See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/277210638

Gomolava: Handicraft center Skordiska

Article · January 2009

CITATIONS READS

0 50

1 author:

Marija Jovanović
9 PUBLICATIONS 78 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Marija Jovanović on 13 August 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Nazad na sadržaj

Marija Jovanović UDC 902.2 (497.113 Gomolava)

GOMOLAVA – ZANATSKI CENTAR SKORDISKA

Apstrakt: Na levoj obali Save, na kraju sela Hrtkovci u Sremu, nalazi se višeslojni praistorijski lokalitet Gomolava, u arheološkoj
literaturi već dugo poznat i kao utvrđeno naselje Skordiska. Naselje Skordiska, podignuto početkom ili sredinom II veka stare ere,
opstalo je i nakon dolaska Rimljana u Podunavlje, odnosno do kraja I veka nove ere. Kulturni sloj debljine oko 2 m omogućio
je izdvajanje tri horizonta – Gomolava VI a-b-c, i tri zone u naselju. U unutrašnjem delu naselja otkriveni su centri za izradu
keramike, sa velikim keramičkim pećima, poznati kao „lončarska četvrt“, zatim metaloprerađivačke radionice za preradu metala
ili polusirovina od bronze, gvožđa i možda srebra. Tu su i radionice za obradu kože, vune i objekti za izradu tekstila. Neke od
njih istražene su u blokovima I, IV, VI i VII.
Ključne reči: Gomolava, Skordisci, Srem, metaloprerađivačka radionica, radionice, zona sa keramičkim pećima, period II veka
stare ere – I veka nove ere.

Abstract: On the left bank of the river Sava, at he end of the village Hrtkovci in Srem, there is a multilayered prehistoric site
Gomolava in the archaeological literature, for a long time, well known as fortified settlement Skordiska. The settlement Skordiska
was founded either in the beginning or in the middle of the 2nd century BC, it survived after Romans arrival in Podunavlje until
the end of the 1st century AD. Cultural layer about 2 metres thick enabled sorting out three horizons- Gomolava VI a-b-c and
the three zones in the settlement itself. In the interior side of the settlement the centres for making ceramics were discovered with
big ceramic kiln known as “pottery quarter”, then metal processing areas for processing metal or semi-row materials of bronze,
iron and maybe silver. There were also workshops for processing leather, wool and objects for producing textile. Some of them are
researched in blocks I, IV, VI and VII.
Key words: Gomolava, Skordisci, Srem, metal processing area, workshops, zone with ceramic kilns, the 2nd century BC – the 1st
century AD.

Gomolava se nalazi na levoj obali reke Save, na
kraju sela Hrtkovci u Sremu. Veštačko uzvišenje tipa
tella je već krajem 19. veka privuklo pažnju tadašnjih
istraživača, koji su na osnovu sakupljenog arheološkog
materijala konstatovali da se na ovom lokalitetu nalazi
više kulturnih horizonata: od neolita do kasnog sred-
njeg veka. Među kulturnim horizontima ubraja se i
latensko razdoblje (Brunšmid 1902, 68; Dimitrijević
1956, 5; Girić 1965, 109). Tek sredinom 20. veka su
započeta obimnija istraživanja, sprovedena u više
kampanja (1953–1957, 1965–1969, 1970–1985), i to
na delu nalazišta koje je ostalo sačuvano od veoma
izražene erozije Save i nenamenskih iskopavanja lju-
bitelja starina.
Naselje Skordiska podignuto početkom ili sredi-
nom II veka stare ere opstalo je i nakon dolaska Rim-
ljana u Podunavlje, odnosno do kraja I veka nove ere.
Kulturni sloj debljine oko 2 m omogućio je izdvajanje
tri kulturna horizonta – Gomolava VI a-b-c, i tri zone
unutar naselja. Na osnovu kulturnog sloja je izrađena
vertikalna i horizontalna stratigrafija. Vertikalnom
stratigrafijom, latensko naselje podeljeno je na tri faze
i svaka od njih ima svoje karakteristike:
l. Gomolava VIa. Vezuje se za osnivanje naselja sa
poluukopanim i nadzemnim zgradama, kao i za poja-
vu varvarskog novca, a hronološki spada u početak ili
sredinu II veka stare ere.
2. Gomolava VIb. Vezana je za razvijeno naselje
sa nadzemnim objektima i keramičkim pećima, koje
su omogućavale proizvodnju fine latenske keramike u
serijama. Formiranje zanatske četvrti, o čemu svedoči
ostava rimskih republikanskih denara i imitacija, drah-
me Apolonije, obuhvata period od sredine do kraja I
veka stare ere.
3. Gomolava VIc. Nastaje posle velikog požara u
kojem je izgorelo celo naselje, na kraju faze VIb. U ovoj
fazi obnavlja se naselje, ali ne i bedem. Dolazi do sta-
gnacije i napuštanja tella; radionice se sele u podgrađe.
To se naročito vidi na keramici, koja se osetno sma-
njuje. Postepeno se uvode rimsko-provincijske forme, a
sve češće su u opticaju i rimski republikanski denari.

117
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
Kada je u pitanju horizontalna stratigrafija, istraže-
ni prostor na Gomolavi podeljen je na više zona:
l. Prva zona vezana je za prostor sa fortifikacijom
– bedemom, koji je konstatovan u blokovima I, II i
delimično III.
2. Druga zona obuhvatala je prostor sa poluuko-
panim i nadzemnim objektima, istraženim u blokovima
II, IV i VII.
3. Treću zonu čini prostor (ili trg) ispunjen brojnim
keramičkim pećima, oko kojih se nalaze deponije sa
keramikom. Tu su bile smeštene i radionice za preradu
metala ili polusirovina od srebra, bronze, možda gvož-
đa, zatim kože, vune i tekstila. Neke od njih registrovane
su u blokovima I, IV, VI i VII.
To je, ukratko, slika Gomolave iz latenskog razdob-
lja, koja je obimno dokumentovana u monografiji Go-
molava 2: naselje mlađeg gvozdenog doba (Jovanović,
B. – Jovanović, M. 1988: 74, 88).
***
Istraživanje latenskog naselja na Gomolavi završe-
no je 1979. godine, odnosno pre tri decenije. Posle toga
su objavljene četiri monografije o Gomolavi. U mono-
grafiji Gomolava 2: naselje mlađeg gvozdenog doba au-
tora dr Borislava Jovanovića i Marije Jovanović pred-
stavljeno je utvrđeno naselje Skoridska na kraju pro-
toistorijskog razdoblja. Treća monografija – Gomolava
3: rimski period, koju su priredile dr Velika Dautova-
Ruševljan i dr Olga Brukner, obrađuje početak istorij-
skog razdoblja na Gomolavi i uspostavljanje rimske do-
minacije u Podunavlju. Pažljivom analizom publikacije
Gomolava 3: rimski period može se zaključiti da u njoj
ima mnogo nelogičnosti, o čemu treba nešto više reći.
Zamerke se, pre svega, odnose na publikovanje i inter-
pretaciju pojedinih građevinskih objekata i pokretnog
arheološkog materijala – naročito radionice za preradu
sirovina i metalnih nalaza. Drugi problem predstavlja-
ju keramičke peći, kojih, prema dr Olgi Brukner, ima
164 na oba platoa.
U monografiji Gomolava 2: naselje mlađeg gvoz-
denog doba objavljeni su pojedini objekti sa gornjeg i
donjeg platoa, koji su istraženi u blokovima od I do
VII. Publikovana su tri poluukopana objekta koja se
mogu označiti kao zanatske radionice: dva u bloku IV,
a jedan u bloku VII.
Poluzemunica ovalnog oblika, dimenzija 4,62 x
2,30 m, otkrivena je u kv. 81–83/IX–X bloka IV. Pro-
nađena je na dubini od 2,07 m (aps. n./m v. 83,48 m),
dok se dno nalazilo na dubini od 2,64 m (aps. n./m v.
82,92 m) (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: 28, 67).
118
АРХЕОЛОГИЈА
U jugoistočnom uglu poluukopanog objekta nije bilo
poda, već samo nagorela površina, koja je označavala
mesto ognjišta ili manje peći. Na podnici su pronađeni
delovi manje zdele i pehara, koji su datovani u Gomo-
lava Ia fazu. Spoljne površine posuda bile su ukrašene
tehnikom glačanja (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988:
147, T. XXIV/ l, 2). Posude malih dimenzija su, po
svemu sudeći, pripadale vlasniku koji je unutar objek-
ta obavljao neku zanatsku delatnost. Male dimenzije
objekta–zgrade ukazuju na to da je ona, možda, imala
specifičnu namenu, poput radionice za pripremu siro-
vina za dalju obradu, preradu ili čuvanje sirovina kao
što je vuna, krzno, meso, ili pak skladištenje robe za
transport u susedne oblasti.
Ostaci druge poluukopane zgrade otkriveni su u
neposrednoj blizini: u kv. 85–86/VIII, na ivici viso-
kog rečnog profila bloka IV, na dubini od 2,19 m (aps.
n./m v. 83,07 m). U očuvanom delu objekta, na podu,
otkriveno je 15 masivnih tegova za razboj. Zbog veli-
kih oštećenja na ovom delu tella (propadanja profila),
rekonstrukciju objekta nije bilo moguće izvršiti. Te-
govi su bili poređani u nizu i, po svemu sudeći, deo
su tkačke radionice za izradu tekstila, u kojoj je bio
postavljen vertikalni razboj, čiji ostaci, nažalost, nisu
pronađeni. U neposrednoj blizini oštećenog objekta
pronađen je koštani predmet – čunak za razboj, koji
sigurno ima veze sa objektom – radionicom za izradu
tekstila. Ovo su, za sada, jedini podaci sa Gomolave
koji ukazuju na postojanje drugih zanata u ovom kas-
nolatenskom naselju (prilog 1).
U bloku VII, na donjem platou, istražena je treća
poluukopana zgrada, otkrivena u kv. D 4. Objekat
pravougaone osnove, sa zaobljenim uglovima, nalazio
se u jugozapadnom delu kvadrata. Njegove dimenzije
bile su 3,40 x l,50 m, a podnica mu se nalazila na
dubini od 1,92 m (aps. n./m v. 83,07 m). Iako je pod-
nica obnavljana nekoliko puta (konstatovana su tri
premaza podnice), ostaci vatrišta ili delovi peći nisu
pronađeni. U objektu je pronađena samo posuda –
zdela koničnog oblika (Jovanović, B. – Jovanović, M.
1988: T. XXXIII/10), koja hronološki pripada VIa fazi
(Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: 67). Namena ovog
objekta nije poznata. Blizina obale navodi na pomisao
da je tu moglo biti skladište za robu ili proizvode
koji su dolinom Save stizali iz drugih regija, odnosno
da su tu deponovani za transport ili prodaju. Iako
manjih dimenzija, objekat je mogao da se koristi i kao
radionica za izradu predmeta za svakodnevne potrebe
– poput ribarskih mreža, delova posuđa od drveta,
obradu vune ili lana, čuvanje žitarica, tekstila, ili kao
trgovište.
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

