UVOD U SOCIOLOGIJU

DRUŠTVO I NJEGOVO TEORIJSKO TUMAČENJE

1.KLASIČNE SOCIOLOŠKE TEORIJE

*Pozitivistička ishodišta sociološke teorije

Pozitivizam predstavlja pravac u sociologiji koji negira značaj filozofije u razvitku

naučnog saznanja, tvrdeći da se naučno saznanje odnosi na otkrivanje zakona kao
iskustveno ustanovljenih konstantnih odnosa među pojavama. Osnivač pozitivizma je
Ogist Kont, francuski filozof i teoretičar društva. Kont je prvi skovao reč sociologija,
sastavljenu od jedne latinske i jedne grčke reči. Kont je smatrao da zakone razvoja
društva znaju samo sociolozi. Njegove zasluge mogu se rezimirati na sledeći
način:1.građenje sistema klasifikacije nauka;2.predmetno određenje sociologije i njena
podela na socijalnu statiku i socijalnu dinamiku;3.koncepcija o organskoj prirodi
društva;4.zakon o tri stupnja opšteg društvenog progresa u istoriji;5.afirmacija
pozitivističkog metodološkog pristupa u sociologiji. Prema Kontu sociologija je nauka o
ljudskom društvu kao totalitetu koji je realan i koji se nameće onima koji u njemu žive i
učestvuju, istovremeno sloveći ga kao objekat i kao subjekat. Osnovni element društvene
strukture je porodica. Kont smatra da u društvu postoje četiri klase:1.naučni
radnici;2.predstavnici proizvodnje;3.poljoprivrednici i 4.radnici. Kont je smatrao da
društvene promene nastaju po stalnom nepromenjivom prirodnom zakonu, a da u osnovi
društvenog razvoja leži intelektualni razvoj. Dakle, po Kontu, ideje vladaju svetom. Kont
je razmatrajući pitanje razvoja ljudskog saznanja kroz istoriju, dao klasifikaciju tog
razvoja u tri osnovne faze:1.teološka,2.metafizička,3.pozitivno-naučna. Kont je izgradio
pozitivistički metod istraživanja društva. On je smatrao da društvo treba istraživati
onakvo kakvo jeste, objašnjavati ga na osnovu prikupljenih, pozitivnih činjenica i to
posmatranjem, eksperimentom, uporedom i istorijskom metodom. Zahtev njegove
pozitivne nauke glasi:"znati da bi se predviđalo, predviđati da bi se sprečilo". Pored
Konta značajni mislioci pozitivizma su i Džon Stjuart i Herbert Spenser.

**Naturalističke teorije društva

-podrazumeva sva ona shvatanja i učenja, koja polazeći od prirodno-naučnog pogleda na

svet, pokušavaju da objasne društvo, njegovu strukturu i zakone njegovog razvoja.
Postoji nekoliko teorija ovog smera:mehanicistička, geografska i antropogeografska,
biologistička, demografska i matematička. Mehanicistička shvatanja svoju kulminaciju
doživela su u 17 i 18 veku u vreme procvata mehanike, astronomije, fizike. To je
inspirisalo mnoge društvene mislioce da sve socijalne pojave pokušaju objasniti kao
"proste varijacije fizičkih pojava". Pereto shvata ljudsko društvo kao sistem ljudskih
molekula koji stoje u složenom uzajamnom odnosu. Osnovne pojmove koje je koristio da
bi objasnio funkcionalne uzajamne zavisnosti socioloških pojmova su pojam reziduuma i
derivatuma. Prvi pojam označava sve one pojave i procese u društvu za koje kaže da
održavaju društvenu ravnotežu, dok drugim pojmom on objašnjava faktore društvene
nestabilnosti. Celokupnu istoriju Pereto je objašnjavao cirkulacijom elita, smatrajući da je
istorija "groblje aristokratije". U okviru geografske i antropogeografske škole razvijeni su
pokušaji da se društveni život objasni dejstvom geografskih, klimatskih faktora. Aristotel,
Boden, Monteskje su vršili podelu ljudi prema njihovom geografskom poreklu. F.Ratzela
ističe da je širenje u prostoru osnovni smisao i merilo razvoja države. Biološka shvatanja
se zasnivaju na prirodno-naučnom pozitivizmu i analogiji. Inspirisani razvojem bioloških
nauka, učinjeni su pokušaji da se društvo, društvene pojave i promene objasne po
analogiji sa biološkim sistemima. Ova teorija razvijala se u dve
varijante:1.organicističku,2.socijaldarvinističku. Najvažniji predstavnik je Herbert
Spenser. On ističe da i u društvu kao i u prirodi, vlada opšti zakon evolucije, te da se
razvoj društva odvija posredstvom borbe za opstanak. On je tvrdio da ako siromašni nisu
u stanju da šrežive da tako i treba da bude. Smatrao je da je razvoj predodređen unapred i
da se ne može menjati. Zbog toga za njega sociologija nije interventna nauka koja može
da preuređuje ljudsko društvo. Demografska shvatanja polaze od stanovništva kao
neosporno glavne činjenice društva, posmatra ga kao broj, starosnu i polnu strukturu.

***Psihološke teorije društva

Mogu se podeliti u tri grupe.Individualno-psihološke teorije-najznačajniji predstavnici su

Gabrijel Tard, Mak Dugal, Jakob Moreno, Sigmund Frojd i Maks Veber. Tard smatra da
sociologija predstavlja nauku o psihičkim odnosima među pojedincima u društvu. On
ističe da presudnu ulogu na društveni život imaju, podržavanje, suprotstavljanje i
adaptacija. Dugal je razvio teoriju instikta, pomoću koje je pokušao da objasni društvene
pojave. Moreno je smatrao da putem merenja, primenom sociometrijske metode na
društvene pojave može objasniti društveni život. Suština društvene pojave leži u
osećanjima, privlačenja i odbijanja. Po Frojdu, metamorfozom libida, posredstvom
sublimacije, mogu se ostvariti pozitivna dela u društvu ili obrnuto on izaziva razne
bolesti, neuroze. Maks Veber, društvenu pojavu definiše kao onu radnju koja ima
značenje u odnosu na drugoga. Time je Veber uneo značenje kao bitan element u
tumačenju društvenih pojava, zasnovavši jednu vrstu sociologije razumevanja. On smatra
da je zadatak sociologije da razume putem tumačenja i tako uzročno objasni društveno
ponašanje u njegovom toku i dejstvima. Veber sociologiju određuje kao nauku koja
proučava tipove društvenog delanja, društvene akcije. U središtu Veberove sociologije
nalazi se društvena pojava kao ponašanje pojedinca prema drugom pojedincu. On smatra
da društveno ponašanje pojedinca može biti:1.ciljno-racionalno,2.vrednosno-
racionalno,3.afektivno,4.tradicionalno. Veber je sve oblike vlasti podelio
na:1.racionalne,2.tradicionalne,3.harizmatske. Po njemu birokratija predstavlja
najsavršeniji oblik upravljanja društvenim poslovima. Kolektivno-psihološke teorije-
predstavnici kolektivnog psihologizma smatraju da se osnova društva i društvenih pojava
nalazi u raznim oblicima kolektivne svesti. Zastupaju ga Vilhelm Vunt, Gustav L'Bon i
Emil Dirkem od kojih je Dirkem najpoznatiji. Po njegovoj koncepciji u jezgru društva
nalaze se dva osnovna elementa od kojih je jedan idejni, a drugi morfološki. Za njega
kolektivna svest i kolektivne predstave imaju primarni značaj tj. na njima se zasniva
društvena organizacija određenog društva. U svojoj koncepciji društva Dirkem je
posebnu pažnju posvetio značaju škole i vaspitanja. Škola je odlučujuća institucija u
procesu socijalizacije ličnosti. Ona odlučujuće utiče na formiranje ličnosti. Dirkem je bio
i jedan od utemeljivača funkcionalizma u sociologiji. Socijalno-psihološke teorije- u
interpretaciji društva težište stavlja na istraživanje unutrašnjih veza između pojedinačne
svesti i društva kao celine. Najznačajniji predstavnici su Pitrim Sorokin i Žorž Gurvič.
Sorokin je američki sociolog ruskog porekla. On smatra da se društvene pojave sastoje od
interakcije ljudi. One u sebi sadrže tri osnovna elemenata:1.subjekte radnje-
ljude,2.značenje radnje,3.materijalne nosioce značenja. Društvo se po Sorokinu sastoji od
elementarnog socijalnog sistema, kulturnog sistema i ličnosti. Gurvič izrađuje sociološku
tipologiju društvenih pojava i razlikuje tri vrste tipova:1.apstraktne,2.apstraktno-
konkretne,3.konkretne. Globalna društva predstavljaju strukturisanu celinu, koja je
suverena sa pravnog, ekonomskog i društvenog stanovišta.

2.Formalna sociologija

Najpre se pojavio u Nemačkoj a zatim i u SAD. Najpoznatiji predstavnici u Nemačkoj su

Ferdinand Tenis, Georg Ziml i Leopold fon Vize, a u SAD su Edvard Ros, Robert Park,
Abion Smol i Ernest Berdžis. Tenis je jedan od osnivača. Razlikovao je dva osnovna
oblika društva – zajednicu koja se zasniva na krvnoj vezi , i društvo koji se zasniva na
ugovorima. Smatrao je da zajednice istorijski prethode društvu i da društva danas sve više
potiskuju zajednice. Tenis je razlikovao tri vrste oblika u društvu: društvene odnose,
društvene grupe i udruženja. Ziml je razvio ideju da sociologija treba da predstavlja jednu
vrstu socijalne geometrije. Njen predmet izučavanja čine čisti društveni oblici.
Najznačajniji predstavnik formalizma Leopold, definiše sociologiju kao nauku o
odnosima. Njen predmet nije društvo, već društveno tj. međuljudsko – veza čoveka
prema čoveku. Društveno po Leopoldu čini skup društvenih procesa, koji se sastoje od
spajanja ili razdvajanja i koji se realizuju u društvenom prostoru. Socijalni prostor je
univerzum u kome se odigravaju socijalni procesi i njega treba razlikovati od fizičkog
prostora. Edvard Ros je najpotpunije izgradio sistem formalne sociologije u SAD
određujući za predmet sociologije proučavanje oblik društvenih grupa, saradnje i sukoba
među pojedincima. Hajveća slabost formalističke škole ogleda se u nedijalektičkom
razdvajanju i suprotstavljanju forme i sadržaja. Nijedan društveni oblik se ne može
objasniti ukoliko se odvoji od svoje sadržine.

3.Funkcionalistički koncept društvenog sistema

Funkcionalizam se zasniva na organskoj analogiji:društvo je povezan, samoodržavajući

sistem koji održava svoju ravnotežu u okviru neprijateljskog okruženja. Funkcionalistički
pravac je izrastao iz trodimenzionalnog organizma u sociologiji, a vodi poreklo još od
Konda i Dirkema, da bi kao celovit sistem bio zaokružen u delu "Društveni sistem"
američkog sociologa Talkota Parsona. Funkcionalistička sociologija polazi od strukture
kao osnovne determinante, iz koje se dalje razvija društveni sistem, a iz njega zatim
izvode funkcija pojedinca. On polazi od stanovišta da se svi fenomeni mogu objasniti kao
funkcija određenih potreba koje se realizuju kroz sistem i njegove institucije. Zato se
funkcionalizam na određeni način ispoljava i kao strukturalizam. Po shvatanju
strukturalista i funkcionalista, čovek je podređen sistemu. Zbog toga se može reći da je
strukturalizam svojevrsna "himna" sistemu jer ističe mir, rad, red i poredak kao osnovne
društvene stubove-nosače. Taj sistem usmerava čovekovo ponašanje. Čovek je samo
nosilac određenih uloga koje mu pripadaju u dotičnom sistemu. Neki autori su predlagali
sintezu dva dominantna pravca: funkiconalizma – čiji model može korisno poslužiti za
proučavanje stabilizacije i kooperacije, i marksizma – koji može pomoći da se bolje
shvate društveni sukobi i promene. Bez obzira koliko su obe ideje prihvaćene one
pokazuju da savremene teorije o društvu ne mogu da se razvijaju nezavisno jedna od
druge.

