر به تشکیل حوضههای مختلف آبریز شده است‬
‫(شکل ‪ .)1‬در این میان‪ ،‬حوضۀ رودخانۀ زاب بهعنوان‬
‫اصلیترین گذرگاههای ارتباطی سرزمینهای جنوبی‬
‫بینالنهرین با مناطق حوضۀ دریاچۀ ارومیه و متعاقب‬
‫آن مناطق غنی از مواد اولیه قفقاز‪ ،‬از اهمیت بسزایی‬
‫برخوردار است (شکل ‪ .)2‬درواقع حوضۀ رودخانۀ زاب با‬
‫یک کریدور عمیق در بخش شمالی رشتهکوه زاگرس‪،‬‬
‫ارتباط بین حوضۀ شمال غرب ایران را با شمال‬
‫بینالنهرین میسر میسازد؛ بنابراین مطالعۀ تحوالت‬
‫فرهنگی این حوضه‪ ،‬بهویژه در شروع عصر مفرغ یعنی‬
‫بسط ارتباطات فرهنگی در منطقۀ خاورمیانۀ باستان از‬
‫اهمیت ویژهای برخوردار است‪.‬‬
‫اواخر هزارۀ چهارم پیش از میالد نقطۀ عطف تحوالت‬
‫عظیم فرهنگی در منطقۀ خاورمیانه بود و با شروع هزارۀ‬
‫سوم پیش از میالد‪ ،‬بنیانهای اجتماعی جوامع بشری‬
‫بهکلی دگرگون شد و تحوالت شگرف اقتصادی‪،‬‬
‫اجتماعی و سیاسی در سالهای آغازین این دوران به‬
‫وقوع پیوست‪ .‬این دوره در تعریف باستانشناسی و‬
‫چهارچوب مطالعات باستانشناختی این منطقه‪ ،‬به دورۀ‬
‫انتقالی از مس و سنگ جدید به دوران مفرغ و آغاز‬
‫عصر مفرغ قدیم شناخته میشود‪ .‬با توجه به اینکه‬
‫شمال غرب ایران ازیکطرف بر سر راه بینالنهرین –‬
‫از مراکز اصلی تحوالت فرهنگی در منطقه خاورمیانه و‬
‫جهان‪ -‬و منطقۀ قفقاز ‪-‬کانون تحوالت فرهنگی‬
‫مناطق قفقاز و جنوب اوراسیا‪ -‬است و از طرف دیگر‬
‫مناطق شمالی خود را با مرکز فالت ایران متصل‬
‫میسازد‪ ،‬ازاینرو از اهمیت بسزایی در مطالعات‬
‫باستانشناسی ایران و منطقۀ خاورمیانه برخوردار است‪.‬‬
‫مطالعات باستانشناختی در این منطقه‪ ،‬مشخص کرده‬
‫است که تقریباً بخش عمدۀ شمال غرب ایران با آغاز‬
‫عصر مفرغ و با گسترش جوامع با منشأ قفقازی تحت‬
‫تسلط یک مجموعۀ فرهنگی با مشخصۀ سفالهای‬

‫شکل ‪ :1‬منطقه شمال غرب ایران و وضعیت توپوگرافی آن‬

‫‪Fig. 1: The topographic map of the Northwest Iran Plateau‬‬

‫‪ │ 56‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬

 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬

‫فرهنگی هزاره چهارم و هزاره سوم پیش از میالد بود‬
‫( عا بدی ‪ .)1396‬برای ن یل به این هدف‪ 14 ،‬نمو نه‬
‫آزمایش کربن ‪ 14‬برای نمونههای زغال بهدسررتآمده‬
‫از الیههای حاوی سفالینههای دوران مس و سنگ و‬
‫ع صر مفرغ قدیم انجام گرفت‪ .‬تاریخگذاریهای دقیق‬
‫نشان میدهند تپه سیلوه از هزارۀ پنجم پیش از میالد‬
‫تا اواسررط هزارۀ سرروم پیش از میالد‪ ،‬پیوسررته مورد‬
‫سکونت بوده ا ست‪ .‬در این پژوهش در کنار تو صیف‬
‫نمونهها و نحوۀ برداشرررت این نمونههای تاریخگذاری‬
‫بهدسرتآمده از کاوش تپه سریلوه‪ ،‬به نتایج حاصرل از‬
‫آنالیز این ‪ 14‬نمونه در چهارچوب تاریخ گذاری منطقۀ‬
‫حوضررۀ رودخانۀ زاب پرداخته میشررود و درنهایت‪ ،‬با‬
‫اسرررتنتاز از این جدول گاهنگاری‪ ،‬توالی فرهنگی این‬
‫حوضۀ آبریز بازسازی خواهد شد‪.‬‬
‫فرهنگی حوضررره رودخانه زاب و به دنبال آن توالی‬
‫تررا پیش از یررک دهررۀ قبررل‪ ،‬تقریب راً مطررالعررات‬
‫باستان شناختی بهجز چند فصل نجاتبخشی‪ ،‬خالی از‬
‫مطالعات پرسررش محورانه بهمنظور مطالعۀ توالیهای‬
‫فرهنگی و ارتباطات فرهنگی بود‪ .‬پروژۀ تپه سررریلوه‬
‫زمینههای الزم را جهت مطالعات یک بخش مهم این‬
‫منط قه با پرسرررش م طال عۀ ویژگی های فرهنگی و‬
‫ارز یابی پیچ یدگی های اجت ماعی در این م ناطق پیش‬
‫برد (ا برا ه ی می ‪)1400‬؛ بنررا برا ین‪ ،‬کرراوشهررای‬
‫باسررر تانشررر ناسررری ان جام یاف ته در این محو طه ‪-‬‬
‫شرررمالیترین محوطههای شرررکلگرفته در حوضررره‬
‫رود خا نه زاب‪ -‬ام کان م طال عه ویژگی های فرهنگی‬
‫پایان مس و سررنگ و شررروع عصررر مفرغ را فراهم‬
‫سررراخت‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬یکی از اهداف این پژوهش‬
‫بازسرررازی چ هارچوب گاهن گاری و بازخوانی توالی‬

‫شکل ‪ :2‬موقعیت حوضۀ رودخانه زاب و روانابهای موجود در این حوضه‬

‫‪Fig. 2: Overview of the Little Zab River Basin and Its Flows‬‬

‫دریرراچررۀ ارومیرره‪ ،‬برره عنوان یررک داالن طبیعی و‬ ‫‪ .2‬حوضۀ رودخانۀ زاب و توانهای محیطی‬
‫صررعبالعبور‪ ،‬ارتباط بین دو حوضررۀ دریاچۀ ارومیه و‬ ‫آن در شکلگیری استقرارهای پیشازتاریخ‬
‫حوزۀ فرهنگی بینالنهرین را میسر میسازد (شکل ‪.)2‬‬ ‫حوضررررۀ رود خا نۀ زاب با وسرررعتی بالغبر ‪3383‬‬
‫ام تداد رشررر تهکوه های زاگرس به بخش های جنوب‬ ‫کیلومترمربع در بخش جنوب غربی و غربی حوضرررۀ‬