*** da je u neposrednoj blizini bilo mnogo gara, može se

pretpostaviti da su u pitanju ostaci peći ili mesto gde se
Posebnu vrstu objekata na Gomolavi predstavljaju
topio metal (Nađ 1956; Terenski dnevnik: 24; Nađ 1960:
oni koji su, najverovatnije, služili kao radionice za
128). Tokom istraživanja, na ivici ove zone je pronađen
preradu metala i drugih polusirovina. Uspostavljanjem
jedan ceo sud i nekoliko fragmentovanih malih sudova
trgovačkih puteva već u neolitu, ovi proizvodi – u
koji su služili za topljene metala. Sudići su pregoreli i
vidu poluga ili ingota (aes rude i aes formatum), zatim
na njima je bilo tragova bronzanog oksida. Pored toga,
grumenja (bronzanog grumenja), ćilibara i ulja pa sve
jedan ceo sudić pronađen je u latenskoj jami V koja se
do novca, dopremani su kao luksuzna roba u Podunavlje
nalazila u neposrednoj blizini – u kv. 88/V, na dubini
i druge delove centralnog Balkana. Gomolava se tada
od 3,038 m (aps. n./m v. 82,302 m) i dnom na 3,203 m
nalazila u središtu važnih vodenih i kopnenih puteva,
(aps. n./m v. 82,137 m).
kojima je prenošena i druga luksuzna roba: školjke
Iste godine (1956), u kvadratu 89/V–D, na dubini
kopitnjaka (Spondylus gaederopus), razne vrste kamena
od 2,031 m (aps. n./m v. 83,379 m) pronađen je još je-
za izradu potrebnih alatki i oruđa, kremen, opsidijan,
dan (ceo) minijaturni sud levkastog oblika za topljenje
luč i oker. Sa pojavom metala, naročito bakra, kalaja,
bronze. Na unutrašnjoj strani tog sudića nađeni su tra-
srebra, gvožđa, zlata, ćilibara i drugih sirovina, na glav-
govi oksida bronze, izmešani sa garom i fragmentima
nim itinererima se podižu trgovačke stanice (punk-
latenske keramike (Nađ 1956; Terenski dnevnik: 23 i
tovi), u kojima se obavlja trgovina i razmena dobara.
24). U radu Zaštitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrt-
Brojni itinereri uspostavljeni tokom paleolita i danas se
kovaca: prethodni izveštaj za 1955–1956. godinu stoji
koriste kao glavne transverzale, preko kojih se obavljaju
da je „verovatno na tom mestu bila topionica bron-
sve komunikacije u savremenom svetu. Potvrdu da je
ze“. Nađ ih je, na osnovu dubine, pripisao bronzanom
na Gomolavu dopremana sirova ruda ili polufabrikati
dobu (Nađ 1960: 128).
predstavlja nalaz bakarne narukvice u muškom grobu
Tokom istraživanja Gomolave 1969. godine prona-
12 i minijaturne narukvice od 7 bakarnih perli u dečjem
đen je oštećen minijaturni sud za topljenje metala
grobu broj 8, u vinčanskoj nekropoli koja pripada
(očuvan donji deo, visine 2,2 cm). Ovaj sud je iskopan
Gomolava Ib fazi (Brukner 1977: 11, T. I/1–5; Brukner
u sektoru III, kv. 94–95, u 6. otkopnom sloju, na dubini
1980: 34, 35, sl. 17). Metala je bilo i u drugim epohama
od 1,36 m (aps. n./m v. 84,05 m). Godine 1971. otkri-
na Gomolavi. Pri kraju protoistorijskog perioda su
vena je još jedna minijaturna posuda (malo oštećena
konstatovane zone sa ostacima minijaturnih sudova za
pri obodu) za preradu metala, i to u bloku I, u kv. 93/
livenje metala i dobijanje ingota, zatim kalupi, komadi
IX–VIII, u nivou 10. otkopnog sloja, na dubini od 2,47
kovačkog alata poput kašike za izlivanje tečnog metala,
m (aps. n./m v. 83,25 m). Visina ove minijaturne po-
livačkih klešta za držanje posuda i dr.
sude kupastog oblika je 7,1 cm, dok je prečnik otvora
Na osnovu arheoloških podataka, na Gomolavi
5 cm, koliko imaju i neke posude iz zone sa izgorelom
su tokom tridesetogodišnjih istraživanja registrovane,
zemljom u kv. F.
uslovno rečeno, dve radionice za preradu metala: jedna
Na osnovu iznetih podataka stekao se utisak da se
na gornjem platou – u široj zoni bloka I, odnosno u
jedna metaloprerađivačka radionica nalazila u bloku I,
prostoru koji se nalazio ispred ovog bloka; druga na
na krajnjem severnom delu naselja, bliže Savi. U prilog
donjem platou – u kv. F 4 bloka VII, otkrivena tokom
tome govori i otkriće zona sa ostacima izgorele zemlje
istraživanja 1978. godine (Dautova-Ruševljan 1992:
i gara, kao i pronalasci minijaturnih sudova za preradu
60). Ni ovde se ne može govoriti o radionici u pravom
metala na čijim su zidovima nađeni ostaci bronzanog
smislu reči, kakve su, na primer, radionice u poznatim
oksida. Sudovi su pronađeni u široj zoni bloka I i IV, u
rudarskim oblastima Češke (Waldhauser 2001: 76,
kvadratima od 84 do 95/V–X.
389), već bi to pre bila deponija odbačenih sudova za
U neposrednoj blizini zone za preradu metala
preradu metala.
nađeni su ostaci dva oštećena građevinska objekta –
kuća iz latenskog perioda. Jedna je otkrivena u bloku
***
I, u kv. 96–98/XII–XIV. Njena srednja dubina je 1,55
Još 1956. godine je Šandor Nađ na severoistočnom m (aps. n./m v. 84,12 m), a hronološki je opredeljena
delu lokaliteta, u kvadratima 90/V–A, B i 91/V–C, D, u Gomolava VIb fazu (Jovanović, B. – Jovanović, M.
na dubini od 2,288 m (aps. n./m v. 83,012 m) naišao na 1988: 6, 28, T. XXV, 4–11, T. XXVIII, 5–12).
zonu izgorele zemlje, u kojoj nije bilo armature, niti se Drugi građevinski objekat istražen je u bloku IV,
mogao ustanoviti neki određeni oblik. S obzirom na to u kv. 84/X. Njegova srednja dubina iznosi 1,85 m (aps.

119
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

n./m v. 83,49 m) (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: ***

17, 28; T. XXV, 12). Na osnovu nalaza keramike (zdela,
Na osnovu uvida u tehničku dokumentaciju za
lonaca i pitosa) datovan je u Gomolava VIb fazu. Oba
blok VII, odnosno kv. F dobija se utisak da je ovaj
objekta bila su podignuta na delu lokaliteta koji je bli-
prostor bio izdvojen od drugih objekata i zaštićen ne-
zu Save i mogu se dovesti u vezu sa prostorom za obra-
kom vrstom „zida“. „Ulaz“ u livačku radionicu bio je
du metala, pre svega bronze, čiji su tragovi i pronađeni
okrenut prema Savi (Dautova-Ruševljan 1992: 60, plan
na zidovima minijaturnih posuda.
VI, XIII). Međutim, crteži i fotografije pomenutog
objekta nedostaju, pa je na osnovu opisa teško za-
*** ključiti da li je reč o metaloprerađivačkoj radionici ili
topionici u kojoj je prerađivano grumenje bronze da
Godine 1978. u jugozapadnom delu bloka VII
bi se dobili poluproizvodi – ingoti. Za ostale podatke
otkrivena je druga zona sa minijaturnim sudovima
koji se vezuju za metaloprerađivačku radionicu, kao i
za livenje. Ova zona pripada prostoru sa keramičkim
predmete izrađene u njoj, svakako treba dati komentar.
pećima (?) u kv. F 4, koja je publikovana u monografiji
Stoga ćemo analizirati navode autora:
Gomolava 3: rimski period, čiji su autori dr Velika
– Negativ kalupa izrađenog od kamena za livenje
Dautova-Ruševljan i dr Olga Brukner. Zona je registro-
alki (inv. br. G 3916) pronađen je u kvadratu C 4, u
vana kao polukružni ukop prečnika 3,45 m, koji je bio
nivou 5. otkopnog sloja, na dubini od 1,41 m (aps.
ispunjen zapečenom zemljom, ugljenisanim drvetom
n./m v. 82,51 m – srednja vrednost za sve kvadrate),
i pepelom, što bi, najverovatnije, odgovaralo dimen-
dok je drugi otkriven u kv. C 3 u 7. otkopnom sloju, na
zijama metaloprerađivačke (livačke) radionice, dok je
koti 1,92 m (aps. n./m v. 82,00 m). Metaloprerađivačka
ivični deo služio kao banak za odlaganje šuta. „Unutar
radionica pronađena je između kota 1,41 m (aps. n./m
polukružnog ukopa pronađeno je oko 50 sudova za
v. 82,51 m) i 1,65 m (aps. n./m v. 82,27 m).
livenje, od kojih je veći deo sačuvan u fragmentima
Interesantna je činjenica da je u kv. C 3 u nivou
(oko 30–40 komada), usput jako deformisani ili pak
8. otkopnog sloja, odnosno na koti 2,18 m (aps.
istopljeni. Uklanjanjem sloja intenzivnog gara, pepela
n./m 81,77 m) pronađena fibula čiji je luk ukrašen
i zapečene zemlje, unutar polukružnog prostora radio-
paralelnim navojima u obliku osmice (inv. br. G 4074),
nice, utvrđeni su ostaci podnice (?) koji bi mogli da
koja hronološki pripada Gomolava VIa fazi. Identična
odgovaraju niveleti objekta. Najvažniji dokaz da se
fibula (inv. br. G 1974) pronađena je u bloku III, tj. kv.
ovde radi o livačkoj radionici predstavljaju brojni su-
77/XVI, na koti 1,75 m (aps. n./m 83,49 m), što je još
dovi za livenje, očuvani u celini ili fragmentovani sa
jedan dokaz za tvrdnju da brojni predmeti iz bloka VII
vidljivim ostacima oksida bronze na unutrašnjoj po-
koji se dovode u vezu sa metaloprerađivačkom radio-
vršini posude“ (Dautova-Ruševljan 1992, 60).
nicom potiču iz keltskog stratuma, i to osnivačke faze
Kao argument autor navodi i činjenicu da je u kvad-
naselja Skordiska na Gomolavi, odnosno Gomolava
ratu C 4 pronađen negativ kamenog kalupa za livenje,
VIa i VIb horizonta (Jovanović, B. – Jovanović, M.
zatim ulomci bronzanih sudova (Dautova-Ruševljan
1988: 83, 83, 170, T. XLI. 1, 2). Fibule sa lukom u obliku
1992: 60, T. 4–8, 17–36), olovna zgura (Dautova-Ru-
osmica zastupljene su u Podunavlju, na široj teritoriji
ševljan 1992: 60, 62, 63; T. 8/83), kao i fragmenti gvoz-
Skordiska. Pored toga, otkrivene su i na keltskim loka-
denih predmeta (Dautova-Ruševljan 1992: 88–90, T.
litetima u Hrvatskoj – Osijeku, grob 52 (Spajić 1962:
25–40). Sudovi za livenje, malih dimenzija (3,5 x 4
51, T. XXVI, 47), u Transdanubiji, Moravskoj i Češkoj
cm), pripadaju karakterističnim radionicama rano-
(Filip 1956: 400; Vidzal 1976: 183; Bujna 1982: 335).
rimske prerade bronze. Tako je utvrđeno da ovaj tip
posuda za livenje pripada livačkim radionicama 1–2. v. – Ulomci bronzanih sudova – deo čaše predstavljen
n. e. (Dautova-Ruševljan 1992: 60). Međutim, ovakva na tabli 4/17 (Dautova-Ruševljan 1992) – nađeni su u
tvrdnja nije prihvatljiva. Pregledom arheološke doku- bloku V, u kv. 72/XII, na dubini od 0,61 m (aps. n./m
mentacije, pre svega planova i terenskog dnevnika za 84, 56/84, 30 m).
1978. godinu, došlo se do zaključka da je tokom obra- – Drška posude sa spiralno savijenim krajevima,
de pokretnog materijala učinjen niz propusta, naročito predstavljena na tabli 4/18 (Dautova-Ruševljan 1992),
pri iznošenju osnovnih podataka o pojedinim pred- prečnika 5 cm, iz bloka VII kv. F, nađena je u 1. otkop-
metima, zatim o uslovima nalaza i nemogućnošću da nom sloju, na koti 0,42 m (aps. n./m 83,50 m). Među-
se podaci iz kataloških jedinica provere. U tekstu koji tim, to nije drška posude, kako je autor naveo, već
sledi probaćemo da ukažemo na neke propuste autora. dečja narukvica (T. I, 4).

