UNIVERZITET U TRAVNIKU

PRAVNI FAKULTET
ODSJEK/SMJER: Ope pravo

Kategoriki imperativ Imanuela Kanta

- esej iz predmeta Filozofija prava -

Student:

Mentor:

Nina Dubravac
Br. indeksa: 1685/14

Prof.dr. Mensur Kustura

Kiseljak, novembar, 2016. godine

UVOD

Filozofski sistem Immanuela Kanta nesumnjivo predstavlja jedan od najznaajnijih

filozofskih sistema u cjelokupnoj svjetskoj historiji filozofije. S Kantom zapoinje razdoblje
klasinog njemakog idealizma. U klasini njemaki idealizam, osim Kanta, spadaju Fichte,
Schelling i Hegel. Moemo rei kako ovo razdoblje poinje Kantovom knjigom Kritika
istog uma iz 1781., a zavrava Hegelovom smru 1831. godine.
Immanuel Kant se rodio 22. aprila davne 1724. godine u Kenigzbergu, tadanjoj Pruskoj
(danas Kalinjingrad, Rusija). Studirao je matematiku, fiziku, filozofiju, teologiju i klasinu
latinsku knjievnost. Po zavretku studija jedno vrijeme radi kao privatni uitelj, a zatim na
svuilitu gdje je i zavrio studij. Predavao je logiku, filozofiju, pedagogiju, fiziku, metafiziku
i teoriju vojnih utvrenja. Umro je u 80. godini ivota, 12. februara 1804. godine u
Kenigzbergu.
Kantovo prvo filozofsko djelo bilo je Opa teorija prirode i teorija neba (1755). U njemu
Kant smatra da je Sunev sistem nastao iz haotine pramagline posredstvom atraktivne i
repulzivne sile. Svoje najznaajnije djelo Kritiku istog uma objavljuje 1781. godine u 57.
godini ivota kada kree period njegovog intezivnog pisanja. Ve 1783. godine objavljuje
Prolegomenu za svaku buduu metafiziku, zatim, 1785. godine Zasnivanje metafizike
morala, 1786. godine Metafizike principe prirodne nauke, 1787. godine izlazi drugo
izdanje Kritike istog uma, 1788. godine objavljuje Kritiku praktinog uma, a 1790. godine
Kritiku moi suenja. Posljednje za ivota objavljeno djelo je Metafizika morala koju je
objavio 1797. godine.
Kant je u svom djelu, Kritika praktinog uma, govori o ljudskoj svijesti koja obavezuje
ovjeka na moralno djelovanje. Kada ljudska svijest radi po principima straha i nade, a ne iz
dunosti, onda se ne moe govoriti o moralu. Kant to izraava kroz kategoriki imperativ.. Po
Kantu imperativ je hipotetiki (spretnost, snalaljivost, propisi) i kategoriki (moralni).
Hipotetiki imperativ nalae neto pod nekim uslovom i vrijedi pod pretpostavkom traenoga
cilja, pa time izrie samo uslovljeno moranje. Kategoriki imperativ dovodi zakon formalno i
apsolutno do valjanosti. Sintetiko apriorna tvrdnja kategorikog imperativa najvie je
formalno naelo koje um moe formulisati s obzirom na prisilu ovjekove volje.
1

POJAM KATEGORIKOG IMPERATIVA

Pod moralom se uglavnom podrazumijeva vrijednosno procjenjivanje ljudskih postupaka i