‫‪57‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬

 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬
‫با ستان شناختی با رویکرد نجاتبخ شی در حو ضههای‬
‫آبگیر سدها انجامشدهاند‪.‬‬
‫وان و زاب بزرگ در شرررمال شررررقی عراق جدا کرده‬
‫‪ .3‬پیشینۀ تحقیقات باستانشناختی حوضۀ‬
‫رودخانۀ زاب‪ :‬بیان مسئله‬
‫از شررروع اولین مطالعات باسررتانشررناسرری در حوضررۀ‬
‫رودخانۀ زاب بی شتر از یک سده میگذرد‪ .‬راولین سون‬
‫اولین محققی است که در ضمن سفر خود به بیستون‬
‫و مطالعۀ کتیبۀ بیسرررتون از برخی نواحی این منطقه‬
‫بازدید کرد [‪ .]9‬دمورگان‪ ،‬اولین با ستان شنا سی ا ست‬
‫که از این منطقه دیدن کرده و عالوه بر م ستندنگاری‬
‫آثار شرراخص این مناطق‪ ،‬به مطالعات مردمنگاری نیز‬
‫پرداخته اسررت [‪ .]10‬تهیۀ یک نسررخۀ رونوشررت از‬
‫سنگنوشتۀ کله شین از فعالیتهای مهم دمورگان در‬
‫این منطقه اسرررت [‪ .]11‬سرررر اورل اشرررتاین از دیگر‬
‫باستان شناسان اروپایی است که در اوایل قرن بیستم‬
‫از د شت پیران شهر و الجان بازدید کرده و برر سیهای‬
‫جامعی را ازنظر منظر مطالعات با ستان شناختی در این‬
‫منطقه به سرانجام ر سانیده ا ست [‪ .]12‬حاکمی و راد‬
‫از اولین باسررتانشررناسرران ایرانی بودند که در دشررت‬
‫پیرانشهر اقدام به بررسیهای باستان شناختی کردهاند‪.‬‬
‫پس از ایشان بررسیهایی هم توسط اشتفان کرول و‬
‫ولفرام کالیس در این منطقه به انجام ر سید که منجر‬
‫به شناسایی محوطههای شاخصی از دوران نوسنگی تا‬
‫اورارتویی در این منطقه شرررد [‪ .]15-13‬فرانک هول‬
‫هم در راستای شناسایی محوطههای نوسنگی شمال‬
‫غرب ایران به برخی از محوطههای نو سنگی و مس و‬
‫سررنگ در این منطقه اشرراراتی میکند‪ .‬پس از انقالب‬
‫نیز مطالعۀ این منطقه تو سط با ستان شنا سان داخلی‬
‫جهت بررسی و شنا سایی محوطههای این شهر ستان‬
‫به انجام رسررید که ازجملۀ آنها میتوان به بررسرری‬
‫باستان شناسی پیرانشهر جهت ثبت آثار توسط خرازی‬
‫و همکاران در سال ‪ ،]16[ 1381‬قلی زاده و همکاران‬
‫در سرررال ‪ ]17[ 1385‬و خان محمدی و همکاران در‬
‫سررال ‪ ]18[ 1387‬اشرراره کرد‪ .‬شررروع فعالیت باسررتان‬
‫شررناسرران و مطالعات جدی در این حوضرره‪ ،‬به دهۀ‬
‫‪ │ 58‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬
‫غربی شررمال غرب ایران لبههای غربی این منطقه را‬
‫بهمانند دیوار بزرگ و نفوذناپذیر از دو حوضرررۀ دریاچۀ‬
‫است‪ .‬ارتفاعات گردنه کله شین و رشتهکوههای قندیل‬
‫با قلل سررریاه کوه با ارتفاع ‪ 3500‬متر در اشرررنویه و‬
‫چیخی دَرِ با ارتفاع ‪ 3611‬متر در شررمال پیرانشررهر به‬
‫همراه کوه حاجی ابراهیم‪ ،‬سرررراسرررر منطقۀ غربی را‬
‫بهمانند یک دیوار سررترپ پوشررش دادهاند و از طرف‬
‫دیگر کوه های کم ارت فاع در بخش های جنوبی دره‬
‫ا شنویه منا سبترین م سیرها را برای ایجاد ارتباطات‬
‫جنوبی حوضررۀ دریاچه ارومیه فراهم کردهاند [‪ .]8‬درۀ‬
‫رودخانۀ زاب با عبور از دشت میان کوهی پیرانشهر به‬
‫سمت سردشت سرازیر می شود که با حرکت به سمت‬
‫جنوب‪ ،‬ارتفاع منطقه کاهشیافته و این عامل‪ ،‬سررربب‬
‫ایجاد دو آبوهوای متفاوت در حوضرررۀ رودخانۀ زاب‬
‫شررده اسررت‪ .‬سرررازیر شرردن آبها باالدسررتی و دمای‬
‫مناسب در بخش سردشت‪ ،‬سبب ایجاد پوشش گیاهی‬
‫جنگلی در اکثر مناطق این شررهرسررتان شررده اسررت‪.‬‬
‫ارتباط این حوضرره نیز از دو گذرگاه تمرچین و قاسررم‬
‫رش مقدور اسرررت که از دیرباز بهعنوان گذرگاه های‬
‫ارتباطی شمال غرب ایران با حوزۀ فرهنگ بینالنهرین‬
‫ه ستند‪ .‬این گذرگاهها تنها م سیرهای ارتباطی حو ضۀ‬
‫در یا چۀ اروم یه و شررر مال غرب ایران با بینالنهرین‬
‫بودهاند که امروزه نیز گمرپ های دو کشرررور ایران و‬
‫عراق در این دو گذر گاه همچ نان ف عال هسرررت ند؛‬
‫بنابراین‪ ،‬با توجه به موقعیت حوضرررۀ رودخانۀ زاب در‬
‫بین دو حو ضۀ آب بزرگ بینالنهرین و دریاچۀ ارومیه‪،‬‬
‫بررسی این حوضهها ازنظر مطالعات باستان شناختی و‬
‫ارتباط فرهنگی با این مناطق‪ ،‬از اهمیت بسرریار زیادی‬
‫برخوردار اسرررت‪ .‬اخیراً به سررربب فعالیتهای عمرانی‬
‫سدسازی و کشاورزی صنعتی در این مناطق‪ ،‬مطالعات‬
‫باسررتانشررناختی از اهم مطالعات انجام شررده در این‬
‫حو ضه ا ست که این مطالعات با رویکرد برر سیهای‬
‫باسرررتانشرررناختی جهت شرررناسرررایی و حفا ت از‬
‫محو طه های در معرض خطر تخر یب و کاوش های‬
 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
‫کاوشهای با ستان شناختی در دو سدّ کانی سیب و‬
‫سیلوه‪ ،‬برر سیهای با ستان شناختی در این حو ضه‪ ،‬از‬
‫فعالیت های انجامشرررده در راسرررتای شرررناسرررایی‬
‫محوطههای باسرتانشرناختی در این منطقه بود [‪-36‬‬
‫‪ .]35‬کاوشهای با ستان شناختی در حو ضۀ سدّ کانی‬
‫سیب در زمستان سال ‪ 1395‬در محوطهای در تاز این‬
‫سدّ آغاز شد [‪ .]37‬در ف صل دوم مطالعات در حو ضۀ‬
‫آبریز‪ ،‬این سررد با کاوش در هشررت محوطۀ دیگر این‬
‫حو ضه‪ ،‬آغاز شد [‪ .]45-38‬این ف صل از کاوشهای‬
‫گسترده در محدودۀ سد کانی سیب‪ ،‬ویژگیهای مادی‬
‫و فرهنگی دورههای مس و سنگ تا دورههای مختلف‬
‫تاریخی و اسالمی را در این منطقه آشکار کرد‪ .‬با ادامۀ‬
‫مطالعات در سومین و چهارمین ف صل در محدودۀ این‬
‫سد‪ ،‬دورههای مختلف باستان شناختی در محوطههای‬
‫گوناگون حاشیۀ این سد کاوش و بررسی شدند [‪-46‬‬
‫‪ .]57‬در کنار فعالیت با ستان شنا سان در قالب کاوش‪،‬‬
‫بررسررری مسررریر ها و م حدوده های انت قال آب و‬
‫کانالک شیها مطالعات سایر بخشهای این حو ضه را‬
‫پوشررش داد [‪ .]59-58 ،35‬بررسرری باسررتانشررناسرری‬
‫دشررت الجان پیرانشررهر منجر به شررناسررایی آثاری از‬
‫دوران مس و سنگ تا ع صر آهن شد [‪ .]60‬برر سی‬
‫محوطههای هزارۀ اول سر شاخههای رودخانۀ زاب در‬
‫بخش پیران شهر از دیگر مطالعات با ستان شناختی در‬
‫سال ‪ 1395‬بود [‪.]61‬‬
‫مطالعات نجاتبخ شی با ستان شنا سی در محدودۀ س ّد‬
‫سیلوه از دیگر پروژههای مهم باستانشناختی محسوب‬
‫می شود که در حوضۀ رودخانۀ زاب به سرانجام رسیده‬
‫اسرررت‪ .‬این مطالعات در یکفصرررل مطالعه در قالب‬
‫برر سیهای با ستان شناختی در حو ضۀ آبریز این س ّد‬
‫[‪ ]62‬و کاوشهای باسررتانشررناختی در سرره محوطۀ‬
‫سیلوه [‪ ،]63‬تپه سرباز [‪ ]64‬و تپه هفت شیخان [‪]65‬‬
‫بود‪ .‬در میان این کاوش ها آثار بهدسرررتآمده از تپه‬
‫سیلوه از اهمیت زیادی برخوردار است‪ .‬کاوشهای این‬
‫محوطه الیههای دورۀ فرهنگی دالما تا دوران عصرررر‬
‫آهن و دوران تاریخی را در دشرررت کو چک و م یان‬
‫کوهی بربنه آشررکار کرده اسررت [‪ .]66‬اخیراً شررروع‬
‫‪59‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬
‫‪ 1380‬شررمسرری بازمیگردد‪ .‬در این سررالها کشررف‬
‫آجرهای لعابدار ماننایی سبب شروع مطالعات جدی‬
‫باسررتانشررناختی بارویکرد مطالعۀ محوطههای ماننا و‬
‫هزارۀ اول پیش از میالد در این منطقه شرررد‪ .‬ازاینرو‬
‫شاید بتوان کاوشهای محوطۀ ماننایی ربط را از اولین‬
‫کاوشهای باسررتانشررناختی در این حوضرره دانسررت‬
‫[‪ .]22-19‬در کنار کاوشهای باسرررتانشرررناختی نیز‬
‫بررسررری های باسررر تانشررر ناختی در قالب م طال عۀ‬
‫محدودههای کوچک در این منطقه آغاز شررد [‪ .]23‬از‬
‫دیگر فعالیتهای انجامشرررده در حوضررره‪ ،‬میتوان به‬
‫بررسی باستان شناسی محوطههای هزارۀ اول پیش از‬
‫میالد در حوضۀ رودخانۀ زاب اشاره کرد‪ .‬این مطالعات‬
‫توسط بیننده در سال ‪ 1387‬به انجام رسید [‪.]26-24‬‬
‫بیننده‪ ،‬پس از بررسرری در حوضررۀ رودخانۀ زاب در تپه‬
‫پیشازتاریخی الوین (نوسنگی و مس و سنگی) اقدام‬
‫به یکفصرررل کاوش الیهنگاری در این محوطه کرد‬
‫[‪ .]27‬مجدداً بیننده بخشهای عمدۀ این حو ضه را در‬
‫سال ‪ 1390‬موردبرر سی و بازنگری قرارداد [‪ .]28‬آغاز‬
‫مطالعات نجاتبخ شی سدهای حو ضۀ رودخانۀ زاب‪،‬‬
‫سررررآغاز مطالعات عمدۀ باسرررتانشرررناختی در قالب‬
‫کاوشهای با ستان شناختی بود‪ .‬نخ ست‪ ،‬این مطالعات‬
‫متوجه محوطههای جنوبی این حو ضه در پیرامون سدّ‬
‫سردشت بود‪ .‬در این منطقه‪ ،‬پس از انجام بررسیهای‬
‫باسرررتانشرررناختی [‪ ]23‬در قالب هیئت های مختلف‬
‫باستان شناختی اقدام به کاوشهای پیوسته شد‪ .‬ضمن‬
‫مطالعات باستان شناختی در پیرامون سدّ سردشت پنج‬
‫محوطۀ مهم مورد کاوشهای باسررتانشررناختی قرار‬
‫گرفت [‪ .]34-29‬در کاوش های باسرررتانشرررناختی‬
‫ان جام یاف ته در این محو طه ها ال یه های حاوی‬
‫سفالینههای مس و سنگ قدیم تا دوران ا سالمی در‬
‫این منطقه کاوش و مطالعه شد‪ .‬پس از سدّ سرد شت‬
‫کاوشهای گ سترده و پیو سته در سدّ کانی سیب از‬
‫دیگر مطالعات با ستان شناختی در حو ضۀ رودخانۀ زاب‬
‫بود‪ .‬شروع این مطالعات از زمستان ‪ 1395‬آغاز شده و‬
‫تا تاب ستان سال ‪ 1399‬به صورت پیو سته ادامه یافته‬
‫ا ست‪ .‬پیش از آغاز مطالعات با ستان شنا سی در قالب‬
 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬
‫اولین فصل کاوشهای باستانشناسی تپه سیلوه از‬
‫تاریخ ‪ 25‬اسفندماه ‪ 1395‬آغاز شد و به مدت چهار ماه‬
‫یعنی تا ‪ 10‬تیرماه ‪ 1396‬به انجام رسید‪ .‬در طی این‬
‫کاوش در این محوطه‪ ،‬هفت ترانشه کاوش شد که‬
‫آثاری از دورۀ مس و سنگ قدیم دالما (‪ 4500‬ق‪.‬م‪،).‬‬
‫مفرغ قدیم (حسن لو ‪ )VII‬تا دورۀ اشکانی و پسازآن‬
‫اسالمی‪ ،‬شناسایی و مطالعه شد [‪( ]66 ،63‬شکل ‪.)4‬‬
‫امروزه محوطۀ سیلوه در کنار رودخانه و در تراس شرقی‬
‫و در راستای امتداد آن به شکل تپهای کشیده با طول‬
‫‪ 200‬متر و عرض نزدیک به ‪ 100‬متر قرارگرفته است‪.‬‬
‫باالترین نقطۀ این محوطه در قسمت غربی آن‪ ،‬درست‬
‫بر بستر صخرهای قرار دارد‪ .‬از باالترین نقطۀ تپه تا‬
‫پایینترین سطح آن‪ ،‬در دامنۀ غربی جایی که به بستر‬
‫صخرهای منتهی میشود‪ 15 ،‬متر اختالف ارتفاع وجود‬
‫دارد‪ .‬شیب تپه در این مناطق بسیار تند است‪ ،‬این در‬
‫حالی به نظر میرسد که با حرکت به سمت شمال و‬
‫شرق از ارتفاع تپه کاسته میشود و محوطه با شیب‬
‫مالیم به سمت دشت امتداد مییابد (شکل ‪ .)5‬ارتفاع‬
‫امروزی تپه در باالترین سطح خود نسبت به سطح‬
‫آبهای آزاد در ‪ 1567‬متری قرارگرفته است‪ .‬در فاصلۀ‬
‫کمتر از ‪ 50‬متری شمال تپه سیلوه‪ ،‬یک تپۀ کوچک‬
‫دیگری قرار دارد که جادۀ خاکی ارتباط این دو محوطه‬
‫را از همدیگر قطع کرده است‪ .‬نتایج کاوش در تپۀ‬
‫همجوار نشان داده است که این محوطه‪ ،‬روزگاری‬
‫جزوی محوطۀ تپه سیلوه بوده است که بهمرور زمان‬
‫فعالیتهای طبیعی و انسانی از نوع باغداری و زراعت‬
‫قسمتی از محوطۀ سیلوه را از آن جدا کرده است تا‬
‫امروزه بهصورت یک محوطۀ منفرد از آن دیده شود‬
‫(شکل ‪ .)6‬ازاینرو درگذشته‪ ،‬مساحت محوطه (مساحت‬
‫کنون آن نزدیک به ‪ 2‬هکتار) بیشتر از امروز بوده است‪.‬‬
‫با احتساب مساحت محوطۀ سرباز و سیلوه‪ ،‬مساحت‬
‫اولیۀ تپه سیلوه به حدود سه هکتار میرسد‪ .‬امروزه‬
‫سطح این محوطهها مملو از قبور دورۀ اسالمی است‪.‬‬
‫کاوش در محوطۀ سیلوه بر پایۀ دو استراتژی عمده‬
‫برنامهریزی شد؛ اولین و اصلیترین هدف از کاوش در‬
‫این محوطه‪ ،‬تعیین توالی استقراری محوطه و بهتناوب‬
‫‪ │ 60‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬
‫مطالعات جدید با ستان شناختی در محدودۀ سدّ کانی‬
‫شررینکا‪ ،‬اطالعات باسررتانشررناختی این حوضرره را دو‬
‫چنرردان کرده اسررررت [‪ .]67‬از فعررالیررتهررای اخیر‬
‫باسرررتانشرررناختی دیگر در حوضرررۀ رودخانۀ زاب‪،‬‬
‫بررسیهای باستان شناختی جهت شناخت استقرارهای‬
‫هزارۀ اول پیش از میالد و ماهیت این اسرررتقرارها در‬
‫محدودۀ شهرستان سردشت است [‪( ]68‬جدول ‪.)1‬‬
‫مروری بر پی شینۀ مطالعات با ستان شناختی در حو ضۀ‬
‫رودخانۀ زاب نشررران میدهد که در سرررالهای اخیر‬
‫مطالعات بسررریار گسرررترده و پرحجم در این منطقه‪،‬‬
‫صررورت گرفته اسررت که از میان ‪ 31‬محوطۀ کاوش‬
‫شررده‪ ،‬تنها در ‪ 11‬محوطۀ باسررتانی‪ ،‬الیههای حاوی‬
‫مواد فرهنگی متعلق به عصر مفرغ قدیم شناساییشده‬
‫اسرررت (جدول ‪ 1‬و شرررکل ‪ .)3‬علیرغم کاوش های‬
‫گ سترده در محوطههای ع صر مفرغ قدیم این منطقه‬
‫هنوز توالی فرهنگهای منطقه م شخص ن شده ا ست‪.‬‬
‫در میان محوطههای کاوش شده‪ ،‬نتایج کاوش در تپه‬
‫سرریلوه [‪ ]63‬و بروه [‪ ]69‬اسررتقرارهای باسررتانی را در‬
‫طول هزارۀ سوم پیش از میالد نشان میدهند‪.‬‬
‫محوطۀ سیلوه به جهت اینکه حاوی الیههای دو دورۀ‬
‫مس و سنگ جدید و مفرغ قدیم است‪ ،‬اهمیت وافری‬
‫در این میان دارد‪ .‬با توجه به مطالعات مستمر و پیوستۀ‬
‫باسررتانشررناسرری در یک دهۀ اخیر در منطقۀ حوضررۀ‬
‫رود خا نۀ زاب‪ ،‬هنوز توالی های فرهنگی این منط قه‬
‫بهدرسررتی مطالعه و تدوین نشررده اسررت‪ .‬با توجه به‬
‫اینکرره منطقررۀ حوضررررۀ رودخررانررۀ زاب در تالقی‬
‫فره نگ های مختلف خاورزمین قرارگرف ته اسرررت‪،‬‬
‫مطالعات باستان شناختی در این منطقه با دشواریهای‬
‫دوچندان مواجه میشرررود و از طرفی این مطالعات و‬
‫تدوین فرهنگهای باسررتانی در این منطقه از اهمیت‬
‫بسزایی برخوردار است‪.‬‬
‫‪ .4‬مواد و روشها‬
‫‪ .1-4‬محوطۀۀۀ باسۀۀتانی سۀۀیلوه؛ اسۀۀتقرار‬
‫مرکزی در دشت بَربِنه‬
 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬

‫قسمت غربی و بهاحتمالزیاد به دلیل عدم سکونت‬
‫پذیری در این محدوده سکونتها در طی دورههای بعد‬
‫بهطرف شرق و دشت کشیده شده است؛ بنابراین‬
‫ترانشۀ ‪ V‬بهمنظور مطالعۀ توالی الیههای استقراری در‬
‫محدودۀ جنوبی محوطه و تعیین توالی الیهنگاری آن‬
‫انتخاب و کاوش شد‪ .‬در کنار مطالعه الیهنگارانۀ‬
‫محوطه و کاوش در ترانشههای الیهنگاری‪ ،‬ترانشه‪-‬‬
‫های دیگر که گاهاً بهصورت الحاقی بودند‪ ،‬برای‬
‫دستیابی به اطالعات بیشتر از دورههای مختلف موجود‬
‫در محوطه و مهمتر از اینها‪ ،‬همچنین برای تقویت‬
‫اطالعات از دورههای مدنظر در این پژوهش‪ ،‬بهعنوان‬
‫دومین هدف عمدۀ کاوش‪ ،‬برای مطالعات گسترده با‬
‫اندازههای نسبتاً وسیعتر انتخاب و حفاری شدند‪.‬‬
‫آن مطالعۀ توالی فرهنگی منطقه با تمرکز بر فرایند‬
‫گذار از مس و سنگ جدید به مفرغ قدیم در منطقه بود‪.‬‬
‫برای نیل به این هدف که پژوهش حاضر را شکل داده‬
‫است دو کارگاه مجزا انتخاب شد‪ .‬بدین گونه که‬
‫بررسیهای پیرامون محوطه نشان میداد که‬
‫عمدهترین توالی استقرار در قسمت غرب محوطه قرار‬
‫دارد که درعینحال از منظر توپوگرافیکی نیز باالترین‬
‫ارتفاع محوطه نیز در این قسمت قرارگرفته است‪.‬‬
‫ازاینرو ترانشۀ ‪ I‬از باالترین سطح محوطه تا پایینترین‬
‫سطح آنجایی که بر بستر کلنگومرایی قرار داشت‪،‬‬
‫انتخاب شد‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬بررسی در قسمتهای‬
‫جنوبی و شرقی و وضعیت توپوگرافیکی محوطه گویای‬
‫این بود که محوطه به دلیل ارتفاع بیش از حد آن در‬

‫جدول ‪ :1‬محوطههای کاوش شده در حوضۀ رودخانۀ زاب با دورهبندی مواد بهدستآمده‬
‫‪Table 1: The List of Little Zab Basin Excavated Site and Periodization of their materials‬‬