4.Kontraverze marksističke teorije o društvu

Ova teorija je dugo označavana terminima:materijalističko shvatanje teorije ili samo kao
istorijski materijalizam. Ova teorija polazila je od pretpostavke da materijalni činioci
suviše utiču na društvo, njegov karakter i procese u njemu. Uočavajući dosadašnju
istoriju kao neprekidnu borbu suprotstavljenih klasa, Marks je tražio načine i subjekte
promene takve strukture i odnosa u društvu. Teoriju o društvu usmerio je ka otkrivanju
zakonitosti društvenog razvoja. Marks je svojim radovima vršio kritičku analizu
kapitalizma, njegove globalne strukture, ali i pojedinačnih segmenata te strukture. Drugi
njen rodonačelnik Engels, je razrađivao neka eminentna sociološka pitanja kao što su:
porodica, privatna svojina, država, socijalistički pokreti. Lenjin je razrađivao odnose
države i revolucije, fenomene klase i klasne borbe, koncepciju i ulogu partije, karakter i
značaj nacije i nacionalna pitanja, ali i pojavu birokratije i birokratizma u socijalizmu,
otuđenje vlasti, kulturne insuficijencije novog društva. Bez obzira što je marksistička
teorija imala velike zastoje, ipak je na njenim izvornim postulatima veliki broj teoretičara
razvio značajne teorijske poglede i obogatio savremenu sociologiju. U tom smislu
značajne poglede imamo kod Antonija Gramšija, Anri Lefevra, Radovana Rihte...

5.Konfliktne teorijske perspektive

Konfliktni pristup potiče od Marksove koncepcije klasne borbe koju je on video kao
glavni izbor društvenih promena. Moderna konfliktna teorija proučava konflikte u
različitim područjima društvenog života kao što su sukobi generacija, rasni, verski i
etnički sukobi i dr. Po modernom shvatanju sukob znači samo napetosti, konkurenciju,
verbalno konfrontiranje itd. Uvek postoji veći broj različitih vrsta, uzroka, nosilaca i
oblika društvenih konflikata i njihovih teorijskih objašnjenja. Konflikt može da doprinese
integraciji, ali i integracija može prouzrokovati konflikt. Konflikti mogu biti nasilni i
nenasilni. Nijedna značajna društvena promena nikad nije ostvarena mirno, spontano i
bez određenih socijalnih konflikata. Najznačajniji predstavnik konfliktnog pristupa je
savremeni engleski sociolog Ralf Darenforf. On polazi od stava da društvo ne može
opstati bez konflikta i konsenzusa koji jedan drugog uslovljavaju. Ne može postojati
konflikt, ako mu nije prethodio konsenzus. Darendorf polazi od autoriteta kao ključne
kategorije koju on vezuje ne za pojedinca, nego za položaje koje oni zauzimaju u
društvenoj strukturi. Dž.Ricer kaže da se konflikta teorija mora posmatrati kao prelazni
stadij u razvoju sociološke teorije koja nije sasvim uspela, jer nije dovoljno čvrsto sledila
pravac marksističke teorije.

6.Kritička teorija društva

Nastala je tridesetih godina u krugu filozofa frankfurtske škole među kojima su
najznačajniji: Herbert Markuze, Maks Horkhajmer, Teodor Adorno, Erih From, Valter
Benjamin, Leo Lovental, Jirgen Habermas i dr. Oni su zasnovali novu kritičku teoriju
društva. Moglo se reći da je kritička teorija bila i svojevrstan odgovor na vulgarizaciju i
rigidni ekonomizam marksizma, ali i na jednostranost pozitivističke teorije građanskog
društva. Kritička teorija društva se stvarala u vreme nastanka fašizma u Nemačkoj zbog
čega su njeni glavni rodonačelnici pred rat morali emigrirati u Ameriku. Njihovo lično
iskustvo sa surovom stvarnošću tadašnjeg nemačkog nacizma nesumnjivo je uticalo na
kritičko propitivanje stvarnih društvenih činilaca koji su doveli do nastupa tako
agresivnog totalitarizma. Tako su predstavnici kritičke teorije društva identifikovali tri
dominantne tendencije totalitarizma: prvo fašističkog varvarstva, zatim represivnog
totalitariteta industrijskog društva i integralnog etatizma. Markuze je došao do zaključka
da danas postoje odlučujuće totalno gospodarenje društva nad pojedincem, a ono se
obezbeđuje stalnom instrumentalizacijom nauke i modernih tehnologija za porobljavanje
ljudskog uma. Značajan doprinos obe teorije nalazimo i u sferi kritičkog promišljanja
kulture savremenog društva. Iz celine njene misli provejava upozorenje da svaki pokušaj
da se kultura utopi u civilizaciju, da se kritička misao izolira i učini neškodljivom, da se
središnji problemi civilizacije učine periferni, a periferni središnjim – vodi svet u novi
totalitarizam, možda strašnijih od svih prethodnih.

7.Postmoderna sociološka teorija

Na jednoj strani su teoretičari Habermas i Gidens, koji tvrde da živimo još uvek u
modernom društvu, dok se nasuprot njima javljaju teoretičari Liotar, Bodrijar i drugi koji
tvrde da se savremeno društvo radikalno promenilo i da mi danas živimo u kvalitetno
novom postmodernom društvu. Za postmodernizam se tvrdi da predstavlja novu
istorijsku epohu i svojevrsni kulturni ekvivalent postindustrijskog društva u nastajanju,
dok postmoderna-socijalna teorija je novi način mišljenja o postmodernizmu.
Postmoderna sociološka teorija insistira na pretpostavci da teorija tek stvara stvarnost, da
je ona otkriva, ona je konstruiše. F.Džejmson i Bodrijar su dva najznačajnija predstavnika
postmoderne društvene teorije. Svojom analizom Džejmson pokazuje kako je u fazi
kasnog kapitalizma, postmoderna kultura povezana sa multinacionalnim karakterom
kapitalizma i kako je američka postmoderna kultura u stvari unutrašnja i
superstrukturalna ekspresija novog talasa američke ekonomske i vojne moći nad čitavim
svetom. Bodrijar kritikuje Marksa ističući da je on inficiran virusom buržoaske misli. On
smatra da u savremenom društvu više ne dominira proizvodnja već mediji, kibernetički
modeli, sistemi upravljanja, kompjuteri, obrada informacija, industrija zabave i znanja.
Posmoderni svet se određuje kao doba simulacije. Za opisivanje ovakvog sveta Bodrijar
koristi izraz hiperrealnost. Npr. mediji prestaju da budu ogledalo stvarnosti već postaju
proizvođači stvarnosti. Centralni predmet Bodrijarove analize postmodernog doba jeste
kultura, za koju on kaže da je podvrgnuta ''katastrofalnoj'' revoluciji. Ova revolucija
uključuje mase koje vremenom potpadaju pod takvu zavisnost da se ne smatra više da
mediji manipulišu masom, već su mediji prinuđeni da mase svakodnevno opslužuju
''spektaklima koje one same traže''. Bodrijar vidi savremeno društvo kao kulturu smrti. U
jednoj od kasnijih radova ''Amerika'' Bodrijar je tokom posete toj zemlji ''video konačni
oblik buduće katastrofe''.
8.Ostale novije teorijske struje u savremenoj sociologiji

Primeri takvih teorija su:teorija novog svetskog poretka, Hantingtonova teorija o sukobu
civilizacija i Fukujamina teorija o kraju istorije. Teoriju o industrijskom društvu
najcelovitije je izgradio Aron Rejmon ističući da su razvoj nauke i tehnike univerzalne
pojave i da u osnovi savremenog društva leži ista struktura. Po Aronu kapitalizam je
demokratski a socijalizam totalitarni sistem. Teorija konvergencije-suština ove teorije leži
u tvrdnji da je u savremenosti prisutan proces približavanja kapitalizma i socijalizma
usled delovanja naučno-tehničkog procesa. Sorokin polazi od teze da će se zbližavanje
kapitalizma i socijalizma postići postepenim otklanjanjem slabosti oba sistema i to
procesom ''pozajmljivanja'' onoga što je pozitivno u svakom od njih. Teorija o sukobu
civilizacija-osnovna teza Hantingtona je da će u 21 veku osnovni sukob biti sukob kultura
i civilizacija, ''identitetski sukob'', a ne između kapitalizma i socijalizma. Najsavršeniji
sukobi u budućnosti će izbiti duž nesavršenih kulturnih granica koje razdvajaju ove
civilizacije jednu od druge. Teorija o kraju istorije-ovu teoriju koncipirao je američki
filozof japanskog porekla Frensis Fukujama koji smatra da su osnovni principi
liberalizma i na ekonomskom i na političkom planu trijumfovali u svetu ili bolje reći da
se nalaze na putu konačne pobede. U tom procesu Fukujama govori o svetskoj literalnoj
revoluciji, politizujući njeno širenje i napredak u savremenoj istoriji i izvodeći euforičan
zaključak o pobedi vrednosti liberalizma. Ubrzo se pokazalo da razlozi za trijumfalizam
postaju sve manji. Među najnovije savremene sociološke teorije spadaju i: teorija
globalizacije-ona se bavi globalnim problemima savremenosti; teorija mondijalizacije-
objašnjava globalni tok razvitka savremenog sveta, osnosno konstruisanje ''svetskog
poretka'', odnosno ''novog poretka svetske moći''; teorija novog svetskog poretka-prva
upotreba termina ''novi svetski poredak'' vezuje se za američkog predsednika Dž.Buša
koji je na američkom univerzitetu u Teksasu 1989 najavio njegovo formiranje; i teorija
tranzicije.

PREDMET I METODE SOCIOLOGIJE

9.Predmet sociologije

Predmetnu određenost sociologije implicira već samo njeno ime, ali to ne znači da je
njena predmetnost lako odrediva. Ipak, to su društvo i društvene pojave. To je
proučavanje društva kao jednog totaliteta, kao celine u kojoj se odvijaju složeni procesi
društvenog delovanja. Predmet sociologije je dalje vezan za istraživanje društvene
strukture. Struktura je manje ili više stabilna celina odnosa između elemenata nekog
fenomena koja omogućava njegovu trajnu koheziju i postojanje razlike u odnosu na druge
fenomene. Glavni segment svake globalne strukture su: njegova materijalna osnova,
pravno-politička nadgradnja i idejna sfera, odnosno sfera duhovne nadgradnje. Budući da
se svako društvo nalazi u razvoju, promenama raznih vrsta to sociologija kao predmet
svoga istraživanja ima i tu sferu. Sva pitanja sociologija proučava sa dva osnovna
stanovišta. Ona kao empirijska nauka istražuje konkretne oblike, uzroke i posledice
društvenog zbivanja, a s druge strane kao teorijska nauka ona uobličava opštiji pogled na
samo društvo kao celinu, njegove delove i procese u njemu.
10.Metodologija sociologije

O metodi se govori u dva smisla:1. opštoj metodi kao strategiji naučnog istraživanja i 2.
istraživačkoj metodi kao taktici ili tehnici istraživanja. R.Merton daje upozorenja da
metodologija nije posebno povezana sa sociološkim problemima.Postoji jasna i odlučna
razlika između znati kako proveriti hipotezu i znati teoriju iz koje treba izvoditi hipoteze
koje treba proveriti. U svakom sociološkom istraživanju mora se poći od nekoliko
ključnih pitanja kao što su sledeća:1. činjenična pitanja, što znači da pored opšteg
poznavanja nekih činjenica sociolog teži da dođe i do potpunijih informacija o nekom
fenomenu; 2.komparativna pitanja, prikupljene činjenice moraju se staviti u odnos sa
istim takvim činjenicama u nekoj drugoj sredini, radi poređenja, 3.razvojna pitanja, mora
se vršiti poređenje stanja neke pojave sa njenim stanjem u nekom ranijem periodu,
4.teorijska pitanja, pored poznavanja kretanja neke pojave želimo saznati zašto se ona
kreće baš tako i da li se to već negde desilo i da li postoji objašnjenje.