htjenja kao pozitivno ili negativno vrijednih, pri emu se prvi odobravaju, ele, preporuuju,
zapovijedaju, a drugi ne odobravaju, kude, osuuju ili zabranjuju. Drugim rijeima, moral
predstavlja razlikovanje dobra i zla, odnosno onog to je ovjeno od onog to nije. Ako
moral podrazumijeva razlikovanje dobra i zla, postavlja se pitanje: ta je to dobro kao
temeljni moralni imperativ, a ta je tome suprotstavljeno, ta je zlo, zabranjeno?
Zastupnici altruistikog morala osnovnim moralnim naelom ili najviim dobrom smatraju
sreu, doborbit drugih, ak i rtvovanje sopstvene sree, interesa ili ivota. Dakle, usmjerenost
na druge, potivanje njihovih potreba i zahtijeva, uzima se kao temelj najvieg dobra,
osnovnog moralnog naela.
Drugi, za kriterij moralnosti uzimaju utilitarizam. Osnovnim naelom i kriterijem moralnog
djelovanja smatraju korist. Ona je najvie dobro, bilo da je korist individualnog, po kojem se
najviim moralnim naelom smatra korist i dobrobit pojedinca, ili grupnog predznaka, prema
kojem je moralno djelovanje ono koje osigurava sreu i dobrobit svih.
Za kranske teologe moralno naelo i najvia moraln avrijednost su vjera, ljubav i odanost
Bogu. Za Aristotela najvie dobro je izbor prave mjere, sredina izmeu dvije krajnosti
(rasipnosti i krtosti ili neposluha i slijepe poslunosti).
Za razliku od sviju njih, Friedrich Nietzsche uope ne priznaje kategoriju dobra. Prema
njemu, dobri ne mogu stvarati, takvi su uvijek poetak kraja i teta koja dolazi od njih je
uvijek najvea. Stoga on sugerira odbacivanje stvorenih moralnih vrijednosti i izgraivanje
novog morala, tj. morala nadljudi, buduih gospodara zemlje.1 Nietzsche-ov moral usmjeren
je ka ispoljavanju snage, volje za moi, koja ne bi smjela biti sputavana uvrijeenim moralnim
imperativima poput pravednosti, humanosti i jednakosti.
Kantova moralnofilozofska pozicija moe se okarakterisati kao etika volje. Moralna vrednost
neijih linih osobina, kakve su razum ili hrabrost, ali i dobara poput zdravlja ili bogatstva,
nije apsolutna ve relativna; ona zavisi od moralnosti svrha za koje ova dobra mogu biti

Kuki, Slavo, Sociologija, Udbenik za gimnaziju, Sarajevo publishing, Sarajevo 2003., str.55.

upotrebljena kao sredstva. Jedino dobra volja prema Kantu predstavlja upravo ono "dobra" za
koje ovo ogranienje vie ne vai; jedino ona je dobra po sebi a ne radi neega drugog. Stoga
se jedino dobra volja moe smatrati apsolutnim dobrom. Odatle proizlazi da unutranja
vrednost volje istovremeno predstavlja poslednji osnov prosuivanja svake moralne vrednosti.
A poto se za prosuivanje dobrote same volje vie ne moe navesti nikakav spoljanji
kriterijum, to znai da se on mora traiti u njenim unutranjim karakteristikama.2
Prilikom istraivanja ljudskog praktinog djelovanja, to jest etike, Kant dolazi do zakljuka da
kao i u saznajno-teorijskoj sferi tako i u etici mora da vlada odreeni red. Ljudsko saznanje se
odvija po tano utvrenom redoslijedu i na precizno utvreni nain. Zbog toga on zakljuuje
da i ljudsko praktino djelovanje mora poivati na slinim postulatima. Kant smatra da ljudski
moral mora imati univerzalnu formu i da jedino na taj nain moe postojati jasan, precizan i
izvjestan princip ljudskog moralnog djelovanja. Samo forma moralnosti koja bi bila
univerzalna moe biti dovoljna da slui kao vodi za svako ljudsko djelovanje i jedino takva
forma moe izbjei etiki relativitet koji sam po sebi unitava svaki pokuaj zasnivanja etike.
Ovakvu potpuno univerzalnu formu Kant pronalazi u ljudskom umu i za razliku od svojih
prethodnika etiki sistem izvlai iz samog subjekta, odnosno nas samih. Moralni imperativ
nalazimo neposredno u sebi kao apriorni zahtev naeg uma koji on strukturom svojom
postavlja volji, htenju. Um kao funkcija, kao mo koja generalie, podvodi pojedinano pod
opte, ne moe a da ne zahteva od nas kao voljno-emotivnih bia takve postupke, takva naela
delovanja koja mogu postati opta, koja sva razumna bia mogu prihvatiti za naelo svoga
delovanja. isti um je sam za sebe praktian (to jest, moe da prui normu za delovanje) i daje
oveku opti zakon koji nazivamo moralnim zakonom.3
Prema Kantu, praktina naela ine stavovi koji sadre ope odreenje volje, a unutar te volje
nalazi se vie praktinih pravila. Ta pravila su subjektivna, ili kako ih Kant naziva maksime,
kada subjekt smatra uslov vaeim samo radi svoje volje, a objektivna su onda, ili praktini