120
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА
– Drška posude sa savijenim krajevima, prečnika
3,5 cm, predstavljena je na tabli 4/19 (Dautova-Rušev-
ljan 1992; inv. br. G 380 u katalogu ne odgovara poda-
cima u inventarnoj knjizi Muzeja, jer je je pod tim
brojem zavedena mamuza od gvožđa). S obzirom na
veličinu, verovatno se radi o dečjoj narukvici. Predmet
ne potiče sa lokaliteta Gomolava, već verovatno iz pod-
građa Gomolave, sa prostora na kojem se nalaze ostaci
rimskog naselja sa vilom rustikom i veći deo antičke
nekropole iz 3. i 4. veka.
– Drška simpuluma, predstavljena na tabli 4/22
(Dautova-Ruševljan 1992), a pronađena u bloku VII,
kv. H 3, u 3. otkopnom sloju na koti 0,917 m (aps.
n./m 83,03 m), nije drška simpuluma tipa Radnoti 43
sa raščlanjenom i profilisanom drškom, kako je navela
dr Dautova-Ruševljan, već deo bronzane posude tankih
zidova. To se, inače, jasno vidi na crtežu (polukruž-
no profilisan komad – zakrivljen), koji samo podseća
na dršku simpuluma (Dautova-Ruševljan 1992: 62)
(T. II, 6).
– Drška vedra sa savijenim krajevima od tordirane
žice, predstavljena na tabli 4/23 (Dautova-Ruševljan
1992), iz bloka II, kv. 94/XVII, pronađena je u prvom
otkopnom sloju (nivelacioni sloj). Opet nije u pitanju
drška vedra, kako je autor naveo, već srebrna ogrlica –
torkves (T. I, 2).
Skoro identična ogrlica – torkves otkrivena je u
rimskoj nekropoli na Gomolavi, odnosno u devastira-
nom grobu 30 (inv. br. G 320) u bloku I, kv. 90/XVIII,
na koti 1,06 m (aps. n./m v. 84,29 m) (T. I, 3). Osim
ogrlice – torkvesa, u grobu su pronađeni: bronzana alka,
naušnica i bronzani novac IMP CONSTANTINVS PF
AVG iz IV veka n. e. Stoga smatramo da je predmet
pogrešno interpretiran (Dautova-Ruševljan 1992: 170,
171, T. 9/1–3).
Inače, dr Dautova-Ruševljan je rimsku nekropolu
sa Gomolave u istoj monografiji objavila pod nazivom
Nekropola (Dautova-Ruševljan 1992: 167–186), ali nije
uvidela sličnost između dva predmeta: drške vedra –
koja je publikovana na tabli 4/23, i ogrlice – torkvesa sa
table 9/1 (inv. br. G 320) iz groba 30. Pored toga, na-
pravljena je još jedna greška: u analizi groba 30 opisuje
se torkves od pune livene bronze (Dautova-Ruševljan
1992: 171), dok se na tabli 9 (str. 182) nalazi potpis
– srebrni torkves, što je tačan podatak. Slična ogrlica –
torkves pronađena je prilikom istraživanja rimske ne-
kropole u Mihovu (u Sloveniji), u grobu 52 (Garbsch
1965: T. 44, 11; Koščević 1991: 17, sl. 59).
Na tablama 5–7/24–36 predstavljeni su delovi drš-
ki patera i kaserola, koji su u I veku bili importovani
širom Rimskog carstva, kao i na teritoriji Barbarikuma
МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ
(Dautova-Ruševljan 1992: 62). Interesantno je da autor
ni ovde nije uočio greške kod obrade bronzanih pred-
meta:
– Deo drške od bronze, lučno savijen, kružnog prese-
ka, sa jednim profilisanim završetkom, predstavljen na
tabli 5/25 (Dautova-Ruševljan 1992), nije deo drške, nego
je deo bronzanog torkvesa. Ovaj deo torkvesa – ogrlice
pronađen je u bloku VII kv. C, u 2. otkopnom sloju,
na dubini od 0,67 m (aps. n./m v. 83,27 m) i ne može
se direktno dovoditi u vezu sa mataloprerađivačkom
radionicom. Našu tvrdnju obrazložićemo pomoću pri-
mera. Naš primerak torkvesa – ogrlice pronađen je na
dubini od 0,67 m, dok su livačke radionice registrovane
na dubini od 1,41 m, sa dnom na koti 1,65 m (aps. n./m
v. 82,51/82,27 m). Razlika je velika, a ostalo prosudite
sami (T. I, 1).
Ova vrsta nakita, odnosno torkves – ogrlica sa štif-
tom poznata je sa keltskih nekropola u Podunavlju i
datuje se u Beograd 3 fazu. U Beogradu je jedan prime-
rak ogrlice sa štiftom (oštećena) pronađen u keltskoj
nekropoli na Karaburmi, u konjaničkom grobu 16
(Todorović 1972: 16, T. VI, 1; Božič 1981: 315–347),
a drugi u Zemunu. U „grobu“ na lokalitetu Zemun–
Gardoš su, među ostalim prilozima, nađeni i delovi
oštećene ogrlice – torkvesa (Ercegović 1961: 127, T.
IV, 5). I na poznatom keltskom utvrđenju u Manhingu
(Manchingu) pronađen je jedan komad, u sondi 105
„jama“ (Božič 1984: 135, sl. 1/1, 4, 5). Na Gomolavi
su za sada pronađena četiri ovakva komada (oštećena):
tri se nalaze u Vojvođanskom muzeju u Novom Sadu,
a četvrti se čuva u Zavičajnom muzeju u Rumi. Pored
toga, identična ogrlica – torkves, ali cela, otkrivena je
u kasnolatenskom naselju u Plavni, u poluukopanom
objektu 2/1952 (Jovanović 1988: 61, T. IV, 1).
– Nažalost, ovakvih primera ima još. Tako su na
tabli 5, pod brojem 26 a, b, objavljeni „verovatno delovi
vedra sa ostacima drški“ (Dautova-Ruševljan 1992: 65).
Na jednom od komada nalazi se i profilisan završetak u
obliku kupastog trna (T. 5, 26 a). Pregledom materijala
utvrđeno je sledeće: reč je o grupnom nalazu iz od-
brambenog rova, koji je istražen 1966. godine. U pitanju
je sektor XIII – kvadrati od 3 do 4, kota 2,74 /3,41 m
(aps. n./m v. 75,51–75,04), između 8. i 9. otkopnog
sloja, na jugozapadnom delu lokaliteta. Konstatovano
je da delovi posuda sa T. 5/27 i 28 potiču sa istog mesta,
odnosno da je u rovu pronađeno 9 oštećenih komada
koji potiču od različitih posuda (zavedeni pod brojem
AA 702 a–i). Ostaje otvoreno pitanje da li je reč o dršci
vedra ili masivnoj ogrlici – torkvesu, jer su pronađena
tri komada različitih profilacija i dimenzija – AA 702
d, e, f (?) (T. II, 5).
121
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
– Fragmentovana drška patere, predstavljena na
tabli 5/27 (Dautova-Ruševljan 1992), pripada istom
nalazu (pogrešno je obeležena brojem AA 703 u kata-
logu; inače, pod ovim brojem je zavedena „oštećena
ogrlica od olova“). Zapravo, reč je o izlomljenoj ogrlici
od srebra (12 komada koji se mogu sastaviti), kod koje
su sačuvane obe kopče i spiralni navoj na središnjem
delu (nije publikovana). Ona je, takođe, pronađena u
odbrambenom rovu u kv. 1/–1, na koti 3,28 m (aps.
n./m v. 75,51–75,04 m), 1966. godine.
– Drška kaserole, prikazana na tabli 6/30 (Dautova-
Ruševljan 1992), pronađena je u kv. G, u 4. otkopnom
sloju, na koti 1,28 m (aps. n./m v. 82,76 m). Na istoj
tabli prikazana je deformisana drška kaserole (T.
6/31; inv. br. AA 988). S obzirom na to da ne potiče
sa Gomolave, i ovaj deo posude nema direktne veza
sa metaloprerađivačkom radionicom u bloku VII, već
je nabavljen 1972. godine za Vojvođanski muzej. U
inventarnoj knjizi Muzeja registrovan je kao slučajan
nalaz iz seoskih bašta. Nažalost, dr Dautova-Ruševljan
je delove posuda iz odbrambenog rova ispod Gomolave,
oštećeni deo posude iz bašta (podgrađa), kao i druge
nalaze sa gornjeg platoa uvrstila u nalaze sa bloka VII
i podvela pod metaloprerađivačku radionicu, što ne
odgovara stvarnom stanju na lokalitetu, a pri tom se
dobija i pogrešna sliku o rimskom sloju na ovom na-
lazištu.
U tekstu o livačkoj radionici autor navodi da veći
broj bronzanih drški potiče sa prostora na kojem se
nalaze peći za obradu metala u bloku VII, ali ne navodi
u kojem su kvadratu otkrivene te peći (Dautova-Rušev-
ljan 1992: 61). Stekao se utisak da su delovi bronzanih
posuda – u ovom slučaju drške, olovna zgura i metalni
predmeti pronađeni u neposrednoj blizini kv. C 4, gde
je pronađen negativ kalupa za izradu alki (Dautova-
Ruševljan 1992: 60).
Autor sa tim povezuje i nalaze iz objekta u kv. H 2
u bloku VII, u kojem su, pored nagorele zemlje i gara,
pronađeni fragmenti bronzanih sudova (Dautova-
Ruševljan 1992: 60, 61, 65).
Interesantan je podatak da je ovaj građevinski
objekat publikovan u Gomolavi 2 (Jovanović, B. – Jo-
vanović, M. 1988: 38, 41, prilog 6). „Ostaci zarušenog
građevinskog stambenog objekta ležali su u pore-
mećenom sloju, na 0.91 m (aps. n./m v 83.03 m). Na
tom nivou je konstatovana ograničena zona sa sivom i
pečenom zemljom, izmešana sa ostacima gari i većom
količinom keramičkih ulomaka, dim. 4,40 x 3 m. Ispod
ovih ruševina, na dubini 1,14 m (aps.n./m v 82,86 m)
očišćena je delimično očuvana podnica (dim. 2,20 x
1,40 m) sa brojnim fragmentima latenske keramike in
122
АРХЕОЛОГИЈА
situ. U jednom delu objekta se nalazio nagomilani lep i
pepeo (dim. 0,55 x 0,60 m) sa neujednačenim kotama:
1,15 m – 1,54 m (aps.n./m v 82,82 m – 82,47 m). Tačniji