‫‪61‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬

 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬

‫شکل ‪ :3‬پراکنش محوطههای کاوش شده در حوضۀ رودخانۀ زاب بر اساس جدول ‪1‬‬
‫‪Fig. 3: Distribution of Excavated Sites in Table 1‬‬

‫متعلق به دورۀ مس و سرررنگ جدید با سررراختارهای‬ ‫‪ .2-4‬روشهۀۀۀای نمونۀۀۀهبرداری و آنۀۀۀالیز‬

‫معماری ضعیف است و وضعیت فرهنگی منطقه را در‬
‫عصررر مس و سررنگ جدید نشرران میدهد‪ .‬از فاز ‪III-‬‬
‫‪ ،IX‬فازهای معماری مرتبط با دورۀ زمانی مرحلۀ گذار‬
‫به ع صر مفرغ قدیم و ن شاندهندۀ بخش عمده مفرغ‬
‫قدیم در این منطقه است [‪.]70‬‬
‫در ضرررمن کاوش در فاز های مع ماری و ال یه های‬
‫فرهنگی شرررکلگرفته‪ ،‬در فرایند این تغییرات نمونۀ‬
‫مختلفی از دانههای زغال جهت مطالعات تاریخگذاری‬
‫کربن ‪ 14‬بردا شت و ثبت شده ا ست‪ .‬در نمونهبرداری‬
‫این یاف ته ها‪ ،‬بهمنظور کاهش خ طا های معمول در‬
‫فرایند آزمایش‪ ،‬نمونهها بالفا صله پس از آشکار شدن‬
‫با نوپ کمچههای فلزی کاوش بردا شت شدهاند و با‬
‫کمترین زمرران در معرض هوا و نیز کمترین میزان‬
‫‪ │ 62‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬
‫تاریخگذاری مطلق نمونهها‬
‫عموماً بازسرررازی توالیهای فرهنگی در یک محوطه‪،‬‬
‫بر ا ساس تغییر در مواد فرهنگی در توالی شکلگیری‬
‫آن انجام میگیرد و مستلزم آن‪ ،‬بررسی توالی تغییر در‬
‫فازهای سرررکونتی اسرررت که بهعنوان تغییر فازهای‬
‫معماری شرررناخته میشرررود‪ .‬برای مطالعۀ توالیهای‬
‫فرهنگی در تپه سیلوه‪ ،‬نخ ست توالی تغییرات معماری‬
‫آن برر سی شد‪ .‬در این میان‪ ،‬با توجه به آثار معماری‬
‫بهدستآمده از کارگاه الیهنگاری (ترانشههای ‪ I‬و ‪)VI‬‬
‫نُه فاز معماری از نخسررتین آثار سررکونتی تا به سررطح‬
‫محوطه تقس ریمبندی شررد‪ .‬قدیمترین این فاز معماری‬
‫مربوط به یک بنای نسررربتاً بزرگ از دورۀ دالما با یک‬
‫سرراختار آتشرردان مانند در میانۀ آن اسررت‪ .‬فاز بعدی‪،‬‬
 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
‫‪ .3-4‬نتایج سالیابی مطلق کربن ‪ 14‬تپه‬
‫سیلوه به روش ‪AMS‬‬
‫کاوش در تپه سرریلوه و نتایج آنالیز ‪ 14‬نمونۀ زغال به‬
‫روش ‪ ،AMS‬اسرررتقرار در طول هزاره های پنجم تا‬
‫هزارۀ سروم پیش از میالد را برای دشرت بربنه نشران‬
‫داده اسرررت‪ .‬نتایج تاریخگذاری کربن ‪ 14‬در الیههای‬
‫اسررتقراری متعلق به هزارۀ پنجم پیش از میالد نشرران‬
‫میدهد که منطقۀ دشررت بربنه و نیز حوضررۀ رودخانۀ‬
‫زاب تحت نفوذ سنت فرهنگی شناخته شدۀ دالما قرار‬
‫دا شته ا ست‪ .‬پیشازاین نیز این فرهنگ در تپه الیون‬
‫شنا سایی شده بود [‪]26‬؛ اما تاریخگذاریهای دقیق از‬
‫شروع این دوره در د ست نبود‪ .‬تاریخگذاری دو نمونه‬
‫کربن ‪ 14‬از الیههای شکلگرفته بر ا ستقرار دالمایی‪،‬‬
‫تاریخ هزارۀ چ هارم پیش از میالد بین سرررال های‬
‫‪ 3960-3020‬را پیشرررن هاد داد ند‪ .‬این بازۀ ز مان در‬
‫منطقه شررمال غرب ایران و اختصرراصرراً در حوضررۀ‬
‫رودخانۀ زاب‪ ،‬به دورۀ پیزدلی و اوروپ م یانه‪ -‬جد ید‬
‫مربوط اسررت‪ .‬اخذ این تاریخها از الیههای اسررتقراری‬
‫محوطۀ سیلوه اولین شواهد دورۀ اوروپ در این حوضه‬
‫و حوضررۀ شررمال غرب ایران اسررت که از کاوشهای‬
‫باستان شناختی بهدستآمده است‪ .‬پیشازاین‪ ،‬آثار این‬
‫دوران از برر سیهای سطحی محوطهها معرفی شده‬
‫بودند [‪ .]71‬دو نمونه کربن ‪ 14‬از ترانشررههای ‪ IV‬و ‪I‬‬
‫ن شاندهندۀ سنتهای سفالی ریف منقوش و نقش‬
‫کندهای هستند که پس از پدیدۀ گسترش دورۀ اوروپ‬
‫در این مناطق شکلگرفتهاند که در یک تطور تدریجی‬
‫به سفالهای نارنجی منقوش منتهی میگردند‪ .‬این دو‬
‫نمونه‪ ،‬تاریخگذاری بازۀ زمانی حدود ‪ 150‬ساله را برای‬
‫این دوره نشرران میدهد‪ .‬دورۀ مفرغ قدیم در حوضررۀ‬
‫رود خا نۀ زاب و جنوب در یا چۀ اروم یه از دوره های‬
‫ناشناخته در باستان شناسی شمال غرب ایران است‪ .‬نُه‬
‫ن مونرره تررار یخگررذاری کر بن ‪ 14‬برره ا ین دوره‬
‫اخت صاصیافته ا ست (جدول ‪ .)2‬این دورۀ فرهنگی با‬
‫سنت سفالی نارنجی منقوش شناخته می شود که گاهاً‬
‫رنگهای بهکار رفته در این سفالینهها دو رنگ سیاه و‬
‫قرمز و گاهاً سررره رنگ نیز ثبتشرررده اسرررت‪ .‬نتایج‬
‫‪63‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬
‫برخورد هوای بازدم بر آن در داخل کیتهای تهیهشده‬
‫از ورق آلومینیوم قرارگرفتهاند‪ .‬نمونه های زغال تقریباً‬
‫از ت مامی ال یه های اسرررتقراری و فاز های مع ماری‬
‫برداشررت شررد‪ .‬درنهایت‪ ،‬بهمنظور دسررتیابی به اهداف‬
‫موردنظر مبتنی بر بازسررررازی تاریخ دقیق تغییرات‬
‫مع ماری و به دن بال آن تدوین توالی های فرهنگی‬
‫منطقه‪ ،‬تعداد ‪ 14‬عدد از نمونه زغالهای بردا شت شده‬
‫برای ان جام آز مایش های کربن ‪ 14‬انت خاب شرررد‪.‬‬
‫شررایانذکر اسررت که توزیع این نمونهها در چهارچوب‬
‫فازهای معماری این محوطه بهگونهای بود که تاریخ‬
‫شروع و پایان فازهای معماری را بازسازی کند‪.‬‬
‫نمو نۀ ز غال های منت خب از فاز های مع ماری‪ ،‬در‬
‫آزمایشگاه مرکز باستان سنجی مؤسسۀ کارت اِنگلهُرن‬
‫(‪)Curt-Engelhorn-Centre of Archaeometry‬‬
‫شرررهر مانهایم آلمان به روش طیفسرررنجی جرمی‬
‫شرتابدهنده‪ ،‬تاریخگذاری مطلق شردند‪ .‬در این روش‬
‫آزمای شگاهی‪ ،‬پس از جدا سازی هرگونه مواد غیر آلی‬
‫در سطح این نمونهها که در ضمن بردا شت نمونه در‬
‫کاوش به همراه زغال برداشرررتشرررده بودند‪ ،‬تمامی‬
‫نمونهها نخسرررت توسرررط میکروسرررکو های نوری‪،‬‬
‫مجدداً از آالیندههای ریز پاپسرررازی و تمیز شررردند‪.‬‬
‫پسازآن بخشی از این نمونهها و ترجیحاً بخش میانی‬
‫آن ها برای انجام آنالیز کربن ‪ 14‬نمونهبرداری شرررد‪.‬‬
‫پسازآن نمونۀ خالصشده به روش احتراق در لولههای‬
‫دربسررته کوارتز به گاز دیاکسررید کربن تبدیل شررد‪.‬‬
‫سپس با ایجاد دمای موردنیاز‪ ،‬گرافیت از گاز دیاکسید‬
‫کربن حاصررل شررد و نمونۀ گرافیت تولیدشررده توسررط‬
‫طیفسرررنج جرمی شرررتابدهنده بهمنظور اخذ تاریخ‬
‫دقیق تول ید آن‪ ،‬مورد آ نالیز قرار گر فت‪ .‬در ادا مه نیز‬
‫تاریخگذاریهای بهدستآمده‪ ،‬توسط نرمافزار ‪OXCal‬‬
‫نسررخه ‪ 4.4.4‬به سررال تقویمی میالدی و بر اسرراس‬
‫آخرین و بهروزترین دادههای جوی تبدیل شدند‪ .‬نتایج‬
‫تاریخگذاریها به همراه کالیبرا سیون آنها به تفکیک‬
‫در شکل ‪ 7‬آمده است‪.‬‬
 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬

‫دارد‪ .‬در تپه سیلوه عمده ا ستقرارهای این محوطه نیز‬ ‫تاریخگذاری کربن ‪ 14‬این الیههای اسررتقراری در تپه‬
‫متعلق به این دوران است (نگاه کنید به جدول ‪.)2‬‬ ‫سیلوه ن شان میدهد که بی شتر بازۀ زمانی هزاره سوم‬
‫پیش از میالد‪ ،‬به این فرهنگ کم شررناختهشررده تعلق‬

‫شکل ‪ :4‬موقعیت تپه سیلوه در دشت بربنه و ویژگیهای محیطی آن‬

‫‪Fig. 4: Tepe Silveh on Dasht-e Barbeneh and this Intermountain Plain Features‬‬

‫‪ │ 64‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬

 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬

‫شکل ‪ :5‬وضعیت توپوگرافی تپه سیلوه و موقعیت ترانشههای کاوش شده بر روی آن‬
‫‪Fig. 5: Topographic map of Tepe Silveh and the excavated areas‬‬

‫شکل ‪ :6‬موقعیت تپه سیلوه در کرانۀ شرقی رودخانه الوین و موقعیت تپه سرباز نسبت به آن‬
‫‪Fig. 6: Tepe Silveh in the Eastern Side of Lavin River and Tepe Sarbaz Next to It‬‬

‫‪65‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬

‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬

‫شکل ‪Loc. 1060; Phase IX :2-7‬‬ ‫شکل ‪Loc. 1098; Phase VIII :1-7‬‬

‫شکل ‪Loc. 1118; Phase VII :4-7‬‬ ‫شکل ‪Loc. 1143; Phase VI :3-7‬‬

‫شکل ‪Loc. 1145; Phase VI :6-7‬‬ ‫شکل ‪Loc. 1153; Phase V :5-7‬‬

‫شکل ‪Loc. 1169; Phase IX :8-7‬‬ ‫شکل ‪Loc. 1170; Phase V:7-7‬‬

‫‪ │ 66‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬

 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬

Loc. 1173; Phase IV :10-7 ‫شکل‬ Loc. 1186; Phase III :9-7 ‫شکل‬

Loc. 4055; Phase IV :12-7 ‫شکل‬ Loc. 6008; Phase III :11-7 ‫شکل‬
‫ تپه سیلوه‬14 ‫ نمودارهای کالیبره شده نتایج تاریخگذاری کربن‬:7 ‫شکل‬
Fig. 7: 14c dates of Tepe Silveh

‫ در فازهای مختلف معماری تپه سیلوه‬14 ‫ لیست نمونههای آنالیزشده کربن‬:2 ‫جدول‬
Table 2: Tepe Silveh 14c dating Samples in Architectural Phase
archite
Cal BC 2 Sigma ctural
Pottery
Lab.N 95.4% cal chang
Sample Context Material Date BP Traditi Period
o. probabilit BC Max es
on
y Range Phase
s
MAM Pottery Early
1_Silveh Tr.I L.1060, 2557 2660-
S- Charcoal 4058±20 IX Orange Bronze
RN.1065 D: 260 cm (57.4%) 2480
40839 Ware Age
MAM Pottery Early
3_Silveh Tr.I L.1098, 2577 2700-
S- Charcoal 4112±21 VIII Orange Bronze
RN.1141 D: 415 cm (57.8%) 2570
40840 Ware Age
MAM Pottery Early
4_Silveh Tr.I L.1104, 2503 2650-
S- Charcoal 4104±24 VII Orange Bronze
RN.1172 D: 430 cm (64.8%) 2600
44782 Ware Age
MAM Pottery Early
5_Silveh Tr.I L.1118, 2573(61 2700-
S- Charcoal 4100±24 VII Orange Bronze
RN.1184 D: 480 cm %) 2570
44783 Ware Age
MAM Pottery Early
7_Silveh Tr.I L.1143, 2666 2820-
S- Charcoal 4170±25 VI Orange Bronze
RN.1235 D: 600 cm (73.4%) 2620
44784 Ware Age
MAM Pottery Early
8_Silveh Tr.I L.1145, 2623 2780-
S- Charcoal 4137±22 VI Orange Bronze
RN.1237 D: 620 cm (64.9%) 2620
40841 Ware Age