*Faze sociološkog istraživanja

Prvu fazu svakog sociološkog istraživanja predstavlja jasno odabiranje i precizno

definisanje problema koji se istražuju. To je faza u kojoj počinje prikupljanje potrebne
građe, detaljno proučavanje ranijih empirijskih i teorijskih saznanja o ispitivanom
problemu, traženje veza sa već postojećim istraženim problemima posle čega sledi
postavljanje određenih hipoteza. U drugoj fazi se pravi detaljni plan istraživanja.
Određuje se uzorak na kome će se proveravati hipoteza i vršiti istraživanje, pripremaju i
isprobavaju instrumenti i vrše probna istraživanja. Treću fazu uvek predstavlja
neposredno terensko istraživanje, odnosno planirano prikupljanje relevantne građe,
''obaveštenja o stvarnosti''. U toj fazi primenjujemo sve one istraživačke metode i
tehničke postupke koje smo pripremili. U završnoj fazi se vrši sređivanje i obrada
prikupljene građe. Ona se klasifikuje prema najvažnijim obeležjima, prevode se u
numeričke oblike i pripremaju za konačnu analizu i sintetički izveštaj. Kad se konačno
sve sredi započinje analiza svega, objašnjavanje podataka i kompletna eksplikacija
nalaza.

**Metode i istraživačke tehnike u sociologiji

Najčešće korišćene metode u sociološkim istraživanjima su: posmatranje-je jedan od

najčešćih metoda. To je prikupljanje podataka kroz neposredno ''čulno'' opažanje
istraživača. Metoda posmatranja koristi se na dva načina: bez učestvovanja i posmatranje
sa učestvovanjem. Prvi tip se praktikuje radi bližeg upoznavanja sa društvenim
fenomenom, ali bez akterskog uključivanja istraživača. Posmatranje sa učestvovanjem
podrazumeva uključivanje istraživača u aktivni život, kako bi se on dubinski udubio u
pojavu. To su radili čuveni antropolozi koji su proučavali život primitivnih plemena.
Razgovor i anketa (intervju i upitnik) – nihov smisao je pre svega da se kroz postavljanje
sistematizovanih pitanja dođe do potpunije slike o nekoj pojavi. U anketi se to radi preko
pisanog upitnika, koji se ispitanicima dostavlja, u kome su formulisana pitanja na koja
treba da odgovori. Pitanja mogu biti tako postavljena da ispitanik sam daje odgovore ili
se koriste i upitnici sa ponuđenim alternativama. Razgovor podrazumeva usmeno
postavljanje pitanja i usmeravanje – direktno na problem koji se želi istražiti. Pitanja su
prilagođena ispitaniku prema raznim kriterijumima. Eksperiment u sociologiji – suština
ove metode je da se izaberu dve grupe, a zatim da se jedna izloži dejstvu činioca koji se
ispituje, dok se druga grupa poštedi tog dejstva. Pošto su pre eksperimenta obe grupe
ispitane, sada se posle dejstva ispitivanog činioca na eksperimentalnu grupu, ponovo
upoređuju obe grupe kako bi se uočile posledice dejstva tog činioca. Statistička metoda –
preko razvijenih statističkih metoda obično se može uočiti dosta značajnih društvenih
tendencija. Neki sociolozi su upozoravali na opasnost od prevelikog oslanjanja na ovu
metodu, jer se izborom suvih podataka može stvoriti kriva slika o kompleksnoj stvarnosti
nekog društva. Analiza sadržaja – uz pomoć ove metode vrši se kvantitativna analiza
sadržaja, kako bi se uočila frekvencija pojedinih pojmova, poruka i kategorija koje nam
mogu pomoći da jasno uočimo neko stanje, raspoloženje ili javno menjenje određene
sredine. Ostale metode i pomoćne tehnike istraživanja – neke od njih su istorijografska
metoda, sociometrija, uporedna metoda, monografska analiza, klaster analiza, senzitivna
analiza, faktorska analiza i dr. Najčešće je potrebno kombinovati nekoliko metoda koje se
međusobno kombinuju, a to se zove triangulacija.

11.Prožimanje sociologije sa drugim društvenim naukama

Razgraničenja odnosa sociologije prema društvenim naukama nije ni malo jednostavno iz

više razloga. Prva grupa razloga je vezana za sam istorijski kontekst njenog nastajanja.
Sociologija je rasla u okrilju drugih razvijenih nauka i filozofskih orjentacija. Drugi
razlozi su vezani za razvoj prirodnih nauka koji je bio toliko imponzantan da se odrazio i
na ostale društvene nauke. Treći splet razloga vezan je za marksističko krilo nauke o
društvu, koje se komplementarno sa tzv. građanskom sociologijom. Četvrta vrsta razloga
proizilazi iz prilično velikog grananja i stalne specijalizacije unutar sociologije.
Formirano je više posebnih disciplina u okviru same sociologije, zato je sada teško
povući graničnu liniju.

*Sociološke i istorijske dimenzije društva

Dugo ljudi nisu bili svesni da imaju istoriju. U novije vreme se stvara racionalan stav
prema istoriji kao vremenskom kretanju ljudskog društva. Nastala je pod uticajem naglih
društvenih promena s kraja 18. i početkom 19. veka. Sociologija i istorija – dve društvene
nauke najbliže po svojoj obuhvatnosti i predmetu istraživanja. Sličnost između ovih
nauka se zasniva na primeni pomoćnih naučnih metoda (hronološke i statističke) kao i
upotreba zajedničkih tehnika istraživanja kao što su razgovor, upitnik, procene i slučajni
uzorak. Razlike između ovih nauka se zasnivaju na predmetu proučavanja, jer istoriju
prvenstveno interesuju hronološki događaji vezani za ličnosti, datume i godine, a
sociologiju posledice tih događaja izražene kroz promenu pojedinačnih ili širih oblika
društvene strukture.

**Sociološko – ekonomski parametri društva

Osnovna funkcija je reprodukcija, stalno obnavljanje proizvodnje, u cilju omogućavanja
stalno veće potrošnje, kao materijalne pretpostavke života. Sociologija i politička
ekonomija: opšta društvena i opšta ekonomska nauka imaju donekle specifične relacije.
Proučava bazičnu oblast društvenog života, sferu društvene proizvodnje, raspodele,
razmene i potrošnje. Politička ekonomija je nauka o zakonima koji vladaju proizvodnjom
i razmenom materijalnih sredstava za život. A sociologija utvrđuje najopštije zakonitosti
društva, u kojima ona ekonomsku sferu stavlja u odnos prema drugim činiocima i
uslovima – političkim, pravnim, moralnim, kulturnim itd. Političkoj ekonomiji, kao
znatno starijoj nauci od sociologije danas se osporava legitimnost imena, kao i njenu
naučnost. Čak i kada proučavaju isti predmet sociologija i politička ekonomija
ispoljavaju očigledne razlike u širini i teorijskom pristupu. Politička ekonomija proučava
ekonomski sistem kao osnovni predmet analize, a u sociologiji to je samo jedan od
delova društvene strukture. Sociologija na kategoriji rada zasniva svoje objašnjenje
odnosa prirode i čoveka, nastanak i razvitak društva, dok se u političkoj ekonomiji
podelom tog rada objašnjavaju samo ekonomske činjenice, strukture, proporcije
raspodele i dr. sociologija i politička ekonomija imaju dosta zajedničkih elemenata, ali
njihov pristup se razlikuje.

***Psihološki aspekti društvenog života

Moderna naučna psihologija pojavila se u drugoj polovini 19. veka malo kasnije od
sociologije. Sociologija i psihologija kao predmetno bliske društvene nauke imaju dosta
zajedničkog, ali među njima postoje i ne male razlike. Istorija sociološke misli pokazuje
da je veza između ove dve nauke toliko velika da se u pojedinim aspektima i sama
sociologija svodila na prihologička tumačenja društvenih pojava. Sociologija u svojim
proučavanjima ima sličnu orijentaciju na odgovarajuće društvene oblasti kao i
psihologija, pa čak i neke zajedničke metodološke postupke i istraživačke tehnike.
Međutim, bitna razlika je što sociologija na društvene fenomene gleda daleko šire nego
psihologija. Psihologija to svoje područje istraživanja proučava daleko dublje nego
sociologija. Pošto psihičke pojave imaju objektivno društveno značenje razumljivo je što
se razvila posebna grana psihologije – socijalna psihologija – koja proučava prevashodno
društvenu uslovljenost psihičkih pojava, kako bi se svestranije razumeo uticaj šire
društvene sredine na psihički život čoveka. Socijalnu psihologiju najviše interesuje
socijalna klima koja nastaje u različitim društvenim grupama, radnim, plitičkim,
devijantnim itd. Sociologija je mnogo šira naučna disciplina od psihologije, mada imaju
dosta dodirnih tačaka. Sociologija proučava globalne odnose u strukturi društva, a
psihologija u užoj sferi produbljuje saznanja i pruža nove elemente za proširivanje
saznanja dve sfere, sloja i dimenzije društvenog života. Jedna bez druge ne mogu.

DRUŠTVO I NJEGOVA STRUKTURA

ČOVEK – DRUŠTVO – PRIRODA

12.Problemi definisanja ljudskog društva

Veoma dugi period je pravljena neka vrsta jednačine između pojma društva i pojma
države. Do razdvajanja ovih pojmova dolazi tek u 17/18 veku u vreme konstituisanja
građanskog društva. Tada se određenije ističe da je pojam društva daleko širi od pojma
države kao pravno-političke organizacije. U kontekstu sociološkog određenja društva
treba upozoriti i na njegovo redukovanje na pojam tzv. društvenog sistema. Takvo
redukovanje nema opravdanja iz prostog razloga što se pojam društvenog sistema odnosi
na regulisanje određene zajednice, dok je pojam društva znatno složeniji i širi. Sociolozi
upozoravaju da nema opravdanja ni redukovanje pojma društvo na demografski pojam
stanovništvo. Kategorija stanovništva obuhvata ljude koji žive na određenom prostoru, sa
svim njihovim karakteristikama. To je sfera koju proučava naučna disciplina demografija
i na koju se u svojim istraživanjima oslanja i sociologija. Međutim, sociologija da bi
osvetlila društvo kao širi pojam, mora da se bavi i drugim njegovim dimenzijama:
sistemom društvenih odnosa, raspodela društvenih i položajnih moći, socijalnim
promenama i revolucionarnim procesima i dr. pitanjima. Pojam društva određujemo kao
celinu međuljudskih odnosa koji se konstituišu kroz proizvodnju materijalnih i duhovnih
dobara, kao i kroz korišćenje zatečenih i novonastalih materijalnih, kulturnih i ostalih
vrednosti. Marks je društvo definisao kao ''proizvod uzajamnedelatnosti ljudi''. To znači
da ljudi u svojim čoporima ne menjaju prirodne i društvene pretpostavke života. Moraju
polaziti od dostignutog stepena istorijskog razvoja, ekonomske i društvene strukture kao
određujućih činilaca mogućih istorijskih alternativa.

13.''Naturalizam čoveka i humanizam prirode''

Čovek je kao i svako drugo živo biće, neposredno prirodno biće. ''čovek nije samo
prirodno biće, nego i ljudsko prirodno biće tj. biće koje postoji samo za sebe, stoga radno
biće, koje se kao takvo mora potvrditi i manifestovati, kako u svom bitku, tako i u svom
znanju'' (Marks). Čovek je uspeo svojim ''lukavstvom uma'' da suprostavi slepe sile
prirode jednu drugoj i tako od njenog roba postane stvarni gospodar. Bitna razlika između
društva i prirode mogla bi se izraziti na sledeći način: ''U prirodi, ako ne uzmemo u obzir
obratno delovanje čoveka na prirodu – samo nesvesne sile deluju jedna na drugu, i u
njihovom uzajamnom delovanju ispoljava se opšti zakon. Ovde se ništa ne dešava što bi
imalo svoj cilj (svestan cilj). S druge strane u istoriji društva, naprotiv, svi su akteri
svešću obdareni ljudi, koji dejstvuju promišljeno i teže ka određenim ciljevima. Ovde se
ništa ne dešava bez svesne namere, bez cilja koji se hoće postići.