oblik građevine nije mogao da bude ustanovljen. Ispod
severnog dela objekta je mestimično očuvano jezgro
žute gline (dim. 1,90 x 0,70 m) – verovatno nivo naboja
građevine. Na osnovu fragmenata keramike koji su
ležali na podnici objekta in situ, objekat je datovan u
Gomolava VI b fazu“ (Jovanović, B. – Jovanović, M.
1988: 38, 41, T. XXXV, 1–6). To je, zapravo, još jedna
potvrda da metaloprerađivačku radionicu iz kv. F 4
treba datovati u Gomolava VIb fazu.
Bronzani sudovi na Gomolavi su, sasvim sigurno,
import i potiču iz italskih radionica, kako je autor u
tekstu konstatovao (Dautova-Ruševljan 1992: 61). Po-
sude tipa patere, kaserole, zatim bronzane čaše, zdele,
kotlići i simpulumi pronađeni na Gomolavi i njenom
podgrađu spadaju u luksuznu robu koja potiče iz sever-
nih gradova Italije i Istre, a okvirno se datuju u I vek
stare ere. Vešte ruke rimskih zanatlija izrađivale su ih
u poznatim radionicama u Akvileji i Capuu (Breščak
1982: 21, 27; Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988: 97).
Analizom arheološke dokumentacije za pokretni
materijal utvrđeno je da su fragmentovane drške
bronzanih sudova – simpulima, patera i kaserola
(koje su publikovane u ovoj monografiji) – nađene u
kvadratima G, H i F, između 4. i 6. otkopnog sloja,
odnosno između kota od 1,28 do 1,65 m (aps. n./m
v. 82,76–82,27 m). Sasvim je sigurno da su i ovi
delovi bronzanih posuda dopremani u Podunavlje i
jugoistočnu Evropu dolinom Save i Dunava. Prenošeni
su uhodanim trgovačkim itinererima – preko Akvileje,
Emone, Siscije, Sirmijuma, zatim južno od Beograda,
sve do Đerdapa, pa i dalje. Tako su luksuzni predmeti
akvilejskih majstora već sredinom 1. veka stare ere, sa
prvim prodorima rimske vojske na istok, a sa njom i
spretnih trgovaca, dospevali u Podunavlje, do Srema i
severnih delova Srbije. Često ih nalazimo kao priloge
u spaljenim grobovima bogatih Skordiska: u Zemunu
(Ercegović 1961: 132, T. II, sl. 2, 3); u Beogradu –
Karaburmi, grob 11 (T. III, 7, 8), grob 12 (T IV, 1, 6, 7),
grob 21 (T. VII, 2), grob 22 (T. VIII, 1, 9), grob 36 (T.
XIV, 2), grob 56 (T. XX, 4), grob 92 (T. XXVIII, 14, 15),
grob 97 (T. XXIX, 1), grob 110 (T. XXXII, 8), grob 137
(T. XXXVI, 3) i grob 203 (T. XXXVIII, 3) (Todorović
1972). Pri tom treba imati u vidu činjenicu da je ne-
što više bronzanih predmeta pronađeno u muškim
grobovima sa oružjem – na Karaburmi: 11, 12, 21, 22,
92, 97 i 137. Manji broj bronzanih posuda otkriven je
i u ženskim grobovima (bez oružja): 36, 56, 110, 203.
Od drugog posuđa koje je pronađeno u Podunavlju
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА
treba spomenuti jedan primerak patere, koji se čuva u
Sremskoj Mitrovici (Popović 1992: 63, sl. 2). Simpulum
tipa Pescate pronađen je, sa ostalim prilozima, na loka-
litetu Mala Vrbica, Ajmana u spaljenom grobu 1/1986
(Stalio 1986: 33, sl. 30, fig. 48). Od drugih lokaliteta sa
bronzanim posudama pomenućemo Ljubičevac, Ostro-
vo (Popović 1992: 62, sl. 1), zatim Sotin–Zmajevac,
grob 1 (Majnarić-Pandžić 1972–73: 62, I. 6, 7, sl. 1),
kao i nalaze iz Osijeka (Pinterović 1962: 74–76, T. I,
1 a, b).
Poslednji nalazi bronzanih sudova potiču iz razo-
rene keltske nekropole sa spaljenim pokojnicima iz I
veka stare ere, koja se nalazi na potezu Vokoder, na
desnoj obali potoka Vranj, između Hrtkovaca i Niki-
naca. Nekropola je devastirana od strane divljih kopača,
koji su pronađene predmete 2003. godine ponudili
Muzeju Vojvodine na otkup. U spaljenim grobovima
su nađeni: mačevi, delovi kola, koplja, razni oblici
bojnih noževa. Među prilozima su se nalazili i delovi
bronzanih posuda većih dimenzija, poput bronzanog
kotla, kao i druge posude – kotlići, cediljke, patere,
vedro, krčag – koje su sasvim sigurno import. Vlasnici
ovih luksuznih predmeta bili su bogatiji članovi zajed-
nice Skordiska, koji su naseljavali šire područje oko
Gomolave.
Deo tih nalaza objavljen je u publikaciji Rimska
vojska u Sremu autora dr Velike Dautove-Ruševljan i
dr Miroslava Vujovića, i to kao deo opreme uglednog
ratnika iz redova plemenske aristokratije Amantina
(Dautova-Ruševljan – Vujović 2006: 55, 88–89, sl. 52). S
obzirom na to da je u raskopanoj nekropoli pronađeno
više keltskog materijala (tri duga keltska mača, zatim
14 kopalja različite dužine – od 9,5 do 73 cm, i 4 bojna
– keltska noža), tvrdnja autora da je reč o ratniku iz
redova plemenske aristokratije Amantina ne može se
prihvatiti. U pomenutoj publikaciji je navedeno: „U
1. veku p. n. e. provinciju Panoniju nastanjivalo je
više ilirskih i panonskih plemena: Breuci, Amantini
Skordisci, Kolapijani, Oserijati, Kornakati“ (Dautova-
Ruševljan – Vujović 2006: 4, 9, 10, karta I, II, III). Na
tlu današnjeg Srema, ova plemena su i nakon dolaska
Rimljana živela kao dve velike zajednice, čija se teri-
torija delimično poklapala sa teritorijom ranijih ple-
menskih saveza. Tako je Civitas Scordiscorum obuh-
vatala teritoriju oko današnjeg Slankamena (Acumi-
ncum), sa prostorom istočnog Srema (Dautova-Ru-
ševljan – Vujović 2006: 6). S obzirom na to da se
potez Vukoder nalazi na teritoriji Skordiska (između
Hrtkovaca i Nikinaca), a veći deo priloga u ovoj ne-
kropoli je keltskog porekla, osim bronzanih posuda
koje su import, ova nekropola se ne može pripisati
МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ
Amantinima. Pored toga, autori nisu naveli nijednu
relevantnu činjenicu na osnovu koje su nekropolu, od-
nosno priloge iz nekropole tumačili kao deo opreme
uglednog ratnika iz redova plemenske aristokratije
Amantina (Dautova-Ruševljan – Vujović 2006: 55,
88–89, sl. 52).
Masovna pojava bronzanih sudova na Gomolavi
i njenoj široj okolini (podgrađu i nekropoli na Vuko-
deru) pokazuje da se na Gomolavi na kraju proto-
istorijskog razdoblja nalazilo i veliko pristanište, na
kojem se obavljala trgovima sa susednim regijama. Tu
su dopremani mnogi luksuzni predmeti, oružje, rude
gvožđa i bronze, staklena pasta, polufabrikati, ulja,
začini i drugi proizvodi. Sa Gomolave su otpremani
zanatski proizvodi – keramičke posude, žitarice, tekstil,
stoka i dr. Trgovalo se, kao i danas, mnogim zanatskim
i poljoprivrednim proizvodima.
Na tabli 8 pod brojem 37 prikazan je stalak sa
četiri nožice od gvožđa (Dautova-Ruševljan 1992: 65).
Reč je o predmetu od bronze, skoro kvadratnog oblika
(malo deformisan) i malih dimenzija (2,8 x 2,4 cm),
koji liči na stalak, ali bi pre mogao da bude deo neke
ukrasne oplate za drveni sanduk ili nekog predmeta od
kože – kaiša (?).
Sudovi za livenje malih dimenzija (3,5 x 4 cm)
pripadaju karakterističnim radionicama ranorimske
prerade bronze. Tako je utvrđeno da ovaj tip posuda
za livenje pripada livačkim radionicama 1–2. v. n. e.
(Dautova-Ruševljan 1992: 60, T. 2/2, 3 i T. V/1). Preg-
ledom sačuvanih posuda za doradu ili preradu metala,
pre svega bronze, na Gomolavi je pronađeno više tipo-
va posuda različitih veličina. Dimenzije livačkih posu-
dica kreću se od 8/7 x 3,5/3 cm do 2 x 2 cm. Na većini
sudića nalaze se tragovi bronzanog oksida. Jedan broj
posuda je deformisan, skoro slepljen, usled delovanja
visokih temperatura kojima su bili izloženi (Gomolava,
Terenski dnevnik 1978: 167) (T. III).
Činjenice govore o tome da je u kv. F 4, između
kota 1,41 i 1,65 m (aps. n./m v. 82,51 m – aps. n./m
v. 82,27 m), pronađena veća količina oštećenih sudova
za livenje (oko 50), od kojih je bilo moguće izdvojiti
dvadesetak komada kupastog oblika i različitih dimen-
zija: visine do 7,1 cm i prečnika otvora od 5 do 3,5 cm
(T. IV). Na mnogima od njih se nalaze samo tragovi
bronzanog oksida. S obzirom na to da je radionica loci-
rana između 5. i 6. otkopnog sloja, na osnovu analize
pokretnog arheološkog materijala, pre svega keramike,
utvrđeno je da ove posudice hronološki pripadaju
latenskom razdoblju – Gomolava VIb horizontu. Po-
stavlja se pitanje da li se uopšte može govoriti o meta-
lurškim radionicama za preradu bronze i drugog liva
123
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
Deo latenske zemunice sa tegovima za tkanje in situ,
na obali Save u bloku IV
Part of Lanten dugout with weights for weaving in situ,
on the bank of the river Sava in block IV
u ranorimskom periodu u Podunavlju, naročito na