zakoni, kada se uslov saznaje kao objektivan, odnosno vaei za volju svakog umnog bia.
Kant ljudskom djelovanju daje preciznu formulu koju naziva kategorikim imperativom i
ona glasi ovako: Deluj tako da maksima tvoje volje uvek moe istovremeno vaiti kao
princip sveopteg zakonodavstva.4 Iz ovog Kantovog stava se moe jasno zakljuiti da je

Milisavljavi, Vladimir, Problempokretaa moralnosti u Kantovoj etici autonomije, Nauni rad, Filozofski
fakultet Novi Sad, 2004., str. 135.
3 Kant, Immanuel, Kritika praktinog uma, (preveo Danilo N. Basta), Beogradski izdavako-grafiki zavod,
Beograd 1979., iz predgovora, str. 11.
2

njegov imperativ bio da utvrdi jednu univerzalnu etiku vrijednosnu kategoriju koja bi inila
osnov svake moralnosti. Ovaj njegov stav se naziva kategoriki imperativ upravo zato to on
zahtijeva bezuslovnu primjenu bez obzira na nae elje i ciljeve. Um ne moemo podkupiti, i
na ta god nas navodile nae naklonosti, uvijek emo nai u sebi, iako ga moda neemo
uvijek i posluati, glas razuma koji trai kategoriki da naelo koga se drimo bude takvo da
ga i drugi mogu prihvatiti. Ovaj glas mi doivljavamo kao imperativ, kao zapovijest, jer nae
naklonosti mogu raditi i protiv njega. Kad bi naa ulno-emotivna priroda bila savrena, u
skladu s razumom, onda se moralni zakon i ne bi javljao kao imperativ. Dunosti i naklonost
bi se poklapale. Meutim, stanje takve potpune podudarnosti je mogue samo za neku svetu
ili vanzemaljsku, a ne i ljudsku volju. Moralni zakon, meutim, ne samo zapovijeda, ve i
kategoriki zapovijeda, za razliku od imperativa spretnosti, mudrosti ili slinih imperativa,
koji zapovijedaju samo hipotetiki. Razlika izmeu ove dvije vrste imperativa je u tome to
ovi drugi obavezuju samo uslovno, to jest samo ukoliko teimo, odnosno hoemo da
postignemo neki cilj koji je izvan samih naih radnji kojima taj cilj ostvarujemo. Postupci koje
nam ovi imperativi nameu nemaju vrijednost po sebi, nisu sami po sebi obavezni, ve samo
ukoliko hoemo ili elimo jedan cilj u odnosu prema kojem ovi postupci predstavljaju samo
sredstva. Na primijer, ukoliko neko hoe da bude dobar student, da postigne uspjeh, on se
mora drati pravila kojima e doi do tog cilja, kao to je redovno i marljivo uenje, itanje
mnotva knjiga i irenje svoga znanja, redovno praenje nastave i sl. Meutim, prema Kantu,
moralne radnje su obavezne same po sebi, nezavisno od bilo kakvog zadovoljstva ili
nezadovoljstva, koristi ili tete koja je s njima u vezi. Dakle one su dobre same po sebi a ne
samo po onome to iz njih proizilazi. Iz ovoga moemo zakljuiti da moralni imperativ koji
nam nalae ovakve radnje nije uslovan nego kategorian. Moralni zakon nam ne zapoveda:
postupaj kako treba jer e tako postii ove ili one prednosti, da bi izbegao odreene
neprijatnosti, ve: postupaj kako treba, jer tako treba, jer tako sam moralni zakon zahteva.5
Opeprihvaenost naih maksima nas moe pribliiti odgovoru ta je moralno a ta ne. Kant
trai od svakog pojedinca da izvri provjeru svojih postupaka i da svoje maksime djelovanja
provjeri kroz test kategorikog imperativa kako bi shvatio ta je njegova dunost i ta treba da
ini. Dunost, s druge strane, za Kanta predstavlja nunost neke radnje iz potovanja prema
zakonu, a najvii zakon po kome i jedino moe da se vrednuje neka moralna radnja je sama
Kant, Immanuel, Kritika praktinog uma, (preveo Danilo N. Basta), Beogradski izdavako-grafiki zavod,
Beograd 1979., str. 53.
5 Kant, Immanuel, Kritika praktinog uma, (preveo Danilo N. Basta), Beogradski izdavako-grafiki zavod,
Beograd 1979., iz predgovora, str. 12.
4