67 │ 1400 ‫ بهار و تابستان‬،‫ شماره اول‬،‫سال هفتم‬

 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬

‫‪MAM‬‬ ‫‪Pottery‬‬ ‫‪Early‬‬

‫‪10_Silveh‬‬ ‫‪Tr.I L.1153,‬‬ ‫‪2621‬‬ ‫‪2780-‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪4137±24‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪Orange‬‬ ‫‪Bronze‬‬
‫‪RN.1263‬‬ ‫‪D: 740 cm‬‬ ‫)‪(62.9%‬‬ ‫‪2620‬‬
‫‪44785‬‬ ‫‪Ware‬‬ ‫‪Age‬‬
‫‪MAM‬‬ ‫‪Pottery‬‬ ‫‪Early‬‬
‫‪11_Silveh‬‬ ‫‪Tr.I L.1169,‬‬ ‫‪2457‬‬ ‫‪2570-‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪3972±21‬‬ ‫‪IX‬‬ ‫‪Orange‬‬ ‫‪Bronze‬‬
‫‪RN.1315‬‬ ‫‪D: 830 cm‬‬ ‫)‪(48%‬‬ ‫‪2450‬‬
‫‪40842‬‬ ‫‪Ware‬‬ ‫‪Age‬‬
‫‪MAM‬‬ ‫‪Pottery‬‬ ‫‪Early‬‬
‫‪12_Silveh‬‬ ‫‪Tr.I L.1170,‬‬ ‫‪2672‬‬ ‫‪2820-‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪4189±25‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪Orange‬‬ ‫‪Bronze‬‬
‫‪RN.1313‬‬ ‫‪D: 837 cm‬‬ ‫)‪(72.2%‬‬ ‫‪2670‬‬
‫‪44786‬‬ ‫‪Ware‬‬ ‫‪Age‬‬
‫‪MAM‬‬ ‫‪Fine‬‬
‫‪13_Silveh‬‬ ‫‪Tr.I L.1173,‬‬ ‫‪2907‬‬ ‫‪3020-‬‬ ‫‪Transiti‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪4361±22‬‬ ‫‪IV‬‬ ‫‪decorate‬‬
‫‪RN.1334‬‬ ‫‪D: 877 cm‬‬ ‫)‪(93.7%‬‬ ‫‪2900‬‬ ‫‪on‬‬
‫‪40843‬‬ ‫‪d ware‬‬
‫‪Brown‬‬
‫‪MAM‬‬ ‫‪Late‬‬
‫‪15_Silveh‬‬ ‫‪Tr.I L.1186,‬‬ ‫‪2907‬‬ ‫‪3020-‬‬ ‫‪Pottery‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪4361±25‬‬ ‫‪III‬‬ ‫‪Chalcoli‬‬
‫‪RN.1404‬‬ ‫‪D: 960‬‬ ‫)‪(92.2%‬‬ ‫‪2900‬‬ ‫‪Traditio‬‬
‫‪44787‬‬ ‫‪thic‬‬
‫‪n‬‬
‫‪MAM‬‬ ‫‪Tr.IV‬‬ ‫‪Fine‬‬
‫‪16_Silveh‬‬ ‫‪2924‬‬ ‫‪3100-‬‬ ‫‪Transiti‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪L.4055, D:‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪4400±21‬‬ ‫‪IV‬‬ ‫‪decorate‬‬
‫‪RN.4099‬‬ ‫)‪(95.4%‬‬ ‫‪2920‬‬ ‫‪on‬‬
‫‪40844‬‬ ‫‪280 cm‬‬ ‫‪d ware‬‬
‫‪Brown‬‬
‫‪MAM‬‬ ‫‪Tr.VI‬‬ ‫‪Late‬‬
‫‪17_Silveh‬‬ ‫‪3961‬‬ ‫‪4050-‬‬ ‫‪Pottery‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪L.6008, D:‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪5207±26‬‬ ‫‪III‬‬ ‫‪Chalcoli‬‬
‫‪RN.6043‬‬ ‫)‪(92.7%‬‬ ‫‪3950‬‬ ‫‪Traditio‬‬
‫‪44788‬‬ ‫‪1120 cm‬‬ ‫‪thic‬‬
‫‪n‬‬
‫‪Dalma‬‬
‫‪MAM‬‬ ‫‪Tr.VI‬‬
‫‪18_Silveh‬‬ ‫‪4750‬‬ ‫‪4800-‬‬ ‫‪pottery‬‬
‫‪S-‬‬ ‫‪L.6024, D:‬‬ ‫‪Charcoal‬‬ ‫‪6105±22‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪Dalma‬‬
‫‪RN.6083‬‬ ‫)‪(84.2%‬‬ ‫‪4600‬‬ ‫‪Traditio‬‬
‫‪40845‬‬ ‫‪1320 cm‬‬
‫‪n‬‬

‫مرکز فالت ایران مسرررتعمرات این فرهنگ تا مرکز و‬
‫شمال شرقی فالت ایران نیز گزارش شده است [‪-77‬‬
‫‪ .]78‬همچنین بررسرریهای باسررتانشررناختی وجود‬
‫محو طه هایی از این فره نگ را در دره های همجوار‬
‫شمال غرب ایران به مناطق شمال شرقی بینالنهرین‬
‫ارائه داده اسررت [‪ .]71 ،29 ،26‬این فرهنگ حدوداً در‬
‫اواخر هزارۀ چ هارم پیش از میالد پا یان می پذیرد‪ .‬از‬
‫طرف دیگر‪ ،‬مطالعات با ستان شناختی در منطقۀ قفقاز‬
‫و شرق آناتولی تا لوانت و همچنین شمال غرب ایران‬
‫ن شان داده ا ست که همزمان با اواخر فرهنگ اوروپ‬
‫یک فرهنگ غالب با مواد فرهنگ شناختی مشخص و‬
‫تقریباً مشرررابه در این مناطق‪ ،‬حاکم شرررده اسرررت‪.‬‬
‫سفالهای سیاه داغدار‪ ،‬روف با د ستههای خاص و‬
‫خانه های گرد سررراختهشرررده از خشرررت و چینه از‬
‫ویژگیهای بارزی این فرهنگ ا ست‪ .‬آثار این دوره در‬
‫منطقۀ آذربایجان ایران از محوطههای یانیق تپه [‪]79‬‬
‫واقع در شرق دریاچه ارومیه و هفتوان تپه [‪ ]81-80‬و‬
‫گوی تپه [‪ ]82‬و گیجلر [‪ ]83‬در غرب دریاچۀ ارومیه و‬
‫محوطۀ کهنه شهر [‪ ]84 ،3‬در گو شۀ شمال غربی و‬
‫‪ .5‬بحث؛ توالی فرهنگی تپه سیلوه و جایگاه‬
‫آن در چهارچوب باستانشناسی شمال غرب‬
‫ایران‬
‫آغاز تحوالت عصر مفرغ (پایان هزاره چهارم ‪.‬م‪ ).‬در‬
‫منطقۀ شررمال غرب ایران و مناطق عمدۀ غربی آسرریا‬
‫بسررتر تحوالت عظیم در بُعد اقتصررادی و فرهنگی را‬
‫فراهم سررراخت که بهتبع آن دگرگونی شرررگرفی در‬
‫سرراختارهای اجتماعی جوامع باسررتان در این مناطق‬
‫روی داد‪ .‬چ نان چه چایلد از این دوره بهعنوان انقالب‬
‫شرررهرنشرررینی یرادکرده اسررررت [‪ .]72‬مطررالعررات‬
‫باسرررتانشرررناختی که از دیرباز در نواحی جنوبی این‬
‫منطقرره یعنی بینالنهرین و منرراطق هم جوار آن‬
‫انجامیافته اسررت‪ ،‬نشرران دادهاند که در آغاز این دوره‪،‬‬
‫یک فرهنگ مشرررخص و متمایز از دورۀ قبل که در‬
‫ادبیات با ستان شنا سی به دورۀ اوروپ مو سوم شده‬
‫است‪ ،‬تقریباً قسمتهای عمدۀ جنوب غرب آسیا را در‬
‫برگرف ته بود؛ آ ثار این فره نگ در منط قۀ بینالنهرین‬
‫[‪ ]73‬و مناطق جنوبی ایران [‪ ]74‬و غرب ایران [‪-75‬‬
‫‪ ]76‬و اخیراً نیز با توجه به مطالعات صررورت گرفته در‬

‫‪ │ 68‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬

 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
‫نام میبرد [‪ .]95-94‬این در حالی اسررت که اشررتاین‬
‫پیشازاین که این نوع سررفالها را از تپه حسررن علی‬
‫معرفی کنررد‪ ،‬در تپرره د ین خواه برره آثررار این دوره‬
‫دستیافته بود و با توجه به اینکه هنوز شناختی از این‬
‫دوره نداشته‪ ،‬آنها را به دورۀ مس و سنگ نسبت داده‬
‫است‪ .‬آنچه از کلیّت این فرهنگ محرز شده است این‬
‫ا ست که این دورۀ فرهنگی بعد از دورۀ مس و سنگ‬
‫جدید شکلگرفته است و به نظر میرسد تا دورۀ مفرغ‬
‫جدید نوع فرهنگ موسرروم به خابور ادامه مییابد‪ .‬آثار‬
‫این دوره‪ ،‬عالوه بر کاوش های پروژه حسرررنلو‪ ،‬از‬
‫کاوش های باسررر تانشررر ناختی محو طه های دیگر‬
‫د شتهای جنوب دریاچه ارومیه نیز شنا سایی شدهاند‪.‬‬
‫همچنین ن تایج بررسررری در م ناطق جنوبی و نواحی‬
‫شرقی این حو ضه‪ ،‬ن شان از گ سترۀ و سیع حوزۀ این‬
‫فرهنگ در نیمۀ جنوبی دریاچه ارومیه دارد‪.‬‬
‫همچنان که در مطالب پیشررین اشرراره شررد‪ ،‬درهها و‬
‫د شتهای میانکوهی سر شاخههای حو ضۀ رودخانۀ‬
‫زاب در ارتباط کامل با سرررتاسررر دریاچه ارومیه بوده‬
‫ا ست و فرهنگهای مردمان هزارۀ سوم ‪.‬م در این‬
‫منطقه نیز در همسویی فرهنگی با نیمۀ جنوبی دریاچه‬
‫قرار دارد‪ .‬کاوشهای تپه الوین در دشررت پیرانشررهر‪،‬‬
‫حضررور دو فرهنگ متفاوت را در اواخر هزارۀ چهارم و‬
‫اوایل هزارۀ سرروم ‪.‬م نشرران میدهد [‪ .]26‬از طرف‬
‫دیگر کاوش در تپه سیلوه در د شت میانکوهی شمال‬
‫پیرانشهر‪ ،‬حضور فرهنگهای مس و سنگ را تا اواخر‬
‫هزارۀ سرروم ‪.‬م در این منطقه نشرران میدهد [‪،63‬‬
‫‪ .]66‬در این محوطه که ضررخامت آثار مربوط به اواخر‬
‫هزارۀ چهارم تا اواخر هزاره سرروم ‪.‬م در آن به حدود‬
‫‪ 8‬متر میرسررد‪ ،‬نشررانی از حضررور اوروکیها و کورا‪-‬‬
‫ارسیها نیست بلکه فرهنگ غالب و غنی مردمان این‬
‫نواحی با سررر فال های نارنجی و نخودی منقوش‬
‫مشرررخص به نظر میرسرررد‪ .‬هرچند کرول از وجود‬
‫محوطههای کورا‪-‬ارسرری در این منطقه بح میکند‬
‫[‪]96‬؛ اما از چندین کاوش انجامشرررده در این منطقه‬
‫[‪ ]98-97‬دو نکته را در مورد فرهنگهای اواخر هزارۀ‬
‫چهارم و سوم پیش از میالد م شخص ساخته ا ست‪.‬‬
‫‪69‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬
‫کول تپه جلفا [‪ ،]85 ،2‬کهنه پا سگاه تپه سی [‪]86 ،4‬‬
‫و نادر تپه سی [‪ ]87‬در شمال منطقه شنا سایی شده‬
‫ا ست‪ .‬همچنین در برر سیهای با ستان شناختی‪ ،‬آثار‬
‫این دوره از محوطه های مختلف از شرررمال حوضرررۀ‬
‫دریاچه ارومیه تا مناطق شرررقیتر شررمال غرب ایران‬
‫یافت شرررده اسرررت [‪ .]88-89‬در غرب ایران آثار این‬
‫دوره برای اولین بار از محو طۀ گودین [‪ ]90 ،75‬و‬
‫همچنین بررسرریهای باسررتانشررناختی این منطقه‬
‫شنا سایی شد [‪ .]91‬دورترین آثار این دوره با توجه به‬
‫شواهد بهد ستآمده تا بخشهای شمال غربی مرکز‬
‫فالت ایران بوده اسررت [‪ .]93-92‬فرهنگ کورا‪-‬ارس‬
‫که در ایران ت حت عنوان فره نگ یانیق شررر ناخ ته‬
‫میشرررود تررا اواخر هزارۀ سررروم پیش از میالد در‬
‫قسررمتهایی از غرب ایران و تقریباً در تمامی مناطق‬
‫آذربایجان ایران تداوم می یابد‪ .‬یافته های اخیر از این‬
‫دوره وجود نوعی پیچ یدگی های اجتماعی را در م یان‬
‫مردمان این فرهنگ نشان داده است‪.‬‬
‫توجه به نتایج کاوشهای تپه ح سن لو و چند محوطه‬
‫دیگر بیانگر این هستند که در اواخر هزارۀ چهارم و در‬
‫طول هزارۀ سرروم ‪.‬م‪ .‬مناطق جنوبی حوضررۀ دریاچه‬
‫ارومیه و به همراه آن سر شاخههای زاب‪ ،‬یک م سیر‬
‫متفاوت فرهنگی را طی کردهاند‪ .‬در این مناطق‪ ،‬پس‬
‫از س رنّت سررفالی پیسرردیهلی (پیزدلی) برخالف سررایر‬
‫مناطق شرررمال غرب و غرب ایران که در سررریطرۀ‬
‫فرهنگ سررفال سرریاه داغدار کورا‪-‬ارس (یانیق) قرار‬
‫دارند‪ ،‬سنتهای سفالی منقو شی در تداوم و ا ستمرار‬
‫مس و سرررنگ جدید رواز می یابد‪ .‬این نوع فرهنگ‬
‫هرچند هنوز بهصرورت کامل شرناختهنشرده اسرت اما‬
‫سنتهای سفالی آن با عناوین مختلف ت شریح شده‬
‫ا ست‪ .‬دای سون در کاوشهای خود از ح سنلو این نوع‬
‫سررر فال ها را پس از گو نه های سررر فال نخودی نوع‬
‫پیسرردیهلی به سرربب رنگ بدنۀ آنها نارنجی منقوش‬
‫می نا مد [‪]6‬؛ ا ما کرول ب یان میک ند که این نوع‬
‫سفالها برای اولین بار از تپه حسن علی توسط اشتاین‬
‫کاوش و معرفیشررردهاند و به همین دلیل او‪ ،‬از این‬
‫سنت سفالی به نام سنت فرهنگی »نوع حسن علی»‬
 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬

‫فرهنگی دارد کرره در این منطقرره در بین دو حوزۀ‬ ‫نخسرررت این که در این م ناطق‪ ،‬مرد مانی با فره نگ‬
‫فرهنگی بزرگ و مسرررلط بر اکثر نواحی خاورم یا نه‪،‬‬ ‫سررر فالی نارنجی منقوش زندگی میکردهاند که این‬
‫توسط مردمان دارندۀ سفال نارنجی منقوش انجام شده‬ ‫فرهنگ عمدتاً در ارتباط با حوضرررۀ جنوبی دریاچۀ‬
‫است؛ بنابراین ح ضور دائمی و م سلط مردمان فرهنگ‬ ‫ارومیه و مخت صراً با حو ضۀ شمالی بینالنهرین ا ست‪.‬‬
‫سفال نارنجی منقوش بر این مناطق‪ ،‬مانع از ا ستقرار‬ ‫دوم اینکه در این منطقه‪ ،‬وجود سفالهای کورا‪-‬ارسی‬
‫مردمان کورا‪-‬ارس و تسرررلط اوروکیها بر این منطقه‬ ‫و لبرره وار ی خترره کرره در بررسررریهررای م خ ت لف‬
‫شده است‪.‬‬ ‫شررناسرراییشرردهاند‪ ،‬نشرران از حضررور فرهنگی این دو‬
‫فرهنگ غالب ندارد بلکه این ها نشررران از تعامالت‬

‫شکل ‪ :8‬محوطههای کاوش شدۀ هزاره سوم پیش از میالد در حوضۀ رودخانۀ زاب‬
‫‪Fig. 8: Early Bronze Age Excavated Sites on the Little Zab‬‬

‫میانکوهی حاصلخیز به همراه مراتع جنگلی و پوشش‬ ‫‪ .6‬نتیجهگیری‬

‫گیاهی مناسرررب‪ ،‬ازجمله توانها و مز یتهای طبیعی‬
‫این منطقه برای جذب اجتما عات انسرررانی و ازاینرو‬
‫بسررتری مناسررب جهت تکوین فرهنگهای باسررتانی‬
‫بوده اسررت‪ .‬وجود مزیتهای طبیعی منحصررر به آن و‬
‫نیز موقعیت ا ستراتژیک آن از دوران با ستان از عوامل‬
‫حو ضۀ رودخانۀ زاب‪ ،‬بخ شی از سر شاخههای شرقی‬
‫رودخانۀ دجله‪ ،‬یکی از داالن های طبیعی اسرررت که‬
‫شررر مال غرب ایران را به م ناطق پسرررت و هموار‬
‫بینالنهرین و شرررمررال آن پیونررد میدهررد‪ .‬وجود‬
‫رودخانههای پرآب دائمی در سرا سر آن با د شتهای‬