14.Čovek i njegov rad kao oblik socijalnog postojanja

Čovek je biće koje prerađuje i prilagođava svojim potrebama ne samo prirodu, nego
ujedno menja i svoju vlastitu prirodu, jer on kroz proizvodnju u stvari proizvodi i uslove i
način svoga života. Samo svesna delatnost razlikuje čoveka od delatnosti ostalih
životinja. Celokupna svetska istorija je u stvari proizvodnja čoveka pomoću ljudskog
rada. Zato samo čovek ima istoriju dok svi ostali imaju samo trajanje. Ljudski rad je
univerzalna delatnost, jer se ne ograničava samo na jednu vrstu. Čovek stvara po meri
svih vrsta, a ne samo svoje. Pri tome se ne rukovodi samo nagonskim razlozima, već i
kriterijuma lepog estetskog, moralnog, uzvišenog, emotivnog. Ljudski rad može imati
samo društveni karakter. Pojedinac može prividno i sam obavljati svoj posao, ali on je
uvek povezan sa aktivnosti drugih. Otuda je ljudski rad društvena aktivnost.
Usavršavajući sve aspekte svoga rada, čovek bitno menja svoju poziciju u odnosu na
prirodu.

15.Ljudski rad i društvena proizvodnja

Proizvodnu delatnost moguće je razčlaniti na tri osnovna sastojka: 1.rad-kao svrsishodna

delatnost čoveka, 2.predmet-na koji se kroz rad deluje i 3.sredstvo rada-kao one stvari
koje čovek stavlja između sebe i predmeta rada. Predmetima rada se označavaju materije
na koje je usmerena čovekova proizvodna delatnost. Ako je neka, materija samo
delimično dodirnuta i odvojena od prirode, tada je nazivamo sirovinom. Treba praviti
razliku između pojmova ''materijalna proizvodnja'' i ''društvena proizvodnja'' jer je prvi
pojam uži od drugog ali je najbitniji. Društvena proizvodnja ima nekoliko nerazdvojnih
karika: materijalnu proizvodnju, raspodelu, razmenu i potrošnju. U svakoj od ovih faza
realizuje se odgovarajući društveni sadržaj. Društvena proizvodnja se javlja i kao
konstantni generator društvenih promena. Naime, u težnji da proizvedu što više, bolje i
kvalitetnije, ljudi sve više usavršavaju sredstva za proizvodnju i povećavaju sopstvene
sposobnosti i menjaju svoje odnose u koje stupaju tokom proizvodnje.

*Tehnologija kao društvena pojava

Reč ''tehnika'' i ''tehnologija'' danas spada u red nafrekventnije korišćenih reči u svim
vidovima komunikacije. Tehnika i tehnologija su najstarije i najkreativnije društvene
pojave, starije i od umetnosti, jer i prvobitno skupljanje hrane je zahtevalo neku tehniku,
veštinu. Pojam tehnike i pojam tehnologije se izvodi iz stare grčke reči ''tehne'' što znači
umeće, veština i sposobnost čoveka da ostvari svoju svrhu. U složenici tehnologija nalazi
se i imenica ''logos'', što bi trebalo da obezbedi drugačije značenje. U pojmu tehnologija
sadrži se i pojam tehnike i pojam organizacije, ali i bitni kulturni aspekti kako u smislu
ciljeva upotrebe, tako i u smislu vrednovanja raspoložive tehnologije. Tehnici i
tehnologiji je namenjena sudbina ili prokletstvo stalnog menjanja, razvoja, usavršavanja,
progresa, modernizacije, što se i događa, ali to ne dovodi i do društvenog progresa. Sve
do pojave prve tehnološke revolucije, izum parne mašine krajem 18. veka, razvoj
tehnologije je bio veoma spor i odvijao se uglavnom u oblasti proizvodnih i vojnih
tehnologija. Druga tehnološka revolucija, masovna primena motora SUS i elektrifikacija,
N.Tesla, krajem 19. i poč. 20. veka, dovela je do prvih velikih globalizacijskih
protivrečnosti koje su dovele i do prvog globalnog ratnog sukoba, prvog svetskog rata.
Rat je dao novi impuls tom razvoju i zadivio svet novim ostvarenjima, ali u funkciji
ubijanja, razaranja i stvaranja ljudske nesreće. Država nalazi interes i razne načine da
podrži tehnološki razvoj kao vid jačanja efikasnosti ukupne ekonomije. Sve pokazuje da
se tehnologija razvija da bi se koristila za ciljane društvene potrebe, instrumentalno i
deterministički, što je daleko od njegog izvornog značenja. Treća tehnološka revolucija,
koja je otpočela otkrićem mikročipa, prodori u informatici, telekomunikaciji, robotici i
dr. početkom 70-tih prošlog veka, na svoj način podstiče razmišljanja o svekolikoj
prisutnosti i velikoj snazi tehnologije u svakom, čak i netehnološkom procesu i događaju.
Dolazi do bipolarizacije stručne javnosti. Tehnolatrijski doživljaj tehnologije i njeno
shvatanje kao univerzalnog leka za društvene probleme mogu se razumeti kao nasušna
potreba da se reše krupni društveni problemi, i nada da najzad dolaze bolja vremena. S
druge strane, tehnološki pesimisti ispoljavaju strah od širenja novih tehnologija, plaše se
ekoloških rizika, strahuju za svoje radno mesto, zaziru od učenja i prekvalifikacija, strepe
od preteranog otvaranja prema svetu idr. Suština mora biti u adekvatnom izboru
tehnologije kao elementarnom društvenom procesu.

16.Suština i oblici podele ljudskog rada

Društvena podela rada je najznačajnije polje socioloških tumačenja svih oblika društvene
nejednakosti. Jedna vrsta podele se vrši po kriterijumima prirodne raspodele poslova, tj.
prirodan podela rada. Druga podela u igru uvodi društvene činioce, to je društvena podela
rada. Treća vrsta podele rada se ispoljava unutar samih procesa ili proizvodnih jedinica,
to je tehnička podela rada. Najnovije tendencije u visokorazvijenim društvima pokazuju
iščezavanje podele rada na muške i ženske poslove. Kroz čitavu dosadašnju istoriju
klasnih društava, od svih podela rada najdublje se ukorenila podela na one koji imaju i
upravljaju i na one koji nemaju i bivaju upravljani od ovih prvih. U istoriji ljudskog
društva poznate su tri velike istorijske podele rada: 1. nastanak zemljoradnje i stočarstva,
2. nastanak zanatstva, 3. nastanak trgovine. Važnu vrstu podele rada predstavlja
razdvajanje umnog od fizičkog rada, kao i tehnička podela rada i nestajanje starih i brzo
nastajanje novih profesija, što zahteva prekvalifikaciju i reobuku, prilagođavanje stalnim
promenama prirode i karaktera rada. Interesantne procese preobražaja i podele rada
donose nove tehnologije u poslednjih nekoliko decenija. Šire se razne mogućnosti,
samozapošljavanje, dopunsko, honorarno zapošljavanje itd. Važan aspekt podele rada je i
međunarodna tj. regionalna podela rada. Reč je o pokušajima stvaranja zajedničkih
strategija razvoja između grupa zemalja iz istog regiona kako bi se njihove konkretne
prednosti bolje iskoristile kroz zajednički angažman.

17.Svojinska strana društvenih odnosa

U filozofskom smislu svojina predstavlja oblik prisvajanja prirode. Sa sociološkog

stanovišta svojina se mora posmatrati kao ''društveni odnos'', odnos među ljudima,
proizvodnji materijalnog života, u razmeni materije sa prirodom. Svojina, naročito
privatna, se ispoljava kao legalno pravo jednog dela društva da prisvaja višak
novostvorene vrednosti od strane neposrednog proizvođača. To pravo je skoro uvek bilo
pravno. Zato svojina formalno predstavlja skup procesa i normi koje regulišu pravo
raspolaganja određenim stvarima od strane pojedinca ili drugih pravnih subjekata. Može
se razlikovati nekoliko osnovnih oblika svojine: lična, privatna, državna i društvena
svojina. Lična svojina reguliše raspolaganja sredstvima za zadovoljavanje ličnih potreba.
Privatna svojina odnosi se na pravo raspolaganja nad sredstvima za proizvodnju, odnosno
preko toga na pravo prisvajanja viška novostvorenih vrednosti u društvenoj proizvodnji.
Privatna svojina se istorijski po svojini menjala. U nekim slučajevima ona je bila
individualna privatna svojina, u drugim kolektivna privatna svojina, a danas najrašireniji
oblik kolektivne privatne svojine je akcionarsko suvlasništvo. U istoriji se pojavljivao još
jedan oblik svojine vezan za sitne vlasnike koji su i sami radili na svojim sredstvima za
proizvodnju i uz to zapošljavali još izvestan broj proizvođača, a to je sitnosopstvenička
privatna svojina. Državna svojina – vlasnički titular je država i državni organi na raznim
nivoima. Društvena svojina se razvijala u Jugoslaviji, ali se nije afirmisala kao autentički
svojinski oblik sa jasno definisanim titularom svojinskih prava, zbog čega je najčešće
tretirana kao ''svačija i ničija'' što je doprinelo njenoj niskoj ekonomskoj efikasnosti,
mogućnostima zloupotrebe i faktičke privatizacije od strane upravljačkih struktura i
političke nomenklature.

18.Preduzetništvo kao društveni odnos

U uslovima dominacije društvene svojine, razvijali su se procesi preduzetništva kao

načini autonomne realizacije poslovnih ideja određenih pojedinaca, vlasnika kapitala
spremnih da preuzmu rizik ulaganja radi realizacije svojih ideja. U vreme tranzicije u
kapitalizam, afirmacije i favorizovanja privatne svojine, stvaraju se još bolji uslovi za
preduzetništvo, preduzetničku ekonomiju u kojoj se bitno uvećava ekonomska sloboda,
slobodno osnivanje preduzeća, izbor organizacije, način urpavljanja itd. Funkcija
preduzetništva kao društvenog odnosa objedinjuje sledeće sposobnosti pojedinaca-
preduzetnika, čija je bitna odrednica da su inovatori, a ne vlasnici. Te sposobnosti su:
1.predviđanje, 2.prihvatanje rizika investiranja, 3.inoviranje. moderno shvatanje
preduzetništva vezuje se za ime Jozefa Šumpetera. Po njemu, za preduzetništvo je bitno
liderstvo, a ne vlasništvo. Važno je imati novu ideju, nov proizvod, novu uslugu, metod,
organizaciju ili novi proces proizvodnje. Preduzetnici su ljudi koji imaju viziju za koju
žele pridobiti druge ljude, njihov novac, da bi ostvarili nešto novo, da bi izvršili
''kreativnu destrukciju'' postojećeg. Posebno velike mogućnosti leže u afirmaciji
unutrašnjeg preduzetništva, u podsticanju na preduzetničke i inovativne poduhvate
zaposlenih unutar preduzeća.

19.Sociološki aspekti menadžmenta

Menadžment podrazumeva proces planiranja, organizovanja, vođenja i kontrole radi

postizanja nekih ciljeva. On podrazumeva znanje i veštine upravljanja koja se primenjuju
u gotovo svim oblastima života. Pojam menadžment se koristi i za označavanje uprave
neke organizacije, najčešće poslovne. U svim značenjima menadžment podrazumeva
ljude. Menadžment-proces se dominantno zasniva na ljudskom faktoru, što znači da je
bogat sociološkim značenjem. Menadžment se u modernom značenju razvija preko 100
godina. Sa sociološkog stanovišta važan je bihevioristički pristup menadžmentu koji
oživljava kroz koncept upravljanja ljudskim resursima i posebno kroz koncept
upravljanja znanjem i intelektualnim kapitalom kao najvažnijom imovinom svakog
savremenog preduzeća, kao i čitavih nacionalnih privreda. Taj kapital kao deo ukupnog
socijalnog kapitala dominantno fokusira ona svojstva ljudi koja se tiču njegovog znanja,
inteligencije, emocionalne stabilnosti, mašte i spremnosti za učenjem. Menadžeri
predstavljaju važan deo intelektualnog kapitala, strateški resurs. Savremeni pristup
menadžmentu posmatra čoveka kao kompleksno socijalno biće sa širokim spektrom
potreba. Menadžment je postizanje ciljeva pomoću ljudi. Mintzberg je identifikovao 10
uloga savremenog menadžera i grupisao ih u 3 kategorije: 1. interpersonalne uloge –
nominalnog vođe, lidera i veziste; 2. informacione uloge – uloga monitora, diseminatora i
portparola; 3. odlučivačke uloge – preduzetnika, eliminatora poremećaja, alokatora
resursa i pregovarača. Osim neophodnog znanja menadžer mora imati i odlučnost i
hrabrost da donese odluku od čije realizacije se očekuje konkretan efekat, ali i realizacija
socijalne sredine, kako interne tako i šireg društva. Strah od rizika, preteran oprez, strah
od posledica i sl. najčešći su razlozi zbog kojih mnogi nerado prihvataju zanimanje
menadžera. Menadžer spada u najstresnija zanimanja uopšte. Menadžment je sinteza
znanja i veštine da samo jedna koponenta u strukturi kompetentnosti nije dovoljna za
uspešno upravljanje.

STRUKTURNI ELEMENTI DRUŠTVA

20.Porodica

Porodica je jedan od najstarijih parcijalnih, primarnih društvenih grupa u okviru koje se

ostvaruje veći broj društvenih procesa: biološki, ekonomski, socijalizacijsko – edukativno
– kulturni, zaštitna i dr. Prvi istorijski oblik braka i porodice kao socijalne kategorije, a ne
samo biološke, poznat je kao grupni brak. On se javlja kao 1. krvno - srodnički brak u
kome postoji zabrana polnih odnosa između roditelja i dece, 2. porodica punalua – gde
postoji zabrana polnog opštenja između braće i sestara. Bitna odlika ove porodice sastoji
se u postojanju svojevrsne zajednice muževa i žena, u okviru određenog porodičnog
kruga iz koga su isključene sestre muževa i braća žena. Sindijazmička porodica
predstavlja prelazni oblik ka monogamijskoj porodici. Javlja se na granici između
divljaštva i varvarstva. Karakteriše se brakom u parovima. Za ovaj oblik porodice vezan
je poligamijski brak koji se javlja u dva vida, kao poligamija, brak jednog muškarca sa
više žena i poliandrija kao brak jedne žene sa više muškaraca. Monogamijska porodica
karakteristična je za civilizaciju. Ona se odlikuje čvrstom bračnom vezom između
muškarca i žene. U savremenoj sociologiji postoje različiti pokušaji klasifikovanja
savremene porodice prema raznim kriterijumima, npr. prema svojinskim odnosima,
prema dominantnim izvorima prihoda, prema zanimanju odraslih članova, prema mestu
življenja itd. Porodica ima različite funkcije. Prva od njih je reproduktivna –
zadovoljavanje seksualnog polnog nagona i rađanje dece. Druga funkcija je emotivna –
negovanje, razvijanje i ostvarenje različitih osećanja među njenim članovima. Treća je
ekonomska funcija porodice, i četvrto, porodica ima i vaspitno obrazovnu ulogu u
društvu. Ona je značajan faktor socijalizacije ličnosti. Porodica je osnovna društvena
grupa koja okuplja lica vezana brakom i njihovo potomstvo, eventualno i uži ili širi krug
krvnih srodnika, koji se udružuju radi zadovoljenja raznovrsnih bioloških, ekonomskih,
socijalnih, vaspitnih i drugih potreba.

*Transformacija savremene porodice

Porodica je izložena snažnim udarima spolja, kao izraz naglih društvenih promena u
savremenom društvu. To se ogleda kroz intenziviranje procesa dezintegracije savremene
porodice. Još u 19. veku se pojavilo mišljenje da porodicu treba da zameni komuna,
zajednica u kojoj bi svaki muškarac bio u braku sa svakom ženom i gde bi svi bili
roditelji dece komune, a vlasništvo na stvarima bilo bi zajedničko. Takav primer je
osnovan u Njujorku u 19. veku. Neki indikatori koji ilustruju dezintegrativne procese
savremene porodice su: porast broja razvoda brakova, povećanje omladinske
delikvencije, povećanje broja nepotpunih porodica i dr. Mnoge stvarne porodične lomove
, kao što su lična nezadovoljstva pojedinih članova porodice koji formalno ostaju njeni
članovi, ne može da obuhvati nikakva statistika. Sve češća alternativa su i samačka
domaćinstva, usamljen život. Mnogi ljudi imaju životne probleme zbog nemogućnosti
sklapanja braka i nerado ostaju samci. Ovaj problem ima dve osnovne dimenzije: 1. ličnu,
kao psihološki problem kao težnju ka potpunoj autonomiji ponašanja, ili strah; 2.
društvenu, odnosi se na objektivne teškoće željenog zasnivanja braka, jer nije moguće
pronaći partnera za brak. U gradovima se širi tzv. kohabitacija, zajednički život bez
formalno sklopljenog braka, kao oblik testiranja ili probnog braka. To se naziva ''švedski
brak''. Naša savremena porodica, posebno mlađi članovi, izloženi su izazovima
globalizacije koja donosi varljivu sliku ''tuđeg boljeg'', što mnoge inspiriše da napuste
svoju porodicu. Porodica je temeljna društvena grupa, a možda čak i ''krovna''.

21.Društvene klase i socijalna stratifikacija

Društvene klase su velike grupe ljudi koje imaju više zajedničkih obeležja kao što su:
zajedničke društveno-ekonomski i politički interesi, sličan položaj u proizvodnji i
raspodeli društvenih dobara i stvorenih vrednosti, uloga u organizaciji rada i td. To znači
da su one nastale u određenim istorijskim uslovima. Javljaju se pod dejstvom nekih
objektivnih procesa, a ne pod dejstvom nekih religijskih, zakonskih i sličnih faktora.
Društvene klase predstavljaju specifičan vid društvene stratifikacije koji se razlikuje od
ranih oblika stratifikacije. Najvažniji uslov pojave klasa je pojava privatno-svojinskog
načina proizvodnje. Marks govori o postojanju dveju osnovnih klasa: vlasničke i
nevlasničke. Pitanje eksploatacije predstavlja srž marksističke teorije klasa. On fokusira
ključnu razliku između radnika i vlasnika. Kada sredstva za proizvodnju postanu
zajedničko vlasništvo nestaće i klase i eksploatacija i klasni sukobi, ali to se do sad nije
desilo. Marks je govorio i o međuklasama ili prelaznim klasama, slojevima unutar jedne
klase. Pitanje srednje klase je veoma aktuelno u tranzicijskim društvima u kojima je
srednja klasa skoro nestala, najviše zbog gubitka zaposlenja i osiromašenja. Poznata je i
Lenjinova definicija klasa: ''Klase se zovu velike grupe ljudi koje se razlikuju po mestu u
istorijskom sistemu društvene proizvodnje, po svom odnosu prema sredstvima za
proizvodnju, po svojoj ulozi u društvenoj organizaciji rada i po načinu dobijanja i veličini
onog društvenog bogatstva kojim raspolaže''. Klasni model piramide, vladajuća, srednja i
potčinjena klasa, dobija nove forme stratifikacije strukture društva gde ključni činioci
postaju društveni položaj i društvene uloge koje vrše pojedinci ili društvene grupe.
Društvene uloge predstavljaju očekivana ponašanja ljudi, a društveni položaj predstavlja
rang, ocenu te uloge od neke društvene grupe ili društva.

*Socijalna stratifikacija

Pojave stratifikacije po političkoj moći poslužile su kao najjači argument protiv

marksističkog tumačenja klasa. M.Veber je ukazao da su pored vlasništva nad sredstvima
za proizvodnju važni znanje, veština, kvalifikacije i položaj u upravljačkoj strukturi.
Marks i Veber smatraju da su stratifikacije nužne i korisne jer motivišu ljude da se 'penju'
ka društveno značajnim položajima do teorije socijalnog zatvaranja. Takođe smatraju da
osim vlasništva i bogatstva postoje i drugi važni uzroci socijalnog zatvaranja kao načina
isključivanja jedne grupe od pristupa resursima kojim već neka grupa raspolaže.
Savremeni francuski sociolog A.Madra razlikuje tri vrste očekivanja, odnosno sankcija
društva prema svojim članovima: 1. nužno očekivanje, koje je sankcionisano zakonom, 2.
obavezno očekivanje, koje se zahteva unutar grupe, 3. neobavezna očekivanja, koja se
mogu manje ili više poštovati. Zauzimanje društvenih položaja je regulisano i može se
ostvariti na pripisani način ili na osnovu postignuća. Osim imovinske nejednakosti u
svakom društvu postoje i različite druge nejednakosti među ljudima, zbog čega različiti
ljudi zauzimaju različite položaje i imaju različite uloge. Postoji puno razloga za
društvenu stratifikaciju kao vid strukturirane, stabilne i trajne nejednakosti među
društvenim grupama u društvu. Interesantni su sledeći društveni slojevi: profesije, elite,
inteligencija, birokratija, tehnokratija. U sociološkoj analizi je neophodno
komplementarno primeniti i klasni i stratifikacioni metodološki pristup radi saznanja
osnovnih socijalnih blokova klasnih snaga u društvu, ali i specifičnog strukturiranja i
raslojavanja unutar njih. Za razliku od pojma klasa, pod pojmom društveni sloj
podrazumeva se takva grupa ljudi koja ima poseban društveni položaj, posebne interese i
poseban način života, običaje, navike, kao i različita shvatanja, stavove ideje, vrednosti i
td. Klasna i slojna struktura izražava određenu distribuciju društvene moći, ali i sama
utiče na njeno formiranje. Društvena moć podrazumeva manje ili više strukturisan sistem
različitih mogućnosti i sposobnosti društvenih klasa, grupa, pojedinaca i zajednica, koji je
primarno determinisan položajem ovih aktera u produkcionim odnosima. Taj sistem im
omogućuje, odnosno neomogoućuje da delatnošću, sopstvenom, zajedničkom ili tuđom
realizuju svoje ciljeve, zadovolje potrebe i afirmišu svoj materijal i interes.

22.Nacije i druge etničke zajednice

Termin tacija je izveden iz latinskog glagola ''nasci'' što znači roditi se. Odatle je
izvedena i imenica ''natio'' koja označava pripadnost prema mestu rođenja. Nacije su
društveno-istorijske zajednice, a nastale su kao rezultat povezivanja ljudi što ga je
nametnuo ubrzani razvitak proizvoljnih snaga i produkcionih odnosa. Nacije su narodne
zajednice u kojima je postignut određeni stepen ekonomske i kulturno-političke
imigracije i podruštvljavanja čovekove egzistencije. Kao složene društvene zajednice,
nacije su rezultat razvitka etničkih zajednica, od najprostijih krvno-srodničkih do
složenih društveno-istorijskih grupisanja u vidu naroda. Istorijski razvoj društva u svetlu
etničkog grupisanja kretao se od prvobitnih prirodnih, krvno-srodničkih oblika do
složeno-istorijskih zajednica, ali i potencijalnih univerzalnih zajednica kao daleka
perspektiva. Uprošćeno, istorija se kreće po liniji rod-pleme-narod-nacija-
internacionalno-univerzalno. Plemena su prastari oblici zajedičkog života ljudi, u kojima
je najznačajnija bila njihova krvno-srodnička povezanost. Razvijala su se iz nižih
gentilnih zajednica, kao što su rod, preko složenijih oblika života u bratstva do njihovog
konstituisanja kao plemenske zajednice. Povezivanje i objedinjavanje više plemena
rezultiralo je stvaranjem naroda, kao složene etničke zajednice. Pojava naroda se u
istorijskom smislu ostvarila na prelazu iz faze varvarstva u fazu civilizacije. To je bio
prelazak iz prirodnog u društveno stanje. Narod se u smislu etničke zajednice prepoznaje
po izvesnim kulturnim obeležjima: načinom života, nošnjom, običajima, zajedničkim
jezikom i poreklom. Jezik sve do danas ostaje duhovni zavičaj svakog naroda i
savremene nacije, najjači izraz kulturnog identiteta koji nije izmišljen nego doživljen.
Pitanje očuvanja nacionalnog identiteta postaje posebno problematičan imajući u vidu
razvoj umreženog društva u kojem se fizički ili virtuelno ukršta i prožima sve veći broj
različitih nacionalnih identiteta. Nacija se ne može tretirati kao etnička zajednica već pre
svega kao kompleksna drutveno-istorijska, ekonomska, kulturna i politička zajednica.
Postoje primeri nastanka nacija iz više naroda, ali i primeri nastanka više nacija iz jednog
naroda.

*Teorijski sporovi o naciji

Nacija je savremena etnička, istorijska, kulturna, ekonomska i politička zajednica koja je

povezana sa narodom kao ''nacijom u mogućnosti'' i ostaciam drugih etničkih oblika
ljudskog grupisanja. Pojam natio izražava ideju porekla pojedinaca, nezavisno od njihove
volje. Oko nacije i nacionalnog pitanja vodilo se dosta teorijskih sporova i iskristalisalo
više poznatih teorija. Npr. spiritualističke teorije naciju tumače kao duhovnu tvorevinu.
Vulgarno-materijalističke teorije naciju shvataju kao biološku činjenicu, odnosno kao
neku vrstu zajednice potomaka istih predaka. Rasističke teorije vezuju naciju za ''čistu
krv i tlo'', odnosno rasne determinante. Subjektivno-psihološke teorije naciju definišu kao
duhovnu zajednicu. Marksističko tumačenje nacije dali su Marks i Engels. Smatrali su da
rešavanje klasnih protivrečnosti nekog društva u sebi nosi i rešenje nacionalnog
oslobođenja. Ovu ideju kasnije je razvio Lenjin. Austromarksistička teorija nacije – njeni
predstavnici svode naciju na zajednicu kulturne autonomije. Najznačajniji tvorac ove
teorije je Oto Bauer.

**Nacionalna svest i nacionalizam

Nacionalna svest pomaže pojedincima pojedincima da se integrišu u njenu duhovnu,

kulturnu, istorijsku, ekonomsku i političku celinu, da razviju osećanja međusobne
bliskosti, zajedničkih interesa, položaja i sudbine koju dele. Nacionalna svest kao takva
igra pozitivnu ulogu. Ona razvija patriotska osećanja prema sopstvenom narodu.
Međutim, u nekim slučajevima izvesni elementi nacinalne svesti mogu poprimiti i formu
mržnje, netrpeljivosti. Nepoželjne manifestacije nacionalne svesti artikulišu se kroz
raznovrsne forme nacionalizma. Nacionalizam dobija negativnu konotaciju tek onda kad
vladajući krugovi nekog društva nacionalnu svest i osećanja svojih građana počinju da
zloupotrebljavaju radi osvajanja ili stabilizacije vlasti, ali i potčinjavanja drugih naroda i
nacija. U kulturnom pogledu, nacionalizam želi po svaku cenu izvući svoju kulturu iznad
kulture ostalih. Pojavni oblici nacionalizma su: etnocentrizam, po pravilu nekritički
preuveličava sve atribute sopstvene nacije stalno razvijajući osećanje samodovoljnosti i
potrebu stalnog čuvanja nacionalne čistote i superiornosti. Separatizam, karakteriše se
težnjom za cepanjem, etničko-nacionalnim podelama, ili odvajanje od državne celine.
Šovinizam, podrazumeva preuveličavanje svoje a potcenjivanje i mržnju prema drugim
nacijama. On vodi razjedinjavanju, sukobima i ugnjetavanju određenih nacija.
Iredentizam, polazi od ideje da nacija čiji se pojedini delovi nalaze na teritoriji druge
države ima pravo da pripoji te delove svog naroda i teritoriju na kojoj oni žive.
Unitarizam, pretstavlja oblik nametanja pojedinih nacionalnih interesa ostalim
nacionalnim i drugim etničkim skupinama preko unitaristički uređene države i drugih
političkih institucija. Revanšizam, je oblik nacionalne svesti koja podgrejava težnje
određenih naroda za povratkom nekih izgubljenih pozicija, teritorije. Ksenofobija, je
oblik nacionalne netrpeljivosti koji nastaje iz stvarnog ili veštački stvorenog straha od
stranaca. To je vrsta nacionalizma koji širi fobije od pojedinih naroda.

23.Država i vladanje društvom

Država je legalni i legitimni oblik vladanja društvom. Reč ''država'' se vezuje za držanje
nekoga ili nečega u posedu, na okupu pod kontrolom. Država podrazumeva postojanje
upravljačkog aparata koji vlada na određenoj teritoriji, čija vlast počiva na pravnom
sistemu i pravu upotrebe fizičkog nasilja u cilju sprovođenja svoje vlasti. Država je jedan
od najznačajnijih, ali i najsloženijih problema svakog društva. Ona pravno-politička
institucija preko koje se reguliše zajednički život i uspostavlja odgovarajući oblik
upravljanja društvom. Postoje mnogobrojne teorije o državi kao društvenoj instituciji.
Patrijarhalna teorija smatra da je država prosto proširenje teritorije porodičnih ili
plemenskih zajednica. U srednjem veku tumačena je kao božanska tvorevina. Neke
teorije su smatrale da je biološko-organska tvorevina čije su funkcije slične funkcijama
pojedinih živih bića i čoveka. Značajna je i marksistička koncepcija koja kaže da je
država aparat vladajuće klase zasnovan na monopolu sile kojim ta klasa štiti svoj način
proizvodnje. Funkcionalistički pristupi naglašavaju ulogu države kao posrednika u
društvenim sukobima, u ulozi zaštitnika javnih interesa. Država svoj stvarni civilizacijski
domen opravdava kao čuvar interesa i kao zaštitnik pojedinačnih interesa svih građana
kao svojih podanika koji su nosioci izvornog suvereniteta.

*Društvena moć i monopoli državne vlasti

Država ima legalno i legitimno pravo upotrebe sile radi ostvarivanja svoje vlasti, tj. moći.
Moć države uvek prate odgovarajuće ideologije kojima se legitimiraju njeni postupci.
Pojam moć je sposobnost nametanja i sprovođenja sopstvene volje drugima u cilju
ostvarenja nekog svog interesa. Moć može biti individualna i kolektivna. Jedan od
modela moći je i elita kao nosilac društvene moći, kao grupa naročito sposobnih
pojedinaca, ili naročito organizovanih, visoko rangiranih po ekonomskoj, političkoj ili
vojnoj hijerarhiji, vlada društvom i ima moć, bez obzira na legalne demokratske
procedure. M.Kastels kaže da moć više nije koncentrisana u institucijama,
organizacijama već u ljudskim umovima. Moć se može zasnivati upotrebom sile, ili
dobrovoljnim pristankom onih nad kojima se realizuje, što govori o karakteru vlasti i
autoritetu. Moć je društveni odnos dominacije i ostvarivanja vlasti nad nekim, čak i kada
je legitimna, ima pristanak onih nad kojima se vrši. Tajnu državne moći moguće je
razumeti kada se uoče osobenosti njene organizacije i svojstva prava i politike kao
delatnosti vladanja ljudima. Država kao klasna tvorevina se formira kao teritorijalna
organizacija. Država na svojoj teritoriji ima apsolutni monopol oko određivanja
državljanstva, uslova pod kojima je moguća njegova promena, odnosno uslova pod kojim
ljudi sa neke teritorije mogu živeti i ponašati se po pravilima te, a ne neke druge države.
Sledeći monopol državne organizacije odnosi se na njeno raspolaganje vrlo bitnim
sistemom, sistemom javne vlasti. U neposrednoj vezi sa ovim su i neki ekonomski
mnopoli države tj. njeno zadiranje u ekonomski suverenitet društva i pojedinca u njemu.
Za održavanje javne vlasti potrebna su ogromna sredstva koja država počinje da ubira od
građana pre svega putem poreza, taksi, zaduživanja. Sve institucije države i način njenog
funkcionisanja, monopoli i klasne pozicije dobijaju svoj pravni legitimitet kroz pravne
norme i pravni sistem. Pravo je instrument države bez obzira kakav oblik ima. Pravne
norme propisuju granice slobode i ponašanja koje zatim važe za pripadnike svih delova
društva. Država obavlja i mnoge zajedničke opštedruštvene poslove, ona omogućava
funkcionisanje globalnog sistema, istovremeno se ispoljavajući kao predstavnik celog
društva i branitelj opštih interesa.

**Pravna država i civilno društvo

U kontekstu ostvarivanja osnovnih funkcija države, u prvi plan su iskočili interesi

kolektiviteta, a ti interesi su pravnopolitički definisani odlučujućim uticajem
komunističkih partija. U jednopartijskoj praksi socijalizma više se razvila neka vrsta
partijske nego pravne države. U našoj državi demokratska prava i slobode pojedinca su
bile ograničene horizontima jednopartizma. Na drugoj strani su se postavila pitanja
ispoljavanja onih sadržaja života koji ''prelivaju'' formlno-pravne okvire države i
zaokružuju se u celini tzv. civilnog društva. Pravna država izražava takvu organizaciju
javne vlasti i državne uprave u kojoj svi organi moraju postupati prema važećim pravnim
aktima, zakonima i propisima, ali je važno da pri određivanju gore navedenih budu
uključeni svi građani. Tek zatim je zahtev za postavljanje zakona racionalno i moralno
opravdan. U modernom značenju pojam pravne države zasniva se na priznavanju i zaštiti
prava i slobode građana. Pravna država je nastala u težnji da se kontroliše javna vlast.
Pravnu državu karakteriše više bitnih elemenata: 1. ustavnost i zakonitost, 2. uvođenje
posebnog ustavnog i upravnog sudstva, 3. podrazumeva strogi sudski postupak od strane
stručnjaka, nezavisnih od države, 4. precizni sudski postupak sa podjednakim pravima
svih strana u postupku, 5. slobodno obrazovanje zakonodavnih organa po tačno
utvrđenom postupku, 6. slobodu da se ljudi slobodno udružuju radi ostvarenja svojih
interesa, 7. slobodu mišljenja, izražavanja, ograničenja prava države na lišenje slobode.
Kao takva ona bi morala da se u celini pokorava duhu zakona. Pojam civilnog društva
znači udruženje, tj. zajednicu građana kao političku zajednicu. To je najviši oblik
udruživanja građana radi zajedničkog odlučivanja o poslovima zajednice. Državno
upravljanje ne uspeva da obuhvati neke nove probleme i posebne interese određenih
grupa stanovništva koji se zato afirmišu mimo države u tzv. civilnom društvu. Civilno
društvo pretstavlja prostor javnosti koji je relativno nezavisan od države. Treba naglasiti
da civilno društvo nije uvek identično sa demokratijom, mada je razvoj demokratije
nezamisliv bez civilnog društva.

***Smisao i značaj ljudskog prava

Ljudska prava i slobode građana kao posebna kategorija društvenih normi su najviše
vrednosti kojima se ustanovljuje novi tip zajedništva u širim međunarodnim i globalnim
relacijama. Ljudska prava nisu objektivna prava koja propisuje država, već ih ljudi imaju
i pripadaju im sami tim što su ljudi, to znači izvan i bez državne volje. Ljudska prava su
univerzalna i daleko su šira od građanskih prava koja imaju državljani neke države.
Države imaju dvostruku obavezu prema svim građanima koji u njoj žive: 1. da ih ne
sprečavaju u ostvarivanju njihovih ljudskih prava, 2. obavezu da stvaraju i stalno
poboljšavaju uslove za lakše ostvarivanje ljudskih prava. Posebno se izdvajaju prava dece
kao najugroženije kategorije ljudi.

24.Političke partije i društveni pokreti

Političke partije predstavljaju najvažniji oblik političkih organizovanja građana u

savremenom društvu. To su dobrovoljne političke organizacije čiji je osnovni cilj
osvajanje političke vlasti u državi ili bar učešće u toj vlasti. Partije u savremenom smislu
nastaju krajem 18. i tokom 19. veka. Tada su stvoreni i uslovi za njihov nastanak među
kojima su najvažniji: uvođenje opšteg i jednakog prava glasa za sve ljude, sloboda
mišljenja i govora, parlamentarni sistem vlasti i mogućnost građana da stvaraju svoje
političke organizacije. To je omogućilo da građani stvaraju političke partije kroz koje su
pokušavali ostvariti svoje interese. Tako je u društvu nastajao višepartijski sistem vlasti.
Svaka politička partija ima svoj statut i svoj program. U programu jedne partije su
sadržane osnovne ideje i ciljevi za koje se ta partija bori. S obzirom na te ideje i ciljeve
sve partije se mogu podeliti na: revolucionarne, reformističke i konzervativne.
Konzervativne su one čiji je cilj da sačuvaju postojeće društvene odnose i društveni
poredak koji odgovara njihovim interesima. Revolucionarne partije su one koje kao svoj
cilj imaju duboke i temeljite promene društvenih odnosa u svrhu što veće
demokratizacije. Ova podela se pokazala kao relativna, jer se pokazalo da revolucionarne
partije kada osvoje vlast, posle izvesnog vremena poprimaju konzervativni karakter.
Statut je pravni akt svake partije u kojem su sadržani osnovni principi unutar organizacije
partije. S obzirom na te principe sve partije se mogu podeliti na autoritarne i
demokratske. Autoritarne partije su one kod kojih vlada tzv. kult vođe. Položaj vođe u
takvim partijama je neprikosnoven. Ostali članovi te partije ne mogu slobodno kritikovati
stavove i rad vođe partije. Demokratske partije su one kod kojih svaki član partije može
slobodno da iznosi svoje mišljenje i da kritikuje stavove i rad rukovodstva partije. Dalja
podela političkih partija može biti na pozicione i opozicione, a po broju članstva na
kadrovske i masovne. Socijalni pokret je širi pojam od političke partije. On obuhvata širu
socijalnu bazu društvenih i političkih snaga, klasa, slojeva, masa, koje teže određenim
ciljevima-promenama u društvu koje ujedinjuju slične potrebe, interesi i težnja u društvu.
Socijalni pokreti su masovniji po snagama koje okupljaju i snažniji po akcijama koje
pokreću i ostvaruju u društvu. Najzaslužniji za problematizaciju savremenih društvenih
pokreta je francuski sociolog A.Turen. Prema Turenu društveni pokreti se nalaze
neprestano u središtu društvenog života. Oni predstavljaju kolektivnu volju društva i
društvenog razvoja. Među novim društvenim pokretima Turen ističe: studentski pokret,
mirovni pokret, ekološki pokret, pokret za autonomiju, za nacionalnu emancipaciju i
identitet.**Politika ima znatno šire značenje od pojma države i državne vlasti, jer se
usmeravanje može ostvariti i bez instrumenata državne vlasti. Pojam politike se ipak
primarno odnosi na državu. Kao proces usmeravanja, usklađivanja, dogovaranja,
manipulisanja, objašnjavanja, obećavanja itd. Politika se često definiše kao veština
mogućeg. Politika ima društveni angažman i ne može da podrazumeva upotrebu bilo
kojih sredstava koja će dovesti do rešenja, tj. političkog cilja. Političke partije se javljaju
sa pojavom kapitalizma i građanskih društava, sa pojavom formalne pravne jednakosti
ljudi.
KULTURA KAO SUŠTINA LJUDSKOG DRUŠTVA
KULTURA I LJUDSKO STVARALAŠTVO

25.Sociološko određenje kulture

Kultura je složena celina koja se sastoji od tri međusobno povezane grupe fenomena: 1.
oruđe za rad i tehnika potrebna za prilagođavanje prirode svojim potrebama, 2. obrazac
ponašanja i 3. zajedničke vrednosti, verovanja i pravila pomoću kojih se definišu
međusobni odnosi i odnosi prema prirodi. R.Linton smatra da je kultura jednog društva
način života njenih pripadnika, ideje i navike koje uče, dele i prenose iz generacije u
generaciju. Rad kao osnovni oblik svestrane i svrsishodne delatnosti čoveka predstavlja
najbitniju determinantu kulture, jer na izvestan način predstavlja ne samo uslov ljudskog
opsatanka nego i generičku suštinu čoveka. Svako društvo stvara materijalne proizvode
kao svrhu svog postojanja, ali i kao preduslov opšte kulture. Kultura ne uključuje u sebe
sve ono što je prirodom dato i što nas okružuje, već samo ono što je čovekov um i ruke
obradili i uobličili prema svojim potrebama i svom ukusu. Zato pod materijalnom
kulturom podrazumevamo sve predmete koji nose pečat i prisustvo čovekovog rada. Te
tekovine ostaju kulturno nasleđe ostalim kasnijim generacijama. Dve osnovne
karakteristike kulture su: 1. ona je rezultat čovekove praktične delatnosti, 2. da se
vrednosti kulturnih tekovina prenose sa generacije na generaciju. Na druoj strani,
dugovna kultura predstavlja duhovno interiorizovanje materijalne kulture i njeno
transponovanje u svesti. Nju čine nematerijalni rezultati čovekove delatnosti. Ovaj oblik
kulture se često, bez ikakvog opravdanja izjednačava sa pojmom kulture uopšte. Kultura
je širi pojam, jer se ne ograničava samo na duhovne tvorevine. Ona uključuje i
materijalna dobra koja su u celini rezultat ljudskog rada i stvaralaštva. Postoji i tzv.
masovna kultura kao proizvod masovnih medija, posebno razvijenih u industrijskom
društvu u kojoj su ljudi samo potrošači. Popularna kultura, je široko prihvaćena od
velikog broja ljudi koji nemaju dovoljno razvijene kulturne kriterijume i standarde, zbog
čega lako prihvataju sve što im se ponudi. Niko nema prava da svojom kulturom svesno i
organizovano guši kulturni identitet neke druge kulture ili je ugrožava. Zadatak
savremenih država je da omogući slobodan kulturni razvoj svim kulturama.

26.Kultura i civilizacija

Pojam kulture i civilizacije su zaista tesno povezane i međusobno uslovljene. Pojam

civilizacije se vezivao za visoko razvijene zemlje, pre svega Engleske i Francuske, i
njihovu misiju da prsvete, uzdignu kolonizovane narode. U tako širokom značenju pojam
civilizacije se skoro poklapao sa pojmom kulture. S druge strane nailazimo na
razdvajanje ta dva pojma. Tako na primer Markuze pod pojmom civilizacije
podrazumeva samo materijalnu kulturu, a pod kulturom samo duhovnu kulturu. On
pojam civilizacije veže za ''carstvo nužnosti'', a pojam kulture za ''carstvo slobode''.
Moderno značenje pojma civilizacije vuče koren od latinske reči civilitas što znači
prosvećenost, uglađenost, uljudnost. Civilizovan čovek je onaj koji je obrazovan
''uljuđen''. Civilizaciju kao pojam moguće je definisati kao ukupnost svih veština, znanja,
običaja i nazora neke šire zajednice, naroda ili zemlje. Civilizacijske promene mogu se
odvijati na više načina: 1. evolutivnim usavršenjem kulturnih i drugih procesa datog
društva, 2. mešanjem ili difuzijom kulturnih i civilizacijskih elemenata, 3. spontano
akulturacijom, prilagođavanjem i ujednačavanjem kulturnih osobenosti između različitih
društava i tradicija, a u uslovima tehnološkog imperijalizma pojedinih društava, 4.
jednosmerno nametnutom akulturacijom ili 5. asimilacijom.

*Nove alternative u kulturi

Masovna kultura je savremeni oblik širenja kulturnih sadržaja pre svega preko sredstava
masovnog komuniciranja. Prekoračena je socijalna granica u praćenju i konzumiranju
kulture, jer je ona omogućila da ljudi iz svih slojeva mogu jednako pratiti medijsku
prezentaciju kulturnih događaja i ostvarenja. Posredstvom radija, televizije, štampe i
drugih medija isti sadržaj može pratiti i nepismen čovek kao i najobrazovaniji naučnik,
filozof ili akademik. Često se kaže da je masovna kultura ''kultura bez granica'',
socijalnih, geografskih i vremenskih. Ovaj oblik savremene kulture ima i brojne
negativne posledice: veliki stepen ''uprosečavanja'' kulturnih sadržaja i snižavanje
vrednosnih kriterijuma, komercijalizaciju kulturnih dobara, ideološku homogenizaciju
razvijanje pasivnog duha itd. Kontrakultura je izraz kulturnog pluralizma, ali takav da
često dolazi u sukob sa dominantnom kulturom, uvek kada su vrednosti, norme i stil
života neke grupe u potpunom raskoraku s dominantnom kulturom.

27.Obrazovanje i vaspitanje

*Evropska obrazovna tradicija

28.MASOVNI MEDIJI I HIPERREALNOST

29.Internet ili ''mreža svih mreža''

RELIGIJA I DUHOVNI ŽIVOT LJUDI

Za religiju se kaže da je najstariji oblik društvene svesti, prisutan na ovaj ili onaj način u
svim poznatim društvima. Najvažnije društvene funkcije religije su: 1. socijalna
integracija, 2. socijalna kontrola i 3. ideološka funcija kao osnova za društvene pokrete u
cilju promene nekog društvenog stanja. Sve religije imaju nekoliko zajedničkih
elemenata koje se mogu uzeti i kao njihove zajedniček karakteristike. To su: teorijski
elementi, osećajni elementi, praktični elementi, simbolički elementi, organizacioni
elementi itd.
30.Velike svetske religije

Najveće svetske religije su budizam, hrišćanstvo i islam. Sve ove religije su: 1.
monoteističke, 2. pretenduju da imaju univerzalni karakter, 3. utemeljivači su im poznati
proroci, 4. sve veruju u mesijanstvo, tj. u spasitelje koje je svevišnji poslao na zemlju da
pomognu ljudima u izbavljenju od greha, 5. sve ove religije sadrže elemente
predestinacije, tj. verovanje da je sudbina sveta već ''zapisana'' i da se samo
pokoravanjem, molitvom i verovanjem može osloboditi ovozemaljskog greha.

*Etičke religije Istoka

Budizam je nastao u VI veku pre naše ere na prostorima dalekog Istoka i istočne Azije, a
osnovao ga je indijski moralni i verski reformator Gautama Buda. Sama reč buda
označava ''onaj koji je probuđen'' u duhovnom i moralnom smislu. Budizam je podeljen u
dve velike grane. Hinayana (mala kola, uski put) je najviše raširena u Indokini i Cejlonu,
a mahayana u Kini, Mongoliji, Koreji, Japanu i td. Nastao je sa ciljem da otkloni
kastinske razlike. Budizam uči kako doći do nirvane – kao apsolutnog blaženstva do
kojeg čovek dolazi tek kad ugasi sve svoje želje. Ovo učenje polazi od ''četiri plemenite
istine'': 1. da je život patnja, 2. da je uzrok patnji želja za životom, odnosno karma, 3. da
se čovek može osloboditi patnji jedino gušenjem i uništavanjem strasti, 4. da tom
uništenju svesti i individualnosti vodi osmodelna staza. Budizam propoveda i izvesne
vrline: ne ubiti nikoga dahom obdareno biće, ne uzimati ništa što nam nije dato, kloniti se
razvratnog života, ne lagati, uzdržavati se od opojnih pića i dr.

**Verska raskršća hrišćanstva

Hrišćanstvo je religija nastala na prelazu iz stare u novu eru na prostorima Rimskog

carstva, čiji je osnivač Isus Hrist. Hrišćanstvo propoveda jednakost među ljudima, jednog
boga i spasenje na drugom svetu i neke moralne norme. Hrišćanstvo je religija u kojoj
deluju 3 crkve: katolička, pravoslavna i protestantska. Do rascepa dolazi još 395 godine,
kada je Rimsak imperija podeljena na istočno i zapadno Rimsko carstvo. Hrišćanstvo se
deli na pravoslavlje i katoličanstvo. Pravoslavlje se tretira kao ortodoksno hrišćanstvo. Za
razliku od katoličanstva, pravoslavne crkve se formiraju na nacionalnim principima, bez
jakog centra ili hijerarhije u širim međunarodnim okvirima. U naše krajeve hrišćanstvo je
stiglo preko Istočnog Rimskog carstva u IX i X veku. Unutar katoličanstva je došlo do
cepanja 1529. godine kada se od njega odvojila protestantska crkva.

***Pojava i razvoj islama

Islam je nastao u VII veku u Arabiji, a osnivač islama je prorok Muhamed. Muhamed
svoje učenje počinje u Meki, a kasnije prelazi u Medinu. Svoje učenje počinje da širi 622
godine i ta se godina tretira kao hidžra, početak računanja muslimanskog kalendara.
Principi islama su izloženi u spisu koji se zove Kuran. Osnovni princip je svakako
verovanje u jednog boga Alaha i njegovog proroka Muhameda kao i verovanje i
predestinaciju. Kuran propisuje i izvestan broj zabrana: upotreba alkoholnih pića,
korišćenje u ishrani mesa od ''nečistih životinja'', kockanje i sl. Muhamedove ideje o
''kismetu'' i ''džihadu'' poslužile su za raspaljivanje fanatizma.

31.Religijske organizacije

32.Savremeni preobražaji religije

Osim procesa transformacija savremenih monoteističkih religija, odviju se i precesi

tranzicije religije iz dominantno svetog ka svetovnom obliku društvene svesti i prakse.
Taj proces se naziva sekularizacija. Najvidljiviji aspekti sekularizacije ogledaju se u
sledećim promenama: 1. relativno smanjenje i diferencijacija vernika, 2. slabljenje uloge
crkve od trenutka njenog odvajanja od države, 3. postepeno oduzimanje verske prakse, 4.
raspadanje jedinstva verovanja, 5. mnoge crkve sve češće pribegavaju svetovnim
karitativnim poslovima, 6. organizovanje različitih socijalnih programa, obrazovnih,
rekreativnih, zabavnih, u cilju privlačenja ili zadržavanja nekih vernika. Religija danas
predstavlja složen fenomen, neku vrstu celine i jedinstva: 1. teorijskog, 2. socijalno-
psihološkog osećanja, 3. praktičnih oblika ispoljavanja, 4. sistema religijskih simbola, 5.
karakteristika religijske organizacije u kojima sveštenstvo teološki formuliše versko
učenje i prenosi ga na nove generacije. Za religiju se mogu vezati i određene kulturne
komponente, jer je ona kroz istoriju bitno uticala na razvoj umetnosti, nauke, kulture i
drugih vidova duhovnog života. Novovekovno hrišćanstvo je dovelo savremenu
civilizaciju u stanje opšte materijalističke pomame u kojoj je čednost, umerenost,
skromnost i milosrdnost prvobitnog hrišćanstva svedena na jedva prepoznatljive ostatke.
Zanimljiv fenomen savremenosti jeste pojava svetovne religioznosti. Primer svetovne
religije je fašizam kao nacionalistička ideologija, ali i staljinistički komunizam je takođe
svojevrsna sekularna religija. Religija se preobražava iz javne i institucionalizovane
pojave u individualnu, privatnu, duboko ličnu komunikaciju s Bogom ili nekom drugom
privlačnom idejom. Svakodnevno se u svetu pojavi neki novi religijski fenomen. Kod nas
poznate sekte su jehovini svedoci, adventisti, mormoni, nazareni i još neke, a može se
očekivati i pojava novih. Posebno su neobični transhumanisti i estropičari.
Transhumaniste zanimaju pitanja smrti, ukidanje patnje i smisao čovekovog postojanja,
žele da se oslobode užasa postojanja dostizanjem besmrtnosti zamrzavanjem, genetskim
manipulacijama tzv. transmutacijom ljudskog tela u kiborga. Ekstropičari su varijanta
transhumanista koji se zalažu za ostvarenje potpuno otvorenog društva i slobodnog
kapitalizma bez ikakvog pravila i stege. Takođe su interesantni novopagani i
tehnopagani. Novopagani upražnjavaju religiju zasnovanu na obnovi starih i uvođenju
novih kultova, dok tehnopagani veliki deo svojih obreda obavljaju u sajberporstoru.
Slično razmišljaju i kosmičari. Zanimljivi su još i telemiti, magija haosa, diskordijanci,
sotonisti i mnogi drugi. U našoj sredini postoje i oblici idolatrije. Pod uticajem medija
mnogi ljudi ispoljavaju skoro religijsku opčinjenost određenim ličnostima ili pojavama.

MORAL I MORALNI PRINCIPI LJUDSKOG PONAŠANJA

33.Pojam i elementi morala
Moral predstavlja jedan od najstarijih oblika društvene svesti. Nastao je kao potreba da se
regulišu odnos čoveka prema čoveku, zajednici, kolektivu i društvu. U sadržinskom
smislu moral se sastoji od 3 osnovne komponente: moralne norme, moralnog suda i
moralen sankcije. Moralna norma određuje poželjne oblike društvenog ponašanja.
Moralni sudovi procenjuju ponašanje pojedinca ili društvene grupe. Ukoliko njihovo
ponašanje nije u skladu sa moralnim normama dolazi do preduzimanja moralnih sankcija.
Moralne sankcije obično imaju oblik imaju oblik griže savesti i kajanja. Društveni činioci
koji utiču na formiranje određene vrste morala su brojne. Neki su smatrali da je to tip
društva. Drugi izdvajaju tzv. mehaničko i organsk društvo, treći ratničko i industrijsko
društvo, neki seosko i gradsko društvo.

34.Moral i religija

Moral je čvrsto vezan za religiju i religijske postulate. Deset Božjih zapovesti pokazuje
kako je religija odlučno uticala na formiranje odgovarajućeg morala. Za vernike ovakve i
slične zapovesti su formulisane u formi moralnih normi. Sociolozi posebno istačinju dve
dimenzije preko kojih se ostvaruje uticaj religije na moral. Prva je vezana za činjenicu što
vera pruža jedan pogled na svet, jednu sliku sveta u celini, koju kad čovek prihvati ona ne
može da ne utiče i na njegov moral, jer je moral usko vezan sa slikom sveta. Druga
dimenzija proizilazi iz težnje svake religije da stvori sopstveni moral, koji smatra izrazom
božije volje i apsolutno obaveznim. Moral se razlikuje od religije po više atributa. Dok je
religijska svest i ponašanje uslovljeno višim svetom, onostranim silama, dotle je moral
ovostrana pojava, spontano formirani sistem načela koje stvaraju sami ljudi, a kad prekrši
moralnu normu on čini povredu nečeg ljudskog zbog čega oseća grižu savesti.

35.Moralni i pravni principi društvenog života

36.Kriminal i socijalna delikvencija

PROMENE, RAZVOJ I TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUŠTAVA

37.DRUŠTVENE PROMENE

38.Tranzicija kao model promena

Pojam tranzicije koristili su još polovinom 19 veka Marks i Engels kada su objašnjavali
istorijski proces kretanja iz kapitalizma u socijalizam. Ljudi koji se bave ovim pojmom
nazivaju se tranziciolozi, a oblast njihovog rada tranziciologija. Kada govorimo o
tranziciji tehnologija je veoma važan faktor. Pitanje svojine je takođe veoma važno zbog
čega polazimo od načelnog opredeljenja da privatna svojina samo omogućuje bolji
ambijent za tehnološku inovativnost, kao prvu kariku u lancu poželjnih tranzicijskih
promena. Novi proizvodi i novi tehnološki procesi su ono što zemljama u tranziciji već
isuviše toliko dugo nedostaje. Kao najveći i nikako dopustiv redukcionizam u pristupu
tranziciji odnosi se na: 1. izostavljanje tehnologije kao izvora, objektivnog uzorka,
usmerivača i faktora intenzivnosti procesa tranzicije i 2. prihvatanje suženog i
geopolitički veoma ograničenog prostora umesto da se govori o tranziciji kao globalnom
procesu. Proces tranzicije osim ekonomskih, pravnih, političkih i socijalnih obuhvata i
mnoge druge kulturološke, psihološke, ekološke, geostrateške i druge aspekte i
dimenzije. Proces tranzicije mora da označava planetarni proces. Stvarni uspeh tranzicije
bivših zemalja zapravo nije moguć ako se istovremeno ne izvrši i tranzicija razvijenih
zapadnih društava i to u smeru napuštanja imperijalnih ambicija. Tranzicija i
globalizacija su u izvesnom smislu komplementarni procesi jer su usmereni na stvaranje
jedinstvenog sveta, umesto sveta jedinstva u razlikama. Tranzicija postsocijalističkih
društava se može vrlo lako preobraziti u restauraciju, tj. proces kretanja unazad. Potrebno
je razlikovati i pojam transformacije u kome je polazište poznato a cilj nije, za razliku od
tranzicije gde je cilj jasan. Osim pomenutih tranzicija neophodno je izvršiti i tranziciju
ponašanja koja obuhvata 1.tranziciju mišljenja, 2.tranziciju osećanja, 3.tranziciju
delovanja. Pitanja na koja moramo potražiti odgovor kad želimo da se upoznamo sa
procesom tranzicije u nekoj konkretnoj zemlji su: kuda ide tranzicija, zašto tranzicija,
kako i čime izvesti tranziciju, ko treba da učestvuje u tranziciji, koliko dugo treba da
traje... Sa stanovišta sadržinskog obuhvata: totalna i parcijalna tranzicija, a sa stanovišta
prostornog obuhvata: lokalna i globalna.

39.Globalizacija: ili promene između neizbežnih i nepoželjnih

40.DRUŠTVENI RAZVOJ KAO POŽELJAN TIP PROMENA

41.TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUŠTAVA

Sa nastankom sociologije kao nauke problematika tipologije globanih društvaba

zaokuplja pažnju mnogih teoretičara. Kont je dao klasifikaciju različitih faza razvoja
ljudskog društva: teološka, metafizička i pozitivna. Marks je istorijski razvoj društva
sagledao kao smenjivanje pet društveno-ekonomskih formacija. Glavni istorijski tipovi
društva po Spenseru su: primitivno, militarističko i industrijsko. Dirkem prikazuje
istorijski razvoj društva kao smenjivanje dva tipa: društvo mehaničke solidarnosti i
društvo organske solidarnosti dok Tenis razlikuje zajednicu od društva. Neki autori dele
sva društva na: 1. kapitalistička, socijalistička, zemlje u razvoju, 2. visoko razvijena,
srednje razvijena, nerazvijena, 3. jednopartijska i višepartijska, 4. totalitarna i
demokratska. Gidens ih deli na: plemenska, društva podeljena na klase i društva bez
klasa. Ogborn: stagnatna i dinamička. Turen: predindustrijsko, industrijsko i
postindustrijsko. Predstavnici teorije modernizacije društva dele na: inovacijska,
imitativna i neinventivna. Rostov deli društvo na: tradicionalno, prelazno, društvo
industrijskog uzleta, društvo uspona ka zrelom visokorazvijenom industrijskom društvu,
društvo masovne potrošnje i blagostanja. Sa stanovišta sociološkog kriterijuma mogli bi
smo sva društva podeliti na: 1. predmoderna, 2. moderna, 3. postmoderna.