Gomolavi, kako to tvrdi dr Dautova-Ruševljan (Dau-
tova-Ruševljan 1992: 60). Na platou Gomolave, kao i
u podgrađu nisu pronađeni čvrsti dokazi o toj grani
delatnosti. S pravom bi se moglo očekivati njihovo
postojanje uz potok Vranj. Na tom potezu istražene su
brojne keramičke peći (18 komada), zatim 23 jame u
kojima se nalazila odbačena keramika, jame za otpatke,
dva spaljena i dva skeletna groba. U istraženim kera-
mičkim pećima, jamama i sloju pronađen je veliki broj
fragmenata keramičkih posuda izrađenih u tradiciji
kasnolatenskog i rimsko-provincijskog lončarstva
(Dautova-Ruševljan 1991: 41–43).
Prema terenskoj dokumentaciji, posude za livenje
(sačuvan donji deo) pronađene su pored kv. F, u kv. H 1
(u 6. otkopnom sloju, na koti 1,65 m; aps. n./m v. 82,27
m) i u kv. B 2 (u nivou 8. otkopnog sloja, na koti 2,18
m; aps. n./m v. 81,77 m). Jedna od njih publikovana je u
monografiji Gomolava 2 (Jovanović, B. – Jovanović, M.
124
АРХЕОЛОГИЈА
1988: 179, T. XLVI, 18). Autor je ove posude prikazao
na tablama 2/2 i 3, iako one nemaju veze sa livačkom
radionicom, na osnovu čega možemo zaključiti da se
prilikom obrade pokretnog materijala nije vodilo do-
voljno računa o tačnosti iznetih podataka, kao ni o
vertikalnoj i horizontalnoj stratigrafiji u ovom delu
naselja Skordiska (T. IV)1.
O topljenju drugih metala na Gomolavi za sada
nema podataka. Sudovi malih dimenzija mogli su se
koristiti za topljenje i preradu bronze, dobijanje ingota
za izradu nakita: fibula, kopči i komada za pojasne gar-
niture – poput članka u obliku astragala.
U susednim kvadratima H 3, 4, na dubini od
1,92 m (aps. n./m v. 82,00 m) pronađena je oštećena
livačka kašika (inv. br. G 4039; T. II, 7), koju je autor,
zanemarujući kotu nalaza, uvrstio u deo kovačkog pri-
bora i doveo u vezu sa metaloprerađivačkom radio-
nicom (Dautova-Ruševljan 1992: 65). Treba napo-
menuti da je u kvadratu H 2 istražena latenska jama
čije dno leži na koti 2,42 m (aps. n./m v. 81,55 m), koja
hronološki pripada Gomolava VIa fazi (Jovanović, B.
– Jovanović, M. 1988: 38, 39, 41, T. XXXIII, 8, prilog
6). U susednim kvadratima H l, 2 i H 3, G 4 istražena
su još dva plitka ukopa na dubini od 1,92 m (aps. n./m
v. 82,00), koji, na osnovu pokretnog materijala, takođe
pripadaju Gomolava VIa horizontu (Jovanović, B. –
Jovanović, M. 1988: 38, 39, 41, T. XXXIII, 6–7, 9, prilog
6), što nedvosmisleno potvrđuje činjenicu da je livačka
radionica bila u upotrebi za vreme keltske dominacije
u jugoistočnoj Evropi, odnosno ovom delu Srema.
Na mnogim kasnolatenskim naseljima u Podu-
navlju – otvorenim ili utvrđenim, pronađene su posu-
de za preradu i livenje metala: u neposrednoj blizini
Gomolave, u ataru sela Pećinci, na lokalitetu 4, u
objektu 3, zemunici – T. XVII, 175, 176 i T. XXV, 12, 13
(Brukner 1995: 108, 127, 135); delovi livačkih posuda
pronađeni su u utvrđenom naselju na Čarnoku kod
Bačkog Dobrog Polja (Vrbas), u otvorenom naselju,
odnosno sondi X iz 1986. godine i u utvrđenom delu
naselja – sondi XXIII / 2004.
***
U prilogu o radu livačke radionice iz bloka VII, dr
Dautova-Ruševljan kao argument navodi i predmete –
kovački alat, olovna ogledalca, zatim zguru od bronze i
gvožđa – koji su pronađeni na gornjem i donjem platou,
odnosno u blokovima I–VII (Dautova-Ruševljan 1992:
60). Dr Dautova-Ruševljan je i olovne ramove za ogle-
1 Fotografije su uradile Julija Pap i Milica Kukić, a
crteže Mirjana Mogin.
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА
dalca uvrstila u zanatske proizvode sa Gomolave i
pripisala ih livačkoj radionici u bloku VII, što stvara
zabunu kod iščitavanja podataka o rimskom sloju na
Gomolavi. Pregledom dokumentacije ustanovljeno je
sledeće: na Gomolavi je otkriveno 47 celih i fragmen-
tovanih olovnih ramova za ogledala (prilog: karta).
Najveći broj primeraka pronađen je u bloku I, u kv.
90–97/IX–XIV. Više od 40 komada sakupljeno je u
2. i 3. otkopnom sloju, na dubini 0,37–0,55 m (aps.
n./m v. 85,40–84,93 m). Pojedini komadi dospeli su
čak do kote 1,50 m (aps. n./m v. 83,97 m), što se može
objasniti poremećajem slojeva nastalih ukopavanjem
kasnosrednjovekovne nekropole. Deo olovnih ramova
za ogledala pronađen je i u susednim blokovima (II,
III i IV), takođe u nivou 2. otkopnog sloja. Istražujući
dekorativne elemente na olovnim ramovima ogledala
sa Gomolave, dr Olga Brukner je, na osnovu analogija
sa nalazištima u susednim regijama, izdvojila jedanaest
tipova (Brukner 1971: 107, T. I, 1–16, T. VII, 1–18).
Po njoj su, a na osnovu stilskih odlika i sadržaja deko-
racije, olovni ramovi ogledala sa Gomolave najsličniji
primercima iz Dakije i Mezije, što navodi na zak-
ljučak da ovi kalupi potiču iz jedne od balkansko-
podunavskih radionica. Na Gomolavu su dopremljeni
kao i druga roba. Kako su pronađeni na širem prostoru
bloka I, sa novcem iz III i IV veka [Filipa II (244–249),
Aurelijana (270–275) i Konstantinusa (306–337)], pri-
merci olovnih ramova za ogledala sa Gomolave sme-
šteni su u III vek (Brukner 1971: 108). Inače, tokom
istraživanja bloka VII nisu pronađeni ostaci olovnih
ramova za ogledala u kulturnim slojevima sa rimsko-
provincijskim materijalom, što je još jedna potvrda za
to da bi ovi nalazi mogli imati više veze sa rimskom
nekropolom koja se prostire u podnožju Gomolave,
odnosno kultnim mestom koje se verovatno nalazilo u
neposrednoj blizini.
Po svemu sudeći, u vreme rimske dominacije u
Sremu Gomolava nije bila naseljena, već je, kako to
misli O. Brunker, mogla predstavljati kultno mesto za
rimsko stanovništvo koje je živelo u njenoj okolini
(Brukner 1971: 108). U jednom seoskom svetilištu
iz okoline Saladinova (u Bugarskoj) pronađeno je 13
olovnih okvira za ogledala posvećenih nimfama mesta
od strane Tračana, koji su datovani u II/III v. n. e.
(Veličković 1959: 63). U neposrednoj blizini blokova
I i II, u podgrađu Gomolave, nalazila se rimska ne-
kropola iz III i IV veka, ali u grobovima nije bilo pri-
loga poput olovnih ogledala. Možda pretpostavka dr
O. Brukner vezana za to da je reč o kultnom mestu, kao
i veliki broj olovnih okvira za ogledala, pronađenih na
određenom prostoru, imaju smisla. Međutim, iz toga
МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ
proizilazi i zaključak da se ova grupa predmeta ne
može nikako svrstati u proizvode koji su izrađivani u
livačkoj radionici u bloku VII, kako to u svom tekstu
tvrdi dr Dautova-Ruševljan (Dautova-Ruševljan 1992:
60, 62–63).
Dr Dautova-Ruševljan je u monografiji 3 priložila
i deo tehničke dokumentacije sa bloka VII, ali sa ne-
dovoljno podataka. U planu XIII na strani 77 date su
osnove 5. i 6. otkopnog sloja u kv. F. Prema autoru,
u planu su prikazani ostaci metaloprerađivačke radio-
nice. Plan je prilično nejasan za tumačenje i iščitavanje.
Ispod (dve) osnove prikazan je deo severoistočnog
profila bloka VII, odnosno deo profila koji se odnosi
na kvadrat F 4. Na crtežu se jasno vide ostaci objekta
– jame u profilu, koja bi pre mogla da bude deo liva-
čke radionice – peći za topljenje metala, u ovom slučaju
grumenja bronze, koju autor nije uočio tokom istra-
živanja.
U monografiji Gomolava 2: naselje mlađeg gvoz-
denog doba, u planu broj 5 su, u uzdužnom profilu
označenom kao segment i-j, prikazani ostaci iste
jame, odnosno dela livačke radionice (Jovanović, B.
– Jovanović, M. 1988: plan 5). Treba napomenuti
da je prostor za livenje metala iz kv. F 4 udaljen od
severoistočnog profila bloka VII oko 1,40 m (što se iz
priloženog plana ne vidi jasno) (Dautova-Ruševljan
1992: 77, pl. XIII). Zbog toga se s pravom može pret-
postaviti da livačka radionica nije istražena u celosti,
već samo deo koji se nalazio ispred peći, tj. neka vrsta
deponije za odlaganje odbačenih sudova za livenje.
To potvrđuje i veliki broj oštećenih posudica, veoma
deformisanih od visokih temperatura. Nedostatak
livačkog alata u ovom delu bloka VII, kao i kalupa
za izradu raznih predmeta, prvenstveno od bronze,
ukazuje na to da livačku radionicu treba potražiti na
drugom mestu, možda u delu lokaliteta koji je okrenut
ka potoku Vranj, ali je zasada neistražen.
***
U prilogu o radu livačke radionice u kv. F 4 bloka
VII, dr Dautova-Ruševljan kao argument navodi nala-
ze kovačkog alata, fragmentovane gvozdene predmete,
pojavu zgure od bronze i gvožđa, zatim amorfne ko-
made metala u kulturnom sloju latenskog i rimskog
perioda, što potvrđuje metaloprerađivačku delatnost na
Gomolavi za lokalne potrebe stanovništva (Dautova-
Ruševljan 1992: 60).
U monografiji Gomolava 3: rimski period nalazi
se i odeljak (tekst) Kulturni sloj autora dr Velike Dau-
tove-Ruševljan i dr Olge Brukner (81–166), u kojem
125
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
su prikazani predmeti od keramike, poput lampi (T.
1–7), staklenih posuda (T. 8, 9), raznih oblika fibula (T.
10–13), narukvica (T. 13–16), niski – perli, prstenja i
naušnica (T. 17), raznih koštanih predmeta (T. 19–22),
medicinskih i kozmetičkih instrumenata (T. 23, 24).
Gvozdeni i bronzani predmeti – srpovi nisu nacrtani,
ali su kataloški obrađeni (kat. br. 275, na str. 108,
možda je srp). Čekići, makaze, klešta, razni oblici dleta,
turpije i oružja (koplja) prikazani su na tablama 25–40.
Nažalost, ovo poglavlje bi moralo da pretrpi određene
izmene jer ne odslikava pravo stanje nalaza na Gomo-
lavi. To se prevashodno odnosi na table 29–33, na ko-
jima su izloženi razni alati – kovački, stolarski, kožar-
ski. Na osnovu podataka iz kataloga nije moguće
dobiti realnu sliku o kulturnoj pripadnosti prikazanih
predmeta.
Velika šteta je što publikovani metalni predmeti
nisu obrađeni po mestima nalaza – blokovima, građe-
vinskim objektima, kulturnom sloju, jamama ili
radionicama. Tako bi se izbegle sve nelogičnosti koje
dominiraju u ovoj monografiji, a izložena građa našla
bi svoje mesto u stručnim i naučnim publikacijama.
***
Sporadični ostaci građevinskih objekata u bloku
VII, podignuti od rimskih opeka u tehnici suhozida,
najverovatnije pripadaju srednjovekovnom razdoblju.
Postojanje srednjovekovnih naselja potvrđuju nekro-
pole koje su otkrivene na oba platoa, formirana nase-
ljavanjem praistorijskih naselja. Na jugozapadnom
delu je otkrivena manja nekropola iz VIII i IX veka.
Sudeći po njenom obimu, naselje je, takođe, moglo biti
na platou. Sahranjivanje na severoistočnom delu tella
obavljano je do kraja XV veka, a najintenzivnije je bilo
u periodu XII–XV veka. Za ovaj period se može vezati
i manja crkva–kapela, takođe na platou (Stanojev
1996: 143). Ostaci ove crkve prikazani su u planu VI u
monografiji 3, na kraju publikacije.
U tekstu Sistem rovova i građevinskih objekata dr
O. Brukner priložene su i fotografije ostataka pome-
nutih objekata koji su pronađeni u kv. A, B, C (Brukner
1992: 78, 79, sl. 17, 18, 19, 20).
Tipološka analiza bronzanih sudova, pretežno kase-
rola i patera, ogrlica, kao i drugih komada od srebrnog,
bronzanog i gvozdenog liva, zatim olovnih ramova za
ogledala pokazala je da se metaloprerađivačka radio-
nica u bloku VII može datovati u fazu VIb naselja Skor-
diska, koja je bila dominantna faza u razvoju naselja na
Gomolavi, naročito u proizvodnji keramike i metalnih
rukotvorina.
126
АРХЕОЛОГИЈА
***
Dodatak:
Pregledom terenske dokumentacije – u ovom slu-
čaju terenskog dnevnika za blok VII iz 1978. godine,
dolazimo do sledećih značajnih podataka:
1. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, osnova 5. o. sloja,
str. 70, 71 (dub. 1,41 m, aps. n./m v. 82,51 m).
„Južni deo osnove kvadranta je zona nepravilnog
oblika, dim. 3,80 x 1,30 m, karakteristična po vrlo
izraženoj koncentraciji ugljenisanog drveta i površina-
ma sa pepelom. Istočni i zapadni krak ove zone pro-
težu se u istom pravcu (sever-jug – primedba M. J.)
kao i rovovi koji su zastupljeni i u ovom kvadrantu.
Takav jedan rov u centralnom delu kvadranta,
dim. 2,75 x 0,48 m ispunjen je intenzivnim ostacima
nagorelog lepa i ugljenisanog drveta posebno izraženog
na njegovim krajevima kao da su u pitanju ostaci stu-
bova. Na istočnom kraju ove zone nastavlja se rov
čije su dimenzije 2,27 x 0,31 m koji je ispunjen sivom
zemljom i slabije izraženim ostacima zapečenog lepa.
Ovaj rov preseca ovalno ukopavanje dim. 0,89 x 0,75
m sa ispunom sive zemlje i zapečenog lepa. Presecajući
istočnu ivicu kvadranta F 4, formirana je skoro kružna
površina prečnika R – 1,65 m sa ispunom u kojoj ima
tragova pepela i nagorelog drveta.“
2. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, dopuna za os-
novu 5. o. slojа, str. 103.
„Iz zone uz severozapadnu ivicu kvadranta F 4
konstatovane na nivou 5 o. sloja otkriven je niz frag-
mentovanih sudova za bojenje (verovatno se misli na
posude za topljenje metala – primedba M. J.). Kera-
mika iz ovog ukopa pripada sudovima latenske izrade –
zdelama, amforama i loncima i nosi na sebi pepeljastu
prevlaku, tipičnu za keramiku iz jame.“
3. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u
5. o. sloju, str. 142.
„Sloj dosta bogat keramičkim materijalom, razno-
vrstan u oblicima i fakturi. Procentualno oko 85 %
latenske i 10 do 15 % rimsko provincijske.“
4. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, osnova 6. o. slo-
ja, dub. 1,65 m (82,27 m), str. 119.
„Južno od kvadranta F 2 nalazi se polukružna zona R
3,45 m ispunjena velikom količinom gara i ugljenisanog
drveta. Iz zone potiču fragmenti levkastih sudića za
livenje i fragmenti predmeta od gvožđa i bronze (nije
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА
navedeno koji fragmenti su u pitanju – primedba M.
J.). Verovatno se radi o metaloprerađivačkoj radionici.
Po ispuni i drugim karakteristikama (ne zna se kojim
– primedba M. J.) ovo ukopavanje se potpuno izdvaja
od rovova (koji presecaju blok VII u pravcu sever-jug
– primedba M. J.) i drugih ukopavanja. Uz istočnu
ivicu kvadranta F 4 ocrtava se kružna jama prečnika R
1.60 m ispunjena tamnom zemljom, zasićena ostacima
gorenja (verovatno se misli na gar – primedba M. J.) i
pepela dok je centralni deo ispunjen jezgrima amorf-
nog lepa, dimenzija 0,65 x 0,50 m.“
5. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u
6. o. sloju, str. 212.
“Sa manjim izuzetkom rimsko-provincijske kera-
mike i nekoliko nalaza dačkog obeležja ostali nalazi
pripadaju latenskoj kulturi. Zapaža se veće prisustvo
keramike rađene slobodnom rukom (čak i sive).“
6. Terenski dnevnik/blok VII, kv. F 4, opis keramike u
7. o. sloju, str. 238.
„Relativno čist latenski sloj sa dosta fragmenata
grube i sive latenske keramike. Neznatan broj fragme-
nata rimsko provincijske i starije praistorijske keramike
(kostolačke, belegiše i bosutske).“
U odeljku Keramička proizvodnja u pomenutoj
publikaciji, dr Olga Brukner analizirala je kulturni
sloj u kv. F, od dna 3. do sredine 6. otkopnog sloja. U
tekstu stoji da je u pomenutom kvadratu pronađeno 8
podnica peći. Na dubini od 0,90 m do 1 m istraženo
je 7 podnica, dok je 8. podnica ležala nešto niže, na
dubini od 1,33 m. Interesantno je da se prečnici ovih
podnica razlikuju (od 1,10 do 1,40 m), a da nema ni
reči o pratećem keramičkom materijalu u pećima ili
strukturi njihovih podnica (primedba M. J.).
***
„Na prostoru ovog kvadrata u slojevima do du-
bine 1,28 m (dno 4 o. sloja) materijal je izmešan, te
se kasnolatenska javlja u većem broju u odnosu na
rimsko provincijsku keramiku, i to neposredno ispod
humusa. Ima i primeraka lonaca i maslinastozelene
traonice iz 4 v.
Između dubine 0,90 m do 1,50 m u kv. F prikupljena
je keramika sa deponija i u kulturnom sloju, ali bez
dovoljno podataka da bi se vezala za evidentirane peći.
Sadržaj sloja čine u istom prostoru fragmenti kasno-
latenske i rimsko-provincijske keramike koja pripada
МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ
razvijenoj produkciji flavijevskog doba. Istovremeno
domorodačko lončarstvo je zastupljeno u svim forma-
ma kasnolatenske keramike i fakture, posebno u slikanoj
tehnici. Ima i primeraka rimsko-provincijskih formi ili
varijanti ovih formi sa načinom izrade, obrade površine
i fakture, karakterističnim za keltsko lončarstvo.
U 6. i 7. o. s., odnosno na dubini 1,65 m –1,92 m
nalazi se t. s. u formama zdela Ha 8 i tanjira Ha 2 i rane
forme amfora i tanjira, što je evidentirano i u drugim
kvadratima, potvrđuju italski import sa početka 1. v.“
(Brukner, 1992, 24–24).
***
Međutim, iz teksta o pećima u kv. F (peći od br. 140
do br. 147) ne može se zaključiti da je reč o keramičkim
pećima jer se ne pominje podnica sa roštiljem, ložište,
kao ni ostaci kalote. Prema tehničkoj dokumentaciji,
uglavnom se radi o vatrištima (ložištima) kružne os-
nove, sa zapečenom i sivom zemljom. Na ivici ovih
podnica nalaze se ostaci gara. Najverovatnije je reč o
otvorenom ognjištu ili vatrištu. Prečnici ovih „podnica“
iznose od 1,10 m do 1,40 m.
Napomenuću samo da je na dnu 4. o. sloja u kv. D
pronađen latenski materijal, i to na dubini od 1,28 m
(aps. n./m v. 82,76 m – dački lonac; G 3787 – T. XXI,
12), kao i u 5. o. sloju na koti 1,41 m (aps. n./m v. 82,51
m – lonac; T. I. 879/1978 – T. XXI, 11), koji hronološki
pripadaju Gomolava VIb fazi.
Nameće se zaključak da će i ovo poglavlje u mo-
nografiji Gomolava 3: rimski period morati da pretrpi
određene izmene. U poglavlju Keramička proizvod-
nja, autor dr Olga Brukner predstavila je sve peći koje
su otkrivene na lokalitetu. Po njoj, na Gomolavi su
pronađene i istražene 164 peći iz latenskog i ranorim-
skog perioda (Brukner 1992: 13, 29, plan V–VII, VIII–
IX). Može se izvući sledeći zaključak:
1. Na Gomolavi postoje velike keramičke peći, sa
jednim ili dva ložišta, masivnim roštiljem i kalotom
koja ima debele zidove. Najviše ih je otkriveno u la-
tenskom horizontu u VIa i VIb fazi – ukupno 16. Bile
su raspoređene u tri, uslovno rečeno, paralelne ulice,
postavljene u pravcu severoistok-jugozapad, prečnika
od 1,40 do 2 m (Jovanović, B. – Jovanović, M. 1988:
76, 91, 98, pr. 9, 10, pl. 9).
2. Druga vrsta peći je manjih dimenzija, potko-
vičastog oblika, sa ojačanom podnicom od latenske
keramike ili kamena (najčešće oblutaka), masivnih zi-
dova i sa ustima okrenutim ka severoistoku, najčešće
127
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
u istoj ravni sa keramičkim pećima, prečnika do 1,40
m. Pošto nisu vezane za građevinske objekte, možemo
pretpostaviti da su korišćene kao hlebne peći. U nji-
ma su se u datom periodu sušile žitarice uzgajane u
podgrađu Gomolave – prevashodno ječam, pšenica,
raž i proso, kao i razne vrste grahorica.
3. Otvorena ognjišta na Gomolavi, kojih ima mno-
go, verovatno više nego peći, mogu se dovesti u vezu
sa ranorimskim i srednjovekovnim razdobljem.
SKRAĆENICE – ABBREVATIONS
AI Archaeologia Iugoslavika, Beograd
AV Arheološki vestnik, Ljubljana
Gomolava 1 Gomolava, Cronologie unf strati-
graphie der Vorgeschichtlichen und
Antiken kulturen der Donauniedrung
und Südosteuropas, Novi Sad 1988.
Gomolava 2 Jovanović, B. – Jovanović, M., Gomo-
lava: naselje mlađeg gvozdenog doba,
Novi Sad 1988.
Gomolava 3 Gomolava: rimski period, Novi Sad
BIBLIOGRAFIJA
Božič 1981
Božič D., Relativna kronologija mlajše železne dobe v
jugoslovenskem Podonavju, AV XXXII, Ljubljana
1981, 315–347.
Božič 1984
Božič D., O starosti konjeniškaga groba št. 16 z laten-
skog grobišča na beograjski Karaburmi, Keltski
voz 6, Ljubljana 1984, 133–139.
Breščak 1982
Breščak D., Antičko bronasto posodje Slovenije, Roman
bronze vessels in Slovenia, Situla 22/1, Ljubljana
1982.
Brukner 1977
Brukner B., Beitrag zur Festsellung des Beginns der
Metallurgie und der Äneolitihisierung, AI XVIII,
9–12.
Брукнер 1980
Брукнер Б., Насеље винчанске групе на Гомолави
(Неолитски и рано- енеолитски слој): извештај
са ископавања 1967–1976. г., РВМ 26, Нови Сад
1980, 5–55.
Брукнер 1971
Брукнер O., Римски слој на Гомолави, РВМ 20,
Нови Сад 1971, 103–121.
128
АРХЕОЛОГИЈА
Možda se na kraju treba složiti sa komentarom
jednog od prvih istraživača Gomolave – Šandora
Nađa (zabeležen davne 1960. godine). On je na kraju
svog rada Zaštitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrt-
kovaca: prethodni izveštaj za l955–1956. godinu dao
ovakvu primedbu: „Na Gomolavi ne postoji rimski
stratum. Izuzetak čine dve jame sa tipičnim rimskim
materijalom“ (Nađ 1960: 129).
Jahrbuch RGZM Jahrbuch des Römische-Germanisen
Zentralmuseums, Mainz
OZ Osiječki zbornik, Osijek
PA Památky archaeologicke, Praha
РВМ Рад војвођанских музеја, Нови
Сад
VAMZ Vjesnik Arheološkog muzeja u Zag-
rebu, Zagreb
ЗМС Зборник Матице српске, Нови
Сад
Брукнер 1995
Брукнер О., Домородачка насеља, у: Археолошка
истраживања дуж аутопута кроз Срем, Нови
Сад 1995, 92–136.
Bujna 1982
Bujna J., Spiegelung der Sozialstruktur auf latènezeit-
lichen Gräberfeldern im Karpatenbecken, PA
LXXIII/2, 312–431.
Гирић 1965
Гирић М., Историјат досадашњих ископавања на
Гомолави, РВМ 14, Нови Сад 1965, 109–112.
Girić 1988
Girić M., Geschichte der Archäologischen ausgrabun-
gen auf Gomolava, u: Gomolava I, Novi Sad 1988,
13–17.
Dautova-Ruševljan 1991
Dautova-Ruševljan V., Sondažno-zaštitna iskopavanja
na lokalitetu Vranj kod Hrtkovaca u Sremu
(1980–1989), РВМ 33, Нови Сад 1991, 41–62.
Dautova-Ruševljan 1992
Dautova-Ruševljan V., Radni prostor metaloprerađi-
vačke delatnosti, u: Gomolava 3: rimski period,
Novi Sad 1992, 60–75.
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА
Димитријевић 1956
Димитријевић С., Прехисторијски налази са Гомо-
лаве у Хртковцима у Археолошком музеју у
Загребу, ЗМС 15, Нови Сад 1956, 5–49.
Eggers 1955
Eggers H. J., Zur absoluten Chronologie der römischen
Kaiserzeit im freien Germanien, Jarbuch RGZM 2,
Mainz 1955, 196–238.
Eggers 1966
Eggers H. J., Römische Bronzegefässe in Britannien,
Jarbuch RGZM 13, Mainz 1966, 67–164.
Ercegović 1961,
Ercegović S., Keltski konjanički grob s Gardoša u
Zemunu, Vijesnik AMZ III/II, Zagreb 1961,
125–137.
Filip 1956
Filip J., Keltové ve stŕedni Evropě, Praha 1956.
Јовановић 1965
Јовановић Б., Општа стратиграфија Гомолаве, РВМ
14, Нови Сад 1965, 113–135.
Јовановић 1965a
Јовановић Б., Архитектура и метални налази мла-
ђег гвозденог доба на Гомолави, РВМ 14, Нови
Сад 1965, 229–235.
Јовановић 1971
Јовановић Б., Стратиграфија Гомолаве у иско-
павањима 1967–1971. годинe, РВМ 20, Нови
Сад 1971, 95–102.
Јовановић 1971a
Јовановић Б., Насеље Скордиска на Гомолави: иско-
павање 1967–1971, РВМ 20, Нови Сад 1971,
123–146.
Јовановић 1983
Јовановић Б., Келтски чланковити појас из Хрт-
коваца, РВМ 28, Нови Сад 1983, 27–34.
Jovanović / Jovanović 1988
Jovanović B./Jovanović M., Naselje mlađeg gvozdenog
doba, u: Gomolava 2, Novi Sad – Beograd 1988.
Jovanović 1988–1989
Jovanović M., Plavna – keltsko utvrđenje, РВМ 31,
Нови Сад 1989, 59–74.
Јовановић 1994
Јовановић М., Келтско утврђење Чарнок код Вр-
баса, у: Културе гвозденог доба југословенског
Подунавља, Симпозијум – Сомбор 1993, Београд
1994, 119–130.
МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ
Koščević 1991
Koščević R., Antička bronza iz Siska: umjetničko-obrt-
na metalna produkcija iz razdoblja rimskog carstva,
Zagreb 1991.
Majnarić-Pandžić 1970
Majnarić-Pandžić N., Keltsko-latenska kultura u Sla-
voniji i Srijemu, Vinkovci 1970.
Majnarić-Pandžić 1972–73
Majnarić-Pandžić N., Kasnolatenski keltski grobovi iz
Sotina,VAM 6–7, Zagreb 1972–73, 55–74.
Nađ 1960
Nađ Š., Zaštitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrt-
kovaca: prethodni izveštaj za l955–1956. godinu,
РВМ 9, Нови Сад 1960, 112–129.
Pinterović 1962
Pinterović D., O rimskoj bronci s terena Osijeka i oko-
lice, OZ VIII, Osijek 1962,71–153.
Pinterović 1978
Pinterović D., Mursa i njeno područje u antičko doba,
Osijek 1978.
Поповић 197l
Поповић П., Налази новца из латенског насеља
на Гомолави 1970. године, РВМ 20, Нови Сад
1971, 147–160.
Popović 1992
Popović P., Italischen Bronzegefäße im Skordiskergebiet,
Germania 70, Berlin 1992, 1. Halband 61–74.
Popović 1988
Popović P, Nalazi novca iz latenskog naselja na Gomo-
lavi, u: Gomolava 2: naselje mlađeg gvozdenog do-
ba, Novi Sad – Beograd, 1988, 101–104.
Spajić 1962
Spajić E., Nalazište mlađeg željeznog doba s terena
Osijeka, OZ VIII, Osijek 1962, 37–55.
Станојев 1996
Станојев Н., Средњeвековна сеоска насеља од V–XV
века, Нови Сад 1996.
Todorović 1972
Todorović J., Praistorijska Karaburma I: nekropola
mlađeg gvozdenog doba, Beograd 1972.
Walhauser 2001
Walhauser J., Encyklopedie Keltů v Čechách, Praha
2001.
Vidzal 1976
Vidzal J., Záchranný výskum Keltskěho pohrebiska v
Ižkovciach, SA XXIV/1, Nitra 1976, 151–190.
129
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

1 2

3 4

Tabla I – predmeti od bronze i srebra pogrešno interpretirani u monografiji Gomolava 3 – rimski period
1 – latenska ogrlica sa štifom, inv. br. G 3497 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/25), blok VII, kv. C, 2. o.
sloj (faza Beograd 3)
2 – torkves od srebra, inv. br. G 45 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), blok II, nivelacioni sloj
3 – torkves od srebra, inv. br. G 320 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 9/1), blok I, grob 30, IV vek n. e.
4 – dečija narukvica od bronze, inv. br. G 3615 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), blok VII, 1. o. sloj
R 1:4

Panel I – bronze and silver objects misinterpreted in the monograph Gomolava 3 – Roman period
1 – Lanten necklace with stud, inv. no. G 3497 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/25), block VII, sq. C, 2
ex. layer (phase Belgrade 3)
2 – Silver torkves, inv. no. G 45 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), block II, Levelling layer
3 - Silver torkves, inv. no. G 320 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 9/1), block I, Tomb 30, 4th century AD
4 – Child’s bronze bracelet, inv. no. G 3615 (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/23), block V II, 1 ex. layer
R 1:4

130
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

5 6

Tabla II – predmeti od bronze i srebra pogrešno interpretirani u monografiji Gomolava 3 – rimski period
5 – delovi bronzanog torkvesa (?), inv. br. AA 702/a-f (Dautova-Ruševljan 1992: T. 5/26 a, b),
odbrambeni rov/sektor XIII – kvadrati od 3 do 4, iskopavanje iz 1966. godine
6 – deo bronzane posude, inv. br. T. i. 929/1977, (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/22), blok VII, kv. H,
3. o. sloj
7 – kašika za livenje, inv. br. G 4039 (Dautova-Ruševljan 1992: strana 65), blok VII, kv. H 3,4, dub.
1,92 m
R 1:4

Panel II – bronze and silver objects misinterpreted in the monograph Gomolava 3 – Roman period
5 – Parts of bronze torkves (?), inv. no. AA 702/a-f (Dautova-Ruševljan 1992: T. 5/26 a, b), defending
trench, sector XIII – squares from 3 to 4, excavations from 1966
6 – Part of bronze vessel, inv. no. T. i. 929/1977, (Dautova-Ruševljan 1992: T. 4/22), block VII, sq. H,
3 ex. layer
7 – Casting spoon, inv. no. G 4039 (Dautova-Ruševljan 1992: page 65), block VII, sq. H 3, 4, depth 1,
92 m
R 1:4

131
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

Tabla III
– minijaturne posude raznih veličina sa Gomolave iz blokova I–VII

Panel III
– Miniature vessels of different sizes from Gomolava, blocks I–VII

132
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

Tabla IV
– Gomolava, blok VII, kv. F 4, oblici posuda za livenje, R 1:2

Panel IV
– Gomolava, block VII, sq. F 4, shapes of casting vessels, R 1:2

133
134
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51

Nalaz rimskih olovnih ogledala na gornjem platou Gomolave

(Situacioni plan Gomolave)
Find of Roman saturnine mirrors on the upper plateau of Gomolava
(Situational plan of Gomolava)
АРХЕОЛОГИЈА
ГОМОЛАВА – ЗАНАТСКИ ЦЕНТАР СКОРДИСКА МАРИЈА ЈОВАНОВИЋ

Marija Jovanović

GOMOLAVA – HANDICRAFT CENTER SKORDISKA

Summary

In 1978, in the south-western part of the block VII, on the site Gomolava (Hrtkovci, Srem) was discovered the
second zone with miniature vessels for casting, within sq: F 4; which was published in the monograph Gomolava
3, Roman period whose authors are Velika Dautova-Ruševljan and Olga Brukner. By very careful analysis of the
publication Gomolava 3, Roman period we can conclude that there is a lot of inconsistency in it which needs to
be discussed in more detail. It is related to the publication itself and the interpretation of certain construction
objects and movable archaeological material-specially workshops for metal processing activity. Dautova-Ruševljan
indicates as an argument that in square C 4 was found a negative of stone casting mould, then remains of bronze
vessels (Dautova-Ruševljan 1992, 60; T. 4–8, 17–36), saturnine slag (Dautova-Ruševljan 1992, 60, 62, 63; T. 8/83)
together with fragments of iron objects (Dautova-Ruševljan 1992, 88–90; T. 25–40). Casting vessels of small
dimensions (3.5 x 4 cm) belong to the specific Early Romanian workshops for processing bronze. That way it was
shown that this kind of casting vessels belong to casting workshops from the 1st to the 2nd century AD (Dautova-
Ruševljan, 1992, 60), which can not be accepted. Here it will be explained why.
Bronze vessels onto Gomolava are imported for sure and they originated from Italic workshops as the author
had already claimed in the text (Dautova-Ruševljan l992, 6l). Dishes of type paterae, casserole, then bronze glasses,
bowls, pots and simpulii were found on Gomolava and sub fort; belong to luxurious goods which came from the
north towns of Italy and Istria, dating around the 1st century BC. Skilful fingers of Roman artisans had made
them in well-known workshops in Aquileia and Capua (Breščak 1982, 21, 27).
Facts claim that in sq: F 4 between the elevations 1.41–1.65 m (aps.n. /m v. 82.51 m-aps.n./m v. 82.27 m) was
found greater amount of damaged casting vessels (about 50) out of which it was possible to sort out about twenty
conically shaped, different dimensions: height from 7.1 cm, mouth diameter from the R 5 cm to 3,5 cm, with
mouth diameter of R 3 cm. (Panel 2). On many of them just traces of bronze oxide could be found. Regarding
the fact that the workshop was located between the 5th and the 6th excavated layer, according to the analysis of
movable archaeological material, in the first place ceramics and the remains of the construction objects, we came
to the conclusion that the remains of the metal processing workshop chronologically belong to the Late Iron Age-
Gomolava VIb horizon. The question is whether we can generally talk about metallic workshops for processing
bronze and any other cast in the Early Roman period in Podunavlje, especially on Gomolava, as Dautova-Ruševljan
(Dautova-Ruševljan 1992, 60) claims, considering the fact that firm proofs were not found about this branch
of activity neither on the plateau of Gomolava nor in the sub fort. Dautova-Ruševljanin even saturnine frames
for mirrors included into artisan’s products from Gomolava and assigned them to metal processing workshop in
block VII, which makes confusion when interpreting data about Roman layer on Gomolava. Going through
the documentation following things are identified: 47 whole and fragmented saturnine frames for mirrors were
found. Most samples were found in block in sq: from 90–97/IX–XIV. More then 40 pieces were gathered in the
2nd and the 3rd excavated layer, at the depth of 0.37–0.55 m (aps.n./m v. 85.40–84.93 m).
They were brought to Gomolava in the same way as any other goods. As they were revealed on the wider space
of the block I, together with the coins from the 3rd and the 4th century [Phillip II (244–249), Aurelian (270–275)
and Constantinus (306–337)] samples of saturnine frames for mirrors from Gomolava are put in the 3rd century
(Brukner 1971, 108). Maybe the assumption of O. Brukner that it is the matter of the cult place, together with great
number of saturnine frames for mirrors, found on one specific place, make sense. However this might lead us to the
conclusion that this group of products, under any circumstances, can not be classified in the products made in cast-
ing workshop in block VII, as in her own text claims the author (Dautova-Ruševljan l992, 60, 62–63).
Typological analysis of the bronze vessels, mostly paterae, casseroles, necklaces and some other pieces made
of silver, bronze and iron cast, then also saturnine frames for mirrors in the text Working areas of metal processing
activity in the monograph Gomolava 3, Roman Period written by the author Dautova-Ruševljan, showed that the
metal processing workshop from block VII can be dated in the phase VI b of the settlement of Skordiska, which
was dominant phase of the developement of the settlement on Gomolava, specially in the production of ceramics
and metal handicrafts.

135

View publication stats