‫‪ │ 70‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬

 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
‫جنوبی سررهند و تمامی حوضررۀ رودخانۀ زاب کوچک‪،‬‬
‫دال لت دارد‪ .‬بررسررری های اول یه مواد فرهنگی این‬
‫مردمان نشرران میدهد که هیچ نوع گسررسررت و یا‬
‫مهاجرت در این مناطق دیده نمیشررود و مردمان این‬
‫نواحی کامالً تکوین یافته از دورههای پیشررین‪ ،‬در این‬
‫مناطق بودهاند و بهنوعی قدرت و اسرررتقالل فرهنگی‬
‫خود را در دو حوزۀ فرهنگی ت حت نفوذ بینالنهرین و‬
‫قفقاز جنوبی کامالً حفظ کردهاند‪ .‬تغییر در سررنتهای‬
‫سفالی اواخر هزارۀ چهارم و اوایل هزارۀ سوم پیش از‬
‫میالد در حوضۀ رودخانۀ زاب که ریشه در فرهنگهای‬
‫شررمال بینالنهرین داشررتهاند و ایجاد یک پیوسررتگی‬
‫فرهنگی من سجم بین ارا ضی جنوبی دریاچه ارومیه و‬
‫حوضرررۀ رودخانۀ زاب که در سرررنت سرررفال نارنجی‬
‫منقوش نمود یافته ا ست‪ ،‬ن شاندهندۀ ح ضور فرهنگی‬
‫و اقتصادی و به دنبال آن سیاسی قوی مردمان دارای‬
‫سنت سفال نارنجی منقوش در این منطقه است‪.‬‬
‫عمدهای از اراضرری جنوبی دریاچه ارومیه تا دامنههای‬
‫‪References‬‬
‫‪[1] Ebrahimi Gh. Kul Tepe Sarein‬‬
‫‪(Anahita) Strategraphic Excavation and‬‬
‫‪Sounding Report. In Ruhollah Shirazi‬‬
‫‪(Ed). 18th Annual Symposium on the‬‬
‫‪Iranian Archaeology. Tehran: Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 242-245.‬‬
‫[ابراهیمی قادر‪ .‬گزارش کاوش ال یهن گاری و تعیین‬
‫عر صه و پی شنهاد حریم کول تپه (آناهیتا) سرعین‪ .‬در‬
‫مجموعه مقاالت کوتاه هجدهمین گردهم آیی ساالنه‬
‫باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل شرریرازی‪،‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].43-48 :1399‬‬
‫‪[2] Abedi A, Shahidi HK, Chataigner C,‬‬
‫‪Niknami K, Eskandari N, Kazempour‬‬
‫‪M, Pirmohammadi A, Hosseinzadeh J,‬‬
‫‪Ebrahimi G. Excavation at Kul Tepe‬‬
‫‪(Hadishahr), North-Western Iran,‬‬
‫‪2010: First Preliminary Report. Ancient‬‬
‫‪Near Eastern Studies. 2014; 51:33-165.‬‬
‫‪[3] Alizadeh K, Eghbal H, Samei S.‬‬
‫‪Approaches to social complexity in‬‬
‫‪Kura-Araxes culture: a view from‬‬
‫‪71‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬
‫مهم ج هت دسرررت یابی و نفوذ به این منط قه بودهاند‪.‬‬
‫اواخر هزارۀ چهارم پیش از میالد که آبسررتن تحوالت‬
‫اقت صادی و فرهنگی و سیاسی در خاورمیانه مح سوب‬
‫میشررود‪ ،‬همزمان بانفوذ جوامع اوروپ در این منطقه‬
‫ا ست‪ .‬وجود الیههای ا ستقراری در محوطۀ سیلوه و‬
‫تعیین تاریخ دقیق این الیهها گواه بر این ادعا است‪ .‬با‬
‫شروع ع صر مفرغ قدیم در منطقه‪ ،‬تحوالت فرهنگی‬
‫کامالً برعکس آن چه در دورۀ اوروپ جد ید د یده‬
‫می شود‪ ،‬اتفاق میافتد‪ .‬با شروع ع صر مفرغ در منطقۀ‬
‫شمال غرب ایران‪ ،‬جوامع کورا‪-‬ارس در تمامی اراضی‬
‫این منطقه انتشررار مییابند و به لحاظ فرهنگی بر این‬
‫مناطق غالب میشررروند‪ .‬در این میان‪ ،‬مناطق جنوبی‬
‫دریاچۀ ارومیه به همراه سراسر منطقۀ زاب‪ ،‬موجودیت‬
‫فرهنگی مستقلی را شکل میدهند‪ .‬هرچند فرایند این‬
‫شکلگیری در دست مطالعه و بررسی است اما تمامی‬
‫شواهد‪ ،‬بر وجود یک منطقۀ فرهنگی مستقل در بخش‬
‫‪Köhne Shahar (Ravaz) in Chaldran,‬‬
‫‪Iranian Azerbaijan. Paléorient. 2015 Jan‬‬
‫‪1:37-54.‬‬
‫]‪[4‬‬ ‫‪Maziar S. Excavations at Kohne Pasgah‬‬
‫‪Tepesi, the Araxes Valley, Northwest‬‬
‫‪Iran: First Preliminary Report. Ancient‬‬
‫‪Near Eastern Studies. 2010; 47:165-93.‬‬
‫]‪[5‬‬ ‫‪Danti MD, Voigt MM, Dyson RH,‬‬
‫‪Sagona AG, Burney CA. The search for‬‬
‫‪the late Chalcolithic/Early Bronze Age‬‬
‫‪transition in the Ushnu-Solduz valley,‬‬
‫‪Iran. A View from the Highlands.‬‬
‫‪2004:583-616.‬‬
‫]‪[6‬‬ ‫‪Dyson RH, Pigott VC. Survey of‬‬
‫‪Excavations Hasanlu. Iran. 1975;13:‬‬
‫‪182-5.‬‬
‫]‪[7‬‬ ‫‪Alizadeh‬‬ ‫‪K.‬‬ ‫‪Kura-Araxes,‬‬
‫‪Transcaucasia or Yanigh Culture. Iran‬‬
‫‪Archaeology. 2010; 1: 69-85.‬‬
‫[علیزاده کریم‪ .‬فرهنگ کورارررارس‪ ،‬ماوراء قفقاز قدیم‬
‫یا فرهنگ یانیق‪ .‬باستانشناسی ایران‪1398 .‬؛ ‪-69 :1‬‬
‫‪].85‬‬
‫‪[8] Valad Beigi A. The Natural Sight of‬‬
‫‪Kurdistan 1: Mountains. Sanandaj,‬‬
‫‪Partobayan; 2005.‬‬
 ... ‫) و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش‬C14( ‫تبیین گاهنگاری مطلق‬
.‫ کوهها‬:1 ‫ جلوههای طبیعی کرد ستان‬.‫[ولد بیگی اکبر‬
].1384 ‫ انتشارات پرتو بیان؛‬:‫سنندز‬
[9] Rawlinson HC. Notes on a Journey
from Tabríz, Through Persian
Kurdistán, to the Ruins of Takhti-
Soleïmán, and from Thence by Zenján
and Ṭárom, to Gílán, in October and
November, 1838; With a Memoir on
the Site of the Atropatenian Ecbatana.
Journal of the Royal Geographical
Society of London. 1840 Jan 1:1-64.
[10] De Morgan J. Mission scientifique en
Perse. Leroux; 1904.
‫ ترجمۀ‬.‫ هیئت علمی فرانسرره در ایران‬.‫[دمورگان ژاپ‬
].1338 ‫ انتشارات چهر؛‬:‫ تبریز‬.‫کا م ودیعی‬
[11] de Morgan J, Scheil JV. La stèle de Kel-
i-chin. Rec. travaux d’égyptologie,
d’assyriologie et d’archéologie
orientale. 1893; 14:153-60.
[12] Stein A. Old routes of western Iran.
Magyar Tudományos Akadémia
Könyvtára: Kőrösi Csoma Társaság;
1994.
[13] Kleiss WO, Kroll ST. Survey in Ost-
Azarbaidjan 1991. Archaeologische
Mitteilungen aus Iran. 1992; 25:1-46.
[14] Kroll S. Festungen Und Siedlungen in
Iranisch-Azarbaidjan. Untersuchungen
Zur Siedlungs-Und
Territorialgeschichte Des Urmia-See-
Gebietes in Vorislamischer Zeit.
Unpublished Habilitation. LMU
München. 1994.
[15] Kroll S. Archäologische Fundplätze in
Iranisch-Ost-Azarbaidjan.
Archäologische Mitteilungen aus Iran.
1984; 17:13-3.
[16] Kharazi E. Report on Piranshahr
Archological Sites in 2002. Urmia:
Azerbaijan Gharbi Provence cultural
Heritage Archive; 2006.
‫ گزارش محوطههای ثبتی شهر ستان‬.‫[خرازی ابراهیم‬
‫ آرشررریو میرار‬:‫ ارومیه‬.1381 ‫پیرانشرررهر در سرررال‬
].1385 ‫فرهنگی استان آذربایجان غربی؛‬
[17] Golizadeh KH. Report on Piranshahr
Archological Sites in 2006. Urmia:
Azerbaijan Gharbi Provence cultural
Heritage Archive; 2007.
‫ گزارش محوطههای ثبتی شهرستان‬.‫[قلیزاده خیراهلل‬
‫ آرشررریو میرار‬:‫ ارومیه‬.1385 ‫پیرانشرررهر در سرررال‬
1400 ‫ بهار و تابستان‬،‫ شماره اول‬،‫ │ سال هفتم‬72
].1386 ‫فرهنگی استان آذربایجان غربی؛‬
[18] Khan Mohammadi B. Report on
Piranshahr Archological Sites in 2006.
Urmia: Azerbaijan Gharbi Provence
cultural Heritage Archive; 2008.
‫ گزارش محوطررههررای ثبتی‬.‫[خررانمحمرردی بهروز‬
‫ آر شیو‬:‫ ارومیه‬.1385 ‫شهر ستان پیران شهر در سال‬
].1387 ‫میرار فرهنگی استان آذربایجان غربی؛‬
[19] Heydari R. Second Archaeological
Research on Rebat in Sardasht
November and December of 2006.
Arcjaeological Reports 7: 201-229.
‫ نتایج دومین فصرررل پژوهشرررهای‬.‫[حیدری رضرررا‬
‫باستان شناختی در محوطۀ باستانی ربط سردشت آبان‬
‫ جلد‬،7 ‫ در گزارشهای با ستان شنا سی‬.1385 ‫و دی‬
-201 :1386 ‫ پژوهشکده باستان شناسی؛‬:‫ تهران‬.‫اول‬
].229
[20] Binandeh A, Kargar B, Khanmohamadi
B. Mannaean art: some glazed bricks
from Qalaichi, Iran. Aula orientalis:
revista de estudios del Próximo Oriente
Antiguo. 2017;35(2):213-22.
[21] Afifi R, Heidari R. Reflections on
glazed bricks from Rabat Tepe II, Iran.
Urartu and its Neighbours: Festschrift
N. Harutyunyan. ARAMAZD:
Armenian Journal of Near Eastern
Studies. 2010;5(2):152-87.
[22] Binandeh A, Khanmohamadi B,
Hajimohamadi K. The Iron Age III of
Urmia Lake Basin in the Light of New
Research. The International Journal of
Humanities. 2017 Sep 10;24(3):1-3.
[23] Heydari R. Initial Report on
Archeological Survey on Little Zab
Basin in Sardasht County. Urmia:
Azerbaijan Gharbi Provence cultural
Heritage Archive; 2007.
‫ نتایج مقدماتی برر سی با ستان شناختی‬.‫[حیدری ر ضا‬
:‫ ارومیه‬.‫رودخانه زاب کوچک در شهر ستان سرد شت‬
‫آرشیو سازمان میرار فرهنگی استان آذربایجان غربی؛‬
].1386
[24] Binandeh A. The Study and Survey of
the First Millennium BC Settlements in
The Little Zab Basin. pazhoheshha-ye
Bastan shenasi Iran. 2018 Feb 20;7(15):
117-30.
‫ برر سی و مطالعۀ ا ستقرارهای هزارۀ اول‬.‫ علی‬،‫[بیننده‬
‫ پژوهش های‬.‫قبل از میالد در حوضرررۀ زاب کوچک‬
 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
[.117-30 :15 ‫؛‬1396 .‫باستانشناسی ایران‬
[25] Binandeh A. Archaelogiecal Survey of
Little Zab River basin. Thesis
Submitted in Partial Fulfillment of the
Requirements for the Degree of Master
of Science. Tarbiat modares University:
Department of Archealogy; 2008.
‫ برر سی با ستان شنا سی حو ضه رودخانه‬.‫[بیننده علی‬
‫ پایان نامه دوره کارشرررناسررری ارشرررد‬.‫زاب کوچک‬
‫ دانشکده‬:‫ دانشگاه تربیت مدرس تهران‬.‫باستانشناسی‬
].1387 ‫ادبیات و علوم انسانی؛‬
[26] Nobari AH, Binandeh A, Nestani J,
Vahdati Nasab H. Excavation at Lavin
Tepe in Northwest Iran. Ancient Near
Eastern Studies. 2012; 49:95-117.
[27] Binandeh A. A New Archaeological
Research in Northwestern Iran:
Prehistoric Settlements of Little Zab
River Basin. The International Journal
of Humanities. 2012 Apr 10;19(2):27-
41.
[28] Binandeh A. The Revision of
Chalcolithic Period in North West of
Iran, Case Study: Tepe Lavin. Ph.D.
Thesis, Faculty of Humanities. Tarbiat
Modares University.
‫ بازنگری دورۀ مس و سنگ شمال غرب‬.‫[بیننده علی‬
‫ رسرررا لۀ دکترای‬،‫ ت په الوین‬:‫ایران م طال عۀ موردی‬
،‫ دانشررکدۀ ادبیات و علوم انسررانی‬.‫باسررتانشررناسرری‬
].1390 ‫دانشگاه تربیت مدرس؛‬
[29] Binandeh A. Rescue Excavation in
Molavesu in the Little Zab Basin. In
Ruhollah Shirazi (Ed). 18th Annual
Symposium on the Iranian
Archaeology. Tehran: Research
Institute of Cultural Heritage &
Tourism; 2020: 62-65.
‫ کاوش نجات بخشرری محوطۀ مال وسررو‬.‫[بیننده علی‬
‫ گزارش های‬.‫در حوضررررۀ رود خا نۀ زاب کو چک‬
‫ به‬.‫پانزدهمین گردهمایی ساالنۀ باستان شناسی ایران‬
‫ پژوهشرررگاه میرار‬:‫ تهران‬.‫کوشرررش حمیده چوبک‬
].62-55 :1395 ‫فرهنگی و گردشگری؛‬
[30] Heydari R, Fallahiyan Y, Salimi S. Frist
Season of Rescue Excavation in Tepe
Balan-e Sardasht. In Hamideh Chubak
(Ed). 15th Annual Symposium on the
Iranian Archaeology. Tehran: Research
Institute of Cultural Heritage &
Tourism; 2017: 143-149.
73 │ 1400 ‫ بهار و تابستان‬،‫ شماره اول‬،‫سال هفتم‬
.‫[حیدری رضررا و فالحیان یوسررف و سررلیمی صررالح‬
،‫ف صل اول کاوش نجات بخ شی تپه باالن سرد شت‬
‫گزارشهررای پررانزدهمین گردهمررایی سرررراالنررۀ‬
:‫ تهران‬.‫ به کوشش حمیده چوبک‬.‫باستانشناسی ایران‬
:1395 ‫پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
].143-149
[31] Shirzad Gh, Kaka Q. Rescue
Excavation in Nisek Abad-e Sardasht.
In Hamideh Chubak (Ed). 15th Annual
Symposium on the Iranian
Archaeology. Tehran: Research
Institute of Cultural Heritage &
Tourism; 2017: 356-365.
‫ کاوش نجاتبخشررری‬.‫[شررریرزاده غالم و کاکا غفور‬
‫ گزارشهای‬.‫محوطه و قبرستان نیسک آباد سردشت‬
‫ به‬.‫پانزدهمین گردهمایی ساالنۀ باستان شناسی ایران‬
‫ پژوهشرررگاه میرار‬:‫ تهران‬.‫کوشرررش حم یده چوبک‬
].365-356 :195 ‫فرهنگی و گردشگری؛‬
[32] Sharifi M. Rescue Excavation in Tepe
Barveh Sardasht in the Western
Azerbaijan Provence. In Hamideh
Chubak (Ed). 15th Annual Symposium
on the Iranian Archaeology. Tehran:
Research Institute of Cultural Heritage
& Tourism; 2017: 350-355.
‫ کاوش نجاتبخشی تپه بروه شهرستان‬.‫[شریفی مهناز‬
‫ گزارشهای‬.‫سرررردشرررت اسرررتان آذربایجان غربی‬
‫ به‬.‫پانزدهمین گردهمایی ساالنۀ باستان شناسی ایران‬
‫ پژوهشرررگاه میرار‬:‫ تهران‬.‫کوشرررش حمیده چوبک‬
].355-350 ‫فرهنگی و گردشگری؛‬
[33] Fallahiyan Y, Heydari R. Second
Season of Excavation in Tepe Balan
Sardasht. In Hamideh Chubak (Ed).
15th Annual Symposium on the Iranian
Archaeology. Tehran: Research
Institute of Cultural Heritage &
Tourism; 2017: 278-282.
‫ فصل دوم کاوش در‬.‫[فالحیان یوسف و حیدری رضا‬
‫ گزارش های پانزدهمین‬.‫محوطه باالن سرررردشرررت‬
‫ به کو شش‬.‫گردهمایی ساالنۀ با ستان شنا سی ایران‬
‫پژوهشرررگاه میرار فرهنگی و‬:‫ تهران‬.‫حمیده چوبک‬
].282-278 :1397 ‫گردشگری؛‬
[34] Fallahiyan Y, Nazhati Kh, Rescue
Excavation in Tepe Baghi Sardasht. In
Hamideh Chubak (Ed). 15th Annual
Symposium on the Iranian
Archaeology. Tehran: Research
 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2017: 492-498.‬‬
‫[فالح یان یوسرررف و نزهتی خاطره‪ .‬کاوش ن جات‬
‫بخشی در تپه باغی سردشت‪ .‬گزارشهای پانزدهمین‬
‫گردهمایی ساالنۀ با ستان شنا سی ایران‪ .‬به کو شش‬
‫حمیده چوبک‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشرررگاه میرار فرهنگی و‬
‫گردشگری؛ ‪].498-492 :1395‬‬
‫‪[35] Tayefeh‬‬ ‫‪Ghahramani‬‬ ‫‪N.‬‬
‫‪Archaeological Survey between Kani-‬‬
‫‪Sib and Chapar Abad Dam. In‬‬
‫‪Hamideh Chubak (Ed). 15th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2017: 400-405.‬‬
‫[طایفه قهرمانی نسررررین‪ .‬بررسررری و شرررناسرررایی‬
‫باستان شناختی طرح خط انتقال آب از سد کانی سیب‬
‫به سرررد چپرآباد‪ .‬گزارش های پانزدهمین گردهمایی‬
‫ساالنۀ باستانشناسی ایران‪ .‬به کوشش حمیده چوبک‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].400-405 :1395‬‬
‫‪[36] Heydari R, Sorkhabi, O, Salimi S.‬‬
‫‪Archaeological Survey on the Little Zab‬‬
‫‪Basin (Between Zang Adad and‬‬
‫‪Kasegaran Village). In Ruhollah Shirazi‬‬
‫‪(Ed). 16th Annual Symposium on the‬‬
‫‪Iranian Archaeology. Tehran: Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2018: 138-142.‬‬
‫[حیدری ر ضا و سرخ آبی عبیداهلل و سلیمی صالح‪.‬‬
‫بررسررری باسرررتانشرررناختی رودخانۀ زاب پیرانشرررهر‬
‫(حدفاصرررل روسرررتاهای زَنگ آباد و کاسررره گران)‪.‬‬
‫گزارش های شررررانزدهمین گرده مایی سرررراال نه‬