ljudska racionalnost. Kada smo u dilemi kako treba da postupimo u nekoj situaciji, Kant
smatra da treba da se zapitamo: Da li bi naa radnja mogla biti univerzalna i ta bi bilo kada bi
svi ljudi postupili na isti nain? Ukoliko nam naa racionalnost odgovori da ne bi bilo dobro
kada bi svi tako postupili, onda je naa dunost da odustanemo od takve namjere.
Pitanje o saglasnosti volje sa samim sobom se ne ograniava samo na pitanje o sukobu izmeu
razliitih maksima koje upravljaju jednom voljom. Ono se prema Kantu isto tako postavlja i
za bilo koju maksimu ili proncip djelovaje ponaosob. Mogunost postojanja maksima koje se
meusobno sukobljavaju se, prema Kantu, zasniva na razlikovanju izmeu materije maksime i
izmeu njene forme. Kant pod materijom maksime smatra neki predmet na koji je usmjerena
volja, ona predstavlja njenu vrijednost koja se razlikuje kod svakog subjekta. Forma
maksime se naprotiv pojavljuje kao nosilac funkcije njene optosti. Optost je konstitutivna za
maksimu kao takvu ve i zbog toga sto ova pod sobom obuhvata pojedinacne slucajeve
moguceg delanja kojima upravlja. Stoga Kant pripisuje formi u ovom smislu rei normativno
znaenje i dovodi je u vezu sa pojmorn moralnog zakona uopte; forma maksime je upravo
sama po sebi zakonodavna.6
Osnovni Kantov cilj u formulaciji kategorikog imperativa i bezuslovnog potovanja ljudskog
uma i ljudske racionalnosti, jeste borba protiv svake vrste relativizma na polju etike. Svi
pokuaji utilitaristikih etika koje procenjuju ljudske moralne radnje prema posljedicama i
ele da moralnost odrede prema tome koliko koristi, sree i blaenstva jedan postupak donosi,
nama lino ili drutvu u celini, su po Kantu potpuno besmisleni. Kant smatra da u svojoj
sutini ljudska svijest jasno i nedvosmisleno razlikuje korisno i moralno i da svaki pokuaj
svoenja moralnosti na korisnost ima dalekosene negativne posljedice i u svakom sluaju
zanemaruje sutinu svake etike.