‫با ستان شنا سی ایران‪ .‬به کو شش روح اهلل شیرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].138-142 :1397‬‬
‫‪[37] Fallahiyan Y. Frist Season of‬‬
‫‪Excavation in Kani-Sib Piranshahr. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 16th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2018: 283-288.‬‬
‫[فالحیان یو سف‪ .‬ف صل اول کاوش در محوطه کانی‬
‫سیب پیران شهر‪ .‬گزارشهای شانزدهمین گردهمایی‬
‫سرراالنه باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬به کوشررش روح اهلل‬
‫شررریرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشرررگرراه میرار فرهنگی و‬
‫‪ │ 74‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬
‫گردشگری؛ ‪].288-283 :1397‬‬
‫‪[38] Bodaghi E. Report of Rescue‬‬
‫‪Excavation in Kase-Garan 2. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi & Shaghayegh‬‬
‫‪Horshid (Ed). 17th Annual Symposium‬‬
‫‪on the Iranian Archaeology. Tehran:‬‬
‫‪Research Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪& Tourism; 2019: 154-161.‬‬
‫[بداقی‪ ،‬ابراهیم‪ .‬گزارش کاوش نجاتبخشرری محوطه‬
‫کاسرررهگران ‪ .2‬گزارش های ه فدهمین گرده مایی‬
‫سرراالنۀ باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬به کوشررش روح اهلل‬
‫شیرازی و شقایق هورشید‪ .‬جلد اول‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشگاه‬
‫میرار فرهنگی و گردشگری؛ ‪].161-154 :1398‬‬
‫‪[39] Haj Mohammadi K, Norasi H. Rescue‬‬
‫‪Excavation in Soghanlu 6 (Kani Kasil).‬‬
‫‪In Ruhollah Shirazi & Shaghayegh‬‬
‫‪Horshid (Ed). 17th Annual Symposium‬‬
‫‪on the Iranian Archaeology. Tehran:‬‬
‫‪Research Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪& Tourism; 2019: 292-298.‬‬
‫[ حاز مح مدی کیومرر و نورسررری حا مد‪ .‬کاوش‬
‫نجاتبخشررری محوطه سررروغانلو ‪( 6‬کانی کسررریل)‪.‬‬
‫گزارشهررای هفرردهمین گردهمررایی سرررراالنررۀ‬
‫با ستان شنا سی ایران‪ .‬به کو شش روح اهلل شیرازی و‬
‫شقایق هور شید‪ .‬تهران‪ :‬پژوه شگاه میرار فرهنگی و‬
‫گردشگری؛ ‪].298-292 :1398‬‬
‫‪[40] Khan Mohammadi B. Preliminary‬‬
‫‪Report on Frist Rescue Excavation in‬‬
‫‪Soghanlu: Kani-Sib Dam Basin in the‬‬
‫‪Western Azerbaijan Provence. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi & Shaghayegh‬‬
‫‪Horshid (Ed). 17th Annual Symposium‬‬
‫‪on the Iranian Archaeology. Tehran:‬‬
‫‪Research Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪& Tourism; 2019: 362-369.‬‬
‫[خانمحمدی‪ ،‬بهروز‪ .‬گزارش مقدماتی نخستین فصل‬
‫کاوش نجاتبخ شی محوطه سوغانلو – محدوده سد‬
‫کانی سررریو پیرانشرررهر آذربایجان غربی‪ .‬گزارشهای‬
‫هفدهمین گردهمایی ساالنۀ با ستان شنا سی ایران‪ .‬به‬
‫کو شش روح اهلل شیرازی و شقایق هور شید‪ .‬تهران‪:‬‬
‫پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛ ‪:1398‬‬
‫‪].362-369‬‬
‫‪[41] Sharifi M. Excavation Report of Rasul‬‬
‫‪in Kani-Sib Dam Basin in the‬‬
‫& ‪Piranshahr. In Ruhollah Shirazi‬‬
‫‪Shaghayegh Horshid (Ed). 17th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2019: 742-748.‬‬
‫[شریفی‪ ،‬مهناز‪ .‬گزارش کاوش باستانشناسی محوطه‬
‫رسررول حوضرره کانی سرریب پیرانشررهر‪ .‬گزارشهای‬
‫هفدهمین گردهمایی ساالنۀ با ستان شنا سی ایران‪ .‬به‬
‫‪[45] Fallahiyan Y, Abdollahi S. Frist Season‬‬
‫کو شش روح اهلل شیرازی و شقایق هور شید‪ .‬تهران‪:‬‬
‫پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛ ‪:1398‬‬
‫‪].742-748‬‬
‫‪[42] Garavand A, Malekpur F. Preliminary‬‬
‫‪Report of Second Rescue Excavation in‬‬
‫‪Ghad Kulan (Soghanlu 4). In Ruhollah‬‬
‫‪Shirazi & Shaghayegh Horshid (Ed).‬‬
‫‪17th Annual Symposium on the Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2019: 713-718.‬‬
‫[گراوند افرا سیاب و ملک پور فاطمه‪ .‬گزارش مقدماتی‬
‫دومین ف صل کاوش نجاتبخ شی محوطه قد کوالن‬
‫‪ 0‬سرررو غانلو ‪ .)4‬گزارش های ه فدهمین گرده مایی‬
‫سرراالنۀ باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬به کوشررش روح اهلل‬
‫شیرازی و شقایق هور شید‪ .‬تهران‪ :‬پژوه شگاه میرار‬
‫فرهنگی و گردشگری؛ ‪].718-713 :1398‬‬
‫‪[43] Mir Eskandari SM, Javadiniya Z, Sadegi‬‬
‫‪Rad M. Frist Season of Archaeological‬‬
‫‪Excavation in Tepe Ghalat Soghanlu-‬‬
‫‪Kani-Sib Dam Basin (Piranshahr-‬‬
‫‪Western Azerbaijan Provence). In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi & Shaghayegh‬‬
‫‪Horshid (Ed). 17th Annual Symposium‬‬
‫‪on the Iranian Archaeology. Tehran:‬‬
‫‪Research Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪& Tourism; 2019: 1309-1314.‬‬
‫[میراسکندری سید محمود و جوادینیا زهرا و صادقی‬
‫راد م سعود‪ .‬نخ ستین ف صل از کاوش با ستان شناختی‬
‫تپه قالت سوغانلو – حوضۀ سد کانی سیب (پیرانشهر‬
‫– آذربررایجرران غر بی)‪ .‬گزارشهررای هفررده م ین‬
‫گردهمایی ساالنۀ با ستان شنا سی ایران‪ .‬به کو شش‬
‫روح اهلل شیرازی و شقایق هورشید‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشگاه‬
‫میرار فرهنگی و گردشگری؛ ‪].1314-1309 :1398‬‬
‫‪[44] Mirzayi A. Rescue Excavation in Kase-‬‬
‫& ‪Garan 1. In Ruhollah Shirazi‬‬
‫‪Shaghayegh Horshid (Ed). 17th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪[48] Binandeh A. Rescue Excavation in Rik‬‬
‫‪Tourism; 2019: 1315-1320.‬‬
‫[میرزایی آزیتا‪ .‬کاوش نجاتبخشی محوطه کاسهگران‬
‫‪75‬‬ ‫سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪│ 1400‬‬
‫‪ .1‬گزارشهررای هفرردهمین گردهمررایی سرررراالنررۀ‬
‫با ستان شنا سی ایران‪ .‬به کو شش روح اهلل شیرازی و‬
‫شقایق هور شید‪ .‬تهران‪ :‬پژوه شگاه میرار فرهنگی و‬
‫گردشگری؛ ‪].1320-1315 :1398‬‬
‫‪of Excavation in Kase-Garan 4 in the‬‬
‫& ‪Piranshahr. In Ruhollah Shirazi‬‬
‫‪Shaghayegh Horshid (Ed). 17th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2019: 1008-1015.‬‬
‫[فالحیان یو سف و عبدالهی سحر‪ .‬ف صل اول کاوش‬
‫در محوطه کاسرررهگران ‪ 4‬پیرانشرررهر‪ .‬گزارش های‬
‫هفدهمین گردهمایی ساالنۀ با ستان شنا سی ایران‪ .‬به‬
‫کو شش روح اهلل شیرازی و شقایق هور شید‪ .‬تهران‪:‬‬
‫پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛ ‪:1398‬‬
‫‪].1008-1015‬‬
‫‪[46] Bodaghi E, Satarnejad S. Straitigraphy‬‬
‫‪of Barkamran: Early Bronze Age and‬‬
‫‪Islamic Period Evidence in the‬‬
‫‪Piranshahr. In Ruhollah Shirazi (Ed).‬‬
‫‪18th Annual Symposium on the Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 119-124.‬‬
‫[بداقی ابراهیم و سررتارنژاد سررعید‪ .‬الیهنگاری محوطه‬
‫برکمران پیرانشرررهر شرررواهدی از دوره مفرغ قدیم تا‬
‫اسرررالمی‪ .‬مجموعه مقاالت کوتاه هجدهمین گردهم‬
‫آیی ساالنه با ستان شنا سی ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل‬
‫شررریرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشرررگرراه میرار فرهنگی و‬
‫گردشگری؛ ‪].124-119 :1399‬‬
‫‪[47] Bodaghi E, Satarnejad S. Rescue‬‬
‫‪Excavation in Soghanlu 6 in the‬‬
‫‪Piranshahr. In Ruhollah Shirazi (Ed).‬‬
‫‪18th Annual Symposium on the Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 113-118.‬‬
‫[بداقی ابراهیم و ستارنژاد سعید‪ .‬کاوش نجاتبخ شی‬
‫محوطه سررروغانلوی ‪ 2‬پیرانشرررهر‪ .‬مجموعه مقاالت‬
‫کوتاه هجدهمین گردهم آیی ساالنه با ستان شنا سی‬
‫ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل شیرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوه شگاه‬
‫میرار فرهنگی و گردشگری؛ ‪].118-113 :1399‬‬
‫‪Abad in the Little Zab Basin. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 18th Annual‬‬
 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 145-150.‬‬
‫[بیننده‪ ،‬علی‪ .‬کاوش نجات بخشررری تپه ریک آباد‬
‫حوضرررره زاب کوچررک‪ .‬مجموعرره مقرراالت کوترراه‬
‫هجدهمین گردهم آیی ساالنه با ستان شنا سی ایران‪.‬‬
‫گردآورنده روح اهلل شیرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوه شگاه میرار‬
‫فرهنگی و گردشگری؛ ‪].150-145 :1399‬‬
‫‪[49] Haj Mohammadi K, Norasi H. Rescue‬‬
‫‪Excavation in Soghanlu 6 (Second‬‬
‫‪Season). In Ruhollah Shirazi (Ed). 18th‬‬
‫‪Annual Symposium on the Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 221-228.‬‬
‫[ حاجی مح مدی کیومرر و نورسررری حامد‪ .‬کاوش‬
‫نجاتبخشی محوطه سوغانلو ‪( 6‬فصل دوم)‪ .‬مجموعه‬
‫م قاالت کو تاه ه جدهمین گردهم آیی سرررراال نه‬
‫باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل شرریرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪[53] Garavand A, Malekpur F. Preliminary‬‬
‫‪].221-228 :1399‬‬
‫‪[50] Khan Mohammadi B. Preliminary‬‬
‫‪Report of Second Rescue Excavation in‬‬
‫‪Soghanlu in Kani-Sib Dam Country in‬‬
‫‪the Western Azerbaijan Provence. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 18th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 283-292.‬‬
‫[خانمحمدی بهروز‪ .‬گزارش مقدماتی دومین فصرررل‬
‫کاوش نجاتبخشرری محوطه سرروغانلو محدوده سررد‬
‫کانی سررریب پیرانشرررهر آذربایجان غربی‪ .‬مجموعه‬
‫م قاالت کو تاه ه جدهمین گردهم آیی سرررراال نه‬
‫باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل شرریرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].283-292 :1399‬‬
‫‪[51] Soraghi S, Paridar M, Mohammadi‬‬
‫‪Jonaghani A. Salah/Saleh 1 a‬‬
‫‪Settlement from Iron Age and Parthian‬‬
‫‪Period in the Little Zad Basin. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 18th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 435-438.‬‬
‫[سررراقی سرریاوش و پریدار میترا و محمدی جونقانی‬
‫‪ │ 76‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬
‫عباس‪ .‬صالح‪/‬صالح ‪ 1‬ا ستقراری متعلق به دوره آهن‬
‫و دوره اشرررکانی در حوضررره رودخانه زاب‪ .‬مجموعه‬
‫م قاالت کو تاه ه جدهمین گردهم آیی سرررراال نه‬
‫باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل شرریرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].435-438 :1399‬‬
‫‪[52] Sharifi M. Frist Season of Excavation in‬‬
‫‪Gird-e Ashowan in the Little Zab Basin‬‬
‫‪(Late Chalcolithic/Hasanlu VIII). In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 18th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 481-488.‬‬
‫[شررریفی مهناز‪ .‬فصررل اول کاوش باسررتانشررناسرری‬
‫گردآشررروان در حوزه زاب کو چک (مس و سررر نگ‬
‫جد ید‪/‬حسرررنلوی ‪ .)VIII‬مجمو عه م قاالت کو تاه‬
‫هجدهمین گردهم آیی ساالنه با ستان شنا سی ایران‪.‬‬
‫گردآورنده روح اهلل شیرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوه شگاه میرار‬
‫فرهنگی و گردشگری؛ ‪].488-481 :1399‬‬
‫‪Report of Second Rescue Excavation in‬‬
‫‪Ghad Kulan (Soghanlu 4). In Ruhollah‬‬
‫‪Shirazi (Ed). 18th Annual Symposium‬‬
‫‪on the Iranian Archaeology. Tehran:‬‬
‫‪Research Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪& Tourism; 2020: 713-718.‬‬
‫[گراوند افرا سیاب و ملک پور فاطمه‪ .‬گزارش مقدماتی‬
‫دومین ف صل کاوش نجات بخ شی محوطه قد کودان‬
‫(سرررو غانلو ‪ .)4‬مجمو عه م قاالت کو تاه ه جدهمین‬
‫گردهم آیی ساالنه با ستان شنا سی ایران‪ .‬گردآورنده‬
‫روح اهلل شیرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشگاه میرار فرهنگی و‬
‫گردشگری؛ ‪].713-718 :1399‬‬
‫‪[54] Fallahiyan Y. Second Season of‬‬
‫‪Excavation in Kase-Garan 4 and Frist‬‬
‫‪Season of Kase-Garan Ajmali. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 18th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2020: 653-660.‬‬
‫[فالحیان یو سف‪ .‬ف صل دوم کاوش در محوطه کا سه‬
‫گران ‪ 4‬و فصررل اول کاوش در محوطه کاسررهگران‬
‫اجملی‪ .‬مجمو عه م قاالت کو تاه ه جدهمین گردهم‬
‫آیی ساالنه با ستان شنا سی ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل‬
‫شررریرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشرررگرراه میرار فرهنگی و‬
 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
].660-653 :1399 ‫گردشگری؛‬
[55] Mir Eskandari SM, Javadiniya Z.
Sadeghi Rad M. Second Season of
Archaeological Excavation in Tepe
Ghalat Soghanlu: Kani-Sib Dam
Basion (Piranshahr-Western
Azerbailan Provence). In Ruhollah
Shirazi (Ed). 18th Annual Symposium
on the Iranian Archaeology. Tehran:
Research Institute of Cultural Heritage
& Tourism; 2020: 801-806.
‫[میراسکندری سید محمود و جوادی نیا زهرا و صادقی‬
‫ دومین فصل از کاوش باستان شناختی تپه‬.‫راد مسعود‬
‫قالت سرروغانلو – حوضرره آبگیر سررد کانی سرریب‬
‫ مجموعه مقاالت کوتاه‬.)‫(پیرانشهر – آذربایجان غربی‬
.‫هجدهمین گردهم آیی ساالنه با ستان شنا سی ایران‬
‫ پژوه شگاه میرار‬:‫ تهران‬.‫گردآورنده روح اهلل شیرازی‬
].806-801 :1399 ‫فرهنگی و گردشگری؛‬
[56] Mirzayi A, Ghanbari B, Gargari L.
Straitigraphic Excavation in Tepe Gird-
e Guran (Piranshahr). In Ruhollah
Shirazi (Ed). 18th Annual Symposium
on the Iranian Archaeology. Tehran:
Research Institute of Cultural Heritage
& Tourism; 2020: 815-822.
‫ کاوش‬.‫[میرزایی آزی تا و قنبری به نام و گرگری لیال‬
‫ مجموعه‬.)‫الیهنگاری تپه گردی گوران (پیرانشرررهر‬
‫م قاالت کو تاه ه جدهمین گردهم آیی سرررراال نه‬
.‫ گردآورنده روح اهلل شرریرازی‬.‫باسررتانشررناسرری ایران‬
‫ پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬:‫تهران‬
].815-822 :1399
[57] Yazdani A, Lashkari A, Molayi K H.
Rescue Excavation in Soghanlu 3 from
Sasanian Period in Kani-Sib Dam in the
Piranshahr. In Ruhollah Shirazi (Ed).
18th Annual Symposium on the Iranian
Archaeology. Tehran: Research
Institute of Cultural Heritage &
Tourism; 2020: 905-910.
‫[یزدانی اف شین و ل شکری آرش و موالیی کرد شولی‬
‫ کاوش نجاتبخشررری در محوطه سررراسرررانی‬.‫حامد‬
‫ مجموعه‬.‫ سررد کانی سرریب پیرانشررهر‬3 ‫سرروغانلوی‬
‫م قاالت کو تاه ه جدهمین گردهم آیی سرررراال نه‬
.‫ گردآورنده روح اهلل شرریرازی‬.‫باسررتانشررناسرری ایران‬
‫ پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬:‫تهران‬
].905-910 :1399
77 │ 1400 ‫ بهار و تابستان‬،‫ شماره اول‬،‫سال هفتم‬
[58] Sadrayi A. Archaeological Studies on
the Water Transmission Pipeline from
Kani-Sib Dam to Lake Urmia (Second
Phase). In Ruhollah Shirazi &
Shaghayegh Horshid (Ed). 17th Annual
Symposium on the Iranian
Archaeology. Tehran: Research
Institute of Cultural Heritage &
Tourism; 2019: 795-801.
‫ پژوهش باسررتانشررناسرری مطالعات‬.‫[صرردرائی علی‬
‫فرهنگی – تاریخی محور انتقال آب سد کانی سیب‬
‫ گزارش های ه فدهمین‬.)‫به دریاچه ارومیه (فاز دوم‬
‫ به کو شش‬.‫گردهمایی ساالنۀ با ستان شنا سی ایران‬
‫ پژوهشگاه‬:‫ تهران‬.‫روح اهلل شیرازی و شقایق هورشید‬
].801-795 :1398 ‫میرار فرهنگی و گردشگری؛‬
[59] Sadrayi A, Haj Mohammadi K, Norasi
H, Hazrati E, Mostafapur S. Gargari L,
Bayazidi M, Elliyoun S. Archaeological
Studies on the Water Transmission
Pipeline from Kani-Sib Dam to Lake
Urmia (Frist Phase). In Ruhollah
Shirazi (Ed). 16th Annual Symposium
on the Iranian Archaeology. Tehran:
Research Institute of Cultural Heritage
& Tourism; 2018: 315-319.
‫[صررردرائی علی و حاز محمدی کیومرر و نورسررری‬
‫حامد و حضررتی اسرماعیل و مصرطفی پور سرامان و‬
.‫گرگری لیال و بایزیدی معصرررومه و علیون صرررمد‬
‫پژوهش با ستان شنا سی مطالعات فرهنگی – تاریخی‬
‫محور انتقال آب سد کانی سیب به دریاچه ارومیه (فاز‬
‫ گزارش شررانزدهمین گردهمایی سرراالنۀ‬.)‫نخسررت‬
.)1396 ‫با ستان شنا سی ایران (مجموعه مقاالت کوتاه‬
‫ پژوهشگاه میرار‬:‫ تهران‬:‫به کوشش روح اهلل شیرازی‬
].319-315 :1397 ‫فرهنگی و گردشگری؛‬
[60] Mehrvarz F. Archaeological Survey in
Lajan Plane in the Piranshahr County.
Thesis Submitted in Partial Fulfillment
of the Requirements for the Degree of
Master of Science. University of
Mohaghegh Ardabili: Department of
Social Sciences; 2016.
‫ برر سی با ستان شنا سی د شت الجان‬.‫[مهرورز فتاح‬
.‫ پایان نامه کار شنا سی ار شد‬.‫شهر ستان پیران شهر‬
.1394 ‫ دانشکده لوم اجتماعی؛‬:‫دانشگاه محقق اردبیلی‬
])‫(منتشر نشده‬
[61] Sorhkabi A. Spatial Analysis and
Explanation of Iron Age Settlement
Pattern in Zab River. Thesis Submitted
 ‫تبیین گاهنگاری مطلق (‪ )C14‬و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش ‪...‬‬
‫‪in Partial Fulfillment of the‬‬
‫‪Requirements for the Degree of Master‬‬
‫‪of Science. University of Mohaghegh‬‬
‫‪Ardabili: Department of Social‬‬
‫‪Sciences; 2017.‬‬
‫[سررررخ آبی عبیداهلل‪ .‬تحلیل مکانی و تبیین الگوهای‬
‫ا ستقراری ع صر آهن حو ضۀ رودخانۀ زاب‪ .‬پایان نامه‬
‫کار شنا سی ار شد با ستان شنا سی‪ .‬دان شگاه محقق‬
‫اردبیلی‪ :‬دانشرررکده علوم اجتماعی؛ ‪( .1395‬منتشرررر‬
‫نشده)]‬
‫‪[62] Garavand A. Malekpur F. Preliminary‬‬
‫‪Report of Archaeological Survey in‬‬
‫‪Silveh Dam Basin in the Pirnashahr. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 16th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2018: 319-322.‬‬
‫[گراوند افراسرریاب و ملکپور فاطمه‪ .‬گزارش مقدماتی‬
‫بررسرری باسررتانشررناختی حوضرره آبگیر سررد سرریلوه‬
‫پیران شهر‪ ،‬گزارشهای شانزدهمین گردهمایی ساالنه‬
‫با ستان شنا سی ایران‪ .‬به کو شش روح اهلل شیرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].319-322 :1397‬‬
‫‪[63] Abedi AKbar. Silveh Dam Excavation‬‬
‫‪Project Report. Tehran: Iranian Center‬‬
‫‪for Archaeological Research; 2018. (In‬‬
‫)‪Persian‬‬
‫[ عا بدی اکبر‪ .‬گزارش اولین فصررررل کاوش های‬
‫با ستان شنا سی محوطه تپه سیلوه پیران شهر‪ .‬تهران‪:‬‬
‫پژوهشگاه میرار فرهنگی و گردشگری؛ ‪].1396‬‬
‫‪[64] Haj Mohammadi K. Frist Season of‬‬
‫‪Archaeological Excavation Report in‬‬
‫‪Tepe Sarbaz in the Piranshahr. Tehran:‬‬
‫‪Iranian Center for Archaeological‬‬
‫‪Research. 2018.‬‬
‫[حرراز محمرردی کیومرر‪ .‬گزارش اولین فصررررل‬
‫کاوشهای باستان شناختی تپه سرباز سیلوه پیرانشهر‪.‬‬
‫تهران‪ :‬آرشیو پژوهشکده باستانشناسی؛ ‪].1396‬‬
‫‪[65] Kharazi E. Sounding in Haft Sheykhan‬‬
‫‪(Piranshahr) for Field Determine and‬‬
‫‪Propose the Privacy Policy. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi (Ed). 16th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2018: 154-156.‬‬
‫[خرازی ابراهیم‪ .‬گمانه زنی و تعیین عر صه و پی شنهاد‬
‫‪ │ 78‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪1400‬‬
‫حریم تپه هفت شررریخان (پیرانشرررهر)‪ .‬گزارش های‬
‫شانزدهمین گردهمایی ساالنه باستانشناسی ایران‪ .‬به‬
‫کو شش روح اهلل شیرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوه شگاه میرار‬
‫فرهنگی و گردشگری؛ ‪].156-154 :1397‬‬
‫‪[66] Abedi, A. and Ebrahimi, Gh. 2019.‬‬
‫‪Tepe Silveh Piranshahr Excavation‬‬
‫‪Report in First Season: Dalma-Iron‬‬
‫‪Age Evidences, In Ruhollah Shirazi‬‬
‫‪(Ed.), 16th Annual Symposium on the‬‬
‫‪Iranian Archaeology, 242-245. Tehran:‬‬
‫‪Research Institute of Cultural Heritage‬‬
‫)‪& Tourism. (In Persian‬‬
‫[عابدی اکبر و ابراهیمی قادر‪ .‬گزارش نخ ستین ف صل‬
‫کاوش تپه سیلوه پیران شهر شواهدی از دوره دالما تا‬
‫عصر آهن‪ .‬گزارشهای شانزدهمین گردهمایی ساالنه‬
‫با ستان شنا سی ایران‪ .‬به کو شش روح اهلل شیرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].242-245 :1397‬‬
‫‪[67] Aghalari B. Rescue Archaeological‬‬
‫‪Survey in Kani Shinka Dam Country.‬‬
‫‪In Ruhollah Shirazi (Ed). 16th Annual‬‬
‫‪Symposium‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Iranian‬‬
‫‪Archaeology.‬‬ ‫‪Tehran:‬‬ ‫‪Research‬‬
‫& ‪Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪Tourism; 2018: 55-58.‬‬
‫[آقاالری بایرام‪ .‬برر سی با ستان شناختی نجاتبخ شی‬
‫محدوده سررد کانی شررینکا پیرانشررهر‪ .‬شررانزدهمین‬
‫گردهمایی سرراالنۀ باسررتانشررناسرری ایران (مجموعه‬
‫مقاالت کوتاه ‪ .)1396‬به کوشررش روح اهلل شرریرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪[.55-58 :1397‬‬
‫‪[68] Masumiyan M, Skoldbol T. Kalvari‬‬
‫‪Janaki‬‬ ‫‪H.‬‬ ‫‪Short‬‬ ‫‪Report‬‬ ‫‪of‬‬
‫‪Archaeological Survey in the Sardasht‬‬
‫‪County to Study the Iron Age Sites. In‬‬
‫‪Ruhollah Shirazi & Shaghayegh‬‬
‫‪Horshid (Ed). 17th Annual Symposium‬‬
‫‪on the Iranian Archaeology. Tehran:‬‬
‫‪Research Institute of Cultural Heritage‬‬
‫‪& Tourism; 2019: 775-778.‬‬
‫[معصومیان محمد و اسکولدبول تیم و کلواری جانکی‬
‫هدایت‪ .‬گزارش کوتاه بررسی باستانشناسی شهرستان‬
‫سرد شت با هدف شنا سایی محوطههای دوره آهن‪.‬‬
‫مجموعه مقاالت کوتاه هجدهمین گردهم آیی ساالنه‬
‫باسررتانشررناسرری ایران‪ .‬گردآورنده روح اهلل شرریرازی‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پژوهشررر گاه میرار فرهنگی و گردشرررگری؛‬
‫‪].775-778 :1399‬‬
 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬
[69] Sharifi M. Excavations at Barveh Tepe:
New Insights into the Early Bronze
Age in Northwest Iran. Journal of Near
Eastern Studies. 2020 Oct 1;79(2):287-
303.
[70] Ebrahimi Gh. The Development of
Social Complexities Through
Transition from the Late Chalcolithic
to Early Bronze Age in the South of
Urmia Lake Basin, Northwest Iran.
Dissertation submitted in partial
fulfillment for the degree of Doctor of
Philosophy in Archaeology. University
of Mohaghegh Ardabili. 2021.
‫ پیچ یدگی های اجت ماعی در گذار از‬.‫[ابراهیمی قادر‬
‫مس و سرررنگ جدید به مفرغ قدیم در جنوب دریاچه‬
:‫ دانشررر کده علوم اجتماعی‬.‫ رسررراله دکتری‬.‫ارومیه‬
]1400 ‫دانشگاه محقق اردبیلی؛‬
[71] Abedi A, Heidari R, Salimi S. New
Uruk Findings in NW Iran; Hasanlu
VIII-VII and the Lack of Kura-Araxes
Evidence in Southern Parts of the Lake
Urmia Region. Journal of
Archaeological Studies. 2019 May
22;11(1):167-83.
‫ شررواهدی‬.‫ صررالح‬،‫ سررلیمی ص‬،‫ حیدری ر‬،‫[عابدی ا‬
‫جدید از دوره اوروپ در شمال غرب ایران؛ ح سنلوی‬
‫ و عدم حضرررور فرهنگ کورا–ارس در‬VII ‫ و‬VIII
.‫ مطالعات باسرررتانشرررناسررری‬.‫جنوب دریاچه ارومیه‬
[.183-167:)1(11‫؛‬1398
[72] Smith ME. V. Gordon Childe and the
Urban Revolution: a historical
perspective on a revolution in urban
studies. The town planning review.
2009 Jan 1:3-29.
[73] Algaze G. The Uruk world system: The
dynamics of expansion of early
Mesopotamian civilization. Chicago:
University of Chicago Press; 1993 Jan.
[74] Wright HT. Uruk states in
southwestern Iran. Archaic states.
1998:173-97.
[75] Young TC. Excavations at Godin Tepe:
first progress report. Occasional paper.
1969.
[76] Gopnik H, Rothman MS. On the high
road: the history of Godin Tepe, Iran.
Mazda Publ.; 2011.
[77] Ghasemi S, Hessari M, Akbari H.
Zavarehvar, the Central Site from of
the Urbanization Period (Protoliterate)
79 │ 1400 ‫ بهار و تابستان‬،‫ شماره اول‬،‫سال هفتم‬
of Varamin Plain: Studying Pottery
Features. Parseh Journal of
Archaeological Studies. 2018 Sep
10;2(4):51-68.
‫ مرکزی از‬،‫ زَوارهوَر‬.‫ اکبری‬،‫ حصاری‬،‫ سبحان‬،‫[قاسمی‬
‫ برر سی‬:‫دورۀ شهرن شینی (آغازنگارش) د شت ورامین‬
.‫ مطالعات با ستان شنا سی پار سه‬.‫شاخصههای سفالی‬
].68-51 :4‫؛‬1397
[78] Hessari M. New evidence of the
emergence of complex societies
discovered on the Central Iranian
Plateau. Iranian Journal of
Archaeological Studies. 2011 Apr
1;1(2):35-48.
[79] Summers GD, Sagona AG, Burney CA.
Yanik Tepe and the early trans-
caucasian culture: Problems and
perspectives. A view from the
highlands. 2004:617-43.
[80] Burney C. Excavations at Haftavan
Tepe 1973: fourth preliminary report.
Iran. 1975 Jan 1;13(1):149-64.
[81] Burney C. Excavations at Haftavān
Tepe 1969: second preliminary report.
Iran. 1972 Jan 1;10(1):127-42.
[82] Burton-Brown T. Excavations in
Azarbaijan, 1948.
[83] Belgiorno MR, Biscione R, Pecorella
PE. Il Saggio ei Materiali di Tappeh
Gijlar. Tra lo Zagros el\'Urmia:
Ricerche storiche ed archeologiche
nell\'Azerbaigian Iraniano. Rome.
1984; 240:299.
[84] Kleiss W, Kroll S. Ravaz und Yakhvali,
zwei befestigte Plätze des 3.
Jahrtausends.(R. et Y., deux sites
fortifiés du III millénaire).
Archäologische Mitteilungen aus Iran
Berlin. 1979; 12:27-47.
[85] Omrani B, Khatib Shahidi H, Abedi A.
Early Bronze Age, new migrants and
the beginning of township in
Azerbaijan, NW Iran. Iranica Antiqua.
2012 Jan 1; 47:1-27.
[86] Aghalari, B. and Abdollahzadeh, A.
2015. Circular Architectural New Finds
from Northwest of Iran According
Finding from Kohne Pasgah Tepesi,
Proceedings of the International
Congress of Young Archaeologists, By
Mohammad Hossein Azizi Kharanaghi
 ... ‫) و نسبی فرهنگهای مفرغ قدیم حوضۀ رود زاب ایران با استفاده از روش‬C14( ‫تبیین گاهنگاری مطلق‬
& Morteza Khanipour & Reza Naseri,
University of Tehran Press: 187-196.
‫ نو یافتههای معماری مدور از شرررمال‬.‫[آقاالری بایرام‬
.)‫غرب (براسرراس یافتههای کهنه پاسررگاه تپه سرری‬
‫مجموعه مقاالت همایش بین المللی با ستان شنا سان‬
‫ به کوشررش محمد حسررین عزیزی خرانقی و‬.‫جوان‬
‫ دانشررگاه‬:‫ تهران‬.‫مرتضرری خانیپور و رضررا ناصررری‬
].1392 ‫تهران؛‬
[87] Alizadeh K, Maziar S, Mohammadi
MR. The End of the Kura-Araxes
Culture as Seen from Nadir Tepesi in
Iranian Azerbaijan. American Journal
of Archaeology. 2018 Jul 1;122(3):463-
77.
[88] Alizade M, Rezalo R, Hajizade K,
Afkhmi B. Archaeological Surveys in
the East Azerbaijan: North of Namin,
Ardebil Province. Journal of
Archaeological Studies. 2018 Dec
22;10(2):221-38.
[89] Alizadeh K, Ur JA. Formation and
destruction of pastoral and irrigation
landscapes on the Mughan Steppe,
north-western Iran. Antiquity. 2007
Mar;81(311):148-60.
[90] Mason RB, Cooper L. Grog, petrology,
and early transcaucasians at Godin
Tepe. Iran. 1999 Jan 1;37(1):25-31.
[91] Sagona AG, Burney CA. A view from
the highlands: archaeological studies in
honour of Charles Burney. Peeters;
2004.
[92] Fazeli H, Ajerloo B. Introduction to the
development of Kura-Araxes Culture
at the end of fourth millennium BC.
InProceedings of the International
Symposium on Iranian Archaeology:
Northwestern Region 2004 (pp. 181-
19).
1400 ‫ بهار و تابستان‬،‫ شماره اول‬،‫ │ سال هفتم‬80
‫ درآمدی بر بسرررط‬.‫[فاضرررلی حسرررن و آجورلو بهرام‬
‫ارس در اواخر هزاره چ هارم ق بل از‬-‫فره نگ کورا‬
‫ مجموعرره مقرراالت همررایش بین المللی‬.‫میالد‬
‫ به کو شش‬.‫ حوزه شمال غرب‬:‫با ستان شنا سی ایران‬
‫ پژوه شکده با ستان شنا سی؛‬:‫ تهران‬.‫م سعود آذرنوش‬
].181-191 :1383
[93] Alibaigi S. & Khosravi, Sh. 2009. Kura-
Araxes pottery in Qazvin plain.
Antiquity 320.
[94] Kroll, S. 2017. Early to Middle Bronze
Age Transition in the Urmia Basin.
Subartu XXXVIII: 203-211.
[95] Ahearne-Kroll SP, Sagona AG, Burney
CA. Aurel Stein in Hasan Ali. Bemalte
frühbronzezeitliche Keramik im Gebiet
des Urmia-Sees:'Hasan Ali Ware'. A
View from the Highlands. 2004:677-92.
[96] Kroll S. Early Bronze Age settlement
patterns in the Orumiye Basin.
Archäologische Mitteilungen aus Iran
und Turan. 2005; 37:115-21.
[97] Sharifi, M. 2019, Excavation of Barde
Zard Piranshahr Northwest Iran,
Tehran: Iranian Center for
Archaeological Research (in Persian).
‫ گزارش کاوش محو طه برده زرد‬.‫[شرررریفی مه ناز‬
‫ پژوهشرررگرراه میرار فرهنگی و‬:‫ تهران‬.‫پیرانشرررهر‬
].1397 ‫گردشگری؛‬
[98] Sharifi, M. 2016, Excavation of Barveh
Sardasht Northwest of Iran, Tehran:
Iranian Center for Archaeological
Research.
‫ گزارش کاوش محوطه بروه شررمال‬.‫[شررریفی مهناز‬
‫ پژوهشرررگرراه میرار فرهنگی و‬:‫ تهران‬.‫غرب ایران‬
]1394 ‫گردشگری؛‬