U tom kontekstu on navodi: Granice moralnosti i

samoljublja toliko su jasne i toliko otro povuene da ak i najobinije oko nikako ne moe
pogreiti u razlikovanju da li neto pripada jednom ili drugom. Pri tako oiglednoj istini
narednih nekoliko primedbi bi se, dodue mogle initi suvinim, ali one slue bar za to da
sudu obinog ljudskog uma pribave neto vie jasnoe.7 Svaki pojedinac u svojoj svijesti i u
svom umu nosi jedan jedinstveni univerzalni moralni zakon na ije ga potovanje obavezuje
sama struktura ljudskog praktinog uma ili sama injenica da predstavlja ljudsko racionalno

Milisavljavi, Vladimir, Problempokretaa moralnosti u Kantovoj etici autonomije, Nauni rad, Filozofski
fakultet Novi Sad, 2004., str. 141.
7 Kant, Immanuel, Kritika praktinog uma, (preveo Danilo N. Basta), Beogradski izdavako-grafiki zavod,
Beograd 1979., iz predgovora, str. 59.
6

bie tj. injenica da je on prije svega ovjek. Jedina vrijednost koja ne moe biti relativna, kao
to su to materijalne vrijednosti, jeste sam ovjek kao razumno bie i jedino on moe biti
moralni zakonodavac i nosilac moralnih vrijednosti. U tom smislu Kant formulie svoj
kategoriki imperativ na jo jedan nain. On naime kae: Radi tako da ovetvo kako u
tvojoj linosti tako i u linosti svakog drugog uvek uzima ujedno kao svrhu, a nikad samo
kao sredstvo.8 Iz ovog stava se vidi da je ljudsko bie za Kanta neprikosnoveno i sveto.

Kant, Immanuel, Kritika praktinog uma, (preveo Danilo N. Basta), Beogradski izdavako-grafiki zavod,
Beograd 1979., iz predgovora, str. 18.
8

ZAKLJUAK

Immanuel Kant, njegovo uenje i shvatanje pojedinca kao vanog subjekta, njegove volje i
slobode koje proizilaze iz naeg vlastitog razuma, imale su veliki uticaj na filozofiju i njen
razvoj. Kant smatra kako je ljudski um najuzvieniji princip koji predstavlja moralnog
zakonodavca, tekako on nedvosmisleno zahtijeva od svakog pojedinca ponaosob da potuje
univerzalni moralni princip koji se nalazi u svakome od nas. To za Kanta predstavlja sutinu
samog oveka i njegovog postojanja.
itajui Kantovu Kritiku praktinog uma, bilo mi je teko oteti se dojmu kako su njegove
teorije i uenja o pravednosti, moralu, etici i injenju dobra bile inspirisane pod uticajem
religije, peciznije hrianstva. Njegovo definisanje unutranje namjere koja se proima kroz
djelovanje drugog ima zajednike elemente i moralne definicije sline onima koje
propovijedaju evanelja. S druge strane, on je imao neslaganje sa hrianskim propisima u
kojima se nalae kako se treba osjeati i na koji nain treba vjerovati. Kant je smatrao
besmislenim svaki pokuaj nametanja da se u neto vjeruje. Prema njemu, svaka osoba je
nosilac vlastitih moralnih vrijednosti. Svaka individua predstavlja bie koje nosi svoju svrhu u
sebi i nikada se ne smije tretirati kao cilj, jer bismo mi, ukoliko bi drugog pojedinca tretirali
kao cilj, srozali i ponitili svoje ljudsko dostojanstvo, svoju humanost i svoju sutinu.

LITERATURA

Immanuel Kant, Kritika praktinog uma, Beogradski izdavako-grafiki zavod,

Beograd 1979.

Vladimir Milisavljavi, Problem pokretaa moralnosti u Kantovoj etici autonomije,

Nauni rad, Filozofski fakultet Novi Sad, 2004.

Slavo Kuki, Sociologija, Udbenik za gimnaziju, Sarajevo publishing, Sarajevo 2003.

https://books.google.ba/books?isbn=8679122432

http://www.academia.edu/10312554/Kantovo_utemeljenje